Jerzy Czajkowski
OZDOBNE ULE SKRZYNKOWE
II. 1. Ul malowany.
pow.
w Krakowie.
Z u y w a n y c h przez pszczelarzy form u l i ule
skrzynkowe s form najmodsz, k t r a w r d ludu
zacza r o z p o w s z e c h n i a si dopiero od k o c a X I X w .
Zgodnie z n a z w , ul taki s k a d a si ze skrzynki zbitej
/. desek, posiadajcej ksztat p r o s t o p a d o c i a n u zbu
dowanego na podstawie p r o s t o k t n e j , rzadziej k w a
dratowej.
Skrzynka ula wzniesiona jest zwykle nad
w i e r z c h n i ziemi dziki czterem niezbyt wysokim
nkom, k t r e niekiedy zastpuj w b i t e w ziemi
p a l i k i lub kamienie. Od g r y ule skrzynkowe zabez
piecza dach najczciej dwuspadowy; k r a w d z i e da
chu, wypuszczone szeroko na z e w n t r z , o c h r a n i a j
budyneczek od deszczu. Dachy p r z e w a n i e wykony
wane s z desek, czsto dodatkowo nakrytych p a p
lub gontami. Rzadziej uyty jest inny m a t e r i a , jak
"blacha, d a c h w k a lub soma, a jeszcze rzadziej
p a t y kory, k t r czsto nakrywano ule kodowe.
O p r c z dwuspadowych znajdujemy czasem dachy p
o k r g e lub czterospadowe, jak np. na ulu z Przy-
bysawic.
Podobnie jak to bywa z u l a m i plecionymi ze somy
lub u l a m i k o d o w y m i w y k o n a n y m i z pnia tak
i ule skrzynkowe s niekiedy traktowane w sposb
dekoracyjny. Idea zdobienia u l i nie jest nowa. W y
daje si, e z p o c z t k a m i zdobienia m o n a z e t k n
si ju przy oznaczaniu w a s n o c i o w y m barci, prze
c h o d z c y m na ulach kodowych w mniej lub wicej
206
Przybyslawice,
Brzesko. Wl. Muz. Etnogr.
skomplikowane wzory zdobnicze, co m o n a s p o t k a
z a r w n o na terenie Polski jak i pobliskiej Sowacji.
Jeli chodzi o ule skrzynkowe, tendencje zdobnicze
w y r a a j si niekiedy w sposobie traktowania ogl
nej formy budynku. P r z y k a d e m jest np. ul z Przy-
b y s a w i c (pow. Brzesko), k t r e m u dano p o s t a wiey
z poziom g a l e r y j k umieszczon w poowie wyso
po
koci ( i l . 1), lub m a y u l dla k r l o w e j , wykonany
przez Franciszka Markowskiego z M r o k o w a (pow.
Garwolin), w k t r y m dwuspadowy, a m a n y dach autor
z a o p a t r z y w w y m y l n , a u r o w a n s t e r c z y n , a cay
budyneczek w s p a r od d o u na skomplikowanej pod
stawie. Przyozdobianie u l i dekoracjami o charakterze
architektonicznym ma u nas do odlege tradycje.
J u w pasiece Jana Dzieronia, s y n n e g o t w r c y no
woczesnego pszczelarstwa, z d a r z a y si ule ozdobione
na szczytowych k r a w d z i a c h dwuspadowych d a s z k w
(podobnie ozdobiony jest wspczesny u l z Biaego
Boru, pow. Mielec i l . 2).
Niekiedy zdarza si, e na powierzchni ula w y s t
p u j dekoracje plastyczne wykonane t e c h n i k sny
cersk. Na Podhalu spotyka si obecnie ule skrzyn
kowe, k t r e na c i a n k a c h m a j w y r y t e cyrklowe ro
zety i leluje, j a k b y przeniesione bezporednio z r y
zowanego s o s r b u ( i l . 3). Wzory wykonane s t u przy
pomocy d u t a . Ryt nie jest gboki, a w z r rodzimy,
p o d h a l a s k i . Z tego samego terenu znany jest r w -
II. 2. Ul zdobiony
rzeb. 1930 r. Wyk.
Jzef Mazur, Bobro
wa, pow. Dbica. Wl.
Wadysawa Cronia,
Biay Br, pow. Mie
lec. II. 3. Ul zdobio
ny ryzowaniem. Za-
skok, pow. Nowy
Targ.
2

nie (reproduKowany w pracy T. Seweryna') u l ko
dowy z k o c a X I X w. z ryzowanymi m o t y w a m i r o
l i n n y m i i geometrycznymi, co w s k a z y w a o b y na cig
o tradycji w snycerskiej dekoracji powierzchni u l i .
Prcz ozdb plastycznych wykonanych bezpored
nio na cianie ula, spotyka s i r w n i e paskorzebio-
ne dekoracje przymocowywane na jego cianach,
szczeglnie z a przy otworze w l o t o w y m , czyli tzw.
oczku". Ozdoby takie dosy czsto w y s t p u j j u na
ulach k o d o w y c h , czego p r z y k a d y znamy z a r w n o
2 3 4
z terenu P o l s k i j a k S o w a c j i , czy M o r a w . B y w a j
wypadki, e podobnie j a k ornamenty ryzowane
ozdoby te p r z e c h o d z ze starszych u l i k o d o w y c h na
skrzynkowe. P r z y k a d e m moe by nie istniejcy j u
dzi u l W a d y s a w a Gronia z Biaego Boru, pow.
5
Mielec ( i l . 2 ) . Ozdoby z tego ula, w postaci d w u
rzebionych masek, z n a j d u j s i dzi w Muzeum" Etno
graficznym w K r a k o w i e . Rzeby te s bardzo ciekawe
i zasuguj na szczegowy opis. Jedna z nich przed
stawia twarz C h i c z y k a " , druga z a yda". W y k o n a
je Jzef Mazur z Bobrowej (pow. Dbica) w roku 1937.
G o w C h i c z y k a " (wys. 24 cm, szer. 22 cm)
cechuje spaszczony nos, lekko s k o n e oczy, wydatne,
ale pasko cite usta z widocznymi z b a m i i szeroka,
spaszczona t w a r z o silnie zaznaczonych kociach po
liczkowych. Realizm r z e b y p o w i k s z a j wosy, w y
r a o n e d r o b n y m i i gstymi naciciami na powierzchni
drewna ( i l . 4).
G o w a yda", wykonana podobnie j a k poprzed
nia z drzewa olchowego, potraktowana zostaa
przez r z e b i a r z a w sposb nieco groteskowy. Poszcze
glne elementy twarzy, jak nos. oczy, usta, s p e n e
ekspresji. D u e oczy maj czarne, poszerzone renice,
a si wzroku s k o n c e n t r o w a n w jednym punkcie
podkrelaj mocno zaznaczone l u k i b r w i o w e i b r w i .
W olbrzymich, p r o z w a r t y c h ustach t k w i jeden z b .
wykonany z gwodzia. G r n w a r g zdobi sumiaste
wsy, pomalowane, podobnie jak b r w i . czarna farb.
Najbardziej w y d a t n y m punktem twarzy jest krogulezy
nos, k t r y w swej. podstawie odstaje od twarzy 6 c m .
Jest on dorobiony z innego k a w a k a drewna l i i M
Obie gowy przybite byy (za u s z y ) do cian ula.
Zwyczaj przybijania u wlotu do ula figurek wy
obraajcych postacie ludzkie, ora, sow, g. ko
guta T. Seweryn tumaczy chci ochrony za war
toci ula przed zodziejami . Wydaje si jednak, e
oprcz tego rodzaju w y j a n i e n i a m o n a by w z i [xxi
uwag rwnie pragnienie pomnoenia dobytku
w sposb magiczny; wydaje si to n i e w t p l i w e szcze
glnie w odniesieniu do postaci koguta, wiadomo bo
wiem, e w magii ludowej gra on rol czynnika
w z m a g a j c e g o p o d n o ' . Ten sam cel mogo mie
umieszczanie Wlotu do ula w r o d k u midzy rozwar
t y m i nogami przybitych na z e w n t r z ludzkich postaci.
W czasach dzisiejszych magiczny charakter wspom
nianych t u w y o b r a e zupenie z a t a r si w w i a d o
moci pszczelarzy. Waciciel i ofiarodawca rzebio
nych masek z Biaego Boru. W a d y s a w Gron, i-oltj
ich t u m a c z y w sposb bardzo prosty: ..podobao mi
si j a k pszczoy wchodziy do gby''.
Daleko bardziej od u l i zdobionych p r z y pomucy
technik snycerskich rozpowszechnione s na terenie
Polski ule skrzynkowe barwnie malowane. Kiedy lei.
zwyczaj p o j a w i si w r d pszczelarzy, trudno d o k a d -

1
T. Seweryn, Ludowa wiecka rzeba monumen 5
Odkryty w 1950 r. w czasie badan terenowych,
talna, P o l s k a Sztuka Ludowa", 1955. nr 2, s. 69, ryc 3. prowadzonych przez Sekcj Badania F l a s t y K i Luo<>-
2
Jw., s. 71, ryc. 5 1 6. wej IS P A N w Krakowie.
3
R. Bednarik, Slovenske ule, Bratislava 1957, 8
T. Seweryn, op clt.. s 77
a. 104, 120.
7
4
Np. pasieka z u l i k o d o w y c h ozdobionych mas J. Gajek, Kogut w wierzeniach ludowych.
kami w Muzeum w Roznovie L w w 1934.

20-
H. 4. Gowa Chiczyka. II. 5.
Gowa yda. Rzeby z ula.
Biay Br, pow. Mielec. Wyk.
Jzef Mazur. Bobrowa, pow.
Dbica.

II. 6. Ul malowany. Pielgrzymka, pow. Gorlice.

II. 7. Ul malowany z pasieki Sebastiana Grki.
Jurgw, pow. Nowy Targ.
 I I
niej okreli. Skoro jednak ule skrzynkowe rozpo
w s z e c h n i a j s i na wsi dopiero pod koniec ubiegego
wieku, m o n a przypuszcza, e kolorowe zdobnictwo
uli zjawio si nie wczeniej ni ok. I wojny w i a t o
wej. Obecnie z malowanymi r n o b a r w n i e ulami
skrzynkowymi spotykamy s i na terenie caej Polski,
zawsze jednak s to b d pojedyncze pasieki ( K r a
kowskie, Rzeszowskie e t c ) , b d nawet pojedyncze
ule w pasiekach. Nigdzie natomiast zwyczaj rno
barwnego malowania u l i nie p r z y j s i tak szeroko,
a b y m y go mogli n a z w a powszechnym.
Czsto m w i si o t y m , e malowanie u l i jaskra
w y m i kolorami ma na celu u a t w i a n i e pszczoom tra
fienia do w a c i w e g o ula. Czy pszczoy istotnie potrze
buj tego rodzaju r o d k w pomocniczych, wydaje si
co najmniej w t p l i w e . Skoro pszczoa t r a f i a a do swo
jej barci zagubionej w r d t y s i c a identycznych pra
wie drzew w puszczy, skoro trafiaa do swego ula
w olbrzymich pasiekach podolskich, zoonych cza
sem z setki i wicej jednakowych p n i , t y m bardziej
potrafi z o r i e n t o w a s i w o b r b i e tych k i l k u u l i
skrzynkowych, k t r e s k a d a j si dzi na p r z e c i t n
pasiek. Przeloty pszczoy rzadko p r z e k r a c z a j od
lego 34 k m od ula. Dziki przeprowadzonym
badaniom nad yciem pszcz wiemy, e posiadaj
8
one d o s k o n a p a m i miejsca . e z w r a c a j u w a g
9
na znaki orientacyjne, j a k gazie, koki, d e s k i , nie
8
K . Frisch, Zycie pszcz. Warszawa [bez daty],
s. 51, 65.
9
St. Mendrala, Pszczoy, ich ycie i produkty.
Warszawa 1947. s. 249.
U. 8. Ul malowany. Skawa
Dolna, pow. Sucha. II. 9. Ul
malowany. Lubla, pow. Strzy
w. 11. 10. Ul malowany. Ho
la, pow. Wodawa. 11. 11. Ul
malowany. Wandalin, pow.
Opole Lubelskie. II. 12. Ul ma
lowany. Niewino Stare. pow.
Bielsk Podlaski.
m w i c j u o prawdziwych znakach topograficznych,
jak domy, drzewa i t p .
Wiksze bodaj znaczenie od orientacji wzrokowej
ma u pszcz doskonale rozwinity zmys powonienia.
P o m i j a j c jednak to ostatnie, z w r m y u w a g na spo
sb reagowania pszcz na barwy. Jest dowiedzione,
e w i d z one kolory, nieco inaczej jednak n i oko
czowieka. Nie r e a g u j na fale dugoci ponad 650 m i -
l i m i k r o n w , natomiast w y c h w y t u j fale ultrafioletowe
dugoci 365300 m i l i m i k r o n w , k t r e nie s j u do
s t p n e dla oka ludzkiego. W kolorach w y g l d a to
n a s t p u j c o : w i d z [...) na pewno kolor ty, b
k i t n y i biay, przy czym biel o o w i a n a wydaje si
pszczoom jako biaa l u b jasnoszara, za na biel cyn
kow, t y t a n o w i t i t o f a n o w reaguj tak samo j a k
na niebieskozielon. Podobnie j a k ty, w i d z t a k e
kolor zielony. P o m a r a c z o w y i cynober wydaje si
pszczoom jako r e d n i o i ciemnobrunatny", kolor czer
wony widz jako czarny, a na purpurowoczerwony.
m a j c y d o m i e s z k niebieskiego i fioletowy reaguj
j a k na r e d n i o i ciemnoniebieski, biel za w naturze
10
widz jako niebieskozielon .
Majc w ten sposb w y o o n reakcj pszcz na
kolory, widzimy, e malowanie u l i moe m i e pewien
sens racjonalny. Z drugiej strony, nie jest to bez
wzgldnie konieczne, gdy j a k mwi K Frisch
zapach jest d l a pszcz bardziej p r z e k o n y w a j c y " . 1!
10
Jw., s. 246, 249, 250; K . Frisch. op. cit.. s. 53.
11
K . Frisch. op. cit.. s. (if).
209
T a k e wiele najnowszych p o d r c z n i k w pszczelarskich
malowanie u w a a g w n i e za sposb konserwacji ula,
n a d a j c y m u estetyczny w y g l d lub c h r o n i c y przed
I2
d z i a a n i e m soca (malowanie na b i a o ) .
Obecnie d u y procent pszczelarzy ludowych korzy
sta z l i t e r a t u r y fachowej (periodyki, ksiki), s t d
te p o g l d y ich na znaczenie malowanych u l i nie
rni si zbytnio o d naukowych, tak j a k i metody
hodowlane nowoczesnego, racjonalnego pszczelarstwa.
Charakter malatur na ulach wskazuje ponad w s z e l k
w t p l i w o , e na plan pierwszy w y s u w a j si tu
momenty estetyczne. W dotychczasowej literaturze
powiconej sztuce ludowej nie spotykamy pracy po
wiconej malaturom na ulach, m a o te uwagi po
w i c a n o temu zagadnieniu w czasie b a d a tereno
wych. T y m w i k s z w a g posiadaj dla nas m a t e r i a y
zebrane z tego zakresu przez Sekcj Badania Plastyki
Ludowej IS P A N w K r a k o w i e (posuyy one r w n i e
za o s n o w przy opracowaniu niniejszego szkicu).
Na podstawie posiadanych m a t e r i a w ilustracyj
nych i opisw, w r d malowanych u l i skrzynkowych
wydzieli m o n a k i l k a grup, rnicych si od siebie
sposobem r o z w i z a n i a dekoracji malarskiej. Najlicz
niejsz n i e w t p l i w i e g r u p s t a n o w i ule, k t r y c h
skrzynka posiada c i a n y jednolicie pomalowane na
r n e kolory, np. front na niebiesko, boki na b r z o w o
czy biao. W grupie tej odmiennym kolorem pod
k r e l a si k r a w d z i e b r y y budynku, deseczk poniej
oczka", czasem p r o s t o k t n e pola zdobnicze, k t r e
s t a n o w i pojedyncze ciany, dzieli si na d w i e r
nego koloru powierzchnie, s t y k a j c e si ze sob
w z d u p r z e k t n i . Trudno jest oczywicie rozstrzygn,
w jakiej mierze w tej grupie malownych u l i malatura
w y n i k a z podniet estetycznych, a w jakiej jest w y r a
zem potrzeb czysto praktycznych, j a k ch konserwacji
drewna czy te u a t w i e n i e orientacji pszczoom.
D r u g g r u p s t a n o w i b d ule, na k t r y c h po
wierzchni, zagruntowanej t y m czy i n n y m kolorem,
p o j a w i a j si elementy o n i e w t p l i w i e dekoracyjnym
charakterze. W r d tych u l i pewna, dosy zreszt
p o w a n a cz zdobiona jest w sposb abstrakcyjny,
przy pomocy rytmicznie rozplanowanych e l e m e n t w
geometrycznych. Najprostszym p r z y k a d e m z tej grupy
bdzie ul z Pielgrzymki (pow. Gorlice), k t r e g o po
wierzchnia pokryta jest w caoci rwnomiernie
rozoonymi niebieskimi kropkami ( i l . 6). Z w y k l e de
koracja w tej grupie u l i bywa jednak bardziej skom
plikowana, co w y r a a si z a r w n o przez z r n i c o w a
nie kolorw ta, j a k i przez szerszy wachlarz elemen
t w zdobniczych, w r d k t r y c h obok kropek poja
w i a j si t r j k t y i pkola ( i l . 7) lub starannie roz
planowane motywy pasowe zoone z u k w ( i l . 8),
co upodobnia ten u k a d ornamentu do n i e k t r y c h
u k a d w w y s t p u j c y c h na elaznych okuciach.
12
[Zbir.] Pszczelarstwo, Warszawa 1951, s. 71;
rzbior.] Poradnik Pszczelarza, Warszawa 1952, s. 135;
M . Janiszewski, Ule i sprzt pasieczny, Warszawa 1957,
s. 24.
Fot: Jerzy Czajkowski il. 6, 7, 11; Stefan Deptuszewski
il. 1, 4, 5, 8, 9, 12; Maria Przedziecka il. 3, 10,
I n n g r u p s t a n o w i ule, na k t r y c h powierzchni
znajdujemy m o t y w y r o l i n n e lub antropomorficzne.
M o t y w y r o l i n n e b y w a j b d silnie zgeometryzowane,
j a k to m o n a s t w i e r d z i na cianie ula z L u b l i (pow.
Strzyw, i l . 9), b d traktowane w s p o s b schema
tyczny, ale m i m o to z pewnym zaciciem realistycz
n y m ( i l . 10). Tematyka figuralna z a r w n o antropo-
j a k i zoomorficzna nie b y a dotychczas notowana
w m a t e r i a a c h d o t y c z c y c h u l i malowanych. Raz jeden
tylko na frontowej cianie ula z Wandalina (pow.
Opole Lubelskie) spotkano kompozycj d e k o r a c y j n ,
k t r s t a n o w i d w i e umieszczone nad sob, w s a t e
twarze ludzkie, wykonane w sposb skrajnie sche
matyczny ( i l . 11).
Czasem zdarza si, e m o t y w y geometryczne oraz
mniej lub wicej dekoracyjnie traktowane motywy
r o l i n n e w y s t p u j na malowanych ulach obok siebie.
Spotykamy si z t y m w pasiece z M r o k o w a (pow.
Garwolin), k t r e j ule odznaczay si nie spotykanym
wprost bogactwem malarskiej dekoracji. Pasieka ta
ma zreszt z u p e n i e w y j t k o w y charakter, podobnie
j a k i jej t w r c a , niedawno z m a r y Franciszek So
1 3
chacki.
Z e w n t r z n e p o d o b i e s t w o ula skrzynkowego do
domu mieszkalnego prowokuje niejako, aby je t y m
bardziej p o d k r e l i przez odpowiednie malowanie.
S t d na c i a n a c h u l i spotyka si malowane okna, za
rysy murowanego fundamentu ( i l . 12), a w wypadkach,
gdy budynek ula wykonany jest w ksztacie np. wiey
(il. 1), c a e ciany malowane s w sposb m a j c y
n a l a d o w a bloki kamiennego m u r u .
D o b r i zestawienie k o l o r w zale od i n d y w i
dualnego podejcia pszczelarzy-malarzy. Pytany o to
pszczelarz z Podhala w y r a z i si w ten s p o s b :
pszczoy l u b i te kolory na ulach, k t r e najczciej
s p o t y k a j w przyrodzie". Jest to zupenie naturalne,
ale niezgodne z i n t e n c j : m a l u j e m y po to, by
pszczoa a t w i e j z n a l a z a d r o g p o w r o t n do ula",
podczas gdy stosowanie k o l o r w najczciej spotyka
nych w przyrodzie powinno raczej u t r u d n i a owadowi
trafienie do swego ula. Sdzc z przeprowadzonych
r o z m w i obserwacji, najczciej stosowanymi kolo
rami s : niebieski, zielony, ty i , o dziwo, kolor
czerwony, to jest ten, ktrego pszczoa nie rozpoznaje,
w i d z c go jako czarny. Wymienione kolory w y s t
p u j w najrozmaitszych odcieniach. Poza t y m spo
tykamy kolory: brzowy, biay, czarny, rowy, fio
letowy i inne.
O b s e r w u j c rozwj malatur na ulach skrzynko
wych, u c h w y c i m o e m y c i e k a w ewolucj, k t r e j
proces bynajmniej nie zosta jeszcze zakoczony. W i
dzimy bowiem, j a k z prostego pokrywania powierzchni
ula farb, podyktowanego przede wszystkim momen
tami praktycznymi, zaczyna p o w s t a w a nowa ga
ludowej sztuki dekoracyjnej.
13
W jednym z najbliszych n u m e r w p o w i c i m y
temu t w r c y specjalny a r t y k u . Red.
il. 2; Micha Maliski