Analiza i Egzystencja 25 (2014)

ISSN 1734-9923

CELE KSZTACENIA FILOZOFICZNEGO

KRYSTYNA GRNIAK-KOCIKOWSKA*

KRYTYCZNE MYLENIE A KRYTYCZNE SUCHANIE

(PRZYCZYNEK DO DYDAKTYKI FILOZOFII)

Sowa kluczowe: krytyczne mylenie, krytyczne suchanie, dialog, amerykaskie szkol-

nictwo, spoeczestwo obywatelskie
Keywords: critical thinking, critical listening, dialogue, American educational system,
civic society

Punktem wyjcia moich rozwaa s niektre aspekty obecnej sytuacji

w szkolnictwie wyszym Stanw Zjednoczonych. Podobnie jak w wielu
innych krajach, rwnie tam jest ona przedmiotem ywej i nieustajcej
krytyki zarwno w rozmowach prywatnych, jak i w mediach. Zwraca si
uwag na wysokie koszty finansowe oraz zbyt niskie w stosunku do nich
efekty ksztacenia. Problem finansw pozostawiam do osobnego opracowa-

*
Krystyna Grniak-Kocikowska profesor na Southern Connecticut State University
w New Haven (USA), gdzie wykada filozofi i religioznawstwo; czonek Research
Center on Computing and Society (Centrum Badawcze Technologii Komputingu i Spo-
eczestwa). Doktor filozofii (U rde Nietzscheaskiej filozofii kultury, UAM 1981)
oraz magister filologii germaskiej (UAM 1973) i religioznawstwa (Temple University,
Filadelfia 1992). Autorka prac gwnie z zakresu etyki (szczeglnie etyki komputerowej),
filozofii edukacji, filozofii spoecznej i historii filozofii. E-mail: gorniakk1@southernct.
edu.
Address for corespondence: Krystyna Grniak-Kocikowska, Southern Connecticut State
University, New Haven, USA. E-mail: gorniakk1@southernct.edu.
20 Krystyna Grniak-Kocikowska

nia, natomiast tutaj skupi si na jednym z gorco dyskutowanych aspektw

procesu dydaktycznego, mianowicie na krytycznym myleniu oraz na zwi-
zanym z nim krytycznym suchaniu. Niniejszy artyku stanowi kontynuacj
i rozwinicie moich wczeniejszych rozwaa1.
W najnowszej prbie zreformowania szkolnictwa wyszego w USA
szczeglnie dotyczy to stanowych (publicznych) szk wyszych nabycie
przez studentw umiejtnoci krytycznego mylenia potraktowane zostao
jako jeden z gwnych warunkw osignicia sukcesu w procesie dydak-
tycznym. Na wielu amerykaskich uczelniach wszyscy studenci pierwszego
lub drugiego roku musz obecnie odby minimum jednosemestralne zajcia
z przedmiotu krytyczne mylenie, ktry czsto prowadz filozofowie.
Powicenie szczeglnej uwagi krytycznemu myleniu w procesie
dydaktycznym jest w znacznej mierze rezultatem oglnonarodowej debaty
nad kondycj edukacji w USA, jaka miaa miejsce w ostatnich dekadach
XX wieku. Jednym z kamieni milowych w tej dyskusji byo utworzenie
w 1981 roku National Commission on Excellence in Education (Narodowa
Komisja Doskonaoci Edukacji), ktrej raport kocowy, opublikowany
w 1983 roku, nosi tytu A Nation at Risk: The Imperative for Educational
Reform (Zagroony Nard: Wskazania do Reformy Edukacji)2. Raport ten

1
Patrz: K. Grniak-Kocikowska, The Factor of Listening in Karl Jaspers Philosophy
of Communication, [w:] H.Wautischer, A.M. Olson, G. Walters (eds.), Philosophical Faith
and the Future of Humanity, Springer 2012 s. 419435; M.A. Goralski, K. Grniak-
-Kocikowska, The Role of Active Productive Listening in Communication, Pedagogy
and Thinking Critically, Journal of Business Management and Change 7/1 (2012),
s. 90110; K. Grniak-Kocikowska, Listening as a Tool for Democracy in the Age
of Social Computing, [w:] A. Bissett, T.W. Bynum, A. Light, A. Lauener, S. Rogerson
(eds.), The Social Impact of Social Computing, Proceedings of the Twelth International
Conference ETHICOMP 2011, Sheffield Hallam University 2011, s. 179185.
2
A Nation at Risk: The Imperative for Educational Reform. A Report to the Nation
and the Secretary of Education United States Department of Education by The National
Commission on Excellence in Education, April 1983, http://datacenter.spps.org/uploa-
ds/sotw_a_nation_at_risk_1983.pdf. Debata ta rozszerzya si w latach 90. na szkoy
podstawowe i rednie, co zaowocowao programem o nazwie Common Core. Zosta on
wypracowany przez Achieve (www.achieve.org), organizacj stworzon w 1996 r. przez
gubernatorw stanowych z obu partii i czoowych przedstawicieli biznesu (www.achieve.
org/files/2013ClosingtheExpectationsGapReport.pdf, s. 2). Podstawowym zadaniem
Common Core jest wprowadzenie w caym kraju w miar ujednoliconych standardw
nauczania w szkoach podstawowych i rednich, a w dalszej kolejnoci przypo-
rzdkowanie ich standardom zawartym w College and Career Readiness Standards,
Krytyczne mylenie a krytyczne suchanie 21

zawiera ostr krytyk stanu edukacji w USA i cay szereg zalece majcych
na celu poprawienie sytuacji w amerykaskim szkolnictwie. Jednym z nich
jest zwrcenie uwagi na konieczno intensywnego rozwijania u uczcych
si3 umiejtnoci krytycznego mylenia.
Czym jest krytyczne mylenie (critical thinking)? Poszukiwanie
definicji tej kategorii za pomoc wyszukiwarki Google (Critical thinking
definition) dao 11 700 000, natomiast haso critical thinking 33 000 000
odpowiedzi4. Google, uywajc http://dictionary.reference.com/browse/
critical+thinking, preferuje nastpujc definicj mylenia krytycznego5:
Obiektywna analiza i ocena zagadnienia w celu sformuowania sdu. Po
czym dodaje: Profesorowie czsto napotykaj trudnoci z zachceniem
uczniw do mylenia krytycznego. Z drugiej strony, siedmiotomowa The
Encyclopedia of Philosophy, opublikowana przez Macmillana w 1967 roku,
nie zawiera ani hasa krytyczne mylenie, ani nawet nie umieszcza tego termi-
nu w hale mylenie6. W Encyclopedia Britannica (wersja sieciowa) rwnie
nie ma osobnego hasa powiconego krytycznemu myleniu, stanowi ono
natomiast cz hasa filozofia edukacji. Znajdujemy tam stwierdzenie: Nie
jest jasne, czym jest krytyczne mylenie, po czym nastpuje interesujce
wyjanienie, e filozofowie edukacji prbuj je definiowa tak, aby uza-
sadni, dlaczego jest ono wartociowe tzn. dlaczego system edukacyjny

ktre okrelaj intelektualn gotowo do podjcia studiw wyszych. Standardy te s

uywane przez American College Testing (organizacja przeprowadzajca testowanie
studentw szk wyszych). Wedug ankiety przeprowadzonej przez National Education
Association standardy zawarte w Common Core popierane s (dane z 2013 r.) entuzja-
stycznie (26% respondentw) lub z pewnymi zastrzeeniami (50%) przez nauczycieli
bdcych czonkami tej organizacji (http://neatoday.org/2013/09/12/nea-poll-majority-
of-educators-support-the-common-core-state-standards/). Common Core jest energicznie
wspierany przez rzd federalny, aczkolwiek wprowadzenie go w ycie wymaga zgody
kadego ze stanw z osobna. Jest to skomplikowany proces, niektre stany wycofuj
si z programu po jego uprzednim przyjciu; toczy si nad nim zaarta dyskusja.
3
W amerykaskim jzyku angielskim nie ma odrbnych sw odrniajcych ucz-
nia i studenta. Wszyscy uczcy si w szkoach to studenci. Moe to prowadzi do
niejasnoci w moim tekcie (mimo usilnych prb ich minimalizowania).
4
Najnowsze poszukiwanie przeprowadziam 25 sierpnia 2014 r.
5
Sownik Dictionary.com, uyty w Google, jest oparty na Random House Dictionary,
Random House 2014.
6
P. Edwards (ed.), The Encyclopedia of Philosophy, New York: Macmillan Publishing
Co. & The Free Press, London: Collier Macmillan Publishers 1967 (reprint 1972).
22 Krystyna Grniak-Kocikowska

powinien zmierza do jego rozwijania u studentw7. Wielka obfito anglo-

jzycznych podrcznikw akademickich do nauczania przedmiotu krytyczne
mylenie zdaje si potwierdza zacytowane powyej stwierdzenie8.
Nie bdc w stanie dotrze do uniwersalnej i powszechnie akcepto-
wanej definicji krytycznego mylenia9, zdecydowaam si na potrzeby tego
tekstu przyj jedn z jego wykadni propagowanych przez The Center for
Critical Thinking (Centrum Krytycznego Mylenia), mianowicie definicj
sformuowan w 1987 roku przez National Council for Excellence in Cri-
tical Thinking (Narodowa Rada na Rzecz Doskonaoci Krytycznego My-
lenia). Jest to bardzo duga definicja, stanowica praktycznie cay artyku
przedstawiony w 1987 roku przez Michaela Scrivena i Richarda Paula10 na
8th Annual International Conference on Critical Thinking and Education
Reform (VIII Midzynarodowa Konferencja nt. Krytycznego Mylenia

7
www.britannica.com/EBchecked/topic/179491/philosophy-of-education/261243/
Critical-thinking#ref936428.
8
Uwaam, e filozofia edukacji i dydaktyka filozofii s ze sob nierozerwalnie zwi-
zane w tym sensie, e jeli teorie z obszaru filozofii edukacji nie znajduj zastosowania
praktycznego w dydaktyce filozofii, to ich warto jest minimalna. Std piszc o filozofii
edukacji, mam na myli najczciej rwnie dydaktyk filozofii.
9
Za tak mona byoby ewentualnie uzna wersj definicji mylenia krytycznego
sformuowan w 1605 r. przez Franciszka Bacona: Krytyczne mylenie jest prag-
nieniem poszukiwania, cierpliwoci w wtpieniu, zamiowaniem do wprowadzania
zgody, niespiesznoci w wydawaniu sdw, gotowoci do namysu, ostronoci
w porzdkowaniu oraz ukadaniu i nienawici do wszelkiego udawania (tum. K.G.-K.).
Definicja ta znajduje si m.in. na prominentnym miejscu w pewnym sensie jako mot-
to strony internetowej istniejcej od ponad trzydziestu lat organizacji o nazwie The
Critical Thinking Community, ktra deklaruje, e jej celem jest promocja krytycznego
mylenia (www.criticalthinking.org//). Jednake, mimo eleganckiej formy, Baconow-
ska definicja nie satysfakcjonuje, poniewa brakuje jej niezbdnej precyzji. Nawiasem
mwic, mimo poszukiwa, nie byam w stanie zidentyfikowa rda tego cytatu
w dostpnych mi pismach Bacona.
10
Obaj nale do elity amerykaskich filozofw. Michael Scriven Brytyjczyk z po-
chodzenia, wybitny matematyk, w refleksji nad edukacj znany gwnie jako teoretyk,
praktyk i propagator procedur szacowania i oceniania w procesie dydaktycznym, jak te
szacowania i oceniania samego procesu dydaktycznego (swymi pogldami czsto wywo-
uje kontrowersje w rodowiskach pedagogicznych). Richard W. Paul, logik, uwaany
w Stanach za jednego z twrcw wspczesnej teorii krytycznego mylenia; powici
si gwnie jego nauczaniu oraz propagowaniu i naley do czoowych autorytetw
w tej dziedzinie.
Krytyczne mylenie a krytyczne suchanie 23

i Reformy Edukacji). Przytaczam tylko pocztkowy fragment tego tekstu,

ale myl, e wystarczy on do zrozumienia skali zagadnienia.
Krytyczne mylenie jest intelektualnie zdyscyplinowanym procesem
aktywnej i umiejtnej konceptualizacji, zastosowania, analizowania, synte-
tyzowania oraz/lub oceniania informacji zgromadzonej albo wytworzonej
przez obserwacj, dowiadczenie, rozwaania, mylenie lub komunikacj,
sucym jako przewodnik do przekona i dziaa. W jego wzorcowej formie
opiera si na, przekraczajcych podziay dyscyplinarne, takich uniwersal-
nych intelektualnych wartociach, jak: przejrzysto, dokadno, precyzja,
spjno, zwizek z tematem, dowodliwo, suszno, gbia, rozlego
i bezstronno11 (tum. K.G.-K.).
Zarwno edukatorzy, jak i filozofowie edukacji, powanie traktujcy
problem krytycznego mylenia, wkadaj duo stara w jego okrelenie,
spopularyzowanie, a take w rozwinicie potrzeby jego nauczania. Jednak
mimo tych wysikw dotychczasowe przedsiwzicia dydaktyczne nie spe-
niaj w peni, mwic delikatnie, wizanych z nimi nadziei, gdy nauczanie
krytycznego mylenia jako samodzielnego przedmiotu napotyka wiele
trudnoci12. Majc na wzgldzie wymagania stawiane krytycznemu myle-
niu przez Scrivena i Paula, jak rwnie przez oszczdniejszego w sowach
Bacona, nie powinno to w zasadzie dziwi. Oczywicie zakres znaczeniowy
tego pojcia nie stanowi jedynego rda problemu. Istnieje ich duo wi-
cej, podobnie jak powodw trudnoci w nauczaniu krytycznego mylenia.
W dalszym cigu moich rozwaa skupi si gwnie na jednym z nich.
Jedn, aczkolwiek nie jedyn, z wanych przyczyn trudnoci w na-
uczaniu krytycznego mylenia stanowi brak wystarczajcej refleksji na temat
suchania, a w szczeglnoci krytycznego suchania. Pogld ten opieram na
przekonaniu bdcym zarazem podstaw niniejszego tekstu e krytyczne
mylenie jest nierozerwalnie zwizane z krytycznym suchaniem. Chcc efek-
tywnie nauczy mylenia krytycznego, naley u uczcych si osb wyrobi
umiejtno krytycznego suchania13. Niestety, temu problemowi nie zostaa

11
www.criticalthinking.org/pages/defining-critical-thinking/766.
12
Por.: D.T. Willingham, Critical Thinking Why Is It So Hard to Teach?, American
Educator (Summer 2007), s. 819.
13
Dla sukcesu procesu dydaktycznego zogniskowanego na krytycznym myleniu
umiejtno krytycznego suchania niezbdna jest zarwno uczcemu si, jak i na-
uczajcemu. Z uwagi na rozlego tego zagadnienia nie powic mu tutaj, niestety,
tyle uwagi, ile ono na to zasuguje. Problemem krytycznego suchania jako niezbdnej
kwalifikacji nauczyciela zamierzam zaj si w jednym z przyszych opracowa.
24 Krystyna Grniak-Kocikowska

do tej pory powicona wystarczajca ilo uwagi ze strony amerykaskich

teoretykw/filozofw edukacji. Dlaczego tak si stao?
Przede wszystkim naley zaznaczy, e pomimo wspzalenoci m-
wienia14 i suchania to pierwsze teraz i w przeszoci zajmuje w refleksji
filozoficznej duo wicej miejsca ni drugie. Nie twierdz, e filozofowie
nie maj wiadomoci wanoci suchania. Niemniej faktem jest, i mimo e
dialog (mwieniesuchanie) stanowi jedn z najstarszych metod uprawiania
i nauczania filozofii, to literatura dotyczca filozofii suchania przedstawia
si zastanawiajco ubogo15. Gemma Corradi Fiumara uwaa, e rde tej
sytuacji naley upatrywa gwnie w pozycji, jak logos zajmuje w tradycji
filozofii Zachodu16. Mianowicie logos, w jego oryginalnej warstwie zna-
czeniowej, nie uwzgldnia elementu suchania, faworyzujc zdecydowanie
procesy mylowe prowadzce do budowy i obrony argumentu wycznie
z punktu widzenia osoby mwicej.
Ksika Corradi Fiumary ukazaa si w 1990 roku, jednoczenie
w wydaniu woskim i angielskim. Od tego czasu na polu filozofii suchania
niewiele si zmienio. Nie sposb jednak twierdzi, e nikt nie zajmuje
si t problematyk. Na przykad w ostatnich latach Sophie Haroutunian-
-Gordon, prominentna amerykaska filozofka edukacji, opublikowaa kilka

W chwili obecnej przyjmuj zaoenie, e nauczyciel posiada umiejtno krytycznego

suchania, a uczcy si musi t umiejtno dopiero w sobie wypracowa. Warto tu
rwnie wspomnie, e jeden ze standardw omawianego wczeniej Common Core
(patrz przypis 2) dla jzyka angielskiego stwierdza: Z czasem, i w miar jak postp
w procesie oceny [stopnia wypeniania standardw K.G.-K.] bdzie na to pozwala,
mierzone bd umiejtnoci mwienia i suchania w procesie komunikacji [porozumie-
wania si] potrzebne uczniom gotowym do podjcia studiw lub pracy. Patrz: www.
achive.org/files/2013ClosingtheExpectationsGapReport.pdf, s. 22.
14
Mwienie traktuj tutaj jako uzewntrznianie procesw mylowych i nie bd po-
wicaa w tej pracy uwagi zagadnieniom takim jak np. mwienie, ktrego celem jest
skrywanie myli, czy mwienie niekontrolowane przez procesy mylowe.
15
W przeciwiestwie do filozofii, dyscypliny takie jak np. marketing, psychoanaliza
czy psychologia powicaj suchaniu duo uwagi. Czyni to, rzecz jasna, z perspektywy
waciwej kadej z tych dyscyplin i rozwijaj wasne teorie, suce ich konkretnym,
czsto doranym, potrzebom.
16
G. Corradi Fiumara, The Other Side of Language: A Philosophy of Listening [Inna
strona jzyka: filozofia suchania], przekad na jzyk angielski z woskiego Ch. Lambert,
London: Routledge 1990. Corradi Fiumara jest nie tylko filozofem (w tradycji feno-
menologiczno-egzystencjalistycznej), ale rwnie psychoanalitykiem, co by moe
zwikszyo jej zainteresowanie problematyk suchania.
Krytyczne mylenie a krytyczne suchanie 25

artykuw na ten temat17. Te jaskki w adnym razie nie uczyniy jeszcze

wiosny. Haroutunian-Gordon ubolewa nad t sytuacj.
Inn z odpowiedzi na pytanie: dlaczego filozofowie po macoszemu
traktuj problem krytycznego suchania, moe by przedstawiona tu wcze-
niej trudno w jasnym okreleniu cile zwizanego z nim krytycznego
mylenia18.
Powstaje pytanie: jakimi argumentami skoni filozofw do zajcia si
problemem krytycznego suchania? Ot skoro problematyka krytycznego
mylenia odgrywa obecnie du rol w prbach naprawy edukacji i skoro
filozofowie edukacji s zainteresowani problemem krytycznego mylenia19,
to moe powinni rozpocz rozwaania nad cile z nim zwizanym kry-

17
M.in.: S. Haroutunian-Gordon, Platos Philosophy of Listening, Educational
Theory 61, 2 (2011), s. 125139; S. Haroutunian-Gordon, M.J. Laverty, Listening: An
Exploration of Philosophical Traditions, Educational Theory 61, 2 (2011), s. 117124.
Wedug tej autorki u podstaw filozofii suchania ley zesp przekona (beliefs) dotycz-
cych czterech podstawowych kategorii: (1) celu suchania; (2) typu (nature) suchania;
(3) roli suchacza; (4) relacji midzy suchaczem a mwicym. Pogldy rozwijane
w obrbie tych kategorii wi si ze sob nie tylko funkcjonalnie, ale i logicznie, por.:
http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1741-5446.2011.00395.x/full.
18
Pragn podkreli, e zwracam tutaj uwag wycznie na pewne aspekty problemu,
jakim jest krytyczne mylenie, pozostawiajc zupenie na uboczu ogromne zagadnienie
procesu krytycznego mylenia. Niesychany postp w naukach zajmujcych si ba-
daniem procesw mylowych, szczeglnie neurofizjologii i pokrewnych jej dziedzin,
a take rozwj technologii informatycznych oraz robotyzacji (tworzenie coraz bardziej
zaawansowanych robotw antropoidalnych) dostarczaj obecnie ogromn ilo nowych
informacji na ten temat. Postp ten ulegnie niewtpliwie znacznemu przyspieszeniu
w niedalekiej przyszoci, o ile rzeczywicie bdzie miao miejsce zapowiedziane przez
Baraka Obam 2 kwietniu 2013 r., liczce si w setkach milionw dolarw rocznie,
sfinansowanie z budetu federalnego i funduszy prywatnych fundacji oraz korpora-
cji nowych bada zmierzajcych do zrozumienia pracy ludzkiego mzgu. Jest to tak
zwana BRAIN Initiative; BRAIN Brain Research through Advancing Innovative
Neurotechnologies, czyli Badanie Mzgu poprzez Rozwj Innowacyjnych Neurotech-
nologii. Znaczenie tej inicjatywy ma by porwnywalne do znaczenia projektu Genom
(por. www.whitehouse.gov/blog/2013/04/02/brain-initiative-challenges-researchers-un-
lock-mysteries-human-mind). Jako gwne korzyci tych bada podaje si wprawdzie
zwalczanie chorb Alzheimera czy Parkinsona, ale bezsprzecznie filozofowie, szczeglnie
kognitywici, rwnie skorzystaj na lepszym rozumieniu fizjologicznych aspektw
przebiegu procesw mylowych, w tym tych zwizanych ze suchaniem.
19
Pozostali filozofowie powiedzieliby by moe, e wszelkie mylenie warte miana
mylenie ma charakter krytyczny. Jeli nim nie jest, nie naley i nie powinno nalee
do obszaru aktywnoci filozoficznej.
26 Krystyna Grniak-Kocikowska

tycznym suchaniem? Jednym z celw niniejszego artykuu jest wskazanie

na konieczno filozoficznej refleksji nad problemem krytycznego suchania
jako wanego elementu dydaktyki, zarwno tej oglnej, jak i szczegowej
(a w niej dydaktyki filozofii).
Proces nauczania oraz uczenia si wie si z dialogiem midzy
uczcym si i nauczajcym, niezalenie od tego, czy w dialog odbywa si
w formie mwionej czy milczcej (w tym drugim przypadku zazwyczaj
w formie pisanej). Do fundamentalnych cech dialogu, jako formy poro-
zumiewania si, naley zamiana rl midzy jego uczestnikami: gdy jeden
mwi, drugi sucha i odwrotnie. W przypadku autodydaktyki, uczca si
i zarazem nauczajca si osoba, prowadzi wewntrzny dialog, przechodzc
od jednej roli do drugiej, w sposb podobny do kogo, kto samotnie rozgrywa
parti szachw20. Jeli samouk korzysta z zewntrznych rde (takich jak
ksiki czy elektroniczne rodki audiowizualne), dialog odbywa si midzy
czytajcym a autorem danego rda informacji.
Skoro w procesie dydaktycznym wspistniej oba elementy dialogu:
mwienie i suchanie, to nie mona w sposb konstruktywny traktowa ani
dialogu, ani procesu dydaktycznego, bez zainteresowania si obydwoma
tymi elementami. Dialog jest wymian21, ale take zamian rl: w procesie
edukacyjnym jest to gwnie wymiana myli za pomoc sw22; a zamiana
rl dotyczy uczcego i nauczajcego. Pociga to za sob rwnowarto
mwienia oraz suchania i nierozerwalne zwizanie krytycznego mylenia
z krytycznym suchaniem (aktywnym suchaniem, jak je nazywa John
Dewey).
Dewey by prawdopodobnie pierwszym wpywowym filozofem edu-
kacji w czasach nowoytnych, ktry zwrci uwag na znaczenie suchania
w procesie dydaktycznym traktowanym jako dialog. W cigu swojej bardzo
dugiej i owocnej twrczoci na tym polu nie powici jednak zagadnieniu
suchania osobnej pracy, lecz tylko wiele uwag rozsianych w rnych teks-
tach. Amerykaski filozof Leonard Waks wyszuka w pismach Deweya myli

20
W tym sensie proces poznawczy (odkrycia naukowe, formuowanie teorii filozo-
ficznych czy teologicznych, sowem procesy mylowe wzbogacajce intelektualnie
osob, w ktrej mzgu owe procesy si odbywaj) jest form autodydaktyki.
21
Najowocniejsza forma tej wymiany ma charakter transakcji wzbogacajcej intelek-
tualnie i/albo emocjonalnie wszystkich uczestnikw dialogu.
22
W okrelonych przypadkach ma miejsce wymiana umiejtnoci fizycznych
(np. manualnych), nie zastpuje ona jednak wymiany myli, lecz jej towarzyszy.
Krytyczne mylenie a krytyczne suchanie 27

na temat suchania, usystematyzowa je i przeprowadzi ich analiz23. To

dokonanie ma due znaczenie w obliczu ogromnego wpywu, jaki twrczo
Deweya wywiera rwnie dzisiaj na edukatorw, a przede wszystkim na
teoretykw (w tym filozofw) edukacji24. W podsumowaniu wymienionego
powyej artykuu Waks napisa: Deweya teoria suchania opiera si na roz-
rnieniu midzy jednokierunkowym, czy te prostolinijnym suchaniem,
a transakcyjnym suchaniem-w-rozmowie. To pierwsze postrzega on jako
cech dominujc w tradycyjnych szkoach i niedemokratycznych spoe-
czestwach. W rzeczy samej, wspierajc pasywno, tradycyjne nauczanie
nawet w nominalnie demokratycznych spoeczestwach wydaje obywateli
na up niedemokratycznych si. W przeciwiestwie do tego, suchanie trans-
akcyjne tworzy postaw kooperatywnej przyjani, ktra ley u podstaw
demokracji (tum. K.G.-K.). Jest to bardzo istotne stwierdzenie. Jego waga
polega na tym, e Waks przypomina czytelnikowi, co Dewey ma na myli,
uywajc sowa spoeczestwo. Kady, kto posiada choby minimaln
wiedz na temat koncepcji Deweya, wie, e spoeczestwo, do ktrego
dy, to spoeczestwo demokratyczne z przewodni ide samorzdnoci.
Std osi jego filozofii edukacji jest przygotowanie wszystkich obywateli do
aktywnego, mdrego uczestnictwa w sferze publicznej. Ma si ono wyraa
przede wszystkim poprzez rozumienie i krytyczn analiz wydarze, ocen
wygaszanych pogldw i podejmowanie kompetentnych decyzji. Podkre-
l, e krytyczne mylenie spenia tu gwnie funkcje ideologiczne, gdy
Dewey traktuje sub idei (idei demokracji) jako najwaniejszy cel procesu
pedagogicznego. Poniewa demokracja z istoty swej ma charakter dialo-
gowy oraz transakcyjny, wic transakcyjny charakter suchania i krytyczne
mylenie byy dla Deweya w oczywisty sposb niezbdnymi elementami
prawidowego procesu dydaktycznego. Odchodzi wic od Platoskiego czy
Arystotelesowego postulatu, i mylenie stanowi instrument poszukiwania
Prawdy jako takiej.
Biorc pod uwag, e myl Deweya wywara ogromny wpyw na
wielu amerykaskich dydaktykw i teoretykw edukacji, mona zrozumie,
dlaczego ich koncepcje krytycznego mylenia ogniskuj si wok podsta-

23
L.J. Waks, John Dewey on Listening in School and Society, www.philosophy-of-
education.org/uploads/papers2010/Waks.pdf.
24
Nie wszyscy teoretycy edukacji s filozofami, w Stanach Zjednoczonych niektrzy
z najbardziej wpywowych teoretykw edukacji filozofami (w sensie profesjonalnym)
nie s.
28 Krystyna Grniak-Kocikowska

wowego celu edukacji, jakim ma by uksztatowanie moliwie najlepszych

obywateli spoeczestwa demokratycznego25. Std te przedmiot krytyczne
mylenie jest postrzegany czstokro w kategoriach, ktre mona byoby
nazwa wychowaniem obywatelskim. Problem polega na tym, e krytyka
niedoskonaoci systemu edukacyjnego w USA nie to ma gwnie na uwadze,
co ilustruje przywoany wczeniej raport Zagroony Nard, jak rwnie
Common Core. Wyraone w nich niepokoje dotyczyy nie tego, e system
edukacyjny nie przygotowuje w sposb adekwatny do wykonywania obo-
wizkw obywatelskich, lecz przede wszystkim tego, e nie przygotowuje
do dobrego wykonywania obowizkw zawodowych26. Wielu rodzicw
i pracodawcw oczekuje dzisiaj od edukacji nie wychowania wiatych
obywateli, lecz pracownikw rozumiejcych wydawane im polecenia i po-
traficych rozwiza powierzane im zadania w sposb samodzielny oraz
przynoszcy najwiksz korzy z punktu widzenia pracodawcy. Nie chodzi
im wic o przygotowanie do ycia publicznego, lecz do kariery zawodowej
zapewniajcej materialny dobrobyt27.
W tej sytuacji nauczanie krytycznego mylenia napotyka trudnoci
wynikajce nie tylko z tego, e przedmiot ten jest czsto naszpikowany
techniczn (logiczn) terminologi, ale przede wszystkim z tego, e bra-
kuje mu, widocznego dla uczcych si, zwizku z ich przyszym yciem.
Nie odnosi si to do elitarnych szk, ktre nie stawiaj sobie zadania wy-
ksztacenia pracownikw, ale pracodawcw; nie wykonawcw polece, lecz
mylowych gladiatorw. Pozostaych 95% szk stoi przed praktycznie

25
Patrz J. Dewey, Democracy and Education (ksika opublikowana po raz pierwszy
w 1916 r. i nieustannie wznawiana), polskie wydanie: J. Dewey, Demokracja i wychowa-
nie: wprowadzenie do filozofii wychowania, tum. Z. Doroszowa, Wrocaw: Ossolineum
1972. Pogldy wspomnianej wczeniej S. Haroutunian-Gordon mieszcz si rwnie
w Deweyowskiej tradycji (por. S. Haroutunian-Gordon, Listening In a Democratic
Society, Philosophy of Education Yearbook (2003), K. Alston (ed.), Philosophy
of Education Society, Urbana, 2004, s. 118).
26
Jedn z najzagorzalej i najczciej dyskutowanych kwestii zwizanych z wpro-
wadzeniem Common Core do szk podstawowych i rednich jest fakt, e popieraj go
pracodawcy, szczeglnie ci z tzw. big business. Program Common Core stanowi bowiem
element wzmagajcy produktywno siy roboczej (work force), a co za tym idzie, rwnie
pozycj amerykaskich przedsibiorstw w skali globalnej i czyni to kosztem zarwno
swobd osobistych, jak te zrnicowanych ofert programowych szk.
27
Wicej na ten temat zob.: M.A. Goralski, K. Grniak-Kocikowska, The Role of Active
Productive Listening in Communication, Pedagogy, and Thinking Critically, dz.cyt.
Krytyczne mylenie a krytyczne suchanie 29

niewykonalnym zadaniem: poprzez uczenie samodzielnego krytycznego

mylenia maj przygotowywa si robocz zdoln i chtn do sprawnego
oraz precyzyjnego wykonywania dyrektyw; poprzez rozwijanie w nich po-
czucia indywidualizmu i wyjtkowoci maj uczyni z nich entuzjastycznych
i lojalnych czonkw firmy, ktra ich zatrudnia, a ktrej sukces ma by ich
nadrzdnym celem.
Jak wobec tego przedstawia si sytuacja dydaktyki filozofii? Jeli
zapotrzebowanie na krytyczne mylenie jest tak wielkie, e jego nauczanie
stao si jedn z dyrektyw systemu edukacyjnego, to sposb nauczania
filozofii wydawaby si najodpowiedniejszym wzorcem dydaktyki kry-
tycznego mylenia, ktre stanowi przecie narzdzie filozofa. Mwic
inaczej, nauczanie filozofii powinno by w naturalny sposb modelem
dla nauczania krytycznego mylenia. Tak si jednak nie dzieje. Jedn
z wanych przyczyn tej sytuacji wydaje si by deficyt filozoficznego na-
mysu nad krytycznym suchaniem, niezbdnym dla nauczania w modelu
dialogowym. W konsekwencji dydaktyka filozofii nie ma rozbudowanej
teorii nauczania krytycznego suchania, a bez niej skuteczno nauczania
filozofii przypomina skuteczno nauczania mylenia krytycznego w ogle,
jest wic niezadowalajca.
Sdz, e z moich powyszych rozwaa w sposb oczywisty wynika
postulat zbudowania solidnej, filozoficznej teorii suchania, jako podstawo-
wego elementu dydaktyki krytycznego mylenia.

Bibliografia

A Nation at Risk: The Imperative for Educational Reform. A Report to the Nation
and the Secretary of Education United States Department of Education by
The National Commission on Excellence in Education, April 1983, http://da-
tacenter.spps.org/uploads/sotw_a_nation_at_risk_1983.pdf.
Corradi Fiumara G., The Other Side of Language: A Philosophy of Listening [Inna
strona jzyka: filozofia suchania], przekad na jzyk angielski z woskiego
Ch. Lambert, London: Routledge 1990.
Dewey J., Demokracja i wychowanie: wprowadzenie do filozofii wychowania, tum.
Z. Doroszowa, Wrocaw: Ossolineum 1972.
Edwards P. (ed.), The Encyclopedia of Philosophy, New York: Macmillan Publishing
Co. & The Free Press, London: Collier Macmillan Publishers 1967 (reprint
1972).
30 Krystyna Grniak-Kocikowska

Goralski M.A., Grniak-Kocikowska K., The Role of Active Productive Listening

in Communication, Pedagogy and Thinking Critically, Journal of Business
Management and Change 7/1 (2012), s. 90110.
Grniak-Kocikowska K., Listening as a Tool for Democracy in the Age of Social
Computing, [w:] A. Bissett, T.W. Bynum, A. Light, A. Lauener, S. Rogerson
(eds.), The Social Impact of Social Computing, Proceedings of the Twelth
International Conference ETHICOMP 2011, Sheffield Hallam University
2011, s. 179185.
Grniak-Kocikowska K., The Factor of Listening in Karl Jaspers Philosophy of
Communication, [w:] H.Wautischer, A.M. Olson, G. Walters (eds.), Philo-
sophical Faith and the Future of Humanity, Springer 2012, s. 419435.
Haroutunian-Gordon S., Listening In a Democratic Society, Philosophy of
Education Yearbook 2003, K. Alston (ed.) Philosophy of Education Society,
Urbana 2004, s. 118.
Haroutunian-Gordon S., Platos Philosophy of Listening, Educational Theory 61,
2 (2011), s. 125139.
Haroutunian-Gordon S., M.J. Laverty, Listening: An Exploration of Philosophical
Traditions, Educational Theory 61, 2 (2011), s. 117124.
Waks L.J., John Dewey on Listening in School and Society, www.philosophy-of-
education.org/uploads/papers2010/Waks.pdf.
Willingham D.T., Critical Thinking Why Is It So Hard to Teach?, American
Educator (Summer 2007), s. 819.

CRITICAL THINKING AND CRITICAL LISTENING

(A CONTRIBUTION TO THE DIDACTIC OF PHILOSOPHY)

Summary

This text focuses on neglect in the area of critical listening education, using educa-
tion in the United States as an example. Critical listening is a skill indispensable for,
among others: critical thinking, communication-in-dialogue, and also for rational
participation in institutions of a democratic society. The didactic of philosophy
could take upon itself the initiation in critical listening. However, this is not the
case. One of the reasons for this state of affairs seems to be the lack of a coherent
philosophical theory of critical listening.