Professional Documents
Culture Documents
Opiniowa do druku
TADEUSZ SZCZERBOWSKI
ISBN 978-83-61425-20-5
ISSN 1501-3296
Wydawcy:
BOENA TOKARZ
Bariery kulturowe w przekadzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
PIOTR WILCZEK
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza . . . . . . . . . . . . . . 25
MAJKIEWICZ ANNA
Granice obcoci i przekadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
JANIKOWSKI PRZEMYSAW
Obrazy religijnoci. Odmienno religijna w przekadzie . . . . . . . . . . 53
JERZY PASZEK
Czeski i polski przekad Ulissesa konteksty kulturowe . . . . . . . . . . . . 67
KATARZYNA LUKAS
Konstruowanie kulturowej odmiennoci w przekadach A Clockwork
Orange Anthonyego Burgessa (na jzyk polski i niemiecki) . . . . . . . . . 83
RAFA KOZIELSKI
Nadmiar czy niedobr angielskiego humoru w przekadzie Pride and
Prejudice Jane Austen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO
Osobliwoci kulturowe w musicalach i ich przekadach (rock-opera Je-
sus Christ Superstar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
ALINA BRYLL, IWONA SIKORA
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych strategie
przekadu osobowych nazw wasnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
WACAW M. OSADNIK
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej
(o angielskim tumaczeniu Wojny polsko-ruskiej pod flag
biao-czerwon Doroty Masowskiej). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
MARTA KAMIERCZAK
Obco w oryginale, obco w przekadzie
Bela Michaia Lermontowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
ADRIANA KOVACHEVA
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych na przykadzie polskich
tumacze Radiczkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
KATARZYNA KRUK-JUNGER
Potrzeba zrozumienia jako motto pracy tumacza . . . . . . . . . . . . . . . . 211
MARTA WINIOWSKA
Determinanty kulturowe w przekadach Dziennika 19531969
Witolda Gombrowicza na jzyk niemiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
ZOJA NOWOENOWA
Tekst dziennikarsko-publicystyczny: problem przekadu kliszy
i sztampy jzykowej (kontekst socjokulturowy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA
Kulturowe aspekty przekadu sloganw reklamowych
z jzyka niemieckiego na jzyk polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
BOENA TOKARZ
1
Por. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: UMCS 2000, s. 97109
gdzie autor wprowadzi termin wiedza uprzednia.
2
Por. A. Duszak: Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa. Warszawa: PWN
1998, s. 242334; E. Tabakowska: Bariery kulturowe s zbudowane z gramatyki. W:
Przekad. Jzyk. Kultura. Red. R. Lewicki. Lublin: UMCS 2002, s. 2534 na temat
barier kulturowych wpisanych w gramatyk.
Bariery kulturowe w przekadzie 9
zacyjne tumacza w odniesieniu do oryginau, poniewa dobry przekad
wchodzi w interakcj z kultur przyjmujc, jak rwnie z oryginaem,
zachowujc integralno tekstu jako wizji autorskiej oraz integralno
tekstu jako wizji tumacza w spotkaniu z oryginaem. Istnieje wwczas
rwnowaga midzy tosamoci (z oryginaem) a przynalenoci.
Przewaga przynalenoci przekadu bd do kultury oryginau, bd do
rodzimego procesu historycznoliterackiego stanowi form kolonizacji
mentalno-wyobraeniowej, bdc zafaszowaniem obu kultur.
Wykonujc skomplikowany proces transferu, tumacz odczytuje sce-
nariusz, w jaki wpisany jest orygina, cznie ze scenariuszami czstko-
wymi, poniewa wieloznaczno nie istnieje w samym tylko wyraeniu,
lecz take w scenariuszu intertekstowym. Od niego zaley aktualizacja
semantyczna leksemw i wyrae w drugim jzyku. W przestrzeni tekstu
aktualizacja semantyczna dokonuje si przez wyodrbnienie topiku3, ktry
wyznacza granice hipotezy interpretacyjnej. Topik wynika ze struktury
jzykowej tekstu, lecz sam jest kategori metatekstow. Jego wyod-
rbnienie zaley od modelu komunikacji kulturowej. W tekcie model
komunikacji ujawnia si dziki pewnej regularnoci wewntrznej typu:
warunki spjnoci, kategorie gramatyczne, powtrzenia, sowa kluczo-
we, struktury mentalne (typ metaforycznoci: w oparciu o substytucj,
analogi, interakcj), tryby, aspekty itp. Odczytanie topiku i scenariusza
z tekstu ujawnia znaczenia nadawane przez autora postrzeeniom po to,
by zobaczy wicej ni si wie. McLuhan pisa, e:
5
Termin zaczerpnity od Langackera przez E. Tabakowsk. Zob. m.in. E. Taba-
kowska: Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego.
Krakw: PAN 1995.
6
Cz. Miosz: Soce. W: tego: Wiersze. T. 1. KrakwWrocaw: Wyd. Literackie
1984, s. 127 (wszystkie podkrelenia w tekstach cytowanych s moje B.T.).
7
Cz. Miosz: Sonce. Prze. T. Pretnar. W: Somrak in svit. Prze. R. tefan, W.
Stpniakwna, T. Pretnar, L. Kraker. Ljubljana: Slovenska matica in Partizanska knjiga
1987, s. 25.
Bariery kulturowe w przekadzie 11
przez imiesw przymiotnikowy bierny, zakoczony na -ty, -ta, -te,
w tekstach stylizowanych:
14
W. Szymborska: Pierwsza mio. W: teje: Chwila. Krakw: Znak 2002, s. 24.
15
W. Szymborska: Prva ljubezen. W: teje: Trenutek. Prze. N. Je. Ljubljana:
Drutvo Apokalipsa, s. 23.
16
Cz. Miosz: Soce. W: tego: Wiersze. T. 1, s. 127.
17
Cz. Miosz: Sonce. Prze. T. Pretnar. W: tego: Somrak in svit, s. 25.
18
W. Szymborska: Chwila. W: teje: Chwila, s. 6.
19
W. Szymborska: Trenutek. W: teje: Trenutek , s. 6.
Bariery kulturowe w przekadzie 13
Wicej problemw stwarza forma przeczca imiesowu przymiotni-
kowego biernego zakoczonego na -ny, -na, -ne. W jzyku soweskim
moe ona rwnie uzyska ekwiwalent rzeczownikowy:
20
W. Szymborska: Milczenie rolin. W: teje: Chwila, s. 16.
21
W. Szymborska: Trenutek. W: teje: Trenutek , s. 16.
22
W. Szymborska: Molk rastlin. Prze. R. tefan. W: teje: Semenj udeev. Wybr
i przek. R. tefan, J. Unuk. Wstp J. Unuk. Radovljice: Didakta 1997, s. 110.
23
W. Szymborska: Niektrzy lubi poezj. W: teje: Koniec i pocztek. Pozna:
Wydawnictwo a5, s. 9
24
W. Szymborska: Nekateri imajo radi poezijo. Prze. K. alamun-Biedrzycka.
Razgledi 1994, 23, s. 16.
25
W. Szymborska: Koniec i pocztek. W: teje: Koniec i pocztek, s. 11
14 Boena Tokarz
Ampak v njuni bliini
se e suejo takni,
ki jih bo to dolgoasilo26,
To jest zupenie moliwe, nie mniej nie jestem pewien, czy si orientuj,
z jakiego to powodu29
26
W. Szymborska: Konec in zaetek. Prze. K. alamun-Biedrzycka. Razgledi
1994, 23, s. 31.
27
Cz. Miosz: Ziemia.W: tego: Wiersze. T. 1, s. 225.
28
Cz. Miosz: Zemla. Prze. T. Pretnar: W: tego: Somrak in svit, s. 51.
29
S. Mroek: Cierpienia modego Wertera. W: tego: Opowiadania i donosy
19801989. Dziea zebrane. T. 2. Warszawa: Czytelnik 1995, s. 187.
30
S. Mroek: Trpljenje mladega Wertherja. Prze. N. Je. Ljubljanski dnevnik
1989, 343, s. 14.
Bariery kulturowe w przekadzie 15
jak przy wyraaniu wielokrotnoci w polskich czasownikach niedokonanych,
tumacz soweski szuka innego dostpu do sensu, np.:
31
W. Szymborska: Jacy ludzie. W: teje: Chwila, s. 33.
32
W. Szymborska: Nekakni ljudje. W: teje: Trenutek, s. 32.
33
Por. W. Szymborska: Odzie. W: teje: Widok z ziarnkiem piasku. Pozna: Wy-
dawnictwo a5 1997, s. 109 i W. Szymborska: Obleka. Prze. R. tefan. W: Semenj
udeev, s. 71.
16 Boena Tokarz
Pomimo bliskoci jzyka polskiego i jzyka soweskiego w prze-
kadach literatury polskiej na soweski ekwiwalentyzacja kategorialna
w zakresie czasownika nie jest czsto osigana. Dotyczy to takich form
czasownikowych, jak: imiesw przymiotnikowy czynny wspczesny,
imiesw przyswkowy, bezokolicznik, rzeczownik odczasownikowy,
modalizator czasownikowy, uycie strony czynnej czasownika. Imiesw
przymiotnikowy czynny okrela zarwno czynno, jak i wykonujcego,
ktrego charakteryzuje dziaanie; wskazuje na oscylacj miedzy posia-
daniem pewnej cechy przez osob a ruchem, jaki ona wykonuje. Czyn
zrwnuje cech z czynnoci, bowiem cecha od niej pochodzi. Czynna
posta tej formy imiesowowej sprawia, e informacja w niej zawarta
jest wielokierunkowa, cigle ustalana przez kontekst.
Imiesw przyswkowy rwnie jest form relacyjn. Ustala si dziki
niej relacj podmiotu do dwch czynnoci: rwnoczesnej w przypadku
imiesowu przyswkowego wspczesnego i bdcej wynikiem nastpstwa
wykonywanych przez agensa dziaa w postaci imiesowu przyswkowe-
go uprzedniego. Czas wpisany w t form pozwala usytuowa zdarzenie
i okreli stosunek do niego agensa, ktrym jest mwicy lub przedmiot
jego aktu mowy. Agens jako sprawca czynnoci nie jest nosicielem oddziay-
wania zdarze, lecz pozostaje na zewntrz, poniewa czynnoci ukazywane
s jakby od zewntrz: symultanicznie i linearnie.
W zakresie roli agensa i patiensa w soweskich przekadach zdarza
si nie tyle ich zamiana, ile inne uycie strony, np.:
34
W. Szymborska: Milczenie rolin. W: teje: Chwila, s. 15.
35
W. Szymborska: Molk rastlin. W: teje: Trenutek. Prze. N. Je, s. 15.
Bariery kulturowe w przekadzie 17
Tumaczeniowe prby ominicia bezokolicznika wynikaj z niechci
w jzyku soweskim do sytuacji niejasnych. Bezokolicznik nie wyra-
a stosunku mwicego do czynnoci ani zalenoci midzy sprawc
a podmiotem dziaania. Bdc wieloznacznym, zawiera w sobie wysoki
stopie potencjalnoci.
Z kolei nominalizacja czasownikw niedokonanych zamyka w for-
mie statycznej rzeczownika czynno bdc w toku, w wyniku czego
zatarciu ulega jej sprawca. W znacznej mierze przeciwne jest to dno-
ci jzyka soweskiego do konkretnoci w zakresie uycia kategorii.
Zjawisko bdce uoglnieniem nieskoczonych w czasie dziaa kogo
wszystkich i nikogo (bo sprawcy w nim brak bezporednio) na-
biera dramatycznoci gestu Syzyfa.
Przekad Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona Biao-
szewskiego w szczeglny sposb uwypukla nacechowanie znaczeniowe
i funkcj artystyczn nomina actionis, jak mog peni w literaturze
polskiej.
Niko Je, dowiadczony tumacz literatury polskiej na jzyk soweski,
stara si osign rwnowag midzy koniecznoci zachowania obcoci
oryginau i jego wpisaniem w soweski proces literacki. Dokonuje wic
pewnych przesuni w zakresie profilowania znacze czstkowych w celu
uzyskania waciwego sensu i funkcji oryginau. Nie burzy w zasadzie
utrwalonych w kulturze soweskiej mechanizmw mentalnych. Cho nie
dokonuje on zasadniczych zmian w zakresie ekwiwalentyzacji katego-
rialnej, to uzyskujc ekwiwalencj za pomoc tych samych (najczciej)
kategorii gramatycznych, stosuje je inaczej funkcjonalnie i semantycznie.
W znacznej mierze wynika to z rekontekstualizacji oryginau w odmiennej
strukturze komunikacyjnej i z tabuizacji soweskiej wiadomoci jzy-
kowej, funkcjonujcej na skrzyowaniu kultur: romaskiej, germaskiej,
sowiaskiej i wgierskiej.
wiadectwo, jakie daje narrator Pamitnika, jest subiektywne; tak
jak wiele mu podobnych, skada si na zdarzenie fakt historyczny.
Relacja narratora stanowi wic wiadectwo doznanego jednostkowo faktu
historycznego. Narrator opowiada je, a take ono opowiada si samo:
w cigu asocjacji przywoanych po latach przez pami aktualizowany
jest strumie napywajcych obrazw, emocji i uczu. Narrator nie stara
si ich porzdkowa, w czym pozostaje wierny wiadomoci uczestnikw
przeszych wydarze, ktrych udzia w powstaniu by rwnoczenie czyn-
ny i bierny. Opowiada o wydarzeniach-doznaniach z perspektywy prze-
18 Boena Tokarz
citnego mieszkaca Warszawy, chopca, przyjmujc postaw rejestrujc.
Mwieniem narratora nie kieruje wic obiektywizm, poniewa posiada on
wiadomo odtwarzania wydarze poprzez przykad jednostkowy. Jego
jednostkowo okrela perspektywa dozna rzeczywistoci w okrelonym
miejscu i czasie oraz perspektywa jej literackiej konceptualizacji. Zatem
jednostkowo jako punkt widzenia i mwienia zawiera w sobie odkryw-
czo w stosunku do rzeczywistoci przeytej. Mwion rzeczywisto
kulturowo-historyczn cechuje paradoks, czcy w zwizku sprzeczno-
ciowym jednostkowo z wieloci; zbiorowe dowiadczenie powsta-
nia jest wewntrznie rnorodne. Wybr przez autora jednostkowego
wiadectwa przeycia traumatycznego wyraa dowiadczenie innoci,
wynikajce z otwarcia mentalnego i emocjonalnego na inne podmioty
doznajce. Biaoszewski prbuje odnajdywa sens tego, co przey on
i jemu podobni, zachowujc wielo w konceptualizacji jzykowo-lite-
rackiej. Nie waha si niweczy struktur jzykowych, ktrym w caej
swej twrczoci przypisywa funkcj aparatu ucisku i automatyzacji.
Jedynie mowa, sam jej akt zawiera lady osoby, jednostki36. Wybiera
wic jzyk mwiony; jego pamitnik jest mwiony (a czasem mwi si),
wykorzystywane s moliwoci skrtu, redukcji, uoglnienia, okazjo-
nalnej metaforyzacji. Wydobywa z potocznoci jej wysok kreatywno
morfologiczn, syntaktyczn i leksykaln, prbujc odnale sens w Bycie
i zadajc o niego pytanie caym swoim utworem.
Kategorie gramatyczne s rwnie nasemantyzowane, co wiadomie
wykorzysta Biaoszewski w Pamitniku po to, by wyrazi swj zamys
artystyczno-estetyczny, bdcy jego jednostkowym sposobem konceptu-
alizacji rzeczywistoci. Transpozycja kategorii gramatycznych, uytych
w literaturze polskiej w przekadach na jzyk soweski jest kopotliwa
nie tylko w zakresie czasownika, lecz dotyczy rwnie rzeczownika
i przymiotnika, a wic kategorii statycznych, bo zamykajcych wycinek
wiata w nazwie (rzeczownik) i przypisujcych temu wycinkowi jakie
waciwoci (przymiotnik).
Szczegln uwag w Pamitniku Biaoszewskiego zwraca nagro-
madzenie nominalizacji obejmujcych zjawiska wzrokowe, suchowe,
ruchowe, psychologiczne, socjologiczne itp. Powoduje to m.in. pomi-
nicie sprawcy czynnoci:
36
Por. S. Baraczak: Niemiertelny diament (i jego polscy szlifierzy). W: tego:
Tablica z Macondo. Londyn: Aneks 1990, s. 107187.
Bariery kulturowe w przekadzie 19
Deszcz pada. Drobny. Byo chodno. Sycha byo karabiny te terkoty. []
Zaczo si organizowanie. Blokowi. Dyury. Kucie piwnic. Przekuwanie podziem-
nych przej. Caymi nocami. [] Ustalanie kto, co. [] W ogle powstacy.
Si pokazali. W poniemieckim co popado: hemie, butach, z byle czym w rku
dobrze, jak strzelao. [] Wic zaczli ludzie wyrywa pyty z chodnikw, bru-
ki z ulicy. Byy to narzdzia. [] ile omw elaznych i kilofw. [] I tym si
rozbijao bruk, podwaao pyty, rozwalao tward ziemi37.
37
M. Biaoszewski: Pamitnik z powstania warszawskiego. Warszawa: PIW 1970,
s. 123, 14, 15 (wszystkie podkrelenia s moje B.T.).
38
M. Biaoszewski: Spominska knjiga i varavske ustaje. Prze. N. Je. Ljubljana:
LUDerpa, s. 8, 9.
20 Boena Tokarz
plifikacji, ktry wyjania i uszczegawia to, co nominalizacja uogl-
nia, i wskazuje na wielo parametrw konkretyzacyjnych. Waciwy
ekwiwalent terkotu (od terkotanie), drdanje, nie eksponuje zjawiska
syszalnoci, haasu, bowiem jego znaczenie jest tautologicznie wy-
tumaczone jako streljanje iz puk (strzelanie z karabinw), znano
drdanje (znane terkotanie) oraz form neutrum slialo se je (syszao
si) przy czym w oryginale karabiny nie strzelaj, lecz sycha byo
karabiny te terkoty. Inne amplifikacje okrelaj deszcz w jednym
zdaniu (droben bez zwieszenia mowy, jak to ma miejsce u Biao-
szewskiego) i pyty z chodnika (kamnite ploe s plonikov). Rekon-
strukcja spjnoci, ktrej nie ma w prymarnej paszczynie jzykowej
w tekcie Biaoszewskiego, obejmuje w przekadzie take redukcj
asocjacji jzykowych, mogcych sugerowa nieporadno mwicego.
Czasowniki ku i przeku, na przykad, bdc podstaw nomina
actionis, oznaczaj zjawisko zwielokrotnienia rnych czynnoci, ktre
czy bd w wymowie i dalsze pokrewiestwo semantyczne.
W przekadzie soweskim Pamitnika Biaoszewskiego, pomimo
tendencji do zachowania kategorii gramatycznej rzeczownika derywo-
wanego od czasownika, czsto niemoliwe byo uzyskanie ekwiwalentu
leksykalnego. Przyczyna, dla ktrej tumacz zrezygnowa z naladowania
struktury morfologiczno-skadniowej i stylistycznej oryginau, tkwi, po-
dobnie jak powyej, w normach poprawnociowych jzyka soweskiego.
To, co jest zmiennoci, ruchem, niedookrelonoci w polskiej mental-
noci kulturowej zastpowane jest, w miar moliwoci, dookrelonoci,
konkretem i spjnoci widzenia wiata.
Inny jest wobec tego soweski jzykowy obraz wiata, zaobserwowa-
ny na poziomie komunikacji literackiej, stanowicej jedn z reprezentacji
stylu soweskiego. Podanym stylem komunikacji jzykowej jest tzw.
knjini jezik (odpowiadajcy jzykowi oglnopolskiemu), dominujcy jako
norma poprawnociowa. Rozwarstwienie stylistyczne wyranie natomiast
mona zauway w jzyku mwionym. W soweskim jzyku pisanym
stopie zrnicowania stylistycznego ulega zatarciu na rzecz tendencji
do uzyskania spjnoci, koherencji, akceptowalnoci i intencjonalnoci
wypowiedzi na poziomie prymarnym jzyka39. Dlatego m.in. nie wszyst-
kie nominalizacje w oryginale otrzymay ekwiwalent kategorialny
w przekadzie. Czsto byy zastpowane konstrukcj zdania podrzdnie
39
Por. J. Toporii: Slovenska slovnica. Maribor: Obzorja 2000, s. 751859.
Bariery kulturowe w przekadzie 21
zoonego w celu nadania spjnoci wypowiedzi, co niekiedy prowa-
dzio do tautologii lub nadinterpretacji wymuszonej przez komunikacj
kulturow.
Pomimo podobnych funkcji operatywnych kategorii gramatycznych
w jzyku polskim i jzyku soweskim, ich uycie znacznie si rni
take w zakresie rzeczownika i przymiotnika. Przyczyn takiego stanu
naley upatrywa rwnie w kontekcie pozajzykowym, ktry wymusi
na strukturach jzykowych okrelony rodzaj konceptualizacji dowiad-
czenia. Pooenie midzy rnymi kulturami (romask, germask,
wgiersk i chorwack), brak pastwa do 1991 r. i zwizane z tym
dzieje narodu sprawiy, e jzyk z jednej strony by poddany pozy-
tywnym i negatywnym wpywom obcym, a z drugiej strony od drugiej
poowy XIX wieku a do uzyskania przez Soweni niepodlegoci
stanowi tabu. Waciwie do dzisiaj mona zaobserwowa znaczne
lady owej tabuizacji jzykowej w yciu naukowym i publicznym.
Literatura przekracza czsto skonwencjonalizowane normy, lecz nie
do czsto, by mona byo stwierdzi, e czynnie wykorzystuje
moliwoci jzyka mwionego.
Pisarze lat 90. maj ju nieco inny stosunek do jzyka. Andrej Sku-
bic na przykad w znacznym stopniu funkcjonalizuje artystycznie jzyk
mwiony z poziomu slangu.
Dlatego w przekadach literatury polskiej na jzyk soweski prze-
waa oswajanie obcoci nad jej przyswajaniem40. Podstawowa rnica
midzy oryginaem a przekadem w zakresie obu jzykw wynika, jak
si wydaje, z uycia form czasownikowych lub odczasownikowych.
Pomimo e zgodno kategorialna nie jest najwaniejsza w przekadzie,
nawet w przypadku jzykw bliskopokrewnych, to kategorie s nace-
chowane semantycznie, penic, jak w Pamitniku Biaoszewskiego,
istotn funkcj artystyczn, kulturow i wiatopogldow. Kreatywna
rola form czasownikowych w pragmatyce jzyka polskiego, mieszanie
kategorii w granicach wyrae i form pochodnych, np. rzeczownikowych
i przymiotnikowych, pozwala na wygenerowanie w jzyku wypowie-
dzi wiata i czowieka w ruchu. Wieloznaczno, wielo, dynamizm
i dramatyzm, tempo przedstawionych zdarze literatura polska uzyskuje
take za pomoc tkwicej w jzyku niedookrelonoci lub wieloci na
poziomie morfologicznym i skadniowym kategorii. Pisarze nie obawiaj
40
Por. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu
22 Boena Tokarz
si wykorzystywania niekonsekwencji w gramatyce, posugujc si take
niedopowiedzeniami.
Sytuacja zawieszenia, a niekiedy nierozstrzygalnoci i beznadziejnoci,
wpisana jest w modalizatory, w znacznej mierze zastpujce w jzyku
polskim francuski tryb subjonctif. Wskazuj one na moliwo lub stopie
podania czego. Pojcia modalne typu: moe, musi, powinien, chyba,
bez wtpienia, z pewnoci, prawdopodobnie, moliwie, waciwie, nie-
stety, rzeczywicie, koniecznie itd. wyraaj stosunek mwicego do
opisywanego zdarzenia41. Wynika on z modelu obrazu wiata, nalecego
do mwicego i kultury, w ktrej istnieje i dziaa. Tryb przypuszczajcy
naley do grupy modalizatorw morfologiczno-skadniowych. Tym r-
ni si od modalizatorw pojciowych, e jego zastosowanie w zdaniu
wymaga postawienia hipotezy, podczas gdy modalizatory pojciowe
uywane s w rnych konstrukcjach.
Niech do ekwiwalencji kategorialnej w zakresie czasownika wynika
z jednostkowego i kulturowego stosunku tumaczy do rzeczywistoci. Ozna-
cza to, e mentalny model wiata istniejcy u polskich pisarzy, a konceptu-
alizowany przez nich w sowie literackim zakada wieloznaczno, poten-
cjalno, relatywizm i dramatyzm istnienia w wiecie, ktrego nie mona
zamkn w sowie. Frekwencja omawianych form czasownika jest rwnie
wysoka w jzyku potocznym w przeciwiestwie do jzyka soweskiego.
Relacje midzy przyswajaniem i oswajaniem obcoci w soweskich
przekadach literatury polskiej maj charakter stopniowalny: od naoe-
nia na orygina konwencji jzykowo-kulturowej jzyka soweskiego do
respektowania polskich konwencji i stylu komunikacji. Mamy wic do
czynienia z oswajaniem, przyswajaniem i respektowaniem obcoci.
,
( ), -
41
Por. E. Jdrzejko: Modalno w jzyku i w tekstach: od gramatyki do stylistyki.
W: Kategorie pragmatyczne w tekcie literackim. Red. E. Sawkowa. Cieszyn: Wyd.
Innowacje SC na temat modalnoci pojciowej.
Bariery kulturowe w przekadzie 23
,
, .
( ), , , -
, ,
, -.
, ,
, , .
. ,
, , ,
, .
, , , .
BOENA TOKARZ
Summary
Altered circumstances of reception (with reference to the original), the system of lan-
guage and the system of tradition in the target culture, as well as the reading preferences,
knowledge and impressionability constitute limitations of the translator.
In both cultures different processes, e.g. historical, social, civilizational and aestheti-
cally-philosophical, are written in language, in its lexis and grammar.
We are interested in how the verb category and verbal nouns are rendered in transla-
tions of Polish literary texts into Slovene resulting from their respective usage in both
languages.
The reluctance to the categorial equivalence pertaining to the verb results from the
individual and cultural attitude of translators to reality. It means that the mental model
of the world of Polish writers, conceptualized by them in the literary word, assumes
ambiguity, potentiality, relativism and dramatic nature of existence in the world, which
cannot be comprised in words. The frequency of occurrence of the discussed verb forms
is also high in the common parlance in contrast to the Slovene language.
PIOTR WILCZEK
RNICE KULTUROWE
JAKO WYZWANIE DLA TUMACZA
Wstp
Podobnie jak wszystkie inne aspekty kultury, jzyk nie jest dziedziczony, ale
przyswajany i wsplnie uywany przez ca spoeczno. Podobnie jak wszystkie
inne aspekty kultury instytucjonalnej, jzyk jest konwencjonalny i kieruje si regu-
ami, ktre s uznawane i przestrzegane przez wszystkich czonkw spoeczestwa.
W jzyku odbijaj si jak w lustrze inne elementy kultury, on je wspiera, rozprze-
strzenia i pomaga rozwija. Ta szczeglna cecha charakterystyczna jzyka wyrnia
go spord innych czci skadowych kultury i sprawia, e ma on zasadnicze znacze-
26 Piotr Wilczek
nie dla jej transferu. Nie ma przesady w stwierdzeniu, e jzyk jest si napdow
kultury, a kultura jest drog rozwoju i formowania si jzyka1.
2. Rnice kulturowe
w przekadzie renesansowym i barokowym
Ch. Hongwei: Cultural Differences and Translation. Meta 1999, nr 44 (1), s. 121122.
1
3
Zob. P. Wilczek: Literatura polskiego renesansu. Katowice: Wyd. U 2005,
s. 7276; P. Urbaski: Theologia fabulosa: commentationes Sarbievianae. Szczecin:
Wyd. Naukowe US 2000.
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 29
Druga trudno wynika z olbrzymiej iloci alegorii, ktrymi przepenione s
dziea Homera. W wikszoci przypadkw mamy moliwo jedynie dosownej ich
interpretacji, nie bdc w stanie zgbi prawdziwego znaczenia. To za uniemoliwia
nam pene odczucie pikna tego wspaniaego dziea, a nawet moe prowadzi do
bdnej oceny jego ducha.
Trzecia trudno rodzi si z faktu, e zwyczaje i cechy charakteru znamienne
dla ludzi tych heroicznych czasw naszemu pokoleniu wydaj si nieokrzesane
i barbarzyskie, niekiedy nawet godne poaowania. Czyny dokonywane przez
Achillesa, Patroklosa, Agamemnona czy Ulissesa przez nas mogyby by zakwalifiko-
wane jako przystajce najwyej sugom i niewolnikom. Jak mona wic oczekiwa,
e zostan dobrze przyjte przez czytelnikw przyzwyczajonych do bohaterw rodem
z romansw, tak gruntownie wyksztaconych, tak wiecznie uprzejmych, czarujcych
i nieskazitelnie czystych?
Czwarty problem dotyczy przede wszystkim elementw fantastycznych, ktre
nam, wspczesnym wydaj si nacigane, niezgodne z obecnymi prdami reali-
stycznymi. Jak wic mona skoni nasz wiek do tolerowania trjnogw, ktre nie
tylko chodz, ale i uczestnicz w zebraniach? Zotych statui pomagajcych w pracy
Hefajstosowi? Gadajcych koni i gry innych tego typu wymysw?
W kocu, pitym i zarazem najbardziej zniechcajcym problemem okazay
si splendor, patos i harmonia dykcji stojce na niezrwnanym wrcz poziomie.
Ich oddanie wykracza nie tylko ponad moje siy, ale i zapewne ponad moliwoci
naszego jzyka w ogle4.
9
A. van Nieukerken: Sonety Mikoaja Spa Szarzyskiego. Czy (i jak) mona od-
tworzy stylistyk barokow w epoce dezintegracji retoryk normatywnych? W: Warsztaty
translatorskie/Workshop on Translation. T. 1. Red. R. Sokoloski, H. Duda. LublinOttawa:
Towarzystwo Naukowe KUL 2001, s. 74.
10
J. S. Sito: Od autora. W: Tene: mier i mio. Maa antologia poezji wedug
tekstw angielskich mistrzw, przyjaci, rywali, wrogw i naladowcw Johna Donnea.
Warszawa: Czytelnik 1963, s. 7.
34 Piotr Wilczek
Owa strategia konstruuje taki jzyk przekadu, ktry byby mniej
wicej wspczesny jzykowi oryginau. W przypadku Sity mamy do
czynienia ze skrajnym przykadem takiej strategii Sito chce tumaczy
Donnea tak, jak tumaczyby go Jan Andrzej Morsztyn, gdyby zna t
poezj i jzyk angielski. Jest to oczywicie utopia. Dla krytykujcego
Sit Baraczaka utopia grona, szkodliwa. Wedug niego bowiem taki
przekad (ktry dla Sity jest zapewne repetycj) naley nazwa pastiszem.
Baraczak uwaa jest to wpisane implicite w jego krytyk Sity e
tumaczc, nie mona zapomnie o trzech stuleciach dziejw literatury
i jzyka poetyckiego, nie mona zapomnie o wspczesnym czytelniku,
ktry chciaby mie do czynienia z jzykiem poetyckim bez przeszkd
przemawiajcym do jego wraliwoci.
Mamy tu do czynienia z problemem fundamentalnym. Jak przekada
teksty kultury odlegej od nas o kilkaset lat, aby ta odmienno kulturowa
staa si szans dla tumacza i przyjemnoci estetyczn dla czytelnika,
a nie antykwarycznym balastem? Wydaje si, e zwolennicy i teoretycy
archaizowanego przykadu (jak i o czym pisaem ju kiedy zwo-
lennicy wykonywania utworw muzyki dawnej na instrumentach z epoki
dokadnie w ten sam sposb, jak to czyniono w czasie powstawania tych
utworw) zapominaj o dynamice rozwoju kultury i o tym, e przekad
nie jest rekonstrukcj, ale aktem twrczym; e poza odmiennoci kul-
turow i jzykow musi on uwzgldnia to, co w kulturze si zmienio
od napisania tekstu rdowego do napisania przekadu. Rekonstrukcja
dawnego tekstu, ktra udaje, e jest wspczesna temu tekstowi, starajc
si zaciera odmienno kulturow oryginau i przekadu, jeszcze bardziej
t odmienno podkrela poprzez sw sztuczno.
11
Zob. M. Witkowski: The Great Atlas of Polish Queens. Translated from Polish by
W. Martin. Words Without Borders. The Online Magazine for International Literature.
<http://www.wordswithoutborders.org/ ?lab=Witkowski>.
12
Zob. P. Janikowski: Polska literatura najmodsza w kontekcie problematyki trans-
latologicznej. KatowiceCzstochowa: lskWSL 2008.
36 Piotr Wilczek
. -
. XVI ,
,
. , -
,
.
,
, ,
, , ,
(, ).
PIOTR WILCZEK
Summary
1
Szczegowo warstw kulturow zajmuje si Krzysztof Hejwowski (tego: Kog-
nitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: PWN 2004, s. 71107), natomiast
o przekadalnoci elementw nacechowanych kulturowo wypowiada si Krzysztof
Lipiski w Mitach przekadoznawstwa (tame. Krakw: Wydawnictwo EGIS 2004).
2
A. Martuszewska: Powie i prawdopodobiestwo. Krakw: Towarzystwo Autorw
i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS 1992, s. 80.
38 Anna Majkiewicz
ocen realnie istniejcego wiata (funkcja ideologiczna), a konsekwencj
tego jest pretendowanie fikcji literackiej do rangi modelu interpretuj-
cego rzeczywisto literack3. Dzieje si tak, poniewa jak dowodzi
Marcello Pagnini warstwa referencjalna jest pewn propozycj
lub projektem zorganizowania (nadania struktury i znaczenia) wiata,
odmiennego od tego, jakie uzyskuje si dziki codziennym strukturom
jzykowym4. Dlatego czsto warstwa kulturowa w dziele literackim nie
suy wycznie charakterystyce postaci czy te skorzystajmy z ter-
minu Anny Martuszewskiej konstytuowaniu mechanizmw uprawdo-
podobniajcych, ale staje si rwnie nonikiem informacji semantycznie
relewantnych, przyczyniajcych si do rekonstrukcji intentio operis tekstu.
Z tego powodu konieczne wydaje si oddzielenie warstwy kulturowej
(kontekst wiata przedstawionego) dziea od uobecnionych w nim faktw
(tekstw) kultury, ktre w nowym kontekcie ulegy semiozie i tym
samym nale do warstwy znaczeniowej utworu literackiego. Wyodrb-
nienie z warstwy kulturowej faktw kultury rozumianych jako zjawiska
wykraczajce poza funkcj przedmiotow (uytkow, tj. odnoszc si
do ich przedmiotowego bytu lub przeznaczenia)5 moe zaway na de-
cyzjach tumacza, a w konsekwencji na przyjtej przez niego strategii
translacyjnej w procesie rewerbalizacji dziea. Fakty (teksty) kultury6
3
Zob. tame, s. 103.
4
M. Pagnini: Referencja. Prze. P. Salwa. Pamitnik Literacki 1987, nr 2, s. 335.
5
Przykadem wyjaniajcym rnic midzy funkcj przedmiotow a semiotyczn
s zabytki kultury materialnej takie jak narzdzia produkcji. Z punktu widzenia spoe-
czestwa, ktre je wytworzyo i ktre si nimi posuguje, su one celom praktycznym
i w ten sposb speniaj funkcj rzeczow (przedmiotow), ale jednoczenie gromadz
w sobie dowiadczenia poprzednich aktw twrczych, wystpujc jako rodki przecho-
wywania i przekazywania informacji (peni funkcj semiotyczn).
6
Badania nad tzw. tekstami kultury wyoniy si na gruncie semiotycznie zorien-
towanej teorii kultury, wywodzcej si z dualistycznej koncepcji znaku de Saussurea.
Tekstem kultury semiotycy nazywali przyjmujc funkcjonaln perspektyw opisu
pojedyncze fakty kulturowe lub ich zbir, bdce znakiemtekstem ze wzgldu
na rodzaj spenianej przeze praktyki spoecznej i wypenianie naoonych na funkcji
kulturowych. Zob. A. Gwd: Kultura komunikacja film. O tekcie filmowym.
Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992, s. 3839. Innymi sowy, kultura bya przez nich
rozumiana jako caoksztat tekstw lub jak dodaj Piatigorski i otman jako tekst
o skomplikowanej budowie, znaczcy, poniewa posiada okrelony sens stanowicy
o funkcjonalnej wartoci tego tekstu. J. otman, A. Piatigorski: Tekst i funkcja. Prze.
J. Faryno. W: Semiotyka kultury. Wybr i oprac. E. Janusz, i M. R. Mayenowa, przedm.
S. kiewski. Warszawa: PIW 1975, s. 105. Tekst musi zatem rwnie spenia okrelo-
ne funkcje spoeczne, przy czym funkcja tekstu rozumiana jest jako rola spoeczna, tj.
Granice obcoci i przekadu... 39
o funkcji semiotycznej (waciwej funkcji znakowej), zawierajc utrwalo-
n w okrelonym kodzie (kodach) informacj kulturow, staj si niejako
partnerem dialogu w dziele literackim i uzyskuj semantyczne nacechowanie
rwnoznaczne czy te implikujce przynaleno do warstwy znaczeniowej
utworu. Moemy wic przyj, e warstwa referencjalna (fakty kulturowe)
przestaje by w ten sposb naturalnym kontekstem dziea literackiego,
a podjty z ni dialog odbywa si drog cytowania konkretnych tekstw
kultury i nadawania im rnych funkcji. Dokonujca si w ten sposb
konkretyzacja pewnej przestrzeni semiotycznej w sposb oczywisty wchodzi
rwnie w zakres bada translatologicznych oraz winna stanowi kluczow
kategori na etapie analizy i interpretacji tekstu, w wyniku ktrych tumacz
wyznacza strategi translacyjn.
Przykadem dziea uruchamiajcego warstw referencjaln, czyli
wprowadzajc odniesienia do wiata pozaliterackiego, jest Michael.
Ein Jugendbuch fr die Infantilgesellschaft druga pochodzca z roku
1972 powie austriackiej nobliski Elfriede Jelinek7. Naley zaznaczy, e
w utworze tym teksty kultury wydaj si w wielu miejscach dominowa
nad fikcyjnym wiatem przedstawionym, gdy przejmuj rol protagoni-
stw i s podmiotami dziaajcym na rwni z postaciami fikcyjnymi
Gerd i Ingrid. Takie upodmiotowienie warstwy referencjalnej (odniesie
do wiata kultury) zwiksza nie tylko frekwencyjno cytatw kultury,
ale take korzystajc z okrelenia Romana Lewickiego gsto
sfery denotatywnej8, ktrej zlokalizowanie staje si gwarantem wykry-
cia intencji tej na pierwszy rzut oka dziwacznej i chaotycznej gdy
utkanej z cytatw kultury masowej opowieci.
Utwr Jelinek ma struktur segmentow, przypomina rodzaj przeka-
daca, w ktrym kady rozdzia skada si z segmentw fikcji litera-
zdolno zaspokajania okrelonych potrzeb tworzcego tekst spoeczestwa. J. (otman,
A. Piatigorski: Tekst i funkcja, s. 100). Warto doda, e dekonstrukcja rozpowszechnia
uoglnienie pojcia tekstu. Por. K. Wilkoszewska: Wariacje na postmodernizm. Krakw:
Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS 2000, s. 46.
7
Powie ta nie doczekaa si jeszcze przekadu na jzyk polski. Warto nadmieni,
e w katalogu dzie Jelinek autorstwa Pii Janke z roku 2004 nie s odnotowane przeka-
dy tej powieci na aden jzyk. Por. P. Janke: Werkverzeichnis. Elfriede Jelinek. Wien:
Verlag fr Literatur- und Sprachwissenschaft 2004.
8
Jak wyjania Roman Lewicki, sfera denotatywna obejmuje informacj zawart
w jednostkach jzyka, a take w jednostkach tekstw i w tekstach jako caociach,
odnoszc te jednostki i teksty do rzeczywistoci, tj. pozwalajc oznaczy nimi kon-
kretne elementy rzeczywistoci. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin:
Wydawnictwo UMCS 2000, s. 97.
40 Anna Majkiewicz
ckiej (ycie i losy bohaterek powieciowych) przeplatanych segmentami
fikcji z programw i filmw telewizyjnych, nazywanych w powieci
rzeczywistoci (wirklichkeit) i stanowicych dla powieciowych bohate-
rw waki punkt odniesienia. Niektre rozdziay stanowi rozbudowan
kontynuacj telewizyjnego wiata fikcji sprzon z yciem bohaterek
powieci i wwczas nosz tytu nacherzhlung (dos. dopowie). W ten
sposb mamy do czynienia z podwjn korelacj fikcji: bohaterki yj
w fikcyjnym wiecie telewizji (w czasie wolnym), biorc go za jedyny
prawdziwy, i w wiecie rzeczywistym (w czasie pracy), stanowicym
fikcj w tekcie powieci. Dodatkowo wydaj si y w jeszcze jednym
wymiarze (rwnie w trakcie pracy), w ktrym to pojawiaj si uzu-
penienia fabularne dotyczce wiata prezentowanego w telewizji. Dla
przykadu zaprezentujmy struktur pierwszych trzydziestu stron powieci,
przedstawiajc ukad i tre nastpujcych po sobie rozdziaw:
1. guten tag meine lieben ich freue (dzie dobry kochani ciesz si e
mich euch endlich persnlich kennen- mog was pozna osobicie1) [bezpored-
zulernen! (s. 7) ni zwrot do telewidzw]
2. erzhlung (s. 711) [przedstawienie Ingrid i Gerdy]
3. meine lieben! (s. 12) sicher wart ihr auch mal im kino
(z pewnoci bylicie ju kiedy w ki-
nie) [wskazwka narratora majca na
celu rekonstrukcj przywoanej przestrzeni
kultury]
4. erzhlung (s. 1216) [scena z filmu z Willym Fischem i jego
synem Thomasem]
[wywiad z Inge Meise]
[scena z filmu j.w.]
[cd. wywiad z Inge Meise]
[scena z filmu j.w.] cznie 15 aka-
pitw przekadacowych
Granice obcoci i przekadu... 41
5. wirklichkeit (s. 16) wenn hier einer stinkt, so bin das si-
cher nicht ich. gehenn sie aber trotzdem
ruhig immer dem gestank nach! (jeli
kto tu mierdzi, to z pewnoci nie ja.
prosz mimo to i za tym smrodem!)
[wskazwka interpretacyjna narratora]
6. nacherzhlung (s. 1619) buffy jody! wir kommen schon mr.
french. los komm mit juan [sceny z filmu
Lieber Onkel Bill z uzupenieniami fabu-
larnymi]
7. halo liebe buben und mdel! spielt diese kleine szene nach! berlegt
(s. 20) euch vorher genau WER WAS sein mch-
te. (odegrajcie t ma scen. ustalcie
wczeniej kto KIM i CZYM chce by).
8. wirklichkeit (s. 20) [Ida Rogalski sceny z filmu]
8a. forsetzung der wirklichkeit (s. 20) [c.d. Ida Rogalski sceny z filmu]
8b. noch immer diesselbe wirklich- [c.d. Ida Rogalski sceny z filmu]
keit (s. 2024)
9. ja liebe mdel und jungs (s. 25) [komentarz do filmu Ida Rogalski]
porter ricks schlgt als amtsperson erst zu wenn es mit milde nicht mehr geht dann
geht es mit strenge. [] darf ich ihnen miss norstrand vorstellen? sie untersttzt mich
bei der arbeit [] das wird ein mordspass sein. gern vater. ich halte ihr rechtes bein
und den rechten arm fest. sandy kniet auf ihrem linken fuss und hlt miss norstrand
mit dem ellbogen die kehle zu [] jetzt bist du dran vati! nein porter bitte nicht.
denken sie an unsere schne kameradschaft. wollen sie all dies mutwillig aufs spiel
setzten? ich will das alles mutwillig aufs spiel setzten (Michael, s. 2526).
hier hast du ein neues geburtstagstaschenmesser sandy. das dringt ganz leicht in
deinen arm vater. prima klinge (Michael, s. 26).
bub du bindest vatis fsse an den bootsteg ich befestige seine hnde am boot.
wird das ein spass wenn wir dann gas geben! (Michael, s. 29)
porter ricks jako osoba urzdowa zadaje cios dopiero wtedy gdy po dobremu
ju nie mona wtedy trzeba uy przemocy. [] mog przedstawi miss norstrand?
wspiera mnie w pracy. [] to bdzie mordercza przyjemno. chtnie ojcze. mocno
chwyc jej praw nog i prawe rami. sandy klczy na jej lewej stopie a okie wbija
w gardo miss norstand. [] teraz kolej na ciebie tatko! nie porter prosz. niech pan
pomyli o naszym wspaniaym kolegowaniu si. chce pan to wszystko tak umylnie
narazi na strat? chc to wszystko umylnie narazi na strat.
sandy oto nowy scyzoryk urodzinowy. o jak lekko wchodzi w twoje rami tato.
nieza klinga.
chopcze, przywizujesz nogi ojca do pomostu jego rce mocuj na dce. ale
bdzie frajda gdy damy gazu.
9
Zob. <htpp://www.tvder60er.de>, <htpp://www.fernsehserien.de>, H. Keller: Kult-
serien und ihre Stars. T. 2. Fortsetzung folgt. Berlin: Bertz Verlag 1997, s. 6870.
Granice obcoci i przekadu... 43
protagonistw, a take symbolik tytuowego delfina, bdcego rzekomo
metafor przyjani, zaufania i koleestwa. Naley rwnie doda, e
brutalno i agresja, ktrych autorami s synowie Portera Ricksa, jak
rwnie on sam, nieprzypadkowo przedstawiona zostaa w sposb przy-
pominajcy techniki stosowane w komiksach i filmach animowanych.
Jak wyjania Theodor Adorno filmy trickowe kiedy eksponenci
fantazji w walce przeciwko racjonalizmowi, dzi potwierdzaj tylko
zwycistwo rozumu technologicznego nad prawd. Ponadto poza przy-
zwyczajeniem zmysw do nowego tempa w ogle jeszcze co mog
osign, wbijaj w mzgi star prawd, e nieustajce cigi, amanie
wszelkiego indywidualnego oporu, jest warunkiem ycia w tym spoe-
czestwie. Kaczor Donald z komiksw i nieszcznicy dostaj baty, aby
widzowie przywykli do razw, ktre spadaj na nich samych. Frajda,
jak sprawia przemoc wymierzona w przedstawione postaci, przechodzi
w przemoc wobec widza10.
Nieprzypadkowe wydaje si wic zastosowanie w powieci Jelinek
techniki komiksowej w opisie filmw popularyzowanych przez te-
lewizj. Telewizj, ktra jest nie tyle rdem niewinnej rozrywki, co
niebezpieczn si destrukcyjn lansujc pustk, banalno i konformizm,
wobec ktrej masowi odbiorcy stali si bezbronni11.
W utworze Jelinek podobnej (komiksowej) transformacji poddani
zostaj bohaterowie innego amerykaskiego serialu zatytuowanego Lie-
ber Onkel Bill (oryg. Family Affair) emitowanego w latach 19661971
(w 138 odcinkach) na kanale CBS, a w telewizji niemieckiej na ARD
od kwietnia 1968 do lutego 1972 roku (w 72 odcinkach po 25 minut)12.
Akcja filmu oparta jest na prostym schemacie: Bill Davis, zagorzay
kawaler, mieszkajcy w luksusowym apartamencie na Manhattanie,
prowadzi bardzo wygodne ycie. Codziennymi obowizkami zajmuje
si angielski kamerdyner Mr. Giles French, pedant i fanatyk porzdku.
mier brata i bratowej w nieszczliwym wypadku samochodowym
sprawia, e Bill Davis zostaje opiekunem szecioletniego Jonathana
10
T. W. Adorno, M. Horkheimer: Dialektyka owiecenia. Prze. M. ukasiewicz.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN 1994, s. 157.
11
Jelinek przejmuje tym samym tezy Adorna. Por. T. W. Adorno: Podsumowanie
rozwaa na temat przemysu kulturowego. W: tego: Sztuka i sztuki. Wybr esejw.
Prze. K. Krzemie-Ojak. Warszawa: PIW, 1990, s. 1720; szczegowe informacje na
ten temat: A. Majkiewicz: Intertekstualno implikacje dla teorii przekadu. Warszawa:
PWN 2008, s. 270273.
12
Zob. <http://www.steffi-line.de/archiv_text/nost_serie/f_bill.htm>.
44 Anna Majkiewicz
Jody i jego siostry bliniaczki, Buffy, oraz pitnastoletniej nastolatki
Cissy. Poniewa Bill pracuje zawodowo, obowizki kobiece przejmuje
Mr. French. Przedstawiony wiat zawa si do spraw dnia codziennego
okraszonych komizmem sytuacyjnym. Z kolei posta wujaszka Billa
cho to zapracowany biznesmen okazuje si uosobieniem dobroci
i ojcowskiego ciepa:
euer onkel bill muss aber ein feiner kerl sein. ist er. und er kann einfach ALLES
(Michael, s. 16).
ten wasz wujaszek bill to wietny facet. pewnie e jest. i po prostu WSZYSTKO
potrafi.
billy davis pokazuje dzieciom kutasa i to co mona nim robi. wietnie wujaszku
billu czy mog te zgasza si beztrosko jody gdy cissy raczej jeszcze niemiao spoglda
na penisa wujaszka billa. ale to si jeszcze zmieni bo dobre rzeczy potrzebuj czasu []
dobra wic tu u gry zawsze w gr i w d ale (sapanie) mj kutas jest co prawda
ju bardzo twardy (sapanie) ale moe by jeszcze twardszy (sapanie sapanie) [] cissy
cissy malutka (sapanie) zaraz co si stanie (sapanie) [] trzymaj tam cissowe paluszki
dobra dziewczynka (sapanie). tak tak dobrze (sapanie) aaaaach!
sie ist lebensklug praktisch erfahren menschlich warm & tchtig. sie ist ein
mensch. und keine maschinie (Michael, s. 72).
ich bin schon wieder GEIL sagt inge meise. leider wird man so oft als hausmtter-
chen abgestempelt. [] ich bin pausenlos GEIL sagt inge meise. wenn es ihnen nich passt
brauchen sie ja nur auf diesen kleinen knopf hier zu drcken (Michael, s. 4243).
znw jestem caa NAPALONA mwi inge meise. niestety czsto jest si trakto-
wanym jak kuchta domowa. [] bez przerwy jestem NAPALONA mwi inge meise.
jak im si co nie podoba mog po prostu przycisn ten may guzik.
13
Pierwsze sze odcinkw nadawano co tydzie we wtorki do 25 lutego 1969 r, na-
tomiast siedem kolejnych (ju w kolorze) wyemitowano rok pniej (18.0129.04.1970).
W pierwszej serii kady odcinek powicony zosta innemu synowi. Serial ten by kon-
tynuacj filmu Gertrud Stranitzki, w ktrym Inge Meisel zagraa Id Rogalski siostr
bliniaczk tytuowej bohaterki.
46 Anna Majkiewicz
Przedstawienie w negatywnym wietle aktorki uosabiajcej na telewi-
zyjnym ekranie idea kobiety suy demistyfikacji i omieszeniu popu-
laryzowanego w mediach (elektronicznych) idyllicznego obrazu wiata.
Podobnym zabiegom poddany zostaje pierwszy czarnoskry fotograf
i reyser filmowy (rwnie pierwszy czarnoskry reyser w Hollywood),
Gordon Parks na kartach powieci Elfriede Jelinek wykazujcy si
niezwyk agresywnoci wobec kobiet i przeistaczajcy si z obrocy
czarnoskrych w drczyciela biaych:
fotograf gordon schlgt sein kamerastativ der blonden gerda mit wucht ber den
schdel. gerda fllt gleich um da liegt sie und ein blutiges rinsal luft aus ihrem
rechten auge ber die schlfe hinunter (Michael, s. 8).
liebe jungen und mdchen! ihr wisst doch dass udo jrgens eisern an sich arbeitet.
viele stunden tglich. ihr wisst doch dass udo jrgens an sich selbst ARBEITET? er
sagt es macht ihm grosse freude so hart an sich zu arbeiten. ARBEIT SCHNDET
NICHT. wir wollen alle richtig froh sein dass arbeit nicht schndet. stellt euch einen
geschndeten udo jrgens vor! nicht auszudenken wenn udo jrgens pltzlich als
geschndeter auftreten msste (Michael, s. 106).
14
Dowodem ogromnej popularnoci Udo Jrgensa jest uhonorowanie go w 1970
roku statuetk sarenki Bambi, niemieckim Oskarem przyznawanym corocznie od 1948 r.
przez Wydawnictwo Burda gwiazdom show-biznesu, ktre odniosy niezwyky sukces
lub ciesz si uznaniem publicznoci. Warto doda, e figurka Bambi rwnie pojawia
si na kartach powieci Jelinek: gerda zeigt ihrem chef wie lieb sie ihn hat. sie strei-
chelt den herrn chef und sagt ich habe sie lieb herr chef. aber der chef tritt gerda von
hinten gegen die kniekehle dass sie einknickt wie ein bambi rehlein (Michael, s. 32);
gerda pokazuje szefowi jak bardzo go kocha. gaszcze pana szefa i mwi kocham
pana szefie. a szef na to kopie gerd od tyu w doek podkolanowy e ta skada si
jak sarenka bambi.
15
Znaczenie etosu pracy zob. A. Majkiewicz: Intertekstualno, s. 219227;
290295.
Granice obcoci i przekadu... 47
drodzy chopcy i dziewczta! przecie wiecie e udo jrgens mocno pracuje nad
sob. codziennie wiele godzin. wiecie e udo jrgens PRACUJE nad sob? mwi
e praca nad sob to dla niego wielka rado. PRACA NIE HABI. wszyscy jak
jeden m tak pragniemy by praca nie habia. wyobracie sobie tylko zhabionego
udo jrgensa! to moliwe by udo jrgens nagle wystpi zhabiony?
gerda sucha dzi galowego show (szo) piosenek i melodii z najbliszej bliskoci.
[] jeszcze raz to samo. mathilde mathilde. mamuka obok gerdy wtruje jej na
cae gardo mathilda. wyje z dumy niczym pies. z pochway udo j.
16
Szczegowe informacje na ten temat zob. A. Majkiewicz, Intertekstualno,
s. 270288.
48 Anna Majkiewicz
kulturowe, o wysokim wspczynniku obcoci odczuwanej przez czy-
telnika (zarwno wyjciowego ze wzgldu na dystans czasowy, jak
i docelowego z powodu zmiany kontekstu kulturowego), powinny
w tumaczeniu zachowa sw egzotyczno, choby ze wzgldu na
moliwo uczestniczenia w (translacyjnym) akcie komunikacji czytel-
nika poszukujcego17.
Na koniec warto przyjrze si nawizaniom kulturowym o charakterze
czysto inkrustracyjnym, jedynie dopeniajcym prezentowany w powieci
obraz wiata wypenionego bohaterami telewizyjnymi. W tej funkcji pojawia
si Elke Sommer (wac. Elke Schletz) jasnowosa niemiecka aktorka
filmowa, uosobienie ideau kobiety, ktra zagraa w wielu wyciskaczach ez,
a od 1964 r. w Los Angeles zdobywaa popularno wystpami w ame-
rykaskich programach rozrywkowych oraz talkshowach. Do medialnych
bohaterw naley rwnie Rico Puhlmann niemiecki fotograf, ktrych
w latach 50. zrobi karier jako fotograf mody i pracowa dla najwikszych
czasopism ilustrowanych: Stern, Brigitte, Constanze. Warto doda, e
po 1970 r. kontynuowa karier w USA, pracujc rwnie dla Harpers
Bazaar, Glamour, Vogue. W powieci Elfriede Jelinek pojawia si on
zawsze w otoczeniu modelek jako niebyway mionik pikna: rico
der fotograf der von hbschen gesichern mehr versteht als mancher andre
(Michael, s. 9) rico fotograf znajcy si na piknych twarzach lepiej ni
kady inny i w przeciwiestwie do swego czarnoskrego kolegi po fachu
zza Atlantyku, Gordona Parksa, nie wykazuje si agresywnoci wobec ko-
biet: rico der fotograf und gitta sein modell sitzen und trinken kaffee. alle
leute schauen die beiden an. man sieht sie sind etwas aussergewhnliches
(Michael, s. 47) rico fotograf i gitta jego modelka pij kaw. wszyscy
im si przygldaj. wida e s niezwykli.
Wrd postaci pobocznych, a przywoanych w prezentowanych na
poziomie narracji ankietach i fragmentach wywiadw pojawiaj si take
osobowoci z establishmentu wczesnej Austrii: Ernst Fuchs wiedeski
malarz, rzebiarz, jeden z gwnych przedstawicieli wiedeskiej szkoy
realizmu magicznego; Michael Heltau wiedeski aktor teatralny,
chansonnier; Otto Schenk wiedeski aktor teatralny, od 1965 r. gw-
ny reyser w wiedeskiej Operze Narodowej, rwnie aktor i reyser
17
Wicej na temat implikowanych czytelnikw w translacie zob. A. Majkiewicz:
Wytwory kultury popularnej jako materia literacki i moliwoci jego przekadu (na przy-
kadzie wir sind lockvgel baby! Elfriede Jelinek). W: Kultura popularna a przekad.
Red. P. Fast. Katowice: Wydawnictwo Naukowe lsk 2005, s. 103122.
Granice obcoci i przekadu... 49
w wiedeskim Burgtheater. Dopeniaj oni obraz medialnych bohaterw
wci obecnych w rodkach masowego przekazu. Powie Michael
koczy si nastpujcymi sowami:
guten tag und auf wiedersehn meine liebe junge freunde.
ihr habt morgen wieder einen schweren tag vor euch.
zu eurem beruf braucht ihr nmlich eine tchtige portion fleiss und begabung.
allerdings braucht ihr zu eurem feinen kirschkuchen noch eine tchtige portion
schlagobers. lauft rasch und holt sie euch bevor der kommissar anfngt!
wenn der bildschirm erst mal dunkel ist findet ihr vielleicht die richtige schssel
nicht mehr so rasch (Michael, s. 141).
( )
(.. -
,
) () ,
(..
). ,
, -
. ,
, ,
Michael. Ein Jugendbuch fr die Infantilgesellschaft (1972).
19
Fragmenty niniejszego artykuu weszy w skad jednego z podrozdziaw mono-
grafii autorki. Por. A. Majkiewicz: Intertekstualno implikacje dla teorii przekadu...,
s. 270278, 282288.
Granice obcoci i przekadu... 51
(
, .) , -
. , ,
, -
, .
ANNA MAJKIEWICZ
Summary
The author of this article introduces the distinction between the cultural sphere (as
the context required to make the world presented a plausible one) and the facts or texts
of culture that have a semiotic function in the literary work. This distinction helps in
recognising cultural allusions whose recognition and reconstruction is indispensable for
restoring the senses evoked by the original, proper identification of the authors solutions
and for the interpretation of the text. The remarks are based on the second novel by the
Austrian Nobel Prize laureate Elfriede Jelinek entitled Michael. Ein Jugendbuch fr die
Infantilgesellschaft from 1972. The texts of culture alluded to in this book (American
and German TV series, celebrities, etc.) are utilised to question the myths presented
by mass media. The author comes to the conclusion that the need to foreignise results
from the necessity to confront the final recipients with the cultural difference that the
primary reader is confronted with.
PRZEMYSAW JANIKOWSKI
OBRAZY RELIGIJNOCI.
ODMIENNO RELIGIJNA W PRZEKADZIE
1
R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skodowskiej 2000, s. 111.
54 Przemysaw Janikowski
Zjednoczonych 22,5%) w zasadzie kady ruch religijny inny ni
katolicki wchodzi na nasz scen religijn z pozycji podporzdkowa-
nej. eby za w kulturze rdowej (anglo- czy niemieckojzycznej)
uchodzi za zjawisko oswojone, wystarczy, aby cechowa go jaki ryt
protestanckoci.
Jednego z takich ruchw, zaprezentowanego w filmie Larsa von Triera
Przeamujc fale2, chciabym uy jako trampoliny do sformuowania
oglniejszych wnioskw dotyczcych problemw przekadu artystycznego
tekstw o zabarwieniu religijnym, a moe nawet do dokonania pewnej
wstpnej systematyki problemw, ktre towarzysz prezentacji mniej-
szociowych zjawisk denominacyjnych. Postaram si pokaza trudnoci
tumaczeniowe na poziomie kultury, tekstu, zdania i wyrazu, szczegl-
nie wanie te wynikajce z odmiennoci recepcji wspomnianego filmu
w kulturze rdowej i docelowej, ale i te, ktrych rdem jest spore
zrnicowanie reakcji w obrbie odbiorcw prymarnych.
W przypadku tej pierwszej grupy trudnoci bd nawizywa do mitu
identycznoci dowiadczenia, jak go nazwa Krzysztof Hejwowski, kry-
tykujc zaoenie Teresy Bauk-Ulewiczowej, e w przypadku tekstw
mocno osadzonych w kulturze rdowej jedyn form dowiadczania
tekstu w przekadzie jest zrozumienie racjonalne, natomiast dowiad-
czanie go tak jak rodzima widownia jest dla czytelnikw przekadu
niedostpne3.
I owszem postulat zupenej nieprzekadalnoci moe budzi spore
zastrzeenia, niemniej spostrzeenia Bauk-Ulewiczowej dotyczce
wsplnoty przey, dowiadczania podobnego i odmiennego, okazuj
si bardzo przydatne w ocenie midzyjzykowej transpozycji dowiad-
czenia religijnego. Takiej odmiennoci odczyta na pewno nie naley
bagatelizowa, a zwaszcza nie tak, jak robi to Hejwowski to jest
z perspektywy zakadanego zrnicowania odczyta tekstu rdowego.
Wskazanie na polskiego odbiorc, ktry posiada zupenie inne konotacje
zwizane z poszczeglnymi jednostkami tekstu, nie niweluje wypracowa-
nego przez lata pracy kulturo- i literaturoznawcw pogldu, i konotacja
cechuje si ponadindywidualnoci. Nida i Taber ju ponad 40 lat temu
2
Breaking the Waves. Re. Lars von Trier. Zentropa Entertainments 1996.
3
K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN 2004, s. 73; por. T. Bauk-Ulewiczowa: Beyond cognizance: fields of ab-
solute untranslatability. W: Przekadajc nieprzekadalne. Red. W. Kubiski, O. Kubiska,
T.Z. Wolaski. Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2000, s. 176177.
Obrazy religijnoci... 55
starali si uchwyci zalenoci pomidzy konotacjami indywidualnymi
i spoecznymi. Pisali oni:
4
E. Nida, C. Taber: Theory and Practice of Translation. Leiden: E. J. Brill 1969,
s. 9192.
5
M. Mocarz: Przekaz leksyki religijnej w przekadzie wobec oczekiwa odbiorcw.
W: Przekad, jzyk, kultura. Red. R. Lewicki 2002, s. 105106.
56 Przemysaw Janikowski
Naturalnie, trudno tu oczekiwa od tumacza jakiejkolwiek reakcji
w postaci ingerencji w list dialogow, ktra miaby na celu przybliy
polskiemu odbiorcy takie nastawienia. Widzimy jednak, jak nasze ko-
notacje w pewnej mierze warunkuj nawet funkcjonowanie rozumowo
opracowywanych interpretacji.
W jeszcze wikszej mierze z takimi sytuacjami mamy do czynienia
tam, gdzie obraz spoecznoci religijnej nie jest neutralny, ale ma wyraa
odreysersk ironi. Ten charakterystyczny stosunek emocjonalny posi-
kuje si bowiem znieksztaceniami (stanowicymi odbicie postrzeganej
sprzecznoci), aby uwypukli element, ktry zasuguje na omieszenie.
Do tekstu wprowadzone wic zostaj dodatkowe sygnay obcoci. Tyle,
e to, co dla odbiorcy prymarnego naturalne, niekoniecznie byo takim
(chyba, e zostao cakowicie udomowione) dla odbiorcy tumaczenia.
Czy bdzie on w stanie w ogle dotrze do warstwy ironicznej komu-
nikatu?
Ironi bowiem najatwiej wychwytujemy w prezentacji tego, co zna-
jome. Oczywicie, s takie zabiegi (jak hiperbolizacja), ktre stanowi
pewien trop nawet w przypadku nieznanego kontekstu kulturowego,
ale majc do czynienia z odmiennoci religijn nie jestemy czasem
w stanie kompetentnie wykaza nawet przerysowania.
Przyjrzyjmy si nastpujcemu monologowi wygoszonemu rwnie
podczas jednej z pierwszych scen w filmie. Kontekst stanowi tu kaza-
nie okolicznociowe. Bess i Jan uzyskali w kocu zgod na lub i oto
w kazaniu opartym na fragmencie z Listu do Efezjan (5:25) poytkujcym
figur mioci Chrystusa do Kocioa usugujcy napomina ich:
Christ loved the Church and gave himself for Her. We should love Christ
and give ourselves to Him. If it is not too inappropriate, may I say that you,
Bess, have shown that love and that commitment in your own life. It is not
once or twice that you have been in this building, giving your time and
effort to cleaning it. I know that you have done that not so as to be well-
thought-of here on earth but out of your love for God in Heaven.
6
P. Janikowski: Polska literatura najmodsza w kontekcie problematyki translato-
logicznej. KatowiceCzstochowa: lskWydawnictwo Wyszej Szkoy Lingwistycznej
2008, s. 123124.
7
W. MacDonald: Komentarz biblijny do Nowego Testamentu. Prze. P. Janikowski
i in. Jastrzbie Zdrj: Areopag 2005; Tene: Komentarz biblijny do Starego Testamentu.
Prze. P. Janikowski. Jastrzbie Zdrj: Areopag 2006.
Obrazy religijnoci... 59
wydawniczej i jakkolwiek konsultowany z tumaczami opiera
si przede wszystkim na wzgldnej pozycji danego tumaczenia w kul-
turze literackiej poszczeglnych odamw religijnych i jego zgodnoci
doktrynalnej z nauczaniem ewangelikalizmu. W efekcie tumaczeniem
podstawowym nie zostaa ani katolicka Biblia Tysiclecia, ani Przekad
Ekumeniczny Nowego Testamentu, pomimo i komentarz mia spenia
rol propedeutyczn, a moe i w pewnym stopniu misyjn, ale najbardziej
rozpoznawalna w polskich krgach protestanckich Biblia Warszawska.
Stanowi to doskonay komentarz do jeszcze innego ukadu si, na ktry
ju kilkanacie lat temu zwraca uwag Daniel Gile: a mianowicie cz-
stego oddzielenia rl klienta i adresata przekadu oraz rozstrzygajcej
roli tego pierwszego na poziomie decyzyjnym8. Moglibymy przewrotnie
powiedzie: klient nasz pan.
Oczywicie, klient tumaczenia filmowego to nie klient tumaczenia
komentarza biblijnego i ju z tego wynika o wiele wiksza swoboda
na kadym etapie pracy przekadacza. Na dodatek teksty te rni si
funkcjami prymarnymi (stopniem religijnoci) i gronem odbiorcw.
Zatem wolno, ktr uzyskuje tumaczcy, pozwala mu na przyoenie
wikszej wagi do takich kwestii merytorycznych, jak np. uwikanie cy-
tatu w kontekst czy co ogromnie istotne w przypadku tumaczenia
filmowego zwizo.
Na najlepszej w tym wzgldzie pozycji znajdowayby si zamiesz-
czane w internecie tumaczenia dokonywane z wolnej stopy do filmw
w popularnych formatach kompresji stratnej (DivX, XviD). W takim uka-
dzie eliminuje si bowiem funkcj apodyktycznego nieraz klienta, a praca
bez gratyfikacji finansowej bywa wykonywana z pasji. Gdyby zaciciu
temu towarzyszya jeszcze rzetelno w pracy badawczej, ktra powinna
stanowi nieodczny element procesu tumaczenia, te miniserie tuma-
czeniowe mogyby stanowi przejaw najwyszej jakoci przekadowej.
Nazywajc je miniseriami, robi to wiadomie, wychodzc z zaoenia,
e nawet jeli najczciej sabsze jakociowo, naley im nadawa pe-
noprawn rol w badaniach nad przekadem. Pomimo wtpliwej nieraz
sytuacji prawnej s one bowiem o wiele bardziej rozprzestrzenione ni
oficjalna wersja kinowa, telewizyjna czy pytowa. Std te w dalszej
czci analizy zamierzam si nimi od czasu do czasu posugiwa.
8
Zob. D. Gile: Basic Concepts and Models for Interpreter and Translator Training.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 1995, s. 3338.
60 Przemysaw Janikowski
Pierwszy tego typu przykad zaczerpnem z tumaczenia sawy i od
razu stanowi on dowd na wiksze wyczucie jzykowe, jeeli nie wia-
domo funkcji tekstu ni w tumaczeniu oficjalnym wydanym na DVD.
Dotyczy on nastpujcego fragmentu modlitwy w trakcie naboestwa:
As we stand in Thy presence today, in Thy house, we worship Thee
as the Author of every good and perfect gift. Ktry w oficjalnej wersji
przeoony zosta jako Stojc przed tob w twym domu, czcimy ci,
Panie, jako stwrc wszelkiej doskonaoci. A w wersji lektorskiej nawet
Stojc tu dzi przed Tob.
Problematyczno tego rozwizania jawi nam si w peni dopiero
wtedy, kiedy uzmysowimy sobie rnice pomidzy rzymskim katolicy-
zmem z jego preferencj dla modlitw szablonowych nawet w przejawach
pobonoci indywidualnej a wieloma odamami protestantyzmu mocno
akcentujcymi spontaniczno komunikacji z Bogiem. Oczywicie, prez-
biteriaska (?) zachowawczo uja modlitw wasnymi sowami w ryzy
wysokiego stopnia sformalizowania i archaizacji. Su temu formuy
majestatycznych zaimkw Thy, Thee ale i do wyszukana struk-
tura wprowadzajcego zdania podrzdnego. W polskiej wersji oficjalnej
prno szuka ladw takiego porzdkowania struktury, (chyba, eby za
takie uwaa konstrukcj imiesowow i powtrzenie zaimka osobowego,
jest to jednak, szczeglnie w tym drugim przypadku, rozwizanie o sabszym
nacechowaniu). Skoro za dla polskiego odbiorcy ju zwracanie si do
Boga wasnymi sowami stanowi przejaw niecodziennego z Nim kontaktu,
to wraz ze zlikwidowaniem dystansu budowanego za pomoc sw, otrzy-
mujemy obraz podwjnej fraternizacji. Nieco lepiej z tej opresji wychodzi
wspomnian(y/a) sawa, cho trudno stwierdzi, na czym polega wyszo
jego rozwizania. By moe na lakonicznoci i zachwianiu spjnoci gra-
matycznej? Oto jej wersja: Zebralimy si tu wszyscy w Domu Boym. /
Wychwalamy ci Panie, Twrco / wszelkiego dobra.
Zreszt w tej niefrasobliwoci tumacz oficjalny idzie jeszcze dalej,
wprowadzajc do jzyka Boga rozmawiajcego z gwn bohaterk za-
stanawiajc wrcz potoczysto. Zdanie: And why shouldnt I let him
die? Przekada on jako: a niby dlaczego?. Gubi w ten sposb patetycz-
no stylu, nawizujc by moe do biblijnej anaforycznej powtarzalno-
ci spjnika and, ktr znamy choby z kosmogonii Ksigi Rodzaju.
Nieszczsnego niby nie wystrzeg(a) si rwnie sawa, cho w tym
przypadku odwrcony szyk dlaczego niby nie sugeruje przynajmniej
przekomarzania si Boga z Bess. Niewykluczone, e and na pocztku
Obrazy religijnoci... 61
zdania tumacze odczytali wanie jako kolokwializm. Dziwne, e ich
podejrze nie wzbudzi surowy i patetyczny ton, ktry Bess przybieraa
jako boe medium. Rozwizania te s o tyle zastanawiajce, e wystar-
czyo przecie uy partykuy wzmacniajcej: a dlaczeg miabym na
to nie pozwoli?, a udaoby si zachowa ten sam ukad relacji.
Zreszt neutralizowanie boego jzyka jest realizowane konsekwen-
tnie. Pozostajc na poziomie syntaktyki przyjrzyjmy si innemu niezwy-
kle niefortunnemu wypadkowi. Podczas jednej z modlitw Bg zaznacza
swoj suwerenno wypowiadajc sowa: For you know I giveth and
I taketh away.
Trudno o wiksz archaiczno wyraenia wyjciowego i trudno
o jego wiksz neutralizacj w przekadzie tumacza Zentropy, ktry
sprowadzi je do przezywankowego: wiesz, e ja daj i odbieram.
Nikomu nie trzeba chyba tumaczy jak na patetyczno tej wypowiedzi
wpywa destrukcyjna konotacja z polskim kto daje i odbiera. Tego
typu konotacje potencjalne (wracajc do pierwszego punktu naszych
rozwaa) musz by odsunite od tekstu moliwe najdalej, poniewa
zakcaj komunikacj, czasami j wrcz uniemoliwiajc. W obliczu
takiego zagroenia adnym wytumaczeniem nie powinny by ograni-
czenia przestrzenne napisw.
Owo zakcanie komunikacji, tym bardziej, e realizowane konsekwen-
tnie, znieksztaca prezentacj charakteryzowanej spoecznoci i jej Boga. Ale
tumaczowi oficjalnemu zdarzaj si te dobre, jakkolwiek nieco ryzykowne
rozwizania, kompensujce przekamania z powyszych fragmentw. Lepiej ni
orygina polskie tumaczenie prezentuje protestancki etos pragmatycznoci, kiedy
w wypowiedzi Dodo, bratowej Bess, na temat prezentu, ktry ta podarowaa
Janowi na urodziny pojawia si Do niczego nie suy w miejscu oryginalnego
Oh, look, its not doing anything now. Z drugiej strony monitor wiernoci
tekstowej wyje na alarm, poniewa bezsprzecznie czy to w sposb uwiado-
miony czy nie naruszona zostaa semantyka wypowiedzi. Po angielsku Dodo
wypowiada si na temat bezczynnoci, nie bezuytecznoci zabawki. Zreszt,
pomyki takie jak przekad We turn to different people when we get close to
the edge jako Zwracamy si do rnych ludzi, kiedy stajemy nad krawdzi
zamiast zmieniamy si moe wiadczy na korzy tezy o przypadkowoci
poprzedniego rozwizania. (W obydwu powyszych przypadkach tumaczenie
sawy okazao si bezbdne semantycznie).
Innym elementem, ktry konsekwentnie ulega likwidacji w polskim tu-
maczeniu jest podzia na koci (wszystkich wierzcych) i wiat bardzo
62 Przemysaw Janikowski
charakterystyczny dla ortodoksyjnych denominacji protestanckich. To od
niego zaczyna si narracja na temat ludzi z zewntrz outsiders (swo-
j drog nieco rozwodnionego ekwiwalentu opisowego ale niewtpliwie
lepszego ni obcy). Kiedy usugujcy wyjania: we dont need bells in
our church to worship God, our przed rzeczownikiem uznane zostaje za
spucizn rnic systemowych. Zreszt, to prawda, e w angielskim takie
powtrzenie zaimkw nie jest pleonastyczne, a w polskim byoby sygnaem
obcoci. Ale w tym przypadku to dobrze! Tym bardziej, e cay wtek reli-
gijny skonstruowany jest na tym przeciwstawieniu. To, e w polskim: nie
potrzebujemy ich, by czci Boga dwa zaimki (osobowy i dzierawczy) kryj
si w kocwce fleksyjnej, to oczywicie wynik zastosowania kryterium
ekonomii wypowiedzi jako odpowiedzi na ograniczenia subtitlingu i rnic
systemowych jzyka. Tylko czy nie byoby dobrze ich tutaj zanegowa?
My ich nie potrzebujemy, eby czci Boga, gdzie zaakcentowane my
na pozycji tematycznej charakteryzowaoby spoeczno jako inn od tych,
ktrzy w takich celach dzwonw uywaj.
Strata ta znajduje pniej kompensacj w tumaczeniu zdania I know
you people believe a lot about yourselves, zreszt wietnie skonstruo-
wanego z kategoryzacj wierzcych jako zwykych people i prze-
niesieniem punktu cikoci z kontaktu z Bogiem na posiadanie mocy,
ktre mog kogo zabi lub uleczy. Zdanie to przyjmuje w oficjalnym
tumaczeniu form Wiem, e wy uwaacie si za innych, gdzie na-
stpuje pena ideologiczna eksplicytacja domylnej opozycji, ale niestety
gubi si kunszt, z jakim wprowadzone zostao zderzenie wiatopogldw. Na
dodatek ta oceniana jednoczenie jako zysk i strata kompensacja wcale nie
musiaa by wynikiem wiadomego zabiegu i moga si pojawi na drodze
poszukiwania najbliszych ekwiwalentw naturalnych/funkcjonalnych.
Niezaprzeczalnie ogromny wkad w budowanie obrazu odmiennej
religijnoci ma leksyka, ktra przecie moe suy nie tylko opisowi,
ale take wywoywa nastawienia emocjonalne. W ten sposb oddzia-
uje zapewne kaznodzieja, ktry pojawia si w polskim przekadzie
angielskiego minister. Trudno cokolwiek zarzuca temu najbardziej
oglnemu a zarazem najbardziej utrwalonemu z ekwiwalentw. Niemniej
krtka kwerenda korpusowa9 pokazuje, w jakich zestawieniach wyst-
puje w naszym jzyku kaznodzieja. Ot, jego najczstsze kolokacje
prawostronne to: Billy, Jerry i Pat; natomiast lewostronna to amery-
9
Na podstawie Korpusu referencyjnego jzyka polskiego PELCRA, dostpnego pod
adresem <http://korpus.ia.uni.lodz.pl/index.php>.
Obrazy religijnoci... 63
kaski kaznodzieja. Prawda, e amerykaski kaznodzieja Billy, Jerry,
Pat brzmi nieco infantylnie?
Inny chyba lepszy los spotka elders, czyli starszych zboru.
Dwukrotnie ten sam termin jest tumaczony raz jako rada starszych
przy pierwszym pojawieniu si, a nastpnie jako starszyzna (sawa
zachowuje tu konsekwencj, trzymajc si drugiego terminu jednak
rozpocztego od wielkiej litery). W tym pierwszym przypadku mamy
do czynienia z nieco zbdn egzotyzacj, w drugim z eksplicytacj dla
szerokiego grona odbiorcw. Przeniesiony do polskich realiw termin
ten to na pewno po prostu starsi (ekwiwalent naturalny i utrwalony).
Ale rada starszych stanowi rodzaj wewntrztekstowego objanienia: bar-
dzo krtkiego, kunsztownego, precyzyjnego. Jedyny problem mgby tu
stanowi inny krg skojarze u odbiorcw profesjonalnych, dla ktrych
rada starszych ma pejoratywne znaczenie starotestamentowe.
O zagubionych subtelnociach wyrazu kirk nie bd wspomina.
The kirk session has decided this day that henceforth you shall no
longer have access to this kirk z patetycznoci tego zdania w zwro-
cie bezporednim doczekao si tylko techniki opuszczenia i w wersji
tekstowej tumaczenia przyjo posta Od tego dnia nie bdziesz miaa
wstpu do kocioa. O ile z uwagi na ograniczenia przestrzeni ekranowej
i sprawno podstawowego aktu komunikacyjnego mona by zaakcepto-
wa takie tumaczenie, o tyle naley wspomnie, e gubi ono cakowicie
struktur organizacyjn, w ramach ktrej funkcjonuje zgromadzenie Bess;
a zwaywszy, e niektre interpretacje filmu koncentruj si na elemen-
cie wadzy, uznajc j za jedn z dominant10, wszelkie znieksztacenia
warstwy denotacyjnej w kontekcie zinstytucjonalizowania religii s du
strat dla odbioru filmu. Pomijam ju tutaj zagubienie waloru poznaw-
czego, dla ktrego zdaniem Teresy Tomaszkiewicz przede wszystkim
sigamy po zagraniczne filmy. Tego ostatniego nie udao si rwnie
zachowa w wersji czytanej przez lektora, ktra w tym miejscu znacznie
odbiega od napisw. Powierzchowna (tylko w warstwie brzmieniowej)
naturalizacja do sdu parafialnego, instytucji o znaczeniu historycznym,
moe zachci widza do dalszych poszukiwa, ale niewtpliwie musz
one prowadzi przez orygina.
Strata waloru poznawczego z zakresu tzw. realiw dotyczy rwnie
the Lords table czyli stou paskiego, ktry metonimicznie funk-
10
Por. S. iek: Lacrimae rerum. Kielowski, Hitchcock, Tarkowski, Lynch. Prze.
G. Jankowicz i in. Krakw: Korporacja Ha!art, s. 203212.
64 Przemysaw Janikowski
cjonuje jako okrelenie pamitki mierci paskiej. Oczywicie, polska
komunia Nie moecie przystpi do komunii jakkolwiek ku-
szca, bo zwiza i natychmiast rozpoznawalna, nie wchodzi tu w gr.
Stanowiaby bowiem cakowit naturalizacj denotatu wywoujc dy-
skomfort u wnikliwych obserwatorw, poniewa w Kociele katolickim
komunia nadzwyczaj rzadko jest spoywana pod dwiema postaciami.
Efekty takiego zabiegu widzimy w innym miejscu: funeral service
to rzeczywicie posuga, ktrej katolickim ekwiwalentem kulturowym
jest msza aobna, ale choby z uwagi na widoczne w samym filmie
rnice w przebiegu tych uroczystoci warto byoby egzotyzowa
ten termin.
Inaczej ma si sprawa z law sformalizowanym caoksztatem
prawa Boego, ktre w krgach protestanckich zwykle okrela si mia-
nem zakon. Okrelenie to, mimo i z perspektywy charakterystyki
ugrupowa religijnych przemycanej w nomenklaturze mogoby stanowi
czytelne i podane odwoanie do przyblionej grupy wyznaniowej, by-
oby o tyle niewygodne, e wikszoci odbiorcw zapewne kojarzyoby
si z zakonem w rozumieniu zwizku religijnego, a przecie impliko-
wany odbiorca polskiej wersji filmu Triera, nawet jeeli przecitnie
inteligentniejszy ni widz kina popularnego, wcale nie musi nalee do
odbiorcw profesjonalnych, ktrzy szukaliby desygnatu tego wyraenia
w leksykonie teologicznym raczej ni w sowniku jzyka oglnego.
* * *
* * *
11
Tu w zasadzie hybrydy kultur wynikajcej z kooperacji duskiego reysera z an-
gielsk obsad, tumaczenia scenariusza na jzyk angielski przez Jonathana Sydenhama
i wyjtkowych dowiadcze religijnych samego reysera (konwersja na katolicyzm).
12
R. Lewicki: Obco, s. 20.
66 Przemysaw Janikowski
zrnicowanie dowiadcze religijnych rodzi kilka problemw przekado-
wych nie tyle zupenie niespotykanych w innych tekstach13, ile wystpujcych
tu znacznie czciej i w niezwykych konfiguracjach warunkujcych niezwy-
ke decyzje tumaczy. Niejednokrotnie te niezwyke decyzje co do wyboru
technik tumaczeniowych nijak nie daj si uj w spjn strategi.
( , , , ),
,
-
,
. -
, , , ,
, -
,
. ,
.
PRZEMYSAW JANIKOWSKI
RELIGIOUS MOTIONS.
OTHERNESS IN RELIGIOUS TRANSLATION
Summary
From Lars von Triers Breaking the Waves and the films translation into Polish
(official DVD subtitles, voice-over and several versions available on the internet) more
general conclusions as to the specificity of religious translation are drawn with a draft
categorisation of the problems encountered while transposing texts about religious phe-
nomena largely unknown to the target audience. The material is analysed at the culture,
text, sentence, and word levels with special emphasis on differences in reception not only
between the source and target audiences but also among final recipients. Issues of con-
notation, Bible references and religious vocabulary are all briefly tackled in the text.
13
Mona tu wspomnie choby o tekstach politycznych, ktre wraz z religijnymi
tworz wyrnion przez badaczy kategori tekstw wraliwych (Zob. K. Simms:
Translating Sensitive Texts: Linguistic Aspects. Amsterdam: Rodopi 1997).
JERZY PASZEK
1
T. Krzemie: Bg mi powierzy honor tumaczy Wywiad z Maciejem Somczy-
skim. Kultura 1973, nr 48, s. 4.
2
A. Poprawa: Nieca mahamanwantar pniej. Literatura na wiecie 2007, nr
1112, s. 31.
68 Jerzy Paszek
Poruszajcy polonistw i poliglotw przekadoznawczy problem pod-
sumowano w interesujcym dwugosie zwolennik Somczyskiego
contra przeciwnik w monograficznym numerze cytowanego perio-
dyku. Adwersarzem by Tadeusz Piro, puentujcy kwesti krtko: Po
pierwsze Ulisses Somczyskiego razi kuriozaln, nieidiomatyczn
polszczyzn; po wtre jest w nim wiele bdw merytorycznych3.
Bronia tumacza Katarzyna Bazarnik, aktorka wystawianego po polsku
i po angielsku spektaklu Finnegans Make (wsptwrczyni scenariusza
przedstawienia) i autorka rewelacyjnych esejw o Joyceie:
3
T. Piro: Owo kakao stworzenia: ku nowym przekadom Ulissesa. Literatura
na wiecie 2004, nr 78, s. 229230.
4
K. Bazarnik: I oddaj uyczone. Literatura na wiecie 2004, nr 78, s. 219.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 69
1. Onomastyka
K.G., K.P, K.T., P.C., K.C.B., M.P., J.P., M.B., D.S.O., S.O.D., M.F.H., M.R.I.A.,
B.L., Mus. Doc., P.L.G., F.T.C.D., F.R.U.I., F.R.C.P.I., and F.R.C.S.I.6.
5
A. Burgess: Joysprick. An Introduction to the Language of James Joyce. New York
and London: A Harvest/HBJ Book 1975, s. 129.
6
J. Joyce: Ulysses. Harmondsworth: Penguin Books 1968, s. 343. Cytujc t edycj,
uywam skrtu JJ.
7
J. Joyce: Ulisses. Prze. M. Somczyski. Krakw: Zielona Sowa 1997, s. 343.
Cytujc t edycj, uywam skrtu MS.
8
J. Joyce: Odysseus. Prze. A. Skoumal. Praha: ARGO 1993, s. 549. Cytujc t
edycj, uywam skrtu AS.
70 Jerzy Paszek
Cockburn (JJ 296), czyli na nieyt odka i chorob serca: Cockburn
(MS 297). Skoumal dostrzeg tu jeszcze jedn przypado czy przymiot:
aluden vedy a srden ochablost: tripl (AS 232).
Takich puapek onomastycznych jest w Ulissesie o wiele wicej. Przy-
kadem suy epizod Telemach, w ktrym Buck Mulligan (po czesku:
Tur Mulligan), golc si i przygotowujc niadanie, parodiuje rytuay
mszy katolickiej. Posuguje si chtnie acin (Introibo ad altare Dei, JJ
9) i archaizowanymi zwrotami angielskimi: Mulligan is stripped of his
garments oraz And going forth he met Butterly (JJ 23). W przekadzie
Somczyskiego owe zdania brzmi odpowiednio: Zwczono z Mulli-
gana szaty jego oraz I ruszywszy przed siebie, napotka Butterlyego
(MS 1920). Skoumal dostrzeg nieznan Somczyskiemu aluzj w
nazwisku Butterly, gdy odda t onomastic joy (tako rzecze Burgess9)
w znaczcej frazie: A on vyed ven potkal Voprala (AS 22). Batko te
proponowa jakie zaznaczenie tej onomastycznej gierki: I ruszywszy
przed siebie, Joszko zakraka10. Jeli uwierzy Batce, to Joyce mg
napisa bet mutterly, czyli szemrajc, zakada si
W epizodzie katechetycznym (Eumajos) Dedalus wymyla dowcip
jzykowy, ktry wymaga od tumacza nieco wysiku i poszperania
w leksykonach obcojzycznych. Chodzi o ekwiwok, konfrontujcy ze
sob powszechnie znane imiona i nazwiska z ich pierwotnym, etymo-
logicznym sensem:
Sounds are impostures, Stephen said after a pause of some little time. Like
names, Cicero, Podmore, Napoleon, Mr Goodbody, Jesus, Mr Doyle (JJ 543).
9
A. Burgess: Joysprick, s. 130.
10
J. Joyce: Ulisses. [I i II epizod]. Prze. Z. Batko. Literatura na wiecie 2004, nr
78, s. 161. Cytujc ten przekad, uywam skrtu ZB.
11
W. Thornton: Ulysses. An Annotaded List. Chapel Hill: The University of North
Carolina Press 1968, s. 432433 (o Napoleonie, Cyceronie i Chrystusie).
Czeski i polski przekad Ulissesa... 71
Czeski tumacz widocznie staranniej przygotowa si do roboty, gdy
z atwoci wybrn z onomastycznej puapki:
Zvuk jsou alebn, ekl po krati chvli tpn. Teba jmna Cicero, Cizrna,
Napoleon, pan Dobrotisko, Jei, pan Pomajzl (AS 409).
2. Sfera sacrum
They believe in rod, the scourger almightly, creature of hell upon earth and in
Jacky Tar, the son of a gun, who was conceived of unholy boast, born of the fighting
navy, suffered under rump and dozen, was scarified, flayed and curried, yelled like
16
J. wikaa-Pitkowska: Wypowied w dyskusji o biaoruskim Ulissesie. W:
Wok Jamesa Joycea. Szkice monograficzne. Red. K. Bazarnik, F. Fordham. Krakw:
Universitas 1999, s. 189.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 75
bloody hell, the third day he arose again from the bed, steered into haven, sitteth
on his beamend till further orders whence he shall come to drudge for a living and
be paid (JJ 327-328).
Father Conmee thought of the souls of black and brown and yellow man. []
Those were millions of human souls created by God in His Own likeness to whom
the faith had not (D. V.) been brought (JJ 222).
Bluerobed, white under, come to me. God they believe she is: or goddess. Those
today (JJ 258).
Where is poor dear Arius to try conclusions? Warring his life long on the con-
transmagnificandjewbangtantiality (JJ 43-44).
Gdzie jest biedny, drogi Ariusz, aby poprbowa wycignicia wnioskw? Walczcy
przez cae ycie przeciw kontransmagnificandydobuntantalizmowi (MS 40).
Kde je chudk Arius, e z toho neodvozuje zvry? Cel ivot potral soutrans-
cendvelebidobumpodstatnost (AS 37).
17
R. Boyle, S. J.: The Priesthood of Stephen and Buck. W: Approaches to Ulisses.
Ten Essays. Red. T. F. Staley, B. Benstock. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press
1970, s. 56.
78 Jerzy Paszek
bum + tancjacja). Somczyski pozostawi w omawianym epitecie an-
gielski spjnik and i le przeoy bang na jaki bunt, a chodzio
autorowi o bum, czyli krzyk uliczny zwiastujcy Boga (por. JJ 186:
God: noise in the street). Czeski przekad czy tu nastpujce sowa:
soupodstatnost transcendence, velebnost, id (tj.. Kristus),
bum (tj. Bh) wedle komentarza Skoumala (AS 536).
Joyce, mionik liter, pokazuje walk o jedn liter: homoousios
contra homoiusios, czyli rwny co do istoty przeciwko istotowo
podobnemu18. Adam Szostkiewicz w Niezbdniku Inteligenta pisze
o jednej literce rnicy pomidzy jak to transkrybuje wyra-
zami homouzjos (wspistotny) a homojuzjos (Chrystus jest
we wszystkim podobny do Ojca)19.
Zreszt, w innych miejscach Ulissesa Somczyski poprawnie przetu-
maczy zakwestionowane przeze mnie tutaj wyraenia: 1. Ariusz,
wojujcy przez cae ycie przeciw wspistotnoci Ojca i Syna (SM
23), co odsya do oryginalnego zdania: Arius, warring his life long
upon the consubstantiality of the Son with the Father (JJ 27); 2. Boe
co za bum (MS 693) Lord what a bang (JJ 682); 3. to jest Bg.
[] Okrzyk na ulicy (MS 37) That is God. [] A shout in the
street (JJ 40).
3. Strefa jzyka
18
J. Danilou, H. I. Marrou: Historia Kocioa. T. 1. Od pocztkw do roku 600.
Tum. M. Tarnowska. Warszawa: PAX 1986, s. 204.
19
A. Szostkiewicz: Jezus, Bg i/lub Czowiek. Niezbdnik Inteligenta nr 14. Dodatek
do Polityki 2008, 10, s. 18.
20
B. Drozdowski: Schadenfrajda. Nowe Ksiki 1973, 5, s. 3.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 79
wyranie widz, e bohaterowie-Murzyni kocz wypowiedzi dokadnie
wwczas, gdy naley, czyli e obserwuj fantastyczn fonostylistyczn
synchronizacj anglosasko-sowiask. Te moje spostrzeenia znajduj
potwierdzenie w rymice poematu Edgara Allana Poe The Raven w cze-
skich przekadach (w opracowaniu odnonej antologii bra udzia take
Aloys Skoumal21): jakie tu zatrzsienie rymw mskich!
Niekiedy zdarza si zreszt, e dugo kwestyj dialogowych Ulys-
sesa, Ulissesa i Odysseusa obrazuj liczby 8:6:4, jak w cytowanych
wyimkach:
And as he [Mr Deasy] stepped fussily back across the field his old mans voice
cried sternly:
What is the matter? What is it now?(JJ 35)
I gdy zawrci, idc z godnoci przez boisko, jego starczy gos zawoa suro-
wo:
O co chodzi? C tam znowu? (MS 31)
Not a sinner. Near the timberyard a squatted child at marbles, alone, shooting the
taw with a cunnythumb (JJ 78).
21
E.A. Poe: Havran. estnct eskch peklad. Red. A. Bejblik, R. Havel, A. Skoumal.
Praha: Odeon 1990, s. 215221.
80 Jerzy Paszek
ywej duszy. Nieopodal skadu drewna dziecko przykucno, grajc w kulki,
samotne, uderzajc w nie zagitym kciukiem (MS 76).
Dobrze im si dziao, dopki to trwao. piew take jest zdrowy, mieli uregulo-
wane ycie i przyrzdzali likiery. Benedyktyn. Zielony Chartreuse (MS 81).
Postscriptum
Nie cytuj wyda naukowych Ulissesa (datujcych si od opublikowanej w roku 1984
trzytomowej critical and synoptic edition H.W. Gablera), gdy ani Somczyski, ani Skoumal
nigdy nie uwzgldnili nowych ustale tekstu powieci Joycea. Dowodem np. MS 195 oraz
AS 153, gdzie po sowach sztuce bycia dziadkiem brakuje tumaczenia zda o mioci:
Do you know what you are tolking about? Love, yes. Word know all man.
22
M. Bachtin: Twrczo Franciszka Rabelaisgo a kultura ludowa redniowiecza
i renesansu. Prze. A. i A. Goreniowie. Oprac. S. Balbus. Krakw: WL 1975, s. 501.
Nb. Julio Cortzar w powieci Gra w klasy (Prze. Z. Chdzyska. Krakw: WL 1974,
s. 402) zastanawia si: powie komiczna (czyme zreszt jest Ulisses?).
82 Jerzy Paszek
BIBLIOGRAFIA:
:
Odysseus Ulisses .
,
, , -
. ,
.
JERZY PASZEK
Summary
The text examined in this essay is James Joyces novel Ulysses and its Czech and
Polish translations: Odysseus translated by Aloys Skoumal, and Ulisses translated by
Maciej Somczyski. The author questions certain strategic choices made by the trans-
lators of the novel. The areas perused in the paper include onomastics, the sphere of
the sacred, dissimilarity of the Czech and Polish languages. One of the conclusions of
the article is that Odysseus is more reader-friendly than Ulisses (which may be exem-
plified by eg. Buck Mulligan in Odysseus being called Tur Mulligan and Kinch Dedalus
epelk Dedal).
KATARZYNA LUKAS
1. Odmienno kulturowa:
wsplny mianownik wspczesnych nurtw translatologii
1
Zob. np. J. Albrecht: bersetzung und Linguistik. Tbingen: Gunter Narr Verlag
2005, s. 9.
84 Katarzyna Lukas
W praktyce najbardziej produktywne okazuj si badania translatologicz-
ne prowadzone przy uwzgldnieniu zarwno lingwistyki, jak i literatury,
socjologii, kulturoznawstwa, historii czy imagologii. Wymienione punkty
widzenia s wobec siebie komplementarne, czego dowodem jest fakt, e
ostatnio pogldy teoretykw przekadu wywodzcych si z jzykoznaw-
stwa, z nauki o literaturze oraz z kierunku Culture Studies coraz bardziej
zbliaj si do siebie.
Dla wszystkich nurtw wspczesnej translatologii wsplne jest
zaoenie, e istnieje zjawisko nieprzekadalnoci, ktre moe mie
przyczyny zarwno kulturowe, jak i czysto jzykowe (nieprzystawalno
systemw jzykowych). Niezalenie od szkoy badawczej obecno r-
nic kulturowych midzy systemem, do ktrego naley orygina, i tym,
w ktrym sytuuje si przekad, jest przyjmowana niejako z gry. Podejcie
lingwistw do tego faktu bywa do ambiwalentne, czego przykadem
jest ostatnia ksika niemieckiego teoretyka Jrna Albrechta. Z jednej
strony przyznaje on, e instrumentarium wycznie jzykoznawcze nie
jest w stanie wyjani tych transformacji oryginau, ktre w przekadzie
wynikaj z odmiennych realiw kulturowych. Jednoczenie zapewnia,
e problematyka ta moe sta si rwnie domen jzykoznawstwa
pod warunkiem poszerzenia obszaru zainteresowa tej dyscypliny
o zjawiska z zakresu psychologii, socjologii czy antropologii2. Koncepcja
lingwistyki sensu largo, traktowanej jako dziedzina pomocnicza wobec
bada nad przekadem, moe budzi wtpliwoci, jednak sama prba jej
sformuowania wiadczy o tym, e odmienno kulturowa i wynikajca
z niej nieprzekadalno to wane problemy translatologiczne, wobec
ktrych musz zaj stanowisko rwnie przekadoznawcy zorientowani
lingwistycznie. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e wanie istnienie
barier kulturowych oraz konfrontacja z ich realnymi skutkami (czyli
transformacjami, jakim podlega orygina w przekadzie) wymusza pr-
by zredefiniowania przedmiotu bada jzykoznawstwa, a przynajmniej
pogbionej nad nim refleksji.
2
Jako dowd na to, e kompetencje lingwistyki mona rozszerzy na zjawiska
pozajzykowe, suy model kontekstw wypowiedzi autorstwa Eugenio Coseriu za-
adaptowany przez Albrechta do celw bada nad przekadem. Pola otaczajce wypo-
wied (Umfelder) to dla Coseriu nie tylko kontekst cile werbalny, ale te przestrze
kulturowa, historyczna, geograficzna czy socjokulturowa, w ktrej funkcjonuje tekst
(zob. J. Albrecht: bersetzung und Linguistik, s. 221224). Taka koncepcja budzi
wtpliwoci, czy granice jzykoznawstwa nie zostay tu wytyczone zbyt szeroko i czy
nie uleg rozmyciu podstawowy przedmiot bada tej dziedziny.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 85
Poniej zajm si przypadkiem translatorskim do nietypowym,
a jednoczenie wymagajcym cisego powizania problemw jzyka
i odmiennoci kulturowej. Mowa o powieci A Clockwork Orange an-
gielskiego pisarza Anthonyego Burgessa z roku 1962, ktr zestawi
z dwoma przekadami na jzyk polski pira Roberta Stillera oraz z nie-
mieck wersj Wolfganga Kregego. Kilka sw powic te adaptacji
filmowej Stanleya Kubricka (1971). Odmienno kulturowa przybiera w
tych tekstach form niespotykan, jest bowiem sztucznie konstruowana
za pomoc rodkw jzykowych na rnych paszczyznach.
3
Por. D. Wojtczak: Sidmy krg pieka. Antyutopia w literaturze i filmie. Pozna:
Rebis 1984. O utopii i antyutopii zob. take J. Szacki: Spotkania z utopi. Warszawa:
Iskry 1980 oraz A. Kowalska: Od utopii do antyutopii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne 1984.
86 Katarzyna Lukas
angielscy ponad 40 lat temu. Rzeczywisto zostaa tu skonstruowana
niejako ponadczasowo: brak dokadnej informacji o czasie i miejscu akcji,
nie pojawiaj si adne futurystyczne wynalazki techniki wsplne dla
antyutopii i literatury science fiction, a pewne elementy wiata przed-
stawionego dzi odbierane s jako anachronizmy (maszyna do pisania,
pyty grajce). Wizja zuniformizowanego spoeczestwa, mieszkajcego
w identycznych warunkach i oddajcego si takim samym rozrywkom
w chwili powstania A Clockwork Orange moga si wydawa zdumie-
wajca i nierealna, dzi ju raczej nikogo nie zdziwi:
Just round the next turning was an alley, dark and empty and open at both ends,
and we rested there []. It was like resting between the feet of two terrific and
very enormous mountains, these being the flatblocks, and in the windows of all of
the flats you could viddy like blue dancing light. This would be the telly. Tonight
was what they called a worldcast, meaning that the same programme was being
viddied by everybody in the world that wanted to, that being mostly the middle-aged
middle-class lewdies. There would be some big famous stupid comic chelloveck or
black singer, and it was all being bounced off the special telly satellites in outer
space, my brothers4.
4
A. Burgess: A Clockwork Orange. London: Penguin b.d., s. 1718. Dalsze cytaty
z tego wydania, oznaczone w tekcie jako Burgess z numerem strony.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 87
ludzkie mwi wizienny kapelan. Po wyjciu na wolno Alex,
5
5
Tumaczenie Stillera w obu wersjach takie samo podaj za nastpujcymi wyda-
niami: A. Burgess: Mechaniczna pomaracza. Powie. Prze. z angielskiego i posowiem
opatrzy R. Stiller. Krakw: vis a vis 2004 (wersja R s. 86, dalej oznaczana w tekcie
jako Stiller R z numerem strony) oraz A. Burgess: Nakrcana pomaracza. Powie
z posowiem autora. Prze. z angielskiego Robert Stiller. Krakw: Etiuda 2001 (wersja
A s. 84, dalej oznaczana jako Stiller A z numerem strony). W oryginale: Goodness
comes from within []. Goodness is something chosen. When a man cannot choose he
ceases to be a man (Burgess 67).
6
R. Stiller: Kilka spryn z nakrcanej pomaraczy. W: A. Burgess: Mechaniczna,
s. 191218.
88 Katarzyna Lukas
podstawowe i znaczeniowo najsilniej ustabilizowane pojcia, np. nazwy
czci ciaa czy okrelenia gwnych czynnoci yciowych (je, pi,
i, widzie, sysze)7.
Oczywicie trudno przypuszcza, aby Burgess traktowa swj futu-
rystyczny projekt lingwistyczny z pozycji historyka jzyka angielskiego
antycypujcego przysze skutki tendencji rozwojowych zauwaalnych
w mowie wspczesnej. Wprowadzenie specyficznego idiolektu miao
zaszokowa czytelnika angielskiego odmiennoci formacji kulturowej
nakrelonej w powieci. Pisze o tym Stiller8, najbardziej trafnie za uj-
muj t kwesti Olga i Wojciech Kubiscy:
7
Zob. Stiller: Kilka spryn, s. 209210.
8
Zob. tame, s. 208.
9
O. i W. Kubiscy: Osobliwy przypadek dwch polskich przekadw A Clockwork
Orange Anthony Burgessa: wycieczka w kulturowe uinnienie. W: Przekadajc
nieprzekadalne II. Materiay z II Midzynarodowej Konferencji Translatorycznej. Red.
O. Kubiska i W. Kubiski. Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2004,
s. 70.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 89
Yes? Who is it? It was a sharps goloss, a youngish devotchka by her sound,
so I said in a very refined manner of speech, a real gentlemans goloss:
Pardon, madam, most sorry to disturb you, but my friend and me were out for
a walk, and my friend has taken bad all of a sudden with a very troublesome turn,
and he is out there on the road dead out and groaning. Would you have the goodness
to let me use your telephone to telephone for an ambulance? (Burgess 19)
Kto tam? Wojs by jakiej fifki, tak na ucho sdzc do modej dziulki,
wic odezwaem si bardzo sofistykatym gosem jak prawdziwy dentelmen:
Bardzo pani przepraszam, jest mi tak przykro, e pastwa niepokoj, ale
wyszlimy na spacer i mj przyjaciel nagle zasab z takimi objawami, e teraz ley
na szosie nieprzytomny i rzzi. Czy byaby pani tak dobra pozwoli mi skorzysta
ze swego telefonu i zadzwoni na pogotowie? (Stiller A 24)
A long long long time since those dead and gone good days. And now poor
Georgie, they told me, is underground and old Dim is a brutal millicent, and here
is thou and here is I, and what news hast thou, old droogie? (Burgess 146)
Never fear. If fear thou hast in thy heart, O brother, pray banish it forthwith.
(Burgess 20)
Nie lkaj si. Jeli trwog masz w sercu, bracie, oto ci zaklinam, zbd si
jej co rychlej. (Stiller R 25, Stiller A 25)
11
Por. Stiller: Kilka spryn, s. 208.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 91
3. Stiller, Krege i Kubrick
rne interpretacje kulturowej odmiennoci
12
Inaczej widzi t spraw Anna Ginter, ktra uwaa, i zasygnalizowanie konteks-
tu politycznego nadaje powieci Burgessa gbsze znaczenie (zob. Anna Ginter: Kilka
uwag o problemach przekadu A Clockwork Orange A. Burgessa. W: Jzyk trzeciego
tysiclecia III. Tom 2: Konteksty przekadowe. Red. M. Piotrowska. Krakw 2005,
s. 4243, 50). Zob. te A. Sumera: Source language, target language and the third
one. W: Przekadajc nieprzekadalne. Red. O. Kubiska, W. Kubiski, T. Z. Wolaski.
Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2000, s. 539541.
92 Katarzyna Lukas
tam, gdzie w oryginale wystarczyo wtrcenie kilku neologizmw typu
ptitsa, korova, malchik czy viddy, w przekadzie rusyfikacja
musiaa obj nie tylko leksyk, ale i skadni czyli ten poziom
jzyka, w ktrym najdotkliwiej, bo najskryciej, odciskaj si wpywy
obce i zjawiska rozkadajce jzyk13.
W tworzeniu fikcyjnej mowy przyszoci punktem wyjcia bya
dla Stillera jego wasna diagnoza wspczesnej polszczyzny prowadz-
ca do pesymistycznych wnioskw: oto jzyk polski nieuchronnie dy
do uproszczenia, wrcz prymitywizacji. Tumacz przyjmuje postaw
historyka jzyka, ktry obserwuje obecne tendencje rozwojowe i na ich
podstawie prognozuje ksztat polszczyzny za 100 lat. W rezultacie prze-
kad Stillera sprawia znacznie silniejsze wraenie kulturowej odmiennoci
ni orygina. Jednoczenie za za spraw rusycyzmw (a take licznych
polskich neologizmw, neosemantyzmw, zapoycze z argonu itp.)
posta Alexa zostaje tak udomowiona, e niejednokrotnie przestaje by
odczuwana jako bohater z krgu anglojzycznego: staje si globalnym
prototypem nastolatka przyszoci. Czytelnik wersji R odbiera wic
kulturow odmienno translatu nie jako obco wytworu kultury angiel-
skiej, lecz jako rozdwik midzy jzykiem tumaczenia a standardow,
wspczesn polszczyzn.
Motywy powstania pniejszej o 25 lat wersji A byy podobne.
Tumacz stworzy j w poczuciu, e powie Burgessa z jego lin-
gwistycznymi eksperymentami staa si na nowo aktualna w obliczu
przemian politycznych roku 1989. Widmo dominacji kulturowej ZSRR,
a wic i niebezpieczestwo zrusyfikowania jzyka polskiego ostatecznie
znikno, pojawia si za to tendencja do gbokich przeksztace pol-
szczyzny w wyniku ekspansji anglicyzmw czy raczej amerykanizmw.
Taki obraz jzyka polskiego ukazuje tekst Nakrcanej pomaraczy. Obok
zapoycze z angielskiego, pisanych wedug zasad ortografii polskiej,
pojawia si tu dno do analitycznej skadni (wyraenia typu aj did
anderstend, aj didnt lajk it) czy te redukcji form odmiennych na
13
R. Stiller: Burgess a sprawa polska. W: A. Burgess: Mechaniczna, s. 227.
O skadni idiolektu stworzonego na potrzeby przekadu w wersji R tumacz pisze na-
stpujco: Uwarunkowane skadniowo rytm i kadencja zda, chwiejna pozycja zaimka
zwrotnego si, imiesw uprzedni we frekwencji nasilajcej si i funkcji przymiotnikowej,
wahajcy si te na granicy nowych form zoonego czasu przeszego, zwyky czas
przeszy typu rosyjskiego w uyciu ekspresywnym, chwiejno w enklitycznych zaimkach
osobowych: to niektre z wielu przejaww rusyfikujcej si skadni (Tame, s. 230).
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 93
rzecz nieodmiennych, wystpujcych jako rzeczowniki, przymiotniki,
czasowniki itd.14
Wersje R i A bardzo si od siebie rni, cho warstwa fabularna
nie ulega przecie zmianie15. Identycznie brzmi tylko te fragmenty,
w ktrych uywany jest jzyk standardowy bd te wspomniana ju
stylizacja archaiczno-biblijna. Natomiast w obu polski tumacz wyka-
za si niebywa wprost inwencj sowotwrcz wiksz ni autor
oryginau16. Warto jego propozycje zestawi z tumaczeniem na jzyk
niemiecki, aby pokaza, jak odmienne mog by rnojzyczne przekady
tego samego pierwowzoru.
Ostatni niemiecki przekad A Clockwork Orange, uchodzcy dzi za
kanoniczny, wyszed spod pira Wolfganga Kregego (19392005) w roku
1993. Tumacz ten zasyn przede wszystkim swoimi transpozycjami
powieci Tolkiena w r. 2000 opublikowa kontrowersyjny, bo jzyko-
wo mocno uwspczeniony przekad Wadcy piercieni, ktrym zyska
uznanie Niemieckiego Towarzystwa Tolkienowskiego (Deutsche Tolkien
Gesellschaft). Niewykluczone, e zamiowanie do fantastyki zadecydo-
wao o wziciu na translatorski warsztat rwnie powieci Burgessa.
W jzykowej stylizacji Krege wiernie poda ladem oryginau:
stosuje identyczne zapoyczenia z jzyka rosyjskiego (zapisywane we-
dug regu ortografii niemieckiej) i wplata je w tekst tumaczenia na
og w tych samych miejscach, w ktrych pojawiaj si u Burgessa.
Rusyfikacja niemczyzny jest bardzo powierzchowna. Ogranicza si
gwnie do rzeczownikw, w wikszoci oznaczajcych czci ciaa:
Glassis (oczy), Litso (twarz), Rucken (rce), Zuppis (zby), Uko (ucho),
Pletscho (plecy), Wolo (wosy), ale take: Molocke (mleko), Droogs
(kumple), Devotschka, Tscheluffjeck spotykany te w formie Feck
14
Stiller: Burgess a sprawa polska, s. 233234; O. i W. Kubiscy: Osobliwy
przypadek, s. 74.
15
Nawiasem mwic, mona przypuszcza, e odmienno kulturowa tych dwch
polskich tekstw bdzie inaczej odbierana przez czytelnikw rnych generacji. Wersj
R prawdopodobnie atwiej zrozumiej odbiorcy starsi, ktrzy jzyk rosyjski pamitaj
ze szkoy. Natomiast tekst bogato inkrustowany angielszczyzn moe by dla nich miej-
scami zupenie nieczytelny. I odwrotnie: przedstawiciele pokolenia Internetu nie powinni
mie kopotw ze zrozumieniem wersji A, ktr mog odebra jako dziwaczn pod
wzgldem jzykowym, ale nie jako wytwr jakiej diametralnie innej kultury.
16
Stiller skwapliwie wylicza, e zasb rosyjskopodobnych neologizmw Burgessa
obejmuje w sumie okoo 300 sw, podczas gdy on w wersji R uy ich blisko 1000
rwnie w miejscach, gdzie orygina posuguje si jzykiem standardowym (Stiller:
Burgess a sprawa polska, s. 223).
94 Katarzyna Lukas
(l. mn. Fecken). Nie brak czasownikw: pitschen (pi), krasten (kra),
sluschen (sysze), itzen (i), rabotten (pracowa). Czsto pojawiaj
si przymiotniki i przyswki: gluprig (gupi), starrig (stary), malenki,
bolschig. Cho trudno odmwi tumaczowi pomysowoci, to w jego
tekcie stylizacja nie narusza warstw jzyka tak gbokich jak skadnia.
Wystarczyoby zastpi rusycyzmy standardowymi wyrazami niemie-
ckimi, a tekst straciby jakikolwiek posmak odmiennoci. Poza tym
tumacz posuguje si niemczyzn literack, niekiedy tylko stylizowan
na jzyk potoczny.
Aby unaoczni rnice w strategiach translatorskich Roberta Stillera
i Wolfganga Kregego, porwnajmy pocztek rozdziau V pierwszej czci,
gdzie bohater opisuje pocztek typowego dla jego trybu ycia wieczoru:
What happened, though, was that I woke up late (nearly seventhirty by my watch)
and, as it turned out, that was not so clever. You can viddy that everything in this
wicked world counts. You can pony that one thing always leads to another. Right
right right. My stereo was no longer on about Joy and I Embrace Ye O Ye Millions,
so some veck had dealt it the off, and that would be either pee or em, both of them
now being quite clear to the slooshying in the living-room and, from the clink clink
of plates and slurp slurp of peeting tea from cups, at their tired meal after the days
rabbiting in factory the one, store the other. The poor old. The pitiable starry. I put
on my over-gown and looked out, in guise of loving only son, to say:
Hi hi hi, there. A lot better after the days rest. Ready now for evening work
to earn that little bit. (Burgess 40)
Wolfgang Krege:
Wie sichs nun traf, wachte ich spt auf (gegen halb acht, nach meiner Uhr), und
das war nicht so gut, wie sich herausstellte. In dieser bsen Welt kommt es eben
auf jede Kleinigkeit an, und eins ergibt immer das andere. Schn, schn, schn!
Aus dem Stereo kam nichts mehr von O Freude und Seid umschlungen, Millionen,
also mute irgendwer abgeschaltet haben, entweder Pe oder Em, die nun beide ganz
deutlich im Wohnzimmer zu sluschen waren. Nach dem Schirrschirr von den Tellern
und dem Schlurrpschlurrp vom Teetrinken saen sie bei ihrer mden Mahlzeit, er
abgeschlafft vom Rabotten in der Fabrik, sie vom Supermarkt. Die armen Altchen,
die bedauernswerten Starris! Ich zog den Morgenrock ber und schaute hinaus, in
Gestalt des lieben einzigen Sohnes. Ich sagte:
Na, ihr? Geht mir schon wieder viel besser, nach so einem Tag Ausruhen. Jetzt
bin ich fr den Abend gerstet und kann ein bichen was verdienen gehen17.
Viel Zeit vergangen ist seit jenen toten und entschwundnen guten Tagen. Unter
der Erde, hr ich, ist der arme Georgie, der gute Doofie ist ein roher Millizent,
und hier begegnen wir uns, du und ich. Was gibt es Neues, alter Droog, von dir zu
hren? (Krege 199)
Dawno dawno i dawno ego, jak did go i umary te pikne dni. No i nowedejz
bidny Dordyk, podobnie, spoczywa w piachu, ze starego Joopa zrobi si roz-
bestwiony poli mili cyjniak, tu wszelako ty jest i jam tu jest. I jakowe to nowiny
rzekniesz mi, stary budku? (Stiller A 190)
4. Podsumowanie
, ,
.
(A Clockwork Orange)
.
,
,
,
.
,
, .
, .
, .
, ,
.
KATARZYNA LUKAS
Summary
The paper deals with cultural estrangement as one of the crucial problems of trans-
lation and a common denominator of several approaches in todays translation studies
this aspect necessitates the consideration of both linguistic and cultural notions. The
illustrating example is the novel A Clockwork Orange by Anthony Burgess compared
with its three translations: German by Wolfgang Krege and two different Polish
100 Katarzyna Lukas
versions by Robert Stiller. In this case cultural estrangement is not conceived as a set
of differences between the British culture on the one hand and German and Polish ones
on the other, resulting in differences between the source and target text. It is understood
as artificially constructed estrangement of the world depicted in the original by means
of language. The main challenge to the German and Polish translator is to develop for
the translation a special language which would convey the idea of the social and cul-
tural dystopia presented by Burgess. Unlike Krege, who tries to just imitate the slang
of the original by using German mixed with Russian words, Stiller invents a Polish
language likely to be spoken in the future. Thus, translation can be seen either as a
purely theoretical linguistic experiment or as a means to explore the hypothetical future
of the target language.
RAFA KOZIELSKI
3
Tame.
4
J. Austen: Pride and Prejudice. Ware: Wordsworth Editions Limited 1999, s. 4.
5
J. Austen: Duma i uprzedzenie, Prze. A. Przedpeska-Trzeciakowska. Warszawa:
wiat Ksiki 2006, s. 7.
104 Rafa Kozielski
Rwnie dotkliwie autorka wymiewa jedn z postaci pojawiajcych
si pniej niejakiego pana Collinsa:
Mr Collins was not a sensible man, and the deficiency of nature had been but
little assisted by education or society; the greatest part of his life having been spent
under the guidance of an illiterate and miserly father; and though he belonged to
one of the universities, he had merely kept the necessary terms, without forming at
it any useful acquaintance6.
I see no occasion for that. You and the girls may go, or you may send them by
themselves, which perhaps will be still better, for as you are as handsome as any
of them, Mr Bingley might like you the best of the party8.
8
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 4.
9
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 6.
106 Rafa Kozielski
wypowiedzi (od spodobania si do obrania sobie kobiety za on droga
bardzo daleka). W tym jednak przypadku uzyskaa dodatkowo efekt
drwiny ukryty za pozornym komplementem. Chodzi o to, e ironia za-
warta w wypowiedzi oryginalnej nie opiera si na a tak horrendalnej
sprzecznoci. (M doskonale wiedzia o tym, e liczcy okoo dwudzie-
stu lat pan Bingley nie miaby najmniejszej ochoty umizgiwa si do
jego maonki matki piciu dorosych crek; z drugiej jednak strony
nierzadko zdarza si, e matki s wci bardziej atrakcyjne od swych
dorosych dziewczt i gdyby pani Bennet bya tak wanie kobiet,
mogaby rzeczywicie, bez adnych dalszych konsekwencji, spodoba si
modziecowi.) Sprzeczno ukryta w przekadzie jest o wiele bardziej
oczywista (co jest ze wszech miar korzystne dla wystpienia dodatkowego
efektu drwiny) pan Bingley w adnym wypadku nie wybraby sobie
za on wanie pani Bennet, nawet gdyby bardzo mu si podobaa,
choby dlatego, e bya kobiet zamn i miaa picioro dzieci.
Z kolei w rozdziale pitym autorka opisuje rodzin Lucasw zna-
jomych Bennetw. Ile ironii ukrytej jest w zdaniu charakteryzujcym
pani Lucas (nie jest to jednak ironia godzca bezporednio w ni sam,
ofiar jest po raz kolejny pani Bennet):
Lady Lucas was a very good kind of woman, not too clever to be a valuable
neighbour to Mrs Bennet10.
Lady Lucas bya kobiet poczciw, lecz nie na tyle mdr, by stanowi cenne
ssiedztwo dla pani Bennet11.
You must give me leave to flatter myself, my dear cousin, that your refusal of
my address is merely words of course. My reasons for believing it are briefly these:
It does not appear to me that my hand is unworthy of your acceptance, or that the
establishment I can offer would be any other than highly desireable. My situation
in life, my connection with the family of de Bourgh, and my relationship on your
own, are circumstances highly in my favour; and you should take it into further
consideration that in spite of your manifold attractions, it is by no means certain
that another offer of marriage may ever be made you. Your portion is unhappily so
small that it will in all likelihood undo the effects of your loveliness and amiable
qualifications. As I must therefore conclude that you are not serious in your rejection
of me, I shall choose to attribute it to your wish of increasing my love by suspense,
according to the usual practice of elegant females12.
Musisz pozwoli, droga kuzynko, bym jednak pochlebia sobie, i owa rekuza
to nic innego jak czcze sowa. A oto pokrtce powody, dla ktrych tak sdz: nie
wydaje mi si, aby moja osoba bya z parti dla ciebie czy te by ycie, jakie
ci ofiarowuj, byo do pogardzenia. Sytuacja moja, stosunki z rodzin de Burgh
i pokrewiestwo z wami to okolicznoci przemawiajce wyranie na moj korzy.
Poza tym musisz pamita, e mimo rozlicznych twych zalet, moesz nie spotka
si ju nigdy z propozycj maestwa. Posag twj, niestety, jest tak niewielki, i
moe wniwecz obrci wszystko, co twa uroda i mie usposobienie zdolne s sprawi.
Dlatego te pozwol ufa sobie, i odrzucajc mnie, nie mwisz powanie. Myl,
i chcesz, by mio moja, karmiona niepewnoci wzrosa jeszcze bardziej. Zwykle
tak wanie postpuj wytworne mode damy13.
Well, my dear, said Mr Bennet, when Elizabeth read the note aloud, if your
daughter should have a dangerous fit of illness, if she should die, it would be a comfort
to know that it was all in pursuit of Mr Bingley, and under your orders16.
14
Tum. moje R.K.
15
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 110.
16
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 23.
17
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 33.
Nadmiar czy niedobr... 109
. , ,
,
.
.
, : (
), , , .
. ,
. ,
. ,
o, -
.
.
RAFA KOZIELSKI
Summary
English sense of humour is very specific. Not all non-British people are able to un-
derstand British jokes, as they grew up in different reality and their mentality is distinct.
Jane Austen uses English humour in a brilliant way. The novel Pride and prejudice is
full of stylistic figures typical for British sense of humour: irony (the most important
one), sarcasm, absurdity, surprise and direct jeering at certain protagonists. Translating
the book was not an easy task. Direct meaning of words and sentences was one problem,
another one was expressing their hidden comedy. The next obstacle is two hundred-year
generation gap. Obviously, English humour which the readers find in Polish version
is not so excellent. However, Anna Przedpeska-Trzeciakowska did really a good job.
The amount of English humour and its quality in her translation is really satisfactory
for a Polish reader.
MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO
9
Tame.
Zob. M. Bielacki: Musical. Geneza i rozwj formy dramatyczno-muzycznej. d:
10
11
D. Baduszkowa: Nowoczesny teatr muzyczny. Teatr 1973, nr 7, s. 18.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 117
rannoci gramatycznej, ktre Marek Bielacki okrela mianem slangu
hippisowskiego12.
Spoeczno hippisowska, poszukujc swej tosamoci ideowej, cz-
sto odnosia si do nurtw filozoficznych i religijnych pochodzcych
z rnych kultur wiata. Std olbrzymie zainteresowanie buddyzmem
zen, islamem oraz innymi religiami wschodnimi, fascynacja metafizyk,
ktra doprowadzia do powstania wielu nowych idei parareligijnych
i sekt zrzeszajcych dzieci-kwiaty. Sekty te zakadane byy przez oso-
by, ktre widziay w sobie szczegln moc i dar. Nierzadko byy one
traktowane na rwni z istotami boskimi, staway si duchowymi guru,
ktrzy czsto manipulowali naiwnymi i atwowiernymi wyznawcami.
Mona by rzec, e duchowi przywdcy sekt byli produktami nowej
mody, upodabniali si nieraz do idoli kultury popularnej; i odwrotnie,
postaci zwizane z kultur popularn (np. pisarze Alan Ginsberg,
muzycy Janis Joplin) wyznaczajc trendy w kontrkulturze hippi-
sowskiej czsto ukazyway si publicznoci ubrane w biae hinduskie
szaty, z wymalowanymi na twarzach symbolami Opatrznoci i innymi
znakami odnoszcymi si do symboliki religijnej Wschodu. Tak wic
z jednej strony zauway mona byo ruch degradujcy religi do rangi
kolejnej mody, powodujcy, e kady mia szans sta si bogiem,
a bosko utracia swj wyjtkowy charakter, z drugiej za strony idolom
popkultury niejednokrotnie przypisywano rang bogw, cho czsto byli
to hochsztaplerzy i zwykli oszuci.
To ideowe zamieszanie ukazuje tytuowy song rock-opery Jesus
Christ Superstar. Utwr utrzymany jest w konwencji piosenki rewiowej,
zaaranowanej w stylu disco przeomu lat 60. i 70. XX wieku, znanej
z teledyskw grup takich jak Bee-Gees czy Abba. Solist jest Judasz,
ubrany w biae spodnie i koszul rozpit a do srebrnego, byszczcego
pasa. Strojem, wygldem i sposobem poruszania si nawizuje do tak
znakomitych artystw tamtych czasw jak Jimmy Hendrix, Tom Jones
czy Scot McKenzie. Wystpujce w tle chrki skadaj si z ubranych
w biae, dugie i zwiewne suknie kobiet, ktre piewaj silnie zrytmizo-
wane partie w wysokich rejestrach, przypominajce chrki anielskie. Bar-
dzo nowoczesna aranacja, instrumentalizacja z silnie zaznaczon parti
gitary basowej, szybkie tempo i agresywny ruch sceniczny powoduj, e
widzom udziela si atmosfera i przeistaczaj si w publiczno muzycz-
12
Tame, s. 123.
118 Magdalena Barczewska-Skarbo
nego show rodem z dyskoteki z lat 70. lub cyrku. Typowo rozrywkowy
charakter tego numeru spotgowany zostaje w momencie, gdy na rodek
zaciemnionej sceny na krzyu niczym akrobata cyrkowy na trapezie
zjeda gwiazda numeru: Judasz. Wszystkie wymienione elementy s
skontrastowane z kilkoma istotnymi kwestiami poruszanymi w tekstach
songw. Powane przecie pytania natury religijnej, ktre zadaje Judasz,
zderzaj si z zamierzonym przez realizatorw efektem blichtru, pompy
i powierzchownoci intelektualnej. Jzyk, ktrym si posuguje, rwnie
nie jest adekwatny do poruszanych kwestii. Autorzy korzystaj z mowy
potocznej, dokonuj daleko posunitej prozaizacji stylu we fragmentach
poruszajcych gbokie treci. Pierwszym filozoficznym pytaniem jest
kwestia, dlaczego Jezus przyszed na wiat w tak odlegych czasach
i dalekim kraju (Now, whyd you choose such a backward time /
And such a strange land? Czemu wybra dla swych dziaa
odpowied daj / Takie zacofane czasy i dziwny kraj). Rozwijajc t
myl, Judasz dochodzi do konstatacji, e gdyby Jezus zdecydowa si
przyj na ziemi w czasach obecnych, miaby uatwione zadanie, bo
rodki masowego przekazu pomogoby mu w dotarciu do szerokich
rzeszy wyznawcw:
14
M. Bielacki: Musical, s. 121.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 121
muzycznie przypomina muzyk kabaretow z elementami ragtimeu15.
W paszczynie choreograficznej zauway mona odwoania do tradycji
rewiowej tancerze wykonuj ukady charakterystyczne dla tego typu
przedstawienia, czcego elementy satyryczne oraz spektakularne numery
muzyczne, ktrych gwnym zadaniem jest rozbawienie publicznoci, bez
zbytniego zaangaowania intelektualnego. I wanie o to chodzi Hero-
dowi, ktry od Jezusa oczekuje tego samego dostarczenia nieskom-
plikowanej rozrywki, ktra urozmaiciaby jego ycie. Herod na wstpie
wspomina, e dugo czeka na spotkanie z Jezusem, gdy jest on bardzo
sawny w jego krlestwie. Co przynioso saw Chrystusowi? Herod nie
jest zainteresowany dogmatami wiary, ktre gosi Jezus interesuj go
bardziej sztuczki magiczne, ktre Jezus wykonuje w trakcie nauczania,
i tylko te pragnie oglda.
Prove to me that youre Udowodnij, e gupiec z Ciebie Basen mam rad widziabym,
no fool aden Jak po wodzie chodzisz w nim.
Walk across my swimming Przejd si po wodzie
pool
15
Tame, s. 123.
122 Magdalena Barczewska-Skarbo
wiat swoimi czynami (tak jak robi to na przykad David Copperfield)
to w dalszym cigu pozostaje zwykym oszustem. A moe Herod
wiadomie stara si zdeprecjonowa Chrystusa, ktrego postrzega jako
swojego wroga i ktrego pragnie upokorzy?
Zarwno tumaczenie filologiczne, jak i meliczna transpozycja My-
narskiego do wiernie oddaj charakter wypowiedzi Heroda. W pierw-
szym zacytowanym powyej fragmencie brakuje w tekcie Mynarskiego
wersu o uzdrawianiu kalek, ktry musia opuci najprawdopodobniej
ze wzgldu na konieczno utrzymania rytmu. Poradzi sobie jednak
duo lepiej ni w przypadku tumaczenia filologicznego z fragmentem
opisujcym chodzenie po wodzie. Chocia w Ewangelii w. Jana (J 6,
1621) uczniowie ujrzeli Jezusa kroczcego po jeziorze, Herod chwi-
lowo dysponuje tylko basenem, ale to waciwie mu wystarczy, eby
uwierzy w plotki przyniesione przez rzekomych wiadkw. Tumaczenie
filologiczne nie wspomina o basenie, przez co po raz kolejny dochodzi
do zatracenia komicznej wymowy fragmentu. Nastpny przytoczony
fragment songu wspomina o rozmnoeniu chleba, ktrego Chrystus,
zgodnie z ewangeli, dokona w Kafarnaum. Herod sugeruje, e odtwo-
rzenie tego cudu powinno by dla Jezusa zadaniem banalnym, biorc
pod uwag to, e w tym przypadku chleba ma wystarczy tylko dla
dworzan; sugeruje, e w zasadzie moe to uczyni stojc na gowie.
I tu znowu odwoanie do cyrkowca, wykonujcego swe sztuczki
w przedziwnych pozach, stoi w wyranej opozycji do powagi biblijnej
przypowieci. Niestety, w adnym z analizowanych tumacze nie udao
si zawrze tej komicznej aluzji. Co wicej, Mynarski zamienia bochenki
na skrk chleba, a czyni to najprawdopodobniej ponownie ze wzgldu
na ograniczenia wynikajce z liczby sylab przypisanych okrelonej liczbie
nut w tej frazie muzycznej.
Dowodem na to, e Herod rzeczywicie ma na uwadze przede wszyst-
kim dobre show, jest sownictwo, ktre kojarzy si z leksyk stosowan
w odniesieniu do gwiazd popkultury. You are the wonder of the year
czyli jeste objawieniem roku nie pojawia si w adnej wersji
tumaczenia; przekad filologiczny stosuje omwienie (Nie mwimy
o niczym innym), a Mynarski poprzez powtrzenie dokonuje intensy-
fikacji (Jeste przecie gwiazda gwiazd, Jeste hitw hit). Niezwykle
rockowym i czsto spotykanym w tym kontekcie wyraeniem jest zna-
na przede wszystkim z piosenki zespou The Queen fraza We will rock
you (to rock koysa/koysa si). Herod stwierdza, e z pewnoci
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 123
Jezus jest w stanie rozrusza/poruszy cynikw, czyli spowodowa, e
uwierz i zaangauj si podobnie, jak muzyka rockowa moe poruszy
wszystko, nawet ska (a rock skaa drugie znaczenie sowa). Still,
Im sure / That you can rock the cynics if you try. I znowu to Mynarski
pozostaje bliszy oryginaowi, mwic wstrznij nami, cynikami,
podczas gdy przekad filologiczny pozbawiony jest nuty emocjonalnej
Wierz jednak, e jeli zechcesz / Cynikw przekona, to zdoasz.
Pozostae wyraenia zwizane ze wiatem kultury popularnej to: Im
a captive fan Jestem wielkim fanem, ktrego brakuje w wersji
Mynarskiego, czy te: I only ask what Id ask any superstar / What
is that you have got / That puts you where you are? Chciabym
zapyta o to, o co zapytabym kad supergwiazd / Co jest w tobie
takiego / co przywiodo ci do miejsca, w ktrym jeste? niezbyt
fortunnie przetumaczone w transpozycji filologicznej na Jaki ukryty
talent / Popularno ci tak zyska?, a u Mynarskiego ograniczajce
si zaledwie do pytania Jak popularno zdobywa si tw?. Wydaje
si, e Mynarski poprawnie odczytuje intencje autora, ktry pragnie
ukaza Jezusa jako iluzjonist. Wniosek taki potwierdzaj takie decyzje
translatorskie jak zastpienie fragmentw oryginalnych bogatych
w tre i niemoliwych do oddania w jzyku polskim ze wzgldu na
ograniczenia warstwy muzycznej tzw. wypeniaczami, ktre kon-
sekwentnie nawizuj do nazewnictwa zwizanego z cyrkiem: Ach,
strzel taki numer, Zrb nam tu najlepsze / Twe sztuczki dwie lub trzy
/ To to drobiazg, jeli si magikiem jest jak Ty, Wic zrb nam jaki
trik. Oczywicie, w oryginale nie ma a tak bezporednich odwoa do
iluzjonistycznych umiejtnoci Jezusa, w tumaczeniu rekompensuj one
niemono zawarcia caej treci oryginau, cho nie da si ukry, e te
dwie wersje wywouj u czytelnika nieco inne skojarzenia.
Piosenka Ostatnia Wieczerza doskonale czy w cao wszystkie
elementy skadajce si na polifoniczno treci i formy widowiska
rock-operowego. Rozpoczyna j refren, ktry jeszcze dwa razy pojawia
si w dalszej czci utworu. Jest to fragment wykonywany przez chr
apostow zgromadzonych na poegnalnej kolacji z Jezusem. agodna,
wolna melodia jest tem dla wyciszonego tekstu, opisujcego ich bogi
stan, spowodowany obecnoci Chrystusa i kojcym wpywem pitego
podczas uroczystoci wina. Druga cz refrenu powicona jest roz-
waaniom dotyczcym roli, jak odgrywaj apostoowie. Wierz oni,
e ich zadaniem jest spisanie ewangelii, ktra przyczyni si do ich
124 Magdalena Barczewska-Skarbo
niemiertelnoci, poniewa na zawsze pozostan w pamici czytajcych
wyznawcw.
Polska wersja tego fragmentu zawiera wiele odstpstw od oryginau.
Mynarski w ramach wasnej strategii translatorskiej zdecydowa si na
archaizacj jzyka, czego nie mona zaobserwowa w oryginale (bym
nie wszystek umar). Dodatkowo sownictwo i metaforyka tego trans-
latu nawizuj bezporednio do jzyka biblijnego. Zamiast oryginalnych
trosk, ktre ton w toni wina, co sugeruje przede wszystkim stan upo-
jenia biesiadnikw prowadzcy do chwilowego zapomnienia o wszelkich
troskach i kopotach, w polskiej wersji napotykamy wymowne A na
stole chleb i wina dzban, nawizujce do symboliki Ostatniej Wieczerzy
i w adnym razie nie oddajce iloci wypitego trunku, ktry przecie
w dosownym tumaczeniu zmieciby si w basenie pool of wine.
agodna i spokojna melodia towarzyszca temu fragmentowi od-
zwierciedla wyciszenie i spokj apostow, ktrzy apeluj do wiata
Dont disturb me now, I can see the answers Nie przeszkadzaj
mi, widz odpowiedzi / Zanim noc zamieni si w dzie / ycie jest
dobre. W wyobrani odbiorcw maluje si wic grupa wyciszonych
winem mczyzn, ktrzy chc by pozostawieni w spokoju, bogostanie,
niezmconym wiadomoci, e jutro moe przynie wiele trudnych
chwil, skoro do rana mona jeszcze cieszy si yciem. Bogostanu
tego pod adnym wzgldem nie odzwierciedla tumaczenie. Wrcz
przeciwnie, napotykamy tu na duo bardziej wymowne, wrcz agre-
sywne sformuowania: Widz pyta sens, ktre we mnie pon / I na
najtrudniejsze z nich odpowied znam. Ponce pytania, to pytania
natarczywe i nurtujce, odpowied na najtrudniejsze z nich przychodzi
raczej w momencie intensywnych rozmyla i wysiku intelektualnego,
o ktry w obecnej chwili apostow nie podejrzewamy.
Refren ten pojawia si jeszcze dwukrotnie w dalszej czci piosenki.
Przy drugim powtrzeniu napotykamy zmian w trzecim wersie pierw-
szej czci. Po pocztkowym (powtrzonym) stwierdzeniu, e wszelkie
troski i zmartwienia ton w basenie wina, apostoowie zadaj pytanie:
Co w chlebie tym byo? Do gowy mi uderzyo?. A wic mamy tutaj
nawizanie do hippisowskich imprez, podczas ktrych biesiadnicy nie
tylko nie stroni od alkoholu, ale racz si rwnie narkotykami pod
postaci haszyszowych ciasteczek. Tumaczenie w ogle pomija t
zmian i trudno teraz stwierdzi, czy jest to wynik zwykego przeoczenia,
czy te Mynarski nie zdecydowa si na tak odwany krok, majc na
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 125
uwadze cenzur albo normy obyczajowe i fakt, e mogoby to obraa
uczucia religijnej czci widowni w polskich teatrach.
W momencie, gdy syszymy refren Ostatniej Wieczerzy po raz trzeci,
w samej kocwce utworu, nieoczekiwanie przybiera on form zblion
do chorau gregoriaskiego: wszystkie gosy cz si nagle w dostojny,
ascetyczny i spokojny ton, ktry pozostaje w pamici widzw.
I rzeczywicie, leitmotiv ten przenikn do wiata pozamusicalowego
i obecnie jest doskonale znany wszystkim praktykujcym katolikom
w Polsce. W formie prezentowanej podczas liturgii kocielnej zmieniono
tekst i utwr sta si apoteoz dobroci Chrystusa, ukazanego jako na-
uczyciel (uczysz mnie codziennie mdroci swoim Sowem), dawca
ycia i opiekun (Karmisz mnie codziennie Swoim ciaem / Poisz mnie
przedziwnie Swoj krwi) oraz rdo radoci i ambicji yciowych
chrzecijanina. Tym razem troski nie ton w winie, ale skadane s na
rce Jezusa; wyznawcy nie chc pisa ewangelii tylko j gosi;
a ch niesienia posugi apostolskiej nie wynika tak jak w musicalu
z egoistycznych pobudek i pragnienia niemiertelnoci (Aby nawet
po mierci mogli o nas mwi), tylko z potrzeby dzielenia si wiedz
o wielkoci i dobroci Jezusa z caym wiatem.
(- -)
- -
, ,
,
, . -
, , ,
, . ,
, ,
.
60-70- XX , --
, -
.
,
.
16
M. Bielacki: Musical, s. 121.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 129
, - -
, -
.
, ,
, , -
.
- 60-, 70- XX . -
-
, ,
, .
MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO
Summary
The article focuses on the genre of musical song on the basis of the rock-opera
Jesus Christ Superstar stressing that this particular genre has well-established rules and
possesses its specific characteristics. These include: apparent simplicity of lyrics, lack
of complex metaphors, and typical even tendentious linguistic devices. In is only
during the performance, which unites the picture, movement, word and music, when
the universal value is revealed, therefore it cannot be analysed in terms of its separate
components. Music, as a superior organisational force, is a category of otherness which
organises all the intersemiotic elements present in a show and has a direct impact on
the organisation of the textual level.
The second level of otherness present in this work is the co-existence of the Hippie
subculture of the 60s and 70s of the 20th century, inseparably linked with rock music,
which could not be rendered in the Polish translation due to the conservative, mostly
catholic Polish audience. The Polish adaptation was to bring closer the cultural con-
science of the Americans and at the same time not to be offensive or profane. Music
in the rock-opera incorporates dynamic, avant-garde and progressive songs, instead of
typical religious genres.
Another aspect of otherness in this work is the clothing, behaviour and language of
the characters, which is referred to as Hippie slang.
The task for the translators was to unite the age-old Christian tradition with the
socio-cultural phenomenon of the 60s and 70s of 20th century. Therefore the creators of
the rock-opera presented Jesus Christ as a thinker and a charismatic leader of a dissident
movement who was a victim of others, similar to other modern martyrs, such as Martin
Luther King or Robert Kennedy.
IWONA SIKORA, ALINA BRYLL
TRECI KULTUROWE
W DUBBINGU FILMW ANIMOWANYCH
O PRZEKADZIE OSOBOWYCH NAZW WASNYCH
Nauka o nazwach wasnych to onomastyka. Wyrni mona dwie due grupy nazw
wasnych. Jedna z nich to nazwy osobowe, odnoszce si do ludzi. Druga to nazwy
geograficzne nazywajce miejsca. Wyrnia si take mniejsze grupy, jak nazwy zwie-
rzt, statkw, czy cia niebieskich. K. Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocaw: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich 1987, s. 8.
4
Przez fikcyjne nazwy wasne rozumiemy nazwy odnoszce si do postaci fikcyjnych
stworzonych na potrzeby danego filmu, ktre hipotetycznie mogyby istnie w wiecie
rzeczywistym i by nazwami rzeczywistych osb i przedmiotw.
5
Okrelenie intencjonalne nazwy wasne pochodzi z pracy Krzysztofa Hejwow-
skiego (Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2004, s. 91101).
6
Zdaniem Hejwowskiego kade imi wasne jest imieniem znaczcym, mimo ency-
klopedycznej definicji, wedug ktrej nazwy wasne pozbawione s treci deskryptywnej
por. Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego. Red. K. Polaski. Wrocaw: Ossolineum
1999, s. 246247. Wedug Hejwowskiego, kada nazwa wasna posiada oprcz znacze-
nia etymologicznego (motywacyjnego), specyficzne znaczenie aktywowane w umyle
przynajmniej jednego z uczestnikw komunikacji. Okrelenie nazwy intencjonalne
znaczce odnosi si do takich nazw wasnych, ktre nios specyficzny komunikat
zaplanowany przez autora i opisuj jak charakterystyczn cech bohatera (zob. K.
Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna, s. 101103).
134 Iwona Sikora, Alina Bryll
autentyczne nazwy wasne (postacie historyczne, bajkowe, fil-
mowe i legendarne, np. Tom Wolfe, Abominable Showman, Barbra
Streisand).
W niektrych przypadkach zaistniay wtpliwoci, czy dan nazw
naley zakwalifikowa do kategorii nazw realistycznych czy intencjonal-
nych. Trudno wynika z tego, i waciwie kad nazw mona uzna
za znaczc7 w jakim stopniu. Czasami intencjonalno i potencjalne
znaczenie nazwy mog by trudne do odczytania, co zaley od tego, czy
informacja zawarta w nazwie wasnej jest informacj mniej czy bardziej
implicytn. W takich przypadkach jak Waternoose, Valiant czy Elast
Girl, komunikat w nich zawarty jest jasny, a umiejscowienie w kategorii
nazw intencjonalnych nie sprawia trudnoci. Czasami jednak komunikat
moe by bardziej subtelny i wtedy dan nazw mona zakwalifikowa do
obu kategorii, w zalenoci od tego, czy widz bdzie w stanie odczyta
owo ukryte znaczenie (np. Ramone, Ozzie, Edwina).
W analizowanym materiale wystpuj take nazwy pospolite uyte
w funkcji imienia wasnego, ktre mona rwnie zaklasyfikowa jako
nazwy intencjonalne, poniewa niejednokrotnie opisuj najbardziej cha-
rakterystyczn cech nosiciela: Ginger, Stickers, Dash. Dodatkowo,
imi wasne moe mie znaczenie dla odbiorcw angielskojzycznych
i odsya do konkretnych osb i zdarze, istniejcych bd majcych
miejsce w angielskojzycznej rzeczywistoci. W tumaczeniu jednak,
te same imiona wasne, ze wzgldu na rnice w bagau kulturowym
odbiorcw, mog straci swoj funkcj referencyjn i nie budzi u widza
polskiego podobnych jak u odbiorcw wersji angielskiej (bd nawet
adnych) skojarze. Zatem imiona wasne, ktre s intencjonalne w tek-
cie wyjciowym, mog w tekcie docelowym nalee do grupy imion
fikcyjnych, niemajcych szczeglnego znaczenia.
Na przykad w filmie Uciekajce kurczaki8 jedna z kur imieniem
Edwina na pocztku filmu zostaje w tradycyjny sposb poprzez
cicie gowy zgadzona przez pastwa Tweedych z powodu sabych
wynikw w znoszeniu jaj. Dla widza polskiego jej imi nie ma szcze-
glnego znaczenia. Odbiorca brytyjski skojarzy je natomiast z postaci
Edwiny Currie, ktra piastowaa stanowisko Ministra Zdrowia w gabi-
necie Margaret Thatcher. W 1988 roku Currie narazia si producentom
7
Tame. Problem znaczenia nazw wasnych wyjania Hejwowski (Kognitywno-ko-
munikacyjna, s. 8687).
8
Uciekajce kurczaki. Re. N. Park. DreamWorks 2000. Dialogi B. Wierzbita.
135
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
jaj, rolnikom i politykom, oznajmiajc w wywiadzie telewizyjnym, e
wiksza cz brytyjskiej produkcji jaj dotknita jest salmonell, co
spowodowao zaamanie na rynku i ogromne straty9. W rezultacie zostaa
zmuszona do rezygnacji ze stanowiska, co w jzyku angielskim bywa
okrelane wyraeniem: to get the chop. To get a chop w odniesieniu
do odwoywanych ministrw oznacza zosta wylanym, ale dosowne
tumaczenie tego idiomatycznego wyraenia to ci, odrba gow.
W ten sposb angielski odbiorca skojarzy imi kury, ktrej odrbano
gow za zbyt ma liczb zniesionych jaj, z osob pani minister, ktra
swoim nieodpowiedzialnym zachowaniem wywoaa popoch i straty
wrd brytyjskich producentw. Imienniczki spotkaa ta sama kara
getting a chop z tym e jedn w znaczeniu dosownym tego
wyraenia, a drug w znaczeniu przenonym stracia ona tylko sta-
nowisko, zachowujc gow. Dla widza polskiego imi Edwina nie
jest jednak imieniem intencjonalnym, poniewa nie ma on wsplnego
z odbiorc brytyjskim bagau dowiadcze. W ten sposb pewne niuanse
i skojarzenia s dla polskiego widza niedostpne.
Sytuacja odwrotna, kiedy w procesie tumaczenia znaczenie zostaje
nadane i imi neutralne dla odbiorcw angielskojzycznych staje
si imieniem znaczcym dla odbiorcw polskich, jest rwnie moli-
wa. W filmie Szeregowiec Dolot10 gwny bohater nazywa si Valiant
(mny), w polskiej wersji zosta on nazwany Frankiem Dolotem,
co niesie dodatkowe konotacje. Imi to jest prawdopodobnie aluzj do
postaci Franka Dolasa z filmu Jak rozptaem drug wojn wiatow.
9
Por. 1988: Egg industry fury over salmonella claim. Dostpny pod adresem:
<http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_2519000/2519451.
stm>.
10
Szeregowiec Dolot. Re. G. Chapman. DreamWorks 2005. Dialogi J. J. Wecsile.
136 Iwona Sikora, Alina Bryll
Heather, Bob, Rico), czyli zastosowali w stosunku do nich technik
reprodukcji, zwan inaczej transferem bezporednim przeniesienie
obcego imienia wasnego do tekstu docelowego bez lub z niewielkimi
zmianami (np. Babs Babs, Helen Helena, Phillip Filip).
Z analizowanych przykadw wynika, e w dubbingu nazwy wasne
osobowe podlegaj pewnym modyfikacjom. Po pierwsze, w tym przy-
padku transfer bezporedni to tylko pozornie technika polegajca na
braku tumaczenia, czyli reprodukcji elementu obcego w jego orygi-
nalnej formie. W rzeczywistoci imiona wasne przeniesione do dialo-
gw polskich podlegaj przede wszystkim adaptacjom fonetycznym. S
one wymawiane przez polskich aktorw, w zwizku z czym realizacja
fonetyczna rni si od ich oryginalnego brzmienia polscy aktorzy
wymawiaj je inaczej ni aktorzy angielscy. Po drugie, imiona wasne,
ktre syszymy w przetumaczonych dialogach, nie s uywane jedynie
w mianowniku, ale odmieniaj si przez wszystkie przypadki (np. Alex
Alexa Alexowi). Podlegaj wic procesowi adaptacji morfologicz-
nej umoliwiajcej traktowanie ich zgodnie z reguami gramatycznymi
jzyka polskiego.
Rezultatem zastosowania transferu bezporedniego jest pozostawie-
nie w tekcie docelowym elementw obcego pochodzenia, ktre mimo
drobnych zmian fonetycznych i morfologicznych nadal brzmi obco
i odsyaj widza do innego systemu kulturowego.
Tylko w nielicznych przypadkach zdecydowano si na przetumaczenie
angielskiego imienia wasnego stosujc jego polski odpowiednik bd
zastpujc go innym (np. Gorder Zygmunt, Steve Edek, Manny
Maniek, George Grzesiu). Technik t zastosowano w odniesieniu
do jednego lub kilku imion wasnych, natomiast pozostae przeniesiono
bez zmian. Oznacza to, e w obrbie jednego filmu stosowano dwie
rne strategie tumaczeniowe w odniesieniu do tego samego problemu:
fikcyjne nazwy wasne tumaczono stosujc strategi egzotyzacji lub
naturalizacji.
Uycie imienia wydaje si szczeglnie uzasadnione w tych przy-
padkach, kiedy tumacz zdecydowa si na wykorzystanie polskiego
odpowiednika lub imienia brzmicego podobnie (np. Manny Maniek,
Celia Celina, Mankowitz Makiewicz). Czsto jednak stosowano
imiona wasne, ktre nie s odpowiednikami imion angielskich (np.
Gorder Zygmunt, Steve Edek, Phil Edek, George Grzesiu,
Lizzie Gienia). Nasuwa si pytanie, dlaczego tumacze zastosowali
137
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
t technik tylko w odniesieniu do niektrych nazw wasnych i jakimi
kryteriami kierowali si, dobierajc poszczeglne imiona? Mona przy-
puszcza, e zamiarem tumacza, ktry zamieni angielsko brzmice
imi na swojskiego Ziutka, Niuni, Dziuni, czy Zygmunta byo
stworzenie efektu komicznego, bowiem budz one u polskiego odbiorcy
charakterystyczny krg skojarze.
11
Por. K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna, s. 101.
138 Iwona Sikora, Alina Bryll
wzgldu tumacz zdecydowa si pozostawi je w wersji angielskiej. Tak
strategi przyj w stosunku do wszystkich imion wystpujcych w tym
filmie. Jedyne elementy nazw wasnych, ktre przetumaczy to formy
adresatywne Mr. i Mrs., ktre raziyby w polskim tekcie, gdyby
pozostawiono je w wersji angielskiej.
Imiona gwnych bohaterw Wallace, Gromit i Hutch z filmu
Wallace i Gromit. Kltwa krlika12 naley w zasadzie uzna za nazwy
intencjonalne. Wallace moe kojarzy si z angielsko-indyjskim sowem
wallah oznaczajcym specjalist w jakiej dziedzinie, jakim niewt-
pliwie jest gwny bohater zapalony konstruktor i mionik serw,
ktry specjalizuje si w tworzeniu kolejnych, niezwykle kopotliwych,
wynalazkw. Gromit pochodzi prawdopodobnie od angielskiego so-
wa grommet, ktre oznacza plastikowe, metalowe lub gumowe kko
stosowane do wzmocnienia otworw w ubraniach lub materiaach albo
ochraniajce liny, przewody lub kable elektryczne przechodzce przez
otwory, w ktrych mogyby ulec uszkodzeniu. Jeli imi Gromit rze-
czywicie pochodzi od grommet, to jak najbardziej mona uzna je
za imi intencjonalne, bowiem ten sprytny pies niejednokrotnie chroni
i ratuje z opresji swojego pomysowego, ale znacznie mniej rozumnego
pana. Oba wyrazy wymawia si identycznie, i odbiorca angielskojzyczny
nie bdzie mie trudnoci z odczytaniem ukrytego znaczenia. Z kolei
hutch to w jzyku angielskim okrelenie klatki, w ktrej trzyma si
zwierzta domowe, a przede wszystkim krliki. Krlik Hutch wytwr
nieudanego eksperymentu z manipulatorem umysw, poddany prbie
wyleczenia z warzywnego naogu, sta si w polskiej wersji Balcerem.
By moe jest to aluzja do reform Leszka Balcerowicza, ktre porwnano
do efektw osiganych przez Wallacea. W polskim dubbingu imiona
gwnych bohaterw pozostawiono w oryginale, poniewa pojawiaj
si w tytule filmu, a sympatyczna para przyjaci wystpuje pod takimi
samymi imionami rwnie w innych krtkometraowych filmach. Akcja
filmu osadzona jest w latach 60. w maym angielskim miasteczku i wiele
elementw plastelinowego wiata daje temu wiadectwo: Wallace ubiera
si jak typowy Anglik, samochd, ktrym jed bohaterowie to Aust-
in A35 w wersji van, porzdku pilnuje angielski policjant, na ulicach
i w witrynach sklepw wisz plakaty z angielskimi napisami, a postacie
w specyficzny i bardzo widoczny sposb wymawiaj angielskie goski
12
Wallace i Gromit. Kltwa krlika. Re. N. Park. DreamWorks 2005. Dialogi B.
Wierzbita.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 139
(th). Wszystkie te fragmenty plastelinowej rzeczywistoci dobitnie wiad-
cz o tym, gdzie odbywa si akcja filmu. Podobnie jak w Uciekajcych
kurczakach, rwnie w tym filmie zachowano oryginalny koloryt i egzo-
tyk decydujc si na pozostawienie wikszoci imion w oryginalne,
a dialogi nie zostay wzbogacone o odniesienia do polskich realiw.
W innych przypadkach poza bohaterami tytuowymi zdecy-
dowano si na tumaczenie wybranych imion. Oprcz krlika Balce-
ra, taki los spotka mieszkacw miasteczka i uczestnikw konkursu
warzywnego: pani Grzdk, pani Kosiark, pana Sadzaka oraz pana
Zraszacza. W tumaczeniu tych nazw zastosowano jednak nie ich sow-
nikowe odpowiedniki, ale wyrazy o zupenie innym znaczeniu. Jedyn
cech wspln czc je z oryginaem jest to, e nawizuj do tematyki
warzywno-ogrodniczej. Tumacz postpi w taki sposb prawdopodob-
nie po to, aby zachowa elementy komizmu. Jak wida na podstawie
powyszych przykadw, w filmie Wallace i Gromit przetumaczono te
nazwy intencjonalne, ktrych znaczenie jest eksplicytne. W oryginale
pozostawiono natomiast te, w ktrych dodatkowa informacja jest bar-
dziej subtelna.
W filmie Iniemamocni13 nazwisko rodziny Niesamowitych/Niewiary-
godnych musi zaczyna si na liter I, bowiem bohaterowie nosz kostiu-
my, na ktrych na wzr stroju supermana widnieje wielka litera
I. Nie sposb jej zignorowa. Zorientowany widz domyli si od razu,
e owo I to litera, na ktr zaczyna si imi lub nazwisko bohatera.
W tym miejscu widoczna jest silna wspzaleno istniejca pomidzy
obrazem i sowem. Tumacz w polskiej wersji musia dostosowa swoje
tumaczenie do tej wizji. Z tego wzgldu zdecydowa si na porzucenie
dosownego znaczenia oryginalnego nazwiska i stworzenie neologizmu,
ktry bdzie si zaczyna na liter I a jednoczenie umoliwi zawarcie
dodatkowej informacji, tak jak to uczyniono w oryginale.
W pozostaych filmach intencjonalne nazwy wasne zbudowane s we-
dug kilku wzorw. Pierwszy z nich polega na tworzeniu imion i nazwisk
postaci, ktre nawizuj do tematyki filmu: Rybki z ferajny14 odnie-
sienia do wiata podwodnego i rnych gatunkw morskich stworze,
13
Iniemamocni. Re. B. Bird. Pixar & Walt Disney Pictures 2004. Dialogi
J.J. Wecsile.
14
Rybki z ferajny. Re. B. Bergeron, V. Jenson. DreamWorks 2004. Dialogi
B. Wierzbita.
140 Iwona Sikora, Alina Bryll
Roboty nazwiska postaci wzorowane na nazwach maszyn, narzdzi,
15
***
21
Tekst tej dziecicej rymowanki jest nastpujcy: Do you know the muffin man?
The muffin man, the muffin man. Do you know the muffin man? He lives in Drury
Lane.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 145
w zestawieniu z rozpoznaniem strategii egzotyzacji w tumaczeniu nazw
fikcyjnych.
W przekadzie a u t e n t y c z n y c h o s o b o w y c h n a z w w a s -
n y c h najczciej stosowan metod jest neutralizacja. Oznacza to, e
autentyczne antroponimy zostay w wikszoci przypadkw zastpione
wyraeniami oglnymi, nieposiadajcymi adnych konotacji kulturowych
i tym samym nieodsyajcymi widza ani do kultury rdowej, ani do
docelowej.
Powysze obserwacje pozwalaj stwierdzi, e strategi dominujc
w dubbingu filmw animowanych na jzyk polski jest naturalizacja
obcych treci i dostosowywanie tekstu translatu do realiw i oczekiwa
odbiorcw docelowych. Zauwaono jednak, e strategia ta nie jest re-
alizowana konsekwentnie. W rezultacie takich niekonsekwencji w tek-
cie translatu pozostay elementy egzotyczne, przypominajce o obcym
pochodzeniu filmu. Mimo tego, zabiegi naturalizacyjne wyrniaj si
na tle innych technik translatorskich i maj znaczny udzia w tworzeniu
efektw humorystycznych. Postpowanie takie nosi znamiona strategii
globalnej, ktra suy realizacji okrelonych z gry celw. Jednym
z nich jest stworzenie iluzji filmu przeznaczonego specjalnie dla polskich
odbiorcw, ktry wpisuje si w ramy ich potrzeb i oczekiwa. Dziki
naturalizacji dialogw odbiorca otrzymuje tekst oswojony, ktry kusi
swoj naturalnoci i autentycznoci a jednoczenie jest atrakcyjny
i atwy w odbiorze.
ANEKS
1
Tustym drukiem wyrniono te fikcyjne nazwy wasne, ktre zostay przetuma-
czone w polskiej wersji.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 147
Alex Alex
Marty Marty
Melman Mankowitz Melman Makiewicz
King Julien Krl Julian
Rico Rico
Kowalski Kowalski
Maurice Maurycy
Mort Mort
Phil the Chimpanzee Benek/Edek (nie mwi, ale zna jzyk
migowy)
Mason the Chimpanzee BT2 (imi drugiego szympansa pozo-
stawione jest bez tumaczenia, bowiem
nie byo waciwie koniecznoci, aby
je tumaczy. Szympans Edek, ktry
jest niemy i zna tylko jzyk migowy,
nie zwraca si do swojego towarzysza
(ktry potrafi mwi) po imieniu.
Dr Goldberg Dr Goldberg
(Melman) I cant be transferred. I have Nie, nie, nie mog mnie przenie. Ja je-
an appointment with dr Goldberg at 5. stem umwiony z doktorem Goldbergiem
na 5.
2
BT bez tumaczenia.
148 Iwona Sikora, Alina Bryll
Phillip Filip
Police Constable Albert MacIntosh Policjant Albert MacIntosh
(PC MacIntosh art jzykowy, ktry
gubi si w polskiej wersji)
Reverend/Vicar Clement Hedges Pastor/Wielebny Clement Hedges
1. Uciekajce kurczaki
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Fowler (myliwy polujcy na ptactwo) Fowler
Ginger (rudy kolor wosw, imbir) Ginger
Edwina Edwina
(Edwina Currie brytyjska minister zdro-
wia za rzdw Margaret Thatcher)
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 149
2. Roboty
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Rodney Copperbottom (miedziany ty) Radek Dekiel
Mr. Bigweld (wielki spaw) Pan Spawalski
Ratchet Brzeszczot
Phineas Ratchet Honoriusz Brzeszczot
Loretta Geargrinder (urzdzenie, szli- Loretta Electrolux
fierka)
Madame Gasket Madame Frezer
The Rusties: Fender Gwodziu
Piper Pinwheeler Hania
Crank Casey Max Kolanko (gos podkadany przez
Mariusza Maxa Kolonko)
Diesel Diesel
Aunt Fanny (pupa, tyek) Ciocia Bania
Cappy (nakrtka) Cynka Cykopulos
Mr. Nuts Pan Nakrtek
(nakretka, ale take wirowaty, wir-
nity)
Mr. Gunk (ma, gluty) Pan Mazut
Silverman (N) BT
Tinman (N) BT
Steele (N) BT
Orson Wheels4 (wheel koo BT
Orson Welles) (N)
3
Tustym drukiem wyrniono te nazwy, ktre zostay przetumaczone w polskiej
wersji.
4
Wystpujce w filmach Rybki z ferajny, Roboty oraz Auta nazwiska sawnych posta-
ci, ktre zostay zmodyfikowane w taki sposb, aby przypominay autentyczne nazwiska
osb z krgu kultury rdowej i jednoczenie nawizyway do tematyki danego filmu
mona zakwalifikowa zarwno jako nazwy autentyczne jak i intencjonalne.
150 Iwona Sikora, Alina Bryll
Axle Rose (Axle wa osiowy W. BT
Axl Rose) (N)
Britney Gears (gear mechanizm BT
Britney Spears) (N)
Farrah Faucett (faucet kran BT
Farrah Fawcett) (N)
MC Hammer (hammer mot MC BT
Hammer) (N)
Jeremy Irons (Iron elazo Jeremy BT
Irons) (N)
3. Rybki z ferajny
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Katie Current Katie Current (w polskiej wersji Katie
(w oryginale gos podkada Katie Couric Current mwi gosem Moniki Olejnik)
amerykaska dziennikarka telewi-
zyjna)
Jessica Shrimpson (N) BT
(shrimp krewetka Jessica
Simpson)
Mussel Crowe (N) BT
(mussel ma Rusell Crowe)
Cod Stewart (N) BT
(cod dorsz Rod Stewart)
Tuna Turner (N) BT
(tuna tuczyk Tina Turner)
5. Auta
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Lightning McQueen Zygzak McQueen
(aluzja do Glenna McQueena anima-
tora ze studia Pixar i Stevena McQueena
aktora i wielbiciela rajdw samocho-
dowych)
Stickers Lalu
(przezwisko, ktrego Sally uywa w stosunku
do Zygzaka, ktry zamiast wiate ma nalep-
ki, std Stickers nalepki/naklejki)
The King Strip Weathers Pan Krl
Chick Thunder Hicks Marek Grzmot Marucha
Mack Marian, Maniek, Maniuchna,
Maniusiek
Doc Hudson, Hudson Hornet Wjt Hudson
(wzorem dla tej postaci/samochodu jest
autentyczny Fabulous Hudson Hornet,
ktry w latach 19511953 startowa w
wycigach NASCAR. Pojazdem kiero-
wali Herb Thomas i Marshall Teague,
ktrzy s rwnie autorami tego prze-
zwiska)5
Tow Mater Zomek
Ramone Roman (imi uznane za intencjonalne,
bowiem w oryginale Ramone mwi z hi-
szpaskim akcentem, a imi dodatkowo
wskazuje na latynoskie pochodzenie bo-
hatera)
Luigi Luigi
Red Edek Sikawka
5
Zob. List of Cars characters. Dostpny pod adresem: <http://en.wikipedia.
org/wiki/List_of_Cars_characters>; Fabulous Hudson Hornet. Dostpny pod adresem:
<http://en.wikipedia.org/wiki/Fabulous_Hudson_ Hornet.
152 Iwona Sikora, Alina Bryll
Bob Cutlass Ojciec redaktor
(posta wzorowana na osobie sprawo-
zdawcy sportowego Bobie Costasie
w polskiej wersji mwi gosem
Wodzimierza Zientarskiego)
Darrel Cartrip Drugi wspsyn, take redaktor
(posta wzorowana na Darrelu
Waltripie w polskiej wersji gos
podkada Maciej Zientarski)
Kori Turbowitz Reporteka Turbicka
Rusty Czesio
Dusty Wiesio
Mia, Tia adoratorki Zygzaka; Im Niunia, Dziunia Jestem Niunia.
Mia. Im Tia (aluzja do samochodu A ja Dziunia.
marki Mazda, model Miata).
6. Iniemamocni
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
The Incredibles Iniemamocni
Mr. Incredible Pan Iniemamocny
Elast Girl Elastyna
Violet (czarne wosy z fioletowym Wiola
poyskiem)
Dash (pd, zryw) Maks
Frozone /Lucius Best Mroon/Lucjusz Best
Incrediboy Iniemaboy
Mirage Mirage
Bomb Voyage Bomb Voyage
Harry Hardluck, Sally Sobstory (hard-
luck pech, sobstory zawa his-
toria)
Pan Humph do Roberta rozmowa Dlaczego zaczynasz wywala gotwk
w jego biurze dotyczca postpowania przez okno, ile razy jaka ofiara zaczyna
z klientami: ci jcze przez telefon!?
Tell me how thats possible with you
writing checks to every Harry Hardluck
and Sally Sobstory that gives you a
phone call?
S. J. Paladino. Gazerbeam (gaze wiatomi
spojrzenie, beam strumie)
Baron von Ruthless (bezwzgldny) Masakrator
153
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
Tab. 3. Zestawienie autentycznych nazw wasnych osobowych wy-
stpujcych w analizowanych filmach
rdo: opracowanie wasne
1. Shrek
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Robin Hood6 Robin Hood
Gingerbread Man Ciastek
Dialog pomidzy Lordem Farquaadem C: Syszae o Muchomorku?
i Ciastkiem: LF: O Muchomorku?
C: Do you know the muffin man? C: Tak, o Muchomorku.
LF: The muffin man? LF: Tak, znam Muchomorka. To ten od
C: The muffin man. wirka, tak?
LF: Yes, I know, the muffin man who C: Tak, wirek krci z Muchomorkiem.
lives on the Drury Lane? LF: Z Muchomorkiem?
C: Well, shes married to the muffin C: Tak! Z Muchomorkiem!
man LF: wirek krci z Muchomorkiem
LF: The muffin man?
C: The muffin man!
LF: Shes married to the muffin man
Heimlich
Osio w scenie, kiedy Shrek zostaje tra-
fiony strza w tyln cz ciaa;
Does anyone know the Heimlich?7 Czy jest na sali lekarz?
2. Madagaskar
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Tom Wolf, Lincoln Center Clinton, (Teatr) Narodowy:
Dialog pomidzy dwoma szympansami W radiu mwili, e Clinton ma jaki
uciekajcymi z zoo: odczyt w Narodowym.
I heard Tom Wolfe is speaking at Lin-
coln Centre.
Lady Liberty Dziedzictwo narodowe
Alex na play, prbujc zapali pochodni
na konstrukcji przypominajcej Statu
Wolnoci: Nie bdziemy bezczeci dziedzictwa
Were not using wild fire on Lady narodowego, chyba.
Liberty.
6
Tustym drukiem wyrniono elementy kulturowe w postaci antroponimw auten-
tycznych oraz ich polskie tumaczenia.
7
Henry Heimlich amerykaski lekarz, wynalazca tzw. manewru Heimlicha,
zwanego take toczni brzuszn techniki pomocy przedlekarskiej stosowanej przy
zadawieniach.
154 Iwona Sikora, Alina Bryll
New York Giants Olbrzymy z Nowego Jorku
Lemury na powitanie zwierzakw z no-
wojorskiego zoo:
All hail to New York Giants! Niech yj olbrzymy z Nowego
Jorku!
3. Rybki z ferajny
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Godfather Ojciec chrzestny
, -
.
, , -
,
. :
, .
:
, (
), .
,
.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 155
IWONA SIKORA, ALINA BRYLL
Summary
The paper focuses on the analysis of cultural content in selected cartoons dubbed
from English into Polish and on translation strategies implemented while dealing with
personal proper names. Problems in translation result from visual, verbal, non-verbal
and acoustic elements of the text which amplify the cultural message. Personal proper
names are divided into fictional, intentional and authentic ones. On the basis of the
analysis carried out it was observed that in translating fictional names the foreignizing
strategy was applied, in translation of intentional names the strategy of domesticating
(naturalization) prevailed while authentic names were usually neutralized. All in all, the
strategy of naturalization was found dominant in translation of the dubbed cartoons with
the text mostly adjusted to the reality and expectations of a target reader.
WACAW M. OSADNIK
5
Horacy: Ars Poetica, Cyt. za: tame, s. 4851.
6
Zob.: J. C. Catford: A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford Univer-
sity Press 1965; E. Nida, C. Taber: The Theory and Practice of Translation. Leiden:
Brill 1969.
7
J. C. Catford: A Linguistic Theory
8
E. A. Nida: Toward a Science of Translating: with special reference to principles
and procedures involved in Bible translating. Leiden: E. J. Brill 1964.
159
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
Poszukiwanie ekwiwalencji stao si te podstaw wystpienia Alek-
sandra Tytlera, ktry w dziele Essay on the Principles of Translation9
wyszed od stwierdzenia, e dobre tumaczenie powinno zawiera idee,
styl i kompozycj oryginau oraz przestrzega zasady umieszczania
komponentw kulturowych oryginau w przekadzie. Swoje idee uj
on w trzech tezach:
przekad powinien dawa peny obraz myli zawartych w dziele
oryginalnym;
styl i kompozycja tekstu docelowego powinny si cechowa tymi
samymi komponentami, co tekst wyjciowy;
przekad powinien zachowa ca pynno, jasno i elegancj
tekstu wyjciowego10.
Do Tytlera nawizuje Wilhelm von Humboldt, mwic e przekad nie
powinien by adaptacj oryginau do norm jzyka i kultury odbiorcy, ale
powinien by oryginaowi wierny i respektowa jednoczenie kulturowe
uwarunkowanie jzyka. We wstpie do swego tumaczenia Agamemnona
(Aeschylos Agamemnon metrich bersetzt) pyta on: jak wic sowo,
ktrego znaczenie nie jest przekazywane bezporednio za pomoc zmy-
sw, moe by idealnym ekwiwalentem sowa w innym jzyku?11. W
dalszej czci rozwaa Humboldt wyranie stwierdza, e kultura jednego
jzyka rni si od kultury innych jzykw, poniewa kady nard ma
wasny zbir myli wyraanych w komunikowaniu codziennym, std
te przekad nie moe si ogranicza do czystej transpozycji wyrazw,
fraz i zda, ale musi uwzgldnia skarbiec kultury danego narodu12.
Tym samym Humboldt daje pocztek okresowi filologicznemu w histo-
rii bada nad tumaczeniem, w ktrym to okresie nacisk pooony jest
na funkcj procesu jzykowego przekadu (), a nie na statyczny
system jzykowy (). W konsekwencji tej przemiany rozumienie
pojcia ekwiwalencja w przekadzie zaley od tego, jaki punkt widzenia
samego procesu tumaczenia zostaje obrany. Jeli spojrzymy na przekad
jako na produkt () zwizany z dwoma tekstami, z ktrych jeden
jest przekadem drugiego, to moemy ulec pokusie skonstatowania, e
9
A. Tytler: Essay on the Principles of Translation. London 1970.
10
Tame.
11
W. von Humboldt: From the Introduction to his Translation of Agamemnon. W:
Theories of Translation. An Anthology of Essays from Dryden to Derrida. Red. R. Schulte
and J. Biguenet. Chicago: University of Chicago Press 1992 (Prze. W.O.).
12
Tame, s. 56.
160 Wacaw M. Osadnik
przekad to zastpienie materiau tekstualnego jzyka wyjciowego (L1)
przez ekwiwalent materiau tekstualnego w drugim jzyku (L2). Z innym
pogldem na przekad bdziemy mie do czynienia wtedy, kiedy przyj-
miemy zasad dynamicznego podejcia do procesu przekadowego. Wa-
nie w procesie () zawarto informacji w jzyku wyjciowym
moe by zastpiona przez zawarto informacji w jzyku docelowym.
Celem przekadu jest wwczas zreprodukowanie w jzyku docelowym
najbliszego naturalnego ekwiwalentu materiau informacyjnego jzyka
wyjciowego.
Wspczesne teorie ekwiwalencji maj wielu wsptwrcw. Jednym
z nich jest Anton Popovi, ktry wyrnia cztery podstawowe typy
ekwiwalencji:
ekwiwalencj lingwistyczn, ktr najkrcej mona okreli jako
tumaczenie sowo w sowo, poniewa zakada cakowit homogenicz-
no tekstu wyjciowego z tekstem docelowym;
ekwiwalencj paradygmatyczn, gdzie elementy gramatyczne, wy-
bierane s tak, by tekst docelowy by zbudowany paralelnie do tekstu
wyjciowego ze szczeglnym uwzgldnieniem planu semantycznego
obydwu jzykw;
ekwiwalencj stylistyczn, ktra ma na celu podkrelenie warstwy
ekspresyjnej jzyka dziki takiemu doborowi leksemw, ktry kadzie
nacisk na ich znaczenie, a nie na form;
ekwiwalencj tekstualn, gdzie z kolei forma ma wiksze zna-
czenie ni tre13.
Wymienione cztery typy ekwiwalencji nigdy nie wystpuj w czystej
postaci zawsze si przeplataj, co jest dalej uwarunkowane rodzajem
przekadanego tekstu. Na przykad tumaczenie napotkanych w tekcie
idiomw polega gwnie na operowaniu ekwiwalencj stylistyczn, na
podstawie ktrej zastpuje si idiom jzyka wyjciowego idiomem jzyka
docelowego. Ekwiwalencja ta moe by mocna, czyli pena (np. to swim
against the current = pyn pod prd), saba (np. not to turn a hair
= okiem nie mrugn) i zerowa, gdzie brak jest odpowiednika w jzy-
ku docelowym np. angielski idiom to go dutch (wtedy w przekadzie
uywa si jzyka opisowego, np. podzieli si kosztami rachunku).
Ekwiwalencja mocna polega zatem na cakowitym zachowaniu sensu
oryginau przy uyciu tych samych sw (jest obecna gwnie w tuma-
14
Y. Yu, W. Li: Analysis of Nidas Dynamic Equivalence from the Perspective of
Domestication and Foreignization. Dostpny pod adresem: <http://www.linguist.org.
en/doc/su200709/su2007915.pdf>.
15
V. Leonardi: Equivalence in Translation: Between Myth and Reality. Dostpny
pod adresem: <http://www.accurapid.com/journal/14equiv.htm>.
162 Wacaw M. Osadnik
jzyka. rdem koncepcji wielosystemowej jest rosyjski formalizm,
praski strukturalizm i szkoa tartuska. Poczenie najlepszych elementw
rdowych wyej wymienionych kierunkw badawczych daje podsta-
wy do badania tekstw kultury, podlegajcych przekadom w najszer-
szym znaczeniu tego sowa. Chodzi bowiem o przekad na wszystkich
moliwych poziomach, z uwzgldnieniem kontekstw kulturowych,
religijnych, obyczajowych itp. Jak pisa jeden z gwnych teoretykw
wielosystemowej koncepcji przekadu, proces tumaczenia zachodzi
wtedy, kiedy zostanie speniony przynajmniej jeden z wymienionych
niej warunkw:
kiedy wielosystemowo kultury docelowej nie jest jeszcze
ustalona;
kiedy wielosystemowo kultury docelowej jest saba lub pery-
feryjna;
kiedy wielosystemowo kultury docelowej jest w punkcie zwrot-
nym lub kryzysowym16.
Zohar twierdzi dalej, e wybr tekstu do tumaczenia zaley od dwch
podstawowych kryteriw: znaczenia tekstu w kulturze rdowej i domi-
nacji kultury rdowej, czyli jej przewagi nad kultur docelow. Przez
przewag (lub dominacj) rozumie on zaistnienie tekstu w kulturze, jego
pozytywne oceny, a nawet szczegln mod na tekst. Tak rol w polskiej
kulturze spenia powie Doroty Masowskiej Wojna polsko-ruska pod
flag biao-czerwon17. Zanim jednak przejdziemy do analizy przekadw
powieci Masowskiej na jzyk angielski, musimy jeszcze zatrzyma si
przy innych istotnych zaoeniach teorii wielosystemowej, poniewa do
niej bdziemy si najczciej w tej analizie odwoywa.
Zainicjowane w Instytucie Portera (Tel Awiw) wielosystemowe studia
nad literatur i innymi sztukami znalazy kontynuacj w Europie (Belgia,
Holandia, Francja, Niemcy) oraz w Stanach Zjednoczonych i w Kana-
dzie. W ramach tych studiw zakada si, e literatura to dynamiczny
system funkcjonalny o charakterze znakowym i e badaniu podlegaj
wszystkie typy literatury: zarwno niska jak i wysoka, centralna
i peryferyjna itd. Poniewa jest to teoria formalna, zakada si, e regu-
16
I. Even-Zohar: The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem.
W: Literature and Translation: New Perspectives in Literary Studies. Red. J. S. Holmes,
J. Lambert, R. van den Broeck. Leuven: Acco 1978, s. 47 (prze. W.O.).
17
D. Masowska: Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon. Warszawa: Lampa
i Iskra Boa 2005.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...163
y i zbiory hipotez, ktre j determinuj s dane eksplicytnie. Tradycyjne
pojcia strukturalne takie jak synchronia/diachronia, struktura/suma,
cechy dystynktywne itp., s rwnie czci tej teorii. Przekad oparty
na zasadach wielosystemowych odrzuca wymg adekwatnoci na korzy
akceptowalnoci, odrnia podejcie teoretyczne od opisowych studiw
przekadowych, oddziela to, co potencjalne od tego, co zrealizowane.
W rezultacie tych zaoe ekwiwalencja przekadowa stanowi centralny
punkt wszelkich teoretycznych i praktycznych poczyna translatorskich.
Jak twierdzi Even-Zohar:
20
R. de Beaugrande: The Concept of Equivalence as Applied to Translating. W:
Poetics Today 1981, 2(4), s. 66.
21
G. Toury: Enhancing Cultural Changes by Means of Fictitious Translation. W:
Translation and Cultural Change. Red. E. Hung. AmsterdamPhiladelphia: John Ben-
jamins Publishing 2005, s. 3.
165
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
kulturowy, ktry w przekadzie Wojny jest istotnym dowiadcze-
niem tumacza.
Kiedy w 2002 roku Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon
pojawia si na rynku wydawniczym jej autork okrzyknito literack
gwiazd sezonu, nazwano j polsk Sagank, porwnywano z najwik-
szymi pisarzami, a ksik okrzyknito bestsellerem na skal wiatow
i sklasyfikowano jako pierwsz w Polsce powie dresiarsk:
Inevitably, journalists have sought a way to explain the rise of this phenomenon,
and they have found a convenient solution in pokolenie nic the Nothing Genera-
tion for which Masowskas novel would appear to serve as mouthpiece. Its not
a bad fit: The Nothing Generation includes all the twenty somethings who scarcely
remember the lean years before 1989, when Central Europe shed Communism, which
means that they have little basis for comparison with the rapid economic change,
the influx of foreign goods and pop-kitschy images, the violent social stratification,
22
Nota wydawcy o Wojnie polsko-ruskiej Dostpna pod adresem: <http://free. art.
pl/maslowska/wojna.html>.
166 Wacaw M. Osadnik
and the all-too-obvious political corruption that shape their world at the beginning
of a new millennium23.
28
R. Jakobson: Selected Writings. T. 7. Hague: Gruyter 1985, s. 107.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...169
znaczy i dlatego jest nieprzekadalne na inne jzyki. To wanie z powodu
takich trudnoci tumacz musi by uwraliwiony na kontekst kulturowy
danego komunikatu jzykowego, ktry to komunikat jest powizany
z pewnymi wartociami kulturowymi, a take z zachowaniami i emocjami
uytkownikw jzyka.
W powieci Doroty Masowskiej znajduje si na przykad odniesienie
do kultowej piosenki Kasi Kowalskiej Bl jest dzi mym kochankiem (pyta
Gemini). W oryginale Masowska pisze: [] a bl i cierpienie s mym
nieodcznym kochankiem (s. 41). Pniej w tekcie znajdujemy jeszcze
raz bezporednie odniesienie do sztuki wokalnej Kasi Kowalskiej (s. 206),
ale poniewa niemoliwe jest przekazanie kontekstu kulturowego przywo-
anego cytatu, std w wersji angielskiej mamy przekad dosowny []
and pain and suffering are my inseparable lover (s. 46). W innym miejscu
pojawia si cytat z piosenki Edyty Bartosiewicz Ostatni: Ziemia rozstpi
si w nicoci twarz (s. 56) The land will open up into the face of
nothingness (s. 72). Podobnie z nawizaniem do poezji Adama Mickiewi-
cza A teraz poloneza czas zacz z Magd (s. 23) And now its
time to strike up the polonaise with Magda. Paloff przekada fraz wzit
z Pana Tadeusza dosownie, podczas gdy w istniejcym tumaczeniu na j-
zyk angielski fragment ten zaczyna si od sw For the polonaise now
i mgby by wykorzystany w tumaczeniu Wojny jako cytat.
Taki typ przekadu, pomijajcy tekst ju przetumaczony i funkcjo-
nujcy w obiegu kultury docelowej, Gideon Toury nazywa pseudo-prze-
kadem29. Polega on na tym, e tekst docelowy udaje przekad, gdy
w istocie jest tylko kalk tekstu rdowego, niwelujc jego pierwotny
kontekst kulturowy.
Najciekawsze dla naszej analizy s dusze wypowiedzi nalece do
dyskursu blokersw. Oto kilka przykadw takich wypowiedzi z angiel-
skimi tumaczeniami o rnym stopniu ekwiwalencji:
29
G. Toury: Enhancing Cultural Changes, s. 4.
170 Wacaw M. Osadnik
and finally theyre going to gnaw away at you and things wont be so easy for you
anymore with the grip, youre going to fucking poof away in a cloud and perform
miracles, cure the faithful of the runs (s. 214).
A tu jeb, jeb, lec panele wam na te genetycznie posrane by jak jakie jebnite
meteoryty, ksiyce czy planety z nieba. Jeden na twego brackiego. Za dilerk, za
jego egoizm, utratyzm, przelecenie Arlety i jej potem zostawienie, porzucenie na
pierwszym przystanku. Za trzymanie pitki z Ruskimi. Jeb mu w gow. I do szpi-
tala na oddzia zakany. Lub lepiej zamknity od razu. Jeb! Kolejny w tw matk.
Za ploty, za caego Zeptera, w ktrym robi interes i niez kask. Za bandyckie ceny
w horrendalnym solarium (s. 42).
And then fuck, fuck, fuck, the panels are flying into your genetically shithoused
skulls like some fucking meteorities, moons or planets from the sky. One on your
brother. For dealing, for his egoism, his depravedness, for screwing Arleta and
then dumping her, deserting her at the first stop. For holding on two fivers for the
Russkies. Fuck him in the head. And to the hospitals isolation ward with him. Or
better, lock him up right away. Fuck him! And your mother next! For her rumors,
for the whole Zepter thing, where she does business and makes pretty good bank.
For the criminal prices in the horrendous solarium (s. 53).
Albo inn zajebist greck piosenkark. Pizd Gratis ze swym mem z castingu
Kutasem Gratisem (s. 211).
Or maybe another fucking awesome Greek singer. Pussy Gratis with her husband
from casting, Pennis Gratis (s. 267).
31
Tame, s. 9697.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej... 173
[] mwi natychmiast i przyduszam odpowiedni klawisz na wersalce, co by ta
odpowied nie wzia dupy w troki z ekranu, zanim zd j wybra (s. 161).
I say instantly and press the appropriate button on the sofa bed so that that answer
wont haul ass off the screen before I have a chance to select it (s. 199).
Koniec artw myl sobie i by nie byo siary, e szukaj mojego brackiego,
eby nie byo siary, e jako rodzina jestemy wszyscy kryminalni [] (s. 105).
Jokes over I think to myself, and if only it werent fucked up that theyre
looking for my bro, if only it werent fucked up that as a family we are criminals
(s. 127).
Troch mnie to podkurwia, jako e, mimo e jest ranek, to to jest jednak siara,
nieza kaszana takie postpowanie (s. 36).
That pretty much pisses me off because notwithstanding the fact that its morn-
ing-time, thats just fucked up (s. 41).
( -
- )
. .
,
,
.
, .
-
- ,
, ,
. ,
. , , ,
.
WACAW M. OSADNIK
Summary
In the theoretical part of the article the author discusses the notion of the cultural
equivalency from the historical perspective, starting from ancient concepts of Cicero and
Horace, ideas of Alexander Tytler, and von Humboldt, ending up with contemporary
theories by Nida, Popovi, Toury and Even-Zohar. The point of departure for the ana-
lytical part is the polysystem theory, which assumes that literature is a formal dynamic
functional system. The translation of a literary work of art rejects the requirement of
adequacy for the sake of acceptability. The analysis of the English version of the novel
by Dorota Masowska, titled Snow White and Russian Red (Polish: Wojna polsko-ruska
pod flag biao-czerwon), shows the scale of difficulty which the translator experienced
in order to achieve the target text rooted in the target culture. The author of the essay
shows what kind of equivalences Benjamin Paloff, a translator of the novel into English,
176 Wacaw M. Osadnik
selected. Then he analyses them, pointing out solutions incompatible with the polysytem
theory point of view, and with the cultural transformation of the original text.
MARTA KAMIERCZAK
1
. Oprac. . . . W: . . : . :
- 1962, s. 203218.
2
Tame, s. 211.
3
Tame, s. 204.
4
Nieustannie wznawiane, rwnie w wydaniach kieszonkowych; zob. niedawne
wznowienia: Dover Pubns 2006, Nuvision Pubns 2007.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 179
spektywy. Dominujc technik narracyjn stanowi tu skaz histori
tytuowej bohaterki opowiada Maksym Maksymicz, sztabskapitan, stary
onierz, ktry wikszo ycia spdzi na walce w szeregach carskiej
armii podbijajcej i utrzymujcej w posuchu plemiona kaukaskich g-
rali. To gwnie on przedstawia i ocenia rzeczywisto Kaukazu wobec
podrujcego oficera-literata (ktry jest najbardziej zewntrznym nar-
ratorem powieci). Poprzez opowie Maksyma Maksymicza poznajemy
take niektre pogldy i wypowiedzi Pieczorina, tytuowego bohatera
naszych czasw.
Uznanie narodw kaukaskich za obcy gatunek, ktrego obyczaje
i normy rni si diametralnie od zwyczajw, potrzeb i praw Zdo-
bywcy, zostaje zasygnalizowane na samym pocztku utworu. Mak-
sym Maksymicz objania narratorowi nowicjuszowi w sprawach
kaukaskich:
!5 , , ?
, ? - ;
, -,
! ?.. -
! , . ,
!6.
5
Wszystkie wyrnienia w cytowanych tekstach moje M.K.
6
. . : . W: tego: -
. Tom 4. : 1984, s. 910. Wszystkie
cytaty wedug tego wydania, dalej w tekcie opatrzone wycznie numerami stron.
180 Marta Kamierczak
s zoliwi i podstpni: tylko udaj, e staraj si zmusi woy do
ruszenia z miejsca, w rzeczywistoci z rozmysem utrudniaj Rosjanom
podr;
domagaj si bakszyszu (s chciwi), ktry wydadz na wdk
(s pijakami);
nic nie warto od nich wymaga ( ?), bo
tacy s i ju; oraz informacja sprzeczna: okupanci ich rozpucili, zepsuli
swoj dobroci (nic nie wymagajc).
Zaznaczmy, e Maksym Maksymicz posuguje si tymi szablonami,
z jednej strony bazujc na duej wiedzy pochodzcej z wieloletniego
bezporedniego obcowania z Kaukazem, z drugiej jednak jest niewia-
domy rde tego specyficznego negatywnego wartociowania obcoci,
tzn. mechanizmw psychicznych, ktre pozwalaj mu zachowa spokojne
sumienie pomimo udziau w wojnie zaborczej7.
Trudno take oceni, w jakim stopniu przedstawiony w Bohaterze
naszych czasw stereotyp mieszkaca Kaukazu odzwierciedla pogldy
autora, ktry przecie sam nalea do armii cywilizowanych zdobyw-
cw. Jak dowodzi Krystyna Galon-Kurkowa, Lermontow niejednokrotnie
igra stereotypowym wyobraeniem Kaukazu, to zaspokajajc, to znw
zawodzc oczekiwania spragnionego egzotyki czytelnika8, a faktowi,
e poszukujcy wolnoci bohater zostaje onierzem armii okupacyjnej
nadaje wydwik ironiczny i gorzki9. Temat Orientu Rosjan traktuje
zatem Lermontow ambiwalentnie. Ponadto, niezalenie od dzisiejszej
oceny podbojw kolonialnych czy te stosunku tumacza np. do imperia-
lizmu carskiej Rosji, zadaniem przekadu jest odzwierciedlenie obecnego
w oryginale stereotypu obcoci wraz ze wszystkimi jego implikacjami
ideologicznymi.
Powrmy zatem do zacytowanego wyej fragmentu rosyjskiego
tekstu i porwnajmy go z wybranymi przekadami. Wypowied Maksy-
ma Maksymicza ma kluczowe znaczenie, bowiem zapowiada okrelon
optyk obcoci, ktra bdzie konsekwentnie realizowana w utworze.
W zwizku z powyszym, passus ten wymaga szczeglnej uwagi rwnie
7
Por. stanowisko psychologii poznawczej na temat negatywnego stereotypu obcoci,
np. E. Aronson: Czowiek, istota spoeczna. Prze. J. Radzicki. Warszawa: PWN 2005,
s. 138.
8
K. Galon-Kurkowa: Nad proz Michaa Lermontowa. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu
Wrocawskiego 1984, s. 160.
9
Tame, s. 220.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 181
od tumacza, bo w nim wanie zogniskuje si caa strategia traktowa-
nia obcoci w przekadzie. W tumaczeniu Luboradzkiego fragment ten
brzmi nastpujco:
Straszne szelmy ci Azjaci! Pan myli, e oni co pomagaj tym krzykiem? Diabli
ich wiedz, co krzycz! A woy ich rozumiej; niech pan zaprze nawet dwadziecia,
gdy oni krzykn po swojemu, aden nie ruszy z miejsca Straszne oszusty! I co
im pan zrobi? Lubi zdziera z przejezdnych Zbaamucili otrw! Zobaczy pan,
jeszcze wyudz od pana na wdk. Ja ich ju znam, mnie nie nabior!13.
Theyre terrible beasts, these Asiatics! You think that all that shouting means
that they are helping the oxen? Why, the devil alone can make out what it is they
do shout. The oxen understand, though; and if you were to yoke as many as twenty
they still wouldnt budge so long as the Ossetes shouted in that way of theirs Aw-
ful scoundrels! But what can you make of them? They love extorting money from
people who happen to be travelling through here. The rogues have been spoiled!
You wait and see: they will get a tip out of you as well as their hire. I know them
of old, they cant get round me!14.
16
Zdanie The rogues have been spoiled brzmi jednak bardzo literacko. Rogue
to wyzwisko wzgldnie czsto pojawiajce si u Szekspira; o Falstafie mwi si This
same fat rogue, a na licie dramatis personae w Zimowej opowieci (The Winters
Tale) figuruje Autolycus, a rogue. Spoil natomiast znaczy rozpieszcza, psu
(dziecko)(K).
185
Obco w oryginale, obco w przekadzie...
doci (por. , , , s. 31).
Tumacze kilkakrotnie wykorzystuj take uyte na pocztku sowo
scoundrel.
Cakowicie znika z angielskiego przekadu wyraenie na wdk,
zastpowane zawsze enigmatycznym tip. W niektrych przypadkach
prowadzi to wrcz do zaburzenia sensu wypowiedzi, np.:
! , - ,
: , ! : -
(s. 10).
What a people they are! he said. They dont even know the Russian for
bread, but they have mastered the phrase Officer, give us a tip! In my opinion,
the very Tartars are better, they are no drunkards, anyhow
! -,
, - .
! . ? ,
! -
, , ,
: .
! (s. 12).
17
Zauwamy, e u Luboradzkiego we frazie dokuczyy nam porzdnie te zabijaki!
(s. 13) ta sama kocwka fleksyjna jest uyciem standardowym.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 187
dawa si jednorodn mas, to w istocie wiele narodw. Sztabskapitan
odczuwa wyran wyszo wobec wszystkich kaukaskich nacji, niemniej
u niektrych jest w stanie dostrzec pewne zalety. Jako onierz, Maksym
Maksymicz ceni naturalnie odwag i bitno, dlatego Osetyjczycy stoj
w jego mniemaniu najniej18, swego rodzaju uznaniem ciesz si za
Czerkiesi19.
A oto przekady:
Biedni ludzie []
Strasznie gupi! odpar. Czy uwierzysz pan? nic nie umiej, nie s
zdolni do przyjcia jakiejkolwiek owiaty! Ju to przynajmniej nasi kabardycy
albo czeczecy, chocia rozbjnicy i goysze, ale za to by odwane, a ci nawet do
broni nie maj ani odrobiny ochoty: porzdnego kindau u adnego z nich pan nie
zobaczysz. Zaiste prawdziwi osetyni (Luboradzki, s. 1213).
Strasznie gupi! odpowiedzia. Czy da pan wiar? Nic nie umiej robi,
nie s zdolni do adnej nauki! Ju nasi Kabardycy lub Czeczecy przynajmniej,
cho rozbjnicy, hoysze, ale za to szalone pay gotowi na wszystko, a ci nawet do
broni nie maj adnego upodobania: porzdnego kindau u adnego z nich si nie
zobaczy. Prawdziwi Osetycy! (Rogowicz, s. 10).
Wretched people, these! I said to the staff-captain, indicating our dirty hosts,
who were silently gazing at us in a kind of torpor.
And an utterly stupid people too! he replied. Would you believe it, they
are absolutely ignorant and incapable of the slightest civilisation! Why even our
Kabardians or Chechenes, robbers and ragamuffins though they be, are regular dare-
devils for all that. Whereas these others have no liking for arms, and youll never
see a decent dagger on one of them! Ossetes all over! (Wisdom i Murray).
20
Posannictwo cywilizacyjne i wychowawcze jest przecie brzemieniem biaego
czowieka w myl propagandowego wiersza Rudyarda Kiplinga The White Mans
Burden z 1899 r.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 189
Mona by zatem doj do wniosku, e poprzez odstpstwo od nor-
my ortograficznej tumacz chcia uwypukli szowinizm sztabskapitana.
Jest jednak nard kaukaski, ktry zasuy sobie na zapis wielk liter
Czerkiesi. Co prawda ciesz si oni stosunkowo najwyszym uznaniem
kapitana, mimo to trudno znale uzasadnienie dla opozycji Francuz,
Rosjanin, Czerkiesazjata, kabardyniec, czeczeniec. Odnotujmy tyl-
ko, e wspczesne sowniki ortograficzne polecaj pisa maa liter
artobliwe i lekcewace nazwy czonkw narodowoci typu kitajec,
angol.
Ponadto problematyczne jest samo brzmienie tych nazw. W mo-
mencie powstawania przekadu Luboradzkiego, a niewykluczone, e
i w latach 1950., trudno byo mwi o istnieniu normatywnych form
tych rzeczownikw. Poniewa do polszczyzny przenikay one z ro-
syjskiego kontekstu jzykowego i kulturowego, czsto formowano je
jako kalki z jzyka rosyjskiego std Kabardycy, Czeczecy.
W dzisiejszym odbiorze omawianych przekadw leksemy te spra-
wiaj jednak wraenie nacechowanych; poprawne polskie formy to
Kabardyjczycy, Osetyjczycy i Czeczeni. Sowniki podaj co
prawda form Czeczecy jako rwnoprawn, a o Osetycach
syszy si nawet czciej ni o Osetyjczykach, w istocie chodzi
jednak o konotacje kocwki fleksyjnej. Formant -niec (l.mn. -cy)
tworzy w polszczynie na tyle duo okrele pejoratywnych (np.
wykolejeniec, oberwaniec, pomyleniec, popapraniec), e od-
czuwany jest jako deprecjonujcy, tzn. warunkuje odbir Czeczeni
neutralne, Czeczecy lekcewace.
Naley przy tym nadmieni, e Krystyna Galon-Kurkowa zwraca
uwag na niekonsekwentne uywanie przez Maksyma Maksimycza
nazw narodowoci w odniesieniu do Beli i jej rodziny21. W wietle jego
wiedzy o wiecie Kaukazu nie s to pomyki, lecz elementy implikujce
lekcewacy stosunek sztabskapitana do grali. Ot Bela to -
, ale mwi -, jej ojciec natomiast to ,
a brat Azamat to w tym ostatnim przypadku formant
deminutywu oznacza nie tylko mody wiek chopca, ale i protekcjonalny
ton wypowiedzi. Dodam, e w moim odczuciu sowa Maksym
Maksymicz uywa jako uoglnionego okrelenia muzumanw22. Nie
21
K. Galon-Kurkowa: Nad proz..., s. 232.
22
Jest to niejasne. Tatarzy maj by niepijcy, tymczasem Czerkiesi upijaj si
buz. Tatarzy jako grupa etniczna nigdy jednak nie zamieszkiwali Kaukazu.
190 Marta Kamierczak
byoby to zatem niedbae uycie nazwy narodowoci, a lekcewace
odniesienie do wyznania.
Przyjrzyjmy si zatem, jak w tumaczeniach odzwierciedlono t
znaczc niekonsekwencj (?) terminologiczn. U Luboradzkiego jest:
Czerkieska, po tatarsku, a bylimy sobie kunakami, pojmuje
wic pan, e nie wypadao mu odmwi, cho i tatarzynowi (s. 17),
Zaiskrzyy si oczy tatarczukowi (s. 26). U Rogowicza czytamy:
Czerkieska, po tatarsku, nie mona odmwi, cho to Tatar
(s. 12), Tatarczukowi zabysy oczki (s. 17). Wisdom i Murray
tumacz: the Circassian girl, the Tartar language, as we were
guest-friends with him, it was impossible to decline, Tartar though
he was, The young Tartars beady eyes began to sparkle. A zatem
nikt z tumaczy nie zechcia prostowa rzekomej pomyki Maksyma
Maksymicza, i znaczca nonszalancja jego wypowiedzi pozostaa
widoczna w przekadach.
Wszyscy tumacze znaleli stosowne rodki, by przekaza uznanie
Maksyma Maksymicza dla straceczej odwagi grali.
to, odpowiednio: by odwane, szalone pay gotowi na
wszystko, regular dare-devils. W analizowanym ustpie pojawia
si te jedno z kluczowych dla noweli okrele kaukaskich grali
. Wraz z przymiotnikiem dzierawczym
przewaa ono wrd nacechowanych aksjologicznie okrele obecnych
w tekcie oryginau. Przeledmy ich uycia oraz wybrane przez tuma-
czy ekwiwalenty.
Wszake z twierdzy wida byo te same gry, co i z jej auu a dzikusom tym
nic wicej nie potrzeba. Do tego Grzegorz Aleksandrowicz obdarza j codziennie
czym nowym. [] Ach te podarunki! Czego bo nie uczyni kobieta za kolorowy
gaganek! (Luboradzki, s. 32)
Z fortecy wida byo te same gry co z auu, a tym dzikusom nic wicej nie
potrzeba. A przy tym Grigorij Aleksandrowicz codziennie dawa jej jaki podarunek.
[] Czego kobieta nie zrobi za kolorow szmatk! (Rogowicz, s. 20)
From the fortress she could see the very same hills as she could from the vil-
lage and these savages require nothing more. Besides, Grigori Aleksandrovich
used to give her a present of some kind every day. [] Ah, presents! What wont
a woman do for a coloured rag!
Kiedy jednak okazuje si, e podarkami nie mona kupi mioci czy
ulegoci Beli, rozzoszczony powtpiewaniem Maksyma Maksymicza
194 Marta Kamierczak
Pieczorin proponuje zakad, e uwiedzie dziewczyn w cigu tygodnia.
Czerkieska jest ponownie traktowana jak przedmiot (zakadu), lub, co
pokae kolejny fragment, jak dziecko (przez Maksyma Maksymicza),
czy jak lalka, ktr mona stroi w malownicze wschodnie fataaszki
(tak zwaszcza przez Pieczorina):
, ! , ,
. [] [].
, , (s. 31).
Mia bya dziewuszka ta Bela! Tak do niej w kocu przywykem jak do crki
i ona mnie lubia. [] miaem kogo, kogo mogem rozpieszcza. [] Grigorij
Aleksandrowicz stroi j jak laleczk, pieci i dogadza (Rogowicz, s. 2627).
Bela was a splendid girl. In the end I grew accustomed to her just as if she
had been my own daughter, and she loved me. [] found someone to spoil. []
Grigori Aleksandrovich dressed her up like a doll, petted and pampered her (Wis-
dom i Murray).
;
, (s. 35).
Obco w oryginale, obco w przekadzie...195
Nawet pierwsza z tych cech nie jest jednoznacznie negatywna,
druga za to jawna zaleta serca. W przekadach jednak nie jest to tak
oczywiste.
[] the love of a savage is little better than that of your lady of quality, the
barbaric ignorance and simplicity of the one weary you as much as the coquetry
of the other (Wisdom i Murray).
, : ,
; ,
! - (s. 38).
Przecie ci Czerkiesi to znani zodzieje: co ley pod rk, tego nie mog nie cign;
cho mu co nawet niepotrzebne, jednak ukradnie ju o to prosz nie mie do nich
pretensji. A przy tym ona mu si od dawna podobaa (Rogowicz, s. 32).
Good gracious! Why, everyone knows these Circassians are a race of thieves;
they cant keep their hands off anything that is left lying about! They may not want
a thing, but they will steal it, for all that. Still, you mustnt be too hard on them.
And, besides, he had been in love with her for a long time.
SOWNIKI
BTS . Red. . . --
: 2004.
K The New Kosciuszko Foundation Dictionary. Nowy sownik Fundacji Ko-
ciuszkowskiej. Red. J. Fisiak. Krakw: Universitas 2003.
LDCE Longman Dictionary of Contemporary English. PearsonLongman 2005.
NEP Nowa encyklopedia powszechna PWN. 6 tomw. Warszawa: PWN 1995
1996.
SJP Sownik jzyka polskiego. Red. M. Szymczak. Warszawa: PWN 2002.
W N. Webster: Websters Third New International Dictionary of the English
Language Unabridged. Red. P. B. Gove. [Kln]: Knemann 1993.
, -
, .
-
. ,
, ,
.
MARTA KAMIERCZAK
Summary
The article examines the image of the Asian as the Other constructed in the prose
of Mikhail Lermontov and the translative implications thereof. The depiction of Asians
in two Polish and one English translation are checked against the imagery used in the
original. The aim of the article is to verify whether the representation of the third
culture in translation remains a constant, despite the various translational shifts that
occur in the target texts.
ADRIANA KOVACHEVA
ODMIENNO KULTUROWA
W NAZWACH WASNYCH NA PRZYKADZIE
POLSKICH TUMACZE RADICZKOWA
4
G. Szwat-Gylybowa: Regionalizm w twrczoci J. Radiczkowa. W: Kategorie pe-
ryferii i centrum w ksztatowaniu si kultur narodowych. Materiay konferencji naukowej
dla uczczenia 1100-ej rocznicy mierci witego Metodego. Red. T. Dbek-Wirgowa,
J. Wierzbicki. Warszawa: IFS 1986, s. 213.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 201
go mitotwrcy, kreuje przestrze magiczn, w ktrej kady szczeg
topograficzny jest znaczcy, obdarzony niezwyk histori. Tym samym
Dolna Mka staje w centrum wielopoziomowej gry prowadzonej przez
autora. Z jednej strony zachwiana zostaje relacja fikcjaprawda: czy-
telnik rozpoznaje w rzetelnej charakterystyce wsi rzeczywiste obiekty
geograficzne, ktre mno jego domysy o ladach autobiograficznych5
zawartych w powieci. Z drugiej strony aktywizuje si pami inter-
tekstualn odbiorcy, bowiem wikszo utworw Radiczkowa jest ze
sob zwizana za porednictwem tego samego miejsca akcji. Poza tym
demistyfikacji ulegaj mechanizmy mitotwrcze zwizane ze sposobem
postrzegania wiata przez wiejskiego bohatera przeksztacaj si one
w zwyk konwencj literack.
Warstwa toponimiczna powieci Proca i zbioru opowiada Jak to?
nabiera dodatkowej wagi na tle caej twrczoci Radiczkowa, w kt-
rej nazwy wasne nigdy nie peni tylko funkcji referencyjnej. Samo
nadawanie imienia nosi w jego prozie znaczenie symboliczne: jest
dziaaniem magicznym, twrczym w sensie dosownym jako akt
kreacji rzeczywistoci fikcyjnej, a wkomponowane w tkank fabularn
staje si mitycznym gestem oswojenia nieznanych zjawisk. Nazwy s
zatem nonikami ludowej tradycji, poniewa akt nazwania uaktualnia ich
symboliczne i magiczne znaczenia. Z drugiej strony ta tradycja zostaje
sparodiowana przez wspczesnego narratora utwory takie, jak Nowa
odmiana owadzia i Strach pokazuj, e folklorystyczna wiara w zwizek
midzy nazw a jej desygnatem jest nieuzasadniona i mieszna. Proces
poszukiwania odpowiedniego imienia jest dla prymitywnego bohatera
swego rodzaju zabiegiem epistemologicznym, ktry stymuluje fabu opo-
wiada. W opowieci Proca, w czci sidmej, znaczco zatytuowanej
Nazwa przy nazwie, znaczenie tego procesu zostao opisane explicite:
Nie chc tu mwi o tym, czy nasze miejscowoci s pikne: niektre tak, inne
nie, lecz niezalenie od tego, jak szczodrze obdarzya je przyroda lub pomina
w swojej hojnoci, adnej lud nie zapomnia nazwa. [] Tym sposobem caa oko-
lica zostaa jak najdokadniej zbadana, przeanalizowana i poznaczona nazwami, eby
adna pid ziemi nie bya bezpaska lub potraktowana obojtnie. Jak w anatomii
ludzkiego ciaa, ktrego kada jego cz nosi jakie imi. Ssiednie wsie nie s
5
Fikcyjna wie Czerkazki zostaa ulokowana w zachodniej czci Bugarii, na p-
noc od grskiego pasma Stara Panina, mniej wicej w tym samym miejscu, w ktrym
znajdowaa si rodzima wie Radiczkowa Kalimanica, ktra zostaa wysiedlona
i zlikwidowana, zatopiona na dnie nowozbudowanego sztucznego jeziora.
202 Adriana Kovacheva
mniej malownicze ni moja, ale jako mi obce, bo nie znam ich okolic, nie wiem,
jak nazywa si ten i w ugr, rdeko czy dolina. Dlatego te nie mog przywykn
do miasta, z maymi wyjtkami wszystko wok jest mi nieznane z imienia6.
6
J. Radiczkow: Proca. Prze. M. Iliewa. Warszawa: Czytelnik 1980, s. 100.
7
Tame, s. 99.
8
R. Mrzek: Nazwy geograficzne w zrnicowaniu motywacyjno-funkcjonalnym. W:
Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej. Red. R. Mrwka. Katowice:
Wyd. U 2004, s. 74.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 203
jest to pierwsza miejscowo, o ktrej nazwie pojawi si do pokany
przypis autorski z wyjanieniem jej pochodzenia i uycia oraz z niezbd-
nymi w tej kaczej sytuacji wyjanieniami zoologicznymi. Znamien-
ne, e Kacza Gba to tytu opowiadania z najbardziej znanego cyklu
Wcieky nastrj. Z utworu tego dowiadujemy si, e jego bohaterk nie
jest byle jaka, ale bardzo pikna, ozdobna kaczka, ktr spotyka si we
wsi Czerkazki, ktrej jedynym mankamentem jest niewyrany dzib.
Ten niewyrany dzib kaczki jest podstaw kalamburw tamtejsi
chopi nazywaj wszystkie niewyrane sprawy niewyrane historie,
niewyrane zdarzenia i niewyrane osoby kaczym dziobem. Tytu
sygnalizuje wic, e czytelnik bdzie mia do czynienia wanie z takim
typem niewyranego tekstu i by moe jest to zarazem charakterystyka
caego zbioru opowiada. O Wciekym nastroju Radiczkowa twierdzi
si przecie, e jest prowokacyjny9; to on zwrci uwag publiczno-
ci i krytyki na modego wwczas prozaika10. Polski czytelnik nie zna
jednak opowiadania Kacza Gba, poniewa nie weszo ono do zbioru
z wybranymi z Wciekego nastroju utworami11. Tumaczka Jak to?,
znawczyni literatury i kultury bugarskiej, na pewno wiedziaa, z czym
wie si charakterystyka tej zagadkowej i mglistej miejscowoci. Za
decyzj Dbek-Wirgowej o zachowaniu tumaczenia Iliewy oprcz
wspomnianego wczeniej ladu intertekstualnego przemawiaj wszake
jeszcze inne argumenty. Mianowicie gba jest sowem kluczowym
Ferdydurke Gombrowicza, wywouje wic pewne skojarzenia literackie
z niezwykoci tego polskiego utworu. Przekad Kacza Gba jest zatem
ekwiwalentem dynamicznym i zachowane s w nim podstawowe funk-
cje oryginalnej nazwy. Takie udane rozwizanie w tumaczeniu nomina
propria naley do rzadziej spotykanych zjawisk.
Przypadek Toraka
9
H. Karpiska: Od tumaczki. Literatura na wiecie 1987, nr 3, s. 296.
10
T. Dbek-Wirgowa: Historia literatury bugarskiej. Zarys. Warszawa: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich 1980, s. 294.
11
J. Radiczkow: Blaszany kogucik i inne opowiadania. Prze. J. Nurkiewicz. War-
szawa: Czytelnik 1969.
204 Adriana Kovacheva
antroponimu stanowi jego zwizek z bohaterem (np. ojczym Ojczenasz,
nauczyciel Apostow). Nazwa suy charakteryzowaniu postaci. Imi
ojca gwnego bohatera Procy Lewako sygnalizuje jego lewo-
rczno: cech, ktra odrnia go od stereotypu zotej rczki, jako
e Lewako jest wietnym rzemielnikiem pomimo albo z powodu swojej
leworcznoci. W utworach Radiczkowa nazwy wasne speniaj zatem
funkcj kreacyjn i stylistyczn s zarodkiem fabuy, artu i czsto
groteski. W takim wypadku tumacz musi nie tylko przekaza ich sens,
bowiem wikszo imion to odapelatywne znaczce nazwy wasne albo
przydomki i przezwiska, powinien take znale ich odpowiednik styli-
styczny w jzyku polskim. Imiona w prozie Radiczkowa wyrniaj si
pochodzeniem przewanie funkcjonuj one w krgu wiejskim, a ich
derywaty hipokorystyczne, obiegowe w jzyku potocznym; mog si one
wydawa przestarzae i archaiczne wyrana oznaka innego, starszego
wiejskiego wiata, ktry zadziwia lub bawi wspczesnego mieszkaca
miasta. Imiona bohaterw okrelaj wic ich przynaleno do wiejskiej
grupy spoeczno-kulturowej i nacechowane s pamici o niedawnych,
lecz obumierajcych zwyczajach.
Torakiem nazywa si mieszkaca pnocno-wschodniego obszaru
Bugarii Dobruda. Teren w synie z urodzajnych pl, dlatego
okrzyknito go spichlerzem pastwa. Dobruda jest rwnie regionem
pogranicza i podczas burzliwej historii dwudziestego stulecia bywaa po-
wodem konfliktw bugarsko-rumuskich, naleaa raz do jednego, raz do
drugiego kraju. Najbardziej znan kreacj literack bohatera dobrudzkiego
znamy z opowiadania Jordana Jowkowa Biaa jaskka, w ktrym Torak
urs do rangi symbolu cierpienia i ludzkiej dobroci. Posta Toraka
w opowiadaniach Radiczkowa wywouje zatem odpowiednie skojarzenia
tekstowe i kulturowe u czytelnika, lecz s one wzbudzane tylko po to,
by zaraz mona je zburzy jako kolejn stereotypow i konwencjonaln
klisz literack, godn rozszyfrowania i ujawnienia.
Torak zostaje bohaterem opowiada ze zbioru Jak to?. Jego od-
mienno zachowaa si w przezwisku. Pozostali bohaterowie pamitaj,
e rd Torakw przesiedli si z rwninnej, bogatej ziemi, lecej na
peryferiach gr, wiedz, e ma swoje nieco odmienne zwyczaje, ale zin-
tegrowa si ze wiatem autochtonw i znalaz swoje miejsce. Radiczkow
pokazuje ten proces integracji Toraka bohater traci swoje szlachetne
rysy i przeobraa si w posta szarego, prostego chopa. Przybywaj
mu rwnie nowe cechy charakteru, sprzeczne z klasycznym literackim
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 205
wyobraeniem o nim spryt i waciwa dla typowego wiejskiego pro-
staczka przebiego. Tak oto obraz Toraka zasila obiegowy w literaturze
bugarskiej paradygmat prostaczka12, ktry Radiczkow konsekwentnie
i z upodobaniem parodiuje. Lejtmotyw prozaicznego konfliktu midzy
leniczym a rodem Torakw staje si podstaw fabularn dla Radicz-
kowowskiej kpiny w dwch opowiadaniach z niewielkiego zbioru Jak
to? Nowa odmiana owadzia i Torak.
Przypuszczajc, e czytelnik przekadu nie bdzie mia takich samych
skojarze zwizanych z postaci Toraka, jak czytelnik oryginau, tumacz
moe wybra midzy dwiema rnymi i sprzecznymi ze sob drogami
skracania dystansu midzy kultur rdow a docelow. Po pierwsze,
moe skupi swoje wysiki na ukazaniu zoonego stosunku narratora do
tytuowego bohatera, wzbudzajcego jednoczenie sympati i ironi, wyu-
ska uniwersalny obraz wiejskiego spryciarza obiektu ludycznej parodii,
odbiegajc od jednoznacznej moralizatorskiej interpretacji, adaptujc do
kultury docelowej wszystkie elementy, ktre byyby w odczuciu odbiorcw
przekadu nonikami obcoci. Z drugiej strony, celem tumaczenia moe
si sta przekodowanie przynajmniej czci kulturowych i intertekstualnych
sensw wpisanych w obraz Toraka, ktre motywuj postaw narratora.
Drog uniwersalizacji i neutralizacji sensw kulturowych zwizanych
z gwnym bohaterem wybraa Hanna Karpiska w pierwszym przeka-
dzie Toraka, wydanym w 1971 roku w zbiorze Antyspowied. Bugarski
humor i satyra, gdzie opowiadanie to pojawia si pod znamiennym ty-
tuem Kupuje i sprzedaje. Bohaterowie w wersji Karpiskiej nie maj
imion, wystpuj w niej chop, leniczy i Cygan. Wyeksponowanie ich
statusu spoecznego polega jedynie na eliminacji przezwiska chopa
Torak, poniewa pozostae postacie wystpuj bez imienia i nazwi-
ska rwnie w oryginale. Dalszym zabiegom eliminacji podlegaj inne
nazwy wasne imi szwagra13 z historii o zniszczonym przez kozy
ogrodzie, ktr opowiada chop oraz nazwa wioski, w ktrej Cygan
kupi capa. Wydaje si, e motywacj dla tych zabiegw jest satyryczny
12
Zob. T. Dbek-Wirgowa: Pochwaa prostaczka w literaturze bugarskiej XVIII
i XIX wieku. W: Kategoria narodu w kulturach sowiaskich. Red. T. Dbek-Wirgowa
i A. Makowiecki. Warszawa: UW 1993.
13
Przypisywanie Ojcziemu podobnej relacji rodzinnej jest zrcznym zabiegiem
tumaczki, ktra tworzc anegdot obyczajow, nie odtwarza intertekstualnych nawi-
za. Ojczi jest drugorzdnym bohaterem caego cyklu, jedn z wdrujcych postaci
Radiczkowa, o ktrego statusie w rodzinie Torakw nie znajdziemy informacji w tekcie
rdowym.
206 Adriana Kovacheva
sposb funkcjonowania tych opowiada w zbiorze. Tumaczka, omijajc
imiona i zmieniajc tytu, podkrela humorystyczno-satyryczne sensy
konfliktu midzy chopem a gajowym. Utwr Kupuje i sprzedaje
przestaje by czci cyklu14 opowiada Jak to?, w ramach ktrego
leniczy, Torak i Ojczi (tak ma na imi rzekomy szwagier Toraka)
s wanymi bohaterami, poniewa konsoliduje pozornie niezwizane
ze sob odrbne historie i przeistacza si we wasny cykl, zaadapto-
wany do antologii.
W konsekwencji tej zmiany nastpuje rekonfiguracja akcentw na
innych poziomach tekstu. Pominite zostay niektre fragmenty opisu-
jce realia kulturowe: jeden dotyczy pogaskiego zwyczaju budowania
uroczysk, drugi przedstawia zwizek chopa z religi jest to relacja
zupenie odmienna od realiw kultury polskiej, co wydaje si moty-
wacj pominicia15. Z kolei na paszczynie stylistycznej speczficzn
kompensacj braku imienia gwnego bohatera jest staranno, z jak
tumaczka przekazuje jego charakterystyk jzykow. Trafnie przetu-
maczone frazeologizmy, dopasowanie struktury wypowiedzi bohatera
do naturalnej, mwionej polszczyzny, dodane przez Karpisk zwroty
o funkcji fatycznej nie pozostawiaj adnej wtpliwoci co do potocz-
noci jzyka chopa i klasyfikacji jako niszego rejestru stylistycznego.
Zatracone jednak zostay cechy dialektalne nieprawidowa wymowa
niektrych samogosek, charakterystyczna dla pnocno-zachodnich
dialektw bugarskich, suy w oryginale za kolejny dowd integracji
Toraka z regionem, w ktrym przyszo mu mieszka. Jednak ta naddana
w mowie bohatera informacja nie naley do niezbdnej wiedzy o gw-
14
Aby podkreli znaczenie cyklicznej organizacji utworw prozaicznych, naley tu
przytoczy opini innej tumaczki opowiada Radiczkowa, Liliani Bardijewskiej: [] by
w peni zanurzy si w liryczno-groteskowej rzeczywistoci Radiczkowa, by poj prawa ni
rzdzce, warto sign do tych opowiada, ktre ukadaj si w cykle, gdzie stay jest krg
bohaterw i motyww tematycznych (Dziwna rozmowa. Siedemnacie opowiada pisarzy
bugarskich. Wybr H. Madany. Warszawa: Nasza Ksigarnia 1983, s. 79).
15
Domys Toraka o pochodzeniu nazwy Mojeszowego Lasu w wersji H. Karpi-
skiej: Pewnie to bdzie ten Mojesz z Biblii, bo pamitam, e o Mojeszu tam pisao
czytaem przecie Bibli. Tumaczka zmienia tutaj tekst oryginau, przyblia go
do czytelnika, poniewa w tekcie rdowym relacja midzy chopem a Bibli nie jest
bezporednia. W tym miejscu przekad Teresy Dbek-Wirgowej odznacza si dbaoci
w przekazywaniu dowiadcze istotnych dla kultury rdowej, a konkretnie ludowego
charakteru chrzecijastwa w Bugarii: Mnich z klasztoru, ktry czyta Bibli, powiada,
e o Mojeszu tam pisze, ale o Rezerwacie Mojeszowym ani sowa.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 207
nej postaci i moga zosta pominita w adaptowanym przez tumaczk
opowiadaniu.
Gorzej wypada drugi z pary gwnych bohaterw leniczy. O ile
jego obraz jest dobrze znany i barwny w kontekcie cyklu, o tyle w anto-
logii zostaa zatracona jego charakterystyka jako chopa, ktry awansowa
na stanowisko urzdnicze. W oryginale jego mowa przeplata nieudolne
konstrukcje skadniowe z wyuczonymi frazesami. W wersji Kupuje
i sprzedaje ta cecha zostaa zneutralizowana na rzecz potocznoci:
-
- . -
, . -
,
.
ADRIANA KOVACHEVA
Summary
Original proper names in translation bear on the senses for the foreign culture. They
are also a sign of insurmountable ethnocultural differences. Jordan Radichkovs literary
output brings up to date the classical tradition in the naming of characters, while kee-
ping the local colour of names. The intention of decoding parodist effects leads to two
fundamentally different translation strategies.
KATARZYNA KRUK-JUNGER
POTRZEBA ZROZUMIENIA
JAKO MOTTO PRACY TUMACZA
1
A. Pereira: Opowieci z Kabylii. Prze. K. Kruk. Krakw: Ksigarnia Akademicka
2004.
212 Katarzyna Kruk-Junger
pocigiem, jechao si trzeci klas. Dlatego witem byo, gdy raz obaj zjedlimy
w wagonie restauracyjnym, jak dwie osobistoci.
Jest to spojrzenie na dziecistwo, w ktrym Pereira odwouje si do gatunku,
ktry przynis mu najwiksze uznanie zamienia du cz epizodw ze swo-
jego dziecistwa w pewnego rodzaju opowieci, ktre mona czyta jako rozdziay
ksiki lub jako niezalene opowiadania.
W drugim rozdziale ksiki tumaczy jej tytu. Kabylia jest jedn z dzielnic jego
rodzinnego Villafranca. Miasto dzieli si na dwie czci oddzielone przez rzek, a moja
bya t bardziej ludow i rzemielnicz, Kabyli2.
2
El mundo/La crnica de Len. Dodatek Cultura z dn. 14.10.2004, s. 64
(Prze. K.K.-J.).
Potrzeba zrozumienia jako motto... 213
rozumia on swoj rol, a jego strategie miay solidne podstawy
teoretyczne.
W zawodzie o tak dugiej tradycji jest niemal pewne, e kto wczeniej
zmierzy si z podobn trudnoci i znalaz akceptowalne, cho moe nie-
koniecznie idealne, rozwizanie. Dopiero z pen wiadomoci narzdzi,
ktrymi si dysponuje, mona podejmowa si pracy nad przekadem.
Posugujc si klasyfikacj Alicji Pisarskiej i Teresy Tomaszkiewicz3,
w przypadku trudnoci ze znalezieniem idealnego ekwiwalentu mona
zastosowa nastpujce techniki tumaczeniowe:
r o z w i n i c i e d e f i n i c y j n e, czyli dodanie pewnych informacji
w celu wyjanienia znaczenia sowa;
d e f i n i c j , w ktrej zastpujemy cae sowo rozwiniciem de-
finicyjnym;
p r z y p i s t u m a c z a, zwany wstydem tumacza, czyli wyjanie-
nie o charakterze dydaktycznym zamieszczone poza tekstem gwnym,
najczciej w formie przypisu dolnego;
k o n w e r s j , polegajc na znalezieniu takiego sowa w jzyku do-
celowym, ktre wywouje takie same konotacje co termin oryginalny;
a d a p t a c j , czyli tak zmian tekstu, by tre pozostaa prawdzi-
wa w innym kontekcie kulturowy w przypadku wystpowania rnic
pomidzy systemami;
b r a k t u m a c z e n i a, mogcy przybiera formy:
a) z a p o y c z e n i a, czyli wprowadzenia sowa w niezmienionej
formie do jzyka docelowego;
b) k a l k i, czyli takiego tumaczenia zwrotu lub terminu, ktre
zachowuje struktur oryginau, mimo niepoprawnoci w jzyku
przekadu;
o p u s z c z e n i e, kiedy to tumacz pomija fragment tekstu. W przy-
padku tumaczenia pisemnego uwaane za powany bd w sztuce;
k o m p e n s a c j fragmentu tekstu z rnych przyczyn nie dajcego
si przeoy w innym miejscu, z zastosowaniem podobnych rodkw
stylistycznych lub zabiegw literackich.
Zdaniem Pisarskiej i Tomaszkiewicz problem nieprzekadalnoci
polega na istnieniu lub nie w kulturze docelowej fragmentu rzeczy-
wistoci, do ktrej to sowo czy pojcie odsya w jzyku rda4. Na
3
A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz: Wspczesne tendencje przekadoznawcze. Pozna:
UAM 1996, s. 127140.
4
Tame, s. 127.
214 Katarzyna Kruk-Junger
podstawie tumaczenia Opowieci z Kabylii Antonia Pereiry wyrni
mona dwie gwne grupy problemw w przekadzie, z ktrych obie
doskonale zdaj si potwierdza t teori. Pierwsza to tumaczenie nazw
przedmiotw nieistniejcych w jzyku polskim, druga za to przekad
zjawisk kulturowych i historycznych zwizanych cile z Hiszpani,
nieznanych przecitnemu polskiemu odbiorcy, a majcych wywoywa
okrelone konotacje.
Ekwiwalencja zero
5
Zob. B. Kielar: Tumaczenie i koncepcje translatoryczne. Wrocaw: Zakad Naro-
dowy im. Ossoliskich 1988, s. 52.
6
Zob. rasista, seksista i klasista. Odpowied dostpna pod adresem: <http://po-
radnia.pwn.pl/lista.php?id=424>.
Potrzeba zrozumienia jako motto... 215
paluszkw maczanych w gstej, gorcej czekoladzie czy arroz caldoso.
Zwaszcza to ostatnie pojcie jest problematyczne, gdy sami Hiszpanie
nie s zgodni co do jego znaczenia. Dla jednych jest to bowiem gsty
ros z ryem, dla innych rzadka paella. To samo dotyczy sowa esca-
beche, ktre na jzyk polski da si wprawdzie do atwo przeoy
jako marynata, ale bez dodatkowych wyjanie skojarzenie polskiego
odbiorcy bdzie faszywe, gdy w Hiszpanii marynuje si gwnie ryby
i owoce morza.
Analiza tych przykadw z punktu widzenia wspomnianych wczeniej
technik tumaczeniowych wykazaa najwiksz przydatno techniki kon-
wersji. Sowo clasista udao si stosunkowo atwo zastpi okreleniem
snob, ktre, cho mocno okraja i negatywnie nacechowuje oryginalny
rzeczownik, jest jak najbardziej usprawiedliwione w kontekcie caego
opowiadania, w ktrym si pojawia. Arroz caldoso stao si, mao
oryginalnym wprawdzie, ale wyjaniajcym zawarto potrawy rosoem
z ryem, gdy wodnista czy rzadka paella mogaby wywoywa
niezamierzone skojarzenia z czym niesmacznym lub le przyrzdzonym.
Znaczenie mesa camilla udao si czciowo ocali dziki poczeniu
konwersji i rozszerzenia definicyjnego, przesuwajc ciar znaczeniowy
ze stou na grzejnik pod stoem, co w kontekcie ratuje konotacj
z ciepem i wygod. Dodanie grzejnika, ktry w oryginale istnieje jedynie
domylnie jako nieodczna cz pojcia mesa camilla, co prawda
nie pozwoli czytelnikowi pozna tego zjawiska kultury hiszpaskiej,
ale dziki niemu moliwy jest niezakcony odbir tego fragmentu.
Escabeche natomiast stay si w jzyku polskim marynowanymi
rybami to rozszerzenie pojcia marynata o definiujce je ryby po-
zwolio wprowadzi do tekstu przekadu element hiszpaskiej egzotyki.
W przypadku churros decyzja o wprowadzeniu do tekstu przekadu
zapoyczenia usprawiedliwiona bya coraz czstszym pojawianiem si
tego sowa w jzyku polskim, choby w przepisach kulinarnych, a wic
jego wzgldn dostpnoci dla czytelnika.
Aspekty kulturowe
7
Kabylia. Dostpny pod adresem: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Kabylia>.
Potrzeba zrozumienia jako motto... 217
gazet itp., o ktrych niewielu polskich czytelnikw kiedykolwiek sy-
szao.
W kontekcie powyszych przykadw naley si zastanowi, jak da-
leko siga odpowiedzialno tumacza za odbir tekstu przez czytelnika.
Czy powinien on jedynie jak najlepiej odzwierciedli zawarto treciow
oryginau, czy moe take uzbroi odbiorc w wiedz potrzebn do jej
zrozumienia? Strategie tumaczeniowe daj wprawdzie narzdzia, dziki
ktrym objanienie niektrych poj jest moliwe, czyli w najlepszym
razie krtkie rozszerzenie definicyjne, w najgorszym przypis, jednak
nios one ze sob grob zakcenia percepcji tekstu niepotrzebnymi
wywodami dydaktycznymi. W tumaczeniu omawianych powyej przy-
kadw nie podjto ryzyka i nie zdecydowano si na adn z tych stra-
tegii, pozostawiajc polskiego odbiorc sam na sam z tekstem. Decyzj
t uatwi sam autor, ktry zadba o uzupenienie oryginau o elementy
definiujce. Cho nie tumaczy on, czym jest np. Kabylia, mwi wprost,
e byo to okrelenie zoliwe, gdy bya to ta gorsza dzielnica, co
w praktyce wystarcza, by poprawnie zrozumie przesanie. Bardziej do-
ciekliwy czytelnik, nie znajcy tej nazwy, moe na wasn rk szuka
jej znaczenia w opracowaniach encyklopedycznych. To samo dotyczy
nazwisk identyfikowanych przez autora poetw. Prezydenci Republiki
wystpuj jako politycy republikascy, co wprawdzie nie wyjania
w peni ich roli w historii, ale jest absolutnie wystarczajce do zrozu-
mienia odniesienia. Niedosyt pozostawi moe posta generaa Astraya,
gdy sam Pereira nie wgbia si w jego biografi, a wymienienie tego
nazwiska w przekadzie bez dodatkowego wytumaczenia mocno zawa
rozumienie jego znaczenia historycznego. Niemniej zrozumienie zoliwo-
ci zawartych w tekcie jest moliwe mimo tych brakw, a wprowadzanie
dodatkowych elementw dydaktycznych zakcioby spjno krtkiego
opowiadania, ktrego jest on bohaterem. Brak rwnie wyjanie doty-
czcych hymnu Narzeczony mierci, ktry pojawia si w Opowieciach
z Kabylii dwukrotnie. W obu przypadkach jest wprawdzie jasne, e
chodzi o pompatyczn pie patriotyczn, niestety autor ogranicza si do
cytowania niewielkich fragmentw, ktre przywoa maj tre caoci,
co w przypadku polskiego czytelnika jest oczywicie niemoliwe. Tu
znw pozostawiono odbiorc bez dodatkowych definicji, przedkadajc
spjno tekstu nad ewentualne korzyci pynce z przypisw.
Powysze wybory co do formy tumaczenia spowodowane byy
kilkoma czynnikami. Po pierwsze, wspomnian chci zachowania
218 Katarzyna Kruk-Junger
spjnoci krtkiej formy literackiej, ktr przypisy lub definicje mogy-
by zakci; po drugie, ufnoci pokadan w polskim odbiorcy i jego
zdolnoci wnioskowania i formuowania prawidowych skojarze na
podstawie treci zawartych w tekcie; po trzecie, niechci tumacza do
wywodw dydaktycznych oraz techniki tumaczenia za pomoc przypi-
sw. Innymi sowy w rozstrzygniciu tego dylematu zwyciya wiara,
e potrzeba zrozumienia i ciekawo zmotywuje przynajmniej cz
odbiorcw do poszukania odpowiedzi na ewentualne pytania zarwno
w samym tekcie, jak i poza nim, dziki czemu odbir treci pozostanie
niezakcony.
Niestety obie omawiane grupy przykadw zdaj si potwierdza teori
autora artykuu zamieszczonego w hiszpaskiej prasie o niemoliwoci
udanego przekadu dziea przy tak duych rozbienociach jzykowo-kul-
turowych. W przypadku ekwiwalencji zero wikszo okrele zostaa
z jednej strony zuboona o jaki element znaczenia, z drugiej, w wielu
przypadkach wzbogacona o niezamierzony przez autora rys egzotyki.
Z kolei w przypadku odniesie kulturowo-historycznych niewyjanienie
pewnych poj i zjawisk mogo pozostawi uczucie zagubienia wobec
obcoci kontekstu. W takiej sytuacji, mimo stara tumacza, aby ocali
wikszo konotacji na poziomie tekstu nie wpywajc jednoczenie
na jego spjno, identyczna jak w Hiszpanii percepcja caoci utworu
przez polskiego czytelnika wydaje si niemoliwa. Czy jest to jednak
rzeczywicie wada tumaczenia? W kocu jednym z gwnych celw
publikowania ksiek zagranicznych jest wspomniana wczeniej wymia-
na kulturalna, przepyw idei. To dziki nim moliwa jest globalizacja
i wzajemne zrozumienie. Naleaoby wic zastanowi si, czy istnienie
zjawiska nieprzekadalnoci nie przyczynia si do poszerzania horyzontw
mylowych, a take do wprowadzenia do rodzimej kultury interesujcych
elementw obcych. Przy takim zaoeniu pojawianie si podobnych trud-
noci tumaczeniowych autor mgby traktowa nie jako automatyczn
porak tumacza, a jako szans wzbogacenia obcego czytelnika o ele-
menty wasnej tosamoci narodowej nawet kosztem, czsto niesusznie
demonizowanych, rnic w odbiorze. Nie ulega jednak wtpliwoci,
e zanim tumacz bdzie w stanie zmierzy si z problemami wynikaj-
cymi z rnic gboko zakorzenionych w kulturze, musi dobrze, a wrcz
znakomicie j pozna. Musi zaznajomi si ze zwyczajami, obrzdami,
uroczystociami, a nawet potrawami spoywanymi w danym kraju, by
w ogle zdawa sobie spraw z istnienia podobnych trudnoci. Jest to
Potrzeba zrozumienia jako motto... 219
szczeglnie skomplikowane dla tumacza pocztkujcego, stawiajcego
pierwsze kroki w zawodzie, czsto nawet niewiadomego puapek, jakie
na niego czyhaj, a przyjmujcego na swoje barki olbrzymi odpowie-
dzialno poredniczenia we wzajemnym zrozumieniu kultur.
,
.
-
. e
, ,
, , a,
KATARZYNA KRUK-JUNGER
Summary
The paper is a polemic with an article that appeared in the Spanish press after the
publication of the Polish translation of Antonio Pereiras Cuentos de la Cbila. The
author of the article questioned the possibility of a successful translation. In her paper,
the translator challenges the notion of untranslatability by pointing out the most signifi-
cant problems she encountered during the process of transferring the meaning from one
language to another, producing the acknowledged techniques used to overcome them,
explaining her choices and analysing the outcome.
MARTA WINIOWSKA
3
Zob. Tame, s. 1314.
4
Zob. Patagoczyk w Berlinie, s. 21.
5
Tame.
Determinanty kulturowe... 223
Prac nad dotychczasowymi tumaczeniami Iwony i Operetki podj
wydawca Harald Fischer. By on rwnie inicjatorem drugiego wydania
Dzie zebranych Gombrowicza w wersji kieszonkowej w wydawnictwie
Fische-Taschenbuchverlag. Wydawcy nowej edycji dyli do odwie-
enia starych przekadw oraz oczyszczenia ich z wszelkich niecisoci
i bdw filologicznych.
Analizujc histori recepcji pierwszej serii niemieckich tumacze,
Rolf Fieguth doszed do wniosku, e niedoskonao tumacze Waltera
Tiela zakcia aktywn recepcj dzie Gombrowicza6. Pojawienie si
pierwszej niemieckojzycznej edycji utworw Fieguth okreli wprawdzie
mianem znacznego sukcesu, ale zaznaczy, e nie odegraa ona znaczcej
roli w niemieckim yciu literackim. Z drugiej strony przyzna rwnie,
e zainicjowana przez niego i Fritza Arnolda edycja nowych tumacze
nie zdoaa jej nawet dorwna7. Sprzeczno wygaszanych przez niego
opinii wskazuje na niezwyk zoono omawianego zjawiska.
Prba zdefiniowania czynnikw determinujcych popularno poszcze-
glnych wyda przyczynia si do podjcia rozwaa na temat wpywu
obranej strategii translatorskiej na recepcj dziea w obszarze kultury
docelowej. Czy przekady Waltera Tiela, okrelane przez Fiegutha mia-
nem niesprawnych i niedoskonaych, rzeczywicie hamoway recepcj
i uniemoliwiay tekstom dotarcie do niemieckojzycznego czytelnika?
Walter Tiel posugiwa si strategi zorientowan na jzyk wyjciowy,
pozostali tumacze zdecydowali si zwrci ku jzykowi docelowemu.
Powstaje zatem pytanie o zwizki recepcji utworu z obran przez tuma-
cza strategi translatorsk. Jak dalece posugiwanie si przez tumaczy
odmiennymi strategiami wpyno na intensywno recypowania autora
w niemieckim obiegu?
Utworem, ktremu przekad Tiela nie utorowa drogi do niemiecko-
jzycznej publicznoci, by szeroko omawiany i komentowany w nie-
mieckiej prasie Dziennik. Krytycy przyjli go z zainteresowaniem, nie
cieszy si jednak wielk popularnoci wrd przecitnych czytelnikw.
Jak wytumaczy t elitarno odbioru przy tak obszernej bibliografii
tekstw krytycznych? Czy sprawi to niedoskonay przekad czy moe
hermetyczno tekstu Gombrowicza? Czy strategia translatorska obrana
6
Zob. R. Fieguth: Gombrowicz mit deutscher Fresse. W: Gombrowicz in Europa.
Deutsch-polnische Versuche einer kulturellen Verortung. Wyd. A. Lawaty, M. Zybura.
Wiesbaden: Harassowitzverlag 2004, s. 126.
7
R. Fieguth: Gombrowicz mit deutscher Fresse, s. 116117.
224 Marta Winiowska
przez Waltera Tiela uniemoliwia zrczny przekad treci kulturowych
i przyczynia si do nasilenia u niemieckojzycznego czytelnika poczucia
obcoci?
Wnikajc w poszczeglne fragmenty gombrowiczowskiego Dziennika
w dwch niemieckich tumaczeniach, sprbujemy oceni, ktry z tu-
maczy, Walter Tiel czy Olaf Khl, zdoa dotrze do jzykowego wiata
oryginau i przenie go w odmienny krg kulturowy.
Przyjrzyjmy si fragmentom powiconym polskiej twrczoci lite-
rackiej, w ktrych wzburzony Gombrowicz dosadnie formuuje swoje
opinie na temat listw od czytelnikw znalezionych w numerze londy-
skich Wiadomoci8:
Poczciwy kcik! Kcik gdzie i pan Wincenty moe si wyjzyczy i pan Wale-
ry da wyraz swemu oburzeniu i pani Franciszka popisa si swoj wiedz (WG,
s. 17).
Eine ehrbare Ecke! Eine Ecke, in der sich auch Herr Wincenty mal so richtig
aussprechen, in der Herr Walery seiner Emprung Ausdruck verleihen und Frau
Franciszka mit ihrem Wissen auftrumpfen kann (OK, s. 18).
8
Kolejne cytaty pochodz z nastpujcych wyda w jzyku polskim oraz w prze-
kadach niemieckich: W. Gombrowicz: Dziennik 19531956. Krakw: Wydawnictwo
Literackie 1997; Tene: Tagebuch 19531956. Prze. W. Tiel. Pfullingen: Neske 1961;
Tene: Tagebuch 19531969. Prze. O. Khl. Frankfurt a. M.: Fisher 2004. Skrty
zastosowane w niniejszym artykule: wersja oryginalna WG, przekad W. Tiela
WT, przekad O. Khla OK.
Determinanty kulturowe... 225
conej konkretnym zagadnieniom. Odpowiednikiem tego znaczenia jest
w jzyku niemieckim Ecke, ktre zawiera w sobie dokadnie taki sam
adunek informacji i sprawia, e zabieg zdrobnienia jest ju niepotrzebny.
Uycie przez Waltera Tiela Winkelchen jest zatem niefortunne. Po-
dobnie, jak bdne odczytanie epitetu wyraz poczciwy ma bowiem
w jzyku polskim, dwa odrbne znaczenia. Pierwsze z nich to prawy,
uczciwy, drugie za: yczliwy, przyjazny. Wskazwk, ktre z tych
znacze wystpuje w kontekcie uytym przez Gombrowicza, znajduje-
my kilka stron wczeniej. Atakujc postaw prasy emigracyjnej, pisarz
posuguje si sugestywnym porwnaniem:
[] und die Emigrantenpresse ist brav. Ohne Zweifel ist unser Geist in
der Emigraiton verbiedert. Die Emigrantenpresse erinnert an ein Krankenhaus, wo
den Wiedergenesenden leichtverdauliche Sppchen gereicht werden. Wozu Wunden
wieder aufkratzen? (WT, s.10)
[] und die Emigrantenpresse ist bieder. Zweifellos ist uns der Geist in
der Emigration verbiedert. Die Emigrantenpresse erinnert an ein Krankenhaus, wo
den Rekonvaleszenten nur leichtverdauliche Sppchen gereicht werden. Wozu alte
Wunden aufreien? (OK, s.10)
Tabela 1: Archaizmy
W to graj das war Ihre Melodie Das war Ihnen gerade recht
Przelewanie z pustego das Umgieen aus dem Leerlauf und Gewurtsel
w prne Leeren ins Hohle
Stawa dba Kopf stehen sich struben
Wisie w powietrzu in der Luft hngen sich breit machen
Spdza sen z powiek den Schlaf von den jmdm den Schlaf rauben
Augen vertreiben
9
E. K. Dzikowska: Ko by si umia o kulturowych kolizjach w niemieckiej
recepcji Gombrowicza. W: Gombrowicz i tumacze. Red. E. Skibiska ask: Oficyna
Wydawnicza Leksem 2004, s. 87.
10
Zob. tame, s. 89.
230 Marta Winiowska
Przemylenia i spostrzeenia prowokowane przez rzeczywisto przeplataj
si z wnikliwym rejestrowaniem osobistych nastrojw i frustracji.
Analiza elementw Dziennika, ktre mogy wywoa u niemieckoj-
zycznego czytelnika wraenie obcoci, prowadzi do wyrnienia dwch
grup: jednostek egzotycznych nasilajcych poczucie obcoci oraz
uniwersalnych, takich, ktre je niweluj. Pierwsz z nich stanowi z pew-
noci liczne polemiki pisarza z polskimi literatami: Janem Lechoniem,
Czesawem Mioszem, Jzefem Wittlinem. Mao zajmujce z punktu
widzenia obcojzycznego czytelnika s szczegowe rozwaania na temat
przedwojennej i emigracyjnej literatury polskiej oraz pedantyczne rozpra-
wianie si z polskim patriotyzmem i postaw rodakw. Do drugiej grupy
tematw nale z pewnoci fragmenty, w ktrych pisarz ustosunkowuje
si do panujcych nurtw filozoficznych (egzystencjalizm), politycz-
nych (komunizm) i religijnych (katolicyzm). Uniwersalnie zajmujce s
z pewnoci partie tekstu powicone kwestii prowadzenia dziennika oraz
filozofii yciowej pisarza. Podobnie zapiski odnoszce si do otaczajcej
go rzeczywistoci pocztkowo argentyskiej, nastpnie europejskiej.
Te elementy umoliwiaj aktualizacj tekstu w obcej kulturze. Szczegl-
nie atrakcyjny i fascynujcy dla Niemcw rozdzia stanowi opis pobytu
pisarza w Berlinie bdcy niecodziennym wiadectwem subiektywnego
postrzegania berliskiej rzeczywistoci.
Postrzeganie cech przekadu wynikajcych z jego obcoci zaley od
uwraliwienia odbiorcy na kategori obcoci. W przypadku, gdy czytel-
nik akceptuje niezwyko tekstu, jest ona dla niego wartoci. Postaw
tak charakteryzuje denie do poznawania rzeczy nowych, odmiennych.
Jednak w ramach drugiej postawy niezrozumiao fragmentw
tekstu, jego niestandardowo moe drani czytelnika, ktry przecie jest
wiadomy, e obcujc z przekadem, zapoznaje si z tekstem mwicym
o innej rzeczywistoci kulturowej11:
11
Zob. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: Wydawnictwo UMCS
2000, s.22.
12
E. K. Dzikowska: Ko by si umia, s. 96.
Determinanty kulturowe... 231
Droga Gombrowicza do niemieckojzycznego czytelnika nie bya
atwa. Nie pomogo zainteresowanie ze strony wybitnych niemieckoj-
zycznych polonistw. Mimo nadzwyczaj pozytywnego przyjcia przez
niemieck krytyk literack, polski pisarz wci pozostawa twrc
elitarnym, nieznanym przecitnemu czytelnikowi. Poprawa jakoci tu-
maczenia nie wpyna na wzrost zainteresowania i recypowania dzie-
a. Dlaczego? Dlaczego nowy przekad, w ktrym Olaf Khl dokona
licznych usprawnie i doprecyzowa nie wpyn na proces przyswa-
jania Gombrowicza literaturze niemieckiej? Dlaczego uycie strategii
zorientowanej na jzyk translatu nie zapewnio Gombrowiczowskiemu
Dziennikowi popularnoci na niemieckiej scenie literackiej? Przyczyn
takiego stanu rzeczy niewtpliwie naley upatrywa w jego pozajzy-
kowych aspektach obszarach tematycznych, specyfice utworu, braku
zainteresowania polskim pisarzem.
19531969
19531969
.
.
.
.
,
, .
,
.
232 Marta Winiowska
MARTA WINIOWSKA
Summary
TEKST DZIENNIKARSKO-PUBLICYSTYCZNY:
PROBLEM PRZEKADU KLISZY I SZTAMPY
JZYKOWEJ (KONTEKST SOCJOKULTUROWY)
1
. : . 1970, s. 57.
234 Zoja Nowoenowa
moe: trudno pisa szybko i prawidowo, nie uciekajc si do stosowania
utartych fraz2.
Moliwoci tekstowe kliszy i sztampy jzykowej wiadcz o ich
efektywnoci komunikacyjnej i retorycznej, ktra przejawia si w ich
funkcjach nominacyjnych i interpretacyjnych. Zapewnia im to miejsce
wrd najwaniejszych rodkw tworzenia dominanty stylu publicy-
stycznego oceny spoecznej, ktrej charakterystycznym przejawem
jzykowym jest, jak ju wspomniano, systemowe poczenie rodkw
ekspresyjnych i standardowych.
Nasycenie tekstw publicystycznych klisz i sztamp jzykow po-
zwolio w swoim czasie Grigorijowi Winokurowi stwierdzi, e w jzyku
gazety praktycznie nie ma ani jednego sowa, ktre nie byoby sztamp,
klisz, szablonem3.
Tymczasem komunikacyjne parametry tekstu publicystycznego i wa-
runki komunikacyjne, w ktrych on powstaje, koryguj okrelone wa-
ciwoci kliszy i sztampy jzykowej. Po pierwsze, wanie w dyskursie
publicystycznym ma miejsce znienie rangi kliszy do sztampy poprzez
czstotliwo jej wykorzystania, zacieranie obrazowoci. Po drugie, do-
chodzi tam do zniszczenia i transformacji kliszy i sztampy jzykowej dla
efektywniejszej realizacji funkcji oddziaujcej (w celu zaprezentowania
oceny) i dla wzmocnienia ekspresywnoci tekstu publicystycznego.
Funkcjonowanie w publicystyce stereotypw jzykowych, kliszy
i sztampy jzykowej daje moliwo przeledzenia podstawowych
czynnikw pozajzykowych w tekstach tego typu oraz poznania cech
i mechanizmw powstawania gatunku, ktre odzwierciedlaj ukad si
w triadzie: autorceladresat.
W akcie komunikacyjnym realizowanym za pomoc tekstu publi-
cystycznego relewantne s take te jego waciwoci, ktre s zwi-
zane z kontekstem historyczno-kulturowym i spoecznym. Przy czym
kontekst kulturowy moe przejawia si w tych rodkach jzykowych
lub w zwizku z nimi jako caoksztat wiedzy i dowiadczenia histo-
ryczno-kulturowego, stereotypw, zachowa spoecznych, tradycyjnych
etnopsychologicznych wyobrae czowieka aktualnych dla komunikacji.
Wanym warunkiem funkcjonowania standaryzowanych rodkw jzyko-
wych jest ich orientacja spoeczna na okrelon grup nosicieli jzyka,
powizania z t grup. W tym przypadku mona mwi o obecnoci
2
Ch. Bally: . 1961, s. 109.
3
. : . 1924, nr 2, s. 125.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 235
w kliszy i sztampie jzykowej bazy spoecznej. Charakter i jako tej
bazy zale, w nierwnych proporcjach, od wektora adresata i wektora
nadawcy. Tylko cz narodowego korpusu trwaych stereotypowych
jednostek jzykowych znana jest wszystkim nosicielom danego jzyka.
Na og funkcjonowanie standaryzowanych rodkw jzykowych jest
ograniczone do jednej grupy spoecznej (na przykad, klisza w jzyku
prawnikw, komputerowcw, modziey, muzykw, publicystw itp.), co
nie podwaa ich rozpoznawalnoci przez du cz nosicieli (ogl-
nonarodowego) jzyka. Prawo bytu ma take klisza korporacyjna,
ywotno ktrej uwarunkowana jest wsz i mniej okrelon baz
spoeczn (pracownicy jednej instytucji, rodzina, nieformalne grupy,
na przykad grupa przyjaci itp.). Obecno kliszy i sztampy w leksyce
nosiciela jzyka i w jego indywidualnej praktyce jzykowej wskazuje
na jego przynaleno do rnych kultur jzykowych i daje moliwo
dokonania jakociowej charakterystyki osobowoci jzykowej4.
W korpusie stereotypizowanych rodkw wspczesnego jzyka rosyj-
skiego ujawniaj si warstwy nalece do rnych epok historycznych,
realizujce rne znaczenia kulturowe (sensy), niosce zrnicowan
informacj spoeczn, przejawiajce si w rnych stylach funkcjonal-
nych i speniajce rne nominatywne, interpretacyjne i aksjologiczne
potrzeby nosicieli jzyka.
Pojawienie si nowej kliszy jzykowej wywoane jest zmianami kon-
figuracji spoecznej zbiorowoci ludzkiej, pojawieniem si nowych grup
spoecznych (nowi Rosjanie, klasa rednia, przedsibiorcy, oraz takimi
procesami jak kryminalizacja spoeczestwa, czciowa lumpenizacja
spoeczestwa, legalizacja niektrych praktyk socjalnych wrki,
uzdrowiciele itp.). Proces ten powoduje wczenie do dyskursu publicz-
nego rodkw jzykowych zwizanych z obsugiwaniem tych sfer.
Rwnie zmiany ideologiczne w yciu Rosjan maj bezporedni
wpyw na skad i tre klisz i sztamp jzykowych. Obecnie nie wyko-
rzystuje si aktywnie dawnych ideologicznych zwizkw wyrazowych
i sztamp ( , ,
itp.). Z jednej strony, zauwaalna jest tendencja do ich ar-
chaizacji, z drugiej za, przyjmuj one dodatkowe konotacje stylistyczne
i nowe znaczenia, w wyniku czego staj si jaskrawymi, ekspresywnymi,
stylistycznie nacechowanymi rodkami jzykowymi.
4
. : . 1987.
236 Zoja Nowoenowa
Otwarto tematyczna i formalna tekstw publicystycznych (szkic,
reporta, wywiad, artyku polityczny, problemowy, felieton, polemika
i in.) daje moliwo wykorzystania w nich zrnicowanych stylistycz-
nie klisz i sztamp jzykowych, ktre s rodkiem sucym nominacji
przejaww duchowej i fizycznej dziaalnoci czowieka.
Gatunkowe waciwoci tekstu publicystycznego rwnie maj wpyw
na skad i tre kliszy i sztampy jzykowej w nich zawartej. Na przykad
artyku polemiczny i problemowy (traktujcy o jakim zagadnieniu) jako
szczeglny gatunek publicystyczny powstaje w wyniku analizy, ujcia
problemu, omwienia go, poszukiwania rozwiza dla napi i wanych
wydarze dnia, problemw spoecznych, ktrych nie mona odoy na
pniej, problemw zwizanych z rozwojem nauki, kultur, wzrostem
gospodarczym itp.)5. Gwnym celem autora artykuu problemowego
jest opisanie spoecznie znaczcego faktu, zwrcenie na niego uwagi
czytelnika, ocena przedstawionego zagadnienia i (w wariancie idealnym)
ukazanie sposobw jego rozwizania.
Autor artykuu zwraca uwag czytelnika na przedstawiony problem,
ocenia zaprezentowane zjawiska jako negatywne, wyraa niepokj i szuka
wyjcia z sytuacji patologicznej. Dla realizacji takiej pragmatycznej orien-
tacji w tekcie su rozmaite rodki: werbalne (leksykalne), gramatyczne,
tekstowe, stylistyczne, quasiwerbalne (graficzne). Pragmatyka publicy-
styczna znajduje swe odzwierciedlenie rwnie w wyborze materiau
i rozmieszczeniu go na stronie gazety. Badacze tekstw publicystycznych
drukowanych w gazetach zauwaaj, e przez faktur jzykow artykuw
problemowych przebija kulturowo-jzykowy potencja autora. W tym
wzgldzie mona sobie przeciwstawi dwa typy artykuw: z jednej
strony artyku napisany przez korespondenta zawodowca jzykowego,
z drugiej przez specjalist z zakresu danej dziedziny wiedzy. Obaj
przychodz do redakcji gazety z wasnym dowiadczeniem jzykowym6.
Oprcz tego dowiadczenia naley rwnie wzi pod uwag ich wiek,
pe i wyksztacenie. Cechy te ujawniaj si rwnie w zakresie wyko-
rzystania klisz i sztamp jzykowych.
Analizowane powyej stylistyczne i socjokulturowe waciwoci
tekstu gazety i kliszy jzykowej jako jednostki stylotwrczej danego
gatunku wskazuj jednoczenie na specyfik przekadu tekstu publicy-
5
. : . - 2004,
s. 76.
6
Tame, s. 77.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 237
stycznego. Specyfik t pomoe zilustrowa analiza przekadu artykuu
problemowego autorstwa Wodzimierza Owczyskiego, doktora habili-
towanego nauk prawnych, generaa-majora milicji w stanie spoczynku,
pod tytuem , zamieszczonego w gaze-
cie z dnia 12 grudnia 2007 roku. Podstawowy problem, na
jaki autor chce zwrci uwag czytelnika, okrelony jest w podtytule:
(Czy uda si wyrwa rosyjski Daleki Wschd z siatki krymi-
nalnej). Tekst o objtoci dwch i p strony zawiera ogromn liczb
klisz jzykowych (okoo 70 jednostek), ktre s gwnymi nonikami
informacji faktologicznej: (najpilniejsze
zadania), (postawione konkretne
zadania), (niesie bezporednie niebezpie-
czestwo), (wyrzdza szkod),
(zorganizowana grupa przestpcza),
(rozprawa sdowa), ,
(zdecydowa),
(oskaryciel pastwowy), (poowy morskie),
(handel detaliczny),
(dokonywa kontroli), (dane osobowe/paszporto-
we), (akt oskarenia),
(praca ideologiczna), (cikie przestp-
stwo), (nadzwyczajna narada),
(nieformalni liderzy) i in.
W artykule odnotowano klisze i sztampy z rnych sfer jzykowych:
) urzdowe (prawne, milicyjne); b) argonowe; c) precedensowe. Cz
klisz jzykowych ma sens i konotacj stylistyczn, ktre mona okreli
jako sowietyzmy.
Przekad tego artykuu ukaza si w tygodniku Forum nr 6 (4
10.02.2008) w dziale Spoeczestwo. Bardzo charakterystyczny jest
sam wybr materiau do tumaczenia: artyku problemowy traktujcy
o sytuacji kryminalnej w jednym z regionw Rosji pojawia si w polskim
tygodniku. Autor i tumacz tekstu publicystycznego stawiaj przed sob
rne zadania i cele pragmatyczne. W przekadzie w sposb znaczcy
zmieniaj si reprezentacje triady autorceladresat. Mentalna i spoeczna
aktywno tumacza tekstu publicystycznego przejawia si inaczej ni
pierwszego autora i okrelona jest przez zmian zarwno celu, jak
i adresata. Dla tumacza wane jest nie tylko przekazanie samych danych
238 Zoja Nowoenowa
faktograficznych, ale rwnie podanie oceny przedstawionej informacji
i uzupenienie jej ocen subiektywn. Stosuje on delikatne translacyjne
zabiegi transformacyjne dla realizacji najwaniejszego zadania prze-
kazania sensu, emocji, funkcji i stylu, tzn. zachowania treci pojciowej,
emocjonalno-ekspresyjnej i funkcjonalno-stylistycznej7.
Odmienno pragmatycznych i komunikacyjnych celw autora i tuma-
cza artykuu ujawnia si na poziomie technik przekadowych (na przykad
w analizowanym artykule zmienia si modalno tekstu, pojawiaj si
sygnay obcoci). Podstaw dla tumacza tekstu publicystycznego staje
si opozycja swjobcy, przyciga on uwag czytelnika poprzez prze-
kazanie w tumaczeniu negatywnego elementu obcej rzeczywistoci i ju
w samym tym akcie jest zawarta ocena. W przekadzie tekstu publicy-
stycznego postrzeganym jako akt komunikacji wanym ogniwem staje
si zamawiajcy, gdy jest on inicjatorem aktu tumaczenia. Znaczenie
tej roli szczeglnie podkrela Christiane Nord8. Inicjatora w dyskursie
publicystycznym mona potraktowa do elastycznie (nie tylko jako
konkretnego zamawiajcego redaktora, wydawc, ale rwnie jako
informacyjno-komunikacyjne oczekiwania spoeczestwa przejawiajce
si w formie zamwienia spoecznego). W badanym artykule komponent
oceny, opozycje oni i my i swjobcy przejawiaj si ju w pod-
tytule, ktry nie jest bezporednim tumaczeniem podtytuu rosyjskiej
wersji tekstu. Dla tumacza negatywna ocena jest spraw pierwszorzd-
n, co wyraa bardzo otwarcie: Spoeczestwo, gdzie hulaj bandyci
(, ).
W miejscu tytuu pojawia si Daleki
Dziki Wschd, co w polskim dyskursie publicznym mona nazwa
pewnego rodzaju klisz kulturalno-jzykow. Oprcz tego mamy do
czynienia z inn ni w oryginale typografi tekstu, a co za tym idzie
z graficznym uwypukleniem innej informacji. Tumacz skraca wstp, li-
kwidujc puste klisze jzykowe z konotacj sowieckiej epoki:
, . Wiele klisz przetu-
maczono z wykorzystaniem generalizacji i kompresji: zwizek wyrazo-
wy przeoony zosta jako o najwaniejszym
z priorytetw.
7
A. : . , , . 1988.
s. 195.
8
C. Nord: Text Analysis in Translation. Prze. C. Nord, P. Sparrow. Amsterdam:
Rodopi 1991.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 239
Podstawow waciwoci tumaczenia kliszy jzykowej jest jej mo-
dyfikacja stylistyczna9, przesunicie rejestru stylistycznego (wysokineu-
tralnyniski) i zmiana statusu funkcjonalno-stylistycznego, pozbawienie
kliszy znamion oficjalnej mowy urzdowej. Prawie wszystkie klisze ana-
lizowanego tekstu, odnoszce si do mowy urzdowej zostaj w tekcie
przekadu zneutralizowane. W przekadzie znikaj konotacje kulturowo-
historyczne zwizane z epok sowieck:
po wyjciu z wizienia, specjalna narada,
wysoko postawieni pracownicy, dla
zwrotu w przekadzie zaproponowano synonimi,
co niweczy terminologiczno wyjciowych zwrotw w oryginale. Neu-
tralno w tonie przekadu osignito rwnie dziki transformacjom
gramatycznym. Wszystkie orzeczenia analityczne przekazano predykatem
jednowyrazowym: postanowi,
kontrolowa. Dla analizowanego tekstu charakterystyczne
jest rwnie przesunicie w rejestrze stylistycznym od wybitnie urz-
dowego specjalistycznego-prawniczego do neutralnego. Jednake dosy
czsto klisze jzykowe znajduj w przekadzie ekwiwalenty pojciowe
i stylistyczne, co wiadczy o midzykulturowej spoecznej i referencyjnej
zbienoci: rodzina patologiczna,
dane osobowe, nieformalni
liderzy, bezpieczestwo narodowe,
bogactwa naturalne,
nielegalny handel, uregulowa prob-
lem, wysoko postawieni pracownicy,
rodowisko naukowe, twarde
prawo, akt oskarenia,
dziaalno ideologiczna, handel
detaliczny, poowy morskie.
Jak wiadomo, czsto trudnoci przekadowych nastrczaj frazeo-
logizmy narodowe i zjawiska precedensowe. Na przykad, zdanie ory-
ginau:
przetumaczono jako zasiane ziarno dao bujne plony. W tumaczeniu
zachowano rejestr stylistyczny frazeologizm biblijny przetumaczo-
no z wykorzystaniem odpowiedniego ekwiwalentu.
A to oznacza, e
9
A. : ., s. 195.
240 Zoja Nowoenowa
miejsce jednego gangstera, ktry trafi za kratki, zajmuje co najmniej
tak samo godny czonek bandyckiej wsplnoty. W tym przypadku
w przekadzie ma miejsce transformacja i konkretyzacja, wyjanienie nie
tylko znaczenia frazeologizmu, ale rwnie caej sytuacji i jej ocena.
Ironiczna transformacja precedensowego ,
na , w przekadzie: Dzieo
Dema yje nawet kilka lat po jego mierci jest cakowicie pozbawiona
kulturalno-historycznych konotacji i ograbia passus z jego ironicznego
zabarwienia, chocia mamy tu do czynienia z tumaczeniem dosownym.
Jednak dla czytelnika informacja pozostaje niedostpna ze wzgldu na
brak samego precedensu w jego kodzie, bazie percepcyjnej.
W zwizku z brakiem odnonych realiw w polskiej rzeczywistoci
i koniecznoci kompresji spoeczno-urzdowej retoryki nienalecej do
zachodniego dyskursu publicystycznego nie przetumaczono nastpuj-
cych klisz jzykowych: , ,
, ,
. Ponadto stylistycznej neutralizacji ulegy potoczno-argono-
we i argonowe klisze: obszczak
kontroluje, (z konkretyzacj pojcia) szefowie
gangu, uczono ich zasad obowizujcych
w rodowisku gangsterw.
Specyficzn nominacj przestpczego argot -
przetumaczono jako siatk przedstawicieli gangu, przez co za-
tracono terminologiczny charakter tych okrele. Precedensowe
oddano jako najlepsze lata przeywa. Jednak, korzystajc
z technik kompensacyjnych, autor dy do zachowania ironicznego za-
barwienia oryginau, wprowadzajc nut ironii w innych ni oryginalne
miejscach: --
( ,
) Jego marzeniem byo zmieni
Komsomolsk w Palermo. Nad przekuciem tych marze w rzeczywisto
w pocie czoa pracuj nastpcy Dema. przetumaczono
nie neutralnie, ale bardziej wyrazicie rozwin skrzyda; podob-
nie pwiatek,
kompani wyrokowcy.
Wan cech analizowanego przekadu jest wykorzystanie technik
kompresji i generalizacji. A prawne
i rzetelne rdo informacji, na ktre powouje si autor, bdce wan
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 241
dla niego instytucj pastwow, w tekcie docelowym staje si jedn
z agencji informacyjnych .
W przekadzie pominito take nazwisko prokuratora generalnego
Czajki, co w znacznym stopniu przyczynio si do zuboenia sfery
faktograficznej artykuu. Moliwe jednak, e tak dokadna informacja jest
zagranicznemu czytelnikowi zbdna.
w tekcie przekadu zmienia si w nielegalny handel drewnem, co moe
by albo bdem tumaczeniowym, albo automatycznym przytoczeniem
polskiej kliszy jzykowej nielegalny handel. Przekad wyraenia
(w jzyku polskim: Tako kaza Dem) rwnie
pozbawiony jest konotacji kulturowo-historycznych, aluzji do epoki
sowieckiej. W jzyku polskim pojawia si tu inny sens i zabarwienie
stylistyczne. Wyraenie Tako kaza moe by odczytywane dwojako:
ludowo-potocznie (stylizacja, ktra we wspczesnym jzyku polskim
jest odbierana jako archaizujca) albo religijnie. Na dodatek tumacz
zamieszcza w nawiasie nawizanie do zjawiska przynalenego zupenie
obcej kulturze (obszczak to w zodziejskim argonie fundusz pomocy
wzajemnej, funkcjonujcy w grupie przestpczej).
Analiza przekadu tekstu publicystycznego
pozwala na wycignicie nastpujcych wnioskw: 1) przekad
powoduje zmian celu pragmatycznego aktu komunikacji; 2) w przeka-
dzie odnotowa mona zmiany zabarwienia stylistycznego segmentw
tekstu, przede wszystkim stylistyczn neutralizacj klisz oficjalno-urz-
dowych, profesjonalnych i argonowych. Usuwa to z tekstu docelowe-
go cae spektrum konotacji spoecznych, kulturowych i historycznych;
3) zauwaalne jest denie do zachowania oglnego tonu wypowiedzi
oryginau, co zmusza tumacza do korzystania z technik kompensacyj-
nych; 4) zaobserwowano stosowanie kompresji, likwidacj zbdnych
elementw, komasowanie leksykalne. W dziaaniach takich mona si
dopatrywa strategii adaptacji tekstu, ktra ma na celu jego przystoso-
wanie do poziomu kompetencji odbiorcy, to znaczy stworzenie takiego
artykuu, ktry czytelnik bdzie mg przyswoi bez pomocy z zewntrz
i ktry speni informacyjne oczekiwania spoeczestwa.
242 Zoja Nowoenowa
- :
( )
- .
() -
, ( --), ,
, - .
,
.
ZOYA NOVOZHENOVA
Summary
The author considers translation of clichs and stock phrases of the journalistic
style from Russian into Polish. The use of stereotypes (clichs) in the newspaper text
is determined by its stylistic and genre-related features, the character of the commu-
nicative situation (the triad: authorpurposeaddressee) as well as by the socio-cultural
characteristics and needs of society. It is pointed out that the communicative situation
and associated translating strategies affect the choice and stylistic colouring of clichs
and stock phrases in the target text.
JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA
2
Por. K. Nazarewicz: Dyktatorzy gustw. Wprost 1992, nr 14, s. 48.
246 Joanna Krzemiska-Krzywda
jest postrzegana jako symbol elegancji i pikna oraz niemieckojzyczne
slogany reklamujce mark Audi, gdy Niemcy syn z dobrej jakoci
samochodw i oglnej solidnoci3. Mona by si rwnie zastanawia, jak
Polacy odbieraj reklamy w jzykach obcych. Wiadomo, e powszechnie
zrozumiay jest slogan merci, e jeste tu tumaczenie niemieckiego
merci, dass es dich gibt. W Polsce funkcjonuj rwnie reklamy w
jzyku angielskim, takie jak slogan sieci restauracji McDonalds Im
loving it, linii lotniczych Lufthansa Theres no better way to fly, te-
lefonw firmy Nokia Connecting people, czy piwa Redds Be free.
Z drugiej strony przetumaczono slogan firmy Schwarzkopf Professional
haircare for you jako Profesjonalna pielgnacja wosw dla Ciebie a w
Niemczech przetumaczono na jzyk niemiecki wspomniane Im loving
it! jako Ich liebe es! Mona si zastanowi, jak Polacy zareagowaliby
np. na reklam niemieckich samochodw w jzyku niemieckim i czy
byaby to reakcja rwnie entuzjastyczna jak Brytyjczykw. W kadym
razie naley pamita, e angielskojzyczny slogan na polskim rynku
nie tylko amie ustaw o ochronie jzyka, ale jest niezrozumiay dla
czci odbiorcw.
Kiedy jednak zapada decyzja o tumaczeniu, kierujc si sugesti
Mary Snell-Hornby, moemy wybra jedn z nastpujcych strategii:
reklama eksportowa: podobne pozytywne skojarzenia kultury
tekstu wyjciowego umoliwiaj dopasowanie uzupeniajcego tekstu
w jzyku docelowym,
tumaczenie bezporednie: tumaczenie nieuwzgldniajce ewentu-
alnych rnic kulturowych, np. w reklamach wyrobw technicznych,
adaptacja: pozostawienie obrazu bez zmian i bazowanie na mo-
liwych zmianach tekstu wyjciowego,
rewizja: pozostawienie obrazu bez zmian i przypisanie mu ca-
kiem nowego tekstu, przy respektowaniu zwizku elementu wizualnego
i werbalnego4.
Bez wzgldu na przyjt strategi naley pamita o tym, e slogan
reklamowy jest idealnym przykadem sytuacji, w ktrej tumaczy si
3
K. Wnuk: Slogany reklamowe na zajciach z translacji w NKJO (Sekcja niemiecka).
W: Materiay Midzynarodowej Konferencji Edukacyjnej Przez jzyki obce do sukcesu.
Ustro 2007, s. 243. Dostpny pod adresem: <http://spnjo.polsl.pl/konferencja/materia-
ly/referaty/caly_zeszyt.pdf>.
4
M. Snell-Hornby: Handbuch der Translation. Tbingen: Stauffenburg 1999,
s. 239.
Kulturowe aspekty przekadu... 247
treci kognitywne, koncepty, a jednostk tumaczenia jest cay slogan,
nie poszczeglne jego elementy5. Koncept naley tu jednak rozumie
bardzo szeroko, wraz z caym jego kontekstem kulturowym.
Jakie konsekwencje moe mie nieprzestrzeganie powyszej zasady
pokazuje przykad hasa reklamowego sieci sklepw Media Markt Ich
bin doch nicht bld! i jego polskiego odpowiednika. W Polsce kampania
reklamowa sieci przebiegaa pod hasem Nie dla idiotw! Dosowne
tumaczenie sloganu niemieckiego na jzyk polski nie byoby oczywi-
cie dopuszczalne ze wzgldu na dwa warianty: Przecie nie jestem
gupi/Przecie nie jestem gupia, z ktrych kady wprowadzaby
pewne ograniczenie krgu odbiorcw. Zdecydowano si wic na daleko
idc parafraz niemieckiego sloganu. Polski slogan by inspirowany
sloganem niemieckim, o czym wiadczy podobiestwo znaczeniowe
wyrazw bld i idiota, przy ich oczywistych rnicach w konota-
cji. Niemiecka wersja brzmi jednak jak cz czyjego wewntrznego
monologu a moe dialogu ze znajomym: Nie jestem gupi, wic robi
zakupy w Media Markt, umiem wykorzysta okazj, dokona dobrego
wyboru itd.. Polski slogan z pewnoci nie brzmi jak fragment mono-
logu wewntrznego; haso to prowokuje, a nawet drani odbiorc, gdy
publicznie uyto sowa obraliwego. Rzeczownik idiota jest potocznie
uywany jako inwektywa i ma silny wydwik pejoratywny. Polskie haso
jest te bardziej przewrotne, jest jakby odwrceniem hasa niemieckiego:
Kto robi zakupy w Media Markt, nie jest idiot, i idc dalej: kto nie
robi tu zakupw jest idiot, lub jeszcze dalej: Do tego sklepu nie
wpuszczaj idiotw, wic jeli tu przyszede i Ci wpucili, to znaczy,
e nie jeste idiot. Wyranie widoczna jest tu zmiana optyki w stosunku
do hasa niemieckiego: z motywacji pozytywnej na negatywn. Strategia
transferowania tego sloganu bya po czci wymuszona wzgldami gra-
matycznymi, ktre nie pozwoliy na zastosowanie bardziej dosownego
tumaczenia, lecz z oryginau zosta zachowany wycznie gwny motyw
treciowy, czyli odniesienie do intelektu konsumenta, a zmieniony zosta
wydwik hasa. W porwnaniu z oryginaem charakteryzuje si ono
pewnym przewartociowaniem i stanowi jego interpretacj.
Polski slogan reklamowy sieci Media Markt nie przypad konsu-
mentom do gustu, o czym wiadcz dyskusje prowadzone na licznych
forach internetowych. Jest rwnie krytykowany za propagowanie
5
J. Kubaszczyk: Kognition und bersetzen. ber das bersetzen von Konzepten.
Glottodidactica 1999, XXVII, s. 80.
248 Joanna Krzemiska-Krzywda
ideau czowieka wiecznie nienasyconego, biegajcego od promocji do
promocji i przyczynianie si do oglnej mapizacji spoeczestwa.
Haso stao si nawet obiektem zainteresowania Urzdu Ochrony Kon-
kurencji i Konsumentw, ktry uzna jednak, e nie narusza ono dobrych
obyczajw.
Podobna sytuacja miaa miejsce w przypadku sloganu reklamowego
sieci Saturn. Niemieckie kalamburowe Geiz ist geil zostao prze-
niesione na grunt polski jako er dla skner. Dosowne tumaczenie
hasa nastrcza trudnoci ze wzgldu na przymiotnik geil. Jest to
wyraz zaczerpnity z gwary modzieowej, uywany do okrelania
czego, co bardzo si podoba, wzbudza pozytywne emocje, czsto
o zabarwieniu erotycznym. I takie wanie, wedug sloganu niemie-
ckiego, jest skpstwo bo Geiz to skpstwo wanie. Slogan ten
po raz pierwszy pojawi si w Niemczech w roku 2003 jednoczenie
w rnych mediach. Nie zosta odebrany jako szczeglnie oryginalny
czy zabawny, jednak przyku uwag i wywoa oywion dyskusj.
Zdaniem niektrych haso Geiz ist geil odzwierciedlao panujcy
wwczas duch czasu i rynkow tendencj postrzegania konkurencyjno-
ci wycznie przez pryzmat niskiej ceny. Zgodnie z takim podejciem
takie cechy produktu jak jako, ywotno, funkcjonalno czy koszty
produkcji lub usugi posprzedane nie odgrywaj adnej roli. Ukuto
nawet wyraenie Geiz-ist-geil-Ware okrelajce takie wanie tanie,
zej jakoci produkty. Zdaniem niektrych haso to skrywa mentalno
spoeczestwa, okrelon analogicznie mianem Geiz-ist-geil-Men-
talitt, charakteryzujc si przesadn oszczdnoci, skutkujc
wycigiem cenowym wytwrcw i sprzedawcw, agresywn polityk
rynkow, cenami dumpingowymi i mordercz konkurencj. Na ta-
kiej postawie spoecznej cierpi caa niemiecka gospodarka osabiona
przez przesadn oszczdno, a gwnymi poszkodowanymi s mae
i rednie punkty handlowe. Trend do kupowania moliwie najtaniej
bez wzgldu na jako, wywar te ogromn presj na producentw
i hurtownikw, ktrzy czuli si zobligowani do udziau w wycigu.
Aby wyj naprzeciw nowym oczekiwaniom klientw, przecigali si
oni w obnikach cen, a co za tym idzie zmuszeni byli do obniania
kosztw produkcji i w konsekwencji jakoci.
Z powodu tego hasa firma Saturn staa si w Niemczech obiektem
krytyki, gwnie ze strony kocioa katolickiego, ktry zarzuci jej propa-
gowanie skpstwa jako zalety, podczas gdy jest ono jednym z siedmiu
Kulturowe aspekty przekadu... 249
grzechw gwnych. Koci rozpocz wwczas kontrkampani, ktrej przy-
wiecao haso Geiz ist gottlos skpstwo jest niegodziwe/bezbone.
Kampania reklamowa firmy Satrun z wykorzystaniem hasa Geiz ist
geil zakoczya si w maju 2007 roku. Oficjalnie jako gwn przyczyn
podano zmian orientacji klientw, dla ktrych liczy si teraz nie tylko
cena, ale przede wszystkim jako. Spoeczestwo niemieckie nie musi
ju zaciska pasa, moe pozwoli sobie na lepszej jakoci produkty za
wysz cen, slogan nie odzwierciedla ju zatem oglnego denia, gdy
denie to po prostu si zmienio6. Nowy slogan reklamowy firmy Satrun
brzmi: Wir lieben Technik. Wir hassen teuer.
Podobna bya historia austriackiej wersji sloganu, w ktrej zamienio-
no Geiz na sterreich uzyskujc tym samym haso sterreich ist
geil. Wywoao to powszechne oburzenie. Po pierwsze dlatego, e napis
pojawi si na rysunku przedstawiajcym posta trzymajc transparent
z tym wanie napisem i zosta odebrany jako aluzja do podpisania
w 1955 roku Traktatu pastwowego w sprawie odbudowy niezawisej
demokratycznej Austrii, po drugie dlatego, e sprowadza Austri do roli
obiektu seksualnego. Haso sterreich ist geil szybko wycofano, do
tej pory jednak funkcjonuje w Austrii slogan Geiz ist geil.
Polski slogan er dla skner rwnie nie spotka si z pozytywnym
przyjciem, niemniej powody braku jego akceptacji byy nieco inne.
Polacy poczuli si bowiem dotknici przyrwnaniem ich do skner,
wzmocnionym dodatkowo reklam, w ktrej do klientw zwracano si
Sknero! O takiej recepcji wiadcz liczne wypowiedzi Internautw, jak
choby nastpujca, autorstwa wacicieli jednego ze sklepw interneto-
wych ze sprztem elektronicznym:
Drodzy Klienci,
informujemy, e haso er dla skner nie ma nic wsplnego z naszym sklepem.
Osoby, ktre cz ofert hipermarketu reklamowan szeroko w radio i telewizji
z naszym sklepem, proszone s o zapoznanie si z naszym asortymentem na naszej
stronie internetowej.
Chcielibymy take podkreli, e er dla skner jest hasem skrajnie niedopaso-
wanym do sposobu dziaania naszej firmy. Zgodnie ze sownikiem jzyka polskiego
poszczeglne frazy oznaczaj: er poywienie zdobywane przez zwierzta, sknera
czowiek skpy, chciwy.
My uwaamy naszych klientw za ludzi oszczdnych. Dlatego te dbamy o niskie
ceny i biec dostpno towaru. Nasz Klient nie jest skner, ktra przychodzi na
6
A. Waldermann: Geiz war geil. Der Spiegel z dn. 29.05.2007. Dostpny pod
adresem: <http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,485489,00.html>.
250 Joanna Krzemiska-Krzywda
er. Jest osob zainteresowan nowoczesnym sposobem kupowania oraz towarami
najwyszej jakoci7.
7
er dla skner? Dostpny pod adresem: <http://www.medialider.pl/aktualnosci/zer-
dla-skner,190>.
Kulturowe aspekty przekadu... 251
budowlany Praktiker. Brzmi ono Mieszkasz lepiej i nie ma nic wspl-
nego ze niemieckim Hier spricht der Preis, ktre wystpuje w kampanii
reklamowej Praktikera w Niemczech. Zgodnie ze sloganem niemieckim
najwaniejsz zalet zakupw w sklepach tej sieci s niskie ceny pro-
duktw, podczas gdy polski slogan akcentuje podwyszenie komfortu
ycia, mieszkania. Autor sloganu wykaza si znajomoci realiw rynku
produktw budowlanych w Polsce i nie stara si skusi potencjalnych
nabywcw nisk cen, gdy najprawdopodobniej pamita, e tak stra-
tegi stosuje inna sie marketw budowlanych, Castorama, ktrej haso
reklamowe brzmi Nikomu nie pozwolimy pobi naszych cen.
Umiejtnie dobran pod wzgldem kulturowym strategi reklamy zasto-
sowali rwnie twrcy polskiego sloganu Deutsche Banku promujcego si
w Niemczech hasem Leistung aus Leidenschaft. Niemieckie wyraenie
oznacza dosownie: wydajno przez pasj. Wejciu Deutsche Banku
na polski rynek usug w tym sektorze towarzyszy haso Silny partner
w Polsce. Nie jest ono oczywicie wynikiem dosownego tumaczenia.
Zostao stworzone zupenie od nowa i odwouje si do polskiego krgu
skojarze i polskich wyobrae o Niemcach, zwaszcza jako partnerach
w interesach. Niemieccy partnerzy biznesowi s w powszechnej opinii
Polakw silni, solidni i uczciwi, a wic mona na nich polega i taki
wanie jest wedug polskiej reklamy Deutsche Bank. Jej autor by
wiadom, e Polacy maj pewne wyobraenie o Niemcach i e wejcie
na polski rynek banku niemieckiego, ktry do tego nosi nazw Deutsche
Bank, co rozumiej chyba wszyscy odbiorcy, wymaga odwoania si do
pozytywnych stereotypw Niemca.
Podobne odwoanie znajdujemy w polskim hale reklamowym samo-
chodu marki Seat. Przypomnijmy, e ta hiszpaska fabryka samochodw
zostaa wykupiona przez niemiecki koncern Volkswagen, ktry zachowa
znak towarowy Seata. Wiele sloganw reklamowych tej marki oryginal-
nie w jzyku niemieckim nawizywao wanie do pierwiastka hiszpa-
skiego i do pozytywnych skojarze odbiorcy niemieckiego z Hiszpani
i Hiszpanami, np. Das spanische Kraftpaket, Typisch spanisch, Auto
Emocin lub do innych cech powszechnie przypisywanych Hiszpanom,
takich jak ognisty temperament i nieokieznana energia: Temperament
auf 4 Rdern, ungezhmter Geist, Irgendwann besitzt er dich, geboren
aus Begeisterung. Autorzy polskiego sloganu uzupenili nawizanie do
skojarze z cechami hiszpaskimi o nawizanie do cech przypisywanych
Niemcom, podkrelajc, e samochody tej marki cechuje jeszcze co
252 Joanna Krzemiska-Krzywda
niemieckiego, a mianowicie precyzja wykonania. Tym samym wykazali
si znajomoci szczeglnego upodobania Polakw do niemieckich sa-
mochodw i umiejtnie wykorzystali w polskim sloganie reklamowym
to, e Seat, wprawdzie hiszpaski, jest jednak w sumie niemiecki, bo fa-
bryk wykupi niemiecki koncern. Do tego wanie nawizuje wyraenie:
niemiecka precyzja, hiszpaski temperament, wskazujce na poczenie
dwch si i tym samym trafiajce w gusta motoryzacyjne Polakw.
Za szczeglnie udane, respektujce odmienn rzeczywisto jzykow
i kulturow, naley uzna te slogany reklamowe, w ktrych tumacz bd
copywriter nie poprzesta na tumaczeniu sloganu, lecz pokusi si take
o stworzenie nowego oryginalnego tekstu reklamowego, dowcipnego,
opartego na rymie lub polisemii wyrazw. Jeli jednak dobrze si przyj-
rze takim hasom, mona doj do wniosku, e ich sia tkwi nie tylko
w zabawnej grze sownej, ale przede wszystkim w roztaczanym wraeniu
naturalnoci, w odczuciu, e powstay one w sposb niewymuszony,
pasuj do naszego jzyka i do naszego sposobu mylenia o wiecie. Nie
wywouj one wraenia odmiennoci i obcoci, nie sugeruj, e oto jaki
intruz, tzn. obcy producent chce koniecznie narzuci nam swj produkt.
Wydaje si, e takie naturalne hasa, a w zwizku z tym i sam mark
i jej produkty, atwiej nam zaakceptowa. Przykadem takiego sloganu jest
tumaczenie reklamy niemieckiej sieci sklepw obuwniczych Deichmann
gutes Geschft, ktre po polsku brzmi dobrze wychodzisz. Orygina
oznacza tyle co dobry interes lub po prostu dobry sklep, haso bazuje
zatem na polisemii zwizku wyrazowego. Baz polskiego sloganu by
frazeologizm dobrze na czym wyj oznaczajcy odnie sukces,
korzy w jakiej dziedzinie, zyska dziki czemu. Jednoczenie,
rozumiane dosownie jako czynno wychodzenia ze sklepu, haso to
moe kojarzy si z obuwiem. Nadawca gra tu z odbiorc; ostatecznie
slogan orzeka, tak jak i slogan niemiecki, e zakupy w tym sklepie to
dobry interes. Tym samym przetumaczono zarwno koncept, jak i gr
sw cho ta wydaje si nieprzetumaczalna. Za szczeglnie udany
naley uzna rwnie polski slogan firmy Dr. Oetker Przepis na sukces.
Marka Dr. Oetker istnieje na rynku niemieckim od koca XIX wieku i od
tamtej pory firma stosowaa rne hasa reklamowe, takie jak Ein kluger
Kopf nimmt Oetker, Ein heller Kopf verwendet stets Dr. Oetkers
Back-Pulver, Mach wie es Frau Renate tut, mach es mit Oetker gut,
Zufriedene Mienen danken es Ihnen! Gut wie selbstgemacht, Fr
alle, die mit Liebe backen czy Backen macht Freude. Polski slogan
Kulturowe aspekty przekadu... 253
Przepis na sukces nawizuje najprawdopodobniej do dwch najbardziej
znanych sloganw tej marki: Man nehme: Dr. Oetker oraz Qualitt
ist das beste Rezept. Fraza man nehme Dr. Oetker nawizuje do
pierwszego zdania w starych przepisach kulinarnych i dosownie znaczy
po prostu: naley wzi. Drugi slogan mona przetumaczy dosownie
jako: jako jest najlepszym przepisem. Polski slogan Dra Oetkera
towarzyszcy reklamie ciasta w proszku opiera si na polisemii wyrazu
przepis, ktry moe oznacza sposb na osignicie czego lub wanie
przepis kulinarny. Sukces jest do mocnym sowem, krtkim, prostym,
zapadajcym w pami.
Rwnie pozytywnie naley oceni tumaczenie sloganu Entdeck
den Spa in Toffifee, czyli dosownie odkryj zabaw w Toffifee,
jako zabawa tkwi w Toffifee! Bezdwiczno i zbitka spgoskowa
w sowie tkwi moe wprawdzie dawa wraenie, e rym jest nieco
wymuszony, jednak w oglnym rozrachunku haso naley uzna za do
oryginalne i przykuwajce uwag. Podobnie w tumaczeniu sloganu re-
klamujcego preparat wzmacniajcy serce i ukad krenia Doppelherz:
niemieckie Die Kraft der zwei Herzen w wariancie polskim zestawiono
z nazw produktu, otrzymujc rym Doppelherz. Energia dwch serc.
Z wyjtkiem samej nazwy produktu nic tu nie wskazuje na obce po-
chodzenie specyfiku, gdy rym brzmi bardzo naturalnie, zdecydowanie
nie tworzy wraenia obcoci i sztucznoci. Za udane naley take uzna
haso promujce cukierki Mamba. W skierowanej do najmodszego od-
biorcy niemieckiej reklamie tego produktu pojawia si gra sowna: Alle
mampfen Mamba. Mamfred auch, ktra jest obecna rwnie w wersji
polskiej: Wszyscy maj mamb mam i ja. Wypowied naladuje
jzyk dziecicy, a jednoczenie jest oparte na podobnym brzmieniu sw
mamba i mam, przez co bliskie kulturowo odbiorcy polskiemu.
Regularn transformacj jzykowo-kulturow mona zaobserwowa
w przypadku grupy hase, w ktrych w niemieckim oryginale pojawia
si zaimek Sie. Ta niemiecka forma grzecznociowa zamieniana jest
w tumaczeniach na formuy drugiej osoby liczby pojedynczej. Dzieje
si tak po pierwsze dlatego, e dosowne tumaczenie musiaoby brzmie
Pan, Pani albo Pastwo, co mogoby ogranicza krg odbiorcw,
a po drugie, odbiorca polski przyzwyczajony jest do zwrotw per Ty
w reklamie jest to specyfika polskiego jzyka reklamy. Rnic t
dostrzegli twrcy hasa reklamowego Es gibt nichts Besseres fr Ihre
Zhne, ktre przetumaczono jako nie ma nic lepszego dla Twoich
254 Joanna Krzemiska-Krzywda
zbw. Bardzo zreszt susznie, mona sobie bowiem wyobrazi tu-
maczenie dosowne: Nie ma nic lepszego dla Pastwa zbw, ktre
po pierwsze, zawieraoby nieco komiczny bd stylistyczny, po dru-
gie, stworzyoby efekt obcoci. Podobna transformacja miaa miejsce
w przypadku sloganu reklamowego samochodu marki Opel Astra: Trauen
Sie Ihren Augen przetumaczonego jako Uwierz swoim oczom czy
sloganu koncernu Dekra Unser Wissen fr Ihre Zukunft, ktre zostao
przeoone jako Nasza wiedza dla Waszej przyszoci.
Pozostaje jeszcze zwrci uwag na grup sloganw nie tumaczonych
poprzez czciow transformacj treci i formy. Dotyczy to przede wszyst-
kim reklam sodyczy i rodkw czyszczcych, zawierajcych nawizanie
do powszechnie znanych i akceptowanych w reklamach wartoci, takich
jak dobry smak, przyjemno, czysto, zdrowie itd. Przykadem takie-
go hasa moe by tumaczenie sloganu czekolady Milka. Niemieckie
Die zarteste Versuchung, seit es Schokolade gibt to w polskiej wersji
jedynie: Milka. Najdelikatniejsza przyjemno. Polski slogan zawiera
rwnie pewne przesunicie niemieckie Versuchung to przecie
pokusa, nie przyjemno. Polski slogan jest co prawda lakoniczny, ale
te bardziej oglny, tzn. mona by go dopasowa do wielu produktw.
Charakteryzuje go zwarto strukturalna, ale z drugiej strony obfito
znaczenia. Zestawienie nazwy Milka z opisem pewnego doznania moe
by te odbierane jako sugestia, e niekoniecznie chodzi o przyjemno
zwizan z jedzeniem. Niemiecki slogan jest duszy i zawiera konkret-
n informacj, o jaki produkt chodzi. Podobn strategi zastosowano
w przypadku hasa reklamowego elkw Haribo, ktre po niemiecku
brzmi Haribo macht Kinder froh und Erwachsene ebenso a po polsku
Haribo. Smak radoci. Slogan niemiecki ma posta caego zdania,
w dodatku z rymem. Nazwa produktu jest tu integraln czci zdania
i peni w nim funkcj podmiotu. W polskim sloganie nazwa produktu
nie jest cile zwizana ze sloganem. Samo haso ma jedynie posta
przydawki dopeniaczowej. W tumaczeniu zrezygnowano z konstrukcji
zdaniowej, zachowano natomiast nawizanie do sowa froh rados-
ny. Podobnie zreszt jak w przypadku Milki, polska reklama Haribo
jest oglniejsza od niemieckiego pierwowzoru i waciwie mona by j
dopasowa do jakiegokolwiek innego produktu z kategorii sodycze.
Z pewn strat w tumaczeniu mamy do czynienia w przypadku
sloganu wafli Knoppers reklamowanych w Niemczech jako przekska
w porze drugiego niadania. Niemiecki slogan tego produktu, Morgens
Kulturowe aspekty przekadu... 255
halb zehn in Deutschland, sugeruje wanie por drugiego niadania.
W reklamie haso to pojawia si jako komentarz do krtkiego filmu,
w ktrym rni ludzie w rnych miejscach w Niemczech o godzinie
9.30 sigaj po wafle Knoppers. Reklama odwouje si zatem do jakiej
typowej dla danego narodu sytuacji, zwyczaju, nawizuje do pewnego
wzorca. Tymczasem polskie haso Dzie naley do Ciebie takiego
odwoania nie zawiera. Troch to dziwi, bo z pewnoci Polacy rw-
nie o podobnej porze spoywaj drugie niadanie i by moe reklama
mogaby nawizywa do tego zwyczaju. Polskie haso nie jest ju zatem
tak mocno uwarunkowane kulturowo, brzmi w dodatku bardziej oglnie
i mogoby by hasem reklamowym jakiegokolwiek innego produktu,
niekoniecznie nawet spoywczego.
Niejako przeciwn strategi, polegajc na dodatkowym wyjanieniu
realiw opisywanych przez haso reklamowe zastosowano w sloganie
reklamujcym kaw Jacobs Krnung Balance. Niemiecke Finde Balance.
Mit Jacobs Krnung Balance w polskiej wersji reklamy brzmi Jacobs
Balance. Pena przyjemno picia kawy kiedy tylko chcesz. W nie-
mieckim sloganie wykorzystano zwrot Balance finden, ktry mona
przetumaczy jako znale rwnowag. Haso reklamuje kaw, w kt-
rej zawarto kofeiny jest o poow mniejsza ni w innych produktach
tego rodzaju, i cho tej informacji nie ma w samym sloganie, pojawia
si ona w reklamie jako uzupenienie. Sugeruje si zatem potencjalnym
kupcom, e picie tej kawy pozwala osign rwnowag pomidzy
przyjt dawk kofeiny a efektem, jaki wywouje ona w organizmie.
W jzyku polskim nie ma oczywicie sowa Balance i w zwizku z tym
nie mona byo w tumaczeniu posuy si fraz nawizujc do nazwy
produktu. Struktura i tre polskiego hasa reklamowego podyktowane
byy chci wyjanienia konsumentowi korzyci pyncych z picia wanie
tej kawy: przyjemno nie obarczona adnym ryzykiem w zwizku
z czym mona t kaw pi o dowolnej porze. W porwnaniu ze sloga-
nem niemieckim polskie haso wydaje si nieco przegadane, tak jakby
polski odbiorca potrzebowa dodatkowych informacji, o jakie korzyci
chodzi w przypadku tego produktu. Tym samym polski slogan jest mniej
oryginalny, wicej wyjania, a mniej bawi.
Podobnie naley oceni tumaczenie sloganu reklamowego banku Raif-
feisen. W jzyku niemieckim haso to brzmi Wir machen den Weg frei.
Zwrot den Weg frei machen, ktry jest jego baz, oznacza torowa
komu drog. W Polsce ten sam bank reklamuje si jako Bank ludzi
256 Joanna Krzemiska-Krzywda
przedsibiorczych. Polski slogan w aden sposb nie nawizuje zatem
do sloganu niemieckiego, co jednak ma pewne uzasadnienie w realiach
gospodarczych obu krajw. Marka Raiffeisen jest w Niemczech bardzo
dobrze znana, w Polsce pojawia si stosunkowo niedawno, a filie ban-
ku spotka mona jedynie w niektrych miastach. W zwizku z tym
zaistniaa konieczno umieszczenia dodatkowej informacji, e chodzi
tu o bank. I jest to w peni uzasadnione, gdy samo torujemy drog
w zestawieniu z zupenie obc, nic nie mwic nazw Raiffeisen,
mogoby brzmie zbyt egzotycznie.
Pewien bana wkrad si natomiast do polskiej wersji sloganu zach-
cajcego do kupna tabletek do zmywarki Calgonit quantum. Niemie-
ckie Befreie die Gedanken vom Geschirr Splen w polskim wariancie
brzmi Czysto nie do pobicia i olniewajcy poysk. Haso niemieckie
ma posta zdania z czasownikiem w trybie rozkazujcym i zachca do
uwolnienia myli od zmywania naczy. Jest to bezporedni apel do
odbiorcy, na dodatek oryginalny, co wynika z zestawienia sformuowania
swego rodzaju poetyckiej metafory uwolni myli z bardzo przyziemn
czynnoci, jak jest zmywanie naczy, i stworzenia przykuwajcego
uwag dysonansu. W polskiej wersji hasa tego efektu nie ma. Brzmi
ono banalnie i waciwie do oglnie, trudno skojarzy taki slogan
z konkretnym produktem, cho mona si domyla, e chodzi o rodek
czyszczcy. Porwnujc t grup niemieckich sloganw reklamowych
z ich polskimi odpowiednikami, mona odnie oglniejsze wraenie, e
te drugie w zasadzie nie dorwnuj pierwszym. Podczas gdy niemieckie
hasa reklamowe charakteryzuje bogactwo rodkw retorycznych i jzy-
kowych, a take rnorodno rodzajw gry podejmowanej z odbiorc
i oryginalno, polskie ukadane s wedug schematw. Przewaaj w nich
sowa powszechnie wykorzystywane w reklamie, takie jak rado,
przyjemno, czysto, przez co brzmi banalnie i daoby si je
odnie do wielu rnych produktw. Tymczasem oglna tendencja jest
przeciwna: wspczesne slogany reklamowe czsto nie s ju banalne
i oklepane, s coraz bardziej wyrafinowane, bazuj na wcigajcej grze
sw i coraz trudniej je przetumaczy tak, aby nie stwarzay wraenia
obcoci towaru eksportowanego z obcej kultury.
W odniesieniu do tumaczenia sloganw reklamowych mona sfor-
muowa wniosek nie tyle dotyczcy strategii jzykowych, bd trans-
latorskich, ale raczej wskazwk na temat postawy tumacza wobec
kultury jzyka docelowego. Im bardziej tumacz/copywriter uwalnia si
Kulturowe aspekty przekadu... 257
od tekstu wyjciowego, im bardziej daje si ponie fantazji jzykowej,
traktujc slogan w jzyku wyjciowym jako inspiracj do utworzenia
nowego hasa, a nie tekst do przetumaczenia, im mniej chce pozosta
wierny oryginaowi, a bardziej lojalny wobec odbiorcy, i wreszcie: im
bardziej jest otwarty na kultur docelow, tym lepszy jest efekt jego
pracy. Przy takim nastawieniu powstaj teksty bliskie odbiorcy, robice
takie wraenie, jakby naturalnie powstaway w kulturze docelowej. Nie
s nacechowane obcoci i odmiennoci, nie stwarzaj dystansu; s
atwe do zaakceptowania i tym samym speniaj swoj najwaniejsz
rol: przyczyniaj si do wzrostu zainteresowania produktem.
. ,
.
, ,
,
.
, copywriter , ,
.
.
JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA
Summary