ANNALES

U N I V E R S I TAT I S M A R I A E C U R I E - S K O D O W S K A
LU BLI N P O L ONIA
VOL. XVI, 1 SECTIO K 2009

Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie

WOJCIECH STANKIEWICZ

Dyplomacja prewencyjna jako rodek utrzymania adu

na kontynencie europejskim
Preventive diplomacy as a solution of asserting inernational safety in Europe

1. WSTP

Dyplomacja prewencyjna od pocztku lat 90. XX w. stanowi jeden z najbardziej

efektywnych sposobw zapewnienia bezpieczestwa na arenie midzynarodowej i jest
reakcj na zmiany zachodzce w powojennych stosunkach polityczno-militarnych mi-
dzy pastwami1. Wspczenie dyplomacja prewencyjna jest najczciej stosowanym
rodkiem, w kontekcie dziaa podejmowanych w ramach systemu bezpieczestwa
ONZ, UE i innych organizacji midzynarodowych, w celu zapobieenia konfliktom
zbrojnym midzy pastwami we wszystkich regionach geograficznych.
Niniejsza praca ma na celu analiz oraz przedstawienie istoty i efektywnoci
analizowanego rodka w dziaaniach podejmowanych przez midzynarodowe or-
ganizacje zajmujce si utrzymaniem pokoju i rwnowagi w Europie i na wiecie.
Nacisk pooono na zaprezentowanie stanowiska, a take dziaalnoci Unii Euro-
pejskiej (UE) ze wzgldu na jej wiodc rol we wspczesnym wiecie i szero-
ki wachlarz spraw, ktre reguluje, w szczeglnoci problemw bezpieczestwa.
W ostatniej dekadzie UE przesza znaczc transformacj i podja si nowych

1
Por. Preventive diplomacy: stopping wars before they start, pod red. K. M. Cahill, New York:
Basic books and the Center for International Health and Cooperation c1996; Containg Conflict: cases in
Preventive Diplomacy, pod red. S. Hideo, Tokyo; New York: Japan Center for International Exchange:
Washington, D. C. c2003; B. H. Steiner, Collective Preventive Diplomacy: a Study in International
Conflict Management, Albany: State University of New York Press c2004; K. Rupesinghe, Preventive
Diplomacy, Colombo: The Foundation for Co-Existence 2008.
48 WOJCIECH STANKIEWICZ

wyzwa. Z racji analizowanego problemu praca zostaa oparta na tezie Garetha

Evansa, i dziaanie prewencyjne podjte moliwie wczenie, jest najmniej skom-
plikowan, najbardziej humanitarn i najmniej kosztown metod rozwizywania
sporw, jak moe wybra spoeczno midzynarodowa2, ktra jednake nie
oceni dziaalnoci Wsplnot, ale umoliwi sprecyzowanie ich roli jako gwaranta
bezpieczestwa.
W celu udowodnienia powyszej tezy postawiono nastpujce pytania;
1. Skd pochodzi i jak powsta termin dyplomacja prewencyjna?
2. Jakie dziaania wchodz w zakres pojcia dyplomacji prewencyjnej i jak s
rozumiane przez jej uczestnikw?
3. Jaki jest zakres moliwych przyczyn konfliktw midzynarodowych i jak
ewoluuj strategie ich rozwizywania?
4. W jakich regionach wiata ma zastosowanie i jest realizowany analizowany
rodzaj dyplomacji?
W analizie zagadnienia wykorzystano kilka metod badawczych, z ktrych
najczciej stosowanymi okazay si: metoda porwnawcza, analiza i krytyka pi-
miennictwa, metoda obserwacyjna bez interwencji3. Prac oparto na pimiennictwie
polskim i angielskojzycznym.

2. GENEZA I ZNACZENIE TERMINU DYPLOMACJA PREWENCYJNA

Poszukiwania europejskiej tosamoci w dziedzinie bezpieczestwa, obrony

i zapobiegania konfliktom sigaj pocztkw zimnej wojny w Europie. Podobnie jak
w przypadku planu Marshalla w sferze ekonomicznej, take w sferze obronnej USA
oczekiway na konsolidacj partnerw europejskich, by udzieli pomocy. Oczekiwa-
nia zostay zawarte w uchwale Kongresu w czerwcu 1948 r., nazwanej od nazwiska
wnioskodawcy Uchwa Vandenberga, w ktrej mwi si o stowarzyszeniu Stanw
Zjednoczonych () z takimi regionalnymi i zbiorowymi porozumieniami, ktre
oparte s o trwa i skuteczn samopomoc i pomoc wzajemn, i ktre dotycz ich
narodowego bezpieczestwa4.
Za genez pojcia dyplomacja prewencyjna uwaa si wypowied sekretarza
generalnego ONZ, Daga Hammarskjoda, ktry w 1960 r. w okresie dwublokowej
rywalizacji Wschodu i Zachodu zwrci uwag na konieczno utrzymywania na

2
G. Evans, Wsppraca dla Pokoju. Agenda na lata 90. i nastpne, Polski Instytut Spraw Mi-
dzynarodowych, Warszawa 1994, s.76.
3
A. Chodubski, Wstp do bada politologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego,
Gdask 2004, s. 119131.
4
J. Nazarkin, Nowe-stare zagroenia: emocje i trzewa analiza, [w:], Bezpieczestwo midzyna-
rodowe czasu przemian. Zagroenia koncepcje instytucje, red. R. Kuniar, Z. Lachowski, Polski
Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa 2003, s. 145.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 49

maych obszarach minimalnych sporw midzynarodowych, tak by zapobiec ich

przeobraeniu w wiksze.5
Podstaw dla dywagacji na temat istoty dyplomacji prewencyjnej stanowi art.
2 p.4 Karty Narodw Zjednoczonych, ustanawiajcy zakaz stosowania grb lub
bezporedniego uycia siy przeciwko integralnoci terytorialnej lub suwerennoci
ktregokolwiek z pastw. Spoeczno midzynarodowa, wiadoma destrukcyjnego
wpywu konfliktw na szeroko rozumiany rozwj i bezpieczestwo, zaakcentowaa
obligatoryjno szukania rozwizania sporu wycznie na drodze konsensusu. Potwier-
dzono jednoczenie, i rozstrzygnicie antagonizmu w sposb pokojowy pozwala na
wygenerowanie oraz utrwalenie poczucia stabilnoci caej wsplnoty ponadnarodowej.
W znaczeniu samodzielnym termin dyplomacja pochodzi od greckiego sowa di-
ploma, co oznacza: arkusz zoony na p6. Prewencja pochodzi od aciskiego sowa
praeventio, i oznacza zapobieganie, obron, profilaktyk7. We wsplnym zestawieniu
termin dyplomacja prewencyjna obejmuje dziaania pastw, ich grup, organizacji mi-
dzyrzdowych zmierzajcych do zapobieenia wystpowaniu elementw zagraajcych
pokojowi, bezpieczestwu midzynarodowemu, stabilnoci na wiecie8. Kluczow
pozycj zajmuje w wyraeniu przymiotnik prewencyjny, ktry w rzeczywistoci
w wietle terminologii z zakresu prawa midzynarodowego nie ma punktw
stycznych z dyplomacj i wyraeniami od niej pochodzcymi: misj dyplomatyczn,
stosunkami dyplomatycznymi itd.9 Przez dyplomacj prewencyjn rozumie si te
metody pokojowego regulowania sporw ujtych w art. 33 Karty Narodw Zjedno-
czonych, wrd ktrych wymienia si rokowania, badania, porednictwo, pojednanie.
W chwili obecnej wci brakuje fachowej analizy problemu, zarwno w literaturze
polskiej, jak i obcojzycznej, w dostpnych opracowaniach mona jednak znale
prby klasyfikacji analizowanej dyplomacji na wczesn dyplomacj prewencyjn
i opnion dyplomacj prewencyjn, z ktrych pierwsza polega na dostarczaniu
fachowej pomocy przy zastosowaniu pokojowych metod pozwalajcych rozwiza
spr na dugo przed wybuchem konfliktu zbrojnego, a druga sprowadza si do prb
wpynicia na zwanione strony, by zaniechay sporu10.
W zaoeniach najwiksz instytucj na rzecz zapobiegania konfliktom i sporom
midzynarodowym miaa sta si Organizacja Narodw Zjednoczonych; za gw-

5
B. W. Jentleson, Preventive Diplomacy: A Conceptual and Analytic Framework, [w:] B. W. Jentle-
son, Opportunities Missed, Opportunities Sized, Preventive Diplomacy in the Post-Cold War World,
Carnegie Corporation of New York 2000, s. 910;
6
W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, wiat Ksiki,
Warszawa 2000, s.135.
7
Ibid., s. 405.
8
M. A. Macioszek, Dyplomacja prewencyjna Unii Europejskiej w pozimnowojennej Europie,
Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2002, s. 1314.
9
Por. B. G. Ramcharan, The International Law and Practice of Early-warning and Preventive
Diplomacy: the Emerging Global Watch, Dordrecht; Boston: Martinus Nijhof Publishers 1991.
10
Dyplomacja wspczesna a problemy prawa i bezpieczestwa midzynarodowego, red. naukowa,
L. ukaszuk, Warszawa 1999, AON, s. 172173.
50 WOJCIECH STANKIEWICZ

ny powd ich powstania mona uzna nieprzynoszce podanych efektw prby

opanowania kwestii wojny. Problem ten, tytuem systemu midzynarodowego, do
ktrego pastwa aspiruj, nie jest moliwy do rozwizania zobligowana wizj
Karty ONZ jest w tej sytuacji skazana na stwarzanie oczekiwa, ktrych pastwa
nie pozwol jej speni, cho czsto bd jej wanie posdza o niezdolno ich
spenienia11. W ich ramach organizacja ta prowadzi badania take nad teoretyczn
stron dyplomacji prewencyjnej. S one publikowane w formie raportw i innych
dokumentw, wrd nich jako najistotniejsze dla analizowanego problemu mona
wymieni: raport Sekretarza Generalnego ONZ Butrosa Ghalego pt. Program dla
pokoju i monografi ministra spraw zagranicznych Australii Garetha Evansa zaty-
tuowan Wsppraca dla Pokoju.
Wedug Butrosa Ghalego najwaniejszym i niezbdnym komponentem dziaa
prewencyjnych s rodki budowy zaufania. Obustronne zaufanie i kompromis s
niezbdne do redukcji prawdopodobiestwa przyszego konfliktu. Drugim istotnym
czynnikiem jest posiadanie aktualnej wiedzy na temat stanu sytuacji i relacji mi-
dzy podmiotami. Ostatnim istotnym czynnikiem jest budowa efektywnego systemu
ostrzegania, w ktrym kadzie si szczeglny nacisk na ryzyko katastrofy nuklearnej,
zagroenia rodowiskowe, prawdopodobiestwo klski ywioowej, masowe migracje,
groby godu i klsk ywioowych.
Butros Ghali dyplomacj prewencyjn definiuje jako dziaania przeciwdziaajce
przeradzaniu si istniejcych konfliktw w konflikty zbrojne, ograniczajce zasig
tych konfliktw w przypadku ich powstania. Caociowy program budowy bezpie-
czestwa powinien wedug niego skada si z czterech dziaa, z ktrych pierwszym
jest wymieniony rodzaj dyplomacji, nastpnymi: tworzenie pokoju (peacemaking),
utrzymanie pokoju (peace-keeping), budowanie pokoju (peace-building)12. Niewiele
jednak spord wymienionych postulatw zawartych w Agendzie dla Pokoju zo-
stao zrealizowanych. Ograniczeniami okazay si: stanowisko Rady Bezpieczestwa
i kwestie finansowe, ktre zmusiy Sekretarza do nowelizacji Programu w 1995 r.13
W monografii ministra spraw zagranicznych Australii Evansa nastpuje kontynu-
acja linii reform ONZ w dziedzinie zapewnienia pokoju, zainicjowanej przez Ghalego.
Koncepcja, jak pragnie przeforsowa Evans, oparta jest na rozbudowie strategii zna-
nych dziaa pokojowych. Wszystkie moliwe wedug niego rodki pokojowe dzieli na
4 grupy : budowanie pokoju (peace building), zachowanie pokoju (peace maintenance),
przywrcenie pokoju (peace restoratoin), wymuszenie pokoju (peace enforcement).
Kada kategoria zawiera sobie tylko waciwe metody, i s one zmodyfikowane
w niewielkim stopniu w stosunku do zaoe Sekretarza Generalnego Ghalego.

11
Ibidem.
12
Boutros Ghali, An Agenda for Peace, United Nations, New York 1992, s. 11.
13
H. G. Erhart, Bezpieczestwo przez integracj? O roli UE i UZE w ksztatowaniu nowej, euro-
pejskiej architektury bezpieczestwa, [w:] K. A. Wojtaszczyk, J.M. Niepsuj, NATO a Europa Wschodnia.
Rozszerzenie NATO na Wschd, Elipsa, Warszawa 1998, s. 34.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 51

Pierwsza strategia budowanie pokoju obejmuje kompleks dziaa majcych

na celu niedopuszczenie do powstania sporw, konfliktw zbrojnych ewentualnie
powanych kryzysw bezpieczestwa. Dziaania s podzielone na dwie podgrupy:
uregulowania midzynarodowe, globalne, regionalne i dwustronne, oparte na nor-
mach prawa midzynarodowego, oraz dziaania wewntrz pastw, na ktre skada
si rozwj ekonomiczny, budowa instytucji i zrbw stabilnego pastwa.
Tworzenie pokoju ma w wizji Evansa dwa wymiary: dugoterminowy (przed-
konfliktowy) i krtkookresowy dorany. Drugi wymiar budowanie pokoju po
konflikcie czy w sobie ogln pomoc i wsparcie z realizacj konkretnych pro-
gramw praktycznych. W tym momencie nastpuje pierwsza istotna rnica midzy
programami Ghalego i Evansa. Ghali pooy w Agendzie nacisk na budowanie
pokoju, gdy konflikt jest ju obecny, a Evans skoncentrowa si na kwestii zapobie-
gania jego wystpieniu14.
Na uwag zasuguj specyficzne, evansowskie strategie pokoju. Autor przyjmuje
wiele ich form i dzieli je na nastpujce kategorie: dyplomacj prewencyjn odno-
szc si do szeregu metod opisanych w artykule 33 Karty ONZ, rozmieszczenie
prewencyjne si wojskowych i policyjnych oraz osb cywilnych z zamiarem zapobie-
enia narodzin konfliktu zbrojnego, strategi przywrcenia pokoju i pokonfliktow
znajdujc zastosowanie w rozwizywaniu konfliktu, gdy przeobrazi si w zbrojny
operujc take rodkami z artykuu 33 Karty ONZ, oraz strategi wymuszania
pokoju, w momencie gdy reakcja na jakikolwiek kryzys nie rodzi szans porozumie-
nia rzdw ktrejkolwiek ze stron. Ostatnia zawiera w sobie dwie podkategorie:
militarn, na ktr skadaj si rodki wymuszenia, czyli groba uycia siy lub jej
uycie oraz pozamilitarn sanacyjn, z moliwoci uycia rodkw restrykcyjnych,
ekonomicznych, politycznych i spoecznych.
Wspczenie dyplomacja prewencyjna znajduje najszersze zastosowanie w polityce
Unii Europejskiej. Pocztkowo wszelkie prby budowy zachodnioeuropejskiego systemu
obronnego nie wykraczay poza cise struktury NATO, o co szczeglnie usilnie dbay
Stany Zjednoczone i zawary w art. IV Traktatu Brukselskiego, ktry przewidywa, e
przy jego realizacji strony i powoane organy bd cile wsppracowa z Organizacj
Traktatu Pnocnoatlantyckiego i aby nie powtarza czynnoci organw NATO, Rada
i Agencja UZE bd si zwraca do waciwych wadz wojskowych NATO o wszelkie
informacje i opinie w sprawach wojskowych15. Zastrzeenia stay si naturalnym
hamulcem w prewencyjnej dziaalnoci UZE zmiany w tej kwestii nastpiy dopiero
w latach 80., kiedy na nadzwyczajnej sesji Rady UZE, ktra odbya si w padzierniku
1984 r. w Rzymie po raz pierwszy rozwaano moliwoci wzajemnej wsppracy
w kwestii budowy systemu bezpieczestwa poza strukturami NATO. Uroczysta sesja
zakoczya si przyjciem dwch istotnych dokumentw: Deklaracji Rzymskiej i Pro-

14
G. Evans, op. cit., s. 1112.
15
UZE a Europa rodkowa i Wschodnia, Dokumenty, marzec 1994, z. 1, s.13.
52 WOJCIECH STANKIEWICZ

gramu Instytucjonalnych reform UZE16. Dopiero jednak Traktat z Maastricht uczyni

z polityki bezpieczestwa kolejn dziedzin wsppracy w ramach Unii Europejskiej.
Podstawy prawne dziaalnoci prewencyjnej Unii Europejskiej zawarte s wsp-
czenie w trzech dokumentach: Traktat z Maastricht i zawarty w nim rozdzia
o Wsplnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczestwa17, Traktat Amsterdamski, Traktat
z Nicei. Problem ten poruszony jest take w uregulowaniach pozatraktatowych, tzn.
w biecych postanowieniach Prezydencji, deklaracjach, uchwaach odpowiednich
organw czyli tzw. soft law Unii dotyczcych obronnoci Wsplnoty. Ponadto ele-
menty z zakresu budowania wiatowego bezpieczestwa w ramach Unii Europejskiej
zawarte s w dokumencie Rady Europejskiej z Salonik z 2003 r. A secure Europe
in a better wrold. European security strategy, ktry zosta zatwierdzony 12 grud-
nia 2003 roku w Brukseli. W preambule okrelono dziaania UE na rzecz budowy
pokoju midzynarodowego, rozwoju demokracji i kooperacji pomidzy pastwami.
Wskazano na problem istniejcych konfliktw we wspczesnym wiecie i potrzeb
ich zapobiegania. Wysunito przykad Bakanw. W czci II dokumentu, Strategic
objectivs zaprezentowano trzy cele strategiczne UE:
1. przeciwadziaanie zagroeniom. Zwrcono uwag na dynamiczny charakter
rozwijania si konfliktw w dobie globalizacji.
2. budowanie bezpieczestwa w ssiedztwie, z zaznaczeniem przeciwdziaania
tworzeniu si nowych linii podziau pomidzy pastwami, w wyniku poszerzania
Wsplnoty.
3. porzdek midzynarodowy oparty na efektywnym systemie multilateralnym,
wielostronnym.
Wytumaczenie specyfiki UE jako mediatora znajduje si w teorii trjkta bez-
pieczestwa europejskiego Ole Waevera, zaprezentowanej w 1994 r.. Wierzchoek
trjkta stanowi trzy nierozerwalne systemy: stworzone przez NATO, UE i KBWE/
OBWE. Kady z wymienionych odpowiada za odrbn sfer dziaania, dlatego maj
nadzwyczajn moliwo uzupeniania si i tworzenia systemu bezpieczestwa. Unia
odpowiada za stosunki polityczno-ekonomiczne, OBWE za przestrzeganie prawa
midzynarodowego, a NATO jest gwarantem militarnym.
W teorii trjkta Unia dysponuje najszerszym wachlarzem dziaa i rodkw.
Przede wszystkim ekonomicznie, technicznie i spoecznie umacnia pastwa od
wewntrz, przeciwdziaajc najbardziej powszechnym zagroeniom, np. likwiduje
najczstsze podoe konfliktw: niedostatek ekonomiczny wynikajcy z dysproporcji

16
Deklaracja wyraaa postanowienie lepszego wykorzystania UZE w celu pogbienia wsp-
pracy pomidzy pastwami czonkowskimi w dziedzinie polityki bezpieczestwa, zapowiadano te
uzgodnienie stanowisk w sprawie specyficznych warunkw bezpieczestwa europejskiego. Szerzej
zob. UZE a ..., s. 4546.
17
Instrumenty dostpne w ramach WPZiB wymienione w artykule 12.: decydowanie o wspl-
nych stanowiskach, podejmowanie wsplnych dziaa, umacnianie regularnej wsppracy pomidzy
pastwami czonkowskimi w prowadzeniu polityki. Zobacz te dokument z Salonik z 2003 r. ( http://
ue.eu.int/uedocs/cmsUpload/78367.pdf)
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 53

w rozwoju gospodarczym. Nastpnie poprzez rodki masowego przekazu i programy

kulturalno-spoeczne utrwala podstawy demokracji, czuwa nad przestrzeganiem
praw czowieka i obywatela; wsppracujc z OBWE, kreuje nowe zasady i normy
prawne korelujce ze wzrostem wzajemnego zaufania i bezpieczestwa. Ostatecz-
nie w sytuacjach nadzwyczajnych moe wystpowa w roli arbitra, poredniczc
midzy stronami w sporze grocym powanym konfliktem. Unia Europejska
dysponuje sankcjami, rodkiem szczeglnie istotnym w budowie zrbw bezpie-
czestwa. Uycie rodkw militarnych natomiast nie ley w zakresie jej uprawnie;
a ich ewentualnym zastosowaniem jest wspdecydowa wraz z NATO na szczycie
trjkta Waevera18.
Unia Europejska, hodujc idei bezpieczestwa i pokoju na wiecie, w Raporcie
Rady Europejskiej zaprezentowanym 1011 grudnia 1999 roku w Helsinkach potwier-
dzia pryncypaln rol postanowie Karty Narodw Zjednoczonych. Zaakcentowano
istot kooperacji w zakresie promowania bezpieczestwa, wczesnego ostrzegania,
zapobiegania konfliktom, rozwoju mechanizmw zarzdzania kryzysowego oraz
restytucji sytuacji przed konfliktem. Wspdziaanie powinno opiera si na posta-
nowieniach Karty NZ, Aktu Kocowego OBWE, statutu Rady Europejskiej oraz
innych organizacji midzynarodowych.
W konkluzjach Raportu z Helsinek podkrelono, i fundamentem zbiorowej
ochrony oraz tworzenia mechanizmw kryzysowego zarzdzania by rwnie Sojusz
Pnocnoatlantycki. Przyjto zatem za aksjomat konieczno pogbiania kooperacji
z instytucj, czemu suy miay ustalone zasady. Paralelnie wyraono gotowo do
utworzenia dla Unii autonomicznych zdolnoci do kreowania nowych ram dziaania
wojskowego, gdy NATO jako cao nie jest zaangaowana.
Rada Europejska, przyjmujc w Raporcie dwa komplementarne wobec siebie
sprawozdania z postpu prac Prezydencji na rzecz rozwoju wojskowych i niewoj-
skowych zdolnoci zarzdzania kryzysowego w ramach wzmocnionej wsplnej
europejskiej polityki bezpieczestwa i obrony19, potwierdzaa wytyczne przyjte
podczas szczytu w Kolonii (34 czerwiec 1999 roku). Na mocy postanowie Trak-
tatu o Unii Europejskiej wszyscy czonkowie powinni podejmowa dziaania w celu
zapobiegania konfliktom oraz tworzenia efektywnych mechanizmw zarzdzania
kryzysowego. Podkrelono konieczno generowania nowych trendw i struktur
w polityce bezpieczestwa i ochrony UE. Nowo utworzone polityczne i wojskowe
organy / (struktury) powinny by powoane w ramach Rady Europejskiej w celu
zapewnienia skutecznoci dziaa przy rwnorzdnym poszanowaniu jednolitych ram
instytucjonalnych. Pastwa czonkowskie, dobrowolnie wsppracujce w operacjach

18
O. Waever, The European security triangle, Working Papers 1994, nr 8, cyt. za: J. Czaputowicz,
System czy niead ? Bezpieczestwo europejskie u progu XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN:
Centrum Stosunkw Midzynarodowych, Warszawa 1998, s. 8586.
19
Rozwj wsplnej polityki obrony i bezpieczestwa powinien by zgodny z postanowieniami
zawartymi w art. 5 Traktatu Pnocnoatlantyckiego oraz art. 5 Traktatu Brukselskiego, jak rwnie
z autonomicznie tworzon polityk obrony kadego z czonkw Unii.
54 WOJCIECH STANKIEWICZ

prowadzonych przez UE, powinny dysponowa siami zbrojnymi z odpowiedni

liczb dobrze wyszkolonych onierzy. Paralelnie wyeksponowano istot tworzenia
sekwencji niewojskowego zarzdzania w celu koordynacji i zwikszenia skutecznoci
rnych cywilnych rodkw i zasobw. Ponadto generowanie cywilnych zasobw
w zarzdzaniu kryzysowym i obligatoryjno szybkiego reagowania w obliczu
narastajcego kryzysu zostay ustalone jako kluczowe dla ugruntowania stabilnoci
w stosunkach midzynarodowych. W Raporcie Rady Europejskiej zaapelowano
o skoncentrowanie si na instrumentach dyplomatycznych, pomocy humanitarnej,
jak rwnie narzdziach ekonomicznych jako instrumentach mogcych skutecznie
przyczyni si do niwelowania narastajcych antagonizmw20.

3. PRZYCZYNY I ZAKRES POTENCJALNYCH KONFLIKTW,

STRATEGIE ICH ROZWIZYWANIA
(INSTRUMENTY REALIZACJI DYPLOMACJI PREWENCYJNEJ)

Po zakoczeniu Zimnej Wojny, wraz z zaamaniem si potgi mocarstwa radzie-

ckiego i rozpadem bipolarnego porzdku na wiecie, zdecydowanie spad poziom
militarnego zagroenia regionaln lub globaln wojn nuklearn. Pojawio si jednak
wiele nowych konfliktw regionalnych, lokalnych i wewntrznych, tumionych dotd
przez autorytarne struktury wadzy pastwowej bd znajdujcych ujcie w rywali-
zacji prowadzonej midzy Wschodem a Zachodem21. Warto przytoczy sowa Jeana
Carlo, ktry napisa: Wraz z kocem zimnej wojny zanika elegancka prostota wiata
dwubiegunowego. Z adu jataskiego wynurzy si niead narodw (...). Reguy
prawidowoci zaniky. Instytucje midzynarodowe dotkn kryzys i s zmuszone
dostosowa swoj rol do nowej sytuacji (...). Historia rozpocza si na nowo22.
Konflikty regionalne obejmuj prawie wszystkie moliwe sfery stosunkw mi-
dzynarodowych i w zwizku z tym podzielone s na:
1. konflikty terytorialne wynikajce z niemonoci wypracowania kompromi-
sowych rozwiza w sprawie podziau terenw spornych,
2. konflikty na tle ekonomicznym wywoane dysproporcj w rozwoju gospo-
darczym poszczeglnych narodw,
3. religijne bdce skutkiem rnic w doktrynie poszczeglnych wyzna, ktre
nie mog koegzystowa w bliskim ssiedztwie lub na wsplnym terytorium,
4. etniczne wywoane dyskryminacj mniejszoci narodowych, ich dziaaniami
na rzecz utworzenia wasnego pastwa itp.

20
Opracowane na podstawie Raportu Rady Europejskiej z 1011 grudnia 1999 roku w Helsinkach
dostpnego na stronie internetowej: http://www.europarl.europa.eu/summits/hel1_en.htm [22.04.2009].
21
K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na wiecie. Informator 2005, Wydawnictwo
Trio, Warszawa 2005, s.11.
22
J. Carlo, Geopolityka, tum. T. Orowski, J. Pawowska, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,
Warszawa-Wrocaw-Krakw 2003.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 55

W zwizku z rnorodnoci przyczyn konfliktw, strategii dyplomacji pre-

wencyjnej nie powinno ogranicza si do rodkw oglnie dostpnych23, ale wci
naley szuka nowych rozwiza, siga o wiele gbiej tak by dotrze i pozna
najgbsze korzenie konfliktu24. Dlatego o powodzeniu dziaa prewencyjnych decy-
duje odpowiedni dobr zastosowanych w danym momencie i sytuacji instrumentw,
nie wykluczajc rodkw militarnych.
Wspczesne media s zdania, e rozwj zjawiska dyplomacji prewencyjnej jest
dowodem dostosowywania si Unii do zmieniajcego si oblicza Europy. W momencie
powstawania Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, jej zaoyciele nawet nie przewidzie-
li, e organizacja w tak znacznym stopniu poszerzy zakres dziaalnoci, od instrumentu
restrukturyzacji kopal wgla i hut po gwaranta wsppracy i adu. UE przesza gbok
ewolucj i w rwnym stopniu wpyny na to procesy industrializacji, demokraty-
zacji i wzrostu poparcia przez spoeczestwa zainteresowane rozwojem Wsplnoty.
W procesie realizacji dyplomacji prewencyjnej UE wykorzystuje WPZiB oraz
instrumenty nalece do pierwszego filaru (wsplna polityka handlowa, stowarzy-
szeniowa, wsppracy na rzecz rozwoju). Dziaalno Wsplnot jest cile skoor-
dynowana z prac UZE, NATO, OBWE. Do koca lat 90. XX w. UE brakowao
niesychanie wanego instrumentu polityki zagranicznej i odgrywania powanej,
na miar potencjau i ambicji, roli midzynarodowej wymiaru wojskowego. Wy-
mienione czynniki powodoway, e UE nie bya w stanie sprosta oczekiwaniom
spoecznoci midzynarodowej, szczeglnie w kwestii reakcji na powane kryzysy
lub wydarzenia midzynarodowe25. Dopiero poraka na Bakanach spowodowaa, e
pastwa Wsplnoty podjy prby integracji w dziedzinie bezpieczestwa i obrony.
Katalizatorem dziaa stay si konflikty w Boni i Hercegowinie. Zdaniem Petera
van Hama: mona zaryzykowa stwierdzenie, e kryzys w Kosowie dokona wicej
dla rozwoju WPZiB ni caa dekada rozwaa zapocztkowanych przez Konferencj
Midzyrzdow o unii politycznej w 1991 r.26 .
WPZiB okrela zasady i oglne wytyczne wsplnej polityki zagranicznej i bez-
pieczestwa, zasady decydowania o wsplnych strategiach, podejmowania wsplnych
dziaa, przyjmowania wsplnych stanowisk, umacniania regularnej wsppracy
pomidzy pastwami czonkowskimi w prowadzeniu polityki. Istotne znaczenie dla
ewolucji WPZiB miay decyzje, jakie zapady w 1999 r. podczas posiedze Rady
Europejskiej w Kolonii i Helsinkach27. Pierwsza w historii WPZiB strategia bya
23
Por. M. L. Lund, Preventing violent conflict: a strategy for preventive diplomacy, Washington,
D. C.: United States Institute of Peace Press 1996.
24
B. W. Jentleson, op. cit., s.10.
25
J. Zajczkowski, Wsplna polityka zagraniczna, bezpieczestwa i obrony Unii Europejskiej,
Zeszyty Akademii Dyplomatycznej Warszawa 2004, s. 2425.
26
P. Van Ham, Europes Common Defence Policy: Implications for the Trans-Atlantic Relationship,
Security Dialogue 2000, nr 2, s. 216.
27
W Kolonii pastwa czonkowskie zaakceptoway ide Wsplnej Europejskiej Polityki Bez-
pieczestwa i Obrony, w Kolonii zapada decyzja o przeksztaceniu Eurokorpusu w europejskie siy
szybkiego reagowania udostpniane NATO i UE.
56 WOJCIECH STANKIEWICZ

skierowana do Rosji, a ogoszona podczas szczytu w Kolonii 4 czerwca 1999 r.

w Kolonii. 11 grudnia 1999 r. przyjto strategi wobec Ukrainy, a 20 czerwca 2000 r.
na szczycie w Feira wypracowano strategi w stosunku do regionu rdziemnomor-
skiego28. Wszystkie dokumenty maj podobn struktur, ich realizacja przewidywana
bya na okres 4 lat z moliwoci przeduenia lub/i zmiany na wniosek Rady UE.
Istotnym instrumentem dostpnym w ramach II Filaru s wsplne dziaania,
w sytuacjach, w ktrych s uwaane za niezbdne; decyzje o nich podejmuje Rada
Unii. Pierwszym pastwem, wobec ktrego zastosowano ten instrument, jest po-
dobnie jak w przypadku innych Rosja, na ktrej tereny z mocy decyzji Rady UE
9 listopada 1993 r. zostay wysane jednostki obserwacyjne w celu monitorowania
wyznaczonych na 12 XII 1993 r. wyborw parlamentarnych. Wsplnymi dziaaniami
s take takie przedsiwzicia, jak: poparcie dla procesu pokojowego na Bliskim
Wschodzie i pomoc humanitarna dla byej Jugosawii. Wsplne dziaania objy
zasigiem tereny Boni-Hercegowiny, Bliskiego Wschodu i Afryki. Najwaniejszym
przykadem wsplnego dziaania s tzw. Pakty Stabilnoci, traktowane przez dyplo-
matw Wsplnot Europejskich jako pierwsze wiczenie z dyplomacji prewencyj-
nej. W Pakcie zobowizywano sygnatariuszy do przestrzegania nienaruszalnoci
granic, utrzymania dobrossiedzkich stosunkw i respektowania praw mniejszoci.
Wrd kolejnych dokona UE w ramach dyplomacji prewencyjnej naley wyrni
przeciwdziaanie terroryzmowi odnoszce si do niszczenia rde finansowania
organizacji terrorystycznych. Wskazano na wykreowanie rodkw majcych na celu
walk z przestpczoci zorganizowan oraz kontrol i walk z rozpowszechnia-
niem broni masowego raenia. Odnotowano zaostrzenie kontroli eksportu i kroki
przeciwdziaajce przemytowi. Kontynuacj ukadu stanowi Pakt Stabilnoci dla
Europy Poudniowo-Wschodniej, przedstawiony w Kolonii 10 czerwca 1999 r.
w dniu zakoczenia wojny NATO przeciwko Jugosawii. Pakt obejmuje pastwa
czonkowskie UE i sam UE, pastwa regionu oraz Kanad, Japoni, Rosj, USA,
Wgry i Turcj. Stanowi on pole wsplnego dziaania ONZ, NATO, UZE, OBWE,
EBOR organizacje postawiy sobie za priorytetowy cel demokratyzacj systemw
politycznych i kwesti przestrzegania praw czowieka, odbudow ekonomiczn, go-
spodarczy rozwj regionu, promowanie wsppracy midzynarodowej i stworzenie
cho minimalnych podstaw bezpieczestwa w regionie29.
Instrumentem, ktrego rola jest nagoniona przez media, i ktry rzeczywicie
zwiksza sw rol, jest wypracowywanie wsplnych stanowisk przez Rad Unii
Europejskiej. Przykady zastosowania s liczne, m.in.: w sprawie celw i priorytetw
wsppracy z Ukrain w 1994 r., w kwestii stosunkw gospodarczych i finansowych

28
www.diplomacy.pl/dokumenty/Geneza_Wspolnej_Polityki_Zagranicznej_i_Bezpieczenstwa_
UE.pdf 20.05.2007; Confidence building and partnership in the western Mediterranean: tasks for
preventive diplomacy and conflict avoidance, pod red. A. Marquina and H. G. Brauch, Mosbach:
AFES-PRESS 1994.
29
J. Kukuka, Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych 19452000, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 577580.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 57

z Boni-Hercegowin w 1995 r., w odniesieniu do sytuacji na Bliskim Wschodzie,

rejonie rdziemnomorskim, Irlandii Pnocnej.
Najstarszym rodkiem stosowanym w ramach WPZiB jest wsppraca midzy
pastwami czonkowskimi polegajca na umacnianiu polityki zagranicznej i bezpie-
czestwa. Ze wzgldu na nieokrelony formalnie zakres rodka istotn rol odgrywa
wola polityczna poszczeglnych pastw i praktykuje si go w formie: spotka na
szczycie, nieformalnych kontaktw przywdcw wsplnych deklaracji, owiadcze
na forum midzynarodowym np. Zgromadzenia Oglnego ONZ30. Przykadem takiej
deklaracji bya uchwalona w grudniu 1999 r. w Helsinkach Deklaracja w sprawie
Czeczenii, w ktrej wyranie potpiono bombardowanie miast czeczeskich przez
Rosj i sposb traktowania przez ni wysiedlonych ludzi dziaania sprzeczne
z podstawowymi zasadami humanitaryzmu i postanowieniami wielostronnych umw
midzynarodowych. Wzrost zastosowania analizowanego instrumentu datowany jest
od atakw terrorystycznych we wrzeniu 2001 r. w Nowym Jorku. Problem fanatyzmu
islamskiego jest jednym z najbardziej zoonych zagadnie wspczesnych stosunkw
midzynarodowych i dlatego stanowi najlepsze pole do praktykowania wszystkich
metod dyplomacji prewencyjnej.
Spord wymienionych instrumentw, biorc pod uwag gospodarcz potg Unii,
na szersz analiz zasuguje szeroki zestaw rodkw ekonomicznych i pomocowych,
jakimi ona dysponuje. Przede wszystkim poprzez popieranie rozwoju gospodarczego
i spoecznego pastw oraz ustanowienie cisych podstaw ich regulacji zapewnia sta-
bilno tej podstawowej sfery kontaktw midzynarodowych. Moliwo udzielenia
pomocy finansowej i handlowej, zawierania umw handlowych i celnych z pastwami
stowarzyszonymi i trzecimi jest konsekwencj posiadania przez Wsplnot osobowoci
prawnej, zapisanej w artykule 281 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk.
Zakres wsppracy regulowanej tymi umowami wykracza poza kwestie czysto han-
dlowe i obejmuje np. dostosowanie systemw polityczno-prawnych poszczeglnych
pastw, pomoc techniczn.
Magdalena Macoszek, przewodniczca Koa Naukowego Europeistw przy Uni-
wersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu wyrnia trzy rodzaje umw Unii
zawieranych z pastwami europejskimi po zakoczeniu zimnej wojny. Pierwszy rodzaj
stanowi ukady specjalne z roku 1994 o wsppracy z Rosj i Ukrain,, w ktrych
przewidziano liberalizacj handlu i otwarty dialog polityczny. Drugi rodzaj umw
obejmuje porozumienia preferencyjne w zakresie handlu, i stanowice jeden z elemen-
tw realizacji polityki rdziemnomorskiej. Dotychczas podpisano ukady z Algieri,
Tunezj, Marokiem, Egiptem, Libanem, Izraelem, Jordani, Syri, Cyprem, Malt,
Turcj, Jugosawi. Do trzeciej grupy nale zwyke umowy handlowe (w szczeglnoci
umowy o handlu i wsppracy gospodarczej), zawarte m. in. w roku 1989 z Polsk
i ZSRR, take w 1990 z Bugari, Rumuni, Czechosowacj i NRD, w 1992 z Litw,

30
B. G. Ramcharan, Preventive Diplomacy at the UN, Bloomington, IN: Indiana University Press
c2008.
58 WOJCIECH STANKIEWICZ

otw i Estoni. Umowy z roku 1992 rni si od pozostaych obecnoci w nich

uregulowa politycznych. Najwaniejszym warunkiem ich realizacji jest przestrze-
ganie przez pastwa zasad demokratycznych i praw czowieka, w sposb okrelony
w Akcie Kocowym z Helsinek i Nowej Karcie Europy z Parya31.
Wrd znacznej liczby programw pomocowych, ktrych inicjatorem bd or-
ganizatorem staa si Unia, najszerszy zasig miay programy skierowane do pastw
Europy rodkowej i Wschodniej. Stanowi one odpowied na nieustanne zmiany
w tym regionie, ich celem jest ugruntowanie zmian. Programy zyskay nowy wymiar,
bowiem skorelowane s bezporednio z celami politycznymi Unii. Wrd wszystkich
programw najwiksze znaczenie ma PHARE Pomoc dla restrukturyzacji Gospo-
darek Polski i Wgier. PHARE stanowi program bezzwrotnej pomocy ekonomicznej
dla wymienionych pastw i dziaa od 1990 roku. Za podstaw prawn posuya
decyzja Rady Unii Europejskiej nr 3906/89, ktra widzc jego efektywno, postano-
wia rozszerzy zasig programu na kolejne pastwa, cznie obejmujc programem
pomocy 17 pastw Europy.
Podstawowym warunkiem otrzymywania pomocy jest wdroenie wymaganych
przez Uni reform ekonomicznych i politycznych, majcych skutkowa w przyszo-
ci zwikszeniem efektywnoci gospodarki wolnorynkowej i umocnieniem podstaw
demokratycznych (system wielopartyjny, wolne wybory). Szacuje si, e Polska
jest pastwem, ktre osigno najwicej korzyci z tego programu; w jego ramach
realizowane s programy wielonarodowe pogbiajce wspprac pomidzy pa-
stwami i pragncymi przystpi do Unii oraz programy transgraniczne takie, jak:
Phare Cross-Border Cooperation Program wsppracy transgranicznej Phare,
Interreg Program Popierania Regionw i Wsppracy Regionalnej, TACIS,
MEDA i jego odmiany, PHARE II, ISPA, SAPARD32.

4. OBSZARY REALIZACJI I DOSKONALENIA DYPLOMACJI PREWENCYJNEJ

Gwn tendencj w stosunkach midzynarodowych zapocztkowan w latach

90. ubiegego wieku jest odchodzenie od bezpieczestwa globalnego na rzecz re-
gionalnego33. Zagadnienie regionalizmu obejmuje nie tylko interakcje w ramach
ssiedztwa geograficznego, ale te rnice ideologiczne, spoeczne, powizania
wielopaszczyznowe. rodki dyplomacji prewencyjnej skierowane s na tereny za-
groone konfliktem zbrojnym, tereny objte konfliktem i obszary, z ktrymi wizane
s nadzieje wsppracy i partnerstwa w zakresie budowania bezpieczestwa. Warto

31
M. A. Macioszek, op. cit., s. 7181.
32
Sonda Eurobarometru z 1999 r. wykaza, e a 95% uczestnikw takich programw byo zdania,
e wnosz one wkad do integracji europejskiej (Dialog Europejski 1999, nr 2, s. 22).
33
E. A. Koodziej, Bezpieczestwo midzynarodowe po zimnej wojnie, [w:] Bezpieczestwo na-
rodowe i midzynarodowe u schyku XX wieku, pod red. D. B. Bobrow, E. Haliak, R. Ziba, Scholar,
Warszawa 1997, s. 5976.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 59

wic zobaczy ich zastosowanie i efektywno w poszczeglnych regionach wiata

i sytuacjach. Podzia terytorialny zagadnienia pokrywa si z klasyfikacj regionw
kuli ziemskiej okrelanych jako szczeglnie zapalne.
Wrd pastw, ktre zajmuj szczeglne miejsce w polityce zagranicznej i bez-
pieczestwa UE, znajduj si: Polska, Czechy, Sowacja, Wgry, Litwa, otwa,
Estonia i Sowenia34. Najwaniejszym powodem zainteresowania Zachodu stay si
wydarzenia polityczne: doskonale zdawano sobie spraw, w jak duym stopniu od
tego regionu bd zalee losy caej Europy. Obawiano si napywu emigrantw
z Europy Wschodniej i nowych konfliktw domowych. Ponadto istotne zagroenia
wizay si ze skaeniem rodowiska, pozostaoci ideologicznej mentalnoci spo-
eczestw, rnicami ekonomicznymi.
Jak si okazao w perspektywie czasu, UE przyja korzystn dwutorow
strategi postpowania. Po pierwsze stworzya now formu integracji Zachodu
z nowo powstaymi pastwami na arenie midzynarodowej, po drugie odpowiedziaa
programami pomocy skierowanymi do najbardziej potrzebujcych i zainteresowa-
nych: Polski i Wgier, oraz pozostaych pastw. Ramy wsppracy UE z pastwami
Europy rodkowej i Wschodniej stworzyy Ukady Europejskie. Na ich podstawie
zintensyfikowano wspprac w dziedzinach: ekonomicznej, handlowej, zainicjowano
dialog polityczny w sprawie WPZiB. Perspektywa przyszego czonkostwa i zwizane
z ni korzyci wpyny stabilizujco na sytuacj zewntrzn i wewntrzn pastw
analizowanego regionu, stabilizujc te sytuacj obszarw ssiadujcych z UE.
Wanym czynnikiem sprawczym by pakt stabilnoci, na skutek ktrego znacznie
przypieszono przygotowania dwustronnych traktatw o stosunkach dobrossiedzkich
i agodzcych spory o prawa mniejszoci narodowych w tym regionie. Dziaania
prewencyjne podejmowane na obszarze Europy rodkowej i Wschodniej oparto od
pocztku na zaoeniu o nieuchronnym procesie akcesyjnym, ktry odwrci uwag
od kwestii konfliktogennych.
Wyrazem znaczenia, jakie Wsplnoty Europejskie po rozpadzie ZSRR przywizy-
way do rozwoju stosunkw z krajami Europy Wschodniej, byy m. in. wnioski Rady
Europejskiej przedstawione w czerwcu 1992 r. podczas szczytu Wsplnot w Lizbonie.
W raporcie Rady UE znalaz si zapis o priorytetowym kierunku realizacji WPZiB
w analizowanym regionie Europy35.
Dyplomacja prewencyjna jest skierowana do pastw WNP: Rosji, Ukrainy,
Biaorusi. Od pocztku rozpadu ZSRR stanowi forum aktywnej dziaalnoci pre-
wencyjnej wielu organizacji europejskich. Wyej wymienione pastwa byego bloku
Wschodniego stay si partnerem strategicznym w dziedzinie gospodarki, polityki

34
Sowenia znajduje si w tej grupie gdy mimo odmiennej sytuacji politycznej szybko wesza na
drog reform wolnorynkowych i jest konsekwentna w ich realizacji.
35
Ch. Hillion, Partnership and Cooperation Agreements beetwen the UE and the New Independent
States of the Ex-Soviet Union. European Foreign Affairs Review 1998, nr 3, s. 399420, cyt. Za:
J. Zajczkowski, Wsplna polityka zagraniczna, bezpieczestwa i obrony Unii Europejskiej, Akademia
Dyplomatyczna Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa 2004, s. 812.
60 WOJCIECH STANKIEWICZ

i tworzenia podstaw bezpieczestwa. Wedug Joszki Fischera, wicekanclerza Republiki

Federalnej Niemiec oraz ministra spraw zagranicznych w czerwono-zielonej koalicji
rzdowej kanclerza Gerharda Schrdera: Po zakoczeniu zimnej wojny Rosja nie
jest ju wrogiem, ale destabilizacja sytuacji w Rosji stanowi powane zagroenie dla
UE. Wsplnota nie moe patrze przez palce na rozwj sytuacji w Rosji. Dlatego
musi wspiera procesy demokratyczne i reformy gospodarcze w Rosji36. Wzajem-
ne powizania, a wprost nieodzowno koegzystowania pozostaje determinant
wsppracy. Dowodem tego jest wydanie przez pastwa czonkowskie 23 grudnia
1991 r. owiadczenia, w ktrym pozytywnie przyjto decyzj o utworzeniu przez
bye republiki ZSRR Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Zaledwie w tydzie pniej
Wsplnoty uznay pastwowo Biaorusi, Azerbejdanu, Modawii, Turkmenistanu,
Ukrainy, Uzbekistanu i Kazachstanu.
Wraz z rozpadem potnego imperium radzieckiego prcz korzyci zrodzio si
w opinii Zachodu wiele obaw, midzy innymi powizanych ze sposobem kontroli
nad broni nuklearn, transferem technologii o znaczeniu militarnym, a take losem
i kierunkiem rozwoju potencjau atomowego byych republik. Jednym z pierwszych
posuni regulujcych zagadnienie bya decyzja z 17 lutego 1992 r. o powoaniu
w Moskwie Midzynarodowego Centrum Nauki i Technologii, ktre w zaoeniu
miao integrowa kraje Wsplnoty w badaniach atomistycznych. Kolejne porozu-
mienie nastpio 24 czerwca 1994 r. Nazwano je Porozumieniem o Partnerstwie
i Wsppracy. W ramach postanowie zawizano dialog polityczny na wszystkich
poziomach oraz wspprac gospodarcz i handlow midzy stronami (Federacj
Rosyjsk a UE).
13 maja 1996 r. Rada UE przyja Plan dziaania wobec Rosji, kontynuujcy
nakrelon uprzednio lini polityczn w stosunku do Federacji, by trzy lata pniej
w 1999 r. na szczycie w Kolonii zatwierdzi przewidzian na cztery lata pierwsz
w historii wspln strategi pastw Europy Zachodniej wobec Rosji. W pierwszej
czci zdefiniowano gwne cele strategicznego partnerstwa z tym krajem, instrumenty
i rodki ich realizacji, nastpnie okrelono obszar wsppracy midzy UE a Rosj,
zapowiedziano z jednej strony zacienienie, z drugiej poszerzenie instytucjonalnych
form dialogu politycznego w sprawach bezpieczestwa.
Sprawy bezpieczestwa i prewencji konfliktom zdominoway take szczyty
UE Rosja, w 2000 r. w Paryu, i kolejny w roku 2002. Wspczenie najwikszy
problem w stosunkach UE Rosja stanowi kwestia Kaliningradu i konflikt czeczeski.
W tym przypadku mona mwi o nieskutecznoci dyplomacji i braku jakichkolwiek
efektywnych dziaa ze strony Zachodu37. Po pierwsze, kiedy w lutym 2001 r. odkryto
masowe groby pod Chanka w pobliu Groznego, wikszo organizacji midzy-

36
Helsingen Samomat z 16 grudnia 1999 r., cyt. za: UE w przeomowej fazie rozwoju, Rocznik
Strategiczny 1998/99, s.150.
37
A. Kuryowicz-Rodzoch M. Zawistowska, Rozwj wsppracy pastw UR w dziedzinie Wsplnej
Polityki Zagranicznej i Bezpieczestwa, Sprawy Midzynarodowe 1999, nr 2, s. 166.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 61

narodowych zachowaa si biernie, a nawet wprost zignorowaa problem. Po drugie

groby UE o naoeniu na Rosj sankcji gospodarczych nie zostay spenione; take
misje humanitarne docierajce na Kaukaz nie przyniosy spodziewanych efektw
i znaczco nie polepszyy pooenia ludnoci czeczeskiej. Ostatecznie wielokrotne
deklaracje pastw i organw organizacji w kwestii poddania terenu pod specjalny
nadzr i obserwacj, miay charakter czysto propagandowy skierowany gwnie
do ludnoci wasnych krajw. Relacje UE Rosja ukazuj drug stron dyplomacji
prewencyjnej niekonsekwentnej i ostatecznie nieefektywnej.
Wielostronnie mona zaprezentowa dziaalno Zachodu w kwestii budowy bez-
pieczestwa w relacjach z Ukrain. Naley zaznaczy, e ugruntowanie niepodlegoci
Republiki ley wyranie w interesie Zachodu, tak politycznym, jak i ekonomicznym,
dlatego podkrelajc istotn rol pastwa w dialogu na temat bezpieczestwa, za-
warto kilka istotnych deklaracji i porozumie, odbyo si kilka spotka na szczycie
regulujcych kwesti: marzec 1998 r. Porozumienie o partnerstwie, grudzie 1999 r.
przyjcie Wsplnej Strategii wobec Ukrainy.
Zdecydowanie niekorzystnie prezentuj si relacje Biaorusi z zachodnimi ssia-
dami. Stosunki UE z Miskiem s praktycznie zamroone i odywaj jedynie w mo-
mencie, gdy prezydent ukaszenko dostrzega konieczno podjcia dialogu. Mimo
e na terytorium Biaorusi dziaa wiele akcji humanitarnych, strzegcych procesw
demokratyzacji, jakiekolwiek prby deklaratywnego uoenia wzajemnych stosunkw
nie przynosz efektw i trudno przewidzie, jak bdzie wygldaa w przyszoci
sytuacja w tym regionie Europy38.
Do odlegym problemem jest dziaalno prewencyjna wobec pastw Europy
Poudniowo-Wschodniej obejmujca: Jugosawi, Boni i Hercegowin, Chorwacj,
Macedoni, Albani, Rumuni, Bugari. Teren Pwyspu Bakaskiego mona uzna
za obszar wyjatkowo atrakcyjny pod wzgldem duych moliwoci rozwoju metod
i rodkw dyplomacji prewencyjnej39. Od samego pocztku tzn. od chwili wybuchu
dziaa wojennych w Jugosawii okazao si, e mimo istnienia UE, OBWE, UZE,
NATO, ONZ mechanizmy zapobiegania i rozwizywania konfliktw wypracowane
podczas okresu zimnej wojny okazay si w tym przypadku niepraktyczne i niemajce
podstaw zastosowania. Dodatkowym problemem by fakt, e w chwili rozpoczcia
wojny w Jugosawii UE we wspczesnym ksztacie jeszcze nie istniaa, dlatego nie
istnia drugi filar czyli WPZiB40. Wsplnota nie posiadaa odpowiednich instrumen-
tw zapobiegania kryzysom i ich rozwizywania. Dopiero tzw. formua z Brioni
podczas sawnej misji trjki w Jugosawi przyniosa zmian sytuacji: w ramach
ustpstw i popierania pastwowotwrczej dziaalnoci narodw UE zgodzia si na
samodzielne decydowanie Jugosawii o przyszoci, zaproponowaa systematyczny
38
Dyplomacja wspczesna ..., s. 172173.
39
C. Mojsiewicz, Leksykon problemw midzynarodowych i konfliktw zbrojnych, Atla 2, Wroc-
aw 1999.
40
P. Pitkowski, A. Daca, Konflikty zbrojne w otoczeniu Polski: bya Jugosawia, Toru 1996,
s. 1112.
62 WOJCIECH STANKIEWICZ

monitoring i pomoc negocjacyjn midzy stronami, wyznaczya cise terminy roz-

poczcia negocjacji, opracowaa moliwie najbardziej ugodowy sposb wyborw, by
na koniec czynnoci wojenne oraz pocztkowe etapy procesw narodowotwrczych
zakoczy klauzul o zaprzestaniu dziaa i wzajemnych aktw przemocy.
Sukcesem UE w regionie byo wynegocjowanie 4 maja 1995 r. zgody Chorwatw
i Serbw na podjcie rokowa pokojowych w Genewie, ktre skutkoway rozpocz-
ciem rokowa pokojowych pod egid USA midzy Serbi, Chorwacj i Boni-1
listopada 1995 r. w amerykaskiej bazie lotniczej w Dayton, nastpnie 14 grudnia
1995 r. w Paryu. W nastpnych latach UE aktywnie wystpowaa w roli stabilizatora
dyplomatycznego i finansowego w zniszczonym walkami regionie. Kocowym wy-
nikiem akcji dyplomatycznej byo wypracowanie ukadu zbiorowego bezpieczestwa
zwanego Paktem Stabilizacji Europy Poudniowo-Wschodniej w 1999 r., cznie
z ktrym zaczto realizowa program wsparcia finansowego i pomocy humanitarnej
dla uchodcw. Pakt Stabilizacji pozwoli m. in. Bugarii rozwiza problem tzw.
Drugiego mostu na Dunaju, po 10 latach bezskutecznych, samodzielnych negocjacji
z Rumuni.
Dziaalno prewencyjna dyplomatw Europy Zachodniej i rodkowej nie przy-
niosa spodziewanych efektw w Kosowie, jednak dwie najwiksze organizacje na
rzecz pokoju i wsppracy ONZ, UE zajmuj si polityczn i gospodarcz odbu-
dow tych terenw. Nieustannie kadzie si nacisk na odrnianie przez politykw
elementw skadowych Federacji i indywidualne podejcie do kadej jej narodowoci.
Take pod egid ONZ i UE odbyy si negocjacje z Macedoni na temat problemu
mniejszoci albaskiej. W rzeczywistoci wszelkie dziaania obu organizacji miay
oywi jedynie proces polityczny, nie miay wic charakteru aktywnego, ale w przy-
szoci okazay si konieczne41.
Wielokrotne inicjatywy na Bliskim Wschodzie do czasw wspczesnych nie
przyniosy efektu. Ustanowienie pokoju na Bakanach wymaga koncentracji wszystkich
dostpnych rodkw, w ktre wyposaone s podmioty prawa midzynarodowego,
w szczeglnoci cywilnych, gdy od wysikw strony cywilnej bdzie zaleao czy
uda si osign trway pokj np. w Boni42.
Dziaania zapobiegajce konfliktom koncentruj si take w basenie Morza
rdziemnego, poniewa coraz czciej pojawiaj si symptomy konfliktw w stre-
fie, pomidzy Pnoc i Poudniem. Poszczeglne pastwa rni si systemami
spoeczno-politycznymi, religiami, przebiegiem szlakw komunikacyjnych w Euro-
pie. Najistotniejszym wydaje si jednak wspczenie regularny wzrost regionalnej
wspzalenoci spowodowany coraz bardziej widocznym zatarciem granic midzy
bezpieczestwem tego obszaru a peryferiami basenu Morza rdziemnego oraz

41
Por. H. J. Sokalski, An Ounce of Prevention: Macedonia and the UN experience in Preventive
Diplomacy, Washington, D. C.: United States Institute of Peace Press 2003.
42
Sojusz Pnocnoatlantycki: reforma czy poszerzenie?, Rocznik Strategiczny 1997/98, s. 107.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 63

kwestie islamskiego fundamentalizmu i nacjonalizmu. Basen Morza rdziemnego

jest regionem nieustajcych zatargw.
Z ogromnego znaczenia polityki rdziemnomorskiej UE zaczy zdawa sobie
spraw od pocztku lat 90. ubiegego wieku i inne organizacje. Od 2729 listopada
1995 r. w Barcelonie odbya si historyczna konferencja ministrw spraw zagranicz-
nych 15 pastw UE i 12 pastw rdziemnomorskich, niebdcych jej czonkami.
Spotkanie zakoczono przyjciem tzw. Deklaracji Barceloskiej opartej na trzech
filarach: partnerstwie politycznym, partnerstwie ekonomicznym i finansowym,
wsppracy w dziedzinie spoecznej, kulturalnej i humanitarnej43.
W czerwcu 2000 r. wypracowano i przyjto wspln strategi wobec regionu
rdziemnomorskiego. Znaczenie obu dokumentw polega na przystpieniu do
szerszej wsppracy wszystkich stron w sprawach politycznych i bezpieczestwa,
jednym z najwikszych osigni do tej pory wydaje si wypracowanie Eurord-
ziemnomorskiej Karty Pokoju i Stabilnoci. Wytyczne koncentruj si na promowaniu
wsplnych wartoci i zasad, demokratyzacji, respektowania praw czowieka. Wedug
samych zainteresowanych podmiotw konfliktw potrzebna jest bezporednia pomoc
dyplomatyczna (i inna) w uregulowaniu granic poszczeglnych pastw, i w wyrw-
naniu rwnowagi strategicznej, gdy w opinii arabskiej Zachd wyranie opowiada
si po stronie Izraela. Ostatnie prby dialogu zostay przerwane w zwizku z atakami
terrorystycznymi w USA z wrzenia 2001 r. oraz akcj wojskow Izraela na terenach
palestyskich. Obecnie kolejne zamachy na pastwa Europy Zachodniej, takie jak
Hiszpania, Wielka Brytania, mog utrudni proces mediacyjny.

5. WNIOSKI

Analiza decyzji i dziaa podjtych w ramach dyplomacji prewencyjnej prowa-

dzi do wniosku, e stanie si ona w przyszoci gwnym celem wsppracy pastw
czonkowskich UE, ONZ i innych organizacji midzynarodowych zajmujcych si
kwesti budowy podstaw bezpieczestwa. Denie ludw do bezpieczestwa i pokoju
stanowi jeden z najmocniejszych i najbardziej uprawnionych fundamentw umowy
spoecznej, wicej obywatela z wadz publiczn. UE przyja wyzwanie przemo-
cy nie tylko przez uczynienie z pokojowego rozwizywania konfliktw interesw
podstawowej zasady traktatw, ale take przez przenoszenie poza swoje granice dy-
namiki pokoju i bezpieczestwa, ktremu suy aktywna dyplomacja prewencyjna.
Dyplomacja prewencyjna opiera si na rodkach finansowych, pomocy ekonomicznej
i na sprawdzonej wiedzy w kwestii rozwizywania konfliktw44.

43
Unia Europejska: otwarcie na wschd i wsplna waluta, Rocznik Strategiczny 1997/98, s. 114.
44
P. Fontaine, Nowa idea dla Europy. Deklaracja Schumana 19502000, Przedstawicielstwo
Komisji Europejskiej w Polsce [Eficom], Warszawa 2004, s. 2829.
64 WOJCIECH STANKIEWICZ

Interwencja zbrojna jest ultima ratio, ktr dysponuj demokracje, kiedy wszystkie
zabiegi dyplomacji i negocjacje okazuj si prne. W okresie pozimnowojennym dy
si jednak do wyksztacenia modelu polityki zagranicznej opartego na: poszukiwaniu
wsplnego interesu, poszanowaniu prawa, rozstrzyganiu kwestii spornych w onie in-
stytucji, odrzuceniu dyskryminacji i ducha wyszoci45. Powysze zasady s podstaw
WPZiB, ich efektem jest Pakt Stabilnoci dla Europy rodkowo-Wschodniej zawarty
21 marca 1995 r. w Paryu, w ktrym zapewniono umocnienie granic i poszanowanie
praw mniejszoci w Europie rodkowej i w krajach batyckich. Dynamiczny dialog
przy regionalnych okrgych stoach i reformy gospodarczo-spoeczne umoliwiy
rozwizanie wielu konfliktw w tym regionie Europy. Sabsze efekty przynis Pakt
Stabilnoci dla Europy Poudniowo-Wschodniej, ktry powsta w czerwcu 1999 r.
w Kolonii, po wycigniciu wnioskw z wojny w Kosowie46. Sytuacja w tym regionie
wymaga nie tylko interwencji wojskowej, ale rwnie zainicjowania budowy struktur
ycia politycznego, odbudowy gospodarki kraju, oczyszczenia pl minowych. Genera
George Joulwan, byy gwny dowdca si NATO w Europie twierdzi, e to od wy-
sikw strony cywilnej bdzie zaleao, czy uda si osign trway pokj w Boni47.
Rozwj II filaru UE jest nieunikniony i stanowi o nieuchronnoci konfliktu
midzy organizacjami, mimo wypowiedzi Jeana Monneta w Strasburgu 30 listopada
1954 r. na temat przesanek integracji Europy: Wrd podzielonych pastw, korzy
kadego z nich ogranicza si do wynikw jego samotnego trudu, do przewagi, jak
uzyskuje nad swoim ssiadem, do trudnoci, ktre uda mu si ssiadowi przeka-
za. W naszej Wsplnocie korzy kadego kraju (...) jest wynikiem pomylnoci
wszystkich48 . Naley przypuszcza, e od przebiegu debaty midzy NATO a UE
oraz ich wzajemnych relacji bdzie uzaleniony dalszy postp wsppracy pastw
w dziedzinie bezpieczestwa i obrony.
Dziaania prewencyjne s zrnicowane, w zalenoci od regionu, ktrego doty-
cz. Spord wszystkich organizacji midzynarodowych UE dysponuje najszerszym
wachlarzem moliwoci rozwizywania konfliktw w sposb pokojowy: od handlu po
dyplomacj, od gospodarki po obron, od dziaa wojskowych po humanitarne. Ocena
efektywnoci dyplomacji prewencyjnej jest trudna ze wzgldu na zakulisowo
i brak nagonienia, jednak podstawowym czynnikiem, ktry zadecyduje o sukcesie
bdzie wola politycznej wsppracy przez podmioty prawa midzynarodowego i ich
determinacja.

45
Opportunities Missed, Opportunities Seized: Preventive Diplomacy in the Post-Cold War
World, pod red. B. Jentleson, Carnagie Commission on Preventing Deadly Conflict Series, Lanham,
Md: Rowman and Littlefield 2000.
46
Por. W. Stankiewicz, Interwencja zbrojna NATO w Kosowie prba oceny, Przegld Polito-
logiczny 2001, nr 34, s. 2132.
47
Sojusz Pnocnoatlantycki..., s. 112.
48
Ibid., s.31.
 DYPLOMACJA PREWENCYJNA JAKO RODEK UTRZYMANIA ADU 65

Sowo kluczowe: Dyplomacja prewencyjna, Unia Europejska, Europa po 1989 r., Wsplna polityka
Zagraniczna i Bezpieczestwa (WPZiB)
Key words: Preventive diplomacy, European Union, Europe after 1989, Common Foreign and Security
Policy (CFSP)

SUMMARY

From the beginning of 1990, preventive diplomacy has been considered as one of the most essential
solutions of asserting international safety issues and it might be the exact reaction to post war changes
in both political and military way, in the whole modern world.
The United Nations were supposed to be the main institution of preventing conflicts.
According to Butros Ghaleg, trust between nations is the most important component of those;
however, Evans idea of strategy is strongly supported by actions of making peace rather than trust in
such, therefore, in his theory, he has spitted it into four sections: Peace building, Keeping the peace,
Bringing back the peace, Enforcement of peace
It is possible to say that the theory has two dimensions; the first is of rather of long duration, the
second the opposite short termed. In the world of today, the most commonly use of theory of pre-
vention can be easily found in the European Union politics, e.g. The Maastricht Treaty, the Amsterdam
Treaty, Nice Treaty)
The Waever Triangle moreover, is also the explanation to the distinctive way of UE role as the
main mediator.
After the ending of the Cold War in Europe, many conflicts arisen widely - which are, to be
specific regional conflicts, local conflicts as well as internal conflicts. Due to enormous variety of
sources of those, strategies of prevention shall not be just about to commonly known solutions of those
problems the oldest applied one in CFSP one is cooperation between particular countries.
Case of safety and conflict prevention had dominated relation between UE and Russia (Russia- UE
summit in Paris) as well as preventions at the Balkans.