P R A C E P O G L D O W E Ginekol Pol.

2010, 81, 708-711

gineko l o gi a

Znaczenie zabiegw z zakresu fizjoterapii

w wybranych schorzeniach ginekologicznych
The role of physiotherapy in selected gynecological disorders

Karowicz-Biliska Agata, Sikora Anita, Estemberg Dorota, Brzozowska Maria,

Berner-Trbska Marlena, Ku Ewa, Kowalska-Koprek Urszula

Klinika Patologii Ciy, I Katedra Ginekologii i Poonictwa U.M. w odzi

Streszczenie
Zabiegi wspomagajce leczenie farmakologiczne oraz operacyjne czsto poprawiaj efekty i skracaj czas
rekonwalescencji. Wiele z nich pomimo duej dostpnoci cigle pozostaje w cieniu konwencjonalnego
postpowania.
Celem pracy jest przedstawienie moliwoci wspomagania leczenia za pomoc nowoczesnych metod
fizjoterapeutycznych. Przedstawiono zasady postpowania w przypadku stanw zapalnych przydatkw oraz
postpowanie u kobiet po operacjach na narzdach rodnych.

Sowa kluczowe: fizjoterapia / rehabilitacja / zapalenie przydatkw /

Summary
Physical training is a method supporting pharmacological and surgical treatment by shortening the time of recovery
and effectiveness of the entire treatment. Many kinds of such methods, despite their availability, remain unpopular
and unused.
The aim of the following study was to present possibilities of aiding the processes of curing by means of new physical
methods. Guidelines for the treatment of adnexitis and rehabilitation after operative treatment were presented.

Key words: physiotherapy / rehabilitation / adnexitis /

Adres do korespondencji:
Agata Karowicz-Biliska
Klinika Patologii Ciy, I Katedra Ginekologii i Poonictwa U. M. w odzi
94-029 d, ul. Wileska 37
tel./fax. 42 6804725
Otrzymano: 15.06.2010
e-mail: agakar@interia.pl Zaakceptowano do druku: 01.09.2010

708 Nr 9/2010
Ginekol Pol. 2010, 81, 708-711
Karowicz-Biliska A, et al.
Fizjoterapia jest dziedzin wiedzy opart na badaniach
dowiadczalnych, znajomoci fizjologii oraz zjawisk fizyko-
chemicznych. Poczenie leczenia konwencjonalnego zarwno
farmakologicznego jak ioperacyjnego zzabiegami fizjoterapeu-
tycznymi przynosi dobre efekty przez skracanie czasu trwania
choroby, zmniejszenie dolegliwoci oraz skracanie okresu rekon-
walescencji [1].
Znajomo stosowania zabiegw fizykalnych moe by przy-
datna lekarzom celem szerszego wprowadzenia tych zabiegw
do praktyki klinicznej wwybranych sytuacjach klinicznych.
Zapalenie przydatkw
Wprzypadku zdiagnozowania ostrego stanu zapalnego przy-
datkw, najczciej obustronnego wdroy trzeba leczenie far-
makologiczne. Nie zaleca si na tym etapie stosowania metod
leczenia fizykalnego, gdy ich zastosowanie spowodowa moe
nasilenie irozprzestrzenianie si procesu zapalnego. Rozpozna-
nie przewlekego zapalenia przydatkw jest najczciej poprze-
dzone przebyciem incydentu ostrego stanu zapalnego. Badanie
ginekologiczne moe wskazywa na obecno zrostw bdcych
efektem wczeniejszych stanw zapalnych. Leczenie farmakolo-
giczne jest leczeniem zwyboru, ale istniej rwnie wskazania
do zabiegw fizykalnych.
Wrd zalecanych dla kobiet z przewlekym zapaleniem
przydatkw zabiegw wymieni trzeba diatermi krtkofalow-
DKF (short wave diatermy SWD). Mona j zastosowa w48
godzinnych odstpach zarwno wprzypadku leczenia stacjonar-
nego jak iambulatoryjnego. Efekt tego dziaania to zmniejszenie
odczynu zapalnego wobrbie narzdw pciowych zjednoczes-
nym ich przekrwieniem. Prawidowy dostp elementw morfo-
tycznych krwi poprawia miejscow odporno nieswoist ogra-
niczajc wten sposb zmiany zapalne. Zabieg wykonywany jest
na okolice podbrzusza. Metod jak wykonywany jest zabieg,
dawk fal, czas trwania iilo zabiegw wserii dostosowuje si
do stanu pacjentki i stopnia nasilenia objaww. Mona wyko-
rzystywa dawki poczwszy od dawki najsabszej termicznej,
na dawce hipertermicznej koczc. Przedzia czasowy zabiegu
to 3 do 15 min. Wane jest przestrzeganie podstawowych zasad
zwizanych zwykonywaniem zabiegw diatermii krtkofalowej:
dobr odpowiednich elektrod, ich odlegoci od pola zabiegowe-
go, jak rwnie odpowiednie przygotowanie do niego pacjent-
ki: cz ciaa, na ktr skierowane bdzie oddziaywanie musi
by odsonita, sucha, czysta, stykajce si ze sob czci cia-
a oddzielone od siebie suchym materiaem; wygodna pozycja;
usunicie zobszaru dziaania fal przedmiotw metalowych, two-
rzyw sztucznych itp. [1, 2].
Zzabiegw wiatolecznictwa mona wykorzysta nawiet-
lania promieniami podczerwonymi lamp Sollux. Dawk usta-
la si na podstawie subiektywnych, przyjemnych odczu ciepa,
zgaszanych przez pacjentk. Odlego lampy od pola zabiego-
wego moe waha si od 30 do 120cm, wzalenoci od mocy
urzdzenia. Zabieg trwa ok. 15-20 minut, przy czym mona go
wykonywa kilkakrotnie w cigu dnia. Dziaanie biologiczne
tego zabiegu polega na poprawie odywienia tkanek, podniesie-
niu ich ciepoty itym samym spowodowaniu ich przekrwienia.
W przewlekym zapaleniu przydatkw zalecana jest rw-
nie peloidoterapia z uyciem borowin. Zabiegi borowinowe
mog by stosowane wformie okadw na miednic iobejmo-
wa zarwno podbrzusze jak i okolic ldwiowo-krzyow,
Polskie Towarzystwo Ginekologiczne
P R A C E P O G L D O W E
ginekologia
oraz w formie pkpieli, kpieli nasiadowych czy tamponw
dopochwowych. Dla zapewnienia dziaania borowin konieczne
jest utrzymywanie ich wodpowiedniej temperaturze, co mona
osign stosujc materiay izolujce wprzypadku okadw bo-
rowinowych. Dziaanie borowin oparte jest nie tylko na efekcie
termicznym, ale rwnie na estrogenopodobnym dziaaniu skad-
nikw humusowych i porednim oddziaywaniu na przysadk
mzgow. Budowa przypominajca fitoestrogeny powoduje
dodatkowy efekt przeciwzapalny, dziaajc rwnie bodcowo
na jajniki. W przypadku stosowania pkpieli i kpieli nasia-
dowych proporcja wody do borowiny wynosi 2:5. Wzalenoci
od gstoci papki borowinowej wykorzystywanej do zabiegu jej
temperatura wynosi: od 45 do 46C gdy papka jest gsta, awgra-
nicach od 41 do 43C, gdy jest ona rzadsza. Temperatur zabiegu
zwiksza si wmiar wykonywania kolejnych zabiegw wserii.
Terapi rozpoczyna si po ustaniu krwawienia miesiczkowego.
Czas trwania pierwszego zabiegu wynosi okoo 12 minut, ktry
wmiar kolejnych zabiegw ulega wydueniu do 24 min. Liczb
zabiegw wserii ustala si wgranicach 12, czyli kuracja powinna
trwa do 4 tygodni. Po wykonaniu zabiegu spukuje si pozo-
staoci borowiny podczas krtkiej, ciepej kpieli, a nastpnie
zaleca pacjentce odpoczynek w cieple. Dopochwowe tampony
borowinowe wykazuj dziaanie termiczne, chemiczne imecha-
niczne poprzez rozciganie cian pochwy. Wane, aby wtrakcie
stosowania tej metody terapii przestrzega konsekwentnie zasad
higieny ipo kadej aplikacji tamponu przepuka miejsce zabie-
gowe czyst wod otemperaturze ok. 40C. [1, 3, 4].
Stosujc jednorazowe osonki zcienkiej folii unika si bez-
poredniego kontaktu borowin ze luzwk pochwy nie zmniej-
szajc efektu termicznego, cho dziaanie chemiczne moe by
nieco mniejsze.
Zabiegi te kwalifikowane s do zabiegw obciajcych
i nie powinny by wykonywane codziennie, ale w odstpach
dwudniowych. Pamita naley, e zabiegi borowinowe powo-
duj ucieczk wapnia zkoci iczste ich stosowanie moe powo-
dowa osteopeni anawet osteoporoz. Ukobiet wzaawansowa-
nym wieku zaleca si przed rozpoczciem tego leczenia wykona-
nie badania densytometrycznego. Zarwno efekt termiczny jak
iestrogenopodobny ogranicza moliwoci zastosowania borowin
u tych kobiet. Zabiegi te s przeciwwskazane u osb z niewy-
dolnoci krenia, zaburzeniami rytmu serca i skonnoci do
napadowej tachykardii, nadcinieniem, miniakami macicy, no-
wotworami szczeglnie rakiem endometrium oraz sutka, endo-
metrioz, osteoporoz [1].
Okady parafinowe stosowane ukobiet zprzewlekym zapa-
leniem przydatkw maj znacznie mniejsze zastosowanie, aich
efekt jest mniejszy ni DKF czy borowin. Parafinoterapia moe
rwnie prowadzi do zmian w uwapnieniu koca std trzeba
rozway wczeniejsze wykonanie densytometrii oraz suplemen-
tacj wapniem iwitamin D3.
Wzapaleniu przydatkw mona rwnie zastosowa pulsu-
jce pole magnetyczne niskiej czstotliwoci. Stosowane para-
metry zabiegu to natenie pola 2-3mT, wmiar postpu terapii
zwikszane do 8mT, czstotliwo wzrastajca w zakresie 2,5-
12Hz przy czasie zabiegu 15 min. Rozpoczynajc terapi zabieg
wykonuje si codziennie, anastpnie zmniejsza si czstotliwo
wykonywania do 2-3 zabiegw tygodniowo. Czas trwania terapii
polem magnetycznym to od 2 do 5 tygodni. Dziaanie pola mag-
netycznego polega na zwikszeniu przepywu krwi wnaczyniach
709
P R A C E P O G L D O W E
gineko l o gi a
Znaczenie zabiegw z zakresu fizjoterapii w wybranych schorzeniach ginekologicznych
miednicy mniejszej oraz oddziaywaniu przeciwblowym iprze-
ciwzapalnym [1, 5].
Dodatkowo ukobiet zprzewlekym zapaleniem przydatkw
mona rwnie zastosowa zabiegi z zakresu wodolecznictwa,
takie jak: kpiele cakowite, czciowe lub nasiadowe z wyko-
rzystaniem odwaru np. z rumianku, kory dbu, ktra wykazuje
dziaanie cigajce na bony luzowe objte stanami zapalnymi;
kpiele solankowe iprzepukiwania solank pochwy, powoduj-
ce przekrwienie struktur poddawanych zabiegowi oraz zwiksza-
jce odporno nieswoist organizmu. Do zabiegw tych mona
rwnie zaliczy kpiele nasiadowe: zimn (15-20C), ciep
(36-37C) lub gorc (38-42C) wod oraz kpiele owzrastajcej
temperaturze (co minut wzrost temperatury o1C rozpoczyna-
jc od 36C, koczc na 40-42C). Oczekiwanym efektem jest
uzyskanie przekrwienia w obrbie narzdw jamy brzusznej
i miednicy oraz dziaanie przeciwzapalne. Zastosowanie sauny
wleczeniu zapale przydatkw jest problematyczne. Zabieg ten
ma stymulowa ukad odpornociowy, pobudza funkcjonowa-
nie gruczow dokrewnych [6].
Zrosty
Wprzypadku powstania zrostw jako efektu przewlekego
procesu zapalnego skuteczno jakichkolwiek metod terapeutycz-
nych wcelu ich usunicia jest niewielka. Skuteczno leczenia
operacyjnego waspekcie uzyskania prawidowej podnoci rw-
nie jest niezadowalajca. Aby zmniejszy dolegliwoci zwiza-
ne zobecnoci zrostw mona zastosowa zabiegi odziaaniu
przeciwzapalnym ilitycznym, cho nie naley spodziewa si ich
duej skutecznoci [1, 7].
Upacjentek po zabiegach operacyjnych uwalniajcych zro-
sty mona zastosowa zabiegi ciepolecznictwa odziaaniu prze-
ciwzapalnym, diatermi krtkofalow oraz okady parafinowe
lub borowinowe. Parafina wykorzystywana do wykonywania
okadw podgrzewana jest do temperatury okoo 60 C, nastpnie
nakada si j na oczyszczon, osuszon skr cienkimi warstwa-
mi a do uzyskania powoki gruboci okoo 1-2cm. Aby zapo-
biec utracie ciepa parafin przykrywa si specjalnym papierem,
foli lub cerat koczc na warstwie flaneli. Okad parafinowy
powinien trwa okoo 30 minut. Parafinoterapia ma na celu po-
praw odywienia tkanek oraz wpyn na elastyczno tkanki
cznej. Mona rwnie zastosowa miejscowe okady borowi-
nowe z uyciem pasty o temperaturze 44-45C trwajce od 10
do 20 min. Gotow past borowinow nakada si pdzlem na
wyznaczone miejsca do osignicia warstwy ogruboci 0,5-1cm,
a nastpnie okrywa z zewntrz materiaem izolujcym celem
utrzymania ciepoty [1, 5].
Rehabilitacja pooperacyjna
Zabiegi fizykalne s rwnie przydatne w rehabilitacji po-
operacyjnej. Kilkudniowe unieruchomienie po zabiegu operacyj-
nym moe sta si przyczyn zaburze krenia izalegania krwi
ylnej na obwodzie, zwikszajc ryzyko powika zakrzepowo
-zatorowych oraz powika dotyczcych ukadu oddechowego
[8, 9]. Wane jest, aby standardem postpowania fizjoterapeu-
tycznego bya jak najwczeniejsza pionizacja i stopniowe ak-
tywizowanie pacjentki, chociaby przez czste zmiany pozycji
w ku. Moment, w ktrym mona rozpocz pionizacj i re-
habilitacj upacjentek po operacjach ginekologicznych ustalany
jest cile wedug wskaza lekarskich oraz indywidualnego stanu
710
Ginekol Pol. 2010, 81, 708-711
pacjentki, jej wieku, wystpujcych schorze dodatkowych czy
ewentualnych powika zaistniaych po zabiegu. Warto zapropo-
nowa pacjentce jeszcze przed zabiegiem seri wicze oglno
kondycyjnych, majcych na celu zapobieganie ewentualnym
powikaniom pooperacyjnym. Do wicze tych zaliczy mona
proste wiczenia dystalnych czci koczyn dolnych: krenia
stp wstawach skokowych, naprzemienne zginanie grzbietowe
ipodeszwowe stopy. Wcelu uatwienia odpywu krwi ichonki
wkierunku dosercowym warto wykonywa te wiczenia wtaki
sposb, aby koczyna wiczona bya nieznacznie uniesiona po-
nad poziom ciaa.
Wanym elementem profilaktyki przeciwzakrzepowej upa-
cjentek po operacjach ginekologicznych jest stosowanie jeszcze
przed zabiegiem poczoch przeciwylakowych, bd wykonanie
bandaowania koczyn dolnych u kobiet z ju obecnymi yla-
kami podudzi. Kompresjoterapia bdc jedn z metod zmniej-
szajcych zastj ylny stosowana jest na ca dugo koczyny
dolnej, przy czym najwikszy ucisk stosowany jest w okolicy
palcw stp ze stopniowym zmniejszaniem kompresji w kie-
runku proksymalnym koczyny [8, 10]. Podczas bandaowa-
nia koczyna powinna by uniesiona ponad poziom ciaa. Aby
unikn zmian niedodmowych puc na skutek pozostawania pa-
cjentki wpozycji lecej, stosuje si wiczenia oddechowe torem
piersiowym. Przed zabiegiem operacyjnym wana jest rwnie
edukacja dotyczca umiejtnoci efektywnego odkasywania,
odkrztuszania ze szczeglnym zwrceniem uwagi na stabilizacj
rany pooperacyjnej [11, 12].
Najmniejsze uszkodzenia powok stwierdza si w przebie-
gu operacji laparoskopowych. Dziki temu nie obserwuje si po
nich dolegliwoci podczas poruszania imoliwe jest szybkie uru-
chamianie pacjentek wdrugiej dobie po operacji. Skra po opera-
cjach laparoskopowych zaopatrywana jest pojedynczymi szwami
wchanialnymi, po ktrych z reguy pozostaj tylko niewielkie
blizny, ktre nie wymagaj szczeglnej pielgnacji.
Wiele operacji ginekologicznych jest wykonywanych drog
laparotomii. Otwarcie to zreguy wykonywane jest ciciem po-
dunym nadonowym, co ma dobry efekt zarwno w aspekcie
procesu gojenia si rany jak i efektu kosmetycznego. Urucha-
mianie jest rwnie uatwione, gdy przebieg rany pozwala na
uszkodzenie mniejszej liczby naczy inerww. Daje to mniejsze
krwawienia rdoperacyjne oraz mniejsze nasilenie odczuwania
blu podczas uruchamiania pacjentki. Rana pooperacyjna jest
zreguy zaopatrywana szwem rdskrnym, ktry moe pozosta
wniej do czasu wchonicia lub, gdy jest to szew niewchania-
ny zostaje zdjty wpitej dobie po operacji. Rana pooperacyjna
anastpnie blizna, aby bya niewidoczna wymaga prawidowej
pielgnacji. Po odpadniciu strupa mona rozpocz stosowanie
zabiegw terapeutycznych majcych na celu zapobieganie two-
rzeniu si grubej, kolagenowej blizny bliznowca. Najczciej
wwalce zbliznowcami stosuje si maci zawierajce substancje
powodujce zmniejszanie si odczynu zapalnego oraz zwizki
dziaajce litycznie (np. Contractubex, Cepam). Zalecana jest
rwnie, podobnie jak w sytuacji istnienia bardziej rozlegych
blizn biostymulacja laserowa, majca na celu przyspieszenie pro-
cesu gojenia i regeneracji tkanek, usprawnienie mikrokrenia
wokolicy rany, przyspieszy wzrost fibroblastw, wkien kola-
genowych czy nerwowych [11, 12]. Stosujc niskoenergetyczne
promieniowanie laserowe osiga si rwnie efekt przeciwblo-
wy iprzeciwzapalny.
Nr 9/2010
Ginekol Pol. 2010, 81, 708-711
Karowicz-Biliska A, et al.
Zasady wykonywania zabiegw zwykorzystaniem laserw
biostymulacyjnych w leczeniu blizn s takie same jak w przy-
padku innych wskaza, ze szczeglnym zwrceniem uwagi na
waciwe przygotowanie i ochron pacjentki podczas zabiegu
(okulary ochronne), przygotowanie pola zabiegowego, prawido-
wy dobr dawki itechniki wykonywania zabiegu (wprzypadku
ran zakaonych, trudno gojcych si naley unika techniki kon-
taktowej). Szeroka igruba blizna jest zreguy mniej elastyczna
imoe stanowi problem nie tylko estetyczny, ale rwnie by
powodem dolegliwoci idyskomfortu pacjentki. Wcelu mobili-
zacji blizny mona zastosowa techniki masau. Do zabiegu tego
mona przystpi, gdy szwy s ju usunite irana jest zagojona
przez rychozrost. Najpierw wykorzystuje si tzw. technik ga-
skania prowadzenie ruchw okrnych wok blizny, anastp-
nie zobwodu wkierunku rany. Nastpnie te same ruchy wykonuje
si stosujc technik rozcierania, doczajc do tego opracowanie
w ten sposb caej blizny wykonujc kolejno w miejscu ruchy
okrne zmieniajc cyklicznie ich kierunek. Gdy blizna jest ju
mikka i nie boli, wskazane jest uruchomienie gbokich zro-
stw. Ujmujc brzegi blizny pomidzy kciuki ipozostae palce,
uoone prostopadle do krawdzi rany, odseparowuje si zrosty
od tkanki podskrnej, rozcierajc je wykonujc najpierw ruchy
okrne, anastpnie ruchy wkierunkach przeciwnych. Do zabie-
gw masau wykorzystuje si rodek zwikszajcy polizg, apo
zakoczonym zabiegu warto jest stosowa wczeniej wspomnia-
ne maci, co bdzie wpywa korzystnie na proces regeneracji
iwzmacnia oddziaywanie fizjoterapeutyczne [1, 9, 13, 14].
Wprzypadku laparotomii szczegln uwag naley powi-
ci, na moliwie jak najmniejsz aktywizacj mini brzucha,
przy jednoczesnym nierezygnowaniu zwczesnej pionizacji idal-
szego postpowania rehabilitacyjnego. Wana jest indywidualiza-
cja zarwno wodniesieniu do momentu rozpoczcia prb zmian
pozycji wku, pionizacji jak ipniejszego programu wicze.
Jeli nie ma przeciwwskaza lekarskich rehabilitacj rozpoczyna
si wpierwszej dobie po zabiegu zalecajc pacjentce czste zmia-
ny pozycji wku. Wprzypadku laparotomii pacjentka zmienia
pozycje zleenia tyem do leenia na boku iodwrotnie, przy ko-
czynach dolnych zgitych wstawach biodrowych ikolanowych
(atym samym rozlunionych miniach brzucha) wykonujc ob-
rt caym tuowiem. Z pozycji leenia na boku atwo rwnie
pacjentce przej do pozycji siedzcej prostujc koczyn grn
blisz ka, wstawie okciowym, dwigajc tym samym cay
tuw do gry, jednoczenie spuszczajc powoli poza ko obie
koczyny dolne. Po osigniciu pozycji siedzcej, kolejnym eta-
pem jest pionizacja [1, 15, 16].
Od pierwszej doby po operacji naley stosowa przede
wszystkim wiczenia z zakresu profilaktyki przeciwzakrzepo-
wej, np. wiczenia czynne zgicia podeszwowego igrzbietowego
stp, krenia wstawie skokowym; wiczenia oddechowe torem
piersiowym, czynne koczyn grnych mini karku, obrczy bar-
kowej, wiczenia izometryczne mini grzbietu, czworogowych
uda, poladkowych, trjgowych ydki. wiczenia te wykonuje
pacjentka wpozycji na boku lub wsiadzie. Wkolejnych dobach
pacjentce mona zaproponowa przyjmowanie pozycji leenia
przodem, z poduszk w miejscu rany pooperacyjnej [15, 16].
wiczenie to ma na celu zapobieganie wystpowaniu powika
pooperacyjnych w postaci zrostw w okolicy operowanej, jak
rwnie usprawnienie pracy jelit, narzdw wewntrznych jamy
brzusznej.
Polskie Towarzystwo Ginekologiczne
P R A C E P O G L D O W E
ginekologia
W kolejnym etapie naley wcza do pozycji na brzuchu
lekkie wiczenia dobierane indywidualnie do potrzeb pacjentki
oraz zaplanowa program dalszych wicze, ktre bd miay na
celu pomc wodzyskaniu penej sprawnoci.
Wspomaganie dziaa lekarskich zabiegami z zakresu
fizjoterapii poprawia efekty lecznicze i skraca czas
rekonwalescencji.
P i mi e nni c two
1. Straburzyska-Lupa A, Sraburzyski G. Fizjoterapia. Warszawa: PZWL, 2006.
2. Evseeva M, Serov V, Tkachenko N. Chronic salpingo-oophoritis: clinical and physiological
rationale for therapeutic application of impulse low-frequency electrostatic field. Vopr Kurortol
Fizioter Lech Fiz Kult. 2006, 1, 21-24. Russian.
3. Zambo L, Dekany M, Bender T. The efficacy of alum-containing ferrous thermal water in the
management of chronic inflammatory gynecological disorders- a randomized controlled study.
Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2008, 140, 252-257.
4. Miorova A, Markina L, Derevina N, [et al.]. Immunological response of patient with chronic
salpingo-oophoritis to interference currents used in electrical sleep and balneotherapy. Vopr
Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult. 2004, 3,32-35. Russian.
5. Leippold T, Strebel R, Huwyler M, [et al.]. Sacral magnetic stimulation in non-inflammatory
chronic pelvic pain syndrome. BJU Int. 2005, 95, 838-841.
6. Reshetov P, Ulianova E, Reshetova N, [et al.]. Magnetic therapy in chronic inflammatory diseases
of the small pelvic organs. Vopr Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult. 2001, 3, 41-45.
7. Jones A. Managing the pain of primary and secondary dysmenorrhoea. Nurs Times. 2004, 100,
40-43.
8. Jasiga J, Biaas K. Zagadnienia diagnostyki i terapii obrzkw. Medycyna manualna. 2007, 11,
45-48.
9. Krysiak G, Narojczyk A. Podstawy terapii przeciwzastoinowej dla pacjentw w warunkach
domowych. Rehabilitacja w praktyce. 2008, 1, 46-48.
10. Werner G. Diagnostyka i leczenie obrzku limfatycznego - fizykalna terapia przeciwzastoinowa.
Rehabilitacja medyczna. 2002, 6, 57-61.
11. Tomczak H, Nyka W. Przydatno limfoscyntygrafii w ocenie rehabilitacji chorych z obrzkiem
limfatycznym. Rehabilitacja medyczna. 2006, 10, 25-30.
12. Gieremek K, Rojczyk-Chmarek J, liwiski Z. Elektrostymulacja postpem w fizjoterapeutycznym
leczeniu obrzkw chonnych. Fizjoterapia Polska. 2002, 2, 300-305.
13. Krynicka I, Rutowski R, Staniszewska-Ku J, [et al.]. The role of laser biostimulation in early
post-surgery rehabilitation and its effect on wound healing. Ortop Traumatol Rehabil. 2010, 12,
67-79.
14. Hendrick D, Meyers A. Wound healing after laser surgery. Otolaryngol Clin North Am. 1995, 28,
969-986.
15. Krger S. Pain free, mobilization and intensive physical therapy. Pflege Z. 2010, 63, 210-212.
German.
16. Kjaer M, Krogsgaard M, Magnusson P. Elective surgery reconvalescence after pre-operative
physical training. Ugeskr Laeger. 2009, 28, 171, 2920-2922.
711