You are on page 1of 258

Katowice-Czstochowa 2008

Opiniowa do druku
TADEUSZ SZCZERBOWSKI

Projekt okadki i strony tytuowej


MAREK J. PIWKO

Copyright by Piotr Fast, KatowiceCzstochowa 2008

ISBN 978-83-61425-20-5
ISSN 1501-3296

Wydawcy:

lsk Sp. z o.o. Wydawnictwo Naukowe Wydawnictwo Wyszej Szkoy Lingwistycznej


al. W. Korfantego 51, 40-161 Katowice ul. Kopernika 17/19/21, 42-200 Czstochowa
(032) 258-07-56, 258-18-12, fax 258-32-29 tel. +48 (34) 365 48 59, fax +48 (34) 324 59 12
Spis treci

BOENA TOKARZ
Bariery kulturowe w przekadzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
PIOTR WILCZEK
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza . . . . . . . . . . . . . . 25
MAJKIEWICZ ANNA
Granice obcoci i przekadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
JANIKOWSKI PRZEMYSAW
Obrazy religijnoci. Odmienno religijna w przekadzie . . . . . . . . . . 53

JERZY PASZEK
Czeski i polski przekad Ulissesa konteksty kulturowe . . . . . . . . . . . . 67
KATARZYNA LUKAS
Konstruowanie kulturowej odmiennoci w przekadach A Clockwork
Orange Anthonyego Burgessa (na jzyk polski i niemiecki) . . . . . . . . . 83
RAFA KOZIELSKI
Nadmiar czy niedobr angielskiego humoru w przekadzie Pride and
Prejudice Jane Austen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO
Osobliwoci kulturowe w musicalach i ich przekadach (rock-opera Je-
sus Christ Superstar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
ALINA BRYLL, IWONA SIKORA
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych strategie
przekadu osobowych nazw wasnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
WACAW M. OSADNIK
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej
(o angielskim tumaczeniu Wojny polsko-ruskiej pod flag
biao-czerwon Doroty Masowskiej). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
MARTA KAMIERCZAK
Obco w oryginale, obco w przekadzie
Bela Michaia Lermontowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
ADRIANA KOVACHEVA
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych na przykadzie polskich
tumacze Radiczkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
KATARZYNA KRUK-JUNGER
Potrzeba zrozumienia jako motto pracy tumacza . . . . . . . . . . . . . . . . 211
MARTA WINIOWSKA
Determinanty kulturowe w przekadach Dziennika 19531969
Witolda Gombrowicza na jzyk niemiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
ZOJA NOWOENOWA
Tekst dziennikarsko-publicystyczny: problem przekadu kliszy
i sztampy jzykowej (kontekst socjokulturowy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA
Kulturowe aspekty przekadu sloganw reklamowych
z jzyka niemieckiego na jzyk polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
BOENA TOKARZ

BARIERY KULTUROWE W PRZEKADZIE

Chtnie przywoywana przez przekadoznawcw liczca sobie ponad


200 lat definicja przekadu Friedricha Schleiermachera bardzo trafnie
okrela to, co dzieje si w procesie komunikacji midzy oryginaem
a odbiorc przekadu. Schleiermacher nazwa przekad eksportowaniem
czytelnika i importowaniem autora. Cho na uwag zasuguje take
powizanie terminologii handlowej z pragmatyk przekadu, to bar-
dziej interesujcy od tego, co i po co si importuje/eksportuje, wydaje
si akt przekraczania rodzimych przestrzeni oraz trudnoci zwizane
z integralnoci podmiotu importowanego i eksportowanego, czyli osoby
i tekstu. Niemieckiego filozofa interesowa transfer autora i odbiorcy,
a tekst stanowi dla niego zarwno nonik teleportacji, jak i przestrze,
w ktrej si spotykaj.
Przestrze jzykowa przekadu okrela zakres i jako spotkania
dwch osobowoci, poniewa jzyk stanowi sie, w ktrej skupiaj si
procesy historyczne, spoeczne, psychologiczne, etyczne, cywilizacyjne
i filozoficzne, stanowice o rnicach i podobiestwach midzy podmiota-
mi zbiorowymi i jednostkowymi. W ten sposb tekst jest przekanikiem
i przekazem jednoczenie. Jako przekanik literacki zawiera informacj
o sposobie czytania i rozumienia sensu. Natomiast przekad jako prze-
kaz zmusza do koncentracji na tym sensie. Znaczy to, e postawa, jak
przyjmuje czytelnik wobec tekstu przekadu literackiego wynika z zao-
enia, e jest to tekst alternatywny, oparty na negocjowanym stosunku
do rzeczywistoci zewntrznej, a take tekst obcy z punku widzenia
realiw i sposobu bycia w nim podmiotu. wiadomy odbiorca przygo-
towany jest wic na odbir odmiennoci oryginau: w sferze informacji
denotowanych oraz informacji konotowanych. Odczytanie sensu wynika
z relacji midzy nimi, wpisanych w sposb uksztatowania wypowiedzi
8 Boena Tokarz
jako nonika treci. O ile informacje denotowane przekazuj jak wie-
dz dotd nieznan i nazywaj elementy obcej rzeczywistoci, o tyle
odczytanie informacji konotowanej zwizane jest z posiadaniem przez
odbiorc tzw. wiedzy uprzedniej1, czyli kompetencji encyklopedycznych,
logicznych i jzykowych, a take kompetencji pragmatycznych.
Transfer autora i odbiorcy sekundarnego powoduje zmian przesanek
rozumienia tekstu i pewnego rodzaju modyfikacj sensu oryginau, wyni-
kajc z nieznacznego rozdwiku w zakresie przekazywanej informacji.
Przesunicia sensu wynikaj zwykle z rnic poznawczych, pragmatycz-
nych, mentalnych i stylw komunikacyjnych. Wiedza uprzednia, tradycja
literacka i kulturowa, normy spoeczne, typowe trajektorie skojarzenio-
we, wyobraenia, a take uzus jzykowy i model wiata we wpisany
s odmienne w przypadku odbiorcw oryginau i przekadu. Przesanki
rozumienia tumacza sprawcy transformacji s tosame lub bliskie
odbiorcy oryginau i przekadu. Jeeli w dwch kulturach s one bardzo
oddalone od siebie, to mimo tego tumacz ma obowizek zachowania
inwariantu, nawet kosztem przebudowy struktury informacyjnej fragmentu
tekstu w celu uzyskania znaczenia skadajcego si na sens caoci. Rzad-
ko wystpowania takich sytuacji potwierdza konieczno zachowania
w przekadzie rwnowagi midzy obcoci oryginau a okolicznociami
jego odbioru za pomoc tego samego medium, lecz w drugim jzyku,
a wic dysponujc inn leksyk, fonetyk, morfologi, skadni i styli-
styk zwizan z dominujcym stylem komunikacji i jej poziomami2.
Przekad nie moe niwelowa rnic poznawczych wyraanych przez
kategorie gramatyczne, aksjologiczne i estetyczne, ktrych nonikiem s
m.in. style. Style komunikacji informuj o mentalnych oczekiwaniach
rozmwcw, odzwierciedlajc ich struktur mentaln. Dlatego styl ory-
ginau powinien by naladowany nie tylko ze wzgldw artystycznych,
lecz take poznawczych, jednak wycznie do granic, ktre pozwalaj
na zrozumienie oryginau w kulturze odmiennej. Przekad bowiem
wchodzi w interakcj z oryginaem, nastpuje oswojenie obcoci przez
wejcie z ni w dialog. Niepodane w przekadzie s dziaania koloni-

1
Por. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: UMCS 2000, s. 97109
gdzie autor wprowadzi termin wiedza uprzednia.
2
Por. A. Duszak: Tekst, dyskurs, komunikacja midzykulturowa. Warszawa: PWN
1998, s. 242334; E. Tabakowska: Bariery kulturowe s zbudowane z gramatyki. W:
Przekad. Jzyk. Kultura. Red. R. Lewicki. Lublin: UMCS 2002, s. 2534 na temat
barier kulturowych wpisanych w gramatyk.
Bariery kulturowe w przekadzie 9
zacyjne tumacza w odniesieniu do oryginau, poniewa dobry przekad
wchodzi w interakcj z kultur przyjmujc, jak rwnie z oryginaem,
zachowujc integralno tekstu jako wizji autorskiej oraz integralno
tekstu jako wizji tumacza w spotkaniu z oryginaem. Istnieje wwczas
rwnowaga midzy tosamoci (z oryginaem) a przynalenoci.
Przewaga przynalenoci przekadu bd do kultury oryginau, bd do
rodzimego procesu historycznoliterackiego stanowi form kolonizacji
mentalno-wyobraeniowej, bdc zafaszowaniem obu kultur.
Wykonujc skomplikowany proces transferu, tumacz odczytuje sce-
nariusz, w jaki wpisany jest orygina, cznie ze scenariuszami czstko-
wymi, poniewa wieloznaczno nie istnieje w samym tylko wyraeniu,
lecz take w scenariuszu intertekstowym. Od niego zaley aktualizacja
semantyczna leksemw i wyrae w drugim jzyku. W przestrzeni tekstu
aktualizacja semantyczna dokonuje si przez wyodrbnienie topiku3, ktry
wyznacza granice hipotezy interpretacyjnej. Topik wynika ze struktury
jzykowej tekstu, lecz sam jest kategori metatekstow. Jego wyod-
rbnienie zaley od modelu komunikacji kulturowej. W tekcie model
komunikacji ujawnia si dziki pewnej regularnoci wewntrznej typu:
warunki spjnoci, kategorie gramatyczne, powtrzenia, sowa kluczo-
we, struktury mentalne (typ metaforycznoci: w oparciu o substytucj,
analogi, interakcj), tryby, aspekty itp. Odczytanie topiku i scenariusza
z tekstu ujawnia znaczenia nadawane przez autora postrzeeniom po to,
by zobaczy wicej ni si wie. McLuhan pisa, e:

Artysta peni [] w spoeczestwie rol nawigatora, ktry prawidowo odczytuje


namiar kompasu i ustala kurs. [] jest [] nieodzownym doradc zarwno w sferze
dziaa, jak i myli ludzkich. [] rola sztuki polega na umoliwieniu percepcji
ludziom otpiaym, ktrych zdolnoci postrzegania stumio niezauwaalne dla nich
rodowisko4.

Tumacz w przekadzie rekonstruuje obcy mechanizm mentalny, wpi-


sany w inn kultur, co prowadzi do powstania struktur niewygenerowa-
nych przez system, a wic uznawanych w systemie jzyka przyjmujcego
jako niegramatyczne. Obawa przed zarzutem niepoprawnoci jzykowej
bardzo czsto powoduje, e tumacze rezygnuj z zobaczenia tego, na
co nie pozwalaj rodzime struktury gramatyczne.
3
Por. U. Eco: Lektor in fabula. Prze. P. Salwa. Warszawa: PIW 1994, s. 125136.
4
Zob. M. McLuhan: Wybr pism. Wybr J. Fuksiewicz. Prze. K. Jakubowicz. Wstp
K. T. Toeplitz. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1975, s. 304, 307.
10 Boena Tokarz
W tumaczeniach literatury polskiej na jzyk soweski szczegln
uwag w tym kontekcie zwraca przekad kategorii czasownika oraz form
rzeczownikowych derywowanych od czasownika. Najczciej spotykane
przesunicia w zakresie profilowania5 znaczenia w przekadach literatury
polskiej na jzyk soweski i soweskiej na jzyk polski dotycz ekwiwa-
lentyzacji kategorii gramatycznych (czasownika, rzeczownika, przymiotnika,
form fleksyjnych i skadniowych; zmian w zakresie struktury zdaniowej,
a take modalnoci), stylistycznych i wersyfikacyjnych (system sylabiczny,
stopa metryczna np. w jzyku soweskim jamb w miejsce trocheja)
oraz w mniejszym stopniu kategorii leksykalnych. Zmiana kategorii gra-
matycznych wie si ze zmianami kategorii pragmatycznych i niekiedy ze
zmian stylu komunikacji kulturowej. Uporzdkowanie zjawiska ekwiwalen-
cji midzy tymi jzykami za pomoc kategorii gramatycznych wydaje si
najbardziej przydatne w celu pokazania rnicy w zakresie obrazu wiata,
wpisanego w jzyk polski i soweski, pomimo ich przynalenoci do tej
samej rodziny jzykw sowiaskich. Opierajc si na tumaczeniach lite-
ratury polskiej dokonanych przez Rozk tefan, Lojzego Krakara, Tonego
Pretnara, Katarin alamun-Biedrzyck, Nika Jea i Jan Unuk oraz na
literaturze soweskiej tumaczonej przez Ann Kamiesk, Mari Krukow-
sk, Stanisawa Kaszyskiego, Joann Pomorsk i studentw Uniwersytetu
lskiego, mona odnotowa, e niektre typy ekwiwalencji powtarzaj
si niezalenie od rnych osobowoci tumaczy i rodzaju tumaczonej
literatury. W przekadach z literatury polskiej na jzyk soweski zwraca
uwag ekwiwalentyzacja polskich form czasownikowych, wrd ktrych na
plan pierwszy wysuwa si imiesw. Jzyk soweski jest bardzo oszczdny
w uywaniu imiesoww, a zwaszcza imiesowu przymiotnikowego czynne-
go, co wynika z aktualnej praktyki jzykowej. Bywa on zastpowany przez
form osobow czasownika, np.:

zy tylko w oczach zostan piekce6


in ga v oeh zapeejo solze7;

5
Termin zaczerpnity od Langackera przez E. Tabakowsk. Zob. m.in. E. Taba-
kowska: Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jzykoznawstwa kognitywnego.
Krakw: PAN 1995.
6
Cz. Miosz: Soce. W: tego: Wiersze. T. 1. KrakwWrocaw: Wyd. Literackie
1984, s. 127 (wszystkie podkrelenia w tekstach cytowanych s moje B.T.).
7
Cz. Miosz: Sonce. Prze. T. Pretnar. W: Somrak in svit. Prze. R. tefan, W.
Stpniakwna, T. Pretnar, L. Kraker. Ljubljana: Slovenska matica in Partizanska knjiga
1987, s. 25.
Bariery kulturowe w przekadzie 11
przez imiesw przymiotnikowy bierny, zakoczony na -ty, -ta, -te,
w tekstach stylizowanych:

i Tomasza krople (krwi B.T.) za spraw m wyciekajce8

in Tomaszeve kaplje, prelite zaradi mene9.

Rzadko zachowana jest kategoria imiesowu przymiotnikowego


czynnego, jak w przekadzie Krakara Campo di Fiori Czesawa Mi-
osza:

Czasami wiatr z domw poncych


Przynosi czarne latawce,
apali patki w powietrzu
Jadcy na karuzeli10.

Vasih iz domov goreih


veter nosil je rne zmaje;
po zraku freei so sproti
lovili papirne cunje11.

Nieoczekiwanie Tone Pretnar, sugerujc si logik determinizmu j-


zykowego, przetumaczy imiesw przymiotnikowy czynny w Traktacie
poetyckim Miosza za pomoc imiesowu przyswkowego:

W grudniowy wieczr, w porcie Rotterdamu


Milczcy stanie okrt emigrantw12.

V veer decembrski v pristanu rotterdamskem


mole pristane ladja emigrantov13.

Zwykle przekad kategorii imiesowu przymiotnikowego wspczes-


nego czynnego pociga za sob zmian struktury skadniowej. W jzyku
8
W. Gombrowicz: Trans-Atlantyk. Biblioteka Kultury. T. 186. Pary: Instytut
Literacki 1985, s. 59.
9
W. Gombrowicz: Trans-Atlantik. Prze. N. Je, Ljubljana: CZ 1998, s. 59.
10
Cz. Miosz: Campo di Fiori. W: tego: Wiersze. T. 1, s. 114116.
11
Cz. Miosz: Campo di Fiori. Prze. L. Krakar: W: Poljska lirika dvajsetega stoletja.
Prze. L. Krakar. Ljubljana: Dravna Zaloba Slovenije 1963.
12
Cz. Miosz: Traktat poetycki. W: tego: Wiersze. T. II, s. 9.
13
Cz. Miosz: Iz Pesnikega traktata. Prze. T. Pretnar. W: tego: Somrak in svit
s. 56.
12 Boena Tokarz
soweskim uwypukleniu ulega czasownikowy charakter imiesowu,
podczas gdy w jzyku polskim silniej odczuwane jest jego znaczenie
przymiotnikowe. W tym kierunku idzie reforma ortografii polskiej,
w myl ktrej nie z imiesowami pisze si razem, tak jak w przypadku
przymiotnikw.
W przekadach soweskich w miejsce imiesowu pojawia si czasownik
w formie osobowej w zdaniu podrzdnym, najczciej przydawkowym:
A jednak wanie taka, jaka jest,
potrafi, czego tamte nie potrafi jeszcze:
niepamitana,
nie nica si nawet,
oswaja mnie ze mierci14.

Pa vendar prav taka, kakrna je,


zmore nekaj, esar druge e ne zmorejo:
ne da bi ostala v spominu,
ne da bi se pojavljala v sanjah,
me zbliuje s smrtjo15.

Natomiast imiesw przymiotnikowy bierny, zakoczony na -ty, -ta, -te


w jzyku soweskim zwykle uzyskuje ekwiwalent kategorialny, np.:

I patrzy w promie od ziemi odbity16

pogleda v arek od zemlje odbit17;

za imiesw przymiotnikowy bierny zakoczony na -ny, -na, -ne bywa


tumaczony przez czasownik w formie osobowej w konstrukcji zdania
podrzdnego przydawkowego:

Jedna z tych ziemskich chwil


proszonych, eby trway18.

Eden tistih pozemskih trenutkov,


ki jih prosimo, naj ostanejo19.

14
W. Szymborska: Pierwsza mio. W: teje: Chwila. Krakw: Znak 2002, s. 24.
15
W. Szymborska: Prva ljubezen. W: teje: Trenutek. Prze. N. Je. Ljubljana:
Drutvo Apokalipsa, s. 23.
16
Cz. Miosz: Soce. W: tego: Wiersze. T. 1, s. 127.
17
Cz. Miosz: Sonce. Prze. T. Pretnar. W: tego: Somrak in svit, s. 25.
18
W. Szymborska: Chwila. W: teje: Chwila, s. 6.
19
W. Szymborska: Trenutek. W: teje: Trenutek , s. 6.
Bariery kulturowe w przekadzie 13
Wicej problemw stwarza forma przeczca imiesowu przymiotni-
kowego biernego zakoczonego na -ny, -na, -ne. W jzyku soweskim
moe ona rwnie uzyska ekwiwalent rzeczownikowy:

i czemu moje ciao nie zakorzenione20


in zakaj je moje telo brez korenin21,

cho w jzyku soweskim moliwe jest zachowanie tej samej kategorii,


jak to robi Rozka tefan w tumaczeniu wiersza Szymborskiej:
in zakaj moje telo ni zakoreninjeno22.

Imiesw przyswkowy wspczesny bywa tumaczony przez form


osobow czasownika w konstrukcji zdania podrzdnego przydawkowego
jak w tumaczeniach wierszy Miosza przez Pretnara, gdzie forma ta
pojawia si w konstrukcji zdania okolicznikowego warunkowego, np.:
Nie liczc szk, gdzie si musi23
e ne tejemo ol kjer se mora24

lub zostaje zachowana, tak jak w wielu tekstach Szymborskiej.


Imiesw przyswkowy uprzedni jest w jzyku soweskim nacecho-
wany stylistycznie. W jzyku polskim coraz rzadziej jest on uywany
w mowie potocznej, tote w tumaczeniu wystpuje jako ekwiwalent
tylko w tekstach uznanych za stylizowane.
Tumacze sowescy unikaj polskich bezosobowych form czasow-
nika. Bezokolicznik uzyskuje zwykle ekwiwalent osobowy w liczbie
mnogiej lub liczbie pojedynczej, np.:

Ale ju w ich pobliu


zaczn krci si tacy,
ktrych to bdzie nudzi25.

20
W. Szymborska: Milczenie rolin. W: teje: Chwila, s. 16.
21
W. Szymborska: Trenutek. W: teje: Trenutek , s. 16.
22
W. Szymborska: Molk rastlin. Prze. R. tefan. W: teje: Semenj udeev. Wybr
i przek. R. tefan, J. Unuk. Wstp J. Unuk. Radovljice: Didakta 1997, s. 110.
23
W. Szymborska: Niektrzy lubi poezj. W: teje: Koniec i pocztek. Pozna:
Wydawnictwo a5, s. 9
24
W. Szymborska: Nekateri imajo radi poezijo. Prze. K. alamun-Biedrzycka.
Razgledi 1994, 23, s. 16.
25
W. Szymborska: Koniec i pocztek. W: teje: Koniec i pocztek, s. 11
14 Boena Tokarz
Ampak v njuni bliini
se e suejo takni,
ki jih bo to dolgoasilo26,

a take w strukturze zdania podrzdnego dopenieniowego, np.:

Ziemi jeste gdzie nie wstyd jest cierpie27

Ti si deela, v kateri ni sramotno, e trpi28.

W zakresie przekadu kategorii czasownika zwraca uwag zmiana


polskiej strony biernej na stron czynn i odwrotnie, naduywanie trybu
przypuszczajcego, ktry peni funkcj modalizatora przy niezbyt cz-
stym zastosowaniu czasownikw modalnych, ktre w jzyku polskim
czsto zastpuj nieistniejcy w nim tryb subjonctif. W trybie subjonctif,
obecnym w jzyku francuskim, najpeniej mona wyrazi pewien kon-
kretny stosunek indywidualny mwicego do opisanego przez niego
zdarzenia: wtpliwo, niepewno, grzeczno, relatywno. Jzyk
polski pozostawa pod duym wpywem jzyka francuskiego, zastpujc
ten tryb modalizatorami w postaci okolicznikw lub czasownikw, np.
prawdopodobne, moliwe, musi, trzeba, chyba, zapewne, powinien itd.
Polskie formy modalnoci imitujce subjonctif s zastpowane w jzyku
soweskim hipotetycznoci trybu przypuszczajcego, np.:

To jest zupenie moliwe, nie mniej nie jestem pewien, czy si orientuj,
z jakiego to powodu29

To bi bilo isto mogoe, najbr nisem dobro pouen o vai zadevi30.

Niejednoznaczno panuje rwnie w zakresie ekwiwalentyzacji form


rzeczownikowych pochodzcych z nominalizacji, a szczeglnie tych dery-
wowanych od czasownikw niedokonanych. W takich sytuacjach, podobnie

26
W. Szymborska: Konec in zaetek. Prze. K. alamun-Biedrzycka. Razgledi
1994, 23, s. 31.
27
Cz. Miosz: Ziemia.W: tego: Wiersze. T. 1, s. 225.
28
Cz. Miosz: Zemla. Prze. T. Pretnar: W: tego: Somrak in svit, s. 51.
29
S. Mroek: Cierpienia modego Wertera. W: tego: Opowiadania i donosy
19801989. Dziea zebrane. T. 2. Warszawa: Czytelnik 1995, s. 187.
30
S. Mroek: Trpljenje mladega Wertherja. Prze. N. Je. Ljubljanski dnevnik
1989, 343, s. 14.
Bariery kulturowe w przekadzie 15
jak przy wyraaniu wielokrotnoci w polskich czasownikach niedokonanych,
tumacz soweski szuka innego dostpu do sensu, np.:

Odbywa si po cichu czyje ustawanie


a w zgieku czyje komu chleba wydzieranie
i czyje martwym dzieckiem potrzsanie31.

Vri potiho se, nekdo obupuje,


nekdo se vree za skoro kruha poteguje
in nekdo mrtvega otroka stresa in pestuje32.

Rzeczownik pochodzcy z nominalizacji czasownika zastpiono form


osobow. Rzeczowniki te (ustawanie ustawa cz. niedokonany,
usta cz. dokonany; wydzieranie wydziera niedokonany,
wydrze dokonany; potrzsanie potrzsa niedokonany, po-
trzsn dokonany) nieobecne s nie tylko w przekadzie Nika Jea,
zrezygnowaa z nich rwnie Jana Unuk. Je, chcc odda czas trwania
zjawiska nieskoczonego, dynamizuje tekst rytmicznie, zachowujc
rymy zbudowane na formach osobowych czasownika w miejsce uy-
tych w oryginale rzeczownikw. Wicej, wprowadza form imiesowu
przyswkowego wspczesnego (vree) dla podkrelenia wielokrotnoci
i rwnoczesnoci trwajcych zdarze.
Imiesowy, formy bezosobowe, tryby, aspekty i modalno w zakresie
kategorii czasownika stanowi o specyfice jzyka polskiego, co twrcy
chtnie wykorzystuj, podkrelajc wieloznaczno i wieloaspektowo
sytuacji. Zawiera si w nich wiadectwo mentalnego bycia-w-wiecie
i w kulturze. Poezja Szymborskiej stanowi wyjtkowe nagromadzenie
czasownikowych puapek jzyka polskiego. Formy te mona czsto
uzyska w jzyku soweskim, o czym przekonuj przekady Rozki
tefan. Przykadem moe by jej tumaczenie wiersza Odzie z tomu
Szymborskiej Ludzie na mocie, zoonego z form czasownikowych
i rzeczownikowych nie tylko powizanych przyimkami i spjnikami, lecz
take zestawionymi jukstapozycyjnie. Wszystkie one zostay zachowane
przez tumaczk jako artystycznie i poznawczo niezbdne33.

31
W. Szymborska: Jacy ludzie. W: teje: Chwila, s. 33.
32
W. Szymborska: Nekakni ljudje. W: teje: Trenutek, s. 32.
33
Por. W. Szymborska: Odzie. W: teje: Widok z ziarnkiem piasku. Pozna: Wy-
dawnictwo a5 1997, s. 109 i W. Szymborska: Obleka. Prze. R. tefan. W: Semenj
udeev, s. 71.
16 Boena Tokarz
Pomimo bliskoci jzyka polskiego i jzyka soweskiego w prze-
kadach literatury polskiej na soweski ekwiwalentyzacja kategorialna
w zakresie czasownika nie jest czsto osigana. Dotyczy to takich form
czasownikowych, jak: imiesw przymiotnikowy czynny wspczesny,
imiesw przyswkowy, bezokolicznik, rzeczownik odczasownikowy,
modalizator czasownikowy, uycie strony czynnej czasownika. Imiesw
przymiotnikowy czynny okrela zarwno czynno, jak i wykonujcego,
ktrego charakteryzuje dziaanie; wskazuje na oscylacj miedzy posia-
daniem pewnej cechy przez osob a ruchem, jaki ona wykonuje. Czyn
zrwnuje cech z czynnoci, bowiem cecha od niej pochodzi. Czynna
posta tej formy imiesowowej sprawia, e informacja w niej zawarta
jest wielokierunkowa, cigle ustalana przez kontekst.
Imiesw przyswkowy rwnie jest form relacyjn. Ustala si dziki
niej relacj podmiotu do dwch czynnoci: rwnoczesnej w przypadku
imiesowu przyswkowego wspczesnego i bdcej wynikiem nastpstwa
wykonywanych przez agensa dziaa w postaci imiesowu przyswkowe-
go uprzedniego. Czas wpisany w t form pozwala usytuowa zdarzenie
i okreli stosunek do niego agensa, ktrym jest mwicy lub przedmiot
jego aktu mowy. Agens jako sprawca czynnoci nie jest nosicielem oddziay-
wania zdarze, lecz pozostaje na zewntrz, poniewa czynnoci ukazywane
s jakby od zewntrz: symultanicznie i linearnie.
W zakresie roli agensa i patiensa w soweskich przekadach zdarza
si nie tyle ich zamiana, ile inne uycie strony, np.:

Ta sama gwiazda trzyma nas w zasigu34.

Saj smo v dosegu iste zvezde35.

Zabieg taki nie stanowi normy, dotyczy bowiem innego stosunku


do Kosmosu. W oryginale gwiazda nas (ludzi) trzyma, w przekadzie
jestemy trzymani przez gwiazd, dosownie: jestemy w zasigu tej
samej gwiazdy. Tumaczenie stanowi dowd znalezienia innego dostpu
do sensu dziki uyciu orzeczenia imiennego, by w zasigu zamiast
czasownika trzyma, ktry informuje o niepodwaalnej podlegoci
czowieka siom Kosmosu. Sens ten zosta w przekadzie zagodzony
dziki uyciu strony biernej.

34
W. Szymborska: Milczenie rolin. W: teje: Chwila, s. 15.
35
W. Szymborska: Molk rastlin. W: teje: Trenutek. Prze. N. Je, s. 15.
Bariery kulturowe w przekadzie 17
Tumaczeniowe prby ominicia bezokolicznika wynikaj z niechci
w jzyku soweskim do sytuacji niejasnych. Bezokolicznik nie wyra-
a stosunku mwicego do czynnoci ani zalenoci midzy sprawc
a podmiotem dziaania. Bdc wieloznacznym, zawiera w sobie wysoki
stopie potencjalnoci.
Z kolei nominalizacja czasownikw niedokonanych zamyka w for-
mie statycznej rzeczownika czynno bdc w toku, w wyniku czego
zatarciu ulega jej sprawca. W znacznej mierze przeciwne jest to dno-
ci jzyka soweskiego do konkretnoci w zakresie uycia kategorii.
Zjawisko bdce uoglnieniem nieskoczonych w czasie dziaa kogo
wszystkich i nikogo (bo sprawcy w nim brak bezporednio) na-
biera dramatycznoci gestu Syzyfa.
Przekad Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona Biao-
szewskiego w szczeglny sposb uwypukla nacechowanie znaczeniowe
i funkcj artystyczn nomina actionis, jak mog peni w literaturze
polskiej.
Niko Je, dowiadczony tumacz literatury polskiej na jzyk soweski,
stara si osign rwnowag midzy koniecznoci zachowania obcoci
oryginau i jego wpisaniem w soweski proces literacki. Dokonuje wic
pewnych przesuni w zakresie profilowania znacze czstkowych w celu
uzyskania waciwego sensu i funkcji oryginau. Nie burzy w zasadzie
utrwalonych w kulturze soweskiej mechanizmw mentalnych. Cho nie
dokonuje on zasadniczych zmian w zakresie ekwiwalentyzacji katego-
rialnej, to uzyskujc ekwiwalencj za pomoc tych samych (najczciej)
kategorii gramatycznych, stosuje je inaczej funkcjonalnie i semantycznie.
W znacznej mierze wynika to z rekontekstualizacji oryginau w odmiennej
strukturze komunikacyjnej i z tabuizacji soweskiej wiadomoci jzy-
kowej, funkcjonujcej na skrzyowaniu kultur: romaskiej, germaskiej,
sowiaskiej i wgierskiej.
wiadectwo, jakie daje narrator Pamitnika, jest subiektywne; tak
jak wiele mu podobnych, skada si na zdarzenie fakt historyczny.
Relacja narratora stanowi wic wiadectwo doznanego jednostkowo faktu
historycznego. Narrator opowiada je, a take ono opowiada si samo:
w cigu asocjacji przywoanych po latach przez pami aktualizowany
jest strumie napywajcych obrazw, emocji i uczu. Narrator nie stara
si ich porzdkowa, w czym pozostaje wierny wiadomoci uczestnikw
przeszych wydarze, ktrych udzia w powstaniu by rwnoczenie czyn-
ny i bierny. Opowiada o wydarzeniach-doznaniach z perspektywy prze-
18 Boena Tokarz
citnego mieszkaca Warszawy, chopca, przyjmujc postaw rejestrujc.
Mwieniem narratora nie kieruje wic obiektywizm, poniewa posiada on
wiadomo odtwarzania wydarze poprzez przykad jednostkowy. Jego
jednostkowo okrela perspektywa dozna rzeczywistoci w okrelonym
miejscu i czasie oraz perspektywa jej literackiej konceptualizacji. Zatem
jednostkowo jako punkt widzenia i mwienia zawiera w sobie odkryw-
czo w stosunku do rzeczywistoci przeytej. Mwion rzeczywisto
kulturowo-historyczn cechuje paradoks, czcy w zwizku sprzeczno-
ciowym jednostkowo z wieloci; zbiorowe dowiadczenie powsta-
nia jest wewntrznie rnorodne. Wybr przez autora jednostkowego
wiadectwa przeycia traumatycznego wyraa dowiadczenie innoci,
wynikajce z otwarcia mentalnego i emocjonalnego na inne podmioty
doznajce. Biaoszewski prbuje odnajdywa sens tego, co przey on
i jemu podobni, zachowujc wielo w konceptualizacji jzykowo-lite-
rackiej. Nie waha si niweczy struktur jzykowych, ktrym w caej
swej twrczoci przypisywa funkcj aparatu ucisku i automatyzacji.
Jedynie mowa, sam jej akt zawiera lady osoby, jednostki36. Wybiera
wic jzyk mwiony; jego pamitnik jest mwiony (a czasem mwi si),
wykorzystywane s moliwoci skrtu, redukcji, uoglnienia, okazjo-
nalnej metaforyzacji. Wydobywa z potocznoci jej wysok kreatywno
morfologiczn, syntaktyczn i leksykaln, prbujc odnale sens w Bycie
i zadajc o niego pytanie caym swoim utworem.
Kategorie gramatyczne s rwnie nasemantyzowane, co wiadomie
wykorzysta Biaoszewski w Pamitniku po to, by wyrazi swj zamys
artystyczno-estetyczny, bdcy jego jednostkowym sposobem konceptu-
alizacji rzeczywistoci. Transpozycja kategorii gramatycznych, uytych
w literaturze polskiej w przekadach na jzyk soweski jest kopotliwa
nie tylko w zakresie czasownika, lecz dotyczy rwnie rzeczownika
i przymiotnika, a wic kategorii statycznych, bo zamykajcych wycinek
wiata w nazwie (rzeczownik) i przypisujcych temu wycinkowi jakie
waciwoci (przymiotnik).
Szczegln uwag w Pamitniku Biaoszewskiego zwraca nagro-
madzenie nominalizacji obejmujcych zjawiska wzrokowe, suchowe,
ruchowe, psychologiczne, socjologiczne itp. Powoduje to m.in. pomi-
nicie sprawcy czynnoci:

36
Por. S. Baraczak: Niemiertelny diament (i jego polscy szlifierzy). W: tego:
Tablica z Macondo. Londyn: Aneks 1990, s. 107187.
Bariery kulturowe w przekadzie 19
Deszcz pada. Drobny. Byo chodno. Sycha byo karabiny te terkoty. []
Zaczo si organizowanie. Blokowi. Dyury. Kucie piwnic. Przekuwanie podziem-
nych przej. Caymi nocami. [] Ustalanie kto, co. [] W ogle powstacy.
Si pokazali. W poniemieckim co popado: hemie, butach, z byle czym w rku
dobrze, jak strzelao. [] Wic zaczli ludzie wyrywa pyty z chodnikw, bru-
ki z ulicy. Byy to narzdzia. [] ile omw elaznych i kilofw. [] I tym si
rozbijao bruk, podwaao pyty, rozwalao tward ziemi37.

Tumacz pomimo posiadanej wiadomoci o tym, jaki jest cel nomi-


nalizacji, nie zawsze decyduje si na pominicie aktantw:

Padal je droben de. Bilo je hladno. Slialo se je znano drdanje streljanje


iz puk. [] Stekla je organizacija. Naelniki blokov. Deurstvo. Prebijanje kletnih
prostorov. Utiranje podzemeljskich prehodov. Cele noi. [] Dogovarjanja kdo,
kaj. [] In sploh vstajniki. Prihajajo na dan. V vsem, kar so pobrali Nemcem: e-
ladah, kornjih, oboroeni s imer koli samo da je streljalo. [] Potem so ljudje
zaeli dvigovati kamnite ploe s plonikov in ruvati tlak iz cestia. Orodje za to
je bilo. [] dovolj eleznih loma in krampov. [] S tem so potem razbijali tlak,
pridvigovali ploe, rahljali trdo Zemljo38.

Wprowadzajc je, nadaje tekstowi spjno, ktrej nie ma w orygi-


nale. Podobnie rzecz ma si z przyswkami, m.in. penicym funkcj
logicznej delimitacji potem, ktre take tworz cigo opowieci
Odtwarzany obraz powstania nie opiera si na normach logicznych, tak
jak wydarzenia, do ktrych si odnosi. Nieprzewidywalno, chaotycz-
no i dramatyzm zdarze lepiej konotuj przyswki oznaczajce prze-
rwanie cigoci, lecz te z kolei dramatyzuj, ingerujc w wydarzenia.
Natomiast uyte przez autora spjniki (wic oraz i) maj charakter
wzgldnie neutralny. Pierwszy wskazuje wprawdzie na wynikanie, lecz
jego trajektorie s fakultatywne, zmuszaj odbiorc do dokonania wyboru.
Drugi (i) cho oznacza koniunkcj, to w mowie narratora raczej
podwaa jej logiczno, podkrelajc zmienno, chaos i dramatyzm.
Zdecydowanie peni on funkcj kolokwialn, czc w potoku mwienia
rnorodne, czsto sprzeczne sytuacje lub emocje.
Cho nominalizacja zostaa zachowana w przekadzie, pozbawiono
j funkcji artystycznej i jzykowej przez czsto stosowany zabieg am-

37
M. Biaoszewski: Pamitnik z powstania warszawskiego. Warszawa: PIW 1970,
s. 123, 14, 15 (wszystkie podkrelenia s moje B.T.).
38
M. Biaoszewski: Spominska knjiga i varavske ustaje. Prze. N. Je. Ljubljana:
LUDerpa, s. 8, 9.
20 Boena Tokarz
plifikacji, ktry wyjania i uszczegawia to, co nominalizacja uogl-
nia, i wskazuje na wielo parametrw konkretyzacyjnych. Waciwy
ekwiwalent terkotu (od terkotanie), drdanje, nie eksponuje zjawiska
syszalnoci, haasu, bowiem jego znaczenie jest tautologicznie wy-
tumaczone jako streljanje iz puk (strzelanie z karabinw), znano
drdanje (znane terkotanie) oraz form neutrum slialo se je (syszao
si) przy czym w oryginale karabiny nie strzelaj, lecz sycha byo
karabiny te terkoty. Inne amplifikacje okrelaj deszcz w jednym
zdaniu (droben bez zwieszenia mowy, jak to ma miejsce u Biao-
szewskiego) i pyty z chodnika (kamnite ploe s plonikov). Rekon-
strukcja spjnoci, ktrej nie ma w prymarnej paszczynie jzykowej
w tekcie Biaoszewskiego, obejmuje w przekadzie take redukcj
asocjacji jzykowych, mogcych sugerowa nieporadno mwicego.
Czasowniki ku i przeku, na przykad, bdc podstaw nomina
actionis, oznaczaj zjawisko zwielokrotnienia rnych czynnoci, ktre
czy bd w wymowie i dalsze pokrewiestwo semantyczne.
W przekadzie soweskim Pamitnika Biaoszewskiego, pomimo
tendencji do zachowania kategorii gramatycznej rzeczownika derywo-
wanego od czasownika, czsto niemoliwe byo uzyskanie ekwiwalentu
leksykalnego. Przyczyna, dla ktrej tumacz zrezygnowa z naladowania
struktury morfologiczno-skadniowej i stylistycznej oryginau, tkwi, po-
dobnie jak powyej, w normach poprawnociowych jzyka soweskiego.
To, co jest zmiennoci, ruchem, niedookrelonoci w polskiej mental-
noci kulturowej zastpowane jest, w miar moliwoci, dookrelonoci,
konkretem i spjnoci widzenia wiata.
Inny jest wobec tego soweski jzykowy obraz wiata, zaobserwowa-
ny na poziomie komunikacji literackiej, stanowicej jedn z reprezentacji
stylu soweskiego. Podanym stylem komunikacji jzykowej jest tzw.
knjini jezik (odpowiadajcy jzykowi oglnopolskiemu), dominujcy jako
norma poprawnociowa. Rozwarstwienie stylistyczne wyranie natomiast
mona zauway w jzyku mwionym. W soweskim jzyku pisanym
stopie zrnicowania stylistycznego ulega zatarciu na rzecz tendencji
do uzyskania spjnoci, koherencji, akceptowalnoci i intencjonalnoci
wypowiedzi na poziomie prymarnym jzyka39. Dlatego m.in. nie wszyst-
kie nominalizacje w oryginale otrzymay ekwiwalent kategorialny
w przekadzie. Czsto byy zastpowane konstrukcj zdania podrzdnie

39
Por. J. Toporii: Slovenska slovnica. Maribor: Obzorja 2000, s. 751859.
Bariery kulturowe w przekadzie 21
zoonego w celu nadania spjnoci wypowiedzi, co niekiedy prowa-
dzio do tautologii lub nadinterpretacji wymuszonej przez komunikacj
kulturow.
Pomimo podobnych funkcji operatywnych kategorii gramatycznych
w jzyku polskim i jzyku soweskim, ich uycie znacznie si rni
take w zakresie rzeczownika i przymiotnika. Przyczyn takiego stanu
naley upatrywa rwnie w kontekcie pozajzykowym, ktry wymusi
na strukturach jzykowych okrelony rodzaj konceptualizacji dowiad-
czenia. Pooenie midzy rnymi kulturami (romask, germask,
wgiersk i chorwack), brak pastwa do 1991 r. i zwizane z tym
dzieje narodu sprawiy, e jzyk z jednej strony by poddany pozy-
tywnym i negatywnym wpywom obcym, a z drugiej strony od drugiej
poowy XIX wieku a do uzyskania przez Soweni niepodlegoci
stanowi tabu. Waciwie do dzisiaj mona zaobserwowa znaczne
lady owej tabuizacji jzykowej w yciu naukowym i publicznym.
Literatura przekracza czsto skonwencjonalizowane normy, lecz nie
do czsto, by mona byo stwierdzi, e czynnie wykorzystuje
moliwoci jzyka mwionego.
Pisarze lat 90. maj ju nieco inny stosunek do jzyka. Andrej Sku-
bic na przykad w znacznym stopniu funkcjonalizuje artystycznie jzyk
mwiony z poziomu slangu.
Dlatego w przekadach literatury polskiej na jzyk soweski prze-
waa oswajanie obcoci nad jej przyswajaniem40. Podstawowa rnica
midzy oryginaem a przekadem w zakresie obu jzykw wynika, jak
si wydaje, z uycia form czasownikowych lub odczasownikowych.
Pomimo e zgodno kategorialna nie jest najwaniejsza w przekadzie,
nawet w przypadku jzykw bliskopokrewnych, to kategorie s nace-
chowane semantycznie, penic, jak w Pamitniku Biaoszewskiego,
istotn funkcj artystyczn, kulturow i wiatopogldow. Kreatywna
rola form czasownikowych w pragmatyce jzyka polskiego, mieszanie
kategorii w granicach wyrae i form pochodnych, np. rzeczownikowych
i przymiotnikowych, pozwala na wygenerowanie w jzyku wypowie-
dzi wiata i czowieka w ruchu. Wieloznaczno, wielo, dynamizm
i dramatyzm, tempo przedstawionych zdarze literatura polska uzyskuje
take za pomoc tkwicej w jzyku niedookrelonoci lub wieloci na
poziomie morfologicznym i skadniowym kategorii. Pisarze nie obawiaj

40
Por. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu
22 Boena Tokarz
si wykorzystywania niekonsekwencji w gramatyce, posugujc si take
niedopowiedzeniami.
Sytuacja zawieszenia, a niekiedy nierozstrzygalnoci i beznadziejnoci,
wpisana jest w modalizatory, w znacznej mierze zastpujce w jzyku
polskim francuski tryb subjonctif. Wskazuj one na moliwo lub stopie
podania czego. Pojcia modalne typu: moe, musi, powinien, chyba,
bez wtpienia, z pewnoci, prawdopodobnie, moliwie, waciwie, nie-
stety, rzeczywicie, koniecznie itd. wyraaj stosunek mwicego do
opisywanego zdarzenia41. Wynika on z modelu obrazu wiata, nalecego
do mwicego i kultury, w ktrej istnieje i dziaa. Tryb przypuszczajcy
naley do grupy modalizatorw morfologiczno-skadniowych. Tym r-
ni si od modalizatorw pojciowych, e jego zastosowanie w zdaniu
wymaga postawienia hipotezy, podczas gdy modalizatory pojciowe
uywane s w rnych konstrukcjach.
Niech do ekwiwalencji kategorialnej w zakresie czasownika wynika
z jednostkowego i kulturowego stosunku tumaczy do rzeczywistoci. Ozna-
cza to, e mentalny model wiata istniejcy u polskich pisarzy, a konceptu-
alizowany przez nich w sowie literackim zakada wieloznaczno, poten-
cjalno, relatywizm i dramatyzm istnienia w wiecie, ktrego nie mona
zamkn w sowie. Frekwencja omawianych form czasownika jest rwnie
wysoka w jzyku potocznym w przeciwiestwie do jzyka soweskiego.
Relacje midzy przyswajaniem i oswajaniem obcoci w soweskich
przekadach literatury polskiej maj charakter stopniowalny: od naoe-
nia na orygina konwencji jzykowo-kulturowej jzyka soweskiego do
respektowania polskich konwencji i stylu komunikacji. Mamy wic do
czynienia z oswajaniem, przyswajaniem i respektowaniem obcoci.

,
( ), -

41
Por. E. Jdrzejko: Modalno w jzyku i w tekstach: od gramatyki do stylistyki.
W: Kategorie pragmatyczne w tekcie literackim. Red. E. Sawkowa. Cieszyn: Wyd.
Innowacje SC na temat modalnoci pojciowej.
Bariery kulturowe w przekadzie 23
,
, .
( ), , , -
, ,
, -.

, ,
, , .


. ,

, , ,
, .

, , , .

BOENA TOKARZ

CULTURAL BARRIERS IN TRANSLATION

Summary

Altered circumstances of reception (with reference to the original), the system of lan-
guage and the system of tradition in the target culture, as well as the reading preferences,
knowledge and impressionability constitute limitations of the translator.
In both cultures different processes, e.g. historical, social, civilizational and aestheti-
cally-philosophical, are written in language, in its lexis and grammar.
We are interested in how the verb category and verbal nouns are rendered in transla-
tions of Polish literary texts into Slovene resulting from their respective usage in both
languages.
The reluctance to the categorial equivalence pertaining to the verb results from the
individual and cultural attitude of translators to reality. It means that the mental model
of the world of Polish writers, conceptualized by them in the literary word, assumes
ambiguity, potentiality, relativism and dramatic nature of existence in the world, which
cannot be comprised in words. The frequency of occurrence of the discussed verb forms
is also high in the common parlance in contrast to the Slovene language.
PIOTR WILCZEK

RNICE KULTUROWE
JAKO WYZWANIE DLA TUMACZA

Wstp

Artyku ten to nieroszczcy sobie pretensji do teoretycznej spjnoci


zbir refleksji na temat tego, jak tumacze w rnych epokach radzili
sobie z tak podstawowym wyzwaniem, jak odmienno kulturowa w prze-
kadzie. Moje rozwaania bd dotyczyy rozmaitych tekstw o bardzo
rnym charakterze, od staroytnych do bardzo wspczesnych, i mona
by je zatytuowa Od Iliady do Lubiewa wymieniajc najstarszy
i najnowszy z omawianych tu utworw literackich. Odmienno kultu-
rowa w przekadzie jest to bowiem problem odwieczny, ponadczasowy
i dotyczcy wszelkich gatunkw literackich od dostojnego, staroyt-
nego eposu po wspczesn, skandalizujc powie.

1. Odmienno kulturowa odmienno jzykowa


tumaczenie maszynowe

Jak pisa Cheng Hongwei w swym niezwykle ciekawym artykule


Rnice kulturowe i przekad:

Podobnie jak wszystkie inne aspekty kultury, jzyk nie jest dziedziczony, ale
przyswajany i wsplnie uywany przez ca spoeczno. Podobnie jak wszystkie
inne aspekty kultury instytucjonalnej, jzyk jest konwencjonalny i kieruje si regu-
ami, ktre s uznawane i przestrzegane przez wszystkich czonkw spoeczestwa.
W jzyku odbijaj si jak w lustrze inne elementy kultury, on je wspiera, rozprze-
strzenia i pomaga rozwija. Ta szczeglna cecha charakterystyczna jzyka wyrnia
go spord innych czci skadowych kultury i sprawia, e ma on zasadnicze znacze-
26 Piotr Wilczek
nie dla jej transferu. Nie ma przesady w stwierdzeniu, e jzyk jest si napdow
kultury, a kultura jest drog rozwoju i formowania si jzyka1.

Dla tumacza i przekadoznawcy rozwaanie problemu odmiennoci


kulturowej w przekadzie jest wic de facto tym samym, co rozwaanie
odmiennoci jzykowej. Jzyk stanowi bowiem si napdow kultury
i za jego pomoc nastpuje przekaz kulturowy. Ju od dawna wiadomo
jednak, e przekadoznawstwo zajmuje si nie tyle rnicami jzykowymi
(porwnywanie jzyka przekadu z jzykiem oryginau i tropienie bdw
tumacza to wszake przeytek translatologiczny), ale wanie rnicami
kulturowymi. W epoce post-postkolonialnej zdajemy sobie spraw, e
badanie przekadu jest wanie przede wszystkim badaniem odmiennoci
kulturowej bez wzgldu na to, czy mwimy o przekadzie z jzyka
chiskiego na angielski, z angielskiego na polski czy z rosyjskiego na
francuski. Wszelka nieprzekadalno jest nieprzekadalnoci jzykow,
ale rwnoczenie kulturow. Zwaszcza rozwj tumaczenia maszynowego
ujawni z ca moc, e przekad nie jest problemem wycznie jzyko-
wym w sensie czysto gramatycznym. Maszyna bezzwocznie przeoy
kady tekst z jednego jzyka na drugi, ale zawodzi dlatego, e nie do-
konuje przekadu kultur. Samo mechaniczne przeoenie jednej struktury
jzykowej na inn, bez uwzgldnienia jej implikacji kulturowych, to za
mao. Bezsensowno prawie kadego zdania przetumaczonego przez
maszyn wynika std, e specjalici od przekadu maszynowego uo-
yli z koniecznoci swe programy w taki sposb, jakby w przekadzie
ekwiwalencja jzykowa bya najwaniejsza. Tymczasem wcale tak nie
jest najwaniejszy jest przekad kultury rdowej na docelow, za-
leno midzy nimi, ich wiksza lub mniejsza nieprzystawalno, gra,
ktra powoduje, e tekst przekadu i tekst oryginau staj si tekstami
rwnorzdnymi, pozostajcymi w staym napiciu.

2. Rnice kulturowe
w przekadzie renesansowym i barokowym

Rozumieli to dobrze tumacze renesansowi, ludzie wielojzyczni,


tworzcy dla elitarnej, ale wszechstronnie wyksztaconej publicznoci

Ch. Hongwei: Cultural Differences and Translation. Meta 1999, nr 44 (1), s. 121122.
1

<http://www.erudit.org/ revue/meta/1999/v44/n1/002224ar.pdf>. Prze. P. W.


Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 27
wielojzycznej. Przekad by dla nich tylko gr kulturow i intertekstu-
aln, imitacj tworzon dla czytelnikw, ktrzy znali oba jzyki i tak
gr potrafili doceni. Przeoony tekst by imitacj, wynikajc z nala-
dowania tekstu greckiego czy aciskiego; by on z jednej strony auto-
nomiczny, z drugiej za konkurowa z tekstem rdowym mia by
jeszcze lepszy ni staroytny orygina. Takie napicie midzy oryginaem
a przekadem jako tekstami rwnorzdnymi i wspzawodniczcymi wi-
dzimy w dokonanych przez Kochanowskiego tumaczeniach d Horacego,
o ktrych pisaa kiedy m.in. Maria Cytowska2. W tekstach tych zreszt
wida, e tworzenie takiego przekadu, ktry nie jest przekadem sensu
stricto, w naszym rozumieniu tego pojcia, polega przede wszystkim na
zmaganiu si z odmiennoci kulturow. Szesnastowieczny czytelnik,
znajcy wietnie oba jzyki rdowy i docelowy porwnywa
dwa teksty i ledzi, w jaki sposb kultura staroytnych Rzymian bya
w nich przekadana na kultur polsk, w jaki sposb zacierano lady
odmiennoci kulturowej, tuszowano rnice, wprowadzano polski koloryt
nie dlatego, e czytelnik polski np. nie zna mitologii i odwoania
do niej mogyby zosta niezrozumiane, ale z przekonania, e obecno
mitologii ma sens tylko wtedy, gdy wpisuje si w nowy, polski dyskurs.
Renesans nie widzia jednak w odmiennosci kulturowej rda konfliktu,
a tumaczenia (parafrazy, adaptacje), wierszy staroytnych poetw byy
tworzone bez poczucia konfliktu kulturowego.
Inaczej byo ju w wieku XVII, i to z rnych powodw, z ktrych
dwa wydaj si najistotniejsze. Po pierwsze, epoka kontrreformacji
wyczulia pisarzy pozostajcych w krgu oddziaywania katolicyzmu
na sprzecznoci midzy wiatopogldem antyku i chrzecijastwa. Ju
twrcy renesansowi starali si, aby zetknicie tradycji biblijnej z grecko-
-acisk przebiegao bezkolizyjnie. Wtki i postaci biblijne przyrwny-
wano do staroytnych (czono np. posta Dawida i Orfeusza dwu
wielkich poetw staroytnoci czy te porwnywano ofiar Ifigenii,
crki Agamemnona do ofiary biblijnego Izaaka, syna Abrahama). Utwory
antyczne odczytywano alegorycznie, jako rdo poucze moralnych (tak
interpretowano np. wdrwk Eneasza). Proces chrystianizacji z doby
antyku osign jednak apogeum w nastpnej epoce, baroku, gdy np. w
poezji postaci antyczne zastpowano biblijnymi Jowisz by tam od-
powiednikiem Boga Ojca, Apollo Chrystusa, Diana Matki Boskiej,
2
M. Cytowska: Horacy w twrczoci Jana Kochanowskiego. W: Jan Kochanowski
i epoka renesansu. Red. T. Michaowska. Warszawa: PWN 1984.
28 Piotr Wilczek
a ca mitologi interpretowano w sposb alegoryczny, potwierdzajcy
chrzecijaski system wartoci (np. w twrczoci poety i teoretyka poezji
Macieja Kazimierza Sarbiewskiego).
Wanie parafrazy horacjaskie Sarbiewskiego specyficzne prze-
kady d staroytnego poety w obrbie tego samego jzyka s pod-
rcznikowymi przykadami roli odmiennoci kulturowej w przekadzie,
rodzajem koniecznej reinterpretacji oryginau ze wzgldu na odmienno
kulturow. Parafrazy te (zwane wwczas parodiami) wyrastaj z teorii
zawartej w dziele tego poety zatytuowanym Dii gentium (Bogowie po-
gan). To jeden tylko przykad XVII-wiecznego podejcia do translacji
w obrbie tego samego jzyka, w ktrym zreszt dokonaa si ogromna
zmiana kulturowa od aciny staroytnej do renesansowej i siedem-
nastowiecznej3.

3. Grubiaski Achilles, czyli francuskie tumaczenia Iliady


wobec sporu midzy staroytnikami i nowoytnikami

W XVII wieku zaczto te tworzy przekady z jzykw staroyt-


nych nie tylko dla tych, ktrzy je znali, ale take dla tych, ktrzy dziea
Grekw i Rzymian, np. Homera mogli pozna tylko w tumaczeniu. To
wtedy narodzi si problem odmiennoci kulturowej dotyczcy przekadu
kultury dawnej surowej, nieokrzesanej na wspczesn, subteln,
wyrafinowan. Z takim problemem mierzya si np. tumaczka Iliady
na jzyk francuski Anne Dacier. Pozwol sobie przytoczy obszerny
fragment z nieznanego szerzej wstpu do jej przekadu Iliady. Tekst ten
jest znakomitym podsumowaniem problemw dotyczcych odmiennoci
kulturowej, z jakimi mierzy si tumacz w tamtej epoce:
Wszystkie rozwaane przeze mnie trudnoci mona sprowadzi do piciu.
Pierwsza wynika z natury rzeczy, jak i oglnej natury eposu, ktrego kunszt jest
cakowitym przeciwiestwem faszywej koncepcji sztuki, do ktrej odniosam si
jaki czas temu. Jak kto moe si udzi, e bdzie w stanie zaszczepi w ludziach
tego stulecia zainteresowanie tak szorstk poezj? I chocia pod warstw wielce
pomysowo skonstruowanej fabuy skrywa ona cenne przesanie, nie moe poruszy
naszych serc ani nawet wzbudzi naszej ciekawoci, skoro za zdolne do tego uchodz
w naszym wieku jedynie te historie, ktrych przedmiotem jest mio.

3
Zob. P. Wilczek: Literatura polskiego renesansu. Katowice: Wyd. U 2005,
s. 7276; P. Urbaski: Theologia fabulosa: commentationes Sarbievianae. Szczecin:
Wyd. Naukowe US 2000.
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 29
Druga trudno wynika z olbrzymiej iloci alegorii, ktrymi przepenione s
dziea Homera. W wikszoci przypadkw mamy moliwo jedynie dosownej ich
interpretacji, nie bdc w stanie zgbi prawdziwego znaczenia. To za uniemoliwia
nam pene odczucie pikna tego wspaniaego dziea, a nawet moe prowadzi do
bdnej oceny jego ducha.
Trzecia trudno rodzi si z faktu, e zwyczaje i cechy charakteru znamienne
dla ludzi tych heroicznych czasw naszemu pokoleniu wydaj si nieokrzesane
i barbarzyskie, niekiedy nawet godne poaowania. Czyny dokonywane przez
Achillesa, Patroklosa, Agamemnona czy Ulissesa przez nas mogyby by zakwalifiko-
wane jako przystajce najwyej sugom i niewolnikom. Jak mona wic oczekiwa,
e zostan dobrze przyjte przez czytelnikw przyzwyczajonych do bohaterw rodem
z romansw, tak gruntownie wyksztaconych, tak wiecznie uprzejmych, czarujcych
i nieskazitelnie czystych?
Czwarty problem dotyczy przede wszystkim elementw fantastycznych, ktre
nam, wspczesnym wydaj si nacigane, niezgodne z obecnymi prdami reali-
stycznymi. Jak wic mona skoni nasz wiek do tolerowania trjnogw, ktre nie
tylko chodz, ale i uczestnicz w zebraniach? Zotych statui pomagajcych w pracy
Hefajstosowi? Gadajcych koni i gry innych tego typu wymysw?
W kocu, pitym i zarazem najbardziej zniechcajcym problemem okazay
si splendor, patos i harmonia dykcji stojce na niezrwnanym wrcz poziomie.
Ich oddanie wykracza nie tylko ponad moje siy, ale i zapewne ponad moliwoci
naszego jzyka w ogle4.

Te wszystkie dylematy byy charakterystyczne dla epoki, ktrej wci


byo daleko do XIX- i XX-wiecznych wyobrae o translacji. Wstp do
przekadu Iliady by wielk obron Homera, a samo tumaczenie prb
oddania ducha oryginau w ten sposb, aby wanie stosujc termi-
nologi Schleiermachera zabra czytelnika do autora. Std midzy
innymi decyzja, aby przetumaczy Iliad proz, gdy przekad wierszem
nie mg zdaniem tumaczki odda caego pikna oryginau. Kil-
kanacie lat pniej, w roku 1713, Houdart de la Motte, utalentowany
wierszokleta, opublikowa przekad Iliady wierszem. Epos zosta zredu-
kowany do 12 pieni, aby ograniczy jego rozwleko i adaptowano
go zgodnie z gustami osiemnastowiecznymi, tak aby nabra rozsdku
i elegancji. Przekad ten spotka si z gwatownym atakiem ze strony
pani Dacier. w spr o Homera i przekad Iliady by oczywicie prze-
jawem synnego sporu staroytnikw z nowoytnikami, ktry opanowa
ycie intelektualne wczesnej Francji, a take Anglii. Pani Dacier bronia
prawa przekadu do ukazania odmiennoci kulturowej, nowoytnicy te
odmiennoci chcieli zaciera. Paradoksalnie wic podejcie pozornie
4
Cyt. za: A. Lefevre: Translation History, Culture: A Sourcebook. London:
Routledge 1992, s. 1011. Prze. T. Chrzczonowicz, P. Wilczek.
30 Piotr Wilczek
konserwatywne bronio tosamoci tekstu rdowego i jego prawa do
zachowania odmiennoci kulturowej5.

4. Prostackie angielskie obyczaje,


czyli Pamela Richardsona po francusku

Inne podejcie zaczo dominowa w XVIII wieku przekad mg


by na tyle swobodny, by odmienno kulturow (nawet jeli dotyczya
literatury nieodlegej geograficznie i czasowo) tumi w imi dostpnoci
tekstu dla czytelnika docelowego. Francuski tumacz Pameli Samuela
Richardsona, Antoine Prvost, pisa:

Nie zmieniem niczego, co naleao do intencji autora, nie zmieniem te wiele


w sposobie przeoenia tych intencji na sowa, a jednak nadaem jego dzieu nowe
oblicze, uwalniajc je od niezbornych dygresji, rozwlekych opisw, bezuytecznych
konwersacji i nieuzasadnionych deliberacji. Gwne zarzuty kierowane pod adresem
pana Richardsona dotycz tego, e czasami zapomina o gwnych ideach swego
dziea i tonie w szczegach. Toczyem cig walk z tym zachwianiem proporcji,
ktre osabia zainteresowanie czytelnika. Jeli jakie lady tego pozostay, musz
zaznaczy, e jest to nieuniknione w opowieci, ktra zostaa przekazana za pomoc
serii listw. Usunem (zatuszowaem) angielskie obyczaje tam, gdzie by mogy si
wydawa szokujce dla innych narodw lub dostosowaem je do obyczajw przewa-
ajcych w pozostaej czci Europy. Wydawao mi si, e te pozostaoci dawnych
i prostackich zachowa, ktrych samym Brytyjczykom nie pozwala dostrzec jedynie
przyzwyczajenie, okryyby niesaw ksik, w ktrej maniery powinny by pene
szlachetnoci i cnoty. Aby unaoczni czytelnikowi ide mojej pracy, powiem tylko
na zakoczenie, e siedem tomw wydania angielskiego, odpowiednik czternastu
tomw mojego wydania, ograniczone zostao do czterech6.

Sowa dotyczce usuwania fragmentw odnoszcych si do brytyj-


skich obyczajw po to, by nie urazi czytelnika francuskiego to jeden
z najbardziej wyrazistych przykadw deklarowania wprost woli zacie-
rania odmiennoci kulturowej w przekadzie. To zdumiewajce dla nas
podejcie byo bardzo czste w przekadach osiemnastowiecznych.
Podsumujmy zatem: dominujc tendencj w przekadzie artystycz-
nym w wiekach XVI, XVII i XVIII bya skonno do traktowania go
5
Zob. Ancients and Moderns in the Eighteenth Century. W: The Dictionary of the
History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas. Vol. 1. Red. P. P. Wiener. New York:
Charles Scribners Sons 1973, s. 7783.
6
Cyt. za: A. Lefevere: Translation, s. 3940. Prze. P.W.
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 31
jako adaptacji, bez troski o uwzgldnianie w nim odmiennoci kultu-
rowej. Wrcz przeciwnie bez wzgldu na intencje przekad by
adaptowany do potrzeb i gustw kultury docelowej, a cechy kultury
rdowej zacierano czy to z powodw religijnych (kontrreformacyjna
chrystianizacja antyku), czy estetycznych (naladowanie jako emulacja
w renesansowych przekadach pisarzy antycznych), czy obyczajowych
i ideologicznych (adaptacje Homera czy przekady powieci brytyjskich
tworzone pod gust osiemnastowiecznych Francuzw). Postawa staroyt-
nikw, takich jak Anne Dacier, bya rzadka i wydawaa si wwczas
anachroniczna, cho dzisiaj to przecie ona uchodzi za najnowoczeniej-
sz. Tacy wanie anachroniczni tumacze bronili tosamoci tekstu
rdowego przed kulturalnym imperializmem kultury docelowej, ktra
czsto miaa ochot zawaszczy tekst rdowy, tak by jego adaptacja
przebiega bezkonfliktowo (jak to miao miejsce w przypadku wierszo-
wanej przerbki Iliady dokonanej przez Houdarta de la Motte).
Dylematy tumacza zwizane z odmiennoci kultury rdowej
i docelowej byy rwnie niezwykle znaczce w wieku XX, mimo
e podejcie do istoty przekadu ulego zmianie. Dwudziestowieczni
tumacze, podobnie jak siedemnastowieczni francuscy staroytnicy,
przywizywali wielk wag do wiernoci wobec oryginau, pojmowanej
oczywicie w duchu wiernoci znacze, a nie wyrazw, ale w opozycji
do wczeniejszych tradycji, dla ktrych przekad by raczej przerbk,
adaptacj, imitacj czy trawestacj. Wanie sowa Anne Dacier mogyby
stanowi syntetyczny opis tendencji panujcych w dwudziestowiecznym
przekadzie literackim. Wyjaniajc, dlaczego zdecydowaa si przeoy
Iliad proz, tumaczka ta pisze:
Gdy mwi o tumaczeniu na proz, nie mam na myli tumaczenia niewolnicze-
go. Mam na myli tumaczenie rzetelne i hojne, ktre trzyma si mocno koncepcji
oryginau, stara si odzwierciedli pikno jzyka i przekazywane przeze obrazy
bez zbytniej sztywnoci. Ten pierwszy rodzaj tumaczenia, przekad niewolniczy,
sprzeniewierza si pierwowzorowi wanie dlatego, e stara si by wiernym a do
blu. Pozbawia go w ten sposb duszy, prbujc trzyma si poszczeglnych wy-
razw; jest dzieem zimnego i wyrachowanego umysu. Drugi rodzaj tumaczenia,
cho polega przede wszystkim na zachowaniu ducha oryginau, trzyma si take
jego litery, rwnie tam, gdzie dopuszcza najwiksz nawet swobod. Cechujc si
konsekwentn miaoci w interpretacji tekstu, staje si ono nie tylko wiern kopi
pierwowzoru, ale take odrbnym, w peni samodzielnym dzieem. To wszystko
za moe by jedynie dzieem genialnego pisarza: odznaczajcego si solidnoci,
szlachetnoci i kreatywnoci7.
7
A. Lefevere: Translation, s. 1213.
32 Piotr Wilczek
5. Archaizowa czy nie archaizowa
dylematy tumacza poezji renesansowej8
Na tumacza, ktrego charakteryzuje takie podejcie do przekadu, czy-
haj jednak rozmaite puapki. Przede wszystkim dotycz one odmiennoci
jzykowej i kulturowej dawniejszych nowoytnych tekstw europejskich
tumaczonych na jzyk wspczesny. Dwudziestowieczny tumacz poezji
renesansowej (np. z jzyka angielskiego na polski lub polskiego na angielski)
nie przeywa ju tych dylematw, co XVII- lub XVIII-wieczni tumacze
Homera, gdy wierno staa si zasad dominujc, a pomijanie caych
fragmentw, skracanie i dopasowywanie tekstw do regu wspczesnych
tumaczowi odeszo w niepami. W takiej sytuacji za najwaniejsz trudno
przekadow naley chyba uzna kwesti archaicznoci. Jzyk poezji rene-
sansowej tak jak i kady jzyk jest czci kultury. Powstaje problem
jak w XX czy XXI wieku tumaczy te jego cechy fonetyczne, leksykalne
i skadniowe, ktre odbiorca wspczesny okrela jako archaiczne. W XX-
wiecznych przekadach poezji renesansowej (np. Johna Donnea na jzyk
polski lub Mikoaja Spa Szarzyskiego na jzyk angielski) istniej dwie
tendencje. Jedni tumacze uwaaj, e np. przy tumaczeniu poezji Miko-
aja Spa Szarzyskiego na angielski usilne, wszechobecne archaizowanie,
imitowanie angielskiej poezji renesansowej z tego samego okresu, z jakiego
pochodz sonety Spa, to jedyna moliwo przekadowa. W tym wypadku
jednak czytelnik zgodnie z postulatem Schleiermachera zabrany do autora
ma wraenie, e tekst jest obcy, ale wcale nie dlatego, e reprezentuje
inn kultur, sposb mylenia, system wartoci; jest on obcy, gdy daje
wraenie, e jzyk Spa to napuszony i sztuczny kod bdcy dalekim echem
angielszczyzny renesansowej.
Zamy jednak, e tumaczowi udaoby si przeoy Spa w ten sposb,
e jego sonety w wersji angielskiej przypominayby najlepsze sonety Johna
Donnea, a ich obco polegaaby tylko na obcoci zwizanej z rnicami
mentalnoci, kultury, religii. Czy wtedy byby to przekad doskonay? Wydaje
si, e moliwo znalezienia takiego jzyka przekadu dawnych tekstw,
ktry byby imitacj jzyka oryginau z tej samej epoki, to zudzenie.
Gdyby Sp by Anglikiem, moe pisaby tak jak Richard Crashaw. Gdyby
jaki wczesny poeta angielski tumaczy go na swj jzyk, to z duym
prawdopodobiestwem stworzyby teksty podobne do przekadw tumaczy
8
Problemy poruszone w tej czci artykuu zostay omwione szerzej w ksice:
P. Wilczek: (Mis)translation and (Mis)interpretation: Polish Literature in the Context of
Cross-Cultural Communication. Frankfurt am Main: Peter Lang 2005, s. 1524, 5568.
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 33
uywajcych szesnastowiecznego idiomu. Czy jednak dzisiaj tumacz musi
udawa, e przenosi si w epok autora, e jest takim angielskim poet rene-
sansowym, ktry tumaczy Spa? Nalecy do tej grupy tumacze postpuj
tak, jakby realizowali wskazwki Arenta van Nieukerkena, ktry podaje
pozornie prost (i wedug niego jedyn moliw do realizacji) recept, jak
tumaczy Spa. Wedug niego przekad powinien by rymowany, stroni
od potocznoci i zmierza ku stylowi wysokiemu. Jzyk powinien by
uroczysty, archaiczny i nieco sztuczny. Skadnia powinna by na prze-
mian zawia i zwiza, sprawiajc nam rne niespodzianki, nawizujce do
zasad manierystycznej retoryki. Strona dwikowa powinna by bogata,
przypominajca azjanizm, obfitujca w asonanse i aliteracje, zawierajca
homonimy i figury etymologiczne9. Ta oryginalna recepta, pretendujca
do normatywnoci, jest skrajn realizacj postulatu zabrania czytelnika do
autora, ale jej praktyczna realizacja moe zredukowa praktyk przekadu do
absurdu. Angielska wersja Spa, pisana jzykiem sztucznym i archaicznym,
pena hiperbatonw, oksymoronw, asonansw i figur etymologicznych stanie
si rozrywk dla mionikw filologicznych rebusw, utopijn rekonstrukcj
tekstu dawnego, a nie utworem poetyckim nadajcym si do czytania.
Podobna jest sytuacja opisana ju dawno przez Stanisawa Ba-
raczaka archaizowanych przekadw poezji Johna Donnea na jzyk
polski dokonanych przez Jerzego Sit. Sito przedstawi swoje credo jako
tumacza stosujcego wobec tekstw dawnych poetw angielskich metod
przekadu, ktr mona by nazwa strategi archaizujc:
Archaizacj jzyka oparem przede wszystkim na skadni, akcentujc niekiedy
poszczeglne ustpy sownictwem lub pisowni archaiczn lub te posugujc si
figur jzykow zblion do wzorw poezji staropolskiej. Nie sdz, aby w przeka-
dach tej poezji wskazany czy te zgoa moliwy by jzyk poetycki dnia dzisiejszego;
zespoy poj, ksztatowanych przez stylistyk swojej epoki, zmieniaj si wraz z ni
i stanowi w nowej materii jzykowej mieszny i aosny anachronizm; wspczes-
no jest dla mnie pojciem daleko bardziej zoonym, ni wydaj si sugerowa
wspczeni entuzjaci. Zagadnieniem odrbnym, niemniej jednak istotnym, jest
struktura muzyczna jzyka, bardziej bogata i zoona w polszczynie Zotego Wieku
ni w polszczynie dzisiejszej10.

9
A. van Nieukerken: Sonety Mikoaja Spa Szarzyskiego. Czy (i jak) mona od-
tworzy stylistyk barokow w epoce dezintegracji retoryk normatywnych? W: Warsztaty
translatorskie/Workshop on Translation. T. 1. Red. R. Sokoloski, H. Duda. LublinOttawa:
Towarzystwo Naukowe KUL 2001, s. 74.
10
J. S. Sito: Od autora. W: Tene: mier i mio. Maa antologia poezji wedug
tekstw angielskich mistrzw, przyjaci, rywali, wrogw i naladowcw Johna Donnea.
Warszawa: Czytelnik 1963, s. 7.
34 Piotr Wilczek
Owa strategia konstruuje taki jzyk przekadu, ktry byby mniej
wicej wspczesny jzykowi oryginau. W przypadku Sity mamy do
czynienia ze skrajnym przykadem takiej strategii Sito chce tumaczy
Donnea tak, jak tumaczyby go Jan Andrzej Morsztyn, gdyby zna t
poezj i jzyk angielski. Jest to oczywicie utopia. Dla krytykujcego
Sit Baraczaka utopia grona, szkodliwa. Wedug niego bowiem taki
przekad (ktry dla Sity jest zapewne repetycj) naley nazwa pastiszem.
Baraczak uwaa jest to wpisane implicite w jego krytyk Sity e
tumaczc, nie mona zapomnie o trzech stuleciach dziejw literatury
i jzyka poetyckiego, nie mona zapomnie o wspczesnym czytelniku,
ktry chciaby mie do czynienia z jzykiem poetyckim bez przeszkd
przemawiajcym do jego wraliwoci.
Mamy tu do czynienia z problemem fundamentalnym. Jak przekada
teksty kultury odlegej od nas o kilkaset lat, aby ta odmienno kulturowa
staa si szans dla tumacza i przyjemnoci estetyczn dla czytelnika,
a nie antykwarycznym balastem? Wydaje si, e zwolennicy i teoretycy
archaizowanego przykadu (jak i o czym pisaem ju kiedy zwo-
lennicy wykonywania utworw muzyki dawnej na instrumentach z epoki
dokadnie w ten sam sposb, jak to czyniono w czasie powstawania tych
utworw) zapominaj o dynamice rozwoju kultury i o tym, e przekad
nie jest rekonstrukcj, ale aktem twrczym; e poza odmiennoci kul-
turow i jzykow musi on uwzgldnia to, co w kulturze si zmienio
od napisania tekstu rdowego do napisania przekadu. Rekonstrukcja
dawnego tekstu, ktra udaje, e jest wspczesna temu tekstowi, starajc
si zaciera odmienno kulturow oryginau i przekadu, jeszcze bardziej
t odmienno podkrela poprzez sw sztuczno.

6. Krzyacy po chisku i Lubiewo po angielsku


czyli par uwag na zakoczenie

Wiele mona by jeszcze wymieni problemw odmiennoci kulturo-


wej, ktre stanowi wyzwanie dla tumacza i dotycz tekstw i kultur
najrozmaitszych. Powysze rozwaania ograniczay si do w miar
jednolitego obszaru kultury zachodniej, europejskiej, chrzecijaskiej.
A pamita trzeba, e najwicej prac o odmiennoci kulturowej, rwnie
w przekadzie, powstaje ostatnio w Chinach. Tamtejsze konfrontacje
kulturowe z Zachodem to szczeglnie wdziczny obszar bada dla
Rnice kulturowe jako wyzwanie dla tumacza 35
przekadoznawstwa. Wystarczy tylko zastanowi si nad tym, jak mo-
liwe byo stworzenie istniejcych ju przecie i cenionych w Chinach
tumacze Krzyakw, Potopu czy Pana Tadeusza na jzyk chiski
(mandaryski).
Kolejnym wyzwaniem dla badacza odmiennoci kulturowej s tu-
maczenia z jzykw wspczesnych subkultur. Przykadem mog by
tumaczenia slangu w filmach amerykaskich albo powieci opisujcych
wspczesne subkultury. Powieci takie wydaj si nieprzetumaczalne
ze wzgldu na rnice jzykowe, historyczne, kulturowe, obyczajowe,
niezwykle trudne do oddania w jzyku docelowym. Gdy czyta si
opublikowany na razie we fragmentach angielski przekad powieci
Michaa Witkowskiego Lubiewo autorstwa Williama Martina11, wida
e odmienno kulturowa i jzykowa homoseksualnego pwiatka
z czasw PRL stanowi wyzwanie niemal nie do sprostania. Notabene
jeszcze przed powstaniem przekadu Martina w swojej rozprawie dok-
torskiej pisa o tym problemie Przemysaw Janikowski12. Dzi mona
ju skonfrontowa uwagi Janikowskiego o potencjalnych trudnociach
tumacza z dostpnymi fragmentami czekajcego na publikacj ksikow
przekadu Lubiewa. Rnice kulturowe stanowi dla tumacza wielkie
wyzwanie, skoro tumaczenie tekstw jest w istocie przekadaniem
nieprzekadalnych kultur. W takich przypadkach, jak wspomniane wy-
ej Lubiewo, mona mwi o nieprzekadalnoci, zwaszcza e mamy
do czynienia z nieudan prb wytrawnego przecie tumacza. Tak si
jednak dzieje, e czytelnicy polscy czekaj na tumaczenia angielskiej
poezji renesansowej, czytelnicy chiscy na Potop Sienkiewicza, polscy
mionicy mocnego kina chc rozumie filmy, w ktrych mwi si pra-
wie wycznie slangiem, a amerykascy czytelnicy pozna fenomen
Lubiewa. Dla nich tumacze musz pokonywa nie tylko barier
jzykow, ale przede wszystkim kulturow, udowadniajc wci na
nowo, e kulturowa odmienno bez wzgldu na epoki, z ktrych
pochodz autor i jego tumacz stanowi najwiksze wyzwanie dla
autora przekadu tekstu artystycznego niezalenie od tego czy
mierzy si on z wierszami, powieciami czy dialogami filmowymi.

11
Zob. M. Witkowski: The Great Atlas of Polish Queens. Translated from Polish by
W. Martin. Words Without Borders. The Online Magazine for International Literature.
<http://www.wordswithoutborders.org/ ?lab=Witkowski>.
12
Zob. P. Janikowski: Polska literatura najmodsza w kontekcie problematyki trans-
latologicznej. KatowiceCzstochowa: lskWSL 2008.
36 Piotr Wilczek

. -

. XVI ,
,
. , -
,
.
,
, ,
, , ,
(, ).

PIOTR WILCZEK

CULTURAL DIFFERENCES AS A CHALLENGE FOR A TRANSLATOR

Summary

The article is devoted to various aspects of cultural differences in translation. The


author discusses examples from various periods to prove that cultural difference is
a very complex problem. Until the 16th century translators were not concerned about
fidelity and produced paraphrases in which they adapted texts to particular needs. Mo-
dern translators are confronted with the problem of archaizing and modernizing
strategies when they translate texts written many years earlier. There is also a problem
of cultural difference in contemporary translation of literary works published recently
because translators are unable to translate one culture into another especially when they
face the problem of slang.
ANNA MAJKIEWICZ

GRANICE OBCOCI I PRZEKADU


(MICHAEL ELFRIEDE JELINEK)

Dziea literackie zazwyczaj zdradzaj czytelnikowi za pomoc ele-


mentw jzykowych (czasem rwnie tekstowych) na powierzchni tekstu
swj macierzysty kontekst kulturowy. Dzieje si tak dziki tzw. aluzjom
erudycyjnym jak je nazwa Olgierd Wojtasiewicz tj. elementom kul-
turowym, na ktre skadaj si imiona wasne, nazwy i zwroty zwizane
z organizacj ycia, z obyczajami, tradycj, rnymi sferami kultury etc.1
Ujawnione w ten sposb osadzenie kulturowe jest naturalnym skadnikiem
wiata przedstawionego w powieci oraz jak stwierdza Roman Lewicki
potencjalnym nonikiem obcoci realizowanej w sferze denotacji i kono-
tacji, jeli dzieo stanie si przedmiotem dziaa translatorskich.
Zasadniczo warstwa kulturowa nie ma wikszego znaczenia dla
procesu rekonstrukcji nadrzdnej intencji tekstu (intentio operis Um-
berto Eco). Obecno kontekstu kulturowego jest redundantna wobec
wewntrznej semantyki utworu. Nawizania do systemu pozaliterackiego
oboone s najczciej funkcj inkrustracyjn tekstu, tj. stanowi
dopenienie wiata przedstawionego oraz jego uwiarygodnienie, czyli
jak to okrela Anna Martuszewska s ram modalnej moliwo-
ci nakaniajc czytelnika do zawarcia paktu o prawdopodobiestwie
istnienia prezentowanych zjawisk w ktrym z moliwych wiatw2.
Ale, jak przekonuj niektrzy badacze (m.in. Katarzyna Rosner) dziki
warstwie przedstawieniowej dzieo literackie komunikuje pewn wiedz
o wiecie (speniajc tym samym funkcj poznawcz) oraz przekazuje

1
Szczegowo warstw kulturow zajmuje si Krzysztof Hejwowski (tego: Kog-
nitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: PWN 2004, s. 71107), natomiast
o przekadalnoci elementw nacechowanych kulturowo wypowiada si Krzysztof
Lipiski w Mitach przekadoznawstwa (tame. Krakw: Wydawnictwo EGIS 2004).
2
A. Martuszewska: Powie i prawdopodobiestwo. Krakw: Towarzystwo Autorw
i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS 1992, s. 80.
38 Anna Majkiewicz
ocen realnie istniejcego wiata (funkcja ideologiczna), a konsekwencj
tego jest pretendowanie fikcji literackiej do rangi modelu interpretuj-
cego rzeczywisto literack3. Dzieje si tak, poniewa jak dowodzi
Marcello Pagnini warstwa referencjalna jest pewn propozycj
lub projektem zorganizowania (nadania struktury i znaczenia) wiata,
odmiennego od tego, jakie uzyskuje si dziki codziennym strukturom
jzykowym4. Dlatego czsto warstwa kulturowa w dziele literackim nie
suy wycznie charakterystyce postaci czy te skorzystajmy z ter-
minu Anny Martuszewskiej konstytuowaniu mechanizmw uprawdo-
podobniajcych, ale staje si rwnie nonikiem informacji semantycznie
relewantnych, przyczyniajcych si do rekonstrukcji intentio operis tekstu.
Z tego powodu konieczne wydaje si oddzielenie warstwy kulturowej
(kontekst wiata przedstawionego) dziea od uobecnionych w nim faktw
(tekstw) kultury, ktre w nowym kontekcie ulegy semiozie i tym
samym nale do warstwy znaczeniowej utworu literackiego. Wyodrb-
nienie z warstwy kulturowej faktw kultury rozumianych jako zjawiska
wykraczajce poza funkcj przedmiotow (uytkow, tj. odnoszc si
do ich przedmiotowego bytu lub przeznaczenia)5 moe zaway na de-
cyzjach tumacza, a w konsekwencji na przyjtej przez niego strategii
translacyjnej w procesie rewerbalizacji dziea. Fakty (teksty) kultury6

3
Zob. tame, s. 103.
4
M. Pagnini: Referencja. Prze. P. Salwa. Pamitnik Literacki 1987, nr 2, s. 335.
5
Przykadem wyjaniajcym rnic midzy funkcj przedmiotow a semiotyczn
s zabytki kultury materialnej takie jak narzdzia produkcji. Z punktu widzenia spoe-
czestwa, ktre je wytworzyo i ktre si nimi posuguje, su one celom praktycznym
i w ten sposb speniaj funkcj rzeczow (przedmiotow), ale jednoczenie gromadz
w sobie dowiadczenia poprzednich aktw twrczych, wystpujc jako rodki przecho-
wywania i przekazywania informacji (peni funkcj semiotyczn).
6
Badania nad tzw. tekstami kultury wyoniy si na gruncie semiotycznie zorien-
towanej teorii kultury, wywodzcej si z dualistycznej koncepcji znaku de Saussurea.
Tekstem kultury semiotycy nazywali przyjmujc funkcjonaln perspektyw opisu
pojedyncze fakty kulturowe lub ich zbir, bdce znakiemtekstem ze wzgldu
na rodzaj spenianej przeze praktyki spoecznej i wypenianie naoonych na funkcji
kulturowych. Zob. A. Gwd: Kultura komunikacja film. O tekcie filmowym.
Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992, s. 3839. Innymi sowy, kultura bya przez nich
rozumiana jako caoksztat tekstw lub jak dodaj Piatigorski i otman jako tekst
o skomplikowanej budowie, znaczcy, poniewa posiada okrelony sens stanowicy
o funkcjonalnej wartoci tego tekstu. J. otman, A. Piatigorski: Tekst i funkcja. Prze.
J. Faryno. W: Semiotyka kultury. Wybr i oprac. E. Janusz, i M. R. Mayenowa, przedm.
S. kiewski. Warszawa: PIW 1975, s. 105. Tekst musi zatem rwnie spenia okrelo-
ne funkcje spoeczne, przy czym funkcja tekstu rozumiana jest jako rola spoeczna, tj.
Granice obcoci i przekadu... 39
o funkcji semiotycznej (waciwej funkcji znakowej), zawierajc utrwalo-
n w okrelonym kodzie (kodach) informacj kulturow, staj si niejako
partnerem dialogu w dziele literackim i uzyskuj semantyczne nacechowanie
rwnoznaczne czy te implikujce przynaleno do warstwy znaczeniowej
utworu. Moemy wic przyj, e warstwa referencjalna (fakty kulturowe)
przestaje by w ten sposb naturalnym kontekstem dziea literackiego,
a podjty z ni dialog odbywa si drog cytowania konkretnych tekstw
kultury i nadawania im rnych funkcji. Dokonujca si w ten sposb
konkretyzacja pewnej przestrzeni semiotycznej w sposb oczywisty wchodzi
rwnie w zakres bada translatologicznych oraz winna stanowi kluczow
kategori na etapie analizy i interpretacji tekstu, w wyniku ktrych tumacz
wyznacza strategi translacyjn.
Przykadem dziea uruchamiajcego warstw referencjaln, czyli
wprowadzajc odniesienia do wiata pozaliterackiego, jest Michael.
Ein Jugendbuch fr die Infantilgesellschaft druga pochodzca z roku
1972 powie austriackiej nobliski Elfriede Jelinek7. Naley zaznaczy, e
w utworze tym teksty kultury wydaj si w wielu miejscach dominowa
nad fikcyjnym wiatem przedstawionym, gdy przejmuj rol protagoni-
stw i s podmiotami dziaajcym na rwni z postaciami fikcyjnymi
Gerd i Ingrid. Takie upodmiotowienie warstwy referencjalnej (odniesie
do wiata kultury) zwiksza nie tylko frekwencyjno cytatw kultury,
ale take korzystajc z okrelenia Romana Lewickiego gsto
sfery denotatywnej8, ktrej zlokalizowanie staje si gwarantem wykry-
cia intencji tej na pierwszy rzut oka dziwacznej i chaotycznej gdy
utkanej z cytatw kultury masowej opowieci.
Utwr Jelinek ma struktur segmentow, przypomina rodzaj przeka-
daca, w ktrym kady rozdzia skada si z segmentw fikcji litera-
zdolno zaspokajania okrelonych potrzeb tworzcego tekst spoeczestwa. J. (otman,
A. Piatigorski: Tekst i funkcja, s. 100). Warto doda, e dekonstrukcja rozpowszechnia
uoglnienie pojcia tekstu. Por. K. Wilkoszewska: Wariacje na postmodernizm. Krakw:
Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS 2000, s. 46.
7
Powie ta nie doczekaa si jeszcze przekadu na jzyk polski. Warto nadmieni,
e w katalogu dzie Jelinek autorstwa Pii Janke z roku 2004 nie s odnotowane przeka-
dy tej powieci na aden jzyk. Por. P. Janke: Werkverzeichnis. Elfriede Jelinek. Wien:
Verlag fr Literatur- und Sprachwissenschaft 2004.
8
Jak wyjania Roman Lewicki, sfera denotatywna obejmuje informacj zawart
w jednostkach jzyka, a take w jednostkach tekstw i w tekstach jako caociach,
odnoszc te jednostki i teksty do rzeczywistoci, tj. pozwalajc oznaczy nimi kon-
kretne elementy rzeczywistoci. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin:
Wydawnictwo UMCS 2000, s. 97.
40 Anna Majkiewicz
ckiej (ycie i losy bohaterek powieciowych) przeplatanych segmentami
fikcji z programw i filmw telewizyjnych, nazywanych w powieci
rzeczywistoci (wirklichkeit) i stanowicych dla powieciowych bohate-
rw waki punkt odniesienia. Niektre rozdziay stanowi rozbudowan
kontynuacj telewizyjnego wiata fikcji sprzon z yciem bohaterek
powieci i wwczas nosz tytu nacherzhlung (dos. dopowie). W ten
sposb mamy do czynienia z podwjn korelacj fikcji: bohaterki yj
w fikcyjnym wiecie telewizji (w czasie wolnym), biorc go za jedyny
prawdziwy, i w wiecie rzeczywistym (w czasie pracy), stanowicym
fikcj w tekcie powieci. Dodatkowo wydaj si y w jeszcze jednym
wymiarze (rwnie w trakcie pracy), w ktrym to pojawiaj si uzu-
penienia fabularne dotyczce wiata prezentowanego w telewizji. Dla
przykadu zaprezentujmy struktur pierwszych trzydziestu stron powieci,
przedstawiajc ukad i tre nastpujcych po sobie rozdziaw:

1. guten tag meine lieben ich freue (dzie dobry kochani ciesz si e
mich euch endlich persnlich kennen- mog was pozna osobicie1) [bezpored-
zulernen! (s. 7) ni zwrot do telewidzw]
2. erzhlung (s. 711) [przedstawienie Ingrid i Gerdy]

3. meine lieben! (s. 12) sicher wart ihr auch mal im kino
(z pewnoci bylicie ju kiedy w ki-
nie) [wskazwka narratora majca na
celu rekonstrukcj przywoanej przestrzeni
kultury]
4. erzhlung (s. 1216) [scena z filmu z Willym Fischem i jego
synem Thomasem]
[wywiad z Inge Meise]
[scena z filmu j.w.]
[cd. wywiad z Inge Meise]
[scena z filmu j.w.] cznie 15 aka-
pitw przekadacowych
Granice obcoci i przekadu... 41
5. wirklichkeit (s. 16) wenn hier einer stinkt, so bin das si-
cher nicht ich. gehenn sie aber trotzdem
ruhig immer dem gestank nach! (jeli
kto tu mierdzi, to z pewnoci nie ja.
prosz mimo to i za tym smrodem!)
[wskazwka interpretacyjna narratora]
6. nacherzhlung (s. 1619) buffy jody! wir kommen schon mr.
french. los komm mit juan [sceny z filmu
Lieber Onkel Bill z uzupenieniami fabu-
larnymi]
7. halo liebe buben und mdel! spielt diese kleine szene nach! berlegt
(s. 20) euch vorher genau WER WAS sein mch-
te. (odegrajcie t ma scen. ustalcie
wczeniej kto KIM i CZYM chce by).
8. wirklichkeit (s. 20) [Ida Rogalski sceny z filmu]

8a. forsetzung der wirklichkeit (s. 20) [c.d. Ida Rogalski sceny z filmu]
8b. noch immer diesselbe wirklich- [c.d. Ida Rogalski sceny z filmu]
keit (s. 2024)

9. ja liebe mdel und jungs (s. 25) [komentarz do filmu Ida Rogalski]

10. nacherzhlung (s. 2530) [sceny z filmu Flipper z uzupenienia-


mi fabularnymi]

Przekadacowa struktura powieci zbudowana na podwojonej fik-


cjonalnoci (tj. powieciowej i telewizyjnej) umoliwia uzyskanie efektw
parodystycznych jednak pod warunkiem, e odbiorca zrekonstruuje
przywoan przestrze kultury. Jelinek cytuje kolejne fakty kulturowe
(z telewizji), by ostatecznie podda je deformacji, a niektre wtki dopro-
wadzi a ad absurdum i zgodnie z zaoeniami satyry przerysowa,
wyolbrzymi, zdeformowa, tak by wywoa uczucie odrazy.
Jednym z bohaterw powieci jest Flipper, posta tytuowa popular-
nego w latach 60. amerykaskiego serialu telewizyjnego z 1964 roku,
skadajcego si z 88 dwudziestopiciominutowych odcinkw. Gwnymi
42 Anna Majkiewicz
bohaterami serialu s Porter Ricks (wdowiec samotnie wychowujcy
dwjk synw w wieku 15 i 10 lat), Sandy Rick, Bud Ricks, Hap
Gorman (19641965), a pniej Ulla Norstrand (19651966) atrakcyj-
na badaczka mrz, ktra zawiera blisz przyja z Porterem Ricksem9.
Porter Ricks pracuje jako stranik Coral Key Parks na wybrzeu Florydy,
a do jego zada naley pilnowanie delfinw i nurkw. Jelinek nawizu-
je do odcinkw, w ktrych wystpowaa Ulla Norstrand, i wprowadza
bohaterw filmu na karty powieci:

porter ricks schlgt als amtsperson erst zu wenn es mit milde nicht mehr geht dann
geht es mit strenge. [] darf ich ihnen miss norstrand vorstellen? sie untersttzt mich
bei der arbeit [] das wird ein mordspass sein. gern vater. ich halte ihr rechtes bein
und den rechten arm fest. sandy kniet auf ihrem linken fuss und hlt miss norstrand
mit dem ellbogen die kehle zu [] jetzt bist du dran vati! nein porter bitte nicht.
denken sie an unsere schne kameradschaft. wollen sie all dies mutwillig aufs spiel
setzten? ich will das alles mutwillig aufs spiel setzten (Michael, s. 2526).

hier hast du ein neues geburtstagstaschenmesser sandy. das dringt ganz leicht in
deinen arm vater. prima klinge (Michael, s. 26).

bub du bindest vatis fsse an den bootsteg ich befestige seine hnde am boot.
wird das ein spass wenn wir dann gas geben! (Michael, s. 29)

porter ricks jako osoba urzdowa zadaje cios dopiero wtedy gdy po dobremu
ju nie mona wtedy trzeba uy przemocy. [] mog przedstawi miss norstrand?
wspiera mnie w pracy. [] to bdzie mordercza przyjemno. chtnie ojcze. mocno
chwyc jej praw nog i prawe rami. sandy klczy na jej lewej stopie a okie wbija
w gardo miss norstand. [] teraz kolej na ciebie tatko! nie porter prosz. niech pan
pomyli o naszym wspaniaym kolegowaniu si. chce pan to wszystko tak umylnie
narazi na strat? chc to wszystko umylnie narazi na strat.

sandy oto nowy scyzoryk urodzinowy. o jak lekko wchodzi w twoje rami tato.
nieza klinga.

chopcze, przywizujesz nogi ojca do pomostu jego rce mocuj na dce. ale
bdzie frajda gdy damy gazu.

Jelinek, stosujc figur odwrcenia, demistyfikuje przedstawian


w serialu idyll i zamienia bohaterw Flippera w czarne charaktery.
W ten sposb podwaa stabilny obraz wiata, ideay propagowane przez

9
Zob. <htpp://www.tvder60er.de>, <htpp://www.fernsehserien.de>, H. Keller: Kult-
serien und ihre Stars. T. 2. Fortsetzung folgt. Berlin: Bertz Verlag 1997, s. 6870.
Granice obcoci i przekadu... 43
protagonistw, a take symbolik tytuowego delfina, bdcego rzekomo
metafor przyjani, zaufania i koleestwa. Naley rwnie doda, e
brutalno i agresja, ktrych autorami s synowie Portera Ricksa, jak
rwnie on sam, nieprzypadkowo przedstawiona zostaa w sposb przy-
pominajcy techniki stosowane w komiksach i filmach animowanych.
Jak wyjania Theodor Adorno filmy trickowe kiedy eksponenci
fantazji w walce przeciwko racjonalizmowi, dzi potwierdzaj tylko
zwycistwo rozumu technologicznego nad prawd. Ponadto poza przy-
zwyczajeniem zmysw do nowego tempa w ogle jeszcze co mog
osign, wbijaj w mzgi star prawd, e nieustajce cigi, amanie
wszelkiego indywidualnego oporu, jest warunkiem ycia w tym spoe-
czestwie. Kaczor Donald z komiksw i nieszcznicy dostaj baty, aby
widzowie przywykli do razw, ktre spadaj na nich samych. Frajda,
jak sprawia przemoc wymierzona w przedstawione postaci, przechodzi
w przemoc wobec widza10.
Nieprzypadkowe wydaje si wic zastosowanie w powieci Jelinek
techniki komiksowej w opisie filmw popularyzowanych przez te-
lewizj. Telewizj, ktra jest nie tyle rdem niewinnej rozrywki, co
niebezpieczn si destrukcyjn lansujc pustk, banalno i konformizm,
wobec ktrej masowi odbiorcy stali si bezbronni11.
W utworze Jelinek podobnej (komiksowej) transformacji poddani
zostaj bohaterowie innego amerykaskiego serialu zatytuowanego Lie-
ber Onkel Bill (oryg. Family Affair) emitowanego w latach 19661971
(w 138 odcinkach) na kanale CBS, a w telewizji niemieckiej na ARD
od kwietnia 1968 do lutego 1972 roku (w 72 odcinkach po 25 minut)12.
Akcja filmu oparta jest na prostym schemacie: Bill Davis, zagorzay
kawaler, mieszkajcy w luksusowym apartamencie na Manhattanie,
prowadzi bardzo wygodne ycie. Codziennymi obowizkami zajmuje
si angielski kamerdyner Mr. Giles French, pedant i fanatyk porzdku.
mier brata i bratowej w nieszczliwym wypadku samochodowym
sprawia, e Bill Davis zostaje opiekunem szecioletniego Jonathana
10
T. W. Adorno, M. Horkheimer: Dialektyka owiecenia. Prze. M. ukasiewicz.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN 1994, s. 157.
11
Jelinek przejmuje tym samym tezy Adorna. Por. T. W. Adorno: Podsumowanie
rozwaa na temat przemysu kulturowego. W: tego: Sztuka i sztuki. Wybr esejw.
Prze. K. Krzemie-Ojak. Warszawa: PIW, 1990, s. 1720; szczegowe informacje na
ten temat: A. Majkiewicz: Intertekstualno implikacje dla teorii przekadu. Warszawa:
PWN 2008, s. 270273.
12
Zob. <http://www.steffi-line.de/archiv_text/nost_serie/f_bill.htm>.
44 Anna Majkiewicz
Jody i jego siostry bliniaczki, Buffy, oraz pitnastoletniej nastolatki
Cissy. Poniewa Bill pracuje zawodowo, obowizki kobiece przejmuje
Mr. French. Przedstawiony wiat zawa si do spraw dnia codziennego
okraszonych komizmem sytuacyjnym. Z kolei posta wujaszka Billa
cho to zapracowany biznesmen okazuje si uosobieniem dobroci
i ojcowskiego ciepa:

euer onkel bill muss aber ein feiner kerl sein. ist er. und er kann einfach ALLES
(Michael, s. 16).

ten wasz wujaszek bill to wietny facet. pewnie e jest. i po prostu WSZYSTKO
potrafi.

Powysze sowa z powieci naley bra dosownie: wujaszek Bill


potrafi wszystko, nawet deprawowa dzieci:
[] bill davis zeigt den kindern seinen schwanz und was man damit alles ma-
chen kann. fein onkel bill darf ich auch meldet sich jody bermttig whrend cissy
noch eher scheu auf onkel bills penis schaut. aber das wird sich ndern und gut
ding braucht weile [] gut also hier vorne immer hinauf und hinunter aber (keuch)
[] mein schwanz ist zwar schon sehr hart (keuch) aber er knnte noch viel hrter
werden (keuch keuch) [] cissy cissylein (keuch) jetzt wird gleich etwas passieren
(keuch) [] lasse sie dort die cissyfinger brav (keuch). ja gut so (keuch) aaaaah!
(Michael, s. 3839)

billy davis pokazuje dzieciom kutasa i to co mona nim robi. wietnie wujaszku
billu czy mog te zgasza si beztrosko jody gdy cissy raczej jeszcze niemiao spoglda
na penisa wujaszka billa. ale to si jeszcze zmieni bo dobre rzeczy potrzebuj czasu []
dobra wic tu u gry zawsze w gr i w d ale (sapanie) mj kutas jest co prawda
ju bardzo twardy (sapanie) ale moe by jeszcze twardszy (sapanie sapanie) [] cissy
cissy malutka (sapanie) zaraz co si stanie (sapanie) [] trzymaj tam cissowe paluszki
dobra dziewczynka (sapanie). tak tak dobrze (sapanie) aaaaach!

Rodzina amerykaska wito okazuje si miejscem deprawa-


cji dzieci i modziey zmuszanej do zaspakajania potrzeb seksualnych
swoich opiekunw. W ten sposb na kartach powieci dokonuje si
demistyfikacja ideau ycia rodzinnego lansowanego w amerykaskich
serialach.
Zabiegom demitologizacyjnym poddana zostaje w powieci Jelinek
rwnie Ida Rogalski tytuowa bohaterka trzynastoodcinkowego
serialu telewizyjnego (kino familijne) w reyserii Toma Toellego. Film
ten po raz pierwszy wyemitowany zosta w telewizji niemieckiej 21 stycz-
Granice obcoci i przekadu... 45
nia 1968 roku . Ida Rogalski Mutter von fnf Shnen to opowie
13

o matce piciu synw, ktra wanie wituje pidziesiciolecie istnienia


swego sklepu z konfekcj skrzan w dzielnicy Berlina Neuklln. Ida Ro-
galski to niemal idea kobiety: energiczna, zawsze umiechnita, kochajca
matka, wacicielka sklepu, zawsze potrafica pogodzi prac zawodow
z yciem prywatnym, znale rozwizanie w trudnych sytuacjach yciowych
swych dorosych ju synw, a nawet dyskretnie ingerowa w ich czasem
pene konfliktw zwizki maeskie:

sie ist lebensklug praktisch erfahren menschlich warm & tchtig. sie ist ein
mensch. und keine maschinie (Michael, s. 72).

cechuje j mdro yciowa praktyczne dowiadczenie odruchy ludzkie ciepo


& sumienno. jest czowiekiem. nie maszyn.

Wanie w idea staje si obiektem ironii i zabiegw parodystycznych


w utworze austriackiej noblistki. Jedn z metod podwaenia/zbrukania owego
ideau jest wielokrotne przywoywanie w Michaelu odtwrczyni gwnej
roli z Idy Rogalskiej Inge Meisel, ktrej nazwisko dodatkowo pojawia si
w znieksztaconej formie Inge Meise (die Meise sikorka). Deformacj
nazwiska naley zaklasyfikowa jako zabieg sucy deprecjacji postaci, gdy
wywouje on asocjacj z niemieckim zwrotem eine Meise haben (nicht
recht bei Verstand sein by niespena rozumu) i tym samym wskazuje
na ograniczone moliwoci intelektualne aktorki. Ponadto w powieci jest
ona osob niezwykle naiwn, bezmylnie i niemal jak automat wci po-
wtarzajc, e jest geil, tj. napalona:

ich bin schon wieder GEIL sagt inge meise. leider wird man so oft als hausmtter-
chen abgestempelt. [] ich bin pausenlos GEIL sagt inge meise. wenn es ihnen nich passt
brauchen sie ja nur auf diesen kleinen knopf hier zu drcken (Michael, s. 4243).

znw jestem caa NAPALONA mwi inge meise. niestety czsto jest si trakto-
wanym jak kuchta domowa. [] bez przerwy jestem NAPALONA mwi inge meise.
jak im si co nie podoba mog po prostu przycisn ten may guzik.

13
Pierwsze sze odcinkw nadawano co tydzie we wtorki do 25 lutego 1969 r, na-
tomiast siedem kolejnych (ju w kolorze) wyemitowano rok pniej (18.0129.04.1970).
W pierwszej serii kady odcinek powicony zosta innemu synowi. Serial ten by kon-
tynuacj filmu Gertrud Stranitzki, w ktrym Inge Meisel zagraa Id Rogalski siostr
bliniaczk tytuowej bohaterki.
46 Anna Majkiewicz
Przedstawienie w negatywnym wietle aktorki uosabiajcej na telewi-
zyjnym ekranie idea kobiety suy demistyfikacji i omieszeniu popu-
laryzowanego w mediach (elektronicznych) idyllicznego obrazu wiata.
Podobnym zabiegom poddany zostaje pierwszy czarnoskry fotograf
i reyser filmowy (rwnie pierwszy czarnoskry reyser w Hollywood),
Gordon Parks na kartach powieci Elfriede Jelinek wykazujcy si
niezwyk agresywnoci wobec kobiet i przeistaczajcy si z obrocy
czarnoskrych w drczyciela biaych:

fotograf gordon schlgt sein kamerastativ der blonden gerda mit wucht ber den
schdel. gerda fllt gleich um da liegt sie und ein blutiges rinsal luft aus ihrem
rechten auge ber die schlfe hinunter (Michael, s. 8).

fotograf gordon ze wciekoci uderza statywem kamery blondynk gerd po


gowie. gerda od razu upada i ley a z prawego oka spywa jej po skroni struka krwi.

Ponadto w kolejnych fragmentach powieci pojawiaj si postaci


stale obecne na szklanym ekranie lat 70. Przywoany zostaje m.in. zna-
ny i lubiany przez publiczno piosenkarz Udo Jrgens14 (zob. Michael,
s. 106), ktry filmowemu narratorowi posuy za przykad pracowitego
obywatela i w ten sposb wzmocni etos pracy u widzw15. Podkrelana
w ten sposb sia oddziaywania mediw ulega jednak zdemaskowaniu
poprzez sarkastyczny ton narratora:

liebe jungen und mdchen! ihr wisst doch dass udo jrgens eisern an sich arbeitet.
viele stunden tglich. ihr wisst doch dass udo jrgens an sich selbst ARBEITET? er
sagt es macht ihm grosse freude so hart an sich zu arbeiten. ARBEIT SCHNDET
NICHT. wir wollen alle richtig froh sein dass arbeit nicht schndet. stellt euch einen
geschndeten udo jrgens vor! nicht auszudenken wenn udo jrgens pltzlich als
geschndeter auftreten msste (Michael, s. 106).

14
Dowodem ogromnej popularnoci Udo Jrgensa jest uhonorowanie go w 1970
roku statuetk sarenki Bambi, niemieckim Oskarem przyznawanym corocznie od 1948 r.
przez Wydawnictwo Burda gwiazdom show-biznesu, ktre odniosy niezwyky sukces
lub ciesz si uznaniem publicznoci. Warto doda, e figurka Bambi rwnie pojawia
si na kartach powieci Jelinek: gerda zeigt ihrem chef wie lieb sie ihn hat. sie strei-
chelt den herrn chef und sagt ich habe sie lieb herr chef. aber der chef tritt gerda von
hinten gegen die kniekehle dass sie einknickt wie ein bambi rehlein (Michael, s. 32);
gerda pokazuje szefowi jak bardzo go kocha. gaszcze pana szefa i mwi kocham
pana szefie. a szef na to kopie gerd od tyu w doek podkolanowy e ta skada si
jak sarenka bambi.
15
Znaczenie etosu pracy zob. A. Majkiewicz: Intertekstualno, s. 219227;
290295.
Granice obcoci i przekadu... 47
drodzy chopcy i dziewczta! przecie wiecie e udo jrgens mocno pracuje nad
sob. codziennie wiele godzin. wiecie e udo jrgens PRACUJE nad sob? mwi
e praca nad sob to dla niego wielka rado. PRACA NIE HABI. wszyscy jak
jeden m tak pragniemy by praca nie habia. wyobracie sobie tylko zhabionego
udo jrgensa! to moliwe by udo jrgens nagle wystpi zhabiony?

Udo Jrgens pojawia si rwnie przy okazji przysuchiwania si


przez Gerd koncertowi galowemu:
gerda hrt heute in der gala-shou (schou) die lieder und melodien aus nchster
nhe. [] noch mal das ganze. mathilda mathilda. die mutti neben gerda singt
aus voller kehle mathilda mit. sie heult wie ein hund aus stolz. ber das udo-lob
(Michael, s. 102103).

gerda sucha dzi galowego show (szo) piosenek i melodii z najbliszej bliskoci.
[] jeszcze raz to samo. mathilde mathilde. mamuka obok gerdy wtruje jej na
cae gardo mathilda. wyje z dumy niczym pies. z pochway udo j.

Wprawdzie wymieniony zosta tylko tytu piosenki Mathilde, ale


przywoane w nastpnym zdaniu imi Udo jednoznacznie wskazuje na
yw obecno piosenkarza w yciu bohaterek powieci. Warto doda,
e Udo Jrgens powraca jeszcze kilkakrotnie w innej roli komenta-
tora ankietowych wypowiedzi modych ludzi (zob. np. Michael, s. 104).
Jelinek wskazuje w ten sposb na autorytet gwiazd show-biznesu w
powszechnej wiadomoci odbiorcy, a take na si oddziaywania me-
diw elektronicznych jako czwartej wadzy nad spoeczestwem w dobie
kultury masowej.
Przywoane w Michaelu fakty kultury niejednokrotnie wykraczaj
poza ogln wiedz kulturow odbiorcy. Poniewa zostaj one poddane
transformacji (zabiegom dekompozycji na poziomie sensu), staj si
jednoczenie rodkiem do przekazania intencji tekstu, a tym samym
podlegajc procesowi semiozy, tj. przejcia z nie-znaku w znak
uzyskuj specjalne znaczenie i status tekstu kultury. Z tego powo-
du ich znajomo okazuje si gwarantem deszyfracji intentio operis16.
Jeli odbiorca nie rozpozna przedstawionych powyej tekstw kultury,
wwczas zabiegi suce deprecjacji wiata lansowanego w mediach
pozostan w obszarze informacji implicytnych, nierekonstruowalnych
przez czytelnika docelowego. Z tego powodu uaktywnione odniesienia

16
Szczegowe informacje na ten temat zob. A. Majkiewicz, Intertekstualno,
s. 270288.
48 Anna Majkiewicz
kulturowe, o wysokim wspczynniku obcoci odczuwanej przez czy-
telnika (zarwno wyjciowego ze wzgldu na dystans czasowy, jak
i docelowego z powodu zmiany kontekstu kulturowego), powinny
w tumaczeniu zachowa sw egzotyczno, choby ze wzgldu na
moliwo uczestniczenia w (translacyjnym) akcie komunikacji czytel-
nika poszukujcego17.
Na koniec warto przyjrze si nawizaniom kulturowym o charakterze
czysto inkrustracyjnym, jedynie dopeniajcym prezentowany w powieci
obraz wiata wypenionego bohaterami telewizyjnymi. W tej funkcji pojawia
si Elke Sommer (wac. Elke Schletz) jasnowosa niemiecka aktorka
filmowa, uosobienie ideau kobiety, ktra zagraa w wielu wyciskaczach ez,
a od 1964 r. w Los Angeles zdobywaa popularno wystpami w ame-
rykaskich programach rozrywkowych oraz talkshowach. Do medialnych
bohaterw naley rwnie Rico Puhlmann niemiecki fotograf, ktrych
w latach 50. zrobi karier jako fotograf mody i pracowa dla najwikszych
czasopism ilustrowanych: Stern, Brigitte, Constanze. Warto doda, e
po 1970 r. kontynuowa karier w USA, pracujc rwnie dla Harpers
Bazaar, Glamour, Vogue. W powieci Elfriede Jelinek pojawia si on
zawsze w otoczeniu modelek jako niebyway mionik pikna: rico
der fotograf der von hbschen gesichern mehr versteht als mancher andre
(Michael, s. 9) rico fotograf znajcy si na piknych twarzach lepiej ni
kady inny i w przeciwiestwie do swego czarnoskrego kolegi po fachu
zza Atlantyku, Gordona Parksa, nie wykazuje si agresywnoci wobec ko-
biet: rico der fotograf und gitta sein modell sitzen und trinken kaffee. alle
leute schauen die beiden an. man sieht sie sind etwas aussergewhnliches
(Michael, s. 47) rico fotograf i gitta jego modelka pij kaw. wszyscy
im si przygldaj. wida e s niezwykli.
Wrd postaci pobocznych, a przywoanych w prezentowanych na
poziomie narracji ankietach i fragmentach wywiadw pojawiaj si take
osobowoci z establishmentu wczesnej Austrii: Ernst Fuchs wiedeski
malarz, rzebiarz, jeden z gwnych przedstawicieli wiedeskiej szkoy
realizmu magicznego; Michael Heltau wiedeski aktor teatralny,
chansonnier; Otto Schenk wiedeski aktor teatralny, od 1965 r. gw-
ny reyser w wiedeskiej Operze Narodowej, rwnie aktor i reyser

17
Wicej na temat implikowanych czytelnikw w translacie zob. A. Majkiewicz:
Wytwory kultury popularnej jako materia literacki i moliwoci jego przekadu (na przy-
kadzie wir sind lockvgel baby! Elfriede Jelinek). W: Kultura popularna a przekad.
Red. P. Fast. Katowice: Wydawnictwo Naukowe lsk 2005, s. 103122.
Granice obcoci i przekadu... 49
w wiedeskim Burgtheater. Dopeniaj oni obraz medialnych bohaterw
wci obecnych w rodkach masowego przekazu. Powie Michael
koczy si nastpujcymi sowami:
guten tag und auf wiedersehn meine liebe junge freunde.
ihr habt morgen wieder einen schweren tag vor euch.
zu eurem beruf braucht ihr nmlich eine tchtige portion fleiss und begabung.
allerdings braucht ihr zu eurem feinen kirschkuchen noch eine tchtige portion
schlagobers. lauft rasch und holt sie euch bevor der kommissar anfngt!
wenn der bildschirm erst mal dunkel ist findet ihr vielleicht die richtige schssel
nicht mehr so rasch (Michael, s. 141).

dzie dobry i do widzenia moi drodzy modzi przyjaciele.


znw macie przed sob ciki dzie.
do wykonywania zawodu potrzebujecie porzdnej porcji sumiennoci i talentw.
poza tym do ciasta z winiami potrzebujecie porzdnej porcji bitej mietany.
biegnijcie prdko i przyniecie j sobie zanim zacznie si komisarz!
gdy ekran zajdzie czerni chyba tak prdko nie znajdziecie odpowiedniej
miseczki.

Eksplicytne wskazanie (poprzez uycie cudzysowu) na tytu Der


Kommissar to odwoanie do serialu kryminalnego emitowanego w kady
pitkowy wieczr (od 1969 do 1975 roku do koca w wersji czarno- -
biaej) o godzinie dwudziestej pitnacie przez stacj ZDF. Jego gw-
nym bohaterem by odnoszcy sukcesy przy rozwizywaniu zagadek
kryminalnych komisarz Herbert Keller18, natomiast w tle prezentowano
zawsze gorce tematy nurtujce wczesne spoeczestwo: od konfliktw
pokoleniowych przez uzalenienia modziey (narkotyki) po prezentacj
modych subkultur (hippisi, tzw. Beatschuppen/beatnicy).
Zaprezentowane powyej postaci drugoplanowe nale do warstwy
kulturowej dziea, suc mechanizmom uprawdopodobniajcym wiat
przedstawiony i nieewokujc dodatkowych znacze dopeniaj jedynie
obecne w powieci teksty kultury. Z tego wanie powodu powinny one
rwnie podlega strategii egzotyzacji, aby moliwa bya rekonstrukcja
kultury wyjciowej w dziele przeoonym. W ten sposb przekad ma
szans stanowi rdo prawdziwej wiedzy o Innym, o Obcym, Odmien-
nym. Dlatego rezultatem decyzji tumacza nie moe by powoanie do
ycia kultury tworzcej wiat poredni midzywiat (intermonde
Skibiska) niebdcy ani wiatem wasnym oryginau ani przekadu.
18
Por. <http://www.familie-im-web.de/familie/cyberserien/d/der_kommissar/index.
html>.
50 Anna Majkiewicz
Konieczno rekonstrukcji kultury wyjciowej w dziele przekadu wynika
rwnie z naoonych na ni funkcji wymagajcych wykrycia nadrzdnej
intencji oryginau. Ponadto co najwaniejsze penetracja rnych
przestrzeni kultury dokonujca si w dziele literackim (jak i w jego
przekadzie) eksponuje Rnic, tj. aktywizuje wiadomo istnienia
odmiennoci, innoci wiadomo, ktra jest konieczna do zachowa-
nia odrbnoci dziea przeoonego istniejcego poza swoim naturalnym
kontekstem (tj. kultury wyjciowej). Jeli tak (ontologiczn) postaw
zgodn z ponowoczesnym myleniem przyj za punkt wyjcia dla
wszelkiej refleksji translatologicznej oraz translatorskiej, wwczas niejako
na szczcie bdziemy skazani na egzotyzacj, na spotkanie
z Innym, otrzymujc moliwo uczestniczenia w dyskursie dotyczcym
sposobw poznawania wiata, tosamoci i miejsca innoci w naszym
wasnym yciu. Czy wobec tego zasadne jest stwierdzenie, e potencjalne
tumaczenie powieci Michael dotyka granic iloci (natenia) obcoci
moliwej do zaakceptowania przez modelowego czytelnika, a tym samym
granic samego przekadu? Raczej nie, jeli poszanowanie Odmiennoci
uznamy za jedn z podstawowych zasad, ktr kierowa si winni nie
tylko tumacze, ale rwnie badacze przekadu literackiego19.


( )

(.. -
,
) () ,
(..
). ,

, -
. ,
, ,
Michael. Ein Jugendbuch fr die Infantilgesellschaft (1972).

19
Fragmenty niniejszego artykuu weszy w skad jednego z podrozdziaw mono-
grafii autorki. Por. A. Majkiewicz: Intertekstualno implikacje dla teorii przekadu...,
s. 270278, 282288.
Granice obcoci i przekadu... 51
(
, .) , -
. , ,
, -
, .

ANNA MAJKIEWICZ

THE LIMITATIONS OF FOREIGNNESS AND TRANSLATION


BASED ON MICHAEL BY ELFRIEDE JELINEK

Summary

The author of this article introduces the distinction between the cultural sphere (as
the context required to make the world presented a plausible one) and the facts or texts
of culture that have a semiotic function in the literary work. This distinction helps in
recognising cultural allusions whose recognition and reconstruction is indispensable for
restoring the senses evoked by the original, proper identification of the authors solutions
and for the interpretation of the text. The remarks are based on the second novel by the
Austrian Nobel Prize laureate Elfriede Jelinek entitled Michael. Ein Jugendbuch fr die
Infantilgesellschaft from 1972. The texts of culture alluded to in this book (American
and German TV series, celebrities, etc.) are utilised to question the myths presented
by mass media. The author comes to the conclusion that the need to foreignise results
from the necessity to confront the final recipients with the cultural difference that the
primary reader is confronted with.
PRZEMYSAW JANIKOWSKI

OBRAZY RELIGIJNOCI.
ODMIENNO RELIGIJNA W PRZEKADZIE

Podobno tumacz przystpujcy do pracy nad tekstem nacechowanym


obcoci musi wzi pod uwag nie tylko [] wiedz[] uprzedni[]
adresatw, dla ktrych przeznacza tekst, ale take [] spoecznie
ustalon[e] (standardow[e]) skojarze[nia] i odczu[cia]; podobnie jak
w przypadku sfery denotatywnej, jeeli zaoenia te oka si bdne,
mog spowodowa powstanie obcoci w odbiorze nie zamierzonej przez
tumacza (w wypadku gdy przeceni on zdolno odbiorcy do skojarze
z obc kultur)1.
Tak postawione zadanie tumacza narzuca na obowizek ujednolice-
nia modelowej grupy odbiorczej, co w przypadku tekstw o charakterze
lub podou religijnym wydaje si szczeglnie trudne. Zwaszcza jeeli
we wspomnianym przez Romana Lewickiego odbiorze podkrelimy sfer
emocjonaln. Tekst religijny zakada bowiem odczytania niezwykle zaan-
gaowane, ideologizujce, ktre z kadego niuansu w recepcji, z kadej
rnicy w zasobie kognitywnym potrafi uczyni przedmiot oywionej
debaty teologicznej. Dzieje si tak zwaszcza w szczeglnym ukadzie
si, ktrym chciabym si zaj, a mianowicie, kiedy zjawiska opisywane
w kulturze rdowej jako powszechne lub przynajmniej znane, w kul-
turze docelowej obserwowane s z poziomu mniejszoci.
W kontekcie znacznej homogenicznoci deklarowanej przynalenoci
denominacyjnej przecie, na podstawie danych Gwnego Urzdu
Statystycznego z 2006 roku mona by zaoy, e 93,8% czytelnikw
niniejszego tekstu to katolicy (dla porwnania wskanik procentowego
udziau katolicyzmu rzymskiego w strukturze wyznaniowej Niemiec
i Wielkiej Brytanii wynosi odpowiednio 33,3% oraz 9,3%, a w Stanach

1
R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skodowskiej 2000, s. 111.
54 Przemysaw Janikowski
Zjednoczonych 22,5%) w zasadzie kady ruch religijny inny ni
katolicki wchodzi na nasz scen religijn z pozycji podporzdkowa-
nej. eby za w kulturze rdowej (anglo- czy niemieckojzycznej)
uchodzi za zjawisko oswojone, wystarczy, aby cechowa go jaki ryt
protestanckoci.
Jednego z takich ruchw, zaprezentowanego w filmie Larsa von Triera
Przeamujc fale2, chciabym uy jako trampoliny do sformuowania
oglniejszych wnioskw dotyczcych problemw przekadu artystycznego
tekstw o zabarwieniu religijnym, a moe nawet do dokonania pewnej
wstpnej systematyki problemw, ktre towarzysz prezentacji mniej-
szociowych zjawisk denominacyjnych. Postaram si pokaza trudnoci
tumaczeniowe na poziomie kultury, tekstu, zdania i wyrazu, szczegl-
nie wanie te wynikajce z odmiennoci recepcji wspomnianego filmu
w kulturze rdowej i docelowej, ale i te, ktrych rdem jest spore
zrnicowanie reakcji w obrbie odbiorcw prymarnych.
W przypadku tej pierwszej grupy trudnoci bd nawizywa do mitu
identycznoci dowiadczenia, jak go nazwa Krzysztof Hejwowski, kry-
tykujc zaoenie Teresy Bauk-Ulewiczowej, e w przypadku tekstw
mocno osadzonych w kulturze rdowej jedyn form dowiadczania
tekstu w przekadzie jest zrozumienie racjonalne, natomiast dowiad-
czanie go tak jak rodzima widownia jest dla czytelnikw przekadu
niedostpne3.
I owszem postulat zupenej nieprzekadalnoci moe budzi spore
zastrzeenia, niemniej spostrzeenia Bauk-Ulewiczowej dotyczce
wsplnoty przey, dowiadczania podobnego i odmiennego, okazuj
si bardzo przydatne w ocenie midzyjzykowej transpozycji dowiad-
czenia religijnego. Takiej odmiennoci odczyta na pewno nie naley
bagatelizowa, a zwaszcza nie tak, jak robi to Hejwowski to jest
z perspektywy zakadanego zrnicowania odczyta tekstu rdowego.
Wskazanie na polskiego odbiorc, ktry posiada zupenie inne konotacje
zwizane z poszczeglnymi jednostkami tekstu, nie niweluje wypracowa-
nego przez lata pracy kulturo- i literaturoznawcw pogldu, i konotacja
cechuje si ponadindywidualnoci. Nida i Taber ju ponad 40 lat temu

2
Breaking the Waves. Re. Lars von Trier. Zentropa Entertainments 1996.
3
K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN 2004, s. 73; por. T. Bauk-Ulewiczowa: Beyond cognizance: fields of ab-
solute untranslatability. W: Przekadajc nieprzekadalne. Red. W. Kubiski, O. Kubiska,
T.Z. Wolaski. Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2000, s. 176177.
Obrazy religijnoci... 55
starali si uchwyci zalenoci pomidzy konotacjami indywidualnymi
i spoecznymi. Pisali oni:

Konotacje sw mog by bardzo indywidualne, jak na przykad za konotacja


gabinetu lekarskiego w oczach dziecka. Jednake wiele tego typu indywidualnych
konotacji szybko zanika, a kady, kto posuguje si mow, w ramach normalnego jej
przyswajania, nabywa konotacje uwarunkowane spoecznie (skonwencjonalizowane
a wic wyuczone)4.

Z kolei innym badaczom, konotacje zestandaryzowane czy indy-


widualne wydaj si tak istotne, e dopuszczaj si w tym wzgldzie
naduy. Na przykad Maria Mocarz na pewnym etapie swoich rozwaa
dyskredytuje potrzeb dbaoci o sfer denotacyjn w przekadzie tekstw
religijnych, piszc:

Wybr tekstw literackich, niebdcych tekstami stricte religijnymi, nie wymu-


sza na tumaczu koniecznoci szczeglnie wanej dla tego typu tekstw dbaoci
o wierno przekazu treci na poziomie denotacji5.

Wydaje si przy tym, e typ tekstu, ktry ma si kry za okreleniem


stricte religijny to tekst teologiczny, ktry rzeczywicie wymaga ogrom-
nej dbaoci o ekwiwalencj denotacyjn oraz kohezj leksykaln, podczas
gdy teksty religijne dopuszczaj wiksz swobod w tym wzgldzie. Nigdy
jednak nie jest tak, aby mona byo odpuci sobie prac leksykograficzn
na poziomie denotacji, o czym przekonamy si niejednokrotnie, analizujc
polskie tumaczenia Przeamujc fale. Zanim to jednak nastpi, czyli za-
nim przejdziemy do denotacyjnego obszaru znacze, powrmy na chwil
do konotacji jako formy percepcji dowiadczenia religijnego, przywoujc
jedn z pierwszych scen filmu wesele Bess i Jana. Bior w nim udzia
czonkowie kocioa, do ktrego naley Bess, jednak przez cay czas siedz
oni ze staymi twarzami. Niewielu polskim widzom przyjdzie do gowy
czy ich zachowanie z odbywajcymi si tam tacami, ktre wyranie s
w ich spoecznoci napitnowane. Skojarzenie tej uroczystoci z czasem
radoci i zabawy (uzasadnione zreszt nawet na poziomie etymologicznym)
dodatkowo utrudnia Polakom tak interpretacj.

4
E. Nida, C. Taber: Theory and Practice of Translation. Leiden: E. J. Brill 1969,
s. 9192.
5
M. Mocarz: Przekaz leksyki religijnej w przekadzie wobec oczekiwa odbiorcw.
W: Przekad, jzyk, kultura. Red. R. Lewicki 2002, s. 105106.
56 Przemysaw Janikowski
Naturalnie, trudno tu oczekiwa od tumacza jakiejkolwiek reakcji
w postaci ingerencji w list dialogow, ktra miaby na celu przybliy
polskiemu odbiorcy takie nastawienia. Widzimy jednak, jak nasze ko-
notacje w pewnej mierze warunkuj nawet funkcjonowanie rozumowo
opracowywanych interpretacji.
W jeszcze wikszej mierze z takimi sytuacjami mamy do czynienia
tam, gdzie obraz spoecznoci religijnej nie jest neutralny, ale ma wyraa
odreysersk ironi. Ten charakterystyczny stosunek emocjonalny posi-
kuje si bowiem znieksztaceniami (stanowicymi odbicie postrzeganej
sprzecznoci), aby uwypukli element, ktry zasuguje na omieszenie.
Do tekstu wprowadzone wic zostaj dodatkowe sygnay obcoci. Tyle,
e to, co dla odbiorcy prymarnego naturalne, niekoniecznie byo takim
(chyba, e zostao cakowicie udomowione) dla odbiorcy tumaczenia.
Czy bdzie on w stanie w ogle dotrze do warstwy ironicznej komu-
nikatu?
Ironi bowiem najatwiej wychwytujemy w prezentacji tego, co zna-
jome. Oczywicie, s takie zabiegi (jak hiperbolizacja), ktre stanowi
pewien trop nawet w przypadku nieznanego kontekstu kulturowego,
ale majc do czynienia z odmiennoci religijn nie jestemy czasem
w stanie kompetentnie wykaza nawet przerysowania.
Przyjrzyjmy si nastpujcemu monologowi wygoszonemu rwnie
podczas jednej z pierwszych scen w filmie. Kontekst stanowi tu kaza-
nie okolicznociowe. Bess i Jan uzyskali w kocu zgod na lub i oto
w kazaniu opartym na fragmencie z Listu do Efezjan (5:25) poytkujcym
figur mioci Chrystusa do Kocioa usugujcy napomina ich:

Christ loved the Church and gave himself for Her. We should love Christ
and give ourselves to Him. If it is not too inappropriate, may I say that you,
Bess, have shown that love and that commitment in your own life. It is not
once or twice that you have been in this building, giving your time and
effort to cleaning it. I know that you have done that not so as to be well-
thought-of here on earth but out of your love for God in Heaven.

Kazanie okolicznociowe z okazji lubu skupia si wic na elemencie


napomnienia do ycia w subie kocioowi czy wrcz fizycznej pracy na
jego rzecz. Trzeba przyzna, e niezbyt to szczliwy czas i miejsce na
takie tyrady, zwaszcza, e bazowy passus z Pisma witego rzeczywicie
czsto w takich okolicznociach sycha z kazalnicy; tyle e wwczas
stanowi on opis modelu mioci maeskiej. Wraenie ironicznoci dla
Obrazy religijnoci... 57
odbiorcy oryginau, a obcoci dla odbiorcy przekadu potguje jeszcze
poprawne ideologicznie If it is not too inappropriate, may I say
tak jakby pochwaa Bess w domu boym miaa zosta odebrana przez
Boga za zniewag.
W ten sposb powoli przechodzimy od czysto konotacyjnych, sze-
rokich, kulturowych odniesie, do konkretnych rozwiza tekstowych
sucych prezentacji egzotycznej dla nas religijnoci. Przy tej okazji
warto wspomnie o nierozwizywalnej wtpliwoci, do jakiego waciwie
kocioa nale bohaterowie Przeamujc fale. Ponad wszelk wtpliwo
mona jedynie stwierdzi, e jest to koci protestancki i e hoduje on
doktrynie skrajnie kalwinistycznej. Odtd zaczynaj si domysy. Wobec
braku jednoznacznych rozstrzygni w tym wzgldzie jeszcze bardziej
utrudniona bdzie identyfikacja ekwiwalentw kulturowych poszczegl-
nych obrzdw, stanowisk, doktryn na gruncie polskim; ekwiwalentw,
ktre nawet jeeli nie znajd si w ostatecznej wersji tumaczenia,
mog co najmniej stanowi element przejciowego, niezwerbalizowanego
konstruktu mylowego tumacza, pomagajcego mu w sygnalizowanej
na wstpie ocenie kompetencji czytelniczych.
Ekwiwalentyzacja taka, nawet jeeli miaaby wspomc antycypacj
zachowa odbiorczych, nie jest oczywicie konieczna dla stworzenia
przekadu poprawnego semantycznie. Podstawowy zesp doktryn i pod-
stawowe wnioski przekadowe s do czytelne. W sam protestantyzm
wpisane jest pragnienie fundowania wszelkich dowiadcze i przey
religijnych na Biblii, czyli znane skdind sola scriptura. Konsekwen-
cje takiego stanu rzeczy s przewidywalne. Cytaty i aluzje do tekstw
biblijnych wystpuj w tym filmie czsto, zaczynajc wanie od wspo-
mnianego przed chwil, a nieco zamaskowanego Christ loved the church
and gave himself for her.
Problem ich wystpowania, to w pierwszej kolejnoci kwestia rozpo-
znania takiego intertekstu (spod oficjalnego tumaczenia Przeamujc
wyziera wyjtkowa niekompetencja tumacza w tym wzgldzie). Jest ona
w duej mierze zalena od stopnia ujawnienia cytatu. Druga trudno
dotyczy doboru odpowiedniej wersji tumaczenia tam, gdzie cytat poja-
wia si w wersji penej. Wybr dokonywany spord kilku najpopular-
niejszych przekadw (cho ta seria translatorska jest o wiele bogatsza)
opiera si musi na takich kryteriach jak: dostpno poszczeglnych
przekadw, stopie ich korespondowania z sensami wykorzystanymi
przez autora oryginau, ale take miejsce, jakie w kulturze rdo-
58 Przemysaw Janikowski
wej zajmuje przekad wybrany przez autora (miejsce w serii, miejsce
w kanonie). Naley pamita, e przecie angielska wersja Biblii to te
wersja (a tamta seria jest jeszcze bogatsza).
Temat przeniesienia cytatu przeksztaconego liturgicznie (zaporedni-
czonego) z Biblii na cytat bezporedni podejmowaem, piszc na temat
tumacze polskiej literatury modej6. Jeszcze ciekawsze, i aktualniejsze
w omawianym kontekcie, wydaje si zagadnienie transferu odwrotne-
go. Odpowied na pytanie, czy i w jakich okolicznociach wolno nam
takiego, eksplicytujcego przekadu dokona jest chyba tak niejedno-
znaczna i tak uwarunkowana lokalnie jak odpowied na pytanie o wybr
pomidzy strategiami egzotyzacji i udomowienia, cho niekoniecznie
musi budzi tak silne emocje w kocu przeksztacenia liturgiczne,
przykad przekadu intralingwalnego, nie stanowi zwykle tak silnej in-
gerencji w tekst, aby zmienia sensy oryginau. Skoro wic tak maym
kosztem mona pomc czytelnikowi w rozpoznaniu tropu, ktry, byo nie
byo, za pierwotne rdo i tak ma Bibli (liturgia i katechizm Kocioa
katolickiego s na niej ufundowane), to generalnie optowabym wanie
za tak strategi.
Przedstawiona powyej lista kryteriw doboru tekstu rdowego dla
zapoycze biblijnych przekonuje, e wejcie w dyskurs podporzd-
kowany/mniejszociowy warunkuje strategie i techniki translatorskie
odbiegajce nieraz od tych powszechnie akceptowanych. Na przykad
o ile w przypadku serii tumaczeniowej istnieje w miar powszechna
skonno do przywilejowania jej elementw kanonicznych, czasami tylko
z pewnymi odstpstwami merytorycznymi (Baraczak, Hejwowski), o tyle
w przypadku dyskursu mniejszociowego odmienno religijna urasta do
rangi kryterium, a odzwierciedlenie ukadu si rnego przecie od
kultury wyjciowej czasami staje si celem samym w sobie.
Tak stao si w przypadku komentarza biblijnego tumaczonego kilka
lat temu dla dziaajcego przy Kociele Wolnych Chrzecijan wydaw-
nictwa Areopag7, gdzie dobr kilku tumacze Biblii (od bazowego
do uzupeniajcych) odbywa si na zasadzie decyzji centralnych rady

6
P. Janikowski: Polska literatura najmodsza w kontekcie problematyki translato-
logicznej. KatowiceCzstochowa: lskWydawnictwo Wyszej Szkoy Lingwistycznej
2008, s. 123124.
7
W. MacDonald: Komentarz biblijny do Nowego Testamentu. Prze. P. Janikowski
i in. Jastrzbie Zdrj: Areopag 2005; Tene: Komentarz biblijny do Starego Testamentu.
Prze. P. Janikowski. Jastrzbie Zdrj: Areopag 2006.
Obrazy religijnoci... 59
wydawniczej i jakkolwiek konsultowany z tumaczami opiera
si przede wszystkim na wzgldnej pozycji danego tumaczenia w kul-
turze literackiej poszczeglnych odamw religijnych i jego zgodnoci
doktrynalnej z nauczaniem ewangelikalizmu. W efekcie tumaczeniem
podstawowym nie zostaa ani katolicka Biblia Tysiclecia, ani Przekad
Ekumeniczny Nowego Testamentu, pomimo i komentarz mia spenia
rol propedeutyczn, a moe i w pewnym stopniu misyjn, ale najbardziej
rozpoznawalna w polskich krgach protestanckich Biblia Warszawska.
Stanowi to doskonay komentarz do jeszcze innego ukadu si, na ktry
ju kilkanacie lat temu zwraca uwag Daniel Gile: a mianowicie cz-
stego oddzielenia rl klienta i adresata przekadu oraz rozstrzygajcej
roli tego pierwszego na poziomie decyzyjnym8. Moglibymy przewrotnie
powiedzie: klient nasz pan.
Oczywicie, klient tumaczenia filmowego to nie klient tumaczenia
komentarza biblijnego i ju z tego wynika o wiele wiksza swoboda
na kadym etapie pracy przekadacza. Na dodatek teksty te rni si
funkcjami prymarnymi (stopniem religijnoci) i gronem odbiorcw.
Zatem wolno, ktr uzyskuje tumaczcy, pozwala mu na przyoenie
wikszej wagi do takich kwestii merytorycznych, jak np. uwikanie cy-
tatu w kontekst czy co ogromnie istotne w przypadku tumaczenia
filmowego zwizo.
Na najlepszej w tym wzgldzie pozycji znajdowayby si zamiesz-
czane w internecie tumaczenia dokonywane z wolnej stopy do filmw
w popularnych formatach kompresji stratnej (DivX, XviD). W takim uka-
dzie eliminuje si bowiem funkcj apodyktycznego nieraz klienta, a praca
bez gratyfikacji finansowej bywa wykonywana z pasji. Gdyby zaciciu
temu towarzyszya jeszcze rzetelno w pracy badawczej, ktra powinna
stanowi nieodczny element procesu tumaczenia, te miniserie tuma-
czeniowe mogyby stanowi przejaw najwyszej jakoci przekadowej.
Nazywajc je miniseriami, robi to wiadomie, wychodzc z zaoenia,
e nawet jeli najczciej sabsze jakociowo, naley im nadawa pe-
noprawn rol w badaniach nad przekadem. Pomimo wtpliwej nieraz
sytuacji prawnej s one bowiem o wiele bardziej rozprzestrzenione ni
oficjalna wersja kinowa, telewizyjna czy pytowa. Std te w dalszej
czci analizy zamierzam si nimi od czasu do czasu posugiwa.

8
Zob. D. Gile: Basic Concepts and Models for Interpreter and Translator Training.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company 1995, s. 3338.
60 Przemysaw Janikowski
Pierwszy tego typu przykad zaczerpnem z tumaczenia sawy i od
razu stanowi on dowd na wiksze wyczucie jzykowe, jeeli nie wia-
domo funkcji tekstu ni w tumaczeniu oficjalnym wydanym na DVD.
Dotyczy on nastpujcego fragmentu modlitwy w trakcie naboestwa:
As we stand in Thy presence today, in Thy house, we worship Thee
as the Author of every good and perfect gift. Ktry w oficjalnej wersji
przeoony zosta jako Stojc przed tob w twym domu, czcimy ci,
Panie, jako stwrc wszelkiej doskonaoci. A w wersji lektorskiej nawet
Stojc tu dzi przed Tob.
Problematyczno tego rozwizania jawi nam si w peni dopiero
wtedy, kiedy uzmysowimy sobie rnice pomidzy rzymskim katolicy-
zmem z jego preferencj dla modlitw szablonowych nawet w przejawach
pobonoci indywidualnej a wieloma odamami protestantyzmu mocno
akcentujcymi spontaniczno komunikacji z Bogiem. Oczywicie, prez-
biteriaska (?) zachowawczo uja modlitw wasnymi sowami w ryzy
wysokiego stopnia sformalizowania i archaizacji. Su temu formuy
majestatycznych zaimkw Thy, Thee ale i do wyszukana struk-
tura wprowadzajcego zdania podrzdnego. W polskiej wersji oficjalnej
prno szuka ladw takiego porzdkowania struktury, (chyba, eby za
takie uwaa konstrukcj imiesowow i powtrzenie zaimka osobowego,
jest to jednak, szczeglnie w tym drugim przypadku, rozwizanie o sabszym
nacechowaniu). Skoro za dla polskiego odbiorcy ju zwracanie si do
Boga wasnymi sowami stanowi przejaw niecodziennego z Nim kontaktu,
to wraz ze zlikwidowaniem dystansu budowanego za pomoc sw, otrzy-
mujemy obraz podwjnej fraternizacji. Nieco lepiej z tej opresji wychodzi
wspomnian(y/a) sawa, cho trudno stwierdzi, na czym polega wyszo
jego rozwizania. By moe na lakonicznoci i zachwianiu spjnoci gra-
matycznej? Oto jej wersja: Zebralimy si tu wszyscy w Domu Boym. /
Wychwalamy ci Panie, Twrco / wszelkiego dobra.
Zreszt w tej niefrasobliwoci tumacz oficjalny idzie jeszcze dalej,
wprowadzajc do jzyka Boga rozmawiajcego z gwn bohaterk za-
stanawiajc wrcz potoczysto. Zdanie: And why shouldnt I let him
die? Przekada on jako: a niby dlaczego?. Gubi w ten sposb patetycz-
no stylu, nawizujc by moe do biblijnej anaforycznej powtarzalno-
ci spjnika and, ktr znamy choby z kosmogonii Ksigi Rodzaju.
Nieszczsnego niby nie wystrzeg(a) si rwnie sawa, cho w tym
przypadku odwrcony szyk dlaczego niby nie sugeruje przynajmniej
przekomarzania si Boga z Bess. Niewykluczone, e and na pocztku
Obrazy religijnoci... 61
zdania tumacze odczytali wanie jako kolokwializm. Dziwne, e ich
podejrze nie wzbudzi surowy i patetyczny ton, ktry Bess przybieraa
jako boe medium. Rozwizania te s o tyle zastanawiajce, e wystar-
czyo przecie uy partykuy wzmacniajcej: a dlaczeg miabym na
to nie pozwoli?, a udaoby si zachowa ten sam ukad relacji.
Zreszt neutralizowanie boego jzyka jest realizowane konsekwen-
tnie. Pozostajc na poziomie syntaktyki przyjrzyjmy si innemu niezwy-
kle niefortunnemu wypadkowi. Podczas jednej z modlitw Bg zaznacza
swoj suwerenno wypowiadajc sowa: For you know I giveth and
I taketh away.
Trudno o wiksz archaiczno wyraenia wyjciowego i trudno
o jego wiksz neutralizacj w przekadzie tumacza Zentropy, ktry
sprowadzi je do przezywankowego: wiesz, e ja daj i odbieram.
Nikomu nie trzeba chyba tumaczy jak na patetyczno tej wypowiedzi
wpywa destrukcyjna konotacja z polskim kto daje i odbiera. Tego
typu konotacje potencjalne (wracajc do pierwszego punktu naszych
rozwaa) musz by odsunite od tekstu moliwe najdalej, poniewa
zakcaj komunikacj, czasami j wrcz uniemoliwiajc. W obliczu
takiego zagroenia adnym wytumaczeniem nie powinny by ograni-
czenia przestrzenne napisw.
Owo zakcanie komunikacji, tym bardziej, e realizowane konsekwen-
tnie, znieksztaca prezentacj charakteryzowanej spoecznoci i jej Boga. Ale
tumaczowi oficjalnemu zdarzaj si te dobre, jakkolwiek nieco ryzykowne
rozwizania, kompensujce przekamania z powyszych fragmentw. Lepiej ni
orygina polskie tumaczenie prezentuje protestancki etos pragmatycznoci, kiedy
w wypowiedzi Dodo, bratowej Bess, na temat prezentu, ktry ta podarowaa
Janowi na urodziny pojawia si Do niczego nie suy w miejscu oryginalnego
Oh, look, its not doing anything now. Z drugiej strony monitor wiernoci
tekstowej wyje na alarm, poniewa bezsprzecznie czy to w sposb uwiado-
miony czy nie naruszona zostaa semantyka wypowiedzi. Po angielsku Dodo
wypowiada si na temat bezczynnoci, nie bezuytecznoci zabawki. Zreszt,
pomyki takie jak przekad We turn to different people when we get close to
the edge jako Zwracamy si do rnych ludzi, kiedy stajemy nad krawdzi
zamiast zmieniamy si moe wiadczy na korzy tezy o przypadkowoci
poprzedniego rozwizania. (W obydwu powyszych przypadkach tumaczenie
sawy okazao si bezbdne semantycznie).
Innym elementem, ktry konsekwentnie ulega likwidacji w polskim tu-
maczeniu jest podzia na koci (wszystkich wierzcych) i wiat bardzo
62 Przemysaw Janikowski
charakterystyczny dla ortodoksyjnych denominacji protestanckich. To od
niego zaczyna si narracja na temat ludzi z zewntrz outsiders (swo-
j drog nieco rozwodnionego ekwiwalentu opisowego ale niewtpliwie
lepszego ni obcy). Kiedy usugujcy wyjania: we dont need bells in
our church to worship God, our przed rzeczownikiem uznane zostaje za
spucizn rnic systemowych. Zreszt, to prawda, e w angielskim takie
powtrzenie zaimkw nie jest pleonastyczne, a w polskim byoby sygnaem
obcoci. Ale w tym przypadku to dobrze! Tym bardziej, e cay wtek reli-
gijny skonstruowany jest na tym przeciwstawieniu. To, e w polskim: nie
potrzebujemy ich, by czci Boga dwa zaimki (osobowy i dzierawczy) kryj
si w kocwce fleksyjnej, to oczywicie wynik zastosowania kryterium
ekonomii wypowiedzi jako odpowiedzi na ograniczenia subtitlingu i rnic
systemowych jzyka. Tylko czy nie byoby dobrze ich tutaj zanegowa?
My ich nie potrzebujemy, eby czci Boga, gdzie zaakcentowane my
na pozycji tematycznej charakteryzowaoby spoeczno jako inn od tych,
ktrzy w takich celach dzwonw uywaj.
Strata ta znajduje pniej kompensacj w tumaczeniu zdania I know
you people believe a lot about yourselves, zreszt wietnie skonstruo-
wanego z kategoryzacj wierzcych jako zwykych people i prze-
niesieniem punktu cikoci z kontaktu z Bogiem na posiadanie mocy,
ktre mog kogo zabi lub uleczy. Zdanie to przyjmuje w oficjalnym
tumaczeniu form Wiem, e wy uwaacie si za innych, gdzie na-
stpuje pena ideologiczna eksplicytacja domylnej opozycji, ale niestety
gubi si kunszt, z jakim wprowadzone zostao zderzenie wiatopogldw. Na
dodatek ta oceniana jednoczenie jako zysk i strata kompensacja wcale nie
musiaa by wynikiem wiadomego zabiegu i moga si pojawi na drodze
poszukiwania najbliszych ekwiwalentw naturalnych/funkcjonalnych.
Niezaprzeczalnie ogromny wkad w budowanie obrazu odmiennej
religijnoci ma leksyka, ktra przecie moe suy nie tylko opisowi,
ale take wywoywa nastawienia emocjonalne. W ten sposb oddzia-
uje zapewne kaznodzieja, ktry pojawia si w polskim przekadzie
angielskiego minister. Trudno cokolwiek zarzuca temu najbardziej
oglnemu a zarazem najbardziej utrwalonemu z ekwiwalentw. Niemniej
krtka kwerenda korpusowa9 pokazuje, w jakich zestawieniach wyst-
puje w naszym jzyku kaznodzieja. Ot, jego najczstsze kolokacje
prawostronne to: Billy, Jerry i Pat; natomiast lewostronna to amery-
9
Na podstawie Korpusu referencyjnego jzyka polskiego PELCRA, dostpnego pod
adresem <http://korpus.ia.uni.lodz.pl/index.php>.
Obrazy religijnoci... 63
kaski kaznodzieja. Prawda, e amerykaski kaznodzieja Billy, Jerry,
Pat brzmi nieco infantylnie?
Inny chyba lepszy los spotka elders, czyli starszych zboru.
Dwukrotnie ten sam termin jest tumaczony raz jako rada starszych
przy pierwszym pojawieniu si, a nastpnie jako starszyzna (sawa
zachowuje tu konsekwencj, trzymajc si drugiego terminu jednak
rozpocztego od wielkiej litery). W tym pierwszym przypadku mamy
do czynienia z nieco zbdn egzotyzacj, w drugim z eksplicytacj dla
szerokiego grona odbiorcw. Przeniesiony do polskich realiw termin
ten to na pewno po prostu starsi (ekwiwalent naturalny i utrwalony).
Ale rada starszych stanowi rodzaj wewntrztekstowego objanienia: bar-
dzo krtkiego, kunsztownego, precyzyjnego. Jedyny problem mgby tu
stanowi inny krg skojarze u odbiorcw profesjonalnych, dla ktrych
rada starszych ma pejoratywne znaczenie starotestamentowe.
O zagubionych subtelnociach wyrazu kirk nie bd wspomina.
The kirk session has decided this day that henceforth you shall no
longer have access to this kirk z patetycznoci tego zdania w zwro-
cie bezporednim doczekao si tylko techniki opuszczenia i w wersji
tekstowej tumaczenia przyjo posta Od tego dnia nie bdziesz miaa
wstpu do kocioa. O ile z uwagi na ograniczenia przestrzeni ekranowej
i sprawno podstawowego aktu komunikacyjnego mona by zaakcepto-
wa takie tumaczenie, o tyle naley wspomnie, e gubi ono cakowicie
struktur organizacyjn, w ramach ktrej funkcjonuje zgromadzenie Bess;
a zwaywszy, e niektre interpretacje filmu koncentruj si na elemen-
cie wadzy, uznajc j za jedn z dominant10, wszelkie znieksztacenia
warstwy denotacyjnej w kontekcie zinstytucjonalizowania religii s du
strat dla odbioru filmu. Pomijam ju tutaj zagubienie waloru poznaw-
czego, dla ktrego zdaniem Teresy Tomaszkiewicz przede wszystkim
sigamy po zagraniczne filmy. Tego ostatniego nie udao si rwnie
zachowa w wersji czytanej przez lektora, ktra w tym miejscu znacznie
odbiega od napisw. Powierzchowna (tylko w warstwie brzmieniowej)
naturalizacja do sdu parafialnego, instytucji o znaczeniu historycznym,
moe zachci widza do dalszych poszukiwa, ale niewtpliwie musz
one prowadzi przez orygina.
Strata waloru poznawczego z zakresu tzw. realiw dotyczy rwnie
the Lords table czyli stou paskiego, ktry metonimicznie funk-
10
Por. S. iek: Lacrimae rerum. Kielowski, Hitchcock, Tarkowski, Lynch. Prze.
G. Jankowicz i in. Krakw: Korporacja Ha!art, s. 203212.
64 Przemysaw Janikowski
cjonuje jako okrelenie pamitki mierci paskiej. Oczywicie, polska
komunia Nie moecie przystpi do komunii jakkolwiek ku-
szca, bo zwiza i natychmiast rozpoznawalna, nie wchodzi tu w gr.
Stanowiaby bowiem cakowit naturalizacj denotatu wywoujc dy-
skomfort u wnikliwych obserwatorw, poniewa w Kociele katolickim
komunia nadzwyczaj rzadko jest spoywana pod dwiema postaciami.
Efekty takiego zabiegu widzimy w innym miejscu: funeral service
to rzeczywicie posuga, ktrej katolickim ekwiwalentem kulturowym
jest msza aobna, ale choby z uwagi na widoczne w samym filmie
rnice w przebiegu tych uroczystoci warto byoby egzotyzowa
ten termin.
Inaczej ma si sprawa z law sformalizowanym caoksztatem
prawa Boego, ktre w krgach protestanckich zwykle okrela si mia-
nem zakon. Okrelenie to, mimo i z perspektywy charakterystyki
ugrupowa religijnych przemycanej w nomenklaturze mogoby stanowi
czytelne i podane odwoanie do przyblionej grupy wyznaniowej, by-
oby o tyle niewygodne, e wikszoci odbiorcw zapewne kojarzyoby
si z zakonem w rozumieniu zwizku religijnego, a przecie impliko-
wany odbiorca polskiej wersji filmu Triera, nawet jeeli przecitnie
inteligentniejszy ni widz kina popularnego, wcale nie musi nalee do
odbiorcw profesjonalnych, ktrzy szukaliby desygnatu tego wyraenia
w leksykonie teologicznym raczej ni w sowniku jzyka oglnego.

* * *

Dbao o odbiorc w zakresie antycypowania jego zrozumie i sko-


jarze mona wyrni jako podstawowy problem przekadu tekstw
religijnych. Jest to zadanie tym bardziej utrudnione, e wspominane na
pocztku zaangaowanie ideologiczne znacznie poszerza i bardzo rni-
cuje grup odbiorcw profesjonalnych. Rnica odbioru wystpuje wic
nie tylko pomidzy odbiorc tekstu rdowego i docelowego ale rwnie
w obrbie tych dwch grup. W zasadzie niezalenie od ukadu si
denominacyjnych. Zaoenie mocno ujednoliconego systemu, w ramach
ktrego w naszym kraju zachodzi dowiadczenie religijne, nieznacznie
uatwia spraw, pozwala z nieco wikszym prawdopodobiestwem zre-
konstruowa grup odbiorcw implikowanych i jej przybliony baga
kognitywny. Inaczej ma si sprawa tumaczenia polskiego przeycia
Obrazy religijnoci... 65
religijnego innym kulturom (chyba e wybierzemy inny kraj o podobnej
strukturze wyznaniowej).
Drugim problemem do przejcia jest sposb, w jaki teksty religijne
korzystaj ze swoich tradycji, w tym z tekstw rdowych. Mwimy
tu bowiem o intertekstualnoci czsto znacznie intensywniejszej ni
w przypadku wielu tekstw postmodernistycznych, ale zarazem i tu
kolejne uatwienie duo bardziej ujednoliconej. W odrnieniu od
tekstw teologicznych, te religijne sigaj po kilka zaledwie rde i na
nich opieraj swoj wymow. Na gruncie chrzecijaskim do rde tych
naley niewtpliwie Biblia, rzadziej pisma Ojcw Kocioa.
Rny bywa natomiast stopie (poniewa naley traktowa go skalarnie)
ujawnienia takich aluzji. To jego dolne progi aluzje niesygnalizowane
odpowiadaj za najwiksz liczb bdw w sztuce tumaczeniowej.
Nawet w analizowanym filmie do najczstszych wpadek nalea brak
rozpoznania, e dana wypowied stanowi przytoczony mniej lub bardziej
dosownie cytat z Pisma witego. Niewtpliwie ma na to wpyw rnica
w stopniu bezporedniego ufundowania kultur rdowej11 i docelowej na
tekcie biblijnym. W krajach o historycznie lepiej rozwinitej kulturze bi-
blijnej aluzje te maj tendencj do zmierzania w kierunku ukrytych.
Oprcz powyszych trudnoci naley rwnie wspomnie o rejestrze
wypowiedzi w tumaczeniach religijnych, zwaszcza tam, gdzie w gr
wchodzi jakikolwiek zapis bezporedniej komunikacji z Bogiem. Nad-
mierne patetyzowanie szkodzi nie mniej ni kolokwializacja, a dodatkow
komplikacj moe by odreyserska (odautorska) ironia. Wreszcie, na ko-
niec, niebagateln kwesti charakterystyczn dla przekadw religijnych
jest czstsze ni gdziekolwiek indziej uycie sw do komunikowania
nie tylko znacze ale i postaw.

* * *

Bardzo wysoki status odmiennoci religijnej w badaniach nad przekadem


nadawany jej przez Romana Lewickiego, ktry w zasadzie wyciga j poza
nawias odmiennoci kulturowej12, ma pewne uzasadnienie. Rzeczywicie,

11
Tu w zasadzie hybrydy kultur wynikajcej z kooperacji duskiego reysera z an-
gielsk obsad, tumaczenia scenariusza na jzyk angielski przez Jonathana Sydenhama
i wyjtkowych dowiadcze religijnych samego reysera (konwersja na katolicyzm).
12
R. Lewicki: Obco, s. 20.
66 Przemysaw Janikowski
zrnicowanie dowiadcze religijnych rodzi kilka problemw przekado-
wych nie tyle zupenie niespotykanych w innych tekstach13, ile wystpujcych
tu znacznie czciej i w niezwykych konfiguracjach warunkujcych niezwy-
ke decyzje tumaczy. Niejednokrotnie te niezwyke decyzje co do wyboru
technik tumaczeniowych nijak nie daj si uj w spjn strategi.


( , , , ),
,
-
,
. -
, , , ,
, -
,
. ,
.

PRZEMYSAW JANIKOWSKI

RELIGIOUS MOTIONS.
OTHERNESS IN RELIGIOUS TRANSLATION

Summary

From Lars von Triers Breaking the Waves and the films translation into Polish
(official DVD subtitles, voice-over and several versions available on the internet) more
general conclusions as to the specificity of religious translation are drawn with a draft
categorisation of the problems encountered while transposing texts about religious phe-
nomena largely unknown to the target audience. The material is analysed at the culture,
text, sentence, and word levels with special emphasis on differences in reception not only
between the source and target audiences but also among final recipients. Issues of con-
notation, Bible references and religious vocabulary are all briefly tackled in the text.

13
Mona tu wspomnie choby o tekstach politycznych, ktre wraz z religijnymi
tworz wyrnion przez badaczy kategori tekstw wraliwych (Zob. K. Simms:
Translating Sensitive Texts: Linguistic Aspects. Amsterdam: Rodopi 1997).
JERZY PASZEK

CZESKI I POLSKI PRZEKAD ULISSESA


KONTEKSTY KULTUROWE

W zeszym tygodniu mj przyjaciel Aloys Skoumal


przysa mi z Pragi swj, wanie wydany, przekad Ulis-
sesa, drugi ju zreszt w historii literatury czeskiej.
Maciej Somczyski1

A.D. 2008 naley powoli dojrzewa do historycznego momentu,


gdy kto zdobdzie si na odwag, by wykona mski krok (pytanie:
czy nie bdzie to kobieta?) w kierunku wykreowania wykrojenia (nb.
kalambur na cze Kazimierza: Wyk rojenia!) drugiej polskiej wersji
monumentalnego arcydziea Jamesa Joycea. Nie zrobi tego, niestety,
zmary w ubiegym roku Zbigniew Batko, ktry cztery lata temu zapre-
zentowa dwa pocztkowe epizody Ulissesa w Literaturze na wiecie
(2004, nr 78). Przekad Macieja Somczyskiego sprzed prawie 40 lat
trzyma si dobrze (o czym wiadcz czste wznowienia), ale ronie
wci i wzrasta kopiec wtpliwoci i zarzutw, a nawet formuje si silna
opozycja kwestionujca zasady, jakie przywiecay trudom translatorskim
twrcy obscenicznych limerykw z Krakowa.
W moich krytycznych uwagach i glosach (zgaszanych, bagatela, od
35 lat!) zgadzam si z Adamem Popraw, ktry ostatnio w zajmujcym
si promocj Irlandczyka niezmordowanie od roku 1973 miesiczniku
(synny niebieski numer majowy!) napisa trafnie i sprawiedliwie:

Tumacz [Somczyski] wzi si za cykl Joycea [Epifanie] niedugo po zako-


czeniu swego przekadowego opus vitae, czyli Ulissesa, niewtpliwego arcydziea
sztuki translatorskiej, wci znakomicie i przyjemnie sprawdzajcego si w czytaniu
(przy wszystkich zgaszanych w rnych latach zastrzeeniach)2.

1
T. Krzemie: Bg mi powierzy honor tumaczy Wywiad z Maciejem Somczy-
skim. Kultura 1973, nr 48, s. 4.
2
A. Poprawa: Nieca mahamanwantar pniej. Literatura na wiecie 2007, nr
1112, s. 31.
68 Jerzy Paszek
Poruszajcy polonistw i poliglotw przekadoznawczy problem pod-
sumowano w interesujcym dwugosie zwolennik Somczyskiego
contra przeciwnik w monograficznym numerze cytowanego perio-
dyku. Adwersarzem by Tadeusz Piro, puentujcy kwesti krtko: Po
pierwsze Ulisses Somczyskiego razi kuriozaln, nieidiomatyczn
polszczyzn; po wtre jest w nim wiele bdw merytorycznych3.
Bronia tumacza Katarzyna Bazarnik, aktorka wystawianego po polsku
i po angielsku spektaklu Finnegans Make (wsptwrczyni scenariusza
przedstawienia) i autorka rewelacyjnych esejw o Joyceie:

Kiedy [Somczyski] nadmieni zreszt, e przekadania wszystkich idiomw na


ich odpowiedniki nie uwaa za waciwe (cho powszechnie panujca praktyka jest
inna), twierdzc, e jzyk odzwierciedla sposb mylenia i postrzegania wiata i e
wanie w idiomatyce znajduje swj szczeglny wyraz koloryt danej kultury [podkr.
moje J.P.]. Mona wic przypuci, e owe niezrcznoci dosownego tuma-
czenia posuyy mu wanie do podkrelenia innoci Ulissesa, ktry opisuje przecie
bardzo konkretny czas i miejsce, jake rny od tego, co znamy tu i teraz4.

Polemika ta POTRWA tak dugo, jak dugo bdziemy musieli czeka


na wydanie smacznych POTRAW (translatorze staw si i POTRAF!),
czyli wieutkie i pene aromatw tumaczenie Ulissesa. Wkadem by
nie rzec: cenn misn wkadk! do tych sporw i dysput moe by
refleksja nad komparatystycznym dociekaniem (prawdy!), ktr tu serwuj
z caego serca i asertywnie.
Tak si szczliwie zoyo, e mam przed sob Odysseusa, czeski przekad
dziea Jamesa Joycea. Tumaczem jest, jak wiadomo z motta tego eseju,
Aloys Skoumal (publikacje w latach 1976 i 1993). Przed czeskim tylko
edycje szwedzkie (z 1946 i 1964) nosiy identyczny tytu, podczas gdy
w tradycji translatorskiej dominoway nagwki nawizujce do aciskiej
formy imienia przemylnego Greka. Przegldanie czeskiej wersji powieci
Joycea doprowadzio mnie do przypuszczenia, i rnice naszych kultur
polskiej i czeskiej mogy lec u podstaw odmiennoci brzmienia tekstu
Ulissesa i Odysseusa, odrbnoci procedur translatorskich Somczyskiego
i Skoumala. Myl, e te cechy charakterystyczne obu wersji ujawniaj si
w podejciu Czecha i Polaka do: 1) onomastyki, 2) sfery sacrum, 3) strefy
jzyka (a tu chodzi mi o skadni, frazeologi, lakonizm zda itp.).

3
T. Piro: Owo kakao stworzenia: ku nowym przekadom Ulissesa. Literatura
na wiecie 2004, nr 78, s. 229230.
4
K. Bazarnik: I oddaj uyczone. Literatura na wiecie 2004, nr 78, s. 219.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 69
1. Onomastyka

Joyces love of letters (being a man of them, he was


forced to become that) here fuses with his love of names.
He is never happier than when he can adorn a name with
a comet-tail of letters, some of them obscene [].
Anthony Burgess5

Autor Mechanicznej pomaraczy cytuje z koca epizodu Cyklop


wianuszek skrtw pojawiajcych si wok nazwiska czcigodnego sir
Herkulesa Hannibala Habeas Corpus Andersona:

K.G., K.P, K.T., P.C., K.C.B., M.P., J.P., M.B., D.S.O., S.O.D., M.F.H., M.R.I.A.,
B.L., Mus. Doc., P.L.G., F.T.C.D., F.R.U.I., F.R.C.P.I., and F.R.C.S.I.6.

Somczyski inaczej ni Skoumal prbuje rozwika ten rozwi-


nity literowy warkocz komety, wyjaniajc, e chodzi o:

Kawalera Orderu Podwizki, Kawalera Orderu witego Patryka, Kawalera Orderu


Ostu, Czonka Rady, Komandora Orderu ani, Czonka Parlamentu, Sdziego Pokoju,
Doktora Medycyny, Kawalera Orderu Zasuonych, Orderu Zasuonych Kawalera,
Wielkiego owczego, Czonka Krlewskiej Irlandzkiej Akademii, Magistra Praw,
Doktora Nauk Muzycznych, Administratora Stowarzyszenia Dobroczynnego, Czonka
Trinity College w Dublinie, Czonka Krlewsko-Irlandzkiego Uniwersytetu, Czonka
Krlewsko-Irlandzkiego Fakultetu Medycznego, Czonka Krlewsko-Irlandzkiego
Instytutu Chirurgii7.

Wedug przypisw do czeskiego tumaczenia w zasadzie wszystko si


polskiemu translatorowi udao z jednym wyjtkiem: nie odgad sensu literek
D.S.O., S.O.D., ktre w angielskim argonie oznaczaj sodomit8. Racj wic
mia Burgess, e najwiksze szczcie Joyceowi zapewnia przemycanie
obscenicznych aluzji. Potwierdza si to spostrzeenie w wyliczaniu zmarych
w tyme epizodzie. Niejaki Carr by chory na gastritis and heart disease:

5
A. Burgess: Joysprick. An Introduction to the Language of James Joyce. New York
and London: A Harvest/HBJ Book 1975, s. 129.
6
J. Joyce: Ulysses. Harmondsworth: Penguin Books 1968, s. 343. Cytujc t edycj,
uywam skrtu JJ.
7
J. Joyce: Ulisses. Prze. M. Somczyski. Krakw: Zielona Sowa 1997, s. 343.
Cytujc t edycj, uywam skrtu MS.
8
J. Joyce: Odysseus. Prze. A. Skoumal. Praha: ARGO 1993, s. 549. Cytujc t
edycj, uywam skrtu AS.
70 Jerzy Paszek
Cockburn (JJ 296), czyli na nieyt odka i chorob serca: Cockburn
(MS 297). Skoumal dostrzeg tu jeszcze jedn przypado czy przymiot:
aluden vedy a srden ochablost: tripl (AS 232).
Takich puapek onomastycznych jest w Ulissesie o wiele wicej. Przy-
kadem suy epizod Telemach, w ktrym Buck Mulligan (po czesku:
Tur Mulligan), golc si i przygotowujc niadanie, parodiuje rytuay
mszy katolickiej. Posuguje si chtnie acin (Introibo ad altare Dei, JJ
9) i archaizowanymi zwrotami angielskimi: Mulligan is stripped of his
garments oraz And going forth he met Butterly (JJ 23). W przekadzie
Somczyskiego owe zdania brzmi odpowiednio: Zwczono z Mulli-
gana szaty jego oraz I ruszywszy przed siebie, napotka Butterlyego
(MS 1920). Skoumal dostrzeg nieznan Somczyskiemu aluzj w
nazwisku Butterly, gdy odda t onomastic joy (tako rzecze Burgess9)
w znaczcej frazie: A on vyed ven potkal Voprala (AS 22). Batko te
proponowa jakie zaznaczenie tej onomastycznej gierki: I ruszywszy
przed siebie, Joszko zakraka10. Jeli uwierzy Batce, to Joyce mg
napisa bet mutterly, czyli szemrajc, zakada si
W epizodzie katechetycznym (Eumajos) Dedalus wymyla dowcip
jzykowy, ktry wymaga od tumacza nieco wysiku i poszperania
w leksykonach obcojzycznych. Chodzi o ekwiwok, konfrontujcy ze
sob powszechnie znane imiona i nazwiska z ich pierwotnym, etymo-
logicznym sensem:

Sounds are impostures, Stephen said after a pause of some little time. Like
names, Cicero, Podmore, Napoleon, Mr Goodbody, Jesus, Mr Doyle (JJ 543).

Somczyski nie zauway tu adnej zasadzki (a gdy ju nawet mg


si o niej dowiedzie, to zlekceway ca spraw!), ergo da popis
egocentryzmu niesigania po pomoc do innych znawcw czy te bez-
cennych rde w rodzaju ksiki Weldona Thorntona11 nie prbujc
odgadn intencji Dedalusa:

Dwiki oszukuj, powiedzia Stefan po przecigajcej si pauzie. Jak imiona,


Cycero, Podmore, Napoleon, pan Goodbody, Jezus, pan Doyle (MS 548).

9
A. Burgess: Joysprick, s. 130.
10
J. Joyce: Ulisses. [I i II epizod]. Prze. Z. Batko. Literatura na wiecie 2004, nr
78, s. 161. Cytujc ten przekad, uywam skrtu ZB.
11
W. Thornton: Ulysses. An Annotaded List. Chapel Hill: The University of North
Carolina Press 1968, s. 432433 (o Napoleonie, Cyceronie i Chrystusie).
Czeski i polski przekad Ulissesa... 71
Czeski tumacz widocznie staranniej przygotowa si do roboty, gdy
z atwoci wybrn z onomastycznej puapki:

Zvuk jsou alebn, ekl po krati chvli tpn. Teba jmna Cicero, Cizrna,
Napoleon, pan Dobrotisko, Jei, pan Pomajzl (AS 409).

Tak si zdarzyo, e akurat ten fragment polskiego Ulissesa krytyko-


waem w pierwszych Tekstach kilka lat po ukazaniu si przekadu:

Cycero (czy Cyceron) pochodzi od aciskiego cicera (groch woski, cie-


cierzyca), czyli odpowiada popularnemu polskiemu nazwisku Groszkowski. Na
tej zasadzie Doyle mona odda przez Oliw czy Oliwskiego, a Goodbody
przez Dobrowolskiego [] lub podobnie12.

Cztery te przykady bdw merytorycznych w translacji Somczyskie-


go (S.O.D., Cockburn, Butterly, Cicero) skaniaj mnie do powtpiewania
w skuteczno przygotowa krakowianina do napisania ksiki Sownik
zagadek Ulissesa, zaprojektowanej w ramach Dzie zebranych Joycea
tu przed mierci tumacza. Lektura przypisw do Odysseusa mogaby
pomc Polakowi w docigniciu Czecha, ktry przecie nie ukrywa,
e by zafascynowany polskim Ulissesem (nie miejsce tu na wyliczanie
zapoycze Skoumala u Somczyskiego: s one szczeglnie widoczne
wtedy, gdy obaj popeniaj te same bdy!).
O dowcipie Czecha moe wiadczy przetransponowanie nazwy was-
nej Jurys Hotel (JJ 330) hotel Juryego (MS 330) na hotel
Jury (AS 256), co brzmi i po sowiasku (zob. naszego Jura z Oziminy
Berenta czy pseudonim Jana Gorzechowskiego, ma Nakowskiej), i po
wiatowemu (jury jest sowem francuskim, pochodzcym z angielskie-
go czy nawet z aciny: iuratus zaprzysiony). W tym samym
fragmencie Cyklopa the vale of Ovoca (JJ 330) dolina Ovoca
(MS 330) staje si czeskim epitetem: val Ovock (AS 256).
C tam dolina dwubrzmica (Ovoca bd Avoca z wiersza Tho-
masa Moorea The Meeting of the Waters13), gdy krlowa Wiktoria
przeistacza si pod pirem bezlitosnego Skoumala w kogo, o kim
mona protekcjonalnie rzec star Victorka (AS 255, old Vic JJ
329, stara Vic MS 329)!
12
J. Paszek: Aluzje literackie w przekadzie Ulissesa. Teksty 1973, nr 5, s. 101.
13
W. Thornton: Ulysses. An Annotaded, s. 135, 289.
72 Jerzy Paszek
Gdy Somczyski w opisie osb (tene epizod Cyklop) idzie sowo
w sowo za oryginaem (Crofter or Crofton or Crawford, JJ 334),
jak gdyby byy to autentyczne nazwiska dubliczykw:

I rzeczywicie, kareta dworska zajechaa, a w niej Martin i Jack Power, a z nimi


facet o nazwisku Crofter czy Crofton, emerytowany urzdnik urzdu podatkowego,
oranysta, ktrego maj na licie w Blackburn i dostaje pensj, a moe to Crawford,
wasajcy si po kraju na koszt krla (MS 334),

to Skoumal tworzy czeskie odpowiedniki tych podobnych do siebie


nazwisk, z tym, e oryginalne wyrniaj si aliteracj nagosow,
a sowiaskie sufiksaln:

A opravdu pedjel hradn povoz a v nm Martin Cunningham a s nm Jack Power


a jist muk nebo enky, bval zamstanec bernho adu, ulsterk, na kterho
m spadeno Blackburn, protoe on (snad se jmenuje Fortn) za krlovsk penze
sld po cel zemi (AS 259).

Nie do, e Somczyski nie przetumaczy mwicych nazwisk


(po czesku to: Szmukarz wedle Lindego pikszyciel, Szynkarz
oraz Furtian vel Fortian u tego Lindego), to jeszcze fraza Martin i
Jack Power w niezgodzie z oryginaem (with Martin on it and Jack
Power) sugeruje, i mona byoby powiedzie zamiast Power
Powerowie!
Czeski tumacz mielej poczyna sobie w strategicznych (chodzi mi tylko
o onomastyk!) punktach Odysseusa. Imi, nazwisko i przydomek przy-
jaciela Stefana (ang. Malachi Mulligan Buck) transponuje na sekwencj
blisz jzykom sowiaskim: Malachiasz Tur Mulligan, natomiast tego
samego rodzaju triadyczn fraz onomastyczn Stephen Kinch Dedalus
przemienia na cztero- lub nawet picioczciow nomenklatur: tpn
epelk abalk Dedal/Dedalus (AS 1112; przydomek ten przetuma-
czybym jako Brzytewka Pastuszek). Somczyski nie zmienia ani jednej
litery w dwuznacznym okreleniu Kinch (ostrze noa oraz dziecko),
a Batko idzie w dobrym kierunku, proponujc tu neologizm Kind
(ZB 143). Moe naleaoby si zastanowi nad kalamburem, czcym
staropolskiego otroka (dzieci, nb. Linde zna jeszcze synonimy:
otrocz, otrocztko) z ostroci, by wydestylowa np. Ostroka czy
Ostrocztko? S zreszt do przemylenia i inne moliwoci: yleciak,
Ostrokolec, Bobodziec czy Bobod
Czeski i polski przekad Ulissesa... 73
Skoumal mnoy w dziesitki (jeli nie setki) sczeszczenia imion, na-
zwisk, przydomkw, nazw wasnych firm, obiektw geograficznych czy
te hippicznych. Podaj tylko kilka symptomatycznych przykadw: No-
sey Flynn to muchal (Kapu) Flynn, Corny Kelleher to Fukal (Beksa)
Kelleher, Hely Wisdom to Hely Rozafa (Rozwaga), Billy Pitt to Vilk
Pitt, Aloysius Pacificus to Aloysius Pokojn, S. Gall to S. Havel, Hoppy
to matla (Macacz). Imiona koni te przewanie co znacz dla Czecha,
cho s enigm dla Polaka: Sceptre (JJ 173, SM 172) to ezlo, czyli
Bero (AS 136), Repulse (JJ 38, SM 34) to Truc, czyli Krnbrny (AS
33), Shotover (JJ 38, SM 34) to Lovi, czyli owczy (AS 33) itd.
Konwencja czeska wymaga, by nazwiska kobiet koczyy si na
-ov, std Ristori in Vienna (JJ 78) Ristori w Wiedniu (SM 75)
staje si quasi-Sowiank: Ristoriov ve Wdni (AS 64). Skoumal
musi bardziej od Somczyskiego stara si o takie rozpoznanie onoma-
styki, by nie myli pci bohaterw. Polak przejmuje si tym mniej, wic
w pierwszym wydaniu Ulissesa o aktorce Margaret (Peg) Woffington
wczeni amatorzy nowoci ksikowych przeczytali: wizerunki []
Cuchulina, [] Pega Woffingtona14. Po recenzji Grzegorza Sinki15
wprowadzono poprawk: Cuchulina, [] Peg Woffington (SM 295),
a w Odysseusie ju dawno pojawia si Peg Woffingtonov (AS 231).
Notabene, w gigantycznej, icie cyklopowej, wyliczance autentycznych
i zmylonych blunierczo (tu m.in. ona Blooma, czyli wita Marion
Calpensis) wyniesionych na otarze Joyce dwukrotnie wymieni irlandz-
k wit z V wieku Brygid vel Brid (JJ 337: S. Bride, S. Brigid),
co Skoumal zrozumia jako puapk, wic powtrzy jedno imi: sv.
Brigita (AS 262), Somczyski wpad za w zasadzk i obok witej
Brygidy umieci witego Brida (SM 338).
Mog doda, e trudna sekwencja nomenklaturowa, odnoszca si do
drugiej ony Sokratesa: Myrto (absid nomen!) Socratididions Epipsy-
chidion (JJ 190) Myrto (absid nomen!), Epipsychidion Sokratid-
idiona (MS 189) zabawnie brzmi po czesku, gdy sugeruje si tu
esk fleksj sowa z poematu Shelleya Epipsychidion! Dusza duszy
Sokratesa, jego Emilia Viviani, byaby wic Sokratididionov Epipsy-
chidion (AS 149: Sokratididionova Epipsychidiona).
Jakie wnioski mona wycign z tych docieka komparatystycznych
nad onomastyk w Ulissesie i Odysseusie? Po pierwsze, Czech wyka-
14
J. Joyce: Ulisses. Prze. M. Somczyski. Warszawa: PIW 1969, s. 318.
15
G. Sinko: Ulisses jakim go mamy. Miesicznik Literacki 1970, 7, s. 57.
74 Jerzy Paszek
za si o wiele wiksz odwag ni Polak w przyblianiu czytelnikowi
nazwisk, przydomkw czy imion bohaterw powieci. Uczyni z tego
fundamentaln zasad, o czym powiadamia odbiorc w inicjalnym so-
wie utworu, czyli w jego tytule. Przyznaj, e inaczej czyta si ksik,
w ktrej Mulligan jest Turem, a jzyk grecki brzmi turovsky kepce
(byczo rzeko, AS 12), ni gruby tom prezentujcy nam stale jakie-
go Bucka (gdyby to by Buc!). Podobnie jest zreszt z nazwami firm
(hotel Jury), bo wicej mwi pewnie Czechowi reklama Belfastsk
a orientln ajov spolenosti (AS 60) ni Polakowi Belfast and
Oriental Tea Company (JJ 72, MS 70). Po drugie, sufiks feministyczny
-ov uczytelnia tekst Odysseusa, gdy nie musimy si zastanawia
(jak to jest czsto w Ulissesie lub Ulyssesie) nad pci bohaterw ir-
landzkich i bohaterek. Zreszt obok tego sufiksu Skoumal wyzyskuje
te przyrostek -ina: Isoldina v (AS 256) to Isoldas tower
(JJ 330). Czy czeski nie jest jzykiem feministycznym?

2. Sfera sacrum

[W] polskiej kulturze nie ma zwyczaju mia si z tego,


z czego mieje si Joyce, to znaczy z teologii i z marty-
rologii narodowej.
Jadwiga wikaa-Pitkowska16

ywi przekonanie (nie wiem, czy suszne), e Czesi rni si od


Polakw i w religijnoci, i w podejciu do witoci tradycji narodowej.
Podejrzewam, i sekularyzacja w tym do zamonym spoeczestwie
postpia bardzo daleko, a w ojczynie Jana Pawa II dopiero raczkuje.
Widz przecie, e Skoumal jest i uwaniejszy, i odwaniejszy w trak-
towaniu tematyki teologicznej ni Somczyski. Zaczn od duszego
cytatu, w ktrym katolickie credo zostao uyte przez irlandzkich nacjo-
nalistw jako narzdzie satyrycznego ataku na brytyjskiego okupanta:

They believe in rod, the scourger almightly, creature of hell upon earth and in
Jacky Tar, the son of a gun, who was conceived of unholy boast, born of the fighting
navy, suffered under rump and dozen, was scarified, flayed and curried, yelled like

16
J. wikaa-Pitkowska: Wypowied w dyskusji o biaoruskim Ulissesie. W:
Wok Jamesa Joycea. Szkice monograficzne. Red. K. Bazarnik, F. Fordham. Krakw:
Universitas 1999, s. 189.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 75
bloody hell, the third day he arose again from the bed, steered into haven, sitteth
on his beamend till further orders whence he shall come to drudge for a living and
be paid (JJ 327-328).

W ujciu Somczyskiego ta marynistyczna narracja o wszechwadzy


paki na okrtach brytyjskiej floty wojennej ucieka od realiw nau-
tycznych (tar to majtek, beamend statek mocno przechylony
na bok, w wyrazie boast mieci si boat dka) w kierunku
wulgaryzacji (syna kurwiego, siedzi na swej jajecznicy, umczon
pod krwawym befsztykiem). Wicej tu radosnych rymowa ni stylizacji
na opowie z ycia wilkw morskich:

Wierz w rzg, we wszechmocnego biczownika, stworzyciela pieka na zie-


mi, i w Jacka Tara, syna kurwiego, ktry si pocz z ducha nadtego, narodzon
z marynarki wojennej, umczon pod krwawym befsztykiem, by krojony, obupiony
i wyprawiony, wrzeszcza jak jasna cholera, trzeciego dnia wsta z ka, posterowa
ku przystani, siedzi na swej jajecznicy czekajc na dalsze rozkazy, stamtd bdzie
harowa na ycie i bdzie mu zapacone (MS 328).

Skoumal jak gdyby tumaczy zupenie inny tekst! Pojawiaj si u niego


nazwy wasne: Jenda Matrz jako odpowiednik Jacky Tara, Marina Anna
jako nazwa floty, Abeles nie wiadomo skd! Wydaje mi si, e credo
czeskie jest wystylizowane na plebejsk opowie z ycia ubogiego
majtka, prawie potomka chopa paszczynianego. Ten chopak, Jezus
Frasobliwy, zostaje tu ukrzyowany, na co pozwala interpretacja sowa
scarified (nacina skr przed wbiciem gwodzi):

Oni v v obucha, mlatce vemohoucho, stvoitele pekla na zemi a v Jendu


Matrze, syna jeho nejistho, jen se poal z Mariny Anny, trpl ptadvacet na
prdel, ukrovn, seden a po hbet jest, kroutil se jak ert do pekel, tetho dne
vstal, kdy mu ztvrd vch, zloupil Abelesa, le pod lavic, bol ho zadek, neml by
mnout si ho, odtud pijde potit e slz a krve (AS 254).

Oba przekady nieco fantazjuj i odbiegaj od oryginau (skd u Cze-


cha finalna czara ez i krwi?), ale wydaje si, e Somczyski ukaza
herosa nie poddajcego si przeciwnociom, natomiast Skoumal bohatera
pokonanego i pokornego. Mona si domyla, e Czech przedrzenia
sowa prawdziwego credo: se poal z Mariny Anny narodzi si
z Maryi Panny, zloupil Abelesa, le pod lavic wstpi na nie-
biosa, siedzi na prawicy, Somczyski za nie zauway gry Joycea
76 Jerzy Paszek
sowami haven i heaven, zapowiadajcej zabawy w kalamburowe
ekwiwoki w Finnegans Wake.
W Odysseusie dopowiedziano to, co w Ulissesie jest tylko miejscem
niedookrelonym. Znawcy zrozumiej, co oznacza aciski skrt D. v.
(w oryginale D. V., co bdnie przepisuje Somczyski), ale ludziom
prostym nie rzuci si w oczy ironia narratora powtpiewajcego w teo-
logiczne prawdy i kanony:

Father Conmee thought of the souls of black and brown and yellow man. []
Those were millions of human souls created by God in His Own likeness to whom
the faith had not (D. V.) been brought (JJ 222).

Ojciec Conmee pomyla o duszach czarnych, brunatnych i tych ludzi. [] Byy


to miliony dusz ludzkich, stworzonych przez Boga na Jego wasne podobiestwo,
ktrym nie przyniesiono (D. V.) wiary (MS 221).

Skoumal rozwizujc skrt D. v. (Deo volente z aski boskiej)


przyblia czytelnikowi tenor myli duchownego, ktry kwestionuje w ten
sposb nauczanie Kocioa: du [] ktrym se (z boho doputn)
nedostalo vry (AS 174).
Niekiedy pominicie w przekadzie polskim jednego zaimka powoduje
niezawinion przez orygina dwuznaczno czy w ogle niezrozumiao
tekstu. Tak jest z opisem wystawy sklepu Bassiego, prezentujcym figurki
NMP widziane w specyficznie pogaskiej perspektywie Blooma:

Bluerobed, white under, come to me. God they believe she is: or goddess. Those
today (JJ 258).

Bkitnoodziane, biay spd, przyblicie si ku mnie. Wierz, e jest bogiem: albo


bogini. Te dzisiaj (MS 256).

V modrm rouchu, vespod bl, pojdte ke mn. V o n, e je bh nebo bohyn.


Ty dnen bohyn (AS 202).

W dobie dyskusji o wyniesieniu NMP do godnoci wspodkupicielki


taki detal dyskursu ateistycznego jest wart odnotowania
Epizod Kirke (bd jak chc niektrzy Cyrce) zapoznaje nas
z wymylnymi i wykwintnymi bluzgami, czyli wizankami sw nie-
koniecznie pochwalnych. Oto w jaki sposb Mulligan atakuje Stefana
w pubie u Burkea: Jesified orchidised polycimical jesuit! (JJ 422).
Somczyski t medyczn fraz przetumaczy wyjtkowo niechlujnie:
Czeski i polski przekad Ulissesa... 77
Jezuskowaty, storczykowaty, wszechzapchlony jezuita! (MS 425). Po
czesku jest nieco poprawniej, szczeglnie jeli chodzi o drugi epitet:
Ty jezusovsk kletneck [eunuchowaty] tnicovsk [zawszony]
jezuito (AS 320). Polski translator nie wiedzia, e orchidised jest
aluzj do chirurgicznego terminu orchidectomy (kastracja), std
zderzenie ozdobnego przymiotnika storczykowaty z wyrazem raczej
tchncym turpizmem (wszechzapchlony). Jezuita Robert Boyle sdzi,
e sowo Jessified (po franc.: Jesufiant, po niem.: Jesifizierter lub
Jezufizierter) oznacza tu fakt, i Dedalus has been cut off, by the
Jesuits, from hope, from reality, from a reasonable aim in life17. W stylu
pniejszego Joycea a w tym zdaniu wykrzyknikowym widoczne
jest naoenie i zderzenie ze sob kilku jzykw, tak charakterystyczne
wanie dla Finnegans Wake mgbym ca chamsk wich wybbni
nastpujco: Ty Jezuskujtrzy, wymiszczony, polizawony jezuito! Ot,
to blues bluzgu!
Wydaje mi si (a nawet jestem pewny swych osdw!), e Somczy-
skiemu nie udao si odpowiednio przetransponowa kalamburu waliz-
kowego, dotyczcego pogldw herezjarchy Ariusza, negujcego wsp-
istotno (konsubstancjacj) osoby Syna i Ojca w Trjcy witej:

Where is poor dear Arius to try conclusions? Warring his life long on the con-
transmagnificandjewbangtantiality (JJ 43-44).

Gdzie jest biedny, drogi Ariusz, aby poprbowa wycignicia wnioskw? Walczcy
przez cae ycie przeciw kontransmagnificandydobuntantalizmowi (MS 40).

Kde je chudk Arius, e z toho neodvozuje zvry? Cel ivot potral soutrans-
cendvelebidobumpodstatnost (AS 37).

Po angielsku wspistotno to consubstantiality, do czego nawi-


zuje w przytoczonym cytacie Joyce, dodajc w swym gargantuicznym
epitecie jeszcze skrt sowa transcendencja oraz cae wyrazy magni-
fic (wzniosy), and (i), jew (yd), bang (bum). Po polsku
skadaby si ten dugany kalambur z nastpujcych elementw: wsp
+ transcend + wieleb + yd + bum + istotno (albo te uywajc przy-
swojonych wyrazw obcych: kon + transcend + magnificencjo + yd +

17
R. Boyle, S. J.: The Priesthood of Stephen and Buck. W: Approaches to Ulisses.
Ten Essays. Red. T. F. Staley, B. Benstock. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press
1970, s. 56.
78 Jerzy Paszek
bum + tancjacja). Somczyski pozostawi w omawianym epitecie an-
gielski spjnik and i le przeoy bang na jaki bunt, a chodzio
autorowi o bum, czyli krzyk uliczny zwiastujcy Boga (por. JJ 186:
God: noise in the street). Czeski przekad czy tu nastpujce sowa:
soupodstatnost transcendence, velebnost, id (tj.. Kristus),
bum (tj. Bh) wedle komentarza Skoumala (AS 536).
Joyce, mionik liter, pokazuje walk o jedn liter: homoousios
contra homoiusios, czyli rwny co do istoty przeciwko istotowo
podobnemu18. Adam Szostkiewicz w Niezbdniku Inteligenta pisze
o jednej literce rnicy pomidzy jak to transkrybuje wyra-
zami homouzjos (wspistotny) a homojuzjos (Chrystus jest
we wszystkim podobny do Ojca)19.
Zreszt, w innych miejscach Ulissesa Somczyski poprawnie przetu-
maczy zakwestionowane przeze mnie tutaj wyraenia: 1. Ariusz,
wojujcy przez cae ycie przeciw wspistotnoci Ojca i Syna (SM
23), co odsya do oryginalnego zdania: Arius, warring his life long
upon the consubstantiality of the Son with the Father (JJ 27); 2. Boe
co za bum (MS 693) Lord what a bang (JJ 682); 3. to jest Bg.
[] Okrzyk na ulicy (MS 37) That is God. [] A shout in the
street (JJ 40).

3. Strefa jzyka

Jzyk angielski dysponuje ogromnymi zasobami sw


monosylabowych, ktrych obfito w pojedynczym wersie
poematu przyprawia ambitnych tumaczy o rozpacz.
Bohdan Drozdowski20

Nie tylko angielskie swka s krtkie, bo czeskie czstokro bezsa-


mogoskowe, jak cytowane poprzednio slz czy ztvrd (r i l peni
funkcj zgoskotwrcz) w niczym im nie ustpuj (o szczegy trzeba
byoby zapyta scrabblistw zza Olzy!). Std gdy ogldam zagraniczne
filmy w czeskim dubbingu (w domu odbieram programy stacji Praha 1),

18
J. Danilou, H. I. Marrou: Historia Kocioa. T. 1. Od pocztkw do roku 600.
Tum. M. Tarnowska. Warszawa: PAX 1986, s. 204.
19
A. Szostkiewicz: Jezus, Bg i/lub Czowiek. Niezbdnik Inteligenta nr 14. Dodatek
do Polityki 2008, 10, s. 18.
20
B. Drozdowski: Schadenfrajda. Nowe Ksiki 1973, 5, s. 3.
Czeski i polski przekad Ulissesa... 79
wyranie widz, e bohaterowie-Murzyni kocz wypowiedzi dokadnie
wwczas, gdy naley, czyli e obserwuj fantastyczn fonostylistyczn
synchronizacj anglosasko-sowiask. Te moje spostrzeenia znajduj
potwierdzenie w rymice poematu Edgara Allana Poe The Raven w cze-
skich przekadach (w opracowaniu odnonej antologii bra udzia take
Aloys Skoumal21): jakie tu zatrzsienie rymw mskich!
Niekiedy zdarza si zreszt, e dugo kwestyj dialogowych Ulys-
sesa, Ulissesa i Odysseusa obrazuj liczby 8:6:4, jak w cytowanych
wyimkach:

And as he [Mr Deasy] stepped fussily back across the field his old mans voice
cried sternly:
What is the matter? What is it now?(JJ 35)

I gdy zawrci, idc z godnoci przez boisko, jego starczy gos zawoa suro-
wo:
O co chodzi? C tam znowu? (MS 31)

Dleit se ubral zptky pes hit a staeckm hlasem hartusil:


Co je? Co zas? (AS 30)

Nie dziwi mnie wic, e nierzadko zdania Odysseusa s bardziej


lakoniczne ni oznajmienia w oryginalnym tekcie Joycea (Somczy-
ski przewanie jest w tym wzgldzie najrozwleklejszy). Skoumal albo
odwouje si do zgrabnych czeskich idiomw, albo po prostu agodzi
skomplikowane struktury syntaktyczne poprzez pomijanie wtrce imie-
sowowych. Jeli Ulysses przedstawia bezksiycow noc w opisie: It
was a pitchdark night (JJ 110, noc czarna jak smoa), to Ulisses
rozciga didaskalia (Noc bya ciemna, e oko wykol, SM 107), a tylko
Odysseus ciga si w zwartoci prezentacji mroku z oryginaem: Tma
jako v pytli (AS 87).
Konstrukcja skadniowa bezimiesowowa (myl przede wszystkim
o imiesowie wspczesnym) jest charakterystyczn cech jzyka prze-
kadu czeskiego, co wida, kiedy si zestawi dzieo Skoumala ze zdo-
minowanym przez imiesowy tumaczeniem Somczyskiego:

Not a sinner. Near the timberyard a squatted child at marbles, alone, shooting the
taw with a cunnythumb (JJ 78).

21
E.A. Poe: Havran. estnct eskch peklad. Red. A. Bejblik, R. Havel, A. Skoumal.
Praha: Odeon 1990, s. 215221.
80 Jerzy Paszek
ywej duszy. Nieopodal skadu drewna dziecko przykucno, grajc w kulki,
samotne, uderzajc w nie zagitym kciukiem (MS 76).

Ani ivka. Pobl ohrady deplo samotink dt nad kulikami a ikovnm


palcem stlelo na ru (AS 64).

Syntaktyczne uproszczenia czeskiego przekadu (prawidowe uycie


imiesoww wspczesnych jest w polszczynie wyznacznikiem wyszej
szkoy stylu!) s widoczne od pierwszego zdania Ulissesa, w ktrym
Mulligan majestatycznie przemieszcza si bearing a bowl of lather
(JJ 9; MS 5: niosc mydlan pian w miseczce), co w Odysseusie
zasygnalizowano jako nesl misku s mydlinami (AS 11).
Niekiedy lakoniczno czy si u Czecha za skracaniem zdania, ale
ten drastyczny zabieg jest rekompensowany przez inne dodatki. Przy-
patrzmy si opisowi dawnych, sawnych czasw Kocioa, z akcentem
na piewanie godzinek (Somczyski nie wie zapewne, co to jest) oraz
produkcj alkoholi (tylko Skoumal wprowadza tu ton peen wyrozumia-
oci i hipokorystycznoci!):
They had a gay old time while it lasted. Healthy too chanting, regular hours,
then brew liqueurs. Benedictine. Green Chartreuse (JJ 83).

Dobrze im si dziao, dopki to trwao. piew take jest zdrowy, mieli uregulo-
wane ycie i przyrzdzali likiery. Benedyktyn. Zielony Chartreuse (MS 81).

To se jim ilo. Prozpvovat almy je zdrav, odbudou si hodinky, potom va


likry. Benediktinku. Zelonou chartresku (AS 68).

Wspominaem ju o innych uatwieniach dla czytelnika, wprowadza-


nych do tekstu Odysseusa. S to sczeszczenia realiw, nazw wyrobw
czy firm: khaki Hamlets (JJ 187) Hamletowie w khaki (MS 186)
Hamleti v poln uniform (AS 147); dulcimers (JJ 59) dul-
cymery (MS 57) cymbl (AS 50); Roast beef for old England
(JJ 99) Roastbeef dla starej Anglii (MS 97) Hovz peen pro
milou Anglii (AS 80); Postprandial (JJ 48) Postprandium (MS 45)
Posndvka (AS 41); Antient concert rooms (JJ 93) Antient
Concert Rooms (MS 91) Starodvn koncertn dvorana (AS 75);
past the Queens theatre (JJ 93) obok Queens Theatre (MS 91)
kolem Krlovnina divadla (AS 75).
Somczyski nie chcia za bardzo uatwia lektury Ulissesa. Mg prze-
cie acisko-angielski epitet postprandial zastpi piknym polskim
sowem znanym z tekstw eromskiego i Iwaszkiewicza po-
Czeski i polski przekad Ulissesa... 81
obiedzie (rzeczownik!), ale wola popisa si tu rdziemnomorskim
terminem postprandium. W tyme opisie serwowania czarnej kawy
burnished caldron (JJ 48) staje si dziwacznym polerowanym per-
kolatorem (MS 45), gdy Skoumalowi wystarcza zwyczajny vyletn
kotel (AS 41). Gdyby rzecz odbywaa si po kolacji, Polak nie pomi-
nby pewnie perkolacji, czyli metody odsczania fusw!
Nie bd ukrywa, e podoba mi si plebejski i zdrowy ton tumaczenia
tej komicznej (tak sdzi cay wiat, ale nie Polacy!) powieci Joycea.
Jake prawdopodobnie brzmi np. kuplet przeboju sprzed lat: V tom je
mj Tonda cel. Nechal m sedt na prdeli (AS 79), oddajcy knajacki
nastrj oryginau: Hes as bad as old Antonio. He left me on my ownio
(JJ 99). Somczyski jest uzaleniony od rymu piosenki Kelly: Jest
zy jak w Antonio. Zostawi mnie samoni (MS 96). Moe Skoumal
czasem przesadza, tumaczc Bald spot behind (JJ 82) Okrga
ysinka z tyu (MS 80) na Hol zadek (AS 67)?
Gry sw w Odysseusie wygldaj nierzadko tak, jak gdyby orygina
by czeski: Dy mam, jak kala kmotra Groganov, tak mam. A dy
mom, tak mom (AS 18); When I makes tea I makes tea, as old mother
Grogan said. And when I makes water I makes water (JJ 19), co po polsku
brzmi: Kiedy se lej herbat, to se lej herbat, jak powiedziaa stara matka
Grogan. A kiedy lej co insze, to lej co insze (MS 15).
Czesi s chyba bardziej przywizani do swej mowy ni Polacy. Lubi
sczeszcza wszystko, co wedug regu sztuki translatorskiej moe by
powiedziane w ich wasnym jzyku. Zaczyna si od oznaczania pci
(-ov), a dochodzi do szczytu mistrzostwa w upraszczaniu syntaksy
i sytuacji yciowych (plebejsko dykcji w dyskursie dotyczcym dow
materialno-cielesnych jako rzecze Bachtin22).

Postscriptum
Nie cytuj wyda naukowych Ulissesa (datujcych si od opublikowanej w roku 1984
trzytomowej critical and synoptic edition H.W. Gablera), gdy ani Somczyski, ani Skoumal
nigdy nie uwzgldnili nowych ustale tekstu powieci Joycea. Dowodem np. MS 195 oraz
AS 153, gdzie po sowach sztuce bycia dziadkiem brakuje tumaczenia zda o mioci:
Do you know what you are tolking about? Love, yes. Word know all man.

22
M. Bachtin: Twrczo Franciszka Rabelaisgo a kultura ludowa redniowiecza
i renesansu. Prze. A. i A. Goreniowie. Oprac. S. Balbus. Krakw: WL 1975, s. 501.
Nb. Julio Cortzar w powieci Gra w klasy (Prze. Z. Chdzyska. Krakw: WL 1974,
s. 402) zastanawia si: powie komiczna (czyme zreszt jest Ulisses?).
82 Jerzy Paszek
BIBLIOGRAFIA:

Admiratorzy tumaczenia Macieja Somczyskiego:


K. Bazarnik: I oddaj uyczone. Literatura na wiecie 2004, nr 78, s. 132141.
J. wikaa-Pitkowska: O polskim Ulissesie. W: Wok Jamesa Joycea. Szkice mono-
graficzne. Red. K. Bazarnik, F. Fordham. Krakw: Universitas 1999, s. 175184.
K. Rybiska: Koncepcja gry umysu w prozie Andrieja BIeego i Jamesa Joycea.
Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego 2007.
T. Szczerbowski: Kilka uwag o jzyku w polskim przekadzie Ulissesa (na podstawie
VII epizodu). Stylistyka 1995, t. 4, s. 137151.

Krytycy tumaczenia Macieja Somczyskiego:


B. Drozdowski: Schadenfrajda. Nowe Ksiki 1973, nr3, s. 17.
J. Paszek: Aluzje literackie w przekladzie Ulissesa. Teksty 1973, nr 5, s. 95108.
P. Paziski: Labirynt i drzewo. Studia nad Ulissesem Jamesa Joycea. Krakw: Wy-
dawnictwo Austeria 2005.
T. Piro: Owo kakao stworzenia: ku nowym przekadom Ulissesa. Literatura na
wiecie 2004, nr 78, s. 229237.

:
Odysseus Ulisses .
,
, , -
. ,
.

JERZY PASZEK

CZECH AND POLISH TRANSLATIONS OF ULYSSES


THE CULTURAL CONTEXTS

Summary

The text examined in this essay is James Joyces novel Ulysses and its Czech and
Polish translations: Odysseus translated by Aloys Skoumal, and Ulisses translated by
Maciej Somczyski. The author questions certain strategic choices made by the trans-
lators of the novel. The areas perused in the paper include onomastics, the sphere of
the sacred, dissimilarity of the Czech and Polish languages. One of the conclusions of
the article is that Odysseus is more reader-friendly than Ulisses (which may be exem-
plified by eg. Buck Mulligan in Odysseus being called Tur Mulligan and Kinch Dedalus
epelk Dedal).
KATARZYNA LUKAS

KONSTRUOWANIE KULTUROWEJ ODMIENNOCI


W PRZEKADACH A CLOCKWORK ORANGE
ANTHONYEGO BURGESSA
(NA JZYK POLSKI I NIEMIECKI)

1. Odmienno kulturowa:
wsplny mianownik wspczesnych nurtw translatologii

Translatologia od ponad dwch dziesicioleci kadzie nacisk na od-


mienno kulturow jako jeden z zasadniczych problemw przekadu. Ro-
zumienie translacji jako wydarzenia midzykulturowego (cross-cultural
event, jak nazywa j Mary Snell-Hornby) zakada opozycj i konfrontacj
dwch czsto odlegych od siebie systemw kulturowych oraz koniecz-
no pokonywania nieuniknionych barier. Uznanie, e przekad polega
na transpozycji elementw kodu kulturowego czy te implikowanych
kulturowo obrazw wiata na obcy jzyk, poszerza perspektyw badaw-
cz o rozlegy kontekst pozajzykowy i pozaliteracki. Jednoczenie za
stwarza pewne zagroenie rozmycia problematyki translatologicznej.
Jest wyrazem tendencji, by przekadane dzieo traktowa jako wypadkow
determinant socjologicznych, historycznych, antropologicznych itp., nie
za jako zjawisko przede wszystkim jzykowe.
wiadomo ryzyka, jakie niesie ze sob rozpatrywanie uwarunkowa
przekadu coraz bardziej odlegych od tekstu, wielu teoretykom kae
powrci do jzyka. Argumentuj oni, i przekad jest zawsze operacj
lingwistyczn, za rnice midzykulturowe jako domniemane rdo
nieprzekadalnoci bywaj niepotrzebnie wyolbrzymiane1. Analiza po-
rwnawcza pod ktem jzykowym nie wyjani wprawdzie wszystkich
transformacji, jakim podlega tekst w tumaczeniu, jednak od niej naley
zacz i na niej w wielu przypadkach mona poprzesta.

1
Zob. np. J. Albrecht: bersetzung und Linguistik. Tbingen: Gunter Narr Verlag
2005, s. 9.
84 Katarzyna Lukas
W praktyce najbardziej produktywne okazuj si badania translatologicz-
ne prowadzone przy uwzgldnieniu zarwno lingwistyki, jak i literatury,
socjologii, kulturoznawstwa, historii czy imagologii. Wymienione punkty
widzenia s wobec siebie komplementarne, czego dowodem jest fakt, e
ostatnio pogldy teoretykw przekadu wywodzcych si z jzykoznaw-
stwa, z nauki o literaturze oraz z kierunku Culture Studies coraz bardziej
zbliaj si do siebie.
Dla wszystkich nurtw wspczesnej translatologii wsplne jest
zaoenie, e istnieje zjawisko nieprzekadalnoci, ktre moe mie
przyczyny zarwno kulturowe, jak i czysto jzykowe (nieprzystawalno
systemw jzykowych). Niezalenie od szkoy badawczej obecno r-
nic kulturowych midzy systemem, do ktrego naley orygina, i tym,
w ktrym sytuuje si przekad, jest przyjmowana niejako z gry. Podejcie
lingwistw do tego faktu bywa do ambiwalentne, czego przykadem
jest ostatnia ksika niemieckiego teoretyka Jrna Albrechta. Z jednej
strony przyznaje on, e instrumentarium wycznie jzykoznawcze nie
jest w stanie wyjani tych transformacji oryginau, ktre w przekadzie
wynikaj z odmiennych realiw kulturowych. Jednoczenie zapewnia,
e problematyka ta moe sta si rwnie domen jzykoznawstwa
pod warunkiem poszerzenia obszaru zainteresowa tej dyscypliny
o zjawiska z zakresu psychologii, socjologii czy antropologii2. Koncepcja
lingwistyki sensu largo, traktowanej jako dziedzina pomocnicza wobec
bada nad przekadem, moe budzi wtpliwoci, jednak sama prba jej
sformuowania wiadczy o tym, e odmienno kulturowa i wynikajca
z niej nieprzekadalno to wane problemy translatologiczne, wobec
ktrych musz zaj stanowisko rwnie przekadoznawcy zorientowani
lingwistycznie. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e wanie istnienie
barier kulturowych oraz konfrontacja z ich realnymi skutkami (czyli
transformacjami, jakim podlega orygina w przekadzie) wymusza pr-
by zredefiniowania przedmiotu bada jzykoznawstwa, a przynajmniej
pogbionej nad nim refleksji.
2
Jako dowd na to, e kompetencje lingwistyki mona rozszerzy na zjawiska
pozajzykowe, suy model kontekstw wypowiedzi autorstwa Eugenio Coseriu za-
adaptowany przez Albrechta do celw bada nad przekadem. Pola otaczajce wypo-
wied (Umfelder) to dla Coseriu nie tylko kontekst cile werbalny, ale te przestrze
kulturowa, historyczna, geograficzna czy socjokulturowa, w ktrej funkcjonuje tekst
(zob. J. Albrecht: bersetzung und Linguistik, s. 221224). Taka koncepcja budzi
wtpliwoci, czy granice jzykoznawstwa nie zostay tu wytyczone zbyt szeroko i czy
nie uleg rozmyciu podstawowy przedmiot bada tej dziedziny.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 85
Poniej zajm si przypadkiem translatorskim do nietypowym,
a jednoczenie wymagajcym cisego powizania problemw jzyka
i odmiennoci kulturowej. Mowa o powieci A Clockwork Orange an-
gielskiego pisarza Anthonyego Burgessa z roku 1962, ktr zestawi
z dwoma przekadami na jzyk polski pira Roberta Stillera oraz z nie-
mieck wersj Wolfganga Kregego. Kilka sw powic te adaptacji
filmowej Stanleya Kubricka (1971). Odmienno kulturowa przybiera w
tych tekstach form niespotykan, jest bowiem sztucznie konstruowana
za pomoc rodkw jzykowych na rnych paszczyznach.

2. A Clockwork Orange: kultura, jzyk i antyutopia

Na pierwszy rzut oka mona by oczekiwa, e w tumaczeniach


powieci Burgessa bdzie odczuwalna konfrontacja kultury angielskiej
z polsk czy te niemieck nawet przy zaoeniu, e nie we wszystkich
utworach oryginalnych czynnik kulturowy uwidacznia si jednakowo
wyranie. Lektura trzech omawianych tu przekadw daje wraenie, e
wiat w nich przedstawiony jest rzeczywicie kulturowo obcy. Nie ma
to jednak nic wsplnego z odmiennoci kodw kulturowych Anglii,
Polski i Niemiec, lecz stanowi immanentn cech tekstw docelowych,
niezalen od ksztatu pierwowzoru. Mechanizm tego zjawiska mona
zrozumie jedynie w powizaniu z przesaniem oryginau.
Ot angielski czytelnik utworu Burgessa rwnie napotyka w odbio-
rze barier kulturow. Opowie o yciowych perypetiach modocianego
bandyty Alexa i skutkach terapii, jakiej poddano go w wizieniu w celu
eliminacji skonnoci przestpczych z jego psychiki, miaa w zaoeniu
szokowa przede wszystkim odbiorcw oryginau.
Powie Burgessa zaliczana jest do gatunku antyutopii, co sytuuje
j w ssiedztwie takich utworw, jak My Jewgienija Zamiatina, Nowy
wspaniay wiat Aldousa Huxleya, Rok 1984 Georgea Orwella, Wehiku
czasu czy Wojna wiatw Herberta Georgea Wellsa3. Jest to zreszt an-
tyutopia do nietypowa. Pod wzgldem realiw jej wiat przedstawiony
niewiele rni si od tego, jaki znamy dzi i w jakim yli czytelnicy

3
Por. D. Wojtczak: Sidmy krg pieka. Antyutopia w literaturze i filmie. Pozna:
Rebis 1984. O utopii i antyutopii zob. take J. Szacki: Spotkania z utopi. Warszawa:
Iskry 1980 oraz A. Kowalska: Od utopii do antyutopii. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne 1984.
86 Katarzyna Lukas
angielscy ponad 40 lat temu. Rzeczywisto zostaa tu skonstruowana
niejako ponadczasowo: brak dokadnej informacji o czasie i miejscu akcji,
nie pojawiaj si adne futurystyczne wynalazki techniki wsplne dla
antyutopii i literatury science fiction, a pewne elementy wiata przed-
stawionego dzi odbierane s jako anachronizmy (maszyna do pisania,
pyty grajce). Wizja zuniformizowanego spoeczestwa, mieszkajcego
w identycznych warunkach i oddajcego si takim samym rozrywkom
w chwili powstania A Clockwork Orange moga si wydawa zdumie-
wajca i nierealna, dzi ju raczej nikogo nie zdziwi:

Just round the next turning was an alley, dark and empty and open at both ends,
and we rested there []. It was like resting between the feet of two terrific and
very enormous mountains, these being the flatblocks, and in the windows of all of
the flats you could viddy like blue dancing light. This would be the telly. Tonight
was what they called a worldcast, meaning that the same programme was being
viddied by everybody in the world that wanted to, that being mostly the middle-aged
middle-class lewdies. There would be some big famous stupid comic chelloveck or
black singer, and it was all being bounced off the special telly satellites in outer
space, my brothers4.

Groza Burgessowskiej antyutopii polega na ukazaniu spoeczestwa


zastraszonego przez modocianych bandytw, a jednoczenie tolerujcego
zo, przemoc i wandalizm (rodzice Alexa, staruszki gorliwie udzielajce
alibi jego kompanom, policja i rzd wsppracujce z przestpcami).
Najbardziej jednak przeraajcy, a jednoczenie najsilniej zakorzeniony
w antyutopijnej konwencji, jest opis terapii majcej na celu pozbawie-
nie pacjenta psychicznej zdolnoci do stosowania przemocy. W wyniku
prania mzgu (przymusowego ogldania drastycznych scen) osobowo
gwnego bohatera ulega przeprogramowaniu: traci on zdolno do
zadawania innym blu i cierpienia, a jednoczenie do odczuwania pikna
muzyki, ktra na zasadzie odruchu warunkowego kojarzy mu si
z brutalnoci i gwatem.
Burgess pokazuje fiasko eksperymentu, ktry okrutnie okalecza
czowieka: pozbawia go wolnoci wyboru midzy dobrem a zem,
a tym samym czowieczestwa zmienia go w tytuow nakrcan
pomaracz. Dobro [] bierze si z ludzkiego wntrza. Dobro to
kwestia wyboru. Kiedy czowiek nie moe wybiera, to nie jest ju

4
A. Burgess: A Clockwork Orange. London: Penguin b.d., s. 1718. Dalsze cytaty
z tego wydania, oznaczone w tekcie jako Burgess z numerem strony.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 87
ludzkie mwi wizienny kapelan. Po wyjciu na wolno Alex,
5

pocztkowo niezdolny nawet do koniecznej samoobrony, wkrtce zostaje


uzdrowiony ze skutkw leczenia i powraca do dawnego trybu ycia.
Wewntrzne odrzucenie agresji, awersja do brutalnych czynw przycho-
dzi dopiero z czasem, w naturalnym procesie dorastania protagonisty do
ycia w spoeczestwie.
Antyutopia przejawia si tu jednak nie tyle w warstwie fabularnej,
ile przede wszystkim w kulturowym wyobcowaniu wiata przedsta-
wionego za spraw lingwistycznego eksperymentu. Burgess wkada
w usta gwnego bohatera i jednoczenie narratora specyficzny jzyk,
jaki hipotetycznie mgby by uywany w bliej nieokrelonej przy-
szoci: nadsat, angielszczyzn gsto przeplatan rusycyzmami. Sowa
te to gwnie rzeczowniki (devotchka, malchick, veshch), przymiotniki
i przyswki (skorry), rzadziej czasowniki (viddy widzie). Burgess
zaczerpn je ze sownictwa rosyjskiego, wyszukujc w sowniku odpo-
wiedniki wyrae angielskich (czsto slangowych, np. chick moda
dziewczyna, przetumaczona jako ptitsa) i zapisujc je wedug zasad
ortografii angielskiej. Wiele tak utworzonych wyrazw opiera si na
faszywej etymologii, jak np. wielokrotnie powtarzajce si w powieci
horrorshow transkrypcja przyswka choroszo; ironia polega na
tym, e bohater uywa go w odniesieniu do swoich najbardziej brutalnych
bandyckich wyczynw.
Nieudolno wykonania tego skdind znakomicie pomylanego
chwytu artystycznego zdemaskowa Robert Stiller w eseju Kilka spryn
z nakrcanej pomaraczy6. Pisze w nim o jzykoznawczej niekompeten-
cji Burgessa, ktry nie zna nawet podstaw rosyjskiego, a odpowiedniki
wyrazw angielskich wybiera ze sownika na chybi trafi. Tumacz
formuuje te zasadniczy zarzut wobec koncepcji hipotetycznej, zrusz-
czonej angielszczyzny przyszoci: oto rusycyzmami zastpiono w niej

5
Tumaczenie Stillera w obu wersjach takie samo podaj za nastpujcymi wyda-
niami: A. Burgess: Mechaniczna pomaracza. Powie. Prze. z angielskiego i posowiem
opatrzy R. Stiller. Krakw: vis a vis 2004 (wersja R s. 86, dalej oznaczana w tekcie
jako Stiller R z numerem strony) oraz A. Burgess: Nakrcana pomaracza. Powie
z posowiem autora. Prze. z angielskiego Robert Stiller. Krakw: Etiuda 2001 (wersja
A s. 84, dalej oznaczana jako Stiller A z numerem strony). W oryginale: Goodness
comes from within []. Goodness is something chosen. When a man cannot choose he
ceases to be a man (Burgess 67).
6
R. Stiller: Kilka spryn z nakrcanej pomaraczy. W: A. Burgess: Mechaniczna,
s. 191218.
88 Katarzyna Lukas
podstawowe i znaczeniowo najsilniej ustabilizowane pojcia, np. nazwy
czci ciaa czy okrelenia gwnych czynnoci yciowych (je, pi,
i, widzie, sysze)7.
Oczywicie trudno przypuszcza, aby Burgess traktowa swj futu-
rystyczny projekt lingwistyczny z pozycji historyka jzyka angielskiego
antycypujcego przysze skutki tendencji rozwojowych zauwaalnych
w mowie wspczesnej. Wprowadzenie specyficznego idiolektu miao
zaszokowa czytelnika angielskiego odmiennoci formacji kulturowej
nakrelonej w powieci. Pisze o tym Stiller8, najbardziej trafnie za uj-
muj t kwesti Olga i Wojciech Kubiscy:

[] uderzajce w tekcie powieci jzykowe i kulturowe wyobcowanie przy-


czynia si do pogbienia dojmujcego wraenia, e w wiecie przedstawionym
przez Burgessa ostatecznie zakwestionowano najwaniejsze wartoci zachodniej
cywilizacji. Podwaenie jzyka przyczynia si do podwaenia wiata definiowanego
poprzez jzyk9.

Do tych spostrzee naley doda jedn istotn uwag. Ot wra-


enie odmiennoci kreowane jest na dwch paszczyznach: zewntrz-
i wewntrztekstowej. Wyobcowujca moc jzyka dziaa nie tylko na
odbiorc powieci, ale uwidacznia si te w samym wiecie przedsta-
wionym, w relacjach midzy postaciami. Spoeczestwo ukazane w Me-
chanicznej pomaraczy nie jest bowiem wcale jednorodne pod wzgl-
dem jzykowym. Mow zruszczon posuguj si tylko Alex i jego
nastoletni kompani. Pozostali bohaterowie (np. rodzice, kurator sdowy,
kapelan wizienny, lekarze) mwi standardow, potoczn angielszczy-
zn. W sytuacjach oficjalnych, w kontaktach ze starszym pokoleniem,
a zwaszcza przedstawicielami wadz i instytucji Alex siga do zupenie
innych rejestrw: rezygnuje z wyrae slangowych, przypadkowe wtrty
natychmiast poprawia, odzywa si w sposb celowo wyszukany. Oto
fragment rozmowy z kobiet, ktra chwil pniej zostanie napadnita
i pobita we wasnym domu:

7
Zob. Stiller: Kilka spryn, s. 209210.
8
Zob. tame, s. 208.
9
O. i W. Kubiscy: Osobliwy przypadek dwch polskich przekadw A Clockwork
Orange Anthony Burgessa: wycieczka w kulturowe uinnienie. W: Przekadajc
nieprzekadalne II. Materiay z II Midzynarodowej Konferencji Translatorycznej. Red.
O. Kubiska i W. Kubiski. Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2004,
s. 70.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 89
Yes? Who is it? It was a sharps goloss, a youngish devotchka by her sound,
so I said in a very refined manner of speech, a real gentlemans goloss:
Pardon, madam, most sorry to disturb you, but my friend and me were out for
a walk, and my friend has taken bad all of a sudden with a very troublesome turn,
and he is out there on the road dead out and groaning. Would you have the goodness
to let me use your telephone to telephone for an ambulance? (Burgess 19)

Kto tam? Wojs by jakiej fifki, tak na ucho sdzc do modej dziulki,
wic odezwaem si bardzo sofistykatym gosem jak prawdziwy dentelmen:
Bardzo pani przepraszam, jest mi tak przykro, e pastwa niepokoj, ale
wyszlimy na spacer i mj przyjaciel nagle zasab z takimi objawami, e teraz ley
na szosie nieprzytomny i rzzi. Czy byaby pani tak dobra pozwoli mi skorzysta
ze swego telefonu i zadzwoni na pogotowie? (Stiller A 24)

W ustach modego bandyty taki rejestr stylistyczny jest zapowiedzi


okrutnej zbrodni.
Bohaterowie z drugiej strony barykady, czyli przedstawiciele in-
stytucji pastwowych, wyranie odczuwaj jzykow odmienno mo-
docianego przestpcy. Jego idiolekt staje si nawet tematem rozmowy
wiziennych psychiatrw10.
Burgessowski nadsat nie jest jednak bynajmniej mow caego
modego pokolenia. W ostatnim rozdziale ksiki, ukazujcym prze-
miany w psychice bohatera, rysuje si kulturowa i mentalna przepa
midzy Alexem a tymi spord jego rwienikw, ktrzy ustatkowali
si i rozpoczli ycie przykadnych obywateli. Bohater spotyka dawnego
kompana w towarzystwie ony i wita ich mieszanin rusycyzmw oraz
archaizmw szekspirowsko-biblijnych:

A long long long time since those dead and gone good days. And now poor
Georgie, they told me, is underground and old Dim is a brutal millicent, and here
is thou and here is I, and what news hast thou, old droogie? (Burgess 146)

Wypowied ta budzi szczere zdumienie modej kobiety, ktra


dopytuje ma, czy i on kiedy mwi tak dziwacznym jzykiem
W powieciowym wiecie nadsat jest wic rwnie zjawiskiem
kulturowo obcym, tworzy barier midzy przedstawionymi grupami
postaci. Jzyk ten konstytuuje tosamo nieletnich bandytw, nie-
10
Quaint, said Dr Brodsky, like smiling, the dialect of the tribe. Do you know
anything of its provenance, Branom? Odd bits of old rhyming slang, said Dr Branom
[]. A bit of gypsy talk, too. But most of the roots are Slav. Propaganda. Subliminal
penetration (Burgess 91).
90 Katarzyna Lukas
odcznie towarzyszy aktom przemocy i wandalizmu; porzucenie go
jest rwnoznaczne z przemian osobowoci, z przeistoczeniem si
w przecitnego, szarego czowieka.
Ostatni z przytoczonych fragmentw dowodzi, e rusycyzmy to nie
jedyna charakterystyczna cecha mowy zaprojektowanej przez Burgessa.
Powieciowy Alex ucieka si te do wyrae biblijnych o ironio,
przewanie wtedy, gdy jego intencj jest brutalna napa na rozmwc.
Do pisarza napadnitego i pobitego w jego wasnym domu zwraca si
tymi oto sowy:

Never fear. If fear thou hast in thy heart, O brother, pray banish it forthwith.
(Burgess 20)
Nie lkaj si. Jeli trwog masz w sercu, bracie, oto ci zaklinam, zbd si
jej co rychlej. (Stiller R 25, Stiller A 25)

Paradoks polega na tym, e bohater nie ma pojcia o Pimie


witym, z ktrym zapoznaje si dopiero w wizieniu (notabene
z upodobaniem rozczytujc si w starotestamentowych opisach aktw
przemocy). Zdaniem Roberta Stillera wtrty biblijne to jedynie
zgrywa11. Motywy takiej stylizacji wydaj si jednak gbsze. Bez-
mylne uywanie stylu wysokiego, archaizmw przywodzcych na
myl Bibli oraz angielsk tradycj literack (thou hast) w kontekcie
chuligaskich wybrykw degraduje i niszczy w jzyk, pokazuje,
e dla modych ludzi nie jest on nonikiem adnych wartoci: ani
etycznych, ani kulturowych. Zanegowana zostaje rola jzyka jako
stranika tradycji, gwaranta cigoci kulturowej w spoeczestwie.
Mowa literacka w poczeniu z wulgarnym, niezrozumiaym dla po-
stronnych slangiem brzmi groteskowo, jaskrawo uwypukla odmienno
subkultury Alexw odczuwan zarwno przez postaci ze wiata
przedstawionego, jak i przez odbiorcw powieci. Poniewa za bo-
hater miewa trudnoci w werbalnym porozumiewaniu si z osobami
spoza swojej grupy, zakwestionowana zostaje podstawowa funkcja
jzyka, jak jest komunikacja. Antyutopijna wizja w tekcie Burgessa
polega wic w duej mierze na sztucznym skonstruowaniu kulturowej
odmiennoci za pomoc skrajnie znieksztaconej mowy, niezdolnej do
penienia swych zasadniczych funkcji spoecznych.

11
Por. Stiller: Kilka spryn, s. 208.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 91
3. Stiller, Krege i Kubrick
rne interpretacje kulturowej odmiennoci

Ta icie apokaliptyczna Burgessowska wizja jzyka i kultury jest


trudna do oddania w przekadzie. W jzyku polskim zadania tego podj
si, i to a dwukrotnie, Robert Stiller. Efektem s dwa rwnolege prze-
kady A Clockwork Orange: tzw. wersja R, znana jako Mechaniczna
pomaracza, oraz pniejsza wersja A zatytuowana Nakrcana poma-
racza. W pierwszej z nich, powstaej ju w roku 1974, Stiller skonstru-
owa futurystyczn polszczyzn, przesycon podobnie jak orygina
rusycyzmami, tyle e w znacznie wikszym stopniu. Drugi przekad
pochodzi z roku 1999 i prezentuje zupenie inn wizj jzyka polskiego
poddanego przemonym wpywom angielskim. Nie bd szczegowo
omawia okolicznoci powstania obu tumacze informacje na ten
temat mona znale w przywoywanym ju posowiu Stillera, a take
w tekcie Olgi i Wojciecha Kubiskich. Przypomn jedynie w skrcie,
na czym polega gwny problem translatorski.
Aby uzyska podobny efekt kulturowej odmiennoci, ktra uderza
ju podczas lektury pierwszych stron oryginau, jzyk docelowy naleao
przeksztaci w analogiczny sposb jak postpi Burgess z angielszczy-
zn. W pierwszej wersji (R) tumacz zdecydowa si na konglomerat
polsko-rosyjski. O ile jednak u twrcy pierwowzoru wybr jzyka ro-
syjskiego nie by podyktowany adnymi motywami politycznymi12, to
Stiller nie zawaha si pokaza, jakie skutki w sferze jzykowej moe
przynie wieloletnia dominacja ZSRR. Dlatego te przekad opubliko-
wano w caoci dopiero w roku 1989 15 lat po jego powstaniu. Aby
wywoa u docelowego czytelnika porwnywalny szok kulturowy,
polski tekst musia by nasycony rusycyzmami w stopniu o wiele wik-
szym ni pierwowzr, jzyk polski i rosyjski s bowiem nie tylko blisko
spokrewnione, ale te znajomo tego drugiego w Polsce jeszcze do
niedawna bya nieporwnanie bardziej powszechna ni w Anglii. Dlatego

12
Inaczej widzi t spraw Anna Ginter, ktra uwaa, i zasygnalizowanie konteks-
tu politycznego nadaje powieci Burgessa gbsze znaczenie (zob. Anna Ginter: Kilka
uwag o problemach przekadu A Clockwork Orange A. Burgessa. W: Jzyk trzeciego
tysiclecia III. Tom 2: Konteksty przekadowe. Red. M. Piotrowska. Krakw 2005,
s. 4243, 50). Zob. te A. Sumera: Source language, target language and the third
one. W: Przekadajc nieprzekadalne. Red. O. Kubiska, W. Kubiski, T. Z. Wolaski.
Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2000, s. 539541.
92 Katarzyna Lukas
tam, gdzie w oryginale wystarczyo wtrcenie kilku neologizmw typu
ptitsa, korova, malchik czy viddy, w przekadzie rusyfikacja
musiaa obj nie tylko leksyk, ale i skadni czyli ten poziom
jzyka, w ktrym najdotkliwiej, bo najskryciej, odciskaj si wpywy
obce i zjawiska rozkadajce jzyk13.
W tworzeniu fikcyjnej mowy przyszoci punktem wyjcia bya
dla Stillera jego wasna diagnoza wspczesnej polszczyzny prowadz-
ca do pesymistycznych wnioskw: oto jzyk polski nieuchronnie dy
do uproszczenia, wrcz prymitywizacji. Tumacz przyjmuje postaw
historyka jzyka, ktry obserwuje obecne tendencje rozwojowe i na ich
podstawie prognozuje ksztat polszczyzny za 100 lat. W rezultacie prze-
kad Stillera sprawia znacznie silniejsze wraenie kulturowej odmiennoci
ni orygina. Jednoczenie za za spraw rusycyzmw (a take licznych
polskich neologizmw, neosemantyzmw, zapoycze z argonu itp.)
posta Alexa zostaje tak udomowiona, e niejednokrotnie przestaje by
odczuwana jako bohater z krgu anglojzycznego: staje si globalnym
prototypem nastolatka przyszoci. Czytelnik wersji R odbiera wic
kulturow odmienno translatu nie jako obco wytworu kultury angiel-
skiej, lecz jako rozdwik midzy jzykiem tumaczenia a standardow,
wspczesn polszczyzn.
Motywy powstania pniejszej o 25 lat wersji A byy podobne.
Tumacz stworzy j w poczuciu, e powie Burgessa z jego lin-
gwistycznymi eksperymentami staa si na nowo aktualna w obliczu
przemian politycznych roku 1989. Widmo dominacji kulturowej ZSRR,
a wic i niebezpieczestwo zrusyfikowania jzyka polskiego ostatecznie
znikno, pojawia si za to tendencja do gbokich przeksztace pol-
szczyzny w wyniku ekspansji anglicyzmw czy raczej amerykanizmw.
Taki obraz jzyka polskiego ukazuje tekst Nakrcanej pomaraczy. Obok
zapoycze z angielskiego, pisanych wedug zasad ortografii polskiej,
pojawia si tu dno do analitycznej skadni (wyraenia typu aj did
anderstend, aj didnt lajk it) czy te redukcji form odmiennych na

13
R. Stiller: Burgess a sprawa polska. W: A. Burgess: Mechaniczna, s. 227.
O skadni idiolektu stworzonego na potrzeby przekadu w wersji R tumacz pisze na-
stpujco: Uwarunkowane skadniowo rytm i kadencja zda, chwiejna pozycja zaimka
zwrotnego si, imiesw uprzedni we frekwencji nasilajcej si i funkcji przymiotnikowej,
wahajcy si te na granicy nowych form zoonego czasu przeszego, zwyky czas
przeszy typu rosyjskiego w uyciu ekspresywnym, chwiejno w enklitycznych zaimkach
osobowych: to niektre z wielu przejaww rusyfikujcej si skadni (Tame, s. 230).
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 93
rzecz nieodmiennych, wystpujcych jako rzeczowniki, przymiotniki,
czasowniki itd.14
Wersje R i A bardzo si od siebie rni, cho warstwa fabularna
nie ulega przecie zmianie15. Identycznie brzmi tylko te fragmenty,
w ktrych uywany jest jzyk standardowy bd te wspomniana ju
stylizacja archaiczno-biblijna. Natomiast w obu polski tumacz wyka-
za si niebywa wprost inwencj sowotwrcz wiksz ni autor
oryginau16. Warto jego propozycje zestawi z tumaczeniem na jzyk
niemiecki, aby pokaza, jak odmienne mog by rnojzyczne przekady
tego samego pierwowzoru.
Ostatni niemiecki przekad A Clockwork Orange, uchodzcy dzi za
kanoniczny, wyszed spod pira Wolfganga Kregego (19392005) w roku
1993. Tumacz ten zasyn przede wszystkim swoimi transpozycjami
powieci Tolkiena w r. 2000 opublikowa kontrowersyjny, bo jzyko-
wo mocno uwspczeniony przekad Wadcy piercieni, ktrym zyska
uznanie Niemieckiego Towarzystwa Tolkienowskiego (Deutsche Tolkien
Gesellschaft). Niewykluczone, e zamiowanie do fantastyki zadecydo-
wao o wziciu na translatorski warsztat rwnie powieci Burgessa.
W jzykowej stylizacji Krege wiernie poda ladem oryginau:
stosuje identyczne zapoyczenia z jzyka rosyjskiego (zapisywane we-
dug regu ortografii niemieckiej) i wplata je w tekst tumaczenia na
og w tych samych miejscach, w ktrych pojawiaj si u Burgessa.
Rusyfikacja niemczyzny jest bardzo powierzchowna. Ogranicza si
gwnie do rzeczownikw, w wikszoci oznaczajcych czci ciaa:
Glassis (oczy), Litso (twarz), Rucken (rce), Zuppis (zby), Uko (ucho),
Pletscho (plecy), Wolo (wosy), ale take: Molocke (mleko), Droogs
(kumple), Devotschka, Tscheluffjeck spotykany te w formie Feck
14
Stiller: Burgess a sprawa polska, s. 233234; O. i W. Kubiscy: Osobliwy
przypadek, s. 74.
15
Nawiasem mwic, mona przypuszcza, e odmienno kulturowa tych dwch
polskich tekstw bdzie inaczej odbierana przez czytelnikw rnych generacji. Wersj
R prawdopodobnie atwiej zrozumiej odbiorcy starsi, ktrzy jzyk rosyjski pamitaj
ze szkoy. Natomiast tekst bogato inkrustowany angielszczyzn moe by dla nich miej-
scami zupenie nieczytelny. I odwrotnie: przedstawiciele pokolenia Internetu nie powinni
mie kopotw ze zrozumieniem wersji A, ktr mog odebra jako dziwaczn pod
wzgldem jzykowym, ale nie jako wytwr jakiej diametralnie innej kultury.
16
Stiller skwapliwie wylicza, e zasb rosyjskopodobnych neologizmw Burgessa
obejmuje w sumie okoo 300 sw, podczas gdy on w wersji R uy ich blisko 1000
rwnie w miejscach, gdzie orygina posuguje si jzykiem standardowym (Stiller:
Burgess a sprawa polska, s. 223).
94 Katarzyna Lukas
(l. mn. Fecken). Nie brak czasownikw: pitschen (pi), krasten (kra),
sluschen (sysze), itzen (i), rabotten (pracowa). Czsto pojawiaj
si przymiotniki i przyswki: gluprig (gupi), starrig (stary), malenki,
bolschig. Cho trudno odmwi tumaczowi pomysowoci, to w jego
tekcie stylizacja nie narusza warstw jzyka tak gbokich jak skadnia.
Wystarczyoby zastpi rusycyzmy standardowymi wyrazami niemie-
ckimi, a tekst straciby jakikolwiek posmak odmiennoci. Poza tym
tumacz posuguje si niemczyzn literack, niekiedy tylko stylizowan
na jzyk potoczny.
Aby unaoczni rnice w strategiach translatorskich Roberta Stillera
i Wolfganga Kregego, porwnajmy pocztek rozdziau V pierwszej czci,
gdzie bohater opisuje pocztek typowego dla jego trybu ycia wieczoru:

What happened, though, was that I woke up late (nearly seventhirty by my watch)
and, as it turned out, that was not so clever. You can viddy that everything in this
wicked world counts. You can pony that one thing always leads to another. Right
right right. My stereo was no longer on about Joy and I Embrace Ye O Ye Millions,
so some veck had dealt it the off, and that would be either pee or em, both of them
now being quite clear to the slooshying in the living-room and, from the clink clink
of plates and slurp slurp of peeting tea from cups, at their tired meal after the days
rabbiting in factory the one, store the other. The poor old. The pitiable starry. I put
on my over-gown and looked out, in guise of loving only son, to say:
Hi hi hi, there. A lot better after the days rest. Ready now for evening work
to earn that little bit. (Burgess 40)

Robert Stiller, wersja R:


A faktycznie tak wyszo, e zbudziem si pno (koo sidmej trzydzieci na
moim zegarku) i pokazao si, e to nie byo rozumne. Zrazu wida, jak wszystko
liczy si na tym niecharoszym wiecie. W try miga pajmiosz, jak jedno prowadzi
do drugiego. Recht recht recht. Moje stereo ju nie zasuwao e Rado i e Ucisk
Ucisk Wam Miliony, wic kto je musia wykluczy, czyli e ojczyk albo maciocha,
oboje teraz dawszy si odliczno sysze w bywalni (to znaczy stoowej) i sdzc
po tym brzk brzk talerzy i siorb siorb czaju ze stakanw, siedzcy przy swoim
wymczonym arciu po caym dniu pracolenia on w tej farbiarni, a ona w maga-
zynie. Bidne chryki. Pieczalne drewniaki. Woyem podom i wyjrzaem do nich,
przebrany za kochajcego jedynaka.
Cze cze cze zagaiem. Odpuciem se ten dzionek i ju mi git. Teraz
mog i na wieczr popracoli, eby ciut zarabota. (Stiller R 49)

Robert Stiller, wersja A:


A faktycznie tak wyszo, e zbudziem si lejt ynaf (koo sidmej trzydzieci
u mnie na kloku) i okazao si, e to nie byo rozumne. Zaraz wida, jak ewryting
liczy si na tym niedobrym wiecie. I atwo tu anderstend, jak jedno prowadzi do
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 95
drugiego. Rajt rajt rajt. Moje stereo ju nie zasuwao e Rado i e Ucisk Ucisk
Wam Miliony, wic musia je kto swicz of, czyli e ojczyk albo maciocha, oboje
teraz dajcy si wybornie sysze w bywalni (to znaczy stoowej) i sdzc po tym
brzk brzk talerzy i siorb siorb czaju z kapw, siedzcy przy swoim wymczo-
nym arciu po caym dniu pracolenia on w tej farbiarni, a ona w markecie. Bidne
chryki. Mizerne drewniaki. Woyem podom i wyjrzaem do nich, przebrany za
kochajcego jedynaka.
Cze cze cze zagaiem. Odpuciem se ten dzionek i ju mi git. Teraz
aj ken go na iwning popracoli, tu get jaki zarobek. (Stiller A 50)

Wolfgang Krege:
Wie sichs nun traf, wachte ich spt auf (gegen halb acht, nach meiner Uhr), und
das war nicht so gut, wie sich herausstellte. In dieser bsen Welt kommt es eben
auf jede Kleinigkeit an, und eins ergibt immer das andere. Schn, schn, schn!
Aus dem Stereo kam nichts mehr von O Freude und Seid umschlungen, Millionen,
also mute irgendwer abgeschaltet haben, entweder Pe oder Em, die nun beide ganz
deutlich im Wohnzimmer zu sluschen waren. Nach dem Schirrschirr von den Tellern
und dem Schlurrpschlurrp vom Teetrinken saen sie bei ihrer mden Mahlzeit, er
abgeschlafft vom Rabotten in der Fabrik, sie vom Supermarkt. Die armen Altchen,
die bedauernswerten Starris! Ich zog den Morgenrock ber und schaute hinaus, in
Gestalt des lieben einzigen Sohnes. Ich sagte:
Na, ihr? Geht mir schon wieder viel besser, nach so einem Tag Ausruhen. Jetzt
bin ich fr den Abend gerstet und kann ein bichen was verdienen gehen17.

W wersji R Robert Stiller siga nie tylko po rusycyzmy (niecha-


roszy, pajmiosz, odliczno, czaj, stakan, magazyn, zarabota), ale te
i germanizmy (recht recht recht), neologizmy (pracoli), neosemantyzmy
(zrazu w znaczeniu od razu), elementy argonu (git), jzyka po-
tocznego (odpuciem se, ciut), wulgaryzmy (arcie). Rwnie w wersji
A pojawiaj si nie tylko liczne anglicyzmy leksykalne i skadniowe
(atwo tu anderstend), ale i rusycyzmy (czaj) czy te niby-rosyjskie
neosemantyzmy (drewniaki). Nawet tak niewielki fragment pokazuje, e
kady z tekstw Stillera to istny lingwistyczny fajerwerk.
Stylizacja na jzykow odmienno w wersji Wolfganga Krege jest
w tym miejscu bardzo dyskretna. Pojawiaj si jedynie dwa rosyjskie
czasowniki (wzgldnie rzeczownik odczasownikowy): sluschen, rabotten
podczas gdy w oryginale jest ich duo wicej (viddy, pony, slooshy-
ing, peeting, rabbiting). Rodzice to Starris, co odpowiada okreleniu
starry u Burgessa. Poza tym tekst nie jest szczeglnie nacechowany,
17
A. Burgess: Die Uhrwerk-Orange. Roman. Aus dem Englischen von Wolfgang
Krege. Stuttgart: Klett-Cotta 1993, s. 53. Dalsze cytaty z tego wydania oznaczone
w tekcie jako Krege z podanym numerem strony.
96 Katarzyna Lukas
moe uchodzi za potoczn narracj niemieckiego nastolatka moe
troch udziwnion, ale bynajmniej nie szokujc. Na jej tle znacznie
mniej wyranie ni u Burgessa i Stillera odznaczaj si fragmenty biblij-
no-patetyczne. Przypomnijmy raz jeszcze wypowied Alexa skierowan
do kolegi spotkanego po latach:

Viel Zeit vergangen ist seit jenen toten und entschwundnen guten Tagen. Unter
der Erde, hr ich, ist der arme Georgie, der gute Doofie ist ein roher Millizent,
und hier begegnen wir uns, du und ich. Was gibt es Neues, alter Droog, von dir zu
hren? (Krege 199)

Dawno dawno dawno, jak przeminwszy i umary te pikne dni. No i siejczas


bidny oryk, podobnie, spoczywa w piachu, ze starego Joopa zrobi si rozbest-
wiony poli mili cyjniak, tu wszelako ty jest i jam tu jest. I jakowe to nowiny
rzekniesz mi, stary druku? (Stiller R 185)

Dawno dawno i dawno ego, jak did go i umary te pikne dni. No i nowedejz
bidny Dordyk, podobnie, spoczywa w piachu, ze starego Joopa zrobi si roz-
bestwiony poli mili cyjniak, tu wszelako ty jest i jam tu jest. I jakowe to nowiny
rzekniesz mi, stary budku? (Stiller A 190)

W obu wersjach polskich daje si sysze stylistyczny rozdwik


midzy podniosym wszelako ty jest i jam tu jest a kolokwializmami
i barbaryzmami. W tekcie niemieckim brak tego kontrastu (hier begeg-
nen wir uns, du und ich). Wobec braku wyranego stylistycznego zr-
nicowania jzyka poszczeglnych bohaterw w przypadku tumaczenia
niemieckiego trudno mwi o dramatycznym zderzeniu dwch kultur:
zdemoralizowanych nastolatkw i reszty spoeczestwa. Konfrontacja ta
odbywa si w paszczynie fabularnej, ale niekoniecznie jzykowej.
Reasumujc mona stwierdzi, e w omwionych przekadach kul-
turowa odmienno obecna u Burgessa realizowana jest w rnym
stopniu i rnymi rodkami. Robert Stiller skupia si na jzyku, ktry
jest dla niego podstawowym wyrnikiem Innego. Obydwie wersje,
R i A, przedstawiaj nie tyle apokaliptyczny obraz zdegenerowa-
nego spoeczestwa angielskiego w bliej nieokrelonej przyszoci, ile
antyutopijn wizj jzyka polskiego tak, jaka w danym momencie
historycznym wydawaa si tumaczowi prawdopodobna. Odmienno
kulturowa rozumiana jest tu jako kontrast midzy polszczyzn dzisiejsz
a jej hipotetycznym stanem za sto czy dwiecie lat. Powie Burgessa
zostaa wic potraktowana w pewnym stopniu pretekstowo.
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 97
Lektura transpozycji Wolfganga Krege nasuwa wniosek, e jzyk jest
w niej spraw drugorzdn, zwykym nonikiem fabuy, a niekiedy tylko
lingwistyczn zabaw. Autor tumaczenia nie uwaa za prawdopodobne,
by jzyk niemiecki mg kiedykolwiek ulec rusyfikacji. Taki hipotetycz-
ny wariant mona by rozwaa najwyej w odniesieniu do byej NRD
gdyby nie to, e przekad powsta ju po zjednoczeniu Niemiec,
kiedy wszelkie tego typu spekulacje straciy racj bytu. Nie wydaje si
te, by powstaniu przekadu towarzyszya wiadomo ewolucji jzy-
ka niemieckiego. Krege traktuje lingwistyczny eksperyment Burgessa
znacznie mniej powanie ni Stiller, a ju na pewno nie w kategoriach
ostrzeenia przed skutkami zjawisk widocznych ju dzi.
W kontekcie przekadw A Clockwork Orange warto par sw
powici adaptacji filmowej pod tym samym tytuem, zrealizowanej
w roku 1971 przez amerykaskiego reysera Stanleya Kubricka. Ekra-
nizacja stanowi wszak szczeglny rodzaj przekadu intersemiotycznego
(uywajc okrelenia Romana Jakobsona). Niezalenie od negatywnej
oceny samego Burgessa18, a take Roberta Stillera19, nie ulega wtpli-
woci, e film ten jest wybitnym dzieem kinematografii.
Kulturow odmienno wiata przedstawionego, jego uinnienie
osignito na ekranie innymi rodkami ni w omwionych tumacze-
niach. W dialogach i monologach gwnego bohatera wykorzystano co
prawda elementy osobliwej Burgessowskiej mowy, jednak pojawiaj
si one przede wszystkim na pocztku filmu i w miar rozwoju akcji
schodz na dalszy plan, nie angaujc specjalnie uwagi widza. Podobnie
dzieje si w przypadku dubbingu niemieckiego. Antyutopijna kulturowa
odmienno u Kubricka manifestuje si przede wszystkim w pasz-
czynie wizualnej: w odrealnionej, wrcz surrealistycznej scenografii.
Bar z pocztkowych sekwencji filmu wcale nie wyglda jak knajpa:
to bliej nieokrelona przestrze wypeniona kiczowatymi symbolami
erotycznymi. Zrujnowany teatr jako miejsce bjki dwch gangw, puste
ulice w formie tuneli, sceneria nocnego miasta przypominajca krajo-
braz ksiycowy albo efekt katastrofy atomowej wszystko to skada
18
Zob. A. Burgess: Nakrcana pomaracza na nowo wyssana. Wstp do nowego
wydania amerykaskiego. W: A. Burgess: Nakrcana, s. 195199. Tekst pochodzi
z roku 1986 i poprzedza edycj ksiki uzupenion o ostatni, 21. rozdzia, ktry w po-
przednich wydaniach amerykaskich pomijano. Kubrick rwnie zekranizowa powie
bez pierwotnego zakoczenia.
19
Okrutnie spyca on [film przyp. K.L.] i wulgaryzuje ksik, na ktrej do
luno zosta oparty por. Stiller: Kilka spryn, s. 204.
98 Katarzyna Lukas
si na przeraajc futurystyczn wizj, filmow antyutopi. Kulturow
obco tego wiata, odczuwan przez widza, potguje zestawienie obra-
zw z podkadem muzycznym: kompozycjami Rossiniego, Beethovena
czy Rimskiego-Korsakowa, towarzyszcymi scenom przemocy i gwatu.
Dochodzi tu zatem do podwaenia kulturotwrczej roli muzyki, ktra
z zaoenia ma uszlachetnia czowieka i agodzi obyczaje. Podobne
wyobcowanie muzyki nastpuje te zreszt w powieci Burgessa, tyle
e na ekranie wypada ono znacznie bardziej sugestywnie.

4. Podsumowanie

Odmienno kulturowa sztucznie skonstruowana w utworze moe by


rwnie trudnym problemem translatorskim, co rnice kodw kulturo-
wych istniejce w realnym wiecie. W przekadzie mona sobie z ni ra-
dzi rodkami jzykowymi lub wizualnymi (w przypadku ekranizacji).
Omwione rnojzyczne wersje A Clockwork Orange Burgessa
pokazuj, e pokonywanie barier kulturowych w tumaczeniu nie musi
si dokonywa w obszarze kodw kulturowych (a wic w nawizaniu
do czynnikw pozatekstowych), lecz w planie czasowym, obecnym w
samym tekcie przekadu, a dotyczcym antycypowanych przemian j-
zyka docelowego. Oczywicie, w najwikszym stopniu uwidacznia si
to w wersjach polskich: przekady Roberta Stillera rozgrywaj nie
tyle opozycj kultury angielskiej i polskiej, ile raczej kontrast midzy
jzykiem docelowym dzi i w przyszoci. U Wolfganga Kregego ten
wewntrztekstowy kontrast kulturowy manifestuje si bardziej w samej
fabule ni w warstwie jzykowej. Ukazana w tumaczeniach kultura nie
jest za kultur angielsk, polsk czy niemieck, lecz formacj zgloba-
lizowan elementem uniwersalnej antyutopii.
W ostatecznym bilansie wypada za stwierdzi, e oba przekady
Roberta Stillera nios przesanie gbsze zarwno od oryginau, jak i od
wersji niemieckiej. To, co u Burgessa i Kregego jest w gruncie rzeczy lin-
gwistycznym eksperymentem oderwanym od tendencji wspczesnego j-
zyka etnicznego i dlatego pozbawionym cech prawdopodobiestwa, polski
tumacz traktuje jako prezentacj zagroenia polszczyzny pod wpywem
obcej dominacji. Najlepszym tego dowodem jest fakt, e Stiller zmierzy
si z Burgessem dwukrotnie i niewykluczone, e dokona tego ponownie,
przekadajc ten sam utwr w zgermanizowanej wersji N, zapowiadanej
Konstruowanie kulturowej odmiennoci... 99
jako Sprynowa pomaracza. W ten sposb dzieje translatorskich prb
Stillera obrazuj histori rnych wpyww jzykowych, jakim podlegaa
polszczyzna w cigu ostatnich dziesicioleci. Jednoczenie za pokazuj
one, jak dzieo obce i jego przekad staj si dla tumacza rodkiem po-
znania hipotetycznej przyszoci wasnego jzyka. Niezalenie od oceny
lingwistycznych prognoz Stillera nie ulega wtpliwoci, e znalezienie
dla serii translatorskiej tak szczeglnej funkcji w docelowym systemie
literackim jest w historii przekadu ewenementem.



, ,
.
(A Clockwork Orange)
.
,
,
,
.
,
, .
, .
, .
, ,
.

KATARZYNA LUKAS

CONSTRUCTING CULTURAL ESTRANGEMENT IN POLISH AND GERMAN


TRANSLATIONS OF A CLOCKWORK ORANGE BY ANTHONY BURGESS

Summary

The paper deals with cultural estrangement as one of the crucial problems of trans-
lation and a common denominator of several approaches in todays translation studies
this aspect necessitates the consideration of both linguistic and cultural notions. The
illustrating example is the novel A Clockwork Orange by Anthony Burgess compared
with its three translations: German by Wolfgang Krege and two different Polish
100 Katarzyna Lukas
versions by Robert Stiller. In this case cultural estrangement is not conceived as a set
of differences between the British culture on the one hand and German and Polish ones
on the other, resulting in differences between the source and target text. It is understood
as artificially constructed estrangement of the world depicted in the original by means
of language. The main challenge to the German and Polish translator is to develop for
the translation a special language which would convey the idea of the social and cul-
tural dystopia presented by Burgess. Unlike Krege, who tries to just imitate the slang
of the original by using German mixed with Russian words, Stiller invents a Polish
language likely to be spoken in the future. Thus, translation can be seen either as a
purely theoretical linguistic experiment or as a means to explore the hypothetical future
of the target language.
RAFA KOZIELSKI

NADMIAR CZY NIEDOBR


ANGIELSKIEGO HUMORU
W PRZEKADZIE PRIDE AND PREJUDICE JANE AUSTEN

Humor angielski wrd odbiorcw nieanglojzycznych zawsze po-


siada tylu zdeklarowanych zwolennikw, co przeciwnikw. Nie jest
zjawiskiem rzadkim, e po wysuchaniu dowcipu, ktrego istoty polski
odbiorca nie jest w stanie uchwyci, art w kwituje on okreleniem
angielski dowcip, czyli mniej wicej taki, ktry tu, na historycznym
starym kontynencie, nie ma najmniejszej szansy na rozbawienie su-
chacza o korzeniach innych ni brytyjskie. Czy jednak jest cokolwiek
niewaciwego w tym, e przedstawiciele rnych kultur (w tym take
kultur literackich) rni si take, gdy chodzi o ironiczne spojrzenie
na rzeczywisto? Nie ulega bowiem wtpliwoci, e te same obiekty
reprezentantom odmiennych kultur nasuwaj rnorakie skojarzenia
i konotacje, co nieuchronnie prowadzi do powstania rnic semantycz-
nych, za reprezentowanie odmiennych krgw kulturowych moe owe
rnice pogbi. Nas, Polakw, nie zawsze bawi to, co Brytyjczykom
wydaje si przemieszne. Sprbujmy jednak rozway problem z odwrot-
nej perspektywy. Czy Brytyjczyka daoby si rozmieszy na przykad
tak popularnymi w Polsce dowcipami o bacy? Jakie skojarzenie rodzi
bowiem w umyle Polaka sowo baca. Dla wielu jest to przecie niemal
synonim sowa gral, za typowy gral-baca to nikt inny jak prosty,
posugujcy si gwar chopina, w portkach z parzenicami (pazenicami),
kierpcach, serdaku, kapelusiku z pirkiem lub wenianej czapeczce,
gotw w kadej chwili zdzieli swego adwersarza ciupag. Sama apa-
rycja i maniery bacy, jakiego znamy z dowcipw, mog wywoa u nas,
Polakw, salwy miechu. Lecz czy take u przecitnego Anglika? Rzecz
wysoce dyskusyjna. Przecie brytyjski highlander (cho i on, nie ma co
ukrywa, bywa obiektem artw) to czsto dumny i wojowniczy Szkot,
ktry w staroytnoci opiera si skutecznie miadcej sile rzymskiej
102 Rafa Kozielski
armii, za w czasach nowoytnych przybiera posta bohaterw (jak
choby William Wallace czy Robert Roy McGregor), przed ktrymi
dreli ze strachu angielscy krlowie i monowadcy.
Pora odnie powysze rozwaania do powieci Pride and Prejudi-
ce autorstwa jednej z najwybitniejszych pisarek angielskich przeomu
XVIII i XIX wieku Jane Austen. Tu i wdzie prbowano zarzuca
jej pisarstwu brak gbszych treci, zaciankowo i prowincjonaln
tematyk. Jednak zupenie inny punkt widzenia przyjmie ten czytelnik,
ktry postara si zgbi specyfik czasw (stanowic niezmiernie
istotny element szeroko pojmowanej kultury literackiej), w ktrych
przyszo y i tworzy pisarce, oraz koleje jej ycia, ktre raczej
trudno uzna za ciekawe czy bujne. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e
jeli spojrze na Angli z perspektywy rnych aspektw jej kultury
literackiej, XVIII wiek przynis pewn istotn zmian. Osiemnaste
stulecie wyrnio si tym, e czytanie przestao by przywilejem elit,
na co z kolei wpyn fakt, e wzroso znaczenie stanu mieszczaskie-
go. To wanie mieszczanie chcieli by bardziej wiatli i wyksztaceni,
w czym mg im pomc rozwj czytelnictwa, w tym take lektura
powieci. Jednak odbiorcami powieci mieli by ju nie tylko sami
panowie, lecz take (co niemniej tak samo wane) ich ony i crki.
Std wic w powieci angielskiej drugiej poowy XVIII wieku nie
mogo zabrakn scenek towarzyskich i elementw romansowych,
a ich akcja bya czsto opowiadana tonem z lekka artobliwym. Atry-
buty owe posiada take pisarstwo Jane Austen. Trudno doszukiwa
si w jej powieciach jakichkolwiek grnolotnych przesa czy treci
patriotycznych. Przemysaw Mroczkowski nazywa Austen skromn
prowincjonaln amatork literatk1, przyznajc jednak rwnoczenie,
e miaa ona nieprzecitne predyspozycje komediowo-satyryczne2.
Mona by polemizowa z nieco obcesowo brzmicym okreleniem
zawartym w poprzednim zdaniu, cho bezsporne jest, e Austen do
koca swego krtkiego i mao ekscytujcego ycia pozostaa sob
take w swym pisarstwie akcje jej powieci tocz si w wiecie
doskonale jej znanym, w ktrym sama ya i funkcjonowaa. Brak
w jej ksikach motyww i postaci z krgw wyszej arystokracji
czy chopstwa, poniewa sfery te byy pisarce cakowicie obce. Nie
1
P. Mroczkowski: Historia lireratury angielskiej. Wrocaw: Ossolineum 1999,
s. 323.
2
Tame.
Nadmiar czy niedobr... 103
zamierzaa take wplata w losy swoich bohaterw wielkich wsp-
czesnych wydarze historycznych nigdzie nie znajdziemy wzmia-
nek o wojnach napoleoskich czy Rewolucji Francuskiej. Jak pisze
Stapleton: Pisarka bya ponad tymi wydarzeniami. Oczywicie wie-
dziaa o nich i odczuwaa je, ale cechowaa j w doskonaym stopniu
angielska powcigliwo, tote uznaa, e the moving accidents was
not her trade (gwatowne wydarzenia nie s w jej gucie)3. Kci
si to by moe nieco z najbardziej stereotypowym postrzeganiem
angielskiego humoru, w ktrym niepoledni rol odgrywaj aluzje
do wspczesnej satyrykowi sytuacji spoeczno-politycznej lub wyda-
rze i postaci sprzed lat (np. popularny serial telewizyjny Allo, Allo).
Innymi sowy, czytelnika spodziewajcego si, e w ktrej ze swych
ksiek Austen wykpi niski wzrost Napoleona czy te osobliw pasj
Maksymiliana Robespierrea, polegajc na skracaniu ludzi o gow,
spotka gorzki zawd. Z drugiej jednak strony literat doszukujcy si
w powieciach autorki Dumy i uprzedzenia przymiotw typowych
dla brytyjskiego postrzegania rzeczywistoci na wesoo poczuje si
usatysfakcjonowany. S w nich bowiem te figury stylistyczne, ktre
kojarzone s niezmiennie z angielskim humorem, a wic ironia, sar-
kazm i absurd; nie brakuje te elementw zaskoczenia i nieprzewi-
dywalnoci czy wreszcie bezporedniego wymiania lub omieszenia.
W Pride and Prejudice na pierwszy plan zdaje si wysuwa ironia.
Wymianie i omieszenie wystpuj sporadycznie, lecz mona si na
nie natkn nawet w pierwszym rozdziale, gdzie autorka wali prosto
z mostu charakteryzujc pani Bennet:
She was a woman of mean understanding, little information, and uncertain temper.
When she was discontented she fancied herself nervous. The business of her life
was to get her daughters married; its solace was visiting and news4;

co autorka polskiego przekadu Anna Przedpeska-Trzeciakowska


tumaczy nastpujco:

Bya to kobieta maego umysu, miernego wyksztacenia i nierwnego usposo-


bienia. Kiedy j co gniewao, wyobraaa sobie, e cierpi na nerwy. Celem jej ycia
byo wydanie crek za m, radoci wizyty i nowinki5.

3
Tame.
4
J. Austen: Pride and Prejudice. Ware: Wordsworth Editions Limited 1999, s. 4.
5
J. Austen: Duma i uprzedzenie, Prze. A. Przedpeska-Trzeciakowska. Warszawa:
wiat Ksiki 2006, s. 7.
104 Rafa Kozielski
Rwnie dotkliwie autorka wymiewa jedn z postaci pojawiajcych
si pniej niejakiego pana Collinsa:

Mr Collins was not a sensible man, and the deficiency of nature had been but
little assisted by education or society; the greatest part of his life having been spent
under the guidance of an illiterate and miserly father; and though he belonged to
one of the universities, he had merely kept the necessary terms, without forming at
it any useful acquaintance6.

Pan Collins nie by rozumnym czowiekiem, a ani edukacja, ani odpowiednie


towarzystwo nie wspomogy niedostatkw jego umysu, gdy przez wiksz cz
ycia piecz nad nim sprawowa nieuczony a skpy ojciec. Cho pastor studiowa
na jednym z uniwersytetw, wykonywa tam tylko obowizkowe studenckie zajcia
i nie nawiza w tym czasie adnych poytecznych znajomoci7.

W swej przemiewczoci Austen nie bya litociwa ani dla pani


Bennet, ani dla pastora Collinsa. Co charakterystyczne dla caej powie-
ci, autorka ciepo i pochlebnie opisuje ludzi inteligentnych i chtnie
sigajcych po ksiki (jak na przykad pan Bennet czy jedna z jego
crek Elbieta), nieukw za czy prostakw zjadliwie omiesza (co
wskazywaem powyej). Lecz to przecie take charakterystyczna cecha
angielskiego poczucia humoru. Polski przekad pierwszego z zacyto-
wanych powyej fragmentw waciwie oddaje przesanie oryginau,
niepotrzebne jednak wydaje si wtrcenie sowa pastor przy tuma-
czeniu charakterystyki pana Collinsa. To prawda, e rzeczywicie peni
on t funkcj, jednake w zacytowanym fragmencie chodzio autorce
o uwiadomienie czytelnikowi jego gupoty i zacofania, za nazywajc
go (wanie w tym miejscu) pastorem, tumaczka obdarzya go pew-
nego rodzaju komplementem (pastor, a wic tym samym duchowny, to
na og czowiek ze sporym zasobem wiedzy).
Generalnie jednak to ironia, nie bezporednie omieszanie, jest najin-
tensywniej wykorzystywanym rodkiem z repertuaru chwytw typowych
dla humoru angielskiego. Mona si wic zastanawia, czy przekad odda
w peni wirtuozowskie wrcz posugiwanie si tym instrumentem przez
Jane Austen. Idc tym tropem, naley zbada, czy w przetumaczonych
komentarzach narratorki i wypowiedziach bohaterw, tak jak w pier-
wowzorach, zachodzi niezgodno pomidzy dosownym znaczeniem
wypowiedzi, a jej sensem figuratywnym (a tym samym finalnym). Gdyby
6
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 48.
7
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 73.
Nadmiar czy niedobr... 105
bowiem niezgodnoci takiej zabrako i sens figuratywny odgrywaby
rol elementu uzupeniajcego znaczenie dosowne, lub, co gorsza, dany
fragment wypowiedzi staby si w zupenoci zgodny z interpretacj
dosown i kontekstem albo te idealnie spjny z pozostaymi fragmen-
tami, udaremnioby to ironizujc (i tym samym najbardziej typow dla
angielskiego poczucia humoru) funkcj oryginau. Gdyby tumaczka
postawia na zbyt dosowne przekadanie myli narratorki i bohaterw,
pominaby w specyficzny, lecz jake istotny, humorystyczny (a do-
kadnie: ironiczno-sarkastyczny) aspekt powieci. Z podobn sytuacj
moglibymy mie do czynienia, gdyby tumaczka nie potrafia odda
nadmiernej patetyzacji wypowiedzi lub i nie dostrzega racej sprzecz-
noci midzy stylem a tematem (wyolbrzymienie).
Rozwaania szczegowe rozpoczn od tych fragmentw powieci,
w ktrych przekadzie (jeli zaoymy, e s ironizujce) sens figuratywny
powinien sta w sprzecznoci ze znaczeniem dosownym.
W pierwszym rozdziale czytelnik ma okazj ledzi bardzo zabawny
dialog pomidzy rodzicami piciu panien na wydaniu dowcipnym
i niezwykle oczytanym panem Bennetem oraz jego ograniczon, gupaw
maonk, ktrej jedyn yciow pasj s zabiegi wok wydania crek
za m. Gdy wic natrtna pani Bennet zamcza ma opowiadaniami
o przystojnym i zamonym modziecu z ssiedztwa (rzecz jasna po-
tencjalnym mu dla jednej z crek) i kategorycznie nakazuje, aby pan
Bennet zoy mu wizyt, ten ze stoickim spokojem odpowiada:

I see no occasion for that. You and the girls may go, or you may send them by
themselves, which perhaps will be still better, for as you are as handsome as any
of them, Mr Bingley might like you the best of the party8.

Nie widz po temu powodw. Moesz pojecha ty z dziewcztami albo jeszcze


lepiej wylij je same, bo przecie jeste rwnie adna jak one i jeszcze ciebie
wybierze9.

W oryginalne pani Bennet moga (zdaniem jej maonka) spodoba


si najbardziej ze wszystkich. Tumaczka posza nieco dalej, w jej wersji
zachwycony pan Bingley wrcz wybierze pani Bennet (w domyle
na on). Jake oczywista ironia kryje si w sowach zmczonego
paplanin ony ma. Przedpeska-Trzeciakowska zmienia nieco sens

8
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 4.
9
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 6.
106 Rafa Kozielski
wypowiedzi (od spodobania si do obrania sobie kobiety za on droga
bardzo daleka). W tym jednak przypadku uzyskaa dodatkowo efekt
drwiny ukryty za pozornym komplementem. Chodzi o to, e ironia za-
warta w wypowiedzi oryginalnej nie opiera si na a tak horrendalnej
sprzecznoci. (M doskonale wiedzia o tym, e liczcy okoo dwudzie-
stu lat pan Bingley nie miaby najmniejszej ochoty umizgiwa si do
jego maonki matki piciu dorosych crek; z drugiej jednak strony
nierzadko zdarza si, e matki s wci bardziej atrakcyjne od swych
dorosych dziewczt i gdyby pani Bennet bya tak wanie kobiet,
mogaby rzeczywicie, bez adnych dalszych konsekwencji, spodoba si
modziecowi.) Sprzeczno ukryta w przekadzie jest o wiele bardziej
oczywista (co jest ze wszech miar korzystne dla wystpienia dodatkowego
efektu drwiny) pan Bingley w adnym wypadku nie wybraby sobie
za on wanie pani Bennet, nawet gdyby bardzo mu si podobaa,
choby dlatego, e bya kobiet zamn i miaa picioro dzieci.
Z kolei w rozdziale pitym autorka opisuje rodzin Lucasw zna-
jomych Bennetw. Ile ironii ukrytej jest w zdaniu charakteryzujcym
pani Lucas (nie jest to jednak ironia godzca bezporednio w ni sam,
ofiar jest po raz kolejny pani Bennet):

Lady Lucas was a very good kind of woman, not too clever to be a valuable
neighbour to Mrs Bennet10.

Lady Lucas bya kobiet poczciw, lecz nie na tyle mdr, by stanowi cenne
ssiedztwo dla pani Bennet11.

Wbrew pierwszemu wraeniu, wykpiwana jest tutaj gupota drugiej


z pa. Austen w mistrzowski sposb zadrwia z jej predyspozycji intelek-
tualnych, ukrywajc to pod paszczykiem pozornej krytyki pod adresem
pani Lucas. Wyjanienie pojawia si jednak dopiero w pitym rozdziale
ksiki, gdzie czytelnik jest ju zaznajomiony z postaci pani Bennet
i jej systemem wartoci. Przekad interpretuje fragment jak najbardziej
waciwie.
Jednak ironia moe take ujawni si w postaci nadmiernej patety-
zacji. S przecie w utworach literackich postacie nieposiadajce daru
wymowy w stopniu, ktry pozwalaby im wystpowa w roli mwcy,
czy te osoby dysponujce bardzo niewielkim zasobem sownictwa czy
10
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 13.
11
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 20.
Nadmiar czy niedobr... 107
wiedzy. Poprzez woenie w usta takich wanie osb treci niezmiernie
powanych i wzniosych, a wic dla nich cakowicie nienaturalnych,
autorzy uzyskuj efekt ironii. Tak wanie czyni Jane Austen, gdy opi-
suje moment, w ktrym ociay umysowo pan Collins owiadcza si
Elbiecie. Wygasza on najpierw przydugaw mow, mieszn i aosn
zarazem. Moda kobieta odmawia i wtedy nastpuje najbardziej komiczny
moment, gdy niezraony niczym pastor wznosi si na wyyny swych
moliwoci krasomwczych i zaczyna wylicza swoje zalety, Elbiecie
za wypomina jej rzekome niedoskonaoci:

You must give me leave to flatter myself, my dear cousin, that your refusal of
my address is merely words of course. My reasons for believing it are briefly these:
It does not appear to me that my hand is unworthy of your acceptance, or that the
establishment I can offer would be any other than highly desireable. My situation
in life, my connection with the family of de Bourgh, and my relationship on your
own, are circumstances highly in my favour; and you should take it into further
consideration that in spite of your manifold attractions, it is by no means certain
that another offer of marriage may ever be made you. Your portion is unhappily so
small that it will in all likelihood undo the effects of your loveliness and amiable
qualifications. As I must therefore conclude that you are not serious in your rejection
of me, I shall choose to attribute it to your wish of increasing my love by suspense,
according to the usual practice of elegant females12.

Musisz pozwoli, droga kuzynko, bym jednak pochlebia sobie, i owa rekuza
to nic innego jak czcze sowa. A oto pokrtce powody, dla ktrych tak sdz: nie
wydaje mi si, aby moja osoba bya z parti dla ciebie czy te by ycie, jakie
ci ofiarowuj, byo do pogardzenia. Sytuacja moja, stosunki z rodzin de Burgh
i pokrewiestwo z wami to okolicznoci przemawiajce wyranie na moj korzy.
Poza tym musisz pamita, e mimo rozlicznych twych zalet, moesz nie spotka
si ju nigdy z propozycj maestwa. Posag twj, niestety, jest tak niewielki, i
moe wniwecz obrci wszystko, co twa uroda i mie usposobienie zdolne s sprawi.
Dlatego te pozwol ufa sobie, i odrzucajc mnie, nie mwisz powanie. Myl,
i chcesz, by mio moja, karmiona niepewnoci wzrosa jeszcze bardziej. Zwykle
tak wanie postpuj wytworne mode damy13.

C za zadufanie i megalomania! Jak jednak z nadmiern patetyzacj


fragmentu radzi sobie tumaczka? W tym bowiem przypadku zachowanie
owej nadmiernej patetyzacji jest warunkiem koniecznym, aby fragment
tekstu pozosta ironiczny w wymowie, a tym samym typowy dla humoru
angielskiego. W przekadzie rzucaj si w oczy pewne uproszczenia.
12
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 7576.
13
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 110.
108 Rafa Kozielski
Fragment [] or that the establishment I can offer would be any other
than highly desirable mg zosta przeoony niezwykle kwiecicie, np.
[] lub e ognisko domowe, jakie bybym w stanie ci stworzy, mo-
goby nie by szczytem twych marze14. Znajdujemy za tylko suche,
mao patetyczne i mao zgodne ze znaczeniem dosownym stwierdzenie:
[] czy te by ycie, jakie ci ofiarowuj, byo do pogardzenia15, co,
rzecz jasna, umniejsza nieco komizm owej pyszakowatej przemowy.
Z drugiej jednak strony cao brzmi w ustach pana Collinsa nienaturalnie
i sztucznie, wic ostateczny efekt zosta zachowany.
Na koniec naleaoby jeszcze odnie si do tzw. czarnego humoru,
ktry take (cho w mniejszym stopniu ni ironia) zawarty jest w typowo
angielskich skeczach, scenkach czy dowcipach. Na makabryczny art na
temat poczyna swej gupawej ony pan Bennet pozwala sobie, kiedy
dowiaduje si o zym samopoczuciu jednej z crek:

Well, my dear, said Mr Bennet, when Elizabeth read the note aloud, if your
daughter should have a dangerous fit of illness, if she should die, it would be a comfort
to know that it was all in pursuit of Mr Bingley, and under your orders16.

No, kochaneczko zwrci si pan Bennet do ony, gdy Elbieta odczytaa


gono kartk jeli ci crka zapadnie ciko na zdrowiu albo jeli umrze, bdziesz
si zawsze moga pociesza wiadomoci, e zrobia to, apic pana Bingleya na
ma i postpujc cile wedle twoich zalece17.

Mimo pewnych zmian znacze dosownych (pursuit gonitwa,


denie do czego, to przecie nie to samo co apanie), tumaczenie
zachowuje nadal du doz ironii.
Podsumowujc, przekad nie zawsze dorwnuje oryginaowi, jeli
chodzi o kunszt posugiwania si humorem angielskim. Nie oznacza to
jednak, e humoru owego w polskim przekadzie brak. Nie ma go tam
ani zbyt duo, ani zbyt mao. Dawka jest rozsdna, co przy zaoeniu,
e w nadmiarze wszystko szkodzi, wydaje si opini ze wszech miar
pochlebn.

14
Tum. moje R.K.
15
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 110.
16
J. Austen: Pride and Prejudice, s. 23.
17
J. Austen: Duma i uprzedzenie, s. 33.
Nadmiar czy niedobr... 109

. , ,
,
.
.
, : (
), , , .
. ,
. ,
. ,
o, -
.
.

RAFA KOZIELSKI

TOO MUCH OR TOO LITTLE ENGLISH HUMOUR


IN JANE AUSTENS PRIDE AND PREJUDICE?

Summary

English sense of humour is very specific. Not all non-British people are able to un-
derstand British jokes, as they grew up in different reality and their mentality is distinct.
Jane Austen uses English humour in a brilliant way. The novel Pride and prejudice is
full of stylistic figures typical for British sense of humour: irony (the most important
one), sarcasm, absurdity, surprise and direct jeering at certain protagonists. Translating
the book was not an easy task. Direct meaning of words and sentences was one problem,
another one was expressing their hidden comedy. The next obstacle is two hundred-year
generation gap. Obviously, English humour which the readers find in Polish version
is not so excellent. However, Anna Przedpeska-Trzeciakowska did really a good job.
The amount of English humour and its quality in her translation is really satisfactory
for a Polish reader.
MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO

OSOBLIWOCI KULTUROWE W MUSICALACH I ICH


PRZEKADACH (ROCK-OPERA JESUS CHRIST SUPERSTAR)

W artykule powiconym muzycznej estetyce w twrczoci Waltera


Patera Ewa Borkowska1 stwierdza, e wzajemne przenikanie si jest
jedn z najbardziej charakterystycznych cech wspczesnej sztuki. Przy-
taczajc teori Waltera Patera, zauwaa ona, e w procesie artykulacji
tego, co z istoty jest niewyraalne i nie posiada formy, sztuka jako taka
dy w stron rytmicznoci, pieni i piewu, dlatego to wanie muzyka
jest idealnym kryterium oceny dla sztuki, bdc obszarem lub miejscem
usytuowanym poza tradycj estetyczn, z ktrej si wywodzi.
Pater w eseju powiconym szkole malarstwa Giorgione stwierdza,
e kada ga sztuki posiada wasne, indywidualne cechy, ktrych nie
da si przetumaczy na inn sztuk. Jest to cile zwizane z materi,
ktr operuj: muzyka dwikiem, poezja sowem, malarstwo kolorem.
I chocia obraz moe by poetycki, a wiersz obrazowy, to esencj obrazu
jest prezentacja graficzna czy te malarsko, a wiersza poetycko.
Dlatego wanie przenikanie si sztuk ma na celu wzajemne oddziaywa-
nie w celu dostarczenia sobie nawzajem nowych si. ([] not indeed
to supply the place of each other, but reciprocally to lend each other new
forces2). Wszystkie przejawy sztuki nieustannie d w swoim kierun-
ku i przenikaj si nawzajem, ale rzdzi nimi sia jeszcze potniejsza,
a mianowicie wszystkie aspiruj do pozycji muzyki, ktra jest form
idealn i skoczon. Pater okrela muzyk mianem great Andersstreben of
all arts, czyli miejscem, ktre czy wszystkie pozostae sztuki, generuje
muzyczny kodeks i podlege mu pozostae akty artystyczne.
1
Zob. E. Borkowska: Walter Paters Musical Aesthetics of Temporality. W:
(Aesth)etics of Interpretation. Essays in Cultural Practice. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu lskiego 2000.
2
W. H. Pater: The School of Giorgione. Dostpny pod adresem: <http://www.victo-
rianweb.org/authors/pater/renaissance/7.html>.
112 Magdalena Barczewska-Skarbo
But there is even a wider striving than that of each art to the condition of some
other art, namely, the aspiring of all art towards the principle of music; music being
the typical, or ideally consummate art, the object of the great Andersstreben of all
art, of all that is artistic, or partakes of artistic qualities3.

Paradoks muzyki polega na tym, e cho jest nierozerwalnie zwizana


z pozostaymi przejawami dziaalnoci kulturalnej ludzi, pozostaje od
nich inna. Jej odmienno przejawia si w tym, e jako jedynej udaje si
jej zatrze rnice midzy form a treci, co jest deniem i staraniem
wszystkich pozostaych sztuk, ktrym ze wzgldu na ich przywizanie
do materii to si nie udaje.
Przenikanie si sztuk i proces transpozycji elementw jednej z nich
do drugiej przywodzi na myl proces przekadania pomidzy dwoma
systemami semiotycznymi. Pytanie, czy muzyka jest autonomicznym
systemem semiotycznym od wielu lat pozostaje kwesti do koca nie-
rozstrzygnit ze wzgldu na rnorodno opinii prezentowanych przez
muzykologw, jzykoznawcw i badaczy literatury4. Wikszo z nich
popiera jednak tez, e wszelkie dziea sztuki (zarwno poetyckie, jak
i muzyczne) s komunikatami, a wystpujce pomidzy nimi rozbie-
noci polegaj jedynie na odmiennoci kodw5. Std istnieje wsplna
paszczyzna dla tych komunikatw, przez co mona je porwnywa
i przenosi do innego systemu znakw. Zauwaano analogi pomidzy
mow a jzykiem muzycznym, dopatrujc si w tym drugim podobnej
struktury, pozwalajcej na analiz gramatyczn dziea muzycznego. Kady
utwr skada si z pojedynczych fraz muzycznych posiadajcych spe-
cyficzne cechy: tonacj, agogik, rytmik, a pomidzy poszczeglnymi
sekwencjami muzycznymi zachodz okrelone zwizki wpywajce na
budow ogln dziea. Tak wic:
Kady piew, kady utwr naley rozwaa jako integralny system, autonomicz-
ny w stosunku do wszystkich innych. Jako taki posiada on sw wasn semantyk,
syntagmatyk, syntaks, fonologi i swoje paradygmaty6.

Obok analogii pomidzy budow dziea literackiego i muzycznego,


due podobiestwo pomidzy nimi zauway mona na paszczynie
3
Tame.
4
Zob. E. Bias-Pleszak: Jzyk a muzyka. Lingwistyczne aspekty zwizkw interse-
miotycznych. Katowice: WU 2005, s. 1730.
5
Tame, s. 18.
6
Tame, s. 19.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 113
pragmatycznej. Oczywicie, istniej rnice w zakresie funkcji, jakie
spenia utwr literacki i muzyczny, gdy w muzyce zdecydowan do-
minant jest funkcja estetyczna dca do wywoania u odbiorcy uczu
estetycznych oraz funkcja emotywna, odzwierciedlajca stany psychiczne
twrcy dziea czy te podmiotu lirycznego w przypadku piosenki. Nie da
si jednak zaprzeczy, e wiele utworw muzycznych (w szczeglnoci
piosenek) spenia rwnie pozostae funkcje charakterystyczne dla wypo-
wiedzi literackiej. O funkcji impresywnej i wychowawczej dziea muzycz-
nego mwi moemy w przypadku tych utworw, ktre od wiekw s
odbierane jako apele, nawoywanie do dziaania; ktre bdc pretekstem
do podejmowania wielu dziaa w paszczynie pozaliterackiej stay si
specyficznymi manifestami myli rewolucyjnej (np. Etiuda rewolucyjna
Fryderyka Chopina, Marsylianka, Mazurek Dbrowskiego).
Dlatego te, cho w pimiennictwie pojawiaj si gosy przeciwne,
podwaajce hipotez, e muzyka to odmienny kod znakw semiotycz-
nych, gdy jzyk odnosi si do arbitralnych znakw pozajzykowych
i wyraa myli, a funkcj muzyki jest jedynie odzwierciedlanie uczu7,
nie da si zaprzeczy, e istnienie warstwy muzycznej w dziele litera-
ckim (czy to poprzez akompaniament, czy te bezporednie nawizanie
jzykowe poprzez tytu np. fuga, pie) ma niebagatelny wpyw na
warstw jzykow, organizuje jego form, dodaje treci emocjonalne,
ktre czsto nie s w nim obecne explicite.
Prbujc odpowiedzie na pytanie, czy warstwa muzyczna jest
kategori odmiennoci w tekcie literackim, ktry nastpnie zostaje
przetransponowany na jzyk obcy, mona posuy si dwiema koncep-
cjami wywodzcymi si z estetyki muzycznej, obecnymi ju od dawna
w dyskusjach nad stosunkiem muzyki do rzeczywistoci i zwizkw
muzyczno-jzykowych. Pierwsza koncepcja autonomiczna mwi, e
muzyka jest wiatem autonomicznym, rzdzcym si wasnymi prawami,
nie bdcym odbiciem wiata realnego, ani te zjawisk psychicznych8.
W zwizku z tym jest ona niezalena od wiata rzeczywistego, nie
odnosi si do adnego zjawiska, ktre byoby treci dziea. Dlatego
te, analizujc przekad tekstu piosenki, warstw muzyczn tego utworu
naleaoby potraktowa w zupenie odmiennych kategoriach ni tekst
sowny.
7
Zob. K. Pisarkowa: Muzyka jako jzyk. Prace Jzykoznawcze/Uniwersytet Jagiel-
loski. Z. 97, 1988, s. 1340.
8
Encyklopedia muzyki. Red. A. Chodkowski. Warszawa 1995, s. 239.
114 Magdalena Barczewska-Skarbo
Druga za orientacja estetyczna traktuje utwory muzyczne jako twory
heteronomiczne czyli ujawniajce

[] co od nich samych odmiennego []. Heteronomiczna estetyka


metafizyczna twierdzi, e poprzez dzieo muzyczne inkarnuje si wprost
praistota bytu; estetyka wyrazu stwierdza, e w utworze muzycznym ujawnia
si ycie psychiczne twrcy lub te uoglnione zjawiska psychiczne: este-
tyka naladownictwa uwaa, i muzyka moe wprost naladowa zjawiska
realne9.

Ograniczajc niniejsze rozwaania do piosenek, mona stwierdzi, i


to drugie podejcie estetyczne w konsekwencji implikuje rwnie tez, e
muzyka bdca podkadem tekstu literackiego jest take bytem odrbnym,
ktry w tym przypadku uzupenia warstw tekstow, ukazujc psychik
i emocje podmiotu lirycznego lub naladujc zjawiska pozaliterackie.
Analizujc utwr wokalny, badacz musi wej w obszar rozwaa
interdyscyplinarnych; muzykolog nie moe jedynie skupi si na war-
stwie instrumentalnej, gdy pewne funkcje tego dziea speniane s
przez tekst i w pewnym sensie przy jednostronnej analizie mogyby
zosta usunite z warstwy muzycznej. I odwrotnie, badacz literatury,
w trakcie swych bada nad tekstem w szczeglnoci piosenk
i jej odmian estradow nie moe skupi si jedynie na sowie,
pomijajc w zupenoci aspekt dwikowy, gdy w procesie recepcji
tego utworu warstwa dwikowa odgrywa niebagateln rol, odzwier-
ciedlajc na przykad nastrj (poprzez tonacj dur-moll czy agogik), lub
charakterystyk postaci (poprzez sonorystyk). Dlatego muzyka wokalna
musi w kadym przypadku by rozpatrywana rwnolegle zarwno
z perspektywy dwiku, jak i sowa.
Piosenka musicalowa to forma, ktra rzdzi si swoimi dawno wy-
krystalizowanymi prawami i posiada cechy swoiste, obecne niemal
w ka dym utworze10. Naley pamita, e w przypadku widowiska
i songu musicalowego niezmiernie istotn rol odgrywa rwnie ele-
ment wizualny. Dlatego gdy przygldamy si tekstom piosenek musi-
calowych, najpierw moe zwrci nasz uwag pozorna prostota sw,
brak skomplikowanych obrazw metaforycznych oraz typowe, mona

9
Tame.
Zob. M. Bielacki: Musical. Geneza i rozwj formy dramatyczno-muzycznej. d:
10

Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego 1994.


Osobliwoci kulturowe w musicalach... 115
by rzec tendencyjne rozwizania jzykowe. Dopiero uczestnictwo
w przedstawieniu pozwala na peny wgld w skomplikowan struktur
tej formy muzycznej, na ktrej polifoniczno skadaj si muzyka, gra
aktorska (mimika, choreografia) oraz scenografia i rekwizyty. Musical
to eklektyczny twr, ktry stanowi wrcz idealne potwierdzenie tezy
wysunitej na pocztku naszych rozwaa, bdcy eksplikacj teorii
estetycznej Waltera Patera i jego dokona na onie wspczesnej teorii
sztuki. Przenikanie si obrazu, ruchu, sowa i muzyki ma na celu wza-
jemne dostarczanie wszystkim tym elementom nowych si i stworzenie
uniwersalnej struktury, ktrej nie da si analizowa w rozbiciu na po-
szczeglne, tworzce spektakl czynniki. Biorc pod uwag to, e muzyka
jest tu nadrzdn struktur organizacyjn, to j naley potraktowa jako
kategori obcoci organizujc w cao wystpujce w przedstawieniu
zwizki intersemiotyczne i bezporednio organizujc warstw tekstow.
Analiza musicalu z takiej perspektywy jest gwnym celem rozwaa
zawartych w niniejszej pracy.
Wybr musicalu Jesus Christ Superstar autorstwa Tima Ricea i An-
drew Lloyda Webbera (premiera: 1971, Nowy York), przetumaczonego
na jzyk polski przez Wojciecha Mynarskiego przy wsppracy Piotra
Szymanowskiego, pozwoli nie tylko przeanalizowa wpyw muzyki na
organizacj caoci spektaklu, ale jednoczenie zmusi do dostrzeenia
drugiej paszczyzny obcoci wspistniejcej w tym dziele kontr-
kultury hippisowskiej przeomu lat 60. i 70. XX wieku, nierozerwalnie
zwizanej z muzyk rockow.
Ze wzgldu na rnice pomidzy wielokulturow i wieloreligijn
spoecznoci Stanw Zjednoczonych oraz konserwatywn chrzecijask
widowni polsk, twrcy adaptacji na nasz scen musieli podj pewne
kroki, ktre z jednej strony pozwoliyby przybliy mentalno Ame-
rykanw, z drugiej za nie dopuciyby do odczytania treci widowiska
jako zbyt skandalicznej, obrazoburczej i blunierczej. Prezentowane
przez Stany Zjednoczone i Polsk dwie zupenie odmienne wiadomoci
kulturowe stay si nie lada wyzwaniem dla tumaczy libretta, ktrzy
rozumieli, e oprcz przetransponowania treci, musz rwnie prze-
nie inno, odmienno kulturow. Pisaa o tym Danuta Baduszkowa,
wieloletni dyrektor Teatru Muzycznego w Gdyni, gdzie musical Jesus
Christ Superstar mia sw premier w 1987 roku: Tych utworw nie da
si mechanicznie przenie w nasze warunki. Bo apeluj one do jakich
ich spraw, nawizuj do ich problemw. [] Aprobujemy form, nie
116 Magdalena Barczewska-Skarbo
tre tych musicali . Fakt, e tre musicali w stylu Jesus Christ
11

Superstar jest dla widza polskiego nie do zaaprobowania wynika


przede wszystkim z odmiennoci kulturowej midzy widowni polsk
i amerykask.
Musical Jesus Christ Superstar opowiada o siedmiu ostatnich dniach
ycia Jezusa Chrystusa. Ten doskonale znany wszystkim chrzecijanom
temat zosta potraktowany w nietypowy i nowoczesny sposb, w kontek-
cie zjawisk kulturalnych aktualnych w momencie powstawania musicalu.
Dlatego te w przypadku Jesus Christ Superstar mamy do czynienia
z kategori obcoci przejawiajc si w dwch paszczyznach. Pierw-
sz stanowi warstwa muzyczna, ktra przeczy przyzwyczajeniom i nie
spenia oczekiwa spoecznoci chrzecijaskiej. Zamiast typowych
gatunkw muzyki religijnej mamy do czynienia z awangardowymi,
progresywnymi songami charakterystycznymi dla rock-opery, jednego
z gatunkw musicalu, ktry powsta w latach 70. XX wieku.
W badanym utworze brak jest fragmentw mwionych, muzyka
waciwie cay czas towarzyszy rozgrywajcym si scenom. Tekst jest
przewanie piewany, ale wystpuj rwnie fragmenty recytatywu
i melodeklamacja. Aranacja rockowa tego widowiska wpywa na jego
dynamik, a poprzez fragmenty silnie zrytmizowane stopniowane jest
napicie w scenach kulminacyjnych, ktre nastpnie znajduje ujcie
w spokojniejszych, stylizowanych na arie balladach lirycznych.
Drug perspektyw obcoci jest filozofia make love, not war
kolorowe stroje, dugie wosy, sprzeciw wobec konsumpcji, instytucji
i wojny, ktre s ideologicznym spoiwem ruchu hippisowskiego. Muzy-
ka rockowa odgrywaa rwnie w tej subkulturze jedn z waniejszych
rl, poniewa modzie podrowaa do miejsc, w ktrych odbyway
si synne koncerty (Woodstock) i jednoczya si w trakcie wsplnego
wykonywania protestsongw czy te hitw zespow i artystw utosa-
miajcych si z tym ruchem.
Wystpujc na scenie barwn grup wyznawcw Chrystusa nie-
trudno porwna do dzieci-kwiatw, nie tylko ze wzgldu na ubir
i zachowanie, ale przede wszystkim ze wzgldu na jzyk, ktrym si
posuguj. Co chwil mona usysze potoczne sformuowania, ktre
w wersji anglojzycznej manifestuj si poprzez czste uycie tzw.
czasownikw frazowych, innych utartych frazeologizmw i brak sta-

11
D. Baduszkowa: Nowoczesny teatr muzyczny. Teatr 1973, nr 7, s. 18.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 117
rannoci gramatycznej, ktre Marek Bielacki okrela mianem slangu
hippisowskiego12.
Spoeczno hippisowska, poszukujc swej tosamoci ideowej, cz-
sto odnosia si do nurtw filozoficznych i religijnych pochodzcych
z rnych kultur wiata. Std olbrzymie zainteresowanie buddyzmem
zen, islamem oraz innymi religiami wschodnimi, fascynacja metafizyk,
ktra doprowadzia do powstania wielu nowych idei parareligijnych
i sekt zrzeszajcych dzieci-kwiaty. Sekty te zakadane byy przez oso-
by, ktre widziay w sobie szczegln moc i dar. Nierzadko byy one
traktowane na rwni z istotami boskimi, staway si duchowymi guru,
ktrzy czsto manipulowali naiwnymi i atwowiernymi wyznawcami.
Mona by rzec, e duchowi przywdcy sekt byli produktami nowej
mody, upodabniali si nieraz do idoli kultury popularnej; i odwrotnie,
postaci zwizane z kultur popularn (np. pisarze Alan Ginsberg,
muzycy Janis Joplin) wyznaczajc trendy w kontrkulturze hippi-
sowskiej czsto ukazyway si publicznoci ubrane w biae hinduskie
szaty, z wymalowanymi na twarzach symbolami Opatrznoci i innymi
znakami odnoszcymi si do symboliki religijnej Wschodu. Tak wic
z jednej strony zauway mona byo ruch degradujcy religi do rangi
kolejnej mody, powodujcy, e kady mia szans sta si bogiem,
a bosko utracia swj wyjtkowy charakter, z drugiej za strony idolom
popkultury niejednokrotnie przypisywano rang bogw, cho czsto byli
to hochsztaplerzy i zwykli oszuci.
To ideowe zamieszanie ukazuje tytuowy song rock-opery Jesus
Christ Superstar. Utwr utrzymany jest w konwencji piosenki rewiowej,
zaaranowanej w stylu disco przeomu lat 60. i 70. XX wieku, znanej
z teledyskw grup takich jak Bee-Gees czy Abba. Solist jest Judasz,
ubrany w biae spodnie i koszul rozpit a do srebrnego, byszczcego
pasa. Strojem, wygldem i sposobem poruszania si nawizuje do tak
znakomitych artystw tamtych czasw jak Jimmy Hendrix, Tom Jones
czy Scot McKenzie. Wystpujce w tle chrki skadaj si z ubranych
w biae, dugie i zwiewne suknie kobiet, ktre piewaj silnie zrytmizo-
wane partie w wysokich rejestrach, przypominajce chrki anielskie. Bar-
dzo nowoczesna aranacja, instrumentalizacja z silnie zaznaczon parti
gitary basowej, szybkie tempo i agresywny ruch sceniczny powoduj, e
widzom udziela si atmosfera i przeistaczaj si w publiczno muzycz-

12
Tame, s. 123.
118 Magdalena Barczewska-Skarbo
nego show rodem z dyskoteki z lat 70. lub cyrku. Typowo rozrywkowy
charakter tego numeru spotgowany zostaje w momencie, gdy na rodek
zaciemnionej sceny na krzyu niczym akrobata cyrkowy na trapezie
zjeda gwiazda numeru: Judasz. Wszystkie wymienione elementy s
skontrastowane z kilkoma istotnymi kwestiami poruszanymi w tekstach
songw. Powane przecie pytania natury religijnej, ktre zadaje Judasz,
zderzaj si z zamierzonym przez realizatorw efektem blichtru, pompy
i powierzchownoci intelektualnej. Jzyk, ktrym si posuguje, rwnie
nie jest adekwatny do poruszanych kwestii. Autorzy korzystaj z mowy
potocznej, dokonuj daleko posunitej prozaizacji stylu we fragmentach
poruszajcych gbokie treci. Pierwszym filozoficznym pytaniem jest
kwestia, dlaczego Jezus przyszed na wiat w tak odlegych czasach
i dalekim kraju (Now, whyd you choose such a backward time /
And such a strange land? Czemu wybra dla swych dziaa
odpowied daj / Takie zacofane czasy i dziwny kraj). Rozwijajc t
myl, Judasz dochodzi do konstatacji, e gdyby Jezus zdecydowa si
przyj na ziemi w czasach obecnych, miaby uatwione zadanie, bo
rodki masowego przekazu pomogoby mu w dotarciu do szerokich
rzeszy wyznawcw:

Wersja oryginalna Tumaczenie filologiczne Tumaczenie


Mynarskiego
If youd come today Gdyby przyszed na ziemi Gdyby przyby dzisiaj
You could have reached the dzisiaj, Miaby start znakomity
whole nation Dotarby do narodu caego Cay wiat by sysza Ci
Israel in 4 BC had no mass W Izraelu w 4 [roku] p.n.e. przez telesatelity.
communication. Nie byo przekazu masowego.

W translacie oddana zostaa koncepcja wykorzystania rodkw ma-


sowego przekazu, a konkretnie telesatelitw do przedstawiania doktryn
wiary szerszej grupie spoecznej zatraci si jednak komizm, osig-
nity w oryginale dziki stworzeniu u widza wizji rodkw masowego
przekazu obecnych w Izraelu w 4 roku przed nasz er.
Druga strofa songu przekazuje kolejne powane pytania tym
razem dotyczce roli religii chrzecijaskiej i Jezusa Chrystusa jako
proroka, na tle innych gwnych doktryn religijnych: buddyzmu
i islamu.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 119
Wersja oryginalna Tumaczenie filologiczne Tumaczenie
Mynarskiego
Tell me what you think Powiedz mi, co mylisz Kto prcz Ciebie do
About your friends at the top O swych przyjacioach z gry. mietanki naley i
Now who dyou think be- Kto, oprcz ciebie, mia Kto Twym zdaniem tak
sides yourself dowiadczy tej chluby? wysoko wspi si jak Ty
Was the pick of the crop? Czy Budda by szacunku godny? Moe Budda lub
Buddah was he where its at? Jego przesanie takie samo? Mahomet rwny Ci jest
Is he where you are? Czy Mahomet przenis gry? Czy Mahomet ruszy
Could Muhammmed move Czy byo to tylko reklam? gry czy to zwyky greps
a mountain Czy tak mierci umrze miae? Czy tak chciae umrze
Or was that just PR? Czy moe to by bd? czy Ci przyszo do gowy
Did you mean to die like that? A moe wiedziae, e Twa krwa- e Twa krwawa mier
Was that a mistake or wa mier okae si hitem? to bdzie super hit wia-
Did you know your messy towy
death
Would be a record breaker?

Okrelenie Jezusa, Buddy i Mahometa mianem przyjaci z gry


lub w tumaczeniu literackim mietank doskonale oddaje
koloryt zarysowany poprzez tekst angielski i sceneri, na tle ktrej
wypowiadane zostaj te sowa. Odnosi si bowiem do ludzi lepszych,
znanych, powiedzielibymy dzisiaj celebrytw, mietanki towarzyskiej,
gwiazd w tym przypadku idoli kultury popularnej. Pytanie brzmi,
czy to wanie Jezus jest najlepszy spord prorokw, i okrelenie
najlepszy niekoniecznie odnosi si do goszonej przez nich filozofii,
ale raczej do sukcesu komercyjnego, ktry w czasach wspczesnych
niejednokrotnie oparty jest na niekonwencjonalnym zachowaniu czy te
skandalu, podsycanym przez plotki. Czy rzeczywicie naley wierzy,
e Mahomet przenis gr, czy to jedynie sprawka zrcznego PR-u,
reklamy a wic kamstwa obliczonego na przyniesienie jeszcze wik-
szej sawy? Mynarski uywa sowa greps dowcip, lub zrczne
powiedzenie, albo niewyszukany chwyt komediowy13, odnoszc si w
ten sposb do komediowych umiejtnoci sawnych prorokw, przez co
porwnani s oni raczej do komikw, a nie filarw doktryn religijnych,
podczas gdy oryginalny PR (sowo dzi bardzo modne, ale nie funk-
cjonujce jeszcze w jzyku Polakw 25 lat temu) zwraca raczej uwag
na prn machin przemysu rozrywkowego, w ramach ktrej artysta
jest tylko marionetk majc znikom szans na kreowanie prawdzi-
wego wizerunku, gdy jest tylko produktem, ktry naley opakowa
13
Sownik jzyka polskiego. Red. M. Szymczak Warszawa: PWN 1981.
120 Magdalena Barczewska-Skarbo
tak, by sprzeda si jak najlepiej i wygenerowa jak najwiksze zyski.
Dodatkowo pod wpywem wspczesnej muzyki rockowej i sownictwa
dostosowanego do tej wanie konwencji, dochodzi do strywializowa-
nia jednego z najwaniejszych wydarze w tradycji chrzecijaskiej
mczeskiej mierci Chrystusa. (A moe wiedziae, e twa krwawa
mier / Okae si hitem?). Czy wic mier Jezusa na krzyu bya
prawdziwym, tragicznym dopenieniem si jego proroctw, czy te zimn
kalkulacj, z gry zaplanowanym gwnym numerem programu, ktry
mia przynie mu najwiksz popularno i sukces? Wymowa tego
fragmentu jest bardzo ostra, mona j odczyta jako wyraz sceptycyzmu
religijnego, ale na szczegln uwag zwraca fakt porwnania Chrystusa
do idola kultury popularnej, supergwiazdy co zreszt sugeruje sam
tytu przedstawienia. Podejcie do spraw wiary czowieka XX wieku
musiao w kocu doprowadzi do poczenia tych dwch obszarw,
jako e nasze rozumienie wiata zalene jest od realiw, w ktrych
yjemy. Nie dziwi wic nowatorskie potraktowanie ewangelii przez
twrcw musicalu, ktrzy chc pokaza, e wiadomo religijna nie
przejawia si tylko podczas typowo kocielnych uroczystoci, ale jest
czci ycia codziennego i przenika do kadej jego sfery.

Owo poczenie biblijnego motywu z atrybutami wspczesnej popkultury miao


na celu umoliwienie odbiorcy przeprowadzenie refleksji nad znaczeniem i charak-
terem osoby i roli Jezusa w XX-wiecznych ruchach kontestacyjnych (traktujcych
jego posta w sposb powierzchowny i uproszczony) poprzez utosamienie
z modzieowymi idolami muzyki rockowej14.

podkrela badacz musicalu, Marek Bielacki. Utworem, ktry rwnie


dobitnie ukazuje konsumpcyjne podejcie wspczesnych do spraw wiary
i ich oczekiwania wobec liderw duchowych, jest Pie Heroda. He-
rod, namiestnik Galilei i krl Judei, dziki Ewangelii w. Marka zosta
w tradycji chrzecijaskiej zapamitany jako okrutny wadca i tyran.
W musicalu posta Heroda kontrastuje z potocznym, wielowiekowym
wyobraeniem. Najdobitniej wida to w filmowej adaptacji rock-opery,
gdzie ogldamy Heroda jako grubawego, niewinnie wygldajcego liber-
tyna, ktry spdza czas na play w otoczeniu przedziwnego orszaku, jest
potwornie znudzony i marzy o nowych rozrywkach i uciechach. Jest to
jedyny song, ktry odzwierciedla tradycj musicalu klasycznego, gdy

14
M. Bielacki: Musical, s. 121.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 121
muzycznie przypomina muzyk kabaretow z elementami ragtimeu15.
W paszczynie choreograficznej zauway mona odwoania do tradycji
rewiowej tancerze wykonuj ukady charakterystyczne dla tego typu
przedstawienia, czcego elementy satyryczne oraz spektakularne numery
muzyczne, ktrych gwnym zadaniem jest rozbawienie publicznoci, bez
zbytniego zaangaowania intelektualnego. I wanie o to chodzi Hero-
dowi, ktry od Jezusa oczekuje tego samego dostarczenia nieskom-
plikowanej rozrywki, ktra urozmaiciaby jego ycie. Herod na wstpie
wspomina, e dugo czeka na spotkanie z Jezusem, gdy jest on bardzo
sawny w jego krlestwie. Co przynioso saw Chrystusowi? Herod nie
jest zainteresowany dogmatami wiary, ktre gosi Jezus interesuj go
bardziej sztuczki magiczne, ktre Jezus wykonuje w trakcie nauczania,
i tylko te pragnie oglda.

Wersja oryginalna Tumaczenie filologiczne Tumaczenie


Mynarskiego
Youve been getting quite Stae si bowiem w mym kr- Kraj przenika wszerz
a name lestwie i wzdu
All around the place Dobrze znany Twojej sawy blask.
Healing cripples Uzdrawiasz kaleki Wskrzeszasz umarych,
Raising from the dead Wskrzeszasz umarych Znasz moc pysznych sztuk

Prove to me that youre Udowodnij bosko sw Bardzo prosz nie bd le


divine Zmie w wino wod m. I m wod w wino zmie.
Change my water into wine

Prove to me that youre Udowodnij, e gupiec z Ciebie Basen mam rad widziabym,
no fool aden Jak po wodzie chodzisz w nim.
Walk across my swimming Przejd si po wodzie
pool

Feed my household with Nakarm me domostwo tym Skrk chleba we


this bread bochenkiem chleba I skrk t obdziel dzi mj
You can do it on your head No ju, zachca Ci nie dwr.
trzeba

Sposb, w jaki Herod wspomina wydarzenia cytowane przez ewan-


gelistw, powoduje wyran degradacj wymowy tych cudw nie
towarzyszy im adna ideologia, w ocenie Heroda s one tylko prestidigi-
tatorskim popisem umiejtnoci Chrystusa. W pewnym sensie traktuje on
Jezusa jako iluzjonist, magika cyrkowego, ktry cho moe i zadziwia

15
Tame, s. 123.
122 Magdalena Barczewska-Skarbo
wiat swoimi czynami (tak jak robi to na przykad David Copperfield)
to w dalszym cigu pozostaje zwykym oszustem. A moe Herod
wiadomie stara si zdeprecjonowa Chrystusa, ktrego postrzega jako
swojego wroga i ktrego pragnie upokorzy?
Zarwno tumaczenie filologiczne, jak i meliczna transpozycja My-
narskiego do wiernie oddaj charakter wypowiedzi Heroda. W pierw-
szym zacytowanym powyej fragmencie brakuje w tekcie Mynarskiego
wersu o uzdrawianiu kalek, ktry musia opuci najprawdopodobniej
ze wzgldu na konieczno utrzymania rytmu. Poradzi sobie jednak
duo lepiej ni w przypadku tumaczenia filologicznego z fragmentem
opisujcym chodzenie po wodzie. Chocia w Ewangelii w. Jana (J 6,
1621) uczniowie ujrzeli Jezusa kroczcego po jeziorze, Herod chwi-
lowo dysponuje tylko basenem, ale to waciwie mu wystarczy, eby
uwierzy w plotki przyniesione przez rzekomych wiadkw. Tumaczenie
filologiczne nie wspomina o basenie, przez co po raz kolejny dochodzi
do zatracenia komicznej wymowy fragmentu. Nastpny przytoczony
fragment songu wspomina o rozmnoeniu chleba, ktrego Chrystus,
zgodnie z ewangeli, dokona w Kafarnaum. Herod sugeruje, e odtwo-
rzenie tego cudu powinno by dla Jezusa zadaniem banalnym, biorc
pod uwag to, e w tym przypadku chleba ma wystarczy tylko dla
dworzan; sugeruje, e w zasadzie moe to uczyni stojc na gowie.
I tu znowu odwoanie do cyrkowca, wykonujcego swe sztuczki
w przedziwnych pozach, stoi w wyranej opozycji do powagi biblijnej
przypowieci. Niestety, w adnym z analizowanych tumacze nie udao
si zawrze tej komicznej aluzji. Co wicej, Mynarski zamienia bochenki
na skrk chleba, a czyni to najprawdopodobniej ponownie ze wzgldu
na ograniczenia wynikajce z liczby sylab przypisanych okrelonej liczbie
nut w tej frazie muzycznej.
Dowodem na to, e Herod rzeczywicie ma na uwadze przede wszyst-
kim dobre show, jest sownictwo, ktre kojarzy si z leksyk stosowan
w odniesieniu do gwiazd popkultury. You are the wonder of the year
czyli jeste objawieniem roku nie pojawia si w adnej wersji
tumaczenia; przekad filologiczny stosuje omwienie (Nie mwimy
o niczym innym), a Mynarski poprzez powtrzenie dokonuje intensy-
fikacji (Jeste przecie gwiazda gwiazd, Jeste hitw hit). Niezwykle
rockowym i czsto spotykanym w tym kontekcie wyraeniem jest zna-
na przede wszystkim z piosenki zespou The Queen fraza We will rock
you (to rock koysa/koysa si). Herod stwierdza, e z pewnoci
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 123
Jezus jest w stanie rozrusza/poruszy cynikw, czyli spowodowa, e
uwierz i zaangauj si podobnie, jak muzyka rockowa moe poruszy
wszystko, nawet ska (a rock skaa drugie znaczenie sowa). Still,
Im sure / That you can rock the cynics if you try. I znowu to Mynarski
pozostaje bliszy oryginaowi, mwic wstrznij nami, cynikami,
podczas gdy przekad filologiczny pozbawiony jest nuty emocjonalnej
Wierz jednak, e jeli zechcesz / Cynikw przekona, to zdoasz.
Pozostae wyraenia zwizane ze wiatem kultury popularnej to: Im
a captive fan Jestem wielkim fanem, ktrego brakuje w wersji
Mynarskiego, czy te: I only ask what Id ask any superstar / What
is that you have got / That puts you where you are? Chciabym
zapyta o to, o co zapytabym kad supergwiazd / Co jest w tobie
takiego / co przywiodo ci do miejsca, w ktrym jeste? niezbyt
fortunnie przetumaczone w transpozycji filologicznej na Jaki ukryty
talent / Popularno ci tak zyska?, a u Mynarskiego ograniczajce
si zaledwie do pytania Jak popularno zdobywa si tw?. Wydaje
si, e Mynarski poprawnie odczytuje intencje autora, ktry pragnie
ukaza Jezusa jako iluzjonist. Wniosek taki potwierdzaj takie decyzje
translatorskie jak zastpienie fragmentw oryginalnych bogatych
w tre i niemoliwych do oddania w jzyku polskim ze wzgldu na
ograniczenia warstwy muzycznej tzw. wypeniaczami, ktre kon-
sekwentnie nawizuj do nazewnictwa zwizanego z cyrkiem: Ach,
strzel taki numer, Zrb nam tu najlepsze / Twe sztuczki dwie lub trzy
/ To to drobiazg, jeli si magikiem jest jak Ty, Wic zrb nam jaki
trik. Oczywicie, w oryginale nie ma a tak bezporednich odwoa do
iluzjonistycznych umiejtnoci Jezusa, w tumaczeniu rekompensuj one
niemono zawarcia caej treci oryginau, cho nie da si ukry, e te
dwie wersje wywouj u czytelnika nieco inne skojarzenia.
Piosenka Ostatnia Wieczerza doskonale czy w cao wszystkie
elementy skadajce si na polifoniczno treci i formy widowiska
rock-operowego. Rozpoczyna j refren, ktry jeszcze dwa razy pojawia
si w dalszej czci utworu. Jest to fragment wykonywany przez chr
apostow zgromadzonych na poegnalnej kolacji z Jezusem. agodna,
wolna melodia jest tem dla wyciszonego tekstu, opisujcego ich bogi
stan, spowodowany obecnoci Chrystusa i kojcym wpywem pitego
podczas uroczystoci wina. Druga cz refrenu powicona jest roz-
waaniom dotyczcym roli, jak odgrywaj apostoowie. Wierz oni,
e ich zadaniem jest spisanie ewangelii, ktra przyczyni si do ich
124 Magdalena Barczewska-Skarbo
niemiertelnoci, poniewa na zawsze pozostan w pamici czytajcych
wyznawcw.
Polska wersja tego fragmentu zawiera wiele odstpstw od oryginau.
Mynarski w ramach wasnej strategii translatorskiej zdecydowa si na
archaizacj jzyka, czego nie mona zaobserwowa w oryginale (bym
nie wszystek umar). Dodatkowo sownictwo i metaforyka tego trans-
latu nawizuj bezporednio do jzyka biblijnego. Zamiast oryginalnych
trosk, ktre ton w toni wina, co sugeruje przede wszystkim stan upo-
jenia biesiadnikw prowadzcy do chwilowego zapomnienia o wszelkich
troskach i kopotach, w polskiej wersji napotykamy wymowne A na
stole chleb i wina dzban, nawizujce do symboliki Ostatniej Wieczerzy
i w adnym razie nie oddajce iloci wypitego trunku, ktry przecie
w dosownym tumaczeniu zmieciby si w basenie pool of wine.
agodna i spokojna melodia towarzyszca temu fragmentowi od-
zwierciedla wyciszenie i spokj apostow, ktrzy apeluj do wiata
Dont disturb me now, I can see the answers Nie przeszkadzaj
mi, widz odpowiedzi / Zanim noc zamieni si w dzie / ycie jest
dobre. W wyobrani odbiorcw maluje si wic grupa wyciszonych
winem mczyzn, ktrzy chc by pozostawieni w spokoju, bogostanie,
niezmconym wiadomoci, e jutro moe przynie wiele trudnych
chwil, skoro do rana mona jeszcze cieszy si yciem. Bogostanu
tego pod adnym wzgldem nie odzwierciedla tumaczenie. Wrcz
przeciwnie, napotykamy tu na duo bardziej wymowne, wrcz agre-
sywne sformuowania: Widz pyta sens, ktre we mnie pon / I na
najtrudniejsze z nich odpowied znam. Ponce pytania, to pytania
natarczywe i nurtujce, odpowied na najtrudniejsze z nich przychodzi
raczej w momencie intensywnych rozmyla i wysiku intelektualnego,
o ktry w obecnej chwili apostow nie podejrzewamy.
Refren ten pojawia si jeszcze dwukrotnie w dalszej czci piosenki.
Przy drugim powtrzeniu napotykamy zmian w trzecim wersie pierw-
szej czci. Po pocztkowym (powtrzonym) stwierdzeniu, e wszelkie
troski i zmartwienia ton w basenie wina, apostoowie zadaj pytanie:
Co w chlebie tym byo? Do gowy mi uderzyo?. A wic mamy tutaj
nawizanie do hippisowskich imprez, podczas ktrych biesiadnicy nie
tylko nie stroni od alkoholu, ale racz si rwnie narkotykami pod
postaci haszyszowych ciasteczek. Tumaczenie w ogle pomija t
zmian i trudno teraz stwierdzi, czy jest to wynik zwykego przeoczenia,
czy te Mynarski nie zdecydowa si na tak odwany krok, majc na
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 125
uwadze cenzur albo normy obyczajowe i fakt, e mogoby to obraa
uczucia religijnej czci widowni w polskich teatrach.
W momencie, gdy syszymy refren Ostatniej Wieczerzy po raz trzeci,
w samej kocwce utworu, nieoczekiwanie przybiera on form zblion
do chorau gregoriaskiego: wszystkie gosy cz si nagle w dostojny,
ascetyczny i spokojny ton, ktry pozostaje w pamici widzw.
I rzeczywicie, leitmotiv ten przenikn do wiata pozamusicalowego
i obecnie jest doskonale znany wszystkim praktykujcym katolikom
w Polsce. W formie prezentowanej podczas liturgii kocielnej zmieniono
tekst i utwr sta si apoteoz dobroci Chrystusa, ukazanego jako na-
uczyciel (uczysz mnie codziennie mdroci swoim Sowem), dawca
ycia i opiekun (Karmisz mnie codziennie Swoim ciaem / Poisz mnie
przedziwnie Swoj krwi) oraz rdo radoci i ambicji yciowych
chrzecijanina. Tym razem troski nie ton w winie, ale skadane s na
rce Jezusa; wyznawcy nie chc pisa ewangelii tylko j gosi;
a ch niesienia posugi apostolskiej nie wynika tak jak w musicalu
z egoistycznych pobudek i pragnienia niemiertelnoci (Aby nawet
po mierci mogli o nas mwi), tylko z potrzeby dzielenia si wiedz
o wielkoci i dobroci Jezusa z caym wiatem.

WSZYSTKIE MOJE TROSKI

Wszystkie moje troski i kopoty


W twoje rce skadam Panie mj
Bardzo ciesz si, e wanie nas wybrae
Bymy idc nieli Imi Twe

Zawsze chciaem zosta apostoem


Byo to pragnienie w yciu mym
Gdy pozwolisz, to bdziemy gosi ewangeli
Aby Imi Twe zna cay wiat

Karmisz mnie codziennie Swoim ciaem


Poisz mnie przedziwnie Swoj Krwi
Uczysz mnie codziennie mdroci Swoim Sowem
Abym wreszcie pozna mio Tw

Pozostae czci Ostatniej Wieczerzy s fragmentami opartymi na


melorecytacji, albo w przypadku gwatownej wymiany zda pomidzy
Jezusem a Judaszem solowymi wokalami tych postaci. Judasz ma za
ze Chrystusowi, e to wanie jemu przypada niechlubna rola zdrajcy
126 Magdalena Barczewska-Skarbo
i wyraa to w bardzo dosadnych sowach. W dialogu tym przewaaj
prozaizmy i wyraenia potoczne (Cut out the dramatics! Nie dra-
matyzuj zostao przetransponowane na Hej, przesta si zgrywa, get
cut, [things] get out of hand itd.). I znowu natrafiamy na fragment,
gdzie ingerencja tumacza przynosi daleko idce odstpstwa od wersji
oryginalnej, zmieniajc przez to sens wypowiedzi pierwotnej.

Wersja oryginalna Tumaczenie filologiczne Tumaczenie


Mynarskiego
You sad, pathetic man, see Ty aosny, politowania god- Zarozumialcu patrz, rozbi-
where youve brought us to, ny czeku, zobacz dokd nas e w puch i proch
Our ideals die around us and zawiode. Wspaniae nasze plany
all because of you. Nasze ideay umieraj wo- Patrz, pomylecze, patrz!
But the saddest cut of all: koo, A teraz ten najgorszy cios,
Someone has to turn you in. A wszystko to przez Ciebie! e Ci musi wyda kto
Like a common criminal, like A najgorsze jest to, e Ci jak przestpc
a wounded animal. e kto Ci musia wyda. pospolitego wyda kto.
A jaded mandarin, Jak zwyky przestpca, jak Pomylecze patrz jak trud
A jaded mandarin, zranione zwierz. zniszczye nasz
Like a jaded, faded, faded, Znudzony mandaryn Popatrz na ponure dzieo
jaded, jaded mandarin. Znudzony mandaryn swoje
Jak znudzony, znuony, znu- Ekstremisto patrz!
dzony, znuony, znudzony
mandaryn.

Przede wszystkim epitety, jakie w oryginale padaj pod adresem Je-


zusa, charakteryzuj si duo wiksz gwatownoci i s dosadniejsze.
aosny, politowania godny czowiek staje si zarozumialcem. Zanika
wizerunek bezbronnego zranionego zwierzcia, na jego miejsce pojawia
si pomyleniec. Najciekawszym jednak fragmentem jest porwnanie
Jezusa do znudzonego mandaryna, ktry w translacie staje si eks-
tremist, patrzcym na swe ponure dzieo. Nawizanie do tradycji
Pastwa rodka wynika najprawdopodobniej z zainteresowania pokolenia
dzieci-kwiatw filozofi i kultur Wschodu. Dlatego mona przyj, e
to osobliwe porwnanie zwizane z innym krgiem kulturowym, cho
stwarzao pewien dysonans, przywodzio na myl staroytnego uczonego
i urzdnika pastwowego, od decyzji ktrego zaleao wiele spraw wagi
pastwowej. Czy zatem moliwe jest, e twrcom musicalu chodzio
w tym miejscu o stworzenie wizerunku Chrystusa jako decydenta, ktry
czasami nie postpuje zgodnie z szeroko pojtym dobrem spoecznym,
tylko podejmuje decyzje bdce wynikiem kaprysu, nudy, nie baczc, e
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 127
mog by przyczyn nieszczcia i tragedii poszczeglnych ludzi, ktrzy
nic dla niego nie znacz? Tymczasem tumacz stan przed powanym
dylematem, gdy istniaa obawa, e w Polsce, w kraju, do ktrego fala
hippisowska dotara tylko w szcztkowej formie, ograniczajc si do
zewntrznych manifestacji (stroje i fryzury) i nie wnikajc tak gboko
w filozofi i rda fascynacji wyznawcw ruchu na Zachodzie i w USA,
widz nie zrozumie tak skomplikowanej metafory, a wierne tumaczenie
zakci jedynie recepcj spektaklu, ktry z zasady ma by sztuk przy-
jemn i atw. Mynarski zrezygnowa wic z mandaryna i zastpi go
elementem, ktry rwnie kojarzy si ze Wschodem, cho nawizuje do
wspczesnego zjawiska, jakim jest terroryzm. Ekstremista patrzcy na
swoje ponure dzieo odnosi podobny skutek, gdy akt terroru rwnie
zwizany jest z tragedi i cierpieniem jednostek, ktre wbrew wasnej
woli staj si ofiarami wyszych idei, ktrych do koca nie rozumiej
i przekona, ktrych nie podzielaj. Piosenka ta wyranie ukazuje
tragizm postaci Judasza, uwikanego w dzieje chrzecijastwa, zda-
jcego sobie spraw z faktu, e bez jego zdrady ktrej nie chce
dokona przeznaczenie si nie dopeni i e nie ma wyboru, bo
decyzje zostay podjte przez kogo, kto ma o wiele wiksz moc
ni on sam.
W ktni pomidzy Judaszem a Jezusem dochodzi do wymiany krt-
kich, jednozdaniowych wypowiedzi w formie dynamicznych recytatyww,
a w momentach szczeglnego napicia wolnej improwizacji muzycz-
nej. Gwatowno i silne zrytmizowanie tych fragmentw podkrelaj
ostre, jednosylabowe sowa. Who dont you go do it? / You want me
to do it! Hurry, they are waiting / If you knew why I do it / I dont
care why you do it. Charakter tych krtkich, urwanych wypowiedzi
dobrze oddaje tumaczenie: Wic id, na co czekasz? / ty chcesz bym
tak czyni / Spiesz si, spiesz, czekaj / A gdyby Ty wiedzia /
To mnie nie obchodzi itd. Jednak w sekwencji tej pojawia si istotny
zgrzyt w momencie, gdy Jezus zwraca si do Judasza ze sowami:
You liar, You Judas. Chcc obrazi swojego rozmwc, Jezus nazywa
go kamc, a nastpnie, aby zintensyfikowa ten epitet, uywa sformu-
owania ty Judaszu. Odnosi to efekt komiczny, gdy Judasz nie moe
zdawa sobie sprawy ze znaczenia epitetu pochodzcego od jego was-
nego imienia, ktrego znaczenie wyksztacio si w pniejszej tradycji
chrzecijaskiej. Niestety, ze wzgldu na ograniczon liczb sylab przy-
pisanych do wystpujcej tu frazy muzycznej, w tumaczeniu zabrako
128 Magdalena Barczewska-Skarbo
tego elementu i tumacz zdecydowa si na Ty kamco, Judaszu!, co
w sposb niedoskonay oddaje myl zawart w wersji oryginalnej.
Osobliwoci kulturowe przedstawione w musicalu Jesus Christ Su-
perstar wiadomie d do poczenia wielowiekowej tradycji chrzeci-
jaskiej z wanym dla lat 60. i 70 XX wieku zjawiskiem kulturowym
i socjologicznym, jakim by modzieowy ruch dzieci-kwiatw. Dlatego
twrcy musicalu zajli si gwnie obrazem Chrystusa jako myliciela,
charyzmatycznego przywdcy ruchu dysydenckiego, oraz jako czowieka,
ktry pad ofiar innych, podobnie jak mczennicy wspczeni: Mar-
tin Luther King czy Robert Kennedy16. Dzisiejszy widz nie dostrzega
wszystkich aluzji wanych dla odbiorcw w momencie powstania dziea,
ale przeywa to wielopaszczyznowe widowisko teatralne dziki boga-
ctwu brzmienia, ktre organizuje estetyk caoci. Warstwa dwikowa
widowiska uwypukla w jeszcze wikszym stopniu walory dramatyczne,
stajc si nadrzdnym spoiwem, t now si, jednoczc wszystkie
sztuki, o ktrej pisa Walter Pater.


(- -)

- -
, ,
,
, . -
, , ,
, . ,
, ,

.

60-70- XX , --
, -
.
,
.

16
M. Bielacki: Musical, s. 121.
Osobliwoci kulturowe w musicalach... 129
, - -
, -
.
, ,
, , -
.

- 60-, 70- XX . -
-
, ,
, .

MAGDALENA BARCZEWSKA-SKARBO

CULTURAL OTHERNESS IN MUSICALS AND THEIR TRANSLATIONS


(ROCK-OPERA JESUS CHRIST SUPERSTAR)

Summary

The article focuses on the genre of musical song on the basis of the rock-opera
Jesus Christ Superstar stressing that this particular genre has well-established rules and
possesses its specific characteristics. These include: apparent simplicity of lyrics, lack
of complex metaphors, and typical even tendentious linguistic devices. In is only
during the performance, which unites the picture, movement, word and music, when
the universal value is revealed, therefore it cannot be analysed in terms of its separate
components. Music, as a superior organisational force, is a category of otherness which
organises all the intersemiotic elements present in a show and has a direct impact on
the organisation of the textual level.
The second level of otherness present in this work is the co-existence of the Hippie
subculture of the 60s and 70s of the 20th century, inseparably linked with rock music,
which could not be rendered in the Polish translation due to the conservative, mostly
catholic Polish audience. The Polish adaptation was to bring closer the cultural con-
science of the Americans and at the same time not to be offensive or profane. Music
in the rock-opera incorporates dynamic, avant-garde and progressive songs, instead of
typical religious genres.
Another aspect of otherness in this work is the clothing, behaviour and language of
the characters, which is referred to as Hippie slang.
The task for the translators was to unite the age-old Christian tradition with the
socio-cultural phenomenon of the 60s and 70s of 20th century. Therefore the creators of
the rock-opera presented Jesus Christ as a thinker and a charismatic leader of a dissident
movement who was a victim of others, similar to other modern martyrs, such as Martin
Luther King or Robert Kennedy.
IWONA SIKORA, ALINA BRYLL

TRECI KULTUROWE
W DUBBINGU FILMW ANIMOWANYCH
O PRZEKADZIE OSOBOWYCH NAZW WASNYCH

Z problematyk transferu treci kulturowych borykaj si tumacze


wszystkich typw tekstw, jednak specyfika tekstw audiowizualnych
sprawia, e transfer treci kulturowych nabiera dla ich tumaczy zna-
czenia odmiennego ni dla tumaczy tekstw pisemnych, poniewa w
ich przypadku nie chodzi ju tylko o znalezienie odpowiednich ekwi-
walentw przekadowych dla pewnych zjawisk i poj. W przeciwie-
stwie do tekstw monosemiotycznych (i monomedialnych) informacja
kulturowa w filmie zakodowana jest na wicej ni jednym poziomie.
Przekaz sowny zawarty w dialogu lub komentarzu wzmocniony jest
elementami wizualnymi (elementy w i z u a l n o-n i e w e r b a l n e jak np.
krajobraz, zwyczaje, fizjonomia oraz elementy w i z u a l n o-w e r b a l n e
jak np. tablice, szyldy, nagwki gazet) a czasem rwnie akustycznymi
(elementy a k u s t y c z n o-w e r b a l n e jak np. dialogi, narracja, piosenka
oraz a k u s t y c z n o-n i e w e r b a l n e jak np. charakterystyczny podkad
muzyczny). Owa informacja niewerbalna zawarta w obrazie lub dwiku,
w zalenoci od obranej strategii (naturalizacji lub egzotyzacji), moe
stanowi utrudnienie bd pomoc w tumaczeniu. Jeli tumacz chce ukry
obce treci i zastpi je takimi, ktre wywouj u odbiorcy znajome sko-
jarzenia, elementy obcego pochodzenia zakodowane w gestach, obrazie
itp. mog kolidowa z tumaczeniem, przypominajc widzom o swoim
rodowodzie. Jeli tumacz decyduje si zachowa koloryt i egzotyk
oryginau, wtedy informacja niewerbalna bdzie stanowi wzmocnienie
przekazu sownego, jednake w razie koniecznoci zamieszczenia dodat-
kowych objanie, dotyczcych niewerbalnych elementw kulturowych,
przeszkod bdzie limit czasu i wymg synchronizacji.
W przekadzie pisemnym tumacz ma do dyspozycji wicej
rodkw pozwalajcych na wyjanienie nieznanych odbiorcy treci
kulturowych. W razie koniecznoci moe doda przypisy dolne, ko-
132 Iwona Sikora, Alina Bryll
mentarze, przypisy kocowe, bd uzupeni sam tekst o konieczne
informacje. W przypadku dubbingu moliwoci te s ograniczone,
poniewa tumacz musi dostosowa tworzony tekst do dugoci trwa-
nia oryginalnych wypowiedzi i na wyjaniajce komentarze pozostaje
niewiele miejsca.
Ograniczenia czasu i przestrzeni a take wzgldy estetyczne to ko-
lejne utrudnienia w przekazie treci kulturowych w tumaczeniu audio-
wizualnym. Wymg synchronizacji warstwy dialogowej nie pozwala na
zamieszczenie w niej dodatkowych informacji wizualno-werbalnych za-
kodowanych w formie napisw, tablic informacyjnych, szyldw, znakw
drogowych czy kierunkowskazw. Doskonae ilustracje takich ogranicze
zawiera film animowany Shrek 21. Autorzy polskiej wersji jzykowej
zdecydowali si pozostawi owe elementy w wersji oryginalnej, pomi-
mo i niejednokrotnie zawieraj one istotne treci o charakterze przede
wszystkim informacyjnym. Szkopu nie tkwi w braku odpowiednikw
w jzyku docelowym, lecz w ograniczeniu czasowym i przestrzennym.
W rezultacie widz otrzymuje wersj z polskim dubbingiem, zawieraj-
c jednoczenie wiele niezrozumiaych dla niego (jeli nie zna jzyka
angielskiego) tablic i napisw. Moe on zdawa sobie spraw z ich
obcego pochodzenia i zastanawia si nad ich znaczeniem. Tak wic,
cho strategia naturalizacji uwaana jest za powszechnie stosowan we
wspczesnym polskim dubbingu, w tym przypadku odbiorca otrzymuje
produkt zawierajcy spor ilo danych obcego pochodzenia. Jedyne, co
mu pozostaje to prba odcyfrowania znaczenia niejasnej wizualno-werbal-
nej informacji z kontekstu i wykorzystanie wasnej wiedzy kulturowej.
Elementy kulturowe wystpujce w analizowanych przez nas filmach
animowanych2 mona podzieli wedug kryterium sposobu przekazy-
wania informacji (informacja wystpujca w kanale wizualnym i/lub
akustycznym), kryterium tematycznego (obszar rzeczywistoci, do ktrej
dany element si odnosi) oraz kryterium przynalenoci do kategorii
leksykalnej (nazwy wasne)3.
1
Shrek 2. Re. A. Adamson. DreamWorks 2004. Dialogi: B. Wierzbita. Film ten
nie naley do korpusu badawczego niniejszego artykuu.
2
Wykaz analizowanych filmw znajduje si w Tab. 1, 2 i 3.
3
Nazwy wasne, imiona wasne (ac. nomina propria) nazwy przysugujce
jednostkom, w odrnieniu od nazw pospolitych mogcych si odnosi do dowolnych
egzemplarzy desygnatw okrelonej klasy przedmiotw. Nazwy wasne nie s definiowal-
ne przez okrelenie znaczenia: np. sowo krzeso mona zdefiniowa przez wymienienie
cech typowych dla wszystkich krzese, sowa Karol nie mona zdefiniowa w ten sposb.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 133
Wrd nazw wasnych wystpujcych w analizowanych przykadach
wyrni moemy:
a) nazwy osobowe (antroponimy): imiona i nazwiska bohaterw, na-
zwy zwierzt, postaci rzeczywistych i fikcyjnych, postaci historycznych,
legendarnych i bajkowych;
b) nazwy miejscowe (geograficzne): (toponimy makro/ i mikroto-
ponimy) nazwy pastw, miast, acuchw grskich, dolin, rzek, drg;
c) chrematonimy:
instytucjonimy (nazwy przedsibiorstw, instytucji, organizacji,
fabryk, sklepw, restauracji, barw itp.);
nazwy handlowe (nazwy produktw i artykuw handlowych);
ideonimy (tytuy utworw literackich, czasopism, nagwkw
prasowych).
Nazwy wasne osobowe mona z kolei podzieli na:
fikcyjne4 imiona wasne (np. Sally, Wallace, Sulley, Mike, Fiona);
intencjonalne5 imiona wasne (nazwy znaczce6), czyli takie, kt-
re zostay wybrane celowo, a intencj autora byo przekazanie widzowi
pewnej informacji, ktra jest zakodowana w szczeglnym brzmieniu
i znaczeniu wybranego imienia (np. Mrs. Mulch, Lightning McQueen,
General von Talon, Valiant, Totty);

Nauka o nazwach wasnych to onomastyka. Wyrni mona dwie due grupy nazw
wasnych. Jedna z nich to nazwy osobowe, odnoszce si do ludzi. Druga to nazwy
geograficzne nazywajce miejsca. Wyrnia si take mniejsze grupy, jak nazwy zwie-
rzt, statkw, czy cia niebieskich. K. Rymut: Nazwy miast Polski. Wrocaw: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich 1987, s. 8.
4
Przez fikcyjne nazwy wasne rozumiemy nazwy odnoszce si do postaci fikcyjnych
stworzonych na potrzeby danego filmu, ktre hipotetycznie mogyby istnie w wiecie
rzeczywistym i by nazwami rzeczywistych osb i przedmiotw.
5
Okrelenie intencjonalne nazwy wasne pochodzi z pracy Krzysztofa Hejwow-
skiego (Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN 2004, s. 91101).
6
Zdaniem Hejwowskiego kade imi wasne jest imieniem znaczcym, mimo ency-
klopedycznej definicji, wedug ktrej nazwy wasne pozbawione s treci deskryptywnej
por. Encyklopedia jzykoznawstwa oglnego. Red. K. Polaski. Wrocaw: Ossolineum
1999, s. 246247. Wedug Hejwowskiego, kada nazwa wasna posiada oprcz znacze-
nia etymologicznego (motywacyjnego), specyficzne znaczenie aktywowane w umyle
przynajmniej jednego z uczestnikw komunikacji. Okrelenie nazwy intencjonalne
znaczce odnosi si do takich nazw wasnych, ktre nios specyficzny komunikat
zaplanowany przez autora i opisuj jak charakterystyczn cech bohatera (zob. K.
Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna, s. 101103).
134 Iwona Sikora, Alina Bryll
autentyczne nazwy wasne (postacie historyczne, bajkowe, fil-
mowe i legendarne, np. Tom Wolfe, Abominable Showman, Barbra
Streisand).
W niektrych przypadkach zaistniay wtpliwoci, czy dan nazw
naley zakwalifikowa do kategorii nazw realistycznych czy intencjonal-
nych. Trudno wynika z tego, i waciwie kad nazw mona uzna
za znaczc7 w jakim stopniu. Czasami intencjonalno i potencjalne
znaczenie nazwy mog by trudne do odczytania, co zaley od tego, czy
informacja zawarta w nazwie wasnej jest informacj mniej czy bardziej
implicytn. W takich przypadkach jak Waternoose, Valiant czy Elast
Girl, komunikat w nich zawarty jest jasny, a umiejscowienie w kategorii
nazw intencjonalnych nie sprawia trudnoci. Czasami jednak komunikat
moe by bardziej subtelny i wtedy dan nazw mona zakwalifikowa do
obu kategorii, w zalenoci od tego, czy widz bdzie w stanie odczyta
owo ukryte znaczenie (np. Ramone, Ozzie, Edwina).
W analizowanym materiale wystpuj take nazwy pospolite uyte
w funkcji imienia wasnego, ktre mona rwnie zaklasyfikowa jako
nazwy intencjonalne, poniewa niejednokrotnie opisuj najbardziej cha-
rakterystyczn cech nosiciela: Ginger, Stickers, Dash. Dodatkowo,
imi wasne moe mie znaczenie dla odbiorcw angielskojzycznych
i odsya do konkretnych osb i zdarze, istniejcych bd majcych
miejsce w angielskojzycznej rzeczywistoci. W tumaczeniu jednak,
te same imiona wasne, ze wzgldu na rnice w bagau kulturowym
odbiorcw, mog straci swoj funkcj referencyjn i nie budzi u widza
polskiego podobnych jak u odbiorcw wersji angielskiej (bd nawet
adnych) skojarze. Zatem imiona wasne, ktre s intencjonalne w tek-
cie wyjciowym, mog w tekcie docelowym nalee do grupy imion
fikcyjnych, niemajcych szczeglnego znaczenia.
Na przykad w filmie Uciekajce kurczaki8 jedna z kur imieniem
Edwina na pocztku filmu zostaje w tradycyjny sposb poprzez
cicie gowy zgadzona przez pastwa Tweedych z powodu sabych
wynikw w znoszeniu jaj. Dla widza polskiego jej imi nie ma szcze-
glnego znaczenia. Odbiorca brytyjski skojarzy je natomiast z postaci
Edwiny Currie, ktra piastowaa stanowisko Ministra Zdrowia w gabi-
necie Margaret Thatcher. W 1988 roku Currie narazia si producentom
7
Tame. Problem znaczenia nazw wasnych wyjania Hejwowski (Kognitywno-ko-
munikacyjna, s. 8687).
8
Uciekajce kurczaki. Re. N. Park. DreamWorks 2000. Dialogi B. Wierzbita.
135
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
jaj, rolnikom i politykom, oznajmiajc w wywiadzie telewizyjnym, e
wiksza cz brytyjskiej produkcji jaj dotknita jest salmonell, co
spowodowao zaamanie na rynku i ogromne straty9. W rezultacie zostaa
zmuszona do rezygnacji ze stanowiska, co w jzyku angielskim bywa
okrelane wyraeniem: to get the chop. To get a chop w odniesieniu
do odwoywanych ministrw oznacza zosta wylanym, ale dosowne
tumaczenie tego idiomatycznego wyraenia to ci, odrba gow.
W ten sposb angielski odbiorca skojarzy imi kury, ktrej odrbano
gow za zbyt ma liczb zniesionych jaj, z osob pani minister, ktra
swoim nieodpowiedzialnym zachowaniem wywoaa popoch i straty
wrd brytyjskich producentw. Imienniczki spotkaa ta sama kara
getting a chop z tym e jedn w znaczeniu dosownym tego
wyraenia, a drug w znaczeniu przenonym stracia ona tylko sta-
nowisko, zachowujc gow. Dla widza polskiego imi Edwina nie
jest jednak imieniem intencjonalnym, poniewa nie ma on wsplnego
z odbiorc brytyjskim bagau dowiadcze. W ten sposb pewne niuanse
i skojarzenia s dla polskiego widza niedostpne.
Sytuacja odwrotna, kiedy w procesie tumaczenia znaczenie zostaje
nadane i imi neutralne dla odbiorcw angielskojzycznych staje
si imieniem znaczcym dla odbiorcw polskich, jest rwnie moli-
wa. W filmie Szeregowiec Dolot10 gwny bohater nazywa si Valiant
(mny), w polskiej wersji zosta on nazwany Frankiem Dolotem,
co niesie dodatkowe konotacje. Imi to jest prawdopodobnie aluzj do
postaci Franka Dolasa z filmu Jak rozptaem drug wojn wiatow.

1. Strategie przekadu fikcyjnych nazw wasnych osobowych

Ju przy wstpnej analizie materiau badawczego (Tab. 1) ujawnia


si strategia dominujca w polskim dubbingu filmw animowanych
w odniesieniu do fikcyjnych nazw osobowych. Jest to strategia egzoty-
zacji, czyli tumaczenie skierowane na kultur oryginau.
W wikszoci przypadkw tumacze zdecydowali si na pozostawienie
imion bohaterw w ich oryginalnym brzmieniu (np. Shrek, Fiona, Oscar,

9
Por. 1988: Egg industry fury over salmonella claim. Dostpny pod adresem:
<http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/december/3/newsid_2519000/2519451.
stm>.
10
Szeregowiec Dolot. Re. G. Chapman. DreamWorks 2005. Dialogi J. J. Wecsile.
136 Iwona Sikora, Alina Bryll
Heather, Bob, Rico), czyli zastosowali w stosunku do nich technik
reprodukcji, zwan inaczej transferem bezporednim przeniesienie
obcego imienia wasnego do tekstu docelowego bez lub z niewielkimi
zmianami (np. Babs Babs, Helen Helena, Phillip Filip).
Z analizowanych przykadw wynika, e w dubbingu nazwy wasne
osobowe podlegaj pewnym modyfikacjom. Po pierwsze, w tym przy-
padku transfer bezporedni to tylko pozornie technika polegajca na
braku tumaczenia, czyli reprodukcji elementu obcego w jego orygi-
nalnej formie. W rzeczywistoci imiona wasne przeniesione do dialo-
gw polskich podlegaj przede wszystkim adaptacjom fonetycznym. S
one wymawiane przez polskich aktorw, w zwizku z czym realizacja
fonetyczna rni si od ich oryginalnego brzmienia polscy aktorzy
wymawiaj je inaczej ni aktorzy angielscy. Po drugie, imiona wasne,
ktre syszymy w przetumaczonych dialogach, nie s uywane jedynie
w mianowniku, ale odmieniaj si przez wszystkie przypadki (np. Alex
Alexa Alexowi). Podlegaj wic procesowi adaptacji morfologicz-
nej umoliwiajcej traktowanie ich zgodnie z reguami gramatycznymi
jzyka polskiego.
Rezultatem zastosowania transferu bezporedniego jest pozostawie-
nie w tekcie docelowym elementw obcego pochodzenia, ktre mimo
drobnych zmian fonetycznych i morfologicznych nadal brzmi obco
i odsyaj widza do innego systemu kulturowego.
Tylko w nielicznych przypadkach zdecydowano si na przetumaczenie
angielskiego imienia wasnego stosujc jego polski odpowiednik bd
zastpujc go innym (np. Gorder Zygmunt, Steve Edek, Manny
Maniek, George Grzesiu). Technik t zastosowano w odniesieniu
do jednego lub kilku imion wasnych, natomiast pozostae przeniesiono
bez zmian. Oznacza to, e w obrbie jednego filmu stosowano dwie
rne strategie tumaczeniowe w odniesieniu do tego samego problemu:
fikcyjne nazwy wasne tumaczono stosujc strategi egzotyzacji lub
naturalizacji.
Uycie imienia wydaje si szczeglnie uzasadnione w tych przy-
padkach, kiedy tumacz zdecydowa si na wykorzystanie polskiego
odpowiednika lub imienia brzmicego podobnie (np. Manny Maniek,
Celia Celina, Mankowitz Makiewicz). Czsto jednak stosowano
imiona wasne, ktre nie s odpowiednikami imion angielskich (np.
Gorder Zygmunt, Steve Edek, Phil Edek, George Grzesiu,
Lizzie Gienia). Nasuwa si pytanie, dlaczego tumacze zastosowali
137
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
t technik tylko w odniesieniu do niektrych nazw wasnych i jakimi
kryteriami kierowali si, dobierajc poszczeglne imiona? Mona przy-
puszcza, e zamiarem tumacza, ktry zamieni angielsko brzmice
imi na swojskiego Ziutka, Niuni, Dziuni, czy Zygmunta byo
stworzenie efektu komicznego, bowiem budz one u polskiego odbiorcy
charakterystyczny krg skojarze.

2. Strategie przekadu intencjonalnych nazw wasnych osobowych

W tumaczeniu intencjonalnych imion wasnych (Tab. 2), w przeci-


wiestwie do nazw fikcyjnych, widoczna jest tendencja do naturalizacji
wikszo z nich, z paroma tylko wyjtkami, przetumaczono na
jzyk polski.
W przypadku intencjonalnych imion wasnych dodatkowe znaczenie
moe by komunikatem mniej lub bardziej oczywistym. Zadaniem tu-
macza jest okrelenie prawdopodobnej intencji autora oraz odczytanie
znacze i skojarze, jakie dane imi ze sob niesie i odtworzenie ich
w jzyku docelowym. Innymi sowy, tumacz musi mie wiadomo
wszelkich konotacji zwizanych z intencjonalnym imieniem wasnym
w tekcie translatu. Powinien take dooy wszelkich stara, aby
stworzy imi, ktre wywoa podobne skojarzenia u odbiorcw11.
W przypadku imion, co do ktrych nie ma wtpliwoci, e zostay uyte
intencjonalnie, sposb postpowania jest oczywisty. Skoro autor dialogw
oryginalnych wybra dane imi, po to, aby przekaza odbiorcy jak in-
formacj, zadaniem tumacza jest odczytanie tej informacji i przeoenie
sensu. W przypadku, kiedy intencjonalno danego imienia nie jest jasna,
tumacz moe przyj, e potencjalna informacja zawarta w imieniu jest
mniej wana i pozostawi imi w oryginale.
W Uciekajcych kurczakach, dodatkowe znaczenie imion bohaterw,
wskazujce na ich intencjonalne uycie, jest do subtelne. Odczytanie
takich implicytnych komunikatw moe sprawia trudnoci nawet wi-
dzom angielskojzycznym. Tym bardziej, e niektre z nich to imiona
autentyczne (Babs, Nick, Edwina, Ginger, Rocky), ktre dopiero w kon-
tekcie jakiej charakterystycznej cechy danego bohatera uaktywniaj
dodatkowe znaczenie (np. Nick, Edwina, Ginger). Prawdopodobnie z tego

11
Por. K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna, s. 101.
138 Iwona Sikora, Alina Bryll
wzgldu tumacz zdecydowa si pozostawi je w wersji angielskiej. Tak
strategi przyj w stosunku do wszystkich imion wystpujcych w tym
filmie. Jedyne elementy nazw wasnych, ktre przetumaczy to formy
adresatywne Mr. i Mrs., ktre raziyby w polskim tekcie, gdyby
pozostawiono je w wersji angielskiej.
Imiona gwnych bohaterw Wallace, Gromit i Hutch z filmu
Wallace i Gromit. Kltwa krlika12 naley w zasadzie uzna za nazwy
intencjonalne. Wallace moe kojarzy si z angielsko-indyjskim sowem
wallah oznaczajcym specjalist w jakiej dziedzinie, jakim niewt-
pliwie jest gwny bohater zapalony konstruktor i mionik serw,
ktry specjalizuje si w tworzeniu kolejnych, niezwykle kopotliwych,
wynalazkw. Gromit pochodzi prawdopodobnie od angielskiego so-
wa grommet, ktre oznacza plastikowe, metalowe lub gumowe kko
stosowane do wzmocnienia otworw w ubraniach lub materiaach albo
ochraniajce liny, przewody lub kable elektryczne przechodzce przez
otwory, w ktrych mogyby ulec uszkodzeniu. Jeli imi Gromit rze-
czywicie pochodzi od grommet, to jak najbardziej mona uzna je
za imi intencjonalne, bowiem ten sprytny pies niejednokrotnie chroni
i ratuje z opresji swojego pomysowego, ale znacznie mniej rozumnego
pana. Oba wyrazy wymawia si identycznie, i odbiorca angielskojzyczny
nie bdzie mie trudnoci z odczytaniem ukrytego znaczenia. Z kolei
hutch to w jzyku angielskim okrelenie klatki, w ktrej trzyma si
zwierzta domowe, a przede wszystkim krliki. Krlik Hutch wytwr
nieudanego eksperymentu z manipulatorem umysw, poddany prbie
wyleczenia z warzywnego naogu, sta si w polskiej wersji Balcerem.
By moe jest to aluzja do reform Leszka Balcerowicza, ktre porwnano
do efektw osiganych przez Wallacea. W polskim dubbingu imiona
gwnych bohaterw pozostawiono w oryginale, poniewa pojawiaj
si w tytule filmu, a sympatyczna para przyjaci wystpuje pod takimi
samymi imionami rwnie w innych krtkometraowych filmach. Akcja
filmu osadzona jest w latach 60. w maym angielskim miasteczku i wiele
elementw plastelinowego wiata daje temu wiadectwo: Wallace ubiera
si jak typowy Anglik, samochd, ktrym jed bohaterowie to Aust-
in A35 w wersji van, porzdku pilnuje angielski policjant, na ulicach
i w witrynach sklepw wisz plakaty z angielskimi napisami, a postacie
w specyficzny i bardzo widoczny sposb wymawiaj angielskie goski
12
Wallace i Gromit. Kltwa krlika. Re. N. Park. DreamWorks 2005. Dialogi B.
Wierzbita.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 139
(th). Wszystkie te fragmenty plastelinowej rzeczywistoci dobitnie wiad-
cz o tym, gdzie odbywa si akcja filmu. Podobnie jak w Uciekajcych
kurczakach, rwnie w tym filmie zachowano oryginalny koloryt i egzo-
tyk decydujc si na pozostawienie wikszoci imion w oryginalne,
a dialogi nie zostay wzbogacone o odniesienia do polskich realiw.
W innych przypadkach poza bohaterami tytuowymi zdecy-
dowano si na tumaczenie wybranych imion. Oprcz krlika Balce-
ra, taki los spotka mieszkacw miasteczka i uczestnikw konkursu
warzywnego: pani Grzdk, pani Kosiark, pana Sadzaka oraz pana
Zraszacza. W tumaczeniu tych nazw zastosowano jednak nie ich sow-
nikowe odpowiedniki, ale wyrazy o zupenie innym znaczeniu. Jedyn
cech wspln czc je z oryginaem jest to, e nawizuj do tematyki
warzywno-ogrodniczej. Tumacz postpi w taki sposb prawdopodob-
nie po to, aby zachowa elementy komizmu. Jak wida na podstawie
powyszych przykadw, w filmie Wallace i Gromit przetumaczono te
nazwy intencjonalne, ktrych znaczenie jest eksplicytne. W oryginale
pozostawiono natomiast te, w ktrych dodatkowa informacja jest bar-
dziej subtelna.
W filmie Iniemamocni13 nazwisko rodziny Niesamowitych/Niewiary-
godnych musi zaczyna si na liter I, bowiem bohaterowie nosz kostiu-
my, na ktrych na wzr stroju supermana widnieje wielka litera
I. Nie sposb jej zignorowa. Zorientowany widz domyli si od razu,
e owo I to litera, na ktr zaczyna si imi lub nazwisko bohatera.
W tym miejscu widoczna jest silna wspzaleno istniejca pomidzy
obrazem i sowem. Tumacz w polskiej wersji musia dostosowa swoje
tumaczenie do tej wizji. Z tego wzgldu zdecydowa si na porzucenie
dosownego znaczenia oryginalnego nazwiska i stworzenie neologizmu,
ktry bdzie si zaczyna na liter I a jednoczenie umoliwi zawarcie
dodatkowej informacji, tak jak to uczyniono w oryginale.
W pozostaych filmach intencjonalne nazwy wasne zbudowane s we-
dug kilku wzorw. Pierwszy z nich polega na tworzeniu imion i nazwisk
postaci, ktre nawizuj do tematyki filmu: Rybki z ferajny14 odnie-
sienia do wiata podwodnego i rnych gatunkw morskich stworze,

13
Iniemamocni. Re. B. Bird. Pixar & Walt Disney Pictures 2004. Dialogi
J.J. Wecsile.
14
Rybki z ferajny. Re. B. Bergeron, V. Jenson. DreamWorks 2004. Dialogi
B. Wierzbita.
140 Iwona Sikora, Alina Bryll
Roboty nazwiska postaci wzorowane na nazwach maszyn, narzdzi,
15

metali itp., Potwory i spka16 nazwiska bohaterw skonstruowane s


ze sw, ktre znajduj si w polu semantycznym zwizanym z pojciem
strachu, lub swoim brzmieniem nasuwaj podobnie nieprzyjemne kono-
tacje. Drugi rodzaj to nazwy podkrelajce jak specyficzn cech lub
waciwo bohatera pojawiajce si w filmach: Szeregowiec Dolot,
Iniemamocni, Auta17.
W analizowanym materiale wyodrbniono grup antroponimw, ktre
s zmodyfikowanymi imionami lub nazwiskami sawnych postaci ze
wiata kultury. Komiczne modyfikacje sawnych nazwisk mona uzna
za form parodiowania rzeczywistoci, ktrej celem jest agodna kpina
i artobliwa ironia skierowana pod adresem znanych postaci. Nazwy tego
typu wystpuj w Rybkach z ferajny, Robotach i Autach. S to imiona
i nazwiska znanych aktorw (Russell Crowe, Farrah Fawcett, Jeremy
Irons, Jessica Simpson), muzykw (Axl Rose z grupy Guns NRoses,
Seal, MC Hammer, Rod Stewart) i piosenkarek (Britney Spears, Tina
Turner, Jessica Simpson), reysera i producenta filmowego (Orson Wel-
les), kierowcy rajdowego (Darell Waltrip) oraz reporterw (Kate Couric,
Bob Costas), ktre s stylizowane zgodnie z tematyk danego filmu.
W nazwach wystpujcych w Rybkach z ferajny zawarte s aluzje do
gatunkw ryb i innych morskich stworze: np. Mussel (ma) Crowe
Russell Crowe, Tuna (tuczyk) Turner Tina Turner, Jessica
Shrimpson (krewetka) Jessica Simpson. W Robotach odsyaj one
do nazw narzdzi, metali lub urzdze: np. Britney Gears (gear me-
chanism) Britney Spears, Jeremy Irons (bez modyfikacji elazo),
Farrah Faucett (faucet kran) Farrah Fawcett.
W Autach nazwiska reporterw komentujcych wycig to gra sw op-
arta na nazwiskach autentycznych sprawozdawcw sportowych Boba
Costasa i Darrella Waltripa18, ktrzy uyczaj swoich gosw komenta-
torom wycigu w filmie. Odniesienia do tych autentycznych postaci s
w polskiej wersji zneutralizowane, bowiem w tumaczeniu nie pojawiaj
15
Roboty. Re. C. Saldanha, C. Wedge. 20th Century Fox 2005. Dialogi A. Bo-
rowik.
16
Potwory i Spka. Re. P. Doctor. Pixar i Walt Disney Pictures 2001. Dialogi B.
Wierzbita.
17
Auta. Re. J. Lasseter. Walt Disney Pictures 2006. Dialogi J. J. Wecsile.
18
Darrell Waltrip to trzykrotny mistrz wycigw NASCAR Winston Cup. Obecnie
komentator w stacji telewizyjnej Fox. Bob Costas to rwnie sawny sprawozdawca
sportowy pracujcy w stacji NBC.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 141
si adne nazwiska. Oryginalne nazwy zastpiono oglnymi wyrae-
niami (ojciec redaktor, wspsyn redaktor), ktre jeli wzbudzaj
jakiekolwiek konotacje to s to odniesienia do polskiej rzeczywistoci
(ojciec dyrektor a zarazem redaktor kontrowersyjnej rozgoni katolickiej
Radia Maryja).
Nazwy tego typu zakwalifikowano do kategorii nazw intencjonalnych,
poniewa stwierdzono, e intencj autorw byo wywoanie u odbiorcy
natychmiastowych skojarze ze sawnymi postaciami. Jest to akcent
humorystyczny oparty na grze sw, ktra wzbudza zainteresowanie
odbiorcy i odwouje si do jego wiedzy o wiecie. Nazwy te wystpuj
jednak w filmach tylko w formie pisemnej i nie s przetumaczone na
jzyk polski. (Wyjtkiem jest film Rybki z ferajny, gdzie nazwiska saw-
nych postaci pojawiaj si rwnie w dialogu. Tak jak w pozostaych
przypadkach nie s one jednak przetumaczone, tylko przeniesione do
jzyka docelowego w angielskiej wersji). Wobec tego wszelkie konotacje
ze znanymi postaciami s niedostpne dla widza nieznajcego jzyka
angielskiego i niepotraficego odczyta dodatkowych znacze.

3. Strategie przekadu autentycznych osobowych nazw wasnych

Autentyczne antroponimy wystpujce w tekcie wyjciowym tworz


najmniej liczn grup (Tab. 3). Mona je podzieli na nazwy postaci
legendarnych i bajkowych (Abominable Snowman, Gingerbread Man,
Magic Mirror, Loch Ness, Robin Hood), nazwy postaci filmowych
(Godfather), nazwy postaci rzeczywistych (muffin man, Barbra Streisand,
Tom Wolfe, Henry Heimlich), nazwy zespow sportowych (New York
Giants) i symboli narodowych (Lady Liberty).
Prawie wszystkie nazwy nalece do dwch pierwszych kategorii
(Robin Hood, Abominable Showman, Magic Mirror, Godfather) prze-
tumaczono na jzyk polski stosujc ich uznane ekwiwalenty.
W przypadku nazwy Gingerbread Man z filmu Shrek 2 zastosowa-
no ekwiwalent wymylony przez tumacza. Gingerbread Man to posta
(zrobiona z ciasta i przypominajca ksztatem czowieka) znana angiel-
skim dzieciom z bajki pod takim tytuem. Opowiadanie to nie naley do
kanonu polskich bajek i mona przypuszcza, e posta Piernikowego
Ludka jest raczej nieznana polskim odbiorcom. Jako e w jzyku polskim
nie istnieje odpowiednik tej nazwy, tumacz musia poszuka nowego
142 Iwona Sikora, Alina Bryll
wyraenia i zdecydowa si na zastpienie tego imienia neologizmem
odsyajcym do najbardziej charakterystycznej cechy bohatera. Ginger-
bread Man sta si Ciastkiem, bowiem jego specyficzn cech jest
to, e jest zrobiony z piernikowego ciasta (co notabene byo przyczyn
jego zagady w angielskiej bajce). Zastosowanie neologizmu jest w tym
kontekcie uzasadnione, jednak wymazuje wszelkie konotacje z angiel-
skim oryginaem.
W odniesieniu do nazw postaci rzeczywistych zastosowano rne
techniki tumaczeniowe, ktrych efektem byo zastpienie elementu
mniej znanego bardziej znan nazw pochodzc z tego samego krgu
kulturowego, neutralizacja obcych elementw bd zastosowanie polskich
ekwiwalentw.
W przypadku Barbary Streisand w filmie Kurczak May19 tumacz uy
ekwiwalencji wewntrz jzyka docelowego, zastpujc element kultury
wyjciowej elementem kulturowym jzyka docelowego, ktry wywouje
podobne konotacje. W przytoczonym w tabeli poniej zdaniu matka
bohatera Szpeka Zawiotkiego w ramach kary za nieodpowiednie
zachowanie grozi mu konfiskat pyt ulubionego wykonawcy. W polskim
dialogu tumacz opuci nazwisko amerykaskiej piosenkarki i zastpi
je nazw popularnego wrd polskich nastolatkw zespou Ich Troje.
W zasadzie osign efekt podobny do oryginalnego, chodzio bowiem
o konfiskat nagra muzycznego idola. Jednak Streisand to piosenkarka
wikszego formatu ni kontrowersyjny zesp Ich Troje, ktra dodatkowo
bardziej pasuje na ulubienic matki naszego bohatera ni idola wspczes-
nej modziey. Mona zatem podejrzewa, e oryginalne zdanie zawiera
nutk ironii, przypisujc Szpekowi takie gusta muzyczne, i jednoczenie
sugeruje, e pozostaje on w tyle za muzycznymi trendami. W polskim
dubbingu ta informacja zostaje utracona.
W filmie Madagaskar20 nazwisko Toma Wolfea, amerykaskiego
pisarza i dziennikarza, zastpiono w polskim tumaczeniu postaci Billa
Clintona. Tumacz zastosowa ekwiwalencj wewntrz jzyka rdowe-
go, zastpujc mniej znan posta tak, ktra rwnie pochodzi z krgu
kultury rdowej, ale jest lepiej znana odbiorcy tumaczenia. Podobne
rozwizanie zastosowano take w przypadku toponimu the Lincoln
Center, wystpujcego w tym samym zdaniu, ktry tumacz zamieni na
19
Kurczak May. Re. M. Dindal. Walt Disney Pictures 2005. Dialogi B. Wierz-
bita.
20
Madagaskar. Re. E. Parnell. DreamWorks 2005. Dialogi B. Wierzbita.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 143
(Teatr) Narodowy (w Warszawie). Tutaj zastosowany zosta ekwiwalent
funkcjonalny wewntrz jzyka docelowego, bowiem zestawione obiekty
peni podobn funkcj jednego z waniejszych centrw kultural-
nych. Nie wiadomo tylko, w jaki sposb warszawski Teatr Narodowy
znalaz si w Nowym Jorku, w ktrym rozgrywa si akcja filmu. Jest to
oczywisty przykad zastosowania strategii naturalizacji bez uwzgldnie-
nia innych elementw kontekstu. Chyba e przyczyn takiego wyboru
tumacza jest do powszechne mniemanie, e w kadym pastwie jest
Teatr Narodowy.
W Shreku w odniesieniu do metody Henryego Heimlicha zastosowa-
no hiperonim. Nazwisko wynalazcy tej techniki ratowania ycia zostao
opuszczone i zastpione terminem oglnym, ktry pozwala polskiemu
odbiorcy odczyta komunikat zawarty w zdaniu. Pozostawienie obcego
nazwiska uniemoliwioby widzom zrozumienie sensu wypowiedzi, czyli
tego, e potrzebna jest pomoc lekarska. Zastpienie konkretnego nazwi-
ska wyraeniem oglnym neutralizuje sygna obcoci przy zachowaniu
znaczenia oryginalnego zdania i efektu komicznego.
Kolejny przykad godny uwagi to nazwa sawnej nowojorskiej druyny
futbolu amerykaskiego pojawiajca si w filmie Madagaskar. New
York Giants zostali przetumaczeni na jzyk polski dosownie jako
Olbrzymy z Nowego Jorku. W filmie nazwa ta odnosi si do grupy
zwierzt, ktre podczas misji ratowania przyjaciela z opresji ucieky
z Nowego Jorku i w wyniku niefortunnego splotu wydarze zostay
wyrzucone przez morze na Madagaskarze, w krainie lemurw. W po-
rwnaniu z grup lemurw, ktrej przewodzi samozwaczy krl Julian,
czworo przyjaci z nowojorskiego zoo to faktycznie olbrzymy, ktre
okazuj si bardzo pomocne w odstraszaniu odwiecznych wrogw. Na
powitanie wybawcw lemury skanduj: All hail to New York Giants.
Jest to jednoczenie oficjalny okrzyk druyny futbolowej z Nowego
Jorku. W tym kontekcie zastosowane tumaczenie jest jak najbardziej
uzasadnione, aczkolwiek nawizanie do sawnych futbolistw przepada
w polskim tumaczeniu.
Ostatni przytoczony przykad to muffin man ze Shreka 2, ktry jest
aluzj do powszechnie znanej angielskiej rymowanki i nie jest waciwie
nazw wasn, bowiem nie odnosi si do jedynego w swoim rodzaju
przedstawiciela, ale do caej klasy obiektw. Zosta jednak zakwalifikowa-
ny do tej kategorii, poniewa w przekadzie zastosowano par antroponi-
mw pochodzcych z krgu kultury docelowej. Oryginalnie muffin man
144 Iwona Sikora, Alina Bryll
to czowiek roznoszcy drodowe bueczki w czasach wiktoriaskich.
Wymiana zda pomidzy Ciastkiem i Lordem Farquaadem natychmiast
nasuwa odbiorcy angielskiemu skojarzenia z tym dziecicym wierszy-
kiem21, ktry jest nieznany polskiemu odbiorcy. Z tego wzgldu tumacz
zrezygnowa z potencjalnie niezrozumiaej i nienaturalnej rymowanki.
Zamiast niej wykorzysta postacie wirka i Muchomorka dobrze
znane polskiemu widzowi i stworzy podobny dialog, wykorzystujc
t sam figur retoryczn. Powtarzajc imi Muchomorka, osign efekt
podobny jak w oryginale i jednoczenie wykreowa komiczn sytuacj
adresowan do odbiorcy dorosego, sugerujc zwizek homoseksualny
pomidzy wirkiem i Muchomorkiem. W obu powyszych przypadkach
zastosowano strategi naturalizacji.

***

Podsumowujc rozwaania nad przekadem treci kulturowych w an-


glojzycznych filmach dubbingowanych, mona stwierdzi, e tumacze
stosowali trzy strategie: naturalizacji, neutralizacji oraz egzotyzacji.
W przekadzie f i k c y j n y c h o s o b o w y c h n a z w w a s n y c h
w wikszoci przypadkw posuono si strategi egzotyzacji, co pole-
gao na pozostawieniu w tekcie translatu imion bohaterw w angielskiej
wersji. Niektre z nazw zostay jednak przetumaczone na jzyk polski
z zastosowaniem ich polskich odpowiednikw lub imion podobnie
brzmicych. Czasami stosowano rwnie imiona, ktre nie s polskimi
ekwiwalentami nazw angielskich (Gorder Zygmunt, Phil Edek,
Lizzie Gienia). Z reguy byy to imiona obecnie mao popularne, ktre
zwykle nosz osoby w bardziej zaawansowanym wieku ni modociana
widownia. Zostay wic prawdopodobnie uyte ze wzgldu na humory-
styczne brzmienie i zabawne skojarzenia, jakie wywouj u odbiorcy.
Wikszo z wystpujcych w materiale badawczym o s o b o w y c h
n a z w i n t e n c j o n a l n y c h zastpiono specjalnie stworzonymi lub ju
istniejcymi polskimi odpowiednikami. Takie postpowanie uzna mona
za przejaw strategii naturalizacji, co wydaje si wnioskiem susznym

21
Tekst tej dziecicej rymowanki jest nastpujcy: Do you know the muffin man?
The muffin man, the muffin man. Do you know the muffin man? He lives in Drury
Lane.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 145
w zestawieniu z rozpoznaniem strategii egzotyzacji w tumaczeniu nazw
fikcyjnych.
W przekadzie a u t e n t y c z n y c h o s o b o w y c h n a z w w a s -
n y c h najczciej stosowan metod jest neutralizacja. Oznacza to, e
autentyczne antroponimy zostay w wikszoci przypadkw zastpione
wyraeniami oglnymi, nieposiadajcymi adnych konotacji kulturowych
i tym samym nieodsyajcymi widza ani do kultury rdowej, ani do
docelowej.
Powysze obserwacje pozwalaj stwierdzi, e strategi dominujc
w dubbingu filmw animowanych na jzyk polski jest naturalizacja
obcych treci i dostosowywanie tekstu translatu do realiw i oczekiwa
odbiorcw docelowych. Zauwaono jednak, e strategia ta nie jest re-
alizowana konsekwentnie. W rezultacie takich niekonsekwencji w tek-
cie translatu pozostay elementy egzotyczne, przypominajce o obcym
pochodzeniu filmu. Mimo tego, zabiegi naturalizacyjne wyrniaj si
na tle innych technik translatorskich i maj znaczny udzia w tworzeniu
efektw humorystycznych. Postpowanie takie nosi znamiona strategii
globalnej, ktra suy realizacji okrelonych z gry celw. Jednym
z nich jest stworzenie iluzji filmu przeznaczonego specjalnie dla polskich
odbiorcw, ktry wpisuje si w ramy ich potrzeb i oczekiwa. Dziki
naturalizacji dialogw odbiorca otrzymuje tekst oswojony, ktry kusi
swoj naturalnoci i autentycznoci a jednoczenie jest atrakcyjny
i atwy w odbiorze.

ANEKS

Tab. 1. Zestawienie fikcyjnych nazw wasnych osobowych wystpu-


jcych w analizowanych filmach
rdo: opracowanie wasne

1. Rybki z ferajny. Re. B. Bergeron, V. Jenson. DreamWorks 2004.


Dialogi B. Wierzbita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Oscar Oskar
Lola Lola
Angie Angie
Sykes Sykes
146 Iwona Sikora, Alina Bryll
Don Lino Don Lino
Frankie Frankie
Lenny Lenny
Ernie Ernie
Bernie Bernie
Luca Luca

2. Shrek. Re. A. Adamson, Vicky Jenson. DreamWorks 2001. Dialogi


B. Wierzbita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Shrek Shrek
Lord Farquaad Lord Farquaad
Princess Fiona1 Krlewna Fiona
Gorder Zygmunt
Is that you, Gorder? To ty Zygmunt?
How did you know? No, a kto ma by?

3. Roboty. Re. C. Saldanha, C. Wedge. 20th Century Fox 2005.


Dialogi A. Borowik.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Tim the Gate Guard Teks

4. Uciekajce kurczaki. Re. N. Park. DreamWorks 2000. Dialogi


B. Wierzbita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Edwina Edwina
Babs Babs
Mr. Tweedy Pan Tweedy
Mrs. Tweedy Pani Tweedy
Mac Mac
Rocky, Rocky the Rhode Island Rocky z rajskiego Rhodes Island
Red (Rhode Island Red rasa kur
karmazyn)

5. Madagaskar. Re. E. Darnell. DreamWorks 2005. Dialogi B. Wierz-


bita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Gloria Gloria

1
Tustym drukiem wyrniono te fikcyjne nazwy wasne, ktre zostay przetuma-
czone w polskiej wersji.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 147
Alex Alex
Marty Marty
Melman Mankowitz Melman Makiewicz
King Julien Krl Julian
Rico Rico
Kowalski Kowalski
Maurice Maurycy
Mort Mort
Phil the Chimpanzee Benek/Edek (nie mwi, ale zna jzyk
migowy)
Mason the Chimpanzee BT2 (imi drugiego szympansa pozo-
stawione jest bez tumaczenia, bowiem
nie byo waciwie koniecznoci, aby
je tumaczy. Szympans Edek, ktry
jest niemy i zna tylko jzyk migowy,
nie zwraca si do swojego towarzysza
(ktry potrafi mwi) po imieniu.
Dr Goldberg Dr Goldberg
(Melman) I cant be transferred. I have Nie, nie, nie mog mnie przenie. Ja je-
an appointment with dr Goldberg at 5. stem umwiony z doktorem Goldbergiem
na 5.

6. Iniemamocni. Re. B. Bird. Pixar & Walt Disney Pictures 2004.


Dialogi J. J. Wecsile.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Robert Parr Bob Parr
Helen Parr Helena Parr
Violet Wiola
Jack-Jack Jack-Jack
Lucius Best Lucjusz Best
Mirage Mirage
Edna Mode Edna Mode

7. Wallace i Gromit. Kltwa krlika. Re. N. Park. DreamWorks


2005. Dialogi B. Wierzbita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Wallace Wallace
Gromit Gromit
Hutch the Rabbit Krlik Balcer
Lord Victor Quartermaine Lord Wiktor

2
BT bez tumaczenia.
148 Iwona Sikora, Alina Bryll
Phillip Filip
Police Constable Albert MacIntosh Policjant Albert MacIntosh
(PC MacIntosh art jzykowy, ktry
gubi si w polskiej wersji)
Reverend/Vicar Clement Hedges Pastor/Wielebny Clement Hedges

8. Auta. Re. J. Lasseter. Walt Disney Pictures 2006. Dialogi


J. J. Wecsile.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Mack Marian, Maniek, Maniuchna,
Maniusiek
Bessy Bessy
Sally Carrera Sally Carrera
Filmore Ogrek
Flo Lola (dilerka pojazdw i wacicielka
stacji benzynowej i kawiarni o nazwie:
Flos 8-V cafe)
Ramone Roman (w oryginale mwi z hiszpa-
skim akcentem)
Luigi Luigi
Guido Guido
Lizzie Gienia
Chuck Ziutek
Mia, Tia adoratorki Zygzaka; Im Niunia, Dziunia Jestem Niunia.
Mia. Im Tia (aluzja do samochodu A ja Dziunia.
marki Mazda, model Miata).

Tab. 2. Zestawienie intencjonalnych nazw wasnych osobowych po-


jawiajcych si w analizowanych filmach
rdo: opracowanie wasne

1. Uciekajce kurczaki
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Fowler (myliwy polujcy na ptactwo) Fowler
Ginger (rudy kolor wosw, imbir) Ginger
Edwina Edwina
(Edwina Currie brytyjska minister zdro-
wia za rzdw Margaret Thatcher)
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 149

Mr. Tweedy3 Pan Tweedy


Mrs Tweedy (tweedy przymiotnik Pani Tweedy
opisujcy ycie bogaczy posiadajcych
domki na wsi, nierzadko zaintereso-
wanych polowaniami: arystokratyczny,
wielkopaski, lubicy polowania, jazd
konn i tweedowe ubrania)
Nick (zwin co, obrobi kogo) Nick
Fetcher (fetch przynosi, sprzeda si za Fetcher
du sum, lub sztuczka, wybieg)

2. Roboty
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Rodney Copperbottom (miedziany ty) Radek Dekiel
Mr. Bigweld (wielki spaw) Pan Spawalski
Ratchet Brzeszczot
Phineas Ratchet Honoriusz Brzeszczot
Loretta Geargrinder (urzdzenie, szli- Loretta Electrolux
fierka)
Madame Gasket Madame Frezer
The Rusties: Fender Gwodziu
Piper Pinwheeler Hania
Crank Casey Max Kolanko (gos podkadany przez
Mariusza Maxa Kolonko)
Diesel Diesel
Aunt Fanny (pupa, tyek) Ciocia Bania
Cappy (nakrtka) Cynka Cykopulos
Mr. Nuts Pan Nakrtek
(nakretka, ale take wirowaty, wir-
nity)
Mr. Gunk (ma, gluty) Pan Mazut
Silverman (N) BT
Tinman (N) BT
Steele (N) BT
Orson Wheels4 (wheel koo BT
Orson Welles) (N)

3
Tustym drukiem wyrniono te nazwy, ktre zostay przetumaczone w polskiej
wersji.
4
Wystpujce w filmach Rybki z ferajny, Roboty oraz Auta nazwiska sawnych posta-
ci, ktre zostay zmodyfikowane w taki sposb, aby przypominay autentyczne nazwiska
osb z krgu kultury rdowej i jednoczenie nawizyway do tematyki danego filmu
mona zakwalifikowa zarwno jako nazwy autentyczne jak i intencjonalne.
150 Iwona Sikora, Alina Bryll
Axle Rose (Axle wa osiowy W. BT
Axl Rose) (N)
Britney Gears (gear mechanizm BT
Britney Spears) (N)
Farrah Faucett (faucet kran BT
Farrah Fawcett) (N)
MC Hammer (hammer mot MC BT
Hammer) (N)
Jeremy Irons (Iron elazo Jeremy BT
Irons) (N)

3. Rybki z ferajny
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Katie Current Katie Current (w polskiej wersji Katie
(w oryginale gos podkada Katie Couric Current mwi gosem Moniki Olejnik)
amerykaska dziennikarka telewi-
zyjna)
Jessica Shrimpson (N) BT
(shrimp krewetka Jessica
Simpson)
Mussel Crowe (N) BT
(mussel ma Rusell Crowe)
Cod Stewart (N) BT
(cod dorsz Rod Stewart)
Tuna Turner (N) BT
(tuna tuczyk Tina Turner)

4. Wallace i Gromit. Kltwa krlika


Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Wallace Wallace
Gromit Gromit
Hutch Krlik Balcer
Lady Campanula Totty Tottington Milady Tottington, Totty, Kampanula
(totty, tottie osoba atrakcyjna pod
wzgldem seksualnym)
PC Albert Macintosh Policjant Albert Macintosh
Mrs. Suzanne Mulch Pani Grzdka
(cika ogrodnicza)
Mr. Clive Growbag Pan Zraszacz
Mr. Dibber Pan Sadzak
(koek do sadzenia)
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 151
Mrs. Girdling Pani Kosiarka
(obrcz na drzewie po usuniciu
kory; a garden girdled by oak trees
ogrd obsadzony dokoa dbami)
Were-Cow (neologizm oparty na so- Krowoak
wie werewolf wilkoak)
Were-Rabbit (neologizm jw.) Krlikoak

5. Auta
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Lightning McQueen Zygzak McQueen
(aluzja do Glenna McQueena anima-
tora ze studia Pixar i Stevena McQueena
aktora i wielbiciela rajdw samocho-
dowych)
Stickers Lalu
(przezwisko, ktrego Sally uywa w stosunku
do Zygzaka, ktry zamiast wiate ma nalep-
ki, std Stickers nalepki/naklejki)
The King Strip Weathers Pan Krl
Chick Thunder Hicks Marek Grzmot Marucha
Mack Marian, Maniek, Maniuchna,
Maniusiek
Doc Hudson, Hudson Hornet Wjt Hudson
(wzorem dla tej postaci/samochodu jest
autentyczny Fabulous Hudson Hornet,
ktry w latach 19511953 startowa w
wycigach NASCAR. Pojazdem kiero-
wali Herb Thomas i Marshall Teague,
ktrzy s rwnie autorami tego prze-
zwiska)5
Tow Mater Zomek
Ramone Roman (imi uznane za intencjonalne,
bowiem w oryginale Ramone mwi z hi-
szpaskim akcentem, a imi dodatkowo
wskazuje na latynoskie pochodzenie bo-
hatera)
Luigi Luigi
Red Edek Sikawka

5
Zob. List of Cars characters. Dostpny pod adresem: <http://en.wikipedia.
org/wiki/List_of_Cars_characters>; Fabulous Hudson Hornet. Dostpny pod adresem:
<http://en.wikipedia.org/wiki/Fabulous_Hudson_ Hornet.
152 Iwona Sikora, Alina Bryll
Bob Cutlass Ojciec redaktor
(posta wzorowana na osobie sprawo-
zdawcy sportowego Bobie Costasie
w polskiej wersji mwi gosem
Wodzimierza Zientarskiego)
Darrel Cartrip Drugi wspsyn, take redaktor
(posta wzorowana na Darrelu
Waltripie w polskiej wersji gos
podkada Maciej Zientarski)
Kori Turbowitz Reporteka Turbicka
Rusty Czesio
Dusty Wiesio
Mia, Tia adoratorki Zygzaka; Im Niunia, Dziunia Jestem Niunia.
Mia. Im Tia (aluzja do samochodu A ja Dziunia.
marki Mazda, model Miata).

6. Iniemamocni
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
The Incredibles Iniemamocni
Mr. Incredible Pan Iniemamocny
Elast Girl Elastyna
Violet (czarne wosy z fioletowym Wiola
poyskiem)
Dash (pd, zryw) Maks
Frozone /Lucius Best Mroon/Lucjusz Best
Incrediboy Iniemaboy
Mirage Mirage
Bomb Voyage Bomb Voyage
Harry Hardluck, Sally Sobstory (hard-
luck pech, sobstory zawa his-
toria)
Pan Humph do Roberta rozmowa Dlaczego zaczynasz wywala gotwk
w jego biurze dotyczca postpowania przez okno, ile razy jaka ofiara zaczyna
z klientami: ci jcze przez telefon!?
Tell me how thats possible with you
writing checks to every Harry Hardluck
and Sally Sobstory that gives you a
phone call?
S. J. Paladino. Gazerbeam (gaze wiatomi
spojrzenie, beam strumie)
Baron von Ruthless (bezwzgldny) Masakrator
153
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych...
Tab. 3. Zestawienie autentycznych nazw wasnych osobowych wy-
stpujcych w analizowanych filmach
rdo: opracowanie wasne
1. Shrek
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Robin Hood6 Robin Hood
Gingerbread Man Ciastek
Dialog pomidzy Lordem Farquaadem C: Syszae o Muchomorku?
i Ciastkiem: LF: O Muchomorku?
C: Do you know the muffin man? C: Tak, o Muchomorku.
LF: The muffin man? LF: Tak, znam Muchomorka. To ten od
C: The muffin man. wirka, tak?
LF: Yes, I know, the muffin man who C: Tak, wirek krci z Muchomorkiem.
lives on the Drury Lane? LF: Z Muchomorkiem?
C: Well, shes married to the muffin C: Tak! Z Muchomorkiem!
man LF: wirek krci z Muchomorkiem
LF: The muffin man?
C: The muffin man!
LF: Shes married to the muffin man
Heimlich
Osio w scenie, kiedy Shrek zostaje tra-
fiony strza w tyln cz ciaa;
Does anyone know the Heimlich?7 Czy jest na sali lekarz?

2. Madagaskar
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Tom Wolf, Lincoln Center Clinton, (Teatr) Narodowy:
Dialog pomidzy dwoma szympansami W radiu mwili, e Clinton ma jaki
uciekajcymi z zoo: odczyt w Narodowym.
I heard Tom Wolfe is speaking at Lin-
coln Centre.
Lady Liberty Dziedzictwo narodowe
Alex na play, prbujc zapali pochodni
na konstrukcji przypominajcej Statu
Wolnoci: Nie bdziemy bezczeci dziedzictwa
Were not using wild fire on Lady narodowego, chyba.
Liberty.

6
Tustym drukiem wyrniono elementy kulturowe w postaci antroponimw auten-
tycznych oraz ich polskie tumaczenia.
7
Henry Heimlich amerykaski lekarz, wynalazca tzw. manewru Heimlicha,
zwanego take toczni brzuszn techniki pomocy przedlekarskiej stosowanej przy
zadawieniach.
154 Iwona Sikora, Alina Bryll
New York Giants Olbrzymy z Nowego Jorku
Lemury na powitanie zwierzakw z no-
wojorskiego zoo:
All hail to New York Giants! Niech yj olbrzymy z Nowego
Jorku!

3. Rybki z ferajny
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Godfather Ojciec chrzestny

4. Kurczak May. Re. M. Dindal. Walt Disney Pictures 2005. Dialogi


B. Wierzbita.
Wersja oryginalna Wersja polska tumaczenie
Barbra Streisand Ich Troje
Mama Szpeka Zawiotkiego grozi sy- Nie zmuszaj mamusi, eby ci zabraa
nowi: wszystkie pyty Ich Troje.
Dont make Mummy take away your
Streisand collection.


, -
.
, , -
,
. :
, .
:
, (
), .
,

.
Treci kulturowe w dubbingu filmw animowanych... 155
IWONA SIKORA, ALINA BRYLL

CULTURAL CONTENT IN DUBBING ENGLISH CARTOONS


STRATEGIES OF TRANSLATING PERSONAL PROPER NAMES

Summary

The paper focuses on the analysis of cultural content in selected cartoons dubbed
from English into Polish and on translation strategies implemented while dealing with
personal proper names. Problems in translation result from visual, verbal, non-verbal
and acoustic elements of the text which amplify the cultural message. Personal proper
names are divided into fictional, intentional and authentic ones. On the basis of the
analysis carried out it was observed that in translating fictional names the foreignizing
strategy was applied, in translation of intentional names the strategy of domesticating
(naturalization) prevailed while authentic names were usually neutralized. All in all, the
strategy of naturalization was found dominant in translation of the dubbed cartoons with
the text mostly adjusted to the reality and expectations of a target reader.
WACAW M. OSADNIK

PRZEKAD JAKO POSZUKIWANIE EKWIWALENCJI


KULTUROWEJ (O ANGIELSKIM TUMACZENIU
WOJNY POLSKO-RUSKIEJ POD FLAG BIAO-CZERWON
DOROTY MASOWSKIEJ)

Oglna definicja ekwiwalencji zawarta w Merriam-Webster Online


Dictionary1 mwi, e dwa elementy mona uzna za ekwiwalentne,
jeli maj tak sam warto lub s identyczne pod wzgldem funk-
cji i skutkw wspdziaania. Ekwiwalencja w przekadzie moe by
rozumiana jako odkryty przez tumacza zwizek identycznoci doty-
czcy elementw morfologicznych, leksykalnych, syntaktycznych czy
semantycznych. Tekst wyjciowy podlega bowiem transformacji w tekst
docelowy, za pomidzy tymi tekstami istnieje zwizek, ktry mona
nazwa zwizkiem ekwiwalencji2. Rita Copeland twierdzi, e pojcie
ekwiwalencji w przekadzie byo ju dyskutowane w staroytnoci.
Wskazuje na Cycerona i Horacego, ktrzy powicili temu zagadnieniu
fragmenty swoich rozwaa: pierwszy w De Optimo Genere Oratorum,
a drugi w Ars Poetica3. Ju w staroytnoci wyranie oddzielono to, co
nazywano translatio od tego, co obejmowano pojciami interpretatio
i converto. Pierwszy termin mia dwa warianty, tj. transfero/translatio
(odpowiadajce greckiemu ), czyli przenosi co z miejsca na
miejsce. Dwa pozostae najlepiej okreli Cyceron4 we wspomnianym ju
De Optimo Genere Oratorum: interpretatio, z greckim odpowiednikiem
, oznacza usu derivatio de explanatione lingue aliene et
lingue de translatione, za convertere zamieni lub przetworzy. Przy-
1
Merriam-Webster Online Dictionary. Dostpny pod adresem: <http://www.mer-
riamwebster.com>.
2
J. Delise, H. Lee-Hanke, M. C. Cornier: Translation Terminology. Amsterdam:
John Benjamins 1999.
3
R. Copeland: Rhetoric, Hermeneutics, and Translation in the Middle Ages. Camb-
ridge: Cambridge University Press 1991, s. 7.
4
Cyceron: De Optimo Genere Oratorum. Cyt. za: S. Bassnet: Translation Studies.
Routledge: London and New York 1991, s. 4851.
158 Wacaw M. Osadnik
jo si take rozumienie pierwszego terminu jako metody tumaczenia
dosownego, za interpretatio jako tumaczenia znaczenie za znaczenie.
Cyceronowi wtruje Horacy, piszc w Ars Poetica: Nec verbum verbo
curabis reddere fidus Interpress []5.
Tak wic problem wiernoci tumaczenia, a przede wszystkim sen-
sownoci przekadu, bliski by ju tumaczom w czasach staroytnych.
Jeli do tego dodamy rozwaania na temat kultury jako elementu zako-
dowanego w kadym jzyku, to otrzymamy obraz dyskusji, ktra trwa
do dzi. Od czasu pierwszego tumaczenia Biblii na acin wiadomo, e
najwikszym problemem dla tumacza s konteksty kulturowe, z ktrymi
spotyka si w tekstach nalecych do kultur, ktre nie s do siebie podob-
ne6. Tumacz nie tylko musi zna jzyki, ktrymi operuje w przekadzie,
bezwzgldnie powinien te zapozna si z tekstem wyjciowym pod
ktem jego kontekstu kulturowego. John Catford na przykad uwaa, e
niekiedy nie da si przeoy pewnych elementw kultury zakodowa-
nych w tekcie i twierdzi, e formy kulturowe nie musz mie takiego
znaczenia w jzyku docelowym jakie maj w jzyku wyjciowym7.
Natomiast Eugene Nida zwolennik uwanego tumaczenia konteks-
tw kulturowych jest zdania, e wszystkie elementy kultury, ktre
istniej w jzyku wyjciowym, powinny by zachowane8. Czytelnik,
ktry siga po przekad, ufa tumaczowi wierzy, e otrzymane
tumaczenie wiernie odpowiada oryginaowi. Osoba podejmujca si
tumaczenia danego dziea musi si liczy z rnymi opiniami na jego
temat, poniewa kady odbiorca ma swj punkt widzenia i interpretuje
tekst w sposb indywidualny. Tutaj wanie pojawia si problem: jak
daleko mona odej od oryginau, aby go nie zdeformowa? Nieste-
ty, nie ma satysfakcjonujcej odpowiedzi na to pytanie, poniewa
moliwoci i ograniczenia przekadu s rozlege, a ostateczne sowo
naley do tumacza i to jego intuicji musimy zaufa. Rnorodno,
wielo opinii, oraz technik tumaczenia, day w rezultacie teori
przekadu, zwan teori ekwiwalencji.

5
Horacy: Ars Poetica, Cyt. za: tame, s. 4851.
6
Zob.: J. C. Catford: A Linguistic Theory of Translation. London: Oxford Univer-
sity Press 1965; E. Nida, C. Taber: The Theory and Practice of Translation. Leiden:
Brill 1969.
7
J. C. Catford: A Linguistic Theory
8
E. A. Nida: Toward a Science of Translating: with special reference to principles
and procedures involved in Bible translating. Leiden: E. J. Brill 1964.
159
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
Poszukiwanie ekwiwalencji stao si te podstaw wystpienia Alek-
sandra Tytlera, ktry w dziele Essay on the Principles of Translation9
wyszed od stwierdzenia, e dobre tumaczenie powinno zawiera idee,
styl i kompozycj oryginau oraz przestrzega zasady umieszczania
komponentw kulturowych oryginau w przekadzie. Swoje idee uj
on w trzech tezach:
przekad powinien dawa peny obraz myli zawartych w dziele
oryginalnym;
styl i kompozycja tekstu docelowego powinny si cechowa tymi
samymi komponentami, co tekst wyjciowy;
przekad powinien zachowa ca pynno, jasno i elegancj
tekstu wyjciowego10.
Do Tytlera nawizuje Wilhelm von Humboldt, mwic e przekad nie
powinien by adaptacj oryginau do norm jzyka i kultury odbiorcy, ale
powinien by oryginaowi wierny i respektowa jednoczenie kulturowe
uwarunkowanie jzyka. We wstpie do swego tumaczenia Agamemnona
(Aeschylos Agamemnon metrich bersetzt) pyta on: jak wic sowo,
ktrego znaczenie nie jest przekazywane bezporednio za pomoc zmy-
sw, moe by idealnym ekwiwalentem sowa w innym jzyku?11. W
dalszej czci rozwaa Humboldt wyranie stwierdza, e kultura jednego
jzyka rni si od kultury innych jzykw, poniewa kady nard ma
wasny zbir myli wyraanych w komunikowaniu codziennym, std
te przekad nie moe si ogranicza do czystej transpozycji wyrazw,
fraz i zda, ale musi uwzgldnia skarbiec kultury danego narodu12.
Tym samym Humboldt daje pocztek okresowi filologicznemu w histo-
rii bada nad tumaczeniem, w ktrym to okresie nacisk pooony jest
na funkcj procesu jzykowego przekadu (), a nie na statyczny
system jzykowy (). W konsekwencji tej przemiany rozumienie
pojcia ekwiwalencja w przekadzie zaley od tego, jaki punkt widzenia
samego procesu tumaczenia zostaje obrany. Jeli spojrzymy na przekad
jako na produkt () zwizany z dwoma tekstami, z ktrych jeden
jest przekadem drugiego, to moemy ulec pokusie skonstatowania, e

9
A. Tytler: Essay on the Principles of Translation. London 1970.
10
Tame.
11
W. von Humboldt: From the Introduction to his Translation of Agamemnon. W:
Theories of Translation. An Anthology of Essays from Dryden to Derrida. Red. R. Schulte
and J. Biguenet. Chicago: University of Chicago Press 1992 (Prze. W.O.).
12
Tame, s. 56.
160 Wacaw M. Osadnik
przekad to zastpienie materiau tekstualnego jzyka wyjciowego (L1)
przez ekwiwalent materiau tekstualnego w drugim jzyku (L2). Z innym
pogldem na przekad bdziemy mie do czynienia wtedy, kiedy przyj-
miemy zasad dynamicznego podejcia do procesu przekadowego. Wa-
nie w procesie () zawarto informacji w jzyku wyjciowym
moe by zastpiona przez zawarto informacji w jzyku docelowym.
Celem przekadu jest wwczas zreprodukowanie w jzyku docelowym
najbliszego naturalnego ekwiwalentu materiau informacyjnego jzyka
wyjciowego.
Wspczesne teorie ekwiwalencji maj wielu wsptwrcw. Jednym
z nich jest Anton Popovi, ktry wyrnia cztery podstawowe typy
ekwiwalencji:
ekwiwalencj lingwistyczn, ktr najkrcej mona okreli jako
tumaczenie sowo w sowo, poniewa zakada cakowit homogenicz-
no tekstu wyjciowego z tekstem docelowym;
ekwiwalencj paradygmatyczn, gdzie elementy gramatyczne, wy-
bierane s tak, by tekst docelowy by zbudowany paralelnie do tekstu
wyjciowego ze szczeglnym uwzgldnieniem planu semantycznego
obydwu jzykw;
ekwiwalencj stylistyczn, ktra ma na celu podkrelenie warstwy
ekspresyjnej jzyka dziki takiemu doborowi leksemw, ktry kadzie
nacisk na ich znaczenie, a nie na form;
ekwiwalencj tekstualn, gdzie z kolei forma ma wiksze zna-
czenie ni tre13.
Wymienione cztery typy ekwiwalencji nigdy nie wystpuj w czystej
postaci zawsze si przeplataj, co jest dalej uwarunkowane rodzajem
przekadanego tekstu. Na przykad tumaczenie napotkanych w tekcie
idiomw polega gwnie na operowaniu ekwiwalencj stylistyczn, na
podstawie ktrej zastpuje si idiom jzyka wyjciowego idiomem jzyka
docelowego. Ekwiwalencja ta moe by mocna, czyli pena (np. to swim
against the current = pyn pod prd), saba (np. not to turn a hair
= okiem nie mrugn) i zerowa, gdzie brak jest odpowiednika w jzy-
ku docelowym np. angielski idiom to go dutch (wtedy w przekadzie
uywa si jzyka opisowego, np. podzieli si kosztami rachunku).
Ekwiwalencja mocna polega zatem na cakowitym zachowaniu sensu
oryginau przy uyciu tych samych sw (jest obecna gwnie w tuma-

A. Popowi: Dictionary for the Analysis of Literary Translation. Department of


13

Comparative Literature. Edmonton: University of Alberta 1977.


Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej... 161
czeniach tekstw nieliterackich), saba jest tumaczeniem sensu na sens
ze sporadycznym uyciem tumaczenia dosownego, za ekwiwalencja
zerowa jest tumaczeniem wycznie sensu na sens, gdy w jej przypadku
dosowny przekad nie miaby racji bytu.
Przywoywany ju Eugene Nida stworzy teori ekwiwalencji, ktra
podobnie jak teoria Popovicia, odcisna pitno na sztuce przekadu oraz
udoskonalia techniki translatorskie. Naley pamita, e jako absolwent
wydziau lingwistyki Uniwersytetu Kalifornijskiego by on doskonale
przygotowany do zawodu tumacza. Nida rozrni ekwiwalencj for-
maln i dynamiczn. Pierwsza polega na skupieniu uwagi tumacza na
formie i treci przekazu: jeli na przykad w jzyku wyjciowym mamy
poetycko, to musi si ona rwnie pojawi w jzyku docelowym.
Ekwiwalencja dynamiczna polega za na tym, e odbir tekstu prze-
oonego musi by podobny do odbioru tekstu oryginalnego, a wic
funkcje pragmatyczne w obydwu sytuacjach musz by bardzo zblione.
Jak wskazuj Yuan Yu i Wan-jun Li ten typ ekwiwalencji skupia si na
stopniu w jakim odbiorca komunikatu w jzyku docelowym reaguje na
tekst14. Z kolei Vanessa Leonardi pokazuje, o jakiej korespondencji
pomidzy tekstem wyjciowym i docelowym moemy mwi w przy-
padku ekwiwalencji formalnej, przestrzegajc, e stanowi ona czasami
zagroenie dla docelowych struktur gramatycznych i stylistycznych,
ktre musz by w peni akceptowane przez odbiorc15. Inaczej mwic,
kadc nacisk na reakcj odbiorcy, Nida zakada takie dopasowanie
przekadu do oczekiwa czytelnika, by ten odnalaz go w swoim
jzyku i swojej kulturze tak jakby nie by przekadem. Nida pokazuje,
e dziki teorii ekwiwalencji jest moliwe uzmysowienie sobie, jak
skomplikowan operacj intelektualn jest sztuka translacji oraz jak wiele
aspektw kulturowych, filozoficznych, politycznych, naley uwzgldni
w przekadzie.
Zasada ekwiwalencji w przekadzie czy si take z teori wielosy-
stemow, ktra zakada, e przekad to nie fenomen statyczny, a ukad
dynamiczny, zaleny od wszelkich relacji, w jakie wchodz jednostki
tekstowe w ramach danej kultury i ywego, cigle zmieniajcego si

14
Y. Yu, W. Li: Analysis of Nidas Dynamic Equivalence from the Perspective of
Domestication and Foreignization. Dostpny pod adresem: <http://www.linguist.org.
en/doc/su200709/su2007915.pdf>.
15
V. Leonardi: Equivalence in Translation: Between Myth and Reality. Dostpny
pod adresem: <http://www.accurapid.com/journal/14equiv.htm>.
162 Wacaw M. Osadnik
jzyka. rdem koncepcji wielosystemowej jest rosyjski formalizm,
praski strukturalizm i szkoa tartuska. Poczenie najlepszych elementw
rdowych wyej wymienionych kierunkw badawczych daje podsta-
wy do badania tekstw kultury, podlegajcych przekadom w najszer-
szym znaczeniu tego sowa. Chodzi bowiem o przekad na wszystkich
moliwych poziomach, z uwzgldnieniem kontekstw kulturowych,
religijnych, obyczajowych itp. Jak pisa jeden z gwnych teoretykw
wielosystemowej koncepcji przekadu, proces tumaczenia zachodzi
wtedy, kiedy zostanie speniony przynajmniej jeden z wymienionych
niej warunkw:
kiedy wielosystemowo kultury docelowej nie jest jeszcze
ustalona;
kiedy wielosystemowo kultury docelowej jest saba lub pery-
feryjna;
kiedy wielosystemowo kultury docelowej jest w punkcie zwrot-
nym lub kryzysowym16.
Zohar twierdzi dalej, e wybr tekstu do tumaczenia zaley od dwch
podstawowych kryteriw: znaczenia tekstu w kulturze rdowej i domi-
nacji kultury rdowej, czyli jej przewagi nad kultur docelow. Przez
przewag (lub dominacj) rozumie on zaistnienie tekstu w kulturze, jego
pozytywne oceny, a nawet szczegln mod na tekst. Tak rol w polskiej
kulturze spenia powie Doroty Masowskiej Wojna polsko-ruska pod
flag biao-czerwon17. Zanim jednak przejdziemy do analizy przekadw
powieci Masowskiej na jzyk angielski, musimy jeszcze zatrzyma si
przy innych istotnych zaoeniach teorii wielosystemowej, poniewa do
niej bdziemy si najczciej w tej analizie odwoywa.
Zainicjowane w Instytucie Portera (Tel Awiw) wielosystemowe studia
nad literatur i innymi sztukami znalazy kontynuacj w Europie (Belgia,
Holandia, Francja, Niemcy) oraz w Stanach Zjednoczonych i w Kana-
dzie. W ramach tych studiw zakada si, e literatura to dynamiczny
system funkcjonalny o charakterze znakowym i e badaniu podlegaj
wszystkie typy literatury: zarwno niska jak i wysoka, centralna
i peryferyjna itd. Poniewa jest to teoria formalna, zakada si, e regu-

16
I. Even-Zohar: The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem.
W: Literature and Translation: New Perspectives in Literary Studies. Red. J. S. Holmes,
J. Lambert, R. van den Broeck. Leuven: Acco 1978, s. 47 (prze. W.O.).
17
D. Masowska: Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon. Warszawa: Lampa
i Iskra Boa 2005.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...163
y i zbiory hipotez, ktre j determinuj s dane eksplicytnie. Tradycyjne
pojcia strukturalne takie jak synchronia/diachronia, struktura/suma,
cechy dystynktywne itp., s rwnie czci tej teorii. Przekad oparty
na zasadach wielosystemowych odrzuca wymg adekwatnoci na korzy
akceptowalnoci, odrnia podejcie teoretyczne od opisowych studiw
przekadowych, oddziela to, co potencjalne od tego, co zrealizowane.
W rezultacie tych zaoe ekwiwalencja przekadowa stanowi centralny
punkt wszelkich teoretycznych i praktycznych poczyna translatorskich.
Jak twierdzi Even-Zohar:

[] przekad nie jest ju duej fenomenem, ktrego natura i granice s dane


na zawsze. Jest to dziaanie twrcze, ktre zaley od relacji wewntrznych okrelo-
nego systemu kulturowego. W rezultacie takie kluczowe pojcia, jak adekwatno
i ekwiwalencja nie mog by rozpatrywane w peni, dopki nie wemiemy pod
uwag implikacji wielosystemowego modelu, zakadajcego odrzucenie statycznych
koncepcji lingwistycznych lub sabo rozwinitych teorii literackich18.

Zdaniem Josgo Lamberta i Hendrika van Gorpa, naley przede


wszystkim zapyta, czy:

[] przekad w swej naturze powinien by zorientowany na tekst/jzyk/kultur


docelow (tzn. czy powinien by akceptowalny), czy te zorientowany na tekst/j-
zyk/kultur wyjciow (tzn. czy ma by adekwatny). Poniewa przekad jest zwykle
rezultatem pewnych strategii selekcyjnych, obejmujcych rne systemy komunika-
cyjne, naszym zadaniem bdzie wpierw zbadanie priorytetw w procesach selekcji,
wraz z dominant norm i modeli determinujcych te strategie. W rezultacie dylemat
adekwatnociakceptowalnoci przeksztaci si w bardziej oglne pytanie dotyczce
wyborw na rnych poziomach obydwu systemw19

Przekad moe wic by rozumiany jako czynno, ktrej celem jest


wprowadzenie tekstu do obiegu w kulturze docelowej w taki sposb,
by zaistnia on w sposb rwnowany temu, jak zaistnia w kulturze
rdowej. Jeli tekst zyska miano bestsellera w kulturze rdowej, to
powinien speni tak sam funkcj w kulturze docelowej. Do tych usta-
le nawizuje Robert de Beaugrande, wzbogacajc koncepcj wielosyste-
mow o komponent akceptowalnoci. Chodzi o zjawisko poszukiwania
18
I. Even-Zohar: The Position of Translated Literature within the Literary Polysystem.
In: Literature and Translation: New Perspectives in Literary Studies. Red. J. S. Holmes,
J. Lambert, J. van den Broeck. Leuven-Acco 1978, s. 27.
19
J. Lambert, H. van Gorp: On Describing Translations. W: The Manipulation of Lit-
erature. Studies in Literary Translation. LondonSydney 1985, s. 4546 (prze. W.O.).
164 Wacaw M. Osadnik
przez kultur docelow tekstw, ktre usatysfakcjonowayby odbiorc.
Moe si to sta przede wszystkim dziki przekadowi interkultural-
nemu. De Beaugrande pisze, e tumacz musi si liczy z oryginaem,
ale przede wszystkim musi zna doskonale obydwie kultury i t, do
ktrej naley tekst oryginalny, i t, w ktrej ulokuje przekad czytelny
i akceptowalny w kulturze docelowej. Poza tym naley take wzi pod
uwag kontekst tradycji literackiej w jzyku przekadu. Jest to szczeglnie
istotne wtedy, kiedy rozziew strukturalny i kulturowy pomidzy jzykiem
wyjciowym a docelowym jest na tyle duy, e wymaga od tumacza
wyjtkowych zdolnoci, aby nad t luk przerzuci most20.
Gideon Toury w artykule Enhancing Cultural Changes by Means
of Fictitious Translation wychodzi z zaoenia, e zmiana kulturowa
jest immanentn cech kadej kultury, i nawet jeli kultura manifestuje
jakie opory przed zmian, to jednak prdzej czy pniej ta nastpuje.
Dotyczy to przede wszystkim zjawisk kultury masowej, do ktrej naley
i ktr w duym stopniu modeluje subkultura modzieowa21. Powie
Doroty Masowskiej odzwierciedla wanie tak sytuacj zmiany, gdzie
kultura masowa modelowana jest przez subkultur blokersw. Za zmian
w zachowaniach, obyczajowoci i filozofii ycia codziennego postpuj
zmiany w jzyku, ktry oparty jest na specyficznym zbiorze elementw
nazywajcych wiat. Podstawowym materiaem tego jzyka s wyraenia
specjalnie skonstruowane na uytek komunikacji, a take modyfikacje
(resemantyzacje) istniejcych wyrae, przybierajcych czsto nowe
znaczenia. Istotn czci tego jzyka s take wulgaryzmy, istniejce
w swych formach podstawowych, ale czsto take w wariantach stwo-
rzonych na uytek danej sytuacji opisywania wiata.
Celem drugiej czci tego artykuu bdzie analiza porwnawcza
oryginau powieci Doroty Masowskiej i jej przekadw na angielski
pod ktem jzyka odzwierciedlajcego subkultur modzieow nazy-
wan w Polsce kultur blokersw/dresiarzy, a w krajach angloj-
zycznych street-boys-culture. Specyfika tej subkultury jest okrelana
przez kultur mediw i to poczenie jzyka mediw z jzykiem ulicy,
penego wulgaryzmw i grypsery, tworzy charakterystyczny kontekst

20
R. de Beaugrande: The Concept of Equivalence as Applied to Translating. W:
Poetics Today 1981, 2(4), s. 66.
21
G. Toury: Enhancing Cultural Changes by Means of Fictitious Translation. W:
Translation and Cultural Change. Red. E. Hung. AmsterdamPhiladelphia: John Ben-
jamins Publishing 2005, s. 3.
165
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
kulturowy, ktry w przekadzie Wojny jest istotnym dowiadcze-
niem tumacza.
Kiedy w 2002 roku Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon
pojawia si na rynku wydawniczym jej autork okrzyknito literack
gwiazd sezonu, nazwano j polsk Sagank, porwnywano z najwik-
szymi pisarzami, a ksik okrzyknito bestsellerem na skal wiatow
i sklasyfikowano jako pierwsz w Polsce powie dresiarsk:

Wojna polsko-ruska to pierwsza polska powie dresiarska. W gwnej war-


stwie narracyjnej opowiada o przygodach dresiarza Silnego z picioma kolejnymi
dziewcztami. Jednoczenie stanowi nadrealistyczn alegori polskiej tosamoci
narodowej w rzeczywistoci maego miasta w wojewdztwie pomorskim. Wtki kry-
minalne przeplataj si w niej z nadzwyczaj dojrza egzystencjaln refleksj. Trzeba
tu doda, e jest to utwr do brutalny, uwiadamiajcy jak wielkim zagroeniem
jest dla czowieka narkotyk (w tym wypadku amfetamina), niszczcy osobowo
i generujcy niebezpieczne urojenia. Uwag zwraca zwaszcza doskonale stylizowany
jzyk podkultury marginesu spoecznego22.

Specyficzny, nowatorski jzyk i tematyka, waciwie nieobecna do


tej pory w literaturze a przynajmniej nie na tak skal zawayy
na sukcesie ksiki zarwno w kraju, jak i za granic. Uwag krytykw
przykua egzotyczna w pewnym sensie rzeczywisto wielkich bloko-
wisk, rodowisko zdemoralizowanej i pozbawionej perspektyw modziey
nalecej do wyu demograficznego przeomu lat 70. i 80. W ksice
mentalno tych modych ludzi, bez wzgldu na to, jak ich nazwiemy:
dresiarzami, blokersami czy lumpami osiedlowymi, urosa do rangi po-
gronego w letargu intelektualnym, mentalnym i emocjonalnym bohatera
zbiorowego. Wielu krytykw prbowao nazwa i opisa to specyficzne
rodowisko, ktrego przedstawicielami s bohaterowie powieci: Silny,
Magda, Andela, Lewy, Kacper i in. W krgu anglojzycznym tak wy-
powiada si o tym pokoleniu Benjamin Paloff:

Inevitably, journalists have sought a way to explain the rise of this phenomenon,
and they have found a convenient solution in pokolenie nic the Nothing Genera-
tion for which Masowskas novel would appear to serve as mouthpiece. Its not
a bad fit: The Nothing Generation includes all the twenty somethings who scarcely
remember the lean years before 1989, when Central Europe shed Communism, which
means that they have little basis for comparison with the rapid economic change,
the influx of foreign goods and pop-kitschy images, the violent social stratification,
22
Nota wydawcy o Wojnie polsko-ruskiej Dostpna pod adresem: <http://free. art.
pl/maslowska/wojna.html>.
166 Wacaw M. Osadnik
and the all-too-obvious political corruption that shape their world at the beginning
of a new millennium23.

O ile polscy recenzenci skupili si gwnie na socjologicznym aspek-


cie ksiki i na samej autorce (wiadczy o tym wikszo wypowiedzi
krytycznych), to zachodnich krytykw zaintrygowa tytu powieci i przez
jego pryzmat starali si rozszyfrowa Wojn, odbierajc j jako przejmu-
jcy obraz specyficznej polskiej mentalnoci. Autorka jednak zaprzeczya
tym wedug niej nadinterpretacjom, twierdzc, e opinie o stereo-
typach Polski i Polakw oraz o naszych ksenofobicznych uprzedzeniach
s grubo przesadzone. W jednym z wywiadw dla Wprost tumaczka
tej ksiki na jzyk francuski Zofia Bobowicz wyjania, e zachodni
recenzenci dlatego przyjli ciepo powie Masowskiej,

[] bo potwierdzia stereotypy o Polsce i Polakach funkcjonujce w tamtych


spoeczestwach. Masowska jest tym lepsza, im gorszy obraz Polski i Polakw
wyania si z jej ksiki. Samokrytycyzm zawsze wzbudza wiksze zainteresowanie
ni laurka. A Masowska odsania nasze narodowe kompleksy, strach przed wyi-
maginowanym wrogiem czy niech do Zachodu. Pokazuje Polsk oddoln24.

W opiniach zachodnich krytykw pojawiy si rwnie inne aspekty


powieci Masowskiej: W swym wspaniaym debiucie moda pisarka
kreli zapierajcy dech w piersiach portret pokolenia polskich outside-
rw25 napisa Volker Hage, dziennikarz tygodnika Der Spiegel.
Jak zauway recenzent Frankfurter Allgemeine Zeitung, obraz jest
tak sugestywny, e tego opisu nie sposb ju traktowa w kategoriach
rozumowych26. Odbiorcw zachwyci take oryginalny jzyk ksiki:
Masowskas extraordinary use of language frequently vulgar and
obscene but sophisticated and inventive too is the books strongest
point, and one which may unfortunately hold it back in the English-
speaking world27 napisa Benjamin Paloff, tumacz ksiki na jzyk
angielski. Podobne komentarze mona byo przeczyta w wielu zachod-
nioeuropejskich czasopismach. Kwestia jzykowa staa si do istotna
23
B. Paloff: Polish Literature Embraces the Emptiness of It All, Still. Dostpny pod
adresem: <http://www.arlindo-correia.com/240605.html>.
24
Cyt. za M. Sawicka: Masowska pod flag europejsk. Dostpny pod adresem:
<http://www.wprost.pl/ar/58535/Maslowska-pod-flaga-europejska/?I=1115>.
25
Tame.
26
Tame.
27
B. Paloff: Polish Literature.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej... 167
ze wzgldu na oryginaln i niepowtarzaln struktur tekstu. Ze wzgldu
na specyficzny jzyk i tematyk, ksika staa si duym wyzwaniem
dla tumaczy, stawiajc ich nieraz w kopotliwej sytuacji: jak przeoy
jzykowe i przede wszystkim kulturowe osobliwoci, aby stay si one
czytelne dla obcojzycznego odbiorcy, a zarazem zachoway polsk
swojsko, bez ktrej powie traci niektre walory.
Zacznijmy od analizy najprostszych ekwiwalentw. Benjamin Paloff
tumacz powieci Masowskiej na jzyk angielski, dokonuje pewnego
rodzaju eksperymentu, proponujc anglicyzacj polskich nazw wasnych,
a nawet zastpienie pewnych wyrae ekwiwalentami amerykaskiego
slangu street boys. Tak postpi z pseudonimem Silny, ktry nie
moe by oddany przez angielskie strong, poniewa angielski leksem
ma znaczenie uniwersalne, bez konotacji silnego charakteru dresia-
rza. Paloff nazywa wic gwnego bohatera Nails pseudonimem
jednego z najbardziej znanych przywdcw gangw modzieowych
w Nowym Jorku. Stosujc typowy zabieg normalizacji, naturalizacji
elementu lingwistyczno-kulturowego w jzyku docelowym przekadu,
umieszcza gwnego bohatera w kulturze docelowej, w peni zrozumiaej
dla amerykaskiego czytelnika. Podobnie postpuje, dajc Irkowi imi
Eric i zamieniajc NIP na taxpayer identification. Ale na tym zabiegi
naturalizacji nazw wasnych si kocz. Mamy bowiem dosowne kalki
tumaczeniowe Kobieta i ycie jako Woman and Life, Twj Styl
jako Your Style, Ptasie mleczko czyli Bird Milkies itp. Jeli tego
typu kalki tytuw gazet czy nazwy czekoladek nie znieksztacaj tekstu
tumaczonego, to podobne zabiegi w stosunku do nacechowanego hu-
morem i ironi typowego slangu dresiarskiego, s ju chybione. Trudno
bowiem, by czytelnikowi anglosaskiemu mwia co fraza Matka Boa
z Lichenia Mother of God of Liche, a jeszcze trudniej znaturali-
zowa powiedzenia typu: Zbrojne Bractwo witego Dorda The
Armed Brotherhood of Saint George imienia Matki Amfetaminy Our
Lady of Aphetamines czy wity Amol od blu gowy Saint Amol
from a headache. Czytelnik przekadu angielskiego musiaby wiedzie, co to
jest Amol i mie wiadomo, e w slangu Silnego dord to penis, aby
dostrzec ironi i humorystyczny aspekt tych okrele. Ale ju zupenie nie-
przekadalny na jzyk angielski okaza si Polski Zwizek Administrantw
Polskich majcy wersj angielsk Polish Society of Polish Administrators.
Niestety zbitka ministranta i administratora jest jzykowo i kulturowo
nie do odtworzenia w jzyku docelowym.
168 Wacaw M. Osadnik
Podobnie ma si sprawa z tumaczeniami fraz o zabarwieniu idio-
matycznym lub zbudowanych na bazie przysw czy popularnych po-
wiedze, np. sranie w banie shitbricks, zaatwiony na maksa
totally done, da po kablach to go string yourself up,
ni z gruszki ni z pietruszki out of clear sky, patrz na ni
jak w zaklt I look at her like a deer in the headlights, do
jasnej ciasnej hard and fast, serialnie no shit, sratatata
frigity-frigity, do kurwy ndzy whats the fuck, do chuja
pana for Christs cock, bo my tu gadu gadu because we are
having a chat here, zagramaniczny foreign made. Niektre z nich,
np. ni z gruszki ni z pietruszki out of clear sky, maj czciow
ekwiwalencj w jzyku angielskim. Inne otrzymay lepsz lub gorsz form
przekadu opisowego (np. zaatwiony na maksa totally done, da
po kablach to go string yourself up), niektre za stay si ofiarami
tumaczenia zupenie pozbawionego formy i treci rdowej (jak choby
do jasnej ciasnej hard and fast, serialnie no shit).
Wielu innym wyraeniom, z ktrymi Paloff nie mg sobie poradzi,
nada ekwiwalenty zupenie wymylone, np. pic na wod fakery,
na pohybel down with my thoughts. Za zagramaniczny rozbraja
angielskim foreign made, stworzonym bez cienia charakterystycznej
dla wariantu polskiego elementu gry sownej.
Innym problemem kulturowego uwarunkowania przekadu Wojny s
odniesienia do znanych powiedze z literatury, do piosenek modzieo-
wych i ich wykonawcw. Mona tu przywoa tez Romana Jakobsona,
ktry badajc wpyw kultury na jzyk, opisa zasady konstytuowania si
leksyki danego jzyka pod wzgldem matryc kulturowych w nim za-
chowanych. Jakobson uwaa, e kady jzyk istnieje w granicach danej
kultury i dlatego leksyka okrela wiadomo kulturow uytkownikw
jzyka. Std te w jzyku znajduj swe odbicie rnice kulturowe,
ktre s manifestowane poprzez kategorie rodzaju, liczby, aspektu itp.
Ale oprcz rnic gramatycznych, mamy take do czynienia z klisza-
mi nakadanymi na wypowiedzi jzykowe. S to sytuacje, w ktrych
uytkownicy jzyka posuguj si powszechnie znanymi wyraeniami
charakterystycznymi dla danej kultury i tylko w ramach tej kultury
zrozumiaymi28. Jako przykad mona by wskaza powiedzenie wyj
jak Zabocki na mydle, ktre poza polsk tradycj kulturow nic nie

28
R. Jakobson: Selected Writings. T. 7. Hague: Gruyter 1985, s. 107.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...169
znaczy i dlatego jest nieprzekadalne na inne jzyki. To wanie z powodu
takich trudnoci tumacz musi by uwraliwiony na kontekst kulturowy
danego komunikatu jzykowego, ktry to komunikat jest powizany
z pewnymi wartociami kulturowymi, a take z zachowaniami i emocjami
uytkownikw jzyka.
W powieci Doroty Masowskiej znajduje si na przykad odniesienie
do kultowej piosenki Kasi Kowalskiej Bl jest dzi mym kochankiem (pyta
Gemini). W oryginale Masowska pisze: [] a bl i cierpienie s mym
nieodcznym kochankiem (s. 41). Pniej w tekcie znajdujemy jeszcze
raz bezporednie odniesienie do sztuki wokalnej Kasi Kowalskiej (s. 206),
ale poniewa niemoliwe jest przekazanie kontekstu kulturowego przywo-
anego cytatu, std w wersji angielskiej mamy przekad dosowny []
and pain and suffering are my inseparable lover (s. 46). W innym miejscu
pojawia si cytat z piosenki Edyty Bartosiewicz Ostatni: Ziemia rozstpi
si w nicoci twarz (s. 56) The land will open up into the face of
nothingness (s. 72). Podobnie z nawizaniem do poezji Adama Mickiewi-
cza A teraz poloneza czas zacz z Magd (s. 23) And now its
time to strike up the polonaise with Magda. Paloff przekada fraz wzit
z Pana Tadeusza dosownie, podczas gdy w istniejcym tumaczeniu na j-
zyk angielski fragment ten zaczyna si od sw For the polonaise now
i mgby by wykorzystany w tumaczeniu Wojny jako cytat.
Taki typ przekadu, pomijajcy tekst ju przetumaczony i funkcjo-
nujcy w obiegu kultury docelowej, Gideon Toury nazywa pseudo-prze-
kadem29. Polega on na tym, e tekst docelowy udaje przekad, gdy
w istocie jest tylko kalk tekstu rdowego, niwelujc jego pierwotny
kontekst kulturowy.
Najciekawsze dla naszej analizy s dusze wypowiedzi nalece do
dyskursu blokersw. Oto kilka przykadw takich wypowiedzi z angiel-
skimi tumaczeniami o rnym stopniu ekwiwalencji:

dawaj kurwo babiloska, nie rb loda Babilonowi, tylko dawaj t kol, bo


naszczujemy na twe skundlone dzieci kapitalistw, co im wpierw ogryz rczki,
potem nki, potem pisioki, a na koniec ciebie sam odgryz i ju ci nie bdzie
ju tak lekko szo z przyczepnoci, bdziesz zapierdala na chmurze i czyni cudy,
uzdrawia wiernych z biegunki (s. 172).
Come on, you Babylonian slut, dont suck Babylonian cock, just hand over that
soda, because were going to sic the capitalists on your mongrel children, so that
first theyll gnaw on their little hands, then their little legs, then their little dicks,

29
G. Toury: Enhancing Cultural Changes, s. 4.
170 Wacaw M. Osadnik
and finally theyre going to gnaw away at you and things wont be so easy for you
anymore with the grip, youre going to fucking poof away in a cloud and perform
miracles, cure the faithful of the runs (s. 214).

e tralalala piesek zapierdala po pododze, pizdnie si w kant szafki i widzi


gwiazdki, lajcik zaraz wstanie, otrzepie si z tego, co mu odpado, i zapieprza dalej,
fikajc ogonkiem (s. 205).
That tralalala, the doggies going full fucking blast on the floor, ass-crashes into
the edge of the cupboard and sees stars, a light-weight, then he stands up, shakes
himself off of what befell him, and tears ass farther, flicking his tail (s. 258).

A tu jeb, jeb, lec panele wam na te genetycznie posrane by jak jakie jebnite
meteoryty, ksiyce czy planety z nieba. Jeden na twego brackiego. Za dilerk, za
jego egoizm, utratyzm, przelecenie Arlety i jej potem zostawienie, porzucenie na
pierwszym przystanku. Za trzymanie pitki z Ruskimi. Jeb mu w gow. I do szpi-
tala na oddzia zakany. Lub lepiej zamknity od razu. Jeb! Kolejny w tw matk.
Za ploty, za caego Zeptera, w ktrym robi interes i niez kask. Za bandyckie ceny
w horrendalnym solarium (s. 42).
And then fuck, fuck, fuck, the panels are flying into your genetically shithoused
skulls like some fucking meteorities, moons or planets from the sky. One on your
brother. For dealing, for his egoism, his depravedness, for screwing Arleta and
then dumping her, deserting her at the first stop. For holding on two fivers for the
Russkies. Fuck him in the head. And to the hospitals isolation ward with him. Or
better, lock him up right away. Fuck him! And your mother next! For her rumors,
for the whole Zepter thing, where she does business and makes pretty good bank.
For the criminal prices in the horrendous solarium (s. 53).

Albo inn zajebist greck piosenkark. Pizd Gratis ze swym mem z castingu
Kutasem Gratisem (s. 211).
Or maybe another fucking awesome Greek singer. Pussy Gratis with her husband
from casting, Pennis Gratis (s. 267).

[] bo dzisiaj jest pijana i czynna ca dob, wiec jej arwki osiemdziesitki


w oczach, wieci jej jzyk w ustach, wieci jej neon nocny midzy nogami []
(s. 89).
[] because from this day forward shes drunk and open twenty-four hours,
eighty-watt bulbs shine in her eyes, her tongue shines in her mouth, her neon
nightlight shines between her legs (s. 6).

Spierdalaj mi. Z serca i z oczu (s. 56).


Get fuck away from me. Out of my sight and out of my heart (s. 66).

Przywoywany ju de Beaugrande zauwaa, e w lingwistyce wsp-


czesnej utaro si przekonanie, i forma i tre s niezalenymi zmienny-
mi i e jedno moe by faworyzowane kosztem drugiego. W tej sytuacji
171
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
teoretycy przekadu, idc w lady lingwistw, zakadaj, e tumaczenie
moe by albo skierowane na form albo na tre tekstu wyjciowego,
nie uwzgldniajc korelacji obydwu elementw struktury tekstu30. Wanie
zasada ekwiwalencji czciowej czsto opiera si na takim mechanicznym
traktowaniu rnicy midzy form a treci, co wida dobrze w nastpu-
jcych przykadach polskich i ich odpowiednikach angielskich:

[] a ona przylatuje i sru mi na kolana (s. 7).


[] and she races up and squats down on my knees (s. 3).

Paraedukacyjny peda jeszcze co mamrota, ten w dresie rwnie. A ja pocig-


nem j za te wosy, full kultura, spokojnie, bez zajawki, bez syfu (s. 24).
The special-Ed faggot was still muttering something, the same with the one
in the tracksuit. And I pulled her back by her hair, all cultured, cool, no fooling
around, no shit (26).

Natasza siada jej z caej pety na brzuch (s. 117).


Natasha sits with full force on her belly (s. 143).

To odnonie tych dzieci [] co taki palant produkuje to badziewie na masow


skal, po co zatruwa takimi bublami spoeczestwo, e ja mam pracowa na opiek
medyczn dla takich dwch lepych naboi (s. 128).
By that I mean those kids [] because whats the point of that dickhead produc-
ing that crap on a massive scale, whats the point of him poisoning society with such
garbage, so I have to work for a medical care of these two duds (s. 159).

Uycie w tekcie docelowym takich angielskich leksemw jak squats


= kuca, siada w kucki (oryg. sru); no fooling around, no shit =
bez bazenady, wygupiania si, bez gwna (oryg. bez zajawki, bez syfu);
force = sia (w oryg. peta); duds = zniewieciay facet, dandys
(w oryg. lepy nabj) motywowane trudnoci doboru rwnie maych
co wyjciowe slangowych jednostek leksykalnych jzyka. Z tego powodu
w sposb mechaniczny otrzymuj one najblisze ekwiwalenty sownikowe
o zabarwieniu slangowym, nie reprezentujce jednak tych samych kontekstw
kulturowych. Co innego bowiem znaczy w kulturze rdowej sru (zrobi
co szybko, byskawicznie) a co innego siada w kucki; co innego lepy
nabj (niemowl, mae dziecko) a co innego dandys lub zniewieciay fa-
cet itd. W rezultacie otrzymany tekst nie moe by w peni akceptowalny
w sensie kulturowym, o co tak walcz zwolennicy teorii wielosystemowej.
Taki dobr ekwiwalentw, wymuszony przez ich podobiestwo, zamyka
30
R. de Beaugrande: The Concept of Equivalence, s. 94.
172 Wacaw M. Osadnik
dojcie do penego kontekstu kulturowego jzyka oryginau i daje jego
skrzywiony obraz w tekcie docelowym.
Podobny mechanizm przekadania struktur slangowych ma miejsce
w przypadku ekwiwalencji zerowej. Rnica midzy ekwiwalencj ze-
row a czciow jest taka, e w przypadku tej pierwszej albo mamy
do czynienia ze zjawiskiem nieprzekadalnoci, albo z nieumiejtnym
poszukiwaniem ekwiwalentw. Idc dalej za de Beaugrandem, moemy
powiedzie, e ekwiwalencja skierowana na form polega na poszukiwa-
niu synonimw: na zaoeniu, e sowa s przede wszystkim znacznikami,
wskanikami semantycznymi. W takim ujciu, proces przekadu polega na
wymianie owych wskanikw, zwykle po ich sprawdzeniu w sowniku,
co moe da niezamierzony efekt wyzerowania znaczenia. Jak twierdzi
de Beaugrande, to, czy uytkownicy dwch rnych jzykw dziel
(lub nie) wsplny kontekst kulturowy i spoeczny, prowadzi moe do
rnych modeli rzeczywistoci akceptowalnych przez grupy uytkow-
nikw jzyka. W przypadku braku synonimii lub braku wyranych
ekwiwalentw ze wskanikami semantycznymi, ich prosta wymiana nie
doprowadzi do powstania akceptowalnych tekstw31. Taka sytuacja ma
miejsce w angielskiej wersji powieci Masowskiej, w ktrej dochodzi
do wyzerowania znacze albo podstawienia struktur o znaczeniach ca-
kowicie niekompatybilnych. Oto kilka przykadw:

Ocipiae? (s. 102).


Have you lost your fucking mind? (s. 122).

Amfa uderzya ci do gowy. Stae si naspidowany na prochu lump. Jakub Szela.


Pierdolnity wampir z Zagbia (s. 30).
The amphetamines gone to your head. Youve turned into a bum, amped up on
speed. Jakub Szela. The fucking vampire from Zagbie (s. 36).

A ja co kurwa, od macochy? Wrzeszcz (s. 133).


And what the fuck, what am I, nobody? I yell (s. 138).

Ale kurde wiesz z czym jest grubszy sztapel? (s. 115).


But shit, you know what the meat and potatoes of it is? (s. 140).

On by moe co pomyla, lecz to by by grubszy sztapel, ze sprowadzaniem


jej na Zachd i tak dalej (s. 116).
Maybe he could think of something, but that would be a bigger can of worms,
like selling her to the West and so on (s. 141).

31
Tame, s. 9697.
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej... 173
[] mwi natychmiast i przyduszam odpowiedni klawisz na wersalce, co by ta
odpowied nie wzia dupy w troki z ekranu, zanim zd j wybra (s. 161).
I say instantly and press the appropriate button on the sofa bed so that that answer
wont haul ass off the screen before I have a chance to select it (s. 199).

Natasza daa mi si karn mwi z dum Andela (s. 178).


Natasha told me to have a ball Andela says with pride (s. 222).

Koniec artw myl sobie i by nie byo siary, e szukaj mojego brackiego,
eby nie byo siary, e jako rodzina jestemy wszyscy kryminalni [] (s. 105).
Jokes over I think to myself, and if only it werent fucked up that theyre
looking for my bro, if only it werent fucked up that as a family we are criminals
(s. 127).

Troch mnie to podkurwia, jako e, mimo e jest ranek, to to jest jednak siara,
nieza kaszana takie postpowanie (s. 36).
That pretty much pisses me off because notwithstanding the fact that its morn-
ing-time, thats just fucked up (s. 41).

Przywioza nam szkieko do oka (s. 177).


Shes brought us costume jewels (s. 222).

W wyraeniu ocipiae mamy zakodowany element zwariowania,


szalestwa i rzeczywicie polski kontekst kulturowy determinuje tak
denotacj tego wyrazu. Angielskie have you lost your fucking mind?
= czy stracie swj pierdolony umys jest wprawdzie dalekim se-
mantycznym ekwiwalentem polskiego zwariowania, ale nie oddaje
wanej cechy kulturowej jzyka polskiego poczenia z kobiecymi
genitaliami i przypisania gupoty kobietom. Wyzerowanie tego elementu
jest umotywowane nieprzekadalnoci polskiego leksemu i zamkniciem
kontekstu kulturowego na transformacj do kultury docelowej.
Jeszcze ciekawszy pod tym wzgldem jest drugi przykad. W cyto-
wanym fragmencie oryginau pojawia si Jakub Szela, ktry w 1846
roku dokona krwawego pogromu kilkunastu dworw szlacheckich
w Galicji. Zostaje on zestawiony ze zbrodniarzem powojennej Polski,
Zdzisawem Marchwickim, znanym w historii kryminalistyki jako
Wampir z Zagbia czowiekiem oskaronym o zamordowanie
14 kobiet i prb zamordowania szeciu dalszych. Paloff nie prbuje
znale w kulturze docelowej jakiegokolwiek przykadu, ktry byby
chocia sabym ekwiwalentem oryginau. Stawia po prostu na nieprze-
kadalno tej frazy i zostawia nazwy wasne w oryginalnym brzmieniu.
Pomijajc ju skojarzenie Jakuba Szeli z wampirem, ktre take nic nie
174 Wacaw M. Osadnik
mwi czytelnikowi anglojzycznemu, nazwa Zagbie jest dla niego
zupenie nieczytelna, a cay kontekst odnoszcy si do znarkotyzowanego
gwnego bohatera, martwy.
W trzecim przykadzie polskie sowo macocha zastpione zostao
angielskim nobody, cho istnieje angielskie sowo stepmother istnieje,
a fraza treat harshly (po macoszemu) byaby zdecydowanie lepsza
w tym miejscu. Nie ma te umocowania kulturowego w jzyku angielskim
polskie sowo sztapel (niem. Stapel). W jzyku literackim oznacza
ono adunek (np. skrzynie, worki, paczki, deski) uoony warstwami.
W slangu kultury modzieowej (nie tylko dresiarskiej) oznacza prob-
lemy, a waciwie ich nawarstwienie si. W wersji angielskiej mamy
kilka prb rozwizania problemu tumaczenia tego leksemu. Dwie z nich
to najbardziej jaskrawe przykady ekwiwalencji zerowej: meat and pota-
toes (dos. miso i ziemniaki) i can of worms (dos. puszka roba-
kw). Pierwsze wyraenie ma w jzyku polskim znaczenie zasadniczy,
podstawowy a drugie ma znaczenie frazeologiczne puszka Pandory.
Obydwa wyraenia zostay uyte w jzyku docelowym z pominiciem
kontekstu kulturowego wypracowanego w jzyku polskim i dowodz
tezy, e zwyka wymiana wskanikw semantycznych nie prowadzi
do konstrukcji akceptowalnego tekstu. Podobna sytuacja ma miejsce
w tumaczeniu wyrae idiomatycznych wzi dup w troki oraz
karn si, poniewa tumacz ponownie mechanicznie podstawia
najblisze ekwiwalenty sownikowe o zabarwieniu slangowym, nie
reprezentujce jednak tych samych kontekstw kulturowych. Ogromny
kopot sprawia te tumaczenie polskiego wyrazu siara. Siara jest
synonimem przypau. Oba te wyrazy oznaczaj wstawk jzykow,
tekcik powalajcy wszystkich na kolana. Oznaczaj te plotk,
obgadywanie, robienie sobie zej opinii. Zastpowanie tego terminu
angielskim fuck up, czyli spierdoli spraw jest po prostu nie-
porozumieniem.
Natomiast ostatni przykad, w ktrym szkieko do oka zastpione
zostao przez costume jewels (czyli sztuczna biuteria) to nie tyle prze-
jaw wystpienia ekwiwalencji zerowej, co cakowitego niezrozumienia
oryginalnego wyraenia nawizujcego do poezji Adama Mickiewicza
(Czucie i wiara silniej mwi do mnie ni mdrca szkieko i oko
Romantyczno). Ale nie mnmy bytw ponad potrzeb. Podobnych
przykadw jest wiele, i stanowi one wyrany dowd potwierdzajcy
tez wielosystemowego podejcia do przekadu, e rnica midzy do-
175
Przekad jako poszukiwanie ekwiwalencji kulturowej...
brym a zym przekadem polega na tym, e ten ostatni stanowi czsto
dowd ignorancji tumacza.


( -
- )


. .
,
,
.
, .
-
- ,
, ,
. ,

. , , ,
.

WACAW M. OSADNIK

IN SEARCH OF A CULTURAL EQUIVALENCY IN TRANSLATION


(ON ENGLISH TRANSLATION
OF DOROTA MASOWSKAS NOVEL SNOW WHITE AND RUSSIAN RED)

Summary

In the theoretical part of the article the author discusses the notion of the cultural
equivalency from the historical perspective, starting from ancient concepts of Cicero and
Horace, ideas of Alexander Tytler, and von Humboldt, ending up with contemporary
theories by Nida, Popovi, Toury and Even-Zohar. The point of departure for the ana-
lytical part is the polysystem theory, which assumes that literature is a formal dynamic
functional system. The translation of a literary work of art rejects the requirement of
adequacy for the sake of acceptability. The analysis of the English version of the novel
by Dorota Masowska, titled Snow White and Russian Red (Polish: Wojna polsko-ruska
pod flag biao-czerwon), shows the scale of difficulty which the translator experienced
in order to achieve the target text rooted in the target culture. The author of the essay
shows what kind of equivalences Benjamin Paloff, a translator of the novel into English,
176 Wacaw M. Osadnik
selected. Then he analyses them, pointing out solutions incompatible with the polysytem
theory point of view, and with the cultural transformation of the original text.
MARTA KAMIERCZAK

OBCO W ORYGINALE, OBCO W PRZEKADZIE


BELA MICHAIA LERMONTOWA

Obco w przekadzie analizowana jest zazwyczaj z punktu widzenia


obcoci kultury rdowej wzgldem kultury docelowej. Ja postanowiam
przyjrze si zjawisku nieco innemu, a mianowicie obcoci kultury
trzeciej. Analizowanie obcoci kultury trzeciej na materiale oryginau
i przekadu wydaje si o tyle ciekawe, e zakada sytuacj szczegln:
zamiast bazowa na opozycji kultura wyjciowakultura docelowa, lokuje
obie kultury uczestniczce w procesie przekadu po tej samej stronie,
natomiast przeciwstawia im kultur opisywan:

1. Kultura jzyka rdowego Kultura jzyka docelowego


2. Kultura opisywana, obca dla kultury jzyka Kultura jzyka rdowego
rdowego Kultura jzyka docelowego

Naturalnie, taka modelowa sytuacja ulega modyfikacjom w zaleno-


ci od tego, jak bliskie sobie s wszystkie trzy kultury, tzn. jaki rodzaj
komunikacji midzy nimi istnieje oraz w jakim stopniu maj wsplne
rda. Mona zakada, e im bardziej egzotyczna, im odleglejsza jest
kultura trzecia, tym mniejsze bd rozbienoci midzy perspektyw
oryginau, a perspektyw tumacze dokonywanych w tym samym co
orygina krgu kulturowym. Np. opis kultur azjatyckich sformuowany
w jzyku europejskim w przekadach na inne jzyki europejskie powinien
operowa mniej wicej tymi samymi obrazami obcoci kulturowej.
Aby przynajmniej czciowo sprawdzi te zaoenia, podejm prb
przeanalizowania fragmentw powieci-cyklu nowelistycznego Michaia
Lermontowa Bohater naszych czasw. W utworze tym fakt osadze-
nia akcji na Kaukazie odgrywa ogromn rol w budowaniu atmosfery,
a take w pewnym sensie generuje rozwj akcji. W kulturze rosyjskiej
178 Marta Kamierczak
Kaukaz, nazywany Orientem Rosjan, odgrywa rol tak niezbdnego dla
literatury romantycznej entourageu egzotycznego. Moim celem bdzie
zatem zinterpretowanie fragmentw charakteryzujcych przedstawicieli
narodw kaukaskich i skonfrontowanie ich z obrazem mieszkacw
Kaukazu w przekadach na jzyk polski i angielski.
Bohater naszych czasw ( ) z 1840 r. by i jest sze-
roko tumaczony na inne jzyki. Bibliografia przekadw zestawiona w roku
1962 obejmowaa szesnacie stron1. Pierwsze tumaczenia byy czsto niepe-
ne, specyficzna kompozycja utworu sprzyja zreszt pomijaniu czci cyklu
czy te przedrukowywaniu tylko jednej z nowel w antologiach nowelistyki
lub wyborach prozy rosyjskiej, nierzadko w wydaniach dwujzycznych. Np.
w jzyku polskim ju w 1843 r. znany by Ustp z romansu Lermontowa
pod tytuem Bohater naszego wieku czyli nowela Tama. Pierwsze pene
wydanie powieci ukazao si w Warszawie w 1844 r. w tumaczeniu Teodora
Kena. Penotekstowe wydanie krytyczne z 1890 r. w przekadzie Czesawa
Mkowskiego nie spenio chyba oczekiwa czytelnikw, bowiem w 1893
r. fragment (Ksiniczka Mary), a w 1896 r. cao wyszy w tumaczeniu
Wiktora Luboradzkiego i odtd przez ponad p wieku (do 1952 r.) to wa-
nie ta wersja bya wznawiana2. Tumaczenia, ktre zastpio j na kolejne
pidziesit lat, dokona Wacaw Rogowicz (18791960); PIW opublikowa
je po raz pierwszy w roku 1954.
Spord licznych przekadw na jzyk angielski poddam analizie
tumaczenie, ktrego dokonali J. H. Wisdom i Marr Murray (pierwsze
wydanie pod tytuem The Heart of a Russian, Londyn 1912, od 1924
roku przedrukowywane jako A Hero of Our Time3). Pomimo istnienia
wielu przekadw pniejszych, m.in. autorstwa Vladimira Nabokova,
wanie to tumaczenie z pocztku XX wieku jest szeroko dostpne4,
a zatem, jak mona sdzi, to ono ksztatuje wyobraenie odbiorcw
anglojzycznych o prozie Lermontowa.
Przedmiotem analizy bdzie pierwsza nowela cyklu, zatytuowana
Bela. wiat autochtonw pokazany jest w niej ze szczeglnej per-

1

. Oprac. . . . W: . . : . :
- 1962, s. 203218.
2
Tame, s. 211.
3
Tame, s. 204.
4
Nieustannie wznawiane, rwnie w wydaniach kieszonkowych; zob. niedawne
wznowienia: Dover Pubns 2006, Nuvision Pubns 2007.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 179
spektywy. Dominujc technik narracyjn stanowi tu skaz histori
tytuowej bohaterki opowiada Maksym Maksymicz, sztabskapitan, stary
onierz, ktry wikszo ycia spdzi na walce w szeregach carskiej
armii podbijajcej i utrzymujcej w posuchu plemiona kaukaskich g-
rali. To gwnie on przedstawia i ocenia rzeczywisto Kaukazu wobec
podrujcego oficera-literata (ktry jest najbardziej zewntrznym nar-
ratorem powieci). Poprzez opowie Maksyma Maksymicza poznajemy
take niektre pogldy i wypowiedzi Pieczorina, tytuowego bohatera
naszych czasw.
Uznanie narodw kaukaskich za obcy gatunek, ktrego obyczaje
i normy rni si diametralnie od zwyczajw, potrzeb i praw Zdo-
bywcy, zostaje zasygnalizowane na samym pocztku utworu. Mak-
sym Maksymicz objania narratorowi nowicjuszowi w sprawach
kaukaskich:

!5 , , ?
, ? - ;
, -,
! ?.. -
! , . ,
!6.

Przytoczony tekst zgodny jest ze znanymi z wszelkiej literatury kolo-


nialnej (nie tylko dziewitnastowiecznej) obrazami ludw podbijanych lub
podbitych. Wypowied Maksyma Maksymicza implikuje przypisywanie
Azjatom nastpujcych cech:
to nie odrbne narody, lecz uoglnieni Azjaci (przypisanie ko-
lonizowanym braku poczucia odrbnoci narodowej legalizuje podbj
w imi pastwowoci);
mwi niezrozumiaym, bekotliwym narzeczem -;
s jak zwierzta: maj wsplny jzyk ze zwierztami pocigo-
wymi (odnotujmy, e rosyjskie sowo utracio etymologiczn
czno z ac. bestia = zwierz i znaczy tyle co oszust ewentualnie
dra);
oszukuj (, ), zdzieraj z podrnych;

5
Wszystkie wyrnienia w cytowanych tekstach moje M.K.
6
. . : . W: tego: -
. Tom 4. : 1984, s. 910. Wszystkie
cytaty wedug tego wydania, dalej w tekcie opatrzone wycznie numerami stron.
180 Marta Kamierczak
s zoliwi i podstpni: tylko udaj, e staraj si zmusi woy do
ruszenia z miejsca, w rzeczywistoci z rozmysem utrudniaj Rosjanom
podr;
domagaj si bakszyszu (s chciwi), ktry wydadz na wdk
(s pijakami);
nic nie warto od nich wymaga ( ?), bo
tacy s i ju; oraz informacja sprzeczna: okupanci ich rozpucili, zepsuli
swoj dobroci (nic nie wymagajc).
Zaznaczmy, e Maksym Maksymicz posuguje si tymi szablonami,
z jednej strony bazujc na duej wiedzy pochodzcej z wieloletniego
bezporedniego obcowania z Kaukazem, z drugiej jednak jest niewia-
domy rde tego specyficznego negatywnego wartociowania obcoci,
tzn. mechanizmw psychicznych, ktre pozwalaj mu zachowa spokojne
sumienie pomimo udziau w wojnie zaborczej7.
Trudno take oceni, w jakim stopniu przedstawiony w Bohaterze
naszych czasw stereotyp mieszkaca Kaukazu odzwierciedla pogldy
autora, ktry przecie sam nalea do armii cywilizowanych zdobyw-
cw. Jak dowodzi Krystyna Galon-Kurkowa, Lermontow niejednokrotnie
igra stereotypowym wyobraeniem Kaukazu, to zaspokajajc, to znw
zawodzc oczekiwania spragnionego egzotyki czytelnika8, a faktowi,
e poszukujcy wolnoci bohater zostaje onierzem armii okupacyjnej
nadaje wydwik ironiczny i gorzki9. Temat Orientu Rosjan traktuje
zatem Lermontow ambiwalentnie. Ponadto, niezalenie od dzisiejszej
oceny podbojw kolonialnych czy te stosunku tumacza np. do imperia-
lizmu carskiej Rosji, zadaniem przekadu jest odzwierciedlenie obecnego
w oryginale stereotypu obcoci wraz ze wszystkimi jego implikacjami
ideologicznymi.
Powrmy zatem do zacytowanego wyej fragmentu rosyjskiego
tekstu i porwnajmy go z wybranymi przekadami. Wypowied Maksy-
ma Maksymicza ma kluczowe znaczenie, bowiem zapowiada okrelon
optyk obcoci, ktra bdzie konsekwentnie realizowana w utworze.
W zwizku z powyszym, passus ten wymaga szczeglnej uwagi rwnie

7
Por. stanowisko psychologii poznawczej na temat negatywnego stereotypu obcoci,
np. E. Aronson: Czowiek, istota spoeczna. Prze. J. Radzicki. Warszawa: PWN 2005,
s. 138.
8
K. Galon-Kurkowa: Nad proz Michaa Lermontowa. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu
Wrocawskiego 1984, s. 160.
9
Tame, s. 220.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 181
od tumacza, bo w nim wanie zogniskuje si caa strategia traktowa-
nia obcoci w przekadzie. W tumaczeniu Luboradzkiego fragment ten
brzmi nastpujco:

Ci azjaci to straszne urwisy. Pan przypuszczasz, e oni pomagaj woom


tym, e krzycz? A diabli ich wiedz, co oni krzycz! Ale woy zapewne ich ro-
zumiej: niechby pan zaprzg ich choby ze dwadziecia, a jak tylko oni krzykn
po swojemu, woy z miejsca nie rusz Straszni krtacze! A czy mona co na to
poradzi? Lubi cign pieniki z przyjezdnych Zepsuto otrzykw! Zobaczy
pan, e jeszcze zadaj od pana na wdk10.

W zacytowanym fragmencie zwraca uwag pisownia rzeczownika


azjaci z maej litery, ale o tym dalej.
W planie wyraenia przekad ten zachowuje zasadnicze cechy przy-
pisane ludnoci Kaukazu przez orygina. Konkretne wybory leksykalne
tumacza sprawiaj jednak, e zmienia si warstwa konotatywna. Ude-
rzajce jest zwaszcza zastosowanie rzeczownika urwisy. Urwis to
chopiec o ywym usposobieniu, lubicy pata figle, haaliwie si ba-
wi; psotnik (SJP)11. Implikuje to wprowadzenie elementu nieobecnego
w oryginale metafory pojciowej12 DZICY TO DZIECI. W tekcie
Lermontowa wystpuje, co prawda, czasownik , ktry moe
znaczy rozpuci, zepsu, jednak w poczeniu z dopenieniem bli-
szym (oszustw/szubrawcw) wywouje skojarzenie
z pobaliwoci wobec wystpkw raczej ni wobec figli.
Luboradzki natomiast gromadzi elementy wzmacniajce t wanie
metafor. Ot krtacz to okrelenie o wiele agodniejsze ni -
czy (oszust, szalbierz, kanciarz); mona go
uy w odniesieniu do dziecka, ktre nie mwi prawdy, ucieka si do
wykrtw, wybiegw. Sowo otrzyk wpisuje si w ten szereg dziki
uyciu formantu zdrabniajcego, ponadto kontekst wydobywa na pierwszy
plan jego wtrne znaczenie: artobliwie: szelma (SJP). Podobny efekt
wywouje uycie zdrobnienia pieniki, ktrych zreszt Osetyjczycy
od narratora nie wycign (tzn. podstpnie wyudz takie konotacje
10
M. Lermontow: Bohater naszych czasw. Prze. W. Luboradzki. dWrocaw:
Wyd. Wadysawa Bka 1949, s. 9. Wszystkie cytaty wedug tego wydania, dalej w tekcie
opatrzone wycznie numerami stron.
11
Informacje o wykorzystanych sownikach na kocu artykuu.
12
O metaforach pojciowych w analizie przekadoznawczej zob. E. Tabakowska:
Jzykoznawstwo kognitywne a poetyka przekadu. Prze. A. Pokojska. Krakw: Univers-
itas 2001, s. 9097.
182 Marta Kamierczak
w oryginale), ale zadaj jak na rozpuszczone dzieci przystao
(bo u Luboradzkiego zepsu to ju jednoznacznie rozpuci, rozpie-
ci). Utrudnianie podry rosyjskim oficerom przestaje zatem wygl-
da jak sabota, a zaczyna robi wraenie dziecicych figli patanych
dorosym. Kumulacja wymienionych leksemw sprawia, e metafora
DZICY TO DZIECI cakowicie zdominowaa ten fragment, spychajc
inne cechy i konotacje w cie.
Porwnajmy z tumaczeniem W. Rogowicza:

Straszne szelmy ci Azjaci! Pan myli, e oni co pomagaj tym krzykiem? Diabli
ich wiedz, co krzycz! A woy ich rozumiej; niech pan zaprze nawet dwadziecia,
gdy oni krzykn po swojemu, aden nie ruszy z miejsca Straszne oszusty! I co
im pan zrobi? Lubi zdziera z przejezdnych Zbaamucili otrw! Zobaczy pan,
jeszcze wyudz od pana na wdk. Ja ich ju znam, mnie nie nabior!13.

Ponownie zwraca uwag dobr rzeczownikw. Szelma to wedug


SJP hultaj, nicpo, otr (ze szczegln intonacj moe by wyrazem
artobliwego uznania). W dzisiejszym uyciu sowo to brzmi ju nieco
starowiecko i przywouje raczej pole semantyczne NICPO ni pole
OTR, NIEGODZIWIEC. Byby to zatem podobny jak u Luboradzkiego
trop zrwnania Osetyjczykw z dziemi. Jednak jedynym ponadto lek-
semem, ktry odsya odbiorc do tej samej metafory pojciowej jest
czasownik zbaamuci (jedno ze znacze: wprowadzi kogo w bd,
wywierajc na kogo zy wpyw wypaczy mu charakter, zepsu go,
SJP). Zatem ich obecno nie wykracza znaczco poza ramy konotacji
dopuszczanych przez orygina. Uyty jako dopenienie w wykrzyknieniu
Zbaamucili otrw! leksem otr, to sowo o silnej denotacji pejora-
tywnej, oznacza bowiem czowiek[a] popeniajc[ego] czyny haniebne,
ajdaka, niegodziwca (SJP), jednak dzi adunek emocjonalny tego
wyrazu uleg zatarciu.
Oszust czowiek wiadomie wprowadzajcy kogo w bd
(SJP) to stosowny ekwiwalent Lermontowowskiego okrelenia ,
jednak tumacz zastosowa zmian kategorii fleksyjnej (i selekcyjnej),
zmieniajc kocwk, ktra w rodzaju mskim ywotnym decyduje
o przynalenoci do kategorii osobowe/nieosobowe. Epitet straszne
oszusty za pomoc rodkw gramatycznych deprecjonuje przedmiot
13
M. Lermontow: Bohater naszych czasw. Prze. W. Rogowicz. Warszawa:
PIW 1985, s. 8. Wszystkie cytaty wedug tego wydania, numer strony podaj
w tekcie.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 183
wypowiedzi Osetyjczykw bo odmawia im osobowoci. W polu
semantycznym OSZUSTWO sytuuj si take czasowniki zdziera
i wyudza opisujce postpowanie Osetyjczykw wobec podrnych.
Mona zatem powiedzie, e w przekadzie Rogowicza cech, ktra
w omawianym fragmencie wysuwa si na pierwszy plan, jest podstpno
i skonno do oszukiwania.
Z kolei w przekadzie Wisdoma i Murraya zwraca uwag uycie
nacechowanego zwrotu these Asiatics zamiast neutralnego Asians.

Theyre terrible beasts, these Asiatics! You think that all that shouting means
that they are helping the oxen? Why, the devil alone can make out what it is they
do shout. The oxen understand, though; and if you were to yoke as many as twenty
they still wouldnt budge so long as the Ossetes shouted in that way of theirs Aw-
ful scoundrels! But what can you make of them? They love extorting money from
people who happen to be travelling through here. The rogues have been spoiled!
You wait and see: they will get a tip out of you as well as their hire. I know them
of old, they cant get round me!14.

Sowo Asiatic funkcjonuje w angielszczynie jako przymiotnik.


W znaczeniu rzeczownikowym odnotowuje ten leksem sownik Webstera,
jednak z komentarzem obecnie15 odbierane jako obraliwe (W). A zatem
angielscy tumacze najprawdopodobniej wiadomie potguj warto-
ciowanie negatywne, nie poprzestajc na powtrzeniu za oryginaem
zaimka wskazujcego, ktry sam w sobie wnosi ujemn ekspresywno
(Ci Azjaci!).
Bazujcy na brzmieniowym podobiestwie wyrazw przekad
beast to wybr nie najbliszy semantycznie, ale dobrze sprawdzajcy
si w kontekcie caego cytowanego fragmentu angielskiego. Po rosyj-
sku to, jak ju wspomniaam, raczej oszust, wzgldnie te ajdak,
dra (BTS: . , ); ponadto rzeczownik ten wchodzi
w skad epitetw podobnie jak w jzyku polskim
, sprytna bestia itp. Nakadanie si pl semantycznych leksemu
rosyjskiego i angielskiego beast oznaczajcego kogo okrutnego
lub podego (LDCE), bydlaka jest zatem niewielkie. W podtekcie
14
M.Y. Lermontow: A Hero of Our Time. Prze. J. H. Wisdom, M. Murray. Book I:
Bela. The Heart of a Russian. Dostpny pod adresem: <http://ebooks.adelaide.edu.
au/l/lermontov/mikhail/l61h/l61h.html>. Wszystkie cytaty wedug tego wydania, pagi-
nacji brak.
15
Czyli prawdopodobnie w 1961 r.; tzw. trzecie wydanie sownika Webstera (1961)
jest bowiem przedrukowywane z uzupenieniami.
184 Marta Kamierczak
zachodzi jednak ciekawa gra znacze wyzyskana w konstruowaniu sceny
pomidzy sowem beast uytym w odniesieniu do Osetyjczykw,
a wyraeniem beasts of burden oznaczajcym zwierzta pocigowe.
Okrelenie to przychodzi na myl, wzmacniajc sugerowan przez tekst
oryginau czno midzy poganiaczami i woami. Pole semantyczne
NIEGODZIWOCI uzupeniaj za okrelenia scoundrel (ajdak,
otr) i rogue (otr; hultaj), dzi oba wprawdzie przestarzae lub
artobliwe (K) ale w 1912 r. niewtpliwie dobitne16.
Ciekawym aspektem jest poddanie sowa wdka redukcji w tuma-
czeniu. Zamiast przekaza, na co poganiacze wydadz uzyskane pieni-
dze, Wisdom i Murray uznali za konieczne podkreli, e chodzi im o
napiwek ponad uzgodnion opat za wynajcie a tip [] as well
as their hire. Podkrelona zostaje zatem pazerno, co zreszt wspgra
z uyciem zwrotu extorting money, bo extort znaczy wyudza,
wymusza, a nawet stosowa paskarskie ceny (K).
Ten otwierajcy powie fragment okazuje si w wielu aspektach
kluczowy rwnie dla tekstw docelowych. Np. w tekcie rosyjskim
Beli sowa i ju ponownie nie wystpi. Jednak
leksemy, rodki gramatyczne lub pola semantyczne uruchomione przez
tumaczy w celu ich ekwiwalentyzacji, zostan pod wieloma wzgldami
podtrzymane w przekadach jako makrotekstach.
Najwyraniej uwidacznia si to w wariancie angielskim. Nacecho-
wane okrelenie Asiatics jest uywane konsekwentnie w caej noweli
(np. it is always so with these Asiatics). Sowo rogue zastosowano
w odniesieniu do brata Beli: A wily rogue, Azamat! He understood, you
see, that he would lose his life if he was caught (w oryginale:
: , , -
, s. 22). W kolejnym przypadku bardzo niefortunnie zastosowano
wobec samej Beli epitet the little rogue jako ekwiwalent rosyjskiego
. W zasadzie odpowiada to polskiemu pojciu figlarka
(uytemu zreszt w obu polskich przekadach), ale pozostae konteks-
ty uycia sowa rogue w wariancie Wisdoma i Murraya narzucaj
skojarzenie raczej z szelmostwem ni z nieokieznan dziecinn ra-

16
Zdanie The rogues have been spoiled brzmi jednak bardzo literacko. Rogue
to wyzwisko wzgldnie czsto pojawiajce si u Szekspira; o Falstafie mwi si This
same fat rogue, a na licie dramatis personae w Zimowej opowieci (The Winters
Tale) figuruje Autolycus, a rogue. Spoil natomiast znaczy rozpieszcza, psu
(dziecko)(K).
185
Obco w oryginale, obco w przekadzie...
doci (por. , , , s. 31).
Tumacze kilkakrotnie wykorzystuj take uyte na pocztku sowo
scoundrel.
Cakowicie znika z angielskiego przekadu wyraenie na wdk,
zastpowane zawsze enigmatycznym tip. W niektrych przypadkach
prowadzi to wrcz do zaburzenia sensu wypowiedzi, np.:

! , - ,
: , ! : -
(s. 10).

What a people they are! he said. They dont even know the Russian for
bread, but they have mastered the phrase Officer, give us a tip! In my opinion,
the very Tartars are better, they are no drunkards, anyhow

W rezultacie redukcji informacji o przeznaczeniu pienidzy na alkohol,


nie tylko niknie opozycja chlebwdka tzn. pokarm podstawowyuyw-
ka oraz sownictwo ludzi swoichjzyk ludzi podejrzanych, ale na
dodatek niejasne staje si przeciwstawienie Osetyjczykw niepijcym
Tatarom. Porwnanie traci podstaw, bo tekst angielski nie zasygna-
lizowa dotd w aden sposb obecnoci wdki w mentalnoci Osetyj-
czykw. Taka strategia translatorska jest tym bardziej nieuzasadniona, e
Maksym Maksymicz jest zdecydowanym przeciwnikiem alkoholu i stale
to podkrela. Przekad Wisdoma i Murraya uwzgldnia zreszt opis tego
aspektu jego wiatopogldu, mimo e pomija jego werbalizacje (in or-
der to abstain from strong drink, he naturally endeavoured to convince
himself that all the misfortunes in the world are the result of drunken-
ness). Pojawia si te sowo buza transkrypcja nazwy miejscowego
alkoholu, rodzaju piwa sporzdzanego z prosa. Angielscy przekadowcy
nie s wic konsekwentni. Dla porwnania jedno z polskich tumacze
przytoczonego fragmentu:

Taki to ju nard! powiedzia nawet chleba nie umie nazwa po rosyjsku,


a nauczy si: Oficer daj na wdk! Ju Tatarzy wedug mnie lepsi: ci przynajmniej
nie pij (Rogowicz, s. 89).

W polskich przekadach zaleno makrostrategii od rozwiza za-


stosowanych w pierwszym fragmencie nie jest a tak wyrana. Np. o ile
u Luboradzkiego wykazaam konstruowanie obrazu Azjaty jako dziecka,
to obrazowanie to nie zdominowao tekstu. Co prawda i pniej pojawiaj
186 Marta Kamierczak
si sformuowania adniutka ksiniczka (s. 19) czy by to gos urwisa
Azamata (s. 20), ale trudno ten zabieg jednoznacznie oceni jako nadin-
terpretacj. Bela i jej brat maj po kilkanacie lat i opisywanie ich jako
dzieci jest pod pewnymi wzgldami umotywowane. Niemniej, w swojej
spoecznoci s ju w zasadzie traktowani jak doroli dziewczyna
moe by wydana za m, a Azamat aspiruje do grona wojownikw.
Podobnie w tekcie Rogowicza powtarzaj si przesunicia w kategorii
osobowoci/nieosobowoci, ale nie natrtnie. Np. o Czeczenach Maksym
Maksymicz wspomina: (s. 12), co Rogo-
wicz przekada jako: zbrzydy nam te rozbjniki (s. 10)17. W niektrych
miejscach tumacz kadzie take wikszy ni autor nacisk na podstpno
Azjatw. Ot, zobaczywszy, e Kazbicz ma na sobie kolczug, Mak-
sym Maksymicz dochodzi do wniosku, i ten -
(s.16). Rogowicz zastpuje neutralny czasownik (zamierza) zdecydo-
wanie negatywnie nacechowanym: ju on pewno co knuje (s. 13).
Tymczasem pomys Pieczorina, eby umoliwi Azamatowi kradzie
konia w zamian za porwanie Beli, tumacz okrela rwnie delikatnie jak
Maksym Maksymicz w oryginale: - (s. 20) co
umyli(s. 17). Zatem Rogowicz w wikszym ni Lermontow stopniu
pokazuje posugiwanie si przez Maksyma Maksymicza podwjnymi
standardami w myleniu o swoich i obcych.
Przejdmy do kolejnego przykadu. Wspczuciu narratora dla ok-
ropnych warunkw bytowania w odwiedzanym przez nich aule Maksym
Maksymicz przeciwstawia pogld, e winna jest temu tylko gupota jego
mieszkacw:

! -,
, - .
! . ? ,
! -
, , ,
: .
! (s. 12).

Ponadto Maksym Maksymicz, jako dowiadczony stary oficer


kaukaski ( , Lermontow, s. 12), zdaje sobie spraw
z tego, e ludy Kaukazu, ktre pewnym siebie zdobywcom mog wy-

17
Zauwamy, e u Luboradzkiego we frazie dokuczyy nam porzdnie te zabijaki!
(s. 13) ta sama kocwka fleksyjna jest uyciem standardowym.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 187
dawa si jednorodn mas, to w istocie wiele narodw. Sztabskapitan
odczuwa wyran wyszo wobec wszystkich kaukaskich nacji, niemniej
u niektrych jest w stanie dostrzec pewne zalety. Jako onierz, Maksym
Maksymicz ceni naturalnie odwag i bitno, dlatego Osetyjczycy stoj
w jego mniemaniu najniej18, swego rodzaju uznaniem ciesz si za
Czerkiesi19.
A oto przekady:

Biedni ludzie []
Strasznie gupi! odpar. Czy uwierzysz pan? nic nie umiej, nie s
zdolni do przyjcia jakiejkolwiek owiaty! Ju to przynajmniej nasi kabardycy
albo czeczecy, chocia rozbjnicy i goysze, ale za to by odwane, a ci nawet do
broni nie maj ani odrobiny ochoty: porzdnego kindau u adnego z nich pan nie
zobaczysz. Zaiste prawdziwi osetyni (Luboradzki, s. 1213).

Strasznie gupi! odpowiedzia. Czy da pan wiar? Nic nie umiej robi,
nie s zdolni do adnej nauki! Ju nasi Kabardycy lub Czeczecy przynajmniej,
cho rozbjnicy, hoysze, ale za to szalone pay gotowi na wszystko, a ci nawet do
broni nie maj adnego upodobania: porzdnego kindau u adnego z nich si nie
zobaczy. Prawdziwi Osetycy! (Rogowicz, s. 10).

Wretched people, these! I said to the staff-captain, indicating our dirty hosts,
who were silently gazing at us in a kind of torpor.
And an utterly stupid people too! he replied. Would you believe it, they
are absolutely ignorant and incapable of the slightest civilisation! Why even our
Kabardians or Chechenes, robbers and ragamuffins though they be, are regular dare-
devils for all that. Whereas these others have no liking for arms, and youll never
see a decent dagger on one of them! Ossetes all over! (Wisdom i Murray).

Gupota Osetyjczykw jest straszna w tumaczeniach polskich


i kompletna w angielskim, opinia o nich rnie jednak uzasadniana.
Najblisze sensowi oryginau jest sformuowanie Luboradzkiego nic nie
umiej, nie s zdolni do przyjcia jakiejkolwiek owiaty! co prawda
przyjcie jest wprowadzonym przez tumacza dodatkiem, ale tekst
18
Taki rozkad sympatii Maksyma Maksymicza jest tym bardziej frapujcy, e Ose-
tyjczycy to jedyny nard Pnocnego Kaukazu, ktry wyznaje prawosawie, i to bynaj-
mniej nie w wyniku rosyjskiej kolonizacji od XVIII w.; wpywy chrzecijaskie zaczy
przenika do Osetii ju w VI w. (haso Osetyjczycy w: NEP; por. take: Kaukaz.net.).
19
Odnotujmy take, i bohater rozumie, e pewne elementy stroju czy przedmioty
autochtonw mog by uyteczne lub pikne. Sam nosi czerkiesk kosmat czapk
i pali kabardysk fajeczk oprawn w srebro (Rogowicz, s. 7)
, .
(Lermontow, s. 9).
188 Marta Kamierczak
rosyjski implikuje, e to co zewntrznego w stosunku
do tej spoecznoci. Dopowiedzenie nic nie umiej robi wydaje si
w tekcie Rogowicza nietrafne, bo ludom Kaukazu mona byo odmwi
wiedzy abstrakcyjnej, ale nie praktycznej, zwizanej z codziennym bytem.
Z kolei w tumaczeniu angielskim brzmi zarzut ciemnoty i niezdolnoci
do przyjcia (czy te dziki wieloznacznoci skadni stworzenia)
cywilizacji. W tym wypadku tumacze odwoali si do, zakorzenionej
zreszt w angielskiej literaturze kolonialnej, metafory podbojw imperial-
nych jako misji cywilizacyjnej20. Odnotujmy, e w omawianym utworze
Lermontow w ogle nie uy sowa ani pochodnych.
Maksym Maksymicz, cho przekonany o wyszoci Rosji nad Azj
(nad Europ zreszt te), raczej nie czuje si rzecznikiem cywilizacji
w rozumieniu zachodnim. Niemniej z punktu widzenia recepcji przekadu
wczenie pojcia bliskiego odbiorcom sekundarnym mogo okaza si
korzystne.
Kolejnym (wskazanym ju) wanym z perspektywy przekadowej
elementem jest obecno nazw narodowoci. W wariancie Luboradz-
kiego najbardziej rzuca si w oczy ich pisownia ma liter, podobnie
jak wczeniej rzeczownika Azjata. Nie jest to wynik nieznajomoci
polskiej zasady ortograficznej, ani interferencji ortografii rosyjskiej,
ktra w takich przypadkach wymaga wanie maej litery, bowiem
we fragmencie ilustrujcym inny, pozaazjatycki aspekt ksenofobii
Maksyma Maksymicza, nazwy narodowoci europejskich zapisane s
zgodnie z norm:

To Francuzi wynaleli t mod nudzenia si? Prawda?


Nie, Anglicy.
Aha! ot co! zawoa, wszak to s z dawien dawna osawieni pijacy!
(s. 52).

Podobnie zreszt rzeczownik Rosjanin zapisywany jest wielk


liter:
Mimo woli uderzya mnie w kapitanie zdolno Rosjanina przystosowywania si
do obyczajw tych narodw, wrd ktrych wypada mu y (s. 37).

20
Posannictwo cywilizacyjne i wychowawcze jest przecie brzemieniem biaego
czowieka w myl propagandowego wiersza Rudyarda Kiplinga The White Mans
Burden z 1899 r.
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 189
Mona by zatem doj do wniosku, e poprzez odstpstwo od nor-
my ortograficznej tumacz chcia uwypukli szowinizm sztabskapitana.
Jest jednak nard kaukaski, ktry zasuy sobie na zapis wielk liter
Czerkiesi. Co prawda ciesz si oni stosunkowo najwyszym uznaniem
kapitana, mimo to trudno znale uzasadnienie dla opozycji Francuz,
Rosjanin, Czerkiesazjata, kabardyniec, czeczeniec. Odnotujmy tyl-
ko, e wspczesne sowniki ortograficzne polecaj pisa maa liter
artobliwe i lekcewace nazwy czonkw narodowoci typu kitajec,
angol.
Ponadto problematyczne jest samo brzmienie tych nazw. W mo-
mencie powstawania przekadu Luboradzkiego, a niewykluczone, e
i w latach 1950., trudno byo mwi o istnieniu normatywnych form
tych rzeczownikw. Poniewa do polszczyzny przenikay one z ro-
syjskiego kontekstu jzykowego i kulturowego, czsto formowano je
jako kalki z jzyka rosyjskiego std Kabardycy, Czeczecy.
W dzisiejszym odbiorze omawianych przekadw leksemy te spra-
wiaj jednak wraenie nacechowanych; poprawne polskie formy to
Kabardyjczycy, Osetyjczycy i Czeczeni. Sowniki podaj co
prawda form Czeczecy jako rwnoprawn, a o Osetycach
syszy si nawet czciej ni o Osetyjczykach, w istocie chodzi
jednak o konotacje kocwki fleksyjnej. Formant -niec (l.mn. -cy)
tworzy w polszczynie na tyle duo okrele pejoratywnych (np.
wykolejeniec, oberwaniec, pomyleniec, popapraniec), e od-
czuwany jest jako deprecjonujcy, tzn. warunkuje odbir Czeczeni
neutralne, Czeczecy lekcewace.
Naley przy tym nadmieni, e Krystyna Galon-Kurkowa zwraca
uwag na niekonsekwentne uywanie przez Maksyma Maksimycza
nazw narodowoci w odniesieniu do Beli i jej rodziny21. W wietle jego
wiedzy o wiecie Kaukazu nie s to pomyki, lecz elementy implikujce
lekcewacy stosunek sztabskapitana do grali. Ot Bela to -
, ale mwi -, jej ojciec natomiast to ,
a brat Azamat to w tym ostatnim przypadku formant
deminutywu oznacza nie tylko mody wiek chopca, ale i protekcjonalny
ton wypowiedzi. Dodam, e w moim odczuciu sowa Maksym
Maksymicz uywa jako uoglnionego okrelenia muzumanw22. Nie
21
K. Galon-Kurkowa: Nad proz..., s. 232.
22
Jest to niejasne. Tatarzy maj by niepijcy, tymczasem Czerkiesi upijaj si
buz. Tatarzy jako grupa etniczna nigdy jednak nie zamieszkiwali Kaukazu.
190 Marta Kamierczak
byoby to zatem niedbae uycie nazwy narodowoci, a lekcewace
odniesienie do wyznania.
Przyjrzyjmy si zatem, jak w tumaczeniach odzwierciedlono t
znaczc niekonsekwencj (?) terminologiczn. U Luboradzkiego jest:
Czerkieska, po tatarsku, a bylimy sobie kunakami, pojmuje
wic pan, e nie wypadao mu odmwi, cho i tatarzynowi (s. 17),
Zaiskrzyy si oczy tatarczukowi (s. 26). U Rogowicza czytamy:
Czerkieska, po tatarsku, nie mona odmwi, cho to Tatar
(s. 12), Tatarczukowi zabysy oczki (s. 17). Wisdom i Murray
tumacz: the Circassian girl, the Tartar language, as we were
guest-friends with him, it was impossible to decline, Tartar though
he was, The young Tartars beady eyes began to sparkle. A zatem
nikt z tumaczy nie zechcia prostowa rzekomej pomyki Maksyma
Maksymicza, i znaczca nonszalancja jego wypowiedzi pozostaa
widoczna w przekadach.
Wszyscy tumacze znaleli stosowne rodki, by przekaza uznanie
Maksyma Maksymicza dla straceczej odwagi grali.
to, odpowiednio: by odwane, szalone pay gotowi na
wszystko, regular dare-devils. W analizowanym ustpie pojawia
si te jedno z kluczowych dla noweli okrele kaukaskich grali
. Wraz z przymiotnikiem dzierawczym
przewaa ono wrd nacechowanych aksjologicznie okrele obecnych
w tekcie oryginau. Przeledmy ich uycia oraz wybrane przez tuma-
czy ekwiwalenty.

M. Lermontow W. Luboradzki W. Rogowicz J. H. Wisdom


i M. Murray
- rozbjnicy (s. 12) rozbjnicy (s.10) robbers
, ,

(s. 12)
wygld mia naj- gb mia arcyzb- he had a regular thiefs
zupeniej zbjecki jeck (s. 13) visage
(s.16) (s. 19)
- Taki to ju by Taki ju zbjecki just the very horse
! ko zbjecki ko! (s. 13) for a robber!
(s. 16) (s. 20)
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 191
, - ywotni to rozbj- ywotni s, zbje! Those scoundrels take
! (s. 20) nicy! (s. 25) (s. 16) a lot of killing!
- a co si tyczy a Kazbicz to zbj, and that Kazbich was
, Kazbicza ktrego naleao a scoundrel, and ought
- to rozbjnik, kt- ukara (s. 18) to be punished.
. (s. 21) rego trzeba byo
ukara. (s. 28)
chocia rozbjnik, chocia to rozbj- robber though he was,
, - ale by przecie nik, by jednak he was none the less
. moim kunakiem moim kunakiem. my guest-friend.
(s. 21) (s. 28) (s. 18)
! Ach to rozbjnik! Ach ten zbj! Kpi Ah, the robber! Come
, , (s. 48) z nas tu przyjecha? to laugh at us, has
? (s. 28) he?
(s. 33)
, , i w twoich y- i w tobie, dusz- There is robbers
- ach, duszyczko, ko, zagraa zbje- blood in your veins
! nie pi krew zb- cka krew! (s. 28) still, my dear!
(s. 33) jecka! (s. 48)
- otr niegodzi- prawdziwie zb- but to stab her in
wy! jecki cios! (s. 32) the back like that
! (s. 37) Prawdziwie the scoundrel!
zbjecki cios!
(s. 55)

Polscy tumacze uywaj wymiennie leksemw zbj i rozbjnik,


i zazwyczaj s to rozwizania fortunne. Tumacze angielscy natomiast
lawiruj pord kilku okrele. Po czci wynika to z obiektywnych
trudnoci leksykalnych. W zasadzie brak w angielszczynie sowa, ktre
potencjalnie przekazywaoby zarwno przynaleno do bandyckiej szajki
(tak jest w przypadku Kazbicza) jak i cech sigania po bro przy byle
zaczepce i mciwo (to cecha Czerkiesw, plemienia rozbjnikw)
a take wyraz ambiwalentnych uczu wobec czyjej brawury i czelnoci
(Maksym Maksymicz uywa okrelenia jako wyzwiska,
ale z domieszk uznania). Std potrzeba dobierania rnych leksemw
w zalenoci od tego, na jaki odcie znaczeniowy wskazuje kontekst,
np. robber czysto denotatywnie, w znaczeniu zbrojny bandyta,
ale scoundrel emotywnie, jako inwektywa. Nie wszystkie wybory
s jednak udane. Np. wtpliwoci budzi wykrzyknienie Ah, the rob-
192 Marta Kamierczak
ber! Come to laugh at us, has he?, poniewa rzeczownik robber nie
funkcjonuje jako wyzwisko. Po polsku i rosyjsku zbj/ to
sowa o szerszym uyciu take kto brutalny, niegodziwy, zasugujcy
na potpienie (por. BTS), podczas gdy angielskie robber oznacza tylko
bandyt dokonujcego rozbojw. Szczeglnie nietrafna jest charaktery-
styka wygldu Kazbicza: nie moe on mie a thiefs visage, bo jest
rabusiem, a nie zodziejem przeciwnie, to on pada ofiar podstpnej
kradziey. Ponadto we fragmencie tym zlikwidowany zostaje parale-
lizm podkrelajcy przyja Kazbicza z koniem:
versus thiefs visage the very horse for
a robber. Brak przymiotnika zbjecki rwnie sprawi tumaczom
problemy w ostatnim przykadzie prezentowanym w tabeli dobrym
rozwizaniem okazaa si zmiana skadni.
W osobie Czerkieski Beli widzianej oczyma Maksyma Maksymicza
i Pieczorina nakadaj si dwa aspekty obcoci: etniczny i genderowy.
Jako kobieta, Azjatka i muzumanka Bela nie jest przez nich traktowana
jak rwnoprawna osoba.
Jako Czerkieska, Bela musi by egzotyczn piknoci (przysowiow
urod Czerkiesek odnotowuje w hale Circassian nawet sownik Webste-
ra). Szczeglne wraenie robi jej oczy: ,
(s. 15). Porwnanie to, zaczerpnite z tradycji ludowej Wschodu,
podkrela obco jej piknoci. Rogowicz oraz Wisdom i Murray tu-
macz za Lermontowem: oczy czarne jak u kozicy (s. 13), her eyes
black as those of a mountain chamois. Natomiast Luboradzki odwouje
si do innego, lepiej znanego jego czytelnikom porwnania wschodniej
proweniencji: oczy czarne, jak u gazelli (s. 19). Wprowadzenie obcoci
ju oswojonej, ale wyranie odczuwanej, byoby udanym chwytem
translatorskim, gdyby nie fakt, e na Kaukazie yj wprawdzie kozice,
ale nie gazele (NEP).
Dziewczyna, mimo e tak czarujca taka, jakiej za on, wedug
sw Azamata, nie mia nawet padyszach turecki (Lermontow, s. 18)
zostaje najpierw ofiarowana, potem za, w innych okolicznociach,
zadana jako cena za konia. Jej uprzedmiotowienie jest pene, gdy
w ramach transakcji z oficerem armii okupacyjnej wasny brat przywozi
j do twierdzy przerzucon przez siodo, zwizan i okutan czadr.
Zaaranowanego przez siebie porwania Pieczorin nie uwaa za nic
zdronego. Twierdzi, e: -
, , , , -,
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 193
- (s. 21). Obraz dzikuski pojawia si we wszystkich
analizowanych przekadach tego zdania: dzika Czerkieska powinna
by szczliwa, majc takiego miego ma jak on, bo wedug ich
obyczajw on jednak bdzie jej mem (Rogowicz s. 1718; u Lubo-
radzkiego niemal identycznie, s. 278); a wild Circassian girl ought to
consider herself fortunate in having such a charming husband as himself
because, according to their ideas, he really was her husband. Per-
spektyw Pieczorina ujawnia te pospolity zwrot -. Wyraa
on znacznie mniej szacunku wobec cudzej kultury ni wybrane przez
polskich tumaczy ekwiwalenty wedug ich obyczajw/zwyczajw.
Wisdom i Murray z wariantem according to their ideas (w ich poj-
ciu) s blisi zawartemu w oryginale ironicznemu dystansowi od poj
prawnych autochtonw.
Ani Pieczorin, ani Maksym Maksymicz nie zawahali si trzyma Beli
w zamkniciu, bo przecie, jak sztabskapitan z lekcewaeniem odpiera
wtpliwoci swego rozmwcy, oficera-literata:
, ,
.
- (s. 24). Drugi argument to ju element strategii post-
powania z kobiet, bo przecie
! (s. 24). Implikacj, e dzikusi maj inne, mniejsze potrzeby
duchowe ni cywilizowani, e obce im s takie uczucia, jak tsknota
za ojczyzn czy domem, podtrzymali wszyscy tumacze:

Wszake z twierdzy wida byo te same gry, co i z jej auu a dzikusom tym
nic wicej nie potrzeba. Do tego Grzegorz Aleksandrowicz obdarza j codziennie
czym nowym. [] Ach te podarunki! Czego bo nie uczyni kobieta za kolorowy
gaganek! (Luboradzki, s. 32)

Z fortecy wida byo te same gry co z auu, a tym dzikusom nic wicej nie
potrzeba. A przy tym Grigorij Aleksandrowicz codziennie dawa jej jaki podarunek.
[] Czego kobieta nie zrobi za kolorow szmatk! (Rogowicz, s. 20)

From the fortress she could see the very same hills as she could from the vil-
lage and these savages require nothing more. Besides, Grigori Aleksandrovich
used to give her a present of some kind every day. [] Ah, presents! What wont
a woman do for a coloured rag!

Kiedy jednak okazuje si, e podarkami nie mona kupi mioci czy
ulegoci Beli, rozzoszczony powtpiewaniem Maksyma Maksymicza
194 Marta Kamierczak
Pieczorin proponuje zakad, e uwiedzie dziewczyn w cigu tygodnia.
Czerkieska jest ponownie traktowana jak przedmiot (zakadu), lub, co
pokae kolejny fragment, jak dziecko (przez Maksyma Maksymicza),
czy jak lalka, ktr mona stroi w malownicze wschodnie fataaszki
(tak zwaszcza przez Pieczorina):

, ! , ,
. [] [].
, , (s. 31).

Dzielna bya dziewczyna ta Bela! Przywykem do niej w kocu jak do wasnej


crki i ona mnie kochaa []. Miaem kogo pieci [] Pieczorin stroi j jak lalk,
pielgnowa i pieci (Luboradzki, s. 4445).

Mia bya dziewuszka ta Bela! Tak do niej w kocu przywykem jak do crki
i ona mnie lubia. [] miaem kogo, kogo mogem rozpieszcza. [] Grigorij
Aleksandrowicz stroi j jak laleczk, pieci i dogadza (Rogowicz, s. 2627).

Bela was a splendid girl. In the end I grew accustomed to her just as if she
had been my own daughter, and she loved me. [] found someone to spoil. []
Grigori Aleksandrovich dressed her up like a doll, petted and pampered her (Wis-
dom i Murray).

Najtrafniej wskazane cechy oddaje przekad Rogowicza: mia


dziewuszka wyraa i gbok sympati i pobaliw wyszo.
Z pewnoci chodzi te o rozpieszczanie, a zdrobnienie lalecz-
ka najpeniej odpowiada oryginalnemu deminutywowi .
Sformuowanie dzielna dziewczyna z przekadu Luboradzkiego nie
ma uzasadnienia fabularnego, bowiem Bela jest postaci cakowicie
biern, nie dziaajc, a tak z ktr co si dzieje. Z kolei angielskie
splendid girl brzmi bardzo formalnie, to raczej konwencjonalny
komplement ni wyraz szczerego uczucia, nie odpowiada zatem to-
nowi wypowiedzi oryginalnej.
Pieczorin, sprbowawszy mioci o literackim, romantycznym rodowo-
dzie, tj. romansu z dzikusk, szybko si rozczarowuje. Podsumowuje
to zgrabnym aforyzmem, przypisujc dzikuskom dwie cechy: -
(ignorancj; nieokrzesanie) i (prostoduszno;
serdeczno):

;
, (s. 35).
Obco w oryginale, obco w przekadzie...195
Nawet pierwsza z tych cech nie jest jednoznacznie negatywna,
druga za to jawna zaleta serca. W przekadach jednak nie jest to tak
oczywiste.

Mio dzikiej kobiety jest niewiele pontniejsza od mioci znakomitej damy.


Nieokrzesanie i prostota pierwszej rwnie mog si sprzykrzy, jak kokieteria
drugiej (Luboradzki, s. 51).

[] mio dzikuski niewiele jest lepsza od mioci wiatowej damy; nieuctwo


i prostota jednej tak samo sprzykrzy si jak kokieteria drugiej (Rogowicz, s. 30).

[] the love of a savage is little better than that of your lady of quality, the
barbaric ignorance and simplicity of the one weary you as much as the coquetry
of the other (Wisdom i Murray).

Zastosowane przez Rogowicza sowo nieuctwo jest jednoznacznie


negatywne, zreszt w odniesieniu do kobiety Wschodu mona mwi
o niewiedzy, ale nie o braku wyksztacenia spowodowanym niechci
do nauki (SJP). Natomiast epitet barbaric sugeruje, e niewiedza (ig-
norance) wynika z prymitywnej mentalnoci23, oraz dezawuuje prostot
(simplicity). Zastanawia uycie okrele dzika kobieta i a savage
w odniesieniu do Beli. Luboradzki podnosi rejestr i sugeruje wysz ni
w oryginale ocen Beli w oczach Pieczorina awansuje ona bowiem
z dziewczynki/dziewczyny na kobiet. Savage ma znaczenie ambiwalen-
tne: jest to okrelenie dosadniejsze ni wczeniej uywane przez tumaczy
wild girl, ale te przywouje mit dobrego dzikusa (le bon sauvage, ang.
the Good Savage), w wiekach XVIXVIII jedno z najpopularniejszych
wyobrae Innego z perspektywy kultury europejskiej.
Na zakoczenie przyjrzyjmy si komentarzowi Maksyma Maksymicza
do tragicznego finau historii Beli. Na pytanie, dlaczego Kazbicz chcia
porwa dziewczyn, odpowiada on:

, : ,
; ,
! - (s. 38).

Jest to z jednej strony przygana, z drugiej za uznanie faktycznego


stanu rzeczy stylu ycia i metod postpowania, ktrych nie mona
kaza si Czerkiesom wyrzec. Co wicej, Maksym Maksymicz wyranie
23
K: barbaric barbarzyski (= brutalny, prymitywny).
196 Marta Kamierczak
prosi modszego oficera o wicej tolerancji dla specyficznej mentalnoci
kaukaskich grali. A oto tumaczenia:

Wszake Czerkiesi to sawny zodziejski nard: cokolwiek pozostawione bez


opieki, musz cign: choby im byo niepotrzebne, mimo wszystko ukradn
Prosz ich przecie zrozumie! A przy tym Bela podobaa mu si ju z dawna
(Luboradzki, s. 56).

Przecie ci Czerkiesi to znani zodzieje: co ley pod rk, tego nie mog nie cign;
cho mu co nawet niepotrzebne, jednak ukradnie ju o to prosz nie mie do nich
pretensji. A przy tym ona mu si od dawna podobaa (Rogowicz, s. 32).

Good gracious! Why, everyone knows these Circassians are a race of thieves;
they cant keep their hands off anything that is left lying about! They may not want
a thing, but they will steal it, for all that. Still, you mustnt be too hard on them.
And, besides, he had been in love with her for a long time.

Zodziejski nard, znani zodzieje, rasa zodziei (a race of thie-


ves) to okrelenia pejoratywne, wszystkie przekady informuj zatem,
e sztabskapitan potpia sam wystpek. Sugesti, e rozgrzesza winowajcw
w imi obyczaju, przyzwyczajenia czy natury odzwierciedla tylko wariant
Rogowicza. Luboradzki kae Maksymowi Maksymiczowi wymaga od
rozmwcy wicej nie tylko niewinienia Czerkiesw za zodziejstwo,
ale i zrozumienia. To chyba nazbyt optymistyczna interpretacja szerokich
horyzontw bohatera, bowiem Maksym Maksymicz, uwaajcy Azjatw za
otrw, nie dostrzega adnych zewntrznych przyczyn, ktre mogyby uza-
sadnia ich postpowanie (cikie warunki materialne, stan wojny). Z kolei
Wisdom i Murray odwracaj relacje logiczne poprzez dodanie spjnika.
Zamiast implikowanego wynikania ([wic] prosz ich nie wini) powstaje
zdanie rozczne: mimo to, prosz ich nie wini. W angielskim tumaczeniu
Maksym Maksymicz pozostaje zatem tak samo dogmatyczny, jakim wyda
si na pocztku utworu, kiedy mwic But what can you make of them?,
przekonywa, e nie warto wymaga czegokolwiek od tych Azjatw.
Przeprowadzona analiza dowodzi, e perspektywa obcoci i dystansu
wobec mieszkacw Kaukazu skonstruowana przez Lermontowa w noweli
Bela zostaa w trzech rozpatrywanych przekadach odtworzona. Kade
z tumacze nieco inaczej rozstawia akcenty, uwypukla lub tuszuje pewne
cechy przypisywane w oryginale Azjatom, odwouje si do stereotypw
(literackich, politycznych) znanych odbiorcom sekundarnym; mona jednak
powiedzie, e przesunicia te nie wychodz poza ramy charakterystyki
Obco w oryginale, obco w przekadzie... 197
Azjatw nakrelonej w oryginale. Obraz mieszkacw Kaukazu w teks-
tach rosyjskim, angielskim i polskich okazuje si dobrze rozpoznawalnym,
wsplnym dla Europejczykw wizerunkiem Azjaty jako Obcego.

SOWNIKI

BTS . Red. . . --
: 2004.
K The New Kosciuszko Foundation Dictionary. Nowy sownik Fundacji Ko-
ciuszkowskiej. Red. J. Fisiak. Krakw: Universitas 2003.
LDCE Longman Dictionary of Contemporary English. PearsonLongman 2005.
NEP Nowa encyklopedia powszechna PWN. 6 tomw. Warszawa: PWN 1995
1996.
SJP Sownik jzyka polskiego. Red. M. Szymczak. Warszawa: PWN 2002.
W N. Webster: Websters Third New International Dictionary of the English
Language Unabridged. Red. P. B. Gove. [Kln]: Knemann 1993.

, -
, .
-
. ,
, ,
.

MARTA KAMIERCZAK

THE OTHER IN THE ORIGINAL, THE OTHER IN TRANSLATION:


M. LERMONTOVS BELA

Summary

The article examines the image of the Asian as the Other constructed in the prose
of Mikhail Lermontov and the translative implications thereof. The depiction of Asians
in two Polish and one English translation are checked against the imagery used in the
original. The aim of the article is to verify whether the representation of the third
culture in translation remains a constant, despite the various translational shifts that
occur in the target texts.
ADRIANA KOVACHEVA

ODMIENNO KULTUROWA
W NAZWACH WASNYCH NA PRZYKADZIE
POLSKICH TUMACZE RADICZKOWA

Nazwy wasne jako jednostki leksykalne s wyrazem wiedzy o rze-


czywistoci, pamici spoecznej i historycznej oraz wiadomoci tradycji
kulturowej specyficznej dla kadej wsplnoty komunikacyjnej. Jako
etnorealia nomina propria przysparzaj wiele kopotw tumaczom.
Roman Lewicki klasyfikuje imiona wasne i nazwy realiw jako stae
elementy sfery wystpowania konotacji obcoci1. Antroponimy i toponimy
mog by rwnie, za Piotrem Fastem, opisane jako jednostki tekstu
rdowego, ktre nie maj ekwiwalentu w tekcie docelowym, a ich
nieprzekadalno jest wynikiem rnicy kulturowej midzy oryginaem
a przekadem2.
Nomina propria s zatem tym elementem tekstu literackiego, w kt-
rym stykaj si nieprzekadalno, konotacja obcoci i widoczna ak-
tywno tumacza. Jego wolno twrcza uzaleniona jest cile od ich
rodzaju. Powszechne uznanie zdobya opinia, e zleksykalizowanych
imion nie mona tumaczy. Jak to sformuowaa Iwona Nowakowska-
Kempna: Imiona wasne stanowi t warstw jzykow oryginau, ktra
zostaje po przetumaczeniu3. Najwiksze moliwoci twrczej inwencji
daj natomiast nazwy znaczce, najczciej odapelatywne.
W tym kontekcie twrczo Jordana Radiczkowa jest przykadem
szczeglnym, poniewa, tkwic mocno w bugarskich realiach etnokul-
turowych, jednoczenie aktualizuje klasycystyczne dydaktyczne i grote-
skowo-ironiczne tradycje w nazewnictwie bohaterw literackich. Tym
1
R. Lewicki: Konotacja obcoci w przekadzie. Lublin: UMCS 1993, s. 30.
2
P. Fast: O granicach przekadalnoci. W: Przekad artystyczny. T. 1. Problemy
teorii i krytyki. Red. P. Fast. Katowice: Wyd. U 1991, s. 22.
3
I. Nowakowska-Kempna: Transpozycje nazw wasnych z jzyka polskiego na j-
zyki poudniowosowiaskie (na przykadach wzajemnych tumacze literatury polskiej i
literatur poudniowosowiaskich). Katowice: Wyd. U 1979, s. 177.
200 Adriana Kovacheva
samym stawia tumacza w sytuacji wyboru midzy lokalnym kolorytem
a uniwersalnym znaczeniem zabiegw nazewniczych oryginalnego autora.
Na podstawie powieci Proca i opowiadania Torak Jordana Radiczkowa
chciaabym przedstawi rne strategie translatorskie odnoszce si do
transferu informacji kulturowej zakodowanej w nazwach wasnych.

Gdzie ley Kacza Gba?

Utwr Proca (1980), przeoony przez Marzenn Iliew, parodiuje


konwencje powieci detektywistycznej i Bildungsroman. Miejscem roz-
grywania si fabuy jest odizolowana od wiata i cywilizacji wioska,
w ktrej najwaniejsze s tradycyjne zwizki krwi oraz symboliczne
funkcje spoeczne. Przestrze miasta wyznacza sceneri dla spotkania
modego bohatera z nowymi wartociami i stylami formuowania prawdy
o wiecie. Konflikt midzy miastem a wsi ksztatuje gwny temat po-
wieci. Lewaczko jest wiadkiem rozpadu tradycyjnej wiejskiej wsplnoty
z jej obyczajami, mitami i jzykiem wiata jego szczliwego dzie-
cistwa, ktry, jak si okazuje, jest tylko fantazmatem. Narracja pierw-
szoosobowa staje si tu wiadectwem poszukiwania wasnej tosamoci.
Zbir opowiada Jak to?, opublikowany rok pniej i przeoony przez
Teres Dbek-Wirgow, zawiera utwory z cyklw Jak to? i Wspomnienia
o koniach. Wszystkie opowiadania (z wyjtkiem tytuowego Jak to?,
nowel Je i Strach) czy miejsce akcji. Nietrudno si domyli, e
przestrze przedstawiona i w opowiadaniach, i w powieci odsya czy-
telnika do waciwego bohatera opowiada pisarza4, czyli bugarskiej
wsi z jej mieszkacami i obyczajami, z jej naiwnoci, sielankowoci
i prostot niezalenie od tego, czy zostanie ona nazwana Czerkazki,
czy Dolna Mka. Nowa jest topograficzna dokadno, z jak zostaa
ona opisana w powieci. Rezultatem tej fotograficznej szczegowoci
deskrypcji s coraz prawdziwsze rysy, ktrych nabiera ta przestrze
oraz jej stematyzowanie w opowiadaniach. W utworach tych wyniona
wioska ozdobiona zostaje wasn mitologi miejsca Radiczkowowski
narrator, przybierajc jednoczenie poz uczonego etnografa i ludowe-

4
G. Szwat-Gylybowa: Regionalizm w twrczoci J. Radiczkowa. W: Kategorie pe-
ryferii i centrum w ksztatowaniu si kultur narodowych. Materiay konferencji naukowej
dla uczczenia 1100-ej rocznicy mierci witego Metodego. Red. T. Dbek-Wirgowa,
J. Wierzbicki. Warszawa: IFS 1986, s. 213.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 201
go mitotwrcy, kreuje przestrze magiczn, w ktrej kady szczeg
topograficzny jest znaczcy, obdarzony niezwyk histori. Tym samym
Dolna Mka staje w centrum wielopoziomowej gry prowadzonej przez
autora. Z jednej strony zachwiana zostaje relacja fikcjaprawda: czy-
telnik rozpoznaje w rzetelnej charakterystyce wsi rzeczywiste obiekty
geograficzne, ktre mno jego domysy o ladach autobiograficznych5
zawartych w powieci. Z drugiej strony aktywizuje si pami inter-
tekstualn odbiorcy, bowiem wikszo utworw Radiczkowa jest ze
sob zwizana za porednictwem tego samego miejsca akcji. Poza tym
demistyfikacji ulegaj mechanizmy mitotwrcze zwizane ze sposobem
postrzegania wiata przez wiejskiego bohatera przeksztacaj si one
w zwyk konwencj literack.
Warstwa toponimiczna powieci Proca i zbioru opowiada Jak to?
nabiera dodatkowej wagi na tle caej twrczoci Radiczkowa, w kt-
rej nazwy wasne nigdy nie peni tylko funkcji referencyjnej. Samo
nadawanie imienia nosi w jego prozie znaczenie symboliczne: jest
dziaaniem magicznym, twrczym w sensie dosownym jako akt
kreacji rzeczywistoci fikcyjnej, a wkomponowane w tkank fabularn
staje si mitycznym gestem oswojenia nieznanych zjawisk. Nazwy s
zatem nonikami ludowej tradycji, poniewa akt nazwania uaktualnia ich
symboliczne i magiczne znaczenia. Z drugiej strony ta tradycja zostaje
sparodiowana przez wspczesnego narratora utwory takie, jak Nowa
odmiana owadzia i Strach pokazuj, e folklorystyczna wiara w zwizek
midzy nazw a jej desygnatem jest nieuzasadniona i mieszna. Proces
poszukiwania odpowiedniego imienia jest dla prymitywnego bohatera
swego rodzaju zabiegiem epistemologicznym, ktry stymuluje fabu opo-
wiada. W opowieci Proca, w czci sidmej, znaczco zatytuowanej
Nazwa przy nazwie, znaczenie tego procesu zostao opisane explicite:

Nie chc tu mwi o tym, czy nasze miejscowoci s pikne: niektre tak, inne
nie, lecz niezalenie od tego, jak szczodrze obdarzya je przyroda lub pomina
w swojej hojnoci, adnej lud nie zapomnia nazwa. [] Tym sposobem caa oko-
lica zostaa jak najdokadniej zbadana, przeanalizowana i poznaczona nazwami, eby
adna pid ziemi nie bya bezpaska lub potraktowana obojtnie. Jak w anatomii
ludzkiego ciaa, ktrego kada jego cz nosi jakie imi. Ssiednie wsie nie s

5
Fikcyjna wie Czerkazki zostaa ulokowana w zachodniej czci Bugarii, na p-
noc od grskiego pasma Stara Panina, mniej wicej w tym samym miejscu, w ktrym
znajdowaa si rodzima wie Radiczkowa Kalimanica, ktra zostaa wysiedlona
i zlikwidowana, zatopiona na dnie nowozbudowanego sztucznego jeziora.
202 Adriana Kovacheva
mniej malownicze ni moja, ale jako mi obce, bo nie znam ich okolic, nie wiem,
jak nazywa si ten i w ugr, rdeko czy dolina. Dlatego te nie mog przywykn
do miasta, z maymi wyjtkami wszystko wok jest mi nieznane z imienia6.

W swoim przekadzie Marzenna Iliewa bardzo konsekwentnie tran-


skrybuje toponimy oznaczajce rzeczywiste miejsca geograficzne i tu-
maczy fikcyjne mikrotoponimy o pochodzeniu odapelatywnym. Wypada
jednak odnotowa pewn nieciso zwizan z miejscowoci Kacza
Gba ( ), ktrej powicone zostao opowiadanie w cyklu
Wcieky nastrj (1965). Kacza Gba na pocztku przekadu Procy po-
jawia si w postaci Kaczego Dzioba, a pniej w rozdziale Nazwa
przy nazwie przeksztaca si w Kacz Gb. Taka metamorfoza jest
niezbdna, poniewa w powieciowym pejzau miejscowoci Kacza Gba
przeciwstawione zostao wzgrze Gba:

I tak Dolna Mka i przysiek Koliby od niepamitnych czasw yj midzy


Gb i Kacz Gb, dwiema miejscowociami, z ktrych jedna jest wyynna, otwarta
i jasna, druga za ley w dolinie, zagadkowa i mglista7.

W wydanym w nastpnym roku przekadzie opowiada Jak to? Te-


resa Dbek-Wirgowa zachowuje tumaczenie nazwy Kacza Gba jako
wyrany tekstowy odnonik do poprzednich utworw Radiczkowa, cho-
cia w wyniku takiego tumaczenia nastpuje przesunicie znaczeniowe
i stylistyczne. W oryginale w mikrotoponimie wystpuje nienacechowane
stylistycznie sowo , co w tumaczeniu dosownym daoby miej-
scowo o nazwie Kacza Twarz. Przypisywany tej nazwie obiektowy
charakter odzwierciedla wzorce postrzegania i interpretowania lokalnej
rzeczywistoci. U podstaw tego mikrotoponimu ley metaforyczno-me-
tonimiczny model sowotwrczy, ktry wyzyskuje pola semantyczne
z zakresu apelatyww anatomicznych. Takie asocjacje terenowe,
stoponimizowane w metaforach nazewniczych maj bardzo stary rodo-
wd8. Gba natomiast zawiera dodatkowe znaczenie brzydka, jest
wyznacznikiem potocznoci i nie zachowuje konotacji wieku nazwy.
Kacza Gba jest w twrczoci Radiczkowa bardzo wana, poniewa

6
J. Radiczkow: Proca. Prze. M. Iliewa. Warszawa: Czytelnik 1980, s. 100.
7
Tame, s. 99.
8
R. Mrzek: Nazwy geograficzne w zrnicowaniu motywacyjno-funkcjonalnym. W:
Nazwy wasne w jzyku, kulturze i komunikacji spoecznej. Red. R. Mrwka. Katowice:
Wyd. U 2004, s. 74.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 203
jest to pierwsza miejscowo, o ktrej nazwie pojawi si do pokany
przypis autorski z wyjanieniem jej pochodzenia i uycia oraz z niezbd-
nymi w tej kaczej sytuacji wyjanieniami zoologicznymi. Znamien-
ne, e Kacza Gba to tytu opowiadania z najbardziej znanego cyklu
Wcieky nastrj. Z utworu tego dowiadujemy si, e jego bohaterk nie
jest byle jaka, ale bardzo pikna, ozdobna kaczka, ktr spotyka si we
wsi Czerkazki, ktrej jedynym mankamentem jest niewyrany dzib.
Ten niewyrany dzib kaczki jest podstaw kalamburw tamtejsi
chopi nazywaj wszystkie niewyrane sprawy niewyrane historie,
niewyrane zdarzenia i niewyrane osoby kaczym dziobem. Tytu
sygnalizuje wic, e czytelnik bdzie mia do czynienia wanie z takim
typem niewyranego tekstu i by moe jest to zarazem charakterystyka
caego zbioru opowiada. O Wciekym nastroju Radiczkowa twierdzi
si przecie, e jest prowokacyjny9; to on zwrci uwag publiczno-
ci i krytyki na modego wwczas prozaika10. Polski czytelnik nie zna
jednak opowiadania Kacza Gba, poniewa nie weszo ono do zbioru
z wybranymi z Wciekego nastroju utworami11. Tumaczka Jak to?,
znawczyni literatury i kultury bugarskiej, na pewno wiedziaa, z czym
wie si charakterystyka tej zagadkowej i mglistej miejscowoci. Za
decyzj Dbek-Wirgowej o zachowaniu tumaczenia Iliewy oprcz
wspomnianego wczeniej ladu intertekstualnego przemawiaj wszake
jeszcze inne argumenty. Mianowicie gba jest sowem kluczowym
Ferdydurke Gombrowicza, wywouje wic pewne skojarzenia literackie
z niezwykoci tego polskiego utworu. Przekad Kacza Gba jest zatem
ekwiwalentem dynamicznym i zachowane s w nim podstawowe funk-
cje oryginalnej nazwy. Takie udane rozwizanie w tumaczeniu nomina
propria naley do rzadziej spotykanych zjawisk.

Przypadek Toraka

O wiele powaniejsze trudnoci wi si z tumaczeniem nazw was-


nych bohaterw opowiada Radiczkowa. Najczciej motywacj uycia

9
H. Karpiska: Od tumaczki. Literatura na wiecie 1987, nr 3, s. 296.
10
T. Dbek-Wirgowa: Historia literatury bugarskiej. Zarys. Warszawa: Zakad
Narodowy im. Ossoliskich 1980, s. 294.
11
J. Radiczkow: Blaszany kogucik i inne opowiadania. Prze. J. Nurkiewicz. War-
szawa: Czytelnik 1969.
204 Adriana Kovacheva
antroponimu stanowi jego zwizek z bohaterem (np. ojczym Ojczenasz,
nauczyciel Apostow). Nazwa suy charakteryzowaniu postaci. Imi
ojca gwnego bohatera Procy Lewako sygnalizuje jego lewo-
rczno: cech, ktra odrnia go od stereotypu zotej rczki, jako
e Lewako jest wietnym rzemielnikiem pomimo albo z powodu swojej
leworcznoci. W utworach Radiczkowa nazwy wasne speniaj zatem
funkcj kreacyjn i stylistyczn s zarodkiem fabuy, artu i czsto
groteski. W takim wypadku tumacz musi nie tylko przekaza ich sens,
bowiem wikszo imion to odapelatywne znaczce nazwy wasne albo
przydomki i przezwiska, powinien take znale ich odpowiednik styli-
styczny w jzyku polskim. Imiona w prozie Radiczkowa wyrniaj si
pochodzeniem przewanie funkcjonuj one w krgu wiejskim, a ich
derywaty hipokorystyczne, obiegowe w jzyku potocznym; mog si one
wydawa przestarzae i archaiczne wyrana oznaka innego, starszego
wiejskiego wiata, ktry zadziwia lub bawi wspczesnego mieszkaca
miasta. Imiona bohaterw okrelaj wic ich przynaleno do wiejskiej
grupy spoeczno-kulturowej i nacechowane s pamici o niedawnych,
lecz obumierajcych zwyczajach.
Torakiem nazywa si mieszkaca pnocno-wschodniego obszaru
Bugarii Dobruda. Teren w synie z urodzajnych pl, dlatego
okrzyknito go spichlerzem pastwa. Dobruda jest rwnie regionem
pogranicza i podczas burzliwej historii dwudziestego stulecia bywaa po-
wodem konfliktw bugarsko-rumuskich, naleaa raz do jednego, raz do
drugiego kraju. Najbardziej znan kreacj literack bohatera dobrudzkiego
znamy z opowiadania Jordana Jowkowa Biaa jaskka, w ktrym Torak
urs do rangi symbolu cierpienia i ludzkiej dobroci. Posta Toraka
w opowiadaniach Radiczkowa wywouje zatem odpowiednie skojarzenia
tekstowe i kulturowe u czytelnika, lecz s one wzbudzane tylko po to,
by zaraz mona je zburzy jako kolejn stereotypow i konwencjonaln
klisz literack, godn rozszyfrowania i ujawnienia.
Torak zostaje bohaterem opowiada ze zbioru Jak to?. Jego od-
mienno zachowaa si w przezwisku. Pozostali bohaterowie pamitaj,
e rd Torakw przesiedli si z rwninnej, bogatej ziemi, lecej na
peryferiach gr, wiedz, e ma swoje nieco odmienne zwyczaje, ale zin-
tegrowa si ze wiatem autochtonw i znalaz swoje miejsce. Radiczkow
pokazuje ten proces integracji Toraka bohater traci swoje szlachetne
rysy i przeobraa si w posta szarego, prostego chopa. Przybywaj
mu rwnie nowe cechy charakteru, sprzeczne z klasycznym literackim
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 205
wyobraeniem o nim spryt i waciwa dla typowego wiejskiego pro-
staczka przebiego. Tak oto obraz Toraka zasila obiegowy w literaturze
bugarskiej paradygmat prostaczka12, ktry Radiczkow konsekwentnie
i z upodobaniem parodiuje. Lejtmotyw prozaicznego konfliktu midzy
leniczym a rodem Torakw staje si podstaw fabularn dla Radicz-
kowowskiej kpiny w dwch opowiadaniach z niewielkiego zbioru Jak
to? Nowa odmiana owadzia i Torak.
Przypuszczajc, e czytelnik przekadu nie bdzie mia takich samych
skojarze zwizanych z postaci Toraka, jak czytelnik oryginau, tumacz
moe wybra midzy dwiema rnymi i sprzecznymi ze sob drogami
skracania dystansu midzy kultur rdow a docelow. Po pierwsze,
moe skupi swoje wysiki na ukazaniu zoonego stosunku narratora do
tytuowego bohatera, wzbudzajcego jednoczenie sympati i ironi, wyu-
ska uniwersalny obraz wiejskiego spryciarza obiektu ludycznej parodii,
odbiegajc od jednoznacznej moralizatorskiej interpretacji, adaptujc do
kultury docelowej wszystkie elementy, ktre byyby w odczuciu odbiorcw
przekadu nonikami obcoci. Z drugiej strony, celem tumaczenia moe
si sta przekodowanie przynajmniej czci kulturowych i intertekstualnych
sensw wpisanych w obraz Toraka, ktre motywuj postaw narratora.
Drog uniwersalizacji i neutralizacji sensw kulturowych zwizanych
z gwnym bohaterem wybraa Hanna Karpiska w pierwszym przeka-
dzie Toraka, wydanym w 1971 roku w zbiorze Antyspowied. Bugarski
humor i satyra, gdzie opowiadanie to pojawia si pod znamiennym ty-
tuem Kupuje i sprzedaje. Bohaterowie w wersji Karpiskiej nie maj
imion, wystpuj w niej chop, leniczy i Cygan. Wyeksponowanie ich
statusu spoecznego polega jedynie na eliminacji przezwiska chopa
Torak, poniewa pozostae postacie wystpuj bez imienia i nazwi-
ska rwnie w oryginale. Dalszym zabiegom eliminacji podlegaj inne
nazwy wasne imi szwagra13 z historii o zniszczonym przez kozy
ogrodzie, ktr opowiada chop oraz nazwa wioski, w ktrej Cygan
kupi capa. Wydaje si, e motywacj dla tych zabiegw jest satyryczny
12
Zob. T. Dbek-Wirgowa: Pochwaa prostaczka w literaturze bugarskiej XVIII
i XIX wieku. W: Kategoria narodu w kulturach sowiaskich. Red. T. Dbek-Wirgowa
i A. Makowiecki. Warszawa: UW 1993.
13
Przypisywanie Ojcziemu podobnej relacji rodzinnej jest zrcznym zabiegiem
tumaczki, ktra tworzc anegdot obyczajow, nie odtwarza intertekstualnych nawi-
za. Ojczi jest drugorzdnym bohaterem caego cyklu, jedn z wdrujcych postaci
Radiczkowa, o ktrego statusie w rodzinie Torakw nie znajdziemy informacji w tekcie
rdowym.
206 Adriana Kovacheva
sposb funkcjonowania tych opowiada w zbiorze. Tumaczka, omijajc
imiona i zmieniajc tytu, podkrela humorystyczno-satyryczne sensy
konfliktu midzy chopem a gajowym. Utwr Kupuje i sprzedaje
przestaje by czci cyklu14 opowiada Jak to?, w ramach ktrego
leniczy, Torak i Ojczi (tak ma na imi rzekomy szwagier Toraka)
s wanymi bohaterami, poniewa konsoliduje pozornie niezwizane
ze sob odrbne historie i przeistacza si we wasny cykl, zaadapto-
wany do antologii.
W konsekwencji tej zmiany nastpuje rekonfiguracja akcentw na
innych poziomach tekstu. Pominite zostay niektre fragmenty opisu-
jce realia kulturowe: jeden dotyczy pogaskiego zwyczaju budowania
uroczysk, drugi przedstawia zwizek chopa z religi jest to relacja
zupenie odmienna od realiw kultury polskiej, co wydaje si moty-
wacj pominicia15. Z kolei na paszczynie stylistycznej speczficzn
kompensacj braku imienia gwnego bohatera jest staranno, z jak
tumaczka przekazuje jego charakterystyk jzykow. Trafnie przetu-
maczone frazeologizmy, dopasowanie struktury wypowiedzi bohatera
do naturalnej, mwionej polszczyzny, dodane przez Karpisk zwroty
o funkcji fatycznej nie pozostawiaj adnej wtpliwoci co do potocz-
noci jzyka chopa i klasyfikacji jako niszego rejestru stylistycznego.
Zatracone jednak zostay cechy dialektalne nieprawidowa wymowa
niektrych samogosek, charakterystyczna dla pnocno-zachodnich
dialektw bugarskich, suy w oryginale za kolejny dowd integracji
Toraka z regionem, w ktrym przyszo mu mieszka. Jednak ta naddana
w mowie bohatera informacja nie naley do niezbdnej wiedzy o gw-

14
Aby podkreli znaczenie cyklicznej organizacji utworw prozaicznych, naley tu
przytoczy opini innej tumaczki opowiada Radiczkowa, Liliani Bardijewskiej: [] by
w peni zanurzy si w liryczno-groteskowej rzeczywistoci Radiczkowa, by poj prawa ni
rzdzce, warto sign do tych opowiada, ktre ukadaj si w cykle, gdzie stay jest krg
bohaterw i motyww tematycznych (Dziwna rozmowa. Siedemnacie opowiada pisarzy
bugarskich. Wybr H. Madany. Warszawa: Nasza Ksigarnia 1983, s. 79).
15
Domys Toraka o pochodzeniu nazwy Mojeszowego Lasu w wersji H. Karpi-
skiej: Pewnie to bdzie ten Mojesz z Biblii, bo pamitam, e o Mojeszu tam pisao
czytaem przecie Bibli. Tumaczka zmienia tutaj tekst oryginau, przyblia go
do czytelnika, poniewa w tekcie rdowym relacja midzy chopem a Bibli nie jest
bezporednia. W tym miejscu przekad Teresy Dbek-Wirgowej odznacza si dbaoci
w przekazywaniu dowiadcze istotnych dla kultury rdowej, a konkretnie ludowego
charakteru chrzecijastwa w Bugarii: Mnich z klasztoru, ktry czyta Bibli, powiada,
e o Mojeszu tam pisze, ale o Rezerwacie Mojeszowym ani sowa.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 207
nej postaci i moga zosta pominita w adaptowanym przez tumaczk
opowiadaniu.
Gorzej wypada drugi z pary gwnych bohaterw leniczy. O ile
jego obraz jest dobrze znany i barwny w kontekcie cyklu, o tyle w anto-
logii zostaa zatracona jego charakterystyka jako chopa, ktry awansowa
na stanowisko urzdnicze. W oryginale jego mowa przeplata nieudolne
konstrukcje skadniowe z wyuczonymi frazesami. W wersji Kupuje
i sprzedaje ta cecha zostaa zneutralizowana na rzecz potocznoci:

Akurat z Biblii, sprzeciwi si leniczy i cisn niedopaek do rzeki. [] To nie


od Mojesza z Biblii, tylko od takiego kupca, co te mia na imi Mojesz. W moim
rejonie s a trzy Mojeszowe lasy: ten tutaj Niemony i jeszcze dwa. Tyle e ten
Mojesz w swoim czasie powycina wszystkie drzewa w tych lasach, a zostawi im
tylko swoje imi. Oni wszyscy prowadzili w naszych lasach rabunkow, krtkowzroczn
i bezwzgldn polityk, tak nam mwi nauczyciel w technikum lenictwa16.

Dialog pozornie jest zwyczajny, a role w nim s rozoone wedug sta-


tusu spoecznego bohaterw chop zadaje pytania, urzdnik pastwowy
udziela informacji. Na dodatek chop, jak mona si spodziewa, schlebia
swojemu rozmwcy. Temat wydaje si rwnie trywialny pokryty lasem
pagrek znajdujcy si naprzeciwko leniczego i Toraka. Dla tych dwch
postaci las ma jednak warto szczegln z opowiadania Nowa odmiana
owadzia, ktre w cyklu poprzedza Torak, czytelnik mg si dowiedzie, e
chop jest pasterzem i czsto wbrew prawu wypasa stado kz w lesie. Do
kogo naley las do pastwa czy do chopw to tak naprawd temat
rozmowy nad rzek. Chop, sprytnie kierujc jej tokiem, stara si pozosta-
wi siebie i swoje kozy poza sfer podejrze. Dialog Toraka i leniczego
jest zatem peen napicia, zakamuflowanych sensw i ukrytych zamiarw.
Gra midzy przedstawicielem wadzy a Torakiem polega rwnie na ka-
lamburze jzykowym zasadzonym na nazwie lasu.
Hanna Karpiska mikrotoponim tumaczy jako Mojeszowy Las, nazy-
wany jeszcze Niemonym, eby Torak mg pniej zawiza rozmow
pytaniem: [] czemu ten nasz las, rezerwat niby, nazywaj Niemonym?
[] Czy to dlatego, e nie mona w nim drzew wycina, albo e bydo
nie moe do niego wazi?. W wersji Teresy Dbek-Wirgowej las uzyska
nazw Rezerwat Mojeszowy, a to samo pytanie brzmi: Zawsze dziwo-
waem si, panie gajowy, czemu nazywa si cile strzeony []. Dlatego,
16
J. Radiczkow: Kupuje i sprzedaje. Prze. H. Karpiska. W: Antyspowied. Bugarski
humor i satyra. Wybr D. i J. Lauowie. Warszawa: Iskry 1971, s. 202.
208 Adriana Kovacheva
e strzeg, eby tu drzew nie cina i eby bydo do lasu nie wchodzio?.
Nazwa lasu i jej interpretacja traktowana jest przez uczestnikw dialogu
jako argument na rzecz ich wasnej racji. Opisana przez narratora gra
sowna prowadzi do wniosku, e midzy pastwem a chopem toczy si
walka o nazw. W dialogu Toraka i leniczego znajduje wyraz niespjno
semantyczna midzy dyskursami wadzy i podwadnego. Obie tumaczki
przekazuj ten sens, chocia wydaje si, e wersja druga, w ktrym Las
Mojeszowy nazwany jest rezerwatem pilnie strzeonym, jest zrczniejsza.
W porwnaniu z oryginaem takie tumaczenie nazwy okazuje si jednak
nacechowane pastwow powag. W tekcie rdowym na kalambur j-
zykowy skada si rwnie niejasna etymologia mikrotoponimu
17, ktra zostaje jednoznacznie rozstrzygnita w przekadzie, co
doprowadza do zmiany rejestru stylistycznego.
Rnice midzy dwoma przekadami w zakresie piciu nazw was-
nych, wystpujcych w tym krtkim opowiadaniu, s zatem znaczce.
W zestawieniu z przekadem ze zbioru Jak to? w przekadzie z roku 1971
zarysowuje si wyrana tendencja adaptacyjna. Tumaczka Toraka preferuje
transkrypcj nazw wasnych, tumaczy tylko niezbdne do zrozumienia tekstu
nazwy znaczce. Tumaczenie Teresy Dbek-Wirgowej aktywizuje obco
w aspekcie denotatywnym i konotatywnym. Nazwa Torak nie wyjani po-
chodzenia bohatera. Odniesienia tekstowe, wpisane w tak uyty przydomek,
waciwie s zupenie nieczytelne dla polskiego odbiorcy, ktry nie zajmuje
si literatur bugarsk zawodowo. W tekcie przekadowym nie pozostao
ani ladu z parodii stereotypu literackiego.
Egzotyzacja tekstu przeprowadzona jest rwnie na poziomie styli-
stycznym. Dbek-Wirgowa archaizuje wypowiedzi Toraka, np. zawsze
si dziwowaem, jak to chytrze umylone, musia dawa baczenie na
pszczoy, sia takie spustoszenie, po prawdzie gupim kozom tylko
to w gowie itd. Mowa chopa jest rwnie lepiej zorganizowana na
poziomie syntaktycznym i o wiele bardziej zblia si do wypowiedzi
literackiej. Wydaje si, e w tekcie przekadu efekt komiczny osig-
nito poprzez nieprzystawalno archaicznego, nieco stylizowanego na
17
Dwuznaczny jest rdze drugiego elementu tej nazwy oznacza on bron, tj.
narzdzie uprawowe, stosowane najczciej po orce do rozdrabniania roli, lub po za-
siewie, w celu przykrycia materiau siewnego cienk warstw rozdrobnionej gleby oraz
broni, osaniam. Biorc pod uwag wsplne brzmienie tych sw w jzyku polskim
oraz istnienie nazw wasnych takich jak Bronowo, Bronowo-Zalesie, Bronwko, Bronki,
wydaje si, e w tekcie przekadu mogaby zaistnie nazwa o podobnym rdzeniu, dziki
ktrej zachowayby si wszystkie sensy gry sownej.
Odmienno kulturowa w nazwach wasnych... 209
gawd jzyka bohaterw do trywialnoci tematu, wok ktrego snuje
si rozmowa.
Porwnanie tych dwch wersji opowiadania Torak prowadzi do
wniosku, e odmienne strategie przekadu nazw wasnych skutkuj
zachowaniem podobnych efektw w tekcie docelowym i sprzyjaj za-
stosowaniu tych samych strategii na innych poziomach tekstu. Hanna
Karpiska, zapewne kierowana oczekiwaniami odbiorcy polskiego, za-
adaptowaa nazwy wasne, realia kulturowe i styl wypowiedzi bohatera
gwnego. Zabiegom adaptacyjnym zosta poddany nawet tytu oryginal-
ny. Uniwersalizacja i udomowienie tekstu rdowego dao w efekcie
przekad ukierunkowany na parodi jako dominant tekstu oryginalnego.
Teresa Dbek-Wirgowa zachowaa elementy, ktre s nonikami obcoci,
takie jak nazwy wasne, tworzc obraz jzykowy bardziej egzotyczny.
Dodatkowy dystans wywoaa archaizujc wypowiedzi Toraka. Tymi
zabiegami osigna jednak nie tylko efekt parodystyczny, ktry jak
si zdaje zdominowa interpretacj utworu u obu tumaczek, lecz
rwnie przekazaa pewn tre poznawcz.

-
- . -

, . -
,
.

ADRIANA KOVACHEVA

CULTURAL DIFFERENCES IN PERSONAL NAMES EXEMPLIFIED


BY POLISH TRANSLATIONS OF RADICHKOVS SHORT STORIES

Summary

Original proper names in translation bear on the senses for the foreign culture. They
are also a sign of insurmountable ethnocultural differences. Jordan Radichkovs literary
output brings up to date the classical tradition in the naming of characters, while kee-
ping the local colour of names. The intention of decoding parodist effects leads to two
fundamentally different translation strategies.
KATARZYNA KRUK-JUNGER

POTRZEBA ZROZUMIENIA
JAKO MOTTO PRACY TUMACZA

14 padziernika 2004 roku w hiszpaskiej prasie pojawia si krtka


notatka o wydaniu w Polsce ksiki autorstwa Antonia Pereiry Opowieci
z Kabylii1:

Opowieci z Kabylii Antonia Pereiry zostay wydane w Polsce.


F. Fernandez, Len

Rozbawio mnie kiedy w natoku zupenie nieczytelnych sw znalazem linijki


tekstu goszce: Edilesa. Trobajo del Camino. Len 2000. Tak pochodzcy z Bie-
rzo pisarz Antonio Pereira tumaczy wraenie, ktre odnis, gdy trzyma w rkach
egzemplarz polskiej wersji swoich Opowieci z Kabylii, ktre cztery lata temu
ujrzay wiato dzienne w kolekcji Libros de la Candamia wydawnictwa Edilesa
zbir opowiada wydobytych z pamici o jego rodzinnym miecie Villafranca
del Bierzo.
Takie jest jego wraenie. Wiadomo, e ta ksika, tak mocno zwizana z Len,
zostaa wanie wydana w Polsce pod tytuem nie do odcyfrowania: Opowiesci Zabylii
daje nam do zrozumienia, e Cbila pisze si po polsku Zabylii i niewiele ponadto.
Przyznaj, e bardzo mnie cieszyo, kiedy ktra z moich wczeniejszych ksiek
bya tumaczona na takie jzyki, jak galicyjski czy portugalski, jzyki, w ktrych
jestem pewien, e moje leoskie sowa brzmi naprawd przyjemnie i sodko, a to
polskie wydanie wydaje mi si w porzdku, ale nie wywouje we mnie jakich
szczeglnych odczu. O wersji czy tumaczeniu, ktre zostay wykonane dla Polski
nie mog powiedzie ani sowa, cho uspokaja mnie troch notka, mwica, e
Ksika ukazaa si dziki pomocy Departamentu Ksiki, Archiww i Bibliotek
Ministerstwa Edukacji, Kultury i Sportu Hiszpanii.
Trudno sobie wyobrazi, jak mona zapisa po polsku t ironi Antonia Pereiry,
kiedy wspomina swoje dziecistwo. Wystarczy przeczyta pierwsze sowa ksiki:
Mj ojciec by oszczdny, nie mwi skpy, i jeli w domu zasza potrzeba podry

1
A. Pereira: Opowieci z Kabylii. Prze. K. Kruk. Krakw: Ksigarnia Akademicka
2004.
212 Katarzyna Kruk-Junger
pocigiem, jechao si trzeci klas. Dlatego witem byo, gdy raz obaj zjedlimy
w wagonie restauracyjnym, jak dwie osobistoci.
Jest to spojrzenie na dziecistwo, w ktrym Pereira odwouje si do gatunku,
ktry przynis mu najwiksze uznanie zamienia du cz epizodw ze swo-
jego dziecistwa w pewnego rodzaju opowieci, ktre mona czyta jako rozdziay
ksiki lub jako niezalene opowiadania.
W drugim rozdziale ksiki tumaczy jej tytu. Kabylia jest jedn z dzielnic jego
rodzinnego Villafranca. Miasto dzieli si na dwie czci oddzielone przez rzek, a moja
bya t bardziej ludow i rzemielnicz, Kabyli2.

Z perspektywy tumacza wspomnianej ksiki na jzyk polski ta


krtka notka skania do kilku refleksji na temat granic przekadalnoci,
a take, a moe przede wszystkim, moliwoci wzajemnego zrozumienia
si dwch kultur i ich przedstawicieli.
Natychmiast rzuca si w oczy to, e zarwno autor artykuu, jak
i pisarz podaj w wtpliwo moliwo przeoenia dziea, czyli oddanie
wszystkich jego treci w obcym dla nich jzyku polskim ze wzgldu na
rnice tak w samych jzykach, jak i w rzeczonych kulturach. Nieza-
przeczalnie s to fundamentalne problemy, z jakimi boryka si tumacz,
ktry w materiale jednego jzyka musi odzwierciedli treci i waci-
woci innego, obcego jzyka. Identyczno jest oczywicie niemoliwa
do osignicia. Nie mona sprawi, by tekst by absolutnie, literalnie
wierny, a jednoczenie oddawa wszystkie walory artystyczne oryginau.
Dzieje si tak dlatego, e praktycznie kade sowo, kade sformuowanie,
kada metafora posiada znaczenia, wywouje konotacje, ktrych w innym
jzyku moe nie posiada i nie wywoywa. Niemniej skazywanie z gry
tumacza na porak nie jest w peni usprawiedliwione, a wykluczenie
porozumienia na paszczynie kulturowej mocno przesadzone.
W tym miejscu podkreli naley interesujcy czynnik lecy u pod-
staw pracy tumacza: ciekawo wiata i potrzeba wzajemnego zrozu-
mienia to motor, dziki ktremu moliwy jest przepyw idei i wymiana
kulturalna. Tym bardziej dziwi niedbao i atwo, z jak autor hiszpa-
skiego artykuu odrzuca t potrzeb, wtpic w jej si. Na tumaczu, jako
poredniku owego przepywu idei, spoczywa niewtpliwie olbrzymia
odpowiedzialno, a jego ewentualne bdy, nadinterpretacje lub po-
minicia prowadzi mog do nieporozumie, dlatego tak wane jest,
by w przypadku wystpienia problemw tumaczeniowych, w peni

2
El mundo/La crnica de Len. Dodatek Cultura z dn. 14.10.2004, s. 64
(Prze. K.K.-J.).
Potrzeba zrozumienia jako motto... 213
rozumia on swoj rol, a jego strategie miay solidne podstawy
teoretyczne.
W zawodzie o tak dugiej tradycji jest niemal pewne, e kto wczeniej
zmierzy si z podobn trudnoci i znalaz akceptowalne, cho moe nie-
koniecznie idealne, rozwizanie. Dopiero z pen wiadomoci narzdzi,
ktrymi si dysponuje, mona podejmowa si pracy nad przekadem.
Posugujc si klasyfikacj Alicji Pisarskiej i Teresy Tomaszkiewicz3,
w przypadku trudnoci ze znalezieniem idealnego ekwiwalentu mona
zastosowa nastpujce techniki tumaczeniowe:
r o z w i n i c i e d e f i n i c y j n e, czyli dodanie pewnych informacji
w celu wyjanienia znaczenia sowa;
d e f i n i c j , w ktrej zastpujemy cae sowo rozwiniciem de-
finicyjnym;
p r z y p i s t u m a c z a, zwany wstydem tumacza, czyli wyjanie-
nie o charakterze dydaktycznym zamieszczone poza tekstem gwnym,
najczciej w formie przypisu dolnego;
k o n w e r s j , polegajc na znalezieniu takiego sowa w jzyku do-
celowym, ktre wywouje takie same konotacje co termin oryginalny;
a d a p t a c j , czyli tak zmian tekstu, by tre pozostaa prawdzi-
wa w innym kontekcie kulturowy w przypadku wystpowania rnic
pomidzy systemami;
b r a k t u m a c z e n i a, mogcy przybiera formy:
a) z a p o y c z e n i a, czyli wprowadzenia sowa w niezmienionej
formie do jzyka docelowego;
b) k a l k i, czyli takiego tumaczenia zwrotu lub terminu, ktre
zachowuje struktur oryginau, mimo niepoprawnoci w jzyku
przekadu;
o p u s z c z e n i e, kiedy to tumacz pomija fragment tekstu. W przy-
padku tumaczenia pisemnego uwaane za powany bd w sztuce;
k o m p e n s a c j fragmentu tekstu z rnych przyczyn nie dajcego
si przeoy w innym miejscu, z zastosowaniem podobnych rodkw
stylistycznych lub zabiegw literackich.
Zdaniem Pisarskiej i Tomaszkiewicz problem nieprzekadalnoci
polega na istnieniu lub nie w kulturze docelowej fragmentu rzeczy-
wistoci, do ktrej to sowo czy pojcie odsya w jzyku rda4. Na
3
A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz: Wspczesne tendencje przekadoznawcze. Pozna:
UAM 1996, s. 127140.
4
Tame, s. 127.
214 Katarzyna Kruk-Junger
podstawie tumaczenia Opowieci z Kabylii Antonia Pereiry wyrni
mona dwie gwne grupy problemw w przekadzie, z ktrych obie
doskonale zdaj si potwierdza t teori. Pierwsza to tumaczenie nazw
przedmiotw nieistniejcych w jzyku polskim, druga za to przekad
zjawisk kulturowych i historycznych zwizanych cile z Hiszpani,
nieznanych przecitnemu polskiemu odbiorcy, a majcych wywoywa
okrelone konotacje.

Ekwiwalencja zero

Podczas analizy porwnawczej dwch jzykw zauway mona, e


niektrym terminom w jzyku A odpowiadaj puste miejsca w jzy-
ku B. Otto Kade nazwa ten fenomen ekwiwalencj zero5. Na wiele
z takich poj natrafi mona u Pereiry.
Przykadem moe by rzeczownik clasista, ktry w jzyku hi-
szpaskim oznacza zwolennika podziau klasowego. Leksem klasista
wprawdzie wystpuje w jzyku polskim, ale jedynie jako cz skado-
wa takich sw jak: omioklasista, pierwszoklasista itd. Wprawdzie
Mirosaw Bako w internetowej Poradni jzykowej PWN proponuje
stworzenie tego sowa i wprowadzenie go do naszego jzyka poprzez
tumaczony tekst6, jednak wydaje si wtpliwe, czy tumacz, zwaszcza
pocztkujcy, ma do tego prawo.
Z kolei w przypadku hiszpaskiego rzeczownika mesa camilla,
przedmiotu dla Hiszpana najzupeniej naturalnego, tumaczenie zawsze
pozostawi niedosyt, gdy brak w Polsce stow tego typu z wbu-
dowanym stojakiem na specjalny piecyk sprawia, e wyobraenia
odbiorcy, ktry nie spotka si z nim w Hiszpanii bd najprawdopo-
dobniej bdne.
Nie brakuje take w Opowieciach z Kabylii odniesie kulinarnych,
ktre w sposb najbardziej oczywisty ilustruj rnice kulturowe. Wpraw-
dzie dziki wspomnianej wczeniej oglnoludzkiej ciekawoci wiata
wiele hiszpaskich potraw zawitao ju na nasze stoy, wci jednak
nie ma polskich odpowiednikw churros, czyli smaonych mcznych

5
Zob. B. Kielar: Tumaczenie i koncepcje translatoryczne. Wrocaw: Zakad Naro-
dowy im. Ossoliskich 1988, s. 52.
6
Zob. rasista, seksista i klasista. Odpowied dostpna pod adresem: <http://po-
radnia.pwn.pl/lista.php?id=424>.
Potrzeba zrozumienia jako motto... 215
paluszkw maczanych w gstej, gorcej czekoladzie czy arroz caldoso.
Zwaszcza to ostatnie pojcie jest problematyczne, gdy sami Hiszpanie
nie s zgodni co do jego znaczenia. Dla jednych jest to bowiem gsty
ros z ryem, dla innych rzadka paella. To samo dotyczy sowa esca-
beche, ktre na jzyk polski da si wprawdzie do atwo przeoy
jako marynata, ale bez dodatkowych wyjanie skojarzenie polskiego
odbiorcy bdzie faszywe, gdy w Hiszpanii marynuje si gwnie ryby
i owoce morza.
Analiza tych przykadw z punktu widzenia wspomnianych wczeniej
technik tumaczeniowych wykazaa najwiksz przydatno techniki kon-
wersji. Sowo clasista udao si stosunkowo atwo zastpi okreleniem
snob, ktre, cho mocno okraja i negatywnie nacechowuje oryginalny
rzeczownik, jest jak najbardziej usprawiedliwione w kontekcie caego
opowiadania, w ktrym si pojawia. Arroz caldoso stao si, mao
oryginalnym wprawdzie, ale wyjaniajcym zawarto potrawy rosoem
z ryem, gdy wodnista czy rzadka paella mogaby wywoywa
niezamierzone skojarzenia z czym niesmacznym lub le przyrzdzonym.
Znaczenie mesa camilla udao si czciowo ocali dziki poczeniu
konwersji i rozszerzenia definicyjnego, przesuwajc ciar znaczeniowy
ze stou na grzejnik pod stoem, co w kontekcie ratuje konotacj
z ciepem i wygod. Dodanie grzejnika, ktry w oryginale istnieje jedynie
domylnie jako nieodczna cz pojcia mesa camilla, co prawda
nie pozwoli czytelnikowi pozna tego zjawiska kultury hiszpaskiej,
ale dziki niemu moliwy jest niezakcony odbir tego fragmentu.
Escabeche natomiast stay si w jzyku polskim marynowanymi
rybami to rozszerzenie pojcia marynata o definiujce je ryby po-
zwolio wprowadzi do tekstu przekadu element hiszpaskiej egzotyki.
W przypadku churros decyzja o wprowadzeniu do tekstu przekadu
zapoyczenia usprawiedliwiona bya coraz czstszym pojawianiem si
tego sowa w jzyku polskim, choby w przepisach kulinarnych, a wic
jego wzgldn dostpnoci dla czytelnika.

Aspekty kulturowe

Osobn grup problemw stanowi pojcia, ktre wprawdzie daj


si przetumaczy, ale odnosz si do zjawisk typowych dla kultury
rdowej, przez co mog by nieczytelne dla obcego czytelnika. Do
216 Katarzyna Kruk-Junger
grupy tej nalee bd wszystkie odniesienia geograficzne, historyczne
i kulturowe, ktre u rodzimego odbiorcy wywouj jednoznaczne sko-
jarzenia, u polskiego za nie wywouj adnych, bd jedynie mgliste,
mocno ograniczone zakresem wiedzy encyklopedycznej.
W tumaczeniu opowiada Pereiry kwestia ta nabiera istotnego zna-
czenia, poniewa wspomniana przez autora artykuu prasowego ironia
w zdecydowanej wikszoci przypadkw bazuje wanie na zagadnieniach
kulturowo-historycznych. Przykadw nie trzeba dugo szuka ju
w samym tytule pojawia si Kabylia, czyli zoliwe okrelenie dzielnicy,
w ktrej wychowa si autor. Wedug wolnej encyklopedii Kabylia to

kraina geograficzna w pnocno-zachodniej Algierii, w Atlasie Tellskim. Dzieli


si na Kabyli Wielk (w czci zachodniej) i Kabyli Ma (w czci wschodniej).
Pierwotn ludno krainy stanowili berberyjscy Kabylowie, obecnie yj tam te
Arabowie. Obszar ten jest jednym z najgciej zaludnionych rejonw Arfyki7.

Nie ulega wtpliwoci, e wiedza przecitnego Hiszpana o Afryce


jest wiksza od orientacji przecitnego Polaka, choby ze wzgldu na
rnice w odlegoci geograficznej. Dlatego o ile mona zaoy traf-
no skojarze u tego pierwszego, o tyle polski odbiorca moe ich nie
mie w ogle.
Podobny problem dotyczy aluzji i odniesie do wydarze i postaci
historycznych, ktrych nie brak w Opowieciach z Kabylii. Wojna do-
mowa, zmiany ustroju, dyktatura Franco to wprawdzie pojcia oglnie
znane nawet w Polsce, jednak ju bardziej szczegowe nawizania do
historii Hiszpanii w postaci np. nazwiska poetw Enrique Gila y Carasco,
Antonio Carvajala lvareza by wymieni tylko dwch, prezydentw
Drugiej Republiki Hiszpaskiej Niceta Alcal Zamory i Manuela Azai
czy generaa Millana Astraya, twrcy hiszpaskiej Legii Cudzoziemskiej
i barwnej postaci z otoczenia Franco mog by dla statystycznego od-
biorcy przekadu nieczytelne. Z t ostatni postaci zwizana jest zreszt
caa sie odniesie kulturowych, ktrej motywem przewodnim jest pie
patriotyczna Novio de la Muerte, czyli Narzeczony mierci. Pereira cytuje
jej fragmenty, aby w ten nie pozbawiony zoliwoci sposb scharakte-
ryzowa wspomnianego bohatera epoki Franco.
Ponadto w Opowieciach z Kabylii napotkamy niezliczone odniesienia
do hiszpaskich wit, patronw religijnych, nazw miast i miasteczek,

7
Kabylia. Dostpny pod adresem: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Kabylia>.
Potrzeba zrozumienia jako motto... 217
gazet itp., o ktrych niewielu polskich czytelnikw kiedykolwiek sy-
szao.
W kontekcie powyszych przykadw naley si zastanowi, jak da-
leko siga odpowiedzialno tumacza za odbir tekstu przez czytelnika.
Czy powinien on jedynie jak najlepiej odzwierciedli zawarto treciow
oryginau, czy moe take uzbroi odbiorc w wiedz potrzebn do jej
zrozumienia? Strategie tumaczeniowe daj wprawdzie narzdzia, dziki
ktrym objanienie niektrych poj jest moliwe, czyli w najlepszym
razie krtkie rozszerzenie definicyjne, w najgorszym przypis, jednak
nios one ze sob grob zakcenia percepcji tekstu niepotrzebnymi
wywodami dydaktycznymi. W tumaczeniu omawianych powyej przy-
kadw nie podjto ryzyka i nie zdecydowano si na adn z tych stra-
tegii, pozostawiajc polskiego odbiorc sam na sam z tekstem. Decyzj
t uatwi sam autor, ktry zadba o uzupenienie oryginau o elementy
definiujce. Cho nie tumaczy on, czym jest np. Kabylia, mwi wprost,
e byo to okrelenie zoliwe, gdy bya to ta gorsza dzielnica, co
w praktyce wystarcza, by poprawnie zrozumie przesanie. Bardziej do-
ciekliwy czytelnik, nie znajcy tej nazwy, moe na wasn rk szuka
jej znaczenia w opracowaniach encyklopedycznych. To samo dotyczy
nazwisk identyfikowanych przez autora poetw. Prezydenci Republiki
wystpuj jako politycy republikascy, co wprawdzie nie wyjania
w peni ich roli w historii, ale jest absolutnie wystarczajce do zrozu-
mienia odniesienia. Niedosyt pozostawi moe posta generaa Astraya,
gdy sam Pereira nie wgbia si w jego biografi, a wymienienie tego
nazwiska w przekadzie bez dodatkowego wytumaczenia mocno zawa
rozumienie jego znaczenia historycznego. Niemniej zrozumienie zoliwo-
ci zawartych w tekcie jest moliwe mimo tych brakw, a wprowadzanie
dodatkowych elementw dydaktycznych zakcioby spjno krtkiego
opowiadania, ktrego jest on bohaterem. Brak rwnie wyjanie doty-
czcych hymnu Narzeczony mierci, ktry pojawia si w Opowieciach
z Kabylii dwukrotnie. W obu przypadkach jest wprawdzie jasne, e
chodzi o pompatyczn pie patriotyczn, niestety autor ogranicza si do
cytowania niewielkich fragmentw, ktre przywoa maj tre caoci,
co w przypadku polskiego czytelnika jest oczywicie niemoliwe. Tu
znw pozostawiono odbiorc bez dodatkowych definicji, przedkadajc
spjno tekstu nad ewentualne korzyci pynce z przypisw.
Powysze wybory co do formy tumaczenia spowodowane byy
kilkoma czynnikami. Po pierwsze, wspomnian chci zachowania
218 Katarzyna Kruk-Junger
spjnoci krtkiej formy literackiej, ktr przypisy lub definicje mogy-
by zakci; po drugie, ufnoci pokadan w polskim odbiorcy i jego
zdolnoci wnioskowania i formuowania prawidowych skojarze na
podstawie treci zawartych w tekcie; po trzecie, niechci tumacza do
wywodw dydaktycznych oraz techniki tumaczenia za pomoc przypi-
sw. Innymi sowy w rozstrzygniciu tego dylematu zwyciya wiara,
e potrzeba zrozumienia i ciekawo zmotywuje przynajmniej cz
odbiorcw do poszukania odpowiedzi na ewentualne pytania zarwno
w samym tekcie, jak i poza nim, dziki czemu odbir treci pozostanie
niezakcony.
Niestety obie omawiane grupy przykadw zdaj si potwierdza teori
autora artykuu zamieszczonego w hiszpaskiej prasie o niemoliwoci
udanego przekadu dziea przy tak duych rozbienociach jzykowo-kul-
turowych. W przypadku ekwiwalencji zero wikszo okrele zostaa
z jednej strony zuboona o jaki element znaczenia, z drugiej, w wielu
przypadkach wzbogacona o niezamierzony przez autora rys egzotyki.
Z kolei w przypadku odniesie kulturowo-historycznych niewyjanienie
pewnych poj i zjawisk mogo pozostawi uczucie zagubienia wobec
obcoci kontekstu. W takiej sytuacji, mimo stara tumacza, aby ocali
wikszo konotacji na poziomie tekstu nie wpywajc jednoczenie
na jego spjno, identyczna jak w Hiszpanii percepcja caoci utworu
przez polskiego czytelnika wydaje si niemoliwa. Czy jest to jednak
rzeczywicie wada tumaczenia? W kocu jednym z gwnych celw
publikowania ksiek zagranicznych jest wspomniana wczeniej wymia-
na kulturalna, przepyw idei. To dziki nim moliwa jest globalizacja
i wzajemne zrozumienie. Naleaoby wic zastanowi si, czy istnienie
zjawiska nieprzekadalnoci nie przyczynia si do poszerzania horyzontw
mylowych, a take do wprowadzenia do rodzimej kultury interesujcych
elementw obcych. Przy takim zaoeniu pojawianie si podobnych trud-
noci tumaczeniowych autor mgby traktowa nie jako automatyczn
porak tumacza, a jako szans wzbogacenia obcego czytelnika o ele-
menty wasnej tosamoci narodowej nawet kosztem, czsto niesusznie
demonizowanych, rnic w odbiorze. Nie ulega jednak wtpliwoci,
e zanim tumacz bdzie w stanie zmierzy si z problemami wynikaj-
cymi z rnic gboko zakorzenionych w kulturze, musi dobrze, a wrcz
znakomicie j pozna. Musi zaznajomi si ze zwyczajami, obrzdami,
uroczystociami, a nawet potrawami spoywanymi w danym kraju, by
w ogle zdawa sobie spraw z istnienia podobnych trudnoci. Jest to
Potrzeba zrozumienia jako motto... 219
szczeglnie skomplikowane dla tumacza pocztkujcego, stawiajcego
pierwsze kroki w zawodzie, czsto nawet niewiadomego puapek, jakie
na niego czyhaj, a przyjmujcego na swoje barki olbrzymi odpowie-
dzialno poredniczenia we wzajemnym zrozumieniu kultur.

,
.
-
. e
, ,
, , a,

KATARZYNA KRUK-JUNGER

THE NEED TO UNDERSTAND


AS A MOTTO OF TRANSLATORS WORK

Summary

The paper is a polemic with an article that appeared in the Spanish press after the
publication of the Polish translation of Antonio Pereiras Cuentos de la Cbila. The
author of the article questioned the possibility of a successful translation. In her paper,
the translator challenges the notion of untranslatability by pointing out the most signifi-
cant problems she encountered during the process of transferring the meaning from one
language to another, producing the acknowledged techniques used to overcome them,
explaining her choices and analysing the outcome.
MARTA WINIOWSKA

DETERMINANTY KULTUROWE W PRZEKADACH


DZIENNIKA 19531969 WITOLDA GOMBROWICZA
NA JZYK NIEMIECKI

Twrczo Witolda Gombrowicza spotkaa si z niezwykle entuzja-


stycznym przyjciem krytyki literackiej w krajach niemieckiego obszaru
jzykowego. Ilo tumacze, analiz i inscenizacji jego utworw ilustruje
wielki sukces recepcyjny polskiego pisarza, obecnego na tamtejszej scenie
literackiej ju od ponad p wieku. Niemiecka recepcja Gombrowicza
obejmuje przede wszystkim Niemcy Zachodnie, gdzie powstaway tu-
maczenia jego utworw. Stamtd zainteresowanie to przedostawao si
do pozostaych krajw niemieckojzycznych Austrii i Szwajcarii.
Polska gombrowiczologia przez lata zdawaa si nie dostrzega wymiaru
i intensywnoci tej recepcji. Dopiero niedawno pojawiy si nieliczne
publikacje przybliajce polskiemu czytelnikowi skal i znaczenie tego
fenomenu1.
W historii tej recepcji wyranie zarysoway si dwie fazy, ktrych
ramy czasowe odwouj si do dat publikacji poszczeglnych utworw
oraz okolicznoci powstania ich przekadw na jzyk niemiecki.
Pierwszy etap przypada na okres, gdy w edycji niewielkiego niemie-
ckiego wydawnictwa Neske Verlag ukazay si wszystkie prozatorskie
utwory pisarza. Gombrowicz wsppracowa jednoczenie z renomo-
wanym niemieckim wydawnictwem S. Fischer, ktre zaproponowao
mu opiek nad manuskryptami jego sztuk scenicznych. Tym samym
sta si on, obok Sawomira Mroka i Tadeusza Rewicza, najczciej
w tamtym okresie tumaczonym i wydawanym polskim autorem2. Niekwe-
stionowanym wsptwrc tego sukcesu by Rudolf Richter, pierwszy
1
Zob. Patagoczyk w Berlinie Witold Gombrowicz w oczach krytyki niemieckiej.
Wybr i oprac. M. Zybura Krakw: Universitas 2004; D. Pietrek: Szlachcica polskiego
pojedynki cieniw. Recepcja dramatw Witolda Gombrowicza w niemieckim obszarze
jzykowym. Wrocaw: Atut 2005.
2
Zob. Patagoczyk w Berlinie, s. 7.
222 Marta Winiowska
tumacz Gombrowicza na jzyk niemiecki, piszcy pod pseudonimem
Walter Tiel. Jego translacyjny talent i ogromna pracowito sprawiy, e
w stosunkowo krtkim czasie wykona on olbrzymi prac3. Przekady
Tiela z czasem stay si przedmiotem coraz bardziej radykalnych sdw
i opinii, nigdy jednak nie przestay si cieszy uznaniem tak wielkich
osobowoci, jak slawista Heinrich Kunstmann (zasuony tumacz polskiej
literatury i propagator polskiej kultury w Niemczech) oraz wybitni znaw-
cy twrczoci Gombrowicza Franois Bondy i Konstanty A. Jeleski.
Niezastpione w swoim czasie musiay jednak po latach zosta poddane
filologicznej kosmetyce i ustpi pola tumaczeniom sprawniejszym i no-
woczeniejszym4.
W 1983 roku monachijskie wydawnictwo Carl Hanser Verlag zdecy-
dowao si na publikacj pierwszej edycji Dzie zebranych pod redak-
cj szwajcarskiego slawisty Rolfa Fiegutha i znanego redaktora Fritza
Arnolda. To wydanie wyznaczyo pocztek drugiej fali zainteresowania
pisarzem na niemieckim obszarze jzykowym:

Recepcja Gombrowicza w krajach niemieckich przebiega w latach 19831997


zasadniczo pod znakiem tej edycji, najpeniejszej i edytorsko najsumienniejszej ze
wszystkich zagranicznych wyda jego utworw. Kolejne jej ukazujce si drukiem
tomy, do ktrych wstpy i komentarze pisz najlepsi gombrowiczolodzy, polscy
i obcy, inspiruj, koncentruj na sobie i profiluj powicon pisarzowi refleksj,
wyznaczaj nowe standardy edycyjne i przekadowe jego twrczoci. [] Edycja
hanserowska dzie pisarza [], przez najblisze dziesiciolecia stanowi bdzie
fundament przyswajania sobie jego twrczoci przez czytelnikw w krajach nie-
mieckojzycznych5.

Wszystkie utwory drugiej edycji ukazay si w cakiem nowych


przekadach, co sprawio, e Gombrowicz znalaz si w niewielkim
gronie polskich pisarzy, mogcych si poszczyci tak bogat histori
translatorsk w niemieckim krgu jzykowym.
Inicjatorami rewizji tumacze Waltera Tiela byli wydawcy drugiej
edycji. Zaangaowali oni do tego projektu mode pokolenie tumaczy.
Rolf Fieguth wraz z Hild Fieguth dokonali nowego przekadu Ferdy-
durke. Olaf Khl na nowo przeoy powie Kosmos oraz Dziennik
pisarza, Renate Schmidgall opracowaa stary przekad Pornografii.

3
Zob. Tame, s. 1314.
4
Zob. Patagoczyk w Berlinie, s. 21.
5
Tame.
Determinanty kulturowe... 223
Prac nad dotychczasowymi tumaczeniami Iwony i Operetki podj
wydawca Harald Fischer. By on rwnie inicjatorem drugiego wydania
Dzie zebranych Gombrowicza w wersji kieszonkowej w wydawnictwie
Fische-Taschenbuchverlag. Wydawcy nowej edycji dyli do odwie-
enia starych przekadw oraz oczyszczenia ich z wszelkich niecisoci
i bdw filologicznych.
Analizujc histori recepcji pierwszej serii niemieckich tumacze,
Rolf Fieguth doszed do wniosku, e niedoskonao tumacze Waltera
Tiela zakcia aktywn recepcj dzie Gombrowicza6. Pojawienie si
pierwszej niemieckojzycznej edycji utworw Fieguth okreli wprawdzie
mianem znacznego sukcesu, ale zaznaczy, e nie odegraa ona znaczcej
roli w niemieckim yciu literackim. Z drugiej strony przyzna rwnie,
e zainicjowana przez niego i Fritza Arnolda edycja nowych tumacze
nie zdoaa jej nawet dorwna7. Sprzeczno wygaszanych przez niego
opinii wskazuje na niezwyk zoono omawianego zjawiska.
Prba zdefiniowania czynnikw determinujcych popularno poszcze-
glnych wyda przyczynia si do podjcia rozwaa na temat wpywu
obranej strategii translatorskiej na recepcj dziea w obszarze kultury
docelowej. Czy przekady Waltera Tiela, okrelane przez Fiegutha mia-
nem niesprawnych i niedoskonaych, rzeczywicie hamoway recepcj
i uniemoliwiay tekstom dotarcie do niemieckojzycznego czytelnika?
Walter Tiel posugiwa si strategi zorientowan na jzyk wyjciowy,
pozostali tumacze zdecydowali si zwrci ku jzykowi docelowemu.
Powstaje zatem pytanie o zwizki recepcji utworu z obran przez tuma-
cza strategi translatorsk. Jak dalece posugiwanie si przez tumaczy
odmiennymi strategiami wpyno na intensywno recypowania autora
w niemieckim obiegu?
Utworem, ktremu przekad Tiela nie utorowa drogi do niemiecko-
jzycznej publicznoci, by szeroko omawiany i komentowany w nie-
mieckiej prasie Dziennik. Krytycy przyjli go z zainteresowaniem, nie
cieszy si jednak wielk popularnoci wrd przecitnych czytelnikw.
Jak wytumaczy t elitarno odbioru przy tak obszernej bibliografii
tekstw krytycznych? Czy sprawi to niedoskonay przekad czy moe
hermetyczno tekstu Gombrowicza? Czy strategia translatorska obrana

6
Zob. R. Fieguth: Gombrowicz mit deutscher Fresse. W: Gombrowicz in Europa.
Deutsch-polnische Versuche einer kulturellen Verortung. Wyd. A. Lawaty, M. Zybura.
Wiesbaden: Harassowitzverlag 2004, s. 126.
7
R. Fieguth: Gombrowicz mit deutscher Fresse, s. 116117.
224 Marta Winiowska
przez Waltera Tiela uniemoliwia zrczny przekad treci kulturowych
i przyczynia si do nasilenia u niemieckojzycznego czytelnika poczucia
obcoci?
Wnikajc w poszczeglne fragmenty gombrowiczowskiego Dziennika
w dwch niemieckich tumaczeniach, sprbujemy oceni, ktry z tu-
maczy, Walter Tiel czy Olaf Khl, zdoa dotrze do jzykowego wiata
oryginau i przenie go w odmienny krg kulturowy.
Przyjrzyjmy si fragmentom powiconym polskiej twrczoci lite-
rackiej, w ktrych wzburzony Gombrowicz dosadnie formuuje swoje
opinie na temat listw od czytelnikw znalezionych w numerze londy-
skich Wiadomoci8:

Poczciwy kcik! Kcik gdzie i pan Wincenty moe si wyjzyczy i pan Wale-
ry da wyraz swemu oburzeniu i pani Franciszka popisa si swoj wiedz (WG,
s. 17).

Ein biederes Winkelchen! Ein Winkelchen, wo sich Herr Vinzenz ausjammern


und Herr Walerjan seiner Entrstung Ausdruck geben und Frau Franziska sich mit
ihrem Wissen hervortun kann (WT, s. 18).

Eine ehrbare Ecke! Eine Ecke, in der sich auch Herr Wincenty mal so richtig
aussprechen, in der Herr Walery seiner Emprung Ausdruck verleihen und Frau
Franciszka mit ihrem Wissen auftrumpfen kann (OK, s. 18).

Tumaczenie imion postaci jest cakowicie bezzasadne. Wszak istotn


rol odgrywa tu fakt, e mowa o Polakach i to wanie ich postaw au-
tor poddaje surowej krytyce. Zabieg Tiela, majcy na celu przyblienie
niemieckojzycznemu odbiorcy obco brzmicych nazw wasnych, zatar
wydwik oryginau, w ktrym pisarz atakuje postawy swoich rodakw.
Podobne dziaania obserwujemy w pozostaych partiach tekstu. Tiel kon-
sekwentnie tumaczy wszelkie imiona polskich postaci, co skutkuje za-
burzeniem procesw recepcyjnych u niemieckojzycznego czytelnika.
Gombrowicz okrela dzia londyskich Wiadomoci mianem po-
czciwego kcika. W oryginale mowa jest o rubryce w gazecie powi-

8
Kolejne cytaty pochodz z nastpujcych wyda w jzyku polskim oraz w prze-
kadach niemieckich: W. Gombrowicz: Dziennik 19531956. Krakw: Wydawnictwo
Literackie 1997; Tene: Tagebuch 19531956. Prze. W. Tiel. Pfullingen: Neske 1961;
Tene: Tagebuch 19531969. Prze. O. Khl. Frankfurt a. M.: Fisher 2004. Skrty
zastosowane w niniejszym artykule: wersja oryginalna WG, przekad W. Tiela
WT, przekad O. Khla OK.
Determinanty kulturowe... 225
conej konkretnym zagadnieniom. Odpowiednikiem tego znaczenia jest
w jzyku niemieckim Ecke, ktre zawiera w sobie dokadnie taki sam
adunek informacji i sprawia, e zabieg zdrobnienia jest ju niepotrzebny.
Uycie przez Waltera Tiela Winkelchen jest zatem niefortunne. Po-
dobnie, jak bdne odczytanie epitetu wyraz poczciwy ma bowiem
w jzyku polskim, dwa odrbne znaczenia. Pierwsze z nich to prawy,
uczciwy, drugie za: yczliwy, przyjazny. Wskazwk, ktre z tych
znacze wystpuje w kontekcie uytym przez Gombrowicza, znajduje-
my kilka stron wczeniej. Atakujc postaw prasy emigracyjnej, pisarz
posuguje si sugestywnym porwnaniem:

[] a prasa emigracyjna jest poczciwa. Niewtpliwie duch spoczciwia nam


na emigracji. Prasa emigracyjna przypomina szpital, gdzie rekonwalescentom daje
si lekkostrawne zupki. Po c rozdrapywa rany? (WG, s.10)

Zestawienie tego fragmentu z jego tumaczeniami przynosi zaska-


kujce efekty:

[] und die Emigrantenpresse ist brav. Ohne Zweifel ist unser Geist in
der Emigraiton verbiedert. Die Emigrantenpresse erinnert an ein Krankenhaus, wo
den Wiedergenesenden leichtverdauliche Sppchen gereicht werden. Wozu Wunden
wieder aufkratzen? (WT, s.10)

[] und die Emigrantenpresse ist bieder. Zweifellos ist uns der Geist in
der Emigration verbiedert. Die Emigrantenpresse erinnert an ein Krankenhaus, wo
den Rekonvaleszenten nur leichtverdauliche Sppchen gereicht werden. Wozu alte
Wunden aufreien? (OK, s.10)

Trudno dotrze do rde decyzji pierwszego tumacza o zasto-


sowaniu przymiotnika brav. Wprawdzie jedno z jego znacze to:
bieder, lecz tylko w kontekcie hausbacken czyli prozaiczny,
banalny, a przecie nie o takie skojarzenia zabiega autor ekspresyjnego
porwnania. Dziwi rwnie, e trafna decyzja o uyciu przymiotnika
bieder u Khla nie wpyna na jego dalsze rozstrzygnicia i w sfor-
muowaniu poczciwy kcik posuy si przymiotnikiem ehrbar, co
uniemoliwio waciw konotacj yczliwoci. Gombrowiczowska
drwina z czytelnikw Wiadomoci zostaa zatem zatracona w obydwu
tumaczeniach.
Przytoczone fragmenty ilustruj kolejne cechy strategii translatorskiej
Waltera Tiela. Tumacz zastpuje wyraz rekonwalescenci opisowym,
226 Marta Winiowska
troszk przestarzaym ekwiwalentem Wiedergenesende, co odczytamy
jako powracajcy do zdrowia. Unaocznia to dystans czasowy, ktry
dzieli obydwa tumaczenia. Dla tumaczcego dwadziecia lat pniej
Khla oczywistym byo zastosowanie pojcia Rekonvaleszent.

Witold Gombrowicz Tumaczenie Waltera Tiela Tumaczenie Olafa Khla


kanapa Ottomane Sofa
przechodzie Vorbergehender Passant
kobieta Weib Frau
samolot Aeroplan Flugzeug
rekonwalescent Wiedergenesende Rekonvaleszent
zjada verzehren essen

Tabela 1: Archaizmy

Tumaczenia frazeologizmw ilustruj nadmiern dosowno Tie-


la. Powiedzenie rozdrapywa rany przeoy on dosownie jako
aufkratzen, podczas, gdy w jzyku niemieckim istnieje analogiczny,
zastosowany przez Khla, zwrot alte Wunden aufreissen (dosownie:
rozszarpywa stare rany) oznaczajcy wanie powracanie do nie-
przyjemnych wydarze. Przykady groteskowych tumacze idiomw
i frazeologizmw mona mnoy:

Witold Gombrowicz Tumaczenie Tumaczenie Olafa Khla


Waltera Tiela
Bg z nimi Gott mit Ihnen! Na sollen sie doch!

W to graj das war Ihre Melodie Das war Ihnen gerade recht
Przelewanie z pustego das Umgieen aus dem Leerlauf und Gewurtsel
w prne Leeren ins Hohle
Stawa dba Kopf stehen sich struben
Wisie w powietrzu in der Luft hngen sich breit machen
Spdza sen z powiek den Schlaf von den jmdm den Schlaf rauben
Augen vertreiben

Tabela 2: Dosowne tumaczenia idiomw i frazeologizmw


Determinanty kulturowe... 227
Powysze zestawienie dowodzi, e Walter Tiel niewystarczajco do-
kadnie wsucha si w idiomatyk jzyka ojczystego. Przesadna wierno
wzgldem oryginau w konsekwencji wywoaa uczucie niezrozumienia,
ktre prawdopodobnie pocigno za sob niech ze strony niemiec-
kojzycznego czytelnika. Dosowno Tiela odczuwalna jest rwnie
w innych partiach tekstu znajdujc odzwierciedlenie w egzotycznych,
dziwnych sformuowaniach.
Ponadto w jego tumaczeniu wystpuj bdy translatorskie wynikaj-
ce z nieprawidowej interpretacji oryginau. Prowadzi to do wypaczenia
sensu wypowiedzi:

Witold Gombrowicz Tumaczenie Tumaczenie


Waltera Tiela Olafa Khla
Objawienie Erscheinung Offenbarung
Konwencjonalizmy Konvenienzen Konvenzionalismen
skrpowanie Verlegenheit Verklemmtheit
fasz Flschung Verlogenheit
ak Hanswurst Pennler
piewy Lieder Singsang

Tabela 3: Bdy translatorskie

Niedostrzeganie waciwego, uytego sensu sowa prowadzi do


zaskakujcych rezultatw. Gdy Gombrowicz wymaga od swoich roda-
kw, aby ich istnienie charakteryzowaa przede wszystkim przekora,
w niemieckim tumaczeniu Tiela autor wymaga czego kompletnie
przeciwnego pokory. Krelc postaw literatw polskiej emigra-
cji, Gombrowicz charakteryzuje ich twrczo mianem: nieustannie
[zmikczanej] przez dostarczycieli poledniej prozy i poezji, przez
miczakw obdarzonych atwoci sowa (WG, s. 17). W przeka-
dzie Tiela zamiast przenonego znaczenia miczaka, o ktrym mowa
w oryginale (pogardliwie o czowieku sabym, bez charakteru) wystpuje
miczak, jako typ zwierzcia: unaufhrlich durch Lieferanten geringwer-
tiger Prosa und Poesie, durch mit einer Leichtigkeit des Wortes begabte
Weichtiere [aufgeweicht] (WT, s. 17). Porwnanie z tumaczeniem Olafa
Khla dowodzi nastpnych niedoskonaoci pierwszej wersji: stndig
228 Marta Winiowska
von den Lieferanten der letzten Prosa und Dichtung, von wortgewandten
Weichlingen [aufgeweicht] (OK, s.18).
W przekadzie Khla widoczna jest zrczno, z jak tumacz
operuje jzykiem. Epitet odnoszcy si do owych miczakw za-
wiera on w jednowyrazowym, celnym okreleniu wortgewandt.
Przyblia si tym samym do skadni jzyka docelowego, w ktrym
formuowanie rozbudowanych okrele brzmi nienaturalnie. W jzyku
oryginau rozwinita przydawka ulokowana jest po rzeczowniku, co
niweluje uczucie oczekiwania na jej obiekt. Dosowno Waltera Tiela
i konieczno podporzdkowania si zasadom gramatycznym wywo-
ay taki wanie efekt: mit einer Leichtigkeit des Wortes begabte
Weichtiere (limaki sic!).
Kolejna istotna rozbieno midzy niemieckimi wersjami tekstu
dotyczy przymiotnika poledni (pomniejszy, gorszy). Tiel zdecydo-
wa si na maowartociowy (von geringen Wert), Khl natomiast
sign do niemieckiej frazeologii i posuy si przymiotnikiem letzt
w jego przenonym znaczeniu: hinsichtlich seiner ualitt am gering-
sten, schlechtesten (najgorszy pod wzgldem jakoci). Dokona tym
samym amplifikacji oryginau. Jednak ten element, w odrnieniu od
poprzedniego przykadu, nie wpywa na mechanizmy recepcyjne utworu.
Wybr pomidzy dwoma propozycjami jest tu raczej kwesti wraenia
estetycznego, wiadomo przecie, e to samo mona wyrazi za pomoc
rnych rodkw. Wydaje si jednak, e wersja Khla lepiej wpasowuje
si w rytm zwizego i esencjonalnego stylu wypowiedzi narratora Dzien-
nika. Tumacz ten stara si unika zbytniego wyduania poszczeglnych
sformuowa, czciej ni Tiel stosuje rzeczowniki zoone, co usprawnia
budow skadni tekstu.
Mona zatem rzeczywicie przypuszcza, e bdy translatorskie
Waltera Tiela doprowadziy do nadmiernego wyobcowania czytelnika.
Jego tumaczenie, zamiast niwelowa odmienno za pomoc rodkw
jzyka docelowego, potguje j poprzez groteskow dosowno i zbytnie
zorientowanie na jzyk oryginau. Tumacz nie dostrzega wielu niuansw
jzykowych i sytuacyjnych, z ktrego to powodu trudno przyswajalne
dla niemieckiego czytelnika s nie tylko fragmenty odnoszce si do
odmiennej rzeczywistoci kulturowej, lecz take te opisujce zjawiska
mu znane. W tumaczeniu Olafa Khla transfer tych fragmentw odbywa
si za pomoc wiadomych operacji jzykowych. Prno szuka w jego
przekadzie bdnych interpretacji oryginau.
Determinanty kulturowe... 229
Jednak nowe, udoskonalone tumaczenie nie zapewnio Gombrowi-
czowskiemu Dziennikowi nowego ycia na scenie literackiej. Utwr
w przekadzie Olafa Khla rwnie nie zdoa zyska popularnoci
wrd niemieckojzycznych czytelnikw. Wskazwk, gdzie nale-
y upatrywa przyczyn takiego stanu rzeczy znajdujemy w jednej
z nielicznych publikacji powiconych problematyce tumaczenia
utworw Gombrowicza na jzyk niemiecki. Jego autorka wskazuje
na dodatkowy pozajzykowy aspekt funkcjonowania przekadu
w kulturze docelowej:

Nie tylko trudnoci z przekadem sprawiy, e przed rokiem 1990 Gombrowicz


nie wrs w tkank niemieckojzycznej kultury tak, jak stao si to udziaem in-
nych polskich pisarzy, na przykad Rewicza. Mimo powiconych mu szeroko
zakrojonych i wnikliwych studiw filologicznych, mimo zainteresowania ze strony
wybitnych niemieckojzycznych polonistw oraz niemieckiej krytyki, nieporozumienia
komunikacyjne nie znikay9.

Przyczyn zahamowania niemieckiej recepcji Gombrowicza badaczka


susznie doszukuje si przede wszystkim w specyfice gombrowiczowskiej
literatury oraz mechanizmach jej odbioru przez obcojzycznych czytelni-
kw. Podstaw nieporozumie stanowi jej zdaniem kwestia wzajemnego
postrzegania si w zasadniczych wzorach, modelach i paradygmatach
wasnych kultur10.
Prbujc zdefiniowa czynniki, ktre wpyny na to, e dzieo
Gombrowicza nie wroso w literatur niemieck, naley zwrci si ku
analizie niemieckiej wiadomoci czytelniczej, tamtejszych oczekiwa
i upodoba z uwzgldnieniem perspektywy czasowej. Powstanie omawia-
nych przekadw Dziennika dzieli trzydzieci lat. Odbiorca pierwszego
tumaczenia to czytelnik pocztku lat szedziesitych, charakteryzuj
go zatem odmienne oczekiwania i nastawienie od czytelnika koca lat
dziewidziesitych. Nie bez znaczenia jest rwnie postawa czytelnika
wzgldem obcego, ktre reprezentuje przekad.
Rozpito zagadnie poruszanych w Dzienniku prowadzi do przemie-
szania rozmaitych stylw i poetyk. Utwr jest niejednolity, zawiera rne
typy wypowiedzi, ktre autor wygasza z wyjtkow dbaoci o jzyk.

9
E. K. Dzikowska: Ko by si umia o kulturowych kolizjach w niemieckiej
recepcji Gombrowicza. W: Gombrowicz i tumacze. Red. E. Skibiska ask: Oficyna
Wydawnicza Leksem 2004, s. 87.
10
Zob. tame, s. 89.
230 Marta Winiowska
Przemylenia i spostrzeenia prowokowane przez rzeczywisto przeplataj
si z wnikliwym rejestrowaniem osobistych nastrojw i frustracji.
Analiza elementw Dziennika, ktre mogy wywoa u niemieckoj-
zycznego czytelnika wraenie obcoci, prowadzi do wyrnienia dwch
grup: jednostek egzotycznych nasilajcych poczucie obcoci oraz
uniwersalnych, takich, ktre je niweluj. Pierwsz z nich stanowi z pew-
noci liczne polemiki pisarza z polskimi literatami: Janem Lechoniem,
Czesawem Mioszem, Jzefem Wittlinem. Mao zajmujce z punktu
widzenia obcojzycznego czytelnika s szczegowe rozwaania na temat
przedwojennej i emigracyjnej literatury polskiej oraz pedantyczne rozpra-
wianie si z polskim patriotyzmem i postaw rodakw. Do drugiej grupy
tematw nale z pewnoci fragmenty, w ktrych pisarz ustosunkowuje
si do panujcych nurtw filozoficznych (egzystencjalizm), politycz-
nych (komunizm) i religijnych (katolicyzm). Uniwersalnie zajmujce s
z pewnoci partie tekstu powicone kwestii prowadzenia dziennika oraz
filozofii yciowej pisarza. Podobnie zapiski odnoszce si do otaczajcej
go rzeczywistoci pocztkowo argentyskiej, nastpnie europejskiej.
Te elementy umoliwiaj aktualizacj tekstu w obcej kulturze. Szczegl-
nie atrakcyjny i fascynujcy dla Niemcw rozdzia stanowi opis pobytu
pisarza w Berlinie bdcy niecodziennym wiadectwem subiektywnego
postrzegania berliskiej rzeczywistoci.
Postrzeganie cech przekadu wynikajcych z jego obcoci zaley od
uwraliwienia odbiorcy na kategori obcoci. W przypadku, gdy czytel-
nik akceptuje niezwyko tekstu, jest ona dla niego wartoci. Postaw
tak charakteryzuje denie do poznawania rzeczy nowych, odmiennych.
Jednak w ramach drugiej postawy niezrozumiao fragmentw
tekstu, jego niestandardowo moe drani czytelnika, ktry przecie jest
wiadomy, e obcujc z przekadem, zapoznaje si z tekstem mwicym
o innej rzeczywistoci kulturowej11:

Komunikacyjne kolizje Gombrowicza z niemieckimi pisarzami w Berlinie wy-


nikay po czci z tego, e jego sposb bycia transferowa si w pierwszym rzdzie
jako obco, wymagajca dopiero wypracowania dla siebie jakiej strategii dyskursu.
Wie si z tym trudno i atwo w przekadaniu utworw tego akurat pisarza12.

11
Zob. R. Lewicki: Obco w odbiorze przekadu. Lublin: Wydawnictwo UMCS
2000, s.22.
12
E. K. Dzikowska: Ko by si umia, s. 96.
Determinanty kulturowe... 231
Droga Gombrowicza do niemieckojzycznego czytelnika nie bya
atwa. Nie pomogo zainteresowanie ze strony wybitnych niemieckoj-
zycznych polonistw. Mimo nadzwyczaj pozytywnego przyjcia przez
niemieck krytyk literack, polski pisarz wci pozostawa twrc
elitarnym, nieznanym przecitnemu czytelnikowi. Poprawa jakoci tu-
maczenia nie wpyna na wzrost zainteresowania i recypowania dzie-
a. Dlaczego? Dlaczego nowy przekad, w ktrym Olaf Khl dokona
licznych usprawnie i doprecyzowa nie wpyn na proces przyswa-
jania Gombrowicza literaturze niemieckiej? Dlaczego uycie strategii
zorientowanej na jzyk translatu nie zapewnio Gombrowiczowskiemu
Dziennikowi popularnoci na niemieckiej scenie literackiej? Przyczyn
takiego stanu rzeczy niewtpliwie naley upatrywa w jego pozajzy-
kowych aspektach obszarach tematycznych, specyfice utworu, braku
zainteresowania polskim pisarzem.

19531969

19531969
.
.
.
.
,

, .
,
.
232 Marta Winiowska
MARTA WINIOWSKA

CULTURAL DETERMINANTS IN THE GERMAN TRANSLATIONS


OF WITOLD GOMBROWICZS DIARY 19531969

Summary

The article presents the phenomenon of the reception of Witold Gombrowiczs


Diary 19531969 in German speaking countries. It was translated into German twice,
by Walter Tiel and Olaf Khl, the translators using different translation strategies. Diary
19531969 was received with enthusiasm by German speaking journalists and literary
critics with many excellent reviews in literary press. However this fame confined only
to the journalists and researchers. Gombrowiczs works werent very popular among
ordinary readers. The article attempts to verify, how the respective strategies have in-
fluenced the reception of the work in the target culture.
ZOJA NOWOENOWA

TEKST DZIENNIKARSKO-PUBLICYSTYCZNY:
PROBLEM PRZEKADU KLISZY I SZTAMPY
JZYKOWEJ (KONTEKST SOCJOKULTUROWY)

Przekad tekstw dziennikarsko-publicystycznych uwarunkowany


jest wieloma czynnikami, wrd ktrych przede wszystkim wymieni
trzeba przynaleno stylistyczn tekstu i jego waciwoci gatunkowe.
Jako czynniki warunkujce mona wymieni rwnie waciwoci
samego aktu komunikacyjnego dokonujcego si za pomoc tekstu
danego typu, przy czym szczegln uwag naley zwrci na takie
jego niezmienne komponenty jak nadawca i odbiorca oraz tre prze-
kazywanej informacji.
Model tworzenia tekstu publicystycznego okrelany jest jako bezpo-
rednie i stae wspoddziaywanie standaryzowanych i ekspresywnych
segmentw mowy, oddziaywanie orientacji na ekspresj i standard,
ktre tworz zwart i jednolit zasad konstrukcyjn1. Model ten za-
kada wspoddziaywanie nacechowanych emocjonalnie, impresywnych
i standardowych rodkw mowy. Zadaniem autora tekstu publicystycz-
nego jest nie tylko informowanie czytelnika (adresata), ale i ocenianie
przekazywanej w tekcie informacji. Jednak, jak wiadomo, waciwoci
sytuacji komunikacyjnej (konieczno szybkiego reagowania na aktual-
ne tematy, nawet jeli jest to tylko reagowanie w granicach tekstu
pisanego), w znaczcy sposb potguj ogln tendencj stylu pub-
licystycznego do stosowania klisz jzykowych i standaryzowanych
rodkw mowy, stereotypw jzykowych. Tendencja ta wzmacnia
si take ze wzgldu na adresata tekstu publicystycznego, ktrego
charakteryzuje masowo, rnorodno i niejednoznaczno cech
psychosocjologicznych.
Charles Bally dostrzeg organiczno standardw i sztampy w jzy-
ku gazety: Jzyk gazety przepeniony jest sztamp inaczej by nie

1
. : . 1970, s. 57.
234 Zoja Nowoenowa
moe: trudno pisa szybko i prawidowo, nie uciekajc si do stosowania
utartych fraz2.
Moliwoci tekstowe kliszy i sztampy jzykowej wiadcz o ich
efektywnoci komunikacyjnej i retorycznej, ktra przejawia si w ich
funkcjach nominacyjnych i interpretacyjnych. Zapewnia im to miejsce
wrd najwaniejszych rodkw tworzenia dominanty stylu publicy-
stycznego oceny spoecznej, ktrej charakterystycznym przejawem
jzykowym jest, jak ju wspomniano, systemowe poczenie rodkw
ekspresyjnych i standardowych.
Nasycenie tekstw publicystycznych klisz i sztamp jzykow po-
zwolio w swoim czasie Grigorijowi Winokurowi stwierdzi, e w jzyku
gazety praktycznie nie ma ani jednego sowa, ktre nie byoby sztamp,
klisz, szablonem3.
Tymczasem komunikacyjne parametry tekstu publicystycznego i wa-
runki komunikacyjne, w ktrych on powstaje, koryguj okrelone wa-
ciwoci kliszy i sztampy jzykowej. Po pierwsze, wanie w dyskursie
publicystycznym ma miejsce znienie rangi kliszy do sztampy poprzez
czstotliwo jej wykorzystania, zacieranie obrazowoci. Po drugie, do-
chodzi tam do zniszczenia i transformacji kliszy i sztampy jzykowej dla
efektywniejszej realizacji funkcji oddziaujcej (w celu zaprezentowania
oceny) i dla wzmocnienia ekspresywnoci tekstu publicystycznego.
Funkcjonowanie w publicystyce stereotypw jzykowych, kliszy
i sztampy jzykowej daje moliwo przeledzenia podstawowych
czynnikw pozajzykowych w tekstach tego typu oraz poznania cech
i mechanizmw powstawania gatunku, ktre odzwierciedlaj ukad si
w triadzie: autorceladresat.
W akcie komunikacyjnym realizowanym za pomoc tekstu publi-
cystycznego relewantne s take te jego waciwoci, ktre s zwi-
zane z kontekstem historyczno-kulturowym i spoecznym. Przy czym
kontekst kulturowy moe przejawia si w tych rodkach jzykowych
lub w zwizku z nimi jako caoksztat wiedzy i dowiadczenia histo-
ryczno-kulturowego, stereotypw, zachowa spoecznych, tradycyjnych
etnopsychologicznych wyobrae czowieka aktualnych dla komunikacji.
Wanym warunkiem funkcjonowania standaryzowanych rodkw jzyko-
wych jest ich orientacja spoeczna na okrelon grup nosicieli jzyka,
powizania z t grup. W tym przypadku mona mwi o obecnoci
2
Ch. Bally: . 1961, s. 109.
3
. : . 1924, nr 2, s. 125.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 235
w kliszy i sztampie jzykowej bazy spoecznej. Charakter i jako tej
bazy zale, w nierwnych proporcjach, od wektora adresata i wektora
nadawcy. Tylko cz narodowego korpusu trwaych stereotypowych
jednostek jzykowych znana jest wszystkim nosicielom danego jzyka.
Na og funkcjonowanie standaryzowanych rodkw jzykowych jest
ograniczone do jednej grupy spoecznej (na przykad, klisza w jzyku
prawnikw, komputerowcw, modziey, muzykw, publicystw itp.), co
nie podwaa ich rozpoznawalnoci przez du cz nosicieli (ogl-
nonarodowego) jzyka. Prawo bytu ma take klisza korporacyjna,
ywotno ktrej uwarunkowana jest wsz i mniej okrelon baz
spoeczn (pracownicy jednej instytucji, rodzina, nieformalne grupy,
na przykad grupa przyjaci itp.). Obecno kliszy i sztampy w leksyce
nosiciela jzyka i w jego indywidualnej praktyce jzykowej wskazuje
na jego przynaleno do rnych kultur jzykowych i daje moliwo
dokonania jakociowej charakterystyki osobowoci jzykowej4.
W korpusie stereotypizowanych rodkw wspczesnego jzyka rosyj-
skiego ujawniaj si warstwy nalece do rnych epok historycznych,
realizujce rne znaczenia kulturowe (sensy), niosce zrnicowan
informacj spoeczn, przejawiajce si w rnych stylach funkcjonal-
nych i speniajce rne nominatywne, interpretacyjne i aksjologiczne
potrzeby nosicieli jzyka.
Pojawienie si nowej kliszy jzykowej wywoane jest zmianami kon-
figuracji spoecznej zbiorowoci ludzkiej, pojawieniem si nowych grup
spoecznych (nowi Rosjanie, klasa rednia, przedsibiorcy, oraz takimi
procesami jak kryminalizacja spoeczestwa, czciowa lumpenizacja
spoeczestwa, legalizacja niektrych praktyk socjalnych wrki,
uzdrowiciele itp.). Proces ten powoduje wczenie do dyskursu publicz-
nego rodkw jzykowych zwizanych z obsugiwaniem tych sfer.
Rwnie zmiany ideologiczne w yciu Rosjan maj bezporedni
wpyw na skad i tre klisz i sztamp jzykowych. Obecnie nie wyko-
rzystuje si aktywnie dawnych ideologicznych zwizkw wyrazowych
i sztamp ( , ,
itp.). Z jednej strony, zauwaalna jest tendencja do ich ar-
chaizacji, z drugiej za, przyjmuj one dodatkowe konotacje stylistyczne
i nowe znaczenia, w wyniku czego staj si jaskrawymi, ekspresywnymi,
stylistycznie nacechowanymi rodkami jzykowymi.

4
. : . 1987.
236 Zoja Nowoenowa
Otwarto tematyczna i formalna tekstw publicystycznych (szkic,
reporta, wywiad, artyku polityczny, problemowy, felieton, polemika
i in.) daje moliwo wykorzystania w nich zrnicowanych stylistycz-
nie klisz i sztamp jzykowych, ktre s rodkiem sucym nominacji
przejaww duchowej i fizycznej dziaalnoci czowieka.
Gatunkowe waciwoci tekstu publicystycznego rwnie maj wpyw
na skad i tre kliszy i sztampy jzykowej w nich zawartej. Na przykad
artyku polemiczny i problemowy (traktujcy o jakim zagadnieniu) jako
szczeglny gatunek publicystyczny powstaje w wyniku analizy, ujcia
problemu, omwienia go, poszukiwania rozwiza dla napi i wanych
wydarze dnia, problemw spoecznych, ktrych nie mona odoy na
pniej, problemw zwizanych z rozwojem nauki, kultur, wzrostem
gospodarczym itp.)5. Gwnym celem autora artykuu problemowego
jest opisanie spoecznie znaczcego faktu, zwrcenie na niego uwagi
czytelnika, ocena przedstawionego zagadnienia i (w wariancie idealnym)
ukazanie sposobw jego rozwizania.
Autor artykuu zwraca uwag czytelnika na przedstawiony problem,
ocenia zaprezentowane zjawiska jako negatywne, wyraa niepokj i szuka
wyjcia z sytuacji patologicznej. Dla realizacji takiej pragmatycznej orien-
tacji w tekcie su rozmaite rodki: werbalne (leksykalne), gramatyczne,
tekstowe, stylistyczne, quasiwerbalne (graficzne). Pragmatyka publicy-
styczna znajduje swe odzwierciedlenie rwnie w wyborze materiau
i rozmieszczeniu go na stronie gazety. Badacze tekstw publicystycznych
drukowanych w gazetach zauwaaj, e przez faktur jzykow artykuw
problemowych przebija kulturowo-jzykowy potencja autora. W tym
wzgldzie mona sobie przeciwstawi dwa typy artykuw: z jednej
strony artyku napisany przez korespondenta zawodowca jzykowego,
z drugiej przez specjalist z zakresu danej dziedziny wiedzy. Obaj
przychodz do redakcji gazety z wasnym dowiadczeniem jzykowym6.
Oprcz tego dowiadczenia naley rwnie wzi pod uwag ich wiek,
pe i wyksztacenie. Cechy te ujawniaj si rwnie w zakresie wyko-
rzystania klisz i sztamp jzykowych.
Analizowane powyej stylistyczne i socjokulturowe waciwoci
tekstu gazety i kliszy jzykowej jako jednostki stylotwrczej danego
gatunku wskazuj jednoczenie na specyfik przekadu tekstu publicy-
5
. : . - 2004,
s. 76.
6
Tame, s. 77.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 237
stycznego. Specyfik t pomoe zilustrowa analiza przekadu artykuu
problemowego autorstwa Wodzimierza Owczyskiego, doktora habili-
towanego nauk prawnych, generaa-majora milicji w stanie spoczynku,
pod tytuem , zamieszczonego w gaze-
cie z dnia 12 grudnia 2007 roku. Podstawowy problem, na
jaki autor chce zwrci uwag czytelnika, okrelony jest w podtytule:

(Czy uda si wyrwa rosyjski Daleki Wschd z siatki krymi-
nalnej). Tekst o objtoci dwch i p strony zawiera ogromn liczb
klisz jzykowych (okoo 70 jednostek), ktre s gwnymi nonikami
informacji faktologicznej: (najpilniejsze
zadania), (postawione konkretne
zadania), (niesie bezporednie niebezpie-
czestwo), (wyrzdza szkod),
(zorganizowana grupa przestpcza),
(rozprawa sdowa), ,
(zdecydowa),
(oskaryciel pastwowy), (poowy morskie),
(handel detaliczny),
(dokonywa kontroli), (dane osobowe/paszporto-
we), (akt oskarenia),
(praca ideologiczna), (cikie przestp-
stwo), (nadzwyczajna narada),
(nieformalni liderzy) i in.
W artykule odnotowano klisze i sztampy z rnych sfer jzykowych:
) urzdowe (prawne, milicyjne); b) argonowe; c) precedensowe. Cz
klisz jzykowych ma sens i konotacj stylistyczn, ktre mona okreli
jako sowietyzmy.
Przekad tego artykuu ukaza si w tygodniku Forum nr 6 (4
10.02.2008) w dziale Spoeczestwo. Bardzo charakterystyczny jest
sam wybr materiau do tumaczenia: artyku problemowy traktujcy
o sytuacji kryminalnej w jednym z regionw Rosji pojawia si w polskim
tygodniku. Autor i tumacz tekstu publicystycznego stawiaj przed sob
rne zadania i cele pragmatyczne. W przekadzie w sposb znaczcy
zmieniaj si reprezentacje triady autorceladresat. Mentalna i spoeczna
aktywno tumacza tekstu publicystycznego przejawia si inaczej ni
pierwszego autora i okrelona jest przez zmian zarwno celu, jak
i adresata. Dla tumacza wane jest nie tylko przekazanie samych danych
238 Zoja Nowoenowa
faktograficznych, ale rwnie podanie oceny przedstawionej informacji
i uzupenienie jej ocen subiektywn. Stosuje on delikatne translacyjne
zabiegi transformacyjne dla realizacji najwaniejszego zadania prze-
kazania sensu, emocji, funkcji i stylu, tzn. zachowania treci pojciowej,
emocjonalno-ekspresyjnej i funkcjonalno-stylistycznej7.
Odmienno pragmatycznych i komunikacyjnych celw autora i tuma-
cza artykuu ujawnia si na poziomie technik przekadowych (na przykad
w analizowanym artykule zmienia si modalno tekstu, pojawiaj si
sygnay obcoci). Podstaw dla tumacza tekstu publicystycznego staje
si opozycja swjobcy, przyciga on uwag czytelnika poprzez prze-
kazanie w tumaczeniu negatywnego elementu obcej rzeczywistoci i ju
w samym tym akcie jest zawarta ocena. W przekadzie tekstu publicy-
stycznego postrzeganym jako akt komunikacji wanym ogniwem staje
si zamawiajcy, gdy jest on inicjatorem aktu tumaczenia. Znaczenie
tej roli szczeglnie podkrela Christiane Nord8. Inicjatora w dyskursie
publicystycznym mona potraktowa do elastycznie (nie tylko jako
konkretnego zamawiajcego redaktora, wydawc, ale rwnie jako
informacyjno-komunikacyjne oczekiwania spoeczestwa przejawiajce
si w formie zamwienia spoecznego). W badanym artykule komponent
oceny, opozycje oni i my i swjobcy przejawiaj si ju w pod-
tytule, ktry nie jest bezporednim tumaczeniem podtytuu rosyjskiej
wersji tekstu. Dla tumacza negatywna ocena jest spraw pierwszorzd-
n, co wyraa bardzo otwarcie: Spoeczestwo, gdzie hulaj bandyci
(, ).
W miejscu tytuu pojawia si Daleki
Dziki Wschd, co w polskim dyskursie publicznym mona nazwa
pewnego rodzaju klisz kulturalno-jzykow. Oprcz tego mamy do
czynienia z inn ni w oryginale typografi tekstu, a co za tym idzie
z graficznym uwypukleniem innej informacji. Tumacz skraca wstp, li-
kwidujc puste klisze jzykowe z konotacj sowieckiej epoki:
, . Wiele klisz przetu-
maczono z wykorzystaniem generalizacji i kompresji: zwizek wyrazo-
wy przeoony zosta jako o najwaniejszym
z priorytetw.

7
A. : . , , . 1988.
s. 195.
8
C. Nord: Text Analysis in Translation. Prze. C. Nord, P. Sparrow. Amsterdam:
Rodopi 1991.
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 239
Podstawow waciwoci tumaczenia kliszy jzykowej jest jej mo-
dyfikacja stylistyczna9, przesunicie rejestru stylistycznego (wysokineu-
tralnyniski) i zmiana statusu funkcjonalno-stylistycznego, pozbawienie
kliszy znamion oficjalnej mowy urzdowej. Prawie wszystkie klisze ana-
lizowanego tekstu, odnoszce si do mowy urzdowej zostaj w tekcie
przekadu zneutralizowane. W przekadzie znikaj konotacje kulturowo-
historyczne zwizane z epok sowieck:
po wyjciu z wizienia, specjalna narada,
wysoko postawieni pracownicy, dla
zwrotu w przekadzie zaproponowano synonimi,
co niweczy terminologiczno wyjciowych zwrotw w oryginale. Neu-
tralno w tonie przekadu osignito rwnie dziki transformacjom
gramatycznym. Wszystkie orzeczenia analityczne przekazano predykatem
jednowyrazowym: postanowi,
kontrolowa. Dla analizowanego tekstu charakterystyczne
jest rwnie przesunicie w rejestrze stylistycznym od wybitnie urz-
dowego specjalistycznego-prawniczego do neutralnego. Jednake dosy
czsto klisze jzykowe znajduj w przekadzie ekwiwalenty pojciowe
i stylistyczne, co wiadczy o midzykulturowej spoecznej i referencyjnej
zbienoci: rodzina patologiczna,
dane osobowe, nieformalni
liderzy, bezpieczestwo narodowe,
bogactwa naturalne,
nielegalny handel, uregulowa prob-
lem, wysoko postawieni pracownicy,
rodowisko naukowe, twarde
prawo, akt oskarenia,
dziaalno ideologiczna, handel
detaliczny, poowy morskie.
Jak wiadomo, czsto trudnoci przekadowych nastrczaj frazeo-
logizmy narodowe i zjawiska precedensowe. Na przykad, zdanie ory-
ginau:
przetumaczono jako zasiane ziarno dao bujne plony. W tumaczeniu
zachowano rejestr stylistyczny frazeologizm biblijny przetumaczo-
no z wykorzystaniem odpowiedniego ekwiwalentu.
A to oznacza, e

9
A. : ., s. 195.
240 Zoja Nowoenowa
miejsce jednego gangstera, ktry trafi za kratki, zajmuje co najmniej
tak samo godny czonek bandyckiej wsplnoty. W tym przypadku
w przekadzie ma miejsce transformacja i konkretyzacja, wyjanienie nie
tylko znaczenia frazeologizmu, ale rwnie caej sytuacji i jej ocena.
Ironiczna transformacja precedensowego ,
na , w przekadzie: Dzieo
Dema yje nawet kilka lat po jego mierci jest cakowicie pozbawiona
kulturalno-historycznych konotacji i ograbia passus z jego ironicznego
zabarwienia, chocia mamy tu do czynienia z tumaczeniem dosownym.
Jednak dla czytelnika informacja pozostaje niedostpna ze wzgldu na
brak samego precedensu w jego kodzie, bazie percepcyjnej.
W zwizku z brakiem odnonych realiw w polskiej rzeczywistoci
i koniecznoci kompresji spoeczno-urzdowej retoryki nienalecej do
zachodniego dyskursu publicystycznego nie przetumaczono nastpuj-
cych klisz jzykowych: , ,
, ,
. Ponadto stylistycznej neutralizacji ulegy potoczno-argono-
we i argonowe klisze: obszczak
kontroluje, (z konkretyzacj pojcia) szefowie
gangu, uczono ich zasad obowizujcych
w rodowisku gangsterw.
Specyficzn nominacj przestpczego argot -
przetumaczono jako siatk przedstawicieli gangu, przez co za-
tracono terminologiczny charakter tych okrele. Precedensowe
oddano jako najlepsze lata przeywa. Jednak, korzystajc
z technik kompensacyjnych, autor dy do zachowania ironicznego za-
barwienia oryginau, wprowadzajc nut ironii w innych ni oryginalne
miejscach: --
( ,
) Jego marzeniem byo zmieni
Komsomolsk w Palermo. Nad przekuciem tych marze w rzeczywisto
w pocie czoa pracuj nastpcy Dema. przetumaczono
nie neutralnie, ale bardziej wyrazicie rozwin skrzyda; podob-
nie pwiatek,
kompani wyrokowcy.
Wan cech analizowanego przekadu jest wykorzystanie technik
kompresji i generalizacji. A prawne
i rzetelne rdo informacji, na ktre powouje si autor, bdce wan
Tekst dziennikarsko-publicystyczny... 241
dla niego instytucj pastwow, w tekcie docelowym staje si jedn
z agencji informacyjnych .
W przekadzie pominito take nazwisko prokuratora generalnego
Czajki, co w znacznym stopniu przyczynio si do zuboenia sfery
faktograficznej artykuu. Moliwe jednak, e tak dokadna informacja jest
zagranicznemu czytelnikowi zbdna.
w tekcie przekadu zmienia si w nielegalny handel drewnem, co moe
by albo bdem tumaczeniowym, albo automatycznym przytoczeniem
polskiej kliszy jzykowej nielegalny handel. Przekad wyraenia
(w jzyku polskim: Tako kaza Dem) rwnie
pozbawiony jest konotacji kulturowo-historycznych, aluzji do epoki
sowieckiej. W jzyku polskim pojawia si tu inny sens i zabarwienie
stylistyczne. Wyraenie Tako kaza moe by odczytywane dwojako:
ludowo-potocznie (stylizacja, ktra we wspczesnym jzyku polskim
jest odbierana jako archaizujca) albo religijnie. Na dodatek tumacz
zamieszcza w nawiasie nawizanie do zjawiska przynalenego zupenie
obcej kulturze (obszczak to w zodziejskim argonie fundusz pomocy
wzajemnej, funkcjonujcy w grupie przestpczej).
Analiza przekadu tekstu publicystycznego
pozwala na wycignicie nastpujcych wnioskw: 1) przekad
powoduje zmian celu pragmatycznego aktu komunikacji; 2) w przeka-
dzie odnotowa mona zmiany zabarwienia stylistycznego segmentw
tekstu, przede wszystkim stylistyczn neutralizacj klisz oficjalno-urz-
dowych, profesjonalnych i argonowych. Usuwa to z tekstu docelowe-
go cae spektrum konotacji spoecznych, kulturowych i historycznych;
3) zauwaalne jest denie do zachowania oglnego tonu wypowiedzi
oryginau, co zmusza tumacza do korzystania z technik kompensacyj-
nych; 4) zaobserwowano stosowanie kompresji, likwidacj zbdnych
elementw, komasowanie leksykalne. W dziaaniach takich mona si
dopatrywa strategii adaptacji tekstu, ktra ma na celu jego przystoso-
wanie do poziomu kompetencji odbiorcy, to znaczy stworzenie takiego
artykuu, ktry czytelnik bdzie mg przyswoi bez pomocy z zewntrz
i ktry speni informacyjne oczekiwania spoeczestwa.
242 Zoja Nowoenowa

- :
( )


- .
() -
, ( --), ,
, - .
,

.

ZOYA NOVOZHENOVA

THE JOURNALISTIC TEXT:


TRANSLATION OF CLICHES AND STOCK PHRASES

Summary

The author considers translation of clichs and stock phrases of the journalistic
style from Russian into Polish. The use of stereotypes (clichs) in the newspaper text
is determined by its stylistic and genre-related features, the character of the commu-
nicative situation (the triad: authorpurposeaddressee) as well as by the socio-cultural
characteristics and needs of society. It is pointed out that the communicative situation
and associated translating strategies affect the choice and stylistic colouring of clichs
and stock phrases in the target text.
JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA

KULTUROWE ASPEKTY PRZEKADU


SLOGANW REKLAMOWYCH
Z JZYKA NIEMIECKIEGO NA JZYK POLSKI

Globalizacja i ujednolicenie rynkw wiatowych, likwidacja barier


prawnych i ekonomicznych daj producentom moliwo poszerzania
krgu odbiorcw dla sprzedawanych towarw przez udostpnianie ich
na rynkach zagranicznych. Koncerny o ugruntowanej pozycji rynkowej
w krajach macierzystych chtnie wyruszaj na podbj obcych rynkw,
wierzc czsto zreszt susznie e ich produkty znajd uznanie
rwnie wrd mieszkacw innych krajw.
Wprowadzaniu nowego produktu na rynek musi towarzyszy
odpowiednia kampania reklamowa. Jeli ma to by rynek obcy,
odpowiednia oznacza tyle, co dostosowana do potrzeb i gustw
zagranicznych odbiorcw. Bardzo czsto te potrzeby i gusty rni
si od upodoba odbiorcw w kraju wyjciowym, co jest efektem
innych uwarunkowa kulturowych, spoecznych i politycznych. Z tego
wzgldu trudno jest mwi o ujednolicaniu dziaalnoci promocyjnej
danego przedsibiorstwa czy koncernu dziaajcego na terenie rnych
krajw, a szanse prowadzenia jednolitej kampanii reklamowej w wielu
krajach s niewielkie i z pewnoci nie bd przynosiy podanych
efektw. Promocja produktu za granic wymaga zatem uwzgldnienia
rnic kulturowych i jzykowych oraz caego ta spoeczno-poli-
tycznego towarzyszcego reklamie. Konieczno ta jest szczeglnie
dobrze widoczna w przykadach sloganw reklamujcych produkty
pochodzenia zagranicznego.
Ze wzgldu na swoj rol i funkcj slogan reklamowy jest cen-
tralnym elementem reklamy. Pierwotnie peni on rol przekanika
informacji o nowym produkcie, jest rodzajem formuy wyjaniajcej
dziaanie w formie apelu lub artu jzykowego. Z czasem moe
przyj funkcje magicznie powtarzanego zaklcia, nowego porzekada
244 Joanna Krzemiska-Krzywda
czy prawdy yciowej . Slogany powinny w kilku sowach zawrze
1

istot tego, co maj promowa, powinny ksztatowa pozytywne na-


stawienie do produktu, powinny by krtkie, atwe do zapamitania
i powtrzenia. le skonstruowany slogan moe mie negatywne skutki
dla caej kampanii reklamowej wprowadzajcej produkt na rynek.
Tymczasem planowanie strategii reklamowania produktu zagranicz-
nego czsto odbywa si w cieniu kampanii, jaka towarzyszy produktowi
na rynku macierzystym. Polskie slogany reklamowe powstaj w opar-
ciu o slogan zagraniczny, czsto stanowic zwyczajnie jego mniej lub
bardziej udane tumaczenie. Oczywicie, bywaj sytuacje, w ktrych
tumaczenie dosowne lub polegajce na niewielkich transformacjach
gramatycznych uwzgldniajcych specyfik jzyka docelowego okazuje
si udane. Za takie przypadki mona uzna slogan reklamowy BMW
Freude am Fahren przetumaczony jako rado z jazdy, hasa re-
klamujcego cukierki czekoladowe Riesen krftig schokoladig,
po polsku mocno czekoladowy, czy haso produktu Nivea Diamond
Gloss Schnheit ist ein Strahlen przetumaczonego na polski jako
pikno to blask. W przypadku tego ostatniego hasa naley jednak
podkreli jego dostosowanie do specyfiki polskiego jzyka reklamy,
w ktrym rzadko uywa si typowych konstrukcji orzeczeniowych, zast-
pujc je elips. O tumaczenie dosowne, polegajce na niewielkich tylko
transformacjach, ocieraj si rwnie takie polskie slogany jak Ty te
jeste kim wyjtkowym tumaczenie niemieckiego Weil du etwas
Besonderes bist! reklamujcego cukierki Werthers orginal, czy slogan
Audi Fortschritt durch Technik przetumaczonego troch niedokadnie
jako Przewaga dziki technice.
Przytoczone przykady stanowi jednak zaledwie margines caej
midzynarodowej dziaalnoci reklamowej. W wikszoci przypadkw
jzyk i kultura stanowi w przypadku sloganw barier niezwykle trudn
do pokonania. Nierespektowanie odmiennoci kulturowej prowadzi do
powstawania hase nacechowanych obcoci, trudnych do zaakceptowa-
nia, bd po prostu zawierajcych niezrcznoci stylistyczne, a nawet
bdy jzykowe. Bardzo wiele przykadw takich sloganw mona byo
znale w Polsce szczeglnie w latach dziewidziesitych minionego
stulecia. Wymieni mona chociaby cakiem przekonywujce (cytat
z reklamy proszku Omo), zamiast cakiem przekonujce lub cakiem
1
J. Bralczyk: Jzyk na sprzeda. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne
2004, s. 124.
Kulturowe aspekty przekadu... 245
przekonywajce, czy osawione To wie si, co si ma bdce tuma-
czeniem niemale legendarnego sloganu Da wei man, was man hat
reklamujcego proszek do prania Persil. Pomijajc ju to, e polska
wersja nie zawiera charakterystycznej gry sownej opartej na polisemii
sowa wei, to jest ona kalk syntaktyczn z jzyka niemieckiego,
konstrukcj z pogranicza bdu jzykowego. Jest zatem przykadem nie
tylko niedotumaczenia, ale wrcz tumaczenia bdnego.
Przez pierwsze lata funkcjonowania reklamy zachodniej w polskich
mediach mielimy do czynienia z zagranicznymi filmami reklamowymi,
w ktrych slogany tumaczone byy prawie dosownie, z lekcewaeniem
polskiej odmiennoci kulturowej, w ktrych polski widz by traktowany
tak samo jak amerykaski czy niemiecki. Tak oto powstay takie obce
kulturowo sformuowania jak Kochamy Ci, Barbie! czy legendarne
ju, bdce obiektem kpin telewidzw: Zawsze czysto, zawsze sucho,
zawsze pewnie. Takie wpadki jzykowo-kulturowe wynikay z naiwnej
wiary, e haso, ktre sprawdzio si w realiach jednego kraju sprawdzi
si rwnie w drugim2.
Odmienno kulturowa dwch narodw moe mie na tyle istotne
znaczenie w przypadku tumaczenia sloganw reklamowych, e aktua-
lizuje pytanie, czy haso w ogle naley tumaczy, czy te pokusi si
o uoenie zupenie nowego, pozostawi obraz bez tekstu, np. z sam
nazw marki, albo te pozostawi tekst w jzyku oryginau. Ta ostat-
nia moliwo istnieje jednak w przypadku tych reklam, w ktrych
dominujc rol odgrywaj elementy wizualne i dodatkowo jest ona
obwarowana pewnymi zastrzeeniami. Po pierwsze, pozostawienie hasa
w jzyku wyjciowym wie si z ryzykiem niezrozumienia bd bdnej
interpretacji. Taka sytuacja miaa miejsce w przypadku kampanii sieci
Douglas. Haso come in and find out byo wprawdzie dla Niemcw
mie dla ucha, jednake z przeprowadzonych ankiet wynikao, e wik-
szo z nich, z powodu niewystarczajcej znajomoci jzyka angielskiego,
zinterpretowaa ten tekst jako: przyjd i znajd wyjcie/drog wyjcia.
Po drugie, przed podjciem takiej decyzji potrzebna jest wiedza dotycz-
ca skojarze i reakcji wywoywanych w danej spoecznoci przez jzyk
oryginalny reklamy. W tym sensie dzi za prestiowy i powszechnie ak-
ceptowany uwaa si jzyk angielski. Okazuje si te, e np. Brytyjczycy
zaakceptowali francuskojzyczne reklamy kosmetykw, gdy Francja

2
Por. K. Nazarewicz: Dyktatorzy gustw. Wprost 1992, nr 14, s. 48.
246 Joanna Krzemiska-Krzywda
jest postrzegana jako symbol elegancji i pikna oraz niemieckojzyczne
slogany reklamujce mark Audi, gdy Niemcy syn z dobrej jakoci
samochodw i oglnej solidnoci3. Mona by si rwnie zastanawia, jak
Polacy odbieraj reklamy w jzykach obcych. Wiadomo, e powszechnie
zrozumiay jest slogan merci, e jeste tu tumaczenie niemieckiego
merci, dass es dich gibt. W Polsce funkcjonuj rwnie reklamy w
jzyku angielskim, takie jak slogan sieci restauracji McDonalds Im
loving it, linii lotniczych Lufthansa Theres no better way to fly, te-
lefonw firmy Nokia Connecting people, czy piwa Redds Be free.
Z drugiej strony przetumaczono slogan firmy Schwarzkopf Professional
haircare for you jako Profesjonalna pielgnacja wosw dla Ciebie a w
Niemczech przetumaczono na jzyk niemiecki wspomniane Im loving
it! jako Ich liebe es! Mona si zastanowi, jak Polacy zareagowaliby
np. na reklam niemieckich samochodw w jzyku niemieckim i czy
byaby to reakcja rwnie entuzjastyczna jak Brytyjczykw. W kadym
razie naley pamita, e angielskojzyczny slogan na polskim rynku
nie tylko amie ustaw o ochronie jzyka, ale jest niezrozumiay dla
czci odbiorcw.
Kiedy jednak zapada decyzja o tumaczeniu, kierujc si sugesti
Mary Snell-Hornby, moemy wybra jedn z nastpujcych strategii:
reklama eksportowa: podobne pozytywne skojarzenia kultury
tekstu wyjciowego umoliwiaj dopasowanie uzupeniajcego tekstu
w jzyku docelowym,
tumaczenie bezporednie: tumaczenie nieuwzgldniajce ewentu-
alnych rnic kulturowych, np. w reklamach wyrobw technicznych,
adaptacja: pozostawienie obrazu bez zmian i bazowanie na mo-
liwych zmianach tekstu wyjciowego,
rewizja: pozostawienie obrazu bez zmian i przypisanie mu ca-
kiem nowego tekstu, przy respektowaniu zwizku elementu wizualnego
i werbalnego4.
Bez wzgldu na przyjt strategi naley pamita o tym, e slogan
reklamowy jest idealnym przykadem sytuacji, w ktrej tumaczy si

3
K. Wnuk: Slogany reklamowe na zajciach z translacji w NKJO (Sekcja niemiecka).
W: Materiay Midzynarodowej Konferencji Edukacyjnej Przez jzyki obce do sukcesu.
Ustro 2007, s. 243. Dostpny pod adresem: <http://spnjo.polsl.pl/konferencja/materia-
ly/referaty/caly_zeszyt.pdf>.
4
M. Snell-Hornby: Handbuch der Translation. Tbingen: Stauffenburg 1999,
s. 239.
Kulturowe aspekty przekadu... 247
treci kognitywne, koncepty, a jednostk tumaczenia jest cay slogan,
nie poszczeglne jego elementy5. Koncept naley tu jednak rozumie
bardzo szeroko, wraz z caym jego kontekstem kulturowym.
Jakie konsekwencje moe mie nieprzestrzeganie powyszej zasady
pokazuje przykad hasa reklamowego sieci sklepw Media Markt Ich
bin doch nicht bld! i jego polskiego odpowiednika. W Polsce kampania
reklamowa sieci przebiegaa pod hasem Nie dla idiotw! Dosowne
tumaczenie sloganu niemieckiego na jzyk polski nie byoby oczywi-
cie dopuszczalne ze wzgldu na dwa warianty: Przecie nie jestem
gupi/Przecie nie jestem gupia, z ktrych kady wprowadzaby
pewne ograniczenie krgu odbiorcw. Zdecydowano si wic na daleko
idc parafraz niemieckiego sloganu. Polski slogan by inspirowany
sloganem niemieckim, o czym wiadczy podobiestwo znaczeniowe
wyrazw bld i idiota, przy ich oczywistych rnicach w konota-
cji. Niemiecka wersja brzmi jednak jak cz czyjego wewntrznego
monologu a moe dialogu ze znajomym: Nie jestem gupi, wic robi
zakupy w Media Markt, umiem wykorzysta okazj, dokona dobrego
wyboru itd.. Polski slogan z pewnoci nie brzmi jak fragment mono-
logu wewntrznego; haso to prowokuje, a nawet drani odbiorc, gdy
publicznie uyto sowa obraliwego. Rzeczownik idiota jest potocznie
uywany jako inwektywa i ma silny wydwik pejoratywny. Polskie haso
jest te bardziej przewrotne, jest jakby odwrceniem hasa niemieckiego:
Kto robi zakupy w Media Markt, nie jest idiot, i idc dalej: kto nie
robi tu zakupw jest idiot, lub jeszcze dalej: Do tego sklepu nie
wpuszczaj idiotw, wic jeli tu przyszede i Ci wpucili, to znaczy,
e nie jeste idiot. Wyranie widoczna jest tu zmiana optyki w stosunku
do hasa niemieckiego: z motywacji pozytywnej na negatywn. Strategia
transferowania tego sloganu bya po czci wymuszona wzgldami gra-
matycznymi, ktre nie pozwoliy na zastosowanie bardziej dosownego
tumaczenia, lecz z oryginau zosta zachowany wycznie gwny motyw
treciowy, czyli odniesienie do intelektu konsumenta, a zmieniony zosta
wydwik hasa. W porwnaniu z oryginaem charakteryzuje si ono
pewnym przewartociowaniem i stanowi jego interpretacj.
Polski slogan reklamowy sieci Media Markt nie przypad konsu-
mentom do gustu, o czym wiadcz dyskusje prowadzone na licznych
forach internetowych. Jest rwnie krytykowany za propagowanie
5
J. Kubaszczyk: Kognition und bersetzen. ber das bersetzen von Konzepten.
Glottodidactica 1999, XXVII, s. 80.
248 Joanna Krzemiska-Krzywda
ideau czowieka wiecznie nienasyconego, biegajcego od promocji do
promocji i przyczynianie si do oglnej mapizacji spoeczestwa.
Haso stao si nawet obiektem zainteresowania Urzdu Ochrony Kon-
kurencji i Konsumentw, ktry uzna jednak, e nie narusza ono dobrych
obyczajw.
Podobna sytuacja miaa miejsce w przypadku sloganu reklamowego
sieci Saturn. Niemieckie kalamburowe Geiz ist geil zostao prze-
niesione na grunt polski jako er dla skner. Dosowne tumaczenie
hasa nastrcza trudnoci ze wzgldu na przymiotnik geil. Jest to
wyraz zaczerpnity z gwary modzieowej, uywany do okrelania
czego, co bardzo si podoba, wzbudza pozytywne emocje, czsto
o zabarwieniu erotycznym. I takie wanie, wedug sloganu niemie-
ckiego, jest skpstwo bo Geiz to skpstwo wanie. Slogan ten
po raz pierwszy pojawi si w Niemczech w roku 2003 jednoczenie
w rnych mediach. Nie zosta odebrany jako szczeglnie oryginalny
czy zabawny, jednak przyku uwag i wywoa oywion dyskusj.
Zdaniem niektrych haso Geiz ist geil odzwierciedlao panujcy
wwczas duch czasu i rynkow tendencj postrzegania konkurencyjno-
ci wycznie przez pryzmat niskiej ceny. Zgodnie z takim podejciem
takie cechy produktu jak jako, ywotno, funkcjonalno czy koszty
produkcji lub usugi posprzedane nie odgrywaj adnej roli. Ukuto
nawet wyraenie Geiz-ist-geil-Ware okrelajce takie wanie tanie,
zej jakoci produkty. Zdaniem niektrych haso to skrywa mentalno
spoeczestwa, okrelon analogicznie mianem Geiz-ist-geil-Men-
talitt, charakteryzujc si przesadn oszczdnoci, skutkujc
wycigiem cenowym wytwrcw i sprzedawcw, agresywn polityk
rynkow, cenami dumpingowymi i mordercz konkurencj. Na ta-
kiej postawie spoecznej cierpi caa niemiecka gospodarka osabiona
przez przesadn oszczdno, a gwnymi poszkodowanymi s mae
i rednie punkty handlowe. Trend do kupowania moliwie najtaniej
bez wzgldu na jako, wywar te ogromn presj na producentw
i hurtownikw, ktrzy czuli si zobligowani do udziau w wycigu.
Aby wyj naprzeciw nowym oczekiwaniom klientw, przecigali si
oni w obnikach cen, a co za tym idzie zmuszeni byli do obniania
kosztw produkcji i w konsekwencji jakoci.
Z powodu tego hasa firma Saturn staa si w Niemczech obiektem
krytyki, gwnie ze strony kocioa katolickiego, ktry zarzuci jej propa-
gowanie skpstwa jako zalety, podczas gdy jest ono jednym z siedmiu
Kulturowe aspekty przekadu... 249
grzechw gwnych. Koci rozpocz wwczas kontrkampani, ktrej przy-
wiecao haso Geiz ist gottlos skpstwo jest niegodziwe/bezbone.
Kampania reklamowa firmy Satrun z wykorzystaniem hasa Geiz ist
geil zakoczya si w maju 2007 roku. Oficjalnie jako gwn przyczyn
podano zmian orientacji klientw, dla ktrych liczy si teraz nie tylko
cena, ale przede wszystkim jako. Spoeczestwo niemieckie nie musi
ju zaciska pasa, moe pozwoli sobie na lepszej jakoci produkty za
wysz cen, slogan nie odzwierciedla ju zatem oglnego denia, gdy
denie to po prostu si zmienio6. Nowy slogan reklamowy firmy Satrun
brzmi: Wir lieben Technik. Wir hassen teuer.
Podobna bya historia austriackiej wersji sloganu, w ktrej zamienio-
no Geiz na sterreich uzyskujc tym samym haso sterreich ist
geil. Wywoao to powszechne oburzenie. Po pierwsze dlatego, e napis
pojawi si na rysunku przedstawiajcym posta trzymajc transparent
z tym wanie napisem i zosta odebrany jako aluzja do podpisania
w 1955 roku Traktatu pastwowego w sprawie odbudowy niezawisej
demokratycznej Austrii, po drugie dlatego, e sprowadza Austri do roli
obiektu seksualnego. Haso sterreich ist geil szybko wycofano, do
tej pory jednak funkcjonuje w Austrii slogan Geiz ist geil.
Polski slogan er dla skner rwnie nie spotka si z pozytywnym
przyjciem, niemniej powody braku jego akceptacji byy nieco inne.
Polacy poczuli si bowiem dotknici przyrwnaniem ich do skner,
wzmocnionym dodatkowo reklam, w ktrej do klientw zwracano si
Sknero! O takiej recepcji wiadcz liczne wypowiedzi Internautw, jak
choby nastpujca, autorstwa wacicieli jednego ze sklepw interneto-
wych ze sprztem elektronicznym:
Drodzy Klienci,
informujemy, e haso er dla skner nie ma nic wsplnego z naszym sklepem.
Osoby, ktre cz ofert hipermarketu reklamowan szeroko w radio i telewizji
z naszym sklepem, proszone s o zapoznanie si z naszym asortymentem na naszej
stronie internetowej.
Chcielibymy take podkreli, e er dla skner jest hasem skrajnie niedopaso-
wanym do sposobu dziaania naszej firmy. Zgodnie ze sownikiem jzyka polskiego
poszczeglne frazy oznaczaj: er poywienie zdobywane przez zwierzta, sknera
czowiek skpy, chciwy.
My uwaamy naszych klientw za ludzi oszczdnych. Dlatego te dbamy o niskie
ceny i biec dostpno towaru. Nasz Klient nie jest skner, ktra przychodzi na

6
A. Waldermann: Geiz war geil. Der Spiegel z dn. 29.05.2007. Dostpny pod
adresem: <http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,485489,00.html>.
250 Joanna Krzemiska-Krzywda
er. Jest osob zainteresowan nowoczesnym sposobem kupowania oraz towarami
najwyszej jakoci7.

W podobnym lub nieco ostrzejszym tonie utrzymane s liczne wypo-


wiedzi na forach dyskusyjnych. Wynika z nich jasno, e polscy odbiorcy
poczuli si uraeni z powodu nazwania ich sknerami. Polacy s skonni
przypisywa sobie wiele cech, uznawanych za przywary narodowe, lecz
z pewnoci nie ma wrd nich skpstwa, nie ma wrd nas przyzwole-
nia na sknerstwo. Sknera kojarzy si z kim, kto jest nietowarzyski, kto
ciua pienidze tylko po to, eby delektowa si sam wiadomoci ich
posiadania, nie chce jednak ich wydawa. Autorzy polskiego sloganu albo
nie znali tej konotacji wyrazu sknera, albo moe znali j, ale celowo
jej nie respektowali, chcc osign efekt podobny do sloganu Nie dla
idiotw! czyli prowokowa i wbi si w wiadomo konsumentw
za pomoc skojarze negatywnych.
Hasa reklamowe firm Media Markt i Saturn zamykaj list sloga-
nw reklamowych tumacze z jzyka niemieckiego, ktre wywoay
w spoeczestwie nieprzewidziane reakcje. Na szczcie istnieje rw-
nie grupa sloganw przetumaczonych z uwzgldnieniem odmiennoci
kulturowej i jzykowej. W tej grupie hase mona umiejscowi na
przykad Co Knorr to Knorr stanowicy polsk wersj hasa Essen
gut, alles gut. Wersja niemiecka to parafraza przysowia Ende gut,
alles gut wszystko dobre, co si dobrze koczy. Podobiestwo
fonetyczne wyrazw Ende i Essen pozwolio na przeksztacenie
znanego przysowia i fonetyczn gr z odbiorc. Haso polskie rwnie
powstao na bazie pewnej utartej w jzyku polskim konstrukcji. Spjnik
co z odpowiadajc mu partyku to czy wyraenia o identycznej
postaci, komunikuje, e przedmiot lub sytuacja, o ktrych mowa, ma
zrozumia przewag nad innymi obiektami tej samej kategorii i e nie
naley go lekceway. Nadawca komunikatu reklamowego gra z odbiorc,
milczco zakadajc, e marka Knorr jest mu dobrze znana i e nie
musi mu wyjania, jaki rodzaj korzyci odniesie, kupujc reklamowany
produkt. Haso brzmi naturalnie i mimo e marka jest obca, to odbiorca
ma wraenie, e ju od dawna jest z ni zaznajomiony.
Znajomoci realiw pewnego wycinka polskiej rzeczywistoci go-
spodarczej wykazali si rwnie twrcy hasa reklamujcego market

7
er dla skner? Dostpny pod adresem: <http://www.medialider.pl/aktualnosci/zer-
dla-skner,190>.
Kulturowe aspekty przekadu... 251
budowlany Praktiker. Brzmi ono Mieszkasz lepiej i nie ma nic wspl-
nego ze niemieckim Hier spricht der Preis, ktre wystpuje w kampanii
reklamowej Praktikera w Niemczech. Zgodnie ze sloganem niemieckim
najwaniejsz zalet zakupw w sklepach tej sieci s niskie ceny pro-
duktw, podczas gdy polski slogan akcentuje podwyszenie komfortu
ycia, mieszkania. Autor sloganu wykaza si znajomoci realiw rynku
produktw budowlanych w Polsce i nie stara si skusi potencjalnych
nabywcw nisk cen, gdy najprawdopodobniej pamita, e tak stra-
tegi stosuje inna sie marketw budowlanych, Castorama, ktrej haso
reklamowe brzmi Nikomu nie pozwolimy pobi naszych cen.
Umiejtnie dobran pod wzgldem kulturowym strategi reklamy zasto-
sowali rwnie twrcy polskiego sloganu Deutsche Banku promujcego si
w Niemczech hasem Leistung aus Leidenschaft. Niemieckie wyraenie
oznacza dosownie: wydajno przez pasj. Wejciu Deutsche Banku
na polski rynek usug w tym sektorze towarzyszy haso Silny partner
w Polsce. Nie jest ono oczywicie wynikiem dosownego tumaczenia.
Zostao stworzone zupenie od nowa i odwouje si do polskiego krgu
skojarze i polskich wyobrae o Niemcach, zwaszcza jako partnerach
w interesach. Niemieccy partnerzy biznesowi s w powszechnej opinii
Polakw silni, solidni i uczciwi, a wic mona na nich polega i taki
wanie jest wedug polskiej reklamy Deutsche Bank. Jej autor by
wiadom, e Polacy maj pewne wyobraenie o Niemcach i e wejcie
na polski rynek banku niemieckiego, ktry do tego nosi nazw Deutsche
Bank, co rozumiej chyba wszyscy odbiorcy, wymaga odwoania si do
pozytywnych stereotypw Niemca.
Podobne odwoanie znajdujemy w polskim hale reklamowym samo-
chodu marki Seat. Przypomnijmy, e ta hiszpaska fabryka samochodw
zostaa wykupiona przez niemiecki koncern Volkswagen, ktry zachowa
znak towarowy Seata. Wiele sloganw reklamowych tej marki oryginal-
nie w jzyku niemieckim nawizywao wanie do pierwiastka hiszpa-
skiego i do pozytywnych skojarze odbiorcy niemieckiego z Hiszpani
i Hiszpanami, np. Das spanische Kraftpaket, Typisch spanisch, Auto
Emocin lub do innych cech powszechnie przypisywanych Hiszpanom,
takich jak ognisty temperament i nieokieznana energia: Temperament
auf 4 Rdern, ungezhmter Geist, Irgendwann besitzt er dich, geboren
aus Begeisterung. Autorzy polskiego sloganu uzupenili nawizanie do
skojarze z cechami hiszpaskimi o nawizanie do cech przypisywanych
Niemcom, podkrelajc, e samochody tej marki cechuje jeszcze co
252 Joanna Krzemiska-Krzywda
niemieckiego, a mianowicie precyzja wykonania. Tym samym wykazali
si znajomoci szczeglnego upodobania Polakw do niemieckich sa-
mochodw i umiejtnie wykorzystali w polskim sloganie reklamowym
to, e Seat, wprawdzie hiszpaski, jest jednak w sumie niemiecki, bo fa-
bryk wykupi niemiecki koncern. Do tego wanie nawizuje wyraenie:
niemiecka precyzja, hiszpaski temperament, wskazujce na poczenie
dwch si i tym samym trafiajce w gusta motoryzacyjne Polakw.
Za szczeglnie udane, respektujce odmienn rzeczywisto jzykow
i kulturow, naley uzna te slogany reklamowe, w ktrych tumacz bd
copywriter nie poprzesta na tumaczeniu sloganu, lecz pokusi si take
o stworzenie nowego oryginalnego tekstu reklamowego, dowcipnego,
opartego na rymie lub polisemii wyrazw. Jeli jednak dobrze si przyj-
rze takim hasom, mona doj do wniosku, e ich sia tkwi nie tylko
w zabawnej grze sownej, ale przede wszystkim w roztaczanym wraeniu
naturalnoci, w odczuciu, e powstay one w sposb niewymuszony,
pasuj do naszego jzyka i do naszego sposobu mylenia o wiecie. Nie
wywouj one wraenia odmiennoci i obcoci, nie sugeruj, e oto jaki
intruz, tzn. obcy producent chce koniecznie narzuci nam swj produkt.
Wydaje si, e takie naturalne hasa, a w zwizku z tym i sam mark
i jej produkty, atwiej nam zaakceptowa. Przykadem takiego sloganu jest
tumaczenie reklamy niemieckiej sieci sklepw obuwniczych Deichmann
gutes Geschft, ktre po polsku brzmi dobrze wychodzisz. Orygina
oznacza tyle co dobry interes lub po prostu dobry sklep, haso bazuje
zatem na polisemii zwizku wyrazowego. Baz polskiego sloganu by
frazeologizm dobrze na czym wyj oznaczajcy odnie sukces,
korzy w jakiej dziedzinie, zyska dziki czemu. Jednoczenie,
rozumiane dosownie jako czynno wychodzenia ze sklepu, haso to
moe kojarzy si z obuwiem. Nadawca gra tu z odbiorc; ostatecznie
slogan orzeka, tak jak i slogan niemiecki, e zakupy w tym sklepie to
dobry interes. Tym samym przetumaczono zarwno koncept, jak i gr
sw cho ta wydaje si nieprzetumaczalna. Za szczeglnie udany
naley uzna rwnie polski slogan firmy Dr. Oetker Przepis na sukces.
Marka Dr. Oetker istnieje na rynku niemieckim od koca XIX wieku i od
tamtej pory firma stosowaa rne hasa reklamowe, takie jak Ein kluger
Kopf nimmt Oetker, Ein heller Kopf verwendet stets Dr. Oetkers
Back-Pulver, Mach wie es Frau Renate tut, mach es mit Oetker gut,
Zufriedene Mienen danken es Ihnen! Gut wie selbstgemacht, Fr
alle, die mit Liebe backen czy Backen macht Freude. Polski slogan
Kulturowe aspekty przekadu... 253
Przepis na sukces nawizuje najprawdopodobniej do dwch najbardziej
znanych sloganw tej marki: Man nehme: Dr. Oetker oraz Qualitt
ist das beste Rezept. Fraza man nehme Dr. Oetker nawizuje do
pierwszego zdania w starych przepisach kulinarnych i dosownie znaczy
po prostu: naley wzi. Drugi slogan mona przetumaczy dosownie
jako: jako jest najlepszym przepisem. Polski slogan Dra Oetkera
towarzyszcy reklamie ciasta w proszku opiera si na polisemii wyrazu
przepis, ktry moe oznacza sposb na osignicie czego lub wanie
przepis kulinarny. Sukces jest do mocnym sowem, krtkim, prostym,
zapadajcym w pami.
Rwnie pozytywnie naley oceni tumaczenie sloganu Entdeck
den Spa in Toffifee, czyli dosownie odkryj zabaw w Toffifee,
jako zabawa tkwi w Toffifee! Bezdwiczno i zbitka spgoskowa
w sowie tkwi moe wprawdzie dawa wraenie, e rym jest nieco
wymuszony, jednak w oglnym rozrachunku haso naley uzna za do
oryginalne i przykuwajce uwag. Podobnie w tumaczeniu sloganu re-
klamujcego preparat wzmacniajcy serce i ukad krenia Doppelherz:
niemieckie Die Kraft der zwei Herzen w wariancie polskim zestawiono
z nazw produktu, otrzymujc rym Doppelherz. Energia dwch serc.
Z wyjtkiem samej nazwy produktu nic tu nie wskazuje na obce po-
chodzenie specyfiku, gdy rym brzmi bardzo naturalnie, zdecydowanie
nie tworzy wraenia obcoci i sztucznoci. Za udane naley take uzna
haso promujce cukierki Mamba. W skierowanej do najmodszego od-
biorcy niemieckiej reklamie tego produktu pojawia si gra sowna: Alle
mampfen Mamba. Mamfred auch, ktra jest obecna rwnie w wersji
polskiej: Wszyscy maj mamb mam i ja. Wypowied naladuje
jzyk dziecicy, a jednoczenie jest oparte na podobnym brzmieniu sw
mamba i mam, przez co bliskie kulturowo odbiorcy polskiemu.
Regularn transformacj jzykowo-kulturow mona zaobserwowa
w przypadku grupy hase, w ktrych w niemieckim oryginale pojawia
si zaimek Sie. Ta niemiecka forma grzecznociowa zamieniana jest
w tumaczeniach na formuy drugiej osoby liczby pojedynczej. Dzieje
si tak po pierwsze dlatego, e dosowne tumaczenie musiaoby brzmie
Pan, Pani albo Pastwo, co mogoby ogranicza krg odbiorcw,
a po drugie, odbiorca polski przyzwyczajony jest do zwrotw per Ty
w reklamie jest to specyfika polskiego jzyka reklamy. Rnic t
dostrzegli twrcy hasa reklamowego Es gibt nichts Besseres fr Ihre
Zhne, ktre przetumaczono jako nie ma nic lepszego dla Twoich
254 Joanna Krzemiska-Krzywda
zbw. Bardzo zreszt susznie, mona sobie bowiem wyobrazi tu-
maczenie dosowne: Nie ma nic lepszego dla Pastwa zbw, ktre
po pierwsze, zawieraoby nieco komiczny bd stylistyczny, po dru-
gie, stworzyoby efekt obcoci. Podobna transformacja miaa miejsce
w przypadku sloganu reklamowego samochodu marki Opel Astra: Trauen
Sie Ihren Augen przetumaczonego jako Uwierz swoim oczom czy
sloganu koncernu Dekra Unser Wissen fr Ihre Zukunft, ktre zostao
przeoone jako Nasza wiedza dla Waszej przyszoci.
Pozostaje jeszcze zwrci uwag na grup sloganw nie tumaczonych
poprzez czciow transformacj treci i formy. Dotyczy to przede wszyst-
kim reklam sodyczy i rodkw czyszczcych, zawierajcych nawizanie
do powszechnie znanych i akceptowanych w reklamach wartoci, takich
jak dobry smak, przyjemno, czysto, zdrowie itd. Przykadem takie-
go hasa moe by tumaczenie sloganu czekolady Milka. Niemieckie
Die zarteste Versuchung, seit es Schokolade gibt to w polskiej wersji
jedynie: Milka. Najdelikatniejsza przyjemno. Polski slogan zawiera
rwnie pewne przesunicie niemieckie Versuchung to przecie
pokusa, nie przyjemno. Polski slogan jest co prawda lakoniczny, ale
te bardziej oglny, tzn. mona by go dopasowa do wielu produktw.
Charakteryzuje go zwarto strukturalna, ale z drugiej strony obfito
znaczenia. Zestawienie nazwy Milka z opisem pewnego doznania moe
by te odbierane jako sugestia, e niekoniecznie chodzi o przyjemno
zwizan z jedzeniem. Niemiecki slogan jest duszy i zawiera konkret-
n informacj, o jaki produkt chodzi. Podobn strategi zastosowano
w przypadku hasa reklamowego elkw Haribo, ktre po niemiecku
brzmi Haribo macht Kinder froh und Erwachsene ebenso a po polsku
Haribo. Smak radoci. Slogan niemiecki ma posta caego zdania,
w dodatku z rymem. Nazwa produktu jest tu integraln czci zdania
i peni w nim funkcj podmiotu. W polskim sloganie nazwa produktu
nie jest cile zwizana ze sloganem. Samo haso ma jedynie posta
przydawki dopeniaczowej. W tumaczeniu zrezygnowano z konstrukcji
zdaniowej, zachowano natomiast nawizanie do sowa froh rados-
ny. Podobnie zreszt jak w przypadku Milki, polska reklama Haribo
jest oglniejsza od niemieckiego pierwowzoru i waciwie mona by j
dopasowa do jakiegokolwiek innego produktu z kategorii sodycze.
Z pewn strat w tumaczeniu mamy do czynienia w przypadku
sloganu wafli Knoppers reklamowanych w Niemczech jako przekska
w porze drugiego niadania. Niemiecki slogan tego produktu, Morgens
Kulturowe aspekty przekadu... 255
halb zehn in Deutschland, sugeruje wanie por drugiego niadania.
W reklamie haso to pojawia si jako komentarz do krtkiego filmu,
w ktrym rni ludzie w rnych miejscach w Niemczech o godzinie
9.30 sigaj po wafle Knoppers. Reklama odwouje si zatem do jakiej
typowej dla danego narodu sytuacji, zwyczaju, nawizuje do pewnego
wzorca. Tymczasem polskie haso Dzie naley do Ciebie takiego
odwoania nie zawiera. Troch to dziwi, bo z pewnoci Polacy rw-
nie o podobnej porze spoywaj drugie niadanie i by moe reklama
mogaby nawizywa do tego zwyczaju. Polskie haso nie jest ju zatem
tak mocno uwarunkowane kulturowo, brzmi w dodatku bardziej oglnie
i mogoby by hasem reklamowym jakiegokolwiek innego produktu,
niekoniecznie nawet spoywczego.
Niejako przeciwn strategi, polegajc na dodatkowym wyjanieniu
realiw opisywanych przez haso reklamowe zastosowano w sloganie
reklamujcym kaw Jacobs Krnung Balance. Niemiecke Finde Balance.
Mit Jacobs Krnung Balance w polskiej wersji reklamy brzmi Jacobs
Balance. Pena przyjemno picia kawy kiedy tylko chcesz. W nie-
mieckim sloganie wykorzystano zwrot Balance finden, ktry mona
przetumaczy jako znale rwnowag. Haso reklamuje kaw, w kt-
rej zawarto kofeiny jest o poow mniejsza ni w innych produktach
tego rodzaju, i cho tej informacji nie ma w samym sloganie, pojawia
si ona w reklamie jako uzupenienie. Sugeruje si zatem potencjalnym
kupcom, e picie tej kawy pozwala osign rwnowag pomidzy
przyjt dawk kofeiny a efektem, jaki wywouje ona w organizmie.
W jzyku polskim nie ma oczywicie sowa Balance i w zwizku z tym
nie mona byo w tumaczeniu posuy si fraz nawizujc do nazwy
produktu. Struktura i tre polskiego hasa reklamowego podyktowane
byy chci wyjanienia konsumentowi korzyci pyncych z picia wanie
tej kawy: przyjemno nie obarczona adnym ryzykiem w zwizku
z czym mona t kaw pi o dowolnej porze. W porwnaniu ze sloga-
nem niemieckim polskie haso wydaje si nieco przegadane, tak jakby
polski odbiorca potrzebowa dodatkowych informacji, o jakie korzyci
chodzi w przypadku tego produktu. Tym samym polski slogan jest mniej
oryginalny, wicej wyjania, a mniej bawi.
Podobnie naley oceni tumaczenie sloganu reklamowego banku Raif-
feisen. W jzyku niemieckim haso to brzmi Wir machen den Weg frei.
Zwrot den Weg frei machen, ktry jest jego baz, oznacza torowa
komu drog. W Polsce ten sam bank reklamuje si jako Bank ludzi
256 Joanna Krzemiska-Krzywda
przedsibiorczych. Polski slogan w aden sposb nie nawizuje zatem
do sloganu niemieckiego, co jednak ma pewne uzasadnienie w realiach
gospodarczych obu krajw. Marka Raiffeisen jest w Niemczech bardzo
dobrze znana, w Polsce pojawia si stosunkowo niedawno, a filie ban-
ku spotka mona jedynie w niektrych miastach. W zwizku z tym
zaistniaa konieczno umieszczenia dodatkowej informacji, e chodzi
tu o bank. I jest to w peni uzasadnione, gdy samo torujemy drog
w zestawieniu z zupenie obc, nic nie mwic nazw Raiffeisen,
mogoby brzmie zbyt egzotycznie.
Pewien bana wkrad si natomiast do polskiej wersji sloganu zach-
cajcego do kupna tabletek do zmywarki Calgonit quantum. Niemie-
ckie Befreie die Gedanken vom Geschirr Splen w polskim wariancie
brzmi Czysto nie do pobicia i olniewajcy poysk. Haso niemieckie
ma posta zdania z czasownikiem w trybie rozkazujcym i zachca do
uwolnienia myli od zmywania naczy. Jest to bezporedni apel do
odbiorcy, na dodatek oryginalny, co wynika z zestawienia sformuowania
swego rodzaju poetyckiej metafory uwolni myli z bardzo przyziemn
czynnoci, jak jest zmywanie naczy, i stworzenia przykuwajcego
uwag dysonansu. W polskiej wersji hasa tego efektu nie ma. Brzmi
ono banalnie i waciwie do oglnie, trudno skojarzy taki slogan
z konkretnym produktem, cho mona si domyla, e chodzi o rodek
czyszczcy. Porwnujc t grup niemieckich sloganw reklamowych
z ich polskimi odpowiednikami, mona odnie oglniejsze wraenie, e
te drugie w zasadzie nie dorwnuj pierwszym. Podczas gdy niemieckie
hasa reklamowe charakteryzuje bogactwo rodkw retorycznych i jzy-
kowych, a take rnorodno rodzajw gry podejmowanej z odbiorc
i oryginalno, polskie ukadane s wedug schematw. Przewaaj w nich
sowa powszechnie wykorzystywane w reklamie, takie jak rado,
przyjemno, czysto, przez co brzmi banalnie i daoby si je
odnie do wielu rnych produktw. Tymczasem oglna tendencja jest
przeciwna: wspczesne slogany reklamowe czsto nie s ju banalne
i oklepane, s coraz bardziej wyrafinowane, bazuj na wcigajcej grze
sw i coraz trudniej je przetumaczy tak, aby nie stwarzay wraenia
obcoci towaru eksportowanego z obcej kultury.
W odniesieniu do tumaczenia sloganw reklamowych mona sfor-
muowa wniosek nie tyle dotyczcy strategii jzykowych, bd trans-
latorskich, ale raczej wskazwk na temat postawy tumacza wobec
kultury jzyka docelowego. Im bardziej tumacz/copywriter uwalnia si
Kulturowe aspekty przekadu... 257
od tekstu wyjciowego, im bardziej daje si ponie fantazji jzykowej,
traktujc slogan w jzyku wyjciowym jako inspiracj do utworzenia
nowego hasa, a nie tekst do przetumaczenia, im mniej chce pozosta
wierny oryginaowi, a bardziej lojalny wobec odbiorcy, i wreszcie: im
bardziej jest otwarty na kultur docelow, tym lepszy jest efekt jego
pracy. Przy takim nastawieniu powstaj teksty bliskie odbiorcy, robice
takie wraenie, jakby naturalnie powstaway w kulturze docelowej. Nie
s nacechowane obcoci i odmiennoci, nie stwarzaj dystansu; s
atwe do zaakceptowania i tym samym speniaj swoj najwaniejsz
rol: przyczyniaj si do wzrostu zainteresowania produktem.


. ,
.
, ,
,
.

, copywriter , ,
.

.

JOANNA KRZEMISKA-KRZYWDA

CULTURAL ASPECTS OF TRANSLATING ADVERTISING SLOGANS


FROM GERMAN INTO POLISH

Summary

The article undertakes a study of issues related to the translation of advertising


slogans mainly from German to Polish. Advertising slogans are examples of a text-type
where the translation unit constitutes the entire text. Owing to a strong relatedness to
the source culture and specific language means characteristic advertising, translation of
slogans requires special transformations which have to account for the cultural differences
258 Joanna Krzemiska-Krzywda
of the target language receiver. The article presents a selection of slogans translated in
a way that did not account for the specificity of the target culture as well as examples
of translations in which the translator or copywriter demonstrated the knowledge of
cultural, economic and social reality of the target language country.
The latter type emerges when the translator opens to the target culture and is not
too stringently attached to the text and its associations in the source language.

You might also like