F. J.

HOLZWARTH

HISTORIA POWSZECHNA

CZASY KAROLA WIELKIEGO

KRAKW 2017
www.ultramontes.pl
 SPIS TRECI
Str.
ROZDZIA PIERWSZY. Rzut oka na rzdy Karola Wielkiego ................. 3

ROZDZIA DRUGI. Podboje Karola Wielkiego. Karol i Karloman; wojny

z Saksonami; donacja Karola na rzecz Stolicy Apostolskiej; rokosz
Longobardw r. 775; wyprawa Karola do Hiszpanii r. 778; sejm w Verden 783;
Widukind; zaoenie 7 biskupstw w ziemi saksoskiej; wyprawa przeciwko
Tassylonowi, 787; wojny z Awarami r. 791 799 .............................................. 7

ROZDZIA TRZECI. Koronacja Karola na cesarza w Rzymie, 25 grudnia

r. 800. Papie Leon III i Karol; posannictwo cesarza chrzecijaskiego;
ostatnie wyprawy wojenne Karola Wielkiego ................................................... 16

ROZDZIA CZWARTY. Karol Wielki jako rzdca pastwa. Szkoy;

osobisto Karola. Missi dominici; wymiar sprawiedliwoci; sejmy za Karola
Wielkiego; kapitularze; stosunek pastwa do Kocioa; mozaika z "Triclinium";
sdy biskupie; kapitularze odnoszce si do spraw kocielnych; w. Chrodegang
i w. Benedykt z Aniany; odrodzenie nauk za Karola Wielkiego; Alkuin; szkoy;
dwr Karola Wielkiego; Einhard; adopcjanie; posta Karola Wielkiego; Karol
Wielki i spoeczestwo nowoytne ................................................................... 21

2
 HISTORIA POWSZECHNA

Czasy Karola Wielkiego

F. J. HOLZWARTH

ROZDZIA PIERWSZY

Rzut oka na rzdy Karola Wielkiego

W drugiej poowie dziewitego wieku pewien mnich w Moguncji pisa, co
nastpuje: "Karol, cesarz Frankw i innych ludw, zwyk by, czy to w domu
czy w podry, mie przy sobie w nocy wiato i tablic do pisania, na ktrej
notowa te ze swoich widze sennych, ktre mu bardziej godnymi uwagi si
wydaway. Pewnego razu, udawszy si na spoczynek, ujrza on we nie
czowieka, idcego ku niemu z obnaonym mieczem. Strwoony tym
zjawiskiem, zapyta si owego czowieka, kim jest i skd przybywa, i tak od
niego otrzyma odpowied: We ten miecz, zesany ci w darze od Boga,
przeczytaj umieszczony na nim napis, gdy zawiera on przepowiedni, ktra si
w oznaczonym czasie speni. Na mieczu za cztery wyrazy byy wypisane:
raht, radolaiba, nasg i enti. Obudziwszy si, kaza cesarz poda sobie wiato i
tablic i zanotowa na niej owe wyrazy. Nazajutrz, po naboestwie,
opowiedzia panom, ktrzy byli obecni, o nie, jaki mia w nocy, i prosi ich,
aby mu jego znaczenie wyjanili. Kiedy wszyscy milczeli, niejaki Einhard,
poczytywany za mdrzejszego od innych, odezwa si w te sowa: Miociwy
cesarzu, ten, ktry ci owo widzenie nocne zesa, objawi ci take znaczenie
pisma tajemniczego na mieczu. Wtedy rzek cesarz: Jeeli zechcecie
posucha, to postaram si wam wytumaczy myl, zawart w owych
wyrazach zagadkowych, o ile mae zdolnoci moje na to pozwol. Miecz
zesany nam od Boga ma oznacza wadz, powierzon nam przez
Najwyszego, gdy ufni w Jego pomoc zmusilimy orem wiele ludw do
posuszestwa beru naszemu. A poniewa teraz, kiedy pokonani zostali nasi
nieprzyjaciele, wiksza pomylno panuje ni za dni ojcw naszych, przeto
pierwszy wyraz na mieczu, a mianowicie raht, oznacza obfito wszystkich
rzeczy. Drugi napis speni si po naszym zejciu z tego wiata za panowania

3
naszych synw; wwczas nie bdzie takiej obfitoci podw jak teraz i niektre
ludy odpadn; to wanie oznacza radolaiba. Kiedy za nasi synowie pomr, a
ich synowie rzdzi zaczn, wtedy speni si, co w trzecim miejscu na mieczu
jest wypisane; oni bowiem pomnaa bd podatki dla mizernego zysku,
ciemiy obcych i cudzoziemcw, wydziera Kocioowi majtki, na sub
Bo przeznaczone, i rozdawa je lennikom swoim. To oznacza wyraz nasg. To
za, co jest na samym kocu miecza napisane (enti), moe dwojako by
rozumiane, gdy albo oznacza ono koniec wiata albo koniec naszego rodu, to
jest, e potem nikt ju z naszej dynastii nie bdzie panowa nad ludem
Frankw. Rzecz t o nie cesarza w taki sposb opisaem, jak j opat Einhard
opowiada mnichowi Rabanowi i jak j tene Rabanus, ktry zosta pniej
arcybiskupem (mogunckim), przed wielu zwyk by powtarza. Owa
przepowiednia czci ju dawniej si spenia, czci dopiero teraz. Gdy
kiedy cesarz Ludwik obj rzdy po mierci Karola, odpadli od pastwa
Bretonowie i niektre ludy sowiaskie a niedostatek w rozmaitych okolicach
da si uczu. Po mierci cesarza Ludwika za jego synw zicia si
przepowiednia, objta wyrazem nasg, gdy duo o tym mona by mwi, jak
Pepin pldrowa klasztory w Akwitanii, jak zabiera majtki kocielne i
wasno duchown, i rozdawa je towarzyszom swoim. W podobny sposb
postpowa take Lotar w Italii...".

Jest to jakby uwertura dramatu, ktry si roztoczy przed nami w dziejach

rodu Karolingw. Karol skupia ziemie i ludy, Ludwik nie umie utrzyma
dziedzictwa ojcowskiego w caoci, trwoni je za jego potomkowie. Lecz
powstrzymajmy si jeszcze na chwil od uwag nad ow epok, gdy nastrczy
je samo z siebie, wierne opowiedzenie dziejw, a przypatrzmy si wspaniaej
osobistoci Karola.

Urodzi si on 742 roku, lecz miejsca jego urodzenia oznaczy z

pewnoci nie moemy. O zaszczyt nazywania si kolebk Karola Wielkiego
wspzawodnicz ze sob: Pary, Ingelheim, Worms, Jupil pod Lttichem,
Akwizgran, Grossbargel nad rzek Unstrut w Turyngii, Karlsberg nad jeziorem
Wurmskim w Bawarii; lecz adna z tych miejscowoci nie moe si powoa na
stanowcze wiadectwo historyczne.

Jako modzieniec 26-letni uj Karol miecz i bero w do swoj a starcem

72-letnim zszed z tego wiata. Historia nadaa mu przydomek Wielkiego.

4
 Wielkim on by jako wojownik i zdobywca szczliwy. Lecz jego myl
przewodni nie byy zabory. Wojny, jakie Karol prowadzi, wywoane byy
koniecznoci, wzgldami mdrej polityki lub chci rozszerzenia
Chrystianizmu. Karol prawie nie mia przypadkowych przeciwnikw; kto
przeciwko niemu wystpowa, kto na niego or podnosi, ten by zasadniczym
wrogiem idei, w nim uosobionej, idei, z ktrej mia powsta nowy wiat
chrzecijaski. Czsto z kilku stron jednoczenie napadany, z niesychan
szybkoci przerzuca si on z jednego miejsca na drugie, w raz powzitym
zamiarze niezomny, wychodzi zawsze zwycizc z krwawych zapasw. Nigdy
nie rozstajc si z mieczem, jest on jednake przede wszystkim obroc i
krzewicielem pokoju. Prace prawodawcze, wymiar sprawiedliwoci,
uporzdkowanie ycia spoecznego, rozwj kultury materialnej, opieka nad
Kocioem, nowe uksztatowanie wiata na podstawie wiary, przykaza Boych
i karnoci kocielnej wszystko to daje mu daleko wiksze prawo do nazwy
Wielkiego ni tryumfy wojenne, odniesione nad nieprzyjacimi pastwa.

"Ani wiat, ani Koci nie przypuszcza, iby Cesarstwo Zachodnie

miao umrze na zawsze. Ludzko przeczuwaa w cesarstwie instytucj ludzk,
ktra pod wpywem Kocioa miaa si przeobrazi w instytucj wyszego
znaczenia. Potrzeba bowiem ramienia sprawiedliwoci, siy prawu, opieki
prawdzie, zbrojnego stra pokojowi. Cesarstwo pogaskie byo potworn
parodi tej myli Boej; myl ta podjta zostaa przez Koci, ktrego
posannictwem jest wszystko podnosi i porzdkowa w Jezusie Chrystusie. Ale
nowicjat barbarzycw nie by jeszcze skoczony. Rd ludzki potrzebowa
najprzd odzwyczai si od tyranii, nim przeszed pod rzdy powagi. Potrzeba
byo, aby potoki najazdw, przepywajc przez Rzym, uniosy senat, bawany,
zepsucie rozpusty i niewolnictwa, aby podzieliy na rodziny ludw cay tum
noszcy jarzmo, i aby wyryy pomidzy nimi granice, stawiajc tym sposobem
jakoby oddzielne warownie, w ktrych wolno Kocioa zrodzi miaa wolno
ludw. Na tych warunkach wznie si miao wite Cesarstwo Rzymskie.

Z resztek dawnego cesarstwa formoway si pastwa, ktre walczc ze

sob wzajemnie, rozbijay si znowu na wrogie sobie czci. Koci opanowa
te czci, da im form, przepisa im porzdek, w ktrym regua nie wyczaa
swobody. Klasztory rzucone w ten chaos, opieray si burzom, ktre unosiy
trony. Zakonnicy uprawiali ludy podobnie jak uprawiali ziemi; wytrwaa ich
praca uyniaa wszystkie nieuytki, opanowywaa wszystkie potoki. I stao si,
i Koci wychowa nowy rodzaj ludzki. Wtedy wystpi Karol Wielki.

5
Pomidzy wszystkimi monarchami jest on najprzedniejszym mem Kocioa.
Politycznym jego mistrzem by papie Hadrian I. Hadrian odgad Karola,
powoa go i kierowa nim prawie dwadziecia lat. Nie ma nad niego czowieka
wikszego i sympatyczniejszego. Zdawao si, jakoby natura z wiksz wydaa
go troskliwoci i e si dugo do tego przygotowywaa. Pepin Heristal jest ju
wielki, Karol Martel wikszy, Pepin lepszy. Karol Martel odpar najazd
Saracenw, Pepin widzia Koci a Karol wszed do niego. Zrozumia on, i
jest krlem z ramienia Jezusa Chrystusa i kierownikiem ludu chrzecijaskiego,
rector christiani populi. Z barbarzystwa pozostaa mu tylko prostota i zapa
silnej a czystej modoci. Jest on cierpliwy, agodny, szlachetny. Chce dobra i
wierzy w nie. Miuje Boga i ubogich, or i nauk. Nie wtpi o prawach Boych
i nie daje sobie spoczynku, gdy potrzeba ich broni; roznosi wiato po wiecie,
zgina barbarzycw pod swoim mieczem a sam idzie do szkoy jak dzieci".

6
 ROZDZIA DRUGI

Podboje Karola Wielkiego

Aby zapobiec wznowieniu si dawnych zatargw midzy Neustri i
Austrazj, Pepin wkrtce przed mierci (um. 24 wrzenia 768) w ten sposb
podzieli pastwo midzy synw swoich, e Karol, starszy, otrzyma Austrazj i
ca Germani oprcz Alamanii, a Karloman, modszy, Burgundi, Prowansj,
Goti czyli Septymani, Alamani i Alzacj; Neustria i Akwitania wsplnie do
obu braci naleay. Karol koronowa si 7 padziernika 768 w Noyonie a
Karloman w Soissons'ie. Krtko wszake trwa pokj midzy nimi. Zaraz po
zgonie Pepina powsta stary Hunald w Akwitanii, Karol wyruszy z wojskiem i
wezwa brata, aby si z nim poczy. Lecz Karloman porzuci brata; pomimo to
Karol zwyciy a Lupus, ksi Waskonw (Baskw), wyda Hunalda
zwycizcy. Karol by oburzony na brata i zdawao si, e przyjdzie do wojny
midzy nimi. Wtedy matka ich Berta wystpia jako poredniczka pokoju;
pracowaa ona nie tylko nad pojednaniem synw lecz i nad poczeniem ich
cisymi wzy z krlem longobardzkim. Karol mia zalubi Dezyderat a
Karloman drug crk krla longobardzkiego, ktrego syn Adalgis mia
otrzyma rk Gizeli, siostry Karola.

Po mierci Aistulfa (756), wyniesiony, za poparciem papiea, na tron

longobardzki Dezyderiusz, ksi Tuscii, zaprzysig dotrzymanie ukadu z
Pepinem zawartego przez Aistulfa i w ogle pozostawa w pokoju z Rzymem do
mierci Pepina. Po Stefanie III zasiad na stolicy papieskiej Pawe I (757 767)
ojciec chrzestny Gizeli, crki Pepina, dobroczyca ubogich, chorych i jecw.
Po mierci Pawa I burzliwe sceny dziay si w Rzymie; w kocu gr wzia
partia kocielna pod Chrystoforem i Sergiuszem, i na papiea zosta wybrany,
odznaczajcy si uczonoci i surowoci obyczajw Stefan IV. Synod zwoany
do Rzymu, wyrzek, e nikt nie bdzie mg odtd dostpowa pontyfikatu, kto
nie przeby wszystkich stopni kocielnych, od diakona do kardynaa. Lecz
podczas swego pobytu w Rzymie 769 Dezyderiusz obali Sergiusza i
Chrystofora za pomoc Pawa Afiarty i wystpi z daniami, na ktre papie
nie mg przysta.

Na prno odradza papie synom Pepina czenie si z dworem

longobardzkim, gdy std nowe niebezpieczestwo mogo zagrozi Stolicy
Apostolskiej, na prno przypomina Karolowi, e ma on ju praw maonk,

7
Himiltrud; maestwo Karola z Dezyderat czyli Irmingard przyszo do
skutku. Lecz wanie ten zwizek sprowadzi zgub Dezyderiusza. Po upywie
roku bowiem Karol porzuci ksiniczk longobardzk i 771 poczy si z
Hildegard, Alamank szlachetnego rodu. Obraony Dezyderiusz dziaa odtd
jako wrg Karola. Tego roku (771) umar Karloman. Dwch jego synw
maoletnich pominito, i cae pastwo zoyo hod Karolowi jako jedynemu
wadcy.

Najniebezpieczniejszym wrogiem pastwa Frankw byli Saksonowie;

wojna z nimi trwaa, z pewnymi przerwami, przez 33 lata; inne wojny, ktre
Karol prowadzi, byy tylko jakby jej epizodami.

Nie wypowiada te Einhard istotnej przyczyny owych zapasw

krwawych, piszc: "Granica midzy nami i ludem Saksonw przechodzia po
wikszej czci wzdu rwnin, tylko tu i wdzie lini graniczn stanowiy
wiksze bory lub grzbiety gr; skutkiem tego cigle panoway na pograniczach
mordy, rabunki i podpalania". We Frankach i Saksonach stany naprzeciw
siebie nowa, chrzecijaska Germania i dawna pogaska; wojna dwch tych
ludw bya nie tylko wojn o granice lecz i walk o zasady. Saksonowie byli
fanatycznymi czcicielami Odyna, ich poganizm by dny zaborw; corocznie
biegli oni nad Ren, palili kocioy, mordowali ksiy, jecw chrzecijaskich
skadali na ofiar bogom swoim; Frankowie za byli chrzecijanami i pragnli
nauk Chrystusow szerzy. U Frankw wzi gr pierwiastek monarchiczny,
Saksonowie za przechowywali w urzdzeniach swoich dawn prostot
republikask. Odrniali oni midzy sob trzy stany, szlachetnie urodzonych,
wolnych i na wp wolnych ludzi ("Sunt, qui illorum lingua adilingi, sunt qui
frilingi, sunt qui lassi dicuntur". Vita Lebuini, Pertz II, 675). Nie uznawali
Saksonowie adnej wadzy centralnej, nie opacali adnych danin i podatkw; w
Marklo nad Wezer zbierali si wysacy plemion na wsplne obrady. Tylko
podczas wojny widzimy ksit na ich czele; takimi ksitami byli: Widukind,
wdz Westfalw w (diecezjach Mnsterskiej i Osnabryckiej), Hessi, wdz
Ostfalw (w diecezji Hildesheimskiej), Bruno, naczelnik Engrw (Minden i
Paderborn). Saksonowie posiadali jeszcze ca energi rodzim barbarzycw;
gdyby Frankowie nie odnieli nad nimi zwycistwa, to Saksonowie wkrtce
zajliby miejsce Frankw. Uzbrojeni w dugie dzidy, krtkie tarcze i wielkie
noe, byli oni strasznymi wojownikami. Przy braku spjnoci politycznej w
szczepie saksoskim, ludy pograniczne nigdy nie mogy liczy na trway pokj
od strony Saksonii; Frankowie coraz goniej skaryli si na wiaroomstwo

8
swoich przeciwnikw. Jeeli jedno jakie ich plemi zostao pokonane, inne, przy
zdarzonej sposobnoci, wznawiay walk. Po cikich klskach Saksonowie
poddawali si zwycizcy, lecz znajdowali si zawsze midzy nimi ludzie o
dzikim, niezomnym charakterze, ktrzy o pokoju sysze nie chcieli; ci biegli
do Danii lub Skandynawii, gdzie kwitn kult Odyna; ilekro Karol by
zaprztnity w Hiszpanii, Italii lab nad Dunajem, zbiegowie wracali do ojczyzny
swojej, i w modziey dz walki rozpalali. Z kadym rokiem wojna stawaa
si zawzitsz, i Frankowie doszli do przekonania, e Saksonw nie tylko
zwyciy naley lecz tak osabi, aby ju nigdy o wznowieniu walki myle nie
mogli. Wojna z Saksonami bya wic koniecznoci polityczn, a ze sw
Lebuina okazuje si, jak jeszcze przed objciem rzdw przez Karola obie
strony rozumiay to dobrze, i zblia si chwila rozprawy ostatecznej.

Lebuin, jeden z uczniw Bonifacego, chcia nawrci Saksonw na

Chrystianizm. Pewnego razu z krzyem w rku stan on przed ich
zgromadzeniem w Marklo; wobec ofiar, zabitych na cze boyszcz
pogaskich, przemwi w te sowa: "Jeeli nie pjdziecie za mn, to Pan nieba i
ziemi zele mdrego i mnego monarch, ktry jak potok leny spadnie na was,
wszystko zdruzgocze, a wasze ony i dzieci na niewolnikw zamieni".
Niektrzy z obecnych chcieli si rzuci na niego, lecz inni go obronili. Wkrtce
spenia si przepowiednia Lebuina.

Na wiosn 772 Karol zwoa sejm do Wormsu i rozpocza si pierwsza

krucjata przeciwko Saksonom; wojsku towarzyszyli biskupi i misjonarze. Krl
Frankw, nazwany Doctor fideique minister, przeszed za Ren, ku rzece Lippe, i
uderzy na Eresburg, gwn warowni i wityni Westfalw. Tu na szczycie
gry sta synny posg Irminsul (simulacrum, cujus similis factura columnae.
Universalis columna quasi sustinens omnia, powiada o nim kronikarz Rudolf z
Fuldy 865). Posg ten, moe wyobraa Odyna wojowniczego, moe za by to
pomnik zwycistwa Arminiusza. Frankowie zdobyli Eresburg, zburzyli
wityni, spalili gaj wity i zniszczyli posg. Karol doszed do Wezery,
Westfalowie poddali si, przyjli misjonarzy i dostarczyli dwunastu
zakadnikw.

Znad brzegw Wezery Karol popieszy za Alpy do Italii; wysacy

papiescy zaklinali go na pami ojca, aby wybawi Rzym od Longobardw.
Stefan IV ju nie y wtedy; jego miejsce na stolicy Piotrowej zaj Hadrian I
(772 795). Papie ten zada od Dezyderiusza spenienia zawartej umowy,
Dezyderiusz za dopomina si, aby Hadrian namaci na krlestwo synw
9
Karlomana, z ktrymi matka ich Gilberga ucieka bya do Lombardii. Krl
longobardzki chcia w ten sposb pomci si na Karolu za odepchnicie
Dezyderii. Papie nie zgodzi si na danie krla; przywdca partii
longobardzkiej w Rzymie, Pawe Afiarta zosta osadzony w wizieniu i city.
Rozjtrzony tym Dezyderiusz zaj terytoria miast Sinigaglii, Montefeltro,
Urbino, Eugubium, wkroczy do Tuscii i grozi, e z caym wojskiem swoim
wyruszy przeciwko Rzymowi. Papie okaza si niezomnym "jak diament";
niektre bramy Rzymu zamurowano, inne zamknito. Lecz ju Karol nadchodzi
i we wrzeniu 773 r. stan w Genewie. Stryj jego, Bernard przeszed przez tak
nazwan od niego gr Bernarda, sam za Karol przez Montcenis. Strach
paniczny ogarn Longobardw, kiedy Bernard spuci si w dolin Aosty i od
tyu im zagrozi. Dezyderiusz, cigany przez Frankw, zamkn si z czci
wojska w warownej Pawii, syn jego Adalgis uciek z wdow po Karlomanie i jej
dziemi do Werony. Karol obsaczy Pawi i wyruszy z czci armii swojej
pod Weron. Twierdza ta poddaa mu si; wdowa po Karlomanie i jej synowie
zakoczyli ycie w ciszy klasztornej, Adalgis za uciek do Konstantynopola.
Karol powrci do Pawii, ktrej oblenie przecigno si od grudnia do
wiosny. Wadca Frankw postanowi wtedy odby pielgrzymk do Rzymu; 2
kwietnia 774 stan on u bram wiecznego miasta; na jego spotkanie wystpia
caa milicja z chorgwiami, korporacje miejskie i modzie. Piechot uda si
krl do kocioa w. Piotra, gdzie oczekiwa na niego papie na stopniach
portyku. Papie i krl rzucili si sobie w objcia, i obok papiea Karol wszed
do wityni, o ktrej sklepienia rozleg si wtedy majestatyczny piew:
Benedictus, qui venit in nomine Domini! Mody bohater oglda nastpnie
osobliwoci miasta, w ktrego progi niezadugo mia wstpi jako pierwszy
cesarz niemiecki; poczym 6 kwietnia 774 nie tylko zatwierdzi lecz i pomnoy
darowizn Pepina na rzecz Kocioa rzymskiego. Podug Anastazego
rzymskiego dokument donacji brzmia w taki sposb: "A Lunis (dzi Sarzana)
cum insula Corsica, deinde in Suriano, deinde in monte Burdone, inde in
Berceto, deinde in Parma, deinde in Regio, et exinde in Mantua, atque in monte
Silicis, simulque et universum exarchatum Ravennatium, sicut antiquitus erat,
atque provincias Venetiarum et Istriam, nec non et cunctum ducatum
Spoletinum et Beneventanum". Karol zastrzeg sobie zwierzchnictwo nad tymi
krajami i, z tytuem "patrycjusza rzymskiego", najwysz jurysdykcj w Rzymie
i egzarchacie. Papie by wadc Rzymu i reipublicae Romanae, Karol za by
obroc papiea (1).

10
 Z Rzymu Karol uda si do wojska oblegajcego Pawi, ktr godem
zmusi do poddania si. Dezyderiusz, wzity do niewoli, najpierw zosta
osadzony w Lttichu u pniej zamknity w klasztorze w Korbii, gdzie ycie na
pokucie zakoczy. Zwycizca pozostawi Longobardom ich prawa i
posiadoci. Bya to wic dla nich tylko zmiana dynastii. Karol przybra tytu
krla longobardzkiego (7 czerwca 774) i pozostawi oddzia Frankw na
zaodze w Pawii.

Kiedy Frankowie walczyli w Lombardii, Saksonowie znowu uchwycili za

or i rzucili si na Fryzlandi i Hesj. Z szybkoci ora nadbieg Karol 774,
nastpnego roku przeszed za Ren, odbudowa Eresburg, zburzony przez
nieprzyjaciela, zwrci si ku Wezerze i dosign brzegw rzeki Ocker. Potem
zmusi Engrw do zoenia hodu, Westfalowie dostarczyli zakadnikw.
Ostatecznemu rozprawieniu si Karola z Saksonami przeszkodziy
zawichrzenia, wybuche w Italii.

Niektrzy panowie longobardzcy aowali tego, e porzucili

Dezyderiusza; celem przywrcenia dawnego krlestwa longobardzkiego
sprzymierzyli si oni ze zbiegym Adalgisem; dwr bizantyjski, spogldajcy
zazdrosnym okiem na wzrost potgi Frankw, popiera rokoszan. Zbyt wczenie
wszake wystpi jeden z nich, a mianowicie Hrodgaud, ksi Fryulu, 775 r. i
ogosi si krlem Italii. Karol, nie czekajc na zebranie si pospolitego
ruszenia, z niewielkim oddziaem w zimie przeby Alpy i uderzy na Trewizo i
Fryul. Frankowie szturmem zdobyli Fryul, Hrodgaud poleg (w kwietniu 776),
Trewizo si poddao. Klska Hrodgauda odja odwag innym panom
longobardzkim, Hadrian broni Kampanii, flota grecka nie przybya. Wtedy
Karol znis polityczne urzdzenia longobardzkie, ksistwa podzieli na drobne
hrabstwa, zaprowadzi organizacj podobn do tej, jaka istniaa w pastwie
Frankw, w waniejszych miastach posadzi swoje garnizony; odtd
Longobardowie utracili swoje uprzywilejowane stanowisko w Italii.

Na wiosn 776 r. znowu si zebra sejm w Wormsie, znowu trzeba byo

orem rozprawia si z Saksonami. Zamali oni bowiem przysig, zajli
Eresburg i stanli pod Siegburgiem. Karol przyby z ogromnym wojskiem, lecz
Saksonowie si poddali. Podczas sejmu w Paderbornie 777 r. wielu z nich
chrzest przyjo. Tylko Widukind, lkajc si gniewu krla, uciek do Danii.

W 778 r. Karol wyruszy za Pireneje, gdy Soliman Ibn el Arabi,

rzdca Saragossy, prosi wadc Frankw o przyjcie go pod swoj opiek;

11
nadto chrzecijanie hiszpascy chcieli si uciec pod jego protektorat. W
kwietniu 778 r. Frankowie weszli trzema kolumnami do Hiszpanii, zajli
Pampelun, lecz nie mogli zdoby Saragossy. Nie wiemy, co byo tego
powodem, czy wiaroomstwo Ibn el Arabi'ego, czy bezczynno ludnoci
chrzecijaskiej, czy brak ywnoci czy te rozbudzenie si fanatyzmu
religijnego muzumanw. Do uszu Karola doszy wieci o nowym powstaniu
Saksonw; ograniczy si wic on na daninie i zakadnikach, dostarczonych
przez rzdcw Saragossy, Pampeluny, Jakki i innych miast, i opuci Hiszpani.
Wojsko jego wracao wwozami Engui, Erro i Roncevaux. W wwozie
Roncevaux Baskowie napadli na stra tyln Frankw i wycili j do szcztu.
"Tu, jak pisze Einhard, zginli, Eggihard, podczaszy krlewski, Anzelm,
falcgraf, i Hruodland, dowdca wojskowy z pogranicza bretaskiego, oprcz
wielu innych". Jest to jedyna wzmianka historyczna o Rolandzie, ulubionym
bohaterze redniowiecznym, ktry wszake, wedug innych poda, mia zgin
w walce z Saracenami.

Karol popieszy zaraz na pnoc. Posyszawszy o wyprawie Karola do

Hiszpanii, Saksonowie powstali pod wodz Widukinda 779 roku, zdobyli
warownie nad rzek Lippe i straszliwie spustoszyli cay kraj od Deutz'u do
Koblencji. Najezdnicy burzyli kocioy, palili wsie i mordowali mieszkacw.
Wtem nadeszli Alamannowie tudzie Frankowie austrazyjscy i dwukrotnie
pobili Saksonw. Widukind znowu uciek na pnoc, caa Westfalia si poddaa.
W 780 Karol przeszed za Wezer; wszdzie poddawali si Saksonowie i chrzest
przyjmowali, Chrystusa majc na ustach a Odyna w sercu; misjonarze gosili im
Ewangeli; majtki polegych na wojnie Saksonw w czci kocioom oddano.

W grudniu 780 r. znajdujemy Karola w Italii, zajtego porzdkowaniem

pastwa. Z trzech synw, ktrych mu Hildegarda urodzia, Karol mia zosta
jego nastpc, a Pepin mia rzdzi Itali, Ludwik za Akwitani. Na
Wielkanoc 781 r. Hadrian namaci na krlestwo obu modszych synw Karola.
Zarazem chcia wadca Frankw przeciwdziaa w Italii polityce Grekw, ktrzy
zajli Terracyn. Rozpoczy si rokowania dyplomatyczne i Rotruda,
omioletnia crka Karola, zostaa narzeczon Konstantyna, nastpcy tronu
bizantyjskiego. Opuszczajc Itali, Karol zostawi Pepina w Pawii a 3-letniego
Ludwika posa do Tuluzy, aby Italii i Akwitanii nada pozr niezalenoci
narodowej.

12
 W 782 wojna z Saksonami na nowo wybucha z niesychan
gwatownoci. Widukind powrci do ojczyzny i modzie saksoska powstaa
w obronie dawnych bogw i dawnej wolnoci. "Saksonowie, powiada
wspczesny kronikarz, maj elazne serca; im dotkliwiej uciska ich wojna, tym
bardziej wzmaga si ich przebiego i dzikie mstwo; poraki budz w nich
nowe ycie i do zemsty podniecaj". Trzech wodzw przeciwko nim wysano,
dwaj ponieli straszliw klsk pod gr Sntal nad Wezer. Wkrtce przyby
sam Karol, lecz Saksonowie, pomimo dopiero co odniesionego zwycistwa, nie
omielili si wystpi do otwartej z nim walki. Karol postanowi pomci si za
krew wymordowanych wojownikw swoich i ksiy. Zwoa wic Saksonw do
Verden'u 783 r. i zagrozi wytpieniem caego narodu, jeeli nie bd mu
wydani gwni wsplnicy Widukinda. Wtedy to 4500 Saksonw w przecigu
jednego dnia ponioso kar mierci. Bole zalepia t raz Karola, lecz nie
naley zapomina, jak straszliwe byy napady i rzezie, dokonywane na Frankach
przez Saksonw. Nieubagana wojna znowu wybucha 783 r. Karol dotar do
Elby, niszczc wszystko ogniem i mieczem. Wycieczeni Saksonowie prosili o
pokj, i latem 785 Widukind uda si do Karola, bawicego w Attigny nad
rzek Aisne. Bohater saksoski przyj tu chrzest w. a ojcem chrzestnym by
mu sam krl Karol. Na wiadomo o nawrceniu si Widukinda papie nakaza
trzydniowe naboestwo. Powszechne panowao przekonanie, e sprawa
chrzecijaska stanowczy krok uczynia, i dugo jeszcze w pieniach
przechowywaa si pami o Widukindzie, ktry zawsze zwycia, lecz nigdy
nie mg pokona samego Karola. W nim utracili Saksonowie najzdolniejszego
wodza. Na sejmie w Paderbornie wydano straszliwe prawa przeciwko
bawochwalstwu: np. kady Sakson, ktryby si ukrywa, aby unikn chrztu,
mia by karany mierci; ta sama kara miaa spotyka tych, ktrzy by jedli
miso podczas Wielkiego Postu lub, wedug zwyczaju pogaskiego, palili
zwoki zmarych. Wszyscy bez wyjtku mieli odda dziesit cz majtku na
rzecz kociow i opaca dziesicin. Saksonom zabroniono zbiera si na
obrady inaczej, jak pod dozorem krlewskich missi dominici. Koci potpi t
surowo: o porzucajcych wiar Chrystusow mieli stanowi biskupi, a biskupi
nie mogli wydawa wyrokw mierci. I Alkuin przypomina Karolowi, e nie
godzi si narzuca wiary si. Karol posucha tych ostrzee i w 797 r. wyda
nowe rozporzdzenia, w ktrych o rodkach gwatownych nie masz ju mowy!
R. 803 na zebraniu w Salz Saksonowie poprzysigli mu wierno, obron nauki
Chrystusowej i dziesicin kocieln. Karol podarowa im poprzednio naoon
danin, pozostawi dawne prawa i pozwoli si rzdzi, jak przystao wolnemu

13
ludowi. W ziemi saskiej zaprowadzono 7 biskupstw: Osnabrck, Paderborn,
Mnster, Minden, Verden, Hildesheim i Halberstadt, i oddano je pod
zwierzchnictwo arcybiskupa bremeskiego, gdzie na stolicy biskupiej zasiada
anglosakson Willehad; Liudger, rodem z Fryzji, lecz wychowany w Yorku,
zosta biskupem w Mnster. R. 823 powsta klasztor w Nowej Korbii, ktry
tym by dla Niemiec pnocnych, czym bya Fulda dla rodkowych a St. Gallen
dla poudniowych.

Nowe niebezpieczestwo nagle w 785 r. zagrozio Karolowi od strony

Turyngii, gdzie pewna liczba moniejszych sprzysiga si na jego ycie.
Surowe kary, wymierzone przeciwko winnym, przypisywano wpywowi
Fastrady, polubionej przez Karola 783 r. Ju od dawna Karol baczne mia oko
na Tassylona, ksicia bawarskiego. Alkuin w swoim opisie ycia Karola tak
mwi: "Wojn bawarsk wywoaa nieroztropno i pycha ksicia Tassylona,
gdy za porad swojej ony Liutbergi, crki Dezyderiusza, ktra chciaa, aby jej
m pomci si za wypdzenie ojca z Longobardii, zawar on sojusz z
Awarami, ssiadami Bawarw od wschodu, i nie tylko omieli si lekceway
rozkazy krla, lecz nawet wywoywa go do wojny. Pycha Tassylona tak daleko
si posuwaa, e Karol duej ju nie mg jej znosi; zewszd cign wic
wojska na wypraw przeciwko ziemi bawarskiej i na czele wielkiej potgi stan
nad rzek Lech, odgraniczajc Bawarw od Allemanw". Byo to w sierpniu
787 r. Jednoczenie Saksonowie i Turyngowie uderzyli od pnocy a Pepin
wkroczy z wojskiem od poudnia. Wwczas Tassylon zupenie upad na duchu i
bez oporu podda si Karolowi, Bawarowie zaprzysigli mu wierno. Lecz na
sejmie w Ingelheimie 788 oskarono Tassylona o nowe knowania przeciwko
krlowi i podeganie Awarw do wojny, w skutek czego, jako winny zdrady,
zosta on przez obecnych na sejmie skazany na kar mierci. Karol wszake
kaza mu tylko naoy habit zakonny i zamkn w klasztorze w Jumiges.
Taki sam los spotka on i synw Tassylona.

Knowania wszake ksicia bawarskiego z Awarami nie pozostay bez

skutku. Tumy Awarw wtargny do Bawarii i Tyrolu. Adalgis, syn
Dezyderiusza, przybi z flot greck do brzegw Kalabrii, lecz Bawarowie
wyparli Awarw a Grymoald na czele Longobardw pomylnie walczy z
Grekami i z Adalgisem, ktry poleg w tej wojnie (788). R. 789 miaa miejsce
wyprawa przeciwko kilku pokoleniom sowiaskim, ktre Frankowie nazywali
Wiltami. Byli to Weletabowie, osiedli w teraniejszej Meklemburgii. W r. 791
rozpocza si wojna z Awarami, najcisza, po saksoskiej, ze wszystkich

14
wojen, jakie Karol prowadzi. Zewszd cignito zbrojne zastpy; Awarowie,
zaskoczeni we wasnych siedzibach przez hufce Karola, zostali pobici, inni
dobrowolnie ustpowali. Zwycizcy spustoszyli kraj cay do rzeki Raaby.
Wojna z Awarami wznowiona zostaa r. 795. Cios, zadany przez Karola
pastwu Awarw, wywoa w nim rozdwojenie. Kiedy Karol znajdowa si w
Lneburgu, przybyli do posowie awarscy, obiecujc poddanie si i przyjcie
nauki Chrystusowej. Tymczasem chakan awarski zosta zrzucony z tronu a
poudniowi Sowianie wdarli si do ziemi awarskiej i zdobyli gwn ich
warowni, pooon midzy rzekami Dunajem i Cis. O tej strasznej wojnie tak
mwi Einhard: "Ile bitw zostao stoczonych, ile byo krwi przelanej, o tym
wiadczy zupene wyludnienie Pannonii; tam, gdzie byo gwne obozowisko
Awarw, nie masz teraz nawet ladu jakich bd siedzib ludzkich. W tej wojnie
wygina caa szlachta hunnw... Wszystko zoto i od wiekw gromadzone
bogactwa przeszy w rce Frankw...". Awarowie wprawdzie jeszcze
kilkakrotnie prbowali szczcia wojennego, lecz w kocu zupenie ulegli
potdze ora chrzecijaskiego. Roku 803 zupenie si zakoczya wojna z
Awarami, lecz z ni take zakoczyo si istnienie ludu awarskiego. Roku 797
jednoczenie toczya si walka w Hiszpanii i Saksonii, nastpnego roku kraj
midzy Pirenejami i Ebro przyczony zosta do monarchii Karola jako
margrabstwo (marchia) hiszpaskie. Karol znajdowa si w ziemi Saksonw,
gdzie cigle wybuchay nowe powstania i wezwa do siebie syna Ludwika ze
wszystkimi siami, jakie by mg zebra, aby raz stanowczo zama opr
Saksonw. Wtem nadeszy niepokojce wieci z Rzymu.

Przypisy:
(1) Pod koniec XI w. po raz pierwszy wystpi Zygebert z Gembloux z faszywym
podaniem, jakoby Karol tego samego roku 774 powtrnie przebywa w Rzymie i e wtedy
otrzyma od synodu, zoonego ze 153 biskupw, upowanienie do obsadzania Stolicy
Apostolskiej i udzielania inwestytury wszystkim biskupom. Podanie to jest najzupeniej
faszywe a wymylone ono zostao podczas walki o inwestytur za Grzegorza VII przez
przeciwnikw papiestwa.

15
 ROZDZIA TRZECI

Koronacja Karola na cesarza w Rzymie

25 grudnia 800 r.
Papie Hadrian umar 795 r. a jego miejsce zaj Leon III, 795 816.
Leon prosi Karola o wysanie do Rzymu penomocnika, ktryby przyj
przysig na wierno i posuszestwo od ludu rzymskiego, przy tym kaza
wrczy chorgiew krlowi Frankw jako onierzowi (militi) Kocioa
Apostolskiego i obrocy wszystkich ziem, poddanych wadzy w. Piotra. W
cztery lata po objciu rzdw Kocioa, Leon III znalaz si w wielkim
niebezpieczestwie; wrogie temu papieowi stronnictwo szlachty rzymskiej
napado na niego podczas procesji 25 kwietnia 799 r., powalio go na ziemi,
okrutnie zniewayo i pozostawio broczcego we krwi wasnej. Leon III napisa
do krla Frankw, proszc go o pomoc, a Alkuin upomina wtedy Karola tymi
sowy: "Na tobie jednym polega bezpieczestwo Kocioa Rzymskiego. Bd
mcicielem gwatu, bd przewodnikiem zbkanych, pocieszycielem
smuccych si i rozweseleniem prawych. Czasy s cikie, lecz atwiej jest
znosi dolegliwo w nogach ni w gowie. Jeeli wic jest to rzecz moliw,
zawrzyj pokj z bezbonym ludem Saksonw; zadowolnij si tym, co posiadasz,
aby, ubiegajc si o rzecz mniejsz, nie utraci wikszej. Strze wasnego stada,
aby wilk drapieny nie zakrad si do niego". Sam Leon III, wyleczywszy si z
ran, przyby do Paderbornu. Karol wystpi na jego spotkanie, wojsko
przyklko i otrzymao bogosawiestwo apostolskie. Lecz adnych
wiadomoci nie posiadamy o rozprawach, jakie wwczas miay miejsce midzy
Ojcem witym i krlem Frankw. Za nadejciem jesieni papie uda si w
drog z powrotem do Rzymu; w Lombardii przyjy go zbrojne oddziay
Frankw, wrogowie ukorzyli si ze strachu, a Rzym radonie powita swego
arcypasterza i wadc. Dnia 30 listopada 799 r. papie znowu zamieszka w
paacu Lateraneskim a penomocnicy Karola wezwali przed siebie jego
oskarycieli i wrogw.

Nastpnego roku (800) wojsko Karola przeszo za Alpy do Italii i

wyruszyo pod wodz Pepina ku Rawennie a stamtd przeciwko Benewentowi,
sam za Karol uda si do Rzymu, do ktrego wjecha w niedziel 24 listopada.
Na stopniach kocioa w. Piotra oczekiwa na niego papie, otoczony
duchowiestwem rzymskim. Nastpnej niedzieli Karol zwoa duchowiestwo i

16
znakomitsze osoby stanu wieckiego i zapyta si, czy kto ma co do zarzucenia
Ojcu witemu; aden z nieprzyjaci papiea nie wystpi; duchowiestwo za
w te sowa odpowiedziao: "Nie godzi si nam sdzi Gow Kocioa; Stolica
Apostolska jest sdzi wszystkich i od nikogo z ludzi nie moe by sdzon.
Taki jest odwieczny zwyczaj Kocioa, cigle zachowywany". Nazajutrz (2
grudnia) wszed Leon III na ambon i z Ewangeli w rku, tak przemwi do
zgromadzenia: "Ukochani bracia! Wiadomo, e li ludzie powstali przeciwko
mnie i najciszymi oskareniami mi obrzucili. Celem zbadania tej sprawy
przyby do naszej stolicy najmiociwszy i najdostojniejszy krl Karol. Dlatego
ja, Najwyszy Kapan witego Kocioa Rzymskiego, z wasnego popdu
owiadczam w waszej przytomnoci, wobec Boga, ktry czyta w sumieniach
ludzkich, wobec w. Piotra, ksicia Apostow, ktry wzrok swj ma ku nam
skierowany, e ani ja sam ani przez innych nie dopuciem si rzeczy
wystpnych, jakie mi nieprzyjaciele zarzucaj, na co powouj Boga na wiadka,
Boga, przed ktrego sdem staniemy kiedy wszyscy i przed ktrego obliczem
teraz si znajdujemy. A zeznanie to czyni nie dlatego, iby mi jakie prawo do
niego zmuszao i nie dlatego take, abym przez nie nakada na moich
nastpcw w Kociele witym jakie zobowizanie lecz jedynie w celu
usunicia od was wszelkich zoliwych podejrze co do mojej osoby". Trudna
do opisania rado panowaa midzy zgromadzonymi i gorco dzikowano
Bogu za przywrcenie pokoju w Kociele. Zoczycw osdzono i skazano jako
gwacicieli majestatu Najwyszego Kapana na kar mierci; "agodny papie
wszake wstawi si za nimi do Karola i wyjedna im zachowanie ycia; lecz z
powodu wielkoci popenionej zbrodni wyprawiono ich na wygnanie. Najwicej
zawinili w tych knowaniach nomenklator Paschalis i podskarbi Campulus,
oprcz wielu innych znakomitszych mieszkacw Rzymu" (Einhardi Annales).

Poczym, ogromnej doniosoci akt dziejowy speni si w wito Boego

Narodzenia, 25 grudnia 800 r. "Krl, powiada kronika, z ca swoj wit uda
si do kocioa i klcza przed otarzem; wwczas papie woy mu koron na
gow, a znajdujcy si w kociele rzymianie zawoali: Carolo piissimo
Augusto, a Deo coronato, magno, pacifico imperatori vita et victoria! co
znaczy: Karolowi, wielce bogobojnemu Augustowi, od Boga ukoronowanemu,
wielkiemu, pokj szerzcemu cesarzowi ycie i zwycistwo; nastpnie papie
schyli si ku niemu i pocaowa go w usta. I tak Karol zosta wyniesiony na
cesarza rzymskiego, a papie namaci go olejem w. rwnie jak jego syna,
dostojnego Pepina, krla Italii". W ywocie Karola Einhard pisze: "Wwczas to
przybra on tytu cesarza i augusta, ktry z pocztku tak mu si nie podoba, e

17
powtarza, i wolaby owego dnia, cho to byo wielkie wito, wcale nie
chodzi do kocioa, gdyby mg przewidzie zamiar papiea". Historycy
nowoczeni przypuszczaj, e pod tym wzgldem albo Einhard by le
poinformowany, albo te chcia ukry prawd. Sdz oni, i Karol mg na
chwil przybra postaw zakopotanego, gdy i ludy podwadne jego beru z
obaw patrzyy w przyszo, lkajc si wojen w skutek przyjcia przeze
godnoci cesarskiej, i Bizancjum z nietajon zazdroci spogldao na
wskrzeszenie zachodniego Cesarstwa Rzymskiego. Powouj si te na Jana
Diakona z Neapolu, ktry powiada, e jeszcze w Paderbornie papie obieca
koron cesarsk Karolowi i e Karol z tej obietnicy wielce si uradowa. Ksigi
karoliskie (1) miay na widoku przygotowanie umysw do wskrzeszenia
Imperium na podstawach chrzecijaskich. Korona cesarska moga by
przedmiotem dugich rozpraw midzy Karolem a Alkuinem, ktry dobrze
musia wiedzie o tym, co si przygotowywao, skoro z powodu koronacji
przesa swemu monarsze wspaniale przepisan Bibli (teraz znajdujc si w
British Museum), a pierwej wierszem wysawia go ju jako cesarza. Karol
wcale nie by zaskoczony, gdy i biskupi z jego pastwa i biskupi rzymscy
poprzednio si w tym przedmiocie naradzali i zawiadomili go o skutku swoich
obrad. Zdaje si jednak, e zdumienie i niezadowolenie Karola byy szczere, gdy
mu papie woy koron cesarsk. Przypuszczenie, i Karol udawa tylko te
uczucia, ponia bez przyczyny wielki i silny charakter tego monarchy i mija si
zupenie z przewodni jego myl polityczn. W tradycji Karolingw leao
oddziaywanie przeciwko administracyjnym i politycznym formom
staroytnoci, tak ulubionym dla Merowingw. Karol strzeg si bacznie tego
wszystkiego, co by go mogo poprowadzi ku tym dawnym tradycjom,
nieodwoalnie potpionym przez dowiadczenie. Tym si da objani jego
zimne zachowanie si wobec entuzjazmu rzymian. Dopiero w marcu 802 r.
wyda on w kapitularzu akwizgraskim kilka postanowie, tyczcych si nowej
godnoci cesarskiej. Potrzeba mu zatem byo wicej ni roku caego do
zgbienia i przyswojenia sobie tej nowej wielkiej myli papiea. Zreszt
przyjmujc myl Leona III, nie potrzebowa Karol wyrzeka si swojej
przeszoci. Nowy organizm polityczny i spoeczny wiata chrzecijaskiego nie
mia nic wsplnego z powszechn monarchi dawnych cezarw. Tylko nazwa
bya ta sama; pod wzgldem moralnym zachodzio midzy nimi oczywiste
przeciwiestwo. Pycha i chciwo dawnego Rzymu dya do poddania
wszystkich narodw pod jedno prawodawstwo i do wyzyskiwania ich na rzecz
grodu i ludu panujcego. Nowe za cesarstwo dy miao przede wszystkim do

18
urzeczywistnienia jednoci sumie. Posannictwem panujcego ludu i jego
wadcy byo nie zdobywanie prowincyj, lecz pozyskiwanie dusz. Szanujc
rozmaito obyczajw i praw miejscowych, cesarz mia wykonywa nie tyle
magistratur cywiln ile apostolat. Przyznana mu wadza powszechna
posugiwa miaa nie osobistemu jego interesowi ani nawet interesowi
narodowemu, ale idei katolickiej, ktrej natchnienie pyno z Rzymu. I dlatego
religijna ceremonia sakry bya nie tylko zatwierdzeniem ale jedynym rdem
godnoci cesarskiej. Nikt na Zachodzie nie by cesarzem, dopki go nie
powici papie. Gdy Karol przyjmowa koron cesarsk, spoeczestwo
wczesne byo najzupeniej do tego przygotowane. Ludom, powiada kronikarz,
wydawao si niepodobiestwem, aby Karol zachowa tytu krla, gdy pod
wadz swoj tyle pastw zagarn; poczytywano wic za rzecz naturaln, aby
pan, imperator caej rzeszy ludw przyj nazw cezara i augusta.
Lecz jakkolwiek polityka odgrywaa pewn rol we wskrzeszeniu
Imperium Rzymskiego, to wszake dalszy bieg wypadkw okaza, e i papie i
cesarz byli narzdziami w rku Opatrznoci, ku wzniesieniu nowego gmachu
europejskiego. Papie, koronujc Karola, otoczy wadz wieck majestatem
witoci, a Karol, lubujc obron Kocioa, zobowiza si do uywania si
pastwa ku szerzeniu Chrystianizmu. Gregorovius susznie te mwi:
"Wytworzenie wyszej zasady nad wycznie polityczn staroytnego Rzymu i
absolutystyczn justyniaskiego pastwa byo wielkim dzieem owych czasw.
Po raz pierwszy wygoszono wtedy wolno Kocioa i ducha ludzkiego;
naprzeciw skamieniaego despotyzmu bizantyjskiego stano cesarstwo
chrzecijaskie, ktre w wyszej jednoci harmonizowao rnice plemienne.
ycie ludw odtd rozwija si bdzie w dwch kierunkach idealnych
Kocioa i pastwa, bronicych je od odosobnienia i upadku. Systemat ten
wytworzy z siebie wielki prd dziejowy, ktremu zawdziczaj pierwszy swj
rozwj: kultura, nauka, sztuka i prawo. Wysze posannictwo nowej kreacji
politycznej ju w samym jej tytule si odbijao: sanctum imperium
Romanum".
Uregulowawszy sprawy woskie, Karol uda si na pnoc. W Vercelli
oczekiwa na niego wysaniec kalifa bagdadzkiego Harun Arraszida. Einhard
powiada, e Karol pozostawa w bardzo przyjaznych stosunkach z Harun
Arraszidem i e kalif ofiarowa mu nawet patronat nad Grobem w. Na znak
zwierzchnictwa cesarz otrzyma od patriarchy jerozolimskiego klucze od Grobu
Zbawiciela i Kalwarii. Na podstawie tych symbolw powstao pniej podanie o
krucjacie Karola do Palestyny. Jak wielkimi projektami zaprztnity by umys
19
Karola, przekonywaj o tym, midzy innymi, ukady, prowadzone z dworem
greckim w 801 i 802 r., celem poczenia Wschodu z Zachodem przez
maestwo z cesarzow Iren. Irena wszake zostaa strcon z tronu przez
Nicefora i wygnan na wysp Lesbos. Nicefor zawar traktat z Karolem, na
mocy ktrego oznaczono granice midzy obu pastwami. W r. 802 wszyscy
poddani, od 12 roku ycia, zoyli przysig wiernoci cesarzowi. W kapitularzu
z 802 r. Karol w ten sposb objania znaczenie przysigi: kady w swoich
mylach i pragnieniach powinien pozostawa w subie Boej; strzec si ma
oszustwa, grabiey, krzywdzenia kociow, wdw, sierot, pielgrzymw, gdy
cesarz jest ich obroc. W r. 804 znowu zaczynaj si zawichrzenia w Saksonii,
a mianowicie nad doln Wezer i Elb; Karol zada kilka cikich ciosw i
pogaska Saksonia wyziona ducha. R. 805 wyniky zatargi z Wenecj, ktra
zmuszona bya uzna zwierzchnicz wadz cesarza. Czesi nie chcieli zostawi
Awarw w spokojnoci i 805 r. nastpia wyprawa w tamte okolice. Einhard
powiada: "W kocu cesarz podbi pod swoj wadz wszystkie ludy
barbarzyskie, mieszkajce midzy Renem i Wis, midzy morzem i
Dunajem...". Ostatni wojn prowadzi Karol z Duczykami pod Gotfrydem
(Gttrik). Cesarz zada wydania mu Saksonw, ktrzy schronili si do Danii,
Gotfryd za nie tylko odmwi temu daniu, lecz nawet uderzy na Obotrytw,
sprzymierzonych z Frankami. Sam Karol wyruszy 809 r. przeciwko
Gotfrydowi, ktry zapowiada, e jako zwycizca wejdzie do Akwizgranu.
Tymczasem nadesza wiadomo, e wdz duski zosta zamordowany przez
jednego ze swoich wojownikw. Jego nastpca zawar pokj i granica pnocna
zostaa zabezpieczona. Ogromne pastwo, zaoone przez Karola Wielkiego,
rozcigao si od Odry do Oceanu Atlantyckiego, od Adriatyku do Morza
Pnocnego, od Szlei do Ebro i Kalabrii; osobisty wpyw cesarza i urok jego
potgi jeszcze dalej siga. Karol rozwin sztandar wielkiej idei
chrzecijaskiej, pod ktrym najwysze umysy w caej Europie stany. Ludy
uchylay czoa przed saw i wielkoci cesarza, ktry umia godzi z sob
najrnorodniejsze interesy i skupia je okoo jednej wielkiej myli. Wiele
ludw obejmowaa ta monarchia Karola, w ktrej mwiono po mongolsku i
sowiasku nad brzegami Dunaju, po grecku na poudniu, po arabsku za
Pirenejami, ale kady lud zachowa swoje prawa, swoje urzdzenia, swj byt
indywidualny.

Przypisy:
(1) Ksigami karoliskimi, Libri Carolini nazywa si traktat, obejmujcy uwagi nad Soborem
Nicejskim II z r. 787 a napisany z rozkazu Karola i przeze posany r. 790 papieowi.
20
 ROZDZIA CZWARTY

Karol Wielki jako rzdca pastwa.

Szkoy. Osobisto Karola
Karol mia wyryte na klindze swojego miecza nastpujce litery: D. P. C.
C. A. D. C., Decem praeceptorum custos Carolus a Deo coronatus, to jest:
"Dziesiciu przykaza str Karol od Boga ukoronowany". Nazywa on sam
siebie cesarzem, uwieczonym za natchnieniem Boym, obroc Kocioa i
cakowicie oddanym mu pomocnikiem. W pojmowaniu i wykonywaniu swojej
wadzy cesarskiej nigdy nie schodzi z gruntu chrzecijaskiego; korona
przypominaa mu cigle odpowiedzialno, jak wobec Boga zacign za
pomylno ludw swoich i sprawiedliwe nad nimi rzdy. Myl Karola
Wielkiego obejmowaa i interesy religijne podwadnych mu ludw i ich kultur
umysow i dobrobyt materialny, w ktrym wielki ten monarcha widzia
podan pomoc do wyszych celw ycia spoecznego.

Prawdziwie zdumiewajc jest niestrudzona dziaalno Karola; wszystko

za trzeba byo porzdkowa i na nowo organizowa. Karol we wszystko
wglda i nowe pomysy rzuca; wydaje przepisy gospodarcze dla swoich
folwarkw, kontroluje z nich rachunki, czuwa nad administracj prowincyj, nad
prawodawstwem i wymiarem sprawiedliwoci, podnosi handel, przeprowadza
drogi, wznosi wspaniae budowle, strzee czystoci nauki kocielnej, zakada
szkoy a przy tym nie wypuszcza z rki swego miecza zwyciskiego.

Karol dobrze to rozumia, e istnienie i pomylno pastwa przede

wszystkim z jego osob s zwizane, i czasami w przyszo z trwog spoglda.
Dlatego pragn on zaoy trwae podstawy polityczne, na ktrych cesarstwo
mogoby si utrzyma wasn si, niezalenie od mniejszego lub wikszego
talentu wadcw.

21
 Przypatrzmy si najpierw administracji publicznej. Karol zostawi
zdobytym krajom i ludom ich zwyczaje miejscowe i prawa po przodkach
odziedziczone; prawa te nawet spisa poleci (jak lex Saxonum, lex Anglorum et
Warinorum, lex Frisonum (1)), lecz dynastie ksice pozostawi tylko u Baskw
(Waskonw) w Pirenejach i u Bretonw w Armoryce. Niekiedy spotyka si
jeszcze tytu ksit, lecz utraci on ju dawne swoje znaczenie. Ksistwa
podzielono na hrabstwa (grafschaften); hrabia (graf), mianowany doywotnio
przez cesarza, jest jego namiestnikiem w danym obwodzie, kieruje administracj
i policj, zwouje pospolite ruszenie i dowodzi nim. Hrabia zalea bezporednio
od cesarza. Pod jego rozkazami pozostaj: centenarii, tungini i decani; jego
zastpc w sdzie jest sagibaro.

Dla zapobieenia naduyciom i samowoli grafw corocznie wysya Karol

tak zwanych missi dominici tj. swoich komisarzy czyli wysacw krlewskich,
po dwch do kadego hrabstwa, z ktrych jeden by osob wieck a drugi
biskupem. Komisarze ci ogaszali nowe prawa i otrzymywali na nie
przyzwolenie mieszkacw, wgldali w wykonywanie praw dawnych,
przyjmowali skargi przeciwko hrabiom, rozstrzygali sprawy sdowe w drugiej
instancji, rewidowali zarzd dbr krlewskich i dochodw, i o tym wszystkim
skadali relacj krlowi. Relacje te dostarczay materiau do obrad na sejmach.
Wiksz od "grafw" wadz posiadali margrabiowie w pogranicznych
prowincjach.

Do grafw nalea wymiar sprawiedliwoci. Graf mia sobie zleconym

zwoywa w tym celu przynajmniej raz na miesic ludzi wolnych, z pomidzy
ktrych byli wybierani rachimburgowie w liczbie siedmiu. Do rachimburgw
naleao wydawanie wyroku. Kiedy rolnictwo bardziej si rozwino, ludzie
wolni coraz rzadziej przychodzili na sdy i wydawanie wyrokw przeszo do
siedmiu tak zwanych scabini, obieranych przez mieszkacw danego obwodu a
zatwierdzanych imieniem krla przez missi dominici. Ci scabini obowizani
byli uczestniczy w sdach, periodycznie przez grafa zwoywanych. Drug
instancj sdow byli missi dominici, trzeci, sd nadworny (curia palatina). Tu
sprawy wieckie sdzi falcgraf (palatinus) a sprawy osb duchownych
archikapelan (archicapellanus, apocrisiarius). W kocu mona si byo
odwoa do samego cesarza.

Oglne prawa, dla caego pastwa, wydawano na sejmach, ktrych za

panowania Karola byo 65. Sejmy te opisa Hinkmar, arcybiskup reimski, w
ciekawym dzieku swoim De ordine palatii, z ktrego si okazuje, e Karol,
22
pomimo godnoci cesarskiej, nie mg nic waniejszego przedsiwzi bez
zgody poddanych. Jest on tylko senior, "starszy"; otaczajcy go panowie s
midzy sob pares, "rwni", w stosunku za do krla consiliarii, adjutores,
comites, familiares, a wida w nich wicej skonnoci do rozkazywania ni do
suchania. Tylko potna natura Karola moga zawadn tym upornym
materiaem. Sejmy odbyway si dwa razy do roku, w maju i w jesieni. W
jesieni zbierali si sami seniores, najblisi doradcy cesarza, i rozpatrywali
kwestie administracyjne i wyszej polityki. Na sejmy, odbywane w maju
(Campus Madius), przybywali nie tylko moni panowie lecz i inni ludzie wolni,
gdy wtedy take odbywa si przegld si zbrojnych. Magnaci (seniores,
optimates, majores) zbierali si dla wydawania uchwa, propter consilium
ordinandum, a inni ludzie wolni, dla ich wysuchania i przyjcia, propter
consilium suscipiendum. Przy sprzyjajcej pogodzie obradowano pod otwartym
niebem. Dostojnicy kocielni obradowali osobno, ilekro chodzio o rzeczy
wycznie kocielne. Cesarz, jeeli nie przewodniczy obradom, miesza si z
tumem przybyych, przyjmowa podarunki, wita moniejszych, rozmawia z
nimi a weseli si z modymi. Opowiadano tu o stanie rozmaitych krajw
monarchii; kady nie tylko mg lecz i powinien by mwi wszystko, co
wiedzia o wasnej prowincji, czy s tam jacy nieprzyjaciele, czy lud jest
zadowolony czy te utyskuje na swoich zwierzchnikw. Jeeli zapada uchwaa,
capitulare, to j rozsyano przez missi dominici po caym pastwie dla
powiadomienia wszystkich ludzi wolnych. Ogromna liczba kapitularzy (1126)
wiadczy o olbrzymiej dziaalnoci Karola. Kapitularze nie ograniczay si
samym prawodawstwem; czsto spotka si w nich mona z przepisami
moralnymi. Jeden z nich np. objania znaczenie gocinnoci i skpstwo nazywa
rdem wszystkiego zego. S kapitularze, okrelajce ceny ywnoci,
ograniczajce ebractwo, zabraniajce pojedynkw na dworze krlewskim; inne
zalecaj duchowiestwu, aby miewao kazania zrozumiae dla ludu, rozwijaj
nauk Kocioa o witoci zwizku maeskiego itd.

Surowe byy przepisy co do suby wojskowej (Capitulare a. 803 de

exercitu promovendo). Kady czowiek wolny musi stawa w szeregach, w
obronie swojej prowincji; wyprawy zagraniczne uchwala sejm a bior w nich
udzia tylko ci mieszkacy, ktrzy posiadaj pewien obszar gruntw, a wic
maj rodki do uzbrojenia si na koszt wasny; wojownicy musieli zabiera ze
sob ywno na 3 miesice; uzbrojenie skadao si z dzidy, tarczy, uku, 12
strza, 2 ciciw, z pancerza, okrywajcego piersi, i z hemu. Wojownicy nie
otrzymywali odu lecz dostawali upy, zdobyte na nieprzyjacielu. Z ochotnikw

23
tworzono osady wojskowe, zaogi i stra przyboczn monarchy. Porzucajcy
szeregi wobec nieprzyjaciela ponosi kar mierci; opniajcych si na post
skazywano. Wasal, nie stawiajcy si na wezwanie, podczas wojny zaczepnej,
utraca lenno swoj. Jeeli kraj by w niebezpieczestwie, kady musia
chwyta za bro, pod kar mierci. Biskupi i opaci dostarczali krlowi ludzi
zbrojnych; od suby osobistej w wojsku byli oni wolni.

Z Capitulare de villis i z Specimen breviarii rerum venalium Caroli

Magni okazuje si, e w majtkach krlewskich prowadzono wzorowe
gospodarstwo; hodowla byda i pszczolnictwo rozwijay si; przy zamkach
monarszych utrzymywano oranerie i rzadkie ptactwo. Karol sam pilnie
rozpatrywa rachunki i drobne nawet rzeczy gospodarskie nie uchodziy jego
uwagi. Handel zakwit, mnstwo zota i srebra byo w obiegu. W Niderlandach
budowano porty, w rezydencjach krlewskich zaprowadzono jednakow miar i
wag. Na jarmark w St. Denis przyjedali kupcy greccy i saracescy, kupcy za
z Galii mieli swoje kantory w Syrii, dokd karawanami zwoono towary z
dalekiego Wschodu.

Koci i pastwo byy to dla Karola Wielkiego dwie odmienne lecz nie
obce sobie sfery. Dla ducha chrzecijaskiego, dla dziaalnoci Kocioa
wszystkie organa pastwa stay otworem. Pastwo i Koci splatay si w jedn
harmonijn cao. Karol jasno to rozumia, e jak pojedynczy czowiek
potrzebuje aski Boej do spenienia swego przeznaczenia doczesnego, tak
podobnie i pastwo obej si nie moe bez uwicenia i owiecenia z gry.
Poniewa za Koci nie posiada rodkw materialnych dla swojej obrony i
jedynie na Opatrznoci Boej si opiera, przeto pastwo powinno go broni i
pomaga mu w spenianiu jego posannictwa. Dlatego w pojciu Karola nie
mogo by mowy o zwierzchniczej wadzy papiea nad pastwem ani o
przewadze cesarza nad Kocioem; obie te sfery miay pracowa nad szerzeniem
krlestwa Boego na ziemi.

Historycy, nieprzyjani Kocioowi, przekrcajc fakty, usiuj dowie,

e Karol tak skrpowa wolno Kocioa, i bez jego pozwolenia biskupi nie
mogli ani zbiera si na synody ani wydawa adnych uchwa. Pod tym
wzgldem zupenie inaczej rzeczy stay. Na przykad w kapitularzu z 769 r.
Karol szczyci si, e na upomnienie papiea i biskupw znis dawny zwyczaj
powoywania osb stanu duchownego pod sztandary. W innym miejscu
powiada: "Przez pami na w. Apostoa Piotra pragniemy tak czci wit,
rzymsk i Apostolsk Stolic, aby Stolica ta, ktra jest matk dostojestwa
24
kapaskiego, bya dla nas take mistrzyni poznawania rzeczy Boych i
postpowania, zgodnego z duchem Kocioa". Z jakim poszanowaniem patrza
Karol na swj stosunek do Stolicy Apostolskiej, okazuje si ze sposobu, w jaki
traktowa on obowizek biskupw, rezydowania w swoich diecezjach.
Pierwszym jego archikapelanem by Angilbert, arcybiskup Metzu; po mierci
Angilberta (791 r.), godno t powierzy on Hildeboldowi, arcybiskupowi
koloskiemu, poprzednio otrzymawszy zezwolenie na to Stolicy Apostolskiej.

Serdeczna przyja czya Karola z Hadrianem I; do jego nastpcy,

Leona III, pisa Karol 795 roku: "Pragn, aby Wasza witobliwo tak sam
mio mi okazywa, jakiej doznawaem od Jego poprzednika dostojnego.
Obowizkiem moim jest, przy pomocy miosierdzia Boego, broni na zewntrz
wity Koci Chrystusw od wszelkich napaci pogaskich i zamachw
bezbonych a na wewntrz utwierdza go wyznawaniem wiary katolickiej. Do
Ciebie, Ojcze wity, naley wznie jak Mojesz rce ku niebu i moje suenie
Kocioowi modami swymi wspiera".

"Przechowa si w Rzymie a do dni naszych pomnik, bdcy waciwie

symbolem praw i ducha nowego cesarstwa. Znajduje si on na placu
lateraneskim, o kilka krokw od kocioa, w ktrym Karol otrzyma koron
cesarsk. Jest to tak nazwana mozaika z Triclinium. Postawiono j w miejscu,
gdzie Karol i Leon odprawiali festyn zalubin Papiestwa i Cesarstwa.
Przedstawione s tam warunki tego maestwa, dajcego krlom powag,
ludom wolno, tej zgody tronu duchowego i tronu doczesnego, w ktrej cieniu
rodzaj ludzki, jak si wyrazi Bossuet, spoczywa. W rodku pomnika siedzi
Chrystus jako krl powszechny. U stp Jego pyn cztery rzeki, cztery
Ewangelie; okoo Niego, odziani w pallium, symbol nauczycielstwa, stoj
Apostoowie, przez ktrych rozchodzi si dobra nowina zbawienia i wolnoci; u
dou wypisane jest: Ite, docete. Po prawej i po lewej stronie tego obrazu
rodkowego, wyraajcego wiekuiste rdo wadzy, dwa obrazy przedstawiaj:
jeden rozrnienie wadzy, drugi jej prawy przelew. Vicarius Christi jest
papie; Defensor Christi jest cesarz. Po prawej stronie Chrystus siedzcy daje
klucze klczcemu witemu Piotrowi a klczcemu Konstantynowi chorgiew
z krzyem i napisem: In hoc signo vinces. Po lewej stronie wity Piotr siedzcy
i podniesiony do wielkoci Chrystusa, daje pallium Leonowi III, swemu
nastpcy, a chorgiew Karolowi Wielkiemu".

25
 Wszelkie wdzieranie si wadzy wieckiej w prawa episkopatu Karol
poczytywa za rzecz szkodliw dla pastwa. Wielki wprawdzie wpyw mu
pozostawiono w obsadzaniu wakujcych diecezyj, lecz w zasadzie wybory
biskupie byy wolne. Hadrian I upomina Karola, aby si nie miesza do
wyborw biskupich. R. 803 owiadczy Karol: "Owieceni przez kanony wite
i powodowani pragnieniem, aby Koci wity bez przeszkody prawa swoje
wykonywa, zgodzilimy si na to, aby biskupi byli obierani przez
duchowiestwo i lud, w miar zasug swoich i daru mdroci, bez adnego
wzgldu na osoby". Biskupi metropolitalni kierowali wyborami, badali i
zatwierdzali nowoobranych biskupw, mianowali ich, jeeli wybory nie
doprowadziy do wyranego rezultatu, w wypadkach wtpliwych zwracali si do
Stolicy Apostolskiej po decyzj.

Biskup wyznacza proboszczw i posiada zupen jurysdykcj nad

podwadnym mu duchowiestwem. "Jeeli duchowni, powiedziano w jednym
kapitularzu, maj proces jaki midzy sob, to powinien ich sdzi biskup a nie
sdzia wiecki". "aden sdzia wiecki niechaj si nie omiela wydawa wyroku
na ksidza lub diakona bez uprzedniego zezwolenia na to biskupa. Gdyby kto
si dopuci podobnego naduycia, to powinien by wyczonym z Kocioa tak
dugo, dopki nie uzna si za winnego i winy swojej nie zmae". To samo si
odnosio do jurysdykcji kryminalnej. "Sd nad duchowiestwem, powiedziano
w kapitularzach, naley do biskupw, gdy nie przystoi, aby sudzy urzdu
Boego poddawani byli wyrokowi wadz wieckich". Jeeli biskup nie mg
jakiej sprawy rozstrzygn, to wnoszono j na synod prowincjonalny; ostatni
instancj by sd nadworny (curia palatina), do ktrego oskaryciel mg si
uda, lecz tylko za pozwoleniem biskupa lub metropolity. W sdzie nadwornym
zasiada arcykapelan nie jako sdzia krlewski lecz jako legat papieski,
zaopatrzony w odpowiednie penomocnictwo przez Stolic Apostolsk. Od jego
decyzji pozostawaa jeszcze apelacja do Rzymu. Dla rozstrzygania sporw
midzy osobami duchownymi i wieckimi istnia sd osobny, zoony z
wieckich i duchownych sdziw.

Karol pilnie czuwa nad regularnym skadaniem dziesiciny. Szczeglniej

nowonawrceni utyskiwali na dziesicin, lecz cesarz by pod tym wzgldem
nieugitym, cho Alkuin pisa do niego: "Wiadomo mi, jak poyteczna jest
dziesicina, lecz lepiej j utraci ni wiar. Jeeli my, urodzeni i wychowani w
wierze katolickiej, niechtnie pacimy dziesicin, to co powiedzie o ludziach
sabej wiary, o dzieciach z ducha!". Kapitularz akwizgraski z 801 r. powiada:

26
"Duchowiestwo ma przyjmowa dziesicin i wobec wiadkw dzieli j na
trzy czci, z ktrych jedn cz ma powica na ozdob kociow, drug
przeznacza dla ubogich i obcych, trzeci zatrzymywa dla siebie". Wasno
kocielna bya woln od ciarw publicznych, tylko do budowy drg i mostw
musiaa si przykada.

Rozpatrujc ogromn liczb kapitularzy, traktujcych sprawy kocielne,

mona by przypuszcza, e Karol nie ogranicza si na obronie i popieraniu
Kocioa, lecz e miesza si do jego rzdw wewntrznych. Lecz takie
przypuszczenie byoby zupenie faszywe. Kapitularze kocielne, czy to je Karol
przedstawia zebranemu podczas sejmu synodowi biskupw, czy to sami biskupi
z nimi wystpowali, powstaway skutkiem narad i uchwa synodw kocielnych;
ogasza je za cesarz i czuwa nad ich wykonaniem, o ile to do wadzy
wieckiej nalee mogo. Karol pokornie sam siebie nazywa "wykonawc
kanonw kocielnych" i by te nim w rzeczy samej jako monarcha prawdziwie
chrzecijaski, w caym znaczeniu tego wyrazu. Pragn on mie w swoim
pastwie duchowiestwo uksztacone, moralnie wysoko stojce i gorliwe. Jak
gorco upomina biskupw, aby ci, zgodnie z przepisami Soboru Nicejskiego,
cile badali si wiary, moralno i wyksztacenie kandydatw do stanu
kapaskiego! Cigle take zachca duchowiestwo do pielgnowania
wyszych studiw przy katedrach i w klasztorach; "jakkolwiek dobre uczynki,
pisa Karol do opata Bangulfa w Fuldzie, lepsze s od posiadania obszernych
wiadomoci, jednake naleyte rzeczy rozumienie nieraz prowadzi do dobrego
postpowania, dlatego wic z pokor i skromn gorliwoci naley wnika w
tajemnice pism witych". Na synodzie akwizgraskim 802 z dziesiciu pyta,
zwrconych do duchowiestwa, osiem odnosi si do jego wyksztacenia
naukowego. Kapitularze czsto przypominaj duchowiestwu o obowizku
miewania nauk dla ludu w niedziele i dni witeczne. W 789 r. Karol z tymi
sowy zwrci si do duchowiestwa: "Bagamy was, pasterze Kocioa
Chrystusowego i przewodnicy Jego owczarni, was, ktrzy jestecie jako jasno
gorejce wieczniki pord wiata, abycie gorliwie prowadzili lud Boy drog
ywota wiecznego i owieczki zbkane dobrym przykadem swoim i zacht na
powrt na ono Kocioa sprowadzali.... my za gorliwie bdziemy wam w tym
dopomagali". Niejednokrotnie upomina on biskupw, aby corocznie diecezje
swoje objedali i przy tym z pomoc hrabiw, "ktrzy s obrocami Kocioa",
wykorzeniali wszystkie zwyczaje niechrzecijaskie. Urzdnicy krlewscy mieli
sobie zaleconym udziela biskupom ramienia wieckiego, aby ci cakowicie
mogli spenia obowizki powoania swego.

27
 Za Pepina y w. Chrodegang, biskup Metzu, a za Karola w. Benedykt
z Aniany. Chrodegang umar w 766 roku, lecz dzieo tego ma witego nie
zagino z jego mierci. Zaprowadzi on bowiem wrd duchowiestwa
katedralnego ycie wsplne, pewnymi przepisami okrelone (vita canonica).
Duchowni, okoo swojego biskupa zebrani i pod jego nadzorem zostajcy,
tworzyli jakby zgromadzenie zakonne, zwali si kanonikami (canonici),
wsplnie odmawiali brewiarz, razem jadali i sypiali a w godzinach wolnych
zajmowali si naukami. Biskup oy z dbr kocielnych na ich utrzymanie.
Wielu biskupw w Niemczech, Francji i Anglii przyjo regu w.
Chrodeganga, uoon na wzr reguy w. Benedykta, a kapitularz z 805
powiada, e ksia winni by albo zakonnikami albo kanonikami (Clerici ut vel
monachi sint vel vere canonici). Na danie Ludwika Pobonego Amalarius z
Metzu rozszerzy regu Chrodeganga a synod akwizgraski j zatwierdzi 816.

Benedykt z Aniany, bogaty hrabia z Galii narbonneskiej, by

benedyktynem w jednym z klasztorw burgundzkich; widzc naduycia, jakie
si tam zakrady, wybudowa on w majtku swoim Anianie (na zachd od
Montpellier) nowy klasztor reguy w. Benedykta. Std wysza reforma wielu
klasztorw w Galii i Akwitanii. Benedykt by w wielkim powaaniu u Karola
Wielkiego i syna jego Ludwika, ktry pragnc go mie blisko siebie, zaoy
pod Akwizgranem klasztor w. Korneliusza. Tam Benedykt umar 821 r.

Zwycizca w tylu bitwach, genialny organizator ogromnego pastwa,

imi swoje poczy Karol Wielki take ze wspomnieniem o odrodzeniu nauk.
Od czasw Karola datuje si nowa epoka w literaturze Zachodu. Wochy,
Anglia a w czci i Hiszpania posiaday jeszcze niektre zabytki staroytnoci,
lecz nader ubog w nie bya Europa rodkowa. Wprawdzie istniao w Galii
okoo 20 szk biskupich, wprawdzie Merowingowie utrzymywali szko
nadworn (schola palatina) a papiee im przysyali nie tylko nauczycieli piewu
lecz i ksiki, jednake atwo sobie wyobrazi w jakim upadku musiay by
nauki pord nieustannych walk wczesnych i zawichrze. Wida to ju ze
sposobu, w jaki pisano wtedy kroniki, ktre np. bitw pod Tours, stanowic o
losach Europy, paru tylko sowy wspominaj: "Karol walczy z Saracenami". Za
to cigle spotyka si z wyraeniami: "twarda zima, rok ciki, gd bardzo
dotkliwy". Wprawdzie Koci cigle pielgnowa nauki, o ile mu okolicznoci
na to pozwalay, lecz Karol Martel odebra duchowiestwu znaczn cz
posiadoci dla rozdania midzy swoich wojownikw. Za Pepina ju byo lepiej,
obcy zakonnicy rozniecili gasncy zapa do nauk; anglosaksonowie, Bonifacy i

28
Alkuin, zapalaj pochodni wiary i nauki. Ich posiew wyda najpikniejsze
owoce za Karola Wielkiego. Przed nim zaledwie tu i wdzie istniay szkoy; w
ostatnich za latach jego rzdw pastwo pokryte byo ca sieci szk i liczyo
wielu uczonych mw.

Nie posiadamy dokadnych wiadomoci o Karolu jako modziecu. Pewn

jest wszake rzecz, e matka Berta wychowaa go troskliwie i w bogobojnoci.
"I w pisaniu, powiada Einhard, wiczy si Karol i dlatego zawsze pod poduszk
kad sobie tablic i papier, aby w chwilach wolnych przyzwyczai rk do
krelenia liter; jednake, niewiele w tym postpi, gdy zbyt pno uczy si
zacz"; skd niesusznie wnoszono, jakoby Karol nie umia nawet czyta i
pisa, gdy ustp ten odnosi si tylko do ozdobnego wypisywania liter, ktre
byo w modzie w Wiekach rednich. W ywocie Adalarda, (syn Bernarda,
brata Pepina krla) wyranie powiedziano, e ksztaci si on razem z Karolem
w szkole nadwornej we wszystkich naukach wieckich. Po acinie mwi Karol
rwnie dobrze jak po niemiecku, po grecku lepiej rozumia ni si wyraa;
nawet hebrajski nie by mu obcy.

We wszystkim co si tyczyo szk Alkuin by mu doradc. Alkuin

pochodzi z Anglii (ur. 735), gdzie w Yorku ksztaci si w szkole katedralnej.
Wysany do Rzymu po paliusz dla nowego arcybiskupa kantuaryjskiego
(Canterbury) Eanbalda, w Parmie 781 r. pozna si z Karolem Wielkim i na jego
propozycj przyby do Galii, najprzd na pewien czas tylko a potem zupenie si
tu przesiedli i z cesarzem y w najcilejszej przyjani. Karol powierzy mu
zwierzchnictwo nad swoj szko nadworn. Alkuin mawia, e gdyby wszyscy
wadcy posiadali tak mio do nauk jak cesarz, to pastwo Frankw
zamienioby si w drugie Ateny. Istotnie szczegln ciekawoci odznacza si
umys Karola. Coraz inne pytania zadaje on Alkuinowi, ktry nie zawsze jest w
stanie zaspokoi swego dostojnego przyjaciela. Krl uczy si trivium,
quadrivium, matematyki, dialektyki, astronomii, sztuki piewania psalmw.
Pewnego razu pisze do Alkuina: "gdzie si podziaa planeta Mars, gdy ju tak
dawno jej nie widz?". Kiedy indziej: dlaczego w adnej z 4 Ewangelij nie masz
hymnu, ktry Zbawiciel piewa po uczcie w Kanie Galilejskiej? To znowu z
tsknot pisze: "gdyby to w pastwie moim byo 12 kapanw, tak uczonych
jak w. Hieronim i w. Augustyn!". Na co mu Alkuin odpowiada: "Stwrcy
nieba i ziemi dwch wystarczyo, a ty chciaby ich mie 12-tu!".

29
 Zamiowanie do muzyki i piewu kocielnego Karol odziedziczy po
Merowingach, ktrzy dla uwietnienia naboestwa sprowadzali piewakw z
Italii i Irlandii.

Synowie i crki cesarza ucz si razem z modzie znakomitszych rodw

w szkole nadwornej, w ktrej wykadano zarwno przedmioty wieckie jak i
duchowne. W szkoach katedralnych i klasztornych uczono nie tylko psalmw i
piewu, matematyki oraz sztuki obliczania wit kocielnych (computum), lecz i
gramatyki tj. literatury klasycznej. Spraw nauczania szkolnego zajmowa si
kapitularz z 789 r. Lecz Karolowi kapitularze nie wystarczay; potny wadca
poowy Europy prosi, baga o popieranie owiaty; gorcymi wyrazy upomina
Lullusa, ucznia Bonifacego, aby nie szczdzi stara ku podniesieniu nauk i
wspiera ubogie dzieci. W przekonaniu Karola nauka nie bya tylko ozdob
tronu lecz wan spraw dla Kocioa i pastwa. Inne szkoy zbliay si do
uniwersytetw. O tego rodzaju szkole w Tours pisa Alkuin do Karola: "Zgodnie
z twoim yczeniem staram si w domu w. Marcina rozdziela mid Pisma w.;
jednych poj winem starodawnej mdroci, innych za karmi owocami
subtelnoci gramatycznych, objaniam drogi gwiazd i ukad niebios. Wszystkich
za pragn wychowa na poytek Kocioa Boego i ku zaszczytowi twoich
rzdw krlewskich".

Na dworze cesarskim uczeni uywaj przybranych nazwisk i okoo Karola

wytwarza si jakby idealna atmosfera, w ktrej przodownictwo naleao do
mw najznakomitszych nie z urodzenia lecz z osobistej wartoci: sam cesarz
Karol nazywa si Dawidem, Alkuin Flakkiem, Einhard Bezeleelem (2),
Teodulf Pindarem, Angilbert Homerem itd. Chrzecijaskie imiona
spotykamy tu obok greckich i rzymskich, gdy wielki monarcha chciaby
wszystko, co wielkie, skupi okoo siebie. Nikt nie potrzebowa tu ukrywa si z
mylami swoimi: Warnefryd mg si wstawia za Longobardami, Einhard za
Saksonami a Arno ostrzega, aby nie wprowadzano dziesiciny do ziem
awarskich. Wesoe rozmowy towarzyszyy wsplnym ucztom, a Karol pod
wzgldem dowcipu pierwsze miejsce zajmowa midzy wspbiesiadnikami.
Kady wyksztacony czowiek chtnie by widziany na dworze krlewskim i
mg by pewnym poparcia ze strony Karola. Leidrad z Noryku zosta
arcybiskupem lyoskim i missus dominicus w poudniowej Galii; gramatyk
Smaragdus uywany by do ukadw z Rzymem; Teodulf, Got rodem z Italii,
zosta biskupem orleaskim; Paulin by arcybiskupem akwilejskim; Arno,
arcybiskup salzburski, aposto Awarw, nazywany by okiem Karolowym, gdy

30
tak czsto Karol jego rady zasiga; poeta Angilbert i Adelard byli doradcami
Pepina, syna Karola.

Do spisku Hrodgauda nalea, midzy innymi, Longobard znakomitego

rodu Arychis. Ot w Arychis zosta wrzucony do wizienia, a ona jego z 4
dziemi w cik ndz popada. Wtedy w obronie winowajcy przed krlem
Frankw stan nieznany jaki czowiek i udatne jego wiersze przywrciy
uwizionemu wolno, majtek i rodzin. Poet tym by Pawe Diakon. Pawe,
syn Warnefryda, benedyktyn z Monte Cassino, by mistrzem w greczynie i
dlatego Karol chce go koniecznie zatrzyma na dworze swoim. Lecz zakonnik
tskni do ciszy klasztornej; "dwr, woa on, jest dla mnie wizieniem; w
porwnaniu ze spokojem mojej celi ycie tutejsze jest burz". Pawe wstawia si
za innymi, i Karol wszystko dla robi, byle uczony m nie porzuca dworu. W
kocu zostaje Pawe przy Karolu, uczy greckiego w szkole nadwornej, pisze
histori biskupw Metzu (Gesta episcoporum Mettensium) i sporzdza, z
polecenia cesarza, zbir homilij. Potem w 787 roku spotykamy go znowu w
Monte Cassino, gdzie ostatnie lata swego ycia powici on bogobojnym
rozmylaniom i pisaniu dziejw longobardzkich, Historia gentis
Longobardorum w 6 ksigach.

Jako obroca wiary, Karol wystpi przeciwko sekcie adopcjanw i

Alkuin w tym mu take pirem swoim dopomaga. Adopcjanami nazywali si
heretycy, ktrzy utrzymywali, e Chrystus, wedug swojej natury ludzkiej, jest
tylko przybranym synem Boga. Na czele sekciarzy stali Elipand, arcybiskup
toledaski, i Feliks, biskup Urgelu w marchii hiszpaskiej. Feliks utrzymywa,
e "Chrystus, pod wzgldem swojej natury Boskiej jest prawdziwym Synem
Boga (proprius Dei Filius), a za pod wzgldem swej natury ludzkiej, jest tylko
Synem przybranym, tak jak wierni staj si przez Chrzest przybranymi od Boga
jego synami". Adopcjanizm by powrotem do herezji nestoriaskiej. Feliks
znalaz zwolennikw take w okolicach na pnoc od Pirenejw. Sobr
frankfurcki 794 r. potpi doktryn adopcjanw, Feliks odwoa swj bd a
Elipand pozosta w nim do mierci (r. 800).

Karol nie szczdzi wydatkw na podniesienie okazaoci suby Boej.

W Kociele widzia on rdo cywilizacji i za pomoc Kocioa chcia dwign
poddane swemu beru ludy; w jego prawodawstwie szkoa i Koci, pastwo i
hierarchia podaj sobie rce. Dlatego edykt jego z 774 r. gosi, e ksidz, ktry
niczego nie chce si uczy, traci beneficjum, dlatego rozporzdzenie 803 r.
kadzie tam rycerskim porywom pewnej czci kleru. W tym wszystkim praw
31
rk jest mu Alkuin. Dotkliwie czu si daje brak dobrych ksiek, gdy w
czasie poprzednich zamieszek tysice rkopisw poniszczono lub zeszpecono.
Tym si objania namitno Alkuina do dobrych dzie, dlatego sam Karol ju
pod koniec ycia pracuje z kilku Grekami i Syryjczykami nad rewizj tekstu
czterech Ewangelij. R. 791 Alkuin ukoczy rewizj tekstu Pisma w. Pod
kierunkiem Alkuina rozwijaj si wysze szkoy w Anianie, Ferrires,
Fontenelle, Fuldzie, Reichenau; niektre z nich, jak szkoy w Lyonie, Toul,
Metz i Verdun byy prawie uniwersytetami. Pomimo tylu zaj, Karol znajduje
jeszcze czas na odwiedzanie szk, wglda w szczegy, zachca modzie do
nauki, grozi opieszaym.

Einhard (c. 22) tak opisuje Karola, gdy ju siga on 59 roku ycia: "By
to m mocno zbudowany, wzrostu wysokiego ale proporcjonalnego; mia
wielkie i ywe oczy, nos nieco za dugi, pikne siwe wosy, i uprzejme wesoe
oblicze. Czy sta, czy siedzia, zawsze si wydawa dostojnym, a chocia szyj
mia krtk i grub a brzuch wystajcy, foremne wszake ksztaty reszty ciaa
ukryway te niedostatki. Ruchy jego byy zawsze pewne, postawa mska, gos
wszake, jakkolwiek wyrany, zdawa si by za saby". Jakie szczeglne
wesele otaczao t posta bohatersk. Mnich z St. Gallen powiada, e kto
przychodzi smutnym do Karola, zawsze ode rozjanionym odchodzi. Nawet
kiedy przy uczcie artowa ze swoimi wspbiesiadnikami, zawsze jania jako
soce wschodzce. Bya to natura wielce towarzyska; nigdy sam nie spoywa
jedzenia; jeeli si kpa, musia mie przy sobie ze stu towarzyszy. Do
najulubieszych jego rozrywek naleao polowanie i pywanie.

Wstrzemiliwy w jedzeniu, by Karol wrogiem pijatyk, tak ulubionych

germanom. Przy stole, po benedykcji odmwionej przez kapelana, lektor
duchowny czyta albo stare kroniki i legendy Frankw, albo te, co zdarzao si
najczciej, dziea w. Augustyna, wysoko cenione przez cesarza. Najpikniej
wyglda Karol na czele wojska: "Wwczas widziano go caego w elazie;
gow pokrywa mu hem elazny, ramiona blachy elazne, piersi i plecw
broni elazny pancerz, w prawej rce dziery ogromn dzid, przy lewym boku
wisia miecz zawsze zwyciski, na goleniach mia elazn usk, caa tarcza bya
z elaza". Ten czowiek zakuty w elazo posiada wszake tkliwe serce;
zwycizca w tylu bitwach, po ojcowsku troszczy si o biednych. Monarcha,
ktry saw swego imienia napeni Europ, by najlepszym ojcem. Einhard
opowiada: "Synowie jego musieli, podug obyczaju Frankw, wiczy si w

32
konnej jedzie, w robieniu broni i polowaniu, crki za w przdzeniu, aby nie
nawykay do prnowania".

"Gorca bya pobono Karola; modli si on nie tylko rano i w wieczr,

lecz czsto widywano go, jak wstawa w nocy i udawa si do kocioa.
Wybudowa te wspaniay tum w Akwizgranie i przyozdobi go w zoto, srebro,
w drzwi i ogrodzenia z mosidzu. Marmur potrzebny do tego domu Boego
sprowadzi z Rzymu i Rawenny".

Z synw swoich Karol utraci Pepina w 810 r. a 811 r. umar mu drugi

syn, Karol, ukochane przez niego dziecko, domniemany spadkobierca korony.
Cesarz ciko by tym dotknity, myla ju nawet o porzuceniu wiata i udaniu
si na pokut. R. 812 sporzdzi swj testament. Nastpnego roku powoa syna
Ludwika z Akwitanii do Akwizgranu i kaza Frankom zoy mu hod jako
krlowi, poczym zapyta si wszystkich obecnych, czy przystaj na to, aby mu
przekaza koron cesarsk, na co ci si zgodzili. Nastpnej za niedzieli,
publicznie w kociele upomina Karol syna, aby Bogu suy, Jego przykazania
zachowywa, aby czci Koci, miowa poddanych, zych karci i dla ubogich
by ojcem. Kaza mu nastpnie wzi z otarza koron cesarsk i samemu sobie
na gow woy. Ludwik, jako nominowany cesarz, tj. zalecony do sakry
papieowi, powrci do Akwitanii; ojciec i syn we zach ze sob si rozstali;
obaj mieli przeczucie, e ostatni raz widz si na ziemi. Karol coraz bardziej
upada na siach, zwyka kuracja przeciwko febrze, a mianowicie dieta, ju
wcale nie skutkowaa; 27 stycznia 814 cesarz przyj wiatyk a 28 stycznia y
przesta, liczc okoo 72 lat wieku. Karol zosta pochowany tego samego dnia,
w ktrym umar, w katedrze akwizgraskiej. Ciao jego zabalsamowano i
umieszczono w zagbieniu sklepienia grobowego, w postawie siedzcej na
zotym tronie, z mieczem u boku, z koron na gowie, z Ewangeli w rku.
Twarz pokryto chust, tarcz zoono u stp nieboszczyka.

Takim by cesarz Karol, m wielkich myli i wielkich czynw, uczony i

bohater, ogldny i miay, postrach nieprzyjaci i tkliwy ojciec ubogich,
czowiek czuego serca i gbokiego rozumu politycznego, a przede wszystkim
szczery i prawdziwy chrzecijanin. Wielko jego gwnie na tym polegaa, e
poj on znaczenie Kocioa. Religia nadawaa polot jego wielkiemu umysowi a
uwicenie jego wadzy; religia bya mu przewodni myl w zarzdzie
ogromnym pastwem i zapewniaa uznanie tam nawet, gdzie or jego nie
siga, gdy sama sia nic trwaego utworzy nie moe. Czego nie mogli
dokaza wojownicy Karola, tego dokonywao sowo biskupw i misjonarzy, i
33
rany, jakie pierwsi zadawali, drudzy goili. "Gdy Koci, piknie mwi
Lehuerou, jest peen wspczucia dla tych, ktrzy cierpi; szafuje on im
szczodr rk wszystkie skarby swojej mioci i przyciska do swego serca
cierpic ludzko, a wycieczone boleci ludy czerpi z kielicha pociechy,
ktry on im podaje, wiar i nadziej. Sfera bowiem Kocioa nie ogranicza si
sprawami ducha, i cay czowiek do niej naley. Kiedy ycie cikim
brzemieniem pada na ludy, Koci rozciga nad nimi opiekucze ramiona,
pociesza je i przez mio do nowego ycia budzi. Tak rol, takie posannictwo
spenia Koci w Wiekach rednich, i to wanie zapewnia mu prawo do
wiecznej wdzicznoci".

Karol by ojcem wiata nowoytnego i spoeczestwa europejskiego. Dla

naleytego ocenienia jego dziea trzeba porwna organizacj Chrzecijastwa
w Wiekach rednich ze straszliwym chaosem spoecznym, jaki poprzedza
czasy Karola. "Karol Wielki, powiada Guizot, stanowi kres, na ktrym si
koczy rozkad staroytnego wiata rzymskiego a od ktrego rozpoczyna si
ksztatowanie wiata nowego". Usun on i zagoi antagonizm Gallorzymian i
Frankw; a cho dziedzicznemu swemu krlestwu zachowa wyczn nazw
Francuskiego, jednake cesarstwo swoje nazwa Rzymskim. Podwadne mu
ludy poczy na podstawie, ktr wszystkie one mogy przyj, nie zrzekajc
si praw swoich, bo poczy je na podstawie wiary religijnej. Przewanym
celem 53 wypraw wojennych tego dobroczynnego zdobywcy bya obrona
Chrzecijastwa przeciwko poganom i wprowadzenie do jednoci pastwowej
tych narodw, ktre do niej, z powodu swego pokrewiestwa szczepowego,
atwo wnij mogy. Z tego powodu nawet wczesny podzia cesarstwa
karoliskiego nie popsu dziea Karola. Nawet pord anarchii feudalnej
Katolicyzm utrzyma moraln jedno witego cesarstwa i rzeczypospolitej
chrzecijaskiej. Susznie te pastwa nowoytne stawiaj Karola Wielkiego na
pocztku swojej historii, jakkolwiek dynastycznie naley on tylko do Francji; od
niego bowiem pochodzi polityczne ycie rzeszy niemieckiej a nawet i Italii, i
mona powiedzie, e Europa a do czasw reformacji i nowoytnych
rewolucyj przechowaa w swoim yciu gwne rysy karoliskiego ustroju (3).

Przypisy:
(1) Prawa salickie, lex Salica, spisane byy jeszcze za Klodoweusza, lex Ripuariorum za
Teoderyka I (511 534), prawa Bawarw za Dagoberta I, lex Alamannorum za Klotara II.

34
(2) Einhard (Eginhard) ur. okoo r. 770 w okolicy Odenwaldu, najpierw pobiera nauki w
klasztorze w Fuldzie, potem wysany by przez opata Bangolfa na dwr Karola Wielkiego,
gdzie dalej si ksztaci w szkole nadwornej. Cesarz polubi go jak syna i przed adnym ze
swoich doradcw tak si nie zwierza jak pniej przed Einhardem. Einhard by biegym
architektem, co mu zjednao przydomek Bezeleela, budowniczego Przybytku
starotestamentowego; on to prowadzi budow wspaniaych gmachw, przez Karola
Wielkiego wzniesionych. Cesarz Ludwik uczyni go doradc swego syna Lotariusza. Umar
844 r. jako opat zaoonego przez siebie klasztoru Seligenstadt nad Menem. W Vita Caroli
Magni opisa on czyny wojenne Karola Wielkiego, jego ycie i stosunki domowe, a w
Annales opowiedzia dzieje od 741 do 829 r.

(3) Historiografia liberalna stawia Karolowi Wielkiemu zarzut niepowcigliwoci, ktrej ma

dowodzi ustp z Einharda Vita Caroli c. 18, wyliczajcy jego "konkubiny". Lecz doszed do
nas list Stefana IV, pisany midzy 769 i 771 r., z ktrego wynika, e papie pod maestwem
prawym, conjugium legitimum, rozumie wanie zwizek z Himiltrud, ktr wszake Einhard
take konkubin zowie. Kiedy Karol zosta krlem, matka chciaa mu prawdopodobnie
odszuka odpowiedni maonk, skutkiem czego crka Dezyderiusza przybya na dwr
frankoski. Z rozmaitych wskazwek zdaje si wynika, e w rzeczy samej miay miejsce
zalubiny z Dezyderat. Porzucenie jej musiao wszake mie jak prawn i istotn
przyczyn. Wyrzeczenie papiea dostatecznie wyjania stanowisko Himiltrudy, a co do
zerwania z Dezyderat musimy przypuci jaki nieznany nam powd. Jeeli jednak
zwaymy, e Karol pozostawa cigle w przyjacielskich stosunkach z papieami Stefanem IV,
Hadrianem I i Leonem III, e tylu biskupw, opatw i ksiy przebywao na jego dworze, e
sam bogobojny, dzieci swoje w wielkiej bogobojnoci wychowywa, to nie tylko wielce si
zmniejsza ale cakowicie upada podejrzenie, jakoby monarcha ten pozostawa w nierzdnych
stosunkach z naonicami. Dla wyjanienia natury zwizkw Karola, potrzeba zwrci uwag
na to, e w dawnym prawie rzymskim wyraz "concubina" oznacza take praw maonk z
niszego stanu. Byo to tak zwane conjugium inaequale dla odrnienia od conjugium
aequale, maestwa zawartego podug przepisw prawa i pocigajcego za sob wszystkie
skutki cywilne. Podobnie u dawnych Frankw praw on nazywaa si ona rwnego
mowi pochodzenia. Koci nie rozrnia w ten sposb maestwa, w zasadzie swojej
zawsze jednakowego, wszelako wyraz "konkubina" utrzymywa si przez czas niejaki i w
prawniczej terminologii kocielnej. Byy to tak zwane maestwa morganatyczne czyli z
lewej rki. U Einharda wic "konkubina" ma wyej przez nas objanione znaczenie prawa
rzymskiego i kocielnego. Karol zatem polubi 7 on jedn po drugiej: pierwsz bya
Himiltruda, z ktr si privatim poczy na danie ojca, potem (po oddaleniu Dezyderaty z
powodw nam niewiadomych) byy trzy krlowe z prawem sukcesji dla swoich dzieci:
Hildegarda, Fastrada i Ludgarda; po mierci Ludgardy poj Gerswind w morganatycznym
maestwie, a potem Regin i Adalind, ktra go przeya.

35


Historia powszechna przez F. J. Holzwartha. Przekad polski, licznymi uzupenieniami

rozszerzony. Tom III. Wieki rednie. Cz pierwsza: Imperium rzymskie. Koci i
Germanowie. Islam. Czasy Karola Wielkiego i jego nastpcw. Sowianie. Nakadem
Przegldu Katolickiego. Warszawa 1880, ss. 498-531. (1)
(Pisowni i sownictwo nieznacznie uwspczeniono).

Przypisy:
(1) Jaff, Regesta pontificum; Boehmer, Regesta chronologico-diplomatica Carolorum;
Ideler, Einhard, Leben Karls d. Gr.; Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im
Mittelalter; Monachus Sangallensis de gestis Caroli M.; Pertz, Mon. I i II Einhardi Annales;
Kapitularze, w: Pertz'a Mon. III, legum I; Alcuini opp. ed. Frobenius; Monnier, Alcuin et son
influence littraire, relig. et polit.; Bethmann, Paulus Diaconus Leben u. Schriften, w: Archiv
f. aeltere d. Geschichtskunde X; Lehuerou, Histoire des institutions carolingiennes et du
gouvernement des Carolingiens; Ozanam, La civilisation chretienne chez les Francs;
Capefigue, Charlemagne; Histoire litteraire de la France, ouvrage commenc par des
rligieux Benedictins de St Maur et continu par des membres de l'Institut; Ampre, Histoire
l. de la France; Tiraboschi, Storia della letteratura italiana; Baehr, De literarum studiis a
Carolo M. revocatis; Lorenz, Alcuins Leben, ein Beitrag zur Staats Kirchen und
Kulturgeschichte d. kar. Zeitalters; Karls d. G. Hof und Privatleben, w: Raumer'a
Taschenbuch III; Hegewisch, Dippoldt, Sporschil, Schrder opisali ywot Karola Wielkiego
w odzielnych monografiach; Gregorovius, Geschichte der Stadt Rom; Gfrrer,
Kirchengeschichte. Dzieje urzdze prawnych i politycznych tej epoki dokadnie s
przedstawione w dzieach Eichhorna, Waltera, Hillebranda, Waitza. "Encyklopedia
Kocielna", art. Karol Wielki. (a)

36
(a) Por. 1) F. J. Holzwarth, Historia powszechna. a) Jezus Chrystus, Zbawiciel wiata. b)
Odrodzenie ludzkoci. c) Zburzenie Jerozolimy. d) Ostatnie objawy duchowe staroytnego
poganizmu. e) Pierwotna literatura chrzecijaska. f) Herezje. Gnostycyzm. Ireneusz,
Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes. g) Manicheizm. Laktancjusz. Arianizm, w.
Atanazy, w. Hilary z Poitiers. h) Wymowa chrzecijaska w IV wieku. Bazyli Wielki, Jan
Chryzostom, Ambroy. i) w. Augustyn. Pelagianizm. w. Hieronim. i) Architektura
chrzecijaska. j) Benedykt z Nursji i jego regua zakonna. k) w. Bonifacy, aposto Niemiec.
- Pepin May. l) Longobardowie, Grecy i Papiestwo. m) Sztuka i literatura na Zachodzie w XI
wieku. n) Pierwsza Wojna Krzyowa. Krlestwo Jerozolimskie. o) Skutki krucjat. p)
Scholastyka w IX wieku. Eriugena. Nominalici i realici. Anzelm. Abelard. Scholastycy wieku
XII.
2) Bp Wadysaw Krynicki, Dzieje Kocioa powszechnego.
3) Ks. Dr Jzef Umiski, Teksty rdowe do nauki dziejw Kocioa.
4) Ks. Antoni Chmielowski, Krtki rys historii kocielnej.
5) w. Augustyn Biskup, Doktor Kocioa, Pisma katechetyczne. (Pocztkowe nauczanie
katechizmu. Mowa o Symbolu do katechumenw. Wiara, nadzieja i mio. Wiara i uczynki.
Chrzecijaska walka).
6) w. Fulgencjusz, Biskup w Ruspe, O wierze czyli o regule prawdziwej wiary do Piotra.
7) Ks. Karol Csesznk, w. Benedykt z Nursji 529 - 1929.
8) Ks. Dr Jan Czuj, Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, Papie Grzegorz Wielki.
.

9) w. Grzegorz Wielki, Papie, Doktor Kocioa, Ksiga Reguy Pasterskiej (Liber Regulae
Pastoralis).
10) Ks. Walenty Gadowski, Nauka Kocioa. Wybr orzecze dogmatycznych Kocioa
katolickiego i jego praw kanonicznych.
11) Ks. Jakub Balmes, Katolicyzm i protestantyzm w stosunku do cywilizacji europejskiej.
12) Ks. A. Kraetzig SI, Janssen i historia reformacji.
(Przyp. red. Ultra montes).

( HTM )

Ultra montes (www.ultramontes.pl)

Cracovia MMXVII, Krakw 2017

37