ENERGETYKA

JDROWA:
SPOTKANIE PIERWSZE
Ludwik Dobrzyski
Katarzyna uchowicz

narodowe centrum bada jdrowych

national centre for nuclear research
czerwiec 2012
 Od Autorw
Niniejszy tekst jest przeznaczony dla wszystkich, ktrzy chc zapozna si z podstawowymi
zagadnieniami zwizanymi z energetyk jdrow. Staralimy si, aby kady fragment
by moliwie prosty do przeczytania i zrozumienia bez koniecznoci sigania do caoci
materiau. Niemniej jednak, na takie wyrywkowe czytanie moe sobie pozwoli przede
wszystkim czytelnik, ktry zna zasadnicze pojcia zwizane z prac reaktora jdrowego,
a take energetyk. W opracowaniu korzystalimy czciowo z tekstu broszury: L. Dobrzyski,
E. Droste, R. Wokiewicz, . Adamowski, W. Trojanowski Spotkanie z promieniotwrczoci,
Instytut Problemw Jdrowych im. A. Sotana, wierk, listopad (2010), za zgod
wspautorw.

Ludwik Dobrzyski
Wydzia Matematyczno - Przyrodniczy Uniwersytetu
Kardynaa Stefana Wyszyskiego, Warszawa
Dzia Edukacji i Szkole
Narodowe Centrum Bada Jdrowych, wierk

Katarzyna uchowicz
Dzia Edukacji i Szkole
Narodowe Centrum Bada Jdrowych, wierk

Skad i redakcja techniczna:

Grzegorz Karczmarczyk i Grayna Swiboda

ISBN 978-83-934358-8-3
Spis treci
Od Autorw...............................................................................................................2
Spis treci...................................................................................................................3
Czy Polsce jest potrzebna energetyka jdrowa?........................................................4
1. Wstp........................................................................................................................5
2. Jdro atomowe i energia w nim zawarta ...............................................................6
2.1 Jdro i jego struktura..................................................................................................6
2.2 Tajemnica energii wizania........................................................................................6
3. Reakcja rozszczepienia................................................................................................7
4. Reakcja acuchowa...................................................................................................8
5. Energetyka jdrowa....................................................................................................9
6. Zapasy uranu i niezaleno surowcowa................................................................11
7. Reaktor jdrowy i jego elementy ..............................................................................12
7.1 Rdze....................................................................................................................12
7.2. Moderator i reektor neutronw.............................................................................13
7.3. Chodzenie rdzenia...................................................................................................13
7.4. Naturalne reaktory jdrowe......................................................................................13
8. Elektrownia jdrowa, reaktory energetyczne i ich bezpieczestwo..........................14
8.1. Konstrukcja........................................................................................................14
8.2. Bezpieczestwo.................................................................................................14
8.3 Reaktory energetyczne dzi i jutro.......................................................................15
9. Czy promieniowanie z reaktora jest bezpieczne?.....................................................16
9.1 Awaria w elektrowni jdrowej................................................................................16
9.2 Czym jest ryzyko radiacyjne? Kilka sw o radiofobii...........................................16
10. A co robi z odpadami promieniotwrczymi z reaktora?.....................................18
11. Technologia jutra: czy moemy spala odpady promieniotwrcze?........................20
12. Odpady promieniotwrcze a promieniowanie rodowiska naturalnego................22
13. Transport wypalonego paliwa.................................................................................23
14. Znaczenie energetyki jdrowej dla gospodarki.........................................................23
15. Elektrownie jdrowe a ruch turystyczny....................................................................24
UZUPENIENIE 1: Warto energetyczna materiaw................................................27
UZUPENIENIE 2: Cykl paliwowy...............................................................................28
Zakoczenie.........................................................................................................31

3
Czy Polsce jest potrzebna energetyka jdrowa?
Postawione w tytule rozdziau pytanie jest
zapewne kluczowym dla wikszoci polskich
czytelnikw. W dyskusjach nad energetyk jdrow
pojawia si czsto pytanie o to, czy energetyka
jdrowa nie jest technologi ju przestarza, czy
uruchomienie jej gdzie w okolicach 2023 roku ma
w ogle sens, czy nie daoby si lepiej wykorzysta
?
energii wiatrowej, sonecznej czy spalania biomasy
dla zapewnienia stabilnoci energetycznej Polski?
Poniewa, jak gosi tytu niniejszej broszury, jest
ona tylko spotkaniem pierwszym, nie miejsce
tu na obszern analiz i pen odpowied na
powysze pytania. Sprbujemy te zagadnienia
uj szerzej w kolejnej broszurze. Niemniej
jednak warto ju teraz sobie uzmysowi, e
zgodnie z raportem Finansowanie inwestycji
energetycznych w Polsce (ING Bank lski i rma
doradczo-audytorska PricewaterhouseCoopers
(PwC), maj 2011; http://www.pwc.pl/pl_PL/pl/
publikacje/ING-finansowanie-inwest.pdf) nie
mona nie uwzgldnia planowanych wycze
obecnych, starych blokw energetycznych.
Pomijajc koszty inwestycyjne planowanych
elektrowni jdrowych, polskie rmy energetyczne
zajmujce si innymi formami produkcji energii
bd musiay przygotowa si na wydatki rzdu
170 miliardw zotych w cigu najbliszych
10 lat (patrz artyku Dariusza Ciepieli Inwestycje
energetyczne: dobre i ze moce, http://www.wnp.pl,
12.06.2012)! Te wielkie pienidze s niezbdne
na zastpienie starych elektrowni nowymi,
tym bardziej, e oceny potrzeb energetycznych
(Polityka energetyczna Polski do roku 2030)
wskazuj, i ju w 2020 r. powinnimy dysponowa
moc 44 GW, podczas gdy obecnie wynosi ona
36 GW. Do tego czasu jednak wyczymy zapewne
moc ok. 10 GW - jak wida, zapotrzebowanie na
nowe elektrownie jest ogromne.
Wiemy, a przynajmniej wikszo Polakw
jest przekonana, e Polska wglem stoi.
Istotnie, nasza energetyka oparta jest
gwnie na wglu. Moemy zatem myle
o budowie nowych elektrowni wglowych,
jak niedawno uruchomiony blok 858 MW
w Elektrowni Bechatw, czy bloki, ktre maj
zosta uruchomione do 2017 r. w elektrowniach
Opole i Turw. Pomijajc trudnoci ze znalezieniem
wielu nowych lokalizacji dla kolejnych blokw
energetycznych, ich opacalno silnie bdzie
zaleaa od decyzji Unii Europejskiej w sprawie
kosztw emisji dwutlenku wgla. Jak si wydaje,
bez opanowania umiejtnoci skadowania
tego gazu (tzw. technologia CCS, ktr dopiero
trzeba bdzie w Polsce wdroy), koszty energii
elektrycznej z wgla bd niemae.
Elektrownie gazowe na gaz ziemny s wzgldnie
atwe do szybkiego zbudowania. Obecnie planuje
si budow szeregu elektrowni tego typu o cznej
mocy ok. 4,5 GW w stosunku do potrzeb ok.
15 GW w przecigu najbliszych 10 lat. Koszty
energii elektrycznej wytwarzanej w takich
elektrowniach s stosunkowo wysokie.
Moe wic tzw. energia zielona, o ktrej
mwimy w rozdziale 5, nas uratuje? Do roku
2020 powinnimy mc pokry dziki temu
rodzajowi energii do 15% zapotrzebowania,
tj. ok. 7 GW. Koszty tej produkcji jednak silnie
zale od rnych regulacji prawnych i dopat,
a dodatkowo naley pamita, e np. energia
wiatrowa czy soneczna to rda pracujce jedynie
okresowo i wymagajce staego wspomagania
w okresach zapotrzebowania na moce szczytowe.
Niezbyt dobrze okrelona sytuacja nansowa
kae podejrzewa, i te 7 GW, to cel nieosigalny.
Warto tu zacytowa zdanie Jamesa Lovelocka
(Readers Digest, marzec 2005): Idea Zielonych,
e energia odnawialna zastpi przestrze
pozostawion przez wycofane z uytku elektrownie
jdrowe - a take sprosta staemu wzrostowi
zapotrzebowania na energi - jest romantycznym
nonsensem.
Energetyka jdrowa, cho powstanie po
2020 r., jest w opisanej sytuacji niezbdna
dla Polski. Zapewnia ona czysto rodowiska
i najtasz energi elektryczn dla odbiorcy. Zarzut
o przestarzaej technologii jest niepowany i moe
pada tylko z ust osb, ktre nie ledz uwanie
znakomitego rozwoju technologii reaktorw
jdrowych. Bezpieczestwo energetyczne Pol-
ski i jej niezaleno surowcowa s wakimi
argumentami za budow tej energetyki. Wreszcie,
jak staramy si pokaza, dodatkowe korzyci
z uruchomienia tego nowego sektora gospodarki
s trudne do przecenienia i powinny zdecydowanie
przewaa nad czsto irracjonalnym strachem
przed energetyka jdrow.
4
1. Wstp
Odkd czowiek wynalaz ogie, nieustannie z niego
korzysta. Ogie daje ciepo i pozwala przyrzdzi posiek,
Nie! Bezporednio tak nie da si zrobi, natomiast mona
skierowa par na turbin parow, a ta, obracajc si, moe
napdza generator prdu. Ot i to podstawowy cel naszej
broszury, a wic opowiedzenie, w jaki sposb wykorzysta
energi wytworzonej pary wodnej do produkcji energii
elektrycznej.
Jeli, drogi Czytelniku, sdzisz, e to caa tajemnica, bardzo
si mylisz. Sprbujemy Ci wprowadzi w tajniki energetyki
jdrowej, ktra od konwencjonalnej - wglowej, rni si
rodzajem wykorzystywanego paliwa. Pokaemy jednak,
e zmiana paliwa, to bynajmniej nie jedyna rnica.
Zapewne syszae o tym, e energetyka jdrowa nie
wszystkim si podoba, niektrzy za s gotowi niemal swe
ycie powici na rzecz jej zwalczenia. Czy kieruje nimi strach
przed nieznanym, czy te gbsza wiedza? Poniewa nie
zawsze umiemy odpowiedzie na to pytanie, sprbujemy
przedstawi nasz pogld na energetyk jdrow, poparty
nauk.

Nie bdziemy te ukrywa, e jestemy zwolennikami

czsto poprzedzony zagotowaniem wody. Jeli w czajniku
gotuje si woda, z jego dzibka lub spod pokrywki wydostaje
si para wodna. Para niesie energi ciepln tym wiksz im
tego rodzaju energetyki byaby to z naszej strony zwyka
hipokryzja. Jednake, oprcz chci podzielenia si wiedz,
kieruje nami troska o Ziemi i jej mieszkacw, nie mniejsza
ni w przypadku ekologw, zwalczajcych dziaania
szkodliwe dla rodowiska, w ktrym przyszo nam y.

Reakcje jdrowe, bez ktrych nie ma energetyki jdrowej,

nie s wynalazkiem czowieka. Nale do wielu naturalnych
procesw zachodzcych w przyrodzie. ycie na Ziemi
zawdziczamy, midzy innymi, ciepu wytwarzanemu przez
zachodzce w niej reakcje jdrowe. W paszczu i skorupie
ziemskiej nieustannie generuj one ogromne iloci ciepa
dlatego, mimo oddawania go w przestrze kosmiczn,
temperatura Ziemi pozwolia na rozwj ycia.

Reaktory jdrowe, o ktrych bdziemy jeszcze wiele

mwili, to skdind wtrny wynalazek: matka-natura
stworzya pierwsze reaktory miliardy lat temu, a ich
lady mona znale w Gabonie (poudniowa Afryka)
w miejscowoci Oklo. Przyjrzenie si tym ladom jest
wielce pouczajce, ale o tym powiemy wicej w rozdziale
sidmym.
wysza jest jej temperatura. Moe wic, da si t energi
wykorzysta do wykonania dla nas, a waciwie za nas, pracy. Skd mona czerpa energi elektryczn niezbdn
A jeeli tak, to by moe mogaby ona poruszy prdnic? dla zagwarantowania nam komfortu ycia? Oczywicie
z paliw kopalnych, takich jak wgiel, ropa naftowa czy gaz.
Moemy te korzysta z energii nazywanej odnawialn1
lub zielon, a wic z energii wodnej, sonecznej,
kocio wiatrowej czy biomasy. Abstrahujc od nazewnictwa, kade
wglowy
z wymienionych rde energii jest lub moe by dla
nas istotne, a o udziale danego rda energii zawsze
chodnia decydowa bdzie rachunek ekonomiczny. Ten rachunek
kominowa obejmuje take cen, ktr spoeczestwa s gotowe paci
generator za poczucie komfortu ycia w wiecie obecnej cywilizacji.
prdu
turbina Dziki wykorzystaniu energii elektrycznej udao si stworzy
parowa
warunki do systematycznego wyduania przecitnego czasu
ycia czowieka: okazuje si, e z reguy w tych pastwach,
w ktrych wykorzystuje si wicej energii elektrycznej, tam
ludzie yj duej.
wgiel

skraplacz Piszc o komforcie ycia wspomnielimy o poczuciu

osobistego bezpieczestwa, czynniku nadzwyczaj istotnym
zbiornik wodny
w kontekcie naszego opracowania. Musimy take mie na
1
pojcie energii odnawialnej, ktre zagocio w naszym jzyku jest bardzo niefortunne poniewa
Schemat elektrowni wglowej kci si ze znaczeniem pojcia energii jakie znamy w zyce. Energii nie moemy zniszczy ani
odnawia
5
uwadze systematyczny wzrost liczby mieszkacw Ziemi,
ktry powoduje konieczno zwikszania produkcji energii
elektrycznej. Wci moliwe oszczdzanie tej energii nie jest
w stanie skompensowa wzrostu zapotrzebowania na ni.
Zanim jednak przejdziemy do zagadnie spoecznych
i ekonomicznych, sprbujmy opisa skd bierze si energia
jdrowa i jakie cechy rni j od energii wyzwalanej, na
przykad, podczas spalania wgla.
2. Jdro atomowe i energia w nim
zawarta
2. 1 Jdro i jego struktura
Jdro atomowe stanowi nadzwyczaj mikroskopijny
fragment atomu. Jeli rozmiar tego ostatniego ju jest trudny
do wyobraenia na jednym centymetrze mona bowiem
zmieci okoo 50. milionw atomw - rozmiar jdra jest
jeszcze kilkadziesit tysicy razy mniejszy. Jdro atomowe
jawi si w nim jako nieznaczca kropka otoczona chmur
elektronw o ujemnym adunku elektrycznym. Atom kadego
pierwiastka chemicznego charakteryzuje si cile okrelon
liczb elektronw, zwan liczb atomow i oznaczan
liter Z.
Atom jako cao jest jednak elektrycznie obojtny,
a zatem czny adunek elektronw musi by zrwnowaony
takim samym co do wartoci adunkiem dodatnim. Ten
znajdujemy w tej nieznaczcej kropce, ktr jest jdro.
Kropka ma swoj wewntrzn struktur, skada si bowiem
z dwch rodzajw czstek, ktre nazywamy nukleonami.
Te czstki, to obojtne elektrycznie neutrony i naadowane
dodatnio protony. Liczba tych ostatnich jest identyczna
z liczb elektronw, co zapewnia skompensowanie adunku
w atomie. Jdro atomowe kadego pierwiastka chemicznego
ma wic cile okrelon liczb protonw, charakterystyczn
dla pierwiastka.
A co z liczb neutronw? Ta, jak si okazuje, dla jder
o tej samej liczbie protonw, moe by rna. Mwimy
wtedy, e mamy do czynienia z rnymi izotopami danego
pierwiastka. Jednak tylko cz z nich jest trwaa i takie izotopy
najczciej znajdujemy w Ziemi, w nas samych, w naszym
poywieniu. Cz izotopw nie jest trwaa rozpada si
po pewnym czasie. Znaczn liczb takich izotopw moemy
wytworzy tylko w sztuczny sposb wywoujc odpowiednie
reakcje jdrowe. Izotopy nietrwae rozpadaj si samorzutnie
z czasem charakterystycznym dla kadego z nich (czasem
poowicznego zaniku T1/2). Jeli jest on dla danego izotopu
znacznie krtszy od czasu istnienia Ziemi, izotop ten nie
miaby szans dotrwania do obecnych czasw.
Dla penego scharakteryzowania izotopu musimy wic
poda zarwno liczb atomow jak i liczb neutronw.
Tradycyjnie podajemy jednak nie sam liczb neutronw,
ale czn sum neutronw i protonw liczb masow.
Ta nazwa nie jest przypadkowa: masa neutronw i protonw
jest w przyblieniu taka sama, przy czym kada z tych czstek
ma mas okoo 1840 razy wiksz od masy elektronu.
O masie atomu bdzie wic decydowaa masa jdra
ta nieznaczca kropka. Jak dua jest masa nukleonu?
Troszk wiksza od jednej jednostki masy atomowej2,
zdeniowanej jako 1/12 masy izotopu wgla, ktry ma
w jdrze 6 protonw (jak to wgiel) i 6 neutronw.
Zgodnie z tradycj, izotop konkretnego pierwiastka
chemicznego o symbolu X zapisujemy symbolem AZ X, gdzie
A jest liczb masow. Dla przykadu, wodr ma trzy izotopy:
wodr, deuter i tryt, ktre zapisujemy odpowiednio jako 11H,
2 3
1H i 1H. Jdrem pierwszego jest proton. W jdrze drugiego
z tych izotopw mamy proton i neutron, w jdrze trzeciego
proton i dwa neutrony. Wszystkie trzy izotopy wystpuj
w naszym rodowisku, cho w dalece rnej iloci. Zwrmy
uwag, e za kadym razem w jdrze znajduje si tylko
jeden proton, jak na przyzwoity wodr przystao. Jak si
okazuje, tryt jest izotopem niestabilnym.
W energetyce jdrowej wane miejsce zajmuje izotop
uranu, ktrego liczba protonw wynosi 92. Naturalny uran
bdcy skadnikiem skorupy ziemskiej zosta odkryty ju
w XVIII wieku (1789 r.), a wic przeszo sto lat przed odkryciem
promieniotwrczoci przez Becquerela. Ma on trzy izotopy
o liczbach masowych 238 (99,27%), 235 (0,72%), i 234
(0,0055 %). Zapisujemy je (pomijajc w zapisie sta liczb
atomow Z) jako 238U, 235U, 234U. Rnica procentowego
udziau wynika z rnicy okresw poowicznego zaniku.
Najintensywniej wystpujcy w naturze izotop uranu
238
U ma okres poowicznego zaniku T1/2 = 4,5 miliarda lat,
najrzadszy izotop uranu, 234U, charakteryzuje si okresem
T1/2 = 250 tysicy lat i jest stale tworzony w wyniku rozpadu
promieniotwrczego 238U.
2.2 Tajemnica energii wizania
Dlaczego jedne izotopy istniej a inne nie? Tajemnica tkwi
w energii. Wiemy, e synne z anegdoty jabko spado (jeli to
prawda) Newtonowi na gow dlatego, e Ziemia przyciga
jabko, podobnie zreszt jak inne przedmioty. W jzyku
energii sprowadza si to do tego, e energia jabka na
powierzchni Ziemi jest nisza ni gdy jest ono w grze. Jak
mwimy, w grze ma ono wiksz energi, ktr nazywamy
potencjaln. Jest ona dla jabka tym wiksza, im wiksza jest
wysoko, na ktrej si znajduje.
W istocie rzeczy, kade ciao, kady ukad zyczny
dy do zminimalizowania swojej energii. Jeli wic nie
obserwujemy pewnych izotopw oznacza to, e jeli
kiedykolwiek istniay, to musiay znikn na zasadzie wanie
zmniejszenia energii, miay bowiem energi zbyt wysok
aby dotrwa do naszych czasw. Najprostszym sposobem
pozbycia si nadmiaru energii jest wypromieniowanie jej
czci. Moe to nastpi w drodze wypromieniowania jakiej
czstki, a wic tzw. promieniowania korpuskularnego, albo
promieniowania elektromagnetycznego, ktrego natura
zyczna niczym nie odbiega od natury wiata widzialnego.
W wypadku emisji czstki z jdra mwimy o rozpadzie
promieniotwrczym.
Kiedy w wyniku rozpadu zmieni si liczba protonw
w jdrze, automatycznie nastpi zamiana jednego pierwiastka
na inny. Powstae jdro bdzie musiao mie, oczywicie,
inn mas. Ku naszemu zdziwieniu, suma masy nowo
powstaego jdra i masy czstki wyrzuconej (wyemitowanej)
z oryginalnego jdra jest mniejsza ni masa jdra, ktre
si wanie rozpado. To dziwne, a jake wane zjawisko
2
w zyce mikrowiata masy atomw i jder atomowych podawane s zazwyczaj w jednostkach
o symbolu u (w jz. polskim j.m.a. jednostka masy atomowej, w jz. angielskim atomic mass
unit). 1u=1,66054*10-27 kg. Masa protonu mp=1,0072765 u, masa neutronu mn=1,008665 u,
masa elektronu me= 0,00054858 u. Rwnowano masy i energii, opisana bodaj najsynniejszym
wzorem w zyce E = mc2 , pozwala nam na wyraenie tej jednostki w jednostkach energii, jest
wtedy rwna 931,4943 MeV, gdzie 1 MeV oznacza milion elektronowoltw (eV), energia 1 eV
rwna jest za ok. 1,6*10-19 J
6
nosi nazw defektu masy, czyli rnicy midzy sum mas
poszczeglnych skadnikw ukadu zycznego a mas tego
ukadu. Co ciekawe, pojawia si ono take, gdy przebiega
w odwrotny sposb ni w rozpadzie promieniotwrczym,
co zaraz wyjanimy.

Defekt masy zilustrujemy na przykadzie budowania

izotopu rtci, ktrego zmierzona masa wynosi nie 200 u,
lecz tylko 199,924 u. Jeli poczymy w jedno jdro atomowe

EwIA[MeV]
80 protonw i 120 neutronw razem 200 nukleonw
czna masa wyniesie 80mp+120mn=201,622 u (gdzie mp
i mn oznaczaj odpowiednio masy protonu i neutronu), czyli
masa jdra atomowego jest mniejsza od sumy mas 200
nukleonw go tworzcych o 1,698 u. Wydaje si to dziwne,
gdy wac przykadowo pi jabek, kade o masie 200 g, liczba masowa
spodziewamy si otrzyma 1 kg jabek.

Zgodnie z formu Einsteina E = mc2, (gdzie E oznacza
energi, c - prdko wiata, a m mas) zmniejszeniu masy
ukadu musi towarzyszy zmniejszenie jego energii. Brakujca
cz masy jest zatem rwnowana zmniejszeniu energii
ukadu 80 protonw i 120 neutronw przy ich poczeniu
w cao. Energia jednak nie moe ani bra si znikd, ani
przepa obowizuje zasada zachowania energii. Tak
wic ta energia, o ktr zmniejszya si cakowita energia
ukadu (tu 80 protonw i 120 neutronw) bdzie musiaa
gdzie si pojawi mwimy, e w opisanej reakcji wyzwala
si energia. T energi nazywamy energi wizania.
Zgodnie z przywoan wczeniej formu jest rwna ($m)c2,
gdzie $m oznacza zmian masy.
We wspomnianym wczeniej rozpadzie jdra atomowego
musi take wyzwala si energia wizania inaczej
pocztkowy ukad, jakim jest jdro, nie mgby zmniejszy
swojej energii. Energia, z ktrej korzystamy w energetyce
jdrowej jest wanie energi wizania. W szczeglnoci
mona j wyzwoli w procesie rozszczepienia jdra
atomowego, o ktrym to procesie powiemy w rozdz. 3.
Energi wizania atomu podajemy w MeV/nukleon. Jeeli
wic energia wizania w jdrze atomu izotopu rtci 200Hg
jest rwnowana masie ok. 1,7 u, oznacza to uzyskanie
w procesie czenia nukleonw energii 1581,2 MeV (patrz
przypis 2). Dzielc t liczb przez 200 - liczb wszystkich
nukleonw jdra 200Hg - otrzymujemy energi wizania:
7,906 MeV/nukleon. Gdyby ktry z nukleonw zdecydowa
si opuci jdro, towarzyszyoby temu wyzwolenie wanie
takiej energii. Tyle samo energii musielibymy woy, aby
wyrwa nukleon z rozpatrywanego izotopu rtci. Czy ta
energia jest dua, czy maa? Bardzo dua! Podczas spalania
atomu wgla wyzwala si energia ok. 4 eV, a tu mwimy
o energii niemal 8 milionw elektronowoltw, ktra
pojawiaby si gdyby nasz izotop rtci chcia wyemitowa
jeden nukleon. Warto zauway, e efekt straty czci masy
powinien te wystpowa w reakcjach chemicznych - te
nie s zasadniczo odmienne od reakcji jdrowych, jednake
rnica mas im towarzyszca, to zaledwie jedna cz na
miliard, tak wic jest ona niemal niemierzalna3. Na rysunku
przedstawiony jest przebieg energii wizania na nukleon dla
izotopw o rnych liczbach masowych. Wynika z niego,
e energia wizania wzrasta, gdy lejsze jdra pocz si
w cisze, a wic przy takim poczeniu musi wyzwoli si
odpowiednia energia.
3
masa molekuy wody wynosi 18,0156 u, czyli ok. 1,6*1010 eV a rednia energia wizania to 9,4
eV, co stanowi mniej ni jedn miliardow cz masy molekuy
Energia wizania na nukleon [MeV]3
Taki proces nazywamy syntez jdrow, w ktrej
upatruje si przyszo energetyki termojdrowej.
Widzimy take, e zmniejszanie si liczby masowej cikich
pierwiastkw take prowadzi do wzrostu energii wizania,
a wic wyzwolenia si odpowiedniej energii. Takim procesem
moe by np. emisja z jdra czstki (24He), moe by nim
take rozszczepienie jdra.
Energia jdrowa, to po prostu energia wyzwalana
w procesach jdrowych. Teraz skupimy si na tej energii,
z ktrej korzystamy w konwencjonalnej energetyce
jdrowej.
3. Reakcja rozszczepienia
Reakcja rozszczepienia jest procesem, w ktrym jdro
cikiego pierwiastka (o A > 200) dzieli si spontanicznie
lub w sposb wymuszony na dwa (w rzadszych wypadkach
wicej) cikie jdra o porwnywalnych masach. W procesie
rozszczepienia jder atomowych cz wyzwolonej energii
unoszona jest przez inne czstki (np. neutrony) oraz
promieniowanie elektromagnetyczne (fotony gamma - G).
Najbardziej typow reakcj rozszczepienia, wykorzystywan
w reaktorach jdrowych, jest reakcja bombardowania
uranu-235 (235U) neutronami termicznymi (tj. neutronami
o energii kinetycznej porwnywalnej z energi ruchu
termicznego czsteczek powietrza w temperaturze
pokojowej, co odpowiada energii kinetycznej neutronu
0,0253 eV i prdkoci 2200 m/s).
Reakcj rozszczepienia zapisujemy w nastpujcy sposb:
n+ 235
U 236U* X + Y + neutrony + G + wyzwolona energia,
gdzie gwiazdka oznacza, e powstae jdro izotopu uranu-
236 posiada nadmiar energii, jest w stanie wzbudzonym.
Powyszy zapis reakcji oznacza, e neutron termiczny (n),
zaznaczony na rysunku (str. 8) kolorem granatowym, uderza
w jdro izotopu uranu (235U). W wyniku reakcji pochonicia
neutronu powstaje jdro izotopu 236U w stanie wzbudzonym.
Jdro to pozbywa si nadmiaru energii w drodze rozpadu
na nowe jdra izotopw cikich pierwiastkw (X i Y to
tzw. fragmenty rozszczepienia). Mog by nimi np. 90Kr,
97
Zr, 99Mo, 137Te, 140Xe, 143Ba i inne. Procesowi towarzyszy
promieniowanie gamma (g), a w zalenoci od masy
powstajcych fragmentw X i Y, uwolnionych zostaje od

7
zera do omiu neutronw, ktre w pewnych warunkach
mog zainicjowa kolejne rozszczepienia. Wyzwolona
energia jest po prostu sum energii kinetycznych i energii
wzbudzenia wszystkich produktw reakcji: X, Y, n i G.
Wzbudzenie jdra izotopu 236U powoduje, e znajdujce
si w nim nukleony zostaj wprawione w silne oscylacje,
w wyniku ktrych jdro ulegnie deformacji: wydueniu,
a pomidzy jego skrajnymi czciami pojawi si przewenie.
W cigu czasu krtszego od okoo 10-12 s jdro ulegnie
dalszemu podziaowi w sposb podobny do podziau kropli
wody lub rtci na dwie krople. Przy odpowiednim oddaleniu
tych czci od siebie, spajajce je dotd siy jdrowe nie
bd mogy przeway silnego odpychania adunkowego
(kulombowskiego) protonw w obu czciach, co dopro-
wadzi ostatecznie do rozszczepienia jdra na dwa fragmenty
rozszczepienia o porwnywalnych masach.
Energia wizania wynosi w jdrze uranu 7,59 MeV na
kady nukleon, a we fragmentach rozszczepienia (X i Y)
jest wiksza o okoo 0,9 MeV/nukleon. Energia uwalniana
w pojedynczej reakcji rozszczepienia 235U bdzie wic rwna
iloczynowi liczby nukleonw (236 po wchonicia neutronu)
i rnicy energii wiza - 0,9 MeV. W wyniku mnoenia
otrzymujemy okoo 200 MeV.
Z rozszczepienia jednego jdra uranu wydziela si wic
okoo 50 milionw razy wiksza energia ni podczas spalania
jednego atomu wgla. Odpowiadajcy tej energii defekt
masy nie jest jednak duy - wynosi okoo jedn tysiczn
czci masy jdra 236U.
Po uwzgldnieniu rnicy mas atomowych otrzymamy
wynik pokazujcy, e ze spalenia 1 kg wgla otrzymamy
2,5 miliona razy mniej ciepa ni z przeprowadzenia reakcji
rozszczepienia 1 kg uranu. To wanie dlatego elektrownie
jdrowe s tak wydajne. Ponisza tabela4 pokazuje rozkad
energii pomidzy rne produkty reakcji rozszczepienia.
Warto
Skadowe wyzwalanej energii
[MeV]
Energia kinetyczna fragmentw
rozszczepienia (X i Y)
Energia kinetyczna neutronw
Energia rozpadw promieniotwrczych
obu fragmentw (X i Y)
Energia promieniowania gamma
Razem
4
wszystkie powstajce fragmanty rozszczepienia - X, Y, s promieniotwrcze
Ogromna warto energii wyzwalanej z niewielkiej masy
ma rwnie znaczenie militarne i stanowi o niszczycielskiej
sile bomby atomowej. Energia (przypadajca na czsteczk)
wyzwalana podczas eksplozji konwencjonalnego rodka
wybuchowego, jakim jest trotyl TNT (o wzorze chemicznym
(NO2)3C6H2CH3), jest okoo 18 milionw razy mniejsza od
energii wyzwalanej w zjawisku rozszczepienia. Naley
jednak pamita, e nie kade jdro uranu musi rozpa si
po wchoniciu neutronu. Pierwsza bomba atomowa zuya
zaledwie 6% energii zawartego w niej uranu. Warto
wiedzie, e niszczycielskie dziaanie bomby jest
w wikszym stopniu zwizane z dziaaniem cieplnym
i podmuchem powstajcym po wybuchu ni z promienio-
waniem jdrowym.
235
U jest jedynym naturalnym izotopem rozszczepialnym
przez neutrony termiczne. Jego koncentracja w naturalnym
uranie (gwnie 238U) jest jednak bardzo maa - zaledwie
0,72%. Dlatego do celw badawczych czy energetycznych
(a take militarnych) naley uran wzbogaci. Polega to na
odpowiednim zwikszeniu zawartoci izotopu uranu o masie
235 w stosunku do izotopu uranu o masie 238.
4. Reakcja acuchowa
W pojedynczym akcie rozszczepienia jdra 235U powstaje
rednio 2,5 neutronu. Dla uproszczenia przyjmijmy jednak,
e tworz si tylko dwa neutrony. Przyjmijmy dalej, e
kady z nich pochonity zostaje przez inne jdra 235U
i wywoa kolejne rozszczepienia, przy czym w kadej takiej
reakcji utworz si dwa neutrony. W wyniku tego procesu
otrzymamy w sumie 4 neutrony. Te neutrony mog wywoa
kolejne cztery reakcje, w wyniku ktrych liczba neutronw
w ukadzie zwikszy si do omiu itd.
Na rysunku pokazujemy reakcj acuchow wanie na
przykadzie dwch wyzwalanych neutronw (zaznaczonych
na czerwono), z ktrych kady inicjuje kolejn reakcj
rozszczepienia. W kadym akcie rozszczepienia, fragmenty
167
rozszczepienia (wiksze kka) mog mie nieco inne masy.
Procesem podziau na dwie masy rzdzi przypadek moemy
5
tylko mwi o prawdopodobiestwie pojawienia si danego
izotopu. To, co najistotniejsze, to samo-podtrzymywanie si
17
tej reakcji.
7 Jak wida z rysunku, liczba neutronw w ukadzie
gwatownie wzrasta, jak w synnej opowieci o szachu, ktry
196
zosta poproszony o zapacenie za prac ziarenkami ryu.
Pracownik poprosi o tyle ryu, ile zmieci si na szachownicy,
8

jeli na pierwszym polu pooy si dwa ziarenka, na drugim
cztery, na trzecim osiem i na kadym kolejnym dwa razy
wicej ziarenek ni pooono na poprzednim polu. W ten
sposb, jak si okazao, bardzo szybko w caym pastwie
szacha zabrako ryu. Nie atwo wyobrazi sobie, ile to
jest 264 ziaren, ktre powinny si znale na ostatnim
polu szachownicy a jeeli wiemy, e ziarenko ryu way
ok. 0,02 g, a 264 1,81019, to cay ten ry way ok. 41011
(czterysta miliardw) ton! W podanym wyej opisie reakcji
liczba neutronw stale wzrasta, sama reakcja za zwana jest
reakcj acuchow lub powielajc.
Zauwamy, e w reakcji acuchowej nie tylko liczba
neutronw gwatownie wzrasta. Energia w ukadzie
rwnie byskawicznie ronie, gdy kademu rozszczepieniu
towarzyszy wspomniana energia 200 MeV. Energia kinetyczna
czstek i jder uczestniczcych w procesie zamieniana jest
podczas ich hamowania w materiale na ciepo.
Wywoujc reakcj rozszczepienia w kadym jdrze
zawartym w 1 g izotopu 235U wyzwolimy energi
(6,0231023/235)200 MeV = 5,1251023 MeV = 8,21010 J 5.
Tak wielk energi ma masa 1000 ton spadajca na
powierzchni Ziemi z wysokoci 8,2 km! Energia wyzwolona
w eksplozji bomb jdrowych zrzuconych w 1945 roku na
Hiroszim i Nagasaki odpowiadaa energii rwnowanej
wybuchowi ok. 20 000 ton trotylu. Taka energia wyzwala
si za w cakowitym rozszczepieniu okoo 1 kg izotopu 235U.
Z prostego rachunku wynika, e jeli chcemy uzyska moc
ciepln 1 MW = 106 J/s musimy cakowicie rozszczepia
w kadej sekundzie zaledwie ok. 1,2510-5 g izotopu uranu-
235 (235U), co oznacza, e w cigu doby zuyjemy ok.
1 g tego surowca, a w cigu roku zaledwie ok. 365 g.
Poniewa w naturalnym uranie zawarto cennego 235U
wynosi, jak powiedzielimy, 0,72%, potrzebowalibymy ok.
50,7 kg uranu naturalnego dziennie. Jeli uwzgldnimy fakt,
e nie wszystkie neutrony prowadz do rozszczepienia, masa
ta wzronie do ok. 61,1 kg. Moc typowej elektrowni wynosi
ok. 1000 MW, a wic jej roczne zapotrzebowanie na uran
naturalny (przy zaoeniu penego wykorzystania energii
z procesu cakowitego rozszczepienia izotopu 235U) wynosi
5
pierwszy mnonik (6,023 .1023), to liczba Avogadro: liczba atomw (a wic i jder)
w gramoczsteczce, tj. w masie (w gramach) rwnej liczbie masowej A
ok. 61 ton. To doprawdy niewiele w porwnaniu z setkami
wagonw wgla, spalanego w elektrowni wglowej.
Potrzebna objto jest te niewielka: 1 tona metalicznego
uranu, to kostka o boku ok. 37 cm!
5. Energetyka jdrowa
Jak wspominalimy, nasza cywilizacja potrzebuje ogromnej
iloci energii, a rozwj technologiczny pociga dzi za sob
wiksze potrzeby energetyczne ni kiedykolwiek przedtem.
Dostpne dane wykazuj, e produkt narodowy brutto (PKB)
wzrasta ze wzrostem zarwno produkcji jak i zuycia energii.
Dane mwi te, e dugowieczno mieszkacw ronie ze
wzrostem krajowego zuycia energii elektrycznej. Obecnie
na naszym globie wikszo zuywanej energii pochodzi
ze spalania biomasy (gwnie drewna) oraz kopalin (wgla,
ropy czy naturalnego gazu). Te naturalne noniki energii
jednak wkrtce si prawdopodobnie wyczerpi lub ich
cena znacznie wzronie. Obecne oceny mwi o czasie od
50 do 150 lat. Prdzej czy pniej bdziemy potrzebowali
energii z innych rde. Czy energia jdrowa mogaby by
odpowiedzi na ten problem?
Energia pochodzca ze wszystkich rde naturalnych,
jak energia geotermalna, energia wiatru czy energia
promieniowania Soca - wszystkie one wi si
z niemaymi kosztami budowy instalacji przetwarzajcych
te naturalne formy energii na najwygodniejsz dla nas
energi elektryczn, zwaszcza w przeliczeniu na jednostk
mocy. Trzeba przy tym uwzgldni koszt przygotowania
zapasowych, stabilnych rde mocy dla - przykadowo -
odbiorcw prdu z elektrowni wiatrowych, czy spalajcych
biomas na czas, gdy wiatru nie ma, a dostawa biomasy
zmniejszya si w wyniku lokalnego nieurodzaju.
Energia wodna (hydroenergia) jest wanym i tanim
rdem energii i moe by podstawowym, ale moliwoci
jej wykorzystania s w wielu krajach ograniczone przez
uksztatowanie terenu i liczb rzek, a w wielu zostay ju
niemal wyczerpane. Z tego wanie wzgldu nie mona
oczekiwa, e energia wodna bdzie w wielu krajach, wrd
nich w Polsce, energi przyszoci.
Ponadto, korzystanie z paliw kopalnych niesie cakiem
niemae ryzyko. Przykadem tego s liczne wypadki grnicze,
majce miejsce w 2010 r. m.in. w Chinach i na Ukrainie oraz
zalanie rop naftow wd Zatoki Meksykaskiej.
Geniusz ludzki by moe jeszcze wymyli jakie inne
wydajne i atwo dostpne rda taniej energii, jednake nie
moemy zazwyczaj oczekiwa ich szerokiego zastosowania
przed okresem okoo 50 lat od chwili wynalezienia,
a wic w czasie porwnywalnym z okresem, w ktrym bd
prawdopodobnie wyczerpywa si zasoby obecnych paliw
kopalnych. Musimy zatem podj w tej sprawie wane
decyzje i to szybko!
Ju dzi dysponujemy wielkim i bardzo wydajnym
rdem energii, a mianowicie - energi jdrow. Inwestycja
w energetyk jdrow, to take due pienidze. Jednak
przytoczona w poprzednim rozdziale relacja pomidzy mas
jder atomowych i energi, ktra wydzielana jest w procesach
jdrowych (jak procesy rozszczepienia jder cikich, rozpady
promieniotwrcze czy reakcje syntezy jder lekkich) czyni
z jder atomowych najbardziej obiecujcy nonik energii
pierwotnej, ktry moemy wykorzysta.
9
 Chocia koszty inwestycji w energetyk jdrow s
wysokie, cena energii elektrycznej docierajcej do
konsumenta okazuje si stosunkowo niska. Cakowity
koszt energii elektrycznej wytwarzanej przez elektrownie
jdrowe, obejmujcy koszty: zabezpiecze, ochrony
przed rozprzestrzenianiem materiaw rozszczepialnych,
postpowania z odpadami promieniotwrczymi oraz
cakowitej likwidacji elektrowni do tak zwanej zielonej
trawy, s jednymi z najniszych w brany energetycznej.
Ponadto, energia jdrowa moe pokry gd energetyczny
ludzkoci przez tysice lat.
Obecnie okoo 14% energii elektrycznej produkowanej
na wiecie pochodzi z energetyki jdrowej (http://www.
nei.org/resourcesandstats/nuclear_statistics/worldstatistics).
Ponisza tabela pokazuje wykorzystanie energii jdrowej
w poszczeglnych krajach (dane publikowane w maju 2012;
http://pris.iaea.org/PRIS).

Liczba
Kraj Udzia (%) Moc (MW)
Koszt blokw
Rodzaj elektrowni 1 kWh Wady
1 Francja 77,71 58 63 130
[grosze]
3 Sowacja 54,02 4 1 816
kondensacyjne - spalajce wgiel 4 Ukraina 57,20 15 13 107
kamienny w kotach pyowych zanieczyszczenie
36
z instalacjami odsiarczania powietrza 5 wgry 43,25 4 1 889
i odazotowania spalin
6 Sowenia 42,04 10 9 014
kondensacyjne - spalajce wgiel
kamienny w kotach pyowych 7 Swajcaria 40,85 5 3 263
z instalacjami odsiarczania dua ilo 8 Szwecja 39,62 10 9 326
36
i odazotowiania spalin oraz popiow
zapewniajce wychwyt i skadowanie 9 Korea Poudniowa 34,64 23 20 671
dwutlenku wgla
10 Armenia 33,17 1 375
kondensacyjne - spalajce wgiel
11 Czechy 32,96 6 3 766
brunatny w kotach pyowych zanieczyszczenie
36
z instalacjami odsiarczania powietrza 12 Bugaria 32,58 2 1 906
i odazotowiania spalin
13 Finlandia 31,58 4 2 736
kondensacyjne - spalajce wgiel
brunatny w kotach pyowych 14 Hiszpania 19,48 8 7 567
z instalacjami odsiarczania dua ilo
34 15 USA 19,25 104 101 465
i odazotowiania spalin oraz popiow
zapewniajce wychwyt i skadowanie 16 Tajwan 19,02 6 5 018
dwutlenku wgla
17 Rumunia 18,98 2 1 300
jdrowe z reaktorami lekko - wodnymi odpady
29 18 Japonia 18,14 50 44 215
III generacji typu PRW promieniotwrcze
niestabilno 19 Wielka Brytania 17,82 17 9 703
parowo - gazowe na gaz ziemny 37
kosztw paliwa 20 Niemcy 17,79 9 12 068
spalajce gaz ze zintegrowanej 21 Rosja 17,59 33 23 643
zanieczyszczenie
z elektrowni instalacji zgazowania 40
powietrza
wgla kamiennego 22 Kanada 15,33 18 12 604
spalajce gaz ze zintegrowanej 23 Afryka Poudniowa 5,19 2 1 830
z elektrowni instalacji zgazowania
wgla kamiennego oraz zapewniajce 34 24 Argentyna 4,97 2 935
wychwyt i skadowanie dwutlenku 25 Pakistan 3,77 3 725
wgla
26 Indie 3,68 20 4 391
spalajce gaz ze zintegrowanej
zanieczyszczenie
z elektrowni instalacji zgazowania 40 27 Holandia 3,60 1 482
powietrza
wgla brunatnego
28 Meksyk 3,55 2 1 300
spalajce gaz ze zintegrowanej
z elektrowni instalacji zgazowania 29 Brazylia 3,17 2 1 884
wgla brunatnego oraz zapewniajce 32 30 Chiny 1,85 16 11 816
wychwyt i skadowanie dwutlenku
wgla 31 Iran 0,04 1 915

due koszty rezew Suma: 436 370 229

wiatrowe na ldzie 43
mocy
Taki sposb wytwarzania energii chroni rodowisko.
due koszty rezew
wiatrowe na morzu 44 W energetyce jdrowej w zasadzie nie istnieje problem
mocy
zanieczyszcze rodowiska spalinami czy dwutlenkiem wgla.
Z wylicze przedstawionych przez Agencj Rynku Energetyka ta nie wnosi te wkadu do tzw. globalnego
Energii S.A. w grudniu 2009 r. wynika, e cena ocieplenia. Zauwamy, e energia elektryczna z kadych
wytworzenia prdu w takich elektrowniach jest 22 ton uranu zapobiega emisji okoo miliona (!)
najnisza. W powyszej tabeli6 przedstawione s ton dwutlenku wgla, ktry byby konsekwencj
koszty wytworzenia 1 kWh energii elektrycznej, ktre wytworzenia takiej samej energii przez spalenie
uwzgldniaj wszystkie koszty, o ktrych mwilimy wyej. wgla.
6
urednione koszty wytwarzania energii elektrycznej dla elektrowni przewidzianych do
uruchomienia do roku 2020 wg. analizy ARE S.A. (Analiza porwnawcza kosztw wytwarzania Pastwa okrelane jako rynki wschodzce nie lekcewa
energii elektrycznej w elektrowniach jdrowych, wglowych i gazowych oraz odnawialnych moliwoci jakie stwarza energetyka jdrowa. Tam, gdzie
rdach energii, grudzie 2009)

10
brak energii elektrycznej jest najbardziej widoczny, a wic 6. Zapasy uranu i niezaleno
np. w Chinach i Indiach, program rozwoju energetyki
jdrowej jest prawdziwie imponujcy. W samych Chinach surowcowa
dziaao w marcu 2012 r. 14 reaktorw, 26 byo w trakcie Poniewa uran jest surowcem naturalnym, rwnie
budowy, a kolejnych 28 ujtych jest w planach rzdowych naturalnym staje si pytanie, ile go mamy w skorupie
rozwoju energetyki jdrowej. Wedug planw rzdu po ziemskiej i na jak dugo nam on starczy?
2025 roku okoo 10 proc. energii tego wielkiego kraju
powinno by wytwarzane w elektrowniach nuklearnych. Odpowied, wbrew pozorom, wcale nie jest prosta.
W tym czasie w Polsce, mamy nadziej, bd dziaay dwa Po pierwsze, naley przyj jaki sposb wykorzystania uranu.
bloki pierwszej elektrowni jdrowej o cznej mocy 3000 MWe. Tu najatwiej wzi za punkt odniesienia obecn technologi.
Po drugie, wana jest sprawa ceny 1 kg uranu. Ta bdzie
A jak wyglda konsumpcja rnych rodzajw paliwa? niewtpliwie wzrasta wraz z wyczerpywaniem si zasobw
Ponisza tabela pokazuje, ile paliwa rocznie musi zuy uranu. I znw najprociej jest przyj pewien margines
elektrownia o mocy 1000 MWe. Dane do tej tabeli cenowy kosztw wydobycia. Przy obecnych cenach ok.
zaczerpnlimy z opracowania CERNowskiego Energy, 100 USD/kg i sposobach zuywania uranu w elektrowniach
Powering Your World (2000). jdrowych zasoby uranu wyczerpi si za ok. 100 - 300 lat.
Wydawa by si mogo, e to do ponury prognostyk, jeli
rdo
Potrzeby Dla porwnania chcielibymy w energetyce jdrowej upatrywa przyszoci
energii
energetycznej globu ziemskiego.
3 -krotna wielko
Biomasa 2000 km2 upraw
Jeziora Bodeskiego Nie jest jednak tak le. W miar wzrostu cen uranu wiat
2700 wiatrakw o bdzie przechodzi na inne, nieekonomiczne obecnie, typy
Wiatr 486 km2
mocy 1,5 MW kady reaktorw, przede wszystkim tzw. reaktory powielajce,
23 km2 paneli w tym reaktory oparte o znacznie bogatsze ni uranowe zoa
Soce toru. W tej perspektywie, energetyka jdrowa ma szanse
sonecznych na 2555 boisk pikarskich
(fotowoltaiki)
rwniku zaspokajania potrzeb energetycznych ludzkoci nawet przez
Biogaz 20 000 000 wi miliony lat.
Gaz 1,2 km3 470 piramid Cheopsa Czsto stawiamy rwnie pytania o niezaleno
10 000 000 baryek surowcow. W wypadku energetyki jdrowej mamy
Ropa 1 400 000 ton oleju lub 100 super- korzystn sytuacj. Uran mona kupi z bardzo wielu krajw,
tankowcw a ich relatywne zasoby w ten surowiec pokazuje rysunek7.
26 260 wagonw Przy kosztach wydobycia uranu poniej 130 USD/kg,
Wgiel 2 500 000 ton
towarowych w Australii obecne zoa uranu s oceniane na ok.
Rozszczepienie 20 ton uranu 160 ton rudy 1 700 tys. ton, w Kazachstanie 650 tys. ton, w Kanadzie
jder wzbogaconego uranowej 485 tys. ton, w Rosji 480 tys.ton itd. cznie ok.
2850 m3 wody 5400 tys. ton. W Kanadzie, Australii, Brazylii i Poudniowej
Reakcja syntezy 100 kg D + Afryce moliwe jest wydobycie uranu w cenie nawet poniej
morskiej oraz 10 ton
(termojdrowa) 150 kg T 80 USD/kg. Nie tak dawno, bo w kocu lipca 2010 r.,
rudy litowej
poinformowano o znalezieniu w Szwecji, by moe,
W kontekcie poruszanych tu spraw warto zwrci uwag najbogatszych w wiecie z uranu. W tej sytuacji do
na warto opaow rnych paliw. Wartoci te podaje atwo jest zaopatrzy si w niezbdn ilo paliwa i zapewni
ponisza tabela. sobie import z wielu krajw.

Warto Roczne zuycie

Paliwo opaowa na mieszkaca 2%
2%
1% 3%
[MJ/kg*] Polski w 2000 r. 2% 31% Australia
31%
2% 12% Kazachstan
Drewno 16 3% 9% Kanada
4% 9% Rosja
Wgiel brunatny 9 1,6 t 5% RPA.
5% 5% Namibia
Wgiel kamienny 13 30** 2,2 t 5% Brazylia
5% Niger
Gaz naturalny 45 ok. 350 m3 4% USA
3% Chiny
Ropa nieoczyszczona 45-46 ok. 0,5 t 5%
2% Jordania
Uran naturalny 500 000 2% Uzbekistan
2% Ukraina
5%
* 1 MJ 0,278 kWh ** w zalenoci od jakoci wgla 2% Indie
1% Mongolia
5%
Obecnie mwi si take o wykorzystaniu energii 12% 3% inne
termojdrowej, pochodzcej z syntezy jdrowej. Energetyka 9%
9%
oparta o t reakcj jest szczeglnie oszczdna jeli chodzi
o materia, jednak jej wykorzystanie, to muzyka jeszcze
dalekiej przyszoci. Zasoby uranu na wiecie7

wg Red Book OECD/NEA-IAEA (2009)

7

11
 W promieniu ok. 310 km od granic Polski jest 9 czynnych ostatecznie do wybuchu. Na tym wanie polega dziaanie
elektrowni jdrowych (24 bloki - reaktorw energetycznych) bomby atomowej.
o cznej elektrycznej mocy8 zainstalowanej brutto ok.
16 GWe (http://www.elektrownia-jadrowa.pl ogldana Zauwamy, e jeli podzielimy mas krytyczn na dwie
w marcu 2012 r. zawiera ju wyczon elektrowni na czci uoone w pewnej odlegoci od siebie, wybuch
Litwie). nie nastpi, gdy cz neutronw opuszczajcych jedn
powk bdzie omijaa drug, nie powodujc rozszczepienia.
Polska dopiero przygotowuje si do budowy pierwszego
bloku elektrowni jdrowej, a plany mwi o roku 2023 jako W reaktorze jdrowym niekontrolowana reakcja
roku jego uruchomienia. acuchowa jest uniemoliwiona na dwa sposoby.
Po pierwsze, paliwo uranowe gromadzone jest
w elementach paliwowych, w ktrych zawarto uranu
OSKASRSHAMN
465+630+1205 MWe jest duo mniejsza od masy krytycznej. Wewntrz
BWR 298 km
pojedynczego elementu paliwowego znajduje si znacznie
wicej uranu-238 ni uranu-235. Ten pierwszy peni
w zasadzie rol pochaniacza, niepozwalajcego na
rozwinicie si reakcji acuchowej w elemencie. Po drugie,
KRUMMEL
1315 MWe elementy paliwowe s od siebie oddalone i dodatkowo
BWR 254 RWNE
2X440,2X1000 poprzedzielane prtami z materiau silnie pochaniajcego
MWe
WWER 134 km neutrony (np. wglika boru, w ktrym bor jest takim silnym
pochaniaczem neutronw). Wysunicie tych prtw do
DUKOVANY
4X440 MWe gry (patrz rysunek) powoduje, e neutrony (zaznaczone
WWER 119 km CHMIELNICKI
TEMELIN MOCHOVCE 2X1000 MWe na rysunku na czerwono) z jednego elementu paliwowego
WWER 184 km
2X1000 MWe
WWER 192 km
2X440 MWe
WWER 133 km
mog wywoa reakcj rozszczepienia w ssiednim
elemencie paliwowym. Z tego wzgldu prty te nosz nazw
BOHUNICE
2X440 MWe prtw sterujcych. Siatka rwnooddalonych elementw
WWER 138 km PAKS
4X440 MWe
paliwowych i prtw sterujcych (zacienionych na rysunku)
WWER 300 km stanowi podstaw konstrukcji rdzenia reaktora.

7. Reaktor jdrowy i jego elementy
7.1 Rdze
Dziaanie reaktora jdrowego mona opisa w stosunkowo
prosty sposb. Wielka energia moliwa do uzyskania w reakcji
powielajcej musi by wyzwalana w sposb kontrolowany,
gdy, jak pisalimy wyej, rozwijanie si tej reakcji w sposb
spontaniczny musi, po przekroczeniu pewnej energii
nagromadzonej w uranie, prowadzi do wybuchu jdrowego.
Tempo oraz warunki zachodzenia reakcji powielajcej
(acuchowej) zale od ksztatu bryy uranu oraz energii
neutronw, ktre wywouj rozszczepienie. Jeli bdziemy
posiadali czysty metaliczny uran w postaci kuli, to przy
niewielkiej masie materiau wikszo neutronw bdzie
uciekaa z kuli nie napotkawszy na swej drodze jder
uranu i reakcja rozszczepienia nie bdzie si rozwijaa - jak
mwimy, bdzie podkrytyczna9. Kiedy jednak kula bdzie
miaa odpowiednio du rednic, liczba neutronw
wpadajcych na kolejne jdra uranu i wywoujcych
rozszczepienia bdzie wystarczajco dua, by reakcja
zachodzia w sposb krytyczny. Odpowiadajca tej sytuacji
masa uranu nazywa si mas krytyczn i dla uranu-235
wynosi ok. 50 kg. Po jej przekroczeniu uzyskamy mas
nadkrytyczn, wewntrz ktrej ilo wydzielanej
energii w postaci ciepa gwatownie wzronie, prowadzc
8
przy opisie elektrowni cieplnych - zarwno konwencjonalnych, jak i jdrowych stosowana jest
jednostka mocy elektrycznej - GWe, moc ciepln podaje si w GWth. Moc cieplna jest ok. 3-krotnie
wiksza od mocy elektrycznej
Reaktor wyczony
Reaktor wczony. Prty
sterujce podnoszone
do gry
To jednak nie caa tajemnica. Reaktor jdrowy pracuje
w tzw. stanie krytycznym, co oznacza, e tylko jeden
ze rednio uwalnianych 2,5 neutronw wywouje kolejn
reakcj rozszczepienia, pozostae zostaj pochaniane
w rnych elementach reaktora. Taka gospodarka
neutronami (utrzymujca si na staym poziomie liczba
neutronw) zapewnia reaktorowi stabiln prac na
okrelonym poziomie mocy. Najwaniejsze jednak jest to,
e reaktor osiga stan krytyczny dziki neutronom, ktre
powstaj z rozpadu niektrych fragmentw rozszczepienia,
tzw. neutronom opnionym. Jest ich w caym bilansie
neutronw zaledwie ok. 0,65%. Powstaj rednio co
kilkanacie sekund, co pozwala na stosunkowo atwe
manewrowanie pooeniami prtw sterujcych. Gdyby
nie byo neutronw opnionych, prty sterujce musiayby
reagowa na zmiany liczby neutronw co ok. jedn tysiczn
sekundy. Tak szybkich ukadw mechanicznych nie mamy.

9
reakcja acuchowa moe przebiega na trzy rne sposoby: podkrytyczny, krytyczny i nadkrytyczny. Praca reaktora jest wic tak organizowana, e bez
W stanie podkrytycznym wikszo neutronw wyzwolonych w wyniku rozszczepienia jder
uranu nie traa w nastpne jdra i nie wywouje nastpnych rozszczepie, a zatem neutronw jest
neutronw opnionych reaktor byby podkrytyczny
coraz mniej i reakcja powoli wygasa. W stanie krytycznym ze wszystkich neutronw wyzwalanych wicej neutronw byoby pochanianych ni tworzonych.
w jednym akcie rozszczepienia dokadnie jeden wywouje nastpne rozszczepienie, dziki
czemu liczba neutronw nie zmienia si i reakcja przebiega cay czas na takim samym poziomie. W odrnieniu od reaktora, bomba atomowa dziaa
W stanie nadkrytycznym neutrony z jednego rozszczepienia jdra uranu powoduj wicej ni w sposb nadkrytyczny, a wic spontanicznie rozwijajcej
jedno nastpne rozszczepienie, przez co neutronw jest coraz wicej i reakcja rozwija si, staje si
samopodtrzymujc si reakcji powielajcej.
12
 Mwilimy ju, e reakcj rozszczepienia 235U wywouj
najchtniej neutrony termiczne10, a wic neutrony
o energii kinetycznej porwnywalnej z energi ruchu
cieplnego w temperaturze zblionej do pokojowej. Problem
jednak w tym, e neutrony prdkie, powstae w procesie
rozszczepienia, maj energie rzdu miliona elektronowoltw,
a nie uamka elektronowolta. Dla tak wysokich energii
prawdopodobiestwo wywoania rozszczepienia jest
niewielkie. Aby wykorzysta jak najwiksz liczb neutronw
do procesu rozszczepienia naley zatem neutronom
rozszczepieniowym odebra wikszo ich energii.
7.2. Moderator i reflektor neutronw
Wbrew pozorom, jest to atwe. Wystarczy mie
w reaktorze orodek zwany moderatorem neutronw,
ktry nie pochania neutronw (lub pochania je
w nieznaczcym stopniu), ale odbiera im energi, czyli
spowalnia. Wykorzystujemy tu efekt znany nam ze stou
bilardowego.
Gdy ze stojc na stole bil (granatowa) zderzy si czoowo
inna rozpdzona bila o tej samej masie (biaa), ta pierwsza
odleci, druga za zatrzyma si przekae pierwszej ca
sw energi. Jest to moliwe tylko dla czoowego zderzenia
identycznych kul. Przy innych ni czoowe zderzeniach
przekazana zostanie tylko cz energii, ale i tak rozpdzona
bila bardzo zwolni.
Dla neutronu niemal identyczn bil jest proton.
Pojedynczych protonw mamy duo w wodzie, w ktrej
znajduje si wodr, a jdrem atomu wodoru jest wanie
proton. Woda bdzie wic stanowia dobry moderator.
Nie wchodzc w szczegy, dobrymi moderatorami s te
cika woda, beryl i grat. Rodzaj moderatora jest jedn
z wanych charakterystyk rdzenia reaktora. Dla zwikszenia
wykorzystania neutronw, rdze otoczony jest dodatkowo
reflektorem neutronw: materiaem, w ktrym neutrony
wylatujce z rdzenia maj moliwo zderzenia si
z jdrami reektora. W wyniku zderzenia mog wrci do
rdzenia, aby tam mie kolejn szans zainicjowania reakcji
rozszczepienia.
10
w wypadku bomby atomowej korzysta si gwnie z neutronw rozszczepieniowych o energiach
rzdu 1 MeV
7.3. Chodzenie rdzenia
W trakcie pracy reaktora, temperatura elementw
paliwowych i prtw sterujcych moe przekroczy nawet
20000C, tak wic rdze musi by intensywnie chodzony,
gdy w przeciwnym wypadku szybko by uleg uszkodzeniu.
Dlatego te rdze reaktora jest zanurzany w potnym
basenie wodnym. To jednak nie wystarcza: ciepo naley
odbiera dynamicznie (str. 14). W istocie rzeczy, efektywne
i niezawodne chodzenie rdzenia jest podstawowym
elementem bezpiecznej pracy reaktora jdrowego: wszystkie
dotychczasowe powaniejsze awarie reaktorw byy skut-
kiem przegrzania rdzenia.
7.4. Naturalne reaktory jdrowe
Jak wspomniano we Wstpie, natura zdecydowanie
wyprzedzia XX wiek atomu o jakie 2 miliardy lat! W Oklo
znaleziono bowiem lady miejsc, w ktrych zawarto uranu-
235 bya nisza ni standardowe 0,72% - tamtejszy uran jest,
jak mwimy, zuboony. Oznacza to, e ten izotop uranu by
w jaki sposb zuywany. Jak to si mogo dzia? Jeli wok
rudy uranowej byo sporo wody, suya ona jako moderator
neutronw. Powstawao wicej neutronw termicznych,
ktre inicjoway reakcje rozszczepienia. Oczywicie, w miar
pracy temperatura wody podnosia si, woda odparowywaa
i taki reaktor przestawa pracowa. Po pewnym czasie woda
naciekaa i reaktor wznawia prac. Taki cykl powtarza
si tak dugo, jak dugo zawarto uranu-235 w rudzie
bya wystarczajca na rozwijanie si reakcji acuchowej.
Po nadmiernym zuboeniu uranu, naturalny reaktor
stawa si nieczynny. Dzi w Oklo moemy obserwowa
nie tylko rud uranow ze zuboonym uranem. Moemy
te obserwowa niektre produkty reakcji: rozproszone
fragmenty rozszczepienia odpady promieniotwrcze -
pozostaoci po pracy reaktorw. To wana lekcja dla nas
wszystkich: te odpady pozostay w wikszoci na miejscu,
nie rozproszyy si na due obszary. Oczywicie, wikszo
promieniotwrczych izotopw nie dotrwaa do naszych
czasw, gdy si rozpada.
GABON
Oklo
W popkanej czarnej skale osadowej mona
w kilku miejscach zobaczy tawe pasma
(warstwy) rudy uranowej o rnym stopniu
zuboenia
Tu zachodzia
reakcja
rozszczepienia
Skaa osadowa
Warstwa rudy uranowej
Skaa osadowa
Granit
Granit
13
8. Elektrownia jdrowa, reaktory
energetyczne i ich bezpieczestwo
8.1. Konstrukcja
Wbrew czstym opiniom oglny schemat elektrowni
jdrowej nie rni si wiele od konwencjonalnej elektrowni
cieplnej. rdem energii potrzebnej do wytworzenia pary
jest tutaj, zamiast np. kota opalanego wglem, reaktor
jdrowy. Na rysunku pokazany jest schemat takiej elektrowni
korzystajcej z jednego z dwch najczciej stosowanych
obecnie tzw. reaktorw wodno-cinieniowych (PWR od ang.
Pressurized Water Reactor).
Woda chodzca, cyrkulujca pod cinieniem rzdu
15 MPa, nagrzewa si do kilkuset (ok. 330) stopni Celsjusza
podczas omywania rdzenia. Jej ciepo uywane jest do
wytworzenia w wymienniku ciepa (wytwornicy pary)
pary o wysokiej temperaturze i cinieniu. Wysokie cinienie
wody w obiegu wymaga stabilizowania, ktre zapewnia
stabilizator cinienia. W wypadku spadku cinienia w obiegu
podgrzewa si wod w zbiorniku stabilizatora, aby wytworzy
nad ni wiksze cinienie pary. Gdy za cinienie jest za
wysokie, otwiera si grny zawr, przez ktry cz pary
uchodzi do zbiornika zrzutowego. Ewentualnie wtryskuje
si do stabilizatora troch zimnej wody celem obnienia
cinienia pary nad wod.
zbiornik stabilizator
prty cinieniowy cinienia
sterujce
wytwornica pary
12-15m
prty
paliwowe
obieg
4-5m pierwotny
Schemat elektrowni z reaktorem wodno-cinieniowym
(PWR)
Para wodna wytworzona w wytwornicy pary kierowana
jest na turbin parow i uruchamia opatki turbiny. Ruch
przenoszony jest na ruch wirnika generatora prdu. Skroplona
para wraca do wytwornicy pary. Sam proces skraplania jest
wspomagany wod pobieran ze zbiornika wodnego.
Innym, popularnym typem energetycznego reaktora
jdrowego jest reaktor wrzcy (BWR od ang. Boiling Water
Reactor), ktrego schemat pokazuje kolejny rysunek.
W odrnieniu od reaktora PWR tutaj nie woda, lecz para
wodna jest zarwno chodziwem, jak i tzw. czynnikiem
roboczym wytwornice pary nie s potrzebne, gdy ta
jest wytwarzana ju wewntrz reaktora. Po osuszeniu para
przekazywana jest na turbin. Ze wzgldw technicznych
prty sterujce wprowadzane s pomidzy elementy
paliwowe od dou, a nie od gry, jak w wypadku reaktora
typu PWR.
zbiornik
cinieniowy turbina
parowa chodnia
kominowa
generator
prty prdu
paliwowe
prty skraplacz
sterujce
zbiornik wodny
Schemat elektrowni z reaktorem wrzcym (BWR)
Reaktor nie musi by chodzony wod. Dziaaj na wiecie
reaktory chodzone gazem, a nawet ciekymi metalami.
Ze wzgldu na objto niniejszego opracowania, nie
bdziemy ich omawia. Jednake to, na co powinnimy
zwrci uwag, to stopie bezpieczestwa reaktora.
8.2. Bezpieczestwo
Od chwili pojawienia si obiektw jdrowych
z najwiksz uwag analizowano potencjalne zagroenia
i podejmowano dziaania dla ochrony ich personelu
chodnia
kominowa
i spoeczestwa przed skutkami moliwych awarii.
Bezpieczestwo elektrowni jdrowej opiera si na
turbina
parowa zaoeniu, e ryzyko zwizane z energetyk jdrow powinno
by mniejsze ni ryzyko zwizane z innymi metodami
generator
prdu
wytwarzania energii elektrycznej. Nie mona pomin
rwnie 50 lat dowiadczenia w dziedzinie unieszkodliwiania
odpadw promieniotwrczych.
Oglne zasady bezpieczestwa dla elektrowni jdrowych
w czci dotyczcej projektowania i budowy mona
skraplacz
podsumowa nastpujco11:
l projekt ma zapewni, e instalacja jdrowa nadaje
zbiornik wodny si do niezawodnej, staej i atwej eksploatacji, przy
czym nadrzdnym celem jest zapobieganie
wypadkom. Wcieleniem tej zasady jest regua
wpajana wszystkim pracownikom, mwica e
bezpieczestwo jest waniejsze ni produkcja
(energii elektrycznej)!,
l w projekcie trzeba stosowa zasad gbokiej obrony,
z szeregiem poziomw obrony i z wielokrotnymi
barierami zabezpieczajcymi przed uwalnianiem
materiaw radioaktywnych. Prawdopodobiestwo
wystpienia uszkodze lub kombinacji uszkodze
mogcych prowadzi do powanych konsekwencji
ma by jak najmniejsze,
l rozwizania techniczne stosowane w projekcie
winny by uprzednio sprawdzone w pracy innych
obiektw lub poprzez wykonane dowiadczenia,
l na wszystkich etapach projektowania oraz
przygotowania eksploatacji trzeba uwzgldnia
problemy wsppracy czowieka z maszyn
i moliwo bdu czowieka,
11
wg A. Strupczewski, Nie bjmy si energetyki jdrowej, SEP, COSiW, Warszawa (2010)
14
 l projekt musi zapewni, e naraenie personelu
instalacji na promieniowanie i moliwo uwolnienia prty turbina
materiaw radioaktywnych do otoczenia s tak sterujce parowa chodnia
kominowa
mae jak jest to rozsdnie osigalne.

Rysunek pokazuje mnogo systemw (barier) generator

prdu
bezpieczestwa radiacyjnego w typowym reaktorze
BWR, poczwszy od konstrukcji elementu paliwowego,
ktry powinien zatrzymywa fragmenty rozszczepienia,
a skoczywszy na tzw. obudowie bezpieczestwa.

Konstruktorzy reaktorw przestrzegaj zasady, e kady

element, ktry mgby zawie w reaktorze, musi mie
swj zwielokrotniony ukad bezpieczestwa. Kady z nich skraplacz
powinien dziaa w oparciu o inne zjawisko zyczne, aby zbiornik wodny
wszystkie stopnie elementw bezpieczestwa nie mogy
przesta dziaa z tego samego powodu. Schemat elektrowni z reaktorem typu RBMK

Ukady bezpieczestwa reaktora dziaajce w oparciu powiedzie, e by to reaktor przeznaczony do celw

o proste zjawiska zyczne (grawitacja, konwekcja, rnica militarnych (cho nie wykorzystywany, o ile wiemy,
cinie itp.) nosz nazw ukadw pasywnych. Dziki w tym celu), o konstrukcji, ktra nie byaby dopuszczona
nim, obecnie konstruowane reaktory tzw. III generacji maj do eksploatacji w adnym kraju poza wczesnym ZSRR.
Niezalenie od bdw technicznych konstrukcji tego
reaktora (RBMK), do awarii doprowadziy te jednoczenie
popenione liczne bdy obsugi.
osonna ciana
budynku Reaktory typu czarnobylskiego zostay wyczone
elbeton # 90 cm
siatka prtw stalowych
z eksploatacji na Ukrainie i Litwie. Niemniej jednak kilka
# 6,5 cm
reaktorw energetycznych o podobnej konstrukcji, po
poprawieniu niektrych elementw bezpieczestwa, wci
pracuje na terytorium Federacji Rosyjskiej.
obudowa
bezpieczestwa
cylinder stalowy # 7,5 cm Przy okazji warto podkreli, e wybuch jdrowy reaktora
wysoko 55 m
nie jest moliwy. We wszystkich awariach, jak w Czernobylu
czy Fukushimie mielimy do czynienia z wybuchami pary
ciana komory suchej
- wzmocnienie prtami wodnej i wodoru.
stalowymi # 8 cm
- wzmocniony beton # 1,5 m
Bezpieczestwo elektrowni jdrowych mona take
osona biologiczna mierzy czstoci wypadkw w miejscach pracy. Na przykad
- beton z oowiem # 1,3 m
w Stanach Zjednoczonych czsto wypadkw, w wyniku
ktrych naley pracownikowi uniemoliwi lub ograniczy
zbiornik reaktora dostp do pracy, albo ktre prowadz do koniecznoci
- wysoko 21 m
rednica 6,4 m zmiany przez niego miejsca i rodzaju pracy, jest znacznie
- obudowy stalowe
# 10-20 cm mniejsza w elektrowniach jdrowych ni np. w przemyle
budowlanym mieszkaniowym.
paliwo reaktorowe
Czsto podnoszonym problemem jest take kwestia
ciana wichrowa
skutkw ataku terrorystycznego, np. uderzenia samolotu
- beton # 45 cm
wysoko 7,3 m
w budynek reaktora. Przy obecnych konstrukcjach cian takie
uderzenie moe skoczy si jednak tylko na zniszczeniu
samolotu, a nie budynku, co zostao potwierdzone
pyta podestu reaktora dowiadczalnie!
- beton # 1,8 m
- wewntrz pyta stalowa # 2,5 cm
- zewntrzna pyta stalowa
Inne dziaania terrorystyczne take nie mog powanie
zagrozi reaktorowi to obiekt konstruowany ze szczegln
Mnogo barier bezpieczestwa w elektrowniach trosk o jego zyczne bezpieczestwo.
jdrowych (BWR dla przykadu)

nadzwyczaj wysoki stopie niezawodnoci: awaria zwizana

z przegrzaniem rdzenia nie moe zdarzy si czciej ni
raz na sto tysicy lat pracy! Takich norm bezpieczestwa
nie ma aden inny przemys i bezpieczestwo reaktora nie
jest dzi problemem. Niewtpliwie, reaktory energetyczne
planowane do zainstalowania w Polsce bd speniay te
wysokie standardy bezpieczestwa. Przy takim stwierdzeniu
pada z reguy pytanie o awari reaktora w Czarnobylu
(w 1986 roku). Bez wdawania si w szczegy naley
15
8.3 Reaktory energetyczne dzi i jutro
Obecnie, po wydarzeniach w Fukushimie, Niemcy, Wochy
i Szwajcaria zwerykoway swe podejcie do energetyki
jdrowej. Niemcy zamierzaj wyczy swoje elektrownie do
2022 r., Szwajcarzy do 2034 r. Jednoczenie jednak w 2011 r.
a 60 krajw zwrcio si do Midzynarodowej Agencji Energii
Atomowej o konsultacj w sprawie budowy elektrowni.
Nawet Stany Zjednoczone, ktre po awarii Three Miles
Island (w 1979 r.) nie rozbudowyway energetyki jdrowej,
wyday pierwsze pozwolenia na budow reaktorw. Jeszcze
w 2012 r., oczekuje si budowy elektrowni jdrowych
w Biaorusi, Bangladeszu, Emiratach Arabskich, Turcji
i Wietnamie.
Na wiecie dziaa 436 reaktorw energetycznych
(wedug danych WNA World Nuclear Association z 2011 r.),
ponadto w budowie s 63, planowanych w najbliszym
dziesicioleciu jest 152, a rozpatruje si jeszcze
budow dalszych 350. Zatem, mimo jednoznacznie
negatywnych decyzji wspomnianych wczeniej krajw,
nastpuje, jak wida, odradzanie si energetyki
jdrowej. W Unii Europejskiej dziaa 133 reaktorw,
4 znajduj si w budowie, a planowanych jest jeszcze 16.
W Chinach dziaa zaledwie 14 reaktorw, ale 27 jest
w budowie, 51 w fazie planw i 120 w fazie propozycji.
W Indiach pracuje 20 reaktorw, buduje si 6, planuje 17
i proponuje 40. Oczywicie naley bra te pod uwag, e
w najbliszych dziesicioleciach szereg reaktorw trzeba
bdzie zamkn, wic sumaryczna produkcja energii
elektrycznej pochodzcej z energetyki jdrowej nie wzronie
w tak znaczcy sposb, jak liczba nowo wybudowanych
reaktorw.
Odpowied na pytanie, dlaczego mimo wydarze
w Fukushimie nawet Japoczycy nie rezygnuj12 z energetyki
jdrowej, inne kraje za wyranie stawiaj na jej rozwj
jest do prosta: to kwestia kosztw. Szwedzi, ktrzy po
awarii reaktora w Czarnobylu zadeklarowali wycofanie si
z energetyki jdrowej, dzi t energetyk rozbudowuj.
Energetyka jdrowa jest konkurencyjna co do kosztw, a ma
szereg zalet, choby z punktu widzenia braku szkodliwego
wpywu na rodowisko.
9. Czy promieniowanie z reaktora jest
bezpieczne?
9.1 Awaria w elektrowni jdrowej
Jak w wypadku kadej instalacji przemysowej i tu
istnieje, cho nadzwyczaj niewielkie, ryzyko zwizane
z awari samego reaktora, z uwolnieniem promieniowania
jonizujcego, z niewaciwym postpowaniem z odpadami
promieniotwrczymi i nadmiernym rozproszeniem mate-
riaw rozszczepialnych lub promieniotwrczych. Osobista
ocena kadego z tych rodzajw ryzyka jest jednak trudnym
zadaniem, jako e nie nale one do kategorii ryzyka
dobrowolnego, ktre ponosimy np. wsiadajc do
samochodu i jadc po szosie.
Aby dokona oceny ryzyka tego typu, popatrzmy na
liczb wypadkw miertelnych przypadajcych na jednostk
wyprodukowanej energii. Wypadki w konwencjonalnym
grnictwie wglowym i przy wydobyciu ropy naftowej wraz
z konsekwencjami zanieczyszczenia powietrza wywoanym
spalaniem paliw kopalnych pokazuj, e ryzyko miertelne
jest dla zwykego przemysu wydobywczego okoo
40-krotnie wysze ni w caym szeroko rozumianym
przemyle jdrowym: od grnictwa uranowego do
potencjalnych awarii elektrowni jdrowych.
W XX wieku zdarzay si wielkie katastrofy - jak
przerwanie tamy wodnej (Vaiont, Wochy, 1963 r.)
lub powany wypadek w fabryce chemicznej (Bhopal,
12
w Japonii planuje si uruchomienie w najbliszym czasie dwch reaktorw
Indie,1984), ktre powodoway natychmiastow mier
kilkunastu, a nawet ponad dwustu tysicy ludzi (przerwanie
tamy na rzece Baiqiao w Chinach w 1975 r.), podczas gdy
w najgorszej, bardzo niezwykej w caej historii energetyki
jdrowej awarii, a mianowicie podczas poaru reaktora
w Czarnobylu, zgino 31 ratownikw, w tym 28 wskutek
pochonicia zbyt wysokiej dawki promieniowania. Do roku
2010 zmaro jeszcze nastpne 19 osb spord wczesnych
ratownikw usuwajcych awari palcego si reaktora,
kilkoro dzieci zmaro na raka tarczycy. Zanotowano ok. 6700
nowych rakw tarczycy, ktre nie spowodoway zgonw.
O potnych zagroeniach, jakie niesie sama natura
moglimy si przekona, gdy na Oceanie Indyjskim fale
tsunami pochony w 2005 r. okoo 300 000 oar.
W marcu 2011 r. w Fukushimie (Japonia) zgino w falach
tsunami ok. dwudziestu tysicy ludzi, o ktrych mniej si
pamita ni o zniszczonych reaktorach i podwyszonym
poziomie promieniowania w miejscu elektrowni jdrowej
w Fukushimie. Tam nikt nie straci ani zdrowia, ani ycia!
Istniej oceny, zgodnie z ktrymi cay amerykaski
program jdrowy niesie ryzyko radiacyjne porwnywalne
ze zmian, jak wywoaoby podniesienie ograniczenia
prdkoci samochodw z 80 do 81 km/h!
9.2. Czym jest ryzyko radiacyjne?
Kilka sw o radiofobii
Emitowane z jder czstki mog jonizowa materi,
tj. odrywa elektrony z atomw materii, przez ktr
przechodz. Wywoane tym zmiany w chemii organizmw
mog spowodowa szkodliwe zmiany na poziomie
komrkowym, ktre w granicznych wypadkach mog
grozi powstaniem komrek nowotworowych, w skrajnych
przypadkach - miertelnym nowotworem. Prowadzona od
dziesitek lat czarna propaganda dotyczca takich poj,
jak atom, izotop, promieniowanie spowodowaa istnienie
w spoeczestwach radiofobii, polegajcej na irracjonalnym
strachu przed promieniowaniem jonizujcym. Strach ten
stosunkowo atwo wywoa i podtrzyma w spoeczestwie
poniewa promieniowania jonizujcego nie widzimy, nie
czujemy, nie ma ono smaku a jednak moe by grone.
Jest kilka przyczyn takiej sytuacji:
l wiedza o promieniowaniu jonizujcym liczy sobie
tylko ok. 100 lat - obecnie nikt si nie boi komet czy
zamienia Soca - od kilkuset lat wiadomo, jak
i dlaczego takie zjawiska obserwujemy. Boimy si
rzeczy nieznanych,
l zaniedbania edukacyjne ogu spoeczestw,
l w pamici spoeczestw tkwi, jak nieusuwalna
zadra, pami o bombach jdrowych, ktre
w 1945 roku unicestwiy Nagasaki i Hiroszim
(zabijajc okoo dwiecie tysicy ludzi) podczas trwania
II wojny wiatowej na Pacyku, a jednoczenie
ignoruje si fakt, e dziki zastosowaniu w medycynie
promieniowania jonizujcego uratowano ju miliony
istnie ludzkich,
l brak wiedzy o tym, e ewentualne grone skutki
obecnoci promieniowania jonizujcego nie dotycz
poziomu promieniowania, z ktrym czowiek styka
si na co dzie.
16
 Poziom promieniowania z uwzgldnieniem moliwych
skutkw biologicznych nazywamy dawk i mierzymy
j w jednostkach zwanych siwertami (Sv)12. W istocie
rzeczy, dawka to energia zdeponowana przez okrelone
promieniowanie jonizujce w jednostce masy organizmu.
redni poziom promieniowania na kuli ziemskiej, zwizany
z promieniowaniem kosmicznym, promieniowaniem
wydobywajcym si ze skorupy ziemskiej, wreszcie
z zawartoci izotopw promieniotwrczych w naszych
organizmach, wynosi ok. 3 mSv na rok. Biorc pod uwag
naturalne rda promieniowania w naszym otoczeniu
mona obliczy, e przez kadego z nas przechodzi w kadej
sekundzie ok. 15 000 czstek promieniowania jonizujcego.
Mimo tego zmasowanego ataku czstek, jako yjemy,
a nasza dugowieczno ronie. Ten poziom promieniowania
nie moe wic by uznany za szkodliwy. Ot, elektrownia
jdrowa emituje do atmosfery pewn ilo materiaw
promieniotwrczych, jednak poziom promieniowania wok
elektrowni jdrowej nie przekracza 1/100 mSv na rok i jest
wic okoo 300 razy mniejszy w porwnaniu z poziomem
naturalnego promieniowania rodowiska - tym bardziej nie
moe wpywa na zdrowie okolicznej ludnoci. Pojawiajce
si czasem doniesienia np. o zwikszonej liczbie biaaczek
dziecicych wywoanych promieniowaniem emitowanym
z elektrowni jdrowych naley traktowa z bardzo duym
dystansem, o czym take wiadcz analizy powanych
towarzystw naukowych, jak np. COMARE.
Sytuacja zmienia si drastycznie, gdy reaktor jdrowy ma
powan awari. Brak chodzenia rdzenia moe bowiem
spowodowa powstanie gorcej pary wodnej, ta za
w reakcji chemicznej z koszulkami cyrkonowymi paliwa
tworzy dwutlenek cyrkonu i wodr. Cinienie pary wodnej
moe spowodowa wybuch pary, wodr za w poczeniu
z tlenem moe te wybuchn. Ten wanie scenariusz zosta
zrealizowany w Czarnobylu w 1986 r., a take w elektrowni
Daiichi w Fukushimie w Japonii w 2011 r.
Gwatowny wzrost temperatury w rdzeniu moe
doprowadzi do stopienia si rdzenia, a jego rozproszenie
podczas wybuchu moe wprowadzi do atmosfery
ogromne iloci izotopw promieniotwrczych. Dla ludzi
znajdujcych si w miejscu wybuchu stanowi to miertelne
niebezpieczestwo bowiem dawki promieniowania, ktre
pochon w krtkim czasie, mog przekracza poziom
kilku siwertw, co moe skutkowa zgonem w wyniku
pojawienia si ostrej choroby popromiennej. Wanie tak
silne napromienienie ratownikw palcego si reaktora
w Czarnobylu byo przyczyn mierci wspomnianych 28
osb. W Fukushimie za, otrzymane maksymalne dawki,
jak ju mwilimy, nie spowodoway zagroenia ycia, tym
bardziej nie byo ani jednego przypadku miertelnego.
Prdy powietrzne mog rozprowadzi wielkie iloci
uwolnionego materiau promieniotwrczego na due
przestrzenie. Znajdujcy si w atmosferze izotop jodu
I-131 (pierwiastek ten sublimuje, czyli atwo pojawia si
w postaci gazowej i dlatego jako pierwszy rozprzestrzenia si
wok miejsca awarii reaktorowej), wchaniany atwo przez
tarczyc, moe wywoa w skrajnym wypadku raka tarczycy.
12
z denicji 1Sv = 1 J/kg; W istocie rzeczy, siwert oznacza jednostk rwnowanika dawki,
w ktrego obliczeniu uwzgldnia si rodzaj promieniowania jonizujcego (nie kady jonizuje
bowiem materi w identyczny sposb). To, co nazywamy dawk pochonit, a wic energi
promieniowania deponowan w jednostce masy organizmu, mierzymy w grejach (Gy), przy czym
1 Gy = 1 J/kg. Po pomnoeniu dawki pochonitej przez odpowiedni wspczynnik jakoci
promieniowania otrzymujemy rwnowanik dawki. Mwi on w istocie, ile razy dane promieniowanie
jest skuteczniejsze z biologicznego punktu widzenia od promieniowania gamma
Opad promieniotwrczy spowoduje skaenie terenw,
w szczeglnoci promieniotwrczymi izotopami Cs-137,
Sr-90 i innymi. Skaenie terenu przeoy si na np. skaenie
mleka od krowy spoywajcej skaon traw. W rezultacie
naraone zostan szczeglnie dzieci, ktre spoywaj due
iloci mleka. Z ca pewnoci skutkw takich ekstremalnych
awarii reaktorw nie wolno lekceway. Jednak nie kada
wielka awaria musi owocowa skutkami szkodliwymi
dla ludzi i rodowiska, czego dobrym przykadem jest
awaria reaktora w Three Miles Island (USA, 1979 rok).
Pomimo stopienia rdzenia, nikt z zaogi reaktora oraz nikt
z mieszkacw Pensylwanii nie ucierpia.
Jak pokazuje historia, znacznie groniejsze od
bezporednich skutkw chmury radioaktywnej okazuj
si konsekwencje radiofobii, czyli wspomnianego ju
wczeniej irracjonalnego i panicznego strachu przed
promieniowaniem. Taki strach wywoa bowiem po awarii
w Czarnobylu np. bardzo wiele (ocenianych w Europie na
ok. 100 000 przypadkw!) bezsensownych aborcji. Wadze
kilku krajw ustalajc niskie wartoci progowe, powyej
ktrych poziomy promieniowania uznawane zostay
za szkodliwe, spowodoway wybijanie stad reniferw
w Szwecji i w Laponii, pozbawiajc tamtejsz
ludno naturalnego poywienia. Ta sama przyczyna
spowodowaa niepotrzebne przesiedlenie ok. 130 000
mieszkacw terenw wok Czarnobyla.
Temat ten, fascynujcy sam w sobie, mona byoby
rozwija i podawa wiele przykadw. Moe jednak
posuymy si choby najprostszym przykadem pokazujcym
w czym ley problem radiofobii.
Pamitajmy, e jeden rozpad promieniotwrczy w czasie
1 sekundy to jednostka aktywnoci - bekerel o symbolu Bq.
Torebka chipsw o masie ok. 400 g zawiera w sobie
aktywno promieniowania gamma ok. 1300 Bq,
w jednym litrze mleka znajdziemy aktywno 45 Bq, izotopy
promieniotwrcze w caym naszym ciele maj aktywno
rzdu 8000 Bq. Gdybymy jedli jedn torebk chipsw na
dzie, nie wspominajc o naszym wewntrznym rdle
promieniowania, otrzymalibymy od tych izotopw dawk
przekraczajc w cigu roku t, ktr otrzymaaby (powyej
poziomu naturalnego) ludno Fukushimy na znacznej
czci terenu, z ktrego podjto ewakuacj. Obecne oceny
pokazuj, e skutki awarii elektrowni jdrowej w Fukushimie
bd co najmniej kilkunastokrotnie mniejsze ni w wyniku
awarii w Czarnobylu i nie naley oczekiwa adnych
wymiernych efektw wzrostu nowotworw. Na plus dla
Japoczykw naley zapisa natomiast szybko i rzetelno
przekazywania informacji o zaistniaej sytuacji. Informacje
z k rzdowych s w Japonii przyjmowane spokojnie - relacja
wadza - spoeczestwo oparta jest na wzajemnym zaufaniu,
a spoeczestwo jest stale przygotowywane do racjonalnego
reagowania na trzsienia ziemi, czste w tamtym rejonie
globu. Takiej otwartoci w przekazywaniu komunikatw
o katastroe zabrako w wypadku elektrowni w Czarnobylu,
gdzie informacja bya jednak bardzo dugo skrywana przed
wasnym narodem.
Zupenie szczeglnym przypadkiem s kosztowne skutki
obecnej radiofobii w Niemczech. Decyzja o rezygnacji
z energetyki jdrowej okazuje si kosztowa to pastwo
miliardy Euro. Takie koszty ponios Niemcy ze wzgldu
na konieczno importu brakujcej energii elektrycznej
17
z Francji i Republiki Czeskiej, w przyszoci niewykluczone,
e rwnie z Polski. Rozwj energii sonecznej i wiatrowej
jest bardzo kosztowny, rwnie, prdzej czy pniej, dla
podatnika. Konieczno zwikszenia importu gazu z Rosji
moe dodatkowo uzaleni energetycznie Niemcy od Rosji.
Niewtpliwie naley chroni spoeczestwa przed
zagroeniami dotyczcymi zanieczyszcze wody
i powietrza, zapewnia sprawno urzdze mechanicznych
i elektrycznych. Za kadym razem jednak musi by
zachowana odrobina rozsdku. Postawienie sobie za cel
nadmiernej czystoci wody moe skoczy si tak wielk jej
cen, e ludzie przestan jej uywa w celach higienicznych,
co oczywicie skoczy si katastrof. W cigu tygodnia ginie
na naszych drogach ok. 50 osb, a wic rocznie ponad 2500
osb, co jednak nie powstrzymuje milionw kierowcw
przed wsiadaniem do auta13. Jednoczenie, gdyby w wyniku
katastrofy jdrowej ucierpiaby nawet 1% liczby tych ludzi,
wzbudzioby to nieprawdopodobnie ostr reakcj Polakw
oraz ba! caego wiata.
239
Pu (Z=94), wykorzystywanego w reaktorach powielajcych
jako paliwo (mwimy wtedy o cyklu uranowo-plutonowym
patrz Uzupenienie 2). Ten sam izotop plutonu, tworzcy
si np. w reaktorze typu PWR, wnosi ostatecznie cakiem
spory wkad do produkowanej energii. Szczegln trosk
wykazuje si w przechowywaniu plutonu, gdy ten wanie
izotop moe by wykorzystany w celach militarnych, cho
wcale nie tak atwo, jak si niektrym wydaje.
Naley te pamita, e w trakcie pracy reaktora nastpuje
aktywacja14 jego materiaw konstrukcyjnych. Typowym
produktem takiej aktywacji jest 60Co. Materiay konstrukcyjne
staj si wic ostatecznie odpadami promieniotwrczymi,
z ktrymi naley waciwie postpowa.
Popatrzmy na niektre typowe produkty rozszczepienia
235
U i zwrmy uwag na ich okresy poowicznego zaniku,
T1/2. Niektre ze szczeglnie dugoyciowych izotopw
promieniotwrczych znajdujcych si w wypalonym paliwie
podane zostan w oddzielnej tabeli (str. 20).

W istocie rzeczy dawki uznane (decyzjami administra- Fragmenty rozszczepienia 235

U 15
cyjnymi) za niebezpieczne s bardzo niskie: na poziomie
Liczba Wydajno
1/3 dawek otrzymywanych i tak od natury. I nie byoby Pierwiastek T1/2
masowa A (%)
w tym moe nic zego, gdyby nie fakt, e koszt tej
wymuszonej prawem ochrony jest niewspmiernie wysoki Stront 89 51 dni 4,8
do zyskw. Odgrne decyzje wymuszaj w wielu krajach Stront 90 28 lat 5,8
prg ochrony przed promieniowaniem jonizujcym na
Itr 91 58 dni 5,4
poziomie 1 mSv rocznie dla ogu spoeczestwa - czsto taki
przepis dotyczy regionw, gdzie naturalne promieniowanie Cyrkon 95 65 dni 6,3
jest oceniane na kilkanacie czy nawet kilkadziesit mSv Ruten 103 40 dni 3,0
rocznie. To tak jak wymaganie od mieszkacw regionw
Ruten 106 1 rok 0,4
podzwrotnikowych aby zaopatrzyli koa swoich pojazdw
w zimowe opony i nakadane acuchy. Nieuchronnie Antymon 125 2,76 lat 0,02
nasuwa si pytanie: ile jestemy w stanie paci za nawet Tellur 127 109 dni 0,04
zudne poczucie bezpieczestwa?
Tellur 129 31 dni 0,35
Cez 137 30 lat 6,2
10. A co robi z odpadami
Cer 141 33 dni 6,0
promieniotwrczymi z reaktora?
Cer 144 285 dni 6,0
Szczegln trosk energetyki jdrowej jest problem
Promet 147 2,6 lat 2,4
odpadw promieniotwrczych, ktre powstaj w trakcie
pracy reaktora jdrowego. Samar 151 90 lat 0,44

Jest cakiem oczywist rzecz, e w wyniku reakcji

rozszczepienia musz tworzy si nowe izotopy - fragmenty
rozszczepienia. Liczba neutronw w jdrze uranu (143 lub
146) znacznie przekracza liczb protonw (92), co zapewnia
wzgldn stabilno jder uranu (okresy poowicznego zaniku
238
U - 4,5 mld lat, 235U - 0,7 mld lat). W lejszych, stabilnych
jdrach stosunek liczby neutronw do protonw jest niszy.
Dlatego te, jeli jdro uranu dzieli si na dwa mniejsze
liczba neutronw w kadym fragmencie rozszczepienia
jest wiksza ni niezbdna dla zapewnienia mu trwaoci.
Fragmenty rozszczepienia s wic z natury nietrwae -
promieniotwrcze.

Oprcz fragmentw rozszczepienia, pochanianie

neutronw przez paliwo jdrowe prowadzi do powstawania
izotopw pierwiastkw transuranowych (o Z > 92),
w szczeglnoci rozszczepialnego jdra izotopu plutonu Wypalone paliwo zanurzone w wodzie w basenie
13
z danych WHO (wiatowa Organizacja Zdrowia ) wynika, e na wiecie rocznie ginie w wypadkach przechowawczym reaktora MARIA
samochodowych ponad 1,2 miliona osb rocznie, a liczba rannych siga ~50 milionw. Gin
najczciej ludzie w wieku 15 - 44 lat. Liczba oar wypadkw wzronie do 2020 roku o ok. 60%. 14
aktywacj nazywamy proces pochaniania neutronw przez jdra atomowe pierwiastkw
W samej Europie Zachodniej obserwuje si 11 zgonw na 100 000 mieszkacw ( w niektrych skadnikw materiau - w wyniku czego powstaj izotopy promieniotwrcze
regionach Afryki ok. 28,3) co oznacza okoo 2 zgonw/min, a przy tym co sekund dwie osoby s
ranne (bardzo dzikujemy p. mgr Ewie Droste za te dane) 15
wg T.Jevremovic, Nuclear Principles in Engineering, Second Edition, Springer (2009)

18

Reaktor MARIA w Narodowym Centrum Bada
Jdrowych (NCBJ) w wierku. W odsonitym rdzeniu
reaktora wida niebiesk powiat promieniowanie
Czerenkowa
Postpowanie z odpadami promieniotwrczymi,
w szczeglnoci z wypalonym paliwem, to istotny problem
techniczny, ktry musi by rozwizany jeli energetyka
jdrowa ma by bezpieczna i w peni akceptowalna przez
ludzi.
W odrnieniu od wgla, paliw ciekych lub gazu, paliwo
jdrowe nigdy nie wypala si cakowicie. Wynika to z faktu,
e w trakcie wypalania tego paliwa powstaje w nim
rwnie wiele jder, ktre silnie pochaniaj neutrony
typowym przykadem jest 135Xe. Z czasem neutrony tworzone
w reakcjach rozszczepienia s gwnie wychwytywane
(pochaniane) przez takie wanie produkty wczeniejszych
reakcji. Zwielokrotnienie liczby neutronw w pojedynczym
akcie rozszczepienia nie wystarcza wtedy do podtrzymania
reakcji acuchowej. W takiej sytuacji element paliwowy
nie moe suy dalej jako paliwo, staje si natomiast
wysokoaktywnym odpadem promieniotwrczym. Co
gorsza, okres poowicznego zaniku izotopw pierwiastkw
wyprodukowanych w reakcjach rozszczepienia jest czsto
bardzo dugi, rzdu dziesitkw tysicy lat, tak wic przy
przechowywaniu wypalonego paliwa naley bardzo dugo
zachowywa szczegln ostrono. To wanie powoduje,
e problem przechowywania odpadw z reaktora jest istotny
ze wzgldw spoecznych, politycznych i ekonomicznych.
Na szczcie, typowa elektrownia jdrowa o mocy
1000 MWe wytwarza rocznie jedynie okoo 3 m3 odpadw
Z prawej kanister na zeszkliwione wypalone paliwo.
Typowy rozmiar: wysoko 1,3 m, rednica 40 cm. Obok
pokazany jest pojemnik transportowy przeznaczony
do przewozu wypalonych elementw paliwowych
Pojemniki transportowe na wypalone paliwo, wyko-
rzystane do wywozu wypalonego paliwa z reaktorw
EWA i MARIA zlokalizowanych w wierku
promieniotwrczych (ok. 27 ton). Po 10 latach ich aktywno
spada 1000-krotnie. W odrnieniu od wielu odpadw,
przemysowych (plastiki, eternit, chemikalia, zom...) odpady
promieniotwrcze rozpadaj si stosunkowo szybko.
Promieniotwrcze jdra atomowe, bdce fragmentami
rozszczepienia, produkuj podczas swych rozpadw
energi, ktra nastpnie przeksztaca si w ciepo. Wypalone
paliwo jdrowe przechowuje si zatem na og przez jaki
czas w wodnych basenach przechowawczych, w ktrych
temperatura wypalonego paliwa spada. W miar kolejnych
rozpadw promieniotwrczych w paliwie i ubywania
nuklidw promieniotwrczych (gdy interesuj nas tylko
wasnoci jder atomowych danego izotopu, wygodne jest
stosowanie sowa nuklid) spada aktywno wypalonego
paliwa. Jeli nie planuje si jego recyklingu (opisanego dalej),
jest ono przechowywane wpierw przez kilkadziesit (20-50)
lat w wodzie w basenie przechowawczym zlokalizowanym
na terenie elektrowni, a nastpnie, przez kolejne kilkadziesit
lat (30-50) w kolejnym suchym przechowalniku
w atmosferze gazowej, by po takim okresie mona byo
je skadowa w specjalnych podziemnych skadowiskach
odpadw promieniotwrczych: dawnych kopalniach soli,
iach i skaach granitowych.
Mona jednak wybra inny scenariusz: recyklingu
wypalonego paliwa. Po roku lub kilku latach przechowywania
wypalonego paliwa w basenie przechowawczym mona
je przesa do fabryk, w ktrych bdzie ono podlega
procesowi chemicznemu, prowadzcemu do odzyskania
pierwiastkw rozszczepialnych (uranu i plutonu, ktre mog
by ewentualnie uyte do produkcji wieego paliwa) oraz
wanych dla gospodarki izotopw innych pierwiastkw (np.
promieniotwrczych izotopw pierwiastkw ziem rzadkich).
Pozostay materia (ok. 3% masy pocztkowej), na og
w ciekej postaci, podlega procesowi zeszklenia (zeszkliwienia,
witrykacji) i zostaje zaadowywany do potnych
pojemnikw metalowych (patrz zdjcie), po czym wysany
na skadowisko odpadw. Warto zauway, ze produkty
rozszczepienia tworz w szkle tlenki o strukturze typowej
dla szka. Takie szko jest odporne na wymywanie, a take
wystarczajco trwae, aby nie zmieniao swoich wasnoci
w czasie niezbdnym do osignicia oczekiwanego spadku
aktywnoci. Procedura witrykacji nie jest powszechna, gdy
niezalenie od kosztw - wymaga dysponowania bardzo
zaawansowanymi technologiami.
19
Wpyw procesu przerobu wypalonego paliwa na radio- wydzielenie plutonu i tzw. pomniejszych aktynowcw17
toksyczno wysokoaktywnych odpadw powstaych (w szczeglnoci np. Am i Cm), lekkich pierwiastkw
w wyniku jdrowego cyklu energetycznego ziem rzadkich, niektrych dugoyciowych (patrz tabela
obok) produktw rozszczepienia oraz przeksztaceniu ich
wg.G.J. van Tuyle i in., Nucl. Tech. 101(1993)1 (transmutacji) w materiay krtkoyciowe, a nawet stabilne.
To jednak technologia jutra.
Trudno moe uwierzy, ale zamknita w szkliwie,
Wzgldna radiotoksyczno

przypadajca na statystycznego czowieka ilo odpadw

promieniotwrczych zwizanych z wytwarzaniem jdrowej
wypalone paliwo energii elektrycznej (potrzebnej mu w trakcie jego ycia)
ruda uranowa
mieci si w jego doni.
usunite wszystkie usunity uran
aktynowce i pluton
11. Technologia jutra: czy moemy
spala odpady promieniotwrcze?
usunite wszystkie aktynowce
+ jod + technet + stront + cez Zdeniujmy wpierw, co bdziemy rozumieli pod uytymi
wyej nazwami: transmutacja i spalanie odpadw
LATA promieniotwrczych.

Dugoyciowe izotopy promieniotwrcze Przykad reakcji - transmutacja technetu

powstajce w paliwie jdrowym
Okres
Radiotoksyczno
Izotop poowicznego
[Sv/kg]
rozpadu [lata]
99
Tc 2,1105 4,9102
129
I 1,6107 0,7103
135
Cs 2,3106 0,8102
237
Np 2,1106 0,3104
238
Pu 88 1,4108
239
Pu 2,4104 0,6106 Przykad reakcji spalania neptunu i plutonu
240
Pu 6,6103 2,1106
242
Pu 3,7105 0,4105
241
Am 432 0,3108
243
Am 7,4103 1,5106
244
Cm 18 0,5109
[dane o radiotoksycznoci na podstawie GSI-Nachrichten 2/99, str.15]

Przetwrnie wypalonego paliwa we Francji, Wielkiej

Brytanii i Belgii wytwarzaj okoo 1000 ton rocznie
zeszklonego paliwa (2500 kanistrw). W kadym kanistrze, rdo: W. Gudowski. Royal Inst. Techn. Sztokholm, Szwecja
do ktrego pakujemy zeszklone odpady mieci si ich 400 kg.
Podczas jednego roku pracy reaktora o mocy (elektrycznej)
1000 MWe powstaje 5 ton takiego szka lub 12 kanistrw. Transmutacja jest procesem przeksztacenia, na skutek
Tak ilo atwo transportowa oraz przechowywa pochonicia neutronu, dugoyciowego izotopu promie-
w odpowiednich warunkach osonowych. Tabela pokazuje niotwrczego w izotop, ktrego okres poowicznego
najbardziej dugoyciowe izotopy powstajce w paliwie zaniku byby krtszy, lub ktry nawet byby pierwiastkiem
jdrowym, rysunek za pokazuje, jak wielki wpyw ma stabilnym. W odrnieniu od tego procesu - spalanie
przerb paliwa na jego dugoyciowo. Wida wyranie, (spopielanie) jest procesem, w ktrym pochonicie
e usunicie aktynowcw16 i podstawowych fragmentw neutronu prowadzi do powstania izotopu rozpadajcego
rozszczepienia spowodowaaby, e redni czas ycia takiego si w drodze rozszczepienia do izotopu trwaego. Przykady
odpadu promieniotwrczego wynosiby zaledwie kilkadziesit obu procesw pokazuj ponisze rysunki. Zaznaczmy, e
lat, a wwczas nie mielibymy ju adnego problemu z jego pokazane na rysunkach procesy inicjuj nie neutrony
przechowywaniem. termiczne, lecz neutrony prdkie, o energiach rzdu
megaelektronowoltw (MeV).
Z podanych wyej powodw, niezalenie od
problemw zwizanych z geologicznymi skadowiskami Obecnie prowadzi si intensywne prace badawcze majce
odpadw promieniotwrczych, wiele uwagi powica na celu wydajne wykorzystanie obu mechanizmw. Reaktory
si tzw. Technologii Rozdziau i Transmutacji P&T (od ang. pracujce na neutronach prdkich, a take ukady sterowane
Partitioning and Transmutation), ktre pozwoliyby na akceleratorem stwarzaj nadziej, e nagromadzone
16
aktynowce - grupa pierwiastkw chemicznych wydzielona z ukadu okresowego, Grupa ta liczy 15
metali. Kady z nich zajmuje to samo miejsce w ukadzie okresowym, co metal, od ktrego pochodzi 17
w jzyku angielskim takie aktynowce nazywa si minor actinides, (czyli takie aktynowce bez U i Pu,
ich nazwa - aktyn. Wszystkie aktynowce s promieniotwrcze. Praktycznie tylko tor, proaktyn ktre mog pojawi si w paliwie reaktorowym). W jezyku polskim brak jest ocjalnej nazwy. Nazwa
i uran wystpuj w skorupie ziemskiej, poniewa ich okres poowicznego zaniku jest porwnywalny pomniejsze aktynowce zostaa zasugerowana przez mgr in. J. Kaniowskiego, eksperta Pastwowej
z wiekiem Ziemi Agencji Atomistyki

20
 w takim ukadzie hybrydowym bdzie za dwa lub trzy rzdy
wielkoci mniejsza ni w obecnie pracujcych reaktorach.
Akcelerator Prace nad rozwojem ukadw sterowanych akceleratorem
protonw 600 MeV prowadzone s w Europie, Japonii, Korei, Belgii, Rosji i USA.
Aby pokaza ich uyteczno potrzebny jest akcelerator
protonw dajcy prd 1-10 mA i tarcza, w ktrej mona
Tarcza dla
reakcji kruszenia wytworzy moc powyej 1 MW, oba ukady zwizane
z podkrytycznym rdzeniem reaktora. W sprawdzenie tych
nowych idei zaangaowao si kilka krajw europejskich.
Jest rzecz moliw, e pierwsze instalacje ADS (od ang.
Instalacja do rdo prdkich
napromieniania
Accelerator-Driven Systems) bd zbudowane w stosunkowo
neutronw
Chodziwo niedalekiej przyszoci. Nadziej tak niesie w szczeglnoci
Pb-Bi belgijski projekt MYRRHA. Schemat proponowanej instalacji
przedstawia rysunek obok. Pomys wykorzystania tego
Reaktor o mocy cieplnej w stanie podkrytycznym typu urzdze nie jest jedyn now ide nowoczesnej
50-100 MW; w stanie krytycznym ok. 100 MW atomistyki.

dotd odpady promieniotwrcze pochodzce z energetyki
jdrowej, jak i te, ktre pojawi si w przyszoci, mona
bdzie przeksztaci w odpady krtkoyciowe, znacznie
atwiejsze do przechowania.
Wzmacniacz energii (tej nazwy nie naley bra
dosownie) jest pomysem, propagowanym ju pod koniec
ubiegego wieku szczeglnie przez prof. Carlo Rubbi
z CERNu w Szwajcarii. Idea polega na wykorzystaniu reaktora
podkrytycznego i neutronw prdkich powstaych w tzw.
reakcji kruszenia (spalacji), wyzwalanej przez protony
o energii rzdu 1 GeV z odpowiedniego akceleratora. Protony
o takiej wysokiej energii w zderzeniu z jdrami cikich
pierwiastkw (choby oowiu) powoduj skruszenie jdra
na bardzo drobne fragmenty, w tym neutrony. Dua liczba
neutronw otrzymywana w procesie spalacji wykorzysty-
wana jest do powstawania w reaktorze rozszczepialnego
izotopu 233U z 232Th (mwimy tu o cyklu torowo-uranowym).
Sam reaktor podkrytyczny mgby by uyty do spalania
odpadw promieniotwrczych. Gwn ide projektu jest
moliwo otrzymania z rozszczepienia tak duej energii,
e jej cz mona wykorzysta do zasilania akceleratora,
a pozosta na dostarczenie energii elektrycznej odbiorcom
zewntrznym. Ocenia si, e stosunek energii produkowanej
przez reaktor do energii potrzebnej do zasilania akceleratora
moe wynosi nawet 15. Std te nieco reklamiarska
nazwa - wzmacniacz energii.
Konwerter wyjciowa
Spalacja moc P
+ energii cieplnej
rozszcze- na elektryczn
pienie sprawno 40-50%
moc potrzebna do
zasilania akceleratora
Wizka
protonw fxP
F=12-25%
Poniewa powanym problemem jest tworzenie si
podczas pracy reaktora izotopw plutonu, testuje si obecnie
innego rodzaju paliwo, tzw. paliwo z biern matryc (ang.
Inert Matrix Fuel). W takim paliwie mamy matryc bdc
stosunkowo prostym zwizkiem, jak np. wglik krzemu czy
tlenek magnezu, w ktrym znajduj si rozproszone ziarna
rozszczepialnego paliwa (np. 235Pu). Zauwamy, e nie ma
tu 238U, nierozszczepialnego przez neutrony termiczne,
a bdcego gwnym rdem tworzenia si 239Pu.
Wykorzystanie tego typu paliwa daje nadziej na stopniowe
pozbycie si nagromadzonych, nadmiernych wiatowych
zapasw niebezpiecznego (militarnego) plutonu. Obecne
elektrownie jdrowe i przetwrnie paliwa produkuj okoo
100 ton plutonu rocznie. Tylko nieznaczna tego cz jest
wykorzystywana do produkcji paliwa typu MOX (od ang.
mixed oxides mieszanki tlenkw uranu i plutonu), a ze
wzgldu na militarne zastosowania i toksyczno plutonu
naley dba o jego niezawodne zabezpieczenie. Uycie paliwa
z biern matryc pozwalaoby te na spalanie pomniejszych
aktynowcw (Am, Np, Cm). O paliwie tego typu myli si
te przy planowaniu przyszych reaktorw tzw. IV generacji.
Do technologii jutra naley zaliczy te budow reaktorw
wysokotemperaturowych typu HTGR (High Temperature
Gas Reactor) opartych o cykl torowo-uranowy. W skorupie
ziemskiej toru jest znacznie wicej ni uranu. W strumieniu
prdkich neutronw tor mona przeksztaci w rozszczepialny
izotop 233U. Taki reaktor ma cay szereg nowych elementw
kule z paliwem
prty jdrowym
sterujce
wytwornica pary
chodnia
turbina kominowa
parowa
generator
prdu

Akcelerator
sprawno 40-60%

idea wzmacniacza energii

Podkrytyczno takiego reaktora gwarantuje wypalone dmuchawa skraplacz

bezpieczestwo caego urzdzenia: wystarczy wyczy paliwo
zbiornik wodny
wizk protonw, by zatrzyma reakcj acuchow.
Ponadto, w cyklu torowo-uranowym nie powstaje pluton Rysunek elektrowni wykorzystujcej reaktor
militarny, produkcja pierwiastkw transuranowych wysokotemperaturowy
21
odrniajcych go od klasycznych reaktorw typu PWR czy
BWR. Najnowsze pomysy to: nowe paliwo w formie kul
z ceramiki wglowej, zawierajcej ziarna paliwa, a take
chodzenie gazem, ktrego temperatura na wylocie miaaby
kilkaset stopni Celsjusza. Przy tak wysokich temperaturach
moliwe jest prowadzenie szeregu reakcji chemicznych, ktre
mog suy np. w instalacjach do odsalania wody morskiej,
produkcji wodoru, a take gazykacji wgla. Schemat tego
typu reaktora z tzw. usypanym zoem, wolno spadajcym
w d w miar wypalania, pokazuje rysunek. Niewypalone
do koca paliwo wraca do ponownego wypalenia. Jest to
w gruncie rzeczy reaktor powielajcy, tyle e nie oparty
o cykl uranowo-plutonowy: tworzcym si paliwem nie jest
239
Pu, lecz 233U.
12. Odpady promieniotwrcze
a promieniowanie rodowiska
naturalnego
Przechowywanie wypalonego paliwa lub innych
dugoyciowych i wysokoaktywnych odpadw
promieniotwrczych na poziomie 400-1000 m pod ziemi
zapewnia wiksze bezpieczestwo ni przechowywanie ich
na powierzchni. W dyskusjach nad niebezpieczestwem
zwizanym ze skadowaniem odpadw promieniotwrczych,
wytwarzanych obecnie przez przemys jdrowy zapomina si
czsto, e skorupa ziemska zawiera znaczn ilo zupenie
naturalnych substancji promieniotwrczych, z ktrych
niektre stale dyfunduj w kierunku powierzchni Ziemi
i tworz cz ta naturalnego promieniowania rodowiska.
Mona pokaza18, e wszystkie odpady zgromadzone do
roku 2000, po schodzeniu ich przez okres 500 lat, bd miay
aktywno odpowiadajc promieniowaniu naturalnemu
gleby ziemskiej o objtoci 30x30x2 km3 (te 2 kilometry
odpowiadaj gbokoci podziemnych skadowisk odpadw
promieniotwrczych). Innymi sowy, po 500 latach odpady te
przestan by niebezpieczne. Przypomnijmy, e duo naszych
normalnych mieci, zwykych odpadw przemysowych -
jak pojemniki z tworzyw sztucznych czy trujce chemikalia
- potra przetrwa w skorupie ziemskiej znacznie, znacznie
duej.
Jeli opanujemy technik transmutacji i spalania, cay
problem przechowywania odpadw z reaktorw bdzie
znacznie prostszy ni dzisiaj. Jednak ju teraz mona
powiedzie, e przechowywanie odpadw gboko
pod ziemi nie przedstawia dla ludzi yjcych w pobliu
skadowiska podziemnego istotnego zagroenia, chyba e
kto przez przypadek zechce wykorzysta teren skadowiska
w inny sposb i np. przeamujc bariery technologiczne,
stanowice ochron skadowiska, zacznie w nim kopa.
Nawet jednak w tym wypadku niebezpieczestwo bdzie
miao na pewno charakter lokalny, a nie globalny. wiadomo
tego efektu nie zwalnia nas jednak z maksymalnej starannoci
o to, aby przechowywane wypalone paliwo lub inne tego
typu odpady byy zapakowane szczelnie i nie byy uwalniane
do otoczenia. Std narodzia si koncepcja szkliwienia
odpadw, gdy nawet gdyby do tych odpadw dostaa si
woda, nie rozpuci ona szka.
Inna koncepcja, wypracowana w Australii, to tworzenie
syntetycznej skay, w ktrej uwizione s produkty
rozszczepienia. Skaa, o nazwie angielskiej Synroc, to
18
obliczenia prof. dr hab. Zbigniewa Jaworowskiego
500 m
rampa
szyb
transportowa windy
system
tuneli
miejsce
skadowania
paliwa
pastylki paliwowe
zalane szkem
tunel
osona
elastyczna osona
z bitumitu
miedziany pojemnik
(r. 05 m
zabezpieczajca
dugo 3 m)
przed ruchami
tektonicznymi
Rysunek ideowy skadowiska podziemnego
W miedzianym pojemniku mog te znajdowa si zeszkliwione
odpady promieniotwrcze po recyklingu. Typowa rednica
szybu wentylacyjnego, jak np. w Onkalo, Finlandia, to 5,7 m,
natomiast tunelu skadowiska, to 3,5 m., a tunelu wejciowego
- 5,5 m. W Onkalo najniszy poziom kontrolny znajduje si na
gbokoci 520 m. Dugo tunelu na gbokoci 420 m wynosi
5,5 km, a jego nachylenie 1:10
mieszanka dwutlenku tytanu (TiO2), holandytu (BaAl2Ti6O16)
i perowskitu (CaTiO3), w ktr mona wbudowa, tj.
stworzy odpowiedni struktur krystaliczn, fragmenty
rozszczepienia. W takiej ceramice zawarto odpadw
promieniotwrczych moe stanowi do nawet 30% masy!
Zwrmy take uwag na fakt, e konwencjonalna
elektrownia wglowa o mocy 1000 MW produkuje rocznie
ok. 7 milionw ton dwutlenku wgla, okoo 200 000
ton dwutlenku siarki gazw silnie zanieczyszczajcych
rodowisko. Ponadto powstaje w tym czasie okoo
200 000 ton popiou zawierajcego toksyczne cikie metale,
a take pierwiastki promieniotwrcze i to w niemaej iloci.
Np. we Francji, szczeglnie bogatej w elektrownie jdrowe,
na jednego mieszkaca przypada rocznie 14 ton odpadw
przemysowych, z ktrych 140 kg, to odpady generalnie
niebezpieczne. W tej iloci mieci si jednak tylko mniej ni
1 kg odpadw jdrowych, w tym zaledwie 20-30 g odpadw
dugoyciowych, a w nich 10 g wysokoaktywnych.
22
13. Transport wypalonego paliwa
Wbrew stereotypom i nieraz alarmistycznym doniesieniom
mediw, transport wypalonego paliwa nie jest niebezpieczny.
Zauwamy, ze w trakcie ostatnich 40 lat w samych Stanach
Zjednoczonych byo ok. 3000 transportw tego typu.
Test zderzeniowy zbiornika transportowego dla
wypalonego paliwa jdrowego
Przyczepa ze zbiornikiem typu B o wadze 22 ton zderzya si
z prdkoci ok. 100 km/godz. ze cian z betonu o wadze
690 ton. http://www.sandia.gov/tp/SAFE_RAM/SEVERITY.HTM
Paliwo byo transportowane na samochodach ciarowych,
i pocigami na czn odlego rzdu 2,5 miliona
kilometrw. Podczas takich transportw nigdy nie wydarzy
si wypadek. Podobnie jest w Europie. Bezpieczestwo
przewoonemu paliwu czciowo gwarantuje ciki
(120 ton) pojemnik stalowy (fotograe zbiornikw
wykorzystanych do wywiezienia z Polski wypalonego paliwa
z reaktorw EWA i MARIA pokazywalimy na str. 19).
Jego ciany maj grubo okoo 50 cm, s wic okoo
15 razy grubsze ni w cysternach wiozcych benzyn. Do
kadej tony wypalonego paliwa uywa si trzykrotnie
wicej materiau na zbiornik i oson biologiczn.
Zbiorniki musz by tak zbudowane, aby wytrzymay
pgodzinny poar i upadek z 9 m na beton. Musz
one take przej test na dziurawienie i zatopienie.
Buduje si je nawet tak, aby wytrzymay zderzenie
z samolotem odrzutowym! W kadym zbiorniku nie przewozi
si naraz wicej ni dziewi wypalonych elementw
paliwowych. W ostatnim okresie zaczto modykowa
konstrukcj pojemnikw, aby wytrzymay one rwnie
ewentualny atak terrorystyczny.
14. Znaczenie energetyki jdrowej
dla gospodarki
Produkcja radiofarmaceutykw w tzw. komorach
gorcych w Orodku Radioizotopw POLATOM, NCBJ
Trudno przeceni wpyw energetyki jdrowej na
gospodark kraju. Pomijajc zwikszenie iloci miejsc pracy
wrd lokalnej spoecznoci (okoo 800 zatrudnionych
w samej elektrowni), elektrownia jdrowa daje porednio
prac nawet kilkunastu tysicom osb zatrudnionych
w innych sektorach.
Specyka energetyki jdrowej kae podnie poziom
nauczania w szkoach w caym kraju, kreuje nowe kierunki
specjalizacji na wyszych uczelniach. Przemys jdrowy
zamawia szereg bada naukowych i technicznych, co
rozwija potencjay uczelni i instytutw naukowych i rzutuje
na podniesienie w kraju oglnego poziomu wiedzy. Rozwija
si przy tym:
l precyzyjny przemys budowlany, ciki przemys
(budowa kotw wysokocinieniowych i turbin),
precyzyjny przemys maszynowy (np. zaworw
wysokocinieniowych); ju teraz polskie rmy
uczestnicz w budowie reaktora w Olkiluoto
w Finlandii,
l przemys elektryczny i elektroniczny, decydujcy
o prawidowym zasilaniu wszystkich podzespow,
monitoringu i sterowaniu reaktora,
l przemys chemiczny,
l lokalna gastronomia i baza turystyczna itp.
Istnienie przemysu jdrowego wymusza rozwj nauk
i usug medycznych.
Same elektrownie mog produkowa izotopy
promieniotwrcze potrzebne dla medycyny. Rwnie polski
reaktor MARIA produkuje szereg izotopw na potrzeby
polskiej i wiatowej medycyny.
Rozwj infrastruktury elektrowni, to take rozwj
rodkw transportu, ale te usug biurowych, nansowych,
ubezpieczeniowych i najrniejszych prac typu serwisowego.
Dowiadczenia Poudniowej Korei (Nuclear Technology and
Economic Development in the Republic of Korea, IAEA,
Wiede 2009) pokazuj, e postawienie na energetyk
jdrow zaowocowao okoo piciokrotnym zwikszeniem
dochodw i produkcji w rnych branach przemysowych.
Przy tym warto zauway, e rozwija si kultura pracy,
gdy normy jakociowe stawiane wszystkim urzdzeniom
i procedurom w tej szczeglnej kategorii przemysu s
nadzwyczaj wysokie.
Istotne znaczenie dla gospodarki ma wpyw energetyki
jdrowej na ograniczenie zuycia paliw kopalnych i emisji
szkodliwych gazw cieplarnianych do atmosfery. Jest to
szczeglnie istotne w przypadku naszego kraju, w ktrym
niemal cao wytwarzanej energii elektrycznej opiera si na
wglu.
Koszty rodowiskowe elektrowni jdrowej s nieznaczne
w porwnaniu z kosztami samej produkcji energii
elektrycznej. Niesychanie wana jest te stabilno dostaw
energii elektrycznej i wysoki wspczynnik wykorzystania
mocy elektrowni jdrowych. Naley take pamita, e przy
odpowiedniej lokalizacji, elektrownia jdrowa moe take
przesya do aglomeracji miejskich ciepo: energia zawarta
w paliwie jdrowym zamieniana jest w jednym procesie
technologicznym w energi elektryczn i ciepln. Mwimy
wtedy o kogeneracji energii elektrycznej i cieplnej. Zalety
23
skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i ciepa Odpowiedzi na obawy dotyczce zmniejszenia ruchu
dostrzeone zostay przez Komisj Europejsk, co znalazo turystycznego s trzy:
swj wyraz w Dyrektywie 2004/8/WE z dnia 11 lutego 2004
l zwikszone wpywy dla gmin,
r. w sprawie promowania kogeneracji. Kogeneracj uznano
za jeden z najlepszych sposobw oszczdzania energii l napyw turystw zaintrygowanych, jak te taka
pierwotnej i zmniejszania emisji CO2. Tak wytwarzana energia elektrownia jdrowa wyglda,
cieplna nie jest drosza od tradycyjnej, a nie pociga za sob
l zwikszenie zatrudnienia na danym terenie.
zwikszenia emisji zanieczyszcze i gazw cieplarnianych.
Jej koszty, jako energii i tak produkowanej w trakcie pracy
reaktora, s bardzo niskie. To, co decyduje o ostatecznych
kosztach dla odbiorcy, to odlego, na ktr naley to ciepo
przesa.

Elektrownie jdrowe odprowadzaj podatki nie tylko

do kasy pastwa, ale te do kas lokalnych spoecznoci,
a mwimy tu o kwotach rzdu milionw zotych rocznie.
Takie zasilenie budetw regionw wpywa z kolei na
zwikszenie standardw ycia, opiek medyczn, rozwj
obkw, przedszkoli i szk, nie tylko lokalnych gmin ale
i regionw.
Budowa elektrowni w Polsce stwarza szans rozwoju
nowych technologii. W naszych warunkach, gdy pierwsze
elektrownie musimy kupi z zagranicy, stoimy przed szans
rozwoju nowych technologii w oparciu o dowiadczenia
innych krajw. Jak wspomnielimy, rozwj energetyki
jdrowej w Polsce moe znakomicie podwyszy ogln
kultur pracy, a wic i jako produkcji nawet w sektorach
odlegych od jdrowego.

15. Elektrownie jdrowe a ruch

turystyczny
Czstym argumentem lokalnych spoecznoci na terenach,
w ktrych planuje si umieszczenie elektrowni jdrowej, jest
obawa o spadek wartoci terenw i obawa o zmniejszenie si
ruchu turystycznego. Szczeglnie tam, gdzie zainwestowano
w turystyk, gdzie powstay domy wczasowe, gospodarstwa
agroturystyczne itp., mona obawia si, e turyci nie bd
mieli ochoty spdza urlopu w cieniu betonowych budowli
elektrowni jdrowej.

Obie obawy, cho zrozumiae, s od strony gospodarczej

sabo uzasadnione. Pozytywnie na warto terenu wpywa
silne doinwestowanie gminy oraz gmin ssiednich z tytuu
lokalizacji elektrowni jdrowej na terenie gminy.

Komin chodni w elektrowni jdrowej w Soweto

Obraz o nazwie Wodnik (Acquarius) na jednej z chodni
kominowych elektrowni jdrowej w Cruas we Francji. Autorem
muralu jest Jean-Marie Pierret (http://fr.wikipedia.org/wiki/
Fichier:CruasPaintingAquarius.JPG) (marzec 2012)
(Poudniowa Afryka) za pozwoleniem autora, p. Duane
Braund
Dobr praktyk jest tworzenie przy elektrowniach
orodkw edukacyjno - informacyjnych. Taki orodek daje
operatorowi moliwo wsppracy z lokaln spoecznoci
i wypenienie zada edukacyjnych dla szerszej grupy.
Wycieczka do elektrowni moe by dla wielu atrakcyjna.
W jedynym w Polsce orodku jdrowym w wierku, reaktor
MARIA odwiedzany jest rocznie przez ponad 6000 osb
i to tylko dlatego, e orodek nie jest w stanie zaprosi do
zwiedzania wikszej liczby chtnych! A przecie elektrownia
budzi wiksze zainteresowanie ni reaktor badawczy,
o czym wiadcz przykady choby z pobliskiego czeskiego
Temelina czy Dukovan. Przewidywana liczba zwiedzajcych

24
budowan elektrowni jdrow Hinkley Point w hrabstwie
Somerset na wybrzeu Morza Pnocnego, to nawet 250
tysicy rocznie, a przecie kady turysta musi co zje, wypi
i gdzie przenocowa.
Pozostaje jeszcze sprawa estetyczna moliwe zeszpecenie
krajobrazu. To bdzie jednak zaleao od inwencji architektw
i ich dyskusji z okoliczn ludnoci. Niemniej jednak raczej
nie naley si spodziewa, aby (kwestia gustu) elektrownie
dodaway krajobrazowi uroku. Ciekaw inicjatyw wydaje
si zatrudnienie artystw, ktrzy umiej nada indywidualny,
atrakcyjny charakter budowli, jak to zrobiono np. z chodni
kominow w elektrowni w Cruas we Francji (flickr.com).19
Niedawno Filipiny ogosiy interesujc akcj zwiedzania
wntrza nieczynnej elektrowni jdrowej Bataan. Elektrownia
dysponuje domem i wasn pla, z ktrej do woli mog
korzysta turyci. To do ciekawa inicjatywa, gdy zamiast
rozebra elektrowni, co byoby bardzo kosztowne, moe ona
przynosi dochd z turystyki. Dzi kosztuje ona podatnikw
okoo 10 000 USD dziennie. Mona zapyta, dlaczego ta
elektrownia nie jest czynna? Odpowied jest prosta: upad
reim Marcosa, ktry zdecydowa o budowie, tu wczeniej
zdarzya si awaria w Czarnobylu i zapanowa strach
jak podczas budowy u nas pierwszej elektrowni jdrowej
w arnowcu. Trzeba jednak odda sprawiedliwo niektrym
krytykom, ktrzy zwrcili uwag na fakt zbyt bliskiego

Efektowne owietlenie elektrowni jdrowej, Indie

Elektrownia jdrowa w Forsmark, Szwecja

Elektrownia jdrowa Vandellos (fot. ENDESA)

W tej sytuacji naley wyway proporcje pomidzy

kosztem ewentualnego dysonansu estetycznego, a zyskami
gminy z tytuu opisanych wyej przychodw.
Bardzo czsto cytowanym przykadem znakomitej
koegzystencji przemysu energetycznego i turystyki jest
plaa Platja de lAlmadrava w Vandellos w Hiszpanii. Ruch
turystyczny na tej play jakby ignorowa istnienie elektrowni
jdrowej (nota bene o adnej architekturze, patrz foto),
a nawet usytuowanych opodal kominw elektrowni
gazowej. Z tytuu turystyki przez region Costa Dorada, na
ktrym usytuowana jest plaa, przewija si okoo 1,5 mln
hiszpaskich turystw rocznie, ktrzy zostawiaj w regionie
ponad 400 mln Euro.

19
wicej przykadw zdobnictwa budowli elektrowni jdrowych mona znale na stronie
internetowej http://weburbanist.com/2010/07/18/nuclear-coverup-10-cool-examples-of-cooling-
tower-art/. Vysok Hradek w Republice Czeskiej (fot. Pavel Kerner)
25
usytuowania elektrowni Bataan w stosunku do linii uskokw
tektonicznych. Operatorzy elektrowni, rma Napocor,
twierdz jednak, e ta elektrownia jest w stanie wytrzyma
trzsienie ziemi nawet o skali 9 w skali Richtera. Zwolennicy
elektrowni, rma Napocor w szczeglnoci, maj nadziej,
e oywienie ruchu turystycznego pozwoli nie tylko pokry
przynajmniej cz kosztw utrzymania elektrowni, ale take
wzbudzi do niej zaufanie i w kocu uruchomi j. Z drugiej
strony, gdyby elektrownia bya czynna, nikt nie pozwoliby
turystom na wchodzenie do sterowni i robienia sobie tam
zdj.
Pozytywnych przykadw jest wicej. W padzierniku
2009 r. Biuro Analiz i Dokumentacji Senatu RP opublikowao
raport, z ktrego jasno wynika, e rozwj energetyki jdrowej
nie hamuje rozwoju turystyki, a przeciwnie niejednokrotnie
j potguje. I tak, wycieczki organizowane przez wadze
elektrowni jdrowej Tihange w Belgii przycigaj turystw,
ktrzy przy okazji korzystaj te z innych urokw tego
historycznego miasta. Usytuowany obok Flamanville we
Francji orodek dydaktyczny Visiatome przyciga dziesitki
tysicy turystw rocznie. Tu obok elektrowni jdrowej
w Temelinie (Republika Czeska) stoi renesansowy zameczek
Nowobudowana, z udziaem polakw, elektrownia
jdrowa OL 3 w Olkiluoto (Finlandia) rdo: TVO
Elektrownia jdrowa w Temelinie (Czechy)
rdo: energetykon.pl
Vysok Hradek otoczony parkiem krajobrazowym
z pocztku XIX wieku, z kompleksem staww rybnych.
Zamek naley do jednych z najczciej odwiedzanych przez
turystw obiektw na poudniu Czech. Mieci si w nim
centrum informacji elektrowni z atrakcyjnymi wystawami,
z interaktywn ekspozycj dotyczc energii jdrowej
Budynek Visiatome (Francja) rdo: CEA
oraz sal kinow, w ktrej widzowie, dziki animacjom
komputerowym, maj okazj zajrze do najciekawszych,
najbardziej niedostpnych miejsc elektrowni a take otrzyma
podstawowe informacje z dziedziny zyki jdrowej (jako
atrakcja turystyczna prezentowana jest komora mgowa).
Centrum oferuje rwnie pokazy lmw popularno-
naukowych w kinie trjwymiarowym Energy Mystic.
Z kolei, w trosce o popularno, elektrownia jdrowa
w Olkiluoto (Finlandia) ufundowaa w grudniu 2007 r.
nagrody i wspara nansowo organizacj Mistrzostw
Finlandii w ywiarstwie Figurowym w miejscowoci Rauma,
znajdujcej si niedaleko elektrowni oraz ufundowaa
renowacj zabytkowej 100-letniej skiej chaty rybackiej
nalecej do lokalnego muzeum (region Satakunta).
W podsumowaniu wspomnianego raportu stwierdza si,
e: Nie znaleziono adnych przykadw wiadczcych o tym,
e usytuowanie elektrowni atomowej wpywa negatywnie
na ruch turystyczny w danej miejscowoci. Wrcz przeciwnie
pokazano, e obecno takiej elektrowni moe stymulowa
wzrost liczby turystw (Belgia, Francja, Czechy, Szwecja).
Wykazano pozytywny wpyw elektrowni atomowych na
rozwj okolicznych gmin. Na podstawie analizy wynikw
ankiety skierowanej do wielu pastw mona zaryzykowa
twierdzenie, e lokalizacja elektrowni atomowej w rejonie
w jakim stopniu interesujcym turystycznie nie zmniejsza
ruchu turystycznego, ale moe go jeszcze generowa.
26
Wystawa powicona rnym formom energii, Visiatome rdo: CEA

UZUPENIENIE 1:
warto energetyczna materiaw
warto energetyczna rnych materiaw

Nonik energii kJ/kg Porwnanie typowych paliw Ciepo spalania (kJ/kg)

DD (synteza) 31011 Wgiel kamienny (2037)103

U (cakowite rozszczepienie
235
Wgiel brunatny ~ 17103
7,01010
przez neutrony termiczne)
Koks ~32103
D2O
3109
(reakcja syntezy D-D) Drewno (suche) (1015)103

Paliwo typu UO2, wzbogacenie Ropa (4042)103

1,5109
2,5%, neutrony termiczne

Benzyny (4144)103
Naturalny uran,
5108
neutrony termiczne
Oleje opaowe (3742)103

Po (rozpad A)
210
moc wydzielana ~200 W/g
T = 138,4 dni
1 MeV = 1 000 000 eV
Pu (rozpad A)
238
moc wydzielana ~0,5 W/g
T = 87,74 lat Spalenie (w tlenie) jednego atomu wgla ~ 4 eV

Jdrowe (nuklearne) rda energii, oparte na reakcji

Noniki konwencjonalne rozszczepienia jder cikich ,
Materia kJ/kg np. 235U+nth produkty rozszczepienia + 196 MeV

Wodr ~120103 Termojdrowe (termonuklearne) rda energii,

Metan ~
50103 oparte na reakcji fuzji lekkich jder:

Paliwa kopalne (1050)103 D+T a + n +17,58 MeV

D+D 3He+ n + 3,27 MeV

Wodospad wysoko 100m ~1
D+D T + p + 4 ,04 MeV
Rne baterie chemiczne 100400
D+3He a + p +18,37 MeV 20
Spryna 0,16

20
rdo: Egbert Boeker & Rienk van Grondelle Environmental Physics Polskie wydanie - FIZYKA
RODOWISKA PWN (2002)

27
UZUPENIENIE 2:
Cykl paliwowy
Na tzw. cykl paliwowy skada si kilka krokw. Krok
pierwszy, to wydobycie rudy uranowej. Rud t kruszy si
i mieli na drobny proszek. Nastpnie podlega ona procesowi
chemicznemu pozwalajcemu na odseparowanie uranu ze
skay, w wyniku czego otrzymujemy tlenek uranu: U3O8.
Elektrownia jdrowa generujca np. moc elektryczn
1000 MWe zuywa rocznie okoo 200 ton U3O8.
Nastpny krok polega na wzbogaceniu uranu w izotop
235
U. Krok ten poprzedzony jest przeksztaceniem tlenku
uranu w gazowy szeciouorek uranu (UF6). Gaz rozdziela
si w odpowiedni sposb na dwa strumienie: usuwanie
238
U powoduje, e jeden z nich staje si bogatszy w 235U,
drugi za - uboszy. Pierwszy bdzie nastpnie wykorzystany
do produkcji paliwa jdrowego, drugi za, tzw. zuboony
uran, mona otrzyma w formie metalicznej i, ze wzgldu
na jego du gsto, wykorzysta w charakterze bardzo
efektywnej osony przed promieniowaniem gamma.
Wikszo elektrowni jdrowych korzysta z paliwa o stopniu
wzbogacenia w 235U od 2 do 4%. Spord rozlicznych
rodzajw reaktorw energetycznych tylko jeden, kanadyjski
reaktor o nazwie CANDU moe korzysta z naturalnego
uranu. Nie oznacza to jednak, e energia wytwarzana
w tym reaktorze jest tasza, gdy zmniejszony koszt paliwa
rekompensowany jest koniecznoci uycia drogiej cikiej
wody jako moderatora.
Wypalone w reaktorze jdrowym paliwo jest
przechowywane, a nastpnie przetwarzane w celu odzys-
kania materiaw rozszczepialnych (235U i 239Pu) lub
przygotowane do wieloletniego przechowywania.
Paliwo wyprowadzone z reaktora zawiera 94%-95%
uranu oraz okoo 1% plutonu, ktre mog by zuyte
do produkcji wieego paliwa. Ten 1% plutonu stanowi
znaczny rezerwuar energii: w 1g plutonu drzemie energia
odpowiadajca spalaniu tony ropy naftowej lub 100 g
uranu! Warto zauway, e odzyskiwany uran zawiera
tylko okoo 1% 235U, jednak jest to i tak wicej ni
w naturalnej rudzie uranowej. Dzisiaj, to co rozumie si
przez cykl zamknity, to wanie recykling paliwa. W procesie
zwanym PUREX tworzy si wiee paliwo: odpowiednio
spreparowany pluton, zmieszany ze wzbogaconym uranem,
skada si na tzw. paliwo MOX (od ang. mixed-oxide fuel).
Do tworzenia tego typu paliwa mona te uy zapasw
plutonu nagromadzonego przez przemys militarny.
W Europie znajduje si siedem fabryk przerobu paliwa,
a okoo 30 reaktorw moe wykorzystywa paliwo MOX.
Dzi reaktory lekkowodne produkuj rocznie okoo
7000 ton wypalonego paliwa, a tylko ok. 15% zostaje
poddane procesowi recyklingu. Ten ostatni jednak oznacza
piciokrotne zmniejszenie objtoci wysokoaktywnych
odpadw promieniotwrczych i dziesiciokrotne zmniej-
szenie ich radiotoksycznoci.
Pozostae 4% pierwiastkw w wypalonym paliwie
stanowi odpad promieniotwrczy: fragmenty rozszczepienia
i pomniejsze aktynowce. Te ostatnie s dugoyciowe.
Mona je sprasowa do postaci pastylek i podda procesowi
transmutacji w przyszych reaktorach przeznaczonych
do spalania odpadw promieniotwrczych. Wykonanie
w jednym kroku transmutacji i spalenia odpadw, w tym
wszystkich dugoyciowych aktynowcw i ziem rzadkich
w podkrytycznym ukadzie reaktorowym sterowanym
akceleratorem (ADS), stwarza zamknity cykl paliwowy
przyszoci. Jego moliwy schemat pokazuje rysunek
(str. 30). Jak omwiono w tekcie gwnym, wysokoaktywne
odpady promieniotwrcze pozostajce po procesie przerobu
poddawane s na og procesowi zeszklenia, adowane do
pojemnikw ze stali nierdzewnej i wysane do nalnego
skadowiska odpadw.
Jeli wypalone paliwo nie jest poddane recyklingowi, mamy
do czynienia z cyklem otwartym. Z reguy przed wysaniem
do podziemnego skadowiska odpadw dy si do okoo
100-krotnego lub wikszego zmniejszenia radiotoksycznoci
wysokoaktywnych odpadw promieniotwrczych.
28
 paliwo
jdrowe

wytwrnia paliwa
reaktor energetyczny

wypalone
odzyskany paliwo
U, Pu

przetwrnia
wypalonego paliwa

wysokoaktywne
odpady TRU PR

wykorzystanie

separacja krtkoyciowe lub stabilne PR

TRU
LL PR

paliwo do reaktora
transmutacji
wytwrnia paliwa
reaktor transmutacji

TRU
LL PR

krtkoyciowe lub stabilne PR

przetwrnia ostateczne
wypalonego paliwa skadowanie

Schemat moliwego, zamknitego cyklu paliwowego

poczonego z transmutacj dugoyciowych fragmentw rozszczepienia (TRU - transuranowce, PR - produkty
rozszczepienia, LL - izotopy dugoyciowe)
29
W latach 80. ubiegego wieku kryzys zwizany z dostawami
ropy naftowej spowodowa, i Francja postawia na trzykrotne
zwikszenie udziau energetyki jdrowej w produkcji energii
elektrycznej. Dzi, wg Bruno Combyego, twrcy stowarzyszenia
Environmentalists for Nuclear Energy, tania energia elektryczna
z francuskich elektrowni jdrowych zredukowaa o 90%
zanieczyszczenie atmosfery dwutlenkiem wgla.

wgiel, ropa, gaz woda

geotermia wiatr

soce atom

Nie mamy czasu na eksperymentowanie z wyimaginowanymi rdami

energii; cywilizacja znajduje si w stanie istotnego zagroenia i musi
korzysta z energii jdrowej - jedynego obecnie bezpiecznego,
dostpnego rda energii - teraz - lub cierpie wkrtce bl zadany
przez nasz zniewaon planet

James Lovelock
brytyjski uczony, ekolog, twrca koncepcji Gai
(The Independent, 24.05.2004 r.)

30
Zakoczenie
Niniejsze opracowanie na pewno nie jest podrcznikiem stanowi zaledwie wprowadzenie
w niektre zagadnienia zwizane z energetyk jdrow. Skupilimy si na wyjanieniu
niewprowadzonemu czytelnikowi, jak dziaa elektrownia, czy jest bezpieczna oraz jakie
rodzi problemy i spoeczne skutki jej obecno w kraju i na konkretnym terenie, w ktrym
jest umieszczona. Jest rzecz bardzo trudn przekonanie kogokolwiek, kto jest uprzedzony
do energetyki jdrowej, e jest ona zdecydowanie konkurencyjna w stosunku do innych
technologii wytwarzania energii elektrycznej. Niemniej jednak, we wszelkich dyskusjach nad
t spraw, naley zachowa umiar i pamita, e realizacja wszelkich pomysw stworzenia
rde energii tam, gdzie tej energii brakuje lub moe wkrtce zabrakn, wymaga czasu, a poza
tym trzeba bra pod uwag, w jakiej skali chce si problem energii rozwiza. Czym innym jest
zasilanie w energi elektryczn gospodarstwa domowego, czym innym przemysu cikiego
i transportu.

Czas gra wan rol i potrzebna jest determinacja wszystkich podmiotw zaangaowanych
w projekt budowy pierwszej elektrowni jdrowej, tak by nie skoczyo si wyczeniem
starych instalacji energetycznych i brakiem nowych. Energetyka jdrowa budzi ogromne
emocje, a strach przed ni potra paraliowa obiektywny osd. By moe, lektura naszego
opracowania spowoduje spokojniejsz ocen atomu. Uatwioby to nam wszystkim
dyskusj nad przyszoci energetyczn Polski.

Podzikowanie
Autorzy skadaj podzikowania Koleankom i Kolegom z Dziau Edukacji i Szkole za pozwolenie
na skorzystanie ze wsplnego materiau zawartego w broszurze Spotkanie z promieniotwrczoci
(IPJ, wierk, listopad 2010). Szczeglne podzikowanie naley si p. mgr. Ewie Droste za bezporedni
pomoc w tworzeniu niniejszego materiau.
Podzikowania skadamy take prof. Andrzejowi Strupczewskiemu (NCBJ) oraz Koleankom i Kolegom
z PGE EJ1 za cenne uwagi i sugestie.

31
 NCBJ
05-400 Otwock
ul. A Sotana 7
e-mail: ncbj@ncbj.gov.pl
ISBN 978-83-934358-8-3 www.ncbj.gov.pl