A R T Y K U Y

ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXIII, zeszyt 3 2015
DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh.2015.63.3-1

JAN M. KOZOWSKI*

AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA

ZALENO ODYSEI OD EPOSU O GILGAMESZU:

STATUS QUAESTIONIS

Od 1902 roku, kiedy to Peter Jensen w artykule Das Gilgame-Epos und

Homer 1 wynotowa podobiestwa midzy Odysej a Eposem o Gilgameszu
(zob. przyp. 17) i opowiedzia si za zalenoci Odysei od akadyjskiego
eposu2, relacja midzy tymi dwoma poematami staa si przedmiotem bada
uczonych 3. Podzielili si oni na dwa obozy: zwolennikw bezporedniej za-

Dr Jan M. KOZOWSKI Zakad Literatur i Jzykw Klasycznych w Instytucie Filologii

Klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego; adres e-mail: jan.kozlowski@uw.edu.pl
1
P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, Zeitschrift fr Assyriologie 16(1902), s. 125-134.
2
Nachdem ich in den Anmerkungen zu Kleininschr. Bibl. VI, I auf einige merkwrdige Berh-
rungen zwischen den Gilgami-Epos und der Odysseus-Fahrt hingewiesen hatte, hat sich mit-
tlerweile eine so weit gehende Aehnilichkeit zwischen herausgestellt, dass ich mich heute ausser
Stande sehe, einen Zusammenhang zwischen beiden, und zwar eine Abhngihkeit der Odysseus-
Fahrt von dem Gilgami-Epos, zu leugnen (P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 125).
3
Bibliografi problemu podaj midzy innymi: B. LOUDEN, Homers Odyssey and the Near
East, Cambridge: University Press 2011, s. 181; F. KARAHASHI, C. LPEZ-RUIZ, Love Rejected:
Some Notes on the Mesopotamian Epic of Gilgamesh and the Greek Myth of Hippolytus,
Journal of Cuneiform Studies 58(2006), s. 98 (przyp. 4); M.L. WEST, Odyssey and Argo-
nautica, The Classical Quarterly 55(2005), s. 62; T. ABUSCH, The Epic of Gilgamesh and the
Homeric Epics, w: R.M. WHITING (ed.), Mythology and Mythologies. Methodological Appro-
aches to Intercultural Influences, Melammu Symposia 2. Helsinki: The Neo-Assyrian Text
Corpus Project 2001, s. 1; J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, chos du
monde classique 18(1999), s. 203 (przyp. 102); W. BURKERT, The Orientalizing Revolution: Near
Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age, Cambridge, Mass.: Harvard Uni-
versity Press 1992, s. 200 (przyp. 1); por. M.L. WEST, The East Face of Helicon: West Asiatic
Elements in Greek Poetry and Myth, Oxford: Clarendon Press 1997, s. 402-417; G.K. GRESSETH,
The Gilgamesh Epic and Homer, The Classical Journal 70(1975), s. 1-2 (przyp. 1).
6 JAN M. KOZOWSKI

lenoci Odysei od Eposu o Gilgameszu 4 oraz, bdcych w zdecydowanej

wikszoci, tych ktrzy, chocia dostrzegali podobiestwa midzy poema-
tami, do pomysu o bezporedniej zalenoci podchodzili sceptycznie5.
Wrd zwolennikw bezporedniej zalenoci szczeglne miejsce zajmuje
Martin L. West, ktry w roku 1997 w swojej ksice The East Face of Helicon
podsumowa stan dotychczasowych bada6, dodajc wasne spostrzeenia.
West doszed do wniosku, e motyw wdrwki Odyseusza shows an especia-
lly strong and clear realtionship with the Gilgamesh Epic7. Swoje stanowisko
oksfordzki uczony powtrzy w swoich pniejszych publikacjach8.
Teza Westa o zalenoci Odysei od Eposu o Gilgameszu nie zdobya jed-
nak uznania uczonych. Jonathan S. Burgess stwiedzi: It is possible that the
tradition of the Gilgamesh Epic somehow influenced the tradition of the
Odyssey, though I do not think that this should be considered the direct
influence of one text upon another9. W recenzji ksiki Westa Ken Dowden
napisa, e ten consequently overprivileges the role of borrowing (or influ-
ence) in dealing with the elementary narrative material of comradeship and
heroism 10. Wydawca i komentator Eposu o Gilgameszu A.R. George wyra-
zi si natomiast nastpujco: I see the poems as much more distant rela-

4
Np. T.B.L. WEBSTER, From Mycenae to Homer, London: Methuen & Co. 1958, s. 84;
M.L. WEST, The East Face of Helicon, s. 402,437.
5
Np. A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee (Kulturfragen, H. 4/5), Breslau: Selbstver-
lag 1923, w: K. OBERHUBER (Hrsg.), Das Gilgamesch-Epos, Darmstadt: Wissenschaftliche Buch-
gesellschaft 1977, s. 137; G. GERMAIN, Gense de lOdysse. Le fantastique et le sacr, Paris:
Presses Universitaires de France 1954, s. 427; G.S. KIRK, The Songs of Homer, Cambridge Uni-
versity Press 1962, s. 110; W. BURKERT, The Orientalizing Revolution..., s. 88.
6
West odnis si do prac: P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer; H. WIRTH, Homer und
Babylon, Freiburg im Breisgau 1921; A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee; G. GERMAIN,
Gense de lOdysse...; L.A. STELLA, Il poema di Ulisse; G.K. GRESSETH, The Gilgamesh Epic
and Homer; W. BURKERT, The Orientalizing Revolution...
7
M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 402.
8
While one may quibble over details, it seems unquestionable that the Odyssey narrative
shows the influence of the Babylonian poem (M.L. WEST, Odyssey and Argonautica, s. 62);
The sum of parallels is substantial and compels us to suppose that knowledge of the Gilgmesh
story somehow filtered across to Greek poets. It is hard to imagine an actual Greek version of the
Akkadian epic, but if one existed it would explain much (M.L. WEST, Gilgamesh, w: M. FINKEL-
BERG (ed.), The Homer Encyclopedia, vol.1, Malden: Wiley-Blackwell: 2011, s. 314); por. przyp. 45.
9
J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, s. 203.
10
K. DOWDEN, West on the East: Martin Wests East Face of Helicon and Its Forerunners
The East Face of Helicon: West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth by M.L. West... Re-
view by: Ken Dowden, The Journal of Hellenic Studies 121(2001), s. 174.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 7

tives than do those who argue for direct influence 11. Bruce Louden w Ho-
mers Odyssey and the Near East wynotowa wprawdzie niektre z podo-
biestw midzy poematami, ale pozosta ostrony i nie wypowiedzia si na
temat zalenoci Odysei od Eposu o Gilgameszu. Johannes Haubold w Greece
and Mesopotamia: Dialogues in Literature w ogle nie ustosunkowuje si do
status quaestionis, oglnikowo stwierdzajc: We know that Virgil read Ho-
mer, but we cannot be certain that Homer read Gilgamesh12, dodajc: The
similarities between Greek and Akkadian epic [] are best seen in terms not
of literary borrowing but of a shared understanding of the universe and the
place of human being in it13.

TEMAT ARTYKUU

W niniejszym artykule postaram si przedstawi badanie, ktrego wynik

moe wzmocni argumentacj zwolennikw zalenoci Odysei od Eposu o Gil-
gameszu 14. W moim przekonaniu najsilniejszym argumentem przemawiaj-
cym za istnieniem gbokiej relacji midzy poematami jest nie tyle kumu-
lacja paralelnych motyww sum of parallels, jak to okreli M.L. West15
co s e k w e n c j a, w jakiej one w obu utworach wystpuj, oraz to, jak
przestrze narracyjn ta sekwencja porzdkuje. Ot w moim przekonaniu
da si wykaza, e struktura fabularna obiektywnej narracji Odysei, rozumia-
nej jako powrt () Odyseusza do domu16, czyli fragment Od. 5,1-13,187

11
A.R. GEORGE, The Babylonian Gilgamesh Epic. Introduction, Critical Edition and Cunei-
form Texts (vol. I-II), Oxford: Oxford Univeristy Press 2003, s. 57.
12
J. HAUBOLD, Greece and Mesopotamia: Dialogues in Literature, Cambridge: Cambridge
University Press 2013, s. 24.
13
Tame, s. 73.
14
Metodologicznie, w kontekcie rozpatrywania relacji midzy nimi, traktuj tutaj oba poematy
jako integraln cao, biorc za punkt odniesienia wycznie ich ostateczn, znan nam posta
(korzystam tutaj z wydania A.R. Georgea (A.R. George, The Babylonian Gilgamesh Epic) i z opie-
rajcego si na nim tumaczeniu K. yczkowskiej (K. YCZKOWSKA, Epos o Gilgameszu, War-
szawa: Agade 2010) dla Eposu o Gilgameszu oraz wydania P. von der Mhla (P. von der MHL
(ed.), Homeri Odyssea, Stuttgart: Teubner 1984) i tumaczenia Jana Parandowskiego (J. PARAN-
DOWSKI (tum.), Homer. Odyseja, Warszawa: Prszyski i Sk-a 1998) dla Odysei. Nie podejmuj
prby rekonstrukcji relacji midzy poematami w rnych hipotetycznych stadiach rozwoju trady-
cji, ktrej znana nam posta obu utworw byaby ostatnim etapem.
15
M.L. WEST, Gilgamesh..., s. 314; zob. przyp. 8.
16
Fabu Odysei rozumianej jako powrt Odyseusza do domu w czasie rzeczywistym stresz-
czaj sowa Zeusa skierowane do Hermesa: Hermesie, jak zawsze jeste nam posem tak i teraz
zanie nimfie o piknych warkoczach wyrok nieuchylony o powrocie () mnego Odysa:
8 JAN M. KOZOWSKI

(od epizodu z Kalipso do powrotu na Itak), jest powtrzeniem fabularnej

struktury podry Gilgamesza po niemiertelno, ktra stanowi tre tabli-
czek 9-11 (od epizodu z Siduri do powrotu do Uruk). Korespondencja ta
albo w ogle nie bya dostrzegana przez uczonych, albo dostrzegana jedynie
niewyranie i czstkowo jako fragment duszej sekwencji analogicznych
motyww, a nie jako zasadniczy schemat dwch autonomicznych i fun-
damentalnych dla obu poematw jednostek narracyjnych17. Poniej postaram
si przedstawi podobiestwa motyww w obu poematach w takiej kolej-
noci, w jakiej one odpowiednio w Gilg. 9-11 i Od. 5,1-13,187 (wyjwszy
(Od. 9,2-12,453)) wystpuj.

GILG. 9,1-10,91 (MASZU / SIDURI)

I OD. 5,1-227 (OGYGIA / KALIPSO)

Tre Gilg. 9,37-10,91 przedstawia si nastpujco: po mierci Enkidu

przeraony perspektyw mierci Gilgamesz postanawia odnale mieszkaj-
cego w krainie Dilmun18 Utanapisztima, ktremu bg Enlil da wieczne y-

sam niech pynie bez niczyjej pomocy, ni boskiej ni ludzkiej na mocno zbitej tratwie, w trudzie
i znoju a dwudziestego dnia dotrze do Scherii szerokoskibej ziemi Feakw, ktrzy s bliskimi
krewnymi bogw ( ). Oni go sercem uczcz jak boga i na okrcie odel do
ojczyzny (Od. 5,29-37); por. Od. 1,11-19; 7,241-297.
17
P. Jensen (P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 126-129), podzieliwszy Odysej
na Odyssee I (od Lotofagw do Kirke) i Odyssee II (od Kirke do powrotu na Itak), wyno-
towa podobiestwa sekwencji, jego zdaniem, analogicznych motyww (die vollstndige Paral-
lelitt [] auch in der Reihfolge der Ereignisse) najpierw midzy Odyssee II a Gilg. 6-11 (za-
bicie niebiaskiego byka = zabicie wow Heliosa; mier towarzyszy Odyseusza = mier Enki-
du; samotna podr Gilgamesza i spotkanie ludzi-skorpionw = samotne dryfowanie Odyseusza
po morzu i spotkanie Scylli i Charybdy; Siduri = Kalipso; podr na Scheri = podr do Dil-
mun; Utanapisztim i jego rodzina = Alkinoos i jego rodzina; powrt do Uruk = powrt na Itak),
a nastpnie midzy Odyssee II a Gilg. 10 i 11, zestawiajc Kirke jednoczenie z on Utana-
pisztima, samym Utanapisztimem (!) (Gilg. 11) i z Siduri (Gilg. 10), oraz podr Odyseusza do
Hadesu z podr do Hadesu (Hadesfahrt) Gilgamesza (Gilg. 12); Schon aus der Reihfolge der
Handlung erwartet man, da Phaekenland Zge der Insel des seligen Utnapischti trgt, der ja,
wie wir oben hervorhoben, sich in Alkinoos, dem Knig der Phaeke, wiederspiegelt (A. UN-
GNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee, s. 136); In the sequence of his wanderings they [scil.
Phaeacians] may be said to occupy the same place as Ut-napishtim in those of Gilgamesh, in that
Calypso, from whom he reaches them is a Siduri-figure and from them he goes straight home
(M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 412; por. M.L. WEST, Odyssey and Argonau-
tica, s. 63); por. S. MORRIS, Homer and the Near East, w: I. Morris, B. POWELL (eds.), A New
Companion to Homer, LeidenNew York: Brill 1997, s. 620.
18
Jest to sumeryjska nazwa miejsca zamieszkania Utanapisztima. Cho nazwa ta nie pojawia
si w akadyjskim eposie, uywam jej w niniejszym artykule ze wzgldw praktycznych.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 9

cie. Heros bka si po stepie. Dociera do kosmicznej gry Maszu, gdzie

przekonuje stranikw ludzi-skorpiony, by pozwolili mu przej na jej
drug stron. Po dobie marszu wychodzi z tunelu w penym szlachetnych
kamieni rajskim lesie. Spotyka tam karczmark Siduri, ktra pocztkowo
boi si go i rygluje drzwi swojej karczmy. Gilgamesz opowiada Siduri sw
histori. Siduri mwi mu o Urszanabim, przewoniku Utanapisztima, ktry
moe przewie go przez ocean.
Tre Od. 5,1-227 przedstawia si natomiast w nastpujcy sposb: na
prob Ateny Zeus posya Hermesa na wysp Ogygi, ktry przekazuje nim-
fie Kalipso wol Zeusa, by pozwolia Odysowi odpyn do domu. Posuszna
woli boga Kalipso przekazuje Odysowi wol Zeusa i obiecuje wyprawi ko-
chanka w drog powrotn.
Uczeni dostrzegali nastpujce podobiestwa elementw budujcych oba
te epizody:
1. Zarwno zbocza gry Maszu w okolicy wyjcia z tunelu 19, jak i okolice
pieczary, w ktrej mieszka Kalipso, to miejsca piknej, rajskiej rolinno-
ci 20: Rne krzewy z kolcami i cierniami [] ogldajc szed do przodu.
Drzewa z karneolu cae w owocach gronami obwieszone, mie dla oka. Drze-
wo z lapis lazuli cae pene owocw wesoo wyglda [] Gdy Gilgamesz
szed przez las, ona zobaczya go (Gilg. 9,171-196) oraz Wokoo pieczary
rs bujny las: olsze, sokory i pachnce cyprysy. Gniedziy si w nich ptaki
szerokoskrzyde: sowy, jastrzbie i dugojzyczne kormorany z morzem oswo-
jone. Jeszcze bliej pieczary wybujaa rozoysta winorol, pyszna swoimi
gronami. Rzdem blisko siebie, cztery zdroje biy bia wod i rozchodziy
si w rne strony, a wok ki kwity fiokami i onnikiem. Nawet nie-
miertelne serce radowao si tym widokiem. Sta wic i patrzy pose wie-
tlisty (Od. 5,63-74). Moemy doda, e w obu przypadkach las ten podzi-
wiany jest oczami czowieka przybyego z bardzo daleka.
2. Tak w przypadku gry Maszu, jak i Ogygii mamy do czynienia z ele-
mentami axis mundi21. Maszu to gra, ktrej szczyty sigaj fundamentw
nieba (Gilg. 9,40), a ktrej podstawa siga wiata podziemnego (Gilg.
9,41). W pierwszej pieni Odysei Ogygia przedstawiona jest jako ppek

19
Tak wikszo uczonych interpretuje drog soca (por. A.R. GEORGE, The Babylonian
Gilgamesh Epic..., s. 494).
20
Por. A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee..., s. 136; M.L. WEST, The East Face of
Helicon..., s. 411; G. MICHAUX, Gilgamesh and Homer. A comparative study of motif sets, distin-
ctions and similarities, Mathesis 12(2003), s. 17.
21
Por. P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 128; J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus
in the Otherworld, s. 185, 188.
10 JAN M. KOZOWSKI

morza ( ) (Od. 1,50), co moe przywodzi na myl bd-

cy axis mundi w Delfach. Przede wszystkim jednak, genius loci
nimfa Kalipso opisana jest jako crka Atlasa, tytana podtrzymujcego wiel-
kie kolumny rozdzielajce niebo od ziemi (
) (Od. 1,54).
3. W obu przypadkach mamy do czynienia z miejscem, ktre charaktery-
zuje poczenie wiata boskiego i wiata umarych22. W Eposie o Gilgameszu
wypywa to ju z samego charatkeru Maszu jako axis mundi, ktrej szczyty
sigaj fundamentw nieba miejsca przebywania bogw, a podstawa si-
ga wiata podziemnego miejsca przebywania umarych. Wejcie Gilgame-
sza w tunel i jego marsz pod gr nosz znamiona katabazy 23. Z drugiej stro-
ny bajkowy ogrd z bosk Siduri u wylotu tunelu ma ewidentnie rajskie
konotacje24. Podobnie Ogygia jest miejscem, gdzie Odys ma niemiertelno
na wycignicie rki (Od. 5,135-136; 7,255-257). Ogygia przypomina Eliz-
jum25. Wspaniay las wok groty i cztery rda (sic!)26 maj rwnie raj-
skie konotacje 27. Kalipso spoywa nektar i ambrozj (Od. 5,195-200). Jed-
noczenie podkrelany jest fakt, e Kalipso mieszka w grocie (Od. 1,15;
5,57,63,77,155; 9,30), ktra, jako element chtoniczny, sugerowa moe zwi-
zek ze wiatem umarych28. Pojawienie si tam Hermesa ktry, jak jest pod-
krelone, bierze swoj rdk () i przelatuje wielki dystans, przy-
wodzi na myl jego funkcj jako psychopompa, analogicznie do pocztku
Od. 2429.

22
Por. W.S. ANDERSON, Calypso and Elysium, The Classical Journal 54(1958), s. 2-11;
J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, s. 171-172, 178-180; G. CRANE, Ca-
lypso: Backgrounds and Conventions of the Odyssey, Frankfurt: Athenum 1988, s. 16-21.
23
J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, s. 178; por. M.G. KOVACS, The
Epic of Gilgamesh, Stanford. Calif.: Stanford University Press 1989, s. 77 (przyp. 2).
24
J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, s. 179.
25
The reasons which lead me to compare Elysium and Calypsos Isle of Ogygia may be
summarized under the following five headings: (1) both Elysium and Ogygia are imaginary
places; (2) both are islands; (3) both are located far to the west, presumably in the Atlantic; (4)
both enjoy similar climate and ease of life; (5) both possess important associations with death
(W.S. ANDERSON, Calypso and Elysium, s. 6).
26
Z Edenu za wypywaa rzeka, aby nawadnia w ogrd, i stamtd si rozdzielaa, dajc
pocztek czterem rzekom (zob. Rdz 2,10).
27
Por. M.L. WEST, The East Face of Helicon, s. 411; J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus
in the Otherworld, s. 180.
28
J.S. BURGESS, Gilgamesh and Odysseus in the Otherworld, s. 171 (przyp. 3); B. LOUDEN,
Homers Odyssey and the Near East, s. 69.
29
B. CRANE, Calypso..., s. 16; B. LOUDEN, Homers Odyssey and the Near East, s. 69.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 11

4. Uderzajce s podobiestwa midzy Siduri i Kalipso 30. Obie te postaci

s kobiecymi bstwami niszego rzdu: imi Siduri w jzyku akadyjskim po-
przedza odnoszcy si do bstwa determinatyw31, podczas gdy Kalipso, jako
nimfa, jest pomniejszym bstwem lokalnym. Co wicej, Siduri jest opisana
jako kutummi kuttamat okryta woalem (Gilg. 10,1), co moe budzi sko-
jarzenia z imieniem Kalipso, ktre wedug Westa moe wyraa the idea of
a veiled one32.
Ponadto dostrzec mona jeszcze inne podobiestwa, ktre, jak si wydaje,
dotychczas umkny uwadze uczonych:
a) Zarwno Siduri, jak i Kalipso ostatecznie pomagaj bohaterom prze-
prawi si na drug stron mrz, bez ktrej to pomocy dalsza podr byaby
niemoliwa. Siduri odsya Gilgamesza do Urszanabiego, ktry moe go prze-
wie przez ocean, podczas gdy Kalipso pomaga Odyseuszowi w dalszej prze-
prawie, dajc mu siekier, prowiant i pomylny wiatr.
b) W podrach Gilgamesza i Odyseusza dalsza droga oznacza re-
kordowo dugi dystans do przebycia33. Skierowanym do Gilgamesza sowom
szynkarki: Nigdy, Gilgameszu, nie byo tu przeprawy i nikogo od dawnych
dni, kto ocean mg przekroczy! (Gilg. 10,79-80) odpowiadaj pene oba-
wy sowa Odysa skierowane do Kalipso: [] wielka topiel morska (
) niebezpieczna i straszna, ktrej przeby nie mog nawet
chye i rwne okrty, cieszce si wiatrem dzeusowym (Od. 5,174b-176).
Jednoczenie w obu przypadkach tylko bg jest tym, ktry z atwoci ten
dystans przebywa: w Odysei mamy opis chyego lotu Hermesa z Olimpu na
Ogygi (Od. 5,45-55), podczas gdy Siduri mwi do Gilgamesza: Jedynie
Szamasz, bohater, ocean przekracza. Kt poza Szamaszem przekroczy oce-
an? (Gilg. 10,81-82). Oba te miejsca znajduj si w najwikszym oddaleniu
od ludzkich siedzib: punkt, w ktrym zachodzi i wschodzi soce, to koniec
wiata extremitas mundi, podczas gdy to nie tylko miej-
sce najwikszego zagubienia si bkajcego si po morzu Odyseusza, ale
te przez analogi do absolutnie centralnego dla greckiej wyobrani, w ro-

30
P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 128, 130; A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und
Odyssee, s. 136-137; M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 410-412; G. MICHAUX, Gilga-
mesh and Homer..., s. 16-18; M.L. WEST, Odyssey and Argonautica, s. 62-63.
31
M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 405.
32
M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 410; por. A.R. GEORGE, The Babylonian Gilga-
mesh Epic..., s. 498. W polu leksykalnym czasownika , ktrego futurum () z wy-
jtkiem akcentu pokrywa si z imieniem bogini () s dwa wyrazy, ktre oznaczaj
zason/chust: i .
33
Por. G. MICHAUX, Gilgamesh and Homer..., s. 16.
12 JAN M. KOZOWSKI

zumieniu Mircei Eliadego34, w Delfach miejsce najwikszego od-

dalenia od ludzkich siedzib.
c) Tak podna Maszu, jak i wyspa Ogygia to przeomowy etap podry
herosa. Gilgamesz opowiada Utanapisztimowi, e przemierzy cay wiat
zanim do domu szynkarki nie dotar (Gilg. 10,258). Ona jest t, ktra
wskazuje mu na drog do Utanapisztima. Dzieje si to po anonimowym
bkaniu si Gilgamesza po suchym przestworze oceanu i jest prawdzi-
wym starting point podry Gilgamesza po niemiertelno. Tymczasem to
wanie na Ogygii w pitej ksidze zaczyna si obiektywna narracja Odysei
o powrocie Odyseusza na Itak.

GILG. 10,92-203 (OD SIDURI DO DILMUN)

I OD. 5,228-493 (OD KALIPSO NA SCHERI)

Nastpny epizod w wdrwce Gilgamesza to Dilmun, gdzie yje Utana-

pisztim. Wiele elementw budujcych ten epizod jest analogicznych do epi-
zodu obecnoci Odysa na Scherii. Naley jednak najpierw przyjrze si
temu, w jaki sposb Gilgamesz i Odyseusz dotarli do tych miejsc, albowiem
take tutaj istniej znaczce podobiestwa.
Tre Gilg. 10,92-203 przedstawia si nastpujco: Gilgamesz idzie,
zgodnie ze wskazwk Siduri, do przewonika Urszanabiego. Dochodzi
midzy nimi do walki. Gilgamesz rozbija kamienie (?), ktre stanowi napd
odzi Urszanabiego i umoliwiaj mu przepraw przez wody mierci. Na-
stpnie Gilgamesz opowiada przewonikowi o swoich przygodach z Enkidu,
o tym jak w umar i jak teraz on sam boi si mierci. Urszanabi zgadza si
przewie go do Dilmun. Skoro nie ma ju kamieni, trzeba wyci wio-
sa/erdzie, co te Gilgamesz skrztnie czyni. Gilgamesz z Urszanabim py-
n do Dilmun. Docieraj do wd mierci, gdzie nie ma wiatru. Gilgamesz
zuywa wszystkie erdzie. Zdejmuje ubranie, z ktrego robi agiel. Rka
suy mu za maszt. Utanapisztim przyglda si im z oddali.
Tre Od. 5,228-493 przedstawia si za nastpujco: z nastaniem dnia
Kalipso daje Odysowi topr i prowadzi go na koniec wyspy, gdzie rosn
wielkie drzewa. Odyseusz buduje tratw, Kalipso daje mu nad drog pro-
wiant. Osiemnastego dnia podry Odys widzi cieniste gry ziemi Feakw.
Z gr Solimskich dostrzega go Posejdon. Zsya na tratw Odysa wiatry. Fale
prawie j zatapiaj. Odys dostaje od morskiej nimfy Ino cudowny welon

34
M. ELIADE, Sacrum i profanum, Warszawa: Wydawnictwo KR 1999, s. 34-38.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 13

() i rzuca si do wody. Dwie noce i dwa dni miotaj nim fale.

Wreszcie dociera do skalistego wybrzea. Udaje mu si uratowa z kipieli
i wyczoga na ld blisko ujcia rzeki, gdzie zasypia w przybrzenej g-
stwinie.
W obu przypadkach mamy do czynienia z opisem cinania drewna po-
trzebnego do przeprawy35. Urszanabi zwraca si do herosa: We, Gilgame-
szu, siekier w rk, wejd do lasu, [wytnij trzy setki] wiose, kade po pi
prtw dugie, ociosaj je i uformuj kade [] zanie je [na statek]. Gdy
Gilgamesz to usysza, wzi siekier do rki i odpasa sztylet, wszed do
lasu i wyci wiosa kade pi prtw dugie, ociosa je, uformowa, za-
nis (Gilg. 10,159-166). Przypomina to fragment Odysei: Zaczem daa
siekierk starannie gadzon. I prowadzia drog na ten koniec wyspy, gdzie
rosy drzewa: olsze, sokory, sosny niebotyczne, usche od dawna. Ich suche
drewno byo wyborne na lekkie statki. Gdy mu pokazaa ten stary wysoko-
pienny las, odesza do domu Kalipso arcyboska. A on cina, praca sza mu
rano. Dwadziecia ich wyci, obrba spiem, ostruga sprawnie i pod sznur
wymierzy (Od. 5,237-245).
Do powyszej paraleli mona doda jeszcze nastpujce:
a) W obu epizodach podr przebiega nad wyraz pomylnie, dopiero przy
brzegu pojawiaj si problemy. W Eposie o Gilgameszu s to trudnoci z prze-
prawieniem si przez wody mierci: Gilgamesz musi uywa erdzi i z was-
nego ubrania zrobi agle. Odyseusz tylko dziki otrzymanemu od nimfy Ino
cudownemu welonowi uchodzi z yciem z przybrzenej kipieli.
b) W Eposie o Gilgameszu czytamy: Gilgamesz zerwa szaty, z rki swej
zrobi wysoki maszt. Utanapisztim przyglda si z dali, [powiedzia] sowo,
z samym sob si [naradza]: Dlaczego zamay si na statku [te kamie-
nie] i nie pynie [na statku] jego (przewonik?). Ten, ktry nadchodzi to
nie mj czowiek (Gilg. 10,184-189). W Odysei, gdy Odyseusz zobaczy
na horyzoncie Scheri, pojawia si podobny opis: Z daleka (), z Gr
Solimskich, dojrza go powracajcy od Etiopw Pan, co ziemi wstrzsa.
A widzc, jak on po morzu egluje, jeszcze bardziej si rozsierdzi
(Od. 5,282-284). W obu przypadkach przybycie herosa jest bacznie obserwo-
wane z ldu nieprzychylnym okiem.

35
Por. A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee, s. 136; G. MICHAUX, Gilgamesh and Ho-
mer, s. 17; M.L. WEST, The East Face of Helicon, s. 411.
14 JAN M. KOZOWSKI

GILG. 10,204-11,300 (DILMUN / UTANAPISZTIM)

I OD. 6,1-13,77 (SCHERIA / ALKINOOS)

Gilgamesz opowiada Utanapisztimowi o swoich przygodach z Enkidu, jak

w umar i jak teraz sam boi si mierci. W odpowiedzi Utanapisztim wyga-
sza filozoficzny wykad o potdze mierci, po czym opowiada, jak zdoby
niemiertelno. Bogowie postanowili wytraci ca ludzko zsyajc potop.
Jednak bg Ea ostrzeg Utanapisztima. Kae mu budowa statek i ratowa
si wraz z rodzin, dobytkiem oraz nasieniem caego ycia. Nadchodzi po-
top. Ludzko ginie. Statek Utanapisztima osiada na grze, gdzie ten skada
bogom ofiar. Enlil obdarza go niemiertelnoci i osadza w Dilmun. Sko-
czywszy opowie, Utanapisztim kae Gilgameszowi nie spa przez sze
dni i siedem nocy. Herosowi si to jednak nie udaje. Niemiertelno nie jest
dla niego! Na polecenie Utanapisztima Urszanabi myje brudnego Gilga-
mesza. Na prob ony Utanapisztim zgadza si wyjawi Gilgameszowi ta-
jemnic bogw: na dnie Apsu jest rolina, ktra daje wieczn modo. Gil-
gamesz wyawia j, po czym z Urszanabim rusza w drog powrotn.
Tre Od. 6,1-13,77 na poziomie obiektywnej narracji przedstawia si na-
stpujco. Gdy Odys pi w przybrzenej gstwinie, Atena udaje si do paa-
cu krla Alkinoosa i mwi Nauzykai, by o wicie udaa si nad morski brzeg
zrobi pranie. Ta ze sukami jedzie rankiem do ujcia rzeki, gdzie, sko-
czywszy pra, kpi si, jedz i graj w pik. Ich gosy budz Odysa. Na
jego widok wszystkie dziewczyny z wyjtkiem Nauzykai uciekaj. Odys
pada do jej stp i opowiada o swej tuaczce. Krlewna, przywoawszy su-
ki, kae im wykpa przybysza. Udaj si razem do miasta. Atena otacza
Odysa mg i, przybrawszy posta dziewczyny, prowadzi go na dwr krla.
Tam heros prosi krlow Arete o pomoc w powrocie do domu. Opowiada
o uwizieniu przez Kalipso, przybyciu na Scheri i spotkaniu z Nauzyka.
Alkinoos zarzdza, by jego poddani niezwocznie przygotowali okrt i od-
wieli Odysa do domu, po czym wyprawia igrzyska. Odys zwycia w rzucie
dyskiem. W paacu ma miejsce wystp aojda Demodoka. Gdy piewa o zdo-
byciu Troi, Odys pacze. Widzc jego zy, krl prosi go, by powiedzia, dla-
czego pacze i kim jest. Odys wyjawia swe imi. Nastpuje opowie o jego
tuaczce, tzw. . Nastpnego dnia Feakowie znosz rozmaite dary na
okrt, na ktrym Odys ma wrci do Itaki.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 15

Uczeni dostrzegali podobiestwa midzy elementami budujcymi te epi-

zody 36:
1. Zarwno Gilgamesz, jak i Odys zostaj obmyci z brudu podrnego
w sodkiej wodzie na morskim brzegu. Utanapisztim mwi do Urszanabiego:
Czowiek, ktrego przyprowadzie: zmierzwione wosy okrywaj jego cia-
o, skry zeszpeciy pikno jego ciaa. We go i zaprowad do myjni, zmierz-
wione wosy niech umyje najlepiej, jak to moliwe. Skry niech zdejmie,
aby morze je unioso. Jego pikne ciao niech (wod) bdzie zwilone. Daj
mu nowe opaski na gow, jako odzienie niech nosi szat wspania, a doj-
dzie do swego miasta, a osignie cel swojej drogi, odzienie niech nie wy-
powieje, niech zostanie cakiem nowe (Gilg. 11,250-261). Bezporednio po
tym czytamy: Wzi go Urszanabi i zaprowadzi do myjni, jego zmierz-
wione wosy umy najlepiej, jak to moliwe, jego skry odrzuci, aby morze
je unioso, jego pikne ciao wod zostao oywione, now opask da mu na
gow, jako odzienie szat naoy wspania (Gilg. 11,262-267). Tymcza-
sem Nauzykaa kae sukom umy Odysa w rzece. On jednak woli umy si
sam: Boski Odys czerpic z rzeki obmywa ciao z osadu soli morskiej, kt-
ry mu pokrywa grzbiet i barki szerokie. Gdy si cay wykpa i tusto na-
maci oliw, woy szaty, jakie mu daa wolna od lubw dziewica. Wtedy
Atena z Dzeusa zrodzona sprawia, e wydawa si wikszy i tszy, z gowy
spyway bujne wosy, podobne kwiatom hiacyntu. Jak kiedy czowiek bie-
gy we wszelkich kunsztach, ucze Hefajstosa i Pallas Ateny, urocze dzieo
tworzy, oblewajc srebro zotem, tak ona rozlaa wdzik na jego gow i ra-
miona (Od. 5,224-235)
2. Mieszkacem Dilmun jest Utanapisztim, o ktrym mwi Gilgamesz do
strzegcych wejcia do gry Maszu ludzi-skorpionw: Szukam drogi do
mego przodka Utanapisztima, ktry stan w zgromadzeniu [bogw] i [ycie
znalaz] (Gilg. 9,75-76). Bg Enlil natomiast mwi: Dotychczas Utana-
pisztim by czowiekiem, od tej pory Utanapisztim i jego ona bd jak my,
bogowie! (Gilg. 11,203-204). Gilgamesz za zwraca si do Utanapisztima
sowami: Gdy przygldam ci si, Utanapisztimie, twoja postura nie jest
inna, jeste taki jak ja, nie jeste inny jeste taki, jak ja (Gilg. 11,2-4);
Widzimy zatem, e Utanapisztim jest kim porednim midzy bogiem a czo-
wiekiem. Wanie tacy s Feakowie, ktrzy s okreleni jako

36
P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 126.128; A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und
Odyssee, s. 134-135; M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 412-415.
16 JAN M. KOZOWSKI

(Od. 5,35). Alkinoos posiada niemiertelne psy (Od. 7,91-94) oraz ogrd,
ktry nie widnie ani w lecie, ani w zimie (Od. 7,117-18).
3. Utanapisztim panuje w Dilmun wraz ze swoj on, tak jak na Scherii
Alkinoos i Arete 37. W centrum epizodw znajduje si opowiadanie w pierw-
szej osobie 38. Moemy doda, e treci obu opowiada, ktre s najdu-
szymi w obu poematach fragmentami mowy niezalenej, jest uratowanie si
bohaterw dziki szczeglnej boskiej pomocy od zagroenia ze strony kata-
klitycznej wody. W Eposie o Gilgameszu od wd potopu, w Odysei od
wody morskiej: Wiele swym sercem wycierpia na morzu ( )
(Od. 1,4) oraz: W on czas wszyscy inni, ilu z nich unikno zagady, wyr-
wawszy si wojnie i morzu ( ), byli ju
w domu on jeden [] (Od. 1,11-12). Mona do tego doda, e obserwu-
jemy jednoczenie paraleln wstawiennicz trosk o herosa u ony Utana-
pisztima i Arete. ona Utanapisztima zwraca si do ma: Gilgamesz przy-
by w utrudzeniu, przywlk si, co mu dasz na powrt do kraju? (Gilg.
11,274-275). To wanie do Arete ucieka si na pocztku Odyseusz z prob
o ratunek (Od. 7, 54,75-77,142-152,233-239).
Do powyszych podobiestw moemy doda jeszcze nastpujce: Enlil
podczas bogosawiestwa Utanapisztima rzecze: Utanapisztim zamieszka
daleko, u ujcia rzek! (Gilg. 11,205), po czym sam Utanapisztim dodaje:
Wzili nas daleko, u ujcia rzek, kazali zamieszka (Gilg. 11,206). Rw-
nie Feakowie zostali przesiedleni na Scheri przez ich protoplast Nauzyto-
osa, w miejsce, ktre jest pooone z dala od ludzi ruchliwych (
) (Od. 6,7). Co wicej, miejsce, w ktrym nastpuje pier-
wszy kontakt Odyseusza ze Scheri, to wanie ujcie rzeki do morza:
(Od. 5,441). Motyw sodkiej wody, ktra wpada do
morza, jest w literaturze greckiej najwyraniej ukazany wanie w przybyciu
Odysa na Scheri, pod koniec pitej ksigi Odysei, gdy w rzece znajduje on
ratunek z morskiej kipieli: A w zaraz zatrzyma swj nurt, powcign
fale, morze przed nim uciszy i wybawi go w ujciu swej rzeki (
) (Od. 5,451-453). Caa niemal akcja ksigi szstej dzieje si nie
tylko nad brzegiem morza, ale take w bogatej w symboliczne znaczenia
obecnoci sodkiej wody.

37
P. JENSEN, Das Gilgame-Epos und Homer, s. 128; G.K. GRESSETH, The Gilgamesh Epic
and Homer, s. 8-9; G. MICHAUX, Gilgamesh and Homer..., s. 19; M.L. WEST, The East Face of
Helicon..., s. 413-414.
38
W. BURKERT, The Orientalizing Revolution..., s. 117; L.A. STELLA, Il poema di Ulisse,
s. 143-44; M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 414-415.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 17

GILG. 11,301-328 (POWRT DO URUK)

I OD. 13,78-187 (POWRT NA ITAK)

W akadyjskim eposie czytamy, e w czasie drogi powrotnej Gilgamesza

wyowiona z dna Apsu, zapewniajca wieczn modo rolina zostaje zje-
dzona przez wa. Po raz drugi okazuje si, e niemietelno nie jest prze-
znaczeniem Gilgamesza. Urszanabi i Gilgamesz docieraj do miasta Uruk,
gdzie heros z dum pokazuje Urszanabiemu wielkie mury miasta.
W Odysei natomiast czytamy, e o zachodzie soca Feakowie z Odysem
na statku odpywaj ze Scherii. Odys wnet zasypia. O wicie statek dobija do
brzegu Itaki. Feakowie wynosz picego Odysa na brzeg, po czym odpy-
waj do domu. Widzc co si stao, Posejdon wpada w gniew i zamienia
okrt Feakw w ska. Gdy przeraeni Feakowie staraj si przebaga boga,
by nie otacza ich miasta grami (zgodnie z przepowiedni), Odys budzi si
ze snu, nie rozpoznajc ziemi ojczystej.
Istnieje podobiestwo midzy Urszanabim i odwocymi Odyseusza Fea-
kami. W obu przypadkach przewonik towarzyszy herosowi w drodze po-
wrotnej. Paralela pogbia si, jeli zauwaymy, e w obu przypadkach prze-
wonik to suga wadcy krainy, w ktrej heros si wczeniej znalaz. W obu
przypadkach jest to te ostatnia (sic!) przysuga przewonikw39. Ju nigdy
wicej nie bd nikogo wozi. Alkinoos mwi do Feakw: Zaprzestacie
przewozi miertelnych ( ), choby nie wiem
kto przyszed do naszego miasta (Od. 13,180-181). Utanapisztim gani Ur-
szanabiego za to, e przewiz Gilgamesza do Dilmun: Urszanabi, niech
przysta ci odrzuci, brd ci znienawidzi. Ty, ktry po brzegu chadzae,
pozbawiony bdziesz tego! (Gilg. 11,248-249). Warto zauway e w obu
przyczynach win przewonikw jest to, e przewieli ludzi, ktrzy podle-
gaj mierci 40.

39
A.B. LORD, Gilgamesh and Other Epics, w: T. ABUSCH, J. HUEHNERGARD, P. STEINKELLER
(eds.), Lingering Over Words: Studies in Ancient Near Eastern Literature in Honor of William L.
Moran, Harvard Semitic Studies 37, Atlanta 1990, s. 376; W. BURKERT, The Orientalizing Revo-
lution..., s. 200 (przyp. 1).
40
Urszanabi, przewonik niemiertelnego Utanapisztima, przewiz przez wody mierci mier-
telnego Gilgamesza.
18 JAN M. KOZOWSKI

Co wicej, zarwno statek Urszanabiego, jak i statek Feakw maj dziw-

ny napd41. U Urszanabiego s to zagadkowe t abni, te z kamienia (Gilg.
10,102), ktre jak to wynika z kontekstu stanowi rodek napdu odzi.
O statkach Feakw czytamy natomiast, e nie maj ani sternikw, ani ste-
rw, ale same znaj wol ludzk oraz posiadaj wiedz geograficzn i bez-
bdnie trafiaj do celu (Od. 8,556-563). Istnieje te pewna analogia midzy
kamiennym napdem statku Urszanabiego a zamienieniem statku Feakw
przez Posejdona wanie w kamie () (Od. 13,163).

WNIOSEK: PODOBNY SCHEMAT GILG. 9-11 I OD. 5,1-13,187

Ju sama kumulacja tych paraleli w moim przekonaniu wystarczyaby do

powtrzenia za Westem: the sum of parallels is substantial and compels us to
suppose that knowledge of the Gilgamesh story somehow filtered across to Greek
poets42. Wida jednak wyranie, e w Gilg. 9-11 i Od. 5-13,187 mamy do czy-
nienia z bardzo podobn fabu, z opowieci w pierwszej osobie w centrum:

Maszu Dilmun Uruk

Ogygia Scheria Itaka

Z obu tych historii mona wydoby wsplny narracyjny mianownik, ktry

w takim samym stopniu streszcza opowie o wyprawie Gilgamesza po nie-
miertelno, jak i obiektywn narracj o Odyseusza:
Bohater przybywa do miejsca, ktre ma cechy axis mundi i stanowi cznik
midzy wiatem boskim i wiatem umarych. Ronie tam przepikny las. Bo-
hater spotyka bogink, bez pomocy ktrej dalsza przeprawa jest niemoliwa.
cina siekier okrelon liczb drzew celem przeprawienia si przez bez-
kresny ocean. Z pocztku podr odbywa si nad wyraz pomylnie, dopiero
w drugiej jej czci mamy do czynienia z zagroeniem ycia. Dziki prze-
mylnemu rozwizaniu bohater dociera jednak do celu, w miejsce, gdzie woda
rzeczna wpada do morza. Panuje tam bliski bogom wadca wraz ze swoj
on, ktra okazuje bohaterowi szczeglne wzgldy. W mitycznej krainie
wsuchujemy si w dug, opowiedzian w pierwszej osobie histori o urato-
waniu si wybraca bogw z zagroenia, ktre niesie ywio wody. W powro-

41
A. UNGNAD, Gilgamesch-Epos und Odyssee, s. 136; G.K. GRESSETH, The Gilgamesh Epic
and Homer, s. 10; M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 415; G. MICHAUX, Gilgamesh and
Homer..., s. 20.
42
M.L. WEST, Gilgamesh, s. 314.
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 19

cie do domu bohaterowi towarzyszy przewonik, poddany wadcy opuszczanej

przez bohatera krainy, dla ktrego to przewonika, za kar e przewiz
miertelnika przez bezkresne morze, jest to ostatnia tego typu przysuga.
Fakt, e nikt do tej pory nie dostrzeg, e fabua wyprawy Gilgamesza po
niemiertelno i fabua powrotu Odyseusza do domu, czyli waciwa ody-
seja, s tak do siebie podobne, moe wydawa si zaskakujcy43. W moim
przekonaniu odpowiada za to w pierwszej kolejnoci podwiadome (sic!) ro-
zumienie Odyseusza jako nieprzerwanego cigu wydarze od opusz-
czenia przez niego Troi (Od. 9,39), do przebudzenia si na Itace (Od. 13,187).
Tymczasem wydarzenia opowiedziane w Od. 9,39-12,450a (
), nalec do opowieci Odyseusza, nie nale do obiektyw-
nej fabuy Odysei. Maj charakter subiektywny i relatywny. Drug przyczyn
jest, wedug mnie, wielowtkowy charakter wykorzystywania przez Homera
elementw historii Gilgamesza, ktry nie uatwia dostrzeenia prostego i fun-
damentalnego nawizania na poziomie fabularnym44. Dlatego te West, reda-
gujc encyklopedyczne haso i podsumowujc status quaestionis, napisa jedy-
nie o the sum of parallels wskazujcej pewn zaleno Odysei od Eposu
o Gilgameszu. Dziki mojej analizie, ktra oparta jest na dostrzeeniu tego
samego schematu fabularnego midzy wypraw Gilgamesza po niemiertel-
no a obiektywn fabu dyseusza, moemy mwi dodatkowo
o pogbiajcej relacj midzy poematami the sequence of parallels45.

43
Najbliej tego by, paradoksalnie, Jensen, ktry dostrzegajc paralelno in der Reihfolge
der Ereignisse w Odysei i Eposie o Gilgameszu zestawi ze sob, midzy innymi, take i te epi-
zody (zob. przyp. 17). Dzielc jednak Odysej na Odyssee I i Odyssee II utrudni sobie do-
strzeenie istnienia tego samego schematu narracyjnego w obiektywnej narracji o powrocie Ody-
seusza na Itak (Od. 5,1-13,187) i w wyprawie Gilgamesza po niemiertelno (Gilg. 9-11).
44
I tak na przykad posta Siduri jest w Odysei jakby rozbita na dwie. Niemal tyle samo
jest podobiestw midzy Siduri a Kalipso, co Siduri a Kirke (zob. np. P. JENSEN, Das Gilgame-
Epos und Homer, s. 128; G. GERMAIN, Gense de lOdysse..., s. 357-358.418-419; M.L. WEST,
The East Face of Helicon..., s. 404-410). Istniej te podobiestwa midzy zalotami, jakie czyni
do Gilgamesza Isztar, a zalotami do Odyseusza Kalipso (np. M.L. WEST, The East Face of Heli-
con..., s. 411-412; B. LOUDEN, Homers Odyssey and the Near East, 67). Jednoczenie istnieje
podobiestwo midzy zachwycajc si wieo wykpanym Odyseuszem i mylc o maestwie
z nim Nauzyka, a zachwycajc si wieo wykpanym Gilgameszem i proponujc mu ma-
estwo bogini Isztar (M.L. WEST, The East Face of Helicon, s. 413). Co wicej, oprcz tego, e
istnieje oczywiste podobiestwo midzy obmyciem nad brzegiem morza Odysa przez Nauzyka
i obmyciem Gilgamesza przez Urszanabiego, to scena opisana w tabl. 1-2, gdzie moda kobieta
spotyka u rda nagiego, rozczochranego, szerokiego w barkach Enkidu i daje mu nowe szaty,
po czym prowadzi go do miasta, w nie mniejszym stopniu przypomina epizod z Odysei z udzia-
em Nauzykai i Odyseusza (por. M.L. WEST, The East Face of Helicon..., s. 413).
45
Jeli autor Odysei zna opowie o Gilgameszu przypominajc t, ktr znamy z akadyj-
skich tabliczek, to rodzi si oczywiste pytanie o to, jak wersj mg dysponowa. Podobiestwa
20 JAN M. KOZOWSKI

B IBLIOGRAFIA

ABUSCH T.: The Epic of Gilgamesh and the Homeric Epics, [w:] Mythology and Mythologies.
Methodological Approaches to Intercultural Influences, R.M. Whiting (ed.), Melammu
Symposia 2. Helsinki: The Neo-Assyrian Text Corpus Project 2001, s. 1-6.
ANDERSON W.S.: Calypso and Elysium, The Classical Journal 54(1958), s. 2-11.
BURGESS J.S.: Gilgamesh and Odysseus in the otherworld, chos du monde classique 18(1999),
s. 171-210.
BURKERT W.: The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the
Early Archaic Age, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1992.
CRANE G.: Calypso: Backgrounds and Conventions of the Odyssey, Frankfurt: Athenum 1988.
DOWDEN K.: West on the East: Martin Wests East Face of Helicon and Its Forerunners The East
Face of Helicon: West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth by M.L. West, The
Journal of Hellenic Studies 121(2001), s. 167-175.
ELIADE M.: Sacrum i profanum, Warszawa: Wydawnictwo KR 1999.
GEORGE A.R.: The Babylonian Gilgamesh Epic. Introduction, Critical Edition and Cuneiform
Texts (vol. I-II), OxfordNew York: Oxford Univeristy Press 2003.
GERMAIN G.: Gense de lOdysse. Le fantastique et le sacr, Paris: Presses Universitaires de
France 1954.
GRESSETH G.K.: The Gilgamesh Epic and Homer, The Classical Journal 70(1975), s. 1-18.
HAUBOLD J.: Greece and Mesopotamia: Dialogues in Literature, New York: Cambridge
University Press 2013.
JENSEN P.: Das Gilgame-Epos und Homer, Zeitschrift fr Assyriologie 16(1902), s. 125-134.
KARAHASHI F., LPEZ-RUIZ C.: Love Rejected: Some Notes on the Mesopotamian Epic of
Gilgamesh and the Greek Myth of Hippolytus, Journal of Cuneiform Studies 58(2006),
s. 97-107.
KIRK G.S.: The Songs of Homer, Cambridge University Press 1962.
KOVACS M.G.: The Epic of Gilgamesh, Stanford Calif.: Stanford University Press 1989.
LORD A.B.: Gilgamesh and Other Epics, w: T. ABUSCH, J. HUEHNERGARD, P. STEINKELLER (eds.),
Lingering Over Words: Studies in Ancient Near Eastern Literature in Honor of William
L. Moran, Harvard Semitic Studies 37, Atlanta, Ga.: Scholars Press1990.
LOUDEN B.: Homers Odyssey and the Near East, Cambridge: Cambridge University Press 2011.
YCZKOWSKA K.: Epos o Gilgameszu, Warszawa: Agade 2010.
MICHAUX G.: Gilgamesh and Homer. A comparative study of motif sets, distinctions and simi-
larities, Mathesis 12(2003), s. 9-25.

motyww i sekwencji to za mao, by stwierdzi cokolwiek pewnego. Jedynym bodaj uczonym,

ktry stara si jako rozstrzygn t kwesti, jest Martin L. West, ktry w konkluzji swojego ar-
tykuu pisze, e autor Odysei by influenced by a version surely a Greek version of the Gil-
gamesh epic (M.L. WEST, Odyssey and Argonautica, s. 64). Jednoczenie w opracowanym
przez siebie hale Gilgmesh w Encyclopedia Homerica z 2011 r. jest ju nieco ostroniejszy,
piszc: It is hard to imagine an actual Greek version of the Akkadian epic, but if one existed it
would explain much (M.L. WEST, Gilgamesh, s. 314); Since many Near Eastern myths and ep-
ics were fixed in written form long before Homeric epics were, it is possible that Greek culture
encountered versions of Gilgamesh or Ugaritic or Phoenician myths in public performance or re-
citation, or as fixed, written texts (B. LOUDEN, Homers Odyssey and the Near East, s. 13);
Cultures [scil. grecka i mezopotamska] interaceted and intersected and literary borrowing of va-
rious kinds must have occured (J. HAUBOLD, Greece and Mesopotamia..., s. 73).
 AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA 21

MORRIS S.: Homer and the Near East, w: I. MORRIS, B. POWELL (ed.), A New Companion to
Homer, LeidenNew York: Brill 1997, s. 599-623.
PARANDOWSKI J.: Homer. Odyseja (tum.), Warszawa: Prszyski i Sk-a 1998.
STELLA L.A.: Il poema di Ulisse, Florence: La Nuova Italia 1955.
UNGNAD A.: Gilgamesch-Epos und Odyssee (Kulturfragen, H. 4/5), Breslau: Selbstverlag 1923,
w: K. OBERHUBER (Hrsg.), Das Gilgamesch-Epos, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchge-
sellschaft 1977, s. 104-137.
WEBSTER T.B.L.: From Mycenae to Homer, London: Methuen & Co 1958.
WEST M.L.: The East Face of Helicon: West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth, Oxford:
Clarendon Press 1997.
WEST M.L.: Odyssey and Argonautica, The Classical Quarterly 55(2005), s. 39-64.
WEST M.L.: Gilgamesh, w: M. FINKELBERG (ed.), The Homer Encyclopedia, vol.1, Chichester:
Wiley-Blackwell 2011, s. 313-314.
WIRTH H.: Homer und Babylon, Freiburg im Breisgau: Mo. Herder & Co. 1921.
von der MHL P. (ed.): Homeri Odyssea, Stuttgart: Teubner 1984.

AKADYJSKI EPOS O GILGAMESZU I ODYSEJA

S TRESZCZENIE

Od kiedy w roku 1902 Peter Jensen wynotowa podobiestwa midzy Odysej i Eposem
o Gilgameszu i opowiedzia si za zalenoci homeryckiego poematu od mezopotamskiego
eposu, uczeni spieraj si o natur relacji midzy poematami. Niniejszy artyku stawia sobie
za cel wykazanie, e midzy Eposem o Gilgameszu a Odysej istnieje nie tylko wiele
epizodycznych podobiestw, ale e obiektywna narracja o powrocie Odyseusza na Itak (Od.
5-13) jest powtrzeniem fabuy wyprawy Gilgamesza po niemiertelno (tabliczki IX-XI):
epizod dotarcia Gilgamesza do gry Maszu i spotkania Siduri znajduje paralel w prze-
bywaniu Odyseusza na Ogygii u nimfy Kalipso. Przeprawa Gilgamesza do Dilmun przypo-
mina przepraw Odyseusza z Ogygii na Scheri. Dilmun i Utanapisztim odpowiadaj w wie-
lu elementach Scherii i Alkinoosowi. Wreszcie, istniej analogie midzy powrotem Gilga-
mesza do Uruk a powrotem Odyseusza na Itak. Wniosek o fabularnym podobiestwie mi-
dzy obiektywn narracj o powrocie Odyseusza a opowieci o wyprawie Gilgamesza po
niemiertelno moe posuy jako argument dla zwolennikw tezy o zalenoci jednego
poematu od drugiego.

Sowa kluczowe: Gilgamesz, Odyseja, Odyseusz, Homer, Siduri, Kalipso, Maszu, Ogygia,
Urszanabi, Feakowie, Scheria

THE AKKADIAN EPIC OF GILGAMESH AND THE ODYSSEY

S UMMARY

Since 1902 when Peter Jensen advanced a thesis about the dependence of the Odyssey on
the Epic of Gilgamesh, scholars have argued about the nature of the relationship between the
two poems. This article aims to show that there are many similarities between the Epic of
22 JAN M. KOZOWSKI

Gilgamesh and the Odyssey not only in episodes, but also that the objective narrative of
Odysseuss return to Ithaca (Od. 5-13) is a repetition of the plot from Gilgameshs quest for
immortality (Tablets IX- XI): the episode of Gilgameshs arrival to the Mount Mashu and
his encounter with Siduri finds its parallel in Odysseus stay in Ogygia at nymph Calypsos.
Gilgameshs crossing of the sea to Dilmun resembles Odysseus crossing of the sea from
Ogygia to Scheria. Dilmun and its ruler Utanapishtim correspond in many aspects to Scheria
and Alcinous. Finally, there are parallels between Gilgameshs return to Uruk and Odysseus
journey to Ithaca. The conclusion about the existence of a narrative analogy between the
objective narration of the Odysseus return in Odyssey and the Gilgameshs quest for
immortality deepens the relationship between the two poems.

Key words: Gilgamesh, Odyssey, Odysseus, Homer, Siduri, Calypso, Mashu, Ogygia, Ur-
shanabi, Phaeacians, Scheria