FOTON 92, Wiosna 2006 5

Neutrina czstki XXI wieku?

Krzysztof Fiakowski
Instytut Fizyki UJ

Mona miao powiedzie, e na przeomie XX i XXI wieku jednymi z najinten-

sywniej badanych obiektw fizycznych s neutrina. Na licie Nagrd Nobla
z fizyki w ostatnim dwudziestoleciu a trzykrotnie znajdujemy prace dotyczce
neutrin: w 1988 roku Leon Lederman, Melvin Schwartz i Jack Steinberger otrzy-
mali nagrod za wykonany wier wieku wczeniej eksperyment dowodzcy ist-
nienia dwu rodzajw neutrin, w 1995 roku po pwieczu nagrodzono dowiad-
czalnego odkrywc neutrina Fredericka Reinesa, a w 2002 roku Raymonda
Davisa i Masatoshi Koshib badajcych neutrina, ktre nadchodz do nas ze So-
ca i innych rde kosmicznych. W najwaniejszym indeksie prac naukowych
ISI mona sprawdzi, e przed dziesiciu laty publikowano rocznie okoo piciu-
set prac powiconych neutrinom, a w 2005 roku opublikowano ich ponad tysic
czterysta. Niektre prace sprzed omiu lat zebray ponad dwa tysice cytowa. Jak
wytumaczy tak niezwyke zainteresowanie czstkami, ktre nie wchodz
w skad otaczajcej nas zwykej materii i oddziauj z ni tak sabo, e wydaj
si nie mie na ni adnego wpywu?
Po pierwsze, wypada przyzna, e historia bada neutrin jest naprawd nie-
zwyka1. Jest to chyba jedyna czstka, ktrej dat urodzin znamy z dokadnoci
do dnia. W dniu 4 grudnia 1930 roku Wolfgang Pauli, wielki fizyk niemiecki (laure-
at Nagrody Nobla, ale za prace niezwizane z neutrinami), napisa do kolegw
zebranych na posiedzeniu oddziau Towarzystwa Fizycznego sawny list, zaadre-
sowany artobliwie do szanownych radioaktywnych pa i panw. W licie tym
zaproponowa, aby wytumaczy anomalie obserwowane przy badaniu tzw. roz-
padw beta istnieniem nieznanej dotd neutralnej czstki, ktra powstaje w tych
rozpadach (obok rejestrowanego przez aparatur elektronu). Czstk t nazwa
zreszt neutronem i dopiero w par lat pniej, po odkryciu przez Chadwicka
neutralnego partnera protonu wchodzcego w skad jder atomowych, wielki fizyk
woski Enrico Fermi zaproponowa, aby tej wanie czstce nada nazw wymy-
lon przez Pauliego, a czstk Pauliego nazwa po wosku zdrobniale neutri-
no, gdy dane sugeroway, e jej masa bya znacznie mniejsza od mas protonu
i neutronu.

1
Obszerniejsze omwienie historii bada neutrin do 1998 roku zamieciem w ksi-
eczce Opowieci o neutrinach, ZamKor, Krakw 1998. Nagrody Nobla za prace dotyczce
neutrin i inne najwaniejsze odkrycia z tej dziedziny byy ju omawiane w Fotonie 60, 66,
69, 74, 79, 82.
6 FOTON 92, Wiosna 2006

Skoro neutrino miao by obojtne elektrycznie, jego detekcja musiaa by

trudniejsza ni rejestracja elektronu, co tumaczyo dotychczasow niewidzial-
no neutrina. Pauli dopuszcza moliwo, e prawdopodobiestwo oddziay-
wania neutrina z materi jest niewiele mniejsze (np. dziesi razy) ni dla fotonu
o podobnej energii. Wkrtce jednak inni wybitni fizycy, Bethe i Peierls, oszaco-
wali to prawdopodobiestwo (na podstawie analizy rednich czasw rozpadu beta)
i okazao si, e jest ono o wiele rzdw wielkoci mniejsze. Nie tylko caa Zie-
mia, ale nawet Soce nie stanowi istotnej przeszkody dla neutrin prawdopodo-
biestwo oddziaywania pojedynczego neutrina podczas przejcia przez Soce
jest znacznie mniejsze od (dla neutrin o energiach typowych dla rozpadw beta).
Po zapoznaniu si z obliczeniami Bethego i Peierlsa Pauli owiadczy, e stawia
skrzynk szampana kademu, kto zdoa zarejestrowa oddziaywanie neutrin.
Zakad wydawa si cakiem bezpieczny, ale ju za ycia Pauliego oddziaywa-
nie neutrina z materi zostao jednak zaobserwowane. Wytumaczenie tej pomyki
fizyka znanego z niezwykej wrcz intuicji jest do proste: Pauli nie wiedzia, e
jdra atomw cikich pierwiastkw, takich jak uran lub pluton, ulegaj rozszcze-
pieniu po zderzeniu z neutronem. Nie mg wic przewidzie, e proces ten moe
zachodzi w formie reakcji acuchowej, w ktrej podczas kadego kolejnego
rozszczepienia powstaje kilka nowych neutronw zdolnych do zainicjowania
kolejnych rozszczepie. Taki proces zachodzi w bombie atomowej, a w formie
kontrolowanej w reaktorze jdrowym. Powstaj przy tym ogromne iloci jder
bogatych w neutrony i swobodnych neutronw, ktre ulegaj rozpadom beta,
produkujc strumienie neutrin miliony razy silniejsze ni z wszelkich rde zna-
nych w 1930 roku. Jeli nawet prawdopodobiestwo oddziaywania pojedynczego
neutrina w aparaturze jest rzdu jednej bilionowej, z pewnoci zarejestrujemy
przynajmniej kilkadziesit oddziaywa, gdy przez aparatur przeleci kilka dzie-
sitkw bilionw neutrin!
W rzeczywistoci dowiadczenie takie jest bardzo trudne, bo reaktor jest
oczywicie potnym rdem wielu innych rodzajw promieniowania i odrnie-
nie oddziaywa neutrin od pozostaych moliwych procesw wymaga bardzo
wyrafinowanych metod eksperymentalnych. Nie bdziemy ich tu omawia; zain-
teresowany czytelnik moe znale szczegy w licznych podrcznikach i ksi-
kach popularnych. Wspomniany ju Frederick Reines wraz ze swoim wsppra-
cownikiem Clydeem Cowanem (ktry nie doy niestety Nagrody Nobla) prowa-
dzili dugo takie badania w latach pidziesitych XX wieku i zmuszeni byli do
przeniesienia aparatury z Hanford do innego, potniejszego reaktora w Savannah
River, zanim osignli sukces. Odkrywcy zawiadomili oczywicie Pauliego o swo-
im triumfie, ale nie dostali nie tylko szampana, ale nawet telegramu z gratulacja-
mi, ktry Pauli podobno wysa...
Tymczasem okazao si, e sama natura dostarczya nam powszechnie do-
stpnego rda neutrin, oferujcego strumienie tych czstek porwnywalne ze
FOTON 92, Wiosna 2006 7

strumieniami neutrin powstajcych w reaktorach. rdem tym jest Soce, ktre

czerpie energi z reakcji jdrowych zachodzcych w jego wntrzu. Podczas tych
reakcji powstaj tak ogromne iloci neutrin, e nawet na Ziemi oddalonej
o 150 milionw kilometrw powinna by moliwa ich obserwacja. Przez kady
centymetr kwadratowy powierzchni Ziemi (a wic take i naszych cia) przelatuje
w kadej sekundzie ponad 60 miliardw neutrin pochodzcych ze Soca! Na
szczcie niewiele z nich oddziauje w naszym ciele nawet w cigu caego ycia.
Rejestracja neutrin sonecznych nie jest jednak atwa. Wspomniany wyej
Raymond Davis skonstruowa take w latach pidziesitych suc do tego celu
aparatur, ktrej gwnym elementem by umieszczony w starej kopalni Homesta-
ke wielki zbiornik wypeniony czterochlorkiem wgla (tani rodek czyszczcy).
Neutrina przenikay w gb Ziemi (pochaniajcej wikszo innych rodzajw
promieniowania), oddziayway w zbiorniku z jdrami chloru i zmieniay je
w jdra radioaktywnego izotopu innego pierwiastka argonu. Co kilka dni prze-
pukiwano zbiornik gazem, ktry zbiera argon, a nastpnie mierzono liczb roz-
padw jder argonu, oceniajc w ten sposb liczb oddziaywa neutrin. Wynik
by zaskakujcy przez niemal pidziesit lat systematycznie obserwowano
o poow mniej oddziaywa, ni przewidywaa teoria! Wydawao si, e s tylko
dwa moliwe wyjanienia: albo aparatura gubi przypadki, albo Soce wysya
mniej neutrin, ni powinno.
Ostatecznie okazao si jednak, e i analiza eksperymentu, i teoria opisujca
Soce byy poprawne. Nie uwzgldniono innego efektu: moliwoci przemiany
neutrin powstajcych w Socu w neutrina innego rodzaju. Istnienie dwu rodzajw
neutrin stwierdzono ju w latach szedziesitych XX wieku we wspomnianym
wyej eksperymencie Ledermana, Schwartza i Steinbergera, a trzecie neutrino
odkryto porednio w dziesi lat pniej (zarejestrowano za ju w naszym stule-
ciu). Neutrina dwu nowych rodzajw nie mogy inicjowa reakcji wykorzystywa-
nej w aparaturze Davisa, co tumaczyo obserwowany deficyt. Kolejne ekspery-
menty potwierdziy, e neutrina soneczne ulegaj w drodze na Ziemi przemia-
nie, a podobny efekt wystpuje te dla neutrin powstajcych w atmosferze ziem-
skiej. Wrd tych eksperymentw kluczowym by zainicjowany przez Masatoshi
Koshib eksperyment Kamiokande, w ktrym oddziaywania neutrin w podziem-
nym zbiorniku (zawierajcym 50 tysicy ton czystej wody) obserwowano dziki
rejestracji tzw. promieniowania Czerenkowa, wysyanego przez czstki powstaj-
ce w tych oddziaywaniach (elektrony i miony).
Efekt przemiany, czyli tzw. oscylacji neutrin, jest efektem kwantowym i jego
analiza wymaga zaawansowanych metod matematycznych. Z praktycznego punk-
tu widzenia bardzo wane jest, e moe on zachodzi tylko dla czstek o niezero-
wej masie. Tymczasem adne dotychczasowe dowiadczenia nie pozwoliy na
zmierzenie mas neutrin; dostarczay one jedynie grnej granicy, czyli maksymal-
nej moliwej wartoci masy zgodnej z danymi. Granica ta obniaa si szybko
8 FOTON 92, Wiosna 2006

i pod koniec XX wieku wiadomo ju byo, e neutrino jest setki tysicy razy lej-
sze od elektronu, czstki o najmniejszej zmierzonej dotd masie. Wydawao si
wic naturalne przyjcie, e neutrino ma mas zerow. Teraz dowiedzielimy si,
e nie jest to prawd! Wymaga to modyfikacji obowizujcego obecnie w fizyce
modelu oddziaywa elementarnych, tzw. modelu standardowego.

Oscylacje neutrin s tak fascynujce, e fizycy postanowili zbada je na wiz-

ce kontrolowanej lepiej ni neutrina soneczne i atmosferyczne. Wysano wic
do detektora eksperymentu Kamiokande wizk neutrin z odlegego o parset
kilometrw orodka akceleratorowego KEK. Zauwamy, e wizka taka nie wy-
maga rury prniowej ani innej prowadnicy ziemia jest praktycznie cakowi-
cie przeroczysta dla neutrin! Dotychczasowe wstpne wyniki tego eksperymentu
zwanego K2K potwierdzaj dane z wczeniejszych eksperymentw. Mamy
nadziej, e kolejny eksperyment, w ktrym wizka neutrin z orodka CERN pod
Genew dotrze pod Alpami do odlegego o siedemset kilometrw podziemnego
laboratorium Gran Sasso we Woszech, dostarczy dokadniejszych danych o oscy-
lacjach, pomoe wyznaczy masy neutrin i teoretycznie wyjani ich wartoci.
Przedstawione wyej fakty nie wyczerpuj bogatej listy przyczyn atrakcyjno-
ci fizyki neutrin. Do badania oscylacji neutrin przeprowadzono w Japonii kolejny
FOTON 92, Wiosna 2006 9

eksperyment, w ktrym rejestrowano neutrina z wszystkich reaktorw odlegych

od detektora o mniej ni tysic kilometrw. atwo mona sobie wyobrazi, e po
precyzyjnym sprawdzeniu teorii oscylacji podobny eksperyment moe suy do
zdalnej kontroli pracy reaktorw. Do stwierdzenia, czy dane pastwo przestrzega
zasad pokojowego wykorzystania energii jdrowej, nie bdzie ju potrzebna in-
spekcja MAEA. W przedstawionym ostatnio projekcie, graniczcym z fantastyk,
proponuje si nawet uycie potnej wizki neutrin w celu zdalnego niszczenia
nielegalnych zapasw broni jdrowej.

Innym zastosowaniem tego samego detektora neutrin by przeprowadzony

ostatnio eksperyment, w ktrym zmierzono radioaktywno wntrza Ziemi. Wy-
niki sugeruj konieczno modyfikacji obowizujcych obecnie modeli naszej
planety; wydaje si, e rozpady jder cikich pierwiastkw odegray w jej ewolu-
cji wiksz rol, ni dotd zakadano. Wielkie nadzieje wie si te z nowymi
badaniami neutrin kosmicznych, ktre mog dostarczy obrazu tomograficzne-
go wntrza Ziemi, przez ktr przenikaj rwnie atwo jak promienie Rentgena
przez nasze ciao.
Sdzimy te, e rola bada neutrin dla zrozumienia procesw zachodzcych
w Socu jest dopiero pierwszym krokiem nowej gazi wiedzy: astrofizyki neu-
trinowej. Badanie neutrin sonecznych byo tak cenne, bo wytwarzane w centrum
Soca fotony doznaj w drodze na powierzchni tylu rozprosze, e wydostaj
si na powierzchni Soca rednio dopiero po setkach tysicy lat, podczas gdy
neutrina przebywaj t drog w kilka sekund. Nasza wiedza o procesach zacho-
dzcych w bardziej egzotycznych obiektach kosmicznych, np. w jdrach galaktyk,
10 FOTON 92, Wiosna 2006

jest oparta wycznie na obserwacjach promieniowania elektromagnetycznego,

a wic jest bardzo porednia i znieksztacona. Jeli nauczymy si rejestrowa
neutrina z takich rde, z pewnoci poznamy wiele nowych faktw i zjawisk.
Wielu fizykw sdzi wic, e wiek XXI bdzie wiekiem neutrin, w ktrym
czstki te przestan by jedynie przedmiotem bada podstawowych, a stan si
nowym, cennym narzdziem bada stosowanych i techniki. Wypada tu przypo-
mnie, e nasz znakomity pisarz Stanisaw Lem uczyni fizyk neutrin kanw a
dwu swoich powieci. W Gosie Pana kosmiczni starsi bracia wanie w wizce
neutrin koduj przesanie, ktre ludzko mudnie stara si odcyfrowa, a w Solaris
mylcy ocean umie konstruowa z neutrin stabilne ukady, ktre stanowi repliki
osb odtwarzanych z analizy myli ludzi. To pierwsze jest chyba moliwe (cho
niekoniecznie w sposb opisany przez pisarza), to drugie raczej sprzeczne ze
znan fizyk ale kt moe przewidzie przyszo...

Obrazki z komiksu wiat czstek

Briana Southwortha i Georgesa
Boixadera, Pastwowa Agencja
Atomistyki, Departament Szkole-
nia i Informatyki Spoecznej, War-
szawa 1996