Oskar Halecki

Jadwiga
Andegaweska
i ksztatowanie si Europy rodkowowschodniej
przeoya
Maria Borowska-Sobotka
Krakw
SPIS TRECI
Przedmowa do wydania polskiego 9
Przedmowa do wydania amerykaskiego 11
WSTP. Pocztki Europy rodkowowschodniej 17
CZ L RODOWD JADWIGI
Rozdzia I. Pojawienie si Andegawenw w Europie
rodkowowschodniej 35
Rozdzia II. Problem sukcesji andegaweskiej
i schizma zachodnia 1378 roku 63
Rozdzia III. Dziedzictwo Jadwigi i lata jej
dziecistwa (1374-1384) 91
CZ IL PANOWANIE JADWIGI
Rozdzia IV. Lata decyzji (1384-1388) 125
Rozdzia V. Lata wyzwa (1389-1393) 181
Rozdzia VI. Lata pokoju (1394-1399) 219
CZ m. TRADYCJA JADWIGI
Rozdzia VII. Pomiertne dziea Jadwigi (14001424) 263
Rozdzia VIII. Dwiecie lat pniej 293
Rozdzia IX. Szeset lat pniej 331
Skrty czciej cytowanych tytuw 355
Tablice genealogiczne 357
Indeks osobowy 363
PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO
Niezwykle trudno byoby Oskarowi Haleckiemu wyobrazi sobie, e jego monografia Jadwigi
Andegaweskiej, opublikowana pomiertnie w 1991 roku, zostanie wrczona polskiemu papieowi
w Watykanie przez jednego z jego byych doktorantw na uniwersytecie Fordhama. Jednak to
wanie miao miejsce 24 marca 1993 roku. W dniu tym miaem wielki zaszczyt i szczcie jako
wydawca ksiki przedstawi dzieo Haleckiego Jego witobliwoci Janowi Pawowi II w czasie
prywatnej porannej audiencji, ktr poprzedzia msza wita w jego kaplicy. Ojciec wity ucieszy
si z otrzymania ksiki nie tylko dlatego, e jej autor by wybitnym polskim katolikiem i
historykiem na wygnaniu, ktrego pozna w Nowym Jorku w 1969 roku, ale take dlatego, e on
sam szczerze interesowa si Jadwig i spraw jej kanonizacji. Zainteresowanie to byo bardzo
ywe wiele lat przed tym, zanim Karol Wojtya zosta arcybiskupem krakowskim, kardynaem,
nastpnie papieem. Dzie po owej prezentacji, za rad osobistego sekretarza papieskiego,
wczesnego praata, obecnie biskupa ks. Stanisawa Dziwisza, przedstawiem ksik Haleckiego
rwnie ks. arcybiskupowi Edwardowi Nowakowi, sekretarzowi Kongregacji dla Spraw witych.
Arcybiskup przyj ksik z entuzjazmem i od razu stwierdzi, e bdzie ona niezwykle przydatna.
Jake Halecki mgby wyobrazi sobie, e przed kocem XX wieku papie Polak dokona
kanonizacji krlowej Jadwigi na krakowskich Boniach w obecnoci 1,2 miliona wiernych 8
czerwca 1997 roku, w szesetn rocznic utworzenia w Krakowie wydziau teologicznego. Halecki
nie ukrywa nigdy, e uwaa Jadwig za kobiet wit, ktra zasuguje na kanonizacj. Jasno
jednak dawa do zrozumienia, e ksik o Jadwidze napisa nie jako apologeta, ale jako historyk
poszukujcy prawdy. Jej kanonizacja bez wtpienia sprawiaby mu ogromn rado. Wicej ni.
satysfakcj sprawiyby mu rwnie sowa wypowiedziane przez Jana Pawa II w homilii
IO PRZEDMOWA
kanonizacyjnej, potwierdzajce jego pogldy na temat znaczenia dziedzictwa Jadwigi. Tego
pamitnego dnia papie wygosi ordzie na cze wiernoci korzeniom, nie ograniczajc si
jednak do pobonej nostalgii. Powiedzia swoim rodakom, e ta czternastowieczna polska krlowa
winna by wzorem dla przyszej Polski. Nowa polska demokracja, przekonywa, winna opiera si
na moralnych i etycznych wartociach kulturowych, ktrymi kierowaa si Jadwiga jako
wspwadca. Ta tradycja pozwoli zbudowa prawdziwie wolne spoeczestwo godne p wieku
powice ponoszonych w imi wolnoci.
Nadszed zatem odpowiedni moment, by ksika Haleckiego na temat Jadwigi zostaa udostpniona
w jzyku polskim. Halecki byby szczliwy z faktu, e jego ksika zostanie przetumaczona na
polski i wydana w wolnej i niezalenej Polsce w zwizku z jubileuszem roku 2000, na szesetn
rocznic odnowienia uniwersytetu krakowskiego ufundowanego przez Jadwig. Jako wychowanek
Uniwersytetu Jagielloskiego (1913) Halecki darzy swoj Alma Mater niezwykym
przywizaniem. Byby zachwycony faktem, i to wanie JM Rektor Uniwersytetu Jagielloskiego,
profesor Franciszek Ziejka zaleci w czasie wizyty w Instytucie Polskim w Nowym Jorku w lipcu
1999 roku, by ksik o Jadwidze przetumaczono na polski. Takiego zalecenia nie mona byo
zlekceway. Std te, kiedy przedstawiciele wydawnictwa UNIVERSITAS w Krakowie wyrazili
zainteresowanie opublikowaniem polskiej wersji Jadwigi Andegaweskiej i ksztatowania si
Europy rodkowowschodniej Oskara Haleckiego, byem niezmiernie szczliwy, i mog
rozpocz z nimi wspprac. Spotkanie z wydawcami z UNIVERSITAS (dr Andrzejem
Nowakowskim, dr Mari Indyk i p. Edyt Podolsk-Frey) w poowie padziernika 1999 roku w
Krakowie umocnio moje przekonanie, e ksika Haleckiego zostanie wiernie przetumaczona. I
tak te si stao dziki przekadowi p. Marii Borowskiej-Sobotki.
Tadeusz Gromada, wydawca 29 listopada 1999
PRZEDMOWA DO WYDANIA AMERYKASKIEGO
Zmienne koleje losw ludzkich podczas II wojny wiatowej sprowadziy do Ameryki w lipcu 1940
roku uchodc politycznego, a zarazem wielkiego polskiego historyka, Oskara Haleckiego. W roku
1944 pracowa on ju na wydziale Graduate School of Arts and Sciences w Fordham University,
mieszczcym si na Rose Hill Campus w Bronx, w stanie Nowy Jork. Ten jezuicki uniwersytet
prawie od razu sta si Mekk dla absolwentw, ktrzy pragnli kontynuowa studia nad histori
Polski i Europy Wschodniej pod opiek mistrza w tym przedmiocie.
W latach pidziesitych i szedziesitych oszczdnoci w armii amerykaskiej spowodoway, e
staem si jednym z setek absolwentw, ktrzy wstpili na Uniwersytet Fordhama specjalnie po to,
by studiowa pod opiek tego wybitnego historyka z Polski. Halec- ki, profesor historii
wschodnioeuropejskiej, nikogo z nas nie zawid. Jego fenomenalne, wirtuozerskie moliwoci
intelektualne wywieray ogromne wraenie na studentach. Wspaniae wykady, oparte na
niezwykej wiedzy historycznej i wygaszane bez adnych notatek, byy dowiadczeniem zarwno
intelektualnym, jak i emocjonalnym. Halecki nie tylko dzieli si z nami ogromnymi zasobami
wiedzy opartej na jego aktualnych badaniach, ale rwnie prowokowa nas do zajcia si
problemem sensu w historii. By on zatem nie tylko historykiem, ale i filozofem historii, a jego
spojrzenie oparte byo na zasadach chrzecijaskiego humanizmu.
Dla mnie Halecki by kim wicej ni nauczycielem i mentorem. Sta si moim intelektualnym
ojcefn, inspirujcym wzorem i pobudza we mnie aspiracje do takiego rodzaju erudycji i poziomu
akademickiego, jakie sam reprezentowa. Nawet gdy ukoczyem ju studia na uniwersytecie
Fordhama, nadal utrzymywalimy z profesorem Haleckim przyjazne stosunki i nie stracilimy
kontaktu. W rzeczywistoci to on zarekomendowa mnie na czonka Polskiego Instytutu
Naukowego w Nowym Jorku, ktremu w tym czasie przewodniczy,
12 PRZEDMOWA
i wprowadzi mnie w dziaalno Instytutu. Z wielkim zadowoleniem przyj fakt, e w 1971 roku
zostaem sekretarzem generalnym tej organizacji.
Zycie Haleckiego zaamao si wraz z nag mierci jego ukochanej ony Heleny (z domu
Szarowskiej) w 1964 roku. Bya ona jego ostoj, otaczaa go mioci, wspieraa i darzya
poczuciem bezpieczestwa. Halecki by od niej cakowicie zaleny, a zatem ycie bez niej
wydawao mu si niemoliwe i nieznone. Wiele trudu trzeba byo, by ten arliwy katolik
zaakceptowa w kocu swj krzy. Jednak nie byo ju w jego yciu radoci. Jedynie wiara i
codzienne wizyty na grobie ony daway mu troch pociechy.
W tej sytuacji Halecki zdecydowa si przej na emerytur i zakoczy dziaalno publiczn. W
przeszoci czsto pokazywa si na rozmaitych urzdowych, akademickich i nieakademickich
spotkaniach, teraz wycofa si w gb cichej, samotnej egzystencji w skromnym trzypokojowym
mieszkaniu przy Barker Avenue 35 w centrum White Plains w stanie Nowy Jork. Jedynie przy
niezwykle rzadkich okazjach Halecki ama t narzucon sobie izolacj, na przykad wtedy, gdy
papie Pawe VI zaprosi go w 1966 roku do Watykanu, by wygosi tam po acinie wykad na temat
tysiclecia Polski, co miao daleko idce konsekwencje.
Mimo i profesor Halecki unika zazwyczaj przyjmowania goci w swoim mieszkaniu, a do
mierci w 1973 roku zezwala co kilka miesicy na moje odwiedziny. Wanie podczas jednej z
takich wizyt, chyba w 1969 roku, powiedzia mi z pewnym oywieniem, e pracuje nad monografi
o Jadwidze i ksztatowaniu si Europy rodkowowschodniej. Stwierdzi, e chciaby ukoczy t
prac tak, by moga ona zosta opublikowana przed szesetn rocznic urodzin krlowej, a wic w
lutym 1974 roku. Wyzna mi, e czuje si winny i auje, i w swoich poprzednich badaniach
zaniedbywa Jadwig, mimo e zawsze pragn skoncentrowa si na wielkiej roli, jak odegraa. W
kadym razie by teraz zdecydowany nadrobi swoje zaniedbanie. Wraz z upywem miesicy i lat
stao si dla mnie jasne, e Jadwiga bya ostatni intelektualn pasj Haleckiego i bez wtpienia
przyczynia si do przeduenia mu ycia o kilka lat. Nie byo mu atwo pracowa nad tym dzieem,
gdy stan jego zdrowia pogarsza si i nie radzi sobie z domowymi obowizkami.
PRZEDMOWA 13
Czasem cierpia z powodu blu. Pracowa jednak wytrwale do momentu, gdy w pocztkach 1972
roku ukoczy rkopis.
Profesor Halecki zdecydowa si powierzy swoje rcznie napisane opus magnum mnie, gdy, jak
sdz, staem si jego cznikiem ze wiatem zewntrznym. Byem zaszczycony zaufaniem, jakim
mnie obdarzy, ale rwnoczenie byem wiadom wielkiego ciaru, jakim mnie obarczono. Miaem
przepisa rkopis i przygotowa do druku.
Wyjtkowo trudne do odszyfrowania pismo Haleckiego stanowio ogromne wyzwanie dla kadej
maszynistki, nieatwo wic byo znale kogo chtnego do tej pracy. Pierwsze dwa rozdziay
przepisaa moja ona Teresa, ale liczne obowizki rodzinne zmusiy j do porzucenia tej pracy. Na
szczcie dr Irene Sokol, profesor historii w Fairleigh Dickinson University w Madison w stanie
New Jersey przyja to wyzwanie i doprowadzia herkulesowe zadanie do koca, za co winni jej
jestemy podzikowania i wdziczno. Fundacja Kociuszkowska, ktrej prezesem by wwczas
dr Eugene Kusiele- wicz, nagrodzia jej wysiki skromnym honorarium.
Dzie przed tym, gdy profesor Halecki dozna miertelnego, jak si okazao, wylewu we wrzeniu
1973 roku, dostarczyem mu przepisany rkopis do korekty. Ucieszy si, ale poniewa przeczuwa,
e mier jest ju blisko, w stoicki sposb stwierdzi, e bdzie to chyba publikacja pomiertna.
Niestety, profesor Halecki mia racj. Jadwiga Andegaweska i ksztatowanie si Europy
rodkowowschodniej to rzeczywicie jego publikacja pomiertna. Oszczdz czytelnikowi
informacji o wszystkich problemach, ktre przyczyniy si opnienia publikacji tej ksiki.
Wystarczy powiedzie, e po dyskusjach z potencjalnymi wydawcami stao si jasne, i rkopis
wymaga znacznej i uwanej korekty, by sta si bardziej czytelny i zrozumiay. Niechtnie
zgodziem si na to dugie, mudne i delikatne zadanie, pamitajc, e nie wolno mi zmieni ani
naruszy pierwotnego znaczenia i sensu pracy Haleckiego. Ciesz si, e je wypeniem i ponosz
pen odpowiedzialno za dokonan redakcj.
Halecki powici ostatnie lata swojego ycia Jadwidze Andegaweskiej, gdy pragn pozostawi
naszemu moralnie pogmatwanemu wiatu, zagroonemu poarem nuklearnym, model, ktry mona
by naladowa. Halecki podziwia Jadwig, w yciu prywatnym wzr chrzecijaskiej cnoty, gdy
jako sprawujca wadz monar-
14 PRZEDMOWA
chini europejska wierna bya w swojej polityce wewntrznej i zagranicznej etyce i zasadom
chrzecijaskim. Jadwiga bya dla niego zasugujc na kanonizacj wit mod kobiet, ktra w
istotny sposb wpyna nie tylko na bieg polskiej historii, ale take historii tej czci Europy, ktr
nazwa Europ rodkowowschodni. On te sformuowa tez, e przez osobiste powicenie i
zgod na polubienie wielkiego ksicia litewskiego Jagiey, Jadwiga przyczynia si do
przesunicia na wschd granicy zachodniej cywilizacji i sprawia, e moliwe stao si wyonienie
osobnego regionu midzy Niemcami i Rosj oraz Batykiem i Morzem Egejskim. Region, ktrego
tereny Halecki okrela czasem jako ziemie graniczne zachodniej cywilizacji, by nie mniej
europejski ni Europa Zachodnia i stanowi integraln cz jednej wielkiej europejskiej wsplnoty.
Jadwidze przypisuje si rwnie przygotowanie podwalin pod federaln uni jagiellosk, ktra,
cho niedoskonaa, bya jednym z najbardziej udanych eksperymentw wrd regionalnych struktur
ustrojowych, czcym zgodnie zasady narodowego samostanowienia i wsppracy
midzynarodowej. Trzeba pamita, e Halecki nie by ciasnym polskim nacjonalist, mimo swoich
silnych, mistycznych uczu patriotycznych. By raczej Europejczykiem, lojalnym w stosunku do
wikszej europejskiej wsplnoty i ywo zainteresowanym ponadnarodowymi organizacjami
federalnymi.
Halecki uwaa, e sztuczne i dokonane przy uyciu przemocy w postaci komunistycznej elaznej
kurtyny oddzielenie Europy rodkowowschodniej od Europy Zachodniej i Stanw Zjednoczonych
(Wsplnoty Atlantyckiej) byo wielk tragedi i niesprawiedliwoci, ale nie zachwiao ono jego
chrzecijask wiar. Nie straci nigdy nadziei, e pokj i wolno nastan wrd narodw Europy
rodkowowschodniej nie jako wynik nieludzkiej ceny kolejnej wojny wiatowej, ale na skutek
siy moralnej i pokojowych metod, ktrych przedstawicielk bya Jadwiga. To niezwyke, e u
szczytu zimnej wojny we wczesnych latach szedziesitych, kiedy dwa supermocarstwa
znajdoway si na krawdzi nuklearnego holocaustu, Halecki potrafi wyobrazi sobie prawdziwie
chrzecijask Europ, cznie z odmienion Rosj, ktra powstaaby w okolicach roku 2000 (The
Millennium of Europe, University of Notre Dame Press, 1963, s. 394).
Zdumiewajca pokojowa rewolucja roku 1989 w Europie rodkowowschodniej, ktra zakoczya
zimn wojn i zapocztkowaa
PRZEDMOWA 15
w tym regionie proces wyzwalania blisko dwustu milionw ludzi (Polakw, Czechw, Sowakw,
Wgrw, Chorwatw, Serbw, Sowecw, Rumunw, Biaorusinw, Litwinw, Estoczykw,
otyszy i Ukraicw) zachwyciaby go, ale nie wprawia w osupienie. Dodatkowo zadowolony
byby z roli, jak zjednoczony nard polski odegra w zainicjowaniu przechodzenia od
komunistycznego totalitaryzmu do pluralistycznej demokracji. Polacy poprowadzeni przez swoich
twrczych przywdcw moralnych, papiea Jana Pawa II i Lecha Was, zdemaskowali moralne
bankructwo marksistowsko-leninowskiej, materialistycznej i ateistycznej ideologii i wskazali drog
do pokoju, sprawiedliwoci i wolnoci opartych na trwaych zachodnich judeochrzecijaskich
wartociach i tradycjach. Ludzko otrzymaa impuls do porzucenia przemocy i terroru i przyjcia
mioci, praworzdnoci, pluralizmu, prawdy i przyzwoitoci. Przetrwao zatem w Polsce
dziedzictwo Jadwigi. Bez wtpienia Halecki nadal podtrzymywaby swoje twierdzenie, e
goszone przez Jadwig przesanie pokoju i popierane przez ni perspektywy systemu federalnego,
ktre respektowayby rwno i wolno swoich czonkw na ziemiach granicznych Europy jest
dzisiaj nadal wane i aktualne. Obrane przez ni ideay mona nie tylko wprowadzi w ycie
zarwno w Europie Wschodniej, jak i Zachodniej, ale take mog one zainspirowa mniej
szczliwe narody w Azji, Afryce i Ameryce aciskiej.
Jako redaktor tej ksiki pragn wyrazi uznanie dla pomocy, jak ofiarowa mi profesor Leon
Tadeusz Baszczyk, przyjaciel i kolega z Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, a
obecnie profesor Uniwersytetu Warszawskiego, ktry przeczyta rkopis i dokadnie przejrza
przypisy i dokumentacj. Jestem rwnie wdziczny Atlantyckiej Spce Badawczo-Wydawniczej
(Atlantic Research and Publications, Inc), a zwaszcza jej przewodniczcemu, panu profesorowi
Beli K. Kiraly i wiceprzewodniczcemu profesorowi Peterowi Pastorowi, za przyjcie rkopisu i
przygotowanie go do druku przy znaczcym udziale redaktora, pani Jane Clancy. Gorce
podzikowania skadam maszynistkom, pani Teresie M. Gromadzie i szczeglnie dr Irenie Sokol,
ktre przepisay ogromny rkopis. Wydanie tej ksiki nie byoby moliwe, gdyby nie yczliwa
pomoc finansowa ze strony Zgromadzenia Sistr w. Feliksa z Cantalicio, tercjarek w. Franciszka,
bardziej znanego pod nazw Sistr Felicjanek, za co jeszi6
PRZEDMOWA
cze raz niniejszym wyraam ogromn wdziczno. Na koniec chciabym podzikowa i przekaza
wyrazy uznania mojej asystentce w Instytucie Polskim, pani Jane Gromadzie Kedron oraz mojej
onie Teresie za ich nieocenion pomoc, rady, zachty i wyrozumiao.
Thaddeus V Gromada wrzesie 1990
Postscriptum: papie Jan Pawe II beatyfikowa krlow Jadwig w czasie swojej wizyty w Polsce
w 1979 roku. W trakcie podniosej uroczystoci papie Polak zoy relikwie Jadwigi na otarzu
Pana Jezusa Ukrzyowanego w katedrze na Wawelu. Kardyna Franciszek Macharski, metropolita
krakowski, poinformowa piszcego te sowa w licie z 15 lutego 1991 roku, e kanonizacja
bogosawionej Jadwigi ywo postpuje w Watykanie i gorco popierana jest przez papiea*.
kwiecie 1991
8 czerwca 1997 roku na krakowskich Boniach papie Jan Pawe II dokona kanonizacji
bogosawionej krlowej Jadwigi (przyp. tum.).
WSTP
Pocztki Europy rodkowowschodniej
Gwnym celem tego wstpu jest wyjanienie tytuu caej ksiki, ktry moe czytelnikowi nasun
pewne wtpliwoci. Jadwiga ya w kocu XIV wieku; jak mona zatem zbada pocztki czego, co
w XX wieku nazwano Europ rodkowowschodni, pocztki rodzce si w tak odlegej
przeszoci? Jak ksina andegaweskiego pochodzenia, ktra zostaa krlem Polski w wieku
dziesiciu lat i zmara pitnacie lat pniej, moga w decydujcy sposb wpyn na rozwj caego
regionu na kontynencie europejskim? Okrelenie Europa rodkowowschodnia powstao
niedawno*. Rzadko uywano go przed kocem I wojny wiatowej i dopiero po II wojnie stao si
czstsze. Co wicej, okrelenie to nie zostao nigdy powszechnie przyjte ani w polityce, ani w
terminologii naukowej, a teraz zastpuje si je terminem duo starszym i prostszym, ktry zyska
nowe znaczenie - Europa Wschodnia.
Problem wyodrbniania granic poszczeglnych regionw Europy jest rwnie stary jak europejska
wsplnota i jej wewntrzne, regionalne odrbnoci. Chronologia tego, co okrela si jako
tworzenie Europy, stanowi kolejny kontrowersyjny problem, ale wydaje si, e obowizuj
obecnie tylko dwie liczce si teorie, ktre naprowadzaj historyka albo na rok 800, albo na
tysiczny. Ktrkolwiek z tych dat bymy przyjli, pocztkw Europy rodkowowschodniej,
niezalenie od nazwy, naley szuka w zamierzchej przeszoci IX czy X stulecia.
* Cay zesp zagadnie, zwizanych z histori Europy rodkowowschodniej w XIV i XV w.,
zanalizowa ostatnio wyczerpujco Jerzy Koczowski w ksice Modsza Europa. Europa
rodkowowschodnia w krgu cywilizacji chrzecijaskiej redniowiecza, Warszawa 1998 (autorem
przypisw oznaczonych gwiazdk, jeli nie podpisano inaczej, jest Krzysztof Bczkowski).
18 WSTP
Pierwsz z tych dat atwiej zrozumie w wietle do zaskakujcej analogii, jak przedstawiono w
ostatnich badaniach nad histori Europy Zachodniej. W roku 1958 uczeni belgijscy, francuscy,
niemieccy i szwajcarscy, zebrani w Louvain, stworzyli orodek, ktry okrelili jako Centre
europen dtudes burgondo-mdianes1. Nazw t trudno przetumaczy, ale w swej istocie
oznacza ona, e mniej wicej w dobie najwczeniejszego osadnictwa Burgundw w Galii, podczas
wdrwki ludw oraz w cigu nastpnych dziesiciu stuleci, kiedy istniay rozmaite Burgundie,
pomidzy Europ Zachodni w cisym znaczeniu a Europ rodkow wyoni si region poredni.
Skania to historyka do porwnania tego regionu z podobnym, ktry powsta midzy Europ
rodkow i Wschodni.
Na mapie Europy oba regiony porednie jawi si jako pasy czy raczej przesmyki rozcigajce si
midzy pnocnymi i poudniowymi zatokami Atlantyku. Strefy te s szeroko od siebie oddzielone
przez mas ldu, ale mog si ze sob komunikowa dziki dwm szlakom morskim: na pnocy
poprzez utrzymywanie wolnego dostpu do Morza Pnocnego i Batyku, na poudniu poprzez
kontakty z Pwyspem Apeniskim midzy Morzem Tyrreskim i Adriatykiem. Oba regiony na
zachodzie i na wschodzie nie maj naturalnych granic - s one otwarte i trudne do ustalenia. W obu
przypadkach istniej jednak wewntrzne linie podziau: Jura w Burgundiach, Sudety i karpackie
dziay wodne, ktre dziel pnocne i poudniowe czci obu regionw, przyczyniajc si do ich
rnorodnoci.
Istniej rwnie uderzajce rnice midzy tymi dwoma regionami. Pas wschodni jest duszy i o
tyle szerszy, e ledwo mona nazwa go pasem. Jeszcze obszerniejsza cz geograficznej Europy,
ktra rozciga si na wschd od tego terenu, zwrcona jest ku Azji na dugiej i niedostrzegalnej
granicy, podczas gdy na zachd od regionu burgundzkiego znajduje si europejski bastion
atlantycki. Konsekwencje historyczne tych kontrastw s tak jasne, jak konsekwencje analogii. Nie
da si ich oddzieli i w zwizku z tym wystar1
Szwajcarski uczony i pisarz Gonzague De Reynold, ktrego wybrano na wiceprzewodniczcego i
na kierownika studiw w tyme orodku, wyjani genez tego Centrum w swojej ksice Mes
Mmoires, tom III, Genewa 1963, s. 743-745 oraz omwi zakres prowadzonych w nim badan w
artykule pt. Un problme historique: la Bourgogne et les Bourgognes, zawartym w Perennitas.
Beitrge... Thomas Michels O.S.B. zum 70. Geburtstag, Monachium 1963, s. 215-227.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ 19
czy w tym wstpie poda jedynie niektre przykady. Najpierw bowiem trzeba omwi analogie,
ktre si lekceway.
Zarwno utrudnienia, jak i udogodnienia w porozumiewaniu si midzy ksztatujc si z jednej
strony Europ rodkowowschodni i z drugiej Ksistwem Burgundii a powstajc Konfederacj
Szwajcarsk byy szczeglnie wane wanie w kocu XIV wieku, kiedy ga andegaweska
dynastii francuskiej, do ktrej naleaa te krlowa Jadwiga, znajdowaa si w sytuacji krytycznej.
Otwarte granice polskiego krlestwa Jadwigi zachcay ssiadw do planowania rozbioru jako
dziaania przeciwko powstaniu federacji w pnocnej czci Europy rodkowowschodniej.
Niemono kontynuowania unii midzy Polsk a Wgrami, spowodowana konfliktami wrd
wgierskich nowych wadcw, bya rwnie konsekwencj bariery geograficznej dzielcej cz
batyck i naddunajsk caego regionu. Obie te kwestie przypominaj historykowi, e niecae sto lat
pniej dziedzictwo ksit burgundzkich zostao podzielone po tym, jak nie zdoali oni podbi
Szwajcarii.
Rnice w pooeniu geograficznym tych stref porednich lecych na zachodzie i wschodzie
Europy rodkowej s nawet bardziej pouczajce dla zrozumienia ich wczesnej i trwaej roli w
historii, ni podobiestwa midzy nimi. W wskim pasie pomidzy Francj a Niemcami wyonienie
si odrbnych narodw zostao opnione i ograniczyo si do powstania w pniejszych czasach
Holandii i Belgii na pnocy oraz Szwajcarii na poudniu. Centrum Burgundii zbyt czsto stawao
si tylko polem walki dwch potnych ssiadw. Skoro jednak susznie podkrela si dzisiaj
historyczn rol caej tej strefy przemian w Europie Zachodniej, to Europy rodkowowschodniej
nie mona ogranicza do tak zwanej Zwischeneuro- pa i naleaoby j rwnie uwaa za kamie
wgielny europejskiego systemu pastwowego2. Nie naley take odrzuca twierdzenia jej
rozmaitych, niezalenych narodw o tym, e przez wieki stanowiy one antemurale3 Zachodu.
2 H.J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality, Nowy Jork 1919, nazywa ten region ziemi-
sercem Europy.
3 W 1954 roku w Rzymie powsta rocznik powicony historii Europy rodkowowschodniej , a
cile mwic wschodniej Europy rodkowej, ktry zatytuowano Antemurale.
20 WSTP
Kiedy rozwaa si genez tych dwch regionw, trzeba zaakcentowa jeszcze jedn rnic o
charakterze czysto historycznym. Region graniczny midzy Gali a Germani wczony zosta w
caoci do Cesarstwa Rzymskiego, a po jego podziale pozosta w jego zachodniej czci. Natomiast
wikszo przyszej Europy rodkowowschodniej znalaza si poza Cesarstwem, jedynie poowa jej
naddunajskiej czci zostaa podbita przez Rzymian i staa si pniej przedmiotem kontrowersji
midzy cesarstwami - zachodniorzymskim a wschodnio- rzymskim. Kiedy to pierwsze - imperium
pierwotnie Frankw, pniej Niemcw - zostao odbudowane, najpierw przez Karola Wielkiego i
nastpnie przez Ottona I, to przemieszczajc si w kierunku wschodnim napotkao stanowczy opr
na terenach pomidzy Europ rodkow i Wschodni, ju w IX, a potem w X wieku.
Pierwsza prba stworzenia we wschodniej czci Europy rodkowej pastwa sowiaskiego,
niezalenego od obu imperiw, ale utrzymujcego z nimi stosunki kulturalne, zostaa podjta przez
wadcw Pastwa Wielkomorawskiego wanie w czasie, kiedy dziedzictwo Karola Wielkiego
miao zosta podzielone. W 843 roku cay region poredni, czyli obszar Burgundii, pierwotny rdze
karoliskiego imperium, zosta przyczony do jego czci woskiej. Rozwizanie to z oczywistych
geograficznych powodw byo niepraktyczne. W 870 roku region ten zosta podzielony pomidzy
krlestwa zachodnio- frankijskie i wschodmofrankijskie. To drugie niezadowolone ze swojej
zachodniej granicy szukao rekompensaty na wschodzie, idc ladem Karola Wielkiego.
Rwnoczenie jednak presti Pastwa Morawskiego wzrasta w zwizku ze stosunkami, jakie
czyy je z Cesarstwem Wschodnim. Synni Apostoowie Sowian, ktrzy w 863 roku przybyli z
Konstantynopola, zajli miejsce misjonarzy niemieckich i wprowadzili obrzdek rzymsko-
sowiaski. W wietle ostatnich bada w peni uzasadnione jest dopatrywanie si w tych
obiecujcych wydarzeniach, ktre otworzyy zarwno kulturalne, jak i polityczne perspektywy
tysic sto lat temu, pierwszego pojawienia si - nie nazwy, ale pojcia - Europy
rodkowowschodniej, zwaszcza e Pastwo Wielkomorawskie zaczo wkrtce rozrasta si poza
Karpaty4.
4 Problemy te wyjaniono na midzynarodowym Congressus historiae Slavi- cae w Salzburgu
zorganizowanym z okazji obchodw tysiclecia przybycia Cyryla i Metodego do Pastwa
Wielkomorawskiego.
Trzeba take przypomnie, e rwnoczenie okoo roku 861 - data, ktrej milenium witowano w
Rosji - duo wiksze pastwo sowiaskie zostao utworzone w pnocno-wschodniej czci
Europy pod wodz Normanw, ktrzy udowodnili, e s rwnie przedsibiorczy, jak ich krewni w
Europie Zachodniej. Podajc wzdu tego, co stanowio wczesn najdalej na wschd wysunit
granic Europy, wadcy Pastwa Kijowskiego zagrozili nawet Konstantynopolowi. I tak si stao, e
pierwszy z ich ukadw z Cesarstwem Bizantyjskim zawarty zosta dokadnie w tym samym czasie,
okoo 906 roku, kiedy Wgrzy cakowicie zniszczyli Pastwo Wielkomo- rawskie*. W pozostaej
czci Europy rodkowowschodniej poza jej czeskim zaktkiem, w ktrym krlestwo
wschodniofrankijskie wyparo wpywy morawskie, trwao co w rodzaju politycznej prni
nieledwie prehistorycznych stosunkw. Tym ogromnym, gwnie zachodniosowiaskim terenom,
znajdujcym si w ssiedztwie jeszcze mniej rozwinitych plemion batyckich, powica si zatem
w oglnych pracach na temat tworzenia si Europy niewiele uwagi5. A to wanie tam po klsce
inicjatywy morawskiej zrodzia si kolejna moliwo powstania rodkowowschodniego regionu
europejskiego, tym razem z trwaymi konsekwencjami.
To wcale nie przypadek, e jeden nard za drugim w tym regionie obchodzi swoje milenium.
Znaczce jest te, e w najwymowniejszych przypadkach geneza ich pastw jest blisko zwizana z
przyjciem przez nie chrzecijastwa w obrzdku aciskim. Stao si to cakowicie jasne, gdy w
1966 roku nie tylko obchodzono w Polsce milenium, ale rwmie miejscowi historycy prowadzili
nad nim badania. Rwnie na Wgrzech, gdzie najpierw obchodzono milenium podboju doliny
Dunaju przez madziarskich najedcw
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ U
* Teza o decydujcej roli Wgrw w zniszczeniu Pastwa Wielkomorawskiego jest ostatnio w
historiografii kwestionowana, por. I. Panic, Pocztki Wgier. Polityczne aspekty formowania si
pastwa i spoeczestwa wgierskiego w kocu IX i w pierwszej poowie X wieku, Cieszyn 1995.
5 Prace te, do ktrych zalicza si klasyczn ju ksik Christophera Dawsona, Tworzenie si
Europy (w przek. polskim wyd. Warszawa 1961 - przyp. tum.), po raz pierwszy wydan w 1931
roku, zostay uzupenione przez Francisa Dvornika, The Making of Central and Eastem Europ,
Londyn 1949. Najwiesz debat na temat tych czsto lekcewaonych kwestii znale mona w
materiaach z sympozjum Eastem and Western Europ in the Middle Ages, Londyn 1970, wydanych
i opatrzonych wstpem przez Geoffreya Barraclougha.
11 WSTP
pod wodz Arpada w 896 roku, okazao si, e duo bardziej inspirujce jest witowanie na
podobnym jubileuszu nawrcenia, ktre sprawio, e okoo 970 roku plemiona te stay si
cywilizowanym narodem w pastwie zorganizowanym na wzr zachodni. Jeli chodzi o histori
Chorwacji i Czech, dokadne daty osiedlenia czy nawrcenia caego narodu nie s znane. Znaczce
jest jednak, e takie wydarzenia, jak przyznanie chorwackiemu Tomislavowi w 925 roku korony
krlewskiej przez papiea oraz mczestwo w. Wacawa w 929 roku, ktrego korona ksica staa
si dla Czechw witym symbolem, zostay naleycie uczczone po upywie tysica lat.
Dwa szczeglne przypadki zasuguj tutaj na uwag, chocia wi si one jedynie czciowo z
genez Europy rodkowowschodniej. W trakcie rozwoju kilku Rosji niepodwaalna cigo,
ktrej pocztki z trudnoci mona wywodzi od pojawienia si Waregw w Nowogrodzie okoo
862 roku, rozpocza si od chrystianizacji Pastwa Kijowskiego w 988 roku przez Koci
wschodni cigle jeszcze nieoddzielony od zachodniego Kocioa aciskiego. Wymowny jest fakt,
e wrd wschodnich Sowian, zwaszcza Ukraicw, ktrzy nigdy nie zerwali cakowicie swoich
zwizkw z chrzecijastwem zachodnim, chrzest w. Olgi trzydzieci lat przed chrztem jej wnuka
w. Wodzimierza uczczono w 1959 roku, kiedy przypomniano sobie, e ta wczeniejsza prba
nawrcenia caej Rusi obejmowaa negocjacje nie tylko z Grekami, ale rwnie z Niemcami6.
Nie mniej wanym wydarzeniem, ktre trzeba wzi pod uwag, jest milenium Austrii, ktra w 976
roku staa si jednym ze wschodnich krajw Niemiec. Nie chodzio tu oczywicie ani o nawrcenie
tego regionu, gdy zosta on schrystianizowany duo wczeniej, ani te nie by to pocztek
niezalenego pastwa na granicy Europy rodkowej. By to jednak pocztek procesu, ktry sprawi,
e Austria zacza coraz szybciej odgrywa wci zwikszajc si rol w ssiednim regionie
wschodnio-rodkowo-europejskim, mimo i na zawsze pozostaa ona czci - potem wiodc -
witego Cesarstwa Rzymskiego. Prowadzi to nas ku kolejnej kwestii zwizanej z wiekiem X.
Stulecie to, nie tylko ze wzgldu na rozprzestrzenianie si
6 Wyjania to Nicolaus ubatyj, Istorija Christijanstwa na Rusi-Ukrami, tom I, Rzym-Nowy Jork
1965, s. 172.-187.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ 23
zachodniego chrzecijastwa na wschodzie - nie za spraw podboju niemieckiego, ale poprzez
chrzest rodzimych wadcw - ma ogromne znaczenie dla niniejszej pracy. Chodzi mianowicie o
pokaroli- sk renovatio imperii w 962 roku oraz o rne pojmowanie roli tego pastwa spord
dwch spord pierwszych cesarzy.
W pojciu jego twrcy Ottona I Wielkiego, odbudowane Cesarstwo Rzymskie miao by
rozszerzeniem krlestwa niemieckiego, ktremu podporzdkowano ziemie Burgundii, wtedy ju
zjednoczone w Krlestwie Arelatu. Kolejnym rozszerzeniem miao by ssiednie Krlestwo Italii.
Tak jak jego krlewscy poprzednicy, pierwszy cesarz pragn scali - w sensie kocielnym i
politycznym - wraz z Niemcami i ich marchiami granicznymi wszystkie zdobyte czci obszaru
przejciowego na wschodzie. Utrudniao to z pewnoci powstanie niezalenej Europy
rodkowowschodniej. Jednake zarwno okrutnie pokonani Wgrzy, jak i znajdujcy si wobec
podobnego zagroenia Polacy pod wodz swojego pierwszego historycznego wadcy Mieszka I,
sprostali wyzwaniu i dobrowolnie schrystianizowali swoje powstajce pastwa. Podczas gdy
wadca czeski przed 962 rokiem przeszed pod feudalne zwierzchnictwo Niemiec, Mieszko stara
si by przyjacielem cesarza, nie zamieniajc caego swojego wielkiego ksistwa w jeszcze jedno
pastwo lenne pod zwierzchnoci krla niemieckiego. Przed samym kocem stulecia Otto III
sprawi, e niemieccy ssiedzi mogli zaakceptowa ten imperialny pomys.
Mody wnuk Ottona I pod wpywem swojej bizantyjskiej matki Teofano, swojej burgundzkiej babki
w. Adelajdy, a zwaszcza swojego francuskiego nauczyciela, Gerberta z Aurillac, ktry wkrtce
zosta papieem i obra imi Sylwestra II, stworzy cakowicie inne, prawdziwie uniwersalne
pojcie cesarstwa. Dzisiaj pojcie to okrelono by mianem ponadnarodowej federacji.
Przewodniczy jej mia cesarz, ktry okrela si jako seruus Cbsti lub nawet seruus aposto-
lorum. Imperium, ktrego jdrem miaa by Germania, miao skada si z Italii reprezentowanej
przez papiea w Rzymie, z Galii (zarwno z burgundzkiego obszaru przejciowego, jak i z
francuskiego krlestwa pod rzdami dynastii Kapetyngw), wreszcie z cakowicie nowej potgi
zwanej Sclavini. (Nie jest pewne, czy Otto III marzy rwnie o zjednoczeniu dwch imperiw,
zachodniego i
24 WSTP
wschodniego7). Nie ma wtpliwoci, e Sclavinia miaa zaj obszar rwny temu zajmowanemu
przez Germani i inne czci Zachodniego Cesarstwa. Potwierdzaj ten wniosek decyzje podjte w
roku iooo na zjedzie gnienieskim, gdy Otto III by na pielgrzymce u grobu w. Wojciecha,
zabitego podczas niedawnej misji do pogaskich Prus8. Ogoszono wtedy wane postanowienia:
Gniezno stao si metropoli dla wszystkich ziem polskich i znalazo si bezporednio pod wadz
papiea w Rzymie, a polskiemu ksiciu Bolesawowi Chrobremu przyobiecano koron. Chrobry
mia oczywicie reprezentowa Sclavini w cesarstwie jako wsppracownik Ottona, a by moe
nawet jego nastpca. W kadym razie jego niezalene krlestwo powstao jako jdro caego regionu
pomidzy niemieck czci Europy rodkowej na zachodzie i Europ Wschodni, w ktrej
Pastwo Kijowskie zamieniao si powoli w peryferia Cesarstwa Bizantyjskiego. Zacza wtedy z
pewnoci powstawa przysza Europa rodkowowschodnia.
W nastpnym roku nastpia jednak wana zmiana. Koron krlewsk przyznano w Rzymie nie
Bolesawowi, ktrego koronacja dosza do skutku dopiero w 1025 roku, ale Stefanowi
wgierskiemu, pniejszemu witemu i patronowi tego kraju. By moe uwiadomiono sobie, e
region zwany Sclavini nie by waciwie sowiaski, ale obejmowa rwnie rne Scithae regna i
pod wzgldem geograficznym skada si z dwch odrbnych czci. A skoro koron Stefana
okrelano jako apostolsk, mona byo sdzi, e nawet dziaalno misjonarsk w naddunajskiej
czci powierzono Wgrom, ograniczajc tym samym podobne obowizki Polski do terenw
batyckich.
Kiedy w 1002 roku przedwczenie zmar Otto III, a w roku nastpnym papie Sylwester II, ich
inspirujc wizj cakowicie porzucono. Henryk II powrci do polityki Ottona I, szczeglnie na
wschodzie, i stosunki pomidzy Cesarstwem i papiestwem nie byy ju nigdy tak harmonijne jak w
roku 1000. Jednake ten krtki epi7
Zob. znan wspczesn miniatur, ktrej reprodukcja na dwch wklejkach ilustruje Tworzenie si
Europy Dawsona.
8 Pierwsza prawdziwie wyczerpujca praca na temat tego zjazdu to Zjazd gnienieski w roku
iooo Piotra Bogdanowicza, Nasza Przeszo, tom XVI, Krakw 1962, s. 5-151. W tomie XXXIII,
Krakw 1970, tej serii zob. artyku H. Kapi- szewskiego na temat polskiej dziaalnoci misyjnej na
poudnie od Karpat.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ *5
zod mia trwae konsekwencje dla Europy rodkowowschodniej oraz dwch mocarstw, ktre
pozostay w tym regionie poza witym Imperium Rzymskim narodu niemieckiego, jak
cesarstwo potem okrelano. Podczas wewntrznych kryzysw tych pastw Niemcy ingerowali
jedynie okazjonalnie. W Polsce, gdzie tradycja zjazdu gnienieskiego nigdy nie zostaa
zapomniana, Bolesaw Chrobry stworzy swoj wasn wizj: utworzenie federacji sowiaskiej pod
jego przywdztwem, obejmujcej Czechy i by moe nawet Kijw. (Niewystarczajco jeszcze
dojrzae za panowania pierwszego Piasta, wyobraenia te miay pojawi si ponownie za
panowania dynastii Jagiellonw.) Zaczy rwnie wyania si podobne do idei Chrobrego
pomysy dotyczce ekspansji wgierskiej, co wywaro dugotrway wpyw na stosunki z
trjjedynym krlestwem Chorwacji9. Pomysy te pojawiy si sto lat po koronacji w. Stefana.
Jednak dopiero w XIV wieku mona byo rozwaa zjednoczenie obu czci Europy
rodkowowschodniej pod wodz Ande- gawenw idcych z Neapolu do Budy. Zanim przejdziemy
do tej kwestii, ktra bezporednio zwizana jest z rol Jadwigi Andegaweskiej w kocu tego
stulecia, trzeba przypomnie inne plany, ktre w XIII wieku stanowiy ju zapowied powstania
Europy rodkowowschodniej. Pozwoli to wyjani jej starsze pocztki. Przynajmniej dwa z tych
projektw zasuguj na szczegln uwag. Na oba wpyw wywary kryzysy, ktre miay swj
pocztek poza tym regionem.
Inwazja mongolska, po zalaniu Europy pnocno-wschodniej, w 1141 roku przebia si gboko do
centrum kontynentu, zaalarmowaa Zat hd i nasuna pomys powikszenia strefy, ktra miaa go
ochrania. Poza granicami Polski i Wgier powstay niedugo przed tym dwa pastwa, a ich
integracja z Europ rodkow i poprzez ni ze wiatem Zachodu wydawaa si moliwa i podana.
Najblisza geograficznie temu wiatu pozostao zniszczonego Pastwa Kijowskiego, ksistwa
halickie i woyskie, utrzymyway wczeniej stosunki zarwno z Polsk, jak i Wgrami, ktre teraz
gotowe byy wesprze tamtejszego rodzimego wadc ksicia Daniela z dynastii
9 Najnowsz interpretacj Pacta conventa z 1102 roku podaje Stako Gulde- scu, History of
Medieval Croatia, Haga 1964, s. 175-186, dalej cytowane jako Guldescu, Medieval Croatia.
1 6 WSTP
Rurykowiczw w jego staraniach, by unikn panowania tatarskiego. Dalej na pnoc unikno
inwazji tatarskiej nowe, ale gwatownie rozwijajce si pastwo, Litwa, jedyny nard batycki,
ktrego nie zdoali podbi Krzyacy. Jego wadca Mendog nawrci si na katolicyzm i przyj
koron krlewsk z rk Innocentego IV w 1253 roku. W tym samym roku Daniel, po zawarciu unii
z Rzymem, zosta koronowany przez legata papieskiego. Wydawao si, e stosunki obu krlw z
ich zachodnimi ssiadami ulegaj poprawie, a ich kraje wstpuj do wsplnoty Europy
rodkowowschodniej. Niestety, zawiedzione nadzieje obu wadcw na otrzymanie odpowiedniego
wsparcia ze strony caego Zachodu sprawiy, e wkrtce zmienili oni swoj polityk: Litwa
gnbiona najazdami niemieckimi wrcia do pogastwa, a Daniel zmuszony by podporzdkowa
si Tatarom i nie utrzyma zwizkw z Rzymem10.
To, e Daniel nie otrzyma dostatecznego wsparcia ze strony Piastw i Arpadw, z ktrymi
zwizany by koligacjami maeskimi, byo w duej mierze wynikiem zaangaowania obu dynastii
w inny, rwnoczenie zaistniay kryzys: dug wojn o sukcesj austriack po mierci ostatniego
Babenberga w 1246 roku11 12. Ksita polscy nie wysuwali w tej sprawie roszcze, ale cz z
nich popieraa dania wgierskie, a cz czeskie. Gdyby ktry z dwch rywali wygra, Austria ze
swoj wci znaczn nieniemieck, ale sowesk populacj zostaaby wczona do Europy
rodkowowschodniej. W roku 1278 Przemys Ottokar II zosta pokonany przez Rudolfa I
Habsburga, niedawno wybranego krla Niemiec, ktry - tertius gaudens11 - po mierci swojego
gwnego przeciwnika sta si nie tylko niepodwaalnym panem Cesarstwa, ale mia wkrtce z
dziedzictwa austriackiego Habsburgw uczyni podstawy Hausmachtu tej dynastii Zrozumiay jest
fakt, e Austria stanowia teraz podstaw roszcze wysuwanych przez t dynasti do sukcesji nie
tylko w Czechach, ale take w ssiednich krlestwach Europy rodkowowschodniej. Zaskakujce
wydaje si natomiast to, e ostatni Prze- mylidzi zdoali wzmocni, wkrtce po pokonaniu naj
znaczniejsze10
Ostatnie badania na temat tych problemw cytowane s w przypisach do: O. Halecki, Tysiclecie
Polski katolickiej, Rzym 1966, s. 168-183.
11 Robert A. Kann, The Problem of Restoration, University of California Press 1968, s. 214-230,
omawia ten kryzys na tle przemian od Hohenstaufw do Habsburgw.
12 Trzeci, ktry korzysta - przyp. tum.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ 27
go z nich, uprzywilejowan pozycj Czech w Cesarstwie, w ktrym ich poprzednicy otrzymali
koron krlewsk. Ostatni Przemylidzi zdobyli rwnie koron polsk w 1300 roku i koron
wgiersk w 1301 roku13. Unia ta zakoczya si wraz ze mierci Wacawa II w 1305 roku i jego
jedynego syna Wacawa III w 1306 roku, ale stanowia ona precedens dla podobnych unii
zwizanych lub niezwizanych z Cesarstwem, do ktrych przystpowano w cigu XIV wieku.
Jeli idzie o przybyszw z Zachodu, to Habsburgowie i Luksem- burgowie, a jedni i drudzy
pochodzili z regionu poredniego midzy Niemcami i Francj, zostali uprzedzeni - na Wgrzech ju
w r. 1308, a w Polsce w 1370 - przez Andegawenw14, ktrzy z Francji przybyli tu przez Neapol.
Andegawenowie prbowali przesuwa si jeszcze dalej zarwno na poudnie, jak i na pnoc
Europy rodkowowschodniej, nie rezygnujc ze swojego woskiego dziedzictwa. W poowie
stulecia wydawao si, e dynastia ta ma pod swoj kontrol cay obszar na wschd od Niemiec i od
Italii, i e przez Wochy czy w obszar ze swoj pierwotn ojczyzn na odlegych terenach
zachodniej Europy. Ostatecznie wydarzenia pod koniec wieku XIV przybray inny obrt.
W wietle tego, co wyej napisaem, mona mie wtpliwoci co do przedstawianego przeze mnie
twierdzenia, e ksztatowanie si Europy rodkowowschodniej miao miejsce za czasw panowania
Jadwigi Andegaweskiej w Polsce. Czy rzeczywicie ta dziewczca krlowa sprawia, e stao si
moliwe powstanie i ksztatowanie Europy rodkowowschodniej, regionu, ktry uzyska dojrza
form po dwch wiekach od jej przedwczesnej mierci i ktry powrci wyraniej ni kiedykolwiek
w naszym stuleciu? Na to pytanie nie da si odpowiedzie we wstpie. Odpowied znajdziemy w
kolejnych rozdziaach.
13 Zob. Francis Dvornik, The Slavs in European History and Civilization, Rutgers University Press
1962, w rozdziale na temat The Last Premyslides, Bohemia and Poland, s. 21-37.
14 Balint Homan, Gli Angioini di Napoli in Ungheria HQO-1403, Rzym 1935, wyczerpujco
opisuje po wosku to, co napisa w redniowiecznej czci klasycznej historii Wgier: Magyar
Trtenet, 5 tomw, Budapeszt 1935-1936, wydane we wsppracy z Juliusem Szekfii, ktry napisa
cz wspczesn. Dalej ksik t cytuj pod skrtem: Hman, Gli Angioini.
28 WSTP
W pierwszej czci tej pracy naley zbada ycie osobiste samej Jadwigiis. W historii jej
dziecistwa podkrela si zazwyczaj wzr i wpyw jej ojca. Czyni si tak nie bez powodu, gdy
Ludwik Wielki by rzeczywicie osob wyjtkow, a jego najmodsza crka musiaa go kocha i
podziwia. Nie da si jednak w peni zrozumie jego dugiego, czterdziestoletniego panowania bez
cofnicia si do momentu pojawienia si Andegawenw w regionie naddunajskim, ani bez
przywoania pocztkowych osigni Karola Roberta, mniej efektownego, ale dobrze
wspominanego ojca Ludwika. Polityk Karola Roberta, susznie zwan imperialn, trzeba
krytycznie oceni, by dowiedzie si, czy moga ona by rzeczywicie inspiracj dla Jadwigi. Taka
ponowna interpretacja jest szczeglnie potrzebna w zwizku z problemami sukcesji, ktre
bezporednio dotyczyy przyszoci crek Ludwika.
Co wicej, oprcz dziedzictwa ich ojca, ktre sigao Ludwika witego, a take pamici w.
Stefana, ktra bya tak ywa na Wgrzech, dokadniej ni zazwyczaj trzeba rozway przeszo ich
matki. Jest to szczeglnie wane w przypadku Jadwigi, gdy dziedzictwo Elbiety Boniaczki,
ktra sama bya osob niezwykle kontrowersyjn, ze wszystkimi jego wpywami chorwackimi i
serbskimi, miao okaza si szczeglnie pouczajce dla przyszej krlowej sowiaskich Polakw.
Stwierdzenie takie jest jeszcze prawdziwsze w odniesieniu do specyficznie polskiej tradycji, ktr
reprezentoway polskie babki Jadwigi. Babk ze strony ojca, Elbiet, krlow matk Ludwika,
susznie uwaano za trway, ale niejednokrotnie stanowicy ostrzeenie przykad dla Jadwigi, ktra
jako dziecko dobrze j znaa. Trzeba tutaj pamita, e crki Ludwika Wielkiego, spadkobierczynie
prawie wszystkich europejskich dynastii, miay wicej krwi polskiej ni jakiejkolwiek innej.
Dlatego te Jadwiga, najmodsza z nich, ktrej nadano imi po jej antenatce, w. Jadwidze lskiej,
najlepiej znana jest 15
15 W pracy takiej niezbdne s, zwaszcza dla zrozumienia rozdziau III, tablice genealogiczne
rozmaitych rodzin, ktre pojawiaj si wrd przodkw Jadwigi. wietne tablice (z nielicznymi
wyjtkami) znale mona w tomie II Wodzimierza Dworzaczka, Genealogia, Warszawa 1959.
Dalej cytowana jako: Dworzaczek II, z dodaniem numerw tablic w kadym przypadku. Zob.
rwnie drzewo genealogiczne, ktre pokazuje bezporednich przodkw Jadwigi oraz genealogi
neapoli- taskich Andegawenw, dodane na kocu ksiki.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ 29
pod polsk form swojego imienia. Trzeba jednak rwnie pamita, e pierwsza Jadwiga, ona
jednego z najbardziej znaczcych wadcw trzynastowiecznej Polski i matka bohatera spod
Legnicy, urodzia si jako Hedwig Andechs-Meran, bya wic pochodzenia niemieckiego. Skoro
przysza krlowa Polski w kocu XIV wieku miaa pierwotnie polubi Habsburga i rzdzi
Austri, tradycje niemieckie nie byy bez wpywu na jej dziecistwo, cho w osobliwy sposb
czono je z tradycjami woskimi, gdy jej niedosza teciowa, ktr poznaa w Wiedniu, pochodzia
z rodziny Viscontich z Mediolanu.
To tylko kilka przykadw bagau zoonej przeszoci, z jakim Jadwiga przybya do Krakowa w
1384 roku i panowaa do 1399 roku. Te krtkie pitnacie lat podzieli mona na trzy okresy16, z
ktrych pierwszy, trwajcy do roku 1388, by decydujcy, a rok 1385 z pewnoci mia charakter
kulminacyjny. Wielu historykw, wcznie ze specjalistami polskimi, podkrela, e w cigu tych
piciu lat krlow uwaa trzeba za dziecko, pasywne narzdzie doradcw. Nie bierze si w tym
twierdzeniu pod uwag faktu, e bya ona wyjtkow i szybko dojrzewajc nastolatk, ktra
dowiadczya wielu okropnych przey i bolesnych prb. Najgorsz z nich bya konieczno
odrzucenia Wilhelma Habsburga i polubienia Jagiey. Gdyby Jadwiga postpia inaczej, nie
byoby umowy, dziki ktrej Jagieo przyrzek chrzest Litwy i przyczenie jej razem z ziemiami
niskimi do korony polskiej. Niezaleno decyzji Jadwigi i wielko jej powicenia s cigle
kwestionowane, a romantyczny aspekt historii znieksztacony przez plotki i oszczerstwa pomija si
jako niewany epizod. Obowizkiem naukowym i moralnym historyka jest wyjanienie tego
naprawd wyjtkowego przypadku i oddanie sprawiedliwoci Jadwidze, ktra z poczucia
obowizku odrzucia szans szczcia osobistego. Inne jej zmartwienia, wczajc dugie
dochodzenie wanoci maestwa w Rzymie, wymagaj dokadniejszych rozwaa w wietle ich
implikacji politycznych w trakcie wielkiej schizmy zachodniej, a take w ich odniesieniu do rwnie
tragicznych kopotw matki Jadwigi i jej starszej siostry na Wgrzech.
Kiedy w kocu w 1389 roku wydawao si, e problemy te zostay rozwizane i e niezwyke
perspektywy otworzyy si przed now polsko-litewsk potg, rozpocz si na odmian
czteroletni okres,
16 Okresom tym odpowiadaj kolejno trzy rozdziay: IV, V i VI w czci II.
30 WSTP
kiedy to trudnoci wewntrzne i obca agresja zagroziy samemu istnieniu pastwa. I znowu nie
docenia si roli Jadwigi w tym przeduajcym si kryzysie. Jeli jednak plan podziau Polski
midzy Wgry, Brandenburgi i Zakon Krzyacki musia zosta porzucony, to stao si tak dlatego,
e moda krlowa zrcznie negocjowaa ze swoim szwagrem - Luksemburczykiem. Jeli w tym
samym roku 1392 kompromis midzy mem Jadwigi a jego kuzynem Witoldem, stanowicy
poprawk unii z 1385 roku, mia nabra mocy prawnej, jeszcze raz dobrowolna zgoda Jadwigi
okazaa si niezbdna.
Jej niestrudzona dziaalno dyplomatyczna w cigu ostatniego okresu panowania krytykowana jest
jako polityka ustpstw. Jednak w oczywistym interesie Polski i chrzecijastwa byo, eby po
mierci jej siostry krlowa nie staraa si wprowadza w ycie swoich praw dziedzicznych do
korony wgierskiej, zagroonej najazdem osmaskim. Dziki cierpliwym negocjacjom z wielkim
mistrzem krzyackim, nie rezygnujc z adnych praw polskich, roztropnie opnia ona wojn,
ktra bya nieunikniona, a do ktrej ani jej wasne krlestwo, ani jego ewentualni sprzymierzecy
po obu stronach Batyku nie byli przygotowani. Najczciej wymieniany zarzut, e kiedy Witold
zawar kolejny raz pokj z Zakonem w 1398 roku, Jadwiga sprowokowaa go poniajc prob,
oparty jest wycznie na penej uprzedze kronice pruskiej. Wrcz przeciwnie, wanie w tym
czasie krlowa i jej najblisi wsppracownicy przygotowa nowe z nim porozumienie.
Jadwiga zmara 17 lipca 1399 roku, wkrtce po mierci dugo oczekiwanego dziecka. Trzeba jednak
rozumie, e historia Jadwigi tak naprawd nie zakoczya si tamtego dnia17. Nie tylko
planowane wzmocnienie unii polsko-litewskiej zostao przeprowadzone zgodnie z jej intencjami w
synnych aktach w kolejnych latach, ale mona rwnie wykaza, e przygotowaa ona take
podstawy wikszoci osigni rozpoczynajcego si stulecia. Jagieo za jej rad oeni si z
wnuczk Kazimierza Wielkiego i w ten sposb umocni swoj pozycj w Polsce. Dynastia
Jagiellonw, mimo i biologicznie wywodzia si od litewskiej czwartej ony Jagiey,
17 Wyjaniam to w trzech rozdziaach: VII, VIII i IX czci III oraz w artykule LIde
jagiellonienne: DHedwige dAnjou Sigismond Auguste, Antemurale, tom XIII, 1969, s. 23-47.
POCZTKI EUROPY RODKOWOWSCHODNIEJ 31
pozostaa wierna moralnemu i duchowemu dziedzictwu Jadwigi, jak rwnie jej wizji przyszoci i
metodom jej realizacji.
Prawd t da si zaobserwowa w cigu XV wieku w caym regionie Europy rodkowowschodniej,
wczajc tu Czechy i Wgry, ktre zostay zjednoczone pod panowaniem Jagiellonw. W wieku
XVI byli oni zmuszeni podzieli si wadz w tym regionie z Habsburgami, ale dwiecie lat po
panowaniu Jadwigi, w unii lubelskiej i brzeskiej w 1569 i 1596 roku pnocna cz regionu, razem
z Inflantami, zostaa w kocu zreorganizowana jako wsplnota wolnych i rwnych narodw.
Pomimo wyganicia dynastii jagielloskiej wsplnota ta przetrwaa kryzys okresw bezkrlewia i
elekcji po Zygmuncie Augucie.
Ksztatowanie si Europy rodkowowschodniej zostao przerwane wojnami w wieku XVII, a po
rozbiorach Polski w kocu wieku XVIII ostatnia niezalena cz tego regionu zostaa przyczona
do jej zachodnich i wschodnich ssiadw. Odrodzenie Rzeczypospolitej po pierwszej wojnie
wiatowej interpretowa mona jako przywrcenie tradycji Jadwigi. Nie byo ono jednak ani pene,
ani wiadome i dlatego w wietle dugiej historii jedynym sposobem na wyjcie z obecnego
kryzysu, ktry przerwa to odrodzenie, byby powrt do zasad i metod wielkiej krlowej. Mona je
podsumowa jako zastosowanie etyki chrzecijaskiej w polityce.
***
Historycy, ktrzy podzielaj pogldy wyraone w tym wstpie, s czasem podejrzewani o
uprawianie apologetyki, aby w ten sposb sprzyja sprawie beatyfikacji krlowej Jadwigi. Trzeba
wic przypomnie, e wadze kocielne, ktre rozpatruj takie sprawy, zwaszcza dotyczce postaci
historycznych, s rwnie podejrzliwe w stosunku do zbyt wielu apologii, legendarnych historii i
motywacji narodowej. Pisarz popeniajcy takie bdy nie wspieraby, ale by szkodzi sprawie. W
Watykanie oczekuje si cile obiektywnej prezentacji oraz wyczerpujcej dokumentacji ze
wszystkimi odniesieniami krytycznie sprawdzonymi i ocenionymi. W obcowaniu z materi, ktra
jest dla nich wita, eksperci kocielni nie maj innego celu ni uczeni, ktrzy wiadomi s swojego
zawodowego obowizku odkrycia prawdy. To wanie bd stara si robi na kolejnych stronach
tej ksiki.

CZ I
RODOWD JADWIGI

ROZDZIA I
Pojawienie si Andegawenw w Europie rodkowowschodniej
Niezwyke znaczenie neapolitaskich Andegawenw w ksztatowaniu Europy rodkowowschodniej
w XIV wieku wie si z rol, jak Francja odgrywaa w ekspansji Europy Zachodniej na wschd.
Kulturowy wpyw Francji w krajach na wschd od Niemiec rozpocz si po przyjciu przez nie
katolicyzmu w wieku X i wraz z powstaniem ich wasnej organizacji kocielnej. Sto lat pniej
Francja zacza peni wytrwale sw misj w krucjatach, ktrych nastpstwa w wieku XIV zbiegy
si z dalekosin w skutkach polityk wschodni francuskich papiey rezydujcych w Awinionie.
Rezultatem pierwotnego ruchu krucjatowego od 1096 do 1291 roku byo stworzenie France
d'outremer na wschodzie w Azji oraz francuskie przewodnictwo w aciskim Cesarstwie
Konstantynopola. Utrata Ziemi witej i upadek tego imperium skieroway natomiast francuskie
zainteresowania w stron wschodu Europy1.
Zainteresowanie takie, zarwno religijne, jak i polityczne, pojawio si w czasie pierwszej krucjaty
Ludwika EX i dotyczyo jego stosunku do imperium Mongow, ktre wydawao si ewentualnym
sojusznikiem w wojnie przeciw Turkom i Arabom, wczeniej
1 Pierwszym, ktry bada rol Francji w ruchu krucjatowym w wieku XIV, by J. Delaville Le
Roulx, La France en Orient au XIV-e sicle, Pary 1886; zob. rwnie esej bibliograficzny
Kennetha M. Settona w ostatnim rozdziale (s. 260-302) jego monografii Catalan Domination of
Athens 1311-1388, Cambridge, Mass. 1948. Szczeglnie pomocna do bada caego bakaskiego
ta polityki neapolitaskich i wgierskich Andegawenw jest dobrze udokumentowana praca
Rodolphea Guillanda w tomie IX/1, Pary 1945, w Histoire du Moyen Age, czci Histoire
gnrale, zaplanowanej przez Gustavea Glotza (zob. s. 198-357), dalej cytowana jako: Guilland w
Histoire du Moyen Age.
ROZDZIA I
jednak podbio pnocno-wschodni Europ. Imperialna rdziemnomorska polityka Karola I
Andegaweskiego, tak rna od tej, ktr prowadzi jego witobliwy brat Ludwik pragncy podbi
Tunis, zapocztkowana zostaa przed t ostatni krucjat, ale upada w 1270 roku. Od Karola, ktry
w 1265 roku przyby ze swojego ksistwa w zachodniej Francji do Woch, rozpocza si linia
Kap- tyngw w Neapolu i przez krtki czas rwnie na Sycylii. Dopki Karol posiada t wysp,
mia nadziej - jak wielu innych przed nim i po nim - e wykorzysta j jako baz do podboju
Konstantynopola, w ktrym wadcy greccy zastpili ponownie zwierzchnikw francuskich. Kiedy
jednak w 1282 roku utraci Sycyli, a nawet ju wczeniej, Karol nie by w stanie rozszerza swojej
potgi w pnocnych Woszech. Pierwszy andegaweski krl Neapolu oeni si z dziedziczk
hrabstwa Prowansji w poudniowej czci starej Burgundii i zainteresowania jego skupiy si
gwnie wok pnocno- wschodnich wybrzey Adriatyku. W 1270 roku (kiedy to zmar w Tunisie
Ludwik IX) syn Karola I (ktry mia obj po nim Neapol jako Karol II w 1285 roku) oeni si z
Mari, crk Stefana V wgierskiego, ktrego syn i spadkobierca Wadysaw IV polubi w 1272
roku, zaraz po mierci ojca, crk Karola I. Te dwa maestwa stworzyy moliwo sukcesji
Andegawenw na Wgrzech ju w 1290 roku, po bezdzietnej mierci Wadysawa IV, ostatniego ze
starszej linii Arpadw. Nie cieszy si on nigdy wielkim autorytetem, gdy jego matka bya
Kumank i w zwizku z tym Wgrzy postrzegali j jako obc i niszego pochodzenia.
Najstarszego syna Karola II nazwano Karolem Martelem, tak jak synnego dziadka Karola
Wielkiego. Natychmiast przyj on tytu krla Wgier, lecz rycho zmar w 1295, za pretensje do
tronu odziedziczy jego syn, Karol Robert. Poniewa pozosta jeszcze potomek modszej gazi
rodzimej dynastii Arpadw, Andrzej III, rzdzi on na Wgrzech od 1290 do mierci w 1301 roku.
Dopiero kiedy rd Arpadw cakowicie wygas, kwestia sukcesji po nich zostaa otwarta, take i
przed zagranicznymi kandydatami. Andegawenowie napotkali jednak na swej drodze powanych
rywali z rodu czeskich Przemyli- dw i bawarskich Wittelsbachw, gdy obie te dynastie byy
rwnie spokrewnione z ostatnimi Arpadami. Kiedy zmarli Przemylidzi Wacaw II i Wacaw III,
Otto bawarski zosta krlem Wgier na dwa lata, od 1306 do 1308 roku. Dopiero wtedy mg
zwyciy Karol Robert.
Tak zaleao mu na koronie w. Stefana, pomimo wczeniejszych trudnoci napotkanych w
krlestwie naddunajskim, e krlestwo neapolitaskie, w ktrym zmar w 1309 roku Karol II, odda
swojemu stryjowi Robertowi, modszemu bratu Karola Martela2.
Wszystkie te fakty szczegowo zbadali wybitni historycy zainteresowanych narodw. Cigle
jednak trudno zrozumie, w jaki sposb po tylu wczeniejszych prbach organizowania Europy
rodkowowschodniej, zdoa tego w znacznym stopniu dokona czonek kapetyskiej dynastii
Andegawenw, pochodzcej z odlegej Francji. W 1308 roku Karol Robert wygra w kocu wycig
o koron wgiersk i przez kolejne trzydzieci lat uczyni Wgry orodkiem sfery wpyww
sigajcych daleko na pnoc i na poudnie. Bez zrozumienia ta historycznego nie da si wyjani
ani pniejszych sukcesw jego syna Ludwika, ktry mia rwnie wielkich wspczesnych pord
wadcw caego regionu, ani te sukcesw jego wnuczki Jadwigi, mniej ambitnych, ale bardziej
trwaych.
Pierwszy powd ostatecznego zwycistwa Karola Roberta nad jego rywalami w walce o wgiersk
sukcesj ujawni si w 1301 roku3. Zaraz po mierci ostatniego z dynastii Arpadw, ktra przez
dwiecie lat jednoczya Wgry i Chorwacj, trjjedyne krlestwo Chorwacji, Slavonii i Dalmacji,
zawsze chtne, by dowie swoich praw pastwowych, zdecydowao si na andegaweskiego
kandydata. Pawe ubi, ktry by wtedy banem, czyli wicekrlem Chorwacji, z rodu sprawujcego
wadz rwnie w Boni (niezaleny banat w wgierskiej sferze wpyww) poprosi Karola Roberta
o przejcie wadzy po Andrzeju ID w obu krlestwach i wspiera go a do decydujcego roku 1308.
W ten sposb neapolitascy Andegawenowie, ktrzy bez tej pomocy nie mieliby dostpu do
regionu naddunajskiego, mogli pewnie stan na wschodnim wybrzeu Adriatyku. Ju wczeniej
Karol I, kiedy marzy o zdobyciu Cesarstwa Bizantyjskiego, zdoby dla swojej rodziny przyczek
w albaskim Durres (w. Durazzo). Ksistwo to, teraz w rkach jego najmodszego wnuka Jana,
stryja Karola Roberta,
2 Aby lepiej zrozumie problem sukcesji po Arpadach, zob. tablice genealogiczne tej dynastii oraz
wgierskich Andegawenw w: Dworzaczek II, nr 84-85.
3 Poza Hmanem, Gli Angioini, s. 7-70 i 80-118, zob. rwnie Guldescu, Medieval Croatia, s. 213-
218.
POJAWIENIE SIE ANDEGAWENW W EUROPIE RODKOWOWSCHODNIEJ y j
ROZDZIA I
byo stosunkowo atwo dostpne dla Andegawenw z Taranto, posiadoci brata Jana, Filipa, gdy
naleao tylko przeby cienin Otranto. Od krlestwa Chorwacji oddzielaa je jednak republika Ra-
guzy, czyli Dubrownika, ktr prbowali zdominowa Wenecjanie. Naley o tym pamita w
zwizku z pniejszymi konfliktami z Wenecj syna Karola Roberta, Ludwika Wielkiego, ktry
pragn odzyska dla Wgier, czy te raczej dla Chorwacji, ca Dalmacj. Jednak potna pnocna
republika woska stanowczo chciaa sprawowa wyczn kontrol nad golfo, jak okrelano tam
Adriatyk. Nie wzito tego wszake prawie wcale pod uwag, kiedy poudniowowo- scy
Andegaweni starali si o tron wgierski. Nie przewidzieli rwnie tego, e po jego zdobyciu dojdzie
wkrtce do nieporozumie z ich wczeniejszymi chorwackimi sprzymierzecami.
Trzeba ju wczeniej zaznaczy, e jako krlowie Wgier Andegaweni nie zdoali uoy
spokojnych stosunkw z poudniowymi Sowianami. Miao to okaza si tragiczne w skutkach po
mierci Ludwika, porednio nawet dla Jadwigi. Nie uzmysowiono sobie w wystarczajcym
stopniu, jak wane byo zdobycie zaufania przynajmniej tych Sowian, dla ktrych kontakty z
aciskim Zachodem byy podane bardziej ni zwizanie si, jak w przypadku Sowecw, z
Cesarstwem Niemieckim. Dla chorwackich przywdcw stanowio to jeden z motyww wspierania
Karola Roberta przeciw kandydatom, ktrzy utworzyliby taki zwizek. Ta sama przyczyna miaa z
pewnoci wpyw na panw wgierskich, pamitajcych dobrze, z jak konsekwencj Arpadowie
bronili swojej niezalenoci od witego Cesarstwa Rzymskiego.
Obie grupy magnatw musiay take zdawa sobie spraw z bliskich zwizkw, jakie neapolitascy
Andegaweni utrzymywali ze swoj francusk ojczyzn4. Za panowania Filipa IV Piknego Francja
cieszya si rosncym prestiem w Europie, korzystnym dla wszystkich krajw rzdzonych przez
Kapetyngw, ale wystarczajco dalekich od ziem korony w. Stefana, by nie zagraa ich wolnoci.
Nie- ledwie symbolicznym przykadem tych zwizkw by trzeci brat
38
4 Zwizki neapolitaskich Andegawenw z krlewskim domem Francji Wale- zjuszy i ksitami
Burgundii zaznaczone s w tablicach III i IV w: Henry Fred. Schwarz, Genealogical Tables to
Illustrate the History of Western Europe, Harvard University Press, 1948; zob. rwnie Guilland w
Histoire du Moyen Age, s. 223, 228, 282, 283.
Karola Martela, Ludwik, biskup Tuluzy w poudniowo-zachodniej Francji i drugi wity o tym
imieniu. Pamitano go pniej nie tylko w neapolitaskim krlestwie jego brata Roberta5, ale take
na dworze wgierskich Andegawenw, z ktrych najznamienitszy otrzyma to samo imi i w swojej
rodzinie wspiera kult tak czcigodnego krewnego i patrona. Duo waniejsze znaczenie mia fakt,
e dokadnie wtedy, gdy podejmowano decyzje dotyczce sukcesji wgierskiej, papie Klemens V
ustanowi swoj rezydencj w Awinionie, francuskim miecie znajdujcym si blisko granicy tego
krlestwa, ale nalecym wwczas do neapolitaskich Andegawenw jako dziedzicw Prowansji.
Byo to obiecujce take dla Wgier, ktre pod panowaniem krlw andegaweskich mogy atwo
korzysta ze zwizkw z francuskimi papieami, pozostajcymi w tym miecie prawie do mierci
Ludwika Wielkiego.
Wszystkie te okolicznoci i perspektywy nabray penego znaczenia w ostatniej fazie kryzysu
wgierskiego, kiedy to jedynym rywalem kandydata andegaweskiego by Otto z Bawarii, raczej
drugorzdny i czysto niemiecki ksi Cesarstwa, po ktrym nie mona byo spodziewa si
podobnych korzyci. Sytuacja bya jednak inna, dopki wydawao si, e krlestwo wgierskie
moe zosta poczone z Czechami i Polsk.
Zrozumiae, i historycy zastanawiaj si, czy istniaa kiedykolwiek szansa na stworzenie
Cesarstwa czesko-polsko-wgierskiego w Europie rodkowowschodniej6 i zorganizowania
caego tego regionu po tylu nieudanych wczeniejszych prbach. Nie daoby si unikn zwizku ze
witym Cesarstwem Rzymskim, gdy Czechy byy jego czci, a krl Wacaw II, ktry stworzy
ten pomys, zgodzi si naPO
JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W EU R O P IE R O D K OW O W S C H O D N I E
J39
5 W Muzeum Narodowym w Neapolu znajduje si wspczesny obraz Simonea Martiniego, na
ktrym w. Ludwikowi z Tuluzy, siedzcemu na tronie, cze oddaje klczc przed nim jego brat,
krl Robert (1317).
6 Kwesti t podnis Francis Dvornik w podsumowaniu (s. u) swojego rozdziau cytowanego
wyej (w przypisie 12. we Wstpie); na s. 33 wyrazi on opini, e unia Polski z Czechami moga
mie ogromne znaczenie dla caej Europy oraz e Czesi i Polacy mogli poczy si w jeden nard.
Nastpnie powraca do tego, co naprawd miao miejsce, wyjaniajc na kocu rozdziau (s. 34-35),
dlaczego czeska korona po Przemylidach przesza w rce Luksemburgw, i omawiajc w rozdziale
nastpnym (s. 38-60) panowanie pierwszego krla nowej czeskiej dynastii, bdnego rycerza,
ktrego inny czeski historyk, J. Susta, nazwa krlem obcokrajowcem (w tytule tomu Il/i w eske
dejiny, Praga 1939).
40 R O Z D Z I A I
wet uzna Polsk za lenno Cesarstwa. Wiele zaleao oczywicie od osoby jego syna i nastpcy,
Wacawa III, ktry po mierci ojca w 1305 roku zacz wykazywa podobne zdecydowanie i
mdro. Trudno jednak spekulowa, co by si stao, gdyby ten mody czowiek, niespena
siedemnastoletni, nie zosta zamordowany 4 sierpnia 1306 roku przez nieznanego niezadowolonego
rycerza. Wydaje si, e gdy Wacaw III zrozumia, i nie jest w stanie panowa w trzech
krlestwach, by gotowy odda Wgry i przy wsparciu Cesarstwa Niemieckiego zdawi polsk
opozycj. Podobnie jak Wacaw II, od razu uzna on ca Polsk za cesarskie lenno, i to wanie w
trakcie podry do Krakowa pod Oomucem mier stana na jego drodze.
Wacaw III by ostatnim z Przemylidw i dlatego w Czechach powsta kryzys, tak samo jak pi lat
wczeniej na Wgrzech. Wrd zagranicznych kandydatw rozpoczo si wspzawodnictwo o
sukcesj tronu czeskiego. W takiej sytuacji plan zjednoczenia wikszoci, jeli nie caej Europy
rodkowowschodniej pod czeskim panowaniem upad. Roszczenia do korony czeskiej wysuway
trzy niemieckie rody wcznie z Habsburgami, ale w 1310 roku wygrali Luksemburgo wie.
Tymczasem Polska, w ktrej rodzima dynastia Piastw wci miaa wielu przedstawicieli, zostaa w
kocu zjednoczona przez najwybitniejszego spord nich, Wadysawa okietka. Przyszo Wgier
rwnie zostaa ustalona: Karol Robert, ktry od 1306 roku mia tylko jednego rywala,
niemieckiego, zdoa zastpi go na tronie Arpadw w 1308 roku i zapocztkowa w ten sposb
wspaniay okres andegaweski w historii Wgier. Wybitna osobowo pierwszego cudzoziemca na
tronie wgierskim bya z pewnoci wan przyczyn jego powodzenia oraz dalszych sukcesw,
ktre osign w czasie swojego trzydziestoczteroletniego panowania.
Poczynione tutaj kilkakrotnie porwnanie midzy pierwszym andegaweskim krlem Wgier i
wspczesnym mu pierwszym luksemburskim krlem Czech, Janem, ktrego siostra bya drug
on Karola Roberta i ktrego panowanie trwao dwa lata duej, moe dziaa jedynie na korzy
tego pierwszego. Podczas gdy Jan, susznie nazywany bdnym rycerzem, pozosta w Czechach a
do mierci obcokrajowcem, Karol Robert powici si budowaniu dobrobytu w swoim przybranym
kraju, ktry rozpaczliwie potrzebowa lepszej organizacji wewntrznej po sabych rzdach ostatnich
Arpadw i po
wynikym z tego kryzysie7. Jan, pomimo swoich skonnoci francuskich, zarwno kulturalnych, jak
i politycznych, zawiadczonych przez jego heroiczn mier w bitwie pod Crecy, zaangaowany by
gwnie w zawie problemy Cesarstwa Niemieckiego i Woch. Ande- gaweczyk natomiast, nie
tracc narodowej wizi zarwno z Neapolem, jak i Francj, prowadzi znacznie bardziej
zrwnowaon polityk zagraniczn, ktr dyktowaa zarwno tradycja wgierska, jak i rosnca
troska krla o cay region Europy rodkowowschodniej. Najlepiej wiadczy o tym rozwj
stosunkw z Polsk.
Wrd trzech monarchw, ktrzy po kilku trudnych latach zajli miejsce Przemylidw we
wszystkich krlestwach, ktrymi pragnli rzdzi, by rwnie polski Piast z linii kujawskiej,
Wadysaw zwany okietkiem. Zacz do skromnie jako dziedzic jednego z wielu ksistw, na
ktre Polska bya cigle od 1138 roku podzielona. Gdy w 1290 roku (tym samym, w ktrym ojciec
Karola Roberta przyj tytu krla Wgier) podjto wysiki dla zjednoczenia Polski, jednym z
pretendentw do korony by okietek. Niedostatecznie przygotowany, musia podda si
potniejszemu Przemysowi, ksiciu wielkopolskiemu, ktry jednak w 1296 roku, rok po swojej
koronacji, zosta znienacka zamordowany. Stao si to wszake w czasach Wacawa II, jemu za
okietek nie by w stanie si przeciwstawi. W 1300 roku, trzysta lat po zjedzie w Gnienie,
Wacaw II zosta koronowany w tym miecie na krla polskiego. Pomimo pewnych
konstruktywnych reform, ktre ten czeski krl wprowadzi, wikszo Polakw mylaa o nim z
niechci i tsknie wypatrywaa rodzimych, a nie obcych wadcw. Dlatego te okietek mg na
nowo podj walk. W r. 1306, tu przed gwatown mierci Wacawa III, ktry utwierdza si w
swych roszczeniach do korony polskiej, okietek zaj Krakw, a wkrtce po 1312 roku sprawowa
ju kontrol nad wikszoci ziem polskich, korzystajc z pomocy magnatw z pnocnych
Wgier8.
PO JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D N
IEJ4j
7 Dokonana przez niego reorganizacja krlestwa wgierskiego szczegowo opisana zostaa przez
Hmana, Gli Angioini, s. 149-243, po krtkim omwieniu zwizkw z Polsk u koca
poprzedniego rozdziau.
8 Gruntowne polskie prace na temat: Ponowne zjednoczenie krlestwa 1295- 1383, wspaniale
podsumowa Kazimierz Tymieniecki w rozdziale pod tym tytuem [The Reunion of the Kingdom
1295-1383] w: The Cambridge History of Poland from the Origins to Sobieski, Cambridge 1950,
s. 108-124, dalej cytowana jako: Cambridge History of Poland I.
42ROZDZIAI
Wanie w tym samym mniej wicej czasie w tym obszarze pogranicznym monarcha andegaweski
napotka pewien opr swoich poddanych, ktry szybko zdusi. Stao si to jeszcze jednym
powodem, dla ktrego Karol Robert zainteresowany by zblieniem si do nowego pana Polski,
ktry, tak jak on sam, wspierany by przez Stolic Apostolsk przed i po przeniesieniu jej do
Awinionu. Ksi piastowski koronowany zosta na krla Polski 20 stycznia 1320 roku. Zaledwie
kilka miesicy pniej andegaweski krl Wgier, ktry niedawno straci drug on, polubi
crk okietka Elbiet. Jak tylu jego poprzednikw Arpadw, Karol Robert wszed w bliskie
przymierze z Polsk.
Nie mona byo przewidzie, e jego trzecia ona9 odegra wan rol w polityce wgierskiej i e
ich syn Ludwik odziedziczy w kocu polsk koron pidziesit lat pniej. Kto mg
przypuszcza, e Elbieta bdzie ya wystarczajco dugo, by zosta dobrze zapamitan przez jej
wnuczki, w tym i Jadwig. Podobnie, gdy w 1325 roku okietek zawar pierwszy sojusz z cigle
jeszcze pogask Litw i swojego syna oeni z crk wielkiego ksicia Giedymina, waciwie byo
nie do przewidzenia, e szedziesit lat pniej wnuk tego twrcy potgi litewskiej poprosi o rk
Jadwigi, wraz ze swym narodem zostanie ochrzczony i zjednoczy z Polsk swoje litewskie i ruskie
ziemie10. Na pocztku tego stulecia perspektywy regionu byy ponure, ale u jego koca powstanie
Europy rodkowowschodniej stao si faktem dokonanym, o znaczeniu, jak si miao okaza w
przyszoci, oglnoeuropejskim.
Do czasu, kiedy nie mona byo jeszcze przewidzie takich perspektyw, Karol Robert unika
zaangaowania w nieustanne boje swojego sojusznika przeciwko Janowi Luksemburskiemu, ktry
jako spadkobierca Przemylidw nadal zgasza roszczenia do korony polskiej i odrywa od niej
wikszo ksistw lskich. Szczeglnie unika
9 Istniej jej dwie biografie: szczegowa biografia po polsku Jana Dbrowskiego, Elbieta
okietkwna, Krakw 1914, oraz wspaniay esej Waleriana Meysztowicza, Elisabetb de Pologne -
Reine de Hongrie, Watykan 1943.
10 Warto przypomnie, e przymierze z 1325 roku, z uznaniem przyjmowane przez wspczesne
kroniki polskie i wychwalane przez wielkiego historyka XV wieku Jana Dugosza, zostao
okrelone w przeddzie unii lubelskiej w 1569 roku jako pierwszy przejaw przyjani i wsppracy
naszych przodkw; rda te podsumowane zostay w moich Dziejach unii jagielloskiej, tom I,
Krakw 1919, s. 27, dalej cytowane jako: Halecki, Dzieje Unii.
on wystpie przeciwko zakonowi krzyackiemu, ktry w 1308 roku odebra Polsce wschodnie
Pomorze z Gdaskiem. Kiedy jednak w 1333 roku po okietku koron przej jego jedyny syn
Kazimierz, krl wgierski szuka okazji, by pojedna si z krlem Czech i poredniczy midzy
Polsk a rycerzami niemieckimi. Spotkanie trzech wadcw w Wyszehradzie koo Budy w 1335
roku zwikszyo presti Wgier, ale nie przynioso prawie adnych korzyci Polsce, ktra miaa
odda swoje prawa do lska i Pomorza*. W 1339 roku Kazimierz przedoy drug z tych kwestii
pod ocen sdu papieskiego11. Niemniej jednak prawdopodobne jest, e w 1335 roku, a z
pewnoci cztery lata pniej, kiedy zmara litewska ona Kazimierza, pozostawiajc mu jedynie
dwie crki, podpisano porozumienie mwice, e w przypadku mierci krla i braku mskich
spadkobiercw, Ludwik, ostatni yjcy syn Karola Roberta lub jego nastpca na Wgrzech
odziedzicz koron polsk. Kazimierzowi atwo byo zoy tak obietnic, gdy mia zaledwie
dwadziecia dziewi lat, planowa powtrny oenek i nigdy nie straci nadziei na posiadanie syna.
Jednak cay plan wyczenia wszystkich innych Piastw zwizany by z problemem sukcesji po
jednym z nich, Bolesawie Jerzym z linii mazowieckiej, ktry odziedziczy Halicz i Woy po
mierci ostatnich potomkw ruskiego krla Daniela. Ksistwa te, jak ustalono z Bolesawem w
1338 roku, mia obj jego krewny, krl Polski. Jeli jednak Ludwik nie objby korony po
Kazimierzu, mgby odzyska regnum Russiae czy Galiciae et Lodomeriae, tak jak byo to zapisane
w tytule Arpadw, odkd zaczli oni roci sobie do niego prawo w kocu XII wieku12.
P O JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D
N I E J 43
* Odmienn, pogbion ocen zjazdu wyszehradzkiego z r. 1335 da ostatnio St. Szczur, Zjazd
wyszehradzki z 1333 roku, Studia Historyczne R. 35:1992., oraz tene, Okolicznoci zrzeczenia
si lska przez Kazimierza Wielkiego w roku 133g, Studia Historyczne, R. 30:1989.
11 Protokoy tego sdu, wczajc odpowiedzi 126 wiadkw na kwestionariusz wrczony
przedstawicielom wszystkich klas, s wanym rdem do bada nad dobrze uksztatowan
wiadomoci narodow w Polsce oraz nad jej korzystnymi zwizkami z francuskim
duchowiestwem delegowanym przez awinioskich papiey. Cao tego materiau wydana zostaa
w Lites ac res gestae inter Polonos Ordinem que Cruciferorum, wyd. 2, tom I i II, wyd. Ignacy
Zakrzewski, Pozna 1890 i 1892.
12 rda dotyczce tych negocjacji, jak rwnie ich interpretacja przez rnych historykw,
omwione zostay przez Gottholda Rhodego, Die Ostgrenze Polens-Poli- tische Entwicklung,
Kulturelle Bedeutung und geistige Auswirkung, tom I, Kolonia-Graz
44 R O Z D Z I A I
Karol Robert, majc zatem nadziej na wyeliminowanie rywalizacji z Polsk na terenach, na
ktrych Wgry wychodziy poza Karpaty, spoglda rwnoczenie w przeciwnym kierunku, gdzie
regnum Rasciae, jak nazywano wikszo Serbii, byo ju wczeniej obiektem wspzawodnictwa
Wgier z Bizancjum. W 1335 roku krl Wgier prbowa w przymierzu z Boni, gdzie
Kotromaniciowie zastpili ubiw jako banowie, przeciwstawi si synnemu krlowi Serbii,
Stefanowi Duszanowi, w jego marszu ku wybrzeom Adriatyku. W ten sposb Karol Robert popar
modsz lini neapolitaskich Ande- gawenw, ktra stworzya na tym samym wybrzeu ksistwo
Duraz- zo13. Nie mniej wane jest rwnie to, e zastanawia si on take nad samym Neapolem,
ktry jego wiekowy stryj, krl Robert Mdry, mia pozostawi swojej wnuczce Joannie. Karol
Robert, czujc si wystarczajco silny, by nadzorowa wszystkie te przedsiwzicia, sprowadzi do
Neapolu swojego drugiego syna Andrzeja, wwczas zaledwie siedmioletniego, aby oeni go ze
spodziewan dziedziczk, ktra miaa wtedy rok i w ten sposb przygotowa swoj sukcesj we
woskim krlestwie wasnych przodkw14.
Pierwszy andegaweski krl Wgier zmar wszake w 1342. roku, wkrtce po otwarciu sukcesji
ruskiej, w nieoczekiwanych i niesprzyjajcych okolicznociach zaraz po powtrnym maestwie
Kazimierza z Adelajd hesk, co sprawio, e sukcesja wgierska w Polsce staa si raczej
wtpliwa. I stao si to zaledwie rok przed mierci Roberta neapolitaskiego, po ktrej w 1345
roku miaa miejsce zowroga tragedia w rodzie Andegawenw. Konsekwencje tej tragedii zatruy
cae ycie starszego syna i spadkobiercy Karola Roberta. Ludwik, drugi andegaweski krl Wgier,
rozpoczynajc swoje dugie czterdziestoletnie panowanie w wieku osiemnastu lat, musia zatem
stawi czoo niezwykle trudnej sytuacji. Niemniej jednak wkrtce ukaza si on obok swojego
polskiego wuja Kazimierza i ojca pierwszej ony Karola Luksemburczyka, jako jeden z trzech
wielkich przywdcw Europy rodkowowschodniej nastp1955,
s. 173-174, przypisy 6-8. W tej wanej ksice, dalej cytowanej jako: Rhode, Ostgrenze, doczone
mapy rwnie zasuguj na szczegln uwag.
13 Krtkie odniesienia Guillanda w Histoire du Moyen Age, s. 385, uzupenione s teraz przez
Guldescu, Mdival Croatia, s. 217-219.
14 Zob. komentarze W. Meysztowicza, Elisabeth de Pologne - Reine de Hongrie, s. 16-17, w
ktrych to tragedii z 1345 roku zostao dobrze wyjanione.
nego pokolenia, ktremu przypado y w obfitujcym w wydarzenia wieku XIV15.
Podczas gdy znaczenie Kazimierza, ktry ograniczy si do swojego polskiego krlestwa, nie
wzbudza kontrowersji, Karol IV mia trudnoci z poczeniem obowizkw jako cesarz witego
Cesarstwa Rzymskiego z obowizkami krla Czech. Ludwik Wielki zawid pniej wikszo
Polakw jako nastpca ich ostatniego krla piastowskiego i odnis mniej sukcesw nawet w
sprawach czysto wgierskich w ostatniej dekadzie ycia, gdy pochonity by trosk o przyszo
swoich crek. Badanie rozmaitych problemw dotyczcych sukcesji w obrbie poszczeglnych
dynastii, bez wtpienia konieczne, nie powinno jednak przesoni historykowi faktu, e polityki
prowadzonej nawet przez najbardziej znakomitego monarch nie mona zrozumie i ocenia, take
i w tak wczesnych czasach, nie wziwszy pod uwag rosncego wpywu potnych panw,
wczajc take hierarchi Kocioa. Ich rola staa si jeszcze bardziej decydujca ni kiedykolwiek,
gdy dynastie dziedziczne wymary w linii mskiej; okazaa si ona niezastpiona w dwch
gwnych krajach Europy rodkowowschodniej: na Wgrzech i w Polsce. W tym pierwszym Zota
Bulla z 1212. roku, ktr krl Andrzej II musia przyzna siedem lat po angielskiej Wielkiej Karcie
i cztery lata po krucjacie, w czasie ktrej na jego rycerzach wraenie zrobiy asyzy Krlestwa
Jerozolimskiego, znacznie ograniczya wadz krlewsk na korzy szlachty. Wykorzystaa ona
potem sabo ostatnich Arpadw i wysiki zwizane z ich sukcesj, aby wzmocni swoj pozycj.
W Polsce szlachta odniosa podobne korzyci nawet wczeniej z powodu podziau krlestwa
midzy rywalizujcych ze sob czonkw dynastii Piastw i daa nowych ustpstw od Ludwika
Andegaweskiego, kiedy stara si zapewni sukcesj.
Kontrowersje wzbudza problem, w jakim stopniu przywileje wydane w zwizku z tym przez
Ludwika wynikay z przykadu wgierskiego16. Szlachta obu tych krajw miaa wspln struktur,
rnic
PO JAWIEN IE .SI A N D E G A W E N W W EU R O P IE R O D K OW O W S C H O D N
I E J 43
15 Poza historykami wgierskimi, Polak Jan Dbrowski szczeglnie uwypukli wielko Ludwika
w swojej monografii Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 13701381, Krakw 1918, ktra dotyczy
gwnie tytuowego okresu ycia krla, ale zawiera ocen caego jego panowania i osobowoci.
16 Wrd historykw wgierskich zwaszcza Adorian Diveky w swoim (polskim) anykule
Pochodzenie Zotej Bulli, niezwykle cennym fragmencie Ksigi
46 R O Z D Z I A I
si od zachodniego feudalizmu, jednoczc poszczeglne rodziny w potne gentes czy genera,
podobne do klanw. Na Wgrzech Andegaweni natknli si na pewne grupy sprawujce kontrol na
zwartych terenach osanianych przez nalece do nich zamki17. W Polsce ich posiadoci ziemskie,
mimo i czsto rozsiane po wielu ksistwach, byy rwnie ogromne. Stojcy na czele tych grup
przywdcy zajmowali najwysze stanowiska w obu krlestwach, a godnoci duchowne sprawowali
jeli nie obcokrajowcy z krajw tak odlegych jak Francja, to czonkowie arystokracji. Odczu to
dobitnie Ludwik Wielki, kiedy nie majc synw zmuszony by negocjowa zarwno ze swoimi
wasnymi poddanymi, jak i z zagranicznymi wadcami w sprawie dziedzictwa swoich crek.
Wyjania to rwnie, w jaki sposb zarwno zarzdzenia monarchy, jak i umowy zawarte w tym
wzgldzie mogy zosta po jego mierci uniewanione, co miao miejsce w przypadku Jadwigi,
ktrej pisane byo tak trudne dowiadczenie.
Specyficzna sytuacja trwaa w Chorwacji, w ktrej magnaci, zdobywszy pozycj banw, nie byli
usatysfakcjonowani zastpowaniem krla, ale usiowali stworzy praktycznie niezalene dynastie,
jeli nie w samej Chorwacji, to przynajmniej w ssiedniej Boni, cho znajdowaa si ona w
wgierskiej sferze wpyww18. By to jeden z powodw tego, e Ludwik Wielki, ktrego pierwsza
ona pochodzca z rodziny cesarskiej zmara bezdzietnie w 1349 roku, zawar w 1353 roku mniej
wietne maestwo z Elbiet, crk Stefana Kotromanicia, bana Boni, ktrego poparcie
wykorzystywa Karol Robert. Stefan zmar jednak w tym samym roku. Maestwo to samo w
sobie okazao si szczliwe. Mniej natomiast szczliwe byy jego konsekwencje po mierci
Ludwika, nawet dla Chorwacji, ziemi rodzinnej owdowiaej krlowej. Nie naley to jednak do
historii Jadwigi i musi zosta wspomniane w pracy omawiajcej jej
pamitkowej ku czci St. Kutrzeby, Krakw 1938, tom I, s. 119-149, podkrela wpyw bulli na
polskie przywileje. Polak, Pawe Skrowaczyski, w artykule na ten sam temat (w Tekach
historycznych, tom Hl/3, Londyn 1949, s. 125-155) zwrci uwag na wpyw lokalnych tradycji na
te przywileje.
17 Hman, Gli Angioini, doda do rozdziau na temat warunkw spoecznych za czasw krla
Karola I i roli arystokracji (s. 244-283) map (po s. 116) ukazujc posiadoci oligarchii na
pocztku jego panowania (1301-1310),
18 Zob. Guldescu, loc. cit. (zob. wyej przypis 13) oraz jego uwagi na s. 252 w rozdziale na temat
Boni.
rodowd jedynie jako przykad czynnikw, ktrych znaczenie, poza dziaaniami szlachty, wzrastao
na dworach krlewskich Europy, zwaszcza Europy rodkowowschodniej. Pomoe to rwnie
wyjani miejsce Jadwigi w historii.
Wgrzy i Polacy, tak jak Wosi, nie chcieli, by rzdziy nimi kobiety. Akurat jednak matki, ony i
crki krlw andegaweskich miay wielki, jeli nie decydujcy wpyw na losy swoich krajw.
Niektre z tych kobiet zostay nawet koronowane jako suwereni, a inne dziaay jako regentki.
Robiy to albo z powodu ambicji, albo z poczucia obowizku. Ich dziaania czasami okazyway si
korzystne, czasami szkodliwe. Dla Jadwigi, ktra miaa zosta najwiksz z nich i ostatni rzdzc
w Europie rodkowowschodniej, miay to by wzory, ktre musiaa przyj lub odrzuci.
Pierwszym z tych wzorw, ktry zaistnia trzydzieci lat przed narodzinami Jadwigi, bya misja do
odlegych Woch podjta w 1343 roku przez jej polsk babk, wdow po Karolu Robercie.
Wpyno to na cae panowanie jej najstarszego syna Ludwika, ktrego w tym przypadku zastpia.
Bya pobona, do podry wczya zatem pielgrzymk do Rzymu, czym sprawia przyjemno
zarwno mieszkacom miasta, ktrzy pod nieobecno papiey rzadko przyjmowali tak
znamienitych goci, jak i swojemu wgierskiemu orszakowi, modlc si w maym kociku pod
wezwaniem ich patrona, krla Stefana19. Jednak wikszo czasu krlowa matka Elbieta spdzia
w Neapolu, majc na celu zapewnienie swojemu drugiemu synowi Andrzejowi korony po krlu
Robercie Mdrym, ktry niedawno umar. Maestwo Andrzeja z wnuczk Roberta,
spadkobierczyni Joann, ktre zawczasu witowano, kiedy oboje byli dziemi, zostao
skonsumowane w odpowiednim czasie. Ich zwizek wydawa si jednak nieudany, gdy moda
krlowa sprzeciwia si koronacji ma, chcc by jedyn pani krlestwa. Jej teciowa, po
otrzymaniu zgody papiea Klemensa VI na pocztku 1344 roku i przed powrotem na Wgry,
zadowolia si obietnic Joanny, e Andrzej rwnie zostanie wkrtce koronowany. Jednak w
wigili tej ceremonii, ktr w kocu wyznaczono na koniec
PO J AW IE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D
NIEJ47
19 Cytowana wyej w przypisie 14 praca Meysztowicza napisana zostaa z okazji szesetnej
rocznicy tej pielgrzymki i daje ona krtki, ale przejrzysty opis wydarze 1345 roku oraz ich
konsekwencji na s. 19-22.
48 R O Z D Z I A I
wrzenia 1345 roku, przyszy krl zosta podstpnie uduszony, a jego ona Joanna bya podejrzana
o wspudzia w morderstwie.
Ludwik Wgierski postanowi pomci brata i domaga si uznania roszcze swojej wasnej,
najstarszej, linii Andegawenw, dotyczcych Krlestwa Neapolu. Pozostawiwszy matk jako
regentk na Wgrzech, Ludwik prbowa zaj Neapol w 1348 i powtrnie w 1350 roku. Te
dziaania doprowadziy niemal do ekskomunikowania krla przez papiea Klemensa VI, mimo e
przedtem czyy go jak najserdeczniejsze stosunki ze Stolic Apostolsk. Sd papieski uzna, e
Joanna bya niewinna. Sprawa ta pozostaa tajemnic, a nawet skandalem, podobnie jak trzy kolejne
maestwa tej ambitnej krlowej, i przynosia oczywicie uszczerbek prestiowi caej dynastii
andegaweskiej oraz zawaya na dalszych stosunkach Wgier z Wochami. Zanim rozwaymy jej
nastpstwa w ostatnich latach Ludwika i Joanny, ktrzy oboje zmarli w 1382 roku, trzeba
zastanowi si, jak dalece tragedia 1345 roku odwrcia uwag krla od kryzysu, ktry od 1340
roku rozwija si wzdu pnocno-wschodniej granicy Wgier i mia due znaczenie zwaszcza dla
Polski.
W roku tym kwestia sukcesji po Bolesawie Jerzym, ksiciu halickim i woyskim, ktr omawia
on na krtko przedtem z oboma swoimi ssiadami, staa si po jego zamordowaniu nagle otwarta.
Przyczyny tej nagej mierci miay gbsze podoe ni zabjstwo Andrzeja Andegaweskiego. Bya
to reakcja tych miejscowych bojarw, ktrzy sprzeciwiali si zachodniej orientacji katolickiego
wadcy polskiego. Nie szukali oni wszake nastpcy pord cigle licznych czonkw dynastii
Rurykowiczw. Trzeba pamita, e jedynie linia halicka wymara okoo 1323 roku, a wikszo
ksit Rurykowiczw, ktrzy po inwazji mongolskiej dalej sprawowali wadz w swoich
ksistwach, bya daleko, przewanie na terenach w pobliu powstajcej wwczas Moskwy i pod
cakowit kontrol Tatarw. Bojarzy haliccy sprzyjali raczej roszczeniom ze strony Litwy, ktra
dopiero powstawaa, ale znajdowaa si blisko nich i wolna bya od dominacji tatarskiej. Tak zatem
rozpocz si trjstronny konflikt pomidzy: Kazimierzem Wielkim, ktry natychmiast prbowa
przej dziedzictwo swojego zamordowanego kuzyna mazowieckiego; Lubartem, jednym z siedmiu
synw Giedymina, za ktrego panowania Litwa gwatownie rozprzestrzeniaa si na terenach
ruskich (Lubart, wyznania prawosawnego, by ziciem
jednego z ostatnich Rurykowiczw halickich i woyskich); Tatarami, ktrzy pragnli zaj wolny
jeszcze kawaek starego pastwa kijowskiego i zagrozi w ten sposb Polsce20.
Tatarzy byli bardzo gronymi ssiadami rwnie dla Wgier i, poniewa regnum Russiae miao
nalee w ostatecznoci do Ludwika Andegaweskiego albo po przejciu spadku po Kazimierzu,
albo po odzyskaniu go z rk jego ewentualnego syna i spadkobiercy, mona byo spodziewa si, e
siy wgierskie szybko pocz si z siami polskimi. Jeli wsparcie wgierskie byo niedostateczne,
to dziao si tak dlatego, e w 1342. roku zmar Karol Robert, a w 1343 Robert Andegaweski.
Nowy krl wgierski zajmowa si innymi problemami, zwaszcza Krlestwem Neapolu, ktre
pochaniao jego uwag od 1345 do 1350 roku. Std te Kazimierz Wielki zmuszony by niemal
samotnie przeciwstawi si zarwno najedcom tatarskim, jak i Litwinom. Ci ostatni od 1345
roku, kiedy to ich wasne wewntrzne problemy po mierci Giedymina w 1341 zostay rozwizane i
powstaa uwieczona powodzeniem dwuwadza najzdolniejszych Giedyminowiczw Olgierda i
Kiejstuta, gotowi byli wspiera ich brata Lubarta przynajmniej na Woyniu. Niemniej jednak
krlowi polskiemu, po pierwszych kampaniach, ktre nie przyniosy rozstrzygnicia, udao si do
1349 roku zaj cao ziem halickich i zachodni cz Woynia. W nastpnym roku musia on
stawi czoo kolejnemu najazdowi litewskiemu, ktry postawi go w sytuacji krytycznej.
Dlatego te 4 kwietnia 1350 Kazimierz odnowi umow zawart w 1339 roku z ojcem Ludwika,
ktra dotyczya polskiej sukcesji i obejmowaa obietnic pomocy wgierskiej w przypadku
kopotw na wschodzie. Jednak nowy krl Wgier przygotowywa wanie drug wypraw
przeciwko Joannie Neapolitaskiej i dopiero po powrocie z bezowocnej eskapady w czerwcu 1351
wysa wgierskie posiki z Budy do Lublina, gdzie doczyy one do Polakw. Poniewa Kazimierz
zachorowa, Ludwik przej dowdztwo nad ca armi i polscy panowie zmuszeni byli przyrzec, e
w wypadku mierci ich obecnego
PO JAWIEN IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D N
IEJ49
20 Podstawowe omwienie tego konfliktu daje praca Henryka Paszkiewicza, Polityka ruska
Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1925. Rhode, Ostgrenze, s. 172-206, omwi prace innych
uczonych, wczajc najnowsz; zob. zwaszcza jego uwagi na temat polsko-wgierskiego
porozumienia z 1350 roku (s. 187-188) i kampanii 1351 roku (s. 189-190).
50 R O Z D Z I A I
wadcy zaakceptuj Andegawena jako swego krla. W zamian obiecano im nowe swobody. Potem
po daremnej prbie stoczenia decydujcej bitwy z Kiejstutem, przeciwko ktremu kampania bya
skierowana, Lubart zosta wzity do niewoli. Wtedy magnat Mikoaj Kont, bliski doradca Ludwika,
sporzdzi zarys umowy ze wspwadc litewskim odpowiadajcym za sprawy zachodnie. 15
sierpnia synny litewski bohater ustawicznych wojen przeciwko zakonowi krzyackiemu przyby do
obozu polsko-wgierskiego i uroczyst pogask przysig potwierdzi proponowane
porozumienie21.
Susznie nazwane paktem wzajemnego wsparcia, piciopunktowe porozumienie stanowio formalne
przymierze midzy trzema krlestwami, gdy Ludwik obieca uzyska od papiea koron
krlewsk dla Litwy po przyjciu przez ni katolicyzmu. Byoby to dokadnie sto lat po nawrceniu
Mendoga, ktry nastpnie zosta koronowany przez papieskiego legata jako primus rex Lethoviae i
trzydzieci lat po korespondencji Jana XXII z Giedyminem, ktry, jak si wydawao, jako rex
Lithuanorum et multorum Ruthenorum gotowy by na przyjcie chrztu i sprzymierzenie si ze
swoimi chrzecijaskimi ssiadami poczynajc od Inflant i Polski. O precedensach tych z
pewnoci dobrze pamitali synowie Giedymina i od 1325 roku jego zi, Kazimierz. Dla historyka
bardzo pouczajce jest porwnanie nieudanego planu z 1351 roku, kiedy to po raz pierwszy Wgry
zaangaoway si - poprzez krla pochodzenia francuskiego, otoczonego wgiersk i polsk
szlacht - w realizacj tego planu trzydzieci lat pniej, w cakowicie zmienionej postaci, z
udziaem wdowy po Ludwiku Andegaweskim i za spraw ich crki Jadwigi.
W 1351 roku omawiany pakt, inicjatywa wgierska, by najwyraniej wzorcem struktury dla caej
Europy rodkowowschodniej pod przewodnictwem Wgier. Nowe krlestwo batyckie miao sta
si w pewien sposb zalene feudalnie od krlestwa naddunajskiego, w ktrego stolicy mia zosta
ochrzczony Kiejstut. Wgry i Polska, ktre Ludwik spodziewa si odziedziczy, miay wspomc
Litw jedynie przeciwko Krzyakom i Tatarom. Kiejstut zobowiza si wspo21
Porozumienie to znane jest jedynie dziki wspczesnej wgierskiej Cronicon Dubnicesna, po raz
pierwszy wydanej w Historiae Hungaricae fontes domestici, tom III, Lipsk 1884. Zob. rwnie
fragment z komentarzem Anatola Lewickiego, w polskim czasopimie historycznym Kwartalnik
Historyczny, tom III, Lww 1889, s. 205-213.
maga ornie Krlestwo Wgierskie w kadej wojnie i czyni to we wasnym zakresie i na swj
wasny koszt. Znaczca bya rwnie gwarancja, e Wgrzy mogli przyby na Litw bez adnych
opat, przebywa tam i wrci do domu. O sporze midzy trzema krlestwami dotyczcym
dawnego krlestwa ruskiego, ktre powstao w podobnych okolicznociach za Mendoga, nawet nie
wspomniano. Wydawao si, e roszczenia Wgier zostay cakowicie spenione. Nawet Litwa tak
wyranie wczona zostaa do sfery ich wpyww, e konieczna pomoc katolickiego ssiada dla
arcybiskupstwa, biskupstw i klasztorw, ktre miay tam powsta, miaa pochodzi z Wgier, a nie
z Polski, mimo i jedynie Polska braa wczeniej udzia w dziaalnoci misyjnej wrd narodw
pogaskich.
Zanim rozwaymy reakcj Kazimierza Wielkiego, ktrego rady nie dao si oczywicie zasign z
gry, naley wczeniej wyjani racje litewskie. Polacy i Wgrzy ani nie chcieli, ani nie byli w
stanie narzuci porozumienia, sprzymierzone siy bowiem weszy jedynie na tereny graniczne
ogromnego kraju, ktry nie by im dobrze znany. Zwolnili nawet Lubarta z niewoli. Jeli Kiejstut
potraktowaby wszystkie swoje zobowizania powanie, on rwnie powinien by zasign rady
nieobecnego wspwadcy: swego starszego brata Olgierda, z ktrym lojalnie dzieli najwysz
wadz na Litwie i ktry szczeglnie interesowa si wszystkimi problemami ziem ruskich i walk
przeciwko Tatarom. Jednak zamiast tak uczyni, Kiejstut po trzech dniach towarzyszenia
Ludwikowi w drodze do Budy potajemnie uciek i natychmiast rozpocz wojn na granicy
Mazowsza, gdzie jeden z miejscowych polskich ksit zosta zabity w walce 20 sierpnia 1351.
Krl Polski, ktry mia prawo oburzy si na jednostronn i raczej niezadowalajc dyplomacj
swojego wgierskiego sojusznika i siostrzeca, prbowa mimo wszystko jeszcze raz
wsppracowa z nim w kampaniach kolejnego roku. Kiedy jednak pierwsza z nich zakoczya si
klsk, a podczas drugiej pozosta sam, zmieni cakowicie sw polityk w stosunku do Litwy. W
jesieni 1352 roku Kazimierz zawar rozejm z litewskimi ksitami. Jego specyficzne okolicznoci i
konsekwencje s nie mniej pouczajce ni te wynikajce z ambitnego, ale nieudanego projektu
wgierskiego z poprzedniego roku i duo lepiej wyjaniaj to tego, co miao wydarzy si po tych
burzliwych dziesicioleciach.
PO JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D N
IEJ^
5* R O Z D Z I A I
Pierwsze polsko-litewskie przymierze, ktrego orygina zachowa si do dzisiaj22, byo rwnie
pierwsz prb pokojowego i kompromisowego rozwizania sporu zwizanego z pogranicznymi
ziemiami ruskimi. Pragnienie Kazimierza, by zamiast wojny z Litwinami wesprze przyjcie przez
nich katolicyzmu, ujawnio si po raz pierwszy w przeddzie kampanii 1349 roku. Krl donis
wtedy papieowi Klemensowi VI, e za jego zacht Kiejstut wraz ze swoimi brami zdecydowali
si skoczy z pogastwem. Na wiadomo o tym papie tak si ucieszy, e postanowi przyzna
Litwinom koron krlewsk. Nadzieje te, podobnie jak nadzieje, ktre ywi Ludwik Wgierski,
zawiody jednak dwa lata pniej, ale wymowny jest fakt, e inicjatywa Kazimierza w tej zwizanej
z religi sprawie poprzedzia starania Ludwika. By to jedyny punkt wgierskiego projektu z 1351
roku, ktry przywoano w rozejmie z 1352 roku: miao si odby osobne spotkanie w celu
osdzenia, czy zamanie przez Kiejstuta obietnicy byo uzasadnione. Do spotkania tego nigdy nie
doszo, ale w czasie negocjacji rozejmowych Kazimierz by na tyle roztropny, by upora si nie
tylko z Kiejstutem, najbardziej zatwardziaym obroc litewskiej tradycji pogaskiej, ale rwnie
ze wszystkimi czonkami jego dynastii zainteresowanymi zawarciem pokoju, cznie z Olgierdem.
Krl polski dobrze bowiem zdawa sobie spraw z tego, e gwatownie rozrastajce si pastwo
litewskie zamienio si w swego rodzaju federacj ksistw, a zatem uczestnictwo jego
autonomicznych wadcw byo konieczne, by jakiekolwiek negocjacje mogy zakoczy si
sukcesem, zwaszcza gdy tak jak w 1351 i potem w 1385 roku planowano cakowicie nowy system
polityczny.
W 1352 roku Kazimierzowi szczeglnie zaleao na pozyskaniu wsppracy modszego pokolenia
potomkw Giedymina, jego wnukw, ktrzy liczyli na apanae na nowo nabytych przez Litw
zachodnich ziemiach. Rozstrzygajc spr dotyczcy czci Woynia wok Krzemieca ustalono, e
bdzie tam rzdzi Jerzy, syn Nary munt a w imieniu zarwno obu ksit litewskich, jak i krla
Polski. I chocia to condominium nie funkcjonowao, Kazimierz zdoa
22 Rhode, Ostgrenze, paragraf 192, przypis 116, zgadza si z Paszkiewiczem, op. cit., s. 160, w
twierdzeniu, e dokument ten, ktry nie posiada daty, musia zosta wydany w kocu lata lub w
jesieni 1352 i podaje (przypis 117) list publikacji, w ktrych zosta on wymieniony.
skutecznie pozyska dla katolicyzmu i Polski synw Koriata, rwnie wymienionych w
dokumentach rozejmowych, ktrzy od 1351 roku jeden po drugim osiedlali si na rozlegych
terenach Podola, na wschd od Halicza. Odegrali oni potem decydujc rol w powstawaniu unii
polsko-litewskiej23. Sytuacja na Podolu wana bya dla bezpieczestwa caej ziemi halickiej, ktra,
cznie z gwatownie rozwijajcym si Lwowem, bya jedyn prowincj, jak w 1352 roku
zdecydowanie uznano za nalec do krla polskiego. Kazimierzowi zaleao na uchronieniu jej
przed najazdami tatarskimi i dlatego skoni Litwinw do obietnicy, e nie bd ich wspiera. Sam
zmuszony by przyrzec, e nie wesprze Wgrw, jeli ci wtargn na terytoria przyznane ksitom
litewskim.
Ograniczenie to, ktre mogo wpyn na przymierze polsko- wgierskie, stracio bardzo szybko
jakiekolwiek znaczenie. Rozejm, ktry powinien by trwa do 24 czerwca 1355 roku, zamany
zosta ju w 1353 roku, kiedy to Lubart, ktry nadal posiada gwn cz Woynia, rozpocz
niszczycielskie najazdy sigajce a po Lww, Halicz, a nawet Zawichost w rdzennej Polsce.
Litwini wspdziaali take z Tatarami i Kazimierz w zwizku z tym musia z tymi ostatnimi
rozpocz negocjacje oraz uwzgldni wypacanie im rodzaju haraczu za swoje ruskie ziemie.
Ustpstwo to zostao potem tak faszywie zinterpretowane przez zakon krzyacki w kurii
papieskiej, e Innocenty VI surowo potpi krla polskiego. Kazimierz nie zrealizowa jednak
swojego planu odwetowej wyprawy przeciwko Litwinom. Przeciwnie, w krytycznym roku 1355 i
pniej musia przygotowywa kolejne zblienie z ich ksitami, by pojedna ich nie tylko z
Polsk, ale take oglnie z katolickim Zachodem24. Ten zadziwiajcy pomys wyszed na wiato
dzienne w 1358 roku, w zwizku ze zmian sytuacji w Europie rodkowej. Poniewa krl
wgierski rwnie by w to zaangaowany, trzeba koniecznie zbada jego polityk w latach
wczePO
JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D N I E
J 53
23 Ich genealogia (zob. Dworzaczek II, nr 15), a nawet liczba synw Koriata wzbudzaj wiele
kontrowersji, czciowo omwionych przez Stefana M. Kuczyskiego, Rozbir krytyczny roku
1385, Dziejw polskich Jana Dugosza, Studia Zrdoznawcze, tom III, 1958, s. 222, dalej
cytowane jako: Kuczyski, Rozbir r. 1385. Zob. take bibliografi w: Rhode, Ostgrenze, s. 199,
przypis 151.
24 Rhode, Ostgrenze, s. 242-260, prbowa oceni t polityk w rozdziale powiconym genezie
pomysu, wedle ktrego wschodnia granica Polski bya kulturow i religijn granic
chrzecijastwa.
54 R O Z D Z I A I
niejszych, zwaszcza e stanowia to wydarze w caej drugiej czci jego panowania.
Gdy Kazimierz zauwaa ograniczone moliwoci dziaania w danych sytuacjach i koncentrowa si
na jednym problemie, nie porzucajc jednak ostatecznych celw, Ludwik dy do osignicia
swoich zamysw rwnoczenie, chocia przechodzi od jednego celu do drugiego, jeli napotyka
trudnoci. Obaj mieli wizj zjednoczonej Europy rodkowowschodniej, ktra wtedy bya tak
podzielona, e nikt nie nadaby jej wsplnej nazwy. Obaj chcieli poczy j z Europ Zachodni,
powikszajc ten region objty przemianami przez wczenie do niego czci Europy Wschodniej.
Kazimierz, Piast, pamita jednak dowiadczenia swojego ojca i gotowy by zaczeka, a mona
bdzie dziaa krok po kroku i raczej rodkami pokojowymi. Andegaweski nastpca Arpadw za
swojego ulubionego bohatera i wzr, poza patronem krlw Wgier, w. Wadysawem, obra sobie
legendarnego Aleksandra Wielkiego, jednego z najwikszych zdobywcw wszech czasw i
narodw25. Spord francuskich Kapetyngw Karol Andegaweski (zm. 1285) bliszy by
Aleksandrowi ni w. Ludwikowi, nie tylko jako bezporedni przodek krla Ludwika Wielkiego,
ale rwnie ze wzgldu na swoje imperialistyczne skonnoci.
Po przykrych dowiadczeniach litewskich kampanii 1351 i 1352 roku, ktre zaprowadziy go
daleko poza Karpaty w kierunku pnocno-wschodnim, Ludwik modli si u grobu w. Wadysawa,
dzikujc mu za szczliwy powrt. Wkrtce jednak zaj si ponownie problemami poudniowo-
zachodnich Woch, gdzie mimo swojej penej niepowodze wyprawy z 1350 roku cigle pragn
odzyska Krlestwo Neapolu i by moe nawet Krlestwo Sycylii, zaoone przez Karola
Andegaweskiego. Prowadzc polityk ani wojny, ani pokoju z Wenecjanami, krl wgierski,
ktry dziki dawnym podbojom w. Wadysawa by rwnie krlem Chorwacji i nawiza kontakty
ze wszystkimi wrogami Wenecji, zdecydowany by odzyska od tej republiki Zar, port rwnie
istotny dla obu jego krlestw. Nie czekajc na ostateczne zwycistwo, odwrci si od niezwykle
podanego krlestwa Rusi w stron krlestwa Raszki, kontynuujc tym samym polityk swojego
ojca na Bakanach. Po
25 Susznie wskazanego przez Hmana, Gli Angioini, s. 291-293.
lubie z Elbiet Boniaczk w 1353 roku mia nadziej na pokonanie potnego Stefana Duszana z
pomoc ojca ony, Stefana Kotroma- nicia lub te jako jego nastpca. Jeszcze raz Ludwika spotka
zawd, kiedy inny Kotromani, bratanek Stefana, Tvrtko, mody czowiek o wielkiej ambicji,
uczyni si banem Boni i sta si nowym rdem kopotw dla Wgier26.
Z powodu Tvrtka Ludwik zacz ledzi z jeszcze wiksz uwag kwesti polskiej sukcesji. W roku
1355 niedugo przed mierci Duszana, ktra naruszya rwnowag si na Bakanach, krl
wgierski przyj w Budzie delegacj polskiej szlachty z Krakowa i przeprowadzi z ni do
niecodzienn transakcj27. Sporzdzi mianowicie kart nowych praw i swobd, ktre miay wej
w ycie w Polsce pod jego panowaniem, a w zamian otrzyma gwarancj, e w razie mierci
Kazimierza zostanie on uznany za krla. Drugie maestwo polskiego krla, bardzo nieszczliwe,
po czternastu latach pozostawao bezdzietne. Ludwik, ktry sam niedawno oeni si po raz drugi,
wczy do porozumienia z Piastami moliwo przejcia w spadku polskiej korony przez swojego
bratanka Jana, syna niedawno zmarego brata Stefana. Wydawao si, e zwiksza to w wielkim
stopniu szans jego dynastii, nie dao si bowiem przewidzie, e Jan jako mae dziecko umrze w
1360 roku. Ludwik ograniczy zatem swoj pomoc w innym konflikcie z Litwinami do poyczki
pieninej, a Kazimierz nie mg spodziewa si niejasno obiecanego wsparcia militarnego.
Dlatego te krl polski przedstawi papieowi Innocentemu VI w kocu 1357 roku nowy program
dotyczcy Litwy28.
Inicjatyw t oraz jej konsekwencje w krtkim, ale obfitym w wydarzenia okresie od 1358 do 1360
roku badano ju kilkakrotnie29, zwaszcza badali j ci historycy, ktrzy pragnli ujawni genez
unii w Krewie, kiedy dwadziecia pi lat pniej nawrcenie Litwy stao si w kocu moliwe.
PO J AW IE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D
N I E J 55
26 Jeli chodzi o genez wrogoci pomidzy Ludwikiem Wgierskim i Wenecj, zob. Roberto
Cessi, Storia della Repblica di Venezia, tom 1, Mediolan 1944, s. 299- 303, oraz Guldescu,
Medieval Croatia, s. 218-224.
27 Codex diplomaticus Maioris Poloniae, tom II, Pozna 1879, nr 1328.
28 Monumenta Poloniae Vaticana, tom III, Cracoviae 1914, nr 375.
29 Pierwszym, ktry uczyni to w sposb systematyczny, by Kazimierz Cho- dynicki, Prby
zaprowadzenia chrzecijastwa na Litwie przed 1385, Przegld Historyczny, tom XVIII,
Warszawa 1914, s. 215-319, zwaszcza 292-293.
56 R O Z D Z I A I
Nawet dzisiaj nieatwo zinterpretowa prawdziwe intencje krla Polski oraz stanowisko krla
Wgier. Innocenty VI, ktrego zakon krzyacki prbowa zwrci przeciwko Kazimierzowi, z
pewnoci zadowolony by z jego konkretnych propozycji, szczeglnie w sprawach religijnych,
ktrym dano pierwszestwo. Dla Ludwika nowy papie wybrany w 1352. roku lepszy by od
Klemensa VI, obrocy krlowej Joanny. Klemensowi VI bowiem nie podobaa si agresywna
polityka wgierskiego Andegawena na Bakanach, gdy udaremnia ona pozorn gotowo Stefana
Duszana do zjednoczenia schizma- tyckiej Serbii z Kocioem katolickim. Zapewne z
zadowoleniem przyj on jednak sugesti Kazimierza, by wczy Ludwika w plan pokojowego
rozwizania caego problemu litewskiego. Wczenie za cesarza Karola IV, ktry mia odegra
gwn rol, byo tym bardziej zgodne z ogln polityk papiea. W przeszoci ten cesarz Luksem-
burczyk prawie w ogle nie zajmowa si sprawami wschodnimi, teraz jednak okazywa wicej
zainteresowania planem Kazimierza ni Ludwik. Ten drugi by by moe nastawiony sceptycznie ze
wzgldu na klsk swojego projektu z 1351 roku, a potem znowu uwag jego odwrcio inne
zmartwienie, wydarzenia w Austrii.
Gotowo cesarza do wsppracy wyjani mona stopniowym polepszeniem stosunkw czesko-
polskich, ktre poprawiy si od czasw jego ojca. W 1356 roku poprawa ta umoliwia zawarcie
przymierza, wyranie skierowanego, podobnie jak wstpne przymierze z 1348 roku, przeciwko
zakonowi krzyackiemu. Wszystko to naley rozwaa w poczeniu z politycznymi implikacjami
planu Kazimierza. Krl polski, ktry pomimo niepomylnego traktatu pokojowego z 1343 roku
mia zawsze nadziej na odzyskanie Pomorza z Gdaskiem, zaleca teraz, by Litwinw nagrodzi
za ich nawrcenie nie dosy symboliczn koron krlewsk, ale przez wsparcie w obronie przed
rycerzami niemieckimi. Ani Ludwik Wgierski, zawsze przyjazny zakonowi, ani wite Cesarstwo
Rzymskie nie byli przygotowani na takie posunicie. Jednak na prob papiea, ktr rzecz jasna
zasugerowa Kazimierz, Karol IV wysa do Litwinw delegacj. Misja ta obejmowaa arcybiskupa
Pragi, gwnego doradc cesarza, oraz przedstawiciela zakonu krzyackiego. Na wiosn 1358 roku
dostarczyli oni cesarski list ksitom litewskim30, by dowiedzie si, jakie s
30 Wydane przez Paszkiewicza, op. cit., s. 197-198.
ich warunki. Wedug pruskiego kronikarza dania Litwinw zwizane z przyjciem chrztu
obejmoway zwrot Litwie niemieckich zdobyczy we wschodnich Prusach i poudniowych
Inflantach oraz przeniesienie zakonu krzyackiego z wybrzea Batyku na stepy lece na pnoc
od Morza Czarnego, gdzie rycerze ci mogliby broni Rusinw przed Tatarami nie ingerujc w
sprawy ruskie, gdy omnis Russia ad Letwinos deberet simpliciter pertinere>1.
T zastanawiajc odpowied przywiz w czerwcu jeden z braci Olgierda, prawdopodobnie
Kiejstut, Karolowi IV do Norymbergi, gdzie zoono obietnic, e krl litewski przybdzie na
Boe Narodzenie do Wrocawia, by spotka si z cesarzem. Spotkanie to jednak nigdy nie doszo do
skutku i Olgierd oznajmi po prostu przez posaca, e nie przyjmie chrztu, jeli zakon nie opuci
podbitych ziem litewskich. Negocjacje utkny zatem w martwym punkcie, gdy Karol IV nie mg
pod adnym pozorem przyj roszcze Olgierda do terytoriw, w ktrych skad wchodziy znaczne
czci Prus i Inflant, w przeszoci nalece do etnicznych pobratymcw Litwinw, ale nigdy do ich
wasnego pastwa.
Zapewne nawet Kazimierz uwaa postawione przez nich warunki za wygrowane, chocia mogy
si one wydawa zgodne rwnie z interesem Polski. Podobne pomysy pojawiy si rzeczywicie
sto lat potem, kiedy Polska zjednoczona bya z Litw pod panowaniem kolejnego Kazimierza,
Jagielloczyka. Wczeniej, kiedy Zakon znajdowa si u szczytu potgi za czasw Winricha von
Kniprode, byy one jednak nierealne. Litewskie roszczenia do caej Rusi kwestionoway nawet te
zdobycze polskiego krla, ktre w 1352 roku potwierdzone zostay przez drug stron.
Wszystko to nie oznacza wszake, e Kazimierz ponis klsk, gdy w swoim projekcie z 1357
roku porzuci cierpliwe starania, by doj z Litwinami do porozumienia. Tym, czego pragn dla
Polski i czego domaga si w tym przedsiwziciu, byo jedynie wczenie przyszej litewskiej
organizacji kocielnej do metropolii gnienieskiej. Miaa to by gwarancja rzetelnoci litewskiego
nawrcenia i wyraono na to zgod trzydzieci lat pniej. Jednak w 1358 roku, 31
PO JAWIE N IE S I A N D E G A W E N W W EU R O P IE R O D K OW O W S C H O D
N I E J 57
31 Scriptores rerum Prussicarum, tom II, Lipsk 1863, s. 80; zob. take inne rda cytowane przez
Constantine R. Jurgela, History of the Lithuanian Nation, Nowy Jork 1948, s. 96.
ROZDZIAi
wahajc si, czy przyby na spotkanie we Wrocawiu, Kazimierz mwi o infidelium Litvanorum
perfidia32, rozczarowany tym, e nawrcenie Litwy i trway pokj z ni zostay znowu naruszone.
Niemniej jednak w tym samym roku zdawao si, e krl jest gotowy na polsko-litewskie spotkanie
na granicy, ktr wyznaczono wzdu odcinka mazowieckiego, gdzie Kazimierz planowa we
wsppracy z synami Koriata budow fortu przeciwko rycerzom krzyackim33. Co wicej, poza
takimi wanie stosunkami z modsz generacj potomkw Giedymina, w roku 1360 krl uczyni
krok w stron porozumienia z samym Olgierdem. Ten powrt do pamitnego dowiadczenia z
wasnej modoci Kazimierza wiza si z problemem sukcesji w Polsce w razie jego mierci. Po
otrzymaniu papieskiej dyspensy, koniecznej z powodu swojego pierwszego maestwa w 1325
roku z siostr Olgierda, zaplanowa on maestwo swojego i jej wnuka, Kazimierza, syna i
dziedzica Bogusawa, ksicia Supska na Pomorzu Zachodnim, z crk Olgierda, Kenn, w swoim
czasie ochrzczon jako Joanna34.
Chodzio tu o co wicej ni o kolejne polsko-litewskie zblienie, gdy byo to zarazem posunicie
skierowane przeciwko zakonowi krzyackiemu. Jedyny wnuk krla polskiego, ktry przesta ju
oczekiwa dziecka ze swoj drug on, zosta pniej przez niego adoptowany i, co jasne,
spodziewa si, e zostanie jego nastpc po Ludwiku Andegaweskim, jeli nie zamiast niego.
Doszo do tego dopiero w 1368 roku, ale moliwo zmian w rozmaitych planach dotyczcych
sukcesji po wczenie panujcych wadcach w Europie rodkowowschodniej mona wywodzi od
1358 roku, kiedy to pojawi si nowy konkurent. Rudolf IV Austriacki susznie otrzyma
przydomek der Stifter nie tylko ze wzgldu na powstanie uniwersytetu w Wiedniu i religijne
fundacje, ale take dlatego, e stworzy trwae podstawy pozycji, jak Habsburgowie mieli w
Europie rodkowowschodniej a do roku 191835. Nie zapomnia o ich zachodnio-
32 Paszkiewicz, op. cit, s. 177, przypisuje temu stwierdzeniu chyba zbyt du wag.
33 rda te cytuje Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 74, przypis 2-5.
34 Monumento. Poloniae Vaticana, tom III, nr 393; szczegy genealogiczne zob. w: Dworzaczek
II, nr 18.
35 Wynika to jasno z jego wnikliwej biografii sporzdzonej przez Ernsta Karla Wintera, Rudolf IV
von sterreich, dwa tomy, Wiede 1934-1936; zob. zwaszcza
niemieckich korzeniach niedaleko granicy francuskiej i usilnie stara si zapewni Austrii bardziej
uprzywilejowan pozycj w Cesarstwie ni ta, ktr mieli elektorzy. Rwnie gorco pragn
otworzy dla Austrii drogi konieczne do ekspansji na wschd poza Cesarstwo. W tym wzgldzie
poszed za przykadem Czech z czasw ostatnich Przemylidw i pierwszych Luksemburgw,
enic si w 1353 roku z czternastoletni crk Karola IV i zdobywajc w ten sposb jego
przychylno. Jednak ambicja Rudolfa, po tym, jak przej on pi lat pniej wadz po swoim
ojcu, zaniepokoia jego tecia, ktry podejrzewa, e jako dziedzic Rudolfa I, Albrechta I i
Fryderyka Piknego chce on zastpi Luksemburgw na tronie cesarskim, jeli nie sam - to osob
Ludwika Andegaweskiego.
Rosncy antagonizm midzy cesarzem a krlem Wgier by jednym z powodw, dla ktrych
Ludwik zlekceway litewski plan krla polskiego, ktry bardzo susznie nie chcia angaowa si
w nowe problemy swojego siostrzeca i wyznaczonego nastpcy, ani w nieprzewidywalne
posunicia ksicia, czy jak chcia on, by go nazywa, arcyksicia Austrii. Kiedy jednak Karola IV
oskarono o poczynienie obraliwej uwagi na temat matki Ludwika - ukochanej siostry Kazimierza
- krl Polski poczu si zobowizany do wczenia si w 1362 roku w austro-wgiersk koalicj
przeciwko cesarzowi. Zamiast wszake walczy w niepotrzebnej wojnie, wola wystpowa jako
mediator. 16 lutego 1364 roku przyczyni si on bardziej ni ona Rudolfa do pojednania go z
teciem, ktry rok wczeniej polubi pomorsk wnuczk Kazimierza. Ludwik Andegaweski
rwnie bra udzia w zjedzie w Brnie, gdzie oglne pojednanie poczono z obustronnym
porozumieniem w sprawie sukcesji midzy Habsburgami i Luksemburgami36. Krl Wgier,
ktrego wczeniejsze prby mediacji w sporach midzy nimi byy nieprzekony- wajce, nie zyska
nic na tych ustaleniach i dlatego bardziej ni kiedykolwiek przedtem zainteresowany by
zapewnieniem sukcesji po Kazimierzu dla Andegawenw, zwaszcza e presti Polski zosta
P O JAWIE N IE SI A N D E G A W E N W W E U R O P IE R O D K OW O W S C H O D
N I E J 59
rozdziay Der Herzog, 1, s. 85-202, Der Kaiser (dotyczce stosunkw Rudolfa z Karolem IV),
s. 290-308, oraz Die Staatsideologie, s. 309-318.
36 Regesta Imperii. Die Regesten des Kaiserreichs unter Karl IV. 1346-13/8, Innsbruck 1877, nr
4010.
O R O Z D Z I A I
ogromnie wzmocniony przez kolejny zjazd, ktry odby si we wrzeniu 1364 roku w Krakowie37.
Dla Kazimierza by to rzeczywicie prawdziwie zasuony triumf. On, ktry na pocztku swojego
panowania w 1335 roku musia uda si do Wyszehradu, gdzie ojcowie Ludwika i Karola IV mieli
rozstrzygn decydujce dla Polski problemy, mg teraz by gospodarzem, przyjmujc ich obu
synw w swojej stolicy. Poza mniej wanymi ksitami przyj rwnie krla Danii Waldemara
Atterdaga*, swojego skandynawskiego sprzymierzeca oraz krla odlegego Cypru Piotra
Lusignana, ktry odwiedza akurat dwory Europy Zachodniej, cznie z Francj, ojczyzn swojego
rodu, gdzie Karol V rozpoczyna udane panowanie. Po raz pierwszy problemy istotne dla caego
chrzecijastwa miay zosta przedyskutowane w Polsce, ktr uwaano za centrum szybko
rozwijajcego si regionu na wschd od Cesarstwa. Wspczesny poeta francuski Guillaume de
Machaut z zachwytem opisa zjazd w Krakowie. Dla andegaweskiego krla Wgier wszystko to
byo jeszcze bardziej poruszajce ni dla samego cesarza i utwierdzio go w zamiarze zdobycia
korony polskiej dla
:enia tym samym dwch czci Europy
Oficjalnym tematem dyskusji, ktre poczone zostay z inauguracj krakowskiego uniwersytetu -
dowodu na to, e w tym regionie istniay rwnie perspektywy rozwoju kultury zachodniej - mia
by, zgodnie z yczeniem awinioskiego papiea, problem nowej krucjaty. Chocia pomys
przedstawiony przez krla Cypru, aby wznowi stare marzenie o odzyskaniu Ziemi witej, mg
zosta przyjty jedynie z uprzejmym sceptycyzmem, dla krla Wgier byoby cakiem naturalne
zaproponowanie wsplnej obrony chrzecijastwa przeciwko osmaskim Turkom, ktrzy zaledwie
rok wczeniej przenieli stolic swojego powstajcego wanie imperium do Adrianopola
swojej dynastii rodkowowschodniej.
37 Polsk monografi na temat tego zjazdu napisa Roman Grdecki, Kongres krakowski w roku
1364, Warszawa 1939; by pozna to midzynarodowe zob. N. Jorga, Philippe de Mezires et la
Croisade au XIV-e sicle, Pary 1896, gdzie szczeglnie dobrze objanione jest stanowisko
francuskie.
Ostatnio w historiografii wyklucza si udzia Waldemara Atterdaga w zje- dzie krakowskim 1364
r., por. St. Szczur, Krakowski zjazd monarchw w 1364 r. Roczniki Historyczne 66:1999, s. 41; J.
Wyrozumski, Wielka Historia Polski, t. 2, Krakw 1999, s. 371.
na ziemi europejskiej. Dwa lata potem Jan V Paleolog, wadca okronego w ten sposb
chrzecijaskiego Cesarstwa Konstantynopola, mia osobicie przyby do Budy, by baga -
rwnie z poparciem papiea - o pomoc Ludwika Wielkiego*8. Niemniej jednak ten, ktrego
wgierskie krlestwo miao wkrtce zosta zagroone przez muzumanw, wola kontynuowa jego
ekspansj kosztem ssiednich pastw chrzecijaskich na Bakanach. Trudno byoby zatem wini
krla polskiego, ktry rwnie ograniczy si do mglistych obietnic zwizanych z krucjatami w
odlegych krajach i wykorzysta swoje stosunki dyplomatyczne z papieem Urbanem V, by uzyska
wsparcie przeciw wschodnim ssiadom. Niestety, w roku 1363 Tatarzy i Litwini wznowili najazdy.
Kazimierz, proszc papiea na zjedzie w Krakowie o zwolnienie z przestrzegania wczeniejszych
porozumie38 39, mia z pewnoci na myli gwnie te porozumienia, ktre zawar z mao
wiarygodnymi ksitami litewskimi.
Ostatnia kampania odwetowa krla z 1366 roku wykazaa jednak, e nie na prno stara si zdoby
wsparcie przynajmniej niektrych z nich. Bez powaniejszej walki Kazimierz zdoa zawrze
formalny pokj z Olgierdem i jego trzema brami40. W konflikcie tym trzech bratankw wielkiego
ksicia wystpio po stronie polskiej. Dlatego te Kazimierz przyzna im jako wasalom trzy lenna
na zachodnim Woyniu, ktry ponownie zaj. Nawet Lubart, ktry zatrzyma wschodni Woy i
zawar z polskim krlem osobne porozumienie, zgodzi si na pewien rodzaj polskiego
zwierzchnictwa w dodatkowej umowie. Synowie Koriata, ktrzy podzielili Podole midzy sob,
pozostali tak lojalni w stosunku do Kazimierza, e w 1368 roku zastanawia si on nad moliwoci
skojarzenia maestwa jednego z nich ze swoj crk, ktr wanie urodzia mu trzecia ona,
ksiniczka lska oraz uczynienia go swoim nastpc41.
Nic nie mogo w janiejszy sposb zapowiada rozwizania z 1385 roku, wcznie z maestwem
Jadwigi z Jagie. Nic te jednak nie mogo by bardziej niepokojce dla Ludwika ni plotki o tym,
e
PO JAWIE N IE SIE A N D E G A W E N W W EU R O P IE R O D K OW O W S C H O D N
IEJfa
38 Zob. rozdzia Un Empereur de Byzance Buda, w: O. Halecki, Un Empereur de Byzance
Rome, Warszawa 1930, s. m-137.
39 Monumentu Poloniae Vaticana, tom III, nr 458.
40 Rhode, Ostgrenze, na s. 202-205 omwi gwnie zarzdzenia terytorialne porozumienia (zob.
take jego map nr 4), doda na s. 381-382 niemieckie tumaczenie.
41 Moliwo t omawia Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 91*92.
62 R O Z D Z I A J
Kazimierz zamierza zmieni swoje plany dotyczce sukcesji tronu polskiego, niezalenie od tego,
czy odbyoby si to z korzyci dla jego pomorskiego wnuka, ktrego litewska ona zmara, czy te
z korzyci dla litewskiego zicia. Dlatego te krl wgierski poprosi w lutym 1369 roku o
potwierdzenie swoich praw do tej sukcesji41 42 (ktra zostaa otwarta wczeniej ni si
spodziewano, za spraw nagej mierci Kazimierza 5 listopada 1370 roku).
Teraz nadszed czas triumfu Ludwika, gdy po popiesznym przybyciu do Krakowa zosta
koronowany 17 listopada jako spadkobierca Piastw. Andegaweski krl Wgier zdoby w kocu
kolejne, rwnie jak poprzednie znaczce krlestwo w Europie rodkowowschodniej. Dziedzictwo
to obejmowao te regnum Russiae, podczas gdy on posiada ju Krlestwo Chorwacji, Slavonii i
Dalmacji zjednoczone z Wgrami, jak rwnie sprawowa kontrol nad wikszoci ssiednich
krajw bakaskich. Cay ten region, zwikszajc swe znaczenie, zosta po raz pierwszy
zjednoczony i znajdowa si pod panowaniem monarchy, ktry roci sobie prawo take do korony
Neapolu i nigdy nie utraci kontaktu z ojczyzn andegaweskiej gazi Kapetyngw, Francj.
41 Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae, wyd. M. Do-
giel, tom I, Wilno 1758, s. 39-40.
ROZDZIA II
Problem sukcesji andegaweskiej i schizma zachodnia 1378 roku
Ostatnie dwanacie lat panowania Ludwika Wielkiego wyranie rni si od pierwszego okresu.
Zawsze zajmoway go problemy sukcesji, ale do roku 1370 dotyczyy one jego panowania na
zagranicznych tronach. Teraz wiekowy i niezbyt zdrowy krl za pilne uzna upewnienie si, e jego
wasne korony odziedzicz czonkowie rodziny. T pniejsz cz jego ycia podzieli mona na
trzy czteroletnie okresy. Akurat tak si skada, e ich daty kocowe okazay si rwnie decydujce
dla ycia Jadwigi, najmodszej crki, ktra odziedziczya wielko ojca i przeya wszystkich
pozostaych wgierskich Andega- wenw. W 1374 roku Jadwiga si urodzia, w 1378 zostaa
wstpnie wydana za m, a w 1382 roku, kiedy zmar jej ojciec, przeznaczono dla niej tron polski.
Ponadto w 1378 roku, gdy Ludwik Wielki mg mie nadziej, e w kocu rozporzdzi swoim
dziedzictwem, zacz si jeden z najbardziej zgubnych kryzysw w historii Europy, wielka schizma
zachodnia, ktra gboko dotkna wszystkich Andegawenw i ktrej koca nie mieli ujrze ani
Ludwik, ani nawet Jadwiga.
W roku 1370, na krtko przed tym, jak krl andegaweski zjednoczy Polsk z Wgrami i osign
szczyt swojej potgi, urodzio mu si w kocu po siedemnastu latach maestwa z Elbiet
Boniaczk dugo wyczekiwane dziecko. Wczeniej, w r. 1365 na wiat przysza crka, ale ju w
nastpnym roku zmara. Tej pierwszej crce dano na imi Katarzyna. W 1355 roku Polacy
przyrzekli, i jako nastpc krla uznaj tylko mskiego czonka rodziny Andegawenw. Poniewa
jego bratanek Jan zmar w 1360 roku, Ludwik gorco pragn syna i musia czu si bardzo
zawiedziony, kiedy okazao si, e dwoje jego ostatnich dzieci to crki: Maria, urodzona w 1371
roku i Jadwiga, uro6
4 R O Z D Z I A II
dzona 18 lutego 1374 roku1. W tych okolicznociach wane byo dla nowego krla polskiego
otrzymanie od szlachty i, jeli to moliwe, rwnie od kocielnej hierarchii obietnicy, e przyjm
oni jako krla wybran przez niego crk. Udao mu si to osign kilka miesicy po narodzinach
ostatniej crki, 17 wrzenia 1374 roku, ale zmuszony by zapaci pewn cen. By ni przywilej
nadany szlachcie, synny przywilej koszycki, nazwany tak od miasta w pnocnych Wgrzech,
gdzie krl spotka si z polsk szlacht2.
Aby zrozumie trudnoci, ktre Ludwik zmuszony by pokona i ktre na nowo miay pojawi si
po roku 1378, trzeba pamita, e od pocztku swego panowania w Polsce musia szuka
rozwizania, ktre spowodowaoby uni polsko-wgiersk. Trzeba byo dokona tego w czasie,
kiedy sytuacja na Bakanach bya krytyczna i kiedy planowanie maestw crek wymagao wiele
uwagi. Negocjacje zwizane z sukcesj miay decydujce znaczenie dla przyszoci Europy
rodkowowschodniej. Wykazay one, e po niedawnym zjednoczeniu caego regionu jako
nieunikniony postrzegano nowy podzia polityczny. Ludwik pragn pozostawi koron kadej z
crek i wszystkie one miay polubi czonkw innych dynastii. Od 1370 roku wielki
Andegaweczyk sam zdawa sobie spraw z tego, jak ciko byo jednemu czowiekowi rzdzi
dwoma w peni rozwinitymi narodami tak, by oba zadowoli.
Ludwik dalej rezydowa na Wgrzech, ale mia nadziej zadowoli Polakw, osadzajc w Krakowie
jako regentk swoj polsk matk, siostr Kazimierza Wielkiego. Przed powrotem do Budy zmieni
jednak ostatni wol swojego poprzednika, w drastyczny sposb ograniczajc terytorialne
wyposaenie Kazka supskiego i tym samym powanie zmniejszajc jego widoki na sukcesj.
Zabra ze sob nie tylko krlewskie insygnia, ale rwnie dwie jeszcze yjce crki zmarego krla,
uwaajc, e jeli kobieta moe przej tron, to one bd miay wiksze prawo ni jego wasne
crki3. W Polsce pozo1
Znaczenie tej najbardziej prawdopodobnej daty, ktr ustalia Anna Misig- Bocheska, Dwie daty
z ycia krlowej Jadwigi, Polonia Sacra, tom II/3, Krakw 1949, s. 271-275, a ktr si teraz
powszechnie przyjmuje, zostanie omwione w rozdziaach III i IV. Daty urodzenia jej sistr znale
mona w: Dworzaczek II, nr 85.
1 Codex diplomaticus Maioris Poloniae, tom III, nr 1709.
3 Byy to pierwsze powody niezadowolenia wrd Polakw, ktre uwypukli Pawe Jasienica,
Polska Jagiellonw, Warszawa 1967, s. 9-12.
stawi natomiast innego czonka dynastii Piastw, ktry, jak si wydawao, mg by mu pomocny.
Niestety, wybrany przez niego zagadkowy Wadysaw, ksi opolski, mia si sta powodem
rosncych kopotw nie tylko dla niego, ale rwnie za panowania Jadwigi4. W 1367 roku Ludwik
postanowi nada temu zgermanizo- wanemu Polakowi wysok godno palatyna Wgier.
Powierzy mu take jako lenno wany region na zachodniej granicy Polski oraz w 1372 roku
naczelne, cho niejasno sprecyzowane stanowisko w re- gnum nostrum Russiae, z rezydencj we
Lwowie5.
To stanowisko byo pierwszym krokiem do oddzielenia od Krlestwa Polskiego ziemi halickiej,
najcenniejszej zdobyczy krla Kazimierza. Potraktowa je bowiem Ludwik jako osobist wasno i
przygotowa poczenie go z Krlestwem Wgier jako jednym z ogniw w acuchu pastw
wasalnych wzdu poudniowej i wschodniej granicy6. Rozwijajc ten system powikszenia
Wgier, Andegaweczyk prawdopodobnie wszed w konflikt z Kazimierzem ju po
podporzdkowaniu sobie Wooszczyzny i prbach dokonania tego samo z Modawi7. Byo to
niedawno powstae ksistwo, graniczce z ziemi halick i z Podolem, ktrego litewscy ksita
wsppracowali z Polsk za panowania Kazimierza Wielkiego. Jeden z nich, brat ewentualnego
ma zmarej crki Kazimierza, obecny by w Krakowie, kiedy umar ostatni piastowski krl, i
powiadomi o tym Ludwika.
Do ostatnich lat panowania Ludwika i w czasach krlowej Jadwigi nie odczuwano konsekwencji
ruskiej polityki ostatniego Ande- gawena. Polityka ta jednak zaniepokoia tych polskich panw,,
ktrzy byli zreszt najbardziej lojalnymi sprzymierzecami dynastii andegaweskiej: szlacht
maopolsk, zainteresowan ziemiami wschodnimi. W Wielkopolsce krl, ktry odmwi
powtrzenia w Gnienie ceremonii, inaugurujcych jego panowanie w Krakowie,
P R O B L EM SUKCESJ I A N D E G AW E S K IE J l S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 R
O K U 65
4 Pilnie potrzeba nowej biografii tego ksicia, ktra zastpiaby t napisan przez E.T. Breitera,
Wadysaw ksi opolski, Lww 1889.
5 Jego kontrowersyjna pozycja prawna, ktra pozostaa raczej niejasna, na nowo omwiona zostaa
przez Rhodego, Ostgrenze, s. 233-234.
6 Ten krlewski pomys po raz pierwszy omwiony zosta przez A. Hubera, Ludwig I von Ungarn
und die ungarischen Vassallenlnder, Wieden 1884.
7 Zob. jednak wtpliwoci wyraone w tej sprawie przez Rhodego, s. 225-228, ktre Omwione
7.nstana noni-ei rn7rlyia V nr7vmc c
66 R O Z D Z I A II
spotka si z niechci; do opozycjonistw naleeli m.in. zwolennicy Wadysawa, ksicia
gniewkowskiego, zwanego Biaym.
Ten ostatni Piast z linii kujawskiej, bliski krewny matki Ludwika, a take wuj jego ony, uwaa si
za bardziej uprawnionego spadkobierc Kazimierza Wielkiego od Andegaweczyka. Byo cos
niezwykego we Wadysawie, ktry opuci swoje mae ksistwo w 1363 roku, by zamieszka jako
mnich w Burgundii8. Kiedy dowiedzia si tam o mierci Kazimierza, powrci niespodziewanie do
Polski w nadziei na pozyskanie w jaki sposb polskiego tronu. Nigdy nie mia powanych szans
powodzenia, ale mg wpywa na stosunki nowego krla polskiego z Francj. Mogo to
potencjalnie oddziaa na prowadzone przez Ludwika negocjacje w sprawie maestw jego crek i
ich sukcesji w nalecych do niego krlestwach.
Skomplikowane rozmowy prowadzone byy najpierw z ssiadami, Luksemburgami i Habsburgami,
bowiem te dwie niemieckie dynastie przejy inicjatyw. adna z nich nie odniosa korzyci z ich
wzajemnego porozumienia w sprawie sukcesji z 1364 roku, gdy Karol IV mia teraz dwch synw,
pierwszego Wacawa i urodzonego w 1368 roku Zygmunta, ktry pniej sta si sawny. W Austrii
po bezdzietnej mierci Rudolfa IV w 1365 roku, jego bracia Albrecht El i Leopold III podzielili
midzy sob dziedzictwo. Tak wic obie dynastie powrciy do swoich wczeniejszych nadziei na
zdobycie poprzez wizy maeskie nowych koron poza witym Cesarstwem Rzymskim, w
Europie rodkowowschodniej, gdzie Kazimierz Wielki nie pozostawi syna, a Ludwik na prno
wyczekiwa narodzin mskiego potomka. Karol IV opiera swoje nadzieje na tym, e jego syn,
Zygmunt, by prawnukiem zmarego krla Polski. Natomiast modszemu Habsburgowi, Leopoldowi
III, ambitniejszemu ni Rudolf IV, jeszcze wicej ni cesarzowi zaleao na skojarzeniu maestwa
swojego niedawno narodzonego pierwszego syna Wilhelma z crk Ludwika Andegaweskiego9.
Pena realizacja tych dwch planw wprowadziaby ca Europ rodkowowschodni pod wpywy
niemieckie i poczyaby dwa gwne jej krlestwa jeszcze cilej z Cesarstwem, ni byoby to
mo-
8 Std duo informacji na temat polskiego ksicia znale mona w monografii L. Chontona,
Histoire de V Eglise Saint Bnigne de Dijon, Dijon 1900, s. 229-230.
9 Ta ocena polityki Leopolda III autorstwa Theodora von Liebmana, Die Schlacht hei Sempach,
Lucerna 1886, s. 20, wydaje si dobrze uzasadniona.
liwe za panowania ostatnich Przemylidw. Co wicej, koniec wzrostu potgi andegaweskiej w
tym caym wschodnim regionie ograniczyby wpywy francuskie jedynie do Europy Zachodniej.
Unikajc wszelkich anachronicznych interpretacji z punktu widzenia wspczesnego nacjonalizmu,
historyk musi jednak skorzysta z okazji i wzi udzia w debacie na temat tego, od kiedy mona
wywodzi pocztki wiadomoci narodowej. Dokadnie u schyku XIV wieku, to znaczy za ycia
Jadwigi Andegaweskiej, moemy dostrzec przemian od redniowiecznego uniwersalizmu do
wspczesnego narodu- pastwa oraz do rwnowaenia si politycznych. Przedstawiciele
zainteresowanych narodw brali czynny udzia razem z ojcem Jadwigi w negocjacjach dotyczcych
sukcesji w kadym kraju.
Te konkretne fakty wyranie pokazuj zwizek midzy polityk prowadzon przez wszystkie
gazie dynastii francuskiej, tak w zachodniej, jak i wschodniej Europie. W1365 roku Filip miay,
wkrtce po otrzymaniu od swojego brata, krla Karola V, ksistwa Burgundii, chcia polubi
bratanic andegaweskiego krla Wgier. Ten zamiar nie powid si jednak mimo poparcia Urbana
V10 i Elbiety, siostry Jana, ktrego uwaano za ewentualnego wgierskiego nastpc w Krlestwie
Polskim. Bratanica Ludwika polubia natomiast w 1370 roku swojego kuzyna Filipa II z Taranto,
ktry jako tytularny cesarz Konstantynopola reprezentowa antybizantyjsk polityk neapolita-
skich Andegawenw.
Dziao si to w roku, w ktrym Ludwik by tak zajty polskim dziedzictwem, e nie przyszed na
pomoc greckiemu cesarzowi Janowi V w jego walce przeciwko Turkom, mimo ponagle papiea i
faktu, e bizantyjski wadca przeszed na katolicyzm. Krl Wgier, w przeciwiestwie do
Kazimierza Wielkiego wrogo nastawiony do prawosawia, z jeszcze wiksz niechci patrza na
zwizanie si z Serbami w antytureckiej koalicji, kiedy ostatni Nemanjiciowie samotnie stawili
czoo muzumanom i w 1371 roku pokonani zostali nad rzek Maric11. Po tej bitwie niedaleko
Adrianopola bakaska polityPRO
B L EM SUKC E S J I A N D E G AW E S K I E J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 R O
KU67
10 Vetera Monumenta histrica Hungariam Sacram illustrantia, wyd. A. Theiner, tom II, Rzym
1860, s. 71, nr 132. Na temat Filipa II z Taranto (III jako tytularnego cesarza Konstantynopola) zob.
uwagi Rene Grousseta w ostatnich (XIII-19) rozdziaach Histoire du Moyen Age, tom IX/i, s. 563-
564.
n Znaczenie tej bulli dobrze wyjani Guilland, op. cit., s. 335, jednak jego stosunek do udziau
T.ndanlca lcrnla Wpoipr ipct *rm
68 R O Z D Z I A II
ka Ludwika ograniczya si do sporw z wujem jego ony, Boniakiem Tvrtk, ktry mg by
ostatni skuteczn oson przeciwko najazdowi osmaskiemu. Na prno rok pniej Grzegorz XI,
ostatni papie awinioski, ktry podobnie jak Urban V przygotowywa powrt Stolicy Apostolskiej
do Rzymu, zaprosi Ludwika na zjazd w Tebach w celu zaplanowania krucjaty11 12. Kiedy w
padzierniku 1374 roku otrzyma on kolejne papieskie wezwanie dotyczce tej samej sprawy, po
prostu nie odpowiedzia na nie. Jego wrogo usposobiona kuzynka, Joanna neapolitaska,
zareagowaa w podobny sposb. Jednake nie przeszkodzio mu to w tym, by w jesieni 1373 roku
poprosi francuskiego papiea Grzegorza XI o pomoc w kojarzeniu maestwa jednej ze swoich
crek z synem krla Francji.
Istotne jest, by zastanowi si jeszcze raz nad tym, dlaczego pierwsza osobista inicjatywa Ludwika
dotyczca rozwizania problemu sukcesji, ktry wedug niego by spraw zasadnicz dla jego
dynastii oraz narodw nalecych do niego krlestw, miaa pocztek w Paryu, a nie gdzie indziej.
Warunkiem wstpnym wszystkich negocjacji w tej sprawie byo usunicie wewntrznych
przeszkd, ktre napotka w swoim nowym Krlestwie Polskim. Przyczynio si to do opnienia
dziaa midzynarodowych, ktre stay si pilne, kiedy tylko narodziy mu si crki. Wydawao si,
e krl powica mao czasu i uwagi rosncym problemom na Bakanach, mimo i byy one istotne
dla Wgier, a zwaszcza dla Chorwacji. Poniewa jednak nie dotyczyy bezporednio sukcesji,
odkada ich rozwizanie na pniej.
Do czasu kiedy jego ukochana i dosy moda ona - jeszcze trzy- dziestokilkuletnia - moga da mu
wicej dzieci, a zwaszcza upragnionego syna, planowanie maestw crek byo przedwczesne i
nioso ze sob ryzyko w stosunkach z innymi dynastiami. Ludwik dobrze zdawa sobie spraw z
oczekiwa, jakie ywili Luksemburgo- wie i Habsburgowie w tej sprawie. Nie zaskakuje zatem
fakt, e pierwszy projekt maeski wzity zosta pod rozwag w czerwcu
11 K.M. Setton, Catalan Domination of Athens, s. 77-78, ktry podaje imponujc list
zaproszonych, uwaa, e zjazd ten rzeczywicie si odby. Natomiast Guil-
land, loc. cit., s. 336-337, susznie obwinia Ludwika Wielkiego za upadek caego papieskiego
projektu. Wicej szczegw w: O. Halecki, Un Empereur de Byzance a Rom, s. 249-260, 289-
319.
1373 roku13, kiedy Ludwik stwierdzi, i trzeba zadowoli przynajmniej wite Cesarstwo
Rzymskie oraz krla Czech, podczas gdy Leopold III mia w tym samym roku trudnoci ze swoim
wasnym bratem, dotyczce rewizji ich austriackiego dziedzictwa. Niemniej jednak Karol IV
uzyska jedynie obietnic, e jego drugi syn, Zygmunt, otrzyma za on Mari, drug crk
Ludwika. Miaa ona wtedy zaledwie dwa lata, a jej przyszy m niespena pi. Ze wzgldu na ich
mody wiek, nie mona byo od razu witowa sponsalia de futuro, gdy Koci wymaga, by
uczestnicy mieli przynajmniej po siedem lat. Trzeba byo zatem prosi Grzegorza XI o dyspens, by
zezwoli na maestwo Zygmunta z Mari, prawnuka i wnuczki siostry Kazimierza Wielkiego.
Dyspensa taka nie zostaa wydana do 6 grudnia 1374 roku14, a za opnienie win ponosi, jak z
pewnoci mona sdzi, krl Wgier i Polski. Jednak w kwestii prawa Marii do sukcesji w
jakimkolwiek z jego krlestw nie zostao nic powiedziane. Ludwik z pewnoci czeka na
narodziny trzeciego dziecka, gdy w poowie 1373 roku jego ona zasza w ci. Myla rwnie o
negocjacjach z innym dworem. O wszystkim tym wiadomo byo w Awinio- nie, gdy papie, piszc
do Ludwika list 13 stycznia 1374 roku15, zgodzi si wesprze go w rozmowach z krlem Francji,
majcych doprowadzi do maestwa ich dzieci. Papie doczy do listu yczenie, by oczekiwane
dziecko Ludwika byo synem.
yczenie to nie spenio si. W Budzie 18 lutego 1374 roku na wiat przysza znowu crka. Dano
jej na imi Hedvigis, po polsku Jadwiga. Imi to pojawio si po raz pierwszy, obok imion jej
starszych sistr Katarzyny i Marii urodzonych kolejno w 1370 i 1371 roku w poleceniach, ktre ich
ojciec wyda dwa miesice pniej, 17 kwietnia, swoim wysannikom do Parya16. Tym razem
wgierski Andegaweczyk, tracc nadziej na posiadanie wikszej liczby potomstwa, chcia podj
dalekosine decyzje dotyczce przyszoci jego rozlegych krlestw, w ktrych skad wchodzia
Dalmacja odpro
blem su k c e s ji a n d eg aw e sk ie j i S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 ROKU 69
13 Monumenta Hungariae historica, Acta extera Andegavensia, tom III, Budapeszt 1876, nr 49.
14 Ibidem, nr 83.
15 Ibidem, nr 56.
16 Ibidem, s. 82, gdzie Ludwik wyliczajc swoje crki wymienia Catbanam videlicet, Mariam et
Advigam, podczas gdy w podobnym licie z 3 padziernika 1373 roku (Codex dipl. Maioris
Poloniae, tom III, nr 1689) wymieniono tylko dwie pierwsze.
70 R O Z D Z I A II
zyskana w 1358 roku i Polska, ktr od 1370 roku uwaa za swoj. Troszczy si o zabezpieczenie
przyszoci rodzinie w razie mierci. Pozostawiby bowiem po sobie politycznie niedowiadczon
wdow oraz trzy mode dziewczyny. W osigniciu swoich celw liczy na porozumienie z gow
caej dynastii Kapetyngw, mdrym krlem Francji, Karolem V, ktry, podobnie jak krl Wgier
w Europie Wschodniej, osign mimo niezakoczonej wojny stuletniej imponujce sukcesy w
Europie zachodniej: wewntrzn rekonstrukcj po katastrofach pierwszej fazy wojny oraz
odzyskanie wikszoci terytoriw utraconych w 1360 roku w porozumieniu z Bretigny, a odbitych
na pocztku walk wznowionych krtko przed 1374.
Negocjacje francusko-wgierskie prowadzone w tym roku doprowadziy w kocu do porozumienia,
ktre uroczycie zawarto 10 sierpnia w Luwrze17. Zawierao ono dwa postanowienia: wizy
maeskie midzy dwiema gaziami wsplnej dynastii oraz ich wsppraca we wzmocnieniu
swojej pozycji we Woszech, co mogoby stanowi poudniowe poczenie pomidzy zachodnimi i
wschodnimi posiadociami Kapetyngw. Ksiciem francuskim, ktry mia polubi ksiniczk
wgiersk, mg jedynie by modszy brat spadkobiercy korony Walezjuszw: Ludwik z Touraine,
pniej znany jako ksi Orleanu. Od decyzji krla francuskiego zaleao, ktra z trzech crek
Ludwika Andegaweskiego miaa zosta jego on. Nie byo jednak zaskoczeniem, kiedy Karol V
wybra najstarsz crk Katarzyn, a nie Mari, o ktrej wiedzia, e bya ju przyrzeczona
Zygmuntowi Luksemburskiemu, ani nie niedawno urodzon Jadwig. Katarzynie obiecano w
posagu Krlestwo Sycylii, tak wic Ludwik Wielki zgodzi si oczywicie na pomys ponownego
wsplnego podboju wyspy, ktr pierwszy neapolitaski Andegaweczyk straci prawie sto lat
wczeniej. Joanna, krlowa Neapolu, staraa si j odzyska, ale ostatecznie oddaa wysp w 1373
roku dynastii aragoskiej. Bya pochonita greckimi roszczeniami jej trzeciego - ale nie ostatniego
- ma, Jakuba, krla Majorki18, co okazao si zbyt du przeszkod.
17 Ibidem, nr 72. Znaczcy jest fakt, e wspczesn kopi tego porozumienia zachowano w dziale
rkopisw w British Museum w Londynie, 27, 893, fol. 20v-30v.
18 Zob. K. Setton, op. cit., s. 118.
Ludwik Wielki, ze wzgldu na swoje wczeniejsze dowiadczenia w poudniowych Woszech,
musia mie pewne wtpliwoci, czy nawet we wsppracy z Francj moliwe bdzie przejcie
najpierw Neapolu od swojego starego wroga, Joanny, a nastpnie Sycylii od Fryderyka III
Aragoskiego. Tak zatem w niespena miesic po porozumieniu z Luwru, 17 wrzenia podj on
kroki majce na celu zapewnienie Katarzynie czci jego zabezpieczonego dziedzictwa. Ludwik
ogosi polskim panom na spotkaniu w Koszycach, e jego crka Katarzyna bdzie musiaa zosta
uznana za spadkobierczyni ich krlestwa. Oni natychmiast zoyli jej hod19. W rezultacie jej
przyszy francuski m mg zosta krlem Polski. Moliwo tak rozwaano dokadnie dwiecie
lat przed krtkim panowaniem Henryka Walezego w Polsce, ostatniego z Walezjuszy, byego
ksicia Andegawenii, pniejszego Henryka III, krla Francji. W 1374 roku Polacy, tak jak w 1574,
woleli kandydata francuskiego od niemieckiego. Nietrudno im byo przewidzie, e pozostae dwie
crki Ludwika polubi Luksemburczyka i Habsburga, gdy Karol IV otrzyma ju obietnic w tej
sprawie, a Leopold III stara si usilnie uzyska podobne zobowizanie od Ludwika pomidzy
spotkaniami w Luwrze i w Koszycach.
W adnym z tych przypadkw nie zostao sprecyzowane, ktr z czci dziedzictwa Ludwika
otrzyma obiecana panna moda. Wczeniejsze zobowizanie o tym, e Maria polubi Zygmunta
Luksemburczyka, poczynione w 1373 roku, kiedy Jadwigi nie byo jeszcze na wiecie, zostao
prawie zapomniane podczas negocjacji w Paryu, kiedy pod uwag brane byy wszystkie crki
Ludwika. Jednak Leopold Austriacki, zanim si jeszcze dowiedzia, co zostao postanowione 10
sierpnia, nie szczdzi wysikw, by wykorzysta pojawienie si trzeciej crki, Jadwigi. Zaledwie
sze miesicy po jej narodzinach, 18 sierpnia poprosi jej ojca o zoenie obietnicy, e polubi ona
jego
P R O B L EM SUKCESJ I A N D E G AW E S K I E J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378
R O K U 71
19 Szczegowo wyjania to Janko z Czarnkowa, ktrego kronika, gwne rdo wewntrznej
historii Polski od 1370 do 1384 roku, koczce si niestety krtko przed przybyciem Jadwigi do
Krakowa, ukazao si w nowym wydaniu Monumen- ta Poloniae Historica, tom II, Warszawa 1961,
s. 599-75. Ten byy podkanclerzy Kazimierza Wielkiego jest z pewnoci uprzedzony do Ludwika
Andegaweskiego, ale J. Dbrowski bywa czasem zbyt surowy w krytyce zarwno samego
czowieka, jak i jego kroniki; zob. jego ostatni ocen w: Dawne dziejopisarstwo polskie do r. 1480,
Wrocaw 1964, s. 140162.
72 ROZDZIA II
najstarszego syna Wilhelma i obietnic t otrzyma 4 marca 1375 roku20, Wilhelm i Jadwiga byli
jeszcze modsi od Zygmunta i Marii, dlatego jeszcze mniej realne byo ustalenie daty sponsalia de
futuro. Leopold w peni zdawa sobie spraw z tego, e Ludwik dysponowa w tym czasie jedynie
dwiema koronami, tak wic posag Jadwigi ograniczaby si prawdopodobnie do mao wanego
terytorium. Moe w 1374 roku mia on na myli teren stosunkowo may i taki, ktry trzeba byo
najpierw zdoby, jak Sycyli. Moe miao to by znacznie bliej, nie na poudniu, lecz na pnocy
Woch, co miaoby szczeglne znaczenie dla Habsburga. Kwesti t mona wyjani tylko na tle
ostatecznego porozumienia zawartego w 1378 roku oraz po rozwaeniu reakcji Luksemburgw na
to, co stao si w 1374 roku.
Cesarz Karol IV wydawa si zaniepokojony decyzjami podjtymi w Paryu i Koszycach, gdy
przyczyniay si one do faworyzowania dynastii francuskiej w sukcesji po Ludwiku. Kiedy cesarz
dowiedzia si o drugim z tych spotka, zrozumia, jak istotne jest posiadanie dodatkowych
gwarancji od szlachty danego kraju. Zatem 14 kwietnia 1375 roku w Brnie przedstawiciele szlachty
zoyli uroczyst obietnic pod przysig, e dopilnuj, by Zygmunt i Maria skonsumowali swoje
maestwo tak szybko, jak pozwoli na to ich wiek21. Zaskakujce, e obietnic t zoyli delegaci
zarwno z Wgier, jak i z Polski. Polacy zgodzili si w Koszycach na sukcesj Katarzyny i dlatego
nie wydawao si, by mieli jakikolwiek powd, aby interesowa si maestwem Marii. To
prawda, e potem, kiedy Zygmunt zosta ju margrabi brandenburskim w ssiedztwie Polski, jego
wybrank uznano za spadkobierczyni tego krlestwa; ale stao si to po niespodziewanej mierci
Katarzyny w 1378 roku. Dlatego danie Karola IV w stosunku do Polakw w 1375 roku wyjani
mona jedynie tym, i odnis on wraenie, e perspektywa francuskiej sukcesji w ich dalekim
kraju jest tak samo realna, jak pomys podboju Sycylii. Poza tym pozostawao to w sprzecznoci z
cichym pragnieniem Luksemburgw, by kiedy zdoby oba krlestwa na wschd od Czech.
Rzeczywicie stao si to ambicj Zygmunta po mierci Ludwika Wielkiego, kiedy wbrew jego
decyzji Wgrzy wybrali Mari, a Polacy Jadwig.
20 Acta extera Andegavensia} tom III, nr 73, 86.
11 Regesta Imperii, tom III, nr R. 609.
Wszystko to pokazuje, jak trudno byo Ludwikowi zadba o przyszo rodziny. W Polsce trudnoci
te zwikszyy si w 1376 roku. Ani regencja krlowej matki Elbiety, ani kontrolowanie kresw
ruskich przez ksicia Wadysawa opolskiego nie zapobiegy nieuzasadnionej inwazji litewskiej,
ktra w listopadzie tego roku dosza prawie pod Krakw. W rezultacie Polacy, czujc si opuszczeni
przez swojego nieobecnego krla, wywoali powane antyw- gierskie zamieszki w stolicy, ktre
skoniy krlow matk do ucieczki22. Jej syn czu, e musi co w tej sprawie uczyni, przygotowa
wic na lato 1377 roku kampani odwetow przeciw Litwie. Nie bya to atwa decyzja, gdy na
pocztku tego roku Tvrtko, ban Boni, zmienny w mylach kuzyn jego ony, ktrego Ludwik
uwaa za wgierskiego wasala, koronowa si na pierwszego krla Boni, by w ten sposb uczyni
j cakowicie niezalen23. Stare krlestwo Bugarii, ktrego pnocno-zachodnia cz niedaleko
Widynia bya teraz banatem pod panowaniem Wgier, oczekiwao na wsparcie przeciwko
rosncemu zagroeniu tureckiemu. Niemniej jednak Ludwik zdecydowa, e dziaania za Karpatami
byy pilniejsze nie tylko po to, by uspokoi Polakw, ale rwnie, by zaatwi kwesti regnum
Russiae, ktra zajmowaa go od pocztku panowania. Do dziaania zachci go w maju 1377 roku
fakt, e Olgierd, ktrego susznie nazywa on summus princeps Lithuanorum, zmar i rozszerzenie
wpyww wgierskich na Litw stao si ponownie moliwe.
Kampania24 ta bya gwnie skierowana przeciwko ksiciu Jerzemu, synowi Narymunta - jednego
z braci Olgierda i byemu wasalowi Kazimierza Wielkiego. Po mierci Narymunta Jerzy zmieni
polityk swojego ojca i by szczeglnie odpowiedzialny za najazd 1376 roku. Wojska polskie zajy
nalece do niego ksistwo chemskie, podczas gdy krl, ktry w 1352 roku na prno prbowa
przej Bez, przez siedem tygodni oblega ten kluczowy zamek znajdujcy
p r o b l e m s u k c e s j i a n d e g a w e s k i e j I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 R O K
U 73
22 Zamieszki te byy rzeczywicie niepokojce, ale Jan Radlica, Krlowa Jadwiga, Sacrum
Poloniae Millennium, tom IV, Rzym 1957, s. 72-73, posuwa si za daleko, interpretujc je jako
konsekwencje zakorzenionych uczu anty wgierskich, wyksztaconych przez stare kroniki.
23 W sprawie genezy jego wadzy w Boni zob. Guldescu, Medieval Croatia,
s. 253-254.
24 Szczegowo opisana przez J. Dbrowskiego, Ostatnie lata, s. 306-313. Std jedyne rda, ktre
nie byy mu dostpne w 1918 roku, cytowane s poniej.
7 4 ROZDZIA II
si w niebezpiecznie bliskiej odlegoci od Lwowa, dopki nie zosta ponownie zdobyty, co w
znacznej mierze byo zasug dowdcy Jana Kapoli. Dokument z 1389 roku15, w ktrym Zygmunt
Luksemburski przypomina usugi tego znamienitego wgierskiego magnata oddane dwanacie lat
wczeniej Ludwikowi Andegaweskiemu i jego matce Elbiecie, zawiera szczegy tych cikich
walk. Przedstawia rwnie rezultat negocjacji z Kiejstutem, ktry po zajciu miejsca Olgierda,
chcia zwrci si przeciwko zakonowi krzyackiemu z ca potg litewsk, a wic caym regnum
Russiae, ze wszystkimi jego zamkami odzyskanymi przez wit koron wgiersk.
W przeciwiestwie do negocjacji, ktre w 1351 roku Ludwik prowadzi bezowocnie z Kiejstutem,
tym razem nic nie zostao powiedziane na temat nawrcenia Litwy. Mimo i tak niedawno, bo w
1373 roku, Grzegorz XI napisa w tej sprawie do jej wci pogaskich wadcw, jak rwnie do
Ludwika, jego matki, Wadysawa opolskiego i Ziemowita mazowieckiego, najprawdopodobniej za
namow tego samego polskiego dostojnika kocielnego Dobrogosta z Nowego Dworu, ktry
zdecydowanie przyczyni si do nawrcenia Litwy za czasw Jadwigi16. W 1377 roku Ludwik
poszed za przykadem Kazimierza Wielkiego i prbowa politycznie wpyn na modsze
pokolenie ksit litewskich. W miejsce niekonsekwentnego Jerzego chemskiego i beskiego,
ktrego ksistwa wczone zostay do wgierskiego krlestwa galicyjskiego, trzech nowych
wasali jego korony, poza starym Lubartem, pozostao w posiadaniu wikszoci Woynia, pomimo
roli Lubarta w niedawnym konflikcie. Jeden z nich, Fiodor, mg wydawa si mniej wany, gdy
rz15
Bardzo zwile streszczone przez Elemiera Malyusza w Zsigmondkori Okleve- Itdr, tom I (1387-
1399), Budapeszt 1951, nr 1126*, dalej cytowane jako Malyusz z numerem dokumentu, niezwykle
cennym spisie wszystkich dokumentw dotyczcych panowania Zygmunta Luksemburczyka, gdzie
jednak te dokumenty, ktre wyday si mniej wane lub zostay opublikowane w innych wydaniach
(czasami trudno dostpnych) s skrcone. W 1938 roku zezwolono mi na przestudiowanie materiau
tego przygotowanego spisu w archiwach Akademii Wgierskiej i korzystajc teraz z moich
obszernych notatek, tak jak uczyniem to w przypadku dugiego przywileju z 20 sierpnia 1389 roku,
dodaj do numeru w tomie Malyusza gwiazdk (*) i tam, gdzie to konieczne, cytuj dosownie
fragmenty tekstu aciskiego.
16 Zob. komentarz Jana Radlicy, loc. cit. (powyej w przypisie 22), s. 90-92, na temat tych bulli z
23 padziernika 1373 roku, opublikowanych w Vetera Monumentu Poloniae et Lithuaniae...
historiam illustrantia, wyd. A. Theiner, tom I, Rzym 1861, nr 934, 935, 93^, s. 695-96.
dzi jedynie w Ratnie niedaleko bagien Prypeci, ale jako syn pierwszej ony Olgierda stwarza
wraenie, e ma wiksze prawo do sukcesji po nim ni nieobecny Jagieo (Jogaila), pierworodny
syn z drugiego maestwa ich ojca*. Znaczenie dwch pozostaych lennikw Ludwika, obu synw
i spadkobiercw Koriata na rozlegych terenach Podola na wschd od Lwowa, byo bezsporne.
Dobrze pamitano lojaln wspprac Aleksandra z Kazimierzem, a obecnie Borys ze swym bratem
uczyni t ziemi lennem korony wgierskiej, z ktr miaa ona by zwizana na stae17.
Zwyczajny termin perpetuo applicare, uyty przy tej okazji, mia pojawi si na nowo w 1385
roku, kiedy szkicowano zapis unii krew- skiej z udziaem Borysa. Jagieo uy go do okrelenia
dugotrwaego zwizku jego litewskich i ruskich ziem z koron polsk. Cae to rozwizanie z 1377
roku byo dla Polski niekorzystne. Polska stracia nie tylko cao regnum Russiae, ktre od 1378
roku a do odzyskania go przez Jadwig znajdowao si pod panowaniem wadcw wgierskich
(ostatni z nich, Jan Kapoli, bohater 1377 roku, dalej okrela si jako Jpridem woywoda regni
Russuze)18, ale rwnie Krlestwo Polskie odcite zostao od wszystkich tych ziem na wschd od
niego, ktre Kazimierz Wielki wczy do swojej sfery wpyww, a wic Podola i Modawii. W
zamian za ochron przed kolejnymi atakami litewskimi, Polska miaa zapaci wysok cen
opuszczenia caego tego kraju znajdujcego si pod wpywem Wgier, jak w 1351 roku.
Kwesti odrbn byo to, czy wgierskie krlestwo Ludwika Andegaweskiego bdzie w stanie
skorzysta, w ten czy inny sposb, z moliwoci kontroli caej pnocnej czci Europy
rodkowowschodniej. Odpowied na to pytanie w duej mierze zaleaa od decyzji krla
dotyczcej tego, co uczyni dalej. Decyzj t podj przed kocem
PRO B L EM SUKCES J I A N D E G AW E S K I E J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378
R O K U 75
* W wietle nowszych bada, Jagieo nie by pierworodnym synem Olgierda z drugiego
maestwa. Przypuszczaln dat jego narodzin sytuuje si midzy r. 1362 a 1366, por. J.
Wasilewski, Data urodzin Jagiey i Witolda, Przegld Wschodni, 1.1:1991.
17 Wszystkie te szczegy podane s w licie Ludwika z 29 wrzenia 1377 roku do ksicia Carrary,
zawartym w niedawno odkrytej kopii wczesnej Cronaca Car* rarese; zob. Rerum Italicarum
Scriptores, Nova Series, tom XVIl/i (wyd. A. Medin-G. Tolomoi), Citta di Castello 193, s. 2 oraz
moje uwagi w artykule Przyczynki genealogiczne do dziejw ukadu krewskiego, Miesicznik
Heraldyczny, tom XIV, Warszawa 1935, s. 102-103.
28 Zob. Mlyusz, nr 5537 i 6107 (dokumenty z lat 1398 i 1399).
76 ROZDZIA II
1377 roku. Trzy tygodnie po zakoczeniu swojej kampanii Ludwik opisywa swoje ostatnie
osignicia w licie do Franciszka da Carrara, ksicia odlegej Padwy, ktrego kronikarz by pod
wraeniem tego listu, ale imiona litewskie wprawiy go w takie zakopotanie, e napisa o
zwycistwie Ludwika nad Bugarami19. Skoro we Woszech wydawao si, e krl wgierski zajty
by na Bakanach, mogo si rwnie wydawa, e bdzie on take kontynuowa swoje poczynania
we Woszech. Ludwik mia rzeczywicie powane powody, by wrci do problemw Europy
poudniowo-wschodniej, gdzie tymczasem sytuacja staa si bardziej krytyczna ni kiedykolwiek
przedtem.
Najistotniejsze dla Wgier byo oczywicie to, co dziao si w ich granicznym regionie, ktry
Ludwik Wielki chcia kontrolowa. Jego obecno daleko na pnocy z pewnoci zachcia Tvrtka
do powtrzenia swojej pierwszej koronacji w klasztorze franciszkaskim. Kolejna jego koronacja
odbya si tym razem w kocu roku przy grobie w. Sawy, patrona prawosawnej Serbii. Przyj on
koron wygasego ju rodu Nemanjiciw jako ich potomek przez swoj serbsk babk* 30. Jego
nowy tytu krl Serbii, Boni i ziem nadmorskich stanowi dla Ludwika podwjne wyzwanie.
Kiedy w 1353 roku polubi on Elbiet Kotromani, planowa zwrci Boni przeciwko Serbii;
teraz oba te kraje miay zosta zjednoczone w jednym krlestwie obejmujcym take Dalmacj.
Ambicj Tvrtka byo oczywicie utworzenie pastwa obejmujcego wszystkich poudniowych
Sowian, zarwno katolikw, jak i prawosawnych, by moe wczajc w nie rwnie Bugarw.
Dla Wgier pastwo takie mogo sta si buforem i zapewne take sprzymierzecem przeciwko
Turkom, ktrzy stanowili prawdziwe zagroenie dla krlestwa Andegawenw, chocia bardziej
naglcy kryzys wschodni rozpocz si wanie w odlegym Konstantynopolu.
W roku 1376 cesarz bizantyjski Jan V, ktry po straceniu nadziei na otrzymanie zachodniej pomocy
na prno stara si uspokoi su19
W kopii wykorzystanej przez L.A. Muratoriego w starym wydaniu Rerum Italicarum Scriptores,
tom XVII, Mediolan 1730, tekstu tego listu nie zamieszczono, a kronikarze Galeazzo, Andrea i
Bartolomo Gatani zinterpretowali go w swoim krtkim streszczeniu jako raport na temat wojny
przeciw Bugarom. Wprowadzao to historykw w bd przez wiele lat.
30 Znaczenie tych dwch koronacji wyjani Dominie J. Mandic w swoim referacie The Croatian
Character of Bosnia i Herzegovina na sympozjum The Croa- tian Nation in Its Struggle for
Freedom and Independence, Chicago 1955, s. 124-128.
tana Murada I, zosta zdetronizowany na trzy lata przez swojego syna Andronika. Genueczycy,
popierajcy tego ostatniego, rozpoczli wtedy kolejn z ich czstych wojen przeciwko
Wenecjanom, aby przej od nich wysp Tenedos, ktr ich woscy rywale uzyskali od Jana V. Ten
pozornie lokalny konflikt w Cieninach obrci si w powan wojn koalicyjn przeciwko
Wenecji, rozprzestrzeniajc si w gb Adriatyku. Zatem solidarno chrzecijaska osaba, cho
przydaaby si bardziej ni kiedykolwiek, kiedy w 1378 roku wielka schizma zachodnia
spowodowaa powszechny kryzys, ktry mia nie tylko religijne, ale i polityczne wtki.
Bez wchodzenia w szczegy tej dobrze znanej sprawy31, trzeba jeszcze raz rozway, dlaczego
Ludwik Wielki przyczy si do anty- weneckiego sojuszu. Rzeczywicie trudno wytumaczy ten
fatalny bd, ktry wyczerpa wgierskie wojska w niepotrzebnej i nierozstrzygnitej wojnie. W
kadym razie udzia w niej powanie odbi si na ostatecznych negocjacjach dotyczcych
dziedzictwa jego crek, zwaszcza Jadwigi. Wydaje si bowiem, e jej przyszy te, Leopold III
Habsburg, mia wpyw na Ludwika, co znacznie przyczynio si do zaamania stosunkw z ich
wsplnym ssiadem, republik w. Marka.
Ludwik Andegaweski w 1358 roku uzyska od Wenecji zrzeczenie si Dalmacji z Zadarem, do
ktrych susznie roci prawa i tym samym zapewni dostp do morza niezbdny dla swojego
chorwackiego krlestwa, a poprzez nie dla samych Wgier. W roku 1370 by zbyt zajty w Polsce,
by zaj si niekorzystnymi dla niego roszczeniami Habsburgw w sprawie Triestu. Kiedy nieco
pniej powstaa koalicja przeciwko Wenecji, przystpi do niej bez entuzjazmu i bez istotnego
udziau w wojnie, ktra zakoczya si we wrzeniu 1373 roku upokorzeniem pana Padwy32.
Jednak Ludwik dziaa wtedy prawdopodobnie pod wpywem Leopolda III, ktry po
niepowodzeniach postanowi skoncentrowa si na podboju Treviso. Poniewa jeszcze przed
ostatecznym podziaem Austrii w 1379 roku33
P R O B L EM SUKCES J I A N D E G AW E S K IE J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378
ROKU77
31 Zob. doskonae streszczenie Guillanda w Histoire du Moyen Age, tom IX/7, s. 336-340.
32 Jest to wyjanione w zwizku z rywalizacj pomidzy Wenecj a Genu, por. R. Cessi, Storia
della Republica di Venezia, tom I, s. 315-324.
33 Znaczenie tego podziau susznie podkrelili Karl i Mathilde Uhlirz w Handbuch der Geschichte
sterreich-Ungarns, tom I, Wiede 1963, gdzie podano jedynie gwne faktv. ale dodano niezwvkle
cenna bibliografie
7 R O Z D Z I A II
oczywiste byo, e jej cz wewntrzna nad Dunajem, wczajc w ni Wiede, stanie si udziaem
jego starszego brata Albrechta III, Leopold chcia powikszy nalec do niego tak zwan Austri
Zewntrzn, zwaszcza Karynti, przez okupowanie caej marchii Treviso prawie do bram Wenecji.
Aby otrzyma wsparcie Ludwika Andegaweskiego, Leopold da do zrozumienia, e w zwizku z
maestwem swojego najstarszego syna Wilhelma z najmodsz crk krla, nie spodziewa si
adnego innego posagu dla niej poza Treviso, ktre wsplnym wysikiem mogliby razem podbi.
Ten niezwyky pomys nie zosta ujawniony, kiedy po raz pierwszy w 1374 roku34 dyskutowano
nad maestwem Jadwigi; przyj go jednak, co dziwne, Ludwik, gdy zawierano ostateczne
porozumienie lubne na synnym spotkaniu w Hainburgu 15 czerwca 1378 roku35.
Nie by to zapewne jedyny powd, ktry zmusi Ludwika do wzicia prawdziwie aktywnego
udziau w wojnie przeciwko Wenecji, ktra po stracie Tenedos w pierwszej fazie przygotowywaa
gwn kampani morsk w zachodniej czci Morza rdziemnego. Krl Wgier mg niepokoi
si, e kampania taka wzmocni weneck kontrol nad Adriatykiem, ktry on wolaby widzie
wolny dla wgierskiej eglugi. Plan Leopolda mg pomc mu jednoczenie w zapewnieniu
przyszoci Jadwidze: korony Wgier i Polski pozostayby dla jej dwch starszych sistr, a ona
sprawowaaby wadz z Wilhelmem Habsburgiem nie tylko nad poudniowo-wschodni czci
Austrii, ale take nad znaczn czci pnocnych Woch niedaleko granicy wgierskiej. Biorc to
wszystko pod uwag jej ojciec zgodzi si, eby w Hainburgu witowano nie tylko zarczyny
dwch crek, ale rwnie jedne z tych niezwykych sponsalia de futuro, ktre w tamtych czasach
miay gwarantowa skonsumowa34
Zob. dokumenty cytowane powyej w przypisie 10. Ju Szajnocha w pracy cytowanej w nastpnym
przypisie (I, s. m) zauway, e Leopold przeprasza Trewizjan za to, e nie moe zapewni im
obiecanego wsparcia, gdy zajty jest kojarzeniem syna Wilhelma z jedn z ksiniczek
andegaweskich.
35 Spotkanie to opisano szczegowo we wszystkich biografiach Jadwigi, poczynajc od klasycznej
pracy Karola Szajnochy, Jadwiga i Jagieo 1374-141& ktrej drugie wydanie z 1861 roku
wznowiono ze wstpem Stefana M. Kuczyskiego w Warszawie w 1969 roku, dalej cytowane jako:
Szajnocha, wznowienie 1969 (zob. rozdzia IV tomu I, s. 201-225). Dlatego te wystarczy
zacytowa tutaj jedynie ostateczne porozumienie, opublikowane w Codex diplomaticus Hungariae
ecclesiasticus et civilis, wyd. G. Georgius Fejer, tom IX 5, Buda 1834, nr 122..
nie maestwa, gdy tylko partnerzy osign wiek dojrzaoci, bez adnej uroczystoci kocielnej.
Leopold III tak bardzo chcia uczestniczy osobicie w tym doniosym spotkaniu z Ludwikiem, e 5
czerwca, przed opuszczeniem Wiednia, wysa penomocnikw do Filipa burgundzkiego z
wyjanieniem, dlaczego inne pilne i powane negocjacje przeszkodziy mu wzi udzia we
wczeniej ustalonym na 24 czerwca spotkaniu z ksiciem*6.
Zapowiedziane negocjacje w odlegej Burgundii miay na celu przygotowanie kolejnego
maestwa, ktre w umiejtny, charakterystyczny dla Habsburgw, sposb miao przynie im
korzyci polityczne. Od koca poprzedniego stulecia Habsburgowie byli gboko zaangaowani w
problemy Europy rodkowowschodniej, nie przestawali interesowa si rwnie regionem
pomidzy Niemcami i Francj, gdzie bya ich pierwotna siedziba. Tak wic w kocu 1377 roku
Leopold III rozpocz negocjacje z Filipem miaym - rwnolegle do tych prowadzonych z krlem
Ludwikiem - w sprawie maestwa swojego drugiego syna, nastpnego w kolejnoci Leopolda, z
crk ksicia36 37 38. Poniewa jednak nie byo jeszcze wyranych perspektyw przygotowania
habsburskiej sukcesji w Burgundii - jak miao to miejsce sto lat pniej - wola popieszy do
Hamburga, a nie do Montbliard, ktre, nawiasem mwic, naleao do dziedzictwa jego
francuskiej matki i gdzie to mniej pilne porozumienie miao zosta podpisane. Podpisy zoyli
zatem jedynie penomocnicy obu stron w pobliskim Remiremont, zaledwie trzy tygodnie po
uroczystociach w Hainburgu. Aby nie obrazi ksicia Burgundii, Leopold spotka si z nim w
Montbliard i Remiremont p roku pniej*8, ale nawet wtedy nie mg przewidzie, e po kilku
latach silniejszy zwizek istnia bdzie w dugo odkadanym maestwie ich dzieci ni pomidzy
Wilhelmem i Jadwig, ktrych zwizek nigdy nie zosta skonsumowany.
36 Oryginalny dokument w Archiwach (de la Cte dOr) Dijon, liasse B293, nie ma numeru.
37 W tych samych archiwach zachowane s wszystkie dokumenty dotyczce tych negocjacji,
poczynajc od pierwszej misji wysanej z Wiednia 18 grudnia 1377 roku, a koczc na
porozumieniu podpisanym w Remiremont 7 lipca 1378 roku i potwierdzonym 12 wrzenia w
Innsbrucku (liasse B293, nr 222-223, oraz liasse B295, nr 256-238).
38 Zob. rejestry wydatkw ksicia w: E. Petit, Itinraires de Philippe le Hardi et de Jean sans Peur
1161-141Q, Parvz 1888, s. 142 i soo.
problem s u k c e s j i a n d e g a w e s k i e j I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 R O K U 7
9
8o ROZDZIA II
W 1378 roku mogo si jedynie wydawa, e kontakty midzy Leopoldem i Filipem mog
wywoywa niezadowolenie Ludwika Andegaweskiego, ktrego stosunki z burgundzk gazi
jego dynastii ostatnio ulegy pogorszeniu. W 1376 roku bowiem, kiedy mia on trudnoci z Polsk,
ksi Burgundii popar drug prb miaego wuja krlewskiej ony, Wadysawa Biaego z
Gniewkowa, przechwycenia korony Piastw39. Po krtkim starciu na Kujawach, w ktrym zgin
Kazko supski, wnuk Kazimierza, lojalny Ludwikowi pomimo swoich wasnych alw, krl
przebaczy pokonanemu pretendentowi i, co wicej, uczyni go Opatem synnego klasztoru
Pannonhalma na Wgrzech40. Uwizi jednak w Polsce kilku znamienitych burgundzkich rycerzy,
osobicie zwizanych z Filipem miaym, ktry dopiero w 1380 roku dziki specjalnej misji na
Wgry uzyska ich zwolnienie.
Incydent ten nie spowodowa pogorszenia stosunkw midzy Ludwikiem Andegaweskim a bratem
i zwierzchnikiem Filipa krlem Karolem V, ktry sprzeciwia si poczynaniom burgundzkim na
obcych ziemiach41. W roku 1378 krl Wgier i Polski rwnie prowadzi rozmowy, rwnolege do
tych prowadzonych przez Leopolda III austriackiego, z dynasti francusk. W styczniu jeden z jego
rycerzy i doradcw zosta przyjty w Paryu, do ktrego w marcu przybyo dwch kolejnych
wysannikw krlewskich42. Rwnoczenie pertraktacje prowadzone byy pomidzy Karolem V i
cesarzem Karolem IV. Cesarz w styczniu odwiedzi osobicie krla
39 Rozmaite niepublikowane dokumenty w tej sprawie wykorzysta E. Petit, Ducs de Bourgogne de
la maison de Valois. Philippe le Hardi, tom I, Dijon 1909, s. 354- 356. W Archiwach Dijon, liasse
B11932, 3c, znajduj si dwa dokumenty dotyczce wydatkw na misj ksicia na Wgry w 1380
roku, majc na celu uwolnienie jednego z jego szambelanw.
40 Pozostawa on tam w latach 1377-1379. Zob. Jan Reychman, Ze zwizkw kocielnych
wgiersko-polskich, Nasza Przeszo, tom I, Krakw 1946, s. 197; oraz na temat mierci Kazka
supskiego w 1377 roku w jego biografii autorstwa Jzefa Mitkowskiego w Polskim Sowniku
Biograficznym, tom XII, 1966, s. 281-282.
41 Zob. jego wstp ,4 aller en Pruce etc. z 27 wrzenia 1376 roku, wydany przez Leopolda Delisle,
Mandements et actes divers de Charles V (1364-1380), Pary 1874, nr 1263; oraz koszty poniesione
w 1380 roku przez ksicia Burgundii, ktry odby Je voyage de Prusse, cytowane przez E. Petit,
Ducs de Bourgogne, tom I, s. 356.
42 Zob. L. Delisle, op. cit., nr 1616 (25 stycznia) oraz 1647 (4 marca).
Francji; po drodze przyj go ksi Burgundii43. Dyskusje na dworze francuskim, w ktrych
uczestniczyli przedstawiciele zarwno Europy rodkowozachodniej, jak i rodkowowschodniej,
obejmoway ca sytuacj polityczn na kontynencie. Karol IV by w bliszym kontakcie z Francj
ni Habsburgowie, ktrych posiadoci graniczyy z ziemiami Luksemburczyka. Cesarzowi zaleao
na wsparciu Habsburgw dla swojego najstarszego syna Wacawa, ktry by spadkobierc korony
czeskiej i w 1376 roku wybrany zosta na krla rzymskiego, i ktremu chcia zapewni koron
cesarsk. Luksemburgowie byli jednak zainteresowani nie mniej ni Habsburgowie sukcesj po
Ludwiku Andegaweskim. Druga crka Ludwika, Maria, oraz drugi syn cesarza, Zygmunt, byli
zarczeni od 1373 roku. Std te ponowny podzia dziedzictwa wszystkich crek Ludwika sta si
pilny, gdy szczegy nie zostay jeszcze ustalone.
Stao si tak dlatego, poniewa zarwno Karol V, jak i Ludwik doszli do wniosku, e ich plany
dotyczce Neapolu i Sycylii s nierealne. Krl Wgier i Polski zastanawia si ju nad scedowaniem
swoich roszcze do tej trzeciej korony kolejnemu Andegawenowi, Karolowi z Durazzo, ktry,
podobnie jak on, by wrogo nastawiony do krlowej Joanny. Ludwik woa widzie Karola z
Durazzo zaangaowanego w poudniowych Woszech, a nie zgaszajcego roszczenia do sukcesji
wgierskiej44. Jednak ten andegaweski ksi i tak mia to uczyni, po mierci krla, rywalizujc
z Luksemburgami, ktrzy nie byli w stanie przewidzie, e za cztery lata powstan takie trudnoci.
Podczas negocjacji w Paryu w 1378 roku45 Luksemburgowie zaproponowali, eby Wgry
odziedziczya Katarzyna. Taki ukad pozostawiby rzecz jasna Polsk narzeczonej Zygmunta, Marii.
Tego wanie najbardziej chcieli Luksemburgowie, gdy Krlestwo Polskie byo nie tylko ssiadem
lska nalecego do Wacawa, ale rwnie Brandenburgii, najcenniejszej zdobyczy Karola IV,
ktra w 1378 roku zostaa przejta przez jego syna
P R O B L EM SUKC E S J I A N D E G AW E S K IE J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378
R O K U 81
43 Notatka opublikowana przez E. Petit, Itinraires de Philippe le Hardi, s. 506, wspomina
wyranie, e ksi ofiarowa z tej okazji pikny miecz krlowi rzymskiemu.
44 Susznie zauway to Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 246.
45 Opisuje je N. Valois, Le projet de marriage entre Louis de France et Catherine de Hongrie et le
voyage de lEmpereur Charles IV Paris (janvier 1378), w Annuaire-Bulletin de la Socit de
lHistoire de France. Parvz r8m.
82 ROZDZIA II
Zygmunta. Zanim jednak Ludwik mg dyskutowa o takiej zmianie z Polakami, zmara
omioletnia Katarzyna, co spowodowao jeszcze wiksze zmiany we wszystkich porozumieniach
dotyczcych sukcesji. Nie jest znana dokadna data tej niespodziewanej mierci, ale stao si to pod
koniec 1378 roku, jaki czas po sponsa- liach Jadwigi w Hamburgu.
W tym zowrogim roku w udrczonej Europie miaa miejsce jeszcze jedna mier. 27 marca 1378
roku w Wiecznym Miecie zmar papie Grzegorz XI, ktry 17 stycznia poprzedniego roku
powrci do Rzymu. 8 kwietnia 1378 roku wybrano na papiea Urbana VI. Wybr ten zosta jednak
zakwestionowany 9 sierpnia zaraz po spotkaniu w Hamburgu; w tej pogmatwanej sytuacji nie dao
si uzyska z kurii papieskiej dyspensy potrzebnej do maestwa Jadwigi46. Najgorsze jednak, e
niedugo po wyborze antypapiea, Klemensa VII, co nastpio 10 wrzenia, zmar 29 listopada
cesarz Karol IV, jedyny wadca, ktry mg zapobiec wielkiej schizmie zachodniej, kryzysowi duo
groniejszemu dla Kocioa ni niewola babiloska w Awinionie, ktra dobiega wanie koca.
Schizma podzielia Europ tak politycznie, jak i religijnie, a jej konsekwencje miay doprowadzi
do reformacji, protestanckiej w XVI wieku.
Mediatorem mg by jeszcze Ludwik, ktry w przeciwiestwie do Leopolda III pozosta lojalny
wobec papiea rzymskiego, a stao si tak tylko dlatego, e jego odwieczny wrg, krlowa Joanna
ne- apolitaska, zaja stanowisko przeciwne47. Jednoczenie Ludwik utrzymywa przyjazne
stosunki z francuskim krlem Karolem V, naturalnym protektorem antypapiea, rezydujcego
znowu w Awinionie. Niestety, krl Wgier i Polski po spotkaniu w czerwcu 1379 roku z Wacawem,
teraz krlem rzymskim i czeskim, oficjalnie postanowi uznawa jedynie Urbana VI48. Papie ten
cigle pochonity by jeszcze wojn przeciwko Wenecji, w ktrej wydawao si, e odnosi
zwycistwo. W maju flota wenecka zostaa pokonana przez Genueczykw w porcie Pola, a na
ldzie miasto w. Marka
46 Prababka Jadwigi Klemencja Habsburska bya siostr pradziadka Wilhelma, Albrechta I, krla
rzymskiego.
47 Jej konflikt z Urbanem VI wyjaniony jest w historii papiey Ludwiga von Pastora; zob. w
poprawionym wydaniu woskim Angelo Mercatiego, Storia dei Papi, tom I, Rzym 1942, s. 143.
48 Monumentu Hungariae Histrica. A. Diplomataria, tom III, s. 183-185.
otaczali wszyscy jego wrogowie. Nawet nominalny sojusznik Wenecji, Gian Galeazzo mediolaski,
szwagier Leopolda austriackiego, nie zapewni jej wsparcia. Jednak na Wschodzie, gdzie dziaania
wojenne rozpoczy si wraz z wojn o wysp Tenedos, Jan V Paleolog, ktry sta po stronie
Wenecji przeciwko Genui, odzyska tron od swojego syna Andronika. Kiedy w 1380 roku
Wenecjanie wyzwolili kolejn wysp, znajdujc si u bram ich miasta, zwycistwo to okazao si
punktem zwrotnym w zmaganiach, ktre odtd nazwane zostay wojn o Chioggi. Niemniej jednak
Ludwik przez cay rok uczestniczy nadal w rozpaczliwej wojnie podjazdowej. Negocjacje
pokojowe, ktre rozpoczy si w lecie w jego obozie w Cittadoli, zakoczyy si porozumieniem w
Turynie 8 sierpnia 1381 roku, dziki porednictwu mao znaczcej Sabaudii. Wgry nic nie zyskay.
Potwierdzone zostao posiadanie przez nie Dalmacji, ale nie zdoay, podobnie jak w roku 1358,
zapewni sobie prawa do eglugi na Adriatyku. Austria moga przygotowa si do zdobycia Triestu
w 1382 roku, co zapewnio jej dostp do tego morza a po rok 1918. Leopold III mg rwnie
zatrzyma Treviso49.
Miasto to nie miao ju by namiastk pokaniejszego posagu narzeczonej jego syna, Jadwigi.
Wydawao si oczywiste, e odziedziczy ona koron wgiersk i tym samym zapewni j
Habsburgom. Jej ojciec bowiem w porozumieniu z Luksemburgami postanowi po mierci
Katarzyny, e Maria bdzie panowa w Polsce. Dla Ludwika stanowio to kolejne rdo trudnoci,
nie tylko dlatego, e wikszo Polakw sprzeciwiaa si przyszemu mowi Marii, Zygmuntowi,
ale take ze wzgldu na fakt, e kwestia ta bya czci znacznie wikszego problemu. Wkrtce po
tym, jak pokona on Wadysawa Biaego i Litwinw w 1377 roku, krl postanowi zrewidowa
swj stosunek do sytuacji w Polsce, wykorzystujc do tego Wadysawa opolskiego50.
Powierzy on temu lskiemu ksiciu, ktry by jego powiernikiem, administrowanie krlestwem
Piastw od stycznia do padziernika 1378 roku. Jednak przed kocem roku, najprawdopodobPR
O B L EM SUKC E S J I A N D E G AW E S K I E J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378 R
O K U 83
49 Informacje na temat wyniku wojny koalicyjnej przeciwko Wenecji znale mona w: R. Cessi,
Storia della Repblica di Venezia, tom I, s. 325-330.
50 Zmiany jego stanowiska w latach 1372 i 1379 bada ostatnio Rhode, Ostgrenze,
s. 233-235, szczeglnie w przypisach 268-280. Szczegy genealogiczne, o ktrych wspomina si w
przypisie 270, znale mona w: Dworzaczek II, tablica nr 9, ktra pomocna jest rwnie w
badaniach rde rvtnwanvrli nnni**; w * : r*
84 ROZDZIA II
niej w zwizku ze mierci Katarzyny, zastpi Wadysawa opolskiego najpierw w Krakowie, gdzie
jeszcze raz powrcia krlowa matka jako regentka, a potem take we Lwowie, gdzie wprowadzono
bezporednie zarzdzanie wgierskie. Niespodziewanie Opol- czyk zosta przeniesiony na Kujawy,
tam jako lenno otrzyma ziemi dobrzysk, zabran Kazkowi supskiemu, oraz Gniewkw,
zabrany Wadysawowi Biaemu. Powierzono mu rwnie pozyskanie dla dynastii andegaweskiej
wsparcia ksicia Mazowsza, Ziemowita III, Piasta, ktry w 1379 roku odda mu za on swoj
crk. Natomiast modszy syn Ziemowita III, przyszy Ziemowit IV, zosta kandydatem opozycji
przeciwko sukcesji Zygmunta Luksembur- czyka. Wielu osobom wydawa si on
odpowiedniejszym mem dla kadej ewentualnej spadkobierczyni Ludwika.
W celu pokonania tej opozycji, krl zwoa we wrzeniu 1379 roku kolejne spotkanie w Koszycach,
na ktrym nalega, by polska szlachta uznaa Mari jako jego spadkobierczyni, tak jak uczynia to
pi lat wczeniej w przypadku nieyjcej ju teraz Katarzyny. Nie pozwolono delegatom opuci
miasta, ktrego bramy zostay zamknite, dopki nie ustpili. Skoro Ludwik uciek si do tak
niespotykanej formy nacisku51, musia zdawa sobie spraw z powagi sytuacji, ktra niepokoia nie
tylko Luksemburgw, ale take Habsburgw. W takich okolicznociach mogli oni mie
wtpliwoci, czy decyzje krla Polski i Wgier dotyczce dziedzictwa zarwno Marii, jak i Jadwigi
bd respektowane w ktrymkolwiek z tych krajw. Mniej wicej wtedy i prawdopodobnie w tym
samym miecie Ludwik przyj cakowicie nieoczekiwanego gocia, ktry pragn wybada
sytuacj w Europie rodkowowschodniej. Przyby on co prawda z odlegego Wschodu, ale zmierza
wyranie na zachd52. By to Skirgieo, modszy brat i powiernik spadkobiercy Olgierda, Jagiey.
Pniej, po mierci krla andegaweskiego, ten sam Skirgieo mia zosta gwnym negocjatorem
w sprawie maestwa Jadwigi z wielkim ksiciem litewskim.
W drugiej poowie 1379 roku dotd nieznany ksi litewski, po odbyciu podry po ziemiach
zakonu krzyackiego, zaproszony zosta jako znamienity go na kolejny lub Magorzaty
mazowiec51
Janko z Czarnkowa ostro to potpia; zob. powyej, przypis 19.
51 T dosy enigmatyczn misj Skirgiey zajmowa si najpierw Stanisaw
Smolka, Kiejstut 1 Jagieo, Krakw 1889, s. 92-98, gdzie analizuje szczegowo rda.
kiej, crki ksicia Ziemowita III i wdowy po Kazku supskim, ktrego pierwsza ona bya siostr
Skirgiey. Panem modym by ksi Henryk brzeski, lski Piast i krewny Wadysawa opolskiego,
ktry sam mia polubi przed kocem tego roku siostr Magorzaty, Eufemi. Ich brat Ziemowit IV
stanie si potem rywalem zarwno Zygmunta Luksemburczyka, jak i Wilhelma Habsburga.
Zaraz po tym mazowieckim lubie, ktrego to genealogiczne jest dosy znaczce, Skirgieo uda
si przez Polsk na Wgry, gdzie, jak podaj dwie kroniki pruskie53, planowa spotka si z
Ludwikiem, po czym kontynuowa swoj tajemnicz podr a na dwr cesarski i do kurii
papieskiej. Nie dojecha jednak do adnego z tych odlegych celw i zamiast zosta katolikiem, jak
tego oczekiwano, sta si prawosawnym. Pogoski, a w jeszcze wikszym stopniu rozmowy
Litwina z krlem Wgier i Polski, ktre pozostay tajemnic, musiay sprawi, e Leopoldowi
austriackiemu szczeglnie zaleao na uzyskaniu kolejnej solennej gwarancji, e nic nie zostanie
zmienione ani te nie rozwaa si adnego opnienia w sprawie maestwa Wilhelma z Jadwig.
Zapewnienie to Habsburgowie otrzymali ii lutego 1380 roku, kiedy w czasie wojny przeciwko
Wenecji Leopold i Ludwik spotkali si w Zlyom, tj. w krlewskim zamku owieckim w
pnocnych Wgrzech.
Porozumienie z Zlyom, czy te zwoliskieS4, byo czym duo wicej ni tylko potwierdzeniem
umowy zawartej w Hainburgu okoo dwch lat wczeniej. Dat zobowiza finansowych obu stron
przyspieszono o rok - z 1384 na 1383, chocia ze wzgldu na wiek Jadwigi adna z tych dat nie
bya odpowiednia do skonsumowania maestwa. Duo waniejsze byy obietnice potwierdzone
nie tylko przez jej ojca, ale take jego on, krlow matk, oraz przedstawicieli narodu
wgierskiego. Ze zoonych przez nich gwarancji do jasno wynikao, e posag Jadwigi nie
ograniczy si do
53 Wydane w Scriptores rerum Prussicarum, tom II, Lipsk 1863, s. 592-393, tom III, Lipsk 1866, s.
iii.
54 Codex diplomaticus Hungariae, wyd. Georgius Fejer, tom IX/5, Buda 1834, nr 202. Ju
Szajnocha (przedruk tom I, s. 223-224 oraz przypis 107 na s. 645) podkrela znaczenie tego
porozumienia, ktre obejmowao nawet gwarancj, e adna papieska ani cesarska ingerencja nie
bdzie wykorzystana jako pretekst do zmiany umowy maeskiej (uwaga uzasadniona postaw
Leopolda w schizmie zachodniej) i ktre potwierdzone zostao w roku nastpnym przez osiem
najwaniejszych miast Wppi*r
P R O B L EM SUKC E S J I A N D E G AW E S K IE J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1378
R O K U 85
86 ROZDZIA II
Treviso, ktre i tak miao znale si w posiadaniu Leopolda, ale skada si bdzie z caego
krlestwa w. Stefana ze wszystkimi przynalenociami.
W kadym razie zmiany, ktre Ludwik Andegaweski poczyni miesic pniej w sprawie wadzy
w Polsce, nie mogy wydawa si niepokojce Habsburgom, ktrzy byli wicej ni
usatysfakcjonowani perspektyw unii austro-wgierskiej. Dopiero po mierci Ludwika miae
kroki, ktre podjto w 1380 roku, zaczy mie wpyw na ycie zarwno Wilhelma, jak i Jadwigi,
gdy nieoczekiwanie odziedziczya ona nie Wgry, a Polsk.
Drugim krokiem byo powoanie rady, ktra miaa zarzdza Polsk55. Ani wiekowa matka
Ludwika, ktra w listopadzie 1379 powrcia do Budy i zmara tam w kocu roku 1380, ani
Wadysaw opolski, ktry otrzyma inne zadania, nie odnosili sukcesw jako regenci w Krakowie.
Nowe rozwizanie mogo wydawa si Polakom zadowalajce, gdy piciu z ich rodzimych
przywdcw, ktrych krl zawezwa w marcu na Wgry, wybranych zostao na czonkw tej rady
regencyjnej. Niestety, jej gow, praktycznie wicekrlem, bya osoba niezwykle kontrowersyjna,
wybitny praat Zawisza z Kurozwk56, ktry jako podkanclerzy, a potem kanclerz uwaany by za
narzdzie dynastii. W 1381 roku, kiedy by rwnie biskupem krakowskim, budzio to wyranie
negatywne reakcje, ktre utrzymyway si do jego mierci na pocztku nastpnego roku. Pozostali
czterej czonkowie rady mieli odegra decydujc rol w trudnych pocztkach panowania Jadwigi.
Trzech z nich zostao dosy dobrze dobranych. Cieszcy si duo wikszym szacunkiem ojciec
Zawiszy, Dobiesaw, zosta wkrtce podniesiony z funkcji wojewody na kasztelani krakowsk,
najwyszy urzd w krlestwie. Jan Radlica, wyksztacony na uniwersytecie Montpellier i
55 Wydaje si, e krytyczna ocena tego kroku wyraona przez Pawia Jasienic, Polska Jagiellonw,
Warszawa 1957 (trzecie wydanie), tom I, s. zi-2.3, jest dobrze uzasadniona.
56 Obrona jego polityki pira Jana Dbrowskiego, ktr cytowa ostatnio z aprobat Zbigniew
Szostkiewicz w swoim cennym katalogu polskich biskupw przed rozbiorami: Katalog biskupw
obrzdku aciskiego przedrozbiorowej Polski, Sacrum Poloniae Millennium, tom I, Rzym 1954,
s. 595, posuwa si za daleko. W sprawie dochodzenia do wadzy przez jego rodzin, wczajc jego
ojca, zob. artyku F. Kronenberga, Rola polityczna panw z Kurozwk w XIV w., Miesicznik
Herald.MC7.nM. tomv XVIII i XIX ('1028-icrco'l.
rekomendowany Ludwikowi Andegaweskiemu przez krla francuskiego jako wspaniay lekarz,
zosta pniej nastpc Zawiszy jako biskup krakowski57. Sdziwj z Szubina, ktry podobnie jak
Radlica pochodzi z Wielkopolski, przeniesiony zosta do stolicy jako starosta. Wielka szkoda, e
czwarty wsppracownik Zawiszy, Domarat z Pierzchn, kilka lat wczeniej powoany na ten sam
wany urzd w Wielkopolsce i majcy reprezentowa j w radzie, by bardzo nielubiany w swoim
rodzimym okrgu, gdy nalea do nielicznych zwolennikw Zygmunta Luksemburczyka. Wanie
z tego wzgldu cieszy si yczliwoci krla Ludwika, ktry zaraz po tym, jak porozumienie
pokojowe z 1381 roku zakoczyo jego kopoty we Woszech, powici nastpny rok, ostatni w
jego yciu, prawie wycznie przygotowaniu panowania Zygmunta w Polsce.
Kiedy jego najznamienitszy przeciwnik, arcybiskup gnienieski Janusz Suchywilk, dawny
wsppracownik Kazimierza Wielkiego, zmar 5 kwietnia 1382 roku, Ludwik uniemoliwi
papieskie zatwierdzenie w por wybranego nastpcy, dobrze wyksztaconego Dobro- gosta z
Nowego Dworu, aresztujc go w drodze do Rzymu w Treviso, za spraw Leopolda austriackiego58.
Obaj wadcy zaniepokojeni byli zwizkami Dobrogosta z Ziemowitem mazowieckim, ktry przej
wanie wadz po swoim ojcu w Pocku. Jeszcze waniejszym krokiem na rzecz luksemburskiego
kandydata byo wezwanie delegacji polskiej szlachty, na czele ktrej sta nowy arcybiskup
Bodzanta, na Wgry, gdzie 25 lipca delegaci musieli zoy hod Zygmuntowi jako przyszemu
krlowi Polski, zaraz przed tym, jak zosta on tam wysany, by zbrojnie zniszczy swoich
przeciwnikw59.
Spotkanie to miao miejsce na tym samym zamku Zwoliskim, na ktrym dwa lata wczeniej
Wgrzy zmuszeni byli zagwarantowa sukcesj Wilhelma austriackiego do ich tronu. Teraz krl
Ludwik, w peni wiadomy, e jego zdrowie podupada, pragn rwnie
57 Zob. uwag w katalogu Szostkiewicza (cytowane w poprzednim przypisie), s. 477-478.
58 Ibidem, s. 437. Polityk obu tych wybitnych biskupw omwimy poniej, w rozdziale IV (zob.
przypisy 5 i 6).
59 Rwnie t decyzj podjt przez Ludwika susznie krytykuje Jasienica, op. cit., s. 23-25; zob.
Zenon Nowak, Polityka pnocna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Toru 1964, s. 32-33,
dalej cytowane jako: Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, gdzie opisana zostaa podjta
przez Zygmunta prba opanowania Polski przed mierci Ludwika.
p r o b l e m s u k c e s j i a n d e g a w e s k i e j i s c h i z m a z a c h o d n i a 1378 R O K U 8 7
88 ROZDZIA II
zoy Habsburgom ostatni obietnic, podobn do tej, ktr otrzymali Luksemburgowie:
narzeczony Jadwigi mia zosta oficjalnie przedstawiony jego przyszym poddanym. Brakowao
jednak czasu. Moda para moga jedynie by wiadkiem, razem z krlow Elbiet i Mari, mierci
jednego z najwikszych krlw Wgier w nocy z io na ii wrzenia. Zygmunt otrzyma t smutn
wiadomo daleko w Wielkopolsce, gdzie oblega Odolanw, gwny zamek swojego
najzacieklejszego wroga, Bartosza z Wezenborga.
Wbrew planom Ludwika, Wgrzy pi dni po jego mierci ogosili jego starsz crk Mari swoim
wadc60. Tak te rozpoczo si zamieszanie trwajce prawie pi lat, ktre w skutkach byo
tragiczne dla wszystkich czonkw dynastii andegaweskiej i ktre udaremnio oczekiwania
Habsburgw i Luksemburgw. Jednak kryzys w caym tym regionie byby jeszcze gbszy, gdyby
wprowadzone zostay porozumienia midzy Ludwikiem, Karolem IV i Leopoldem III. Pod rzdami
jednej czy drugiej dynastii niemieckiej oba due pastwa na wschd od cesarstwa zostayby do
niego przyczone bez adnych szans na ekspansj na wschd, a take bez tego zachodniego,
franko-woskiego zwizku, ktry zawsze stanowi przeciwwag dla niemieckich postpw i
wpyww. Podjta w ostatniej chwili przez krlow wdow prba wydania Marii nie za Zygmunta,
ale za francuskiego ksicia, ktry by zarczony ze zmar crk krlowej Katarzyn, okazaa si
bezowocna. Natomiast jej udzia w spisku przeciwko Karolowi z Durazzo, ktry przez kilka
miesicy by trzecim andegaweskim krlem Wgier, zakoczy si w jeszcze bardziej poaowania
godny sposb ni ingerencja w jego wczeniejsze panowanie w Neapolu, gdzie wspierali go jego
kuzyn Ludwik Wgierski i Urban VI. O to woskie krlestwo, po mierci Joanny, a na krtko przed
mierci Ludwika, ubiegali si jego ona i kandydat Klemensa VII, stryj Ludwika orleaskiego,
zaoyciel drugiej ande-# gaweskiej gazi dynastii francuskiej, ktra po mierci Karola V w 1380
roku wkroczya w okres wasnych trudnoci. W czasie schizmy zachodniej bya po stronie papiea
awinioskiego.
60 Zob. Codex diplomaticus Hungaae, wyd. G. Fejer, tom X/i, nr 1, s. 28. Konsekwencje takiego
biegu wydarze, w skrcie zasygnalizowane we wnioskach tego rozdziau, omwione zostan w
kolejnych dwch rozdziaach.
Kryzys w Europie rodkowowschodniej, zwizany z oglnym kryzysem chrzecijastwa, by
rwnie tragedi dla Jadwigi. Jej sytuacja bya moe rna od sytuacji jej starszej siostry, ale
rwnie bolesna. Kosztem osobistej ofiary Jadwiga uczynia swoje cikie dowiadczenia podstaw
dugotrwaego procesu ksztatowania si Europy rodkowowschodniej pod przewodnictwem
Polski, bez zrywania zwizkw z Wgrami i w poczeniu z rozszerzaniem si na wschd
katolicyzmu, co kompensowao poraki Rzymu na Zachodzie. Dziki tej polskiej krlowej rola
Andegawenw na Wschodzie zakoczya si nie rozczarowaniem, ale chwa.
Zanim omwimy prawdziwie europejskie znaczenie panowania Jadwigi, trzeba zaj si jej
dziedzictwem duchowym, duo waniejszym ni polityczne, oraz niezwykymi dowiadczeniami
jej dziecistwa jako czci osobistego rodowodu modej dziewczyny.
PR O B L EM SUKCES J I A N D E G AW E S K IE J I S CH I ZM A Z A C H O D N I A 1978
R O K U 89

ROZDZIA III
Dziedzictwo Jadwigi i lata jej dziecistwa
(1374-D84)
Andegaweska Hedvigis, pniejsza Jadwiga, zdecydowanie naley do Polski. Na zawsze
pozostanie ona wielk krlow Polski1, porwnywaln z pierwszym krlem, Bolesawem
Chrobrym, czasami nazywanym Wielkim oraz z Kazimierzem Wielkim, ostatnim krlem z dynastii
Piastw. Jej kult jest czci polskiej tradycji, za ow tradycj uosabia krlowa Jadwiga na rwni z
krlem Janem III
1 Jadwiga, Polands Great Queen to tytu jej pierwszej biografii napisanej w jzyku angielskim
przez amerykask pisark Charlotte Kellogg, Nowy Jork 1931, wydanej ponownie w 1971 roku w
Hattiesburgu, Miss. przez Academic International w serii Central and East European Series.
Poniewa jej druga biografia napisana przez Brytyjczyka M.M. Gardnera, Queen Jadwiga of
Poland, Londyn 1934, w tytule, jak rwnie w tekcie uywa polskiej formy jej imienia, w tej
ksice [w wersji angielskiej] poszedem ladem tych dwch przykadw. Wypada by moe
zacytowa przy tej okazji dwa stwierdzenia Charlotte Kellogg (na s. 181 i 240 w jej ksice; zob.
take drugie wydanie w Waszyngtonie, D.C. 1936, zatytuowane Jadwiga - Queen of Poland).
Piszc na temat pokojowej polityki krlowej, ktra pragna osign swoje cele nie poprzez
walk, ale przez negocjacje, autorka dodaje, e wytrwae, niestrudzone starania Jadwigi, by
znale pokojowe rozwizanie midzynarodowych trudnoci ... moe by porwnywane z
jakimkolwiek podobnym przedsiwziciem naszych czasw. Kocowy wniosek autorki brzmi
natomiast tak: Rozwj jej ducha jest sam w sobie histori fascynujc - histori, ktra zakoczy si
dopiero wtedy, gdy skoczy si Polska. A znakomity amerykaski historyk Europy
rodkowowschodniej, S. Harrison Thomson, doszed do wniosku, e Jadwiga bya po prostu
jednym z najwikszych wadcw polskich. Zob. jego ksik, Europe Dung the Renaissance and
Reformation, Nowy Jork 1963, w ktrej rwnie wyraa opini (s. 193), e wykazywaa ona cechy
waciwe prawdziwemu mowi stanu w duo wikszym stopniu ni jej znakomity m, ktry
zdoa utrzyma pokj ... dopki ya Jadwiga. Sawic jej religijne i kulturowe zainteresowania,
ktre podniosy poziom kulturalny Polski wyej ni kiedykolwiek wczeniej, autor uwaa, e
Jadwiga wskrzesia uniwersytet krakowski waciwie bez niczviei Domocv (s. ml
92 ROZDZIA Iii
Sobieskim. Pomimo opnie w jej procesie kanonizacyjnym, uwaa si j za jednego z patronw
narodu.
Urodzia si i wychowaa na Wgrzech. W odrnieniu jednak od drugiego znamienitego polskiego
monarchy wgierskiego pochodzenia, Stefana Batorego, ktry w chwili swojej koronacji w
Krakowie by dojrzaym czterdziestotrzyletnim mczyzn, a przez dziesi lat swego panowania
nigdy nie nauczy si polskiego, Jadwiga opucia Bud jako dziesicioletnie dziecko i w cigu
kolejnych pitnastu lat swojego ycia uczynia Krakw wielkim centrum kultury polskiej. Podczas
gdy Batory mia krew czysto wgiersk2, zarwno babki Jadwigi, jak i przynajmniej trzy, jeli nie
wszystkie cztery prababki byy Polkami. Jej drzewo genealogiczne jasno pokazuje, e krlowa
miaa wicej krwi polskiej ni ktokolwiek inny, a nie mniej ni siedem gazi jej drzewa
genealogicznego prowadzio bezporednio do pierwszych czonkw dynastii Piastw3.
2 Zob. genealogi jego rodziny, Batory de Somlyo, w: Dworzaczek II, nr 86.
3 Dlatego te takie drzewo genealogiczne, pokazujce bezporednich przodkw Jadwigi, dodano na
s. 357-362.
Spord 16 praprarodzicw Jadwigi ostatnia dwjka jest nieznana, gdy nie znamy ju ony jej
pradziadka, Kazimierza z Gniewkowa. Nie znamy rwnie matki jej prapradziadka Stefana
Boniackiego. Jeszcze trudniej byoby i w pewnej mierze zbytecznie dla badan nad dziedzictwem
Jadwigi, jak zarysowano w rozdziale III/3, rozszerza cao jej drzewa genealogicznego na
wczeniejsze pokolenia. Std wymienieni zostali, na tyle, na ile to moliwe, jedynie ci z jej
odlegych przodkw, ktrych zwizki pomagaj w zrozumieniu duchowych tradycji, jakie miay
wpyw na mod krlow.
Jeli chodzi o wgierskich Arpadw, dwie siostry, Maria (tab. A) i Katarzyna (tab. C) maj
oczywicie tych samych przodkw, a przodkowie ich ojca Stefana V odpowiadaj przodkom jego
siostry Jolanty (tab. B). Na tab. B i D mamy rozmaite linie polskiej dynastii Piastw, do ktrej
naleay obie babki Jadwigi. Poniewa Kazimierz kujawski ma potomkw z rnych maestw,
przodkowie jego trzeciej ony Euforyzyny i przodkowie drugiej ony Konstancji, nale do dwch
rnych pokole. Jeli chodzi o dynastie pochodzenia poudniowosowiaskiego, jedynie serbskich
Nemanjiciw wywodzi mona od czasw wczeniejszych. Std te jedynie przodkowie Stefana
Dragutina wymienieni zostali w tabeli C. Zwizki z rodami: z Meranu, greckich cesarzy
Konstantynopola i Nicei, aciskich cesarzy Konstantynopola, rozmaitych linii dynastii
Rurykowiczw, Babenbergw austriackich i Przemylidw czeskich wyjanione zostay w tekcie
w rozdziale III/3. W sprawie francuskiego rodowodu neapolitaskich i wgierskich Andegawenw
zob. tablic genealogiczn na s. 362. Znaki x, + , ktrych uywa si rwnie w tabeli
neapolitaskich Andegawenw, oznaczaj kolejno daty maestwa i mierci.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 93
Mimo to Jadwiga nie naley wycznie do Polski, ale do wszystkich narodw Europy
rodkowowschodniej4. Prawie kady z nich bowiem mia jaki udzia w jej dziedzictwie, ona za
we waciwym czasie odegraa wobec nich wszystkich rol ywego cznika z Europ Zachodni.
Przekazaa im katolickie, czyli uniwersalne dziedzictwo wsplnoty zwanej respublica Christiana,
ktre na Zachodzie ju wyblako, ale w Europie rodkowowschodniej zaczynao rozkwita, czc
si ze wiatem prerenesansu.
Niezwykle zrnicowane narodowo skadniki pochodzenia Jadwigi wymagaj stosownego
komentarza, nie jako dziedzictwo krwi, ktre mona by interpretowa z genetycznego punktu
widzenia, ale jako dziedzictwo idei, zwaszcza takich, ktre mogy przemawia do umysu nawet
maego dziecka, wychowywanego na wadc, albo przynajmniej on wadcy.
Zazwyczaj najpierw rozwaa si wpyw jej sawnego ojca, rwnoczenie jednak trzeba wzi pod
uwag dwie wane okolicznoci.
Po pierwsze, Ludwik Wielki, mimo i serdecznie troszczy si o przyszo swoich trzech crek i w
zamian darzony by przez nie mioci i podziwem, mia niewiele czasu, ktry mgby z nimi
spdza. Stwierdzenie to jest prawdziwe zwaszcza w przypadku najmodszej crki, Jadwigi, ktra
miaa zaledwie osiem lat w momencie jego mierci i ktra w ostatniej czci tego krtkiego okresu
kilka lat spdzia w Wiedniu. Zatem Jadwiga nie moga zbyt dobrze pamita ojca, poza jego
przykadn pobonoci, w duej mierze inspirowan kultem witych, nalecych do jego
przodkw i poprzednikw5. Bya to istotna cz dziedzictwa, jakie pozostawi swoim crkom.
Prowadzi ona take do drugiej z kolei trudnoci, zwizanej z interpretacj tego dziedzictwa.
Dziedzictwo to dalekie byo od jednorodnoci, gdy andegaweski krl Wgier pozostawi po sobie
nie jedn, ale dwie lub moe trzy tradycje, ktre trzeba rozrni. To prawda, e jego ojciec,
rnicy si pod tym wzgldem od Jana Luksemburskiego, przesta
4 Pierwsze prby pokazania, e tak jest, poczyniem w mojej krtkiej pracy De Hedvige
Andegavensi, Regina Poloniae, eiusue in historia Europae oentalis momento gravissimo, Rzym
1953.
5 Ten aspekt jego wielkoci susznie podkreli Jan Dbrowski w swoim wystpieniu
opublikowanym na sympozjum Krlowa Jadwiga - Zbir przemwie, Krakw 1933, s. 40.
94 R O Z D Z I A III
wkrtce by dla Wgrw obcym krlem6, a sam Ludwik, urodzony na Wgrzech, nigdy we Francji
nie by. Nastpcy Arpadw nie przestali jednak reprezentowa w Europie Wschodniej wspaniaej
tradycji najznakomitszej dynastii Europy Zachodniej, Kapetyngw, ktrej ga stanowili
Andegaweni. Trzeba rwnie oddzieli ich pierwotne dziedzictwo francuskie od neapolitaskiego.
To ostatnie byo oczywicie duo blisze w czasie i przestrzeni. Jednak Ludwik Wgierski z
trudnoci mgby wspomina swoje dowiadczenia we Woszech jako przyjemne, a jego wroga
kuzynka Joanna neapolitaska7 moga jedynie stanowi najgorszy z moliwych przykad dla jego
crek, ktre same spodzieway si zosta krlowymi. Dziadek Joanny, krl Robert, zwany Mdrym
podobnie jak Karol V francuski, by wietlanym wyjtkiem wrd neapoli- taskich Andegawenw.
Wyjtkowy by rwnie jego brat Ludwik, ktry zosta kanonizowany i po ktrym imi otrzyma
krl Wgier. wity ten, czczony przez ca swoj rodzin8, by biskupem francuskiej Tuluzy i
nosi imi po jeszcze wikszym witym, krlu Francji, Ludwiku IX, swoim stryju.
Andegaweni, niezalenie od tego, czy rzdzili we Woszech czy na Wgrzech, pozostali zwizani
ze wszystkimi czciami Francji: z odlegym ksistwem Anjou na pnocnym zachodzie, z
hrabstwem Tuluzy na poudniowym zachodzie oraz z kolejnym dziedzictwem ich gazi, hrabstwem
Prowansji, ktre do roku 1348 obejmowao Awinion, a kiedy naleao do strefy przejciowej
midzy Francj i Cesarstwem, porwnywalnej pod wzgldem pooenia z Europ
rodkowowschodni. Mimo i niektrzy czonkowie linii andegaweskiej przypominali
charakterem i prowadzon przez siebie polityk swojego bezporedniego przodka Karola,
rnicego si od swego brata Ludwika IX, inni szukali inspiracji w tym wanie krlu, ktry
wkrtce po mierci w 1297 roku zosta kanonizowany.
6 Zob. powyej, koniec przypisu 6 do rozdziau I.
7 W bibliograficznym rozdziale XII Kennetha M. Settona, Catalan Domination of Athens 1311-
1388, Cambridge, Mass. 1948, gdzie na s. 281-282 omawiane s pierwszorzdne i drugorzdne
rda do historii neapolitaskich Andegawenw, szczegln pochwa otrzymaa krytyczna praca
E.G. Leonarda, La Jeunesse de Jeanne Premiere, reine de Naples, comtesse de Provence, tom I,
Monaco, Pary 1932. Zob. take s. 117/8, gdzie okrela si j jako nikczemn.
8 Zob. wyej, przypis 5 do rozdziau I, jak rwnie genealogi neapolitaskich Andegawenw na
wklejce.
Cae panowanie Ludwika IX byo dowodem na to, e stosowanie zasad chrzecijaskich w polityce
mogo przynie narodowi prawdziw wielko9. Jadwiga bardziej ni bezporedni potomkowie
w. Ludwika kierowaa si jego duchowym dziedzictwem, z ogromn korzyci dla Polski.
Planowane maestwo jej siostry Katarzyny z synem innego wybitnego krla Francji pokazuje, jak
bardzo zaleao ojcu Jadwigi na odnowieniu zwizkw jego najbliszej rodziny z dworem w
Paryu. Ani rnice w postawie wzgldem schizmy zachodniej, ani mier Karola Mdrego w 1380
roku i Ludwika Wielkiego dwa lata pniej nie przerway tych tradycyjnych stosunkw, ktre miay
potem odbi si na przyszoci Europy rodkowowschodniej.
Zwizki z Francj w historii Wgier wywodzi mona od pocztkw ich tradycji chrzecijaskiej za
panowania dynastii Arpa- dw w czasach pierwszych Kapetyngw. To od synnego francuskiego
papiea Sylwestra II, dawniej Gerberta z Aurillac, Stefan I otrzyma apostolsk koron, ktra do
dzisiaj pozostaje najszacowniejszym symbolem dziedzictwa narodowego. Ten wielki krl,
wysawiany w wielu legendach10, zajmowa zwaszcza w czasach Andegawenw miejsce w
wgierskiej tradycji porwnywalne z tym, jakie w tradycji francuskiej zajmowa w. Ludwik.
Znaczcy jest jednak fakt, e ulubionym bohaterem i wzorem by dla Ludwika Wielkiego, poza
Aleksandrem Wielkim, jego poprzednik Arpad, Wadysaw I, za ktrego panowania Stefan i jego
syn Emeryk zostali kanonizowani, tak jak potem on sam. Wadysaw I przygotowa
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 95
9 Przyznali to ostatnio dwaj niefrancuscy historycy, rozwaajcy skutki polityki w. Ludwika z
rnych punktw widzenia: belgijski historyk F.L. Gamstrof, Le Moyen Age, Pary 1953 (tom I
Histoire des relations internationales wydanej przez Pierrea Renouvina), s. 181; oraz szwajcarski
historyk Gonzague de Reynold, Le Toit chrtien, Pary 1957 (tom VTI jego La Formation de
l'Europe), s. 464. Zob. take rozdzia X w monografii Astrik L. Gabriel, The Educational Ideas of
Vincent of Beauvais, University of Notre Dame 1962 (lub nowe niemieckie wydanie, ktre ukazao
si w 1967 roku we Frankfurcie), gdzie autor wyjania wpyw tego dominikaskiego teologa na
idee polityczne Ludwika IX oraz na jego zasady moralne jako wadcy chrzecijaskiego.
10 Pozycj, jak legendy te zajmoway w redniowiecznej wgierskiej historiografii, wskaza Jan
Dbrowski w pracy na temat polskiej historiografii w tym samym okresie: Dawne dziejopisarstwo
polskie, Wrocaw 1964, s. 16. Z okazji 900 rocznicy mierci Stefana Wielkiego, B. Hman
opublikowa jego biografi King Stephen the Saint w Archivum Europae Centro-Orientalis, tom
IV, Budapeszt 1938.
R O Z D Z I A III
wgiersk ekspansj daleko poza tereny, na ktrych pierwotnie osiedlili si Madziarowie;
szczeglnie wana bya tutaj unia z Chorwacj w 1102 roku, ktra otworzya drog do Adriatyku i
na Bakany11. Wrd wgierskich Andegawenw istnia rwnie szczeglny kult w. Elbiety,
crki arpadzkiego krla i krzyowca, Andrzeja II, najsawniejszej spord ksiniczek wgierskich,
ktre w czasach Ludwika IX francuskiego wyrniay si witym yciem.
Mode crki Ludwika Wielkiego, ktrego matka, ona i teciowa nosiy imi Elbieta, musiay
uczestniczy w tym kulcie kobiety krlewskiej krwi. Sama Jadwiga daa swojemu jedynemu
dziecku przed jego mierci imi Elbieta. To nadzwyczajne, e s pewne uderzajce analogie
midzy yciem Jadwigi i yciem tej witej z XIII wieku12. Na obu pozostawiy znak obchody ich
zarczyn z niemieckim ksiciem, wwczas jeszcze dzieckiem; obie wysano nastpnie na
wychowanie na dwr, na ktrym miay zamieszka - w Turyngii czy w Austrii; obie byy
jednakowo synne ze swojej pobonoci i obie zmary mniej wicej w tym samym wieku -
dwudziestu czterech czy dwudziestu piciu lat - doznawszy wielu rozczarowa i cierpie, rnych
w przypadku jednej i drugiej. Gwna rnica dotyczya tego, e Elbieta z Turyngii nie odegraa
adnej roli politycznej.
Rola taka wyrnia natomiast ycie innej w. Elbiety krlewskiej krwi, ostatniej krlowej, ktra
zostaa kanonizowana, ale dopiero w 1625 roku. Jej historia wydaje si nie mie zwizku z histori
Jadwigi, gdy bya ona crk krla aragoskiego i on krla Portugalii. Bya krewn, chocia do
odleg, Arpadw i blisk krewn neapolitaskich Andegawenw, bowiem dwaj jej bracia polubili
siostry dziadka Ludwika Wielkiego13. Zmara w 1336 roku, musiano j zatem pamita na jego
dworze. Podobnie jak Jadwig, wydano j za m w wieku dwunastu lat i tak jak ona, sto lat
pniej, cierpiaa z powodu nieuzasadnionych podejrze, mimo swoich godnych po06
11 Hman, GliAngioini, s. 292-293; zob. take powyej, przypis 25 do rozdziau I.
11 Pierwsze odniesienie do tych analogii we woskiej biografii Jadwigi autorstwa 'Stefanty del
Pozzo, Regina e Santa (Edvige di Polonia), Rzym 1951, s. 85.
13 Zwizek ten ukazuje, cho nie do jasno (Elbieta aragoska pojawia si pod imieniem Izabela,
ktre nadano jej na Pwyspie Iberyjskim), tabela V Henryego Fredericka Schwarza, Genealogical
Tables to Illustrate the History of Western Europe, Harvard University Press 1948.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 97
dziwu cnt. Przeywszy ma staa si sawna jako niestrudzony rozjemca zarwno w swojej
rodzinie, jak i w zmaganiach midzy Portugali i Kastyli. To oczywicie jedynie zadziwiajcy
zbieg okolicznoci, e dokadnie tego samego dnia, 14 sierpnia 1385 roku, decydujce zwycistwo
prawnuka jej ma z nieprawego oa w tych dugich zmaganiach zainaugurowao dwa wieki
wietnoci Portugalii14, podobnie jak unia krewska daa pocztek rwnie dugiemu okresowi
polskiego zotego wieku. W kadym razie historia tej drugiej krlowej jest jeszcze jednym
przykadem tego, jakie miejsce zajmowa musiaa w dziedzictwie Jadwigi i jej sistr pami o
witych wadcach wrd krewnych Ludwika Wgierskiego.
Inn, cakowicie rn cz tego dziedzictwa z atwoci odnale mona w ustrojowej i
spoecznej historii Wgier, cofajc si ponownie do czasw w. Elbiety z Turyngii. Kilka lat po
powrocie z jednej z krucjat, do ktrych pniej stara si przyczy jej m, ojciec Elbiety, krl
Andrzej II wyda w 12.11 roku synn Zot Bull, ktra - podobnie jak Magna Charta z 12.15 roku
w Anglii - miaa sta si dla Wgier podstaw wewntrznego rozwoju, ograniczajc wadz
krlewsk i prowadzc do rzdw mniej lub bardziej parlamentarnych. Andegaweni, pochodzcy z
Francji, ktrej ewolucja ustrojowa bya inna, starali si za panowania Karola Roberta wzmocni
wadz krlewsk. Jednak nawet Ludwik Wielki zmuszony by spiera si z liczn szlacht
wgiersk, ktrej wpyw zacz ponownie rosn w zwizku z problemem sukcesji. Ustpstwa, na
ktre krl ten musia zgodzi si w stosunku do szlachty polskiej, kiedy targowa si z ni w tej
samej sprawie, utwierdziy szlacht wgiersk w pragnieniu posiadania decydujcego gosu w
ustalaniu losw ich kraju po mierci Ludwika andegaweskiego15.
Crki Ludwika, mimo i byy za mode, by rozumie implikacje prawne tego problemu, syszay
dyskusje na ten temat. Jadwiga, ktra do roku 1382 miaa odziedziczy Wgry, interesowaa si
wic bardziej zwyczajami tego krlestwa. Kiedy jednak w 1384 roku
14 Znaczenie tego zwycistwa w bitwie pod Aljubarott dla przyszoci Portugalii podkrela,
pord wielu innych, F.L. Ganstrhof, op. cit. (zob. powyej przypis 9), s-130.
15 Wpyw tych ustrojowych zmian na stosunki midzy Wgrami i Polsk w
skrcie omwiono nowV7.ei* 70K nr7vni T/i r1r> rrT^-ri-iii T
p8 R O Z D Z I A III
przybya do Polski, wkrtce odkrya uderzajce podobiestwa w organizacji szlachty. W obu
krlestwach zamiast struktury feudalnej, jak na Zachodzie, istnia podzia na genera lub gentes, do
ktrych zaliczay si rodziny monowadcw i drobnej szlachty, rwne pod wzgldem prawnym i
dziki swojej solidarnoci do wpywowe. Niektrzy czonkowie wgierskiej genera, ktrych
moda krlowa poznaa wczeniej w Budzie, wykorzystywani byli teraz w polskich sprawach przez
jej matk16.
Nasuwa si tutaj kolejna kwestia, czsto niedoceniana w pracach powiconych dziedzictwu
Jadwigi i jej sistr. Rzeba w kociele w arze, gdzie wszystkie trzy, z yjc jeszcze wtedy
Katarzyn, ukazane s z matk17, przypomina, e mae dzieci, zwaszcza dziewczynki, s zwykle
bliej zwizane z matk ni z ojcem. Musiaa to by prawda w przypadku rodziny Ludwika, gdy w
ostatnich latach swojego ycia by on szczeglnie zajty. Poza tym ona przeya go prawie o pi
lat, zatem jej wpyw w tych latach, gdy ksztatoway si Jadwiga i Maria, by wikszy i trwa duej
ni wpyw jego, mimo i osobowo Elbiety bya mniej wyjtkowa i bardziej kontrowersyjna.
Elbieta Boniaczka, szczliwie zamna z Ludwikiem Andegaweskim od prawie trzydziestu lat,
zostaa nagle sama z przytaczajcymi obowizkami. Mimo i dorwnywaa mowi w obdarzaniu
swoich crek pobonoci i pen mioci trosk, miaa duo mniej talentu i kwalifikacji, by
przygotowa je do obowizkw, ktre miay na nich spocz jako na krlowych. Jeli chodzi o
polityk, niezrwnowaony charakter i bardzo wtpliwe metody Elbiety byy dla Jadwigi i Marii
bardziej ostrzeeniem ni przykadem do naladowania18. Nawet Jadwiga, ktra opucia swoj
matk na zawsze w wieku lat dziesiciu, rozczarowana bya tym, e Elbieta odkada sprawy na
pniej i nie podejmuje jasnych decyzji. Jadwiga na prno oczekiwaa pomocnych rad i otuchy.
Jednak to Maria miaa szczeglnie trudne dowiadczenia z krlow matk, ktra, pomimo swojego
chorwackiego pochodzenia, z najgwatowniejsz opozycj spotkaa si wanie ze strony szlachty
trjjedynego krlestwa
16 Zostanie to omwione w rozdziale nastpnym, przypis 35.
17 Reprodukcja znajduje si u Meysztowicza, Elisabeth de Pologne, Reine de Hon- gne, par. 23 i w
tablicy 6 w tomie I ostatniego wznowienia pracy Szajnochy cytowanej w przypisie 33 do rozdziau
II.
18 Guldescu, Medieval Croatia, s. 221, dosy ostro krytykuje jej polityk.
D Z I E D Z I C T W O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 99
przyczonego do krlestwa wgierskiego. Krlowa matka nie zdoaa poprawi stosunkw midzy
koron w. Stefana i swoim kuzynem Tvrtkiem, koronowanym w 1377 roku na krla Boni i Serbii.
Zaskakujcy i dlatego na og pomijany jest fakt, e te dowiadczenia matki Jadwigi i jej starszej
siostry z poudniowymi Sowianami okazay si pouczajce rwnie dla niej samej, kiedy w
odlegej Polsce zmuszona bya stawi czoo podobnym problemom. Aby zrozumie te analogie,
trzeba, tak jak zrobilimy to z dziedzictwem ojca, przeledzi w historii dziedzictwo ze strony
matki. Podobnie jak w linii ojca, w linii matki te wyodrbni mona dwa rne elementy:
francuski i wgierski. Tradycja chorwacka i serbska natomiast przenikaj si wzajemnie w bardziej
wspczesnym Jadwidze dziedzictwie rodu Kotromaniciw.
Rd ten, nieporwnywalny pod wzgldem wietnoci z Kape- tyngami, Andegawenami czy nawet
Arpadami, wywodzi si z Chorwacji i nalea do tamtejszego rycerstwa. Dopiero w poowie XIII
wieku ich pierwszy znany przodek Prijezda, pradziadek Elbiety, zdoby najwysz pozycj w
pobliskiej Boni, ktra nie bya wtedy jeszcze krlestwem, rzdzili ni banowie nalecy do
rozmaitych rodzin, trudno wic mwi tam o dynastiach. Dlatego te Stefan Kotroman, jeden z
synw Prijezdy i jego nieznanej ony, dumny by ze swojego maestwa z Elbiet serbsk, crk
krla Stefana Dragutina i Katarzyny wgierskiej. Ta ostatnia bya siostr arpadzkiej ony Karola II
neapolitaskiego, dziki ktremu Ande- gaweni mogli roci prawa do sukcesji wgierskiej.
Rwnie wane byo to, e Dragutin nalea do znanej dynastii Nemanjiciw, ktrej przodek w
poowie XII wieku sprawi, e Serbia staa si prawdziwym, niezalenym od Cesarstwa
Bizantyjskiego narodem. W pokoleniu nastpnym jego stara krlewska tradycja odrodzia si, kiedy
Stefan II Nemanji otrzyma koron od papiea Honoriusza III, ktry pamita, e Grzegorz VII z
aprobat przyj podobn prob krla serbskiego. Co dziwne, Rzymowi nie przeszkadzao, e w
tym samym 1217 roku syn Nemanjicia zosta koronowany po raz drugi przez swojego brata Saw,
witego Kocioa prawosawnego, ktry do dzisiaj jest patronem Serbii. Krl pierwszy
koronowany, jak go nazywano, polubi greck ksiniczk, crk cesarza Aleksego III, natomiast
on jego nastpcy Stefana Urosza bya crka aciskiego cesarza Konstantynopola, pochodzenia
francuskiego, Baldwina II.
IOO R O Z D Z I A III
Trzeba o tym wszystkim wspomnie19 20, by zrozumie polityk ich syna Stefana Dragutina, ktry
od swojego wgierskiego szwagra przej zarzdzanie banatem Mava i pnocno-wschodni
Boni, do ktrej jako gorliwy katolik sprowadzi franciszkanw. Zrzek si on korony serbskiej na
rzecz swojego brata Urosza II Milutina, ktry, najpierw niezdecydowany co do swojej postawy
religijnej, zosta ostatecznie jako wity krl kanonizowany przez Koci prawosawny,
podobnie jak jego stryjeczny dziadek Sawa. Podobne rozterki tumacz rwnie zachodni polityk
wnuka Milutina, cesarza Grekw i Serbw, Stefana Duszana, a zwaszcza jego pozorn gotowo
do ponownego poczenia Kociow, ktr z uznaniem przyj papie Innocenty VI. Wzbudzio to
pocztkowo zainteresowanie cesarza Karola IV, ktry zaoy w Pradze zakon benedyktynw
obrzdku wschodniego, ale pniej zniechcio go wrogie nastawienie Ludwika Wielkiego. Te
wczeniejsze fakty pozwalaj nam poprawnie zinterpretowa dwie koronacje w 1377 roku Tvrtka,
bratanka Stefana Kotromanicia, a zatem katolickiego Chorwata, ktry po drugiej koronacji u grobu
w. Sawy przyj tytu krla Serbii i Boni, a w swoich przywilejach nazywa Nemanjiciw swoimi
przodkami. Byli oni rzeczywicie przodkami jego serbskiej babki, a w 1371 roku, szesnacie lat po
mierci Duszana, wymarli w linii mskiej.
Trzeba w przypadku Tvrtka przyzna, e Ludwik mg susznie zaniepokoi si rosnc ambicj
kuzyna swojej ony, ktry rzecz jasna pragn nie tylko uniezaleni powikszon Boni od
korony w. Stefana, ale utworzy z Boni jako jdrem due poudniowe krlestwo sowiaskie
zarwno katolickie, jak i prawosawne10. Pastwo takie obejmowaoby zapewne nawet jakie
czci Bugarii, a ostatecznie rwnie Chorwacj, ktrej unia z Wgrami zakoczyaby si po
prawie trzystu latach. Nie byo to jeszcze cakowicie
19 Poza ostatnimi publikacjami historykw chorwackich, ktre cytowano powyej w przypisach 23
i 30 do rozdziau II, pomocna jest praca na temat historii Serbii od 1201 do 1355 roku autorstwa R.
Guillanda w Histoire du Mayen Age, tom IX/i, s. 276-295, oraz jego pniejsze uwagi na s. 326-
343, ktre wyjaniaj skutki tureckiego najazdu na Serbi i Boni do mierci Tvrtka. Zob. rwnie
tablice genealogiczne na s. 357-362.
20 Wyniosy zamiar Tvrtka, ktrego nowy twr okaza si tymczasowy, wietnie zinterpretowa
Francis Dvornik, The Slavs in European History and Civilization, Rutgers University Press 1962,
s. 115; zob. rwnie jego przypisy 12 i 18 na s. 119 (z przydatnymi informacjami
bibliograficznymi).
jasne w 1377 roku, ani nawet w 1382, kiedy Tvrtko, zaraz po mierci Ludwika, popar kandydatur
innego Andegawena, Karola z Duraz- zo, na tron chorwacki i wgierski. Kiedy jednak tron ten zaj
w kocu Zygmunt Luksemburczyk, krl Serbii i Boni rwnie doda do swojego tytuu okrelenie
krl Chorwacji i Dalmacji.
mier Tvrtka w 1391 roku pooya kres jego zuchwaemu marzeniu o stworzeniu czego, co poza
Wgrami i Polsk mogoby stanowi trzecie, czysto sowiaskie centrum potnego europejskiego
wschodnio-rodkowego regionu, przeszkod dla niemieckiego napo- ru, bdce jednoczenie w
przyjaznych stosunkach z Wenecj i stanowice wa ochronny przeciwko Turkom, nad ktrymi
Tvrtko odnis w 1387 roku jedno z rzadkich wrd chrzecijan zwycistw. Jedynie mae krlestwo
Boni, mniej lub bardziej zalene od Wgier, przetrwao do czasu podboju tureckiego w 1463 roku.
Przejciowe osignicia Tvrtka, nigdy niewymazane z pamici, byy tak imponujce w czasach
ostatniego wgierskiego Andegawena, e Jadwiga z pewnoci musiaa o nich sysze i by moe
nawet poznaa synnego krewnego swojej matki, kiedy jeszcze mieszkaa w Budzie. W pierwszych
najtrudniejszych latach swojego panowania w Polsce, Jadwiga wstrznita bya wiadomociami
nadchodzcymi z Wgier o aktywnym udziale tego kuzyna w buncie przeciwko jej matce i siostrze,
ktry skoczy si dla nich obu w tak tragiczny sposb. Z drugiej strony moga ona jedynie z
zadowoleniem przyj bardziej pojednawcz postaw Zygmunta Luksemburczyka w stosunku do
Polski do momentu, dopki z poudnia zagraa mu Tvrtko.
W kadym razie niezwykle pouczajca bya dla modej krlowej obserwacja, e nawet starej unii
moe zagrozi zerwanie za spraw de separatystycznych, podczas gdy schizma kocielna moe
zosta zaagodzona dziki perspektywom religijnego zjednoczenia. To, co dziao si wrd
poudniowych Sowian na granicy wgierskiej, w zaskakujcy sposb przypominao nowe stosunki
pomidzy Polsk i Litw, jak rwnie te midzy katolikami i prawosawnymi na ziemiach ruskich.
Trudnoci, jakie wdowa po Ludwiku Andegaweskim miaa ze swoim kuzynem, sprawiy, e
atwiej mona byo przewidzie kopoty ma Jadwigi z krewniakiem, posiadajcym podobne
ambicje. Pomagay one take uwiadomi sobie potrzeb przygotowania pokojowego rozwizania
sporu midzy Jagie i Witoldem przez mdry kompromis.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) i o i
102 R O Z D Z I A III
Jednak dominujce chorwackie i serbskie dziedzictwo Elbiety Boniaczki, porwnywalne z
gwnie francuskim i wgierskim dziedzictwem Ludwika Wielkiego, nie moe by powodem tego,
e historycy zapomn, i oboje mieli polskie matki, nalece do dynastii Piastw. Badania nad
dziedzictwem polskim, ktre pozostawili oni swoim crkom, maj zatem podwjne znaczenie. Nie
da si oczywicie porwnywa nadzwyczajnej osobowoci i dugotrwaego wpywu starszej
Elbiety, siostry Kazimierza Wielkiego, z niewiele znaczc i krtkotrwa rol kujawskiej
ksiniczki o tym samym imieniu, siostry wiecznego intryganta Wadysawa Biaego i ony Stefana
Kotromanicia. Jak si wydaje, zmara ona przed lubem swojego jedynego dziecka z krlem
Wgier, a imi jej matki jest nieznane, chocia by moe bya ona rwnie Polk. To jednak
poprzez ojca babki, Kazimierza z Gniewkowa21 przysza krlowa Jadwiga bya bezporednim
potomkiem innej Hedvigis, ktra mimo swojego niemieckiego pochodzenia22 zostaa pniej
rwnie nazwana Jadwig, jako ona lskiego ksicia Henryka Brodatego i matka Henryka
Pobonego, ktry zgin w bitwie pod Legnic bronic chrzecijastwa przed Mongoami. Ta
Jadwiga lska, synna ze swojej ascetycznej pobonoci, zostaa kanonizowana w 1267 roku i czci
si j odtd jako wit patronk Polski. To jej imi nadano najmodszej crce Ludwika Wielkiego.
Kult takiej antenatki musia by jeszcze silniejszy ni kult w. Ludwika czy w. Stefana, gdy
moda Jadwiga nie moga znale lepszego wzoru ksiniczki, ktra, podobna do niej samej, cile
stosowaa zasady chrzecijaskie zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym. W Polsce czsto
bdnie uwaa si te dwie Jadwigi za t sam osob23. Przez on Henryka
21 Zob. jego biografi autorstwa J. Wyszomirskiego w Polskim Sowniku Biograficznym, tom XII,
1966, s. 279.
22 Bya ona crk Bertolda, hrabiego Andechs, ksicia Meranu. Jej ostatnia biografia napisana
przez J. Gottschalka, St. Hedwig, Herzogin von Schlesien, Kolonia 1964, ukazuje w kilku tablicach
jej genealogiczne zwizki. Najbardziej znaczca jest jej pochwaa w synnym licie biskupw
polskich do biskupw niemieckich z 18 listopada 1965 roku; zostaa ona z uznaniem przyjta w
odpowiedzi z 5 grudnia na ten list. Oba listy opublikowano w ksice Kardinal Wyszyski fr
Freiheit und Menschenwrde, Limburg 1966; zob. s. 185 i 194.
23 Zostao to wyjanione, wraz z przykadem, w artykule M. Tobiasza, wito krlowej Jadwigi
w wietle historii, Polonia Sacra, tom II, Krakw 1949, s. 289-291.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 1 0 3
Pobonego, Ann czesk, druga Jadwiga, potem rwnie uwaana za wit, oraz jej siostra Maria
byy potomkami Przemylidw, spadkobiercw korony w. Wacawa.
Elbieta okietkwna rwnie przekazaa inspirujce tradycje witoci przodkw swoim
andegaweskim wnuczkom, ktre w dziecistwie znay j bardzo dobrze, a gdy zmara, miay
nadziej na jej wstawiennictwo w niebie. We wzruszajcych sowach wyrazia to Maria za czasw
swojego panowania na Wgrzech24. Jej modsza siostra pamitaa, e matka Elbiety, ona krla
Wadysawa okietka, to jeszcze jedna polska Jadwiga. Jej matka bya jedn z dwch
beatyfikowanych wgierskich ksiniczek, ktre polubiy Piastw: byy to mianowicie Jolanta i
Kinga*. Te czcigodne ony Bolesawa Pobonego i Bolesawa Wstydliwego, to bratanice w.
Elbiety, ktrej brat Koloman, pniejsza wgierska ofiara inwazji mongolskiej podobnie jak
Henryk Pobony, przez krtki czas panowa jako krl halicki razem ze swoj polsk on Salome,
ktra jako wdowa wstpia tak jak Jolanta i Kinga do zakonu klarysek i pniej rwnie zostaa
beatyfikowana25.
Trudno o bardziej przekonujce dowody niezwykego wkadu, jaki oddane sprawie katolickie
ksiniczki wniosy do tradycyjnej przyjani dwch dynastii i jak wyciszay sporadyczne
rywalizacje, zwaszcza te zwizane z regnum Russiae. Dopiero po rozczarowaniach, jakie sprawi
moga unia polsko-wgierska za panowania Ludwika Andegaweskiego, kwestia, do ktrej corona
regni nalee powinna ziemia ruska, staa si rdem trudnoci i niechci, ktre Jadwiga zmuszona
bya uspokaja, po przedyskutowaniu sprawy ze swoj siostr Mari.
Trzeba w zwizku z tym przypomnie, e polskie dziedzictwo obu sistr obejmowao take ziemie
ruskie, pozostao maestw midzy czonkami dynastii Piastw i Rurykowiczw. Maestwa
midzy tymi dwiema dynastiami byy dwa razy liczniejsze ni pomi-
24 W swoim przywileju z 29 padziernika 1389 roku na rzecz klasztoru Najwitszej Maryi Panny
w Starej Budzie, zaoonego przez aviam nostram cassi- maniy cuius precum suffragiis nedum in
tenis verum etiam in atrio caelesti feliciter speramus confoveris\ zob. Malyusz, nr 1178*, gdzie ten
niepublikowany dokument zosta streszczony zaledwie w kilku sowach.
16 czerwca 1999 roku w Starym Sczu papie Jan Pawe II dokona kanonizacji bogosawionej
Kingi - przyp. red.
25 Zob. jej biografi, Salomea, krlowa halicka, Nasza Przeszo, tom V, Kra-
r Q (- C-----------------1-!------------------------------.T \ 1.
104 R O Z D Z I A III
dzy potomkami Rurykowiczw i Arpadw, tak e czsto nie dao si ustali, czy dana osoba miaa
wicej krwi polskiej czy ruskiej*6. Dlatego wnuczki dwch polskich Elbiet wywodziy si przez
rozmaite linie pokrewiestwa od najwczeniejszych wadcw pastwa kijowskiego, w tym take od
synnego witego Wodzimierza Wielkiego, ktrego chrzest i mier miay miejsce przed schizm
wschodni w 1054 roku i dlatego jego kanonizacja przez Koci prawosawny uznana zostaa
rwnie przez Koci katolicki16 17. Mona zastanawia si, czy dla krlowej Jadwigi pociech
nie bya wiadomo, e pogaski Litwin, ktrego miaa polubi, posiada prawosawn matk,
ksiniczk twersk, ktrej najbliszych krewnych uwaano za mczennikw, gdy zginli oni z rk
Tatarw18. Wikszo braci Jagiey bya ju prawosawnymi chrzecijanami, rzdzcymi na
ziemiach ruskich i zgodnie z uni krew- sk nie kazano im ponownie przyjmowa chrztu. Tak
wanie byo w przypadku Skirgiey, ktrego Jadwiga znaa najlepiej, jako gwnego negocjatora w
sprawie jej maestwa.
W czasie wczeniejszych i duo duszych negocjacji, ktre miay stanowi przygotowanie do
zarczyn i w kocu maestwa z Wilhelmem, z pewnoci pamitano, e austriackie dziedzictwo
Jadwigi byo w rzeczywistoci starsze i dostojniejsze ni jego. Poprzez swoj prababk, Klemencj
austriack, on Karola Martela andegaweskiego i siostr pradziadka Wilhelma, Albrechta I, krla
Rzymian, habsburscy przodkowie Jadwigi byli w istocie spadkobiercami Rudolfa I, zaoyciela
dynastii. Wadca ten nie tylko zdoby koron rzymsk, ale doda jeszcze sukcesj austriack; stao
si to po wojnie, w ktrej wgierscy i czescy, polscy i ruscy krewni Jadwigi walczyli po
przeciwnych stronach19.
16 T poczynion przez ukraiskiego historyka Mirona Kordub uwag cytuje H. Paszkiewicz, The
Ogin of Russia, Londyn 1954 (wyd. polskie: Pocztki Rusi, Krakw 1996 - red.), s. ioi; zob.
wyczerpujc prac N. De Baumgartena, Gnalogies et mariages occidentaux des Rurikides russes
du X-e au XlII-e sicle, Rzym 1927 (Orientalia Christiana IX/i, s. 70-71).
17 Zob. G. De Reynold, Le Monde russe, Pary 1950, s. 245; oraz N.D. Chubaty, Istorija
Chrystyjanstva na Rusy Ukrainy, Rzym 1965, s. 285-286.
18 Zob. tablice genealogiczne ksiniczki twerskiej w innej pracy N. De Baumgartena, Gnalogie
des branches rgnantes des Rukides du XIII-e sicle, Rzym 1934 {Orientalia Christiana XXXV/i),
s. 46.
19 W sprawie charakteru tej wojny zob. F. Dvornik, op. cit., s. 30-31 oraz przypis 20 na s. 36-37.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 105
Nowi ksita austriaccy ze wszystkimi swoimi imperialnymi ambicjami byli przybyszami na tym
wschodnim pograniczu cesarstwa, na granicy Europy rodkowowschodniej, gdzie ich poprzednicy,
Babenbergowie, rzdzili przez prawie trzysta lat, pozostawiajc po sobie tradycj, ktra przetrwaa
wszystkie zmiany dynastii i ustrojw a do dzisiaj, podobnie jak tradycja w. Stefana na Wgrzech.
Akurat to nie Wilhelm Habsburg, ale Jadwiga Andegaweska, poprzez swoich polskich przodkw,
bya bezporednim potomkiem najwikszego Babenberga, Leopolda III, rwnie witego,
kanonizowanego w 1485 roku, ale czczonego ju w czasach Jadwigi jako wity patron swojego
kraju. Obecnie wychwalany jest w austriackiej historiografii za swoj Staatsrson, gboko
chrzecijask i politycznie dojrza30. Bardziej zainteresowany pokojow misj Austrii,
polegajc na wsppracy z jej wschodnimi ssiadami, ni pro*- ponowan koron witego
Cesarstwa Rzymskiego, zawsze jednak pragn niezalenej pozycji dla swego ksistwa. Wskazano
rwnie niedawno31, e najwikszy Habsburg XIV stulecia, Rudolf IV Zaoyciel, przej te
pomysy, ale w bardziej ambitnym i mniej dobroczynnym duchu. Po jego wczesnej i bezdzietnej
mierci w 1365 roku, modsi bracia Rudolfa i ich nastpcy nie rozwinli tych koncepcji, nawet nie
uczyni tego Albrecht III, wybitny humanista, a ju z pewnoci nie Leopold III, ktry nie mia nic
wsplnego z Baben- bergiem, ktrego imi otrzyma.
Podobnie jak wszystkie pozostae skadniki dziedzictwa Jadwigi, jego cz austriacka bya
wsplna jej i siostrze Marii. W tym przypadku dziedzictwo przodkw przysaniay pierwsze
osobiste dowiadczenia Jadwigi, a pozostaych starsza ksiniczka nie podzielaa. Nie oczekiwano
nigdy, e Maria polubi Habsburga, a tym bardziej, e bdzie rzdzi w Austrii, ktrej
prawdopodobnie nigdy nie odwiedzia.
30 Ernst Karl Winter, Studien zum Severinsproblem, Klosterneuburg 1959, s. 254- 284 (szczeglnie
s. 260). Zob. take H.V. Kralik, Der he. Leopold, Markgraf von sterreich, Kempten 1904.
31 Ten sam austriacki historyk w ksice Rudolf IV von sterreich, cytowanej powyej w przypisie
35 do rozdziau I; zob. zwaszcza akapit (tom I, s. 364-382) na temat sfaszowanego Privilegium
maius.
R O Z D Z I A III
Po przyjrzeniu si genealogii Jadwigi i podkreleniu aspektw religijnych jej rodowodu, historyk
winien zaj si konkretnymi dowiadczeniami dziecistwa przyszej krlowej.
Pierwszymi faktami, ktre musz zosta zbadane, cznie z ich konsekwencjami w nastpnych
latach, byy uroczystoci w Hamburgu w 1378 roku oraz majcy z nimi zwizek pobyt Jadwigi w
Wiedniu do roku 1380. W swoim nowym austriackim otoczeniu zostaa ona oddzielona od siostry
wanie w momencie, kiedy moga nawiza z ni bliszy kontakt. Kiedy spotkay si ponownie w
Budzie, miay pewne wsplne dowiadczenia: chorob i mier ojca, poprzedzon mierci jego
matki, a take natychmiastow i nieoczekiwan zmian ich osobistego losu. Jednak Maria, ktra
wkroczya ju w drugie dziesiciolecie swojego ycia, musiaa od razu stawi czoo krlewskim
obowizkom, natomiast dla Jadwigi byy to cigle jeszcze lata dziecistwa. Jeli bya ona
przygotowana w jakikolwiek sposb na przeywanie swoich przedwczesnych dowiadcze, to
zawdziczaa to wspomnieniom z Hainburga i Wiednia.
Dowiadczeniom z Hainburga szczegln uwag powica wikszo biografii Jadwigi32,
zwaszcza pisanych przez kobiety, ktre najlepiej rozumiej psychologiczne reakcje maej
dziewczynki. Wspczesne rda rzeczywicie odzwierciedlaj wspaniae ceremonie, w ktrych
uczestniczyy obie rodziny. Jednak czteroletnie dziecko musiao czu si dosy speszone, kiedy po
imponujcych obrzdach religijnych uoono je w tym samym ou z chopcem, ktrego nigdy
przedtem nie widziao, i powiedziano, e winno uwaa go za swojego przyszego ma. Jeszcze
bardziej kopotliwe, nie tylko dla dziecka, byy przepisy prawa kanonicznego wtedy
obowizujcego, dotyczce tak szczeglnych sponsalia de futuro.
Waciwie niepoprawne jest nazywanie ich faszywym maestwem33. Byy one raczej
maestwem tymczasowym, tolerowanym przez Koci, kiedy dwaj wadcy chcieli mie
gwarancj, e ich dzieci nie tylko byy zarczone, ale e po osigniciu wieku
106
32 Dlatego by moe ostatnia biografia napisana przez Jadwig Stabisk, Krlowa Jadwiga,
Krakw 1969, dalej cytowana jako: Stabiska, Jadwiga, tylko przelotnie odwouje si (s. 19) do
znaczenia, ktre te obrzdy, dla nas dziwne, miay dla wczenie yjcych. Zob. take powyej,
przypis 35 do rozdziau II.
33 Jest to tytu fascynujcego pierwszego rozdziau ksiki Charlotte Kellogg cytowanej powyej
(przypis i).
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 107
czternastu lat w przypadku chopca i dwunastu w przypadku dziewczynki skonsumuj po prostu
swoje maestwo, czynic je w ten sposb wanym bez adnych dodatkowych uroczystoci
religijnych. Nieatwo byo wyjani takie dziwne sprawy Wilhelmowi i Jadwidze, ktrzy mieli teraz
czeka osiem lat na ten ostateczny krok. Z pewnoci Habsburgowie byli ostatnimi, ktrzy
wyjaniliby narzeczonej, e moe ona anulowa wszelkie ustalenia w cigu trzech pierwszych dni
po ukoczeniu dwunastego roku ycia. Niektre prawne subtelnoci wszystkich tych przepisw s
nawet dzisiaj trudne do zinterpretowania dla specjalistw34. Std zrozumiae jest, e Jadwiga
musiaa odczuwa najboleniejszy niepokj, kiedy nadszed czas decyzji, gdy miaa wybiera
midzy osobistym szczciem a interesami i przyszoci dwch narodw, wczajc w to take
spraw nawrcenia ostatnich pogan w Europie.
Jadwiga, nie od razu zdolna poj wszystkie te sprawy, musiaa cieszy si swoim dugim pobytem
w Wiedniu, jak jej rodzima Buda piknym miecie nad Dunajem, gdzie przyszy m zdobywa
podobne dowiadczenia polityczne. Przyczy si do niej i mimo i na razie by jedynie
towarzyszem zabaw, jak jego modsi bracia, z pewnoci stara si zdoby yczliwo krlewny.
Czsto podkrela si35, e ze wzgldu na jej wiek nie moga to by dojrzaa mio narzeczonego,
ale bliska koleeska wi midzy dwojgiem dzieci, ktrym powiedziano, e ju w pewnym sensie
s mem i on, moga z atwoci po kilku latach przerodzi si w romantyczne uczucie.
Historyk, ktry pragnie zrozumie tragedi Jadwigi, musi to doceni.
Na dworze Habsburgw Jadwiga zostaa dobrze przyjta przez swoich przyszych powinowatych.
Ojciec Wilhelma interesowa si t ma dziewczynk tylko ze wzgldu na jej dziedzictwo,
zwaszcza kiedy po mierci Katarzyny wkrtce po spotkaniu w Hamburgu miaa ona odziedziczy
koron krlewsk, najprawdopodobniej wgiersk. Poza tym Leopold III by tak zajty
rwnoczenie planowanym burgundzkim maestwem swojego drugiego syna, spraw schizmy
zachodniej, kopotami w Szwajcarii, a take wojn przeciwko Wenecji, e nie mg wiele czasu
powici crce Ludwika Wielkiego. To
34 Pomocne s w tym przypadku komentarze Anny Misig-Bocheskiej poczynione w 1949 roku
(zob. s. 274-275 jej artykuu cytowanego powyej w przypisie I do rozdziau II, do ktrego
powrcimy niej w rozdziale IV, przypisy 41 i 97).
35 Octatnin C7r7pan1m# J/tsfaona/t 25-2^
io 8 R O Z D Z I A III
akurat byo dla Jadwigi fortunne, gdy byby on przykadem o wtpliwej wartoci. Jego starszy brat
Albrecht III, ktry przebywa w Wenecji i z ktrym w kocu w 1379 roku doszed on do
porozumienia w sprawie podziau nalecych do nich ziem austriackich, by o wiele bardziej
waciwym opiekunem i wychowawc dla przyszej krlowej, powierzonej jego opiece36. Bya za
moda, eby doceni jego powane zainteresowanie wszelk sztuk i nauk, a take by cieszy si
bezcennymi rkopisami w jego bibliotece. Dziki niemu jednak rosa ona w wytwornej i
rwnoczenie gboko religijnej atmosferze. W przeciwiestwie do Leopolda III, ktry stawa si
coraz bardziej zaciekym przeciwnikiem Urbana VI, Albrecht III by lojalny w stosunku do Rzymu.
W nalecej do niego rodkowej Austrii pokazywa on Jadwidze klasztory i miejsca
pielgrzymkowe, w wikszoci pochodzce z czasw w. Leopolda Babenberga. Pokaza take
relikwie w miejscowoci Mariazell, czczone przez jej ojca.
Duo mniej wiadomo o stosunkach Jadwigi z jej przysz teciow, ale podobnie jak kontakty z
wasn matk, musiay one by blisze ni wszelkie kontakty z mskimi czonkami rodziny. Dziki
matce Wilhelma wpywy, z jakimi spotykaa si w Austrii, nie byy wycznie niemieckie. Albrecht
HI po przedwczesnej mierci pierwszej ony, crki cesarza Karola IV, oeni si ponownie z
ksiniczk z rodu Hohenzollern. Natomiast jedyna ona Leopolda III, Viridia, crka Barnaby
Viscontiego, bya Woszk, a jej kuzyn i szwagier, Gian Galeazzo, przej w 1378 roku rzdy po
swoim ojcu w Mediolanie. Bezwzgldna i pozbawiona skrupuw polityka Viscontich37, ktrzy
pragnli sprawowa kontrol nad caymi pnocnymi Wochami, byaby dla Jadwigi niefortunnym
przykadem, jeli uczestniczyaby ona w dyskusjach na dworze Habsburgw. W wieku Jadwigi
bardziej prawdopodobne byo, e wraenie na niej zrobi atrakcyjne, zewntrzne cechy woskiej
kultury renesansowej, ju do rozwinite
36 Jego biografia napisana przez Fr. Kurza, sterreich unter Herzog Albrecht III, Linz 1817, jest
cigle przydatna.
37 Polityka ta, ktr Jakob Burckhardt w synnej ksice na temat kultury renesansowej we
Woszech wskaza jako najbardziej pouczajcy przykad tyranii, przywoana zostaa w biografii
innej polskiej krlowej obcego pochodzenia, Bony Sforzy, przez Wadysawa Pociech, Krlowa
Bona (1494-1557j, tom I, Pozna 1949,
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 109
w pnocnej czci pwyspu, z ktr wgierscy Andegaweni mieli bliskie i bardziej przyjazne
stosunki ni z poudniow czci Woch.
Jadwiga zapewne duo wicej syszaa w Wiedniu o Europie Zachodniej ni o Wschodniej.
Niezalenie od tego, czego dowiedziaa si na temat Europy Wschodniej, nie mogo by to
szczeglnie przydatne jako przygotowanie do roli, jak w przyszoci miaa odgrywa w tym
regionie, a ktrej nikt nie przewidywa. Mogo to jedynie uprzedzi j w stosunku do tych, ktrych
miaa tam pozna w nieodlegej przyszoci. Nawet Albrecht III, duo mniej wojowniczy ni jego
brat, podziela zachwyt dla zakonu krzyackiego i dumny by z udziau w najazdach na Litw, o
ktrych zgodnie z przekonaniem caego zachodniego rycerstwa sdzi, e s to chwalebne krucjaty.
Jadwiga poznaa ekscytujce opowieci o tych krucjatach i mogy one z atwoci zrobi na niej
urzekajce wraenie. Syszaa pieni popularnego poety dworskiego Petera Suchenwirta, ktry
towarzyszy Albrechtowi III w wyprawie do Prus i opisywa teraz Litwinw jako pogaskich
barbarzycw. Jake moda ksiniczka mogaby wyobrazi sobie, e bdzie zmuszona polubi
jednego z nich. Kiedy jednak to, co byo nieprawdopodobne, stao si, ten sam austriacki minstrel
oskara w swych pieniach Jagie o zabranie prawowitej ony Wilhelma i przyjcie faszywego
chrztu jedynie po to, by zdoby krlestwo za pomoc przekupstwa38.
Kiedy tymczasem Jadwiga powrcia z radosnego Wiednia do Budy, gdzie Wilhelm rwnie si
pojawi, oboje byli bardzo zainteresowani kocowymi negocjacjami midzy ich ojcami, ktre miay
zagwarantowa, e po mierci Ludwika bd razem panowali na Wgrzech. Kiedy mier ta
nastpia wczeniej ni oczekiwano, jeszcze przed przedstawieniem Habsburga Wgrom jako ich
przyszego krla, nie zapowiadao to adnej zmiany w planie przygotowywanym od lat.
By to zatem pierwszy wstrzs w szczliwym dotd yciu Jadwigi, kiedy w czasie aoby po ojcu,
zaledwie pi dni po jego mierci, Wgrzy, odrzuciwszy wszystkie jego postanowienia, na jej
miejsce wybrali siostr Mari i 17 wrzenia 1382 roku kardyna De-
38 Wraenie, jakie stworzy Suchenwirt, podkrela ju Szajnocha, op. cit (zob. przypis 35 do
rozdziau n), tom I, s. 221-123; zob. rwnie A.F. Grabski, Jadwiga - Wilhelm - Jagieo w
opiniach europejskich, Nasza Przeszo, tom XXIII, Krakw
mAA Tl/I nr7vnic At rvtr>wmp tolrr* Cir-iKcln Tirl-Trrirr^
IIO R O Z D Z I A III
metriusz Kapolya39 uroczycie koronowa j jako wadczyni pod nieobecno jej narzeczonego
Zygmunta Luksemburczyka. Wszystko zostao przeprowadzone tak szybko, e musiao to by
przygotowane w tajemnicy jeszcze przed mierci Ludwika. Wywoao to reakcje acuchowe,
ktre ostatecznie odmieniy losy Wgier, Polski i caej Europy rodkowowschodniej. Dlatego te
historyk winien prbowa wyjani, w jaki sposb i dlaczego tak si stao.
Ci spord wgierskiej magnaterii, ktrzy byli bezporednio odpowiedzialni za taki zamach stanu i
naruszenie obietnic zoonych nieyjcemu ju krlowi, reprezentowali jednake tych, ktrzy
pozostali prawdziwie lojalni wobec jego rodziny. Moliwe nawet, e dziaali w takim popiechu,
poniewa istniaa inna grupa, ktra, mimo i przyjazna dynastii andegaweskiej, chciaa na krla
wybra jednego z jej yjcych mskich potomkw, Karola z Durazzo40, tego, ktrego kuzyn
Ludwik Wielki postanowi wesprze w roszczeniach do krlestwa Neapolu tylko dlatego, e chcia
uniemoliwi mu wyrwanie korony wgierskiej z rk swoich crek. Krlowa matka susznie
przewidywaa interwencj z jego strony i dlatego prawdopodobnie bya w porozumieniu z tymi,
ktrzy postawili wszystkich przed faktem dokonanym, wybierajc jedn z jej crek. By moe
Elbieta popieraa nawet wybr Marii zamiast Jadwigi, a to z dwch powodw. Maria bya przecie
o trzy lata starsza i, nie rozstajc si nigdy z matk, bya jej blisza ni modsza siostra. Nikt nie
mg przypuszcza, e Jadwiga wkrtce okae si duo wybitniejsz osobowoci. Co wicej,
Elbieta, ktra nigdy nie darzya sympati zicia wybranego przez ma, wolaa na tronie
wgierskim zobaczy crk, ktrej narzeczony zajty by w odlegej pnocno- zachodniej Polsce, a
nie odda ten tron Wilhelmowi, ktry wraz z Jadwig przebywa w Budzie i ktry atwo mg
otrzyma od ojca wsparcie dla swoich roszcze.
Najwaniejszy by bezprecedensowy fakt koronowania Marii na krla. Ci, ktrzy zorganizowali
jej koronacj zanim Zygmunt mg by koronowany wraz z ni, mogli przeszkodzi realizacji tej
sprawy, podobnie jak Elbieta, ktra przez lata prbowaa opni
39 Ten sam, ktry przewodniczy uroczystociom w Hainburgu; zob. Hman, GliAngioini, s. 454.
40 Zob. Guldescu, loc. cit (w przypisie 18 do tego rozdziau).
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) I II
koronacj, a nawet maestwo Luksemburczyka. Tak wyjtkowy plan mg doprowadzi, w
przypadku pniejszej koronacji Zygmunta, do pewnego rodzaju dwuwadzy, by moe nawet do
zredukowania jego roli do ksicia maonka, mimo i pojcie to byo wwczas nieznane.
Podobne kroki, cho w innych okolicznociach, podjto w Polsce dwa lata pniej po przybyciu
Jadwigi do Krakowa. W obu przypadkach41 sprzyjao to wpywom magnatw, ale w przypadku
wgierskim pozwalao jeszcze Elbiecie sprawowa wadz krlewsk w imieniu krlowej, ktra
pozostawaa pod cakowitym wpywem swojej matki, co dla nich obu i dla krlestwa w. Stefana
miao tragiczne skutki w czasie kryzysu lat 1385-1387.
W roku 1382 wszystko zaleao od tego, w jaki sposb Zygmunt Luksemburczyk i Polacy
zareaguj na nieoczekiwane wiadomoci z Budy, ktre zmieniy sytuacj w caej Europie
rodkowowschodniej. Margrabia brandenburski, brat krla rzymskiego, ktrego mia nadziej
zastpi w cesarstwie, pomimo swojego modego wieku czternastu lat, by niesychanie aktywny.
Spotka si z nowym wielkim mistrzem zakonu krzyackiego Konradem Zllner von Rottenstein,
nastpc Winrycha von Kniprode, ktry zmar 24 czerwca4*. Zamiast jednak popieszy na Wgry,
Luksemburczyk polega na obietnicach otrzymanych tam w 1380 roku, dotyczcych jego
maestwa z Mari, i chcia upewni si, e oboje zachowaj krlestwo polskie. Dlatego te uda
si na zjazd szlachty maopolskiej, bowiem tamtejsi panowie, zawsze szczeglnie lojalni wobec
Ludwika Wielkiego, zgromadzili si w Wilicy 12 grudnia, aby przedyskutowa to, co stao si na
Wgrzech po mierci krla43.
41 Zostan one porwnane w nastpnym rozdziale; zob. znajdujcy si tam przypis 105.
41 Wydaje si, e Zygmunt nie zdoa uzyska wsparcia zakonu krzyackiego, ktry nie yczy
sobie, by Luksemburgowie mieli zbyt du wadz i sprzyja raczej duo sabszemu ksiciu
mazowieckiemu jako kandydatowi na tron Polski; zob. najnowsz debat na temat omawianej
sytuacji: Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 33-35.
43 Prawie wszystko, co wiadomo o zjazdach przedstawicieli polskiej szlachty midzy mierci
krla Ludwika i przybyciem Jadwigi do Krakowa, a take na temat ich przeduajcych si
negocjacji z krlow matk, pochodzi z ostatniej, szczeglnie cennej czci kroniki Janka z
Czarnkowa {Monumentu Poloniae Histo- cay tom II, s. 723-756; zob. wyej przypis 19 do
rozdziau II). Szczeglnie trafnie podsumowa i zinterpretowa to Jzef Szujski, Ludwik Wgierski
i bezkrlewie po ieeo mierci, oomiertnie wznowione w nenvm rhiorre iean nrar i
III R O Z D Z I A III
Jednak 25 listopada przedstawiciele szlachty z Wielkopolski, gdzie najsilniejsza bya opozycja
przeciwko Ludwikowi, postanowili w Radomsku, e pozostan wierni jego crce, ale jedynie tej,
ktra przebywa bdzie w Krlestwie Polskim. Przyrzeczenie takie zoyli wobec innych polskich
ziem, proponujc im jednomyln wspprac przeciwko wszelkim gwacicielom prawa i obcym
najedcom. Owiadczenie to z uznaniem i aprobat przyjto w Wilicy w obecnoci dwch
wgierskich biskupw, ktrzy w imieniu krlowej wdowy podzikowali Polakom za wierno jej
crkom, nie okrelajc, ktra z nich odesana zostanie do Krakowa. Jednak wezwanie Elbiety, by
Polacy nie czynili adnych zobowiza wobec nikogo innego, w oczywisty sposb uniewanio
obietnice zoone przed mierci Ludwika Zygmuntowi jako przyszemu mowi Marii.
Zygmunt musia zatem opuci Wilic zawiedziony i w peni wiadom, e niewielkie ma szanse na
to, by panowa w Polsce, gdzie Maria, bdc ju wadczyni Wgier, nie moga, rzecz jasna,
przebywa na stae. Nadzieja Luksemburczyka, e zastpi on Ludwika Andegaweskiego jako krla
zarwno Wgier, jak i Polski, bya oczywicie zudzeniem. Przeciwnie, Jadwiga nie musiaa
zastanawia si, czy odziedziczy koron polsk. Mniej pewne byo, czy Polacy zaakceptuj jako jej
ma, a zatem take swojego krla, tego drugiego nieznanego im ksicia niemieckiego, z ktrym
bya ona zarczona. atwo dao si w kadym razie przewidzie, e Europa rodkowowschodnia
ani nie pozostanie zjednoczona, tak jak za panowania Ludwika Andegaweskiego, ani nie znajdzie
si pod panowaniem dwch niemieckich dynastii, tak jak miaoby to miejsce, gdyby respektowano
podjte przez niego decyzje. Okazao si to decydujce dla przyszoci caego regionu.
Dwie kwestie, szczeglnie pilne dla Jadwigi, zaleay teraz od dalszej polityki jej matki. Kiedy
wyjedzie ona do Krakowa, gdzie Polacy chcieli zobaczy j jak najszybciej i czy respektowane
bd jej zarczyny z Wilhelmem? Obie te kwestie, tak zatrwaajce dla modej ksiniczki, byy ze
sob zwizane, gdy niebezpieczna sytuacja w Polsce bya skutkiem niezgody szlachty w sprawie
wyboru ma dla
roztrzsania historyczne, Warszawa 1882). W kolejnych przypisach cytowane bd jedynie
najwaniejsze wczesne dokumenty i ostatnie publikacje, w ktrych podniesiono nowe kwestie.
ich przyszej krlowej. Krlowa matka nie bya przychylna Wilhelmowi bardziej ni Zygmuntowi,
Jadwiga jednak obawiaa si wiadomoci o tym, e s inni kandydaci do korony polskiej i ten, ktry
ma najwiksze szanse, zechce si z ni oeni. Wadysaw Biay, wuj jej matki, ktry ponownie
opuci burgundzki klasztor, podnoszc swoje wygrowane roszczenia44, nie mia adnych szans.
Wadysaw opolski by na tyle spostrzegawczy, by zorientowa si, jak bardzo jest niepopularny.
Inny Piast, Ziemowit mazowiecki, by faworytem wszystkich tych, ktrzy, oddani rodzimej
dynastii, wrogo byli nastawieni wobec margrabiego brandenburskiego, sceptyczni wobec ksicia
austriackiego i chcieli pooy wreszcie kres wewntrznym napiciom, ktre w Wielkopolsce
groziy wybuchem wojny domowej45. Std te wanie w Wielkopolsce Ziemowit znalaz swoich
najgortszych zwolennikw, nie tylko pord szlachty prowadzonej przez rd Naczw
rywalizujcy z Grzymalitami, ale take wrd kleru, wczajc tu arcybiskupa Bodzant,
mieszczan, a nawet chopw.
Wyjanienie sytuacji byo tak pilne, e w kocu lutego 1383 roku na kolejnym zjedzie
powszechnym szlachty prbowano uzupeni i wprowadzi w ycie ostatnie decyzje podjte w
Wilicy. Tym razem spotkano si jednak w Sieradzu, w rodkowej Polsce. Zaledwie miesic po tym
zjedzie zwoano drugi w tym samym miejscu. Trzeci zjazd, w sierpniu, zakoczy si
porozumieniem. Wszystkie trzy zjazdy miay szczeglne znaczenie dla Jadwigi, ktra moga
jedynie oczekiwa w Budzie na ostateczny wynik.
Na pierwszym zjedzie w Sieradzu jej matka, poprzez swoich wgierskich posw, wyjania w
kocu, e zdecydowaa zwolni Polakw od wszelkich zobowiza wobec Marii, wynikajcych z
wczeniejszego porozumienia w Koszycach i wysa im w zamian
D Z I E D Z I C TW O JA DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 113
44 Zob. L. Chomton, Histoire de l'Eglise Saint Bnigne de Dijon, Dijon 1950, s. 235, gdzie w
wietle niepublikowanych dokumentw z miejscowych archiww opisano pokrtce jego ostatnie
przygody, zanim zmar w Strasburgu w 1389 roku.
45 Szczegowo omwione przez Wand Moszczesk, Rola polityczna rycerstwa
wielkopolskiego w czasie bezkrlewia po Ludwiku W., Przegld Historyczny, tom XXV,
Warszawa 1925, s. 33-159. Dosy niedawno ukazaa si bardzo cenna monografia na temat
magnaterii maopolskiej i jej buntu w XIV i pocztkach XV wieku autorstwa Stanisawa Gawdy,
Monowadztwo maopolskie w XIV i pierwszej poowie XV wieku, Krakw 1966. Wykorzystano
w tej pracy sporo niepublikowanego materiau rdowego, by pokaza rozmiary nalecych do
rodw magnackich posiadoci; zob. zwaszcza tabele statystyczne na s. 100 i IOI.
H4 R O Z D Z I A III
Jadwig, aby koronowano j na ich wadczyni. Domagaa si jedynie, by po ceremonii Jadwig
odesano jeszcze na trzy lata do Budy. By to rozsdny warunek ze wzgldu na wiek Jadwigi, wtedy
niespena dziewicioletniej, ale pozostawia kwesti jej maestwa otwart, dopki nie osignie
ona wieku dwunastu lat, a co najistotniejsze, pozostawia Polakw bez krla czy te krlowej na
dodatkowe trzy lata. Musieli si na to zgodzi, ale majc na uwadze niespokojn sytuacj w kraju,
postanowili na drugim zjedzie w Sieradzu 18 marca ustali rzecz do koca, wybierajc od razu
krla, ktrego Jadwiga bdzie musiaa polubi. Ziemowit mazowiecki, dwudziestoletni kawaler,
jej daleki krewny, wydawa si najodpowiedniejszy, gdy panowie polscy nie zwaali nie tylko na
uczucia osobiste Jadwigi, ale rwnie na jej oficjalne zarczyny czy te raczej tymczasowe
maestwo z Wilhelmem austriackim.
Tym razem nie byo adnych przedstawicieli wgierskich, a wszechobecny Wadysaw opolski nie
zdoa obroni nawet swoich osobistych interesw. Zatem niewiele brakowao, a doszoby do
wyboru, a nawet koronacji Ziemowita. Przewaga na jego korzy bya tak oczywista, e arcybiskup
Bodzanta, ktrego Ludwik Andegaweski uwaa za przeciwnika tego ksicia, zapyta gono
zgromadzonych, czy gotowi s uzna Ziemowita za wadc. Odpowiedzi byo zgodne gone
tak, po czym pado danie, by arcybiskup gnienieski koronowa go jako krla Polski. Jednak
w ostatniej chwili zaniechano tej pochopnej ceremonii, a stao si tak za spraw rozwanej mowy
Jaka z Tczyna, kasztelana wojnickiego. Aby zrozumie jej znaczenie i pobudki, naley
szczegowo omwi osob krytyka i rol jego rodziny46.
Stanowisko, ktre Jako, jak go zazwyczaj nazywano, piastowa od roku 1379, nie byo szczeglnie
wpywowe. Dopiero w ostatnich latach panowania Jadwigi zosta awansowany na najwysze
stanowisko, kasztelana krakowskiego, zwykle poczone ze stanowiskiem
46 Historyczn rol Tczyskich omwi wyczerpujco Abdon Kodziski, T- czyscy.
Genealogia rodu oraz pogld na jego rozwj, zamono i znaczenie, Krakw 1914. Na temat
wczesnych pocztkw rodu zob. mj artyku, W sprawie pochodzenia Tczyskich, Miesicznik
Heraldyczny, tom VII, Lww 1914 oraz informacje podawane przez Gawd, op. cit. na temat
caego rodu Starw na 5. 45-50 i 77-78. W Dworzaczek II zamieszczono ich tablice genealogiczne
(nr 94), a take kilku rodzin wsplnego pochodzenia (Pileccy nr 105, Ossoliscy nr 144,
Szafracowie nr 108).
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 115
starosty ziemi krakowskiej. Pamitano jednak dobrze, e jego ojciec by wojewod krakowskim za
panowania Kazimierza Wielkiego, a jego dziadek kasztelanem w tym miecie za rzdw
Wadysawa okietka po jego koronacji w 1320 roku. Chocia w 1383 roku cz czoowych
pozycji w Maopolsce zajta bya przez panw z Tarnowa i Melsztyna, przywdcw rodu
Leliwitw47 48, rd, z ktrego pochodzili panowie z Tczyna, herbu Topr czy Stara - od sowa
stary - cieszy si niezrwnanym prestiem. Ich legendarne pochodzenie wywodzi mona od
czasw, kiedy region krakowski nie by jeszcze pod panowaniem Piastw, a Tczyscy - rodzina
nazwana od zamku pooonego w pobliu stolicy - byli bezporednimi potomkami synnego
Sieciecha, pierwszego polskiego monowadcy, ktry sprawowa wadz nad caym krajem w
kocu XI wieku.
Teraz Tczyscy mieli swoich przedstawicieli rwnie wrd wyszego kleru - brat Jaka, Nawj,
by wpywowym czonkiem kapituy katedry krakowskiej. Pozostae rodziny z tego rodu, takie jak
panowie Midzyborza, Pilczy i Ossolina, rwnie si wyrniay. Std te rd Staryko, do ktrego
naleaa szybko rosnca w saw rodzina Szafracw, roci sobie prawa do wsplnego
pochodzenia ze Starami, a ga Paukw z Wielkopolski zmienia nawet nieco swj herb, by
nalee do tego samego rodu, co Tczyscy43. Uczyni to Sdziwj z Szubina, dawny czonek rady
powoanej przez Ludwika Wielkiego w 1380 roku i szczeglnie aktywny w negocjacjach z 1383
roku. Jest on jeszcze jednym przykadem wsparcia, na jakie Jako z Tczyna mg liczy.
Z pewnoci by szczery zalecajc na zjedzie marcowym szlachcie polskiej, by odpowiednio
rozwaya spraw Jadwigi. Nie mia on tutaj adnych osobistych powodw, gdy prawie jej jeszcze
wtedy nie zna. Kiedy proponowa, by zaczeka na przybycie wraz z mem, nie mia oczywicie
na myli Wilhelma austriackiego, ktremu, jak wszyscy czoowi panowie z Maopolski, by
przeciwny. Jednak wraz z nimi by take zdecydowanie przeciwny Ziemowitowi ma-
47 Dworzaczek, ktry zacza tablice Tarnowskich, Melsztyskich i Jarosawskich (nr 95-98),
omawia rne hipotezy na temat pochodzenia rodu Leliwitw w monografii tych rodzin napisanej
jeszcze przed wojn. Zob. take Gawda, op. cit., s. 19, nr 30 oraz 52-66.
48 Ten wyjtkowy przypadek wyjani Wadysaw Semkowicz, Rd Paukwy Krakw 1907.
i i 6 R O Z D Z I A III
zowieckiemu. Powstaje zatem pytanie, kto wedug nich miaby zosta mem Jadwigi i wraz z ni
rzdzi Polsk. Potem w 1386 roku Jagieo sawi i nagrodzi szczodrze panw z Tarnowa i
Mesztyna49. Nie ma wtpliwoci, e mieli oni na myli Jagie. Wybr ten w zdecydowany
sposb popiera rd Leliwitw, ktrego sawa nie siga a tak dawnych czasw jak Starw, ale w
tym czasie pozycje ich byy wyrwnane. Pocztkowo unikali oni ujawniania si od razu na forum
publicznym, tak jak czyni mody Tczyski, ktry nie dba o uznanie. Podobnie postpowa
Wodko z Charbinowic, czonek mniej potnego rodu Sulimw, ktry zadowala si
drugorzdnymi stanowiskami, ale w cigu kolejnych trzech lat przeprowadzi wszystkie misje
zwizane ze spraw wyboru Jagiey50.
Zaczli zaraz po mowie Tczyskiego w Sieradzu 18 marca, gdy 15 kwietnia wielki krl Litwy,
jak tytuowa si Jagieo, wyda w Wilnie wsplnie ze swoim bratem Skirgie przywilej, ktry
gwarantowa daleko idce udogodnienia w handlu na Litwie dla jego drogich mieszczan
lubelskich51. ask t uzyskali oni z pewnoci nie sami, ale dziki starocie lubelskiemu. To
wanie Wodko z Charbinowic przyby zapewne do stolicy Litwy w celu duo waniejszym.
Uzasadnione jest zatem przypuszczenie, e wysano go tam bezporednio z Sieradza, aby
przedyskutowa polityczne problemy Polski z jej wschodnim ssiadem. W zwizku z tym znaczce
jest, e zjazd, ktry przyj propozycj Tczyskiego, aby zaczeka na Jadwig do 10 maja, w
zamian da, by po powrocie do Polski na stae wraz ze swoim przyszym mem przyrzeka ona
swojemu krlestwu zwrot nie tylko lenn na jego kracach zachodnich, ktre jej ojciec przyzna
Wadysawowi opolskiemu, ale rwnie ziem ruskich, ktre przyczono do Wgier. By to powrt
do wschodniej polityki Kazimierza Wielkiego, ktry obejmowa take rozwizanie caego problemu
stosunkw litewskich.
49 Wydane przez niego przywileje cytuje Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 97.
50 Na temat pochodzenia Sulimw zob. Wadysaw Semkowicz, O pocztkach rodu Sulima,
Miesicznik Heraldyczny, tom III, Lww 1910. Wzmiank o Wodku znajdziesz w artykule K.
Piotrowicza na temat jego syna Bartosza Charbinowskie- go w Polskim Sowniku Biograficznym,
tom III, Krakw 1937, s. 163.
51 Dokument wydany w Codex diplomaticus Minoris Poloniae, tom III, Krakw 1887, nr 931 (z
bdn dat 18 kwietnia) po raz pierwszy omwiony zosta i zinterpretowany przez Haleckiego,
Dzieje Unii, tom I, s. 95-96.
Pytanie o to, ktra strona przeja inicjatyw w negocjacjach prowadzcych do unii polsko-
litewskiej, tak znaczcej dla powstania Europy rodkowowschodniej, pozostanie zapewne na
zawsze bez odpowiedzi52. Denia w tym kierunku musiay pochodzi z obu stron, a stopniowo
zostay poczone. Pierwsze kroki powzite przez Polakw pozostawiy lad w dokumentach, a
mianowicie w przywileju Jagiey wydanym dla Lublina, miasta, w ktrym zosta on wybrany
krlem Polski niespena trzy lata pniej i gdzie jego ostatni potomek ostatecznie umocni prawie
dwiecie lat potem polsko- litewsk Rzeczpospolit. Wielce prawdopodobna misja Wodka z
Charbinowic w 1383 roku musiaa mie jednak raczej charakter rozpoznawczy. Gdyby misja
Skirgiey do Polski i na Wgry w 1379 roku miaa podobny charakter, skutki jej mogyby by
jedynie negatywne ze wzgldu na wczesn sytuacj. Prawdopodobne jest jednak, e w jesieni
1382 roku Jagieo zrobi podobny krok, gdy kupcy, ktrych posa do Polski, gdzie sytuacja
cakowicie si zmienia, mogli rwnie mie jakie polityczne zadanie do spenienia, tak jak ci,
ktrzy na wiosn nastpnego roku przybyli z Lublina do Wilna jako pewien rodzaj osony dla
wysannika z Wilicy.
W zwizku z tym powstaje jeszcze dodatkowe pytanie, jaka bya reakcja Ziemowita mazowieckiego
na takie negocjacje, ktre nie pozostay tajemnic, oraz czy ju wtedy uwaa on Jagie za
swojego najgroniejszego rywala jako kandydata do tronu polskiego53. W 1379 roku, kiedy aden z
nich nie mia w tym wzgldzie powanych szans, ich stosunki byy jeszcze przyjazne, o czym
wiadczy obecno Skirgiey na lubie siostry Ziemowita z Wadysawem opolskim. Trzy lata
pniej ten sam Ziemowit zatrzyma kupcw, ktrych Jagieo posa przez Mazowsze do Polski, a
Witold, uciekajc z wizienia swojego kuzyna i spieszc po wsparcie przeciwko niemu do zakonu
krzyackiego, przeby Mazowsze bez zakce. Kilka miesicy potem Jagieo, wbrew swoim
obietnicom zoonym Krzyakom, wtargn na to terytorium, zabierajc bratu Ziemowita,
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-13S4} 117
52 Rozbiene opinie, jakie na ten temat wyraono, skonfrontowa Kuczyski, Rozbir r. 1385, s.
123-224.
53 Zob. Jasienica, Polska Jagiellonw, Warszawa 1957, s. 31, ktry popiera wczeniejsze pogldy
na temat polityki Ziemowita wyraane przez Ew Maleczysk, wczajc interpretacj incydentu z
kupcami litewskimi w jej ksice Ksice lenno mazowieckie, Lww 1929, s. 39.
118 R O Z D Z I A III
Januszowi, szwagrowi Witolda, bdc przedmiotem sporw graniczn ziemi drohiczysk.
W kadym razie Ziemowit, rozczarowany swoj porak w Sieradzu zwizan z koronacj i
zaniepokojony tym, e jego przeciwnicy mog na Litwie szuka kandydata do korony i co za tym
idzie rwnie na ma Jadwigi, ktra miaa przyby do Krakowa 16 maja, popeni najwikszy bd
swojego ycia. On, ktry potem wykaza si talentem politycznym, postanowi porwa mod
spadkobierczyni krlestwa Piastw, gdy tylko zbliy si ona do stolicy. Ten dziwaczny spisek
zosta tak marnie przygotowany, i kupcy krakowscy, susznie podejrzewajc, e ksi mazowiecki
przebra si za jednego z piciuset rycerzy zebranych przez jego lekkomylnego stronnika Bartosza
z Odolanowa, eskortujcego arcybiskupa Bodzant, zamknli przed nimi wszystkimi bramy miasta,
tak e zamiast wita Jadwig, zmuszeni byli wycofa si. I tak zreszt nie zobaczyliby Jadwigi,
gdy jej matka poinformowaa Polakw, e wiosenne roztopy uniemoliwiaj przebycie Karpat.
Zaprosia ich na dalsze rozmowy do Koszyc, ale wymwka bya w rzeczywistoci pretekstem.
Prawdopodobnie dotary do Elbiety pogoski o niebezpieczestwie zagraajcym Jadwidze i
przekonay j, e te okolicznoci byy zbyt ryzykowne dla maej dziewczynki, ktra sama musiaa
sysze t dziwn histori i bya jeszcze bardziej zaniepokojona. Jedynie Leopold Habsburg mg
by z tego zadowolony. Krlowa matka staraa si uspokoi go, udajc, e panowie wgierscy i
polscy pragn, by Jadwiga razem z Wilhelmem obja tron Polski zaraz po Wielkanocy54.
Dla Polakw opnienie przyjazdu Jadwigi i frustracja Ziemowita zakoczyy si rozszerzeniem
wojny domowej. Nieodpowiedzialny ksi mazowiecki stara si zajmowa przy uyciu si
zbrojnych jeden region za drugim. Zanim doszed do Kalisza, jego wielkopolscy sprzymierzecy
spotkali si jeszcze raz w Sieradzu, gdzie arcybiskup by ju ostroniejszy po dowiadczeniach w
Krakowie. Odmwi koronowania Ziemowita, a zatem ksi zosta tylko wywyszony na
symbolicznym krzele w trakcie imponujcej uroczystoci, ktra nie miaa adnego znaczenia
prawnego.
54 Deklaracje takie Leopold otrzyma od Elbiety w Grazu 18 stycznia 1383 roku; zob. dokument
wydany przez J.C. Verci, Storia della Marca Tnvigiana e Yerone- se, tom XVI, Wenecja 1790, s. 49;
oraz cytowany przez E. Lichnovskiego, Geschicbte des Hauses Habsburg, Wiede 1836-1844, tom
IV, nr 1761.
Tak si zoyo, e w czasie bogatego w wydarzenia lata 1383 roku trzeci zjazd w Sieradzu prawie
naoy si na czwarte polsko- wgierskie spotkanie w Koszycach, ktre przywoywao na pami
trzy wczeniejsze spotkania, pierwsze bezowocne, natomiast te w 1374 i 1379 roku niezwykle
znaczce, poniewa ojciec Jadwigi prbowa wtedy rozwiza problem polskiej sukcesji. Tym
razem delegaci z rnych czci Polski, ktrzy spotkali si z jej matk w tym samym zowrbnym
miejscu, znajdowali si w jeszcze bardziej kopotliwej sytuacji ze wzgldu na trudnoci w ich
wasnym kraju. Musieli by zdumieni, kiedy podniesiono kwesti tego, co stanie si w wypadku
bezpotomnej mierci jednej z dwch yjcych crek Ludwika Wielkiego, tak jak to miao miejsce w
przypadku Katarzyny, kiedy bya ona mniej wicej w podobnym wieku. Postanowiono, e ta z
crek, ktra przeyje drug, przejmie jej krlestwo, chocia oznaczaoby to powrt do unii
personalnej midzy Wgrami i Polsk, co byo rozwizaniem korzystnym jedynie dla wdowy po
nieyjcym krlu, zawsze skonnej zachowa cae jego dziedzictwo dla rodziny. Ten hipotetyczny
przypadek, przedwczenie omwiony w 1383 roku, mia postawi Jadwig w trudnej sytuacji, kiedy
dwanacie lat potem zmara Maria55. Bardziej aktualn i powaniejsz trosk byo jednak dla
Polakw przesunicie przyjazdu Jadwigi na listopad 1383 roku.
Zrozumiae, e Elbieta nie dotrzymaa nawet tej nowej obietni- cy, gdy Ziemowit kontynuowa
tymczasem swoj kampani, oblegajc Kalisz przy wsparciu jednego z pobliskich Piastw lskich.
Panowie maopolscy czekali na posiki wgierskie. Z pewnoci jednak nie ucieszy ich fakt, e
Zygmunt Luksemburczyk skorzysta z tej okazji i wkroczy do Polski. Nie cieszyo ich take
zachowanie jego zaimprowizowanej armii, w ktrej znaleli si sascy mieszkacy takich miast, jak
Koszyce56. Zygmunt straci zatem poparcie w caym kraju. Jeli chodzi o Elbiet, by moe
cieszya si z pozbyD
Z I E D Z I C TW O JA DW IG I i L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 119
55 O tej wanej decyzji w szczeglny sposb wspomina kronika Janka z Czarnkowa, Monumenta
Poloniae Historica, tom II, s. 736. Na temat konsekwencji zob. poniej rozdzia VI, przypis 26.
56 W niepublikowanym przywileju wydanym przez Zygmunta 11 listopada 1397 roku i
streszczonym przez Malyusza, nr 5068, cytowany jest dokument z 26 lipca 1383 roku, w ktrym
burmistrz Koszyc wspomina, e wczeniej w tym roku on ex mandato rgis una cum Saxonibus
viginti quatuor civitatum regalium ad exercitum versus Poloniam transivisset.
120 R O Z D Z I A III
cia si go w czasie, kiedy wewntrzna sytuacja w wgierskim krlestwie i w doczonym do niego
chorwackim terytorium absorbowaa j do tego stopnia, e gdy polscy delegaci chcieli si z ni
jeszcze raz spotka, musieli uda si a do ary w Dalmacji.
Tam na prno nalegali, by Jadwiga zostaa przysana do Polski. W zamian krlowa matka uwizia
Sdziwoja z Szubina, rzecznika delegacji i polegajc na szczeglnym oddaniu wobec dynastii
andegaweskiej, ktre zawsze okazywa rd Leliwitw, staraa si wymusi z pomoc Jana z
Tarnowa, wtedy kasztelana sandomierskiego, by wojsko wgierskie zostao wpuszczone na Wawel.
Jednak Sdziwojowi, ktry by nie tylko wojewod kaliskim (z oblegania Kalisza Ziemowit
zrezygnowa wanie po heroicznej obronie tego miasta i zawieszeniu broni), ale rwnie starost
krakowskim, udao si uciec. Popieszy z powrotem do Polski i nie dopuci do oddania
krlewskiej stolicy.
Co Polacy uczyni dalej? Czy bd mieli jakie korzyci z tego, e tak dobrze odpowiedzieli na
wyzwanie? Zwoali kolejny zjazd w Radomsku, gdzie na wczeniejszym spotkaniu na pocztku
bezkrlewia szlachta wielkopolska podja konstruktywne decyzje i gdzie wybrani
przedstawiciele szeciu regionw krlestwa, cznie z delegatami miast, uczestniczyli teraz w
oglnym zgromadzeniu, ktre uwaa mona za pierwszy polski sejm. i marca 1384 roku
zgromadzenie to wydao pamitne owiadczenie57. Powoano tymczasowe wadze, ktre
zignoroway interwencj Zygmunta, i zdecydowano si powrci do pomysu wyboru krla, by
moe jednak Ziemowita, jeli Jadwiga nie pojawi si w cigu dwch miesicy. Na Elbiecie, do
ktrej nie posano adnej oficjalnej delegacji, a jedynie przekazano wiadomo przez mao
znaczcego szlachcica, zdecydowana postawa, a moe bardziej nawet sprawne rozwizanie kryzysu
wywaro takie wraenie, e w kocu zgodzia si wysa sw modsz crk do Krakowa. Dokadna
data jej przybycia jest nieznana, gdy kronika Janka z Czarnkowa, ktry jako naoczny wiadek
opisuje dramatyczne wydarzenia tych lat, urywa si przed tym decydujcym wydarzeniem. W
57 Wydane i susznie cenione przez Jzefa Szujskiego w jego pracy, bdcej wkadem w studia na
temat ustawodawstwa polskiego w XIV wieku, w: Rozprawy i sprawozdania Akademii
Umiejtnoci, tom I, Krakw 1874. s. rfa-m.
wietle ostatnich bada58 wydaje si jednak, e dugo oczekiwana ksiniczka przybya prawie
dokadnie w danym terminie, w kocu maja 1384 roku, a nie, jak utrzymywali niektrzy, kilka
dni przed koronacj, ktra miaa miejsce 16 padziernika 1384 roku59.
D Z I E D Z I C TW O J A DW IG I I L A T A JEJ D Z IE C I S TW A (1374-1384) 121
58 Podsumowane przez Kuczyskiego, Rozbir r. 1385, s. 219-220, przypisy 22- 14, gdzie
przyjto argumenty Wandy Maciejewskiej, Jadwiga krlowa polska, Krakw 1934, s. 37-38.
59 W pierwszej czci artykuu Anny Misig-Bocheskiej, cytowanego w przypisie 1 do rozdziau
II, w przekonujcy sposb udowodniono (s. 267-271), e zazwyczaj podawana data IS padziernika
jest bdna.

cz n
PANOWANIE JADWIGI
'
ROZDZIA IV
Lata decyzji (1384-1388)
Dugo oczekiwane przybycie Jadwigi byo ogromnym sukcesem polskich przywdcw
politycznych, stanowio te pociech dla Polakw, ktrzy po tak trudnych dowiadczeniach
bezkrlewia powitali j z entuzjazmem1. Jeszcze bardziej zdumiewajce byy jednak prawie
natychmiastowe skutki pojawienia si dziewczynki, zaledwie dziesicioletniej, ktr po krtkich
przygotowaniach koronowano nie na krlow, ale na krla Polski. Brak porzdku publicznego i
dugotrwae spory zakoczone chaotyczn wojn domow, ktra przez dwa lata nkaa cay kraj,
nagle i ostatecznie dobiegy koca. Ten odbudowany wewntrzny pokj by w istocie podobny nie
do trwaej ciszy przed burz, jaka panowaa za czasw Ludwika, ale do dobrze zapamitanego
pokojowego okresu z czasw Kazimierza Wielkiego.
Bezsprzeczny zatem wydaje si fakt, e spadkobierczyni ich obu, uwaana przez Polakw bardziej
za naturaln, prawowit nastpczyni ostatniego krla Piasta ni niepopularnego Andegawena,
musiaa mimo swojego modego wieku w decydujcy sposb przyczyni si do takiego biegu
wydarze. Zbyt mao wiadomo na temat jej ycia w cigu dwch lat przygotowania do tej roli, aby
w peni wyjani, w jaki sposb si to stao. Prawdopodobnie Jadwig tak zaniepokoiy wiadomoci
nadchodzce z Polski, e miaa silniejsze ni kiedykolwiek przedtem motywacje, by dowiedzie si
jak najwicej o kraju swoich dwch babek. Z pewnoci jej polskie dziedzictwo miao dla
1 Cum ingenti alacritate animorum, pisze Jan Dugosz w swoich Annales Polo- niae, ktre pod
tytuem Historiae Polonicae Libri XII wydano w tomach X-XIV jego Opera omnia (wyd. A.L.
Przezdziecki). Trzeci z tych tomw (lib. 9-10), ktry obejmuje panowanie Jadwigi (Cracoviae
1876), bdzie cytowany w kolejnych przypisach jako Dugosz, Hist. III. Powitanie Jadwigi zostao
szczegowo opisane na s. 449 w zgodzie z autentyczn tradycj.
12.6 R O Z D Z I A IV
niej teraz wiksze znaczenie. Jej wielka inteligencja, tak widoczna pniej, oraz niecodzienne
trudnoci, jakim stawia czoo w cigu ostatnich dwch lat, przyspieszyy osiganie dojrzaoci tej
dziew- czynki-krlowej. Absolutnie nie bya ona jedynie biernym dzieckiem, narzdziem, ktrym
mogliby manipulowa bardziej dowiadczeni i ambitni politycy2. Jej urok i dobro, podkrelane we
wszystkich wspczesnych sprawozdaniach, pozwoliy jej w rezultacie zdoby niecodzienn
pozycj i sprawiy, e staa si cennym nabytkiem dla skoatanego narodu, szukajcego prawdziwie
ludzkiego i litociwego przywdcy.
Od pocztku religijno Jadwigi, tak wyrana w pierwszych wydanych przez krlow
przywilejach3, zdobya jej przychylno hierarchw Kocioa, szczeglnie arcybiskupa
gnienieskiego, Bo- dzanty, ktremu przed koronacj Jadwigi w katedrze wawelskiej oficjalnie
wybaczono jego chwiejn postaw w ostatnim roku4. Po wyjedzie arcybiskupa ostrzyhomskiego,
Demetriusza, biskupa Csanadu, Jana, oraz wszystkich pozostaych Wgrw z wyjtkiem kilku dam
dworu, jedyn osob w nowym otoczeniu, ktr Jadwiga znaa w Budzie jako lekarza jej ojca5, by
jej kapelan Jan Radlica, biskup krakowski. Trzeci polski biskup, poznaski, Dobrogost z Nowego
Dworu, ktry prawdopodobnie rwnie uczestniczy w obrzdach koronacyjnych i zawsze
szczeglnie interesowa si nawrceniem Litwy, okaza si niezwykle pomocny dla krlowej6.
2 Niestety bdna interpretacja roli Jadwigi, ktr bardzo skrtowo opisano w tym ostatnim zdaniu,
coraz czciej pojawia si w skdind cennych pracach historycznych, przynajmniej jeli chodzi o
pierwsz poow jej panowania.
3 O wszystkich jej religijnych fundacjach i darowiznach, jak rwnie tych, do ktrych przyczyni
si Jagieo, ktry bra z niej przykad, wspomina Kazimierz Hartleb w swoim artykule Dla
pomnoenia chway Boej, Nasza Przeszo, tom I, Krakw 1946, s. 5-42.
4 Ten dokument z 12 padziernika 1384 roku, opublikowany w Codex diploma- ticus Maioris
Poloniae, tom III, Pozna 1879, s- 551 by prawdopodobnie pierwszym dokumentem wydanym
przez Jadwig.
5 Wspczesna wzmianka w kalendarzu kapituy krakowskiej (Calendaum Ca- pituli Cracoviensis)
dotyczca koronacji Jadwigi (zob. fotograficzn reprodukcj w artykule Misig-Bocheskiej -
cytowanym w przypisie 59 do poprzedniego rozdziau - na tablicy po stronie 270) wspomina
wgierskich uczestnikw uroczystoci. Co do Radlicy, zob. przypis 57 do rozdziau II.
6 Zob. przypis 58 do rozdziau II, jego biografi w Polskim Sowniku Biograficz- nym, tom V, s.
24$ oraz przypis 22 do tego (IV) rozdziau. Naley pamita, e sto
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) I27
Wszyscy trzej naleeli do drobnej szlachty wielkopolskiej, chocia Dobrogost mia rwnie
powizania mazowieckie. Std te doradcy ci, wysoko szanowani jako duchowni i mediatorzy
polityczni, mogli stanowi przeciwwag dla wpywu tak zwanych panw krakowskich, ktrzy
mogliby zdominowa dwr Jadwigi.
Oprcz tych trzech biskupw by jednak jeszcze inny Polak, nie pan wiecki ani nie duchowny, lecz
czonek dynastii piastowskiej, ksi opolski Wadysaw, kiedy bliski wsppracownik ojca
Jadwigi, ktrego wpyw, raczej nieznaczny w czasie bezkrlewia, by teraz tak wyrany na dworze
modej krlowej, e wydawao si, i jest on ambasadorem jej matki* 7. Gboko religijna Jadwiga,
szczeglnie oddana - jak caa jej rodzina - czci Matki Boskiej, wdziczna bya temu ksiciu
lskiemu za sprowadzenie na kilka tygodni przed jej koronacj cudownego obrazu Maryi do
klasztoru w Czstochowie, ktry zaoy on w 1381 roku w imieniu Ludwika Wielkiego. Pod
wpywem tego wydarzenia ofiarowaa ona biskupowi Radlicy, do ktrego diecezji naleaa
Czstochowa, pikny kielich przywieziony z Wgier, na ktrym kazaa wyry napis, proszcy
Matk Bo, by wzia Polsk pod swoj opiek. Jadwiga posza zatem za pamitnym przykadem
w. Stefana, ktry odda Wgry w t sam opiek. Dar ten zosta umieszczony w katedrze
wawelskiej na pamitk jej patrona, ksicia czeskiego Wacawa, wadcy rwnie kanonizowanego8.
lat temu sawny polski pisarz Jzef Ignacy Kraszewski w jednej ze swoich licznych powieci
historycznych ze zdumiewajc intuicj podkreli mdro i pomocn rol, jak biskup Dobrogost
odegra w najczarniejszych godzinach krlowej. Dlatego te niezwykle podane jest niedawne
wznowienie jego historii pod tytuem Krlowa Jadwiga, Veritas, Londyn 1971, s. 55, a zwaszcza
91.
7 Zob. wczeniejsze odniesienie do Wadysawa opolskiego na s. 35, przypisy 4 i 5, s. 49 i 50, s. 70,
przypis 44 oraz te dotyczce jego relacji z matk Jadwigi, krlow Elbiet wgiersk w Polskim
Sowniku Biograficznym, tom VI, Krakw 1948, s. 248.
8 Cay ten akapit oparty zosta na moich ostatnich badaniach dotyczcych kielicha Jadwigi i
umieszczonego na nim napisu. Wczeniejsze dyskusje na temat tej pogmatwanej kwestii
podsumowa Mieczysaw Gbarowicz, Psaterz floriaski i jego geneza, Wrocaw 1965. Jest to
wybitna praca, w ktrej autor szczegowo zajmuje si relacjami krlowej Jadwigi z biskupem
Piotrem Wyszem, nastpc Radlicy. Jednak wnioski s raczej nie do przyjcia. Zob. mj artyku,
Un appel dHedvige dAnjou la reine des deux w Antemurale, tom XV, Rzym 1971, s. 47-61.
Na temat pocztkw synnej kaplicy Matki Boej na Jasnej Grze w Czstochowie zob. Stanisaw
Szafraniec, Jasna Gra, Sacrum Poloniae Millennium, tom IV, Rzym 1957, s. 22-23.
128 R O Z D Z I A IV
W kocu roku 1384 krlowa wywiadczya przysug take i ksiciu opolskiemu, przyczyniajc si
do jego pojednania z faworytem jej matki, Mikoajem Gar, ktry zaj miejsce Opolczyka jako
palatyn wgierski. Krlowa nie moga przewidzie, jak nieodpowiedzialny okae si pniej ten
zniemczony Piast, sucy interesom Habsburgw, Luksemburgw, albo jednych i drugich. Dlatego
dobrze si stao, e Jadwiga, nie bdc zmuszona na nim polega, moga zwrci si o rad do
kompetentnych przedstawicieli Kocioa, kiedy po roku swojego panowania musiaa podj
najbardziej bolesn decyzj w yciu, dotyczc maestwa, ze wszystkimi jego religijnymi
implikacjami.
Problem ten, ktry w czasie jej koronacji pozosta otwarty, mia w obecnej sytuacji najwysze
znaczenie nie tylko dla niej osobicie, ale dla caego kraju. Zwizane to byo z jego wewntrzn
organizacj, a jeszcze bardziej z jego stosunkami zagranicznymi i dotyczyo Polski i caej Europy
rodkowowschodniej - regionu, ktrego cige ksztatowanie zostao tak gronie przerwane przez
mier Ludwika Wielkiego.
Urzdowo kwestia maestwa zostaa ustalona w 1378 roku w porozumieniu z Hamburga
potwierdzonym przez krla Ludwika w 1380 roku oraz przez obietnice wdowy po nim skadane na
pocztku krytycznego roku 1383. Trudno rzeczywicie wyjani, dlaczego Leopold III, ktry we
wszystkich tych wczeniejszych negocjacjach nalega, by prawa jego syna zostay zagwarantowane
w moliwie najjaniejszy sposb, pozosta bierny w cigu nastpnych dwch lat, a do lata 1385
roku, kiedy jego interwencja bya spniona. Musia oczywicie wzi pod uwag, e wiek Jadwigi
powodowa, i nieuniknione byo opnienie skonsumowania maestwa z Wilhelmem, ktry,
zanim do tego doszo, nie mg zosta koronowany ze swoj narzeczon. Na Habsburgw miao
rwnie wpyw rozczarowanie zwizane z tym, e Jadwiga nie odziedziczya korony wgierskiej,
tylko polsk, a Leopold by bardziej zainteresowany zapewnieniem Austrii dostpu do Adriatyku,
jej woskich zdobyczy oraz kontroli nad Szwajcari ni angaowaniem si w kopoty dosy
odlegego kraju, oddzielonego od niego posiadociami jego luksemburskich rywali. W kadym
razie nie traktowa on zbyt powanie moliwoci polubienia przez Jadwig Ziemowita
mazowieckiego a nie Wilhelma, a jeli sysza cokolwiek o prowadzonych w tajemnicy
negocjacjach z Jagie, odsun zapewne te informacje od siebie
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 129
jako wymylone plotki. Z drugiej strony, w oczywisty sposb zlekceway on niech prawie
wszystkich Polakw (ktrzy ostatecznie nie mieli adnych zobowiza wobec Austriakw) do
przyjcia na swojego krla jego syna.
Anachronicznym uproszczeniem byoby uzasadnianie tej niechci wycznie obaw przed wadc
niemieckim. Decydujcy by fakt, e dowiadczeni polscy przywdcy polityczni, niektrzy
wyksztaceni jeszcze przez Kazimierza Wielkiego, uwiadomili sobie, e Austria, ktra wtedy miaa
cakowicie rn stref interesw, ani nie bya chtna, ani nie miaa moliwoci wspierania Polski
przeciwko otaczajcym j ssiadom. Regnum Poloniae, zredukowane do szeciu wojewdztw,
reprezentowanych na niedawnym zjedzie w Radomsku9 (dwa w Maopolsce, dwa w
Wielkopolsce, plus Sieradz i czyca w centrum), byo zbyt mae, by broni swoich granic, z
ktrych nawet granica wgierska nie bya ju bezpieczna, gdy atwo dao si przewidzie, e
ostatecznie Zygmunt Luksemburczyk zdobdzie koron w. Stefana. Jasne byo, e Polska
zmuszona bdzie porzuci nadzieje na odgrywanie, nawet wsplnie z Wgrami, wiodcej roli w
Europie rodkowowschodniej, jeli jeden z ksit austriackich miaby zosta jej krlem u boku
modej Jadwigi. Jednak jego rywala Ziemowita, jeli pomimo ostatnich niezwykle zniechcajcych
z nim dowiadcze zostaby wybrany, trudno byo uwaa za lepszego kandydata10, chocia mg
on przynajmniej zjednoczy ponownie z krlestwem Piastw czci Mazowsza i prawdopodobnie
Kujaw, gdzie Wadysaw opolski by dosy nieodpowiedzialnym wasalem.
Std te pozostawao tylko jedno obiecujce rozwizanie: porozumienie czy te raczej pewien
rodzaj unii, choby miaa to by jedynie unia personalna, z jednym z ssiadw, ktrych interesy
mogy by podobne. Panowie maopolscy, zatroskani o granic wschodni, byli coraz bardziej
przekonani i starali si przekona innych, e zaledwie jeden z tych ssiadw mg zosta wzity
pod uwag, a mianowicie wielki ksi litewski11. By on jeszcze pogani9
Zob. przypis 57 do rozdziau III.
10 P. Jasienica, Polska Jagiellonw, tom I, s. 64 rozwaa, czy nie by on uzdolnionym politykiem i
nie bez powodu sugeruje, e ta interesujca zagadka winna zosta wyjaniona.
11 Nie zmieniajc podstawowej opinii na temat genezy unii krewskiej, ktr wyraziem w roku
1919 (zob. rozdzia S Dziejw Uniu tom I, s. 83-112), staraem sie w
130 R O Z D Z I A IV
nem, podobnie jak wielu tych jego poddanych, ktrzy nie przyjli prawosawia. Jednak pomys
doprowadzenia w kocu do nawrcenia Litwinw na katolicyzm i by moe take ponownego
przyczenia ziem ruskich do zachodniego chrzecijastwa mg podoba si wielu Polakom,
zwaszcza duchowiestwu, a co najwaniejsze w danej sytuacji, Jadwidze. Susznie oczekiwano, e
ostatecznie przezwyciy ona swoje zrozumiae obawy, a nawet e zrezygnuje z Wilhelma,
uniewaniajc tym samym porozumienie zawarte w Hamburgu, jeli poprzez lub z kim innym
bdzie moga wypeni swoje obowizki nie tylko wobec narodu, ktrego los jej powierzono, ale
rwnie wiary katolickiej, ktra dla tej pobonej dziewczyny bya najwitsz czci jej
duchowego dziedzictwa.
Jadwiga musiaa by zdziwiona obecnoci na swojej koronacji przedstawiciela wielkiego ksicia
litewskiego, na ktrego prob wadze miejskie uwolniy winia cztery dni wczeniej. Lakoniczna
notatka w lokalnych archiwach1*, jedynym rdle informacji, nie podaje nawet nazwiska delegata
Jagiey, ale by to prawdopodobnie ten sam Skirgieo, ktry w kwietniu 1383 roku otrzyma wraz
ze swoim bratem przywileje handlowe dla Lublina. Susznie przypuszczano, e kontakty polsko-
litewskie zostay tymczasem zawieszone. Niedawno odkryte kolejne rdo* 11 * 13 ujawnia
porozumienie zawarte midzy matk Jagiey i wielkim ksiciem moskiewskim, synnym Dymitrem
Doskim w 1384 roku. Streszczenie zagubionego dokumentu nie podaje daty, ale z pewnoci byo
to przed 1 wrzenia, pocztkiem nowego roku wedug kalendarza starorosyjskiego. Nieczsto
zdarzay si odkrycia o takim znaczeniu.
niniejszej pracy z uwag przeledzi pogldy wyraone w ostatnich publikacjach cytowanych w
tych przypisach.
11 Najstarsze ksigi i rachunki miasta Krakowa od r. 13001400, Krakw 1878,
cz II, s. 59-60.
13 Odkrycia dokona rosyjski uczony L.V. Czerepnin, ktry opublikowa ten tekst w: Istoriczeskie
Zapiski, tom XXIV, Moskwa 1947, s. 247-250 i poda swj komentarz w: Russkije feodalnyje
archivy XIV-XV vekov, Moskwa-Leningrad 1948, s. 50-51. Jego opini naley porwna z opini
Henryka Paszkiewicza, Jagieo w przededniu unii polsko-litewskiej w owietleniu nowych
rde, Teki historyczne, tom IV, Londyn 1950, s. 187-197, streszczone w jego ksice The Origin
of Russia, Londyn 1954, s. 236-237, oraz z cakowicie inn ksik Dvornika, The Slavs in
European History and Civilization, s. 221-222.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 131
Przy interpretacji tego krtkiego tekstu naley pamita, e pastwo litewskie znajdowao si wtedy
w jeszcze trudniejszej sytuacji ni Krlestwo Polskie14. Litwa miaa duo wiksze terytorium ni
Polska 1384 roku. Dziki niezakconej ekspansji prowadzonej przez ponad sto lat, pod wzgldem
wielkoci Litwa bya druga w Europie, po Cesarstwie Rzymskim, ktre jednak byo bardziej
scentralizowane i jednorodne. Etniczna Litwa, cigle pogaska, poczona bya z ziemiami ruskimi
- dzisiejsz Biaorusi i Ukrain - z ktrych kada stanowia wtedy autonomiczn jednostk
rzdzon przez jednego z licznych czonkw dynastii Giedymina. Wszyscy oni nawrcili si na
prawosawie pod wpywem miejscowej tradycji i kultury wschodnio-sowiaskiej. Litwa waciwa
z trudem moga obroni swoje stosunkowo mae terytorium przed krucjatami zakonu krzyackiego,
ktremu znaczna jej cz zostaa scedowana przez Jagie i Witolda w czasie ich zgubnej
rywalizacji. Natomiast cz ich prawosawnych braci i kuzynw bya pod wraeniem rozwoju
Moskwy, ktr Olgierd na prno trzykrotnie stara si podbi. Dymitra, zwycizc w bitwie nad
Donem, po roku 1380 rwnie dotkny okresy niepowodze w stosunkach z tatarskimi
zwierzchnikami Moskwy, niemniej jednak skutecznie gromadzi ziemie ruskie, do ktrych kiedy
roszczenia wysuwa Olgierd, i na ogromnych terenach dorzecza Wogi nie mia ju adnego rywala,
gdy w 1375 roku wielki ksi Tweru uzna wadc Moskwy za swojego starszego brata. Teraz
w 1384 roku jego siostra Julianna twerska, wdowa po Olgierdzie i matka Jagiey, pragna, by jej
najstarszy syn polubi crk Dymitra. Maestwo to, ktre nie byoby pierwszym lubnym
przymierzem midzy tymi dwiema dynastiami, miao zosta zawarte w niezwykych
okolicznociach, wprowadzajc Litw pod zwierzchnictwo Moskwy.
Olgierd, pomimo maestwa z Juliann twersk, a przed ni z ksiniczk witebsk z Rusi Biaej,
dalej pozosta poganinem i stara si, by nawet jego prawosawni poddani nie znajdowali si pod
zwierzchnictwem metropolity rezydujcego w Moskwie. Sam Jagieo, ktry dwa lata wczeniej
prbowa udobrucha zakon krzyacki,
14 Paszkiewicz podaje w swojej ksice cytowanej w poprzednim przypisie (rozdzia IX: Eastern
Slavs Under Lithuanian Rule oraz XI: Polish Lithuanian Union, s. 203-254) szczegowy opis
tej sytuacji.
132 R O Z D Z I A IV
obieca, e ochrzci si jako katolik w cigu nastpnych czterech lat. Teraz ten sam wielki ksi
litewski poprzez maestwo z crk wielkiego ksicia moskiewskiego, zgodnie z porozumieniem
midzy jego matk a Dymitrem Doskim, mia zosta poddany woli ich obojga, przyj chrzest w
wyznaniu prawosawnym i oznajmi to nawrcenie wiatu. Jeli powstayby jakiekolwiek
wtpliwoci zwizane z faktem, e takie porozumienie uczyni go cakowicie zalenym od swojego
przyszego tecia, usunoby je dokonane w tym samym czasie odkrycie dwch kolejnych
dokumentw z 1384 roku15, jednego wydanego przez Dymitra i jego kuzyna Wodzimierza ksicia
sierpuchowskiego, drugiego yjcego czonka linii moskiewskiej, oraz aktu wydanego przez
Jagie i jego dwch braci, ktrzy bardzo lojalnie z nim wsppracowali, Skirgie i Kory buta.
Oni trzej przysigli tym dwm Rusinom i ich dzieciom, e bd przestrzega zawartej z nimi
umowy.
Jeli plan ten w caoci wprowadzono by w ycie, cae pastwo litewskie, z wyjtkiem moe
regionu granicznego, zapewne podbitego przez Krzyakw, przed ktrymi Moskwa ani nie bya w
stanie, ani nie miaa ochoty broni etnicznie litewskiej czci, zostaoby na stae wczone do
wielkoruskiej sfery wpyww, rozcignitej tym samym a po granic Polski. Najwiksze pastwo
Europy na wschd od witego Cesarstwa Rzymskiego zostaoby cakowicie odcite od Zachodu i
za spraw Moskwy, cigle dalekiej od uwolnienia si od Tatarw, przeciwko ktrym oczekiwaa na
litewsk pomoc, zostaoby wraz z ni naraone na ingerencj i presj ze strony Azji. Polska
pozostaaby oczywicie ostoj Zachodu, ale zalen z kolei od swoich niemieckich ssiadw,
Luksemburgw i zakonu krzyackiego, a Europa rodkowowschodnia musiaaby przesta istnie.
Jednak sam Jagieo, nawet nie biorc tego wszystkiego pod uwag, nie mgby by
usatysfakcjonowany takim rozwizaniem gwnych problemw litewskich, gdy nard litewski
zostaby wchonity przez wschodnich Sowian, a ksi nie mg nawet spodziewa si adnych
korzyci osobistych. Planowane maestwo rwnie nie otwierao przed nim adnych perspektyw
sukcesji w ja15
Opublikowanych przez Czerepnina razem z gwnym porozumieniem; niestety wszystkie trzy
teksty s jedynie streszczeniami samych porozumie, ktrych nie zachowano.
LATA DECYZJI (1384-1388) i 33
kichkolwiek posiadociach nalecych do wci bardzo licznej dynastii Rurykowiczw. Std te
jego pozorn aprobat dla planu matki zrozumie mona o tyle, e wydawao si, i przyjazd
Jadwigi do Polski odkadany jest bez koca i w zwizku z tym negocjacje z Polakami prowadz do
nikd. Kiedy jednak dowiedzia si, e moda ksiniczka przybya w kocu z Wgier i miaa zosta
koronowana w Krakowie, gdzie nieustannie dyskutowano nad kwesti jej maestwa i wyboru
wspwadcy, Jagieo wysa tam swojego przedstawiciela, by dowiedzie si, czy ma jakiekolwiek
powane szanse, by zosta wybranym i sta si krlem Polski, a nie wasalem Moskwy. Nie tylko
dla niego osobicie, ale rwnie dla Litwy wydawao si to duo lepszym rozwizaniem.
Kiedy zatem jego wysannik, prawdopodobnie Skirgieo, wrci z pomylnymi wiadomociami,
caa polityka Jagiey zostaa odwrcona i trzy miesice pniej, 18 stycznia 1385 roku jego
posowie pojawili si na Wawelu, oficjalnie proszc o rk Jadwigi i oferujc w zamian daleko
idce zobowizania wobec niej i Polakw16. Bardzo dobrze dobrano czterech czonkw tej misji.
Naturalne byo, e jej gow by Skirgieo, ktry w imponujcej mowie17 owiadczy, e jego brat,
wielki ksi, gotowy jest przyj katolicyzm razem z tymi wszystkimi, ktrzy na Litwie
pozostawali jeszcze poganami, i poczy kraj i jego ziemie ruskie z Koron Polsk. Inny czonek
tej dynastii, kuzyn Skirgiey i Jagiey, Borys18, jeden z synw Koriata panujcego na
16 Ich przybycie odnotowano w tym samym kalendarzu (Monumenta Polonicae Histoca, tom II,
Lww 1872, s. 909, oraz tom VI, Krakw 1893, s. 658; oba wznowione 19601961), w ktrym
opisano koronacj Jadwigi (zob. wyej, przypis 5).
17 Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 224-227, starannie przeanalizowa tekst tej mowy, podany
przez Dugosza, Hist. III, s. 450451 i udowodni, e korzysta on, nie bez pewnych modyfikacji, z
tekstu kocowego porozumienia zawartego w Krewie 14 sierpnia 1385 roku, a zatem jego opis nie
we wszystkich szczegach jest wiarygodny.
18 Kuczyski, loc. cit., s. 221-223, rwnie omwi rozmaite opinie dotyczce tego, kim by Borys,
brat Jagiey, jak nazywa go Dugosz. Pomimo hipotezy J. Puzyny, ktrej Kuczyski nie
wyklucza, podtrzymuj swoje przekonanie, wyraone po raz pierwszy na s. 104-106 mojego
artykuu cytowanego powyej (przypis 27 do rozdziau II); w drugim artykule, Koriatowicze a
przodkowie Holszaskich i Czartoryskich, wydanym w tym samym czasopimie w 1939 roku (tom
XVIII, s. 87-88), podaem fotograficzn reprodukcj wspczesnej notki kalendarzowej (zob.
powyej, przypis 16), ktra pokazuje, e Olgemont et Bozso zostali w oczywisty sposb
rozrnieni przez naocznego wiadka jako dwie rne osoby i dlatego nie mona ich identyfikowa
w sposb, w jaki prbowa to robi Puzyna.
w R O Z D Z I A IV
Podolu mia kwalifikacje do tego, by mu towarzyszy, gdy kilka lat wczeniej, w 1377 roku
prowadzi wraz z jednym ze swoich braci podobne negocjacje z Ludwikiem Andegaweskim,
krlem Wgier i Polski. Co wicej, by ju wtedy prawdopodobnie katolikiem, sprzyjajcym
wsppracy z Zachodem, podobnie jak pozostali synowie Koriata, ktrzy byli w bliskich stosunkach
z Kazimierzem Wielkim, a teraz stawali si coraz bardziej wpywowi na dworze Jagiey.
Litw waciw reprezentowa ksi Olgimunt, potomek mao znaczcej, ale rwnie starej
dynastii, ktra dalej panowaa pod Gie- dyminowiczami w Holszanach (Alenai)19. Szczeglnie
mdre okazao si doczenie do trzech ksit niemieckiego kupca z Rygi, Hanula20 21, tak
lojalnego wobec Jagiey, e ksi uczyni go namiestnikiem Wilna, rzecz jasna katolika i dziki
swojemu pochodzeniu zdolnego wpyn na niemieckich mieszczan Krakowa, najwaniejszych
zwolennikw Wilhelma austriackiego. Borys ksi podolski, ten stosunkowo skromny dostojnik,
mg by pomocny w kontaktach z Wgrami, ktre atwo byo przewidzie i ktre nabray
wikszego znaczenia ni oczekiwano. Jadwiga, zaskoczona szokujc propozycj, z ca spraw
zwrcia si do matki i w zwizku z tym przynajmniej cz delegacji litewskiej, powikszona teraz
o kilku polskich panw, musiaa uda si z Krakowa bezporednio do Budy.
Taka reakcja modej dziewczyny trapionej zmartwieniem bya tak naturalna, e trudno uzasadni
twierdzenie, i caa sprawa i tak musiaa zosta oddana w rce Elbiety, gdy Jadwiga, cigle
jeszcze nieletnia, nie miaa prawa podejmowa adnych ostatecznych decyzji^. Przeciwnie, bya
ona w peni wiadoma, e jeli zostaa uroczycie koronowana nie jako krlowa, ale jako krl, stao
si tak dlatego, e miaa zosta penoprawnym monarch, nie dzielc swojej krlewskiej wadzy,
przynajmniej do czasu maestwa, z nikim innym. Jednak w tym wyjtkowym przypadku chciaa
podzieli si
19 Do tej cakowicie innej ni Giedyminowicze rodziny naleaa czwarta ona Jagiey, Sonka
Holszaska. Jej rol omwimy poniej, zob. rozdzia VII, przypis 88.
10 Jego rol wyjani Wadysaw Semkowicz, Hanul, namiestnik wileski i jego rd, Ateneum
wileskie, tom VII, Wilno 1930, s. 1-20.
21 Tak twierdzi Kuczyski, loc. cit., s. 225 i ponownie na s. 228. Ostatnio Sta- biska, Jadwiga,
Krakw 1969, s. 26-27, pokazaa, jak imponujce byy uroczystoci Ordo coronandi regum
Poloniae saec. XIV, ktre musiano zastosowa take w przypadku Jadwigi.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 135
swoj osobist odpowiedzialnoci z krlow matk i prawdopodobnie nawet spotka si z ni22
lub przynajmniej bezporednio z ni porozumie. Bdem jest bowiem przewiadczenie, e prawnie
bezsilna, bya ona dalej praktycznie cakowicie zalena od panw krakowskich, o ktrych
wiedziaa, e z gbokim przekonaniem dawali pierwszestwo propozycji Jagiey i dlatego zaleao
im, by poparli j Wgrzy. Gwny przywdca, Jan z Tarnowa, wojewoda sandomierski, ktry
cieszy si szczeglnym zaufaniem wdowy po Ludwiku Wielkim, przekaza Wodkowi z
Charbinowic, najbardziej dowiadczonemu z trzech mao znaczcych rycerzy, ktrym powierzono
t delikatn misj, poufne przesanie dla kardynaa Demetriu- sza23. By on najszacowniejszym
wgierskim dostojnikiem, ktry, jako wiadek porozumienia w Hainburgu i niedawnej koronacji
Jadwigi, by oprcz jej matki najodpowiedniejszym dla niej doradc.
Kardyna mg rwnie suy pomoc dwm przedstawicielom Jagiey, Borysowi ksiciu
podolskiemu i Hanulowi, ktrzy wraz ze swoimi polskimi towarzyszami mieli omwi z krlow
Elbiet i wgierskimi magnatami propozycj wielkiego ksicia. Pewne powody24, ktre
przeszkodziy Skirgielle w dalszym przewodniczeniu misji brata i zmusiy go do powrotu z Polski
bezporednio na Litw, prawdopodobnie z Olgimuntem, byy oczywicie zwizane z piln
koniecznoci wyjanienia, dlaczego, w zwizku z duo bardziej obiecujcymi perspektywami na
Zachodzie, porozumienie z Moskw, za ktre on sam rczy, winno zosta anulowane. W Krakowie
Skirgie zastpi wkrtce jako mandatariusz Jagiey kolejny syn Koriata, Konstanty25, jeden z
braci Borysa, ktrego zgodnie z miejscow tradycj Kazimierz Wielki uwaa kiedy za
ewentualne-
22 Wyjaniaoby to, dlaczego Jadwiga w 1385 roku poyczya pienidze od biskupa poznaskiego
Dobrogosta, co byo raczej tajemniczym posuniciem, o ktrym bez komentarza wspomina Jan
Radlica, Krlowa Jadwiga, Sacrum Millennium1, tom IV, s. 91-92.
23 Wymieniony w dokumencie opublikowanym w Codex diplomaticus Poloniae MinoriSy tom III,
Krakw 1887, nr 940 i po raz pierwszy wzitym pod uwag przez Feliksa Konecznego, Jagieo i
Witold 1381-1392, Krakw 1892, s. 32, przypis 2. Zob. take W. Dworzaczek, Leliwici Tamowscyy
s. 105.
24 y,Ex quibusdam certis causis, jak to w skrcie napisano w tekcie unii krew- skiej (zob. poniej,
przypis 36).
25 By on tam ju 17 kwietnia 1385 roku; zob. Codex diplomaticus civitatis Cra- coviensisy tom I,
Krakw 1879, nr 60.
ROZDZIA IV
go zicia i nastpc, a teraz oczekiwano, e pomoe swojemu modszemu i szczliwszemu
kuzynowi osign podobny cel.
Tymczasem polsko-litewska misja dotara do Elbiety nie wczeniej ni w poowie marca, gdy nie
znalazszy jej w Budzie, musiaa uda si do Poegi w Chorwacji, gdzie krlowa matka rezydowaa
od lutego do czerwca 1385 roku20. Powd, dla ktrego Elbieta spdzia tak duo czasu w tym
dosy odosobnionym miejscu, ktre byo pierwotn siedzib jej przodkw, Kotromaniciw,
zasuguje na uwag, gdy nic innego nie tumaczy lepiej jej penej waha polityki, tak przykrej dla
Jadwigi, rwnie niepokojcej dla jej starszej siostry Marii, jak rwnie niedobrej dla przebiegu
decydujcych wydarze w obu czciach Europy rodkowowschodniej: na pnoc i na poudnie od
Karpat26 27.
Maestwo Jadwigi z Wilhelmem nie mogo zosta w sposb wany skonsumowane przed lutym
1386. Natomiast Maria osigna ju wyznaczony wiek w 1383 roku i dlatego Zygmunt po tym, jak
straci wszelk nadziej zostania krlem Polski, nalega, by maestwo z Mari i jego koronacja
jako krla Wgier u jej boku odbyy si zaraz po jego powrocie do tego kraju. yczenia jego
narzeczonej nie s dostatecznie znane, ale jej matka zdecydowanie chciaa si go pozby i mimo i
przyby w otoczeniu si zbrojnych, zosta wydalony z Wgier, gdzie by rwnie niepopularny jak w
Polsce i gdzie jego przeciwnikiem by gwny doradca Elbiety, palatyn Mikoaj Gara. Luk-
semburczyk przez prawie dwa lata na prno stara si, by uznano jego osob28.
Elbieta jednak bya niewiele przychylniejsza take dla neapoli- taskiego Andegawena, Karola z
Durazzo, kandydata grupy szczeglnie silnej w Chorwacji i popieranej przez kuzyna krlowej,
krla Boni Tvrtka. Karol by od 1368 roku mem swojej kuzynki, Magorzaty z Durazzo, teraz
regentki w Krlestwie Neapolu i w adnym wypadku nie mg polubi Marii, ktra w razie jego
wyboru i koronacji musiaaby zrzec si korony wgierskiej. Std te jej matka powrcia do
pomysu Ludwika Wielkiego z 1373 roku, by wzmoc26
Zob. Kuczyski, loc. cit., s. 22.9, przypis 137.
17 Zwizek ten pokaza Dugosz, chocia Kuczyski, loc. cit., s. 243-244, analizujc jego opis
wydarze z 1385 roku na Wgrzech (Hist III, s. 434) zmuszony by wskaza pewne niecisoci.
28 Zob. Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 37.
13
LATA DECYZJI (1384-1388) 13 7
ni wizy pomidzy Andegawenami Europy Wschodniej i gwn lini Kapetyngw rzdzcych na
swojej zachodniej ziemi ojczystej, wydajc najstarsz crk za francuskiego ksicia Touraine i
przekazujc im jedno z krlestw Ludwika29. Pomimo mierci Katarzyny w 1378 roku ten francuski
ksi nie mia jeszcze w planach innego maestwa. W czasach ojca Katarzyny i Karola V
francuskiego pomys ten mia szanse, teraz jednak sytuacja ulega cakowitej zmianie. Oni obaj ju
nie yli, wdowa po Ludwiku nie miaa do dyspozycji adnego krlestwa, gdy nawet Krlestwo
Wgierskie trzeba byo broni przed dwoma pretendentami, a kandydat francuski nie mg
oczekiwa wsparcia ze strony swojego brata Karola VI, ktrego niepenoletno i pniejsza
choroba umysowa spowodoway, i Francja targana bya kopotami wewntrznymi.
Niemniej jednak Elbieta Boniaczka nie tylko miaa nadziej na zdobycie Chorwacji przez
pojawienie si tam osobicie i by moe wywarcie wpywu na Tvrtka, ale rwnie w lutym 1385
roku wysaa z Poegi, gdzie przyja posw krla francuskiego30, kilku wgierskich szlachcicw
do Parya jako negocjatorw z tymi, ktrzy rzdzili Francj w imieniu Karola VI. Jeden z nich,
jego stryj Filip miay, ksi Burgundii, mia najwiksze wpywy po mierci swojego starszego
brata w 1384 roku. Nie rywalizowa jeszcze wtedy otwarcie z Ludwikiem, przyszym ksiciem
Orleanu i dlatego Elbieta wykorzystaa stosunki swego zmarego ma z ksiciem bur- gundzkim,
zawsze zainteresowanym Wschodem. Filip miay wraz ze swoim bratankiem ksiciem Valois
przyj w Paryu 3 marca posw wgierskich i kilka tygodni pniej wysa swojego syna,
hrabiego Nevers, z Dijon do Budy31. W czerwcu Elbieta pozyskaa wgierskiego biskupa Gyor,
ktry ze wzgldu na swoje francuskie pochodzenie zgodzi si celebrowa maestwo jej crki z
zastpc per procurant Ludwika32. W kocu tego miesica uroczysta delegacja, ktrej
przewodniczy wojewoda Siedmiogrodu, gotowa bya spro29
Zob. powyej rozdzia II, przypisy 15-17 oraz wspaniae studium caego ta autorstwa Astrik
Gabriel, Les rapports dynastiques franco-hongrois au moyen-ge, Budapeszt 1944, szczeglnie s.
60.
30 Zob. Maciejewska, Jadwiga krlowa polska, s. 46.
31 Zob. uwagi w: Petit, Itinraires de Philippe le Hardi..., Pary 1888, s. 181 i 251.
32 Wskazuje to Hman, Gli Angioini, s. 461, ktry rwnie opisa (s. 456-558) powstanie Tvrtka
przeciwko Elbiecie i Marii.
138 ROZDZIA IV
wadzi nowego krla z Francji na Wgry33. Ludwikowi, ksiciu Touraine, tak zaleao na
doczeniu do swojej narzeczonej i na koronacji, e francuscy dyplomaci starali si zapewni mu
wolny przejazd przez terytorium Wenecji34. Miao to miejsce io lipca, a 23 lipca Elbieta musiaa
przyj w Budzie nie Tureczyka, ale ojca innego, mniej podanego zicia, Leopolda III
austriackiego, ktry da jak najszybszego skonsumowania maestwa Wilhelma.
Krlowa matka nie moga by zdziwiona, bo chocia w cigu pierwszej poowy 1385 roku bardziej
interesowaa si i aktywniej planowaa maestwo swojej starszej crki, nie znaczyo to, e nie
interesuje si i pozostaje bierna wobec sprawy maestwa Jadwigi. Kiedy Elbieta udzielia
polsko-litewskiej misji wymijajcej odpowiedzi, pozostawiajc decyzj co do propozycji Jagiey
swojej modszej crce i Polakom35 36, Jadwiga, ktra liczya na matczyn rad i wsparcie, bya
rozczarowana. Natomiast dla wysannikw z Krakowa, ktrzy i tak gotowi byli przyj t
propozycj, nie by to zawd. Rwnoczenie z negocjacjami Elbiety prowadzonymi w Paryu, i z
pewnoci nie bez jej wiedzy, negocjowali oni w Budzie zarwno z przedstawicielami litewskimi,
jak i wgierskimi magnatami, przygotowujc szkic ostatecznego porozumienia30.
Dobr dwch wgierskich delegatw, ktrzy mieli uda si do Krewa, dalekiego, pooonego
niedaleko od Wilna, mao znanego miejsca, gdzie Jagieo mia potwierdzi swoje zobowizania,
nie zosta z pewnoci dokonany bez aprobaty Elbiety. Jednym z delegatw by duchowny o
imieniu Stefan, ktry jako gowa kapituy Csand by bliskim wsppracownikiem miejscowego
biskupa i wiadkiem koronacji Jadwigi. Drugi to szlachcic Wadysaw, syn Kakasa z Kazy; mia
zaledwie tytu kasztelana, na Wgrzech znaczcy duo mniej ni w Polsce, ale by czonkiem
potnego rodu Ra- tholdw, prawdopodobnie spokrewnionego z polskim rodem o tym
33 Informacj t podan przez Dugosza, Hist. III, s. 454, potwierdzaj wspczesne rda, zob.
Kuczyski, loc. cit., s. 245.
34 Acta extera Andegavensia, tom III, Budapeszt 1866, nr 323.
35 Dugosz, Hist. III, s. 452.
36 Przypomniano o tym w akcie krewskim z 14 sierpnia 1385 roku, wydanym przez Stanisawa
Kutrzeb i Wadysawa Semkowicza w Aktach Unii Polski z Litw 1385-1791, Krakw 1932 (dalej
cytowane jako: Akta Unii), nr I, gdzie podane s rwnie imiona dwch wgierskich delegatw.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 139
samym nazwisku. Naleeli do niego panowie Kapolya, kardyna Demetriusz i Jan, ostatni wgierski
woywoda regni Russiae37. Std te mieli oni wsparcie niektrych wanych magnatw,
zaznajomionych z problemami wschodnimi, tak jak niestrudzony Wodko z Charbinowic wraz ze
swoimi towarzyszami byli rzecznikami najbardziej wpywowych panw polskich zainteresowanych
t spraw.
Te dwie grupy nie miay jednak dokadnie takich samych obowizkw. Polscy negocjatorzy mogli
by susznie przekonani, e dziaaj w interesie swojego kraju. Natomiast ich wgierscy partnerzy
zmuszeni byli zgodzi si i poprze plan cakowicie rny od pomysw ich zmarego krla, ktry
pragn poczenia schrystianizowanej Litwy i ziem ruskich z jego wgiersk, a nie z polsk
koron. Jednak wsppracownicy, ktrych wyksztaci Ludwik Wielki, dostrzegli, e kryzys po jego
mierci pogbia si i do jego zakoczenia dalej byo na Wgrzech ni w Polsce, oraz e
bezpieczniej dla nich jest mie za Karpatami ssiada, ktrego postanowili wesprze, ni jednego z
Habsburgw, ktrzy otoczyliby ich z dwch stron. Co wicej, w lipcu 1385 bya jeszcze cigle
jaka nadzieja, e Maria polubi ksicia francuskiego, tak e zarwno Wgry, jak i Polska dalej
rzdzone bd przez krlowe andegaweskie, koronowane na krlw, i przez ich wolno
wybranych maonkw, ktrzy wraz z nimi mogli stworzy nowe narodowe dynastie. Istniaa zatem
jeszcze szansa, e obydwa krlestwa bd wsplnie kontroloway cay region, ktry kiedy
37 To, co w tekcie w skrcie mwi si o roli Ladislaus filius Kakas de Koza ca- stellanus de
Potok (prawdopodobnie wgierskie miasto Patak w prowincji Zemplin, gdzie Wadysaw mia
castellum) opiera si na badaniach poczynionych w 1938 roku w Archiwach Narodowych w
Budapeszcie. Oprcz materiau przygotowanego do dugo odwlekanej publikacji Zsigmondko
Okleveltdr (zob. powyej, przypis 25 do rozdziau II), studiowaem rkopis Elencbus archivi
familiae de genere Rathold et in specie de Putbnok<onfectus per Gabelem Nagy 1808, jak rwnie
tablic genealogiczn Generatio Rathold sigajc XIII wieku, a nakrelon na pocztku XVI
wieku. W Elencbus odnotowane s dwa dokumenty (nr 36 i 37, s. 43 i 44) krlowej Marii, bdce
darowiznami nadanymi w 1385 roku Wadysawowi Kazie i z pewnoci zwizane z jego misj na
Litw. Potrzeba by dalszych bada, by upewni si, e rodzina Kaplai (de Kapolya) w
rzeczywistoci naley rwnie do tego samego genus i e wgierscy i polscy Ratholdowie mieli
wsplne pochodzenie, jak na przykad Amadejowie w obu krajach. Zob. take informacje na temat
organizacji wgierskich >generav Hmana, Gli Angioiniy s. 244-283, z map (po stronie 116)
pokazujc terytoria kontrolowane przez najpotniejsze z nich, wczajc ,yRatot na pocztku
XIV wieku.
1 4 0 R O Z D Z I A IV
zjednoczy Ludwik Andegaweski, by utrzyma go jako niezaleny od Cesarstwa na Zachodzie i
powikszy na Wschodzie.
Nawet w Polsce konieczne byo oglne porozumienie midzy szlacht krakowsk i sandomiersk,
yczliw miaemu eksperymentowi unii z Litw oraz tymi bardziej konserwatywnymi z
Wielkiej, czyli Starszej Polski. Std te zjazd, ktry odby si w czerwcu lub lipcu38, co
znaczce, w Krakowie, mia decydujce znaczenie. Niefortunnie dla historyka aden wspczesny
kronikarz, jak Janko z Czarnkowa, ktry szczegowo opisa poprzednie zjazdy, nie pozostawi nam
adnych informacji ani nawet dokadnej daty tego spotkania, ktre podobnie jak to w Radomsku w
marcu 1384 roku stanowio zapowiedz przyszych polskich sejmw, zwaszcza tych, na ktrych
omawiano wybr krla. Dugosz, piszc swoje Roczniki prawie sto lat pniej, cho by jeszcze
cigle krytyczny wobec dynastii Jagiellonw, przyzna, e na zjedzie wiosn 1385 roku wiksza i
roztropniejsza cz sprzyjaa jej zaoycielowi i przekonaa pozostaych39. Nawet Ziemowit
mazowiecki, kandydat piastowski, zrezygnowa ze swoich roszcze i myla ju o wynagrodzeniu
za uznanie Jagiey, co uzyska w kocu tego roku. Jedynym prawdziwym przegranym by Wilhelm
austriacki, ktrego wysannik na zjazd, Wadysaw ksi opolski, take nie mia szans na elekcj.
Po zjedzie krakowskim Opolczyk natychmiast ostrzeg Leopolda, e wybr Jagiey, a nie
Wilhelma, by bliski i e w zwizku z ostatecznym porozumieniem, ktrego spodziewano si okoo
poowy sierpnia, delegaci polscy i wgierscy musz si na Litwie z nim spotka..Ojciec Wilhelma,
ktry dotd nie docenia szans Jagiey, odkadajc teraz swoje szwajcarskie i woskie troski,
pospieszy do Budy. Nalega tam, by maestwo jego syna z Jadwig zostao skonsumowane nie
pniej ni 15 sierpnia, nie domylajc si, e dziki dziwnemu zbiegowi okolicznoci
porozumienie polsko- litewskie zostanie zawarte w Krewie dzie wczeniej. Krlowa matka
spenia usiln prob Leopolda, polecajc w swoim dokumencie z 29 lipca Wadysawowi ksiciu
opolskiemu zatroszczy si, aby *
38 Dat t poprawnie ustalia Maciejewska, Jadwiga krlowa polska, s. 49; Kuczyski, Rozbir r.
1385, s. 241, uwaa termin czerwcowy za najbardziej prawdopodobny.
39 Dugosz. Hist. IIL s. 4<v oois ten iest powszechnie akceptowany.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388)
uroczysty lub odby si w oznaczonym czasie i by osobicie czuwa naci jego prawdziwym
dopenieniem40.
Wrd wiadkw, ktrzy porczyli dopenienie obietnicy zoonej przez Elbiet, byli jej crka
Maria i znaczcy wgierscy dygnitarze, cznie z arcybiskupem ostrzyhomskim,
najodpowiedniejszym czowiekiem, by wywiadczy Habsburgom z tej okazji szczegln
przysug. W zrozumiaym popiechu, dla ustalenia daty lubu, chcieli oni zlekceway oficjalne
zalecenie prawa kanonicznego, by narzeczona miaa przynajmniej dwanacie lat, wiek, jaki Jadwiga
miaa osign dopiero w lutym 1386 roku. Jednak w trosce o to, by legalno tego aktu nie zostaa
zakwestionowana, chcieli rwnie wykorzysta klauzul tego samego prawa, mwic, e
zwyczajow dat mona nieco przyspieszy, jeli uprawnione wadze kocielne wydadz ententia
declaratoa zawiadczajc o osigniciu przedwczesnej dojrzaoci przez dan osob. Susznie
sdzono, e kardyna, mimo i na pewno zainteresowany nawrceniem Litwy, by jednoczenie
przekonany, e zarczyny w Hainburgu oraz wynikajce z nich zobowizania Ludwika Wielkiego
winny by respektowane i dlatego nie odrzuci tej dodatkowej proby Leopolda III41.
Trudniej jest uzasadni w oczywisty sposb dwulicow polityk Elbiety, ktra jeszcze raz
zaaprobowaa obietnice zoone przez jej zmarego ma, ale wkrtce miaa zyska najwiksz
chwa, dziki unii krewskiej, za zdecydowane przyczynienie si do chrztu Litwy, co tak wielu
monarchw przed ni na prno starao si osign. Trzeba jednak przyzna, e zraajc sobie
Zygmunta i co za tym idzie ryzykujc otwarty konflikt z Luksemburgami, krlowa wdowa, ktra na
prno oczekiwaa przybycia Ludwika francuskiego i ktr zaniepokoi najazd Karola z Durazzo,
nie moga sobie pozwo-
141
40 Codex diplomaticus Hungariae, tom X/i, nr 75, s. 141. Naleganie Leopolda wynika zapewne z
rozczarowania, jakiego dozna kilka miesicy wczeniej w sprawie burgundzkiego maestwa jego
drugiego syna (zob. powyej, rozdzia II, przypisy 36-38): Na prob Filipa miaego musia on si
zgodzi, by modszy Leopold jako narzeczon otrzyma, zamiast starszej crki ksicia Magorzaty,
ktra 12 kwietnia 1385 roku wysza za m za Wilhelma, jej siostr Katarzyn. Zgoda Habsburga,
wyraona 20 stycznia, zachowana zostaa w archiwach Dijon, liasse B 294, nr 228.
41 Zostao to dobrze wyjanione z odniesieniem do zalece prawa kanonicznego przez Misig-
Bochesk na kocu jej artykuu dotyczcego urodzin Jadwigi (str. 274-275, cytowane powyej w
przypisie I do rozdziau II).
142 R O Z D Z I A IV
lic na pornienie rwnie z Habsburgami. Przez poddanie si im w Budzie pozostawia Polakom
wszelkie kopoty zwizane z Wilhelmem, ktry wkrtce mia przyby do Krakowa, a take nie
zdoaa przewidzie tragedii, jaka wynikaa std dla Jadwigi.
Kardyna Demetriusz mg uczciwie zawiadczy o dojrzaoci Jadwigi, ktr przyspieszyy
zmartwienia ostatnich trzech lat. Nie bya dzieckiem z czasw Hamburga i Wiednia, ale mod
dam, ktra dowiadczya ju dziewiciu miesicy panowania w kraju, ktrego nigdy przedtem nie
widziaa. Gdy zastanowi si nad sytuacj, jaka powstaa w lecie 1385 roku, mona stwierdzi bez
przesady, e nigdy w historii tak duo nie zaleao od decyzji jednej modej i wraliwej kobiety.
Wrd warunkw porozumienia z Jagie, cigle dyskutowanych, znajdowao si typowe conditio
sine qua non, ktre mwio, e ma on otrzyma Jadwig za on. W przeciwnym razie nie mgby
wstpi na tron krlewski, ktry by jej dziedzictwem; wszystkie jego negocjacje z Polakami
byyby niewane i bezcelowe. Gboko obraony Jagieo, wrciby zapewne do uspokajania
Moskwy i/lub zakonu krzyackiego; zamiast zapocztkowanego przez polsko-litewsk konfederacj
ksztatowania si Europy rodkowowschodniej w tym wanym regionie kontynentu nieustannie
utrzymywaoby si niebezpieczne napicie pomidzy Zachodem i Wschodem.
Jadwiga nie moga nie zdawa sobie sprawy z tego, co zadecydowano na wielkim zjezdzie
odbywajcym si w jej rezydencji, ale nie ma dowodu na to, e zostaa ona formalnie zapytana o
zwizane z tym uczucia. Przeciwnie, nie moga mie adnego udziau w tej decyzji, gdy akt
krewski odnosi si jedynie do jej matki, mimo i Elbieta pozostawia odpowiedzialno zwizan
z odpowiedzi na propozycj Jagiey nie tylko Polakom, ale take swojej crce, ktra mimo
wszystko bya koronowanym krlem ich kraju. Determinacj poddanych Jadwigi, by i dalej, nie
czekajc na jej aprobat, atwiej jest uzasadni ni zachowanie jej matki, gdy chodzio o
przyszo narodu. Jadwiga jednak miaa bolesne wraenie, e nikt tak naprawd o ni nie dba.
W tych okolicznociach przybycie Wilhelma, zapewne nie okoo 15 sierpnia, ale tydzie
wczeniej42, musiao by dla jego narzeczonej
42 Potem rozeszy si plotki, e y on z Jadwig przez dwa tygodnie zanim zosta wydalony z
Wawelu 23 sierpnia. Zob. poniej przypisy 49 i 55-
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 143
wielk pociech, szczeglnie e do dugo tsknia ona za towarzyszem z dziecistwa. Dla nich
obojga zawodem byo, i ksi austriacki, ktry, jak sdzono, przybdzie do Krakowa i razem z
Jadwig zostanie koronowany na krla Polski43, nie zosta nawet wpuszczony do krlewskiego
zamku. Musia skorzysta z gocinnoci Gniewosza z Dalewic44, zrozumiawszy, e ten szlachcic o
kontrowersyjnym charakterze by praktycznie jego jedynym oddanym zwolennikiem. Moda para
moga zatem spotka si jedynie w klasztorze Franciszkanw u podna wzgrza wawelskiego45, a
opowieci, ktre powstay na temat towarzyskiej strony tych przyj, nie zdoay przekaza nam nic
o dugich dyskusjach, ktre modzi musieli toczy, zanim Jadwiga zgodzia si, by dopenienie ich
maestwa odbyo si zaraz po tym, jak Wilhelmowi uda si dosta na Wawel.
/ Jedynym wspczesnym dokumentem, ktry wspomina o tym wydarzeniu, jest lakoniczna notatka
w tych samych aktach sdowych wadz stolicy, w ktrych znajduje si jedyny lad uczestnictwa
litewskiego ksicia w koronacji Jadwigi. Znowu jest to tylko odniesienie do amnestii, tym razem
udzielonej wszystkim winiom miejskiego wizienia na prob krlowej, ogoszone 23 sierpnia
post nuptiarum dominae reginae consummationem46. T krtk notatk cytowano wielokrotnie -
w aciskim oryginale i w tumaczeniach w stuleciu, ktre upywao w chwili jej odkrycia. Trudno
jednak wyjani, dla43
Zob. stwierdzenie krlowej Elbiety cytowane powyej (przypis 54 do rozdziau III) oraz plotki, e
zosta on koronowany, ktre utrzymyway si w Austrii (zob. poniej, przypis 54 do tego rozdziau).
44 Zob. jego biografi autorstwa Anny Strzeleckiej w Polskim Sowniku Biograficznym, tom VIII,
Krakw 1959/1960, s. 143-144.
45 Spotkania te opisuje Dugosz, Hist. UJ, s. 457; Szajnocha, wznowienie 1969, tom III, s. 66-85,
rozwodzi si na temat tej historii, ale doszed do wniosku, e uroczystoci te byy nieszkodliwe.
By pierwszym, ktry odrzuci szczegowo podejrzenia, i maestwo Jadwigi i Wilhelma zostao
skonsumowane; zob. dugi przypis 240, s. 522-536. Miao to oczywicie miejsce przed odkryciem
notatki cytowanej w przypisie nastpnym.
46 Zob. w aktach cytowanych wyej (przypis 12 do tego rozdziau), s. 63. Wielki historyk Jzef
Szujski, ktry odkry i opublikowa to rdo w 1878 roku, nie zmieni swojego przekonania, e
consummatio tak naprawd nie nastpio; zob. jego monografi na temat bezkrlewia (cytowan w
przypisie 43 do poprzedniego rozdziau, s. 291). Rwnie wybitny Stanisaw Smolka podtrzyma t
sam opini, uzasadniajc j w przypisie 126 do swojej ksiki Rok 1386, Krakw 1886 (nowe
wydanie w 1003 roku). Mwi o tym Maciejewska, op. cit., s. 52.
144 R O Z D Z I A IV
czego prawie zawsze pomija si ostatnie sowa, ktre brzmi nastpujco: ad qua?n instanciam
dominae reginae subscripti sunt a captivitate dismissi, primo Janik. Dodatek ten w jasny sposb
mwi, i pomimo rozkazu uwolnienia wszystkich winiw (captivi omnes) zwolniono jedynie
niektrych z nich i podaje si tylko jedno imi. Najprawdopodobniej zanim rozkaz ten mg zosta
cakowicie wypeniony, dowiedziano si, e spenienie maestwa krlowej zostao wstrzymane i
dlatego nie byo ju powodu dla powszechnej amnestii, ktra miaa by form uczczenia radosnego
wydarzenia.
Zarwno oryginalny rozkaz, jak i jego odwoanie zostay prawdopodobnie skierowane do wadz
miasta, wtedy w duej mierze zoonych z mieszczan niemieckich, przez Wadysawa ksicia
opolskiego, mistrza ceremonii z tej okazji. Tak czy inaczej trzeba rozwiza kwesti, w jaki sposb
zmuszono Jadwig do zgody na tak ryzykown prb. atwo byo wytumaczy jej niewtpliw
moralno i legalno takich sponsalia de praesenti, ktre ze wzgldu na sponsalia de futuro
uczczone w Hainburgu w 1378 roku mogy nawet wydawa si obowizkiem, gdyby te oficjalne
zarczyny nie zostay w odpowiednim czasie uniewanione. Musiano przypomnie wszystkie
przeraajce historie, ktre krlowa syszaa w Wiedniu, o litewskich barbarzycach i ich jeszcze
pogaskim wadcy, ktremu zaley jedynie na zdobyciu korony krlewskiej, i zapewne
wykorzystano je jako argumenty za tym, e obietnicom Jagiey nie mona ufa bardziej ni tym,
ktre kiedy skadali jego poprzednicy ojcu Jadwigi. Nawet najbardziej krytyczny uczony, jeli ma
ludzkie podejcie do historii, nie powinien odrzuca jako sentymentalne i romantyczne
tradycyjnego przekonania, e mio, rzeczywicie niewinna, ale przez to i bardziej poruszajca,
zrodzia si midzy przyszymi maonkami mimo ich modego wieku47. Jeli Wilhelma do
dziaania ponaglao pragnienie, by zosta krlem Polski, Jadwiga nie miaa adnej innej osobistej
motywacji, by go sucha, poza ciepym uczuciem, ktrym ju w swoim wieku moga darzy
czarujcego ksicia, podziwiajcego jej synn urod.
47 Przyznaa to Stabiska, Jadwiga, s. 35-36. Niedawno S.M. Kuczyski poda zmylony opis
romantycznego spotkania Jadwigi z Wilhelmem, przerwanego przez panw polskich, w biografii
Jagiey: Wadysaw Jagieo 1350-1434, Warszawa 1971, s. 63-66.
L A T A DE C Y Z J I (1384-1388) 145
Std tak wiele spekulacji na temat tego, co wydarzyo si owego dramatycznego wieczoru przed 2.3
sierpnia. Jakkolwiek s one delikatne, nie da si unikn tych dugich dyskusji, jeli osdy moralne,
ktre wydawali wspczeni na temat konsekwencji tak sensacyjnego wydarzenia, maj zosta
dzisiaj obiektywnie przebadane. Niestety, ekscytujce opisy, ktre znaleziono w licznych kronikach,
nie s ani obiektywne, ani wiarygodne, wikszo z nich powstaa duo pniej i prawie wszystkie
pene s politycznych uprzedze48. Nie ma nawet cakowitej zgodnoci midzy tymi kronikarzami,
ktrzy byli po tej samej stronie i istniej race i mylce sprzecznoci nawet w pismach
znakomitego polskiego historyka nastpnego stulecia. Jan Dugosz nie by daleki od zapisywania
czasem wycznie plotek49.
Zaledwie jeden fakt jest pewny i powszechnie si to przyznaje: grupa polskich rycerzy, ktrzy w
jaki sposb dowiedzieli si w ostatniej chwili, e Wilhelm zdoa dosta si na Wawel i e
krlewski lub ma si odby w tajemnicy w komnatach krlowej, ledzili pana modego i
zaskakujc wszystkich obecnych zmusili go do ucieczki w popiechu. Pozostaje jednak decydujca
kwestia, zwiza48
Grabski, Jadwiga, s. 117-166, poczyni wyczerpujce, niezwykle cenne badania nad wszystkimi
tymi kronikami, zwaszcza niepolskimi. Nie do przyjcia jest jednak jego dziwny wniosek,
zapowiadany we wstpie (s. 118) i rozwinity na kocu (164-166), e obie strony w dobrej wierze
broniy swoich przeciwnych pogldw i s rwnie wiarygodne, a zatem nie mona wyklucza
ewentualnoci dopenienia maestwa z Wilhelmem. Docza on rwnie do tych autorw, ktrzy
pomniejszaj powicenie krlowej, gdy bya ona jedynie przedmiotem targu pomidzy tymi,
ktrzy mieli wadz oraz do tych, ktrzy uwaaj, e uwypuklanie jej mioci do Wilhelma to
psychologiczny anachronizm.
49 W tej sprawie Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 251-253, posuwa si szczeglnie daleko i
dochodzi do wniosku, e Dugosz wyrazi swoj prawdziw opini przyjmujc wersj mwic, i
Wilhelm skonsumowa swoje maestwo z Jadwig. Radlica, Krlowa Jadwiga, Sacrum
Poloniae Millennium, tom IV, s. 88, przypomnia, e kontynuator i wielbiciel Dugosza, Marcin
Kromer, czasami krytykowa swojego wielkiego poprzednika za to, i nie zawsze korygowa on
zebrany przez siebie rnorodny materia. Sam Radlica wyjani - co prbowa Szajnocha
(wznowienie 1969, tom III, s. 530-536) - zdumiewajc sprzeczno w Historii Polski Dugosza,
ktry najpierw opisuje (Hist. JZi, s. 457), jak to Wilhelm zosta powstrzymany od konsumpcji
swojego maestwa, a kilka stron dalej (ibidem, s. 461) powtarza plotki (Ferunt etc.) o tym, e
y on z Jadwig po sponsalia de praesenti przez 15 dni. Kiedy Kuczyski pisa swj Rozbir we
Wrocawiu w 1955 roku (zob. przypis do jego tytuu na s. 213 wydania z 1958 roku), nie mg zna
monografii Radlicy, ktra ukazaa si w Rzymie dopiero dwa lata pniej.
146 ROZDZIA IV
na z tym, czy to upokorzenie spotkao Habsburga przed czy po spenieniu maestwa. 7
Anonimowy polski duchowny piszcy czterdzieci lat pniej i obwiniajcy Jagie o lekcewaenie
praw duchowiestwa, nie zasuguje waciwie na cytowanie ze wzgldu na powtarzane przez niego
szokujce plotki na temat stosunkw Wilhelma z Jadwig5/pobrze znany wspczesny austriacki
kronikarz, piszcy w klasztorze Klosterneuburg koo Wiednia i gwatownie oskarajcy Polakw o
prb zabicia Wilhelma, stwierdza, e ta klska przydarzya si Wilhelmowi zanim mg on po raz
pierwszy spdzi ze swoj narzeczon noc5*.- /"Niemiecki opat agania na lsku prawie w tym
samym czasie wyrazi opini, e Jadwiga prawnie polubia tylko Jagie, a nigdy Wilhelma50 51
*.1 Pogld ten pojawia si rwnie w kronice Padwy, ktr skompilowa w kocu stulecia Gataris i
ktra, inspirowana polityk dynastii Carrarw, w takim samym stopniu sympatyzuje z
Habsburgami, jak i z rodzin Ludwika Wielkiego53. Jednak poniewa to cigle niedostatecznie
studiowane rdo dotyczy gwnie tego, co dziao si po lubie Jadwigi, najwyszy czas przej od
kronik do stwierdze tych, ktrzy jako jedyni s w stanie dokadnie odpowiedzie na podstawowe
pytanie, czy maestwo z Wilhelmem zostao skonsumowane czy nie: s to dramatis personae we
wasnej osobie.
50 Uczyni to na pocztku (s. Sl) dosy niestosownej kontynuacji Rocznikw Maopolskich,
opisujcych lata od 1370 (dokadnie 1382) do 1427 i opublikowa w Monumenta Poloniae
Historica, tom II, 1872 (wznowione w 1961 roku), s. 861-871. To, co powiedzia na temat
zachowania Wilhelma, kiedy jako chopiec zbliy si do Jadwigi, mogo mie miejsce, jeli to w
ogle prawda, jedynie w Hamburgu w 1378 roku (zob. Szajnocha, tom I, s. 642, przypis 52).
Kuczyski, ktry t niemdr histori uwaa za rdo opinii Dugosza (op. cit, s. 252), przyznaje
wczeniej (s. 238), e autor by uprzedzony do Jagiey.
51 Ten decydujcy fragment Continuatio Claustroneoburgis (bdnie przypisywany Paltramowi) w
caoci cytuje Grabski, Jadwiga, s. 135 (z bibliografi w przypisie 65), ale nie robi jasnego
rozrnienia midzy tym wanym stwierdzeniem a tymi wyraanymi przez niektrych innych
austriackich kronikarzy, ktre w oczywisty sposb s niedokadne lub te po prostu odzwierciedlaj
oficjaln wersj dworu Habsburgw; cytuje je na s. 133-136 przed i po podaniu tego najbardziej
obiektywnego.
51 Zob. cytaty Grabskiego z katalogu Ludolfa Catalogus abbatum Saganensium, loc. cit., s. 129 i
149-150, opatrzone starannymi komentarzami i odniesieniami bibliograficznymi w przypisie 102.
53 To rdo cytowane w przypisach 27 i 29 do rozdziau II zostanie wykorzy- w rvt>kr\ r#on
rozdziau fzob. noniei. orzvoisv 82 i I4S).
LATA DECYZJI (1384-1338) 147
Zaczynajc od ksicia austriackiego, znaczce jest, e nie zoy on nigdy adnego oficjalnego ani
uroczystego owiadczenia w tej sprawie, nawet wtedy, gdy na jego prob bada j sd papieski.
Kiedy rozpoczynajc kampani propagandow przeciwko Polakom i Jagielle, powrci w kocu do
Wiednia 4 marca 1386 roku54 - w dniu kiedy jego rywal zosta koronowany w Krakowie - musia
przyzna, e wbrew plotkom rozpowszechnianym w Austrii, nie zosta nigdy koronowany na krla
Polski. Zrozumiae jednak, e chcia on zachowa twarz, przynajmniej jeli chodzi o jego stosunki z
Jadwig. To, co opowiada o tym swoim dworzanom, powtrzyli oni kronikarzom. Fakt, i zostao
to dokadnie zanotowane okoo siedemdziesit lat pniej przez najznamienitszych z nich55, nie
jest z pewnoci zasug Wilhelma! Chwali si on, e jeszcze zanim Polacy zmusili go do
opuszczenia Wawelu, czsto - czasem mwi si o dwch tygodniach lub przynajmniej pluribus
noctibus - sypia on z Jadwig jako jej m. Duo gorsza od tych oczywicie faszywych
przechwaek jest przypisywana mu uwaga, e jej matka nie wstydzia si prostituere Jadwig
oferujc j Jagielle i e narzeczona, ktr kocha, zostaa me- retrix. Jeli te obelgi nie s
zwyczajnymi wymysami czy plotkami, ktre wybitny profesor uniwersytetu wiedeskiego
powtrzy w swoich kronikach, postawa taka cakowicie dyskredytowaaby modego ksicia jako
wiadka. Pozostaje tylko wiadectwo nieszczliwej Jadwigi.,
Owiadczenie, jakie zoya ona 18 lutego 1386 roku zaraz przed lubem z Jagie w katedrze
wawelskiej, zanotowane zostao przez naocznego wiadka56. Krlowa publicznie odwoaa
sponsalia z Wilhelmem zaaranowane przez jej rodzicw w Hainburgu, kiedy bya dzieckiem, jeli
one w ogle byy wice. Uczynia to dokadnie w ten dzie, kiedy zgodnie z prawem
kanonicznym miaa prawo je odwoa, oczywicie tylko jeli nie zostay one nigdy skonsumowa54
Zob. Grabski, Jadwiga, s. 125 i 135.
55 Zob. ibidem, s. 136-138 na temat Tomasza Ebendorfera von Hasselbacha i jego dwch kronik
napisanych midzy 1452 a 1462 rokiem z przytoczeniem najbardziej znaczcych fragmentw.
56 W tym samym kalendarzu krakowskiej katedry, w ktrym odnotowano koronacj krlowej i
przybycie wysannikw Jagiey (zob. powyej przypisy 5 i 16 do tego rozdziau). Opublikowane w
Monumentu Poloniae Histrica, tom II, s. 913 oraz tom VI, s. 4.S&-4V).
148 R O Z D Z I A IV
ne. Jeli takie skonsumowanie miaoby miejsce zaledwie p roku wczeniej, sponsalia de futuro z
1378 roku automatycznie stayby si sponsalia de praesenti, na zamanie ktrych nie mogaby
zezwoli nawet dyspensa papiea, a uroczyste owiadczenie Jadwigi byoby niewane i nie do
przyjcia. Jeli jej maestwo z Jagie byoby oczywistym przypadkiem bigamii w opinii miasta,
nawet niezbyt sumienny Wadysaw ksi opolski, ktry mia obserwowa dopenienie jej
maestwa z Wilhelmem, chyba nie zgodziby si zosta 15 lutego ojcem chrzestnym Jagiey57,
ktry tego dnia przyj chrzest i otrzyma imi ksicia opolskiego*. Kiedy trzy lata pniej
Gniewosz z Dalewic, uporczywy zwolennik Habsburga, rozsiewa dalsze plotki na temat tej
delikatnej sprawy, zosta zmuszony do upokarzajcego odwoania swoich sw, po tym, jak Jadwiga
przysiga przed Jakiem z Tczyna, pierwszym, ktry wezwa j do Polski w1383 roku, e nigdy
nie bya zamna z nikim innym, tylko z Jagie58, i
j Tymczasem papie Urban VI, tak surowy w kwestiach moralnoci, niezwykle starannie zbada
ca spraw, wysyajc w 1386 i 1387 roku do Polski swoich legatw. Habsburg i zakon krzyacki
faszywie przedstawili sytuacj, ale ostatecznie w 1388 roku Urban zdecydowa si odrzuci ich
pretensje. Nad tym jednak trzeba bdzie zastanowi si pniej w zwizku z sytuacj polityczn w
tych latach, ktre byy czasem nieustannych zmartwie dla niesprawiedliwie zniesawionej
krlowej.
f wszystkich tych powodw oszczerstwo to naley odrzuci, a historyk moe teraz przej do
rwnie wanej, cigle niewyjanionej kwestii, kiedy i w jaki sposb zmuszono Jadwig do
polubienia Jagiey wbrew wszystkim udrkom, na jakie narazia si decyzj o tym osobistym
powiceniu. Wszystko zaczo si od bolesnego dowiadczenia w wieczr przed 23 sierpnia 1385
roku, ktry mia by czasem
57 Jak zanotowa Dugosz, Hist. III, s. 460.
* Ostatnio kwestionuje si fakt ojcostwa chrzestnego Wadysawa Opolczyka w stosunku do
Jagiey, zob. S.A. Sroka, Wadysaw Opolczyk w: Piastowie. Leksykon Biograficzny, Krakw
1999, s. 7$1.
58 Wiarygodno opisu Dugosza, Hist. IR, s. 481 dotyczcego sprawy, ktra zostanie omwiona
pniej (zob. przypis 19 do nastpnego rozdziau), zostaa potwierdzona w niedawnej krytycznej
analizie caej czci tej pracy od 1385 do 1444 roku, ktra nie powraca ju do szczegw
wydarze 1385 roku; zob. Rozbir kry- tyczny Annalium Poloniae Jana Dugosza z lat 1385-
1444, tom I, Wrocaw 1961, s. <> a nrir'i Tkirnwn nor} ktpninlnem Tana Dbrowskiego.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 1 49
szczcia, a przynis straszliwe rozczarowanie i gbokie upokorzenie, obraajce j zarwno jako
kobiet, jak i krlow. Jej pierwsz reakcj bya rozpaczliwa decyzja, by opuci zamek krlewski i
pj za Wilhelmem. Jednak znowu doznaa rozczarowania i upokorzenia, kiedy stwierdzia, e
zamknito i pilnowano drzwiS9; prawdopodobnie zrobili to ci sami stranicy, ktrzy odkryli
obecno Wilhelma i zagrozili mu. Jeli bowiem spraw t zaatwiono tak brutalnie, jak potem
skary si ksi austriacki, stra zamkowa musiaa by bardziej bezporednio za to
odpowiedzialna ni wysocy urzdnicy, ktrzy nie zdoali na czas zapobiec caej tej sytuacjiT]
To, co sdzili o caej tej niesychanej historii, wynika z zachowania jednego z nich, obecnego, kiedy
krlowa zadaa topora, by wasnorcznie porba drzwi, ktrych nikt nie chcia jej otworzy.
Wtedy wanie Dymitr z Goraja60, ktry by podskarbim koronnym i odpowiada za insygnia
krlewskie i w zwizku z tym czsto przebywa w zamku, zjawi si przed krlow i z wielkim
uszanowaniem poprosi j, by przemylaa swoj decyzj. Dialog, jaki prowadzili w czasie tej
sceny, cho poruszy wyobrani wielu pisarzy i artystw, jest oczywicie fikcyjny, ale samego
faktu, odnotowanego przez Dugosza, nie mona odrzuci jako romantycznej legendy6^
Prawdopodobnie miao to miejsce kilka dni po 23 sierpnia, dokadna data nie jest znana. Jeszcze
trudniej ustali, kiedy krlowa, porzuciwszy swj plan ucieczki i by moe abdykacji, zmienia
zdanie i zgodzia si nie tylko zrezygnowa z Wilhelma, ale rwnie polubi Jagie.
Opowie o tym, e Jadwiga po dugich modlitwach przed krzyem, ktry do dzisiaj zachowano w
katedrze wawelskiej, zgodzia si ponie ofiar i e posuchaa sw Chrystusa, ktry przemwi
do niej z tej okazji, kwestionowano jako zmylon, gdy niedawno udowodniono62, e otarz, na
ktrym przez wieki czczono jej kru59
Ca t histori rwnie opisuje Dugosz, Hist. III, s. 457.
60 Oprcz jego biografii autorstwa Stanisawa Arnolda, Dymitr z Goraja, Zamo 1921, zob.
pniejsz (anonimow) biografi w Polskim Sowniku Biograficznym, tom VI, Krakw 1948, s.
61-62, gdzie przypomniano, e w Boe Narodzenie 1384 roku by on wiadkiem zoenia przez
Jadwig daru na rzecz otarza Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny.
61 Ciekawe jest porwnanie krytyki dramatycznej relacji Szajnochy, ktrej autork jest Stabiska,
Jadwiga, s. 7-8, z jej wasnym opisem na s. 35-36, ktry pod wzgldem samego faktu jest taki sam.
62 Przez Radlic, loc. cit., s. 109.
150 R O Z D Z I A IV
cyfiks, zosta wzniesiony dopiero po jej mierci. Jest to jednak przypadek, ktry winien wanie
ostrzega historyka, jak ostrona powinna by jego krytyka. Jeszcze pniej stwierdzono
bowiem03, e sam krucyfiks musia zosta wykonany okoo 1380 roku, a jedynie otarz, na ktrym
go ostatecznie umieszczono, zosta zbudowany dopiero po 1403 czy 1404 roku. Wybitny dostojnik
kocielny i uczony naszych czasw63 64, przyznajc, e nie ma podstaw, by mwi o cudzie,
zauway, e modlitwy, bdce najbardziej naturaln pociech dla Jadwigi, uwaa mona za cichy
dialog z Panem, ktry ostatecznie j przekona.
Tak czy inaczej do nieuzasadnione s przypuszczenia05, e krlowa, ze wzgldu na mody wiek,
moga wielokrotnie zmienia swoj postaw pod wpywem otoczenia i e nadal pozostawaa
biernym przedmiotem w rkach panw, ktrzy zgodnie z kronikami pruskimi zmusili j po
prostu, by zostaa on Jagiey. Czonkowie hierarchii kocielnej, wrd ktrych kronikarze zakonu
krzyackiego obarczyli arcybiskupa Bodzant najwiksz win66, musieli w peni zdawa sobie
spraw z tego, e maestwo narzucone Jadwidze wbrew jej woli byoby niewane. Nawet ludzie
wieccy, peni sympatii i szacunku dla swojej czarujcej krlowej, musieli aowa, e zostaa ona
naraona na tak bolesne dowiadczenia, najpierw we wasnych komnatach, a nastpnie u bram
zamku. Nie ma dowodw na to, e w tej pierwszej sytuacji ktrykolwiek z panw, z ktrymi
Jadwiga pozostawaa zawsze w przyjaznych stosunkach, by obecny, nawet Dobiesaw z Kurozwk,
ktry jako kasztelan krakowski zajmowa najwysze stanowisko, ale jego rola zostaa jednak
przeceniona. W tej drugiej sytuacji Dymitr z Goraja uy argumentw, ktre okazay si najbardziej
przekonujce, by moe dlatego, e pochodziy od dawnego wsppracownika Kazimierza
Wielkiego w polityce wschodniej, by on bowiem pochodzenia ruskiego.
63 Przez Michaa Roka w jego recenzji ksiki Stabiskiej, drukowanej w Tygodniku
Powszechnym, tom XXIV, Krakw 1970, nr 8 z 11 lutego.
64 Arcybiskup Jzef Teodorowicz, ktrego interpretacja podana zostaa w jego wystpieniu 9
stycznia 1933 roku, opublikowanym na sympozjum Krlowa Jadwiga, Krakw 1933, s. 16.
65 Zob. na przykad Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 249, akapit 118.
66 ,JDer boszhafftige Bozanta, jak nazywa si go w Aeltere Hochmeisterchronik; zob. Scriotores
rerum Prussicarum, tom III, s. 608-609.
LATA DECYZJI (1384-1388)
Fakt, i takie metody przekonywania nie zostay wykorzystane przed przybyciem Wilhelma do
Krakowa i e polsko-wgierska misja udaa si do Krewa nie czekajc na zgod Jadwigi, dwie
jawne zniewagi, wyjani moe sam charakter aktu, jaki mia tam zosta zatwierdzony, a take
niepewno, czy ostateczne porozumienie zostanie w ogle osignite. Akt ten z 14 sierpnia 1385
roku, ktrego znaczenie dla Europy, a przynajmniej dla regionu Europy rodkowowschodniej,
uznaje si dzisiaj powszechnie67, by wielokrotnie na nowo i na rne sposoby interpretowany.
Panuje powszechna zgoda co do tego, e nie by to akt polsko-litewskiej unii jak te, ktre tak czsto
zawierano w latach pomidzy 1401 i 1569, ale jednostronne owiadczenie Jagiey, akceptujce jego
obietnice nakrelone w Budzie oraz warunki, na jakich zostanie on krlem Polski, kiedy przyjmie
chrzest i polubi Jadwig, spadkobierczyni korony. Umowa ta, ktrej wiadkami byo czterech
czonkw dynastii, suya rwnie jako gwarancja, jedyna, jak mg Jagieo w tych
okolicznociach przedstawi, e obietnice jego zostan dotrzymane. Porczenie przez litewskich
bojarw, po raz pierwszy zoone w 1401 roku, nie wchodzio w 1385 w rachub, gdy nie mieli
oni wtedy adnych praw obywatelskich. Natomiast akt ze strony Polakw, odpowiadajcy temu z
Krewa, zosta dostarczony Jagielle dopiero 11 stycznia 1386 roku, kiedy kolejna delegacja, ktrej
znowu przewodniczy Wodko z Charbinowic, przywioza go do Wokowyska na Litwie,
ogaszajc, e wielki ksi zostanie wybrany na krla Polski w Lublinie 2 lutego68.
Prawie proczna zwoka cigle pozostaje do wyjanienia w zwizku ze stanowiskiem Jadwigi.
Natomiast znaczenie gwarancji, ktre Jagieo zoy 14 sierpnia, zostao ju szczegowo
przebadane. Dopiero po porozumieniu w Krewie moga je zobaczy krlowa w Krakowie, a to
mogo mie miejsce dopiero po dramatycznej nocy 23 sierpnia. Teraz Jadwidze atwiej byo
zrozumie wyjtkowe perspektywy otwarte przed Polsk. To, co najwaniejsze dla po151
67 Najwyraniej pisze o tym Rhode, Ostgrenze, s. 295, gdzie w przypisie 2 cytowane s opinie
czoowych uczonych niemieckich i ukraiskich. Najbardziej wszechstronn prac na temat samego
porozumienia, opublikowanego w Aktach Unii, nr I, a take na temat jego genezy i wartoci, jest
dzieo Paszkiewicza, O genezie i wartoci Krewa, Warszawa 1938.
68 Zob. Akta Unii, nr 2 oraz Codex epistolaris saeculi XV, t. II, cz 1, nr 147.
152. R O Z D Z I A IV
bonej Jadwigi, nawrcenie Litwy, nie byo ju ustn obietnic, zoon, jak tyle wczeniejszych,
przez Skirgie 18 stycznia, ale uroczycie przypiecztowanym owiadczeniem wielkiego ksicia
porczonym przez gwnych czonkw dynastii Giedymina. Zagwarantowano rwnie wyzwolenie
licznych polskich winiw wojennych wizionych na Litwie po wielu najazdach. By to akt aski
podobny do tego, ktry szedziesit lat wczeniej towarzyszy maestwu Kazimierza Wielkiego
z wkrtce zmar ciotk Jagiey, akt, o ktrym dugo pamitano69.
Te dwa jednoznaczne punkty owiadczenia Jagiey musiay przemwi do religijnych i penych
miosierdzia uczu Jadwigi. By jednak rwnie paragraf, najkrtszy ze wszystkich, ktry stanowi
najwiksze wyzwanie dla jej obowizkw jako krlowej czy raczej krla Polski, wtedy jeszcze
cigle jedynego wadcy. Obietnica Jagiey, e bdzie on terras suas Litbuaniae et Russiae coronae
regni Poloniae perpe- tuo applicare wzbudzaa niekoczce si kontrowersje zwizane z prawnym
znaczeniem ostatniego i rozstrzygajcego sowa70. Skoro nawet dzisiaj najbardziej
wykwalifikowani specjalici nie mog w tej sprawie doj do porozumienia, zrozumiae jest, e
wspczeni politycy mieli jeszcze wiksze trudnoci z dokonaniem interpretacji. Czasownik
applicare, ktrego nigdy nie uywano ju w pniejszych aktach unii polsko-litewskich, zosta
zaczerpnity z obietnicy, jak w 1377 roku zoyli Borys i drugi syn Koriata ojcu Jadwigi, kiedy ich
terra Podoliae miaa zosta na stae przyczona do korony wgierskiej71. Nie byo to ani
wczenie, ani zwizek oparty na rwnoci. Litewscy ksita podolscy otrzymali, jak to
natychmiast wyjaniono, swoj ziemi jako lenno korony Ludwika. Osiem lat pniej ustalenie to
wykorzystano jako wzr, kiedy ten sam Borys, tym razem jako przedstawiciel Jagiey, negocjowa
w Budzie w obecnoci panw wgierskich, ktrzy uczestniczyli w wydarzeniach 1377 roku. Istniay
jednak rwnie oczywiste rnice pomidzy tymi dwiema sytuacjami. Wyjaniaj one, dlaczego
Jagieo, jak uwiadomiono sobie duo p69
Nawet w przeddzie unii lubelskiej; zob. rda cytowane przez Haleckiego, Dzieje Unii, tom I, s.
27, przypisy 2 i 3.
70 Rozmaite interpretacje opisa Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 226-228. Dyskusje dalekie s od
zakoczenia: zob. Rhode, Ostgrenze, s. 318-321, oraz Juliusz Bardach, Krewo i Lublin,
Kwartalnik Historyczny, tom LXXVI, 1969, s. 538-616.
71 Zob. dokument cytowany powyej w przypisie 27 do rozdziau II.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 153
niej72, na pocztku by perplexus> kiedy dostarczono mu warunki Polakw, oraz dlaczego Jadwiga,
ktra w czasie swojego panowania dwukrotnie musiaa rozway korekt porozumienia
krewskiego, nie od razu daa si do niego przekona.
Podole, ktre w 1377 roku w caoci stao si lennem Wgier, pomimo stopniowej ekspansji w
stron Morza Czarnego, byo duo mniejsze ni ktrekolwiek z dwch ssiadujcych z nim
krlestw i nie posiadao tradycji niezalenego pastwa. Pastwo litewskie, ktre powstao w
pierwszej poowie XIII wieku i okoo jego poowy wznioso si, przynajmniej tymczasowo, na
pozycj krlestwa, byo w 1385 roku, po wicej ni stu latach ekspansji na tak wielu ziemiach
ruskich, duo wiksze od Polski czy nawet Wgier z wszystkimi podlegymi im obszarami. Jednak
wszystkie jego ziemie, niezalenie od tego, czy byy one czysto litewskie czy niskie, miay
stanowi indywidualne i osobne lenna Korony Polskiej, jakby Wielkie Ksistwo przestawao istnie
jako pastwo. Dla Jagiey koncepcja taka bya cakiem do przyjcia i osobicie korzystna, gdy on
sam mia zosta krlem Polski, ktremu wszyscy miejscowi ksita, ktrzy przysparzali mu tylu
kopotw, mieli skada hod. Uczynili to, z bardzo nielicznymi wyjtkami, w 1386 roku i latach
nastpnych73. Wie si to z kwesti porczenia aktu krewskiego przez czterech z nich,
wymienionych wrd wiadkw tego dokumentu. Byli to trzej bracia Jagiey: Skirgieo, Korybut i
Lingwen oraz jego kuzyn Witold.
Wybr, jakiego ci czterej dokona, atwy by dla historykw do wyjanienia. Oczywiste byo
ponowne pojawienie si Skirgiey, ktry w 1379 roku ustanowi pierwsze dyplomatyczne kontakty
Jagiey z Zachodem; w 1383 roku wyda wraz z nim przywilej dla Lublina; 18 stycznia 1386 roku
przedstawi Jadwidze zasadnicze obietnice swojego brata; dopiero w czasie dalszych negocjacji w
Budzie zastpiony zosta jako gowa wysannikw litewskich przez Borysa ksicia podolskiego,
ktrego obecno w Krewie nie jest odnotowana, mimo i zosta wspomniany w samym akcie.
Korybut nie uczestniczy we wczeniejszych dyskusjach ani z Polakami, ani z Wgrami, ale on
take pozosta lojalny wobec Jagiey w czasie wszystkich niepokojw za
71W1564 roku; zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 98.
73 Wszystkie skadane przez nich akty hodu, ktre zostan omwione pniej, opublikowane
zostay w Aktach Unii, nr 16-28.
154 R O Z D Z I A IV
jego panowania. Skirgieo otrzyma! ksistwo poockie - rdze ziem Rusi Biaej - gdzie zastpi
brata przyrodniego Andrzeja, ktry podda si inflanckim kawalerom mieczowym. Natomiast Kory
but by ksiciem czci ziemi siewierskiej, podzielonej na wiele maych ksistw, zaraz koo granicy
moskiewskiej, gdzie mg przeciwdziaa promoskiewskiej postawie kolejnego brata przyrodniego,
Dymitra, ksicia braskiego74. Lingwena mia wkrtce wykorzysta Jagieo do tego, by do
litewskiej sfery wpyww wprowadzi republik nowogrodzk75, na ktr z podaniem patrzyli
zarwno Niemcy inflanccy, jak i Rusini moskiewscy. Najwaniejsze jednak byo to, e obietnice
Jagiey popar jego gwny rywal Witold.
Witold, ulubiony syn Kiejstuta, mia pierwotnie kontynuowa razem z nastpc Olgierda t
osobliw dwuwadz, ktra za ycia ich ojcw przyczynia si do zdobycia przez Litw potgi.
Jednak konflikt Jagiey z Kiejstutem wkrtce po mierci Olgierda doprowadzi w 1382 roku76, po
tajemniczej mierci Kiejstuta w wizieniu Jagiey, do ucieczki Witolda i poddania si Krzyakom.
Po dwch latach wojny wrodzy kuzyni pogodzili si w tak zaskakujcy sposb, e nagy obrt
sprawy wyjania moe jedynie77 nadzieja Witolda, by zastpi Jagie na Litwie, kiedy ten
wstpi na tron Polski. W 1384 roku Witold odzyska du cz dziedzictwa Kiejstuta i obiecano
mu jeszcze wicej, mimo i w do nieokrelonej, a zatem kontrowersyjnej formie. Z tego te
wanie wzgldu z radoci przyj porozumienie krewskie, ktre, potwierdzajc szanse Jagiey w
ssiednim krlestwie, zdawao si rwnie zwiksza jego wasne szanse na Litwie.
Urzeczywistnienie tych oczekiwa byo celem Witolda, ktry stopniowo w znacznej mierze
osign w czasie panowania Jadwigi.
Krlowa, studiujc w trakcie swoich osobistych zmartwie akt krewski, ktry jej dostarczono, nie
bya zapewne w stanie poj
74 Na temat analogu roli Skirgiey i Kory buta w wewntrznych kopotach, ktrym Jagieo
zmuszony by stawi czoo, zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 101 i 108 oraz Paszkiewicz, O
genezie i wartoci Krewa, s. 100-103.
75 Pojawia si ona wyranie w jego pniejszym akcie oddania; zob. Akta Unii, nr 27 i 28.
76 Zob. badawcz analiz tego kontrowersyjnego problemu, ktrej dokona Kuczyski, Rozbir r.
1385, s. 233-237; autor susznie ogranicza odpowiedzialno Jagiey, ale spekulujc na temat jego
szczodrej postawy, posuwa si za daleko w swojej niedawnej ksice Wadysaw Jagieo 1350-
1434, Warszawa 1969, s. 41-45.
77 Prbowa zrobi to Halecki, op. cit, s. 105-107.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 155
wszystkich jego implikacji. Ze wszystkich potomkw Giedymina, ktrzy uwaali pastwo litewskie
za swoj wspln ojcowizn, a byo ich dobrze ponad trzydziestu, jeli nie czterdziestu (nawet
dzisiaj ich genealogia budzi naukowe kontrowersje), znaa jedynie Skirgie. Nie znaa take
egzotycznych nazw ich odlegych ksistw, ktre miay znale si pod jej zwierzchnictwem.
Syszaa jedynie o tych, ktre byy przedmiotem rywalizacji midzy Polsk i Wgrami, by moe
take o sawnym, ale szczeglnie odlegym Kijowie, rzdzonym przez jednego z przyrodnich braci
Jagiey, Wodzimierza. Std te Jadwiga, w peni wiadoma swoich krlewskich obowizkw,
musiaa zastanawia si, czy Polska, zyskujc na prestiu, nie angaowaa si w zbyt wiele
trudnych problemw, ktre naleay wycznie do Litwy i znajdoway si poza polskimi
obowizkami. Sawni panowie maopolscy, ktrzy otaczali krlow na Wawelu, coraz bardziej
pragnli skorzysta z tego, co wydawao si im wyjtkow sposobnoci. Jadwiga natomiast
musiaa wiedzie na podstawie swoich dowiadcze przed i po przyjedzie, e pozostae czci
krlestwa nie podzielay tego optymistycznego entuzjazmu i nawet stosunki z czysto polskim
Mazowszem pozostaway nieustalone. W takich okolicznociach powicenie zwizane z
maestwem, ktrego od niej oczekiwano na rzecz narodu, mogo potem okaza si bezowocne.
Nie by to jedyny powd, ktry uzasadnia wahania Jadwigi, zanim podja ostateczn decyzj.
Nigdy dostatecznie nie zastanowiono si nad tym, e dokadnie w czasie piciu miesicy, pomidzy
Krewem a kocem roku 1385, krlowa musiaa z gbok trosk obserwowa to, co dziao si na
Wgrzech, w jej ojczystym kraju, w ktrym pierwotnie miaa rzdzi i w ktrym teraz jej ukochana
matka i jej jedyna siostra znajdoway si w trudnej sytuacji. Zamiast w wyniku francuskiego
maestwa Marii zdoby chorwack ojczyzn rodziny Elbiety, obie krlowe zmuszone byy
stawi tam czoo potnej opozycji, uwaajcej Karola z Durazzo za prawowitego nastpc
Ludwika Andegaweskiego. Jeli prawd jest, e rodzina Horvatw, ktra przewodzia tej opozycji,
bya niepraw gazi neapolitaskich Andegawenw78, postpowanie ich jest zrozumiae.
78 Przyznaje to Guldescu, Medieval Croatia, s. 229-230, gdzie znale mona najnowszy, cho
krtki opis caego kryzysu, ktry wzbudzi ju zainteresowanie Dugosza, Hist. Ul, s. 454-455-
156 R O Z D Z I A IV
Karola jednak wspiera jeszcze kuzyn Elbiety, Tvrtko boniacki, i to uniemoliwio przyjazd
ksicia francuskiego, ktry do Budy dotrze mg jedynie przez terytorium Chorwacji. Tvrtko
natomiast uatwi przepynicie Karola przez Adriatyk. Dokadnie w czasie, kiedy powstawaa unia
polsko-litewska, stara unia wgiersko- chorwacka zagroona bya rozpadem: chorwacki Sabor i
sejm, w ktrym uczestniczyli take delegaci z Boni, usun krlow wdow jako regentk i jej
crk jako krlow Chorwacji i sprowadzi z Woch do ary ksicia Durazzo. Nie chcia jednak, by
tam go koronowano, gdy pragn by rwnie krlem Wgier. Zosta zatem zaproszony w imieniu
krlowej Marii do Budy. Tam wgierski zjazd elekcyjny wybra go na krla i w kocu 1385 roku
koronowa w obecnoci Marii, ktra wraz ze swoj matk przysiga mu wierno i zrzeka si
korony zarwno wgierskiej, jak i chorwackiej.
Wszystko to byo zaskoczeniem, ale wydawao si, e stanowi zakoczenie wewntrznego kryzysu
w tych krajach i potwierdzenie ich unii. Nikt nie mg przewidzie, e przeciwnie, by to pocztek
jeszcze gwatowniejszego zamieszania, ktre wzbudzio podejrzenie, e jego pierwsza ofiara, nowy
krl, wpad po prostu w puapk przygotowan przez Elbiet i jej zwolennikw. Maria, jak si
wydaje, bya bardziej zalena od swojej matki i panw wgierskich, ni jej modsza siostra od
polskich. Jednak w grudniu 1385 roku Jadwiga moga sdzi, e osignito rozwizanie sprzyjajce
pokojowi i porzdkowi, a nawet e powstaa unia personalna z krlestwem Neapolu, utworzona za
spraw elastycznej polityki jej matki, a szczeglnie dziki jej siostrze, ktra zrezygnowaa ze spraw
osobistych, z korony krlewskiej, ktra jej si naleaa, dla dobra narodu i zgodnie z pragnieniami
jego wikszoci. Dlatego te uzasadnione jest przypuszczenie, e wywaro to na Jadwidze due
wraenie i przyczynio si do jej decyzji i dobrowolnego powicenia. Wielu wspczesnych
historykw nie podziela tej interpretacji79, uwaaj oni bowiem, e krlowa poddaa si presji
swoich doradcw wkrtce po sierpniowych wydarzeniach w Krakowie i Krewie. Interpretacja ta
poparta jest jednak trzema uwagami, opartymi na niepodwaalnych faktach.
79 Zob. imponujc list autorw podan przez Kuczyskiego w przypisie 265 do jego streszczenia
tych pogldw w akapicie cytowanym powyej w przypisie 65. Nawet Stabiska, Jadwiga, s. 36,
wydaje si przyjmowa, chocia z zastrzeeniami, t utart interpretacj.
L A T A D E C Y Z J I (15*4-13*#}
Pierwsza z nich wie si z piciomiesicznym opnieniem, z jakim Polacy przez swoich
przedstawicieli zawiadomili Jagie o ratyfikacji porozumienia zawartego w Krewie oraz o dacie
wyznaczonej na jego elekcj na krla. Konieczno zaczekania, a Jadwiga skoczy dwanacie lat,
moga okaza si niewystarczajc pobudk do takiego marnowania czasu, kiedy na Litwie Jagielle
grozi bunt ze strony czonkw jego wasnej dynastii. Jej maestwo niekoniecznie musiao
poprzedza wszystkie pozostae uroczystoci i jeli okazaoby si moliwe odoenie koronacji
Jagiey na ponad dwa tygodnie po jego chrzcie i maestwie, znacznie wczeniej mg on zosta
domains czy te tutor et gubernator regni, jak tytuowano go w tej przerwie80. Jeli chodzi o zgod
Jadwigi na polubienie go, nie wspomniano o tym nawet w akcie uznania, ktry dostarczono mu do
Wokowyska ii stycznia 1386 roku81, kiedy zdecydowanie musiaa ona ju podj decyzj. Musia
on rwnoczenie otrzyma osobne owiadczenie krlowej, podobne do tych wydawanych pniej
przez polskich krlw z okazji porozumie dotyczcych zjednoczenia polsko-litewskiego, za
kadym razem, gdy na Litwie pojawia si nowy wielki ksi. Relacja o tym, e Jadwiga wysaa
na dwr litewski list zapraszajcy Jagie do przyjazdu wraz ze swoimi magnatami do Polski,
gdzie miaa go oczekiwa, a po przyjciu przez niego chrztu polubi, z Krlestwem Polskim jako
swoim wianem, stanowi jedn z najbardziej wiarygodnych informacji zawartych w kronice
padewskiej82. Wtpliwe, czy list ten napisaa krlowa po otrzymaniu wielkodusznej aprobaty ze
strony ksicia austriackiego, z ktrym zarczona zostaa przez swojego ojca; cakiem
prawdopodobne jednak, e napisaa ona rwnie do Wilhelma wyjaniajc, e rezygnuje z niego,
gdy pragnie suy rozpowszechnianiu chrzecijastwa, j
80 Zob. poniej, przypisy 102 i 103.
81 Opublikowanym w Aktach Unii, nr 2; pominicie to bez komentarza odnotowane zostao w
biografii Jadwigi autorstwa A. Strzeleckiej, Polski Sownik Biograficzny, tom X, 1963, s. 293, ale
Szajnocha (tom IIl/iv, s. 92 niedawnego wznowienia) by susznie zaskoczony, zauwaajc, e
zamiast wspomnie o zgodzie Jadwigi, akt wokowyski zapewnia Jagie, e Polacy ofiarowali
mu jako podarunek swoj prawowit krlow.
82 Cytowane powyej w przypisach 27 i 29 do rozdziau II oraz w przypisie 53 do obecnego
rozdziau. Korespondencja Jagiey z Wilhelmem streszczona zostaa w kronice na s. 238 nowego
wydania.
158 R O Z D Z I A IV
Wie si to z kolejn przyczyn, dla ktrej ostateczna decyzja Jadwigi musiaa zosta podjta w
czasie, kiedy ostatnia polska delegacja zostaa wysana do Jagiey i spotkaa si z nim w Wokowy-
sku, gdy zblia si on do granicy polskiej. W akcie z ii stycznia nie byo adnego odniesienia do
zgody krlowej (pominicie, ktre zrozumiae staje si jedynie, jeli rwnoczenie napisaa ona do
swojego przyszego ma), natomiast jej wysannicy wspomnieli w tym akcie o listach
uwierzytelniajcych otrzymanych od Wadysawa ksicia opolskiego. Prawnie jego upowanienie
nie byo wcale konieczne, ale uwiadomio ono Jagielle, e jedyny czonek dynastii piastowskiej,
ktry dotychczas popiera Wilhelma, habsburskiego kandydata do rki Jadwigi i korony polskiej,
zdecydowa si w kocu zmieni orientacj, choby tylko ze wzgldw praktycznych. Jeszcze
waniejszy by fakt, e Ziemowit ksi mazowiecki, Piast, ktry od dawna chcia polubi Jadwig
i panowa wraz z ni, przyj zaproszenie Jagiey, Skirgiey i Witolda i przyby na Litw w kocu
grudnia, nie jak bdnie sdzono 1384 roku83, ale 1385, po pojednaniu z krlow 12 grudnia tego
samego roku84. Dopiero wtedy Ziemowit mg lojalnie zobowiza si do wspierania swojego
rywala, ktry odwdziczy mu si za rezygnacj z korony polskiej obietnic, e podaruje mu du
cz ziem ruskich. Ksi mazowiecki mia wkrtce polubi, zamiast Jadwigi, ulubion siostr
Jagiey Aleksandr, ktra pniej zdobya take sympati krlowej85. Te cakowite zmiany w
postawach obu Piastw, tak wyrane u koca tego roku, spowodowane byy, rzecz jasna, decyzj
Jadwigi.
i Decyzja Jadwigi opieraa si z kolei na motywacji religijnej i dlatego najistotniejszy powd, dla
ktrego przyzna trzeba, e krlowa nie podja jej przed kocem grudnia 1385 roku, by moe w
czasie wit Boego Narodzenia, historyk znale moe w kolejnym z zagubionych niestety listw
Jadwigi, ktry pozostawi jednak niepodwaalny lad w postaci daty dotarcia do odlegego adresata,
papiea
83 Ewa Maleczyska, Ksice lenno mazowieckie, Lww 1929, s. 40, ktrej ladem idzie Rhode,
Ostgrenze, s. 309, przypis 69.
84 Zob. dokument opublikowany w Codex diplomaticus Poloniae, tom II/2,
Warszawa 1852, nr 532 oraz dyskusj na temat ta, Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 117- 118.
85 lub odby si w 1387 roku; na temat przyjani krlowej Jadwigi z Aleksandr zob. Stabiska,
Iadwiza> s. os.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) *59
Urbana VI. Dokument jego nastpcy, Bonifacego IX, ktry wspomina o nim, zosta zachowany i
opublikowany jaki czas temu86, ale nie spotka si z naleyt uwag. Przeoczono zatem, e ten
nowy papie - potwierdzajc na samym pocztku swojego pontyfikatu, na prob przedstawiciela
Jadwigi i Jagiey, synnego pniej Wojciecha Jastrzbca, rozmaite ustalenia poczynione przez jego
poprzednika - wspomnia, e 20 lutego 1386 roku Urban VI przyzna urzd kocielny we
Wrocawiu Piotrowi Streliczowi, proboszczowi kocioa w Wawrzeczycach koo Krakowa, biorc
pod uwag wstawiennictwo Jadwigi, krlowej Polski, pro dieto Petro nuncio suo. j Wyglda na to,
e krlowa, wysyajc osobistego posa do Stolicy Apostolskiej w najbardziej decydujcych dniach
swojego ycia, uczynia to nie tylko w celu zdobycia dodatkowych zaszczytw dla kanonika
katedry krakowskiej, ale przede wszystkim dlatego, e chciaa zwrci si do papiea w sprawie
swojego maestwa. Niedawno odnaleziona87 notatka na marginesie listu Urbana VI, trzy dni
pniej, 23 lutego wysanego do Dobrogosta, biskupa poznaskiego, zawieraa uwag, e list ten
ma zosta przekazany przez innego polskiego duchownego wykorzystywanego czasem do misji
dyplomatycznych, kanonika z Kruszwicy, Piotra Lisa. Zatem dokadnie w czasie lubu Jadwigi z
Jagie, w Genui spotkaa si z papieem poufna delegacja, zoona z wysannika krlowej i jego
towarzysza, ktra opucia Polsk przynajmniej przed miesicem, ale nie duo wczeniej88.
Dlatego te najbardziej prawdopodobn dat wydaje si jaki dzie w okolicy wit Boego
Narodzenia 1385 roku. Dotarli oni do Woch za pno, jak przypuszczano w przypadku Lisa, by
otrzyma papiesk dyspens (ktrej Jadwiga i tak nie potrzebowaa) na uniewanienie zarczyn
hainburskich w zalecanym okresie. Nawet papieska rada, jeli o ni proszono, nie moga dotrze na
czas, zwaszcza e Urban VI by wwczas zajty wieloma innymi problemami. W kadym razie
krlowej zaleao na poinformowaniu go o swojej decyzji i poproszeniu
86 W Monumento. Poloniae Vaticana, tom VIII/1, Krakw 1939-1946, nr 2, str. 3.
87 Przez W. Meysztowicza; zob. jego artyku Dyspensa od lubu krlowej Jadwigi z Wilhelmem
Rakus kim, Duszpasterz polski za granic, tom Il/l, Rzym 1950 1951, s. 31-34.
88 Jeli tak, pienidze poyczone przez krlow od biskupa Dobrogosta w 1385 roku (zob. powyej
przypis 22 do tego rozdziau) mogy zosta wykorzystane rwnie na t poufn misj.
i 6 o R O Z D Z I A IV
o wyraenie aprobaty, co te jak si wydaje uczynia po lubie w kolejnym licie, streszczonym w
kronice padewskiej89, ktra chyba pomylia go z poprzednim listem, i
Nie przez przypadek jedyny lad odpowiedzi otrzymanej od Urbana VI odnaleziono w zwizku z
raczej nieistotnym jego listem do Dobrogosta. Nikt nie mg w bardziej przekonujcy sposb
przyczyni si do decyzji Jadwigi ni biskup poznaski i byy zwolennik Ziemowita ksicia
mazowieckiego. Podobnie jak arcybiskup gnienieski Bodzanta, nie mia on nic wsplnego z
polityk panw maopolskich, ale pracowa na rzecz nawrcenia Litwy w czasie panowania ojca
krlowej i papiea Grzegorza XI90. Mia rwnie przyczyni si do realizacji tego pomysu przez
zaoenie biskupstwa w Wilnie, zaledwie rok po lubie Jadwigi z Jagie. Fakt ten prowadzi nas z
powrotem nie tylko do grudniowych dni 1385 roku, kiedy mazowiecki Piast zawar porozumienie
ze swoim litewskim rywalem, ale rwnie, i to ma fundamentalne znaczenie, do religijnej
motywacji decyzji krlowej, ktr, jak si uwaa, podja po dugich modlitwach przed synnym
krucyfiksem w katedrze wawelskiej, przyjmujc wyrzeczenie, jakiego od niej oczekiwano91.
To dziki Jadwidze Jagieo, kiedy na pocztku lutego 1386 roku przyby do Lublina - miasta, ktre
zajmowao tak znaczce miejsce w historii polsko-litewskich stosunkw od 1383 do 1569 roku -
zosta tam jednomylnie przyjty jako krl i pan polski92. W drodze do Krakowa wychodzili mu
naprzeciw i publicznie witali ci, ktrzy sprzyjali jego kandydaturze od pocztku, ale ostronie
pozostawali w tyle. Spytek z Melsztyna, wojewoda krakowski, zosta przyjty przez krla elekta ze
szczegln radoci, a Dymitr z Goraja, ktry pierwszy nakoni Jadwig do przemylenia na nowo
swoich zamiarw, zosta teraz wysany z Sandomierza do Malborka w Prusach z nieatwym do
wykonania poleceniem, by poprosi wielkiego mistrza zakonu krzy89
We fragmencie nastpujcym po tym, ktry cytowany jest powyej w przypisie 82.
90 Na temat jego wczeniejszej roli zob. Radlica, ,.Krlowa Jadwiga, Sacrum Poloniae
Millennium, tom IV, s. 90-92 oraz rda cytowane powyej w przypisie 26 do rozdziau II oraz
przypis 6 do tego rozdziau.
91 Zob. powyej przypisy 62-64.
92 Te sowa zostay uyte w dokumencie opublikowanym w Codex epistolaris mptuH YV tom TT/t.
Krakw 1801. nr M7 i cytowanym powyej w przypisie 68.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388) l6l
ackiego o wystpienie w roli ojca chrzestnego na chrzcie Jagiey93. Trudno jednak byo
oczekiwa, e Konrad Zllner zechce by wiadkiem triumfu idei unii polsko-litewskiej na
uroczystociach, ktre rozpoczy si 11 lutego, kiedy Jagieo uroczycie wkroczy do Krakowa
otoczony panami polskimi, jak rwnie litewskimi ksitami i bojarami, ktrzy miesic wczeniej
otrzymali w Wokowysku glejt.
Fakt, i prosili oni o taki glejt, oraz odpowiadajca temu proba Polakw, by bracia i kuzyni
Jagiey pozostali w Krakowie jako zakadnicy, dopki jego obietnice nie zostan spenione94,
traktowane s jako dowody wzajemnych podejrze. Uczucia takie byy zrozumiae po stuleciach
czstych konfliktw, z ktrych ostatni, sprzed niespena dziewiciu lat, dobrze pamitali ci, ktrzy
uczestniczyli w walkach. Niemniej jednak adne incydenty nie zmciy atmosfery ich pierwszych
przyjaznych kontaktw i ksitom litewskim za zgod Jadwigi pozwolono powrci do kraju od
razu, kiedy potrzebni byli do jego obrony przed obcym najedc. Zrozumiay niepokj Jadwigi
przed pierwszym spotkaniem z Jagie wyciszya relacja jednego z jej zaufanych dworzan,
Zawiszy z Olenicy, stryja sawnego pniej biskupa krakowskiego i kardynaa Zbigniewa
Olenickiego. Odnis on korzystne wraenie, nawet co do wygldu zewntrznego wielkiego
ksicia, kiedy w imieniu krlowej wita go zbliajcego si do stolicy95.
Szczegy tego incydentu s raczej zmylone i nikt nigdy nie dowie si, jakie byy wraenia
krlowej czy te Jagiey, kiedy zosta on przez ni przyjty na zamku krlewskim, gdzie mieli
razem zamieszka i rzdzi. atwo jednak zgadn, e zrobia na nim wraenie nie tylko jej uroda,
ale rwnie jej wytworna uprzejmo. Ona natomiast doceniaa bardziej jego pene szacunku
zachowanie ni hojne prezenty lubne, ktre jej ofiarowano. Pierwsz prawdziw pociech by
jednak dla Jadwigi fakt, e Jagieo nie pniej ni po
93 Obaj panowie wyrnieni zostali w opisie tych wydarze sporzdzonym przez Dugosza, Hist.
III, s. 458-459.
94 Akty zawierajce te obietnice znane s jedynie dziki wzmiankom o anulowaniu tych
zobowiza. Akta Unii, nr 110-14. Cae to omawia Paszkiewicz, O genezie i wartoci Krewa, s.
242-254.
95 Relacj t podaje tylko Dugosz, loc. cit., ale powszechnie uwaa si j za prawdopodobn.
I2 R O Z D Z I A IV
trzech dniach, 15 lutego, przyj z pokornym oddaniem96 sakrament chrztu w katedrze
wawelskiej razem z wieloma Litwinami, wczajc jego trzech najmodszych braci, Korygie,
Wigunta i widrygie, jedynych, ktrzy nie byli jeszcze prawosawnymi. Mniej budujce byo
dziaanie Witolda. Przyj on wiar katolick od zakonu krzyackiego w 1382 roku, ale po powrocie
na Litw zamieni j na prawosawie, przyjmujc imi Aleksander, ktre zatrzyma do mierci.
Jagieo otrzyma na chrzcie imi Wadysaw, tak jak ksi opolski, ktry w roli ojca chrzestnego
zastpi oficjalnie usprawiedliwionego wielkiego mistrza. Korygieo przyj imi Kazimierz, a
widrygieo Bolesaw, przywoujc pami najsynniejszych krlw piastowskich, w tym
pradziadka i prawuja Jadwigi.
Teraz wszystko przygotowane byo na krlewski lub, ktry mg si odby dokadnie w dwunaste
urodziny Jadwigi i zbiega si z pierwszym dniem triduum, kiedy to miaa ona prawo uniewani
swoje zarczyny z Wilhelmem: 18 lutego 1386 roku9A.Ci, ktrzy dobrze pamitali jej brutalnie
przerwane ostatnie spotkanie z Wilhelmem prawie dokadnie p roku wczeniej, nie mieli
wtpliwoci co do prawdziwoci i wanoci jej owiadczenia, zoonego zanim jej pierwsze i
jedyne maestwo zostao pobogosawione przez arcybiskupa gnienieskiego Bodzant, ktremu
towarzyszyli biskup krakowski Radlica oraz biskup poznaski Dobrogost, trzej z najwyszych
rang czonkw polskiej hierarchii kocielnej. Szczegy te naley przypomnie, by jeszcze raz
podkreli bezsprzeczn zgodno z prawem maestwa, na ktrym oparta zostaa caa przyszo
Polski98]
Czsto dyskutowana kwestia, czy Jagieo wyda z tej okazji pisemne owiadczenie potwierdzajce
obietnic zjednoczenia wszystkich jego litewskich i niskich ziem z Polsk, zoon w akcie krew-
96 Zob. sprawozdanie legata papieskiego opublikowane w Codex epistolaris sae- culi XV, tom II, nr
8, ktre zostanie omwione pniej (zob. poniej przypis iii).
97 Zob. komentarze Misig-Bocheskiej na temat odpowiednich zalece prawa kanonicznego,
cytowane powyej w przypisie 41.
98 Kronikarzom pruskim tak zaleao na zdyskredytowaniu krlewskiego maestwa, e jeden z
nich, Annalista Thorunensis, cytowany przez Grabskiego, Jadwiga, s. 142, napisa, e tego samego
dnia miao miejsce w Krakowie szedziesit podobnych lubw (midzy Polakami i Litwinami),
ale wszystkie byy contuber- nia adulterina.
LATA DECYZJI (1384-1388}
skim, pozostaje wtpliwa". Takie wiano ofiarowane przez pana modego w odpowiedzi na posag
panny modej, ktrym miaa by Polska, byby gestem powitalnym. Nie byo w kadym razie
wtpliwoci co do tego, e przyszo nie tylko Polski, ale rwnie ogromnych posiadoci Jagiey
zostaa ustalona, rozszerzajc pnocn cz Europy rodkowowschodniej daleko na obszary,
ktre wydaway si zdecydowanie wschodnie, a teraz zostay poczone z Zachodem. Bardzo
szybko uwiadomiono sobie, i cigle si na to zwraca uwag, e trwae powodzenie tych
obiecujcych wydarze zaleao nie od jednego czy kilku tekstw prawnych spisanych na papierze
czy pergaminie, ale od ducha braterskiej mioci, ktry musia pobudza ludzi odpowiedzialnych
za triumf tej wielkiej idei99 100. Nikt nie zdawa sobie z tego sprawy lepiej ni Jadwiga, ktra
stopniowo uwiadamiaa sobie, e decydujce lata jej panowania nie dobiegy koca na przeomie
1385 i 1386 roku, ale trway a do roku 1388, po czym nastpio pi lat penych wyzwa, ktrym
zmuszona bya stawia czoo przez kolejne pi lat, a zmara jako prawdziwa krlowa pokoju.
Stopie, w jakim jej cige wyrzeczenia i trudne dowiadczenia przyczyniy si do ksztatowania
Europy rodkowowschodniej w nastpnym stuleciu, ukaza mog jedynie rozwaania dotyczce
konsekwencji, jakie podjta przez ni w kocu 1385 roku decyzja miaa dla przeksztace
wewntrznych w Polsce i na Litwie oraz dla stosunkw z ich zachodnimi i wschodnimi rywalami.
Sprawy te trzeba poczy z rwnoczesnymi trudnociami w naddunajskiej czci Europy
rodkowowschodniej: na Wgrzech, ktre cigle sigay daleko w gb ziem ruskich za Karpatami
oraz w ich ssiedztwie bakaskim. Mona take odkry zwizek z analogicznymi wydarzeniami w
odlegym regionie porednim midzy Europ rodkow a Zachodni od Szwajcarii do Burgundii;
nie mona przeoczy reperkusji na skandynawskiej pnocy oraz na bizantyjskim poudniu; a take
pomimo wielkiej schizmy zachodniej niesychanie istotna okazaa si postawa Rzymu, prowadzc
historyka z powrotem do Polski i na Litw.
163
99 Wzmianki w niektrych rdach o takim owiadczeniu cytuje Halecki, Dzieje Unii, tom I, s.
118, przypis 4.
100 Przyzna to w takich sowach jeden z litewskich dygnitarzy, kiedy na sejmie w Lublinie doszli
oni w kocu 18 czerwca 1569 roku do penego porozumienia z Polakami. Zob. poniej, przypis 88
do rozdziau VIII.
R O Z D Z I A IV
Najpierw, by rozpocz taki przegld od rozwaa na temat problemw ustrojowych Polski,
wyjani trzeba znaczce opnienie koronacji Jagiey. Mimo i midzy jego przybyciem, chrztem
i lubem byy tylko krtkie trzydniowe przerwy, szesnacie dodatkowych dni mino zanim jego
koronacja 4 marca cakowicie wyjania wszelkie niepewnoci bezkrlewia, ktre trwao trzy i p
roku. Nie bya to wina Jadwigi, ktra nie wahaa si dzieli ze swoim mem wadzy krlewskiej,
ktr sama otrzymaa i padziernika 1384 roku. Przeciwnie, pomoga mu ona zdoby powszechne
uznanie, nie w roli ksicia maonka, ale rzeczywistego monarchy, jak ona sama101. Taka bya
rwnie intencja polskiej szlachty. Jednak ze wzgldu na kolejn zmian dynastii szlachta chciaa
uzyska potwierdzenie, a nawet rozszerzenie praw i wolnoci przyznanych im przez Ludwika
Andegaweskiego, kiedy jego dynastia zastpia rodzimych Piastw. Wadysaw II - jak litewski
Jagieo nazwany zosta w Polsce - musia wyda nie mniej ni trzy przywileje na samym pocztku
swojego panowania102. W pierwszym, wydanym zaraz po lubie, mg on dalej uywa jedynie
tymczasowego tytuu dominus et tutor regni Poloniae, ktry pojawia si rwnie na kilku mniej
wanych jego dokumentach, powstaych przed koronacj103. Kilka miesicy pniej, 9 sierpnia ten
przywilej krakowski zosta potwierdzony w Nowym Korczynie pod Jagiey tytuem krlewskim,
po czym przetargi trway dalej, a do wydania przywileju piotrkowskiego w 1388 roku104, ktrego
trzy rne szkice zachoway si do dzisiaj. Pierwotnie Jagieo chcia po prostu potwierdzi
podstawowy przywilej, ktry szlachta otrzymaa od krla Ludwika w 1374 roku. Teraz jednak
szczeglnie zaleao jej na cakowitym zniesieniu urzdu justiciai - sdziw karnych bezporednio
zalenych od krla - oraz na otrzymaniu specjalnych gwarancji, e jej wydatki
164
101 Debata nad t spraw rozstrzygnita zostaa przez Wadysawa Semkowicza, Stanowisko
publiczno-prawne Wadysawa Jagiey w Polsce, Przegld prawa i administracji, tom XXIV,
Lww 1899, s. 169-183.
102 Opublikowane w Ius Polonicum (wyd. J.W. Bandtkie), Warszawa 1831, s. 189- 191 oraz krtko
omwione przez Zygmunta Wojciechowskiego, LEtat polonais au Moyen Age - Histoire des
Institutions, Pary 1949, s. 170-171.
103 W wigili koronacji, 3 marca, dalej nazywa si go dominus et gubernator (Codex
diplomaticus Poloniae Minoris, tom IV, Krakw 1905, nr 969).
104 Szczegowo badany przez Marcelego Handelsmana, Przywilej piotrkowski r. 1388, Przegld
Historyczny, tom IV, Warszawa 1907, s. 2036,I49-IS7,349-362.
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388)
i straty wynikajce ze suby wojskowej zostan zwrcone, przynajmniej wtedy, gdy bdzie
walczy poza granicami Polski. Rycerstwo obawiao si, e nowy krl, ktry na Litwie sprawowa
wadz absolutn, bdzie wykazywa podobne tendencje w Polsce i przewidywao, e zostanie
wkrtce zaangaowane w zbrojn obron Litwy. W 1384 roku, kiedy Jadwiga przeja po ojcu
koron polsk, nie byo powodw do takich obaw, std te jej imi nie pojawia si w przywilejach z
1386 i 1388 roku.
Niemniej jednak, od 1386 roku do mierci Jadwigi w 1399 roku, istniaa w Polsce dwuwadza, czyli
panowao dwoje wadcw koronowanych na krlw. Bya to wyjtkowa sytuacja, nieporwnana
jeszcze w wystarczajcym stopniu z dugotrwa dwuwadz na Litwie za panowania Olgierda i
Kiejstuta, ani te z sytuacj, ktra miaa zaistnie na Wgrzech, kiedy Zygmunt Luksemburczyk
zosta w 1387 roku koronowany, tak jak wczeniej na dugo przed lubem jego ona Maria105. Z
ca pewnoci mona powiedzie, e jeli na polskim gruncie system ten funkcjonowa dobrze ju
od pocztku, bya to zasuga Jadwigi, jej braku jakichkolwiek egoistycznych ambicji oraz penej
lojalnoci wobec ma. Najlepszym dowodem jej wsppracy z nim oraz tego, e wsppraca ta
bya mu potrzebna, gdy nie posiada on ani takiego jak ona dowiadczenia w sprawach Polski, ani
takiej popularnoci, by pilny apel, z ktrym krlowa musiaa zwrci si 3 grudnia 1387 roku do
wadz miejskich Krakowa106. Przypominaa im, e podobny hod lojalnoci, jaki ona
otrzymywaa, nalea si rwnie Jagielle ipsorum regi naturaliue domino et heredi. Jadwiga, ktra
moga uwaa si za jedyn naturaln spadkobierczyni korony polskiej, chciaa, by poddani
zachowali podobny stosunek wobec jej ma, nawet jeli ona zmaraby przed nim. Te ostatnie
sowa byy istotnie zaskakujce, gdy
165
105 Przypadek litewski badaa J.D. Deveika, The Lithuanian Diarchies, The Slavonic and East
European Review, tom XXVIII, Londyn 1950, s. 392-401; jej wnioski s jednak wtpliwe, jak
rwnie te w jej artykule, The Legal Aspects of the Last Religious Conversion in Europe, ibidem,
tom XXXIII, s. 17-31. Jeszcze istotniejsze dla lepszego zrozumienia roli Jadwigi byoby
wyczerpujce zbadanie pozycji jej siostry Marii po koronacji Zygmunta; streszczenie licznych
dokumentw krlowej wgierskiej w pracy Malyusza (tom I, na przykad nr n, 22, 217, $13, 781,
805, 1178,1368,2537 itd.) uatwioby takie dociekania prawne.
106 Wag tego dokumentu, opublikowanego w Codex diplomatics civitatis Cra- coviensis, tom I,
Krakw 1870. nr 04-, s. 77. susznie oodkrela Radlira. lor. rir c
166 R O Z D Z I A IV
pochodziy od zaledwie trzynastoletniej dziewczynki i odnosiy si do czowieka przynajmniej
trzydziestoszecioletniego*, jak gdyby przewidywaa ona trudne pooenie Jagiey, kiedy w 1399
roku j utraci i jednak nadal panowa a do 1434 roku. Jeli jego czterdzie- stoomioletnie
panowanie, najdusze w polskiej historii, okazao si take jednym z najpomylniejszych, stao si
tak dlatego, e w pocztkowej fazie korzysta ze wsppracy z Jadwig, co przygotowao go do
kolejnego rodzaju dwuwadzy z Witoldem w cigu nastpnych trzydziestu lat.
Najlepiej zrozumie mona, jak trudne byy pocztki, kiedy wemie si pod uwag, e zaraz po
uroczystociach w lutym 1386 roku, nawet jeszcze przed koronacj Jagiey 4 marca, Jadwiga i on
otrzymali niepokojce wiadomoci z krajw, z ktrych pochodzili. Poza tym musieli uwiadomi
sobie, e nieatwo bdzie doprowadzi do uznania ich maestwa. Dlatego pozostali w Krakowie
prawie do koca marca, ale nawet wtedy aden z tych problemw nie zosta naprawd rozwizany.
Ich ostateczne zaatwienie trwao przynajmniej jeszcze dwa lata, a wkrtce waniejsze stay si
dwie pierwsze kwestie.
Szczeglnie zawiy by pierwszy problem, sytuacja na Litwie107. Kilka dni po koronacji krla
pozostali czonkowie jego dynastii, wczajc Skirgie i Witolda, musieli wraca do domu razem z
polskimi oddziaami posikowymi. Wielki mistrz krzyacki, ktry dwa dni po porozumieniu
krewskim zaatakowa Litw, a przed wyjazdem Witolda do Krakowa ponownie prbowa go
pokona, upowani teraz inflanckiego mistrza krajowego, ktremu przyrodni brat Jagiey, Andrzej,
podda swoje krlestwo poockie, by doczy do tego wasala w ataku przeciwko Litwie razem z
ksiciem smoleskim. Ten czonek bocznej linii dynastii Rurykowiczw, zachcany oczywicie
przez Moskw, zosta zabity w potyczce koo Mcisawia 29 kwietnia. W maju jego syn, wzity do
Polski, zamieni sojusze i sprzymierzy si z Jagie i Skirgie przeciwko Andrzejowi, ktrego
osamotniony bunt sta si beznadziejny.
* Obecnie przyjmuje si, e w 1386 r. Jagieo mia zaledwie dwadziecia kilka lat, zob. przypis do
s. 75.
107 Opisana przez Haleckiego, Dzieje Unii, tom 1, s. n5,119*120; Ludwik Kolan- kowski, Dzieje
Wielkiego Ksistwa Litewskiego za Jagiellonw, tom I (1377*1499), Warszawa 1030, $. 41-43;
Rhode, Ost&renze, s. 341-342; oraz inni.
LATA DECYZJI (1384-1388) 1 6 7
Wydarzenia te czsto opisywano, ale mniej uwagi powicano rwnoczesnym wypadkom na
Wgrzech108, ktre musiay szczeglnie bole Jadwig. Spisek przeciwko krlowi Karolowi, ktry
7 lutego zosta powanie raniony, a 24 lutego zamordowany, na nowo rozpocz wojn domow,
niesychanie gron dla krlowej matki, podejrzewanej o wspudzia w zbrodni. Wydawao si, e
sytuacja si poprawia, kiedy Elbieta ze swoj starsz crk udaa si do Gyr, gdzie Maria przed
niespena rokiem polubia per procuram Ludwika francuskiego, a tym razem zwrcia si w stron
Luksemburgw. 12 maja postanowiono tam, e dojdzie do spenienia maestwa Marii z
Zygmuntem, ale nie zostanie on krlem Wgier, a otrzyma jedynie pokane wynagrodzenie. Mimo
i Maria nie bya wcale usatysfakcjonowana takim kompromisem, krlowa matka czua si tak
bezpieczna, e 9 czerwca obiecaa wesprze swojego litewskiego zicia Jagie przeciwko jego
wrogom109.
W tym samym czasie pierwsze papieskie dochodzenie w sprawie maestwa Jadwigi przyjo
niezwykle pozytywny obrt. Legat, ktrego Urban VI wysa do Krakowa - najprawdopodobniej w
odpowiedzi na prob krlowej, ktr przekazaa ona przez swojego wysannika jeszcze przed
lubem - Maffiolo di Lampugnano z Mediolanu, niedawno powoany na biskupa odlegej Raguzy,
przyby z Pragi, gdzie by kolektorem dziesiciny110 i nie byo powodu, dla ktrego miaby by
stronniczy na korzy Polakw. Wanie dlatego list, ktry 24 lipca 1386 roku wysa z Krakowa do
arcybiskupa Kolonii111, jako gowy kolegium elektorw cesarstwa, do ktrego zakon krzyacki
rwnie prbowa si zbliy, stanowi wiarygodne wiadectwo, e po bezstronnym dochodzeniu na
miejscu, ktre musiao rozpocz si duo wczeniej, doszed on do wniosku, i nawrcenie
Jagiey byo szczere, a maestwo z Jadwig disponente
108 Ich szczegowy, ale nieco pogmatwany opis sporzdzony przez Dugosza, Hist. III, s. 454-
464, starannie sprawdzi Kuczyski, Rozbir r. 1385, s. 245-248; zob. take Nowak, Polityka
Zygmunta Luksemburskiego, s. 38-39.
109 Codex diplomaticus Hungariae, wyd. G. Fejer, tom X/i, Buda 1834, nr 155, s. 295.
110 Zob. jego krtk biografi w katalogu polskich biskupw autorstwa Szost- kiewicza, Sacrum
Poloniae Millennium, tom IV, Rzym 1957, s. 509.
111 Wspczesn kopi tego wanego listu, odnalezionego w pastwowych archiwach Diisseldorfu,
opublikowano w Codex epistolas saeculi XV> tom II, Krakw 1891, nr 8.
168 R O Z D Z I A IV
domino ... laudabiliter consummatum. Dlatego zwraca si do elektorw z prob, by uznali krla
Polski, ze wzgldu na szacunek wobec Stolicy Apostolskiej, za prawdziwego wyznawc i
krzewiciela wiary. Podkreli take, e Jagieo zoy przed nim uroczysty akt posuszestwa
wobec Urbana VI i jego prawowitych nastpcw. Poniewa krl jako neofita nie mg w peni
zdawa sobie sprawy ze znaczenia tego aktu w dobie rozamu w Kociele zachodnim, z pewnoci
posucha w tym wzgldzie mdrej rady Jadwigi. J
Papie rzymski chcia oczywicie upewni si, e Polska za panowania nowego krla pozostanie
wobec niego lojalna, pomimo prb, jakie nawet tam poczyni jego przeciwnik z Awinionu, ktrego
Leopold austriacki tak mocno wspiera a do swej mierci w bitwie pod Sempach 9 lipca112 113
114. Trudno stwierdzi, czy wynik wojny szwajcarskiej znany by ju 14 lipca w Krakowie.
Wkrtce jednak okazao si, e Wilhelm, w ktrego imieniu zakon krzyacki prowadzi kampani
propagandow w Niemczech, kontynuowa w odniesieniu do Kocioa polityk swojego zmarego
ojca. Sytuacja bya wszake tak mylca, e w kronikach padewskich3, jedynym rdle, ktre
oprcz listu Maffiolego zawiera jakie informacje na temat misji papieskiej do Krakowa, znowu
popeniono sporo b- dwiNiemniej jednak znajdujce si w nich streszczenie innego listu Jadwigi
do Urbana VI, w ktrym zwraca si ona o zaaprobowanie tego, co uczynia dla chrzecijastwa,
wydaje si dosy wiarygodne. W kadym razie krlowa nie moga przewidzie, e potrzebne bdzie
w tej sprawie drugie papieskie poselstwo i std na wiosn 1386 roku, zanim jeszcze Maffiolo
zakoczy swoj misj, wraz z mem opucia Krakw i udaa si w konieczn podr do
Wielkopolskich/
Przy tej okazji Jadwiga jeszcze raz wywiadczya Jagielle przysug, gdy w tym regionie, mniej
zainteresowanym problemami wschodnimi ni panowie krakowscy, opozycja przeciwko litew112
Na temat genezy i znaczenia tej bitwy zob. Th.V. Liebenau, Die Schlacht hei Sempach, Lucerna
1886, szczeglnie s. 5 i 18-59; J- Dierauer, Geschichte der Schweizerischen Eidgenossenschaft, tom
I, Gotha-Stuttgart 1934, s. 266 i nastpne; Bertha Wid- mer w Die Schlacht bei Sempach in der
Kirchengeschichte, Schweizer Zeitschft fr Geschichte 1966/2, s. 180-205.
113 Na stronie cytowanej powyej w przypisie 82 do tego rozdziau.
114 Jedynym rdem dotyczcym historii tej wizyty jest Dugosz, Hist. III; zob. komentarze
Szajnochy, Jadwiga i Jagieoy tom III, s. 123-126, a zwaszcza przypisy no-123 na s. SS7*
L A T A D E C Y Z J I (1384-1388)
skiemu kandydatowi do tronu trwaa duej ni gdziekolwiek indziej. Dlatego te jedynie jego ona,
spadkobierczyni Piastw, prawnuczka krla okietka i crka bratanka ksicia kujawskiego
Wadysawa (ktry po mierci krla Ludwika przypomnia o sobie raz jeszcze, na granicy Polski
zgaszajc roszczenia do jej korony, przy czym korzysta ze wsparcia papiea awinioskiego) moga
si upora z kopotami, jakich przysparzaa szlachta zamieszkujca te niespokojne okolice i zdoby
dla Jagiey wyran sympati przywdcw opozycji115. Krlowa, ktr czyy przyjazne stosunki
z arcybiskupem gnienieskim i biskupem poznaskim, bya rwnie jak najlepiej przygotowana do
tego, by rozwiza niepotrzebne problemy, jakie nowy monarcha, ktremu inni le doradzili, mia z
miejscowym duchowiestwem i ktrych konsekwencje bolesne byy nawet dla chopw
zamieszkujcych posiadoci kocielne. Jadwiga nie tylko sprawia, e jej m naprawi
wyrzdzone im szkody, ale zadaa rwnie wzruszajce pytanie: Kto im zy zwrci? Sowa te
zacytowa dopiero duo pniej Dugosz i mogoby wydawa si, e s zmylone, gdyby nie to, e
w nastpnym roku w aktach sdu krakowskiego116 pojawia si krtka oficjalna notatka mwica o
tym, e na prob krlowej sdziowie darowali pewnemu chopu zapat kary, gdy jego pan zosta
zraniony u niej na subie. W obu przypadkach czysto ludzkie podejcie Jadwigi do kwestii
prawnych oraz jej miosierna troska o biednych przyczyniy si do popularnoci dwuwadzy.
Po powrocie z tej wanej podry do Wielkopolski, ktra dziki Jadwidze bya wielkim sukcesem
politycznym, Jagieo, czujc uznanie szlachty caego krlestwa, potwierdzi 29 sierpnia w Nowym
Korczynie tymczasowy przywilej, przyznany jej przed koronacj w Krakowie. Mg teraz krl
powrci na Litw w dwch
lp
115 Nieuzasadnione jest zatem powtarzane w rozmaitych skdind wietnych ksikach,
poczynajc od pracy Strzeleckiej O krlowej Jadwidze. Studia i przyczyn- ki, Lww 1933, s. 18, po
najnowsz biografi pira M. Stabiskiej {Jadwiga, s. 55), stwierdzenie, e w tym caym okresie od
1386-1390 roku moda krlowa bya jedynie symbolem* i e nawet w dziaaniach wobec
Wielkopolski to raczej krl by aktywny jako narzdzie w rkach panw maopolskich.
116 Opublikowane w Antiuissimi libid iudiciales terrae Cracoviensi$ (wyd. B. Ulanowski), tom I,
Krakw 1884, s. 208, nr 4276 (20 kwietnia 1387); zob. take nr 4281.
170 R O Z D Z I A IV
rwnie pilnych celach: reorganizacji tamtejszej administracji oraz doprowadzenia do skutecznej
chrystianizacji kraju.
Pierwsze z tych zada zmusio krla do podry do Wilna przez Woy, gdzie ju w padzierniku
1386 roku mg spotka si z niektrymi ksitami poudniowej czci Wielkiego Ksistwa117.
Drugie zadanie byo zdecydowanie najwaniejsze dla pozycji Jagiey i jego narodu we wsplnocie
europejskiej, a take stanowio najgbsze osobiste pragnienie Jadwigi. Dlatego jako prawdziwy
zawd, a nawet nowe powicenie odebraa ona fakt, e tym razem nie moga towarzyszy mowi
w tym, co pojmowaa przede wszystkim jako misj religijn. To przekonywao j o opacalnoci jej
pierwotnej ofiary. Nie bya tak ambitna, by aowa, e zabrako jej przy tym, gdy kolejni
miejscowi ksita skadali hod nie tylko krlowi, ale rwnie krlowej Polski, ktr wymieniano,
jak naleao, zaraz obok ma we wszystkich aktach posuszestwa. Jednak obecno Jadwigi na
uroczystociach religijnych, ktre miay miejsce w Wilnie zaledwie rok po jej lubie, byaby tak
naturalna i uzasadniona, e przekonanie o jej obecnoci wraz z wieloma Polakami, duchownymi,
jak rwnie dygnitarzami wieckimi118 zostao uwiecznione na wieki. Dzisiaj wiadomo, e
podczas tych pamitnych dni w lutym 1387 roku krlowa zajta bya innymi sprawami z daleka od
Litwy. Wiadomo jednak rwnie, jak rado sprawioby jej uczestniczenie w tym, co si tam
odbywao. Tradycj, e jej niedawno nawrcony maonek, wierny swoim obietnicom, bra
aktywny udzia w organizowaniu chrztu swojego narodu i zamiast stosowa przymus, sam
przetumaczy najwaniejsze chrzecijaskie modlitwy na jzyk litewski, w peni potwierdza seria
aktw zwizanych z utworzeniem 17 lutego i wyposaeniem katolickiego biskupstwa i katedry w
Wilnie. Wkrtce potem w caym kraju utworzono parafie119. Jadwiga z radoci przyjaby
117 Przyj tam akty hodu od Korybuta, ksicia nie tylko Nowogrdka na samej Litwie, ale
rwnie Czernihowa siewierskiego oraz Wasyla, ksicia piskiego (Akta Unii, nr 16,17).
118 Ich nazwiska pojawiaj si nie tylko u Dugosza, Hist. III, s. 466, ale rwnie we
wspczesnych dokumentach cytowanych w nastpnych przypisach.
119 Wszystkie te akta opublikowane zostay w Codex diplomaticus ecclesiae catbe- dralis necnon
dioecesis Vnensis, tom i/i, Krakw 1932, nr 1-5 oraz 8-9. Jan Fijaek, ktry wraz z Wadysawem
Semkowiczem wyda ten kodeks, wykorzysta w materia w swojej wyczerpujcej monografii na
temat chrystianizacji Litwy przez Polsk, rw\rv'\f>\cv7p\ C7pkr\ (<tr. 27-ni\ nracv Polska i Litwa
w dziejowym stosunku, Krakw^ 1914.
L A T A D E C Y Z J I (1384-J388) 171
wydany przez Jagie 20 lutego przywilej110, prawdziwy akt praw obywatelskich, ktry sprawi,
e litewscy bojarzy stali si klas wolnych ludzi, by stopniowo zasymilowa si z polsk szlacht,
jak rwnie przywilej wydany 22 marca dla Wilna111 *, ktry wprowadzi tam prawo niemieckie,
otwierajc tym samym bramy spoecznego i ekonomicznego rozwoju na wzr zachodni.
Kontrowersyjny dokument wydany miesic wczeniej111 zakazywa mieszanych maestw
pomidzy Litwinami nawrconymi na katolicyzm i osobami de ritu Ruthenico, groc nawet poenis
corpora- libus. Trzeba jednak pamita, e zgodnie z aktem krewskim prawosawni, w ich za
liczbie wikszo krewnych Jagiey, nie mieli ponownie przyjmowa chrztu katolickiego. Poza tym
prawo Rusinw do zachowania swojej wiary byo na nastpne lata urzdowo zagwarantowane113.
Co wicej, kiedy 28 kwietnia 1387 roku Skirgieo zdoby wiodc pozycj zarwno na ziemiach
litewskich, jak i ruskich, ksi ten, ktry do mierci pozosta prawosawnym, sprawowa wadz
nad wieloma katolikami, wcznie z tymi, ktrzy, jak si wkrtce okazao, woleli Witolda, znowu
katolika.
Takie wyrane sprzecznoci wynikay z trudnoci w znalezieniu odpowiedniego rozwizania
problemu ruskiego, ktry przed uni z Polsk zagraa jednoci pastwa pod przewodnictwem
litewskim114. Dopki Litwa waciwa bya cigle pogaska - sytuacja ta nie moga trwa bez koca
- istniay perspektywy, e rozszerzanie si prawosawia stopniowo wprowadzi j pod wpywy
ruskie. Zakaz maestw mieszanych po wprowadzeniu katolicyzmu mia suy zabezpieczeniu
odrbnej tosamoci narodu litewskiego, pomimo zmieniajcych si granic etnicznych i
jzykowych. Nic jednak nie zmienio si w starinie - tradycyjnym sposobie ycia - poszczeglnych
ziem litewskich, ktre nie stanowiy adnej jednorodnej cao110
Opublikowany przez L. Rogalskiego w Zbiorze praw litewskich 1387-I$1Q, Pozna 1841, s. l-l.
111 Opublikowany przez P. Dubiskiego w Zbiorze praw i przywilejw... Wil- nowi nadanych,
Wilno 1788, nr I.
111 W tablicy 22, opublikowany w Codex diplomatics ecclesiae catbedralis nec- non dioecesis
Vilnensis, nr 6.
113 Zob. edykt Witolda z 1392 roku (po $ sierpnia), ibidem, nr 23. Jego stosunki z prawosawnym
Skirgie omwione zostan w nastpnym rozdziale.
114 Zob. rozdzia Eastern Slavs under Lithuanian Rule w: Paszkiewicz, The Origin of Russia,
Londyn IQS4, s. 203-212.
171 R O Z D Z I A IV
ci. Nie byo jeszcze wwczas narodowego zrnicowania pomidzy ludami, ktre w nastpnych
stuleciach miay utworzy narody biaoruski i ukraiski, ale tereny, na ktrych to przeksztacenie
miao nastpi, znajdoway si w rnych geopolitycznych sytuacjach. Pnocny wschd Rusi
Biaej by praktycznie nierozczny z Litw waciw i niedostpny dla Tatarw. Natomiast
poudniowo- wschodnie ziemie graniczne daleko od Wilna zostay od nich wyzwolone dosy
niedawno i cigle nie miay trwaych granic w stepach. Oba tereny w rzeczywistoci jeszcze
bardziej rniy si od rosncego pastwa moskiewskiego, kolonialnego tworu na pierwotnie
fiskim terytorium, gdzie nawet po bitwie nad Donem w 1380 roku zwierzchno tatarska miaa
trwa przez kolejne stulecie. Jedyne zwizki pomidzy wszystkimi tymi Rusiami miay charakter
kocielny, a poniewa kijowska siedziba metropolitalna zostaa na pocztku XIV wieku
przeniesiona do nowej Wielkiej Rusi i wkrtce do samej Moskwy, pogascy wadcy litewscy
prbowali uzyska od patriarchw Konstantynopola odrbnych metropolitw dla swych
prawosawnych poddanych125.
By to powany problem dla Jagiey, a potem dla Witolda. Jadwidze, dla ktrej wszystkie te sprawy
musiay by bardzo zawie, przypominay one zapewne, dziki swoim implikacjom religijnym,
napicia midzy katolikami i prawosawnymi w ojczynie jej matki, zwaszcza w Boni, gdzie
herezja bogomiw bya dodatkowym rdem trudnoci126. W poudniowo-zachodniej czci
pierwotnego krlestwa jej ma znajdowa si istotny strategicznie obszar ruski, ktry wkrtce sta
si bezporednio wany dla krlowej, a mianowicie terytorium byego pastwa halicko-
woyskiego, przedmiot trjstronnej rywalizacji pomidzy Litw, Polsk i jej rodzimymi Wgrami
na dugo przed uni krewsk.
W roku 1386 stosunki na Woyniu i Podolu byy tak nieokrelone, e Jagieo odoy ich ustalenie,
nawet kiedy przejeda przez uck127. Ziemia halicka natomiast pozostawaa pod rzdami
wgier125
W tomie wstpnym I do swojej pracy Jagiellonowie a Moskwa, Warszawa 1933, Paszkiewicz
szczegowo omwi wszystkie te problemy.
126 Guldescu, Medieval Croatia, zawiera specjalny rozdzia The Bogomil or Pa- tarene Heresy in
Bosnia, s. 247-249; zob. take s. 25-259.
127 Uczyni jedynie ksicia ostrogskiego bezporednim wasalem korony polekok-ir rkor^nir^vr
wadr#* swnWn kti7.vna. Fiodora. svna Lubarta. ksicia ucL
A T A D E C Y Z J I (1384-1388) 173
skimi. Jadwiga musiaa dobrze wiedzie, e przywrcenie Polsce tego regionu oraz wszystkiego, co
dawniej nazywane byo regnum Russiae, stanowio przyjty przez jej matk warunek jej wasnej
sukcesji w Polsce po ojcu128. Poniewa uwaano tam Jadwig za spadkobierczyni Kazimierza
Wielkiego, czua si podwjnie zobowizana do wprowadzenia w ycie tego zamierzenia.
Z tego wanie powodu, w czasie kiedy Jagieo zajty by w Wilnie, jego maonka znajdowaa si
w drodze do Lwowa. Zadanie Jadwigi byo rzeczywicie pilne w zwizku z ostatnimi wydarzeniami
na Wgrzech i tragicznym obrotem, jaki one przybray129. Krlowa matka Elbieta, ktrej jak
zwykle towarzyszya crka Maria, po uwiadomieniu sobie, jak nieodpowiednie byo ich
porozumienie z Zygmuntem Luksemburczykiem, popenia jeszcze jeden bd, szukajc pomocy w
Chorwacji, gdzie opozycja przeciwko nim obu okazaa si tak silna, e zostay schwytane przez
zwolennikw rodu Horwatw 2.5 lipca 1386 i pod koniec roku postawione przed sdem. Po
przerwaniu procesu na czas wit Boego Narodzenia, Elbieta zostaa uznana winn podjudzania
do morderstwa krla Karola i okoo poowy stycznia 1387 roku zostaa stracona w obecnoci crki,
ktra pozostaa w wizieniu a do 4 czerwca, kiedy to uwolni j jej m Zygmunt.
Fakty te i daty wyjaniaj, z jednej strony, dlaczego na pocztku lutego Polacy, niepewni wyniku
przeduajcego si kryzysu i nie widzc nikogo, z kim mogliby negocjowa w sprawie regnum
Rus- siae, zdecydowali si zaj je przy tej okazji ponownie. Z drugiej strony, dziwny wydawa si
fakt, e Jadwiga, ktra nie prowadzia nigdy adnej zbrojnej wyprawy, zgodzia si kierowa takimi
anty- wgierskimi dziaaniami w chwili, gdy los jej matki i siostry by zagroony. Dlatego te to
pozornie nieczue zachowanie, sprzeczne ze wszystkim, co wiadomo o jej charakterze, jest
ukazywane jako kolejny dowd, e moda krlowa nadal bya podatnym narzdziem panw
krakowskich130. Jadwidze trudno byoby sprzeciwia si
kiego; dokumenty dotyczce tej decyzji opublikowane zostay w Archiwum ks. Lubartowiczw
Sanguszkw, tom I, Lww 1887, nr 3, 5, 6 i 8.
128 Wspomina o tym w swojej kronice Janko z Czarnkowa (zob. przypis 43 do rozdziau III),
Monumentu Poloniae Histocay tom U, s. 735.
129 Zob. Guldescu, op. cit., s. 230231.
130 Na przykad Rhode, Ostgrenze, s. 306, przypis 52.
174 R O Z D Z I A IV
przedsiwziciu, w tak oczywisty sposb zgodnemu z interesami jej krlestwa. Nikt jednak nie
mg zmusi wadczyni, wkraczajcej wtedy w czternasty rok ycia, by osobicie obja zbrojne
dowodzenie, co zreszt nie byo konieczne, gdy oddziay polskie prowadzili najbardziej
dowiadczeni i najlepiej wykwalifikowani dostojnicy131 *. Przeciwnie, krlowa musiaa
wyczuwa, e jedynie osobiste pojawienie si crki Ludwika Wielkiego, ktremu Wgrzy nie
sprzeciwialiby si, mogo zapewni pokojowe rozwizanie uporczywego sporu bez zniszczenia tego
terytorium i bez wprowadzania radykalnych zmian w stosunki polsko-wgierskie.
Dziki jej rozwanej interwencji jedyny, raczej nieszkodliwy, protest pochodzi od ksicia
opolskiego Wadysawa, ktry, zmieniajc raz jeszcze sw polityk po niespena roku, wyda 6
lutego 1387 odezw do szlachty i mieszczan ziemi, na ktr wanie wkraczaa Jadwiga, zachcajc
ich po niemiecku - mia na myli zatem gwnie miasta - by przeciwstawili si krlowej. Jeli to by
zawiodo, cay spr mia zosta rozsdzony przez Wacawa Luksemburskiego, krla rzymskiego i
czeskiego z udziaem dwch niemieckich ksit Cesarstwa i dwch ksit lskich, wasali korony
czeskiej, tak samo jak Wadysaw ksi opolski131. Pragn on nie tyle poprze roszczenia
Wgier, co wyrazi swoje wasne roszczenia na tej podstawie, e ziemia ruska przyznana mu
zostaa doywotnio. Stao si to jasne, gdy 17 kwietnia, po zlekcewaeniu jego wezwania, scedowa
t ziemi na krla Wacawa133, ktry jednak, majc duo innych kopotw, nie okaza adnego
zainteresowania t beznadziejn spraw.
Bya ona rzeczywicie beznadziejna, gdy mieszkacy caej prowincji nie chcieli ani dalszego
wgierskiego zarzdzania, ani powrotu ksicia opolskiego jako czeskiego wasala. Std te Jadwiga,
witana po kolei we wszystkich powiatach, wydaa korzystne przywileje, ktre obiecyway nowe
uprawnienia, oprcz nadanych przez Kazimierza Wielkiego i jej ojca, gwnie w zakresie
stosunkw handlowych. Stwierdzay one ponadto, e ziemie te nie zostan ju nigdy oddzielone od
Krlestwa Polskiego i nie znajd si pod panowaniem obcego
131 Wymienieni zostali tame, s. 305 i 306, przypis 1-2.
131 Opublikowane w Aktach grodzkich i ziemskich ... z Archiwum t.zw. bernardyskiego we
Lwowie, tom III, Lww 1872, nr 39, s. 72-73; zob. take komentarze
Rhodego, op. cit., s. 306, przypisy 53-55.
155 CnrJpY diid.nmat.iru< Hunoaruie (wvd. G. Feierh tom X/l. nr 222.
LATA DECYZJI (1384-1988) 175
ksicia134. Zostao to pniej potwierdzone przez Jagie, kiedy wrci z Litwy, dwa miesice po
poddaniu si ii sierpnia jedynego wgierskiego zarzdcy okrgu halickiego, ktry gotowy by
oprze si siom litewskim dowodzonym przez Witolda i kilku innych ksit135 136.
Ich pojawienie si nasuwa pytanie, dlaczego Polacy, ktrzy znajdowali si w pobliu, nie prbowali
sami pokona tego odosobnionego oporu. Najprawdopodobniej to Jadwiga chciaa unikn
angaowania swojej wasnej armii w ewentualn walk i wolaa wrci ze Lwowa do Krakowa
wkrtce po swoich pokojowych osigniciach w lutym i marcu. W kadym razie caa prowincja,
cznie z Haliczem, ktrego Litwini nie mieli zamiaru zatrzyma dla siebie, pozostaa zczona z
Polsk a do czasu pierwszych rozbiorw w 1772 roku, kiedy to wyciszone ju roszczenia
wgierskie wzgldem Galicji zostay sztucznie na nowo oywione. Zygmunt Luksemburski, ktry
nigdy nie zrezygnowa oficjalnie z tych roszcze i by moe popiera wezwanie ksicia opolskiego,
nie ingerowa nawet po uwolnieniu jego ony 4 czerwca 1387 roku, poprzedzonym jego koronacj i
uznaniem za krla Wgier 31 marca130. Pozostao napicie pomidzy nim a Polsk, ale zajty
wewntrznymi problemami i rosncymi zagroeniami na poudniowej granicy wgierskiej Zygmunt
zawar 2 sierpnia nastpnego roku rozejm z Jagie za rad magnatw wgierskich137. Nawet po
jego wyganiciu za ycia Jadwigi nie doszo do zerwania z Polsk, pomimo nowych
nieporozumie.
Zawieszenie broni z 1388 roku byo prawdopodobnie w duej mierze owocem mediacji kardynaa
Bonawentury Baduario de Pera- ga138, ktry przebywa na Wgrzech w czasach Ludwika
Wielkiego, a ostatnio spdzi kilka miesicy w Polsce jako legat Urbana VI. Odpowiednie
kwalifikacje pozwalay mu zda sobie spraw ze znacze134
Przywileje te opublikowano w Aktach grodzkich (zob. powyej, przypis 132), tom III, nr 40 i 42,
oraz tom VII, nr 19; przywileje Jagiey, ibidem, tom II, nr 17, oraz tom III, nr 44 i 50.
135 Codex epistolas Yitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430 (wyd. A. Prochaska), Krakw
1882, nr 35.
136 Zob. Hman, Gli Angioini, s. 484. Roszczenia Marii Teresy w 1772 roku przypomina Rhode,
op. cit., s. 308, przypis 67.
137 Codex diplomaticus Hungariae, tom X/8, Buda 1843, s- 243; zob. Rhode, loe. cit., przypis 66.
138 Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 46, przypis 56, przypomnia wczeniejsze
przypuszczenia w tej sprawie niemieckich historykw.
176 R O Z D Z I A IV
nia, jakie miao polepszenie stosunkw midzy dwoma krlestwami Europy rodkowowschodniej
lojalnymi wobec Rzymu.LJednak gwnym celem jego misji do Polski byo ponowne zbadanie
dawnych zwizkw pomidzy Jadwig i Wilhelmem, a zatem zbadanie wanoci jej maestwa z
Jagie. Dotykao to ponownie delikatnej kwestii, problemu najboleniejszego dla krlowej spord
wszystkich, ktre zmuszona bya znie w czasie pierwszych czterech lat swojego panowania,
wczajc w to zmartwienia dotyczce losu jej matki i siostry. W lipcu 1386 roku wydawao si, e
korzystne wyniki dochodzenia Maffiolego zaegnay ten problem. Jednak papieskie zatwierdzenie
opniane byo przez prawie dwa lata. J
Panowie polscy, ktrzy zaaranowali to maestwo, a nawet ksita mazowieccy, zwaszcza
Ziemowit, od poowy 1387 roku szwagier Jagiey, byli takim opnieniem zdziwieni i
zaniepokojeni. 30 grudnia tego samego roku Urban VI poczu si zobowizany wyjani im139, e
z radoci powitaby nowego krla polskiego jako syna Stolicy Apostolskiej, gdyby nie skargi
ksit austriackich, ktrzy, popierani przez wielkiego mistrza zakonu krzyackiego, dali
kolejnego zbadania caej sprawy, czego on nie mg odmwi. danie to wysuna, jak teraz
dokadnie wiemy, delegacja austriacka, przybya do Rzymu wczeniej tego samego roku. Dziki
przypadkowym okolicznociom Austriacy otrzymali swoje listy uwierzytelniajce w tych samych
dniach lutowych, kiedy Jagieo chrzci Litw, a Jadwiga zbliaa si do Lwowa.
E)uga przemowa posw skierowana do Urbana VI, ktr starannie przygotowa znany jego
zwolennik i wybitny profesor uniwersytetu wiedeskiego Heinrich von Langenstein140,
zawiadamiaa papiea, e idc za przykadem ksicia Albrechta III, obecnie gowy dynastii
habsburskiej, od czasu porozumienia z 10 padziernika 1386 roku sprawujcego zwierzchnictwo
nad ca Austri, jego bratankowie Wilhelm i Leopold (ich brat Ernest jeszcze wtedy mao znaczy)
zdecydowali nie sta ju duej po stronie antypapiea z Awi-
139 Codex epistolaris Vitoldi (zob. powyej, przypis 135), nr 36, s. 14; zob. take Preussische
Chronik con G. Lucas David (wyd. E. Honnig), Knigsberg 1812.-1913, tom II, s. 201-203.
140 Opublikowane i opatrzone komentarzem przez H.V. Sauerlanda, Rede der Gesandtschaft
Albrechts III..., Mitteilungen des Instituts fr sterreichische Geschichts-
rrsrry TY \Y/tPrlpn T S
L A T A D E C Y Z J I (.1384-1388) 177
nionu, jak to czyni ich ojciec, ale uzna zwierzchnictwo Rzymu. Oczywiste jest, e Wilhelm
zmieni stanowisko, aby mg^ zwrci si do papiea w Rzymie w sprawie swojego
maestwa^/
To od niego i lutego austriaccy wysannicy otrzymali w Wiedniu listy uwierzytelniajce, podobne
do tych, ktre jego brat Leopold i ich stryj Albrecht dali im w Hall w Tyrolu 13 i 14 lutego141.
Jedyna rnica polegaa na tym, e Albrecht nazwa gwnego penomocnika, czonka znamienitej
rodziny Liechtensteinw, consiliaum meum intimum et meorum conscium secretorum. Mimo e
byy krtkie i oficjalne, dokumenty te uwaano w Watykanie za tak wane, i skopiowano je w
papieskich aktach, gdzie zazwyczaj notowano jedynie dokumenty wychodzce. Skopiowano nawet
przemwienie przygotowane przez Langensteina, w ktrym starano si uzasadni polityk zmarego
Leopolda El i zrobi na papieu wraenie wymieniajc wszystkie posiadoci Habsburgw. Nie
prbowano prosi go o nic, poza przebaczeniem dla narodu austriackiego.^Wysannicy jednak
podchwycili oczywicie t sposobno, by zada ponownego zbadania kwestii lubu Wilhelma.
Urban VI nie mg odmwi, nie tylko dlatego, e postawa ksicia, siostrzeca potnego Giana
Galeazzo Viscontiego, bya istotna w zwizku ze schizm zachodni142, ale rwnie dla zasady.
Surowy w sprawach moralnoci, papie musia si przej ponownymi skargami, e maestwo
Jadwigi z Jagie stanowio przypadek bigamii i jedynie suszne byo wysuchanie argumentw obu
stron. J
Z podobnych przyczyn Urban VI, nie baczc na wzgldy praktyczne, by tak surowy wobec
krlowej Neapolu - pastwa, z ktrego pochodzi i ktre ssiadowao z pastwem kocielnym -
Joan141
Opublikowane przez tego.samego autora, ale z niewystarczajcym wstpem: Drei
Beglaubigungsschreiben ..., ibidem, tom XIV, Wiede 1893, s. 124-126. Tom 311 z Regesta
Vaticana z archiww watykaskich, gdzie mona je znalez na fol. 47V-48, nie jest po prostu
czci Kameral register, ale jednym z kilku fragmentw dokumentw Urbana VI.
142 Zob. s. 143, przypis 1 w wydaniu woskim historii papiey L.V. Pastora poprawionej przez
Angelo Marcatiego: Storia dei Papit Rzym 1942. Ciekawe, e ksi Mediolanu dalej utrzymywa
stosunki z Jadwig, do ktrej przysa w 1390 roku francuskiego rycerza in legacionibus ad
dominam reginamZob. notatk z 14 kwietnia w rachunkach jej dworu, Rachunki, s. 44. Peny tytu
tej wanej publikacji podany zosta poniej w przypisie 9 do rozdziau V.
178 R O Z D Z I A IV
ny Andegaweskiej143, ciotki Jadwigi; Dlatego te postanowi teraz wysa do Polski, po
Maffiolim, ktry uleg miejscowym wpywom i pniej kandydowa na polskie biskupstwo144,
kardynaa i synnego teologa, wysoko cenionego w Rzymie, po ktrego raporcie sd kocielny mia
wyda ostateczny wyrok.
Niestety bardzo mao wiemy o misji i osigniciach Bonawentury w Polsce, wysoko ocenionych
przez kronikarza padewskiego, jednake z typowymi dla niego niecisociami145. Jeszcze mniej
wiadomo o procesie prowadzonym w kurii papieskiej, gdzie oczywicie mieli zeznawa austriaccy i
polscy rzecznicy.; Szczliwie dla Jadwigi i Jagiey w czasie wizyty kardynaa nastpio
utworzenie biskupstwa wileskiego, oczekiwane przez papiea jako dowd prawdziwego
nawrcenia Litwy. Kwestionowana przez Krzyakw chrystianizacja bya wic ju faktem
dokonanym, a polscy wysannicy zdoali spotka si z Urbanem VI w Lukce, gdzie w 1387 roku
spdza on duo czasu146. W roku 1391 jego nastpca Bonifacy IX sawi obron honoru Jadwigi
przez Piotra Wysza, pniej bliskiego wsppracownika krlowej, wyniesionego w 1392. roku na
biskupstwo krakowskie147. Jednak relacja Dugosza o woskiej misji Mikoaja Trby, ktrego
byskotliwa kariera rozpocza si dopiero po mierci Jadwigi, moe by interpretowana na rne
sposoby148. Wiadomo jedynie na pewno, e
143 Ibidem, s. 143-144.
144 Zob. jego biografi cytowan powyej w przypisie HO.
145 Dlatego te bardzo dobrze, e A.F. Grabski przygotowuje studium na temat biografii kardynaa
Bonawentury i jego misji do Polski (zob. jego artyku Jadwiga, przypis 48 na s. 131 z
bibliografi). Podsumowa on w tym samym artykule (s. 155) to, co mwia kronika Gatariego na
temat tej misji we fragmencie cytowanym w przypisie 2 do tego rozdziau.
146 To, co stwierdza Grabski, loc. cit., s. 130, przypis 47, w tej sprawie, odnoszc si do Dugosza,
potwierdzaj i uzupeniaj bulle Urbana VI (Regesta Vaticana, tom 311, fol. 72V-73, 139-139V oraz
I75-I75v) dotyczce pobierania dziesiciny w Polsce przez biskupa poznaskiego Dobrogosta jako
zpostolicae Sedis nuncius**. Potwierdzaj one rwnie to, co zostao tutaj powiedziane na temat
decydujcej roli tego biskupa.
147 Rol Wysza w tej sprawie (zob. Grabski, loc. cit., s. 132, przypis 56 i Stabi- ska, Jadwiga, s.
85, przypisy 18-20) przesadnie uwypukli M. Gbarowicz na s. 22 w swojej ksice omawianej
powyej w przypisie 8.
148 Zob. take w tej sprawie prace cytowane przez Grabskiego (loc. cit., s. 129, przypisy 42-44),
ktry jednak bdnie uwaa (s. 130), e misja Maffiolego bya skutkiem wizyty zoonej papieowi
przez Trb, i sdzi (s. 132), e proces w Rzymie ni* -mero! m7str7vynietv na korzvsc Polski
Drzed przeomem lat 1388 i 1389.. We
LATA D E C Y Z J I (1384-1388) 179
Urban VI, ktry uzasadni swoje dugie milczenie nieobecnoci wysannikw z Polski, podj
ostateczn decyzj po otrzymaniu w marcu 1388 roku raportu na temat chrystianizacji Litwy,
dostarczonego przez niestrudzonego biskupa poznaskiego Dobrogosta pro parte Wladislai regis et
Hedwigis reginae Poloniae149. Wspominajc razem o nich dwojgu w swoim licie do Dobrogosta z
11 marca, papie bez zastrzee uzna wano ich maestwa i gratulujc Jagielle 17 kwietnia150
powita go wrd katolickich wadcw, co legaci, nie tylko Maffloli, ale i Bonawentura, zalecali, a
czemu sprzeciwia si Wilhelm. Wydaje si zatem, e to biskup poznaski, wkrtce wysany do
Wilna ze szczegowymi poleceniami papiea151 152, najskuteczniej przyczyni si do
rozwizania, ktre dla Jadwigi byo wielk pociech, a dla Jagiey i Polski penym sukcesem.
Bya to oczywicie poraka dla Wilhelma, ktry nie zdoa stawi si przed sdem papieskim, by
moe dlatego, e waha si zoy pod przysig faszywe zeznanie na temat domniemanego
spenienia jego maestwa z Jadwig. Urban VI poinformowa go o swojej decyzji w sposb, ktry
mia go nie zrani: przesa mu dyspens na zawarcie kolejnego maestwa151, co byo konieczne,
gdy nie uniewani on, tak jak Jadwiga, ich zarczyn z 1378 roku. Jeli to rzeczywicie Trba
dostarczy mu tak wiadomo do Wiednia razem z odszkodowaniem za zerwanie tych zarczyn,
zrozumiae byoby, e Wilhelmowi, ktry postanowi nie eni si z nikim innym, dopki yje
Jadwiga, nie podobao si porednictwo Polaka i wedug tego, co pisze Dugosz, trzyma go w
wizieniu przez kilka lat. i
Jednak ostrego konfliktu midzy Jagie i Habsburgami, ktrzy raczej nie oczekiwali e Wilhelm
zastpi Litwina, na tronie polskim, uniknito, ku zadowoleniu Jadwigi, dziki postpowaniu Urbana
VI. Zaleca on rwnie krlowi utrzymywanie pokoju z Krzyawstpie
(s. XXVI) do Rozbioru krytycznego Annalium Poloniae* ]. Dugosza z lat 1385-1444, Wrocaw
1961, K. Pieradzka susznie stwierdzia, e nie wiemy nic pewnego o pobycie Trby w Rzymie i
wynikach jego misji.
149 Codex diplomaticus... dioecesis Vilnensis (zob. powyej, przypis 119), tom i/i, nr 10.
150 Ibidem, nr 12, ze wzmiank na temat raportu nupter* otrzymanego od Dobrogosta.
151 Ibidem, nr 13 (druga poowa roku 1388, kiedy te polecenia zostay wykonane).
152 Zgodnie z czsto cytowan wzmiank w Catalogus abbatum Saganensium (zob. powyej,
przypis 52).
i8 o R O Z D Z I A IV
kami i przekazywanie wszelkich sporw pod rozwag stolicy apostolskiej* 15^ Papie z satysfakcj
przyj te gotowo Jagiey do walki z Turkami i Tatarami154; krl chcia tym podkreli
ewentualn rol swojego krlestwa w obronie chrzecijastwa. Przodujca pozycja pastwa polsko-
litewskiego w Europie rodkowowschodniej moga wydawa si utrwalona po pokonaniu
wszelkich trudnoci pierwszych dwch lat jego istnienia. Jagieo by zatem gotowy wykorzysta te
sukcesy, by planowa dalsz ekspansj zarwno w strefie Batyku, jak i Morza Czarnego. Kolejne
lata miay pokaza, czy nie posuwa si on za daleko i czy Jadwiga nie bdzie musiaa posuy si
swym agodzcym wpywem, by sprosta nieoczekiwanym wyz waniom.
153 To wezwanie z 17 kwietnia 1388 roku opublikowano w Codex epistolas saecu- li XV, tom 11,
nr 14.
I5^ Ibidem, nr 12 - nadanie przywilejw przez papiea dla kapelanw, ktrzy Ttro-rmo nrl-j-io w
talcipi wvnrawip. datowane na i kwietnia tego samego roku.
ROZDZIA V
Lata wyzwa (1389-1393)
W sierpniu 1388 roku, sze lat po mierci Ludwika Wielkiego, oczywiste byo, e krlewski
zamys stworzenia potnego andegaweskiego imperium, ktre odziedziczyyby jego crki, nie
powid si* 1. Odrodzi si jednak na nowo w nieprzewidzianej formie. Nadzieja na wczenie
woskich posiadoci Andegawenw okazaa si zudzeniem. Przeciwnie, przez krtki czas
wydawao si, e ga neapolitaska przejmie dziedzictwo gazi wgierskiej, ale zagroenie to
nigdy si nie urzeczywistnio. Co wicej, wgierska ekspansja na Bakanach zatrzymaa si. To
jednak, co pozostao dla dwch yjcych crek krla Ludwika, byo wystarczajco due, by
stanowi jdro osobnego regionu na kontynencie europejskim, odpowiadajcego temu, co dzisiaj
nazywa si Europ rodkowowschodni. Ostatecznie pomys Ludwika, by poczy Wgry nie
tylko z Polsk, ale take z rnymi ziemiami ruskimi i litewskimi, przybra form poczenia Polski
z tymi ziemiami w pastwie, ktre miao istnie przez cztery stulecia.
Federacja, stworzona przez maestwo najmodszej crki Ludwika z wielkim ksiciem litewskim,
sigaa granic Moskwy i innych obszarw znajdujcych si w strefie wpyww tatarskich.
Oddzielona bya jednak od ziem korony wgierskiej, ktra w kocu znalaza si w rkach starszej
crki krla andegaweskiego i Zygmunta Luksemburskiego, ma, ktrego dla niej wybra.
Zygmunt nie zapomnia wszake nigdy o pierwotnym planie, ktry przewidywa, e wraz z on
bd panowa w Polsce. Z pewnoci wola1
Wedug tego twierdzenia Hmana w (starej) Cambridge Medieval History, tom Vm, Cambridge
1936, s. 601, imperium to miao obj Wochy, Bakany, Wgry
i Polsk.
i8i R O Z D Z I A V
by sprawowa kontrol nad dwoma krlestwami, poza swoim brandenburskim ksistwem, l sierpnia
1388 roku Zygmunt zawar nietrway rozejm ze swoim litewskim rywalem1 * Jagie jedynie
dlatego, e obaj zajci byli w tym czasie innymi problemami w kadej z dwch czci Europy
rodkowowschodniej.
Jeden z tych problemw pojawi si rok wczeniej i wkrtce przerodzi w rdo polsko-wgierskiej
rywalizacji na stosunkowo niewielkim terenie naddunajskich ksistw Modawii i Wooszczyzny. W
rumuskiej historiografii susznie podkrela si znaczenie tego obszaru w oglnej historii3. Mona
je porwna z pozycj Niderlandw w dziejach Europy Zachodniej, a jeli chodzi o Europ
rodkowowschodni - z otw i jej ssiedztwem. Zrozumiae, e Wgry zaczy bra pod uwag
ten teren ju w poowie XIII wieku, kiedy w poudniowej czci niczyjej ziemi za grami
Siedmiogrodzkimi powstawao ksistwo wooskie. Gdy ponad sto lat pniej dalej na pnoc, w
Modawii, powstao kolejne ksistwo, Ludwik Wielki chcia wczy je do pasa pastw wasalnych
otaczajcych krlestwo w. Stefana4. Kazimierz Wielki prbowa jednak ingerowa w pocztki
Modawii, gdy okupowa ziemi halick, stanowic jej geograficzne przeduenie prowadzce do
Morza Czarnego i szlakw handlowych pomidzy Zachodem i Wschodem przez Lww.
Przedmiotem kontrowersji jest kwestia, czy za panowania ostatniego piastowskiego krla Polski
miaa miejsce w 1359 roku zbrojna interwencja przeciwko rywalizujcym wadcom modawskim
(ktra jak wiele nastpnych zakoczya si niepowodzeniem)5. Bardziej pewne jest, e miaa ona
miejsce w 1377 czy 1378 roku, kiedy Ludwik Wielki by krlem zarwno Wgier, jak i Polski i
usiowa poczy Ru i otaczajce j ziemie z pierwszym z tych krlestw. Kiedy jednak w 1378
roku Lww i ostatecznie take Halicz znalazy si ponownie pod panowaniem polskim, miao to
natychmiastowy oddwik w Modawii. Hospodar Piotr odwiedzi Jagie we Lwowie,
1 Zob. powyej, przypis 137 do poprzedniego rozdziau.
3 Najszerzej Nicole Iorga, La Place des Roumains dans Vhistoire universelle, Bukareszt
1935.
4 Zob. powyej, rozdzia II, przypis 6.
5 Rhode, Ostgrenze s. 128, przypis 252., we wniosku do przedstawienia stosunkw Kazimierza z
Modawi idzie tropem Iorgi i polskiego historyka Olgierda Grki, ktorzv krvtvkuia Dueosza.
LATA WYZWA (1389-1393) 183
zoy mu 16 wrzenia 1387 roku uroczysty hod w obecnoci metropolity kijowskiego i
najwaniejszych bojarw, ktrzy ten akt potwierdzili6. Ten pierwszy przypadek feudalnego
poddania si Modawii Koronie Polskiej, powtarzany pniej od czasu do czasu, by inicjatyw
Piotra, ktry szuka zabezpieczenia nie tyle przeciwko zagroeniom osmaskim, co raczej
przeciwko Zygmuntowi Luksemburskiemu, gotowemu wysun wgierskie roszczenia, pomimo
wstpnych trudnoci, jakie miay miejsce za jego panowania.
Dlatego te krlowa Jadwiga, ktra take przyja hod Piotra, nie moga zbytnio cieszy si tym
sukcesem, gdy zaleao jej na unikniciu wszelkich dodatkowych powodw do rywalizacji midzy
Polsk i Wgrami. Take Jagieo nie by, jak si zdawao, jeszcze zdecydowany wykorzysta ten
sukces dla dalszej ekspansji w kierunku Morza Czarnego. Przeciwnie, 27 stycznia 1388 roku
popeni bd zastawiajc swojemu nowemu wasalowi niedawno odzyskany Halicz i przylegy
poudniowo-wschodni zaktek zwany Pokuciem w zamian za poyczk, ktrej nie spacono.
Rwnoczenie obiecane terytorium nie zostao przekazane Modawii, ktrej roszczenia w sprawie
Pokucia pozostay niekoczcym si rdem kopotw7. Niemniej jednak pierwszy krok podjty w
1387 roku doprowadzi wkrtce do dalszego poszerzania polskiej sfery wpyww w regionie
naddunajskim. W roku 1389 Mircza wooski zawar z Jagie przymierze. Zwrcone byo
szczeglnie przeciwko Wgrom, ale okazao si take istotne dla stosunkw z Turkami, ktrym ten
sam elastycznie dziaajcy ksi podporzdkowa sw ziemi w 1391 roku, zanim zwrci si do
Zygmunta Luksemburskiego8.
W caej tej polityce czyhao kolejne i duo blisze ryzyko, gdy atwo mona byo przewidzie, e
nowy krl Wgier odpowie na to ingerencj w sprawy Podola, idc za przykadem swojego
wielkiego poprzednika. Prowadzi to historyka z powrotem ku kopotom, jakie mieli zarwno
Jagieo, jak i Jadwiga z ksistwami litewskimi i ruskimi zwizanymi z Polsk, a take pokazuje
zagroenie, jakie
6 Rozmaite wydania tego dokumentu analizuje Rhode, op. cit., s. 312, przypis 88, ktry wyjania
take (s. 314-315) motywy Piotra.
7 Zob. ibidem, s. 315 (przypis 95), 316.
8 Ibidem, s. 365-366, gdzie w przypisach 339-344 omwione zostay rda i ich wczeniejsze
interpretacje.
184
ROZDZIAV
niosy plany Jagiey dotyczce rwnoczesnej ekspansji w kierunku poudniowo-wschodnim i
pnocno-wschodnim.
Zaskakujce, e wrd licznych czonkw litewskiej dynastii, ktrzy zgodnie z porozumieniem
krewskim wydali akty podporzdkowania si Koronie Polskiej, brakowao jedynie potomkw
Koriata, mimo i byli oni duo aktywniejsi od innych w przygotowaniu tego porozumienia, a ich
podolskie posiadoci znajdoway si o wiele bliej Polski. Od czasw Kazimierza Wielkiego
darzyli oni Polsk zainteresowaniem, o jakim nie mogo by mowy na przykad ze strony
malekiego ksistwa piskiego na mokradach Prypeci czy odlegych ksistw siewierskich na
granicy moskiewskiej. Jednak nawet kiedy w sierpniu 1388 roku Jagieo i Jadwiga zorganizowali
w Krakowie spotkanie z wasalami, ktre poprzedziy i po ktrych nastpiy akty hodu, spnione
lub wymagajce nowych gwarancji9, nadal wyranie brakowao jakiegokolwiek ksicia Podola.
Nawet zatem jeli mona sdzi, e starsi synowie Koriata, wczajc do nich Borysa, jednego z
gwnych negocjatorw porozumienia z 1385 roku, ju nie yli, nadal trudno wyjani, dlaczego
Fiodor, przywdca modszych braci w latach dziewidziesitych, mgby przyj tak negatywn
postaw.
Na to pytanie mona da tylko jedn odpowied. Nie jest pewne, czy w latach wczeniejszych
otrzyma on jakiekolwiek posiadoci na Wgrzech, gdzie pniej cieszy si szczegln sympati
Zygmunta Luksemburskiego. Natomiast wiadomo, e jego stosunki z tym krlem, ktry nazywa go
nawet swoim wujem, musiay zosta ustalone na dugo przed 1388 rokiem10 i sprawiy, e Fiodor
gotowy by powrci do polityki, ktr Borys we wsppracy z ich starszym bratem, Aleksandrem,
wybra w 1377 roku, kiedy obaj zoyli hod Ludwikowi Andegaweskiemu jako krlowi Wgier.
Jednak wanie w czasie, kiedy Jadwiga i Jagieo spotkali si w Krakowie z prawie wszystkimi
czonkami dynastii litewskiej poza synami Koriata, wynegocjowano z powodzeniem rozejm midzy
Polsk i W9
O tym wanym spotkaniu wiadomo jedynie dziki notatkom w rachunkach dworu Jadwigi i
Jagiey: Rachunki dworu krla Wadysawa Jagiey i krlowej Jadwigi z lat 1388-1410 wyd. F.
Piekosiski, Krakw 1896, s. 75-76 i 114-116. Akty hodu, ktre omwi w zwizku ze spotkaniem
w Krakowie Halecki, Dzieje Uniiy tom I, s. 128-129, wszystkie opublikowano teraz w Aktach
Uniiy nr 20-28.
10 7.ob. Halecki. od. cit.. s. I20-HO (orzypis 1).
L A T A W Y ZW A (1389-1393)
grami. Nie byo zatem bliskiego niebezpieczestwa, e Zygmunt Luksemburczyk wykorzysta
niewyjanion sytuacj na Podolu, dopki groziy mu na poudniowej granicy krlestwa kopoty z
Tvrtkiem boniackim, ktry w 1390 roku przyj dodatkowo tytu krla Chorwacji i Dalmacji11.
Dlatego te Jagieo, nie przewidujc, jak powanie dotkn jego i Jadwig w nastpnym
dziesicioleciu sprawy Podola, uwaa, e moe zwrci si w przeciwnym kierunku. Zamiast
spoglda w stron Morza Czarnego, do ktrego mia nadziej dotrze pniej poprzez Modawi
lub Podole, opracowa odwany plan wzmocnienia pozycji litewskiej w rejonie Batyku. Jednak dla
Jadwigi i Polakw musiao by to dosy zaskakujce.
W tym celu Jagieo postanowi wykorzysta swojego zawsze lojalnego brata Lingwena, ktremu
nie przydzieli jeszcze adnych apanay na Litwie czy ziemiach ruskich, chocia wspomina o tym
jego pierwszy akt hodu12. Jednak kilka miesicy po spotkaniu w Krakowie, 25 kwietnia 1389 roku
Lingwen wyda dwa takie dokumenty13 i w jednym z nich zobowiza si do posuszestwa nie
tylko we wasnym imieniu, ale rwnie w imieniu mieszkacw Wielkiego Nowogrodu, nazywajc
si ich tutor et gubernator - tytu podobny do tego, jakiego Jagieo uywa w Polsce, zanim zosta
koronowany14 - i rozszerzajc na przyszo swoj sub we wszelkich kolejnych podbojach, by
moe Pskowa.
Tekst ten prawdopodobnie pozosta nieujawniony i Nowogro- dzianie, akceptujcy Lingwena jako
jednego z tych obcych ksit, ktrych ich dumna republika wynaja kiedy do obrony, nie byli
wiadomi tego, e cae pastwo, ktrego niezaleno od wszystkich ssiadw chcieli zachowa,
miao zosta razem z Litw poczone z Koron Polsk15. Czy plan taki, jeliby si powid, byby
korzystny dla Polakw, jest rwnie wtpliw kwesti. Wczenie Wielkiego Nowogrodu, ktrego
ekspansja kolonialna jeszcze przed Moskw dosiga Morza Arktycznego i Uralu, rozszerzyoby
system federalny, w przypadku odlegych terytoriw nie do utrzymania pod kon185
11 Zob. D.J. Mandi w: The Croatian Nation, Chicago 1955, s. 128.
12 Akta Uniiy nr 19.
13 Ibidem, nr 25-28; kady z tych dwch dokumentw wydano po rusku i po acinie.
14 Zob. powyej, przypisy 102 i 103 do poprzedniego rozdziau.
15 Zob. komentarze Rhodego, op. cit., s. 371.
r 86 R O Z D Z I A V
trol. Stara republika utrzymywaa bliskie stosunki handlowe z Hanz, a jednak niemoliwe byoby
zaprowadzenie w niej kultury zachodniej w takim stopniu, by staa si ona skadow czci Europy
rodkowowschodniej wbrew swojej sytuacji geograficznej.
W kadym razie powodzenie caego przedsiwzicia zaleao od lojalnej wsppracy Witolda, ktry
do koca ycia by szczeglnie zainteresowany zdobyciem dla Litwy zarwno Nowogrodu, jak i
jego siostrzanej republiki pskowskiej oraz niedopuszczeniem do ich podboju przez Moskw lub
inflanck ga zakonu krzyackiego. Dlatego te wszelkie poczynania w tej skomplikowanej
sprawie niosy ze sob ogromne ryzyko w czasie, gdy wsppraca syna Kiejstuta z synami Olgierda
znowu stawaa si coraz bardziej wtpliwa, nawet jeli chodzi o wewntrzn organizacj na Litwie i
jej ziemiach ruskich. Wydaje si, e Witold nie by obecny na spotkaniu w Krakowie w sierpniu
1388 roku, a zaledwie miesic po tajnym owiadczeniu Lingwena, 29 maja 1389 roku, Jagieo
zmuszony by spotka si ze swoim ambitnym kuzynem w Lublinie i zmusi go do zoenia
obietnicy, e pozostanie on w zgodzie i bdzie wspdziaa przeciwko wszystkim wrogom z bratem
krla Skirgie16, ktremu wszyscy pozostali czonkowie dynastii byli podporzdkowani od 20
kwietnia 1387 roku. W wydanym tego dnia przywileju17 i w kolejnych z 1388 roku dokadnie
okrelono, e ten wanie brat Jagiey zosta przedstawicielem krla w dawnym wielkim ksistwie,
a zwaszcza w Wilnie; nawet Troki, posiado nieyjcego Kiejstuta, zostay dodane do osobistych
dbr Skirgiey.
Witold oczekiwa, e po wstpieniu na tron polski Jagiey zastpi go na Litwie - by to gwny
powd jego powrotu z Prus. Rozalony tym, e jego ojcowskie dziedzictwo przywrcone mu
zostao jedynie czciowo, bez Trok, nie zamierza dotrzyma obietnic zoonych w Lublinie.
Prbowa natomiast zaj Wilno pod nieobecno Skirgiey. Nieco wczeniej, bo 16 maja 1389
roku, w Krakowie nieoczekiwanie podj podobne dziaania rozczarowany Piast, ksi
16 Codex epistolaris Vitoldi (zob. powyej, przypis 135 do poprzedniego rozdziau), nr 53.
17 Akt ten, opublikowany w Codex epistolas saeculi XV, tom i/i, nr 9, zosta przeanalizowany
przez Jana Jakubowskiego, Opis ksistwa trockiego w r. 1387, Przegld Historyczny, tom V,
Warszawa 1907, s. 22-48 z map. Jeli chodzi o dalsze ustalenia w 1388 roku, zob. take Halecki,
op. cit., s. 121.
L A T A W Y ZW A (1389-1393) 187
opolski Wadysaw, ktry pragn przechwyci zamek krlewski na Wawelu podczas krtkiej
nieobecnoci Jagiey18. Nie byo prawdopodobnie zwizku midzy tymi dwiema prbami i obie
poniosy cakowit klsk. Stanowiy jednak powane ostrzeenie, e wielkie osignicia Jagiey i
Jadwigi w poprzednich latach, ktre wydaway si decydujce, mogy zosta niespodziewanie
wystawione na prb, z tym, e ksicia Wadysawa mona byo - przynajmniej tymczasowo - duo
atwiej udobrucha ni Witolda.
Jeli chodzi o Wadysawa, to trudno dociec, co zachcio go do podjcia tego wyranie
rozpaczliwego kroku i czego naprawd chcia. Mona jedynie przypuszcza, e dziaa w tajnym
porozumieniu z Wilhelmem austriackim lub przynajmniej z dawnym zwolennikiem Habsburga,
Gniewoszem z Dalewic. Dlatego te wydaje si, e dotyczyo to bezporednio Jadwigi. Zapewne
wanie po tym dziwnym incydencie, odnotowanym w rachunkach dworu krlewskiego, i zgodnie
ze szczegow opowieci Dugosza, ktr wikszo historykw uwaa za dokadn19, na prob
krlowej, zaniepokojonej prawdopodobnie spiskiem ksicia opolskiego przypominajcym
dramatyczne wydarzenie z 1385 roku, Gniewosz musia stan przed sdem za rozpowszechnianie
plotek, e znowu odwiedza j na Wawelu Wilhelm. To wtedy Jadwiga zoya przed Jakiem z
Tczyna, ktry reprezentowa j w czasie procesu, owiadczenie pod przysig, e nigdy nie
utrzymywaa z adnym mczyzn stosunkw maeskich poza Jagie. Po obronie honoru
krlowej przez wszystkich wiadkw, Gniewosz musia w czasie upokarzajcej uroczystoci
nakazanej przez prawo wyzna, e kamay Pomidzy krlewskimi maonkami byo jakie
nieporozumienie, ale czsto cytowane komentarze kronikarzy pruskich s po prostu zmylone20.
Jadwiga wybaczya nie tylko pomwienia niegodziwego
18 O incydencie tym wiadomo, podobnie jak o spotkaniu w 1388 roku (zob. powyej, przypis 9)
jedynie dziki notatce w Rachunkach dworu..., s. 99.
19 Zob. powyej, przypis 58 do rozdziau IV oraz biografi Gniewosza autorstwa Strzeleckiej w
Polskim Sowniku Biograficznym, tom VIII, Krakw 1959-1960, s. 143-144.
20 Przypomniaa je niedawno Stabiska, Jadwiga, s. 50, ktra idc za Dugoszem i Szajnoch
opisuje ten incydent szczegowo. We wstpie do historii panowania Jagiey Antoniego Prochaski,
Krl Wadysaw Jagieo, tom I, Krakw 1908, Fryderyk Papee susznie ostrzega, by nie polega na
plotkach szerzonych przez stronnicze rda, inspirowane przez zakon krzyacki, kiedy bada si
intymne relacje Jadwigi i Jagiey.
188 R O Z D Z I A V
szlachcica, ktrego kariera nie ucierpiaa z powodu tego, e zosta skazany, ale take podejrzenia ze
strony jej ma, ktry aowa jedynie, e ich maestwo nadal byo bezdzietne.
Co do Wadysawa opolskiego, ktry podobnie jak Gniewosz musia by w kontakcie z Wilhelmem,
to nie mg oczekiwa, e ksi austriacki czy te on sam mog zaj miejsce Jagiey w
Krakowie. Kopoty, jakie spowodowa, krl mu oczywicie wybaczy. Jeli mia nadziej, e
wywrze na Jagielle presj, aby by moe powierzono mu jaki rodzaj regencji, jak za panowania
Ludwika Wgierskiego, mg mie przynajmniej satysfakcj, e planowane maestwo jego crki
(kolejnej Jadwigi) z bratem krla Wiguntem, popularnym wrd Polakw, zostao zawarte kilka
miesicy pniej. W pierwszej poowie 1390 roku mogo si nawet wydawa, e ksi lski
szczerze pogodzi si z domem Olgierda, gdy podarowa pannie modej ziemi dobrzysk i swoj
wasn cz Kujaw jako posag, praktycznie cedujc te polskie terytoria jej litewskiemu mowi*1.
Fakt, e zmieni on ponownie w drastyczny sposb swoj polityk w kolejnych latach, zrozumie
mona jedynie w zwizku z konsekwencjami duo bardziej niebezpiecznego spisku Witolda, ktry
by tak rozdraniony swoj porak w sprawie Wilna, e podj rozpaczliw decyzj, by po raz
drugi zwrci si do zakonu krzyackiego, zrywajc tym samym przyjazne stosunki nie tylko ze
swoim rywalem Skirgie, ale take z samym Jagie1*.
Nie wiadomo nic na temat jakiejkolwiek prby podejmowanej przez krla, by uspokoi kuzyna
przed jego ucieczk do Prus w zimie 1389-1390. Wydaje si jednak, e polscy panowie
interweniowali w sprawie Witolda*3. Byli oni tak bliscy Jadwidze, e powstaje * **
11 Zob. dokumenty w Codex diplomaticus Poloniae (wyd. L. Krzyszczewski etc.), tom 11/1,
Warszawa 1852, nr 537 i 538 oraz w Codex diplomaticus Maioris Poloniae, tom HI, Pozna 1879,
nr 1899. Krtkie panowanie tego litewskiego ksicia na Kujawach bada Kazimierz Chodynicki,
Ksi litewski na Kujawach w XIV w., Pozna 1933. Zob. take Maleczyska, Spoeczestwo, s.
24-25.
** T drug zdrad Witolda opisywano wielokrotnie i szczegowo, na przykad zrobi to Feliks
Koneczny, Jagieo i Witold, Lww 1893; Antoni Prochaska, Dzieje Witolda w. ks. Litwy, Wilno
1914; Ludwik Kolankowski, Dzieje W Ks. Litewskiego za Jagiellonw, tom I, Warszawa 1930; i w
tym samym roku niemiecki historyk Josef Pfitzner, Grossfrst Witold von Litauen als Staatsmann,
Brnn 1930.
*3 Jedyne rdo (Scptores rerum Prussicarum, tom H, Lipsk 1863, s. 713), ktre Dodaie te
informacje, wymienia Sovtka z Melsztyna, Tana Tarnowskiego i Sedziwo-
L A T A W Y ZW A (1389-1393) 189
pytanie dotyczce postawy krlowej w czasie tego kryzysu, pytanie wielkiej wagi ze wzgldu na
zmienne relacje midzy Jadwig i Witoldem w czasie dwch kolejnych lat. Przed rokiem 1389
spotkali si oni prawdopodobnie jedynie z okazji uroczystoci w lutym 1386 roku w Krakowie,
skd Witold wyjecha wraz z innymi litewskimi ksitami, aby broni swojego kraju przed
najedcami. Musiaa ona sysze oczywicie o tym, jakim rozczarowaniem byo dla Witolda
niedotrzymanie przez Jagie wszystkich obietnic zwizanych z nagrodzeniem go za jego pierwsze
zerwanie z zakonem krzyackim w 1384 roku. Chocia Jadwiga znaa Skirgie o wiele lepiej, jej
poczucie sprawiedliwoci nie pozwalao postpowa inaczej, jak tylko wspczu znamienitszemu i
popularnemu synowi Kiejstuta i oczekiwa, e jej m zgodzi si na pewne ustpstwa. Jednak
rwnie ona musiaa by wstrznita, kiedy Witold, nie czekajc na takie uspokojenie caej
sytuacji, znowu przeszed na stron najgorszych wrogw nie tylko swojego kuzyna, ale take
swojego kraju, naraajc go tym samym na najgwatowniejsze ataki rycerzy niemieckich, ktrym
podda si na warunkach duo gorszych ni te, ktre narzucono mu w 1382 roku.
Ani Jagieo, ani Jadwiga nie przewidzieli takiej katastrofy, ktra ze wzgldu na dwuznaczn
polityk Wadysawa, ksicia opolskiego, Zygmunta Luksemburczyka i wielkiego ksicia
moskiewskiego (nastpcy zwycizcy znad Donu, ktry wkrtce polubi crk Witolda) Wasyla,
staa si wyzwaniem dla caej Europy rodkowowschodniej. Przynajmniej do jesieni 1389 roku
Jadwiga bya przekonana, e wewntrzny kryzys na Litwie zostanie zakoczony pomylnie i e
decyzje lat poprzednich, od 1385 do 1388 roku, nie zostan zakwestionowane przez polskich i
litewskich ssiadw, gdy nawet negocjacje z zakonem krzyackim trway a do poowy 1389
roku* 14. W przeciwnym razie krlowa nie wysaaby, najprawdopodobniej z wasnej inicjatywy i
za zgod ma, posa do stolicy apostolskiej, ktry przy-
ja z Szubina. Zob. komentarze: W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy, Warszawa 1971, s. 106, nr 16.
14 14 maja 1389 roku penomocnicy Jagiey zgodzili si na spotkanie z penomocnikami Zakonu w
Nidzicy, ale spotkanie to w takich okolicznociach zakoczyo si klsk; zob. Regesta Historico-
Diplomatica Ordinis S.M. Theutonicorum iiS- ISIS (wyd. E. Joachim i W. Hubatsch; dalej
cytowane jako Regesta Ordinis), Gttin- gen 1948, nr 478a i 48ia.
190 R O Z D Z I A V
by do Rzymu w padzierniku tego decydujcego roku25. Pokazuje to wyranie, e Jadwiga i
Jagieo zajci byli cigle pokojowymi, gwnie kocielnymi sprawami. Fakt ten z rnych
powodw wymaga wicej uwagi, ni dotychczas mu powicono.
Przede wszystkim uwiadamia nam, e dwuwadza, ktra rozwina si w Polsce za panowania jej
dwojga wadcw, koronowanych kolejno w 1384 i 1386 roku, po prawie dwu latach wycznej
wadzy Jadwigi zostaa rzeczywicie wprowadzona w ycie z udziaem krlowej, ktra mimo
modego wieku bya duo bardziej aktywna, ni przyznaje to wikszo historykw. Potwierdza to
wybr wyznaczonego oczywicie przez Jadwig posa, duchownego Wojciecha z ub- nicy,
wyksztaconego za granic, ale wtedy jedynie kanonika archidiecezji gnienieskiej. W 1423 roku
rzdzi t archidiecezj jako prymas Polski. Biskupem poznaskim zosta wczeniej, w roku mierci
Jadwigi, na ktrej dworze zdoby dowiadczenie i stanowisko kanclerza26. Nalea do niezwykle
licznego, ale raczej drugorzdnego rodu Jastrzbcw i w 1389 roku jednym z jego zada jako posa
byo uzyskanie w kurii papieskiej pewnych przywilejw dla innego czonka tego rodu, Andrzeja,
ktry rok wczeniej zosta wyznaczony przez Urbana VI na pierwszego biskupa wileskiego, ale na
przeszkodzie stay trudnoci finansowe. Jadwiga szczeglnie interesowaa si jego problemami,
gdy po pobycie w charakterze franciszkaskiego misjonarza na Litwie za rzdw Olgierda,
Andrzej przyby do Budy jako kapelan jej babki. Od pocztku panowania ojca Jadwigi w Polsce
Andrzej by biskupem Seretu w Modawii. Zaoenie tego biskupstwa planowa Kazimierz Wielki,
ale pozostao ono raczej tytularne27.
25 Pose musia by w Rzymie 15 padziernika 1389 roku, poniewa kardynaowie, ktrzy tego
dnia rozsyali wiadomo o mierci Urbana VI do wadcw jego obediencji (Regesta Vaticana, tom
312, fol. 64-71), nie wysali jej do krla polskiego. Wszystkie informacje, jakie posiadamy na temat
dziaalnoci wysannika Jagiey i Jadwigi, pochodz z akt Bonifacego IX, ktrego dokumenty
dotyczce Polski opublikowano w Monumenta Poloniae Vaticana, tom VIII, fase. 1 (1389-1391,
Krakw 1939-1946, wyd. E. Dugopolski).
16 W sprawie jego dziaalnoci kocielnej zob. monografi Wadysawa Kapkowskiego,
Dziaalno kocielna biskupa Wojciecha Jastrzbca, Warszawa 1932. Notatka biograficzna w
katalogu Szostkiewicza Sacrum Poloniae Millennium, tom I, s. 481 nie wspomina o jego
posannictwie w 1389 roku.
27 Na temat jego wczeniejszej kariery zob. Szostkiewicz, loc. cit., s. 407 oraz C.R. Jurgela,
History of the Lithuanian Nation, Nowy Jork 1948, s. 128, ktry uwaa, e Andrzej przyczyni si
do maestwa Jadwigi z Jagie.
L A T A W Y ZW A (1389-1393)
Jednak Urban VI, ktremu ta i inne proby Jadwigi i Jagiey miay zosta przekazane, zmar
wkrtce po przybyciu ich wysannika do Rzymu. Jego nastpca Bonifacy IX, wybrany z listopada,
zatroszczy si o wszystkie te sprawy zaraz po swojej koronacji, zaczynajc od sprawy Piotra
Strelicza, wysannika Jadwigi do Stolicy Apostolskiej w decydujcych dniach przed jej lubem18.
Nowy papie, z ktrym duo atwiej byo nawiza kontakt ni z jego surowym poprzednikiem, by
pod takim wraeniem Wojciecha Jastrzbca, e w cigu swojego pontyfikatu, ktry trwa do 1404
roku, by bardzo yczliwy wobec Polski i zwaszcza wobec Jadwigi, dla ktrej do koca ycia
stanowio to wielk pociech. Bulle, wydane przez Bonifacego IX pomidzy 9 a 14 listopada 1389
roku, w ktrych wzito pod uwag wszystkie proby Jadwigi i Jagiey19 * *, dotyczyy nominacji
na urzdy kocielne. Jednak tak jak w przypadku Strelicza, krlewski posaniec nie zosta wysany
do Rzymu jedynie po to, by uzyska wzgldy dla niektrych duchownych. Z pewnoci otrzyma
polecenie omwienia z Urbanem VI wszystkich biecych problemw Polski i Litwy, i jeszcze
atwiej byo mu to uczyni z Bonifacym IX. By on bowiem bardziej zainteresowany Wschodem i
potrzebowa jego wsparcia, gdy prawomocno jego wyboru zostaa zakwestionowana na
Zachodzie przez zwolennikw Klemensa VII, papiea awinioskiego30. Trzeba pamita, e
schizma zachodnia nadal pozostawaa aktywna.
18 Zob. powyej, przypis 86 do rozdziau IV.
19 Wszystkie te bulle wydane pomidzy 9 a 14 listopada opublikowano w Monumentu
Poloniae Vaticana, tom VIIl/i, nr 8 (na rzecz Wojciecha Jastrzbca), 16, 27, 28, 34, 36, 39, 43, 51,
52, 59, 60; zob. take J. Radlica, Krlowa Jadwiga, Sacrum Poloniae Millennium, tom IV, s. 97,
przypisy 15-17. Niektrych z tych nominacji
dokona papie w diecezji wrocawskiej, dalej nalecej do polskiej prowincji kocielnej;
zainteresowanie Jadwigi t utracon ziemi podobne byo do tego, jakim
darzy j Kazimierz Wielki. 10 listopada Bonifacy IX napisa do biskupa poznaskiego
Dobrogosta, szczeglnie bliskiego krlowej, apostolicae sedis nuntius, w
sprawach finansowych (nr 21; orygina opublikowano w Codex Dipl. Maioris Polo-
niae, tom III, nr 1890). Sprawy dotyczce biskupa wileskiego Andrzeja zostay ustalone w
szczeglnie ciekawej bulli, ktr zamieszczono niestety jedynie czciowo
w Monumentu Poloniae Vaticana, tom VIII, nr 85, s. 75-76; zob. take komentarze od wydawcy.
30 W licie do biskupa Andrzeja, wymienionego na kocu poprzedniego przypisu,
Bonifacy IX wspomnia o praktykach antypapiea nawet in illis partibus, a
wic w byej sereckiej diecezji Andrzeja, gdzie on take odnis straty per infideles
Lithuanos.
I9I
igi R O Z D Z I A V
Niepokojce wiadomoci, ktre napyny w kocu roku z Litwy, dotyczce przejcia Witolda na
stron wrogw, sprawiy, e porozumienie ze Stolic Apostolsk stao si pilniejsze ni
kiedykolwiek przedtem. Wanie w delikatnej sprawie odnowionego konfliktu z kocielnym
zakonem rycerskim Bonifacy IX okaza yczliwo Polsce i wstrznity by faszywymi
krucjatami przeciwko ju schrystianizowanej Litwie31. Miao to oczywicie natychmiastowy
skutek, gdy negocjacje z penomocnikami wielkiego mistrza, ktre z aprobat Jagiey z 14 maja
rozpoczy si w Nidzicy, zostay przerwane, kiedy niespodziewany kryzys w kocu jesieni
cakowicie zmieni sytuacj3*. To wtedy obie strony zday sobie natychmiast spraw z osobistej
roli, jak mogaby odegra Jadwiga.
Nawet ci historycy, ktrzy uwaaj, e jej rola bya cakowicie bierna w czasie pierwszych piciu
lat panowania, musz przyzna, e po 1389 roku nastpia pod tym wzgldem zmiana, zwaszcza
jeli chodzi o polskie stosunki zagraniczne. Nie ma wtpliwoci co do tego, e wpyw krlowej
nieustannie wzrasta a do jej mierci. Jednak w jej biografiach wanie te ostatnie dziesi lat jej
ycia na og traktuje si dosy pobienie, pomijajc coraz bardziej widoczny udzia krlowej i
nawet jej przewodnictwo w negocjacjach z zakonem krzyackim. rda dotyczce tej sprawy s
stosunkowo bogate, ale prawie wycznie pochodzenia pruskiego. Godny ubolewania jest fakt, e
tylko nieliczne listy Jadwigi zostay zachowane, gdy prowadzona przez ni korespondencja bya
obszerna. Wiemy o tym gwnie dziki notatkom mwicym, e danego dnia list krlowej zosta
wysany do obcego kraju. Jednak nawet lista jej adresatw w latach 1390 i 1391 ujawnia, i poza
wielkimi mistrzami zakonu krzyackiego interesowaa si rwnie innymi osobami, ktrych
polityka moga wpywa na stosunki polsko-pruskie, na przykad rozmaitymi ksitami
lskimi33. Rwnie pouczajce jest jej itinerarium, ktre pomaga
31 U koca swojego pontyfikatu w 1404 roku surowo zabroni on zakonowi krzyackiemu
jakichkolwiek najazdw na schrystianizowan Litw, o czym przypomina S.M. Kuczyski, Wielka
wojna z Zakonem Krzyackim 1410-1411, Warszawa 1960, s. 85, dalej cytowane jako Kuczyski,
Wojna 1410-1411. Zob. take poniej, przypis 38 do rozdziau VI.
32 Zob. powyej, przypis 14 do tego rozdziau.
33 Lista podana przez J. Radlic, loc. cit., s. 97, przypisy 4-10, oparu jest na notatkach w
Najstarszych ksigach i rachunkach miasta Krakowa 1300-1400, Krakw 1878, wyd. F.
Piekosiski, ]. Szujski s. 231, 234, 235.
L A T A W Y ZW A (1389-1393) 193
historykowi ustali choby chronologi jej spotka z Zygmuntem Luksemburczykiem i jego on.
Jadwiga pragna, rzecz jasna, porozumiewa si z siostr i szwagrem nie tylko przez oficjaln
korespondencj, ale rwnie na spotkaniach twarz w twarz34.
Osobiste spotkania krlowej z dostojnikami zakonu krzyackiego nie zaczy si wczeniej ni w
1397 roku, kiedy wielkim mistrzem by Konrad von Jungingen. Negocjacje midzy Polsk a
Zakonem rozpoczy si jednak wczeniej, kiedy wielkim komturem by Konrad von Wallenrod.
Pierwszy z trzech Konradw, Zllner von Rottenstein, zapocztkowa obszern korespondencj z
krlow zaraz po przybyciu Witolda do Prus, gdy zdawa sobie spraw z jej wpywu35. Polacy
rwnie dobrze wiedzieli, e crka Ludwika Wielkiego i wnuczka siostry Kazimierza Wielkiego
cieszya si w Malborku wikszym szacunkiem ni jej m. Wiedzieli zatem, e wicej mona
osign poprzez krlow ni przez przedstawicieli krla, z ktrymi negocjacje nie przynosiy
rozstrzygnicia.
Krzyacy, rozpoczynajc now seri najazdw na Litw we wsppracy z Witoldem, chcieli
przeszkodzi jakiejkolwiek polskiej wsppracy z poganami. Konrad Zllner prbowa przekona
Jadwig, i Jagieo mgby udowodni, e naprawd jest chrzecijaninem, jeli zgodziby si nie
wysya adnych posikw z Polski, z ktr Zakon pozorowa utrzymywanie pokojowych
stosunkw36. Pomimo wszelkich naciskw, Jagieo za zgod Jadwigi wysa polskie posiki, ktre
uratoway Litw w najczarniejszej godzinie. Posikami tymi dowodzili Klemens z Moskorzowa i
Jako Olenicki, ktrym nie zaleao zbytnio na zastpieniu Skirgiey jako Capitanei Litbuaniae
generales37. Byli oni bardzo bliscy krlowej, ktra miaa szczeglne powody, by czu si dotknita
wznowieniem krucjat przeciwko Litwie. Jadwig w Wiedniu, a nawet w Budzie jako dziec34
Zaczone przez siebie itinerarium Jadwigi (ibidem, s. 95-97), chocia niekompletne, Radlica
susznie uwaa za dowd jej bezporedniej ingerencji w sprawy publiczne.
35 Przyznaje to Strzelecka w swojej ostatniej biografii Jadwigi [Polski Sownik Biograficzny, tom
X, Krakw 1963, s. 294).
36 Zob. jego odpowiedzi na listy Jadwigi, ktre Johannes Voigt cytuje w swojej Geschichte
Preussens, tom IV, Krlewiec 1832 i opublikowa czciowo w Codex Diplomatien Prussicus, tom
IV-VI, Krlewiec 1857-1861, gdzie w tomie IV, s. 13 znale mona take list Jadwigi.
v Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 134, przypisy 1-4.
194 R O Z D Z I A V
ko atwo wprowadzano w bd co do charakteru bezlitosnych napaci na nieznany jej, cigle jeszcze
pogaski kraj. Teraz najazdy te zakcay dziaalno misyjn, ktr ona sama umoliwia dziki
osobistemu powiceniu i nadal wspieraa z daleka wysyajc cenne szaty liturgiczne dla nowych
kociow i hojne dary dla zakonw38. Z drugiej strony Krzyacy nie wahali si zawrze 2.6 maja
1390 roku porozumienia o wzajemnej pomocy z zatwardziaymi poganami na mudzi39, ktr
Witold jeszcze raz pozostawi pod ich kontrol.
Co wicej, udzia zachodniego rycerstwa w tym, co Zakon propagowa jako prawdziwe krucjaty,
by szczeglnie bolesny dla andegaweskiej krlowej. Nie tylko przyszy krl Anglii, ale take
coraz wicej goci z Francji, jak na przykad synny marszaek Boucicaut oraz znamienita szlachta
burgundzka40, przyczao si do Niemcw. Polacy zatem zmuszeni byli walczy z elit kraju, z
ktrego do Europy Wschodniej przybyli przodkowie ich krlowej. Dlatego, daleka od podzielania
sympatii swojego ojca dla zakonu krzyackiego, Jadwiga nie miaa najmniejszego zamiaru
wpywa na ma tak, jak by Krzyacy tego oczekiwali. Przeciwnie, kiedy niebezpieczny kryzys
osign szczyt w 1391 roku, krlowa zacza wraz z Jagie przygotowywa rozwizanie, ktre w
nastpnym roku pooyo przynajmniej kres wojnie domowej na Litwie.
Wielokrotnie omawiano szczegowo rozwizanie tego skomplikowanego problemu. Cigle jednak
pozostaje jeszcze wiele nierozstrzygnitych kwestii dotyczcych roli Jadwigi, ktra rwnoczenie
obserwowaa wydarzenia na Wgrzech, swoim rodzimym kraju, a nawet na Bakanach.
Rzeczywicie, jak to si zazwyczaj zdarza w takich przeomowych momentach historii, istniaa
pewna wsplnota przeznaczenia bdcego wyzwaniem dla wszystkich czci Europy
rodkowowschodniej, ktrymi tak powanie zainteresowali si neapolitascy Andegaweni i ich
spadkobiercy. Nie do koca zdawa sobie z tego spraw Jagieo, ktry nawet w kwestiach cile
zwiza38
Dugosz, Hist. III.
39 Regesta Ordinis, tom i/i, nr 483.
40 Nowe szczegy dotyczce ich udziau podaje A.F. Grabski, Polska w opiniach Europy
zachodniej XIV-XV m, Warszawa 1968, s. 187-194. W archiwach Dijon znale mona wicej
materiaw w Ms B. 1501, B 1511, B 11932. Jeli chodzi o udzia angielski, szczeglnie
interesujcy jest artyku H. widerskiej w Tekach historycz- rr\irb tom VTTT. T.nndvn I0S6-I0S7.
LATA WYZWA (1389-1393) 195
nych z Litw waha si przed podjciem ostatecznych decyzji. Std te takie znaczenie miaa
wsppraca Jadwigi w dwuwadzy, ktra miaa swj odpowiednik na Wgrzech, gdzie jej siostra
Maria bya jednak dosy zdominowana przez Zygmunta Luksemburczyka41. Taka pynna sytuacja
dawaa moliwoci prowadzenia dyplomatycznych intryg niestrudzonemu Wadysawowi, ksiciu
opolskiemu, ktrego osobowoci nie mona porwnywa z charakterami obu krlw i ich on. Mia
on jednak due dowiadczenie w sprawach wszystkich krajw Europy rodkowowschodniej,
cznie z Wooszczyzn, gdzie w modoci polubi stryjeczn babk obecnego hospodara
Mirczy42. Dziaalno nieodpowiedzialnego lskiego Piasta musia powanie wzi pod rozwag
Jagieo, kiedy podj sw pierwsz decyzj, majc pooy kres wewntrznym podziaom na
Litwie, a zwaszcza w jego wasnej rodzinie, decyzj, ktra moga przypa do gustu jedynie
Polakom i Jadwidze.
W 1390, pierwszym roku obcej inwazji i wojny domowej, krl musia przyzna, e jego zaufanie do
Skirgiey byo bdem i zmuszony by zastpi go kim innym w roli zwierzchnika administracji
litewskiej. Oczywiste byo, e nawet w Wilnie i w jego okolicach, czyli w osobistym dziedzictwie
Jagiey, panowie polscy, chocia niezwykle pomocni w najbardziej krytycznych momentach, nie
mogli na stae sprawowa wadzy, nie powodujc naturalnego niezadowolenia Litwinw43 i nie
wywoujc w nich wraenia, e poddaj si obcym wpywom, tak jak Witold w Prusach. Rwnie
naturalne byo dla Jagiey znalezienie kolejnego brata, ktry mgby temu sprosta. Nie mg,
rzecz jasna, wybra jednego ze swoich braci przyrodnich, ktrym nie mg zaufa, ani kolejnego
prawosawnego, jak Skirgieo, ktry znowu sprzyjaby wpywom ruskim w centrum kraju i ktrego
niemieckie krucjaty traktowayby jako schizmatyka, a zatem faszywego chrzecijanina. Jeden z
trzech ksit, razem z Jagie ochrzczony jako katolik w 1386 roku, Kory gieo-Kazimierz, o
ktrym niewiele wiadomo, zgin w kocowym obleniu Wilna. By rwnie widrygieo-
Bolesaw, ktry
41 Dobrze pokazuje to Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 43.
42 Zob. tablice genealogiczne nr 9 i 88 w: Dworzaczek II.
43 Mimo e wedug Dugosza, Hist. III, s. 494-497, zdawali oni sobie spraw z tego, i bez polskiej
pomocy zmuszeni byliby opuci swoi kraj.
ROZDZIAV
pniej twierdzi, e Olgierd chcia, aby on zosta jego nastpc44. By wtedy bardzo mody i
wkrtce okaza si niebezpiecznym intrygantem. Pozostawa jednak Wigunt-Aleksander, ksi
kiernow- ski, w centrum Litwy. W 1390 roku polubi crk Wadysawa ksicia opolskiego, a ten
powierzy mu rdzennie polskie ziemie graniczne na Kujawach45. To wanie jego Jagieo
postanowi nie pniej ni w poowie 1391 roku wyznaczy na swojego przedstawiciela w kraju, z
ktrego pochodzi.
Taki plan mg zadowoli nie tylko ambitnego tecia Wigunta, ale take panw polskich i Jadwig,
ktrzy darzyli go sympati. Wydawao si, e w Polsce rozwaano, czy w przypadku bezdzietnoci
krlowej, Wigunt, ze wzgldu na swoje piastowskie maestwo, byby odpowiednim kandydatem
do sukcesji w Polsce, jak rwnie na Litwie, podtrzymujc w ten sposb ich uni. Niektre plotki
jakoby krl zamierza poczyni daleko idce ustpstwa na rzecz jednego ze swoich modszych
braci, rozprzestrzeniay si tak szybko, e Skirgieo, susznie zaalarmowany, pospieszy do Polski i
otrzyma tam 22 lipca 1391 roku w Nowym Korczynie krlewsk obietnic, i bez jego wiedzy nie
przekae nigdy Wilna i Witebska, swego osobistego dziedzictwa, ani te Grodna i Merecza - reszty
ojcowizny Witolda - nikomu, nawet adnemu ze swoich braci46, majc z pewnoci na myli
Wigunta. Jagieo zmieni sw pierwsz decyzj nie z powodu sprzeciwu Skirgiey, ktry nie mia
nigdy adnych kopotw z Wiguntem, podobnych do tych z Witoldem, ani nie z powodu nagej
mierci Wigunta, 28 czerwca 1392 roku w zamku wileskim47, gdzie prawdopodobnie zacz
sprawowa wadz. Wczeniej w tym samym roku Jagieo postanowi sprbowa pojedna si z
Witoldem, wsplnym wrogiem. Wyjani zatem naley nie tylko zmian decyzji krla,
196
44 To bardzo wtpliwe owiadczenie, zoone przez widrygie w czasie wojny domowej po
mierci Witolda, odnotowa po raz pierwszy Anatol Lewicki, Powstanie widrygiey, Krakw
1892, s. 291, przypis 8.
45 Zob. powyej, przypis 21 do tego rozdziau, a jeli chodzi o plany Jagiey dotyczce Wigunta,
Dugosz, Hist. III, s. 468 oraz Scptores rerum Prussicarum, tom IH, s. 179.
46 Codex epistolaris saeculi XV, tom i/i, Krakw 1876, nr 17.
47 Monumenta Poloniae Historica, tom , s. 924, wspczesna notatka potwierdzajca opis
Dugosza, Hist. III, s. 498. Na temat niepotwierdzonych plotek, e Witold odpowiedzialny by za
jego mier, zob. E. Maleczynska, Spoeczestwo polskie XV w. wobec zagadnie zachodnich,
Wrocaw 1947, s. 27 i 30, przypis 84, dalej cytowane iako Maleczynska. Spoeczestwo.
L A T A W Y ZW A (1389-1393) W
ale rwnie fakt, i zmian t zaaprobowali krlowa i panowie polscy.
Ten i wszystkie pozornie nieprzewidziane wypadki zrozumie mona jedynie wracajc do roku
1391 i ledzc to, co rwnoczenie dziao si na Wgrzech, w Chorwacji i Boni48, gdzie Zygmunt
Luk- semburczyk walczy z cigle niezwykle siln opozycj, wspieran przez kuzyna ony, a wic i
Jadwigi, Tvrtka, ktry od 1390 roku dumnie zwa si krlem Serbii, Boni, Dalmacji i Chorwacji i
uwaany by za takiego przez Wenecj oraz Raguz. Sytuacja zmienia si cakowicie, kiedy ten
najwikszy przedstawiciel dynastii Kotromani- ciw zmar 23 marca nastpnego roku. Nie bdc
zagroony boniackim atakiem, krl Wgier mg wykorzysta rywalizacj zwizan z sukcesj po
Tvrtku oraz sabo nowego wadcy Boni, Stefana Da- biy, ktry uzna zwierzchnictwo Zygmunta
i zwrci mu zdobycze swojego poprzednika49. Oczekiwa on pomocy (i od razu j otrzyma) z
Wgier przeciwko Turkom. Poniewa jednak sutan Bajazyt, po pokonaniu Serbw wspieranych
przez Tvrtka na Kosowym Polu w roku 1389, do 1393 zajty by gwnie okraniem
Konstantynopola poprzez podbj Bugarii50, zwyciski Luksemburczyk mgby zawrci z
poudnia ku pnocy Europy rodkowowschodniej, aby wykorzysta trudnoci, jakie Jagieo
przeywa walczc rwnoczenie z zakonem krzyackim i swoim kuzynem Witoldem.
Sam Jagieo mg dobrze zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa takiej sytuacji, ktra
przypominaa mu okrenie Litwy przed jej uni z Polsk. Wsparcie za ze strony Polski byoby
niewystarczajce, gdyby narazi j na agresj z poudnia i by moe rwnie zachodu, gdyby
wszyscy Luksemburgowie zaczli zgodnie wsppracowa. Jeszcze bardziej oczywiste byo to dla
Polakw i szczeglnie dla Jadwigi, ktra zawsze z niepokojem spogldaa na wydarzenia w swoim
rodzinnym kraju, i na troski jej siostry, dopki ambitny krewny przewodzi opozycji przeciwko
krlowi i krlo48
W nastpujcym opisie tych wydarze bierze si pod uwag, poza krtkimi relacjami w ksikach
Nowaka, loc. cit., oraz Guldescu, s. 237, dokumenty spisane przez Malyusza (zob. przypis 25 do
rozdziau II), f.ex. nr 504, 522-529,1107 i 1533.
49 Zob. Malyusz, nr 2067 i 2538.
50 Zob. oglne to nakrelone przez Guillanda w Histoire du Moyen Age, tom IX/i, s. 341-346, oraz
niedawno przez Johna W. Barkera, Manuel II Palaeologus, New Brunswick 1060. rozdzia II. s. 84-
122.
198 R O Z D Z I A V
wej Wgier i kwestionowa uni Chorwacji z ich krlestwem. Dla krlowej Polski analogia z
polityk Witolda bya tak uderzajca, e pomys pojednania z nim mg atwo przypa jej do gustu.
Przesad byoby przypisywanie Jadwidze inicjatywy w staraniach majcych na celu doprowadzenie
Litwy do ponownego osamotnienia, co dao pocztek caemu kryzysowi. Zanim jednak wemie si
pod uwag wyjtkowo wan rol, jak krlowa odegraa, kiedy 4 sierpnia 1392 roku zawarte
zostao porozumienie Witolda z Jagie, podkreli trzeba, e wykorzystanie Piasta mazowieckiego
do zainicjowania, na wiosn tego roku, dugich tajnych wstpnych negocjacji z pewnoci nie
odbyo si bez aprobaty krlowej. Wielce prawdopodobna zgoda na nowy plan krla, jak wyrazio
zgromadzenie panw polskich na zjedzie w Piotrkowie w maju, nie moga zosta wydana bez
aprobaty krlowej51 *. Pniej sam Witold przypomnia w uroczysty dokument, w ktrym z gry
zagwarantowano zwrot caej jego ojcowizny, i ktry wydany zosta wsplnie przez Jagie,
Jadwig i Polakw51. Krl, jak si wydawao, mia jeszcze w kwietniu wtpliwoci, czy zaspokoi
wszystkie roszczenia swojego kuzyna, gdy 16 kwietnia przyzna ziemi uckiej, objtej tymi
roszczeniami, wszystkie prawa ziemi lwowskiej, ktra, jak obiecano w 1387 roku, miaa nigdy nie
by oddzielona od Korony Polskiej pod panowaniem adnego ksicia53. Jadwiga potem
ograniczya si do nieudanej prby zatrzymania maej czci Woynia, nalecej do ksicia
Ostrogskiego pod jej i Polski bezporedni kontrol54, ale ostatecznie pozostawia j Witoldowi.
Jest to jeszcze jeden dowd na to, do jak daleko idcych ustpstw bya gotowa, by go zadowoli.
Krlowa susznie uwaaa, e takie niewielkie wewntrzne kontrowersje s duo mniej istotne ni
skonienie Witolda do zerwania z zakonem krzyackim, zanim dojdzie do stworzenia antypolskiej
51 Zob. Codex Dipl. Prussicus, tom IV, nr in, oraz komentarze W. Konecznego, Jagieo i Witold, s.
161.
51 Owiadczenie Witolda wydane w 1426 roku znane jest dziki Liber cancella- riae Cioek,
opublikowane przez J. Caro w Archiv fr sterreichische Geschichte i osobno Wiede 1874, tom I,
nr 82.
53 Porwnaj ten przywilej z 16 kwietnia 1390 roku, opublikowany w Archiwum ks. Sanguszkw,
tom I, nr 13, z tymi przyznanymi w 1387 roku (zob. przypisy 127 i 134 do rozdziau IV).
54 Zob. jej dokument z 4 listopada 1393 roku w Archiwum ks. Sanguszkw, tom I, nr t6.
*9 5
koalicji, w ktrej razem z synem Kiejstuta, szanowanym przez wielu Litwinw, uczestniczyby
rwnie krl Wgier. Rola ksicia opolskiego jako poufnego porednika midzy Zygmuntem
Luksem- burczykiem i wielkim mistrzem stanowia rwnie zowieszcz zmian w oglnej sytuacji,
ktra okazaa si kopotliwa i trzeba byo j wyjani. Przypuszcza si, e ostateczne zerwanie
ksicia Wadysawa z Jagie spowodowane byo sprzeciwem krla wobec mianowania jego
bratanka Jana, zwanego Kropido, na arcybiskupstwo gnienieskie, wolne po mierci arcybiskupa
Bodzanty w 1388 roku. Ten dobrze uzasadniony sprzeciw nie ujawni si jednak od razu i krl
czeka cierpliwie do czasu rezygnacji Kropidy w 1394 roku, mimo i mianowanie wietnego
kandydata jego i Jadwigi, Dobrogo- sta, dotd biskupa poznaskiego, zostao przez to nadmiernie
opnione55 56. Dlatego te trzeba podkreli, e pierwszy otwarcie nielojalny czyn ksicia
opolskiego przeciwko Polsce mia miejsce 7 maja krytycznego roku 1391, kiedy to zwrci si on
do Konrada von Wallenroda, niedawno wybranego wielkiego mistrza, ktry przygotowywa
najpotniejszy w cigu wojny z Litw atak, i da mu w zastaw zamek zotoryjski na granicy ziemi
dobrzyskiej, otwierajc w ten sposb Krzyakom dostp do Polski centralnej50.
Transakcja ta, tyle nielegalna, gdy ksi posiada Dobrzy jako lenno polskie, co i zaskakujca,
poniewa w 1390 roku podarowa on t ziemi w posagu swojej crce, ktra polubia brata
Jagiey, moga pod wzgldem finansowym wydawa si nieistotna. Bya ona jednak, co oczywiste,
pierwszym krokiem do podjcia zasadniczego dziaania, majcego na celu przekazanie caej ziemi
dobrzyskiej razem z Kujawami, najwaniejszym pod wzgldem strategicznym regionem, wrogowi
Polski na pnocy57 58. Kilka dni pniej Wadysaw pospieszy z Prus na Wgry, oczywicie by
przedyskutowa z poudniowym ssiadem Polski udzia w swoich planach55, wiedzc,
L A T A W Y Z N A (13S9-1393)
55 T pogmatwan spraw zwize wyjania Z. Szostkiewicz w Sacrum Poloniae Millennium, tom
I, s. 475-476.
56 Codex Diplomaticus Prussicus, tom IV, nr 95.
57 Susznie podkrelane przez Z. Nowaka, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 48, ktry
jednak czy ten znaczcy problem z histori biskupa Jana Kropidy.
58 Wedug wyczerpujcej pracy M. Goyskiego na temat zastawienia Dobrzynia, Sprawa zastawu
ziemi dobrzyskiej... 1391-1399, Przegld Historyczny, tom III, Warszawa 1906, s. 40, ksi
opolski uda si do Budy wkrtce po 10 maja moi roku.
2 0 0 R O Z D Z IA V
e mier Tvrtki, dwa miesice wczeniej, otworzya nowe moliwoci przed Zygmuntem
Luksemburczykiem. lski Piast poza korzyciami pieninymi spodziewa si cigle jeszcze
pozycji politycznej, jak przyznaby mu krl wgierski, podobnie jak uczyni to jego poprzednik
Ludwik Andegaweski.
Wszystkie te ewentualnoci byy tak niepokojce dla Polski, e Jagieo odpowiedzia akcj zbrojn
na pnocy, a na poudniu wzmoon dziaalnoci dyplomatyczn, co wymagao wikszej ni
kiedykolwiek przedtem wsppracy Jadwigi. Oddziay polskie, ktre w sierpniu wkroczyy na
ziemi dobrzysk, by zaj dwa inne wane zamki jako rekompensat za Zotoryj, nie zdoay
zatrzyma spodziewanego najazdu krzyackiego59. Jednak obrona Wilna, gwny problem
strategiczny, bya na szczcie pomylna, podobnie jak w roku poprzednim. Poniewa jednak w
roku nastpnym spodziewano si kolejnej inwazji na Litw, pilne stao si niedopuszczenie do tego,
by porednio wspiera j Zygmunt Luksemburczyk. Wymiana korespondencji midzy Zygmuntem i
krlem Polski, ktra rozpocza si w 1390 roku, doprowadzia do kolejnego rozejmu, podobnego
do tego z 1388, wygasego 19 wrzenia 1389 roku60. Tym razem rozejm rwnie mia by krtki,
gdy trwa zaledwie do 11 listopada 1392.. Propozycja Zygmunta, by wyznaczy mieszan polsko-
wgiersk komisj, ktra rozsdziaby spr midzy dwoma krlestwami dotyczcy ziem ruskich, z
pewnoci nie odpowiadaa Jagielle.
Wszystko to wiadomo jedynie dziki zapisowi rozmowy wysannika krla wgierskiego, Hermana
Schffa, z wielkim mistrzem Wallenrodem 5 maja 1391 roku, zachowanemu w archiwach zakonu
krzyackiego61, ktremu Zygmunt chcia sprzeda nie tylko Now Marchi - stary pomys
Luksemburgw - ale take Dobrzy i Kujawy. Nie mogo do tego doj bez zgody ksicia
opolskiego i dlatego wydaje si, e tajemniczy niemiecki negocjator, przemawiajcy w imieniu
krla wgierskiego, by w rzeczywistoci przedstawicielem Piasta lskiego, ktry chcia
przysporzy Jagielle jeszcze wikszych
59 Ibidem, s. 32-33; jeli chodzi o chronologi wyprawy Jagiey przeciwko ksiciu opolskiemu,
zob. poprawki Kuczyskiego do Szajnochy, przedruk 1969 (s. 47 Wstpu do tomu I): pierwsza z
tych wypraw miaa miejsce w sierpniu 1391 roku.
60 Zob. przypis 137 do poprzedniego rozdziau.
61 Codex Diplomatien Prussicus, tom IV, nr 106; zob. komentarze Nowaka, loc. cit., przypis 63.
LATA WYZWA (1389-1393) 2 0 1
kopotw. Nie mg jednak tego uczyni bez wiedzy Zygmunta i cho szczegy tych negocjacji
pozostay oczywicie zatajone przed Polakami, cige kontakty midzy Bud i Malborkiem
sprawiy, e zdawali oni sobie spraw z tego, i odnowiony rozejm w adnej mierze nie
doprowadzi do poprawy ich stosunkw z Wgrami.
To wanie wtedy krlowa Jadwiga, ktra rwnie korespondowaa ze wszystkimi praktycznie
ssiadami Polski62 63 64, zdecydowaa uda si na Wgry osobicie, w towarzystwie Spytka z
Melsztyna, ktry cigle utrzymywa stosunki z krajem swojej ony, Elbiety03. Dla crki Ludwika
Wielkiego byy to pierwsze od omiu lat odwiedziny ukochanej siostry i kraju, w ktrym si
urodzia. Wanie krlowa Maria przywitaa j w poowie czerwca w Lubowli, miecie na ziemiach
granicznych Spisz, dogodnym dla polsko-wgierskich spotka. Jednak jest bardzo niepewne, czy
by tam rwnie krl Zygmunt, gdy 2.4 czerwca i a do pocztku sierpnia by on, podobnie jak w
jesieni 1391 roku, in descensu campestri contra Turco4. Uatwio to jednak zadanie Jadwidze z
dwch powodw. atwiej moga omawia delikatne kwestie polityczne w prywatnych rozmowach z
siostr, ktra bya wspwadc ze swoim mem, tak jak Jadwiga z Jagie. Poza tym Jadwiga
miaa wspania okazj, by wykorzysta trudnoci na granicy boniackiej i serbskiej jako argument
za tym, by Wgry i Polska, zamiast rywalizowa, stawiy solidarnie czoo wyzwaniu najazdu
tureckiego, rosncemu niebezpieczestwu dla caego chrzecijastwa, a szczeglnie dla Europy
Srod-
62 Zob. powyej, przypis 33 do tego rozdziau.
63 ona Spytka, ktra podobnie jak m bya bardzo bliska Jadwidze, wedug artykuu
opublikowanego w 1906 roku przez wgierskiego historyka Mr Wertne- ra, bya crk Emeryka
Saczkfi, przeciwnika Zygmunta Luksemburczyka. Gawda, Monowadztwo maopolskie, s. 59-60
i rwnie Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy, s. 148, nr 87 i 88, uwaaj t opini za bardziej
prawdopodobn ni opinia polskich historiografw, e ojcem Elbiety by Emeryk Bebek, byy
wgierski zarzdca Rusi. Zob. Strzelecka, Elbieta Melsztyska, Lww 1929, s. 109-119 (biografia
streszczona w Polskim Sowniku Biograficznym, tom VI, s. 263-264), ktra pisaa rwnie o
spotkaniu w Lubowli w ksice O krlowej Jadwidze, Lww 1933, s. 28-29. Pisaa o tym rwnie
pniej E. Maleczyska, Spoeczestwo, s. 25, ktra bdnie przypisuje inicjatywie Jadwigi
propozycj mieszanej komisji, jak wysun Zygmunt rok wczeniej.
64 Zob. jego dokumenty streszczone przez Malyusza, nr 2242, 2257, 2537, 2343, 2559, 2565,
2566,2595, Tylko krlowa Maria bya w Lubowli 15 czerwca (nr 2537) i 22 czerwca w drodze
powrotnej w Koszycach (Kassa, nr 2341)-
202ROZDZIAV
kowowschodniej, ktra bya wczeniej zjednoczona pod panowaniem ojca obu krlowych.
Koncepcja Jadwigi, zainspirowana wielkim pomysem jej ojca, bya rwnoczenie cakowicie
realistyczna. Odwoywaa si do zmaga przeciwko inwazji mongolskiej w poowie XIII wieku,
kiedy Polska i Wgry po raz pierwszy razem odegray rol przedmurza Zachodu. Taki sam pomys
a do mierci pozosta jedn z gwnych trosk Jadwigi. W kocu XIV wieku na drodze do jego
realizacji stay jednak dwie przeszkody. Wgrom bezporednio zagraali teraz jedynie Turcy
osmascy, natomiast Tatarzy nadal stanowili najblisze niebezpieczestwo dla Polski i jej nowego
litewskiego partnera, szczeglnie dla ziem ruskich. Co wicej, zakon krzyacki naduywa idei
krucjat jako pretekstu do podboju Litwy i okrenia Polski. Pierwsza z tych przeszkd staa si
rdem trudnoci dla Jadwigi dopiero w przeddzie jej mierci. Druga bya w 1392 roku tak
oczywista, e wyjania ona bliski zwizek pomidzy jej misj na Wgry i rwnoczesn misj do
Prus, ktr jej m powierzy ksiciu mazowieckiemu, Henrykowi, modszemu bratu Jagieowego
szwagra i dawnego rywala, Ziemowita i szwagra Witolda, Janusza65. Piastowie mazowieccy zdali
sobie w kocu spraw z tego, jak nieostroni byli ich przodkowie w swoich stosunkach z zakonem
krzyackim i przyjli prob Jagiey, by pojedna go z Witoldem przez porednika, jakim miaby
by Henryk, ktry jako biskup pocki mg wjecha na terytorium Zakonu, nie wzbudzajc
podejrze. Podczas odwiedzin u Witolda na zamku Ritterswerder biskup zakocha si w jego
siostrze Ryngalle i polubi j, nie czekajc na papiesk dyspens. Nie wydawao si to jednak zbyt
szokujce, gdy jeszcze by subdiakonem, niewywicony na ksidza i gotowy zrzec si swojego
biskupstwa. Uatwiao to jego tajne negocjacje z wygnacem, ktry teraz by rwnie jego
szwagrem i ktrego cierpliwie przekona do przyjcia wielkodusznej propozycji Jagiey:
przebaczenia jego zdrady i zwrcenia caoci ojcowizny cznie z Trokami, z ktrych jego gwny
przeciwnik, Skirgieo, zgodzi si zrezygnowa66. Po trzech tygodniach zrozumiaego wahania
Witold nagle zwrci si prze65
Zob. tablic genealogiczn Piastw mazowieckich w: Dworzaczek II, nr 4, oraz notatk o Henryku
w katalogu Szostkiewicza, loc. cit., s. 465.
66 Zgodnie z pruskimi kronikami cytowanymi przez Haleckiego, Dzieje Unii, tom I. s. n8. DrzvDis
2.
LATA WYZWA (1389-1393) 203
ciwko swoim niemieckim obrocom i podczas dramatycznych wydarze, wielokrotnie
opisywanych67, powrci w kocu czerwca na Litw, by wzi udzia w jej obronie przed tymi, z
ktrymi wsppracowa przez dwa i p roku.
Oburzeni tym, co nie bez powodu uwaali za drug zdrad Witolda, gorsz od tej z 1384 roku,
Krzyacy kontynuowali swoje najazdy przez nastpne dwa lata z jeszcze wiksz pasj ni
przedtem, ale bez wikszych szans na podbicie zjednoczonej Litwy, ktrej teraz duo atwiej byo
broni ni wczeniej. Nie mogli ju twierdzi, e wspomagaj katolika ochrzczonego w Prusach
dziesi lat wczeniej przeciwko prawosawnemu, ktremu sprzyja niedawno nawrcony, lecz nadal
wsppracujcy z poganami i schizmatykami. Jednake Zakon nie przesta szerzy propagandy
zwizanej z t wojn jako krucjat i nadal przyjmowa znakomitych rycerzy z Europy Zachodniej
jako szacownych goci68.
Nikt nie mg martwi si bardziej o Witolda ni Jadwiga, ktra po powrocie z Wgier pospieszya
na Litw69, by przyczyni si do ostatecznego z nim porozumienia. Nie moga wiedzie, e
rwnoczenie ksi opolski Wadysaw pospieszy w przebraniu przez Polsk do Prus, aby
negocjowa z wielkim mistrzem Wallenrodem, jak si wydaje, w imieniu krla Wgier.
Nie ma nic bardziej pouczajcego w badaniach nad ksztatowaniem si Europy
rodkowowschodniej i dla rozumienia wyzwa, jakim trzeba byo stawi czoo, ni porwnanie
tych dwch rwnolegych akcji dyplomatycznych. Jedna z nich bya pierwsz rewizj unii
krewskiej, po ktrej nastpia seria innych w trakcie nastpnych dwch stuleci, zanim w kocu
ustanowiono polsko-litewsk Rzeczpospolit. Druga bya pierwszym planem rozbioru Polski bez
wspominania o Litwie, pomys przedwczesny, ktry jednak, jak moe si wydawa, stanowi
precedens. Rozbir caej Rzeczpospoli67
Zob. na przykad opis Szajnochy, przedruk 1969, tom II, s. 171-177.
68 rda cytowane powyej (przypis 40) wyranie zaznaczaj, e nawet rycerze z Burgundii, gdzie
stosunkowo dobrze znano sytuacj w Europie Wschodniej, nadal walczyli w Prusach po 1392 roku.
69 Maciejewska, Jadwiga krlowa polska, s. 88, uwaa, e krlowa nie miaa wystarczajco duo
czasu, by przyby do Ostrowa, ale przyznaje, e po powrocie do Krakowa z Lubowli, z pewnoci
nie pniej ni na pocztku lipca, Jadwiga nie pojawia si ponownie w stolicy przed 23 sierpnia. Na
temat daty przybycia Wadysawa do Prus (2S lipca) zob. Nowak, op. cit., s. S2, przypis II6.
204 R O Z D Z I A V
tej osignito czterysta lat pniej, a konsekwencje jego sigaj naszych czasw.
Nie ma powodu, by wtpi, e Jadwiga bya naprawd obecna, kiedy 4 sierpnia 1392 roku Witold
zoy niezwykle uroczysty hod w Ostrowie (Astruvas) niedaleko Lidy7. Przeciwnie, cakiem
prawdopodobne jest, e towarzyszya rwnie Jagielle w podry do Wilna, gdzie troch pniej
zakoczono reorganizacj Wielkiego Ksistwa. Naturalne byo, e krlowa, ktra podrowaa po
wszystkich czciach Polski, czasami przekraczajc nawet granice, chciaa nareszcie odwiedzi
Litw, nawrcon w 1387 roku, gdzie teraz jej obecno bya bardziej potrzebna ni kiedykolwiek
przedtem. By to rzeczywicie jedyny przypadek w historii unii polsko-litewskiej, kiedy krlowa
Polski, wymieniona po krlu w pierwszych aktach hodu przez rnych litewskich ksit, teraz od
najwaniejszych z nich otrzymaa razem z mem oficjaln obietnic lojalnoci. Zona Witolda,
Anna, poza tym mao znana litewska ksiniczka70 71, wydaa osobne dokumenty zarwno dla
Jagiey, jak i dla Jadwigi72, gwarantujce obietnice zoone przez ma.
To rwnie stanowio niezwyky przypadek w negocjacjach polsko-litewskich. Wyjanieniem moe
tu by jedynie pragnienie krlowej, by posiada w nich swj kobiecy odpowiednik. Jego roli nie
mona oczywicie porwnywa z rol jej siostry w negocjacjach z Wgrami, jednak stanowiby on
dodatkowe zapewnienie, e tym razem obietnice Witolda zostan dotrzymane. Z drugiej strony
obecno powszechnie szanowanej Jadwigi stanowia podobn gwarancj dla kuzyna Jagiey i
wiadczya o tym, e obietnice krla byy powaniejsze od tych wczeniejszych. Nie zachowa
aden przywilej Jagiey, a zatem ustpstwa, jakie krl poczyni wobec Witolda, s rnie
interpretowane. Nie zosta on z pewnoci wielkim ksiciem
70 Opublikowane w Aktach Unii, nr 29, gdzie data 5 sierpnia, ktr si czasem podaje, zostaa
zdecydowanie poprawiona. Ostrw, ktry Rhode, Ostgrenze, s. 345, przypis 232, bdnie
identyfikuje z miastem o tej nazwie na wschodnim Mazowszu, to inne miejsce niedaleko Lidy, po
litewsku zwane Astruvas; zob. Jurgela, History of the Lithuanian Nation, s. 135.
71 Ibidem, s. 134, przypis 143, identyfikuje j, idc za litewsk monografi rodziny Witolda,
opublikowan przez Jonynasa w 1933 roku, i na nastpnej stronie podaje fotograficzn reprodukcj
jej pisma.
71 Akty Unii, nr 30 i 31.
LATA WYZWA (1389-1393) 205
osobnego pastwa litewskiego73, mimo i mg uywa tytuu pana na Trokach i ucku, a kiedy
razem udali si do Wilna, Jagieo ulokowa go na miejscu zajmowanym przez Skirgie od 1387
roku, nastpnie przeznaczonym dla Wigunta; jego niedawna mier uprocia sytuacj. Jasne byo,
e ksi, rezydujcy w stolicy, ale bdcy wasalem krla i krlowej Polski, mia by zastpc
Jagiey w rzdzeniu wszystkimi ziemiami litewskimi i ruskimi74.
Aby Skirgieo mg przyj to rozwizanie, krl zmusi Witolda do zoenia 6 grudnia 1392 roku
obietnicy, e przekae on ksistwo kijowskie75 swojemu byemu rywalowi. Ksistwo to zabrano
przyrodniemu bratu Jagiey Wodzimierzowi, ktry otrzyma je od ich ojca okoo trzydziestu lat
wczeniej, wkrtce po wyzwoleniu tego centrum starej Rusi spod dominacji tatarskiej. Poniewa do
przekazania nie mogo doj natychmiast, pozostao tak wielkie napicie midzy Witoldem i
Skirgie, e Jadwiga, ktrej ten drugi szczeglnie ufa, dziesi miesicy pniej udaa si w
kolejn podr na Litw i 3 padziernika 1393 roku, jeszcze raz poredniczc midzy obu
zwanionymi, ostatecznie ich pojednaa76. Zazwyczaj ustpstwa, jakie zarwno krl, jak i krlowa
czynili wzgldem Witolda, kosztem prawie wszystkich yjcych braci Jagiey i polskich roszcze
dotyczcych bezporedniej zwierzchnoci Woynia i Podola, podyktowane byy koniecznoci
uczynienia z caej wschodniej czci krlestwa, od granicy pruskiej do wgierskiej,
scentralizowanej caoci podlegej sprawnej wadzy. Szczeglnie wane byo to w czasie, gdy
sytuacja midzynarodowa pogorszya si ze wzgldu na niespodziewane niebezpieczestwo,
zagraajce zachodniej, rdzennie polskiej czci.
To nowe wyzwanie sprowokowaa duga wizyta ksicia opolskiego Wadysawa w Malborku, gdzie
rozpocz on swoje antypolskie machinacje, oddajc ostatecznie Dobrzy pod zastaw zakonowi
73 Zdecydowanie udowodni to Kolankowski, Dzieje W. Ksistwa Litewskiego, s. 57.
74 T interpretacj Dugosza, Hist. III, s. 500, potwierdzaj wspczesne kroniki pruskie; zob.
Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 138-139.
75 Codex epistolaris saeculi XV, tom I, nr 19 i 20; zob. komentarze Rhodego, s. 346, przypis 236.
76 Ibidem, tom Il/i, s. 471; zob. komentarze Dugosza, Hist. III, s. 502. Obecno Jadwigi na tym
spotkaniu w Leone (niedaleko Wilna, i bdnie interpretowanego jako Lww) zostaa
zakwestionowana, ale bez przekonujcych powodw i z nieuzasadnionym wnioskiem, e krlowa
nigdy na Litwie nie bya (zob. Maciejewska, op. cit., s. 90-91).
2 0 6 R O Z D Z IA V
krzyackiemu 28 lipca. Swoje intrygi zakoczy w kocu wrzenia77, przed wyjazdem na Wgry.
Sprawa Litwy miaa zosta zaatwiona przez zaproszenie wielkiego mistrza Wallenroda do udziau,
razem z Zygmuntem Luksemburczykiem, w koalicji, majcej na celu rozbir Polski. Oglny zapis
tych narad zosta odnaleziony ponad sto lat temu w archiwach zakonu krzyackiego, ale dokumenty
te pozostaj kontrowersyjne, gdy historycy polscy i niemieccy interpretuj je w rny sposb78.
Krl i krlowa Polski, ktrzy oczywicie nie mogli zna szczegw cile tajnych rozmw w
Prusach, syszeli najprawdopodobniej straszliwie baamutne plotki na ich temat, gwnie dziki
Spytkowi z Melsztyna, ktrego nadal czyy poprzez tecia bliskie zwizki z Wgrami. To wanie
tam ksi opolski kontynuowa dyskusj z krlem Zygmuntem nad tym, co sugerowa
Wallenrodowi, a mianowicie nad moliwoci wsplnej akcji 3 listopada 1392 roku79, zaledwie na
tydzie przed wyganiciem polsko-wgierskiego rozejmu.
W tekcie zapisu dotyczcego tych propozycji, ktry zanotowano w Malborku dwa miesice
wczeniej i ktry dla historyka stanowi jedyne wiarygodne rdo, wyrni trzeba trzy czci.
Pierwsza jest streszczeniem tego, co Wadysaw wyjawi wielkiemu mistrzowi na temat planu
najazdu na Polsk; druga zawiera szczegy dotyczce rozbioru, ktry mia po nim nastpi; trzecia
jest szczegowym raportem na temat reakcji Wallenroda i wyniku rozmw.
Ksi opolski zacz od wymienienia tych, ktrzy ju zgodzili si zaatakowa krla Polski,
mianowicie krla Wgier, ktrego nazywa swoim mistrzem; margrabiego Moraw Jodoka
Luksembur- czyka, kuzyna Zygmunta, ktremu powierzy on w 1388 roku mar77
Na temat daty jego wyjazdu zob. ibidem, s. 52, przypis 117.
78 Opublikowany w 1853 roku przez J. Voigta w Codex Diplomatien Prussicus, tom IV, nr IIO, s.
158-159, zapis ten bada Szajnocha, ktry zrobi kopi niemieckiego oryginau z polskim
tumaczeniem (zob. przypis 32, s. 582-586 kopii jego pracy na temat Jadwigi i Jagiey z 1969
roku). Specjalna monografia na temat projektu rozbiorowego autorstwa Hildegardy Schaeder
ukazaa si jako pierwszy (i jedyny) tom Geschichte der Plne zur Teilung des alten polnischen
Staates seit 1386. I: Der Teilungsplan von 1392, Lipsk 1937. T i wszystkie kolejne prace,
stanowice wkad do bada nad tym problemem, wzi pod uwag w 1964 roku Nowak, op. cit., s.
51-58, ale rozmaite kwestie s dalej otwarte do dyskusji.
79 Codex Diplomaticus Prussicusy tom IV, nr 113. Na temat czasu trwania rozejmu zob. powyej,
przypis 60 do tego rozdziau i przypis 137 do rozdziau poprzedniego.
L A T A W Y Z W A (1389-1593) 2.07
chi brandenbursk jako zastaw80; ksicia Zgorzelca Jana, brata Zygmunta, ktry posiada rwnie
Now Marchi81 *; ksicia austriackiego, ktrego imi nie zostao podane; i w kocu samego
Wadysawa. Doda on, e krl czeski, czyli Wacaw IV, starszy brat Zygmunta i krl rzymski,
ktrego ksi lski nazywa naszym mistrzem, obieca swoj pomoc i wszyscy oni oczekiwali,
i wielki mistrz uczyni to samo.
Kiedy Wallenrod nie wiedzia, co odpowiedzie, Wadysaw wyjani, e sprzymierzecy mieli ju
dosy krla polskiego i zgodzili si ju na przyszo co do rozbioru terytorium Polski pomidzy jej
ssiadw81. Ksi opolski podkreli najpierw, e Zakon otrzyma wszystkie ziemie polskie na
pnoc od Kalisza, a take Mazowsze. Dua cz dostaaby si rwnie w rce Wgier, wcznie z
terenami na poudnie od Kalisza, a wic obejmujcymi Krakw, Sandomierz i czyc, plus
Ruessen und den strich hen offen, czyli ziemie ruskie i cay obszar a do nowej granicy pruskiej -
dosy niejasne sformuowanie, ktre pozostawiao otwart kwesti tego, jak daleko siga bd
podboje zakonu krzyackiego w wojnie z Litw. Rwnie nieokrelone byy sowa und den strich do
her, ktre dodano do krtkiego owiadczenia stwierdzajcego, e cz Wielkopolski na
poudniowy zachd od dolnej Warty powinna nalee do marchii brandenburskiej i do krla
rzymskiego. Nawet jeli dodatek ten odnosi si do terenu czcego ich zdobycze w Prusach,
nabytki trzech Luksemburgw, w tym Zygmunta, byyby stosunkowo mae. Nic nie zostao
powiedziane na temat ewentualnych udziaw Austrii i samego ksicia opolskiego.
Zanim wyjanione zostanie to pominicie, podkreli trzeba, e mimo niezwykle duych zdobyczy
oferowanych Zakonowi, Wallenrod powtarza, e nie wie, co odpowiedzie, dodajc podwjne
zastrzeenie. Przypomnia, e dalej obowizywa wieczny pokj pomidzy zakonem krzyackim i
Polsk, majc na myli porozumienie w Kaliszu z 1343 roku. Mimo i Polacy naruszyli to
porozumienie - tutaj odnis si do wsparcia, jakiego udzielili Litwinom -
80 Zob. Nowak, op. cit., s. 42.
81 Ibidem, s. 50.
81 Ten ponowny rozbir naniesiony jest na map, ktr S.M. Kuczyski doda do swojej ksiki,
Wojna 1410-1411, po s. 72. Szkic ten moe pomc w zrozumieniu tego, co dziao si potem.
2 0 8 R O Z D Z IA
on, jako wielki mistrz, nie mg podj adnej legalnej akcji, dopki papie nie ogosiby krucjaty
przeciwko Polsce i dopki krl rzymski, jego mistrz, nie wydaby upowanienia do uycia
miecza.
Wallenrod odrzuci rwnie prob swojego zawiedzionego gocia, by wysa z nim posacw
Zakonu, dajc im na pimie pene upowanienie do poruszenia caej tej sprawy w rozmowach z
krlem Wgier. Ostrzeg nawet ksicia opolskiego, by nie wypowiada si w imieniu wielkiego
mistrza, kiedy bdzie przedstawia wasne doniesienia Zygmuntowi. Z drugiej strony poprosi o
pisemne owiadczenie Wadysawa, ktre mgby przestudiowa i pniej udzieli odpowiedzi w
odpowiednim pimie. Kiedy ksi odmwi, Konrad doszed do wniosku, e przemawia on bez
adnego oficjalnego upowanienia.
Czowiek tak wojowniczy, niezrwnowaony i nieprzyjanie nastawiony do Polski i jej krla
zareagowa w nader ostrony i nawet podejrzliwy sposb na propozycj udziau w rozbiorze na
warunkach niezwykle korzystnych dla Zakonu nie tylko dlatego, e nadal zajty by wasn wojn z
Litw, za dziaania wojenne po odwrceniu si Witolda przybray krytyczny obrt. Susznie
uwaa cay projekt za nierealistyczny, dopki nie poparby go przynajmniej Zygmunt
Luksemburczyk, najsilniejszy z przyszych sprzymierzecw, o ktrym wiedzia, e mia napite
stosunki z pozostaymi czonkami dynastii i ze swymi rywalami, Habsburgami. Dlatego te ksi
opolski, nie porzucajc swojego planu pomimo tego pierwszego, dosy zniechcajcego
dowiadczenia, skoncentrowa si na rozmowach z krlem Wgier, do ktrego dotar w Budzie
kilka tygodni po powrocie Zygmunta z wyprawy przeciwko Turkom na naddunajskiej granicy
Serbii83. Rozmowy, bdce kontynuacj tych w Malborku, musiay trwa cay padziernik, gdy
dopiero 3 listopada mg on napisa o ich rezultatach do wielkiego mistrza.
Ten krtki list84, daleki od zapisu dotyczcego dyskusji z Wallenrodem, informowa go po prostu,
e ksi przedstawi swoje propozycje krlowi i wspomnia o moliwoci spotkania obu wadcw
w Krakowie lub gdzie indziej w Polsce. Do spotkania takiego mo83
Zob. dokumenty cytowane powyej w przypisie 64, do ktrych doda mona te zebrane przez
Malyusza pod nr 200x i i6ox.
84 W<;nnminanv iu wczeniej w orzvoisie 80.
LATA WYZWA (1389-1393) 209
goby oczywicie doj po uprzednim najedzie i pokonaniu Polski i wanie w zwizku z tym
ksi opolski wyjawi niezwykle zaskakujcy punkt swojego raportu, przedstawionego
Zygmuntowi. Uda mianowicie, e wielki mistrz zadeklarowa swoj gotowo do przyjazdu i
udzielenia pomocy krlowi wgierskiemu przeciwko krlowi polskiemu, jeli tylko zostanie
powiadomiony dwa tygodnie wczeniej. Musia zatem tak zinterpretowa, kierujc si wasnymi
pragnieniami, zdawkow uwag Wallenroda, ktry w prowadzonych przez nich negocjacjach nigdy
tak daleko si nie posun.
Nie ma jednak potrzeby, by rozwaa tak oczywiste nieporozumienie, gdy zamiast otrzyma
wiadomo, e Zygmunt rozpocz wojn z Polsk po wyganiciu rozejmu ii listopada, wielki
mistrz przyj w wita Boego Narodzenia wysannika krla wgierskiego, tego samego Hermana
Schffa, przysanego uprzednio do Malborka w maju, ktrego nowa misja zdecydowanie stanowia
przeciwiestwo caej intrygi85. Schff powrci bowiem do cile lokalnych kwestii Dobrzynia i
Kujaw, traktujc je zupenie inaczej ni pomysy ksicia opolskiego, ktry oczywicie nie zgadza
si z Zygmuntem w tej sprawie. Podczas gdy Luksemburczyk chcia, tak jak przedtem, sprzeda te
tereny graniczne zakonowi krzyackiemu, projekt rozbiorowy Opolczyka wcza je do pruskiej
czci po zastawieniu Dobrzynia przez samego ksicia. Inne te byo ich podejcie do troch
podobnej kwestii Nowej Marchii, ktr wysannik Zygmunta w maju rwnie zaoferowa Zakonowi
do kupienia. Przed drug misj Schffa, 13 listopada, krl wgierski upowani swojego modszego
brata Jana do sprzeday Krzyakom tej zdobyczy Luksemburgw86. Natomiast zgodnie z planem
rozbioru Polski, powikszono by j w sposb dla nich korzystny. Nie zaskakuje fakt, i Zakon
chcia wiedzie, kto w kocu mia prawo dysponowa tymi terenami w ssiedztwie Prus.
Jeli chodzi o Now Marchi, to w kocu Zygmunt sprzeda j Zakonowi w 1402. roku87, po
mierci brata w 1396 roku i krlowej Jadwigi, ktra nie zdya dowiadczy wszystkich trudnoci,
jakich
85 Codex Diplomatien Prussicus, tom IV, nr 106, dokument cytowany przez Nowaka, op. cit., s. 50,
ale niezwizany z analiz projektu rozbiorowego.
86 Zob. Nowak, op. cit., s. 51.
87 Ibidem, s. 75.
2 10 R O Z D Z IA V
transakcja ta przysporzya Polsce. Kwestia Dobrzynia miaa jednak by przeszkod w jej wasnych
negocjacjach z zakonem krzyackim, kiedy tylko stay si one osobist trosk krlowej, poza
zmartwieniami zwizanymi z Wgrami. W 1392 roku krlowej i Polakom, oburzonym nielegalnym
w oczywisty sposb postpowaniem ksicia opolskiego z ziemi dobrzysk, co nie byo adn
tajemnic, zaczo jeszcze bardziej zalee na odkryciu prawdy zwizanej z tajemniczym projektem
rozbiorowym i jego inicjatorami, ktrych odpowiedzialno nawet dzisiaj trudno ustali
historykom. Wydaje si jednak, e ci, ktrzy uznali, e rwnie w tej niepokojcej sprawie
inicjatywa pochodzia od samego ksicia, mieli suszno88. Pozostaje zatem wyjani, co
spodziewa si on osign i dlaczego Zygmunt Luksemburczyk, ktrego odpowiedzialno
uwypukla si ostatnio, waha si do koca roku, zanim podj decyzj odmown.
Trudno uwierzy, e czonek dynastii Piastw mg dziaa na rzecz cakowitego rozpadu
Krlestwa Polskiego zaoonego przez jego przodkw i lekceway prawa swojego mazowieckiego
szwagra, jeli nie wemie si pod uwag, e Wadysaw by w rzeczywistoci zniemczonym
ksiciem lskim. By on wasalem krla czeskiego, uprzednio w subie Ludwika
Andegaweskiego, zanim zosta on krlem Polski. Po jego mierci popiera kandydatur ksicia
austriackiego do tronu polskiego. Poniewa sam nie mia nigdy szans na wstpienie na tron polski,
szuka innych sposobw i rodkw, by zadowoli swoje ambicje, nawet kosztem unicestwienia
Krlestwa Polskiego. Lenna przylegajce do jego grnolskiego ksistwa trzyma w granicach
krlestwa, natomiast pozostae sprzedawa albo przynajmniej zastawia zakonowi krzyackiemu.
Jednak pamita, e Ludwik Wielki nie tylko obdarowa go tymi cennymi ziemiami, ale rwnie
wykorzystywa przez pewien czas jako swego rodzaju wicekrla na ziemiach ruskich oraz jako
regenta w Polsce waciwej. Rwnie kiedy Wadysaw usiowa okupowa Wawel dla
88 W dugim ponownym badaniu tej kwestii, Nowak, s. 55-58, przyjmuje raczej opini K.
Pieradzkiej, ktra w swoich dociekaniach na temat niezwykle dwuznacznego udziau polskich
magnatw w najwczeniejszych planach rozbioru kraju {Udzia polskich feudaw w planach
rozbioru Polski w XIV i XV wieku, Krakw 1955; zob. zwaszcza s. 12-16), staraa si udowodni,
e projekt z 1392 roku by inicjatyw krla Zygmunta, a ksi opolski by jedynie porednikiem w
caej tej sprawie. Nowak nie posuwa si tak daleko, ale jego wnioski nie s przekonujce.
211
Wilhelma w 1385 roku, i co dziwne, take w 1389 roku, oczekiwa, e Habsburg wynagrodzi jego
sub pozwalajc mu sprawowa faktyczn wadz w Polsce. Biorc to wszystko pod uwag,
wydaje si, e Wadysaw wierzy, i jego fantastyczny plan z 1392 roku otworzy podobne
moliwoci.
Udzia Habsburgw, ktrym przewodzi teraz duo mdrzejszy stryj Wilhelma, Albrecht III, i tych
Luksemburgw, ktrzy zajci byli problemami cesarstwa, w inwazji na Polsk, co ksi lski
przedstawi Wallenrodowi jako inicjatyw przez wszystkich przyjt, by najoglniej mwic
zudzeniem. Ich przymierze z Zygmuntem wgierskim, zawarte 13 stycznia 1392 roku, nie byo
skierowane przeciwko krlowi polskiemu, ale przeciwko Wacawowi, krlowi czeskiemu89. Krl
rzymski, ktrego wadza bya coraz bardziej kwestionowana, byby ostatni osob, ktra
wczaaby si w ryzykown wojn na wschodzie. Jednak nowy krl wgierski, ktry nigdy nie
zapomnia poraki zwizanej z posiadaniem caej Polski, mg odczuwa pokus, by z pomoc
zakonu krzyackiego podbi przynajmniej poow kraju i rwnoczenie odzyska ziemie ruskie
przyczone przez jego poprzednika.
Jeli za spraw jakiego szczliwego zrzdzenia losu Zygmunt osignby swoje cele w Polsce,
byoby mu trudniej ni Ludwikowi Andegaweskiemu osobicie sprawowa kontrol nawet nad
czci kraju. Zygmunt przecie ledwo pokona swoich wgierskich i chorwackich przeciwnikw i
by coraz bardziej zajty niebezpieczestwem ze strony Turkw. W takich okolicznociach
Wadysaw miaby due szanse, by rzdzi w imieniu Zygmunta zarwno w Krakowie, jak i
Lwowie.
Istniao wic rzeczywicie niebezpieczestwo, e plan Opolczyka zostanie zaakceptowany przez
Zygmunta, jeli zdoa si go przekona, e Krzyacy bd wsppracowa w inwazji, przynajmniej
na pnocn Polsk. W kadym razie byaby to katastrofa nie tylko dla Polski, ale dla caej Europy
rodkowowschodniej, ktra przestaaby istnie jako osobny region i jako wana cz skadowa
kontynentu. Oba krlestwa, stanowice rdze tego regionu od X wieku, miay znale si pod
panowaniem ksit niemieckich lub dynastii niemieckiej. Jedno z nich miao zosta podzielone, a
drugie powikLATA.
i L Z T A N tf>5<K593)
89
Jasno przedstawia to Nowak, op. cit., s. przypisy 121-123.
112ROZDZIAV
szone kosztem pierwszego, ale w swoich nowych sztucznych granicach cakowicie zalene od
zachodniego ssiada, tak zwanego witego, a naprawd niemieckiego cesarstwa. Poszerzenie tego
regionu w kierunku wschodnim, dokonane w latach 1386 do 1388, wczone byoby czciowo do
zakonu krzyackiego i czciowo do Moskwy, jak przewidziano w przeddzie porozumienia
krewskiego w 1383 roku. Taka interpretacja planu, butnie stworzonego w 1392. roku, nasuwa
pytanie, kto przeszkodzi takiemu biegowi historii europejskiej.
Dosy paradoksalny jest fakt, i si, ktra przyczynia si do klski projektu rozbiorowego, by
zakon krzyacki, bardziej ni jakikolwiek inny ssiad wrogo nastawiony do Polski i jej unii z Litw,
ale posiadajcy swoje wasne, odrbne plany. Nawet Wallenrod zda sobie spraw z trudnoci
zwizanych z przyczeniem i wcieleniem prawie caej Wielkopolski, gdzie wczeniejsza inwazja
Zakonu pozostawia tak bolesne wspomnienia, a take Mazowsza, gdzie nawet miasta nie ulegy
wpywom kolonizacji niemieckiej. Zakon zainteresowany by jedynie zdobyciem Nowej Marchii,
najchtniej bez wojny, aby w ten sposb odci Polsk od Pomorza Zachodniego, jak rwnie od
zaplecza Pomorza Wschodniego, ju podbitego. Poza tym Zakon pragn odebra Litwie poczenie
midzy Prusami i Inflantami, jakie stanowia mud. Wszystko to miao suy gwnemu celowi,
jakim bya przemiana pastwa rycerzy zakonu niemieckiego w gwn potg batyck,
kontrolujca wybrzee od Odry do Zatoki Fiskiej oraz wydarzenia w krajach skandynawskich90.
Plany te nie miay nic wsplnego ze wspieraniem powikszania terytorium Wgier ani te z
umacnianiem potgi Luksemburgw.
Dlatego te krl Zygmunt nie mg si spodziewa, e jeli wtargnie do poudniowej Polski, wielki
mistrz przybdzie mu na pomoc. Jeszcze bardziej decydujcy by jednak fakt, i Zygmunt
uwiadomi sobie niebawem, e trzeba pilnie uchroni poudniowe Wgry od inwazji tureckiej.
Powrci bowiem wanie z rejonw pogranicznych, gdzie nie mg ogranicza si ju duej do
zachowania wpyww wgierskich w Boni, ale musia stawi czoo Turkom, wro90
Caa polityka zagraniczna zakonu krzyackiego na przeomie XIV i XV wieku zostaa niedawno
zbadana przez Kuczyskiego, Wojna 14101411; zob. zwaszcza
c fl*7 na tPfmr ru~1irvlri mnnlfipi nra7 s TOO-TOT na temat kwestii F)ohr7vnia. itd
L A T A W Y ZW A (1389-1393) 213
gom krzya Chrystusowego91. Turcy byli bliscy podbicia Bugarii, korzystajc ze wsparcia
antywgierskich Serbw, rywali jego krlestwa. W tych okolicznociach wystpowanie przeciwko
Polsce nie byo, rzecz jasna, wskazane. Przeciwnie, bezpieczestwo na granicy Karpat, gdzie pod
nieobecno Zygmunta jego ona spotkaa si ze swoj siostr Jadwig, nadal byo podane, nawet
po wyganiciu rozejmu. Zatem porozumienie z pnocnym ssiadem, sugerowane przez polsk
krlow, duo bardziej odpowiadao interesom Wgier ni ryzykowna wojna propagowana przez
ksicia opolskiego.
Susznie przypomniano92, e krlowa Jadwiga bya nie tylko szwagierk Zygmunta, ale poprzez
swoich najbliszych przyjaci i wsppracownikw zawsze utrzymywaa stosunki z dworem
krlewskim w Budzie i z wgierskimi magnatami. Poza Spytkiem z Melsz- tyna i jego najbliszymi
krewnymi, panami tarnowskimi, wymienia si wielu innych polskich szlachcicw. Jednak poza
ciborem ze ciborzyc, czonkiem mniej potnego rodu Ostoja, ktry zrobi byskotliw karier na
subie u krla luksemburskiego, adnego z nich nie mona podejrzewa o lekcewaenie interesw
Polski. Raczej suyli oni tym interesom w zgodzie z wasn krlow, uwaajc, podobnie jak ona,
e interesy Polski, jak rwnie caej Europy rodkowowschodniej, wymagaj trwaego pokoju
pomidzy tymi dwoma narodami i jeli to moliwe, wsppracy pomimo przypadkowych napi.
Podtrzymujc takie przekonanie przeciwdziaali oni antypolskim wpywom na dworze Zygmunta, a
zwaszcza wpywom ksicia opolskiego, ktry kontynuowa swoj niebezpieczn polityk nawet po
tym, gdy przepad jego wspaniay plan.
Stao si to szczeglnie wane, kiedy w nastpnym roku polsko- wgierski pokj znalaz si w
niebezpieczestwie, gdy Jagieo, susznie winic ksicia za niedawny kryzys, prbowa zaj ze
swoimi polskimi siami zamki ziemi wieluskiej, kolejnego lenna, przy91
Zob. jego owiadczenie w dokumencie z 23 maja 1393 roku, krtko streszczone przez Malyusza, nr
2949*.
92 Maleczyska, Spoeczestwo, s. 21. We wnioskach posuwa si ona jednak za
daleko, co wpywa na jej krytyk polityki Jadwigi. Jedynie enigmatyczna rola cibora ze ciborzyc
cigle wymaga wyjanie pomimo jego biografii autorstwa A. Prochaski w Roczniku Tow. Nauk w
Toruniu, tom XIX, 1912, s. 137-208, ktra nie jest ju aktualna. O jego zwizkach z Jadwig
napomkna Strzelecka, O krlowej Jadwidze, Lww 1933, s. 74. Polityk Spytka z Melsztyna i
jego kuzyna Jana z Tarnowa dobrze wviania W. Dworrarzpk J Aiiniri too-tto i no
214 R O Z D Z IA V
znanego Wadysawowi przez nieyjcego krla Ludwika, ktre znajdowao si w ssiedztwie
Opola i w niebezpiecznie bliskiej odlegoci od Krakowa. Ta karna wyprawa, podobna do tej z 1391
roku na ziemi dobrzyskiej, znowu bya jedynie czciowo pomylna i musiaa zosta przerwana
rozejmem od 26 lipca do 15 sierpnia93, kiedy ksi wyjecha do jednego ze swoich wgierskich
zamkw94. By moe zaistniaa pewna zbieno tych wydarze i jednej z wypraw Witolda
przeciwko ksitom litewskim, ktrzy sprzeciwiali si jego polityce centralizacyjnej. Tym razem
Witold skierowa si przeciwko Fiodorowi, synowi Koriata, rzdzcemu wtedy na Podolu; by to
krok bardziej ryzykowny od podobnych dziaa podejmowanych przez ostatniego namiestnika
Jagiey na ziemiach litewskich i ruskich.
Przypadek Podola by rzeczywicie najbardziej kontrowersyjny. aden z miejscowych ksit nie
zoy hodu Koronie Polskiej, jak uczynili to wszyscy pozostali. Stao si tak dlatego, e roszczenia
litewskie kolidoway na tym ogromnym terenie z polskimi, jak rwnie, przynajmniej od czasw
Ludwika Wielkiego, z wgierskimi, a take poniewa pastwo ssiednie, Modawia, ktre
znajdowao si w podobnej sytuacji, te zainteresowane byo tym problemem. Akcja Witolda w
1393 roku95, mimo i niechtnie widziana przez Polakw, nie zostaa przez nich oprotestowana.
Witold spotka jednak posiki wgierskie i modawskie na zamkach Fiodora, ktre mimo to zaj.
Spadkobierca Koriata znalaz schronienie na Wgrzech, jak inny Fiodor, jego kuzyn, woyska
ofiara polityki Witolda. Chocia ten syn Lubarta prbowa nawet nawiza kontakty z odlegym
zakonem krzyackim, ksi podolski nadal stanowi wiksze zagroenie, gdy czyy go ju
wczeniej stosunki z Zygmuntem Luksemburczykiem, ktry przyzna mu wane hrabstwo
Munkacs, w nalecym do Wgier karpackim regionie granicznym, zamieszkiwanym przez ludno
pochodzenia ruskiego,
93 Na temat dat zob. ponownie Kuczyski w jego wstpie do przedruku pracy Szajnochy cytowanej
powyej w przypisie 59.
94 Zob. jego dokument wydany w Arva (Orawa) 7 padziernika 1393 roku, streszczony przez
Malyusza, nr 3139.
95 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 144, zwaszcza przypisy 4-6 i ostatnio Ko- lankowski,
Dzieje W. Ksistwa Litewskiego, tom I, s. 61-64, oraz Rhode, Ostgrenze, s. 348, przypis 248.
L A T A W Y Z W A (1389-1393)
gdzie potem modszy brat Fiodora, Wasyl, rwnie otrzyma mniejsze posiadoci90. Niemniej
jednak krl wgierski nie pomg synom Koriata w odzyskaniu Podola, a zarzdzanie nim,
podobnie jak zarzdzanie innymi ziemiami ruskimi, pozostao wewntrznym problemem pastwa
polsko-litewskiego. By to kolejny dowd, e Zygmunt nie myla o jego rozbiorze. Nie nalega
nawet, by utworzona zostaa polsko-wgierska komisja, ktrej celem byoby rozwizanie kwestii
terytorialnych, co sugerowa rok wczeniej.
Modawia miaa jeszcze mniej moliwoci i chci, by ingerowa w rozwizanie kwestii podolskiej.
5 stycznia 1393 roku hospodar Roman zoy feudalny hod Jagielle, Jadwidze i Koronie polskiej*,
w ktrym obiecywa im ograniczon pomoc wojskow. Jednak pniej w tym samym roku zwrci
si ku Wgrom. Sprzeciwio mu si wtedy propolskie stronnictwo i dokonao zamiany hospodara na
swego dawnego kandydata, Stefana. Nie wczeniej ni w 1394 roku Zygmunt Luk- semburczyk, po
pomylnych negocjacjach z Mircz wooskim, sprzymierzecem Polski z lat 1389-1391, wznowi
take wgierskie roszczenia co do suwerennoci Modawii96 97. W obu przypadkach myla on
gwnie o obronie przeciwko Turkom, ktra wymagaa zabezpieczenia interesw jego krlestwa w
ksistwach naddunajskich. Rozszerzenie wpyww polskich w tym samym kierunku, ktre zaczo
si wkrtce po odzyskaniu Lwowa i Halicza w 1387 roku, kiedy zagroenie ze strony Turkw wci
wydawao si odlege, teraz take zwizane byo z tym zasadniczym problemem. Mogo to jedynie
215
96 Na temat stosunkw Fiodora i Wasyla z Zygmuntem Luksemburczykiem zob. dokumenty
zebrane przez Malyusza, tom I, nr 4746, 4917, 4966, 5172-5174, wszystkie one zostay wydane
pniej w 1397-1398. Stosunki te utrzymywane byy dalej w pierwszych latach XV wieku. Por. J.
Skrzypek, do ktrego monografii na temat poudniowo-wschodniej polityki Polski od 1386 do 1399
(Poudniowo- wschodnia polityka Polski od koronacji Jagiey do mierci Jadwigi, Lww 1936)
naley zajrze, by pozna oglne to. Wyda on take w 1934 roku z okazji sympozjum na cze St.
Zakrzewskiego prac na temat usunicia Fiodora z Podola (Usunicie Fedora Korjatowicza z
Podola w 1393 r.).
Ostatnio w literaturze przedmiotu przyjmuje si, e 5 11393 r. hospodar Roman nie zoy hodu,
tylko obieca udzieli Polsce pomocy wojskowej, zob. I. Cza- maska, Modawia i Wooszczyzna
wobec Polski, Wgier i Turcji w XIV i XV wieku, Pozna 1996, s. 56.
97 rda do tych wydarze, o ktrych rwnie wspomina Skrzypek w swoich pracach, omawia
niedawno Rhode, Ostgrenze, s. 362-363, przypisy 320-325. Kolejne zmiany sytuacji omwione
zostana w nastpnym rozdziale (przypisy 2-s i 28-30).
2 16 R O Z D Z I A V
utwierdzi Jadwig w jej pragnieniu, by osign porozumienie z Wgrami po kryzysie
sprowokowanym przez ksicia opolskiego i wyeliminowa jego wpywy w sprawach
midzynarodowych.
Ze wzgldu na brak rozstrzygajcych rezultatw wyprawy Jagiey przeciwko temu nielojalnemu
wasalowi w lecie 1393 roku, Wadysaw mia nadal wpyw na stosunki Polski zarwno z Wgrami,
jak i Prusami, przynajmniej w zwizku ze spraw Dobrzynia. 10 wrzenia tego roku otrzyma nawet
od Zygmunta Luksemburczyka oficjalne pozwolenie, by odda t ziemi w zastaw zakonowi
krzyackiemu98 99. Wadysaw nie cieszy si ju jednak poparciem swoich braci, nawet Jan
Kropido zrezygnowa w kocu ze swoich roszcze do arcybiskupstwa gnienieskiego, ktre w
1394 roku ostatecznie zaj Do- brogost". Jeszcze waniejsza politycznie bya zmiana w
przywdztwie Zakonu. 2.5 lipca 1393 roku Konrad von Wallenrod nagle zmar w dziwnych
okolicznociach po antypolskim wystpieniu skierowanym przeciwko ksiciu Januszowi
mazowieckiemu100. Nastpc jego zosta Konrad von Jungingen, ktry pozosta wielkim mistrzem
jeszcze kilka lat po mierci Jadwigi. W tym samym roku 1393 wznowione zostay polsko-
krzyackie negocjacje w Toruniu, gdzie polskie roszczenia popar legat papieski, Jan z Mesyny, co
prawdopodobnie byo skutkiem przyjaznych stosunkw krlowej z Bonifacym IX101. Mimo i
pniej w 1397 i 1398 roku krlowa przeywaa niekoczce si trudnoci w stosunkach z
Jungingenem, by on jednak mniej wojowniczy od swojego poprzednika. Po ostatniej inwazji na
Litw, ktra dotara gbiej w ten nieszczliwy kraj ni wszystkie poprzednie, Wallenrod straci
wszelkie nadzieje na jej podbicie i w zwizku z tym w 1394 roku Zakon zrezygnowa z wojny
prowadzonej najpierw na rzecz Witolda, a potem przeciwko niemu102. Ze strony krzyackiej nie
byo przez pewien czas adnych ingerencji w wewntrzne pro-
98 Codex Diplomatien Prussicus, tom IV, nr 119; zob. komentarze Z. Nowaka, op. cit., s. 50.
99 Zob. powyej, przypis 55.
100 Zob. dramatyczne sprawozdanie Szajnochy, przedruk 1969, tom IV, s. 299- 301.
101 Przypomina o tym Stabiska, Jadwiga, s. 60. Zob. przypis 78 do nastpnego rozdziau.
102 Wskazuje na to, jako na pierwszy istotny sukces polityczny unii polsko- litewskiei Halecki.
Dzieie Unii. tom I. s. uo-KO.
L A T A W Y U 'A (1589-1593) 2 1 ?
bierny ziem litewskich. Witold mg nawet podj na nowo plan ekspansji poza aktualne granice
ziem ruskich, cznie ze starym pomysem dotyczcym zdobycia kontroli nad Nowogrodem, ktry
Lingwen zobowizany by opuci, kiedy wybucha wojna z Zakonem.
W sumie wydawa si mogo, e w latach 1393 do 1394 skutecznie stawiono czoa wyzwaniom
czterech poprzednich lat i obiecujca sytuacja, ktr na przeomie 1389 i 1390 roku tak nagle
zakcono, zostaa przywrcona z korzyci zarwno dla Polski, jak i Litwy. Niemoliwe okazao
si rozdzielenie tych dwch krajw i jakikolwiek rozbir ktrego z nich nie wchodzi w rachub.
Przeciwnie, obecnie kwesti stao si to, w jaki sposb nowa wielka potga, ktra powstaa w
Europie rodkowowschodniej w 1386 roku, odpowie na jawne i tajne groby, ktrym tak odwanie
stawiaa czoo, i jak jej reorganizacja z 13gi roku wpynie na cay region.
Istniaa rzeczywicie moliwo, e krlestwo rzdzone wsplnie przez Jadwig i Jagie
zdecyduje si wykorzysta jak okazj, by podj niebezpieczn gr polityki siy i prowadzi j
zarwno wewntrz, jak i poza Europ rodkowowschodni, nie baczc na nastpstwa, jakie taka
polityka zagraniczna mogaby wywoa w delikatnej strukturze wewntrznej. Wiele zaleao teraz
od rnych narodw, ktre zjednoczyy si w skomplikowanym systemie federalnym. Jeszcze
wicej od dwch bardzo rnych osobowoci, rzdzcych nimi w systemie skomplikowanej
dwuwadzy, oraz od jeszcze trzeciej indywidualnoci, Witolda, ktrego udzia w ich wsplnym
przywdztwie okaza si niezbdny. Na szczcie jedna z nich wierna bya zasadom,
umoliwiajcym jej wywieranie hamujcego wpywu. Naley my zaimka jej, gdy poczyniona
tu wzmianka odnosi si do Jadwigi, a nie do Jagiey czy Witolda.

ROZDZIA VI
Lata pokoju (1394-1399)
Ostatnie pi lat panowania Jadwigi byo zasadniczo latami pokoju. Od ostatniego, niepomylnego
najazdu zakonu krzyackiego na Litw w lecie 1394 roku do mierci krlowej 17 lipca 1399 roku,
kiedy wojna, mimo i wbrew ostrzeeniom Jadwigi przygotowywana przez Witolda, jeszcze si nie
rozpocza. Jeszcze groniejszym wojnom krlowa zapobiega midzy 1395 i 1398 rokiem,
natomiast drobne incydenty na granicach zarwno Polski, jak i Litwy nie spowodoway adnych
powanych trudnoci.
Krlowa, ju dwudziestoparoletnia, miaa w tym okresie decydujcy wpyw na sprawy
pastwowe1. Przejawia si on zarwno w sprawach zagranicznych, jak i krajowych. Nie mona
jednak traktowa ich osobno. Stosunki z Wgrami, Krzyakami i Litwinami zostay jasno okrelone
przez dowiadczenia poprzednich lat prby. Co zrozumiae, osobiste pobudki modej
andegaweskiej krlowej Polski miay wpyw na jej polityk wobec Wgier. Trudno jednak wini j
za taki stan rzeczy. Crka Ludwika Andegaweskiego nie moga w adnym wypadku zapomnie, e
jej ojciec pragn, by zostaa jego nastpczyni w krlestwie wgierskim, podczas gdy koron
polsk miaa odziedziczy jej starsza siostra. Nawet odwrcenie tej decyzji nie zmienio
podstawowego faktu, e oba krlestwa pozostay zjednoczone nie tylko za spraw dawnej tradycji,
ale rwnie przez zwizek dynastyczny - oboma rzdziy crki Ludwika i jego spadkobierczynie.
Jednak stosunki polityczne pomidzy Polsk i Wgrami pogorszyy si, przede wszystkim z
powodu rywalizacji midzy mami dwch ostatnich andegaweskich krlowych. Ci dwaj
mczyni o zupenie rnych rodowodach nie mieli adnych innych praw do posiadanych przez
nich koron, jak tylko poprzez maestwa z ko1
Tecnak ronie iest on orenianv. iak zostanie ro noka7ane w rvm ro7rl7ia1<
2 2 0 R O Z D Z I A VI
bietami, ktre wczeniej, przed ich pojawieniem si, zostay koronowane na wadczynie Wgier i
Polski.
Trzeba o tym wspomnie jeszcze raz, gdy najpowaniejszy kryzys w stosunkach pomidzy dwoma
krlestwami, grocy, jak w 1392. roku, wywoaniem bezprecedensowej wojny midzy nimi,
spowodowany by niespodziewan mierci Marii Wgierskiej w 1395 roku. Jednak zanim jeszcze
mier ta nastpia, na stosunki polsko- wgierskie w 1394 roku wpyno niepomylnie
zamieszanie i wewntrzne rywalizacje w ksistwach naddunajskich, czyli w Modawii i na
Wooszczynie. Sytuacj t wykorzysta nie tylko Zygmunt, ale rwnie Turcy.
Krl wgierski, ktry wczeniej w 1394 roku walczy z Turkami i Serbami na poudniowej granicy,
czu si zawiedziony, e na jego ziemi Modawii, ktr nazywa rwnie mniejsz
Wooszczyzn, udao si przej wadz Stefanowi, kandydatowi popieranemu przez Polakw.
Dlatego te Zygmunt uda si do Siedmiogrodu, skd zaatakowa to pnocne ksistwo i zmusi
Stefana do uznania zwierzchnictwa wgierskiego1 2 3. Jednak zaraz po wycofaniu si wgierskiej
armii, ten sam Stefan wysa swoich posacw do Jagiey i w specjalnym akcie hodowniczym,
wydanym 6 stycznia 1395 roku3, obieca wspiera krla Polski przeciwko wszystkim wrogom, na
pierwszym miejscu wymieniajc Wgrw, a po nich Turkw, a nawet dalekich Krzyakw.
Na Wooszczynie, ktrej gwnym i najbliszym wrogiem byli Turcy, Zygmunt odnosi, rzecz
jasna, wiksze sukcesy. Nie rezygnujc z walki ze Stefanem, kontynuowa rozpoczte w maju 1394
roku negocjacje z Mircz4, ktrego sutan Bajazyt chcia zastpi na Wooszczynie swoim
wasnym faworytem, Wadem - jak nazywa go Zygmunt - jako wory woda Transalpinus. 7 marca
1395 roku Mircza, po ucieczce do Siedmiogrodu, zawar z krlem Wgier oficjalne przymierze
przeciwko Turkom5.
1 W wikszoci niepublikowanych dokumentw z 30 stycznia i 3-14 lutego 1395
roku, streszczonych przez Malyusza (nr 3801, 3804*, 3815*, 3823*, 3824*), czsto wspomina si o
zwycistwie Zygmunta nad Stefanem.
3 Starannie omwione przez Rhodego, Ostgrenze, s. 363-364, przypisy 325-328.
4 Malyusz, nr 3464*.
5 Zob. Rhode, op. cit., s. 366, przypis 344 oraz Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s.
59-60.
LATA POKOJU (1394-1399) 221
Ze wzgldu na te wszystkie wydarzenia, powstao ostatnio pytanie6, czy moliwe byo
zorganizowanie spotkania Zygmunta i Marii z Jagie, Jadwig, a nawet Witoldem, ktre miao si
odby w Nowym Sczu, po polskiej stronie granicy, w pierwszej poowie lutego, i ktre starannie
przygotowywano od poowy grudnia 1394 roku. Zgodnie z ksigami miasta Krakowa7, polski
wsppracownik Zygmunta Scibor ze ciborzyc przyby tam w zwizku z tym spotkaniem i wadze
miejskie stolicy wyznaczyy swoich przedstawicieli, ktrzy udali si do Nowego Scza, by wzi
udzia w oczekiwanym wydarzeniu. Prawdopodobnie mieli oni omwi stosunki handlowe z
Wgrami; zainteresowany nimi by take wojewoda krakowski i wsppracownik Jadwigi, Spytek z
Melsztyna8. Pewne jest rwnie, e Jagieo, ktremu mia towarzyszy Witold, przyby do
Nowego Scza 9 lutego. Nastpnego dnia Jadwiga bya cigle jeszcze w Krakowie9, ale miaa
mnstwo czasu, by doczy do ma w nieodlegym miecie przed poow miesica. W
rachunkach dworskich po 13 lutego nie ma wzmianki o przybyciu ani Zygmunta, ani Marii. 10
lutego odnotowano jedynie obecno jakich Woochw, ktrzy otrzymali zapat od marszaka
koronnego10.
Nie ma powodu, by sdzi, e dostarczyli oni Jagielle wiadomoci na temat poczyna krla
wgierskiego. Jeszcze mniej uzasadniony byby wniosek, e to polsko-wgierskie spotkanie nie
doszo w ogle do skutku, lub e podobnie jak na spotkaniu w czerwcu 1392. roku Wgry
reprezentowaa tylko krlowa Maria i jej doradcy, gdy jej m zajty by zagroeniem ze strony
Turkw. Jeli rzeczywicie tak by byo11, samemu Zygmuntowi musiao zalee na tym, by
unikn przerwy w negocjacjach z Polsk i zniewaenia jej wadcw. Rwnie nieprawdopodobne
jest, e spotkanie w Nowym Sczu nie doprowadzio do adnego porozumienia w sprawie ksistw
naddunajskich,
6 Nowak, op. cit., s. 60-61; przyznaje on jednak, e trudno znale powody, dla ktrych
zapowiedziane spotkanie miaoby si nie odby.
7 Najstarsze ksigi i rachunki miasta Krakowa 1300-1400, Krakw 1878, s. 247.
8 Zob. dokument z I padziernika 1394 roku; Malyusz, nr 3642.
9 Rachunki dworu Jagiey i Jadwigi 1388-1410, Krakw 1896, s. 220.
10 Ibidem.
11 To najsilniejszy argument Nowaka, ale to, co wiemy o itinerarium Zygmunta, nie wyklucza
krtkiego pojawienia si w/lub w okolicach Nowego Scza okoo poowy lutego, kiedy to midzy
wyprawami zbrojnymi znalaz on wystarczajco duo czasu, by przebywa w Wyszehradzie (zob.
Malyusz, nr 3824).
1.1 2 . R O Z D Z I A VI
ziem ruskich cznie z Podolem i polskiej pomocy przeciwko Turkom12. Przeciwnie, istniej
przekonujce wskazwki, e pewien rodzaj porozumienia w tych sprawach musia zosta
osignity.
Takie tymczasowe porozumienie, ktre opisa mona jako naturalne i rozsdne, osignite zostao,
jak si wydaje, w lutym 1395 roku i dotyczyo pilnej kwestii dwch ksistw naddunajskich. W
kadym razie Wgry nie sprzeciwiy si przywrceniu Stefana w Modawii ani jego przymierzu z
Polsk z 6 stycznia, podobnie jak Polska nie wniosa sprzeciwu wobec przymierza Mirczy
wooskiego z Wgrami z 7 marca. Kade z tych ksistw pozostao po prostu w sferze wpyww, do
ktrej geograficznie naleao. Mimo i trudno byo oczekiwa, e Polska wemie oficjalnie udzia
w koalicji antytureckiej, ktr przygotowyway Wgry, lista rycerzy, ktrzy walczyli w synnej
bitwie pod Nikopolis13 w roku nastpnym, zawieraa sporo polskich nazwisk. Nikogo bardziej nie
mogy cieszy takie prawdopodobne rezultaty spotkania w Nowym Sczu ni krlow Jadwig i jej
siostr, krlow Mari.
W kadym razie konflikt pomidzy dwoma andegaweskimi krlestwami zosta oddalony.
Krlestwo polskie, pozostajce w stanie pokoju, ktrego tak bardzo potrzebowao po niedawnym
kryzysie, nie musiao obawia si, e sfera wpyww, ktr wyobraa sobie Kazimierz Wielki i
ktr jego spadkobierczyni Jadwiga chciaa uszanowa, zostanie zakwestionowana przez krlestwo
wgierskie, oddzielone teraz od ziem ruskich, szczeglnie od kontrowersyjnego Podola, przez
kontrolowan przez Polsk Modawi. Z drugiej strony, Wgrzy mogli kontynuowa swoje
przygotowania do nieuniknionej wojny z Turkami bez zakce ze strony polskiej polityki i wrcz
oczekujc wsppracy od niektrych polskich przyjaci. Ta ostatnia sprawa miaa szczeglne
znaczenie dla obu stron ze wzgldu na jej midzynarodowe znaczenie14.
12 Dugosz, Hist. III, s. 507-508, wyraa si raczej niejasno na temat tractatus sta- tum regnorum
firmantes**. Dworzaczek, ktry niedawno wspomnia o obecnoci Spytka z Melsztyna w Sczu 10
lutego, nie ma wtpliwoci, e spotkanie polsko- wgierskie miao tam miejsce, tak jak planowano
(zob. jego ksika Leliwici Tarnowscy, s. iii, przypisy 54-56).
13 Wspczesna lista uczestnikw krucjaty z 1396 roku opublikowana zostaa przez G. Delaville le
Rouex, La France en Orient au XIV-e siecle, Pary 1886, dodatek 2.0.
14 Na temat oglnej sytuacji zob. Guilland w Histoire du Moyen Agey tom IX/i, s. 346-348 oraz
Halecki, JRome et Byzance au temps du Grand Schisme dOccident,
L A T A P O K O JU (1394-1399) 223
Cae chrzecijastwo byo powanie zaniepokojone zblianiem si Turkw, ktrzy w 1393 roku,
zaledwie cztery lata po pokonaniu swoich ostatnich serbskich przeciwnikw na Kosowym Polu,
cakowicie ujarzmili Bugarw, tak e stracili oni niezaleno na prawie piset lat. Oblegajc
Konstantynopol, sprawili, e Manuel II Paleolog zda sobie spraw z tego, i pozostaoci cesarstwa
wschodniego uratowa moe jedynie pomoc z Zachodu. Tam jednak papiestwo nadal nkane byo
schizm, ktra od 1394 roku, po mierci antypapiea Klemensa VII wydawaa si nie do pokonania,
cesarstwo zachodnie natomiast zagroone byo podobnym podziaem ze wzgldu na
niekompetencj nastpcy Karola IV. Std te nie tylko w cigle rozbitych Woszech, ale nawet w
odlegej Francji, rwnie osabionej wewntrznymi trudnociami, roso przekonanie, e skuteczna
obrona przed azjatyckim wschodem zaleaa od dwch potg katolickich we wschodniej czci
Europy. W szczeglny sposb interesowano si wzrostem znaczenia Polski dziki niedawnej unii z
Litw. Wkrtce po 1386 roku francuski propagator antytureckiej krucjaty czoow rol
przypisywa15 nawrconemu Jagielle i Wenecjanom. Ten najlepiej zorientowany we wszystkich
kwestiach wschodnich i niemajcy adnych zudze co do tego, e chrzecijanie mog znale
sprzymierzeca w mongolskim zdobywcy Tamerlanie, ktry w 1395 roku zniszczy genuesk
placwk handlow w Tanie niedaleko Azowa16, przekonany by, e pilna wojna przeciwko
Bajazytowi nie bdzie skuteczna bez udziau Polski17.
Collectanea Theologica, tom XVIII, Lww 1937 (wczone teraz do przedruku Un Empereur de
Byzance a Rom, Londyn 1972.), s. 477-532, zwaszcza 523-524. Bardzo wane dla bada nad tymi
problemami jest: John W. Barker, Manuel n Paleologusy rozdzia II: The Quest for Aid, 1394-
1402, s. 124-149, gdzie szczegln uwag powicono roli Zygmunta Luksemburczyka i
nazywany on jest (s. 130) postaci kluczow w wyprawie przeciwko Turkom w 1395-1396; na s.
158-160, 172 wspomina si rwnie rol Bonifacego IX (zob. wicej szczegw, Dodatek XIX, s.
510-512).
15 A.F. Grabski, Polska w opiniach Europy zachodniej XIV-XV w.y Warszawa 1968, s. 210,
przywouje opini Philippea de Mesieres, ktrego wpyw opisany zosta w klasycznej pracy N.
Jorgi, Philippe de Mesieres 1317-1404 et la croisade au XIV-e siede, Pary 1896 (zob. szczeglnie
s. 470-471).
16 Zob. M. Silberschmidt, Das orientalische Problem zur Zeit der Entstehung des trkischen
Reiches nach venezianischen Quellen, Lipsk 1923.
17 Zob. Monumenta Slavorum Meridionalium, tom IV, Zagrzeb 1874, s. 343. Bya to rwnie
opinia Bonifacego IX (zob. moj prac cytowan w przypisie 14 i w wielu przypisach ksiki
Barkera).
114 R O Z D Z I A VI
Z drugiej strony istniao na Zachodzie podejrzenie, umiejtnie pielgnowane przez zakon krzyacki,
e nowemu krlowi Polski, dawnemu pogaskiemu Litwinowi, nie mona ufa i e ma on kontakty
z Turkami. Jeszcze duo pniej kronikarze francuscy powtarzali histori o tym, e pierwotnie by
on Sarrasin et hors de notre fvy, a woscy przypominali, e trzecia crka krla Ludwika
wgierskiego polubia un Signore di casa Ottomana, ochrzczonego Turco18. Naturalne jest zatem,
e Jadwiga bya wstrznita i zmartwiona wszelkimi plotkami o tym, jakoby jej m mg
wsppracowa z Turkami przeciwko Zygmuntowi wgierskiemu19. Rwnoczenie ona, ktra tak
czsto przyjmowaa na swoim dworze JFrancige- naexo> moga jedynie z radoci przyj decyzj
Filipa burgundzkie- go, by zastpi udzia jego rycerzy w krucjatach przeciwko Litwie, w ktrych
do 1394 roku tak wielu z nich si wyrnio, inn akcj w Europie wschodniej. W tym roku potny
ksi, ktry sprawowa coraz wiksz kontrol nad regencj za czasw krla Karola VI,
przedyskutowa kolejne projekty krucjat ze swoimi krewnymi, wraz z bratankiem Ludwikiem
orleaskim, ktry mia niegdy polubi siostr Jadwigi, Katarzyn lub Mari, i wydawao si, e
waha si midzy les parties de Honguerie et de Prusse11 21 *. W 1395 roku zdecydowanie
planowa on nostre voyage de Hongrie22 i otrzymywa proby o pomoc od Zygmunta
Luksemburczyka, ktry przyjmowa z satysfakcj wieci, e syn Filipa, hrabia Nevers i francuscy
przywdcy, tacy jak Boucicaut, ktry wczeniej walczy w Prusach, mieli teraz doda jego
wyprawie prestiu.
Mimo i przesad byoby twierdzenie, e idea krucjat bya gwn trosk Zygmunta w czasie
caego jego dugiego panowania23, przyzna trzeba, e dopki by tylko krlem Wgier, chcia
broni
18 Cytowane przez Grabskiego, Jadwiga, s. 157-159.
19 Na temat takich plotek zob. Skrzypek, op. cit. (w przypisie 97 do rozdziau V), s. 85-86, oraz
komentarze Maleczynskiej, Spoeczestwo, s. 28.
20 Ich wizyty odnotowane s starannie w Rachunkach dworu (zob. powyej, przypis 9).
21 Zob. jego list do bratanka, hrabiego Namur, opublikowany przez O. Cartel- lieri, Geschichte der
Herzog von Burgund, tom I, Lipsk 1910, Dodatek X, s. 145-146.
11 Ibidem, Dodatek XIII, s. 148-149.
13 Bya to opinia G. Beckmanna, Der Kampf Kaiser Sigismund gegen der werdende Weltmacht der
Osmana ^92-1457, Gotha 1902. Zob. teraz opini Barkera cytowan
nnru*7#i w nrrvnisie 2^.
LATA POKOJU (I394-I399) 225
ich jak najlepiej przed Baj azy tern, ktry dwukrotnie w listach grozi inwazj tego krlestwa sua
tota cum potentia... et ipsum sibi usurpare14. Krl dobrze wiedzia, e Wgrzy nie byli w stanie
stawi czoa temu wyzwaniu samotnie ani te obroni rwnoczenie innych swoich granic. Std te
(jak wspomina po powrocie, niespodziewanie trudnym, z nieudanej krucjaty w 1396 roku)15,
zaniepokojony by, kiedy w trakcie przygotowa militarnych i dyplomatycznych w 1395 tragiczne
wydarzenie zdawao si niweczy wszelkie moliwe rezultaty zimowego spotkania w Nowym
Sczu i sprowokowa w lecie konflikt z Polsk.
Dokadnie trzy miesice po tym spotkaniu, 17 maja, ona Zygmunta, krlowa Maria, zmara w
rwnie modym wieku, jak cztery lata i dwa miesice pniej Jadwiga, z jedn rnic, mianowicie
e dugo oczekiwane dziecko Marii nie narodzio si jeszcze, a Jadwigi miao umrze wkrtce po
przedwczesnych narodzinach. W obu przypadkach podniesiono problem sukcesji, ktry w wypadku
wgierskim by szczeglnie nie w por i wzbudza kontrowersje. Kiedy w 1383 roku ustalono, e
Jadwiga zostanie koronowana na krla Polski, co stao si rok pniej, tak jak Maria zostaa
koronowana na krla Wgier w 1382 roku, zdecydowano, e jeli jedna z yjcych crek Ludwika
Andegaweskiego umrze przed drug, ta yjca odziedziczy tron siostry i dwa krlestwa zostan
zjednoczone, jeli nie bdzie dzieci, ktre mogyby zosta prawowitymi spadkobiercami kadej z
nich16. Jednak porozumienie to, ktrego peny tekst nie zachowa si, zostao zawarte, kiedy adna
z sistr nie bya zamna, wybr mw cigle nie by dokonany, a prawna pozycja przyszych
maonkw bya jeszcze mniej pewna. Kiedy w 1399 roku zmara Jadwiga, niespena trzy tygodnie
po swoim jedynym
14 Zygmunt podkreli to w swojej dugiej odezwie do szlachty wgierskiej wydanej 17 grudnia
1395 roku, opublikowanej prawie w caoci przez Mlyusza, nr 4187.
15 Ibidem, nr 4656, ktry zostanie rozwaony poniej, przypis 31, w zwizku z innymi rdami.
Zob. Barker, op. cit., s. 131, przypis 16 i Dodatek XI, s. 482-485, gdzie przedrukowano razem z
tumaczeniem angielskim list Zygmunta do wielkiego mistrza Szpitalnikw, wysany z
Konstantynopola 11 wrzenia 1396 roku i opisujcy jego plan kontynuowania krucjaty w sojuszu z
Manuelem II i Szpitalnikami. Barker dochodzi jednak do wniosku (na s. 149), e ide fixe
Zygmunta zwizane z now wypraw pod jego dowdztwem przeciwko Turkom miao pozosta
czczym zudzeniem.
16 Zob. powyej, przypis 55 do rozdziau HI.
R O Z D Z IA VI
dziecku, nie zostaa adna inna siostra, ktra mogaby roci prawa do sukcesji polskiej dla siebie
lub swoich potomkw. Jednak prawo Jagiey jako wdowca do dalszego sprawowania wadzy
wydawao si wtpliwe, chyba nawet dla niego samego, wic pomimo e by wybrany i
koronowany w 1386 roku, zosta wic wybrany ponownie, jako jedyny wadca, ale bez praw
dziedzicznych. Trzeba to wzi pod uwag17, aby zrozumie, e w 1395 roku wydawa si mogo,
i po bezdzietnej mierci Marii jej yjca siostra staa si prawowit spadkobierczyni krlestwa
wgierskiego i pozycja Zygmunta bya wtpliwa.
W rozwaaniach nad postaw krlowej Polski i jej ma w tej bezprecedensowej sytuacji naley
zauway, e zanim mogli oni podj jakkolwiek decyzj, nieupowaniony obcy czowiek przej
inicjatyw z korzyci dla nich. W dniu mierci Marii Turcy, w trakcie przygotowa do inwazji na
Wgry, po przedostaniu si na Wooszczyzn zadali tam miadc porak sprzymierzecowi
Zygmunta Mirczy i zastpili go jako hospodara kandydatem Bajazyta, Wadem. Jedenacie dni
pniej - 28 maja - ten uzurpator nieznanego pochodzenia, ktry nazywa siebie Woywoda
Bessarabiae, wyda w Argesh, dawnej stolicy Wooszczyzny, akt poddania Jadwidze i Jagielle jako
prawowitym spadkobiercom korony wgierskiej18. Data tego dokumentu jasno pokazuje, e nie
byo czasu na jakiekolwiek negocjacje z odleg Polsk i e Wad sporzdzi go spontanicznie,
majc nadziej na otrzymanie wsparcia przeciwko spodziewanej reakcji Wgier. Intencje obojga
wadcw polskich pozostay kwesti otwart, zwaszcza e mieli oni w tym czasie inne
zmartwienia.
Powszechnie wiadomo19, e 13 czerwca, kiedy zaskakujce wiadomoci z Wooszczyzny mogy
doj do Krakowa, kwestia Podola
ll6
17 Zostanie to wyjanione w rozdziale VII, przypis 8.
18 Susznie podkrelane przez Rhodego, Ostgrenze, s. 366-367 i przypis 345, ktrego krtkie
omwienie tego wydarzenia moe jednak sprawia wraenie, e bya to inicjatywa polskiej
dyplomacji.
19 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 147-148, gdzie jednak postawie Jadwigi nie powicono
wystarczajco duo uwagi. Ostatnio w polskiej historiografii (zob. zwaszcza Maleczyska,
Spoeczestwo, s. 30-31, oraz T. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy, s. 111-113), stwierdzenie
Dugosza, Hist. III, s. 519, e krlowa podzielaa oburzenie totum consilium - stwierdzenie
poczynione w drugiej poowie XV wieku, pord gorcych kontrowersji polskich w sprawie Podola
- przyjmuje si, nie
,,TTror.o com snvTplc 7 Mpkrrvna hv iednvm z naiwanieiszych czon-
L A T A P O K O JU (1394-1399) 227
zostaa ostatecznie rozwizana dziki polsko-litewskiemu kompromisowi. Jagieo przyzna
zachodni cz i jej stolic, Kamieniec, wojewodzie krakowskiemu Spytkowi z Melsztyna, ktry
by take starost Samborskim w przylegej polskiej ziemi lwowskiej. Otrzyma j jako oddzielne
ksistwo, poddane jednak wadzy Witolda, ktry zatrzyma wschodnie Podole, a take pozostae
ziemie ruskie, zarzdzane przez litewskiego ksicia w imieniu krla. Wybr Spytka, ktry
udowodni, e rozwizanie to funkcjonowao doskonale do jego mierci, musia zosta dokonany za
zgod Jadwigi i stanowi cz jej polityki, zgodnie z ktr naleao zgadza si na wszelkie
ustpstwa, sprzyjajce przyjaznym stosunkom z Witoldem i Litw. Mimo i by to zawd dla
yjcych synw Koriata, dawnych ksit podolskich, popieranych i obdarowanych przez
Zygmunta Luksemburczyka, nie mona tego interpretowa jako dziaania antywgierskiego, a
jeszcze mniej jako dowodu na roszczenia do korony wgierskiej.
Istniej jednak pewne dowody na to, e kiedy pniej, latem tego roku namiestnik Zygmunta w
Siedmiogrodzie, Polak cibor ze ciborzyc, wypdzi Wada z Wooszczyzny i odda j Mirczy*
30, oddziay polskie stany w pobliu pnocnej granicy wgierskiej, natomiast oddziay
wgierskie zgromadziy si po drugiej stronie granicy, na Sowacji. Nie by to skutek dawnych
rywalizacji midzy dwoma krlestwami w ksistwach ruskich i naddtmajskich, ale polskie
roszczenie do sukcesji wgierskiej. Kiedy dwa lata pniej krl Zygmunt, ktry byby ofiar owych
pretensji, wynagrodzi tych, co bronili jego praw, kiedy on walczy z Woochami i Turkami, mwi
o obronie przeciwko Jagielle i Jadwidze31. Podkrela jednak inicjakw
rady krlewskiej, najbliszym Jadwidze. Fakt, i on zarzdza najwaniejsz czci tej prowincji,
by dla Jadwigi najlepsz gwarancj, e interesy polskie bd chronione i e uniknie si kopotw z
Wgrami.
30 Zob. Rhode, Ostgrenze, gdzie na s. 368 oddzielnie omwiono rozwizanie dotyczce Podola.
Obecno cibora w Krakowie kilka miesicy wczeniej (zob. Rachunki miasta Krakowa; uwaga
cytowana powyej w przypisie 7) zinterpretowana zostaa przez Nowaka, Polityka Zygmunta
Luksemburskiego, s. 60, jako wskazwka, e krl wgierski chcia spotka si z Jagie.
31 Jego dokument z 4 marca 1397 roku (zob. powyej, przypis 25), czciowo opublikowany ju
wczeniej, zosta w duej czci streszczony i skomentowany przez Malyusza, nr 4656. Take inne
rda, ktre wykorzysta ju S. Katona, Historia ctica regum Hungariae, tom XI, Buda 1790, s.
194, 385-386, 424. Jadwiga wspomniana zostaa oczywicie rwnie, ale to Jagie uczyniono
odpowiedzialnym, jak zwrcia uwag Maleczyska, Spoeczestwo% s. 2Q. przypis 80.
2 2 8 R O Z D Z I A VI
tyw tego pierwszego, i tak te pniej czynili kronikarze polscy i wgierscy. Natomiast w nowszej
historiografii polskiej zuchwale dziaanie krla konfrontuje si z przypuszczaln niechci Jadwigi,
by posuwa si naprzd32. Bya rzeczywicie rnica w ich postawach, przy czym opinia krlowej
decydowaa, gdy to jej prawa, a nie Jagiey, miay zosta wcielone w ycie. Wanie w tym
przypadku, bardziej ni w jakimkolwiek innym, Jadwiga, a nie jej m, zasuguje na chwa,
szacunek i zrozumienie.
Nie powinno si lekceway nawet jej odczu osobistych. W 1387 roku, kiedy zabito jej matk, jej
siostra siedziaa w wizieniu, a rodzimy kraj przeywa przewleky kryzys, bolesne byo dla
Jadwigi prowadzenie dziaa antywgierskich. Postpia tak, gdy uwaaa za swj krlewski
obowizek odzyskanie, jak obiecane zostao, zanim wybrano j krlow Polski, ziemi zabranej
temu krajowi. Poza tym, przekonana bya, i tylko ona moe przeprowadzi t nieuniknion akcj
pokojowo i skutecznie33. W 1395 roku, kiedy jej siostra Maria zmara, Jadwiga moga
zdecydowanie trwa przy swoich roszczeniach i prbowa pozbawi wdowca, Zygmunta, tronu,
ktry zajmowa przez osiem lat jako wspwadca. Gdyby tak uczynia, wtrciaby Wgry w
powany wewntrzny kryzys i by moe w wojn domow. Jadwiga postanowia tego nie robi.
Ostatnia crka Ludwika Andegaweskiego oddaa zatem prawdziw przysug swojemu
rodzimemu krajowi, a jeszcze wiksz Polsce, ktra nie mniej ni Wgry potrzebowaa pokoju.
Ingerencja Polski nie miaa waciwie adnych szans na powodzenie. Spotkaaby si zapewne z
oburzeniem wszystkich krajw chrzecijaskich z powodu zadania ciosu w plecy armii nie tylko
wgierskiej, ale wrcz europejskiej, przygotowujcej si do powstrzymania agresji azjatyckiej. Te
uwagi, zazwyczaj pomijane, wymagaj komentarza. Jedno jest oczywiste, jeli wzi pod uwag, e
Polska take przeya w latach poprzednich kryzys zwizany z sukcesj, w tym wojn domow
wymagajc trudnych decyzji. Prowadzia rwnie niewypowiedzian wojn w obronie Litwy i
przeya niebezpieczestwo rozbioru ze strony swoich ssiadw.
32 Zwaszcza MaleczyAska, loc. cit. W ostatnim omwieniu caego problemu Nowak, op. cit., s.
61-63, przywouje opinie wyraone przez rozmaitych uczonych.
33 7.nb. nowvei. rozdzia IV. orzvoisv 130 i ni.
L A T A P O K O JU (1394-1399) 229
Jeli chodzi o szanse powodzenia prb obalenia krla Zygmunta, ocena Jadwigi bya duo bardziej
realistyczna ni Jagiey. Luksem- burczyk nie zdoby duej popularnoci na Wgrzech, ale si mu
przeciwnych nie naleao przecenia, zwaszcza e byy podzielone. Syn zamordowanego krla
Karola III, mody Wadysaw, obecnie krl Neapolu, wydawa si wtedy, podobnie jak w 1403 roku,
jedynym prawowitym spadkobierc Andegawenw wgierskich, jako ostatni przedstawiciel ich
woskich kuzynw34. W Chorwacji jego zwolennicy byli szczeglnie silni. Wszdzie jednak
podzielano opini, e nie naley uniemoliwia Zygmuntowi podjcia wyprawy przeciwko Turkom
oraz e pod nieobecno monarchy krlestwo jego winno zosta zachowane sine omni variatione et
novitate3S.
Co wicej, nawet w najmniej prawdopodobnym przypadku uznania roszcze Jadwigi, zarwno jej,
jak i jej litewskiemu mowi, ktry dla Wgrw by nieznanym obcokrajowcem, byoby
niesychanie trudno sprawowa nad nimi wsplne rzdy. Nie mogli tego oczywicie robi z
Krakowa. Jeli by oboje lub jedno z nich uznao, e musi mieszka w Budzie, Polska ponownie
zostaaby zaniedbana, tak jak bya za czasw ojca Jadwigi, a niedawno zawarta unia z Litw
stanaby przed jeszcze wikszym niebezpieczestwem.
Nie mniej wane jest, e idealizm Jadwigi, jej wynikajcy z umiowania pokoju internacjonalizm i
uniwersalizm - jak nazywa si jej poszanowanie zasad w polityce36 - okazay si w tym
przypadku, jak rwnie w pozostaych, nie przeszkod, ale wsparciem dla ma i ich krlestwa. Jej
zasady doprowadziy do sprawiedliwego i zadowalajcego rozwizania problemu, ktry w
przeciwnym razie nie zostaby rozwizany. We wrzeniu 1395 roku sojusznik Zygmunta, margrabia
Mini Wilhelm, mg jeszcze przedstawi wielkiemu mistrzowi zakonu krzyackiego plan
sprzymierzenia si przeciwko Jagielle37, zaangaowanemu w spraw Wgier. Konrad von Jungin-
gen, mimo i by zbyt duym realist, by angaowa Zakon, ostrzeg elektorw cesarstwa, jak
niebezpieczna byaby dla caego chrzecijastwa sytuacja, w ktrej wadca Polski, Litwy i Rusi
zdo34
Zob. Guldescu, Medieval Croatia, s. 232.
35 Oznajmiono to 8 wrzenia 1396 roku w owiadczeniu najznamienitszych wgierskich magnatw,
ktrym Zygmunt powierzy to zadanie; zob. Malyusz, nr 4514.
36 Maleczynska, Spoeczestwo, s. 19.
37 Codex diplomatics Prussicus, tom VI, Krlewiec 1861, nr 16.
2 30 R O Z D Z IA VI
byby take Wgry38. Jednak za spraw przyjaznych negocjacji, przed kocem roku wszystkie te
kraje doprowadzono do pojednania, tak e Zygmunt mg 17 grudnia ogosi we wszystkich krajach
swojego krlestwa39 ostateczne wezwanie do wojny, nie opniajc ju duej powszechnej
wyprawy przeciwko Turkom i nie obawiajc si adnych zagroe z pnocy.
Na temat szczegw negocjacji nic nie wiadomo, ale wszystkie rda potwierdzaj, e pokj
uratowa Jan Kanizsai, arcybiskup Ostrzyhomia (Strigonium), nastpca na urzdzie - najwyszym w
kraju - kardynaa Dymitra, dawnego przyjaciela Jadwigi. Dziaa on w imieniu Bonifacego IX,
ktry nagrodzi go tytuem prymasa Wgier40. Ze wzgldu na fakt, i krlewska odezwa z 17
grudnia wysana zostaa nie z Budy, ale z tego kocielnego orodka, cakiem prawdopodobne jest,
e negocjacje pokojowe odbyway si wanie tam na krtko przed t dat.
Papie rzymski nie mg odegra zwyczajowej przywdczej roli w przygotowaniach do krucjaty,
gdy najwaniejszy sprzymierzeniec Zygmunta, ksi burgundzki, razem z ca Francj by po
stronie anty papiea z Awinionu. Nikt jednak nie by bardziej zainteresowany powodzeniem
wyprawy ni Bonifacy IX, ktry w wielu krajach zarzdzi proklamowanie krucjaty przeciwko
Turkom. Podobnie jak Wenecjanie, nie udzi si, e Tamerlan mgby by sprzymierzecem
przeciwko Bajazytowi41. Zdawa sobie take w peni spraw, e perspektywy ponownego
zjednoczenia z Kocioem wschodnim uzalenione byy od pomocy udzielonej przez katolicki
Zachd.
Zygmunt nigdy nie okaza powanego zainteresowania spraw ponownego zjednoczenia, by
bowiem uprzedzony do prawosawia, tak jak Ludwik Wielki. Co wicej, Manuel II, ktry nie
przyby osobicie do Budy, jak zrobi to, bez powodzenia zreszt, jego ojciec trzydzieci lat
wczeniej42, nie uzyska o wiele wicej negocjujc z
38 Ibidem, nr 21; decydujcy fragment cytuje Nowak, op. cit., s. 62, przypis 183.
39 Mlyusz, nr 4187; cytowane ju powyej w przypisie 24.
40 Zob. Hman, Gli Angioini, s. 497.
41 Wyjanione przez Haleckiego w jego artykule cytowanym powyej, przypis 14 oraz dokadniej
w nowszym, Diplomatie pontificale et activit missionnaire en Asie aux XlII-e sicle, XII-e
Congrs international de Sciences historiques. Rapports II, Wiede 1965, s. 16-17 i przypis 38 na s.
29.
42 Zob. powyej, przypis 38 do rozdziau I.
L A T A P O K O J U ( 1 3 9 4 - 1 3 9 9 ) 231
nastpc Ludwika. Podobnie jak jego poprzednik, Zygmunt rwnie zawid Serbw, ktrzy w
zwizku z tym w 1396 roku walczyli po stronie Turkw, kiedy wkroczy on do kraju, ktry nazywa
swoim bugarskim krlestwem43. Przeciwnie natomiast Polska i Litwa, ze swoj ogromn liczb
prawosawnej ludnoci, byy ywo zainteresowane moliwociami ponownego zjednoczenia
chrzecijastwa zachodniego ze wschodnim. Zarwmo Jagieo, jak i Witold w porozumieniu z
Cyprianem, metropolit Kijowa, ktry by pochodzenia bugarskiego, postanowili zwrci si w tej
sprawie do patriarchy Konstantynopola44. Jadwiga prawdopodobnie zachcaa ich do podjcia tej
decyzji, gdy znajc problem ze wzgldu na swj boniacki rodowd, w 1390 roku zaprosia
benedyktynw obrzdku sowiaskiego z Pragi, by pracowali na rzecz ekumenizmu w Krakowie45.
Ten rodowd sprawi, e krlowa lepiej ni jej m rozumiaa, i obrona przed podbojem tureckim
uwaana bya w Konstantynopolu za warunek wstpny rozpoczcia jakichkolwiek rozmw
dotyczcych ponownego zjednoczenia religijnego. Patriarcha Antoniusz II wyjani to krlowi
Polski po klsce uczestnikw krucjaty w 1396 roku i zaleca porozumienie z krlem Wgier, ktry
w drodze powrotnej zatrzyma si przy Bosforze46. Dziki Jadwidze nie mona byo wini Polski
za t porak ani za brak porozumienia z Wgrami. Jej mdra polityka nie oznaczaa jednak
zrzeczenia si wasnych praw na rzecz Zygmunta. Wynikao to w jasny sposb z warunkw, ktre
obowizyway po porozumieniu osignitym w kocu 1395 roku.
Jadwiga nie pozwolia, by jej osobiste roszczenia zostay wprowadzone w ycie natychmiast i
bezwarunkowo, nie byo ju take mowy o zbrojnej interwencji polskiej w Karpatach. Zacza ona
jednak
43 Zob. jego dokumenty z 9 czerwca i 15 sierpnia 1396 roku u Malyusza, nr 4496 i 4499-
44 Na temat ta zob. Albert M. Ammann, Abriss der ostslaviscben Kirchenge- schichte, Wiede
1950, s. 108-110; Halecki, From Florence to Brest 1439-1596, Archon Books, Hamden,
Connecticut 1968, s. 22-25; oraz Baker, op. cit., s. 150-154, gdzie odpowied patriarchy (cytowana
poniej w przypisie 46) zostaa starannie zinterpretowana.
45 Karolina Lanckoronska, Studies in the Roman-Slavonie Rite in Poland, Rzym 1961 (Orientalia
Christiana Analecta nr 161), s. 144-145, podkrela (w przypisie 49), e inicjatywa tego zaproszenia
wysza od Jadwigi. Zob. take Stabiska, Jadwiga, s. 70-73.
46 Acta Patriarchatus Constantinopolitaris, wyd. Miklosich-Miiller, tom II, Wiede 1862, s. 280-
285.
232 ROZDZIA VI
uywa i uywaa a do mierci, bez jakichkolwiek sprzeciww ze strony waciwego krla Wgier,
tytuu baeres Hungariae dodanego do regina Poloniae47. Kiedy w 1399 roku oczekiwano
narodzin jej dziecka, ju z wyprzedzeniem przyjto je jako naturalnego spadkobierc nie tylko
Polski i Litwy, ale take Wgier48. Istniejcy stan rzeczy pozosta niezmieniony, dopki y
Zygmunt Luksemburczyk i Jadwiga bya bezdzietna. Jeli jednak zmarby on przed ni - a taka
ewentualno moga wydawa si cakiem prawdopodobna - nikt poza ni nie mg roci praw do
jego sukcesji, nawet jego dzieci z drugiego maestwa (ktre zawar dopiero w 1408 roku).
Crka Ludwika Wielkiego z radoci przyjaby uni Polski, cznie z jej wschodnimi
przedueniami, z Wgrami, uwzgldniajc ich poudniowe przylegoci. Jednak z dowiadczenia
jej ojca wynikao, e tego rodzaju unia nie moga zosta przeprowadzona przez jedn osob, ale
raczej przez blisk wspprac czonkw jednej dynastii. Takie zjednoczenie caej Europy
rodkowowschodniej w ramach jednego systemu politycznego, opnione przez przedwczesne
odejcie wszystkich czonkw i prawowitych spadkobiercw wgierskiej gazi Andegawenw,
zostao osignite dopiero sto lat pniej. Syn Jagiey i jego czwartej ony mia tak wielu synw,
e mona by ich umieci na tronach Polski, Litwy, Wgier i nawet Czech. Dziao si to oczywicie
w innym pokoleniu49 i wie si z duchowym dziedzictwem Jadwigi. Jej podobaoby si takie
rozwizanie. Zakon krzyacki w 1395 roku uwaa jednak taki plan za zagroenie nie tylko dla
Zakonu i cesarstwa niemieckiego, ale rwnie dla caego chrzecijastwa50.
Kiedy Konrad von Jungingen wyrazi podobne obawy w czasie, gdy Jagieo mia plany zwizane z
Wgrami nie dotyczce bezporednio Zakonu, zaniepokoio go inne przedsiwzicie polskiego
krla; przygotowywane ono byo przynajmniej od roku poprzedniego i miao na celu ukaranie
Zakonu za dokonane niedawno spustoszenia na Litwie. We wsppracy z Witoldem Jagieo
planowa
47 Na przykad w niedawno opublikowanym dokumencie z 6 marca 1398 roku; zob. Zbir
dokumentw katedry i diecezji krakowskiej, cz I: 1063-1415, Lublin 1965, nr 130.
48 W Dictamen ad prolem Hedvigis Reginae, cytowanym przez Nowaka, Polityka Zygmunta
Luksemburskiego, s. 62, przypis 180, oraz Stabiska, op. cit., s. 121-122.
49 Co omwione zostanie poniej, w rozdziale VIII, przypis 46.
50 Zob. powyej, przypis 38 do tego rozdziau.
L A T A P O K O JU (1394-1399) 233
ni mniej ni wicej tylko lig batyck, koalicj przeciwko zarwno pruskim, jak i inflanckim
gaziom Zakonu z udziaem wszystkich ich ssiadw, ktrzy przez ponad sto lat ponosili straty w
wyniku polityki siy prowadzonej przez t kocieln instytucj. Caa akcja miaa osoni przed
rycerzami niemieckimi rwnie niemieck hierarchi, szczeglnie arcybiskupstwo Rygi, ktre z
pomoc ligi miaoby odzyska dawn pozycj w Inflantach51.
Opiek nad tym arcybiskupstem, zaoonym na granicy zachodniego chrzecijastwa jeszcze przed
Zakonem Kawalerw Mieczowych, od czasu ich poczenia z Krzyakami naraonym na arbitralne
ingerencje tyche, Stolica Apostolska powierzya Kazimierzowi Wielkiemu wsplnie z cesarzem i
najbliszymi ksitami witego Cesarstwa Rzymskiego. Teraz nastpca Kazimierza Jagieo we
wsppracy z Wacawem Luksemburskim, nastpc Karola IV, zmuszeni byli chroni, najpierw
przed Konradem von Wallenrodem, a potem przed Konradem von Jungingenem, arcybiskupa Rygi i
biskupa Dorpatu, ktrzy w kocu scedowali swoje biskupstwa na dwch ksit cesarstwa: jednego
z Zachodniego Pomorza i drugiego z Meklemburgii. Krl rzymski i czeski, podobnie jak krl Polski
pozostajcy w niezgodzie ze swoim bratem Zygmuntem, upowani w marcu 1395 roku ksicia
szczeciskiego, sprzymierzeca Jagiey, do przejcia dla swojego syna, nawet si, arcybiskupstwa
w Rydze i da, by poparli go elektorzy cesarstwa, hanzeatyckie miasta od Lubeki do Dorpatu oraz
trzy skandynawskie krlestwa. Udzia Danii, Szwecji i Norwegii w planowanej koalicji (do ktrej
rwnie ksita Meklemburgii gotowi byli przystpi, by uzyska dla jednego z nich biskupstwo w
Dorpacie) mg wydawa si szczeglnie istotny z dwch powodw. Z inicjatywy energicznej
krlowej Magorzaty, spadkobierczyni ich wymarych rodzimych dynastii, tworzona bya unia tych
trzech krlestw. Unia ta miaa znale si pod wadz Eryka, ksicia pomorskiego, wnuka siostry
Magorzaty, ktry rwnoczenie by bratankiem kandydata na arcybiskupstwo w Rydze52. W 1396
roku wydawa si mogo, e wielkie przymierze, z udziaem rzecz jasna Jagiey i Witolda, gotowe
51 Brakuje cigle wyczerpujcego omwienia tego planu, ale gwne fakty streci Kuczyski w
dugim przypisie do swojej Wojny 14101411, s. 76-77, przypis 41. Jego wnioski s niezwykle
przekonujce.
52 Szczegy genealogiczne zob. w tablicach u Dworzaczka n, nr 18, 36 i 39.
234 ROZDZIA VI
byo rzuci wyzwanie przewaajcym siom zakonu krzyackiego na caym obszarze batyckim.
Pozostawaa jednak kwestia decydujca, kto bdzie walczy z t najsilniejsz potg militarn w
pnocno-wschodniej Europie.
Wsparcie moralne zarwno ze strony Stolicy Apostolskiej, jak i witego Cesarstwa Rzymskiego,
przy innych okazjach obrocw zakonu krzyackiego, byo oczywicie dla sprzymierzecw
niezwykle cenne. Jednak nawet krl rzymski, ktry mia tak wiele innych trudnoci, nie mg sobie
pozwoli na zaoferowanie jakiegokolwiek zbrojnego wsparcia, gdy oburzyoby to niemieck
opini. Dla Jagiey podane byy wszelkie kontakty ze sowiaskimi, jeli nie rdzennie polskimi
ksitami Pomorza Zachodniego53, podobnie jak korzystne byy one dla Kazimierza Wielkiego.
Jednak prowincja ta, niewielka nawet w caoci, podzielona zostaa na trzy drobne ksistwa, tak e
wsppraca militarna jednego lub dwch tamtejszych wadcw z jakkolwiek stron konfliktu - a
cigle zmieniali oni opcje polityczne - bya mao znaczca. Podobna sytuacja miaa miejsce w
Meklemburgii, ktrej dynastia54, pomimo bardzo odlegego pochodzenia sowiaskiego, bya tak
cakowicie zniemczona, e krlowa Magorzata musiaa chroni Skandynawi przed
organizowanymi przez Meklemburczykw najazdami niemieckimi. Walczya ona nie z
Krzyakami, ale z ojcem meklembur- skiego kandydata na biskupstwo w Dorpacie, ktry akurat by
tymczasowo krlem Szwecji. Std te brakowao niezbdnej zgody w ramach planowanej koalicji.
A co najgorsze, brakowao jej rwnie w stosunkach midzy trzema skandynawskimi krlestwami,
ktrych unia w decydujcym roku 1396 nie zostaa jeszcze utworzona, a nawet kiedy zawarto j w
nastpnym roku w Kalmarze, kade z nich interpretowao ten fakt inaczej.
Ten ostatni i najistotniejszy problem szczeglnie interesowa Jadwig, dla ktrej dowiadczenie
innej krlowej, starszej o dwadziecia jeden lat i gotowej zjednoczy trzy narody duo blisze sobie
ni Polacy, Litwini i Rusini, byo niezwykle pouczajce55. Rywaliza53
Susznie wspomina o tym Maleczyska, Spoeczestwo, s. 31-32.
54 Genealogi jej rozmaitych linii zob. w: Dworzaczek n, nr 53-55.
55 Te dwie unie porwna A. Prochaska, Unie kalmarska i jagielloska", Prze- gld polski, tom
154, Krakw 1904, s. 193-212; O. Halecki, Unia Polski z Litw a Unia kalmarska, Studia
Historyczne (ku czci St. Kutrzeby), Krakw 1936; oraz
LATA POKOJU (1394-1399) 235
cji midzy Dani i Szwecj - tylko te dwa kraje byy prawdziwie batyckie - nigdy nie
przezwyciya ani Magorzata, ktra ya do 1412 roku, ani jej wyznaczony nastpca Eryk ksi
pomorski, ktry mia zaledwie czternacie lat w 1396 roku, kiedy oboje mieli wspdziaa
przeciwko zakonowi krzyackiemu.
Wniosek jest jasny. Jeli w decydujcym roku, kiedy ledwo uniknito konfliktu z Wgrami, Polska i
Litwa rozpoczyby wojn przeciwko Zakonowi, oba te kraje musiayby walczy z nim cakowicie
samodzielnie. Decydujce jednak byo to, e przed kocem roku nawet Witold, ktry na jego
pocztku dalej potwierdza swoje przymierze z biskupem Dorpatu56, po pewnych wstpnych
negocjacjach zawar 28 lipca rozejm z wielkim mistrzem. Obaj spotkali si na granicy mudzi57.
Nie trzeba zaznacza, e taki kompletny, zupenie niespodziewany zwrot w polityce Witolda
cakowicie uniemoliwi zmagania zbrojne Polski z zakonem krzyackim. Polska bowiem, zamiast
prowadzi wojn jako cz rozlegej koalicji batyckiej, zostaaby pozbawiona nawet niezbdnej
wsppracy ze strony Litwy. Jasne, e jeli z caego planu, popieranego przez Jagie, trzeba byo
zrezygnowa, to win i odpowiedzialno za to ponosi bardziej Witold ni Jadwiga. Cakiem
prawdopodobne58, e krlowa od pocztku miaa wtpliwoci co do susznoci i uzasadnienia
wielkiej wojny, ktra wyszaby daleko poza obron inflanckiej hierarchii kocielnej i mogo
wydawa si, e stanowi przykad agresji na szerok skal. Nie ma jednak dowodu na to, e razem
ze swoimi polskimi doradcami pokrzyowaa polityk ma. Czekaa nawet cierpliwie, zanim
rozpocza wasne negocjacje z wielkim mistrzem, rwnoczenie z tymi prowadzonymi przez
Witolda, dopki Jagieo nie osign z Zakonem porozumienia, ktre przyj mimo bardzo
niekorzystnych warunkw.
Krzyakw mogo jedynie ucieszy, e by on gotowy odrzuci przymierze z ich przeciwnikami i
negocjowa oddzielnie nawet sprawy dotyczce Polski. Pamitajc jednak swoje wczeniejsze
Halvdan Koht (Norweg), Vereinigte knigreiche des spteres Mittelalters, Wirtschaft und Kultur
(Festschrift in honorem A. Dopsch), Wiede 1938, s. 503-511.
56 Zob. A. Prochaska, Spr o mitr i pastora w Rydze, Kwartalnik Historycz- ny, tom V, Lww
1891.
57 Regesta Ordinis, tom i/i, nr 536b.
55 Zob. opini Maleczyskiej, s. 32.
236 ROZDZIA VI
przykre dowiadczenia z Witoldem, chcieli teraz daleko idcych gwarancji. W oczekiwaniu na nie
dopucili si nawet jeszcze raz niewielkiej Reise na terytorium Litwy w sierpniu 1396 roku59.
Oprcz najazdu od strony Prus, walki na granicy Inflant trway a do koca roku60. Pod tym
naciskiem wielki ksi litewski - Witold zacz uywa tego tytuu - zaakceptowa nawet
ingerencj Zakonu w postpy chrystianizacji na Litwie, obiecujc pod przysig, e bdzie
posuszny Kocioowi i wierny nowej religii61. W archiwach Zakonu zachowano take zoon pod
przysig deklaracj litewskich bojarw, e sprawi oni, i Witold pozostanie lojalnym
chrzecijaninem62. Nic nie mogo by dla niego bardziej poniajce, nic nie mogo te stanowi
wyraniejszego znaku, e to Zakon, a nie Polska, nadzorowa bdzie nawrcenie Litwy, a take
zapewni jej mieszkacom pewien wpyw na ich dotd absolutnego wadc. Co wicej, w tych
samych archiwach znale mona jeszcze dwa dokumenty z 1396 roku63, ktre dowodz
terytorialnych roszcze obu gazi Zakonu: pruskiej, ktra nadal zajta bya rozszerzaniem swoich
posiadoci na mudzi, i inflanckiej, ktra zainteresowana bya korzystnym ustaleniem granicy
Kurlandii. Niemniej jednak 16 stycznia 1397 roku Witold potwierdzi swj rozejm z wielkim
mistrzem. Mia on trwa jedynie do 23 kwietnia64, ale dawa pocztek przyjaznym stosunkom,
ktre doprowadziy do oddzielnego pokoju Litwy z Zakonem w roku nastpnym.
Jeli w Polsce znano by wszystkie tajne dokumenty z 1396 roku, byyby one ostrzeeniem przed
tym, co miao nastpi. Roszczenia zakonu krzyackiego w sprawie chrystianizacji Litwy
zabolayby zwaszcza Jadwig. Rwnie niepokojce byy przyczyny, dla ktrych Witold
podejmowa wci dalsze kroki w celu uspokajania Zakonu, czego krlowa, niesprawiedliwie
podejrzewana o dziedziczenie po ojcu sympatii dla Krzyakw, nie naladowaa. Dosy
zaskakujce, e syn Kiejstuta, heroicznego obrocy Litwy przed Krzyakami, by bardziej podobny
do swojego stryja Olgierda, 59
Regesta Ordinis, tom I, nr 535c.
60 Ibidem, nr 540.
61 Ibidem, nr 539a (sierpie 1396).
62 Ibidem, nr 539b.
63 Ibidem, nr 539c i 539d.
64 Ibidem, nr 540b.
L A T A POKOJU (1 3 9 4 -1 3 9 9 ) 237
dajc dla swojego kraju prawa do praktycznie nieograniczonej ekspansji na wschd oraz do kontroli
nad ca Rusi. Za to chcia nie tylko pokoju z zakonem krzyackim, ale rwnie jego wsparcia, jak
okazao si w 1397 roku.
Dwa lata wczeniej, 18 wrzenia 1395 roku, Witold po scaleniu, kosztem miejscowych ksit,
nalecych do Litwy ruskich prowincji, przyczy wane strategicznie ksistwo smoleskie, oraz
tereny biaoruskie, nkane sporami synw ostatniego wadcy, nalecego do dynastii
Rurykowiczw6*. Mimo i krok ten mg si wydawa konieczny, by on wyzwaniem dla
wielkoruskiej Moskwy i Tweru, ktre mimo swoich dawnych sporw sprzymierzyy si z tej okazji
przeciwko Witoldowi i, co dziwne, przeciwko Polakom, ktrzy nie byli zainteresowani t spraw65
66. Nie potraktowali oni zbyt powanie ani pierwszej propozycji Tochtamysza, chana Zotej Ordy,
zoonej Jagielle, ale prawdopodobnie przekazanej przez krla Witoldowi, by wsppracowa
przeciwko Tamerlanowi, nowemu zdobywcy, ktrego ingerencji we wschodnioeuropejsk cz
rozpadajcego si imperium tatarskiego susznie obawia si chan67. Kiedy ten sam chan, po klsce
poniesionej w 1395 roku, przyby na Litw (prawdopodobnie w 1396), jako wygnaniec szukajcy
pomocy, kusi Witolda dokumentem68, w ktrym on spadkobierca Temudyna, cedowa mu jako
wynagrodzenie wszystkie ziemie ruskie, jakie kiedykolwiek znalazy si pod kontrol tatarsk.
Mimo i Tochtamysz nie mg ju rozporzdza jakimikolwiek terytoriami i raczej potrzebowa
litewskiej pomocy, by odzyska tron kipczacki, Witold podj wkrtce wyprawy w kierunku Morza
Czarnego. Mia nadziej na zastpienie tatarskiego zwierzchnictwa wasnym, nawet w Moskwie,
rzdzonej ju przez jego zicia, i na podjcie na nowo, z lepszymi szansami na sukces,
65 rda cytuje Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 151, przypis I, oraz Rhode, Osi* grenze, s. 350,
przypis 259.
66 Susznie odnotowane przez Prochask, Krl Wadysaw Jagieo, Krakw 1908, tom I, s. 115,
przypis 2.
67 Rhode, op. cit., s. 352, przypisy 267-269, bada wydania tego dziwnego dokumentu (w
tumaczeniu rosyjskim i polskim) i omwi jego interpretacje przez rnych uczonych, zwaszcza
Kolankowskiego, Dzieje W Ksistwa Litewskiego, tom I, s. 67 (z fragmentem w przypisie 2).
68 Niezachowany, ale odwoywano si do niego w podobnym dokumencie nastpcy Tochtamysza,
wydanym w 1472 roku; zob. Rhode, op. cit., s. 353, przypis 271 (z uwagami na temat innych takich
aktw z IS07 i ISI4 roku).
23 8 ROZDZIA VI
planu poczenia republiki nowogrodzkiej z Litw. Plan ten zawid ju w 1389 roku, ale za to
poprawi stosunki z ssiadujc inflanck gazi zakonu krzyackiego69.
Nad Batykiem wszystkie te raczej fantastyczne perspektywy miay natychmiastowe skutki.
Kawalerowie Mieczowi ywili nadziej na zdobycie mniejszej, ale bliej pooonej republiki
pskowskiej, natomiast inflancka hierarchia kocielna zmuszona bya 15 lipca zawrze porozumienie
z Zakonem, co w zmienionych okolicznociach byo jedynie marnym kompromisem70. Znaczce,
e prawie rwnoczenie, 9 czerwca, krlowa Jadwiga i panowie polscy wydali glejt dla wielkiego
mistrza, by przyby do Polski na osobiste negocjacje71, mimo i przedtem obie strony jedynie ze
sob korespondoway.
Niepokj, jaki nowa polityka Witolda wzbudzia w Polsce, by cakowicie uzasadniony. atwo byo
przewidzie, e cae krlestwo prdzej czy pniej wczy si w ryzykowne przedsiwzicia o
nieobliczalnych konsekwencjach. Nawet jeli by ekspansja Litwy a po kresy Europy wschodniej
udaa si, osabiaby zwizki tego kraju nie tylko z Polsk, ale take z Zachodem, z wyjtkiem
zakonu krzyackiego. Nie byoby ju duej oddzielnego regionu rodko-
wowschodnioeuropejskiego, nie mg on ju bowiem wchon wikszej liczby ziem wschodnich
ni te zdobyte w 1386 roku, nie tracc przy tym swojej tosamoci i nie rezygnujc ze swoich
wasnych tradycyjnych wizw z zachodni Europ i jej kultur. Dla Polski, ktra utraciaby
przywdcz pozycj w pnocnej czci tego regionu, przygotowan dla niej przez Kazimierza
Wielkiego, nowy porzdek oznaczaby po prostu powrt dawnego niebezpieczestwa, tak
dostrzegalnego w czasie bezkrlewia po Ludwiku Andegaweskim: grob wrogiej konfrontacji na
jej obszarze Zachodu ze Wschodem oraz moliwo wojen, ktrych Jadwiga tak susznie chciaa
unikn.
W 1396 roku, ktry pod tym wzgldem by niezwykle krytyczny, na polskim terytorium miaa
miejsce niewielka akcja zbrojna, ktra Jadwidze moga wydawa si uzasadniona i ktr z
sukcesem prze69
Zob. komentarze na temat polityki Witolda we wszystkich pracach cytowanych powyej, przypisy
65-67.
70 Na zwizek tego porozumienia ze wschodni polityk Witolda wyranie wskaza Kuczyski u
koca dugiego przypisu cytowanego powyej w przypisie 51.
71 Regesta Ordinis, tom i/i, nr 544a.
L ATA POKOJU (1394-1399) 239
prowadzi jej lojalny wsppracownik Spytek z Melsztyna. W sierpniu tego roku, kiedy Zygmunt
Luksemburczyk poda w stron Dunaju, nad granic pomidzy Bugari i Wooszczyzn, a zakon
krzyacki ponownie prbowa opanowa Litw, Jagieo zdecydowa si wreszcie zlikwidowa
rdo kopotw w swoich stosunkach z tymi dwoma potnymi ssiadami: intryganck dyplomacj
ksicia opolskiego Wadysawa. Prby poczynione w tym kierunku w lecie 1391 i 1393 roku nie
rozstrzygny sprawy i nie zdoay zapobiec utracie Dobrzynia, ktry ksi, za pozwoleniem
Zygmunta, chcia sprzeda Zakonowi razem ze swoimi posiadociami kujawskimi72. Teraz
wydawao si, e ju najwyszy czas, by nieodpowiedzialnemu wasalowi odebra reszt jego
polskich lenn i zaj nalece do niego ksistwo lskie, pooone tak blisko Krakowa, oraz
rozpocz oblenie jego stolicy, Opola. Jednak nie odczono tego lenna od korony czeskiej, ale
zastpiono dawnego ksicia jego bratankami i prawowitymi spadkobiercami, z ktrymi
porozumienie takie zawarto 5 sierpnia. Nawet zamki przyznane Spytkowi z Melsztyna wrciy do
Bernarda, najmodszego z ksit, kiedy polubi on pniej crk Spytka73.
Na pocztku tego samego roku - 7 stycznia 1396 - Jagieo rozwiza w kocu spr z innym
Piastem, Ziemowitem mazowieckim, dotyczcy rozszerzenia i prawnego charakteru obiecanej mu
rekompensaty za jego roszczenia wzgldem czci ziem ruskich, ktre ograniczone zostay do nieco
powikszonego ksistwa beskiego, gdzie jednak Ziemowit otrzyma jedynie posiadoci
krlewskie74. Rwnoczenie Jadwiga, ktra dopiero 8 marca 1397 roku75, potwierdzia to dosy
skomplikowane rozwizanie, otrzymaa od ma nie tylko Ru - t, do ktrej Witold nie roci
pretensji - ale rwnie odlege Kujawy. T dziwn darowizn76 trudno uwaa za spnio72
Danym 8 lutego 1396 roku; zob. Codex diplomaticus Hungariae, tom X/2, nr 210.
73 Opisujc t wypraw, Dugosz, Hut. IR, zauway, e jej cele utrzymywano w cisej tajemnicy.
Zob. take genealogi ksit opolskich u Dworzaczka II, nr 9 oraz jego niedawny opis w Leliwici
Tarnowscy, s. 113-114.
74 Kodeks dyplomatyczny ksistwa mazowieckiego, Warszawa 1863, nr 125; interpretacj tej
darowizny zob. w: Rhode, op. cit., s. 309-311, przypisy 77,79 i 80.
75 Ibidem, nr 126.
76 Ten drugi akt nadania ze stycznia 1397 roku opublikowano w Codex diplomaticus Poloniae. tom
Il/l. Warszawa 1848. nr VA. Test to dowd, e zainteresowanie
ROZDZIA VI
ne wiano, gdy terytoria te nie naleay do Jagiey przed lubem. Bya to w kadym razie
gwarancja, e pozostan one pod bezporedni wadz krlowej.
Mogo si wtedy wydawa, e ten rodek ostronoci ugodzi mia w ksicia mazowieckiego,
ktrego oburzyo ograniczenie jego praw w regionie beskim i ktry rwnie wysuwa pewne
roszczenia do czci Kujaw. Wkrtce jednak przyszo miaa pokaza, e gwarancje takie byy
konieczne nie ze wzgldu na postaw Ziemowita, szwagra Jagiey, ktry, podobnie jak jego ona,
by w przyjaznych stosunkach z Jadwig, ale z powodu tego, e akcja zbrojna przeciwko
Wadysawowi, ksiciu opolskiemu i jej pozornie pomylne zakoczenie nie unieszkodliwiy
wypdzonego ksicia. Nigdy nie by on grony jako jeden z wielu ksit lskich, ale jako
nieoficjalny przedstawiciel dyplomatyczny, ktry, oburzony swoj porak z 1396 roku, czeka
tylko na now okazj, by skomplikowa stosunki Polski z Prusami i Wgrami. Tego Jadwiga
dowiadczy miaa w czerwcu 1397 roku, na dwa lata przed mierci. Okazao si to jeszcze
trudniejsze i bardziej wyczerpujce ni dowiadczenia wczeniejsze i skrcio jej ycie.
Prawie niewiarygodne, jak bardzo Jadwiga, moda krlowa, niespena dwudziestotrzyletnia, bya
zaabsorbowana intensywnymi i delikatnymi negocjacjami midzy 9 czerwca a 14 lipca. Na pnocy
prowadzono je z Konradem von Jungingen, ktry zosta zaproszony na spotkanie z ni 9 czerwca na
granicy Kujaw77. Na poudniu pospieszya przez Karpaty i 14 lipca razem z Jagie na
decydujcym spotkaniu stawia czoo Zygmuntowi Luksemburczykowi.
Przy obu okazjach Wadysaw Opolczyk, ktry za czasw dziecistwa Jadwigi wydawa si
przyjaznym i pomocnym krewnym, teraz przysparza jej niekoczcych si trudnoci. Jadwiga
dowiadczya ich zwaszcza w sprawie Dobrzynia, ktr omawiaa z wielkim mistrzem we
Wocawku midzy 11 a 19 czerwca78. Krlowa susznie
24O
Jadwigi wadaniem tak kontrowersyjnymi ziemiami przez Koron Polsk nie byo szczeglnie
skierowane przeciwko Witoldowi i Litwie.
77 Zob. powyej, przypis 71.
78 Na temat tego wanego spotkania zob. Maciejewska,/awgrf, krlowa polska, s. 98-99;
Stabiska, Jadwiga, s. 60, jedynie o nim wspomina, ale przypomina, e we wczeniejszej fazie
negocjacji, w 1393 roku, kiedy krlowa jeszcze nie uczestniczya
w nich rwnhirif nnUlci#* rn*7rv(*r\ia nnnor4 ty i - \K------
LATA POKOJU (1394-1399)
przekonana bya, e przez uzyskanie powrotu tego maego, ale niezwykle istotnego terytorium, do
ktrego Krlestwo Polskie miao niepodwaalne prawo, przyczyni si do polepszenia stosunkw z
zakonem krzyackim. W Polsce wszyscy, cznie z mem, uwaali j za najlepiej przygotowanego
negocjatora w precedensowej sprawie, ktrej rozwizanie zapobiegoby wybuchowi przedwczesnej
wojny. Konrad von Jungingen take chcia na razie unikn takiej wojny i zacz niecierpliwi si z
powodu ksicia opolskiego, ktry jeszcze raz proponowa mu sprzeda zastawionej ziemi79.
Opolczyk zdoa jednak przekona najwyszych dostojnikw Zakonu, e jedynie on moe
zaoferowa prawne podstawy, ktre zachowayby status quo. Kilka dni po przerwaniu spotkania80
dostojnicy ci oficjalnie upowanili Opolczyka do reprezentowania Zakonu w jego dalszej obronie
przeciwko roszczeniom Jadwigi wobec Dobrzynia.
Prawdopodobnie przewidziano, e obrotny ksi opolski zdobdzie wkrtce tak moliwo,
wpywajc na stosunki Jadwigi z krlem Wgier i wcigajc go ponownie w spory midzy Polsk i
zakonem krzyackim. Kiedy Zygmunt Luksemburczyk powrci ze swojej nieszczliwej krucjaty
w kocu 1396 roku81, postanowi zorganizowa najszybciej, jak to moliwe, narad z Jagie. Jego
dziaania nie byy z pewnoci motywowane sporami w sprawie Dobrzynia. To, co chcia on
osign w czasie pobytu w maym miasteczku na Spiszu niedaleko granicy polskiej, stao si
cakowicie jasne dziki niedawnemu odkryciu szkicu porozumienia, ktre Zygmunt mia nadziej
podpisa z Jagie i Witoldem 14 lipca82. Mia to by akt wieczystego
241
Najprawdopodobniej wysano go do Torunia na prob Jadwigi. Zob. powyej, przypis 102 do
poprzedniego rozdziau. Rwnie Maffiolus Lampugnano, ktry by tak pomocny w 1386 roku w
stosunkach z zakonem krzyackim (zob. powyej, przypis IIO do rozdziau IV), pojawi si
ponownie w 1393 roku, jako przez czas jaki biskup pocki (zob. Regesta Ordinis, tom i/i, nr 502).
79 Zob. fragmenty z tych dyskusji w: Voigt, Gescbichte Preussens, tom VI, s. 66, 80-83.
80 23 czerwca 1397 roku; zob. Regesta Ordinis, tom i/i, nr 545a.
81 Na temat synnej bitwy pod Nikopolis i jej konsekwencji zob. A.S. Atiya, The Crusade of
Nicopolisy Londyn 1934, oraz J.W. Barker, Manuel II Paleologusy cytowane powyej w przypisach
14 i 25.
81 Wspczesna kopia tego szkicu, zachowana w prywatnym archiwum rodziny Forgach lub
Perenyi, prawie in extenso zostaa opublikowana przez Malyusza, nr
4872. Krtko streszczona przez Nowaka, op. cit., s. 68, wymaga szczegowej ana- i;, 1~A-------
1---------
2 4 2 ROZDZIA Vi
pokoju i bliskiego przymierza z krlem Polski i ksiciem litewskim. Luksemburczyk by tak
pewien, e zakoczy to wszystkie spory z nimi, e tego samego dnia napisa o spodziewanym
sukcesie do Konrada von Jungingen83. Wiadomo, e rwnie w tym dniu krl i krlowa Polski
znajdowali si w pobliu, otoczeni swoimi najwybitniejszymi doradcami; byli wrd nich Spytko z
Melsztyna wojewoda krakowski, Piotr Wysz biskup krakowski, Jan z Tarnowa, Jan z T- czyna i
wielu innych84. Jak krl wgierski mg sdzi, e przyjm oni jego warunki, jest oczywicie
osobn kwesti, zwaszcza e spotyka si z nimi nie po niedawnym triumfie, ale po katastrofie pod
Nikopolis, gdzie ledwo uszed przed niewol i mierci.
Pierwszy warunek nakrelonego przez niego aktu mia stanowi ustpstwo wobec Jagiey. Byo
jednak odwrotnie. Zygmunt gotowy by pozwoli krlowi Polski zatrzyma regnum nostrum
Russiae a do mierci, po ktrej Zygmunt mia zaj je ponownie. W zamian za tak wtpliw
przysug, Jagieo mia nie tylko scedowa na niego Podole, ale pomc mu labobus et expansis
suis propriis odzyska dla korony wgierskiej ca Modawi. Takie ostateczne rozwizanie
wszystkich konfliktw terytorialnych midzy Polsk i Wgrami sigao duo dalej ni wczeniejsza
propozycja Zygmunta, by przedstawi je mieszanej komisji85, a take zakadao, i Jagieo miaby
obowizek zrezygnowa ze swojego modawskiego wasala.
Bardziej rozsdne i sprawiedliwe byy warunki dotyczce przymierza dwch zawierajcych sojusz
stron. Kada z nich miaa wspomaga drug wszelkimi moliwymi rodkami w zmaganiach
przeciwko obcym agresorom i konsultowa si z ni, zanim z kimkolwiek rozpocznie wojn, nie
majc w przeciwnym razie prawa do uzyskania pomocy. Szkic aktu koczy si wymownym
apelem do Jagiey i Witolda o cakowite wsparcie w wojnie, ktr Zygmunt postanowi podj i
ktrej przygotowanie byo, jak si wydaje, jego gwn trosk w negocjacjach z Polsk. Poniewa
chcia on z Bo pomoc Turkorum rabiem... comprimere, wadcy Polski i Litwy
83 Zob. Malyusz, nr 4873, gdzie wydania tego listu zostay spisane.
84 Na temat polskich magnatw, ktrzy towarzyszyli Jagielle i Jadwidze, zob. Nowak, Polityka
Zygmunta Luksemburskiego, s. 67, przypisy 224 i 22.5; jeden z czonkw rodziny Perenyi
znajdowa si w towarzystwie Zygmunta (Malyusz, nr
4869).
85 Zob. oowvei. orzvois 60 do ooorzednieeo rozdziau.
LATA POKOJU (1394-1399) 243
mieli, angaujc wasne siy, wzi udzia w tej obronie chrzecijastwa. Gdyby Zygmunt osobicie
poprowadzi tak wypraw, obaj lub przynajmniej jeden z nich miaby obowizek pojawi si
personaliter. Zygmunt w zamian towarzyszyby im contra albos Ruthe- nos et Tartaros.
Pierwsza z tych dwch nazw bya zachodnim okreleniem mieszkacw Ksistwa Moskiewskiego.
Gdyby ostatnie warunki takiego porozumienia nie zostay poprzedzone warunkami wstpnymi,
wezwanie do wsppracy midzy narodami Europy rodkowowschodniej przeciwko wszelkim
wschodnim niebezpieczestwom wywoaoby duo gbsz i bardziej pozytywn reakcj.
Zainteresowaoby szczeglnie Witolda, ktry prawdopodobnie nie by obecny ani nie mia swojego
przedstawiciela na spotkaniu, gdy w 1397 roku rozpocz swoj pierwsz wypraw w stron Wogi
i Krymu. Protestowaby przeciwko scedowaniu Podola. Nikogo nie mg bardziej poruszy pomys
wsplnej obrony chrzecijastwa ni Jadwig, ktra jednak w dziwny sposb zostaa pominita w
caym dugim tekcie przedstawionym przez Zygmunta. Spodziewajc si na prno obecnoci
Witolda na spotkaniu, mia on by moe wtpliwoci, czy krlowa przybdzie na czas z Kujaw,
gdzie tak niedawno uczestniczya w innym spotkaniu. Jednak w obu przypadkach poszuka naley
bardziej znaczcych wyjanie.
Zygmunt Luksemburczyk, stawiajc ksicia litewskiego obok krla Polski jako rwnego partnera,
po raz pierwszy chyba sprbowa dowiedzie si, czy mgby skompromitowa jednego z nich
przed drugim, jak stara si to wielokrotnie uczyni pniej, a take czy pozycj Polski mona by
osabi rozluniajc jej wizy z Litw. Jego obietnicy przyjcia na pomoc tej drugiej nawet
przeciwko odlegej Moskwie nie mona traktowa powanie, podobnie jak osobistego uczestnictwa
Witolda w wojnie bakaskiej.
Osobicie Jadwiga bya duo blisza Zygmuntowi ni Witold, ktrego Luksemburczyk nigdy
przedtem nie widzia. Pamita swoje wczeniejsze spotkania ze szwagierk, ale pamita te
oczywicie, e po ostatnim z nich, w 1395, Jadwiga w tym samym roku, po mierci jego ony,
wysuna roszczenia do sukcesji. Nie byo powodu, by wraca do tego delikatnego problemu na
spotkaniu w 1397 roku, gdy dziki duchowi umiarkowania, ktry posiadaa krlowa
144 ROZDZIA VI
Polski, rozwizano go pokojowo86. Znaczce jednak, e zastrzegajc w swoim szkicu
porozumienia prawo Wgier do ponownych roszcze wzgldem regnum Russiae po mierci
Jagiey, Zygmunt zaznaczy, e jeli zmarby przed Jagie, jego nastpcy na tronie wgierskim
mogliby odzyska to terytorium nawet za ycia polskiego krla. Jedynym powodem, dla ktrego
dodano ten subtelny zapis, byo pragnienie Zygmunta, by zaznaczy, e po jego mierci nastpcami
nie zostan Jadwiga i Jagieo, gdy jest on niezalenym krlem Wgier, nie tylko jako
wspwadca z Mari, tak jak Jagieo by krlem Polski nie tylko jako wspwadca ze swoj on.
Nie ma dowodu na to, e Zygmunt, podejmujc takie rodki ostronoci dwa miesice przed
pokonaniem na zjedzie w Te- meszvar wgierskich przeciwnikw swego panowania i
zwolennikw neapolitaskich Andegawenw87, mia zamiar skrzywdzi Jadwig, ani te e ona
czua si uraona pominiciem jej w tekcie porozumienia, na ktrego akceptacj nie byo szans.
Jeli polsko- wgierskie porozumienie zostao zawarte z pominiciem problemw terytorialnych, na
krtko przed zakoczeniem spotkania na Spiszu kilka dni po 14 lipca, to prawdopodobnie dziki
pojednawczemu wpywowi Jadwigi. Jak si okazao, porozumienie to zapewnio pokj na
szesnacie lat88, a nie jedynie krtki rozejm. W kadym razie jedynie crka Ludwika
Andegaweskiego moga zniweczy szkodliwe skutki obecnoci ksicia opolskiego i obali jego
twierdzenie, e darowizna jej ojca daa mu prawo wolnego rozporzdzania ziemi dobrzysk89.
Std te Zygmunt, piszc do wielkiego mistrza, mg zaoferowa swoje porednictwo w tym
niekoczcym si sporze, jak rwnie w pomniejszych nieporozumieniach, ktre nadal miay
miejsce pomidzy Zakonem i Witoldem90.
Nawet taka ingerencja nie bya podana dla Polski, ale przyjazd Luksemburczyka do Krakowa,
gdzie planowa on podj w tej sprawie decyzj, zosta odoony do marca 1399, kiedy caa
sytuacja ulega
86 Zob. powyej, przypisy 40 i 48 do tego rozdziau.
87 23 wrzenia 1397 roku; zob. Nowak, op. cit., s. 66.
88 Jak bardzo zakon krzyacki zainteresowany by takim rezultatem, wynika z faktu, e najbardziej
przejrzyste informacje na ten temat znale mona w kronice pruskiej Posilgego (Scriptores rerum
Prussicarum, tom III, s. 214).
89 Ibidem.
90 Wl 1 <r/*ia rirtr>nrmrm nrcnnroi r>r7vmC R1}
L A T A P O K O J U (1394-1399) *45
zmianie, a jego spotkanie z Konradem von Jungingen w Gnienie, ktre proponowa na jesie 1397
roku91, nigdy si nie odbyo. Podczas gdy Zygmunt by coraz bardziej zajty zagroeniem ze
strony Turkw, Jadwiga powrcia do swoich stara, by odzyska dla Polski Dobrzy, pomimo
prawnicznych wybiegw ksicia opolskiego oraz wymijajcych odpowiedzi wielkiego mistrza na
jej listy, ktre niestety nie zachoway si. Nawet w wietle rde pruskich cierpliwo krlowej w
tych negocjacjach, ktre wielokrotnie szczegowo opisywano92, jest tak wyrana, e nie mona jej
wini za ostateczne ostrzeenie zakonu krzyackiego, prawdopodobnie pod wpywem przepowiedni
w. Brygidy szwedzkiej93, i zostan ukarani za cae zo wyrzdzone Polsce po mierci kochajcej
pokj krlowej94.
W maju 1398 roku Konrad von Jungingen mia obrazi krlow Polski wysyajc niskiego rang
zastpc do Torunia95, zamiast przyby na spotkanie z ni osobicie, jak pierwotnie planowano.
Zachci go do tego fakt, i w marcu pokona krlow Danii, Szwecji i Norwegii podbijajc wan
wysp Gotlandi, pomimo niedawno zawartej unii krlestw skandynawskich96. Poza tym, 23
kwietnia uzyska on od Witolda podpis pod wstpnym porozumieniem pokojowym97. Pierwszy z
tych faktw stanowi kolejny dowd, e krlowa Magorzata nie moga by bardzo pomocna w
antyniemieckiej lidze batyckiej, ktrej plan w 1396 roku przed uni kalmarsk wzbudzi
wtpliwoci krlowej Jadwigi. Drugie wydarzenie, bezporednio grone dla Polski, najlepiej
wyjania przyczyny niepowodzenia negocjacji z Zakonem, ktre ona Jagiey podja natychmiast
po pierwszych oznakach nagej zmiany polityki Witolda w drugiej poowie 1396 roku i w styczniu
1397 i ktre staraa si konty91
Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr 49. Zakon wola przedstawi spory z Jagie i Witoldem
elektorom cesarstwa (ibidem, tom V, nr 95). By to pomys tak samo nie do przyjcia dla Polakw,
ktrzy negocjacje powierzyli swojej krlowej, o czym przekona si mona dziki bogatemu
materiaowi opublikowanemu w tym samym kodeksie.
91 Zob. ostatnie streszczenie Stabmskie], Jadwiga, s. 61.
93 Wpyw jej pism na Jadwig zosta dobrze wyjaniony, ibidem, s. 137.
94 Komentarze na temat tego ostrzeenia poczynione przez Maleczysk, Spoeczestwo, s. 33, s
nie do przyjcia.
95 Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr 64.
96 Susznie podkrelone przez Kuczyskiego, Wojna 14101411, s. 82-86.
97 Podpisanego w Grodnie; zob. Regesta Ordinis, tom 1/1, nr 560.
ROZDZIA VI
nuowa pomimo plotek, e w roku nastpnym jej m zacz ulega wpywowi swojego litewskiego
kuzyna.
Nieatwo zinterpretowa te plotki, jak rwnie pogoski o ochodzeniu si relacji midzy
krlewskimi maonkami, a szczeglnie o prowokacyjnej postawie Jadwigi wobec Witolda w
decydujcym momencie, gdy znale je mona wycznie w rdach pruskich i gwnie w
stronniczych kronikach. Niezbdne jednak jest ich krytyczne przestudiowanie, aby mc
obiektywnie zrozumie polityk Jadwigi oraz jej konsekwencje dla Polski, Litwy i Europy
rodkowowschodniej.
Wydaje si, e wskazane jest zacz od jedynej dokadnej wiadomoci, zawartej nie w kronice, ale
w raporcie wysanym wadzom zakonu krzyackiego przez jednego z jego przedstawicieli 26 lutego
1398 roku98. Twierdzi on, e przed t dat Jagieo prbowa razem z Witoldem uzyska od
papiea koron krlewsk dla Litwy, aby z ziem litewskich i ruskich utworzy oddzielne krlestwo,
rzdzone przez Witolda i bezporednio podlege Stolicy Apostolskiej. Istnieje rwnie kilka
dokumentw99, ktre mogyby skania do przypuszczenia, e krl Polski, przebywajc na wiosn
1397 roku na Litwie i spotykajc si w Wilnie z Witoldem oraz miejscowym biskupem, pochwala
negocjacje ksicia z Zakonem, ktre od rozejmu z 26 stycznia tego roku100 miay doprowadzi do
wstpnego porozumienia 23 kwietnia 1398 roku, aprobowa plan spotka Jungingena z ksiciem, o
ktrym wspomniano w licie z 31 sierpnia101, i wreszcie pochwala ich ostateczne porozumienie
podpisane 12 padziernika na wyspie Salin na Niemnie102.
Zanim Witold zawar to osobne porozumienie pokojowe z wielkim mistrzem w obecnoci kilku
Polakw, jak z zadowoleniem zanotowa pewien kronikarz pruski103, Krzyacy zaalarmowani
zostali wiadomoci, e Jagieo ostrzeg swojego kuzyna, by nie zgadza si na aden artyku, ktry
czyniby go poddanym cesarstwa, a nie wy2
46
98 Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr 61.
" Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 154, przypis 4.
100 Zob. powyej, przypis 64.
101 Regesta Ordinisy tom i/i, nr 567.
101 Ibidem, nr 570, gdzie zostay spisane rne kopie tego czsto publikowanego porozumienia,
ktre, poza oryginaln, zachowane s w archiwach Zakonu.
103 Scrwtores rerum Prussicarum. tom III. s. m.
LATA P O K O J U (1394-1399) 247
cznie papiea, tak jak byo to w przypadku Polski104. W rzeczywistoci nie byo takiego artykuu
w synnym porozumieniu saliskim, ktre jednak poza tym stanowio cakowite poddanie si
roszczeniom Zakonu. Nie ma tam take adnej wzmianki o koronie krlewskiej, poza opisem tego
samego kronikarza, ktry stwierdza, e Witold zosta ogoszony krlem Litwy i Rusi przez
ksit i bojarw tych ziem, obecnych na tej uroczystoci. Autor ten jest jedynym, ktry zarwno
przyjcie przez Witolda warunkw Zakonu, jak rwnie jego zaimprowizowane wyniesienie do
godnoci krlewskiej wyjania listem, ktry Witold otrzyma na krtko przedtem od Jadwigi i ktry,
jako obraliwy dla niego i jego rycerzy, wzbudzi gniew ich wszystkich. Relacj t dotychczas
przyjmowali wszyscy historycy, dopiero teraz wyraono pewne wtpliwoci.
Jan z Posilge105, wspczesny kronikarz, ktry w tej wanej sprawie w cigu piciuset lat wywar
taki wpyw na historykw, wczajc tu i uczonych polskich, by urzdnikiem Zakonu. W caej
swojej pracy wykazuje silne antypolskie uprzedzenie i podaje szczeglnie uderzajc interpretacj
maestwa Jagiey z Jadwig. Jej domniemany list streszczony zosta zaledwie w jednym zdaniu,
a poniewa jego kronika, oryginalnie napisana po acinie, zachowana zostaa tylko w starym
niemieckim tumaczeniu, zrobionym po mierci autora w 1405 roku, nawet sowa, ktre on
przypisywa krlowej, nie mog zosta poddane starannej analizie, koniecznej w takim przypadku.
Twierdzenie, e drogi brat Witold winien paci jej coroczn opat - czinse w tumaczonym
tekcie - za ziemie, ktre Jagieo podarowa jej jako wiano z okazji ich lubu, nie okrela
szczegowo tego zapisu, ale ma oznacza wszystkie ziemie litewskie i ruskie. Jeli Jadwiga
rzeczywicie wystpia z takim daniem i jeli terminy uyte przez polskich czonkw kancelarii,
ktrzy, jak si przypuszcza, mieli wpyw na krlow, byy istotnie obraliwe, krok taki byby w
istocie ogromnym bdem, nie majcym prawnego uzasadnienia czy te precedensu ani w aktach
krewskim i ostrowskim, ani w feudalnych hodach ksit litewskich i ruskich. Cay sposb
postpowania jaskrawi kontrastowaby z wszystkimi
104 Codex diplomaticus Prussicus, tom V, nr 99. Zob. take tom VI, nr 41.
105 Na temat jego rodowodu i kroniki (opublikowanej w Scriptores rerum Prussi- carum) tom III,
Lipsk 1866; opis negocjacji saliskich, cytowany poniej, znajduje si na s. 219-224) zob. Grabski,
Jadwiga, s. 142.
14 8 R O Z D Z IA VI
zasadami i metodami, ktre Jadwiga106 sumiennie stosowaa przed i po porozumieniu saliskim,
tak jak przy wszystkich podobnych okazjach. Sensacyjna historia Jana z Posilge, jeli nie jest to
wymys oparty na mglistych pogoskach, moga jedynie by jego przypuszczeniem dotyczcym
treci listu, ktry krlowa by moe napisaa do Witolda w przeddzie spotkania na wyspie Salin i
ktry zawiera jakie dobrze uzasadnione ostrzeenia, jakich jednak ani kronikarz, ani jego
informator nie byli w stanie zobaczy czy przeczyta.
Taki przegld rnych moliwoci podejcia do caego tego incydentu stanowi wstpny warunek
zrozumienia stosunkw krlowej z mem w 1397 roku, cakowitego pojednania ich obojga z
Witoldem w jesieni 1398 roku oraz szczerej troski Jadwigi w zwizku z Litw i jej problemami a
do mierci krlowej w 1399 roku. Tylko wtedy sformuowa mona sprawiedliwy osd zarwno jej
charakteru, jak i polityki oraz rzeteln ocen osobistego dramatu, ktry zakoczy jej ycie, a take
trwaego dziedzictwa, jakie pozostawia nie tylko Polsce, ale rwnie Europie
rodkowowschodniej.
Punkt kulminacyjny tragedii z czerwca i lipca 1399 roku poprzedziy dugie lata skrytych cierpie,
by moe najgorszych w yciu krlowej107, oraz krtki okres nadziei jak si wkrtce okazao
zawiedzionych, ktre pojawiy si przed samym kocem roku 1398. Tym cile osobistym
problemom naley si szczeglna uwaga przy ponpwnym omwieniu czsto cytowanych
komentarzy rde pruskich108 dotyczcych nieporozumie pomidzy Jadwig i Jagie, ktre
wydaway si wzrasta w pocztku 1398 roku. Przypisuje si je nie tylko rnicom zda w
traktowaniu biecych problemw politycznych, ale rwnie podstawowej sprawie, ktra dotkna
ich maestwo. Szczliwsi skdind bardziej, ni mona si byo spodziewa, oboje maonkowie
byli coraz bardziej rozczarowani, kie- dy po ponad dziesiciu latach pozostawali bezdzietni. Dla
ony by to, wedug obowizujcej wtedy opinii, ciki wstyd i w oczywisty sposb zasuona kara
boska. Dla obojga wizao si to ze spraw
106 Std trudno to wyjani; zob. pogldy rnych historykw omwione przez Maciejewsk, op.
cit., s. 106, przypis 100, s. 107, przypis 102, oraz ostatnie komentarze Strzeleckiej w Polskim
Sowniku Biograficznym, tom X, s. 294-295.
107 Jest to dobrze uzasadniona opinia Szubiskiej, Jadwiga, s. 119.
108 Na wiksz uwag ni pogoski zawarte w kronikach zasuguje raport z 24 lutego 1398 roku,
opublikowany w Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr 60.
L A T A P O K O J U (1394-1399) 2 4 9
sukcesji dynastycznej, szczeglnie skomplikowan w przypadku polskim.
Jeli Jagieo przed porozumieniem saliskim posun si a do tego, by sprzyja pomysowi korony
krlewskiej dla Witolda, to std, e obawia si on, i po jego bezpotomnej mierci korona polska
przejdzie w rce nowej dynastii, ktra take daaby zwierzchnictwa nad Litw kosztem
potomkw rodzimego domu Giedymina i ich praw dziedzicznych. Syn Olgierda poparby
oczywicie sukcesj na Litwie jednego ze swoich braci lub bratankw, ale wybitny syn Kiejstuta,
wtedy praktycznie kontrolujcy Wielkie Ksistwo, wydawa si naturalnym kandydatem do tronu
krlewskiego109. Jeli Polacy chcieli kontynuowa uni z Litw, zmuszeni byliby uzna rwno
obu krlestw i wybra, w razie mierci Jagiey, jego litewskiego nastpc, nawet jeli nie mgby
on, albo nie chcia, polubi Jadwigi.
Mao prawdopodobne wydawao si, by duo modsza krlowa zmara przed mem, ktry miaby
wtedy kopoty ze swoj dziedziczn sukcesj w Polsce, podobne do tego, czego dowiadczy
Zygmunt Luksemburczyk na Wgrzech po bezdzietnej mierci jego andegaweskiej ony. Jednak to
niedawne dowiadczenie zaniepokoio rwnie Jadwig, ktra w 1387 roku przewidziaa
ewentualno wasnej mierci przed mem110 i chciaa, by zosta on uznany za prawowitego
spadkobierc w Polsce, jak rwnie na Litwie. Bardziej ni ktokolwiek inny pragna, by unia obu
krajw bya trwaa, jak obiecano w 1385 roku, pod auspicjami korony polskiej. Nie bya jednak
zwolenniczk, podobnie jak ogromna wikszo Polakw, odziedziczenia tej korony, w przypadku
mierci Jagiey, przez Witolda, ktry zaszczyt ten miaby prawie zapewniony, jeli zostaby
wczeniej krlem Litwy. Krlowa musiaa dowiedzie si o tym dosy zaskakujcym projekcie,
ktrego nawet zakon krzyacki nie traktowa zbyt powanie, bo ju w padzierniku 1397 roku
zwrcia uwag Zygmunta Luksemburczyka na to, e ani Jagieo, ani Witold nie mieli dzie109
Jeli chodzi o relacj Jana z Posilge dotyczc ogoszenia Witolda krlem przez ksit i bojarw
litewskich (loc. cit., s. 224), Jurgela w History of the Lithu- anian Nation, s. 139, susznie ogranicza
tak improwizowan elekcj, ktrej Jagieo nigdy by nie uzna, do prawdopodobiestwa, e na
przyjciu wydanym przez wielkiego mistrza, szlachta litewska gono obwoaa Vytautasa swoim
krlem.
110 Zob. powyej, przypis 106 do rozdziau IV.
250 R O Z D Z I A VI
dzica1D. Jeli chodzi o osobiste odczucia Jadwigi, z pewnoci nie stracia ona wszystkich nadziei
na to, e da mowi takiego prawowitego spadkobierc. Zamiast jednak spekulowa nad jej
ewentualnymi reakcjami w tej skomplikowanej sprawie, lepiej od plotek i ich interpretacji przej
do dwch zachowanych dokumentw, ktre opublikowano dawno temu i wielokrotnie cytowano,
nie zauwaajc jednak, e jasno wyraaj one prawdziwy stosunek, jaki krlowa Polski miaa w
latach 1397 i 1398 do swojego maonka i do Litwinw.
Na pocztku tego roku, 11 stycznia papie Bonifacy IX, wysoko cenic zarwno Jagie, jak i
Jadwig za ich oddanie Kocioowi rzymskiemu, speni jak najaskawiej prob, ktr, dziaajc
oczywicie we wzajemnym porozumieniu, mu przedstawili. Nie poruszano tam kwestii adnej
korony krlewskiej, ale nastpcy Kazimierza Wielkiego chcieli powikszy uniwersytet, ktry
zaoy on w Krakowie w 1364 roku i ktry wymaga reorganizacji przez dodanie za zgod papiea
do jego fakultetw wydziau teologicznego* 112. Aby uzmysowi sobie zwizek tego projektu z
trosk monarszej pary o przyszo Litwy, jak rwnie z inicjatyw Jadwigi, historyk zmuszony jest
przeczyta po prostu jej wasny dokument z 10 listopada113. Dokument ten ogasza zaoenie
kolegium dla Litwinw w Pradze, gdzie uniwersytet, utworzony przez Karola IV w 1348 roku,
bardzo pomylnie rozwin studia teologiczne. Po otrzymaniu 20 lipca 1397 roku penej zgody jego
nastpcy Wacawa, krla rzymskiego i czeskiego114, krlowa Polski, wiadoma tego, e
rozwinicie
m Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr 49.
112 Opublikowane ponownie w University of Cracow - Documents Concerning Its Origins przez
Komitet Millennium Poloniae Chstianae, Scotia, 1966, ze wietnym wstpem wydawcy Leona
Koczego. Zob. nr VII, s. 46 oraz fotograficzn reprodukcj oryginau. Aby doceni inicjatyw
Jadwigi w tej sprawie oraz powodzenie tego przedsiwzicia, trzeba wzi pod uwag fakt, e
poczynania Zygmunta Luksemburczyka, ktry w 1395 roku przygotowywa zaoenie uniwersytetu
w Budzie, by zastpi on uniwersytet w Pcs utworzony w 1367 roku przez Ludwika Wielkiego, ale
prawdopodobnie ju nieistniejcy, odniosy nieporwnanie mniejszy sukces. Jego Uniwersytet
Zygmuntowski przesta istnie przed 1403 (zob. A. Gabriel, The Medieval Universities of Pcs and
Pozsony, Notre Dame 1969, s. 37). Projekty utworzenia uniwersytetu w Chemnie poczynione przez
zakon krzyacki, mimo i zatwierdzone przez papiea Urbana VI w 1386 roku, upady (zob. A.
Liedtke, Zarys dziejw diecezji chemiskiej, Nasza Przeszo, tom XXXIV, 1971, s. 73, nr 36).
113 Zob. ibidem, nr VIII, s. 47-50.
114 Dokument ten dopisany iest do jej dokumentu; zob. s. 43-49-
L A T A P O K O JU (1394-1399) 251
podobnych studiw w Krakowie wymagaoby czasu nawet po zatwierdzeniu ich przez Rzym, a
take przekonana o tym, jak pilne byo danie Litwinom i ich ssiadom - odnosio si to do
Rusinw - szansy posiadania dobrze wyksztaconych rodzimych duchownych, ufundowaa dla nich
to specjalne kolegium w miecie, ktre utrzymywao ywe stosunki kulturalne z Krako^wem. W
inspirujcym wstpie do swojego dokumentu Jadwiga wyjania, e spdzia wiele bezsennych
nocy, zanim z bosk pomoc znalaza rozwizanie korzystne dla niedawno nawrconego narodu
in terris nostris Lithuaniae et aliis convicinantibus eisdem. Wspomniaa rwnie o wsppracy
swojego wasnego kapelana pochodzenia czeskiego, wybitnego teologa Jana ze Szczekn115.
Dugi dokument krlowej, obejmujcy wszystkie szczegy organizacji i utrzymania owego
prawdziwie midzynarodowego kolegium, sporzdzony zosta z pomoc tego samego Wojciecha
Jastrzbca116, teraz jej kanclerza, ktrym w czasie ostatnich dziesiciu lat jej panowania tak czsto
wyrczaa si sama Jadwiga lub Jagieo w najwaniejszych negocjacjach dyplomatycznych z
Bonifacym IX. Podobnie jak inni wsppracownicy, ktrych Jadwiga znalaza wrd
duchowiestwa, przyszy kanclerz jej ma i arcybiskup gnienieski zainteresowany by zarwno
stron duchow, jak i polityczn, pouczony przez krlow, e s one nierozdzielne. Jadwiga nie
chciaa nigdy zrani i poniy Litwinw i ich ksicia w jakiejkolwiek debacie politycznej, zawsze
przekonana, e zoonego problemu unii polsko-litewskiej nie da si rozwiza przez prawne
subtelnoci, ale e trzeba stworzy wsplnot kulturow o charakterze religijnym. Tylko na takim
tle mona waciwie zrozumie i oceni jej polityk przed i po porozumieniu saliskim.
Niestety, nie dowiemy si nigdy, co naprawd krlowa napisaa do Witolda, jeli w ogle prbowaa
przesa mu ostrzeenie przed spotkaniem, jakie mia odby z Jungingenem na wyspie na Niemnie.
Miaa ona powody, by oburzy si jego zapaem w uspokajaniu wielkiego mistrza w negocjacjach
przed zawarciem porozumienia.
115 Jeg roi? w rozwoju uniwersytetu wysawiaj wszyscy historycy; zob. Male- czyska,
Spoeczestwo, s. 18, przypis 17.
116 Zob. powyej, przypis 16 do rozdziau V. Hipoteza M. Gbaro wiea, Psaterz floriaski i jego
geneza} Wrocaw 1966, s. 44-84, jakoby na krlow wpyw miaa intryga Jastrzbca, jest nie do
przyjcia.
R O Z D Z I A VI
Ta postawa musiaa przyczyni si do bezkompromisowego odrzucenia roszcze Jadwigi w jej
negocjacjach z Zakonem, do zmiany dotd raczej ulegych w tonie odpowiedzi Jungingena na jej
listy oraz do jego niechci, by spotka si z ni po raz drugi osobicie117. Krlowa jednak miaa
rwnie powane powody, by unika rozdraniania Witolda w przeddzie decydujcego spotkania
pokojowego w pierwszych dniach padziernika.
Na szczcie wiemy, jak Jadwiga zareagowaa na wiadomo o rezultatach tego spotkania. Wszyscy
historycy zgadzaj si oglnie118 co do tego, jak rozczaroway one nie tylko Jadwig, ale i Jagie,
a take nie tylko Polsk, ale rwnie Litw, a wic i samego Witolda. Warunki, jakie zmuszony by
przyj w porozumieniu z 11 padziernika, byy gorsze nawet ni to, czego mg si spodziewa w
czasie negocjacji wstpnych. Zastrzeenie, jakie wtedy uczyni, e jego ustpstwa musz zosta
zatwierdzone przez krla Polski, nie pojawio si w ostatecznym porozumieniu, ktre stanowio
osobny akt pokojowy zawarty przez Litw bez adnych odniesie do jej zwizkw z Krlestwem
Polskim. Daleki od uzyskania tytuu krla, Witold, ktry w swoim akcie uywa tytulatury
supremus dux Lithuaniae, musia zadowoli si tytuem wielkiego ksicia (<Grossfurst), ktry
przyzna mu Zakon w odpowiednim akcie niemieckim. Duo waniejszy by fakt, i zamys
Zakonu, by powikszy mudzkie poczenie midzy Prusami i Inflantami a do rzeki Niewiay,
zamys, ktry ujawniono w czasie wczeniejszych dyskusji, spotka si na Salinie z penym
uznaniem. Za jedyne ustpstwo - uznanie republiki nowogrodzkiej jako nalecej do litewskiej
sfery wpyww - Witold zmuszony by zapaci wysok cen, musia mianowicie obieca pomoc
Zakonowi w opanowaniu republiki pskowskiej. W porozumieniu pokojowym nie zawarto adnej
obietnicy pomocy Witoldowi w zmaganiach przeciwko Tatarom. Zatem udzia zakonu krzyackiego
w litewskich wyprawach w stron wybrzea Morza Czarnego pozosta uzaleniony od specjalnego
porozumienia w kadym kolejnym przypadku, tak w 1398 roku, jak w 1397.
252
117 Zob. jego list z 24 listopada 1398 roku w Codex diplomaticus Prussicus, tom VI, nr Tl o raz
przypis 95 do tego rozdziau.
118 Rhode, Ostgrenze, s. 355, dochodzi do wniosku, e Witold zapaci einen hohen Preis za
obietnic pomocy w jego zmaganiach wschodnich, pomocy, ktra bya wohl mndlich
vereinborrs.
L A T A P O K O J U (1394-1399) 253
Wszystkie te powody rozczarowania nie wystarcz jednak, by wyjani, dlaczego Witold przystpi
przed kocem roku do stanowicego swego rodzaju kompensat porozumienia z Polsk.
Powszechnie uwaa si, e decydujca w tej zmianie jego polityki i postawy Jagiey bya
nieoczekiwana wiadomo, e krlowa spodziewa si w kocu dziecka. Poniewa jednak dziecko to
przyszo na wiat dopiero 11 czerwca 1399 roku i stao si to przedwczenie, tak e przeyo
jedynie trzy dni, Witold nie mg dowiedzie si o ciy Jadwigi wczeniej ni w kocu grudnia
1398 roku. Jednak w peni wiarygodne rdo, ktre odnotowao jej i Jagiey porozumienie z
Witoldem oraz oglne polsko-litewskie pojednanie pomimo porozumienia saliskiego, sugeruje, e
wszystko to witowano jako fakt dokonany za ycia pierwszego biskupa wileskiego, Andrzeja
Jastrzbca, ktrego testament sporzdzono 19 padziernika i ktry zmar 14 listopada. Std te
porozumienie musiao zosta zawarte duo wczeniej, a cakowicie nowa wiadomo potwierdzia
roztropno Witolda i suszno dokonanej przez niego szybkiej zmiany polityki. Uczyni to w
najlepszym interesie wasnym i Litwy, dziki sprzyjajcym okolicznociom, ktre, w
przeciwiestwie do poddania si na wyspie Salin, zaistniay w tych samych miesicach dla krla i
krlowej Polski. Rola Jadwigi polegaa na czym wicej ni tylko wyraeniu zgody: dziki swoim
staym zasadom i ideom przyczynia si do tego porozumienia.
W archiwach kancelarii Krlestwa Polskiego znaleziono starannie zachowane descriptio cuiusdam
libri in ecclesia Yilnensi deposi- tiU9. Opis ten doczono do akt na pocztku panowania syna
Jagiey, Kazimierza w 1447 roku, kiedy rozpoczy si polsko-litewskie negocjacje. Zebrano wtedy
pierwsze systematycznie uoone tomy, wraz z kopiami wszystkich dokumentw kancelarii. Bez
adnego komentarza, ktry mgby by subiektywn interpretacj, zanotowano po prostu, e w
1398 roku Jagieo i Jadwiga zlecili Klemensowi z Moskorzowa, podkanclerzemu krlestwa,
zdobycie rkopisu
n9 Opublikowano tylko streszczenia tomw rkopisu w Matcularum Regni Poloniae Summaria,
gdzie w tomie I, Warszawa 1905, ta descriptio zostaa jedynie zanotowana, a peny tekst tej
notatki ogosi dopiero w 1919 roku Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 136, przypis 3, gdzie tom XI, s.
124 serii rkopisu zosta zacytowany. Tekst ten zosta odtworzony w 1932 roku w przypisie do
testamentu biskupa An- j___________________Lin-------------------------o.j... j:................*- T
r}-'
254 R O Z D Z I A VI
liber passionalis, ktry ofiarowali wtedy katedrze wileskiej: Illustris et Magnifici Principis domini
Vitoldi ex parte Regni Poloniae supremi ducis Lithuaniae et Rev. In Christ patris domini Andreae,
primi episcopi Vilnensis, ac etiam strenui militis domini Spithkonis, palatini Cracoviensis et domini
terrae Podoliae. Historykowi pozostaje jedynie objani imiona i tytuy tych wszystkich osb po
uprzednim wyjanieniu, ktr ksig na temat mki Chrystusa i ywotw witych wybrano jako
ten cenny dar.
Wyboru rkopisu moga dokona jedynie Jadwiga. Napisany przez Jakuba de Vorgine, synnego
arcybiskupa Genui w kocu XIII wieku, by on dziki niezliczonym kopiom dobrze znany w
Europie Zachodniej i nazywany legenda aureaP0. Jagieo prawdopodobnie nigdy o nim nie sysza,
a i w Polsce trudno go byo znale. Krlowa jednak chciaa podarowa go Witoldowi i Litwinom
jako symbol wsplnego przeznaczenia. Rwnie wybr rycerza, ktry mia go im przekaza, by
prawie symboliczny. By on pierwszym polskim obroc Wilna przed zakonem krzyackim osiem
lat wczeniej* 121. Inny polski rycerz, wymieniony jako uczestnik tej znaczcej uroczystoci,
Spytek z Melsztyna, wierny stronnik Jadwigi, otrzyma dwa oficjalne tytuy, pierwszy jako jeden z
najwyszych dostojnikw Polski i drugi jako sprawujcy wadz w imieniu Witolda na jednej ze
spornych ziem ruskich.
Tytu Witolda ma decydujce znaczenie dla interpretacji caego tego krtkiego tekstu. Witold, ktry
oficjalnie nie by nawet wielkim ksiciem, nazwany zosta najwyszym ksiciem. By to tytu,
ktrego przyznania wielki mistrz odmwi zalenemu od siebie przyszemu sojusznikowi i ktry
pojawia si w opisie rkopisu, a take w oglnym tytule nadanym samemu Jagielle: Rex Poloniae
Lituaniaeque princeps supremus et heres Russiae etc. Wydaje si, e jest to wskazwka, i Wielkie
Ksistwo Litewskie miao odtd, tak jak za czasw Olgierda i Kiejstuta, by dwuwadz pod
panowaniem dwch najwyszych wadcw. Jedyn rnic, jak syn Kiejstuta musia
zaakceptowa, stanowi fakt, i syn Olgierda by rwnoczenie krlem Polski, w ktrego imieniu
jego kuzyn mia rzdzi Li110
Zob. Gustaw Schmirer, Kirche und Kultur in Mittelalter, tom II, Paderborn, 1929, s. 406.
121 Zob. Dowyei. Drzvis V7 do rozdziau V.
L A T A P O K O J U (1394-1399) -55
tw. Oznaczao to rzeczywicie zaleno od Krlestwa Polskiego, ale atwiej to mona byo
przyj ni zaleno od zakonu krzyackiego, ktra w przeciwnym razie staaby si faktem.
Rwnie Jadwiga zgodzia si na kompromis, co najlepiej mona doceni biorc pod uwag, e
dwuwadza, ktra od 1386 roku obejmowaa wszystkie ziemie zwizane wtedy z Koron Polski i
sprawowana bya przez ni we wsppracy z mem, zastpiona zostaa teraz na Litwie dwuwadz
Jagiey z Witoldem. Nawet w sprawach kocielnych wsppanujca wadczyni Polski, jak nadal
bya Jadwiga, tak skrupulatnie respektowaa stanowisko tego nowego supremus dux Litwy, e kiedy
zaraz po zawarciu porozumienia zmar biskup Andrzej, wycofaa swojego wietnego kandydata na
biskupstwo wileskie i zaakceptowaa wybr dokonany przez Witolda122 123.
Kiedy zaatwiono spraw tej nominacji na pocztku 1399 roku, byo ju wiadomo, e krlowa
spodziewa si dziecka. Nawet wtedy nie dokonano adnych zmian w ustpstwach jej i Jagiey,
poza tym, e jej uradowany m, majc nadziej na ryche posiadanie spadkobiercy, da wyranie
do zrozumienia, e Wielkie Ksistwo Litewskie zostao przekazane Witoldowi jedynie ad vitae
temporal. Kiedy w tym samym roku powstao pniej pewne napicie, czy raczej rnica zda
midzy Jadwig i Witoldem w kwestii politycznej, istotnej dla stosunkw zagranicznych zarwno
Polski, jak i Litwy, a take dla zasadniczych kwestii wojny czy pokoju, nie miao to nic wsplnego
z prawami przyznanymi nowemu wielkiemu ksiciu. By to problem krucjaty w obronie
chrzecijastwa, ktry pojawi si na nowo w dwch rnych postaciach.
Podjcie znw dziaa obronnych przeciwko Turkom rozwaano na jeszcze jednym spotkaniu
Jagiey i Jadwigi z krlem Wgier, ktry tym razem przyby do stolicy Polski w pierwszych dniach
marca 1399 roku124. Nie ma dowodu, by jakakolwiek inna kwestia znajdowaa si w programie
tego spotkania, odbywajcego si jeszcze w atmosferze traktatu pokojowego z 1397 roku i pod
wraeniem cakowicie nowego
122 Zob. informacj podan w katalogu Szostkiewicza w Sacrum Poloniae Millennium, tom I, s.
517 i 538; oraz komentarze Stabiskiej, op. cit., s. 86.
123 Dugosz, Hist. III, s. 326.
124 Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 70 (zwaszcza przypis 242), ostatecznie
rozwiza kwesti daty tego spotkania, ale posun si za daleko w
cwnirb nr7vnm7r7Pniarh na temat ie^o nropramu.
256 R O Z D Z IA VI
kierunku, jaki przybieraa sprawa sukcesji andegaweskiej w zwizku z ci krlowej.
Nietaktowne i przedwczesne byoby poruszanie tych perspektyw i Zygmunt Luksemburczyk nie
podnosi ponownie swoich roszcze do Podola, ktrego wygnanych ksit goci na Wgrzech, ani
te do Modawii, gdzie u wadzy pozostawa polski wasal Stefan125. To, czego usilnie domaga si
krl Wgier, wynika z dokumentu wydanego 23 marca w Koszycach126, gdzie zatrzyma si na
kilka dni w drodze powrotnej z Krakowa do Budy. Byo to wezwanie skierowane do magnatw
wgierskich, podobne do tego, ktre skierowa do nich w kocu 1395 roku, kiedy przygotowywa
krucjat na Nikopolis. Tym razem by to jeszcze bardziej naglcy rozkaz, by ze wzgldu na
krytyczn sytuacj Wooszczyzny natychmiast doczy do organizowanej przez niego wyprawy,
koniecznej dla obrony krlestwa.
Zygmunt ali si w tym uniwersale, e w 1398 roku, kiedy otrzyma niepokojc wiadomo, i
Turcy zaatakuj Wooszczyzn i popieszy tam personaliter, bardzo mao Wgrw posuchao jego
wezwania, gdyby wic inwazja dosza do skutku, cae krlestwo znalazoby si w wielkim
niebezpieczestwie. Tym razem otrzyma wanie list od woywoda Transalpine, w ktrym Mircza
informowa go, e sam sutan Bajazyt przebywa w Adrianopolu z ogromn armi i mg znale
si nad Dunajem w cigu piciu dni. Zatem jego wooski sojusznik baga usilnie krla o pomoc,
gdy w przeciwnym razie, zamiast walczy z Turkami, zmuszony byby zastanawia si nad
kolejnym remedium, ktre Zygmunt zinterpretowa jako poddanie si. Taki stan rzeczy byby na
tyle grony dla Wgier, e jeszcze raz zdecydowa si zaryzykowa swoje ycie, majc jednak
nadziej, e wszyscy magnaci natychmiast do niego docz. aowa jedynie, e nie by w stanie
skonsultowa si z nimi wczeniej, am te odby colloquium z innymi Luksemburgami: swoim
bratem, krlem rzymskim, oraz swoimi stryjami, margrabiami morawskimi.
Wezwanie Zygmunta z 23 marca 1399 roku trzeba szczegowo streci, chociaby tylko ze
wzgldu na t ostatni wzmiank doty115
Na temat stosunkw ze Spytkiem z Melsztyna, nowym panem Podola, zob. Rhode, op. cit., s. 364,
przypis 330, oraz Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy, s. 114-115.
126 Temu niepublikowanemu dokumentowi, ktry Malyusz, nr 5769, s. 637-639, prawie w caoci
streci, nie powicono jeszcze naleytej uwagi.
L A T A P O K O J U (1394-1399) 257
czc kongresu, ktry Wacaw czeski planowa zorganizowa na Boe Narodzenie w 1398 roku z
udziaem Jagiey, polskich - prawdopodobnie mazowieckich - i lskich ksit117. Nie
pozostawia ono bowiem wtpliwoci co do tego, e nawet na tym kongresie, na ktrym mia zosta
omwiony problem schizmy zachodniej, zagroenie ze strony Turkw zostaoby podkrelone przez
krla Wgier, podobnie jak uwypukli on je w Krakowie. Dlatego te krl i krlowa Polski musieli
rozway po spotkaniu z nim swoje wasne stanowisko wobec planu krucjaty, ktry na nowo
pojawi si w regionie naddunaj- skim, rwnoczenie z podobnym planem stworzonym przez
Witolda nad Dnieprem i za poudniowo-wschodni granic Litwy.
Na szczcie znowu istnieje dokument, ktra uatwia zbadanie reakcji Jagiey i Jadwigi na oba te
pomysy, wobec ktrych w zwizku z odzewem Zygmunta Polska nie moga pozosta obojtna.
Tym czsto omawianym, ale rnie interpretowanym rdem jest bulla papiea Bonifacego IX,
wydana w Rzymie 4 maja 1399 roku118 w odpowiedzi na prob krla polskiego, przedoon
przez tego samego Wojciecha Jastrzbca, ktry tak czsto odgrywa rol wysannika do Stolicy
Apostolskiej. Tym razem Jastrzbiec poprosi rwnie papiea, by zosta ojcem chrzestnym
dziecka, ktre Jadwiga miaa urodzi; t szczegln ask przyznano w kolejnej bulli, co odnotowa
Dugosz. Obie dotary do Krakowa w gorczkowych dniach, kiedy trway przygotowania do
narodzin i uroczystoci chrztu, ktre peen radoci krl chcia uczci jak najbardziej solennie.
Natomiast jego ona oczekiwaa tych wydarze w duchu gbokiej pokory i nie bez zych
przeczu119. Niemniej jednak staraa si, by pomimo pogarszajcego si zdrowia jak najlepiej
wypenia wszystkie krlewskie obowizki i powinnoci, szczeglnie cikie ze wzgldu na pilne
decyzje, jakie trzeba byo podj w zwizku z planami krucjat.
W odpowiedzi papiea na prob Jagiey, przekazan przez jednego z zaufanych Jadwigi,
powierzono innemu z nich, Piotrowi Wy-
117 Zob. Nowak, ktry opiera si na Deutsche Reichstagsakten unter Knig Wenzel, Gottingen
1956, tom III, nr 2005.
118 Opublikowana przez A. Theinera w Vetera Monumenta Poloniae et Litbu- aniae, tom I, Rzym
i860, nr 1041, s. 769-771; zob. komentarze Rhodego, op. cit., s. 356 (przypis 290-357).
119 Na temat jej ycia osobistego w tych ostatnich miesicach zob. Maciejewska, op. cit., s. 163-
169; Stabiska, Jadwiga, s. 120-122; a szczeglnie Dugosz, Hist. III, s. SU.
^ 8 R O Z D Z IA VI
szowi, biskupowi krakowskiemu, zadanie propagowania krucjaty wszdzie in regno Poloniae,
principatibus ducatibus et dominiis aliis Lituaniae, Russiae, Podoliae, Walachie predictis prefato
regno subditis et aliis Partibus finitimis. Ten szczegowy wykaz zosta oczywicie zaczerpnity z
tekstu proby, dostarczonej do Rzymu z Krakowa. Podobnie byo z list wrogw: manus impia
Tartarorum, Paganorum, Turcorum et aliarum barbarorum etiam nationum, z ktrymi uczestnicy
krucjaty zamierzali bi si, po uzyskaniu wszystkich przywilejw przeznaczonych dla walczcych
za Ziemi wit.
W obu fragmentach tekst odpowiada dwm omawianym planom: przede wszystkim litewskiej
wyprawie Witolda przeciwko Tatarom i wgierskim gwnie dziaaniom Zygmunta przeciwko
Turkom. Jagieo, rzecz jasna, domaga si przede wszystkim kocielnej propagandy na rzecz planu,
ktry bezporednio dotyczy ksistw poddanych Krlestwu Polskiemu, czyli poza Litw i ziemiami
ruskimi, take Wooszczyzny. Jednak porednio zalecano take antytureck krucjat, ktra miaa
szczeglne znaczenie dla Wooszczyzny i dla innych ssiadujcych terenw. Std te 7 czerwca
Jagieo, po otrzymaniu pomylnej odpowiedzi od Bonifacego IX, posa na Wgry z wan misj
wojewod kaliskiego Sdziwoja z Szubina130 - znowu dostojnika bliskiego Jadwidze i bdcego
take w przyjaznych stosunkach z magnatami wgierskimi. Misja ta miaa prawdopodobnie na celu
wyjanienie krlowi Zygmuntowi, co Polska uzyskaa w Rzymie w sprawie podniesionej niedawno
przez niego na spotkaniu w Krakowie.
Plotki na temat niezgodnoci midzy Jagie i Jadwig co do pewnej istotnej kwestii politycznej, a
take dotyczce nieprzyjaznego stosunku krlowej do Witolda w tej samej sprawie131, jeszcze raz
wydaj si bardzo wyolbrzymione, jeli nie cakowicie nieuzasadnione. Oba projekty obrony
chrzecijastwa przeciwko azjatyckim najedcom byy w interesie wschodnich kresw Europy i
dlatego przemawiay do Jadwigi nie mniej ni do Jagiey, ktry z drugiej strony nie mg nie
zgodzi si z ni, e dla Polski bezpieczniej byo nie angaowa si w peni w aden z tych planw,
nawet w ryzy130
T misj w trudnych sprawach, o ktrej wspomina dokument Jagiey z 7 czerwca 1399 roku
{Codex epistolaris Maioris Poloniae, tom III, nr 2005, s. 725), inaczej interpretuje Nowak, loc. cit.
131 Krtko wspomina o tym Maleczyska, Spoeczestwo, s. 35-36.
L A T A P O K O J U (1394-1399) 259
kowne przedsiwzicie Witolda. Oba zasugiway jednak na to, by zachci polskie rycerstwo do
wzicia w nich udziau, z jedn rnic: mianowicie w przypadku krucjaty Zygmunta Polacy
musieli zaczeka, by stwierdzi, czy dojdzie ona w ogle do skutku. Witolda natomiast trzeba byo
ostrzec, aby nie posuwa si za daleko w swoich oczekiwaniach.
Jeszcze przed mierci Jadwigi, ktra znowu, tak jak przed krucjat na Nikopolis, bardziej ni m
martwia si o bezpieczestwo swojego rodzimego kraju, stao si jasne, e przeciwnie, ni tego
obawia si Mircza, Bajazyt gromadzi siy tureckie w swojej stolicy nie po to, by przekroczy
Dunaj, ale by doprowadzi do poddania si Konstantynopola, gdzie w kocu 1398 roku posiki
francuskie pod dowdztwem niestrudzonego marszaka Boucicaut przybyy akurat w por, by
uratowa to cesarskie miasto. Tymczasem Manuel II przygotowywa si do podry a do Parya i
Londynu132 w nadziei, e uzyska od odlegego Zachodu pomoc wiksz ni od Wgier. Zygmunta
Luksemburczyka oczekiway wkrtce inne zmartwienia, nie tylko na Wgrzech, ale take w
Niemczech.
Jadwiga nie doya tych wydarze z przeomu wieku. Opniy one na czas nieokrelony
jakkolwiek antytureck krucjat z Europy rodkowej. Witold jednak mobilizowa siy ju w
czerwcu 1399 roku, traktujc Kijw jako ich baz. Gdyby ograniczy si do wykorzystania
rywalizacji midzy tatarskimi chanami, aby zorganizowa obron granicy biegncej wzdu
Dniepru, gdzie rok wczeniej wznis okaza twierdz, oraz do kontrolowania ziemi niczyjej
pomidzy ujciem Dniepru i Dniestru, oddaby prawdziw przysug ruskim terytoriom Litwy i
Polski. Jednak zncony grnolotnymi jarykami (dekretami) wygnanego chana Toch tamy sza133,
przyj od niego fikcyjny dar w postaci wszystkich Rusi, cznie z Moskw, nawet za cen pacenia
pewnego rodzaju daniny, i w zamian obieca odda mu z powrotem europejskie posiadoci zdobyte
przez Mongow.
Jeli Jadwiga miaa wtpliwoci co do tego, czy taka wojna byaby rzeczywicie krucjat, i
wyraaa pewne obawy, czy nie zako-
132 Na temat ta zob. ponownie Guilland w Histoire du Moyen Age, tom IX/i, s. 35, ktry cytuje w
przypisie 74 rne prace dotyczce tej sensacyjnej podry Manuela II. Zob. take Barker, op. cit.,
s. 160-199.
133 Zob. oowyei. orzvoisv 67 i 68 do teeo rozdziau.
i6 o R O Z D Z I A VI
czy si ona niepowodzeniem i klsk, naleaoby si jej uznanie, a nie krytyka. W kadym razie,
ostrzegajc Witolda w jego wasnym i Litwy interesie, krlowa nie sprzeciwiaa si jednak
udziaowi polskich dostojnikw i rycerzy ze wszystkich czci kraju w oddziale posikowym, cztery
razy liczniejszym ni wystawiony przez zakon krzyacki134, a take o wiele bardziej wiarygodnym
ni nowi tatarscy sprzymierzecy wielkiego ksicia. W lipcu jego rnorodna armia zbliaa si ju
do rzeki Worskli, gdzie daleko za Dnieprem miaa spotka druzgocce oddziay Tamerlana.
Dla modej krlowej, ktra nie przepowiedziaa katastrofy nad t nieznan rzek, ale przewidziaa
j, podobnie jak swoj mier wkrtce po mierci jej nowo narodzonego dziecka, pomylnie si
stao, e walki nie rozpoczy si jeszcze przed jej mierci, 17 lipca. Zostaa pochowana z ciaem
swojego dziecka u boku, ktre umieszczono w jej trumnie razem z ostatnimi listami od papiea,
ojca chrzestnego135. Wstrzsajca wiadomo o klsce Witolda nie dotara jeszcze, kiedy 14
sierpnia 1399 roku - w czternast rocznic porozumienia krewskiego - odbyway si w Krakowie
ostatnie uroczystoci pogrzebu Jadwigi136. Jednak jej wspczesnym mogo si wydawa, e
ogromne osignicia, dla ktrych w wieku dwunastu lat powicia swoje szczcie osobiste,
zostay wystawione na prb ponownie, tak jak po 1389 roku, a take e lata pokoju, ktry krlowa
zapewnia Polsce pod koniec swojego panowania, miay si ku kocowi, kiedy umieraa w wieku
dwudziestu piciu lat. Jedynie studia nad tradycj Jadwigi, wicej nawet mwice ni studia nad jej
pochodzeniem, pomagaj nam zrozumie trwae wartoci jej dziedzictwa dla wiekw wietnoci
Polski oraz dla ksztatowania si Europy rodkowowschodniej.
134 Rhode, op. cit., s. 357, przypisy 293 i 294; przyjmuje on stwierdzenie Dugosza, e Jadwiga
przeciwna bya udziaowi polskiego rycerstwa (Hist. III, s. 526), czemu jednak zaprzecza podana
przez niego imponujca lista wybitnych Polakw, w tym Spytka z Melsztyna, zabitych w bitwie nad
Worskl (ibidem, s. 528-529). Zob. take Dworzaczek, op. cit., s. 116-118.
135 Reszt jego pieczci znaleziono, kiedy w lipcu 1949 roku, w 550 rocznic mierci Jadwigi,
otworzono jej trumn. Zob. opis tej wzruszajcej uroczystoci sporzdzony przez Tobiasza w
Polonia Sacra, tom II, Krakw 1949, s. 252, oraz fotografi tego, co pozostao z tych pieczci, na
tablicy znajdujcej si po s. 250.
136 Wspomina o nich Stabinska. Jadwiea. s. r?6: rn7nnr?pv i* rm* m i;
cz m
TRADYCJA JADWIGI

Pomiertne dziea Jadwigi (1400-1424)

Za spraw dziedzictwa Jadwigi dwa wieki nastpujce po jej mierci susznie ocenia si jako dwa
wielkie stulecia historii Polski. Kiedy spojrzy si na nie na tle oglnoeuropejskim, unaoczniaj
rwnie postp w tym, co okreli mona jako ksztatowanie si Europy rodkowowschodniej. W
obu jednak kwestiach istnieje rnica midzy XV i XVI wiekiem. Cigy rozwj osigni Jadwigi,
ktre jej przedwczesna mier przerwaa, trwa dokadnie od roku 1400 do 1500 - s to daty
wyznaczajce dwa decydujce wydarzenia, z czego pierwsze wierwiecze byo szczeglnie
obiecujce. Jednak tradycja Jadwigi miaa rwnie tak silny wpyw na nastpne stulecie, e by to
nie tylko zoty wiek kultury polskiej promieniujcej ku Wschodowi, ale pomimo sporadycznych
kryzysw politycznych doprowadzi do ostatecznego utworzenia ponadnarodowego pastwa,
obejmujcego du cz Europy rodkowowschodniej. Daty 1569 i 1596 miay szczeglne
znaczenie dla XVI wieku. Dopiero po roku 1600, a zwaszcza po 1648 i okoo 1700, miaa miejsce
zmiana na gorsze i tradycja Jadwigi wydawaa si zanika.
Ju w 1400 roku, zaledwie rok po mierci krlowej, zostay zgodnie z jej yczeniem rozwizane a
trzy sprawy, co miao trwae i zbawienne skutki. Mona to uwaa za integraln cz ostatniej woli
Jadwigi. Prawie dokadnie w pierwsz rocznic jej mierci wydany przez Jagie 16 lipca 1400 r.
statut zainaugurowa dziaalno zreformowanego uniwersytetu krakowskiego1. Wymowne
okrelenia uyte w tym dugim dokumencie byy powtrzeniem wszyst-
1 Opublikowany ponownie w 1966 roku z reprodukcj oryginau, zagubionego w czasie ostatniej
wojny, w University of Cracow-Documents Concerning Its Origin (zob. powyej, przypis iiz do
rozdziau VI), nr IX, s. $1-56.
14 R O Z D Z IA VII
kich pomysw jego zmarej ony. Oboje otrzymali ii stycznia 1397 roku zgod od Bonifacego IX
na powstanie tu wydziau teologicznego. W owiadczeniu wstpnym na temat specjalnych potrzeb
rodzimego kraju krla, ktry przyj niedawno chrzest, przytoczono to, co krlowa tak wzruszajco
powiedziaa, kiedy 10 listopada 1397 roku ogaszaa utworzenie kolegium dla Litwy w Pradze. W
ostatniej czci nowego krlewskiego statutu wiele uwagi powicono materialnym potrzebom
zreformowanego uniwersytetu, ktremu Jadwiga przekazaa jako dar prawie wszystkie pienidze,
uzyskane po sprzeday jej biuterii i wszystkich innych kosztownoci. Niewiarygodne wprost, e
mimo to imi krlowej cakowicie pominito w caym tym tekcie.
Zamiast jednak szuka osoby odpowiedzialnej za t uderzajc niewdziczno2, podkreli trzeba,
e rozwj zreformowanego uniwersytetu spenia od pocztku wszystkie nadzieje i oczekiwania
jego prawdziwej zaoycielki, jedynej kobiety w historii, ktra wniosa taki wkad do edukacji i
nauki. Pierwszym rektorem tak zwanego pniej Uniwersytetu Jagielloskiego by ten sam
wielbiciel i intelektualny wsppracownik Jadwigi, Stanisaw ze Skalbmierza, ktry na jej
pogrzebie wygosi wymown pochwa3. Pierwszy wykad wygosi Piotr Wysz, ktry jako biskup
krakowski zosta kanclerzem uniwersytetu i, razem z Janem z Tczyna, wykonawc testamentu
krlowej. Drugi rektor, bratanek Witolda4, by prawie symbolicznym uosobieniem moliwoci,
jakie wielu Litwinw mogo znale w Krakowie dziki szczeglnej trosce Jadwigi o ich rozwj
religijny i kulturalny. Jednak wrd zagranicznych studentw Uniwersytetu w XV i wczesnym XVI
wieku - w okresie jego naj-
2 Nie udzielono jeszcze na to pytanie penej odpowiedzi ani we wstpie do publikacji
cytowanej w poprzednim przypisie, ani w niezwykle cennych pracach, ktre opublikowano w
Polsce z okazji 600 rocznicy zaoenia uniwersytetu przez Kazimierza Wielkiego (na przykad
Dzieje Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1964, wydane przez K. Lepszego).
3 Najbardziej wzruszajce fragmenty jego kazania, zachowane w Ms 191 Biblioteki Jagielloskiej,
cytuje A. Bystrzonowski w podobnym kazaniu wygoszonym w 1949 roku i opublikowanym w
Polonia Sacra, tom II, s. 210-212 oraz przez Stabi- sk, Jadwiga, s. 123-126.
4 Zob. artyku J. Fijaka, Wnuk Kiejstuta, Jan ksi Drohiczyski... drugi rektor Uniwersytetu
Jagielloskiego, Kwartalnik Historyczny, tom XXVIII, Lww 1914, s. 181-197.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I (1400-1424) 265
wikszego rozkwitu - byo take wielu goci z innych krajw5, szczeglnie z Wgier, gdzie
Zygmunt Luksemburczyk - podobnie jak pniej Maciej Korwin - nie zdoa zrealizowa zamiarw
Ludwika Andegaweskiego i stworzy uniwersytetu narodowego6. Byli take studenci z Czech,
gdzie nieco starszy uniwersytet praski, kiedy bardzo przydatny w organizowaniu uniwersytetu
krakowskiego, przeywa w zwizku z problemem husyckim okres kryzysu, szkodliwy dla
penionej przez niego roli midzynarodowej.
Pod koniec tego samego roku, w ktrym zaoono uniwersytet, Jagieo wykorzysta mdr i
pozbawion egoizmu rad, ktrej Jadwiga udzielia mu na ou mierci i ktra bya istotna dla
politycznej przyszoci Europy rodkowowschodniej. Gdyby ona daa mu syna i by moe inne
dzieci, jej roszczenia do sukcesji wgierskiej po mierci siostry Marii mogy umoliwi
zjednoczenie caego tego regionu pod panowaniem dynastii o rodowodzie andegaweskim. Kiedy
Jadwiga zmara pozostawiajc swego ma bezdzietnym, sytuacja ulega cakowitemu odwrceniu.
Teraz to Zygmunt wgierski mg roci sobie ponownie prawa do korony polskiej, a Wilhelm
austriacki istotnie to uczyni, proszc o rad wielkiego mistrza zakonu krzyackiego. Konrad radzi
mu, by jeszcze raz wnis skarg na Jagie do kurii rzymskiej i w witym Cesarstwie
Rzymskim7. Zanim jednak Habsburg przedsiwzi takie kroki, Jagieo podj ju sugerowan
przez Jadwig decyzj, a mianowicie postanowi oeni si ponownie tak szybko, jak to tylko
moliwe z kim, kto jak Jadwiga miaby dziedziczne prawa do korony Piastw.
By to istotnie jedyny sposb, by uratowa wielkie osignicie 1386 roku, ktre w 1399 zagroone
byo powaniej ni w czasie rozmaitych kryzysw lat poprzednich8. Wstrznity mierci Jadwigi,
Jagieo sam mia wtpliwoci co do tego, czy dalej ma jakiekolwiek prawa do
5 Dane statystyczne, ilustrujce prawdziwie europejski charakter uniwersytetu w XV wieku, poda
L. Koczy we wstpie do Documents (zob. powyej, przypis 1), s. 24.
6 Zob. przypis 112 do poprzedniego rozdziau.
7 Odpowied Konrada von Jungingena, udzielon na pocztku padziernika 1399 roku, cytuje J.
Voigt, Geschichte Preussens, tom V, s. 172-173.
8 Kryzys roku 1399 opisuje Dugosz, Hist. III, s. 537-540, a we wspczesnej historiografii
wyjania go z prawnego punktu widzenia Oswald Balzer w artykule O kilku kwestiach spornych w
historii ustroju Polski, Kwartalnik Historyczny, tom XXI, 1907, s. 27-32..
1 66 R O Z D Z IA VII
korony polskiej, uzyskanej przez lub z jej prawowit spadkobierczyni. Jeli powanie rozwaa
powrt na Litw, mogo to oznacza rozpad niedawno zawartej unii midzy dwoma narodami, gdy
Polacy nie byliby w stanie ani nie chcieliby narzuca Litwinom posuszestwa koronie, ktr
nosiby wadca cakowicie im obcy. Kady z tych krajw rozdarty byby trudnociami
wewntrznymi i ingerencjami obcymi podobnymi do tych, jakie nkay Polsk w czasie
bezkrlewia po mierci Ludwika Andegaweskiego, a Litw w tym samym czasie, kiedy okazao
si, e nie ma w jej granicach miejsca i dla Jagiey, i dla Witolda. Dlatego te Jagieo musia
jeszcze raz zosta wybrany na krla Polski, tym razem jako penoprawny wadca, i jeszcze raz w
celu utworzenia dynastii dziedzicznej zmuszony by znale odpowiedni maonk z prawem do
sukcesji, tym razem nie po Ludwiku Wielkim, ale po Kazimierzu Wielkim.
W 1370 roku Ludwik wyeliminowa crki Kazimierza na korzy swoich dzieci, ktrych narodzin
oczekiwa, std w 1399 roku ledwo pamitano, za kogo, gdzie na Bakanach, wysza za m
modsza crka Kazimierza, inna Jadwiga. Natomiast starsza crka, Ann a, take ya w
zapomnieniu jako ona jednego z hrabiw cylejskich w Styrii, a w 1394 roku po jego mierci
polubia jeszcze mniej znanego niemieckiego hrabiego Tecku9, tracc wszelkie kontakty z Polsk.
W Cylii pozostawaa jednak jej crka, moda Anna, pod opiek swojego stryja, czowieka o
wtpliwej reputacji, jak wikszo czonkw jego rodziny, ktra dopiero niedawno zacza rosn w
si10. W takich okolicznociach rzeczywicie jest zaskakujce, w jaki sposb krlowa Jadwiga,
umierajc w odlegym Krakowie, moga wpa na pomys, e taka nieznana dziewczyna winna
zaj jej miejsce jako druga ona Jagiey. Pragna ona prawdopodobnie z waciwym sobie
poczuciem obowizku naprawi dosy niesprawiedliwe traktowanie crek Kazimierza Wielkiego
przez swojego ojca i zwrci jego wnuczce dziedzictwo Piastw z moliwoci przekazania go
dzieciom, jakie mogaby da Jagielle. Ten zaskakujcy wybr, dokonany przez jego nieszczliw
pierwsz on na ou mierci jej i ich dziecka, okaza si niezwykle fortunny, podobnie jak wiele
innych szczodrych inicjatyw Jadwigi.
9 Szczegy genealogiczne zob. u Dworzaczka II, nr 3.
10 Pisze o tym Guldescu, History of Croatia. s. in.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I (1 4 0 0 - 14 2 4 ) 2 6 7
Anna Cylejska, ktr delegacja polskiej szlachty zaprosia w kocu 1400 roku do dzielenia z
Jagie tronu jej dziadka, nie posiadaa ani urody zmarej Jadwigi, ani przygotowania do rzdzenia
w Polsce, jakie z pewnoci miaa ta wnuczka siostry ostatniego krla Piasta, ktra przybya
siedemnacie lat wczeniej do Krakowa. Powitano j jednak w Krakowie w przeddzie drugiej
rocznicy mierci Jadwigi jako modego ora powracajcego w kocu do domu przodkw11, a
jeli jej maestwo z krlem przesunito a na 29 stycznia 1402 roku, to stao si tak gwnie
dlatego, e w cigu poprzedniego roku Jagieo zajty by innym pilnym problemem, ktrego
ostateczne rozwizanie powierzya mu jego pierwsza ona. Ta pierwsza rzeczywista unia dwch
narodw, polskiego i litewskiego, zawarta w 1401 roku, musiaa by przygotowana przez
negocjacje z Witoldem, ktre rozpoczy si zaraz po bitwie nad Worskl i trway do wit Boego
Narodzenia 1400.
Prowadzono je w tym samym duchu Jadwigi, jaki niedawno odkryto rwnie w korespondencji
Jagiey z Ann z 1408, kiedy daa mu oczekiwane dziecko i spadkobierczyni, jak rwnie w
penym godnoci sprzeciwie, ktry sama Anna wysaa sze lat pniej na sobr w Konstancji,
kiedy zakon krzyacki uywa przeciwko nowej krlowej oszczerstw podobnych do tych, ktrymi
gnbiono Jadwig12. Taka sama cigo charakteryzuje rozwj polsko-litewskich stosunkw od
czasu pierwszych porozumie z Witoldem, w duej mierze zainspirowanych przez Jadwig w 1392
i zwaszcza w 1398 roku, do synnych porozumie unijnych z 1401, a jeszcze bardziej w 1413 roku,
nakrelonych, przez wsppracownikw Jadwigi, wiernych jej zasadom i w tym samym duchu
pomocnych krlowej Annie.
Zazwyczaj podkrela si, e jeli Witold okaza si bardziej ugodowy po 1399 roku, to stao si tak
ze wzgldu na niepowodzenia, jakie spotykay go na wschodzie oraz dlatego, e najbardziej
kopo11
Jej powitanie w 1401 roku 2 powitaniem Jadwigi w 1384 roku porwnywa Radlica, Krlowa
Jadwiga, Sacrum Poloniae Millennium, tom IV, s. 73. Zob. take rozdzia Powrt orlcia, ktry
zamyka prac Szajnochy na temat Jadwigi i Jagiey, s. 493-502 w tomie II przedruku z 1969 roku.
12 T now informacj na temat serdecznych stosunkw Jagiey z drug on oraz na temat jej roli
politycznej w latach pniejszych znale mona w dokumentach opublikowanych przez Edmunda
Winklera, Liber disparata continens, Rzym 1962, tom II serii Elementa editiones, wydanej przez W.
Meysztowicza, nr 2, 3. 34. 45. 58, 64.
26 8 R O Z D Z I A VII
tliwy z braci Jagiey, mody widrygieo, umkn mierci, ktrej tak wielu innych litewskich
ksit ulego na polu walki i dlatego mona byo wykorzysta go przeciwko synowi Kiejstuta.
Wzito to pod uwag w sierpniu 1400 roku na spotkaniu w Brzeciu, gdzie modawscy wasale
Jagiey zmuszeni byli obieca, i pozostan w rwnie dobrych stosunkach z Witoldem, jak i
widrygie, ktry dosta jako lenno polskie13 podolskie ksistwo Spytka z Melsztyna, ofiary
bitwy nad Worskl. Jednake istniay gbsze przyczyny zmiany postawy Witolda. Wasne
dowiadczenie przekonao go, jak niezbdne s zwizki z Polsk i polskie wsparcie dla niego
samego i dla przyszoci Litwy.
Tylko jedna z tych przyczyn bya bezporedni konsekwencj poraki nad Worskl, po ktrej
nastpia podwjna inwazja tatarska zagraajca na dwch odcinkach litewskiej linii obrony. Witold
susznie zorientowa si, e szczeglnie na poudniowym skrzydle gwne siy wroga naley
zatrzyma w pobliu ujcia Dniepru, zanim pozbawi one Litw wszystkich posiadoci zdobytych
w latach poprzednich. Dokonano tego tylko dziki polskim oddziaom pomocniczym dostarczonym
przez Jagie14, ktry take uzyska od Bonifacego IX kolejn bull. Wydana 13 stycznia 1400
roku15 bulla miaa tym razem specjalnie uatwi zmagania przeciwko Tatarom przez przeznaczenie
na ten cel duej czci dochodw kocielnych z Polski. Nawet ci z Polakw, krytyczni wobec
pierwotnych planw Witolda opanowania caej wschodniej Europy, gotowi byli, podobnie jak
gotowa byaby Jadwiga, pomc mu utrzyma jego przedwojenne pozycje na granicy moskiewskiej i
w ziemi smoleskiej. To w czasie dekady po katastrofie nad Worskl polscy rycerze po raz pierwszy
w historii zmuszeni byli walczy przeciwko odlegej Moskwie, by zapewni bezpieczestwo
Litwie.
Nie byoby to moliwe, gdyby litewscy bojarzy nie doczyli do Polakw na pocztku 1401 roku w
politycznych negocjacjach pomidzy przedstawicielami dwch narodw, uzupeniajc
porozumienie zawarte midzy Jagie i Witoldem. Presti tego ostatniego, ktrego
13 Zob. rda cytowane przez Haleckiego, Dzieje Unii, I, s. 160, przypisy 4-7 oraz przez Rhodego,
Ostgrenze, s. 368-369, przypisy 355-357.
14 Susznie podkrelone przez Szajnoch, przedruk 1969, tom II, s. 413, ktry poza tym podziwia
obron granicy przez Witolda.
15 Opublikowana tak jak ta z 4 maja 1399 roku w Vetera Monumenta Theinera (zob. przypis 128 do
rozdziau VI, tom I, nr 1092, zob. take nr 1043).
w 1398 roku ci sami bojarzy gotowi byli, jak si zdawao, ogosi krlem Litwy, ucierpia nie tylko
z powodu niefortunnej wojny, ale take dziki powszechnie dostrzegalnym dowodom, e to nie jego
polityka uspokajania zakonu krzyackiego, ale raczej wsppraca z Polsk pomocna bya ich
krajowi w tym krytycznym czasie. To przykad polskich instytucji, wprowadzonych w 1387 roku na
dosy skromn skal16, bardziej ni inne okolicznoci stworzy niektrym Litwinom szans
zabrania gosu w sprawach polityki wewntrznej. Grupa ta nie ograniczaa si ju do ksit o
pochodzeniu dynastycznym, ktrych wpyw Witold drastycznie ogranicza, zanim wielu z nich
zgino nad Worskl. Kiedy rozpoczy si negocjacje z Jagie w Grodnie w ostatnich dniach 1400
roku17, nieliczni, ktrzy cigle jeszcze posiadali bardzo zredukowane apanae, zmuszeni byli
zoy hod feudalny Witoldowi18, a jedynie porednio krlowi polskiemu. Kiedy jednak Witold
wyda 18 stycznia 1401 roku w Wilnie nowy akt posuszestwa Koronie Polskiej, ponad
czterdziestu przedstawicieli nowej litewskiej klasy wyszej dodao swj wasny akt do aktw unii i
n marca otrzymali oni w zamian obietnice od polskiej szlachty19 zebranej w Radomiu.
Porozumienie zawarte na przeomie 1400 i 1401 roku miao pozosta w czasie nastpnych
czterdziestu lat podstawow koncepcj pozycji Litwy w unii z Polsk. Bya to rewizja przymierza
krew- skiego; nie uznawaa jeszcze penej prawnej rwnoci Wielkiego Ksistwa z krlestwem, ale
ostatecznie ustalia dwoist struktur monarchii, gdy ziemie litewskie i ruskie, ktre w 1385 roku
miay stanowi oddzielne lenna Korony Polskiej, zostay teraz jeszcze raz poczone w jedno
pastwo, ktre pozosta miao w feudalnej zalenoci od tego, co nazwa mona starszym
partnerem w unii federalnej. W praktyce wiele zaleao oczywicie od osobowoci wielkiego
ksicia, ktrego krl in partem sollicitudinis suae assumpsit, wyraenie, ktre przywoywao tytu
przyznany Witoldowi w 1398 roku, mimo i nie by ju duej okrelany jako supremus dux Lithua-
POMIERTNE D Z IE A J A D W IG I (1400-1424) 2 6 9
16 Zob. powyej, przypis 120 do rozdziau IV.
17 Na temat miejsca i daty tych negocjacji zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 161, przypis 2.
18 Znamy tylko pi takich hodw i opublikowano je w Aktach Unii, nr 36 i 4043.
19 Wszystkie trzy akty opublikowano w Aktach Unii, nr 38, 39, 44, gdzie pod numerem 37
odnotowano, e nie zachowano aktu Jagiey.
2 7 0 R O Z D Z I A VII
niae10 i nawet tytu magnus dux by dopiero stopniowo wprowadzany do jego dokumentw11.
Ta pozornie nieistotna uwaga wskazuje, e partner Jagiey musia teraz zadowoli si godnoci
nisz ni przyznana mu w kocu panowania Jadwigi. Jednak duch obu porozumie by taki sam i
tradycja zmarej krlowej wyranie odbija si we wzajemnej obietnicy, zoonej w 1401 roku po
uroczystym wezwaniu Najwitszego Serca Jezusa zarwno przez Litwinw, jak i Polakw11.
Obiecano sobie w niej, e w trwaej i niezachwianej wierze, ca swoj potg i si, sta bd
rami w rami przeciwko wszelkim napastnikom, wspierajc si nawzajem w kadej potrzebie i
lojalnie troszczy si bd o swoje wsplne dobro w duchu pomocy, jakby miao to by z korzyci
dla kadego z nich.
Podobne pomysy przedstawiono dwanacie lat pniej i co wicej, wprowadzono je natychmiast w
ycie, w akcie unii w Horodle, ktry Polacy i Litwini wyprbowali ju we wsplnej polityce
zagranicznej, wiernej zasadom krlowej Jadwigi i zapocztkowanej przez Jagie przed kocem
roku 1401. W tym samym roku, zanim uczczono drugie maestwo krla, obiecano Litwinom, e
jeli Jagieo umrze i nie zaoy dynastii, krl Polski nie zostanie wybrany bez konsultacji z nimi.
Byo to sprawiedliwe, bo mieli oni pozosta pod panowaniem Korony Polskiej nawet po mierci
Witolda, stanowio rwnie najcenniejsz gwarancj praw politycznych, jakich pod absolutnymi
rzdami domu Giedymina nigdy nie posiadali.
Ledwie na spotkaniu polskiej szlachty w Radomiu potwierdzono H marca 1401 roku cae
porozumienie, kiedy zaskakujca wiadomo nadesza z Wgier. Pokazaa ona wyranie, jak wany
jest fakt, i zasad wsppracy polsko-litewskiej we wszystkich sprawach polityki zagranicznej
uroczycie wprowadzono i nawet poszerzono o problem sukcesji, ktry przesta by jedynie czysto
dynastyczn spraw. Rwnoczenie stao si jeszcze bardziej wyrane, jak mdrze postpowaa
Jadwiga, starajc si utrzyma bliskie zwizki z Wgrami bez angaowania si w ich problemy
wewntrzne, gdzie nadal istniaa moli- 20 21 22
20 Zob. notatk, ktrej charakter wyjaniono powyej w przypisie 119 do rozdziau VI.
21 W latach 1407-1411 jego oficjalny tytu brzmia maior dux Litbuaniae et Rus- siae, zob.
Halecki, op. cit., s. 180, przypisy 1 i 2.
22 Akta Unii, nr 39 i 44.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I (14O O-14 24 ) 2 7 1
wo ponownych sporw w sprawie dziedzictwa jej ojca. Jeszcze raz okazao si, e na skutek
wczeniejszej polityki Ludwika Andegaweskiego losy dwch rodkowowschodnioeuropejskich
krlestw po dwch stronach Karpat zostay cilej poczone ni kiedykolwiek wczeniej.
Znaczenie, jakie mia ten bliszy zwizek, nie mogo pozostawi obojtnymi nawet litewskich
wsplnikw Polakw i zmuszao te dwa zjednoczone narody do odsunicia dziaa przeciwko
zakonowi krzyackiemu dokadnie tak, jak zalecaa Jadwiga.
Mogo si wydawa, e kryzys, ktry wybuch na Wgrzech, po kryzysie poprzednich lat w
cesarstwie, by najniebezpieczniejszy dla Luksemburgw, a zwaszcza dla Zygmunta. Jego starszy
brat Wacaw czeski zosta usunity przez niemieckich elektorw 20 sierpnia 1400 roku, ale nie na
korzy Zygmunta, ktry tytuowa si sacri Romani impei vicarius generalis et regni Bohemiae
gubernator. Nastpnego dnia Ruprecht, elektor Palatynatu, zosta ogoszony krlem rzymskim, a
jego gwnym rywalem by inny Luksemburg, kuzyn Zygmunta, Jost morawski23. Dopiero po
dziesicioletniej schizmie w cesarstwie, analogicznej do tej w Kociele katolickim, Zygmunt
odnis zwycistwo i poczy koron rzymsk ze swoj wgiersk.
Tymczasem w latach 1401 do 1403 musia on stawi czoo niebezpieczestwu utraty nawet swojej
wasnej korony w. Stefana, podobnie jak sze lat wczeniej po mierci jego andegaweskiej ony.
Po rozamie midzy jego dotd oddanymi zwolennikami zosta uwiziony 28 kwietnia 1401 roku
przez magnatw wgierskich, rozgldajcych si za innym krlem. W1395 Jagieo bliski by
popenienia bdu i realizowania praw swojej ony do korony wgierskiej, jednak bdu szczliwie
uniknito dziki pokojowemu umiarkowaniu Jadwigi. Tym razem Jagielle oficjalnie
zaproponowano t koron na spotkaniu szlachty sowackiej w Topolczanach, skd 14 czerwca
wysana zostaa delegacja do Krakowa. Jednak wiksze dowiadczenie i pami o ostrzeeniach
Jadwigi sprawiy, e i tym razem odrzuci on t propozycj, mimo i prawie rwnoczesna mier
starego ksicia opolskiego Wadysawa (8 maja) usuna ewentualnego przeciwnika i zakon
krzyacki unika wszelkich dziaa na korzy Zygmunta24. Jednak
23 Zob. Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 71 i 87.
24 Ibidem, s. 71-72, przypisy 253-255, gdzie starannie omwiono rda dotyczce postawy
Jagiey, ale dokumenty w publikacji Edmunda Winklera, cytowane poniej, Drzyois 28, nie zostay
w wystarczajcy sposb wykorzystane.
2 7 2 R O Z D Z I A VII
krl Polski zdawa sobie spraw z tego, e kandydatem, ktry znowu mia najwiksze szanse
obalenia Luksemburczyka, by andegaweski krl Neapolu, kuzyn Jadwigi, Wadysaw, ktrego
popiera papie i ktry poza tym zawsze sprzyja Jagielle, podobnie jak jego zmarej onie.
Wadysaw, wspierany take, podobnie jak w 1395 roku, przez Chorwatw, zmaga si z
przeciwnociami przez ponad dwa lata, a 5 sierpnia 1403 roku zosta w kocu w dalmackiej arze
koronowany na krla Wgier przez arcybiskupa Ostrzyhomia25.
Jagieo, ktry susznie unika kopotw z nim i jego zwolennikami, ze zrozumiaych powodw by
dosy zaniepokojony niespodziewanym pojawieniem si jeszcze jednego kandydata do sukcesji
wgierskiej, mianowicie Wilhelma austriackiego. Kandydat ten polubi w 1401 roku siostr i
przysz spadkobierczyni bezdzietnego krla Neapolu. Pniej staa si znana jako krlowa Joanna
II i cieszya si nie lepsz reputacj ni jej praciotka Joanna I, przeciwniczka Ludwika Wielkiego26.
Wilhelm otrzyma od Ludwika obietnic korony wgierskiej, kiedy mia polubi Jadwig. Teraz
pojawi si po raz ostatni na scenie historii, enic si dwa lata po mierci Jadwigi z jej neapoli-
task kuzynk, tak od niej rn. Habsburg, ktry zawsze utrzymywa, e jego maestwo z
Jadwig zostao naleycie skonsumowane, odmawia polubienia kogo innego do czasu jej mierci.
Kiedy w 1399 roku przekona si, e nie ma szans na odziedziczenie korony polskiej po mierci
Jadwigi27, podj na nowo wczeniejszy plan sukcesji po Andegawenach na Wgrzech i
zjednoczenia z Austri tego ssiedniego kraju, ktry od pocztku by dla Habsburgw obiektem
podanym bardziej nawet ni Polska i w ktrego zachodnich prowincjach mieli oni cigle
zwolennikw.
By to gwny powd, dla ktrego krl Polski w niedawno odkrytym licie do jednego z magnatw
wgierskich28 narzeka, e zawsze, kiedy wyle do nich swoich posw, s oni mniej uroczycie
przyjmowani ni posowie ksicia austriackiego. Wspomnia take, e austriaccy posowie
prbowali przekupi Wgrw wszelkimi moli-
25 Guldescu, Medieval Croatia, s. 234.
26 Na temat maestw Wilhelma i jego brata Ernesta, wspomnianych poniej, zob. Dworzaczek II,
nr 47.
27 Zob. powyej, przypis 7 do tego rozdziau.
18 Opublikowany przez Winklera w Liber disparata antiqua continens (zob. powyej, przypis 12),
nr 55; zob. take nr 53.
PO M IE R T N E D Z IE A JA DW IG I (1 4 0 0 -1 4 2 4 ) 273
wymi sposobami. W tym samym licie Jagieo protestowa przeciwko kamstwom
rozpowszechnianym przez niektrych maledicti homines, oskarajcych go o machinaciones
przeciwko yciu Zygmunta Luk- semburczyka. Odrzucajc z oburzeniem takie podejrzenia, krl
Polski wskazywa, e wrcz przeciwnie, stara si wszelkimi sposobami o uwolnienie prawowitego
monarchy, ktrego mimo wszystko wola mie jako przeciwnika, cho by on capitalem inimicum
jego wasnego krlestwa. Uywajc dwukrotnie tego ostrego wyraenia w zwizku ze swoimi
skargami wobec posw ksicia austriackiego, Jagieo, ktry dobrze pamita wczeniejsz
kampani oszczerstw Wilhelma przeciwko sobie i Jadwidze, uczyni go odpowiedzialnym za
obecne men- dacia i ostrzega, e jeli Habsburg zdobdzie kontrol nad krlestwem Wgier, nie
przestanie on nos et regnum nostrum turbare.
Obawy Jagiey to ostatnie echo tych wszystkich kopotw jego i jego ukochanej ony, jakich
powodem by Wilhelm. Okazay si przesadne, gdy ambitny ksi mia bardzo niewielu
zwolennikw wrd przeciwnikw Zygmunta i zmar bezdzietnie w 1406 roku. Nie odnis te
wikszych sukcesw na Wgrzech ni te, ktrych dowiadczy w Polsce. Nawet w swojej rodzimej
Austrii, gdzie jego osobiste posiadoci ograniczay si do Styrii i Karyntii, jego wpywu nie mona
byo nigdy porwna z wpywami starszej linii Habsburgw ani z osigniciami jego modszych
braci, Leopolda IV i Ernesta I elaznego. Maestwo Leopolda IV z Katarzyn Burgundzk
zostao w kocu skonsumowane w 1393 roku29, natomiast Ernest I elazny w 1412. roku polubi
crk Ziemowita, ksicia mazowieckiego i siostry Jagiey, przyjaciki Jadwigi. Nastawienie
zmarej krlowej Polski nigdy nie byo antyaustriackie ani nawet antyhabsburskie. Kiedy odszed
Wilhelm, napicia pomidzy dwoma krajami i ich dynastiami znikny na jaki czas i wkrtce
sprzymierzyy si one przeciwko Luksemburgom.
Nastpio to dopiero w 1412 roku, kiedy Zygmunt by u szczytu potgi, ostatecznie poskromiwszy
wgiersk opozycj po kryzysie
29 To burgundzkie maestwo zaplanowano ju w 1377 roku (zob. powyej, przypisy 37 i 38 do
rozdziau II); w archiwach Dijon (liasse B295, nr 259-268) znajduje si bogaty materia dotyczcy
spnionych uroczystoci 15 sierpnia 1393 roku. Polskie maestwo Ernesta I omwione zostanie
w dalszej czci pracy, przypis 16 do rozdziau VIII.
2.74 R O Z D Z I A VII
1403 roku30, tak e nawet koronacja w Dalmacji Wadysawa, krla Neapolu staa si tylko pustym
gestem. Jednak krytyczny rok 1403 nie dobieg jeszcze koca, kiedy okazao si, e
Luksemburczyk daleki by od tego, by odczuwa wdziczno wobec Jagiey za pomoc otrzyman
w najtrudniejszych momentach swego uwizienia. W tej sprawie szczeglnie znaczce s dziwne
wydarzenia, ktre w lecie 1403 roku miay miejsce na Podolu, gdzie uprzednio krlowa Jadwiga tak
usilnie i dosy skutecznie prbowaa znale kompromis moliwy do przyjcia dla wszystkich31:
Polakw i Litwinw, Witolda i synw Koriata wspieranych przez Zygmunta. Rwnie w tej
delikatnej sprawie Jagieo stara si i za przykadem swojej zmarej ony, ale jego pomys, by
Spytka z Melsztyna zastpi wasnym bratem Swidrygie, nie satysfakcjonowa nikogo, nawet
samego widrygiey, ktry chcia duo wicej ni ksistwo podolskie pod panowaniem polskim.
Na pocztku 1402 roku, zamiast razem z Witoldem uczestniczy w drugim lubie krla, pospieszy
do Malborka, gdzie 2 marca zawar przymierze z zakonem krzyackim, aby z pomoc Krzyakw
zastpi Witolda jako wielkiego ksicia i spadkobierc wszystkich ziem litewskich i ruskich32.
Zdrada ta zachcia jego kuzynw, Fiodora i Wasyla, do ponownego wysunicia roszcze do
dziedzictwa podolskiego ich ojca Koriata i do powrotu z Wgier, wraz ze wsparciem Zygmunta,
ktry tych duces Podoliae hojnie obdarowa na ziemiach granicznych swojego krlestwa i nazywa
swoimi drogimi i wiernymi wujami33.
W pierwszych dniach lipca krl Polski, ktrego ludzie zdoali aresztowa Fiodora, zmusi w kocu
obu braci do zoenia sobie aktw hodu34, podobnych do tych, jakie wkrtce po koronacji skadali
jemu i Jadwidze wszyscy pozostali czonkowie dynastii litewskiej. Zrezygnowali oni nawet z
wysuwania swoich roszcze terytorialnych z pomoc kog by innego, jak nie krla Wgier, do
ktrego Fiodor powrci jednak w roku nastpnym, uywajc a do mierci (okoo 1416 roku),
tytuu Dei gratia dux Podoliae oprcz
30 Zob. Nowak, op. cit., s. 77-78.
31 Zob. powyej, przypis 29 do rozdziau V.
32 Codex diplomaticus Vitoldi, nr 249.
33 Zob. powyej, przypis 97 do rozdziau V.
34 Opublikowane przez O. Haleckiego w Archiwum komisji historycznej Akademii Umiejtnoci,
tom XII, Krakw 1917, s. 16O; zob. take komentarze w: Dzieje Unii, tom 1, s. 173-174.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I (14OO-1424) 2-75
tytuu comes, odnoszcego si do rnych powierzonych mu ziem wgierskich. Podole, ktre
kiedy pod wadz starszych synw Ko- riata byo pierwszym obszarem zblienia polsko-
litewskiego, stao si koci niezgody midzy zarzdcami polskimi, powoanymi przez Jagie
ponownie po incydencie w 1403 roku, a Witoldem, ktremu krl w kocu scedowa doywotnio
ca t ziemi w 1411 roku35.
Ten wewntrzny spr, ktrego, co dziwne, nie rozwizano do 1569 roku, by tylko jednym z
powodw, ktre w 1402 i 1403 roku nie pozwoliy Jagielle i Witoldowi sprosta nowemu,
nieoczekiwanemu wyzwaniu zakonu krzyackiego, jakie sprowokowa Swidry- gieo. W 1404 roku
traktat pokojowy z nieprzejednanym wrogiem Polski i Litwy - dosy marny kompromis - jeszcze
raz opni wojn, ktr nawet Jadwiga przepowiedziaa wielkiemu mistrzowi. Jej pokojow
polityk, za ktr bardzo niesprawiedliwie obwiniano j i obwinia si nadal, mona tumaczy
najbardziej przekonujco przez porwnawcze zbadanie rozwoju sytuacji na granicy pruskiej w
cigu dziesiciu lat po jej mierci. Sprawy te znamy dobrze, zbyteczne byoby wic przypominanie
wszystkich szczegw.
Okoo roku 1402 Polska miaa duo powaniejsze powody do przeprowadzenia oglnego
rozrachunku z zakonem krzyackim ni w jakimkolwiek momencie panowania Jadwigi. Inwazje na
Litw, podjte na nowo przez Krzyakw zaraz po umowie ze widrygie- , naruszajce
porozumienie saliskie z Witoldem, byy nawet jeszcze mniej uzasadnione ni wszystkie
wczeniejsze ataki. Towarzyszyy im wezwania do walki z nim i z Jagie rozsyane do wszystkich
ich wrogw36. Z drugiej strony Polska i Litwa miay duo lepsze warunki do wsppracy, gdy
unia z 1401 roku okrelia ich wzajemne zobowizania w sprawach obrony i poniewa nie miay si
czego obawia ze strony Zygmunta Luksemburczyka, ktry zawiedziony postaw Krzyakw w
czasie jego ostatnich trudnoci, by, jak si wydawao, bardziej ni kiedykolwiek przedtem skonny
sprzeda krlowi polskiemu strategicznie wan Now Marchi na granicy z Zakonem. Jednak
negocjacje ze ciborem ze ciborzyc, dwulicowym polskim wsppracownikiem krla Wgier,
okazay si zudne i ostateczna sprzeda tego terytorium Zakonowi w 1402
35 Ibidem, tom I, s. 197-199.
36 Zob. rda cytowane, ibidem, s. I7i. Drzvoisv a i
176 R O Z D Z I A VII
roku spowodowaa, e do wszystkich innych powodw podjcia polsko-krzyackiej wojny doszy
jeszcze nowe i przeduajce si spory na tym terenie37. Jednake Jagieo ograniczy si do uycia
rodkw podobnych tym, z czasw Jadwigi. Wysa polskie posiki do Litwinw i mudzinw,
ktrzy, zoeni w ofierze przez Witolda w 1398 roku, buntowali si teraz przeciwko wadzy
krzyackiej. Podj take dyplomatyczne dziaania w Rzymie, gdzie Bonifacy IX wyda bull
surowo zabraniajc Zakonowi inwazji na schrystiani- zowan Litw38 oraz zaj si zacienieniem
stosunkw z Wacawem, krlem czeskim39.
Podobnie jak w 1396 roku, kiedy trzeba byo zarzuci plan koalicji przeciwko zakonowi
krzyackiemu, polityka Witolda, wci chwiejna, prowadzia krok po kroku do udobruchania nie
tylko widrygie- y, ktrego namwiono do powrotu na Litw, gdzie otrzyma ksistwo wiksze od
Podola40, ale take Zakonu. Wielki ksi obieca jedynie nie zawiera kolejnego przymierza z
wielkim mistrzem bez wiedzy i zgody krla Polski. Dwaj polscy dostojnicy (jednym z nich by
dowiadczony Klemens z Moskorzowa) obecni byli na spotkaniu Witolda i Konrada von Jungingen
8 wrzenia 1403 roku, gdzie zawarty zosta rozejm41. Istniaa tylko jedna rnica midzy tymi
negocjacjami oraz tymi, ktre poprzedziy porozumienie saliskie w 1398 roku. Tym razem
kocowe porozumienie o pokoju zawarto z udziaem Polski, a take rozwizano kwesti Dobrzynia.
Pomimo tych pozornych ustpstw ze strony tego samego wielkiego mistrza, ktrego postawa bya
tak bezkompromisowa, kiedy negocjowa z Jadwig, porozumienie zawarte 12. maja 1404 roku42
w Raciu, dokd siedem lat wczeniej udaa si ona, by spotka Konra-
37 Zob. Nowak, op. cit., s. 73-75; Kuczyski, Wojna 1410-1411, s. 101-102.
38 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 172; Maleczyska, Spoeczestwo, s. 45; rwnie powyej,
przypis 31 do rozdziau V.
39 Zob. Nowak, op. cit., s. 82-84.
40 Na temat powikszenia ksistwa, ktre utworzono dla niego w ziemi siewierskiej (Czernichw,
etc.) zob. Halecki, op. cit., s. 181-182, przypis I.
41 Ibidem, s. 176.
41 Susznie podkrelajc, jak niekorzystne byo to porozumienie dla Polski i Litwy, Maleczyska,
op. cit., s. 46-47, uwaa, e Jagieo planowa wojn przeciwko Zygmuntowi Luksemburczykowi w
roku nastpnym; jest to dosy wtpliwe przy-
nm r rTP n ip .
da von Jungingena w pobliskim Wocawku43, nie byo satysfakcjonujce ani dla Polski, ani dla
Litwy. Obecno Jagiey i jego aktywny udzia oznaczay, e teraz krl Polski take potwierdza
cesj mudzi dla zakonu krzyackiego, ktry zwrci krlestwu Dobrzy, ale dopiero po zapaceniu
wysokiej ceny, za ktr ksi opolski zastawi t ziemi Zakonowi. Nieyjca krlowa wytrwale
odmawiaa uznania takiej transakcji i nie zgadzaa si, by Polska zakupia terytorium, ktre byo
jego prawowit wasnoci zgodnie z porozumieniem kaliskim z 1343 roku, przywoywanym przez
Zakon przy kadej okazji, a ktre jej ojciec przyzna zmaremu ksiciu lskiemu jedynie jako
polskie lenno44. W 1404 roku nie rozwizano, co nie wryo nic dobrego45, nowego problemu
dotyczcego granic, ktry powsta w wyniku sprzedania Nowej Marchii przez Zygmunta
Luksemburczy- ka i wiza si ze zlekcewaeniem starych polskich praw do strategicznie wanego
Drezdenka.
Witolda reprezentowao w Raciu tylko kilku panw litewskich, gdy wielki ksi pochonity
by odzyskiwaniem Smoleska, ktry zaj po raz drugi 26 czerwca 1404 roku przy wsparciu
polskim46. Przyczenie tego caego ksistwa, po raz pierwszy zdobytego w 1395 roku, ale
utraconego w 1401, byo istotn czci jego programu przywrcenia pozycji, jak Litwa zdobya
na wschodzie przed porak nad Worskl. Nie wystarczyo jednak pozyskanie w kocu zaufania
biaoruskiej ludnoci Smoleska, ktra kilka lat pniej wyrni si heroizmem w bitwie pod
Grunwaldem47. Jeszcze waniejsze byo przywrcenie naruszonej rwnowagi si wzdu granicy
wschodniej Wielkiego Ksistwa: po pierwsze w stosunkach z Moskw, dawnym rywalem, majcym
swj udzia w pierwotnym oporze Smoleska i po drugie, co rwnie istotne, w wiecie tatarskim,
gdzie presti Witolda szczeglnie ucierpia po klsce nad Worskl48. Jak dowiadczya tego
P O M IE R T N E D Z IE A JA DW IG I (1 4 0 0 - 1 4 2 4 ) 2 7 7
43 Zob. powyej, przypis 78 do rozdziau VI.
44 Zob. powyej, przypis 89 do tego samego rozdziau.
45 Na temat konsekwencji tego pominicia zob. Nowak, op. cit., s. 89-91 i Kuczyski, loc. cit.
46 Zob. Halecki, op. cit., s. 176-177.
47 Ich pochwaa przez Dugosza, Hist. IV, s. 35 i 54-55 jest dobrze uzasadniona; zob. Kuczyski,
op. cit., s. 349-350 i przypis 229 na temat dowodzenia nimi przez brata Jagiey, Lingwena.
48 Zob. powyej, przypis 14 i 15 do tego rozdziau.
R O Z D Z IA VII
Jadwiga, by on bardziej zainteresowany wschodnimi problemami ni zachodnimi, ktre wymagay
rwnie zdecydowanej postawy wobec zakonu krzyackiego. Prowadzenie wojny rwnoczenie na
dwch odlegych frontach nie wchodzio oczywicie w rachub.
Po 1404 roku potrzeba byo jeszcze piciu lat, zanim sytuacja na wschodzie zacza si na tyle
stabilizowa, e mona byo zacz planowanie tak zwanej wielkiej wojny przeciwko Zakonowi,
ktra teraz moga mie szans sukcesu. Na szczcie Witold porzuci pomys opanowania caej
wschodniej Europy, ktry tak susznie niepokoi Jadwig; z pewnoci nie powstrzymywaaby
Polakw przed udzieleniem mu pomocy w umocnieniu granicy litewskiej, ktrej bezporednio lub
porednio zagraa jego moskiewski zi. By to cel trzech wypraw Witolda, przeciwko Wasylowi
w latach 1406, 1407 i 1408. Po nieprzynoszcych rozstrzygnicia postpach i po wstpnym
rozejmie podpisano porozumienie, ktre Jagieo, piszc o ostatecznym sukcesie Witolda do krla
Wgier i wielkiego mistrza zakonu krzyackiego, nazwa perpetuae pacis unio. Zobowizywao ono
wielkiego ksicia moskiewskiego do wspierania cum tota potencia sua zarwno Jagiey, jak i
Witolda przeciwko wszystkim wrogom49.
Z pewnoci taka interpretacja tego porozumienia, ktrego tekstu nie znamy, bya troch
wyolbrzymiona, ale wedug wczesnych kronikarzy ustalio ono po prostu granic midzy dwiema
rywalizujcymi potgami wzdu Ugry i Oki. Zaskakujce, e osignito to dokadnie po trzeciej
wyprawie w 1408 roku, kiedy widrygieo uciek do Moskwy wraz z wieloma ksitami i
bojarami regionu grnej Oki i ziemi czernichowsko-siewierskiej, gdzie nierozwanie go
umieszczono po tym, jak zerwa stosunki z zakonem krzyackim50. Ostateczny sukces mona
uzasadni jedynie udziaem w caej wojnie silnych oddziaw polskich, ktre stanowiy duo
wiksze wsparcie
178
49 Nowe informacje na temat tej wojny znale mona w Liber disparate antiqua continens
cytowanej powyej w przypisie 12; zob. nr 22, 39, 44 i szczeglnie 64 i 67: listy Jagiey,
prawdopodobnie skierowane do Zygmunta Luksemburczyka i do Ulricha von Jungingena, z ktrych
pochodz cytaty umieszczone w tekcie.
50 Zob. ciekawe uwagi na temat tej dezercji na wielk skal, ktre poczynili Horst Jabonowski,
Westrussland zwischen Wilna und Moskow, Lejda 1955, s. 155-156 i Oswald P. Backus, Motives of
West Russian Nobles in Deserting Lithuania for Moscow 1377-1514, University of Kansas Press
1957, s. 96-97 i 108.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 179
od tych dostarczonych przez Zakon jako rodzaj wynagrodzenia za kompromisow postaw Witolda
w,sporze midzy Inflantami, Litw i Moskw dotyczcym kontroli nad Pskowem i Nowogrodem51.
Caa polityka Witolda wobec zakonu krzyackiego, ktrego wielkim mistrzem po mierci Konrada
von Jungingena w 1407 roku wybrany zosta jego duo bardziej wojowniczy brat, nadal bya
niejasna, pomimo trzech porozumie z Jagie, w ktrych po wsplnie zawartym porozumieniu w
Raciu odnowi swoje obietnice co do cakowitej solidarnoci52. Dlatego te Ulrich von
Jungingen nadal stara si osabi polsko-litewsk wspprac i wywiera pewne naciski na Witolda
poprzez podejrzane kontakty ze Swidrygie po jego powrocie z Moskwy53. Zakon nie mg
jednak zapobiec temu, co nazwano czwart zdrad Witolda, ktrego presti po zwycistwie nad
Moskw wzrs ponownie w Pskowie i Nowogrodzie, jak rwnie wrd Tatarw do takiego
stopnia, e w kocu by on gotowy odwrci si od swoich poprzednich trosk zwizanych z
problemami wschodnimi i skierowa uwag na precedensowy przypadek w jego polityce
zachodniej: na tragedi mudzinw. Stao si to jasne, kiedy na pocztku roku 1409 ci
nieszczliwi ludzie podjli kolejny rozpaczliwy bunt, ktry zarwno Jagieo, jak i Witold
zdecydowali si w peni poprze, prawdopodobnie dyskutujc nad t delikatn spraw w czasie
drugiego spotkania54.
Zakon krzyacki, zachcony pogoskami, e pomidzy tymi dwoma kuzynami wci istniej
nieporozumienia, zwrci si do polskiej szlachty, by w tej sprawie nie udzielaa pomocy Litwinom
ani nie wywieraa adnego nacisku na krla55. Jednak po osigniciu penego porozumienia z
Jagie, na zjedzie w czycy w lipcu 1409 roku polecono posom wysanym do Malborka, by
owiadczyli, e
51 Zob. Halecki, op. cit., s. 182 na temat wsparcia ze strony Zakonu i s. 183-185 na temat polskiego
udziau we wszystkich trzech kampaniach.
52 Jego obietnice zoone 30 wrzenia 1404 roku po osobnym przymierzu zawartym przez Witolda
z zakonem krzyackim w 1405 i 1406 roku, zanim rozpocza si wojna z Moskw, opisa Halecki,
op. cit., s. 178-179.
531 padziernika 1409 roku zawar on przymierze z zakonem, podobne do tego z 1402 roku (zob.
Codex epistolaris Vitoldi, nr 430), ale zosta uwiziony, zanim zdoa uciec do Prus.
54 Zob. ibidem, nr 388 (25 grudnia 1408). To i pocztek buntu, ktry wybuch na mudzi 31 maja
1409 roku, dobrze wyjani Kuczyski, op. cit,, s. 103-m.
55 Ibidem, nr 409.
i 8 o R O Z D Z IA VII
Polacy niepokoj si o los ziem litewskich tak samo jak o swoje sprawy. Arcybiskup gnienieski
Mikoaj Kurowski, ktry sta na czele tego poselstwa, jasno da do zrozumienia wielkiemu
mistrzowi, e jeli bdzie nadal nka Zmudzinw, krl Polski zaatakuje Prusy50.
To ostre stwierdzenie, ktre mogoby wydawa si nierozwane56 57 i ktre sprowokowao Zakon
do najazdu na ledwie uwolnione bogate polskie tereny Dobrzynia, a nie na pustkowia litewskie,
byo w gruncie rzeczy jedynie lojalnym zastosowaniem si do obietnicy solidarnoci przeciwko
wszystkim wrogom, ktr Polacy i Litwini zoyli sobie wzajemnie w 1401 roku. Obu stronom
zaleao jednak na przekonaniu wiata zewntrznego, e zdecydoway si przeprowadzi
sprawiedliw wojn i e ich przeciwnicy odpowiedzialni s za grony przelew krwi
chrzecijaskiej. W Polsce problem de bellis iustis bada Stanisaw ze Skalbmierza58, ten sam
wybitny teolog, ktry nalea do cisego grona zaufanych krlowej Jadwigi, wychwala jej zasady
w mowie wygoszonej na jej pogrzebie i by pierwszym rektorem uniwersytetu, ktry ona
zreformowaa. Do tej samej szkoy mylenia nalea jeden z pniejszych rektorw, jeszcze
synniejszy Paulus Vladimiri59 - jak po acinie nazywano Pawa Wodkowica z Brudzenia - ktry
wkrtce sta si przywdc w polemikach z zakonem krzyackim.
Pod wpywem tych doradcw prawnych i dziaajc zgodnie z kierunkiem mylenia swojej zmarej
ony, Jagieo prbowa do ostatniej chwili, kiedy dwie armie stay ju naprzeciwko siebie przed
decydujc bitw pod Grunwaldem - czy te Tannenbergiem, jak nazywaj to miejsce Niemcy - 15
lipca 1410 roku, unika agresywnoci czy niechci do negocjacji60. Jednak jak przewidziaa
Jadwiga po-
56 Dugosz, Hist. III, s. 578-580.
57 Kuczyski, op. cit., s. 115, uwaa nawet, e stwierdzenie to przekroczyo instrukcje udzielone
przez zjazd.
58 Zob. L. Ehrlich, Polski wykad prawa wojny XV wieku - Kazanie Stanisawa ze Skalbmierza,
Warszawa 1955; oraz E. Jarra, Historia polskiej filozofii politycznej 966- 1795, Londyn 1968, s. 31.
Na temat jego stosunkw z Jadwig zob. powyej, przypis 3 do tego rozdziau.
59 Stanisaw Belch, Paulus Vladimi and His Doctne Conceming International Law and Politics, l
tomy,' Haga 1965, jest wzorcow prac na temat Pawa Wodkowica. Zob. take prac Ehrlicha,
Pawe Wodkowic i Stanisaw ze Skalbmierza, Warszawa 1954; oraz Jarra, op. cit., s. 33-37.
60 Zob. Stanisaw Belch, Nieznane rda do bitwy pod Grunwaldem, w: Prace historyczne, tom
I, Londyn 1966, s. 18-25, gdzie we wnioskach podkrelona jest inspiracja Tadwigi.
nad dziesi lat wczeniej, spr midzy dwiema stronami konfliktu by tak gboki i ostateczny cel
polityki Zakonu tak cakowicie nie do przyjcia zarwno dla Polski, jak i dla Litwy, e wybuch
wielkiej wojny by tylko kwesti czasu. I jeli Jagieo myla o niezapomnianej krlowej zaraz
po bitwie, ktra uratowaa oba jego kraje, z pewnoci nie aowa, e opnia ona to
zwycistwo61, ale z uznaniem przyzna, e to ona uczynia je moliwym przez unikanie
przedwczesnych dziaa, ktre doprowadziyby do nieuchronnej klski.
Jadwiga nie bya winna temu, e pi lat po jej mierci Wadysaw w porozumieniu z Witoldem
posun si dalej w kierunku zaagodzenia stosunkw ni ona, kiedy zawara porozumienie
pokojowe, na ktre Konrad von Jungingen, a po nim jego brat Ulrich mogli si powoa, gdy
Jagieo ze swoim kuzynem stracili w kocu cierpliwo wobec uporczywej wrogoci Zakonu.
Rzeczywicie to Zakon rozpocz walk w 1409 roku przez inwazj i ponowne zajcie
Dobrzynia62, co stanowio dowd, e pomimo starannego przygotowywania kampanii przez krla i
Witolda szanse na zwycistwo wydaway si niepewne. Jeli byy one wiksze ni w latach
dziewidziesitych XIV wieku, to stao si tak w duej mierze dziki pomiertnym zasugom
Jadwigi, szczeglnie unii z 1401 roku, ktra udaremnia cige prby Zakonu podkopania
solidarnoci polsko- litewskiej. Nie mniej istotny dla kampanii 1410 roku by trway skutek
pokojowej polityki Jadwigi wobec Wgier. Nawet Zygmunt Luksemburczyk, biorc pod uwag
prawdziwe odczucia narodu, waha si przyczy do wojny po stronie Zakonu a do chwili, gdy
bitwa pod Grunwaldem bya zakoczona i jego interwencja nie bya ju w stanie zmieni biegu
wydarze, a jedynie moga przygotowa mediacj po porozumieniu pokojowym z 1411 roku, ktre
pewne wane sprawy pozostawio bez rozwizania63.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 2 8 1
61 Jak przypuszcza Kuczyski, op. cit., s. 368.
62 Zob. ibidem, s. 116-119 i 125-127.
63 Ibidem, s. 153-155 (gdzie wyjanione jest niebezpieczestwo otoczenia Polski), s. 286-298, i
466-473. Zob. take Nowak, Polityka Zygmunta Luksemburskiego, s. 92- 116, gdzie w
wyczerpujcym rozdziale na temat polityki Zygmunta podczas wielkiej wojny 1409-1411
wykorzystano take nowe materiay, ktre znale mona w drugim tomie (czci I i II, Budapeszt
1956-1958) Malyusza, Zsigmondko Okleveltar (zob. powyej, przypis 25 do rozdziau II).
2.82. R O Z D Z I A VII
Niedawne badania dotyczce wojny 1409-1411 ostatecznie dowiody, jak wybitnym przywdc by
Jagieo w przygotowaniach do odwetowej inwazji na Prusy i dowdc w bitwie 15 lipca. Nie
umniejszaj one jednak wkadu Witolda i wyjaniaj jego polityk ju po bitwie64. Wielki ksi
litewski popeni jednak bd, ktry ograniczy moralny triumf po zwycistwie, osignitym
wielkim kosztem i do ostatniej fazy spotkania niepewnym. Nie mona byo wini litewskich
sojusznikw za zmobilizowanie w tej decydujcej chwili nawet ich poddanych, niekatolikw i
niechrzecijan. Jednak oskarenia w tym wzgldzie, pene zmylonych wyolbrzymie, a wysuwane
na Zachodzie przez powojenn propagand Zakonu65, miay pewne uzasadnienie dziki temu, e
Witold wykorzysta dodatkowe siy, dostarczone przez rywalizujcych chanw tatarskich, z ktrymi
zgodnie ze swoj star metod, susznie potpian przez Jadwig, by sprzymierzony. Siy te - jeden
lub dwa tysice ludzi66 - byy tak nieznaczne i tak sabo wyszkolone, e ich wkad by zerowy.
Jednak ich bezwzgldne i okrutne zachowanie byo na tyle wstrzsajce, e Jagieo i sam Witold
zmuszeni byli uy surowych represji, by utrzyma ich pod kontrol.
Niekoczce si polemiki w tej i wielu innych istotniejszych sprawach, ktre kady si cieniem na
stosunki midzy zwycizcami i pokonanymi przez ponad dziesi lat po porozumieniu pokojowym
zawartym w Toruniu 1 lutego 1411 roku67, stanowi wymowny dowd, e prawdziwego pokoju nie
ustanowiono. Po tej wielkiej wojnie trzeba byo jeszcze trzech mniejszych star, zanim pokj
melneski w 142.2. roku rozwiza w kocu kwesti mudzi. Pozostawiono j ostatecznie Litwie
nie tylko na czas ycia Jagiey i Witolda, jak przewidziano w 1411 roku, pomimo ich zwycistwa
pod Grunwaldem, z ktrym adne zwycistwo w kolejnych kampaniach
64 Kuczyski, ktry starannie przeanalizowa oba problemy w swojej pracy, cytowanej tak czsto
powyej, powrci do nich w odtworzeniu pracy Szajnochy Jadwiga i Jagieo, poprawiajc we
wstpie (tom I, s. 50-54) dokonany przez autora opis wielkiej wojny.
65 Zob. rozdzia Grunwald w: A.F. Grabski, Polska w opiniach Europy zachodniej XIV-XVw.,
Warszawa 1968, s. 237-301.
66 Kuczyski, op. cit., s. 236-238.
67 Dobrze zanalizowane w: ibidem, s. 474-485, ale z nazbyt optymistycznymi wnioskami.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 283
nie moe by porwnywane. Nic lepiej nie mogo uzasadni przekonania Jadwigi o tym, e wojny
rzadko si opacaj, jeli nie ma porozumienia co do podstawowych zasad i e opaca si stara o
oglne przyjcie tych zasad. Byo to take pomiertne dzieo wielkiej krlowej, e ci dwaj wadcy,
znajcy dobrze jej filozofi polityczn, jeszcze raz podjli prb, nie bez sukcesw, najpierw w
sprawie rozwoju stosunkw polsko-litewskich, a nastpnie na midzynarodowym zjedzie o
szczeglnym znaczeniu. Std te unia w Horodle w 1413 roku, pniej za udzia obu
zjednoczonych narodw w soborze w Konstancji od 1414 do 1418 roku bez wtpienia wi si z
duchowym dziedzictwem Jadwigi.
Jeli rzeczywicie Zygmunt Luksemburczyk przyczyni si do decyzji Jagiey, by zwoa kolejny
zjazd polsko-litewski68 w czasie, kiedy cigle mia jeszcze nadziej na odegranie roli mediatora w
konflikcie z zakonem krzyackim, to dlatego, e spodziewa si dalszego rozluniania unii, ktrej
podobnie jak Zakon nigdy szczerze nie sprzyja. Wrd artykuw wsplnego dokumentu Jagiey i
Witolda z 1 padziernika 1413 roku69 byy jak si wydaje pewne ustpstwa wobec separatyzmu
litewskiego rozwijajcego si pod panowaniem wielkiego ksicia, ktrego urzd sta si trwa
instytucj. W dokumencie wydanym w tym samym czasie przez polsk szlacht70 znalazo si
jednak stwierdzenie, ktre uzna trzeba za najwymowniejsze sformuowanie idei Jadwigi, gdy
stwierdzono w nim, e wszelkie stosunki midzy ludmi oparte winny by na mysteum catatis.
To, co kiedy powiedziane zostao w Pierwszym Licie w. Pawa do Koryntian na temat
miosierdzia w stosunkach midzy ludmi, tu rozszerzono do wszystkich problemw wadzy i ycia
publicznego, od razu realizujc to, co w historii jest wyjtkowe. Czterdzieci siedem znakomitych
polskich rodw przyjo do swoich herbw tak sam liczb litewskich bojarw z caymi ich
rodzinami, bratersko dzielc z nimi swoje przywileje stanowe. Dziki dodaniu etc. do listy tych
wsplnot pozostawiono otwarte drzwi dla nastpnych rodzin71. Ten
68 Informacj t podaje tylko Dugosz, Hist. IV, s. 152.
69 Akta Unii, nr 51.
70 Ibidem, nr 49.
71 Przyjmowanie do herbu starannie bada Wadysaw Semkowicz na sympozjum Polska i Litwa w
dziejowym stosunku, Krakw 1914, s. 393-446 i w swojej serii
i 8 R O Z D Z I A VII
bynajmniej nie symboliczny zwizek przetrwa wszystkie kolejne spory na temat subtelnoci
ustrojowych.
Skutki takiego podejcia do problemu jednoci polsko-litewskiej stay si widoczne, kiedy zaledwie
rok pniej na sobr w Konstancji wysano du delegacj, skadajc si z najwybitniejszych
przedstawicieli duchowiestwa, a take ludzi wieckich zarwno z Polski, jak i Litwy. Znakomite
traktaty, jakie Pawe Wodkowic, kontynuator prac Stanisawa ze Skalbmierza, przedoy temu
kocielnemu zgromadzeniu72, stanowiy porywajc obron Litwinw w imi oglnych zasad,
zwaszcza dotyczcych wojny i pokoju, tego co dzisiaj nazwalibymy narodowym
samostanowieniem i chrystianizacj bez przymusu. Te naukowe rozwaania, w ktrych ostatnie
badania dostrzegy rozwinicie idei krlowej Jadwigi73, opatrzone zostay wiadectwem
najwybitniejszych mudzinw, ktrzy przybyli do Konstancji i potwierdzili to, o czym donosili
soborowi Jagieo i Witold na temat spontanicznego nawrcenia prawie caego narodu zaraz po
uwolnieniu go spod krzyackiej tyranii. W 1417 roku utworzono dla nich biskupstwo w Miednikach
dziki wsppracy biskupa wileskiego z arcybiskupem lwowskim74.
Nie zapomniano take o cigle jeszcze prawosawnych ruskich mieszkacach wschodnich czci
Litwy i Polski. Z przedstawicielami wszystkich ziem niskich przyby rwnie do Konstancji
Grzegorz Camblak, bratanek i nastpca metropolity kijowskiego, z ktrym za panowania Jadwigi
omawiano moliwo ponownego zjednoczenia z kocioem katolickim75. W przemwieniu
wygoszonym 14 lutego 1418 roku przed papieem Marcinem V76, ktrego wybr zakoczy
wanie schizm zachodni, zadeklarowa gotowo do
artykuw na temat przyjtych rodzin litewskich w Miesiczniku Heraldycznym, tom VI-VII, 1913-
1915 i w Roczniku Towarzystwa Heraldycznego, tom V-IX, 1910-1929.
72 Opublikowano je wraz z wyczerpujcymi uwagami w pracy Belcha cytowanej powyej, przypis
59.
73 Zob. ibidem, tom I, s. 108, przypis 386.
74 List Jagiey i Witolda z 25 sierpnia 1417 roku, opublikowany przez J.H. Bax- tera, Copiale
Prioratus Sancti Andreas, Oksford 1939, s. 38-41, przedrukowa ze szczegow informacj
dotyczc dyskusji na temat problemu mudzkiego na soborze A.F. Grabski w Naszej Przeszoci,
tom XXV, Krakw 1966, s. 277-284.
75 Zob. powyej, przypisy 44-46 do rozdziau VI.
76 Opublikowanym przez H. Finke w Acta Concilii Constanciensis, tom II, Mnster 1923, s. 166.
podobnego zakoczenia schizmy wschodniej we wsppracy z Bizancjum. Metropolita
bugarskiego pochodzenia z radoci przyj inicjatyw podjt w tej sprawie przez Jagie i
Witolda, ktrzy popierali danie Rusinw, by nie chrzczono ich ponownie, kiedy wrc do
religijnej jednoci z Rzymem77 78.
Wszystkie te wydarzenia zgodne byy oczywicie z wczeniejszymi zamysami Jadwigi, podobnie
jak wsppraca z jej krajem pochodzenia, Francj. Na soborze przedstawiciele uniwersytetu
krakowskiego nawizali bliskie kontakty z przedstawicielami Sorbony i gdzie Polacy przyczyli
si do delegatw krla francuskiego w protecie przeciw niebezpiecznej i niemoralnej idei
tyrannici- dium?8. Pierwsz ofiar tego pomysu, ktry uzasadnia, a nawet zaleca zamordowanie
kadego domniemanego tyrana, by w 1407 roku ten sam ksi Orleanu Ludwik, ktry kiedy
mia polubi jedn z sistr Jadwigi. Teraz pewien propagandysta zakonu krzyackiego w
obrazliwym pamflecie napisanym w czasie soboru zaleca podobne zabjstwo Jagiey79.
Susznie oburzeni delegaci polscy posunli si a do tego, e zakcili ostatnie posiedzenie soboru
dajc, by winowajca i oglnie pruska herezja zostay natychmiast potpione przez papiea.
Jadwig rwnie zmartwiby skrajny koncyliaryzm pewnych dostojnikw polskiej hierarchii.
Odwrotnie do tego, co gosia niedawno powstaa hipoteza80, nie moga ona mie nic wsplnego z
doktryn wyszoci
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 285
77 Zob. uwagi Grabskiego do tego punktu w ich licie, loc. cit., s. 283, przypis 7.
78 Zob. Alfred Coville, Jean Petit et la question du tyrannicide au XV-e sicle, Pary 1930. W
zwizku z tym pouczajce jest porwnanie opinii francuskiego i bur- gundzkiego rycerstwa
dotyczce Polski i Litwy, wyraanych przed i po soborze w Konstancji. O ich zmianie najlepiej
wiadcz wspomnienia synnego Gilberta de Lamoy, ktry odwiedzi te kraje najpierw w 1413 roku
po wziciu udziau w jednej z krucjat zakonu krzyackiego i w 1421 roku jako ambasador krla
Henryka V angielskiego, uwaajcego si wtedy rwnie za krla Francji. W jednej z prac nad jego
histori, ktre cytuje Grabski, Polska w opiniach Europy zachodniej XIV-XV m, s. 77, przypis 169,
jego dowiadczenie okrela si jako Odkrycie Europy rodkowowschodniej (O. Halecki, w
Bulletin ofThe Polish Institute of Arts and Sciences in America, tom II, Nowy Jork 1944, s. 3*4-
33*)
79 Ehrlich, ktrego ostatnie badania cytowane byy powyej, przypis 58 i 59, przedoy do
ponownego zbadania w 1952 roku Polskiej Akademii Nauk t bardzo dyskutowan interwencj
Jana Falkenberga, ktr streszczono w sprawozdaniach Akademii, tom LIII, s. 384-39.
80 Zob. Maleczyska, Spoeczestwo, s. 20-22.
28 6 R O Z D Z I A VII
soboru nad papieem, doktryn, ktra dopiero po jej mierci wywara wpyw na polsk hierarchi
kocieln, szczeglnie po soborze w Pizie w 1409 roku81, a ktra trzydzieci lat pniej
doprowadzia do odnowienia schizmy zachodniej. Na szczcie w 1418 roku stosunki Polski z
Marcinem V wkrtce polepszyy si82, a jej zasugi dla rozwoju katolicyzmu na Wschodzie
susznie docenione zostay przez Stolic Apostolsk. Sytuacja w regionie porednim Europy
rodkowowschodniej nadal pozostawaa niewyjaniona, a dziao si tak ze wzgldu na pogorszenie
stosunkw Jagiey i Witolda z Zygmuntem Luksembur- czykiem, ktremu nie podobao si, e w
Konstancji Polacy, przyjmujc zwierzchnictwo zarwno papiea, jak i soboru, odrzucili zamiary
wznowienia imperialnego uniwersalizmu.
Zygmuntowi, ktry otrzyma koron cesarsk dopiero w 1433 roku, ju jako krlowi rzymskiemu
zaleao na potwierdzeniu zwierzchnictwa witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego
poza samymi Niemcami. Od 1419 roku by nie tylko krlem Wgier, ale po mierci swojego brata
Wacawa take krlem Czech. Rwnoczenie problem husycki, ktry w czasach krlowej Jadwigi
zaczyna dopiero przysparza kopotw, zamienia si w rewolucj przeciwko Zygmuntowi,
odpowiedzialnemu za spalenie w Konstancji Jana Husa. Umiarkowane skrzydo husytw chciao
zastpi Luksemburczyka Jagie lub Witoldem, spodziewajc si, e za ich spraw osign
pojednanie z Rzymem83.
Co wicej, problem sukcesji pojawi si ponownie na wszystkich tronach Europy
rodkowowschodniej w formie, ktra przypominaa nie tylko czasy Jadwigi, ale rwnie czasy jej
ojca, Ludwika Andegaweskiego, ktry na prno wyczekujc syna, zajty by dobieraniem mw
dla swoich crek. Teraz to Jagieo, ktrego druga ona Anna Cylejska, umierajc przedwczenie w
1416 roku, pozo-
81 W. Abraham, Udzia Polski w soborze pizaskim 140p, Krakw 1904, susznie skrytykowa
stanowisko, jakie zaj wtedy biskup Wysz; ale Jadwiga nie moe by odpowiedzialna za bd
popeniony przez jej dawnego wsppracownika.
82 Zob. H. Bellee, Polen und die rmische Kurie 1414-1424, Berlin 1941; trudnoci, jakie pojawiy
si pniej, kiedy zarwno papie, jak i krl rzymski prbowali poredniczy w konflikcie midzy
Polsk i zakonem krzyackim, wyjani Zajczkowski w pracy na temat procesu przed legatem
papieskim (1420-1423); Ateneum Wileskie, tom XII, Wilno 1937, s. 282-403 oraz Maleczyska,
op. cit., s. 101-117.
83 Zob. F.G. Heymann, John ika and the Hussite Revolution, Princeton 1955, szczeglnie s.
116,165-166, 269-272 i cay rozdzia 20: The Prince From Lithuania.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 2 8 7
stawia jedynie crk, kolejn Jadwig, szuka narzeczonego, ktrego jego dziecko, wtedy zaledwie
omioletnie, mogoby pniej polubi i z ktrym mogoby dzieli polskie dziedzictwo Piastw i
Andegawenw. Ostatni Luksemburg, onaty od 1408 roku z Barbar Cylejsk, kuzynk Anny, te
mia tylko crk, Elbiet, urodzon w 1409 roku i traci powoli nadziej na pojawienie si syna.
Zatem spadkobierczyni Wgier i Czech, kiedy miaa dwanacie lat, polubia 28 wrzenia 1421
rokit Albrechta V austriackiego84.
8 kwietnia tego samego roku podobne kroki podjto w Polsce. Ksiniczka Jadwiga zostaa
zarczona z modym synem Fryderyka Hohenzollerna, ktry w 1417 roku otrzyma od Zygmunta
Luksem- burczyka elektorat Brandenburgii85. Nie by to jednak jeszcze krok decydujcy, gdy
spadkobierczyni tronu polskiego brano pod uwag rwnie w 1419 roku jako kandydatk na
przysz narzeczon Bogusawa, ksicia pomorskiego, kuzyna i prawdopodobnego nastpc Eryka,
ktry siedem lat wczeniej, po mierci krlowej Magorzaty, odziedziczy trzy krlestwa
skandynawskie86. Oprcz wtpliwoci co do tego, ktry z tych zwizkw byby korzystniejszy dla
Polski, Jagieo, mimo i zblia si do siedemdziesitki, nie porzuci jeszcze nadziei, e z kolejnego
maestwa narodzi mu si syn. Trzeci raz, w rok po mierci krlowej Anny, Jagieo, co
zaskakujce, polubi polsk dam w starszym wieku, wdow po trzech niezbyt wybitnych
mach87, co z trudnoci uzasadnia takie oczekiwania. Po jej mierci w 1420 roku krl polubi 7
lutego 1422 roku mod litewsk ksiniczk Zofi Holszask88 i ten spniony eksperyment mia
zmieni bieg historii.
84 Szczegy genealogiczne zob. w tablicach, Dworzaczek n, nr 13 i 46. Na temat wczeniejszych
stosunkw Zygmunta z hrabiami Cilly zob. Mlyusz, nr 640, 1738, 4701, 4929> 4934, 4935.
85 Dugosz, Hist. IV, s. 272.
86 Zob. badania nad uni kalmarsk cytowane powyej w przypisie 55 do rozdziau VI oraz O.
Halecki, La politique Scandinave des Jagellons, w: La Pologne au VI-e Congrs international des
Sciences historiques Os/o, Warszawa 1930.
87 Trzecia ona Jagiey, Elbieta, crka Ottona z Pilczy, z rodu Starw, stracia wanie swojego
trzeciego ma, Wincentego z Granowa, z rodu Leliwitw, ktrego syn, przyrodni syn krla, przyj
nazwisko Pilecki i ktrego rodzina staa si pod tym nazwiskiem sawna. Zob. tablica
genealogiczna w: Dworzaczek II, nr 103 i jego uwagi w: Leliwici Tarnowscy, s. 35 i 63.
88 Jej rodowd i znaczenie polityczne w czasie ostatnich lat panowania Jagiey badaa E.
Maleczynska, Rola polityczna krlowej Zofii Holszaskiej 1411-1434, Lww 1936.
28 8 R O Z D Z IA VII
Przez dwa lata wydawao si, e krlowa Sonka, jak nazywano czwart on Jagiey, rwnie
zawiedzie nadzieje krla i jej koronacj opniano. Dlatego te prawdopodobne jest, e kiedy
uroczycie witowano to wydarzenie w marcu 1424 roku, spodziewaa si ona ju dziecka. Nie
wiedzieli o tym oczywicie gocie, ktrzy z tej okazji zgromadzili si w Krakowie na zjedzie
monarchw, podobnym do tego, ktry odby si tam szedziesit lat wczeniej, kiedy Kazimierz
Wielki inaugurowa swj uniwersytet. Zaskakujce, e zjazd w 1364 roku badano szczegowo89,
natomiast ten drugi nie skupi na sobie dostatecznej uwagi badaczy90. A przecie dyskusje
prowadzone na tym znakomitym spotkaniu - w dwadziecia pi lat po mierci Jadwigi i po
dokonanej przez ni reorganizacji uniwersytetu krakowskiego - sumoway sprawy stanowice cz
jej tradycji i uwzgldniay jej dziedzictwo.
Zygmunt Luksemburczyk, jako gowa cesarstwa i krl Czech, zaj w 1424 roku znakomit
pozycj, ktr mia jego ojciec Karol IV w 1364 roku, a jako krl Wgier zastpi swojego
zmarego tecia Ludwika Andegaweskiego. By przede wszystkim zainteresowany, podobnie jak ci
dwaj wielcy wadcy z przeszoci, rozwizaniem kwestii sukcesji na tronach Europy
rodkowowschodniej i, co trzeba doda, rwnie na tronach Europy Pnocnej. W 1364 roku
pnocny sojusznik Kazimierza Wielkiego, Waldemar duski, by jeszcze jednym krlewskim
gociem, w 1424 roku nastpca jego crki Magorzaty, Eryk pomorski, pnocny sojusznik Jagiey
od 1419 roku91, mg wydawa si rwnie wany ze wzgldu na uni kalmar- sk, ktra pomylnie
si rozwijaa. Temat krucjaty, ktry na zjedzie w 1364 roku podnis jej inicjator, Piotr Lusignan,
krl odlegego Cypru, pojawi si tym razem w cakowicie zmienionej formie, dotykajc
bezporednio interesw Zygmunta, ale nie w zwizku z obron Wgier przeciwko Turkom, jak w
czasach krlowej Jadwigi. Jako krl Czech zajmowa si on teraz tak zwanymi krucjatami
przeciwko husytom i rol Jagiey i Witolda w tej sprawie. Podobne troski mia przedstawiciel
papieski na zjedzie w Krakowie w 1424
89 Zob. powyej, przypis 37 do rozdziau I.
90 Zob. Maleczyska, ktra pisaa o tym w ksice cytowanej powyej, s. 51 i powrcia do tego w:
Spoeczestwo polskie, s. 120.
91 Zob. powyej, przypis 86 i Maleczyska, Spoeczestwo, s. 101-102.
roku, ktry zgodziby si na pacyfikacyjne dziaania ich obu w Czechach, podczas gdy Zygmunt
chcia unikn jakiejkolwiek polskiej ingerencji w sprawy czeskie92.
By to jeden z powodw, dla ktrych krl rzymski preferowa ewentualne maestwo
spadkobierczyni polskiego tronu z Bogusawem pomorskim, a nie popiera maestwa z
Fryderykiem Hohenzollernem. Zygmunt susznie przewidywa, e przypuszczalny spadkobierca
krlestw skandynawskich bdzie w duo mniejszym stopniu zainteresowany rewolucj husyck ni
syn ssiada Czech. Poza tym, mimo i sam przyczyni si do wzrostu pozycji Hohenzollernw,
nowego elektora brandenburskiego coraz bardziej uwaa za niepodanego rywala w sprawach
cesarstwa. Dlatego te Luksemburczyk chcia, by Polska zwrcia si ku pnocy, zamiast dalej
odgrywa czoow rol w Europie rodkowowschodniej we wspdziaaniu z inn dynasti
niemieck.
Rwnie wielu Polakw nkaa wtpliwo, czy taka wsppraca, prowadzca ostatecznie do
umieszczenia tej dynastii na tronie Piastw, nie unicestwi rezultatw powicenia Jadwigi z 1386
roku i jej dalszej polityki. Trudno byo spodziewa si, e Hohenzollernowie, ktrzy mieli wicej
krwi niemieckiej ni Habsburgowie, mimo przeniesienia z serca Niemiec w region graniczny z
jeszcze nie w peni zgermanizowan, pierwotnie sowiask ludnoci93, spolonizuj si i zaczn
si identyfikowa z narodowymi interesami Polski, zwaszcza w jej stosunkach z zakonem
krzyackim. Dla Witolda, na ktrego dworze narzeczony crki Jagiey mia przygotowywa si do
swojej przyszej funkcji, kwestie te miay duo mniejsze znaczenie i to pod wpywem nieobecnego
wielkiego ksicia litewskiego (stopniowo stawa si on coraz silniejszy w Polsce) na zjedzie w
Krakowie postanowiono utrzyma zarczyny ksiniczki Jadwigi z Fryderykiem, wbrew radom
Zygmunta, ktrego stosunki z Witoldem ulegy wwczas pogorszeniu.
Na decyzj tak miaa prawdopodobnie wpyw rwnie niepewno co do tego, czy obiecujce
perspektywy wsppracy midzy federacj polsko-litewsk i skandynawsk miay jakiekolwiek
szanse
92 Ibidem i Heymann, John izka, s. 419.
93 Okolicznoci tej powicono wiele uwagi w interpretacji Stanisawa Smolki, dotyczcej
stosunkw midzy Polsk i Brandenburgi za czasw Jagiey: Polska i Brandenburgia za czasu
Jagiey, Biblioteka Warszawska, tom LYl/i, 1896, s. 1-17.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I ( 1 4 0 0 - 14 2 4 ) 1 89
290 R O Z D Z I A VII
realizacji. Nie dao si oczywicie przewidzie, e mody Bogusaw umrze jako wadca maego
ksistwa stargardzkiego na Pomorzu na dugo przed krlem Erykiem, ktry sam nie zdoa utrwali
unii kalmarskiej i ostatecznie zmuszony by opuci Dani i uda si do swoich niemieckich
krewnych. Jednak ju w latach dwudziestych XV wieku coraz wyraniej wida byo, e troszczc
si gwnie o interesy duskie w Szlezwiku, zrazi on sobie Szwecj i nie mg stanowi adnego
wsparcia przeciwko zakonowi krzyackiemu94. W takich okolicznociach, szczliwie dla Polski i
Litwy, aden z dwch narzeczonych crki Jagiey nie oeni si z ni, gdy moda ksiniczka nie
doya nawet wieku krlowej - swej imienniczki, umierajc w 1431 roku, trzy lata przed ojcem.
Dla starego ju krla niespodziewanym zrzdzeniem losu, nie jedynym w jego dugim yciu, byo,
e 31 padziernika 1424 roku, zaledwie siedem miesicy po zjedzie w Krakowie, ktry mimo
braku konkretnych efektw zwikszy presti jego i Polski, urodzi mu si syn. Otrzyma imi
Wadysaw, ktre jego ojciec przyj na swoim chrzcie. Zatem nadzieja z 1386 roku, e bdzie on
twrc nowej polskiej dynastii, spenia si po trzydziestu omiu latach, z t tylko rnic, e syn
Sonki Holszaskiej nie odziedziczy praw, ktre z pewnoci posiadaoby dziecko Jadwigi
Andegaweskiej czy Anny Cylej- skiej. Niemniej jednak dzieo krlowej Jadwigi byo teraz
bezpieczne, gdy nie byo wtpliwoci, e Polacy, by utrzyma uni z Litw, gdzie kady syn
Jagiey mg roci sobie prawo do dziedziczenia, gotowi byli przyj go jako krla pod jednym
warunkiem, e tak samo jak w 1386 roku przyznane zostan nowe przywileje dla szlachty. Kiedy
jeszcze bardziej niespodziewanie Jagielle urodzili si kolejno trzej synowie (drugi y tylko kilka
miesicy, ale trzeci, Kazimierz urodzony w 1427 roku, mia doskonae zdrowie), szlachta zadaa
rwnie prawa wyboru tego, ktry bdzie nastpc ojca.
By to powany problem ustrojowy95, podobnie jak kwestia regenta, ktry sprawowaby rzdy w
kraju, jeli, co atwo byo przewidzie, nawet najstarszy syn byby do tego za mody w chwili
mierci Jagiey. Ani adna z tych trudnoci, ani ustalenie stosunkw z Litwinami, ktrzy mieli
prawo udziela w takich sprawach rady, nie mo-
94 Zob. powyej, przypis 86.
95 Krtko wyjaniony w Cambridge History of Poland, tom I, s. 224.
gyby spowodowa kryzysu, ktryby zagrozi} zniszczeniem dziea Jadwigi, gdyby nie obca
interwencja na kolejnym midzynarodowym zjedzie w 1429 roku w ucku na Woyniu.
Interweniowa tam Zygmunt Luksemburczyk, ktry trzydzieci lat po mierci Jadwigi przechytrzy
tym razem Jagie i Witolda, Polakw i Litwinw.
P O M IE R T N E D Z IE A J A D W IG I (14O O - 14 2 4 ) 29 1

ROZDZIA VIII
Dwiecie lat pniej
Przyjcie na wiat synw Jagiey byo dla niego szczliwym zrzdzeniem losu, ktrego ostatni
wgierscy Andegaweni i ostatni Luk- semburgowie nie dowiadczyli. Pozwolio mu to nie dopuci
do wyganicia dynastii, ale przede wszystkim zaoy kolejn dynasti, ktra miaa rzdzi nie
tylko w Polsce i na Litwie, ale przez jaki czas rwnie w innych krlestwach Europy
rodkowowschodniej, w Czechach i na Wgrzech, oraz zjednoczy jedyny raz w historii prawie
cao tego olbrzymiego regionu, od Batyku po Adriatyk i Morze Czarne. Nawet kiedy w 1572
roku dynastia ta, ktra wzia nazw od Jagiey, wymara w linii mskiej, Zoty Wiek ostatecznie
ustanowionej polsko-litewskiej Rzeczypospolitej trwa do koca XVI stulecia. Ostatnia ksiniczka
Jagielloska, Anna, ktra prawie dokadnie dwiecie lat po narodzinach Jadwigi zostaa, tak jak ta
niezapomniana krlowa, wybrana na wadczyni Polski, zmara prawie dwiecie lat po mierci
Jadwigi. Polubia wietnego kandydata o pochodzeniu wgierskim, a kiedy zmar on bezdzietnie,
wspara wybr swojego szwedzkiego siostrzeca1. Dopiero po mierci Anny panowanie tego
trzeciego Zygmunta, Wazy, rozczarowywao w porwnaniu z panowaniem ostatnich dwch
Jagiellonw, po ktrych otrzyma on imi. Rok przed jej mierci Zygmunt III przenis rezydencj
krlewsk z Krakowa, gdzie zamek wawelski przypomina o czasach Jadwigi, do Warszawy, ktra
a do rozbioru Polski miaa pozosta stolic. To dopiero powstajce miasto nigdy jednak oficjalnie
nie zo1
Zob. Cambridge History of Poland, tom I, s. 377 i 452, a take Wadysaw Konopczyski, Dzieje
Polski nowoytnej, Londyn 1958, tom I, s. 145 i 174, gdzie wyjaniono rwnie, na s. 342. e
Polska, cile mwic, od roku IS9S nie miaa stolicy.
294 ROZDZIA VIII
stao za tak uznane i krlw nadal koronowano i grzebano, z wyjtkiem dwch ostatnich, w
katedrze na wzgrzu wawelskim.
Jeszcze waniejszy od dynastycznej cigoci na przestrzeni dwustu lat jest czsto pomijany fakt, i
prawie wszyscy Jagiellonowie, nie bdc potomkami Jadwigi Andegaweskiej, wraz z koron
odziedziczyli jej ducha, polityczne metody i zasady, jak rwnie pewne cechy jej charakteru1.
Dlatego te dynastia zaoona przez Jagie i jego czwart on, tak jak on narodowoci litewskiej,
rodzina, ktr mona by uwaa za jedn z gazi litewskiej dynastii Giedymina i ktra istotnie a
do koca pozostaa gboko zwizana ze swoim rodzimym krajem, stanowia w rzeczywistoci
oddzieln dynasti, w duym stopniu spolonizowan, ale o charakterze ponadnarodowym, co trzem
Jagiellonom umoliwio sprawowanie wadzy w innych rodkowowschodnich krajach europejskich,
wczajc tu i ojczyzn Jadwigi Andegaweskiej. Na Wgrzech, podobnie jak i w Czechach, nie
uwaano ich waciwie za cudzoziemcw i cieszyli si wiksz popularnoci ni Habsburgowie,
ich niemieccy rywale, ktrzy starali si opanowa ca Europ rodkowowschodni. Habsburgowie
podjli pierwsze kroki w tym celu ju w 1438 roku, tymczasowo zdobywajc sukcesj po
Zygmuncie Luksemburczyku.
Aby zrozumie znaczenie dziedzictwa Jadwigi, trzeba jeszcze raz rozway zwizany z nim
problem zjazdu w ucku, ktry zorganizowano z inicjatywy Zygmunta w osiem lat po lubie jego
jedynej crki Elbiety z Albrechtem V austriackim. Materiay rdowe s
1 Pogld ten bardziej szczegowo przedstawi O. Halecki, Lide jagello- nienne: DHedvige
dAnjou a Sigismund Auguste, Antemurales tom XIII, Rzym 1969, s. 21-27 (Les heritieres
dHedvige dAnjou). Bardziej wspczenie G. Rhode gruntownie i obiektywnie opisa wydarzenia
{Grundzge der Entwicklung) w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej, na Wgrzech i w Czechach
(odpowiednio od poowy XV wieku do 1669 roku, 1699 i 1526), dodajc trzy due rozdziay (s.
1003-1134) do tomu III (Stuttgart 1971) Handbuch der Europischen Geschichte, wydanej przez
Th. Schiedera (ten tom przez J. Engela), zawierajce niezwykle cenne biografie. Przedstawi on
wyczerpujce i obiektywne to problemw, ktre omwione zostay w moich rozdziaach VIII i IX,
szkoda jednak, e przypisany mu okres nie rozpoczyna si wczeniej, wczajc ostatnie
wierwiecze XIV wieku, kiedy wydarzenia te miay swj pocztek. Co wicej, jedynie rozdzia
dotyczcy Wgier opatrzony jest dobrze uzasadnion dat kocow: rok 1699, do ktrego winien
siga rwnie rozdzia dotyczcy Polski i Litwy. Natomiast rozdzia dotyczcy Czech, najkrtszy,
powinien koczy si nie w roku 1526, ale siga roku 1620 czy 1627.
DWIE C IE L A T P N IE J 2 95
obfite3 dziki zainteresowaniu, ktre to znakomite spotkanie w egzotycznym miejscu wzbudzio
wszdzie w Europie, od Londynu4 po Konstantynopol i od Rzymu po Moskw, a take ze wzgldu
na fakt, i nie byo waciwie kwestii o znaczeniu midzynarodowym, o ktrej nie wspomniano by
w czasie gorczkowych pierwszych dni zjazdu na pocztku 1429 roku. Jeli adnej z tych kwestii
nie rozstrzygnito i zgromadzenie zmuszone byo wkrtce zakoczy obrady bez rezultatw, to
stao si tak dlatego, e Zygmunt, zaniedbujc konkretne projekty ponownego zjednoczenia
religijnego i dziaa anty tureckich, do jakich sawny legat papieski pochodzenia greckiego mia
nadziej zachci5, planowa zmiany w Europie rodkowowschodniej, ktre pod pozorem, i su
obronie chrzecijastwa, otoczyyby i odizoloway Polsk. Unia Polski z Litw zastpiona miaa
by przymierzem wolnego i wiecznego krlestwa litewskiego z krlestwami rzdzonymi przez
Luksemburczyka, Wgrami, Czechami i Rzymianami, ktrych koron cesarsk mia on w kocu
otrzyma w 1433 roku, a take z pastwami pruskim i inflanckim zakonu krzyackiego6.
Jednak pierwsze kroki, podjte przez Zygmunta w tym kierunku, kiedy na zaimprowizowanym
zjedzie trzech wadcw zasugerowa Jagielle, e Witold powinien otrzyma koron krlewsk,
zakoczyy si niepowodzeniem. Sam Witold, ktry nie ufa Zygmuntowi i znowu zajty by
wasnymi planami na Wschodzie jako wychowawca swojego wnuka Wasyla II, od 1425 roku
nieletniego nastpcy Wasyla I
3 A. Prochaska, ktry w 1882 roku opublikowa cz najwaniejszych rde w Codex epistolaris
Vitoldi i wykorzysta je w szczegowej monografii na temat dyplomatycznej intrygi w Ostatnich
latach Witolda, Warszawa 1882, przeanalizowa cay materia w dodatku do swojej ksiki Krl
Wadysaw Jagieo, tom U, Krakw 1908. Bra on rwnie udzia (1923, 1927) w dyskusji na temat
dokonanej przez Kolankow- skiego (najpierw w 1916 roku) nowej interpretacji niezdecydowanej
postawy Jagiey w sprawie korony krlewskiej dla Litwy, w peni rozwinitej w Dziejach
Wielkiego Ksistwa Litewskiego za Jagiellonw, tom I, Warszawa 1930, szczeglnie s. 153-155.
4 Zob. wzmianki o angielskim posacu wysanym w 1429 roku do krla Polski i wielkiego mistrza
zakonu krzyackiego w dokumencie Henryka VI, opublikowanym przez C.H. Talbota w Elementa
ad Fontium Editiones, tom XVII, Rzym 1963, nr 43.
5 Rola Andrzeja Chrysobergesa zostaa po raz pierwszy odkryta przez G. Mer- catiego i R.
Loenertza; zob. take O. Halecki, Od Florencji do Brzecia, s. 37-38 i przypis 57 na s. 287.
6 Codex epistolaris saeculi XV, tom II, nr 183 (zob. take nr 181).
R O Z D Z I A VI I I
moskiewskiego7, najpierw ostrzega Jagie, by nie postpowa w tej sprawie zbyt pochopnie8.
Dopiero kiedy krl Polski, a raczej Polacy z kancelarii Jagiey9, w nadziei, e po Witoldzie jeden z
synw krlewskich bdzie rzdzi Litw, popenili bd, oznajmiajc Zygmuntowi, e wielki ksi
i jego panowie poddani s Koronie Polskiej, Witold, ktremu Luksemburgowie wyjawili to
owiadczenie, poczu si gboko uraony i zdecydowa si przyj krlewskie insygnia, ktre
przyszy cesarz rzymski prbowa mu przesa. Mimo i obraliwy list Jadwigi, ktry mia on
otrzyma w 1398 roku, jest najprawdopodobniej wymysem10, ten ostatni incydent, podobny do
poprzedniego, ktry wyjania reakcj Witolda ponad trzydzieci lat pniej, jest w peni
udokumentowany. Zjadliwe polsko-litewskie debaty z 1429 i 1430 roku prowadziy donikd. W
kocu Jagieo zaproponowa, podobnie jak w przeddzie porozumienia saliskiego11, kompromis:
Witoldowi koron krlewsk przyznaby nie cesarz, ktry sam nie by jeszcze koronowany, ale
papie. Oczywiste byoby, e t litewsk koron odziedziczy syn Jagiey, ktrego Polacy wybior
na swojego krla1*. To, czy Polacy zgodziliby si na takie rozwizanie, nie jest cakowicie pewne,
gdy ich obecni przywdcy, biskup krakowski Zbigniew Olenicki i kanclerz wielki koronny Jan
Szafraniec13, obaj szanowani jako duchowni, ale kontrowersyjni jako politycy, pomimo
rywalizacji, zgadzali si co do poddania Litwy Polsce. Byli oni przedstawicielami nowego
pokolenia i nie kontynuowali pojednawczej polityki krlowej Jadwigi, ktrej wsppracownicy
wymierali jeden po drugim. Plan krla pojawi si jednak zbyt pno. Zanim moliwe byoby
osignicie porozumienia z Rzymem, w trakcie kryzysu, 27 padziernika 1430 roku zmar Witold.
296
7 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 232-234, w komentarzach na temat ta zjazdu uckiego.
8 Codex epistolaris Vitoldi, nr 1345 i 1338.
9 Ibidem, nr 1344,135*> m 13& 13&.
10 Zob. powyej, przypis 105 do rozdziau VI.
11 Zob. przypis 98 do tego samego rozdziau.
11 Codex epistolaris Vitoldi, nr 1402; plan uzyskania tej korony od papiea Marcina V odkryty
zosta przez F. Papee w 1920 roku (zob. jego wkad w badania Smolki dotyczce panowania
Jagiey w Encyklopedii Polskiej Polskiej Akademii Umiejtnoci, tom V, cz 5/1, Krakw 1920).
13 Na temat ich polityki zob. rozdzia IV: Szafrace w: E. Maleczyska, Spoeczestwo,
zwaszcza s. 125.
DWIE C IE L A T P N IE J 2 9 7
Niezalenie od waha tego dowiadczonego polityka, ktry czy upr co do rwnego statusu
Litwy ze wiadomoci koniecznoci utrzymania jej unii z Polsk, trudno byo go zastpi nawet
jako wielkiego ksicia. Jagieo popeni kolejny bd wyznaczajc bez konsultacji z Polakami czy
nawet Litwinami swojego najmodszego brata Swidrygie, ktry mia te same co Witold ambicje,
ale brakowao mu podobnych kwalifikacji. Nie wchodzc w dobrze znane szczegy wojny
domowej14, najpierw midzy Polsk i Litw, a nastpnie po 1432. roku midzy zwolennikami
widrygiey i brata Witolda, Zygmunta, ktry wcale nie byby lepszym kandydatem, trzeba
przypomnie, e zamieszanie w Wielkim Ksistwie, ktre trwao po klsce widrygiey w 1435
roku i doprowadzio do zamordowania Zygmunta w 1440 roku, stanowio duo wiksze wyzwanie
dla unii polsko-litewskiej ni te, ktrym skutecznie stawiono czoo za panowania Jadwigi. Jeszcze
kolejne sze lat zajo przywracanie unii metodami, ktre Jadwiga cakowicie by zaakceptowaa,
gwnie za spraw tych w obu krajach, ktrzy pamitali jej tradycj i przede wszystkim dziki
polityce umiarkowania, stopniowo rozwijanej przez syna Jagiey, Kazimierza.
Jego starszy brat Wadysaw przej po ich ojcu koron, kiedy ten zmar w 1434 roku. Jagieo nie
doczeka koca dugiego kryzysu, ale powierzy biskupowi Olenickiemu, waciwej gowie
regencji do czasu osignicia penoletnoci przez nowego krla, obrczk otrzyman od Jadwigi.
Obrczk t Jagieo nosi nieprzerwanie, mimo trzech ponownych oenkw, a na ou mierci
nazwa j najcenniejszym klejnotem caego swojego ycia15. Tak si zoyo, e przeznaczenie
Wadysawa III byo w dziwny sposb podobne do losu Jadwigi, ktra zmara dwadziecia pi lat
przed jego urodzeniem. Tak jak ona, zosta koronowany na krla Polski jako dziecko (mia dziesi
lat) w trakcie powanego kryzysu. Sytuacja midzynarodowa poprawia si w kocu 1435 roku,
kiedy pod naciskiem swoich poddanych zakon krzyacki, ktry przez sprzymierzenie Prus i Inflant
ze widrygie zama porozumienie z 1422 roku, zawar z
14 Klasyczn prac na ten temat wci stanowi A. Lewicki, Powstanie widrygiey, Krakw 1892.
15 Te wzruszajce sowa, odnotowane przez Dugosza, wykorzysta Szajnocha jako zakoczenie
swojej pracy Jadwiga i Jagieo (zob. przedruk z 1969 roku, tom II, s. 501-502).
ig 8 R O Z D Z I A VII I
Polsk pokj, rzekomo trway. Po upywie nastpnych dwch lat, 9 grudnia 1437 roku mier
Zygmunta Luksemburczyka, ktry przez cae panowanie Jadwigi i Jagiey by przyczyn tylu ich
kopotw, wydawaa si kolejnym czynnikiem stwarzajcym moliwo poprawy sytuacji. Jednak
od razu powstao pytanie, jaka bdzie polityka jego zicia i nastpcy, wczesnej gowy domu
Habsburgw, do ktrego Jadwiga miaa wej szedziesit lat wczeniej.
Kwestia ta bya w 1438 roku istotna dla caej Europy rodkowowschodniej i taka miaa pozosta a
do koca monarchii habsburskiej w 1918 roku. Bowiem od czasu, kiedy Albrecht V zosta krlem
rzymskim jako Albrecht II, wite Cesarstwo Rzymskie, zawsze zainteresowane ekspansj na
wschd, pozostao, z jedn krtk przerw ponad trzysta lat pniej, pod panowaniem Habsburgw,
ktrzy po rozpadzie tego cesarstwa w 1806 roku podtrzymali jego tradycj w cesarstwie
austriackim powoanym dwa lata wczeniej. Decydujcy okaza si tu fakt, i ten sam Albrecht
zdoby dla Habsburgw koro- ny Wgier i Czech, ktre byli oni zdecydowani zatrzyma.
Jeli chodzi o koron Polski, wydawao si, e przykre dowiadczenie narzeczonego Jadwigi
zostao zapomniane, kiedy w 1412 roku jego brat, poprzez lub z siostrzenic Jagiey, sprzymierzy
modsz lini swojej dynastii z Polsk przeciwko Zygmuntowi Luksembur- czykowi16. Stosunki
tego krlestwa ze starsz lini, ktr reprezentowali Albrechtowie, zawsze byy przyjacielskie. Z
dwch rnych powodw zostay one jednak naruszone w 1438 roku. Polacy przyjli zaproszenie
tych Czechw, gwnie husytw, ktrzy, pomimo pozornego rozwizania problemu religijnego
przez sobr w Bazylei, nigdy nie pojednali si z Zygmuntem i, aby przeszkodzi jego niemieckiemu
spadkobiercy w zdobyciu ich korony, zaproponowali j modszemu bratu nowego krla Polski,
dziesicioletniemu Kazimierzowi17. Oburzony t nieskuteczn prb Albrecht II przyj
zaskakujc propozycj sprzymierzenia si z nim przeciwko Polsce wy16
Zob. powyej, przypis 29 do rozdziau VII i jego list z 6 czerwca 1412 roku (do jednego z jego
urzdnikw) w prowincjonalnym archiwum Grazu, nr 4500 (kopia w pastwowych archiwach w
Budapeszcie).
17 Maleczyska, op. cit., s. 143-154, starannie przebadaa wszystkie aspekty tej kwestii, ale
przecenia szanse zdobycia korony czeskiej dla Kazimierza.
DWIE C IE L A T P N IE J 299
sunit przez Zygmunta litewskiego18, mimo e ksi ten czterokrotnie wyda uroczyste akty
odnawiajce uni w Horodle19. Nieodpowiedzialny brat Witolda powrci do planu Zygmunta Luk-
semburczyka, by zastpi uni z Polsk okreniem teje w koalicji z cesarstwem i zakonem
krzyackim. Ta tajna intryga dyplomatyczna, podobna do tych z czasw zjazdu w ucku, a take
pniejszych, zasuguje na uwag, jako e by to pierwszy bezporedni kontakt midzy dynasti
habsbursk i Litw. Nic jednak z tego nie wyszo, m.in. z powodu nieoczekiwanej mierci obu
ewentualnych sojusznikw. Zanim wielki ksi zosta zabity 20 kwietnia 1440 roku przez
monowadcw, ofiary jego despotyzmu, krl rzymski, ktrego gwn trosk bya obrona
krlestwa wgierskiego przeciwko Turkom, zmar 27 padziernika 1439 roku w czasie
przygotowywania wyprawy przeciwko nim.
Rozczarowani utrat rokujcego nadzieje wadcy, ktry, jak jego poprzednik, pozostawi jedynie
mod crk, kolejn Elbiet, Wgrzy zaproponowali swoj koron krlowi Polski, wtedy ju
szesnastoletniemu, spodziewajc si jego i jego rycerstwa pomocy w ich niebezpiecznej sytuacji*
10. Wadysaw III - na Wgrzech zwany Wadysawem I - przyj ich propozycj nie z powodu
ambicji, ale uwaajc za swj i Polski obowizek uczestniczenie w obronie chrzecijastwa.
Zainspirowany tradycj Jadwigi, opuci swj rodzimy kraj i uda si do jej ojczyzny. Jak ta polska
krlowa wgierskiego pochodzenia, tak i on przez reszt swojego ycia wypenia cikie
obowizki na przyjaznej, ale obcej i utrudzonej ziemi. W jego przypadku trwao to jedynie cztery
lata, gdy ofiarno Wadysawa uwieczya bohaterska mier w przegranej bitwie w wieku
dwudziestu lat. Kosztowaa go ona rwnie, jak w przypadku Jadwigi, uszczerbek sawy11 na
skutek niesprawiedliwych oskare, ktre
18 A. Lewicki, Przymierze Zygmunta w. ks. Litewskiego z krlem rzymskim Albrechtem II,
Krakw 1899, wyjani cae to tego sojuszu.
19 W1432,1434,1437 i 1439; zob. Akta Unii, nr 55, 61, 63 i 66.
10 Jego elekcja i cae panowanie na Wgrzech, cznie z wojn domow, wyczerpujco opisa J.
Dbrowski, Wadysaw 1 Jagielloczyk na Wgrzech 14401444, Warszawa 1922.
11 Zob. list jego matki w Codex epistolaris saeculi XV, tom II, nr 2, ktry si bdnie interpretuje
jako dowd na to, e nawet ona uznaa jego win.
300 R O Z D Z I A VI I I
nawet dzisiaj s przyczyn tego, e w historiografii powszechnej jest on postaci kontrowersyjn22.
Kopoty starszego syna i nastpcy Jagiey zaczy si zaraz po tym, jak podj on decyzj o
przenosinach z Krakowa, ktrego ju nigdy wicej nie zobaczy, do Budy, ktr Jadwiga opucia
na zawsze szedziesit lat przed tragedi pod Warn. Wadysaw nie mg pozostawi Polski
swojemu modszemu bratu Kazimierzowi, ktry w zwizku ze zymi wiadomociami z Litwy zosta
tam wysany, by naprawi bdy Zygmunta23. Z Wgier nadesza wiadomo, e 11 lutego 1440
roku wdowa po Albrechcie II urodzia mu pogrobowca, ktremu rwnie dano na imi Wadysaw.
Nie tylko ona oraz wgierscy zwolennicy jej ojca i ma, ale take czonkowie dynastii
Habsburgw, reprezentowanej teraz przez gow linii modszej, Fryderyka, bratanka Wilhelma
austriackiego, ktry zastpi Albrechta, krla rzymskiego i pniej zosta cesarzem witego
Cesarstwa Rzymskiego, uwaali nowo narodzone dziecko Elbiety za prawowitego spadkobierc
korony wgierskiej, co wywoao wojn domow trwajc przez ponad dwa lata.
Wydarzenia te opniay powane dziaania przeciwko Turkom. Najbardziej martwi si z ich
powodu papie Eugeniusz IV24. Zda on sobie spraw z tego, e chrzecijaskie narody na
Bakanach potrzeboway znacznej pomocy, jeli unia religijna zawizana 6 czerwca 1439 roku na
soborze we Florencji z cesarzem bizantyjskim Janem VIII Paleologiem miaa przetrwa. Niestety,
sam papie rzymski znajdowa si w trudnej sytuacji, gdy ci uczestnicy soboru w Bazylei, ktrzy
sprzeciwiali si przeniesieniu go do Woch, sprowokowali kolejn schizm zachodni, wybierajc 5
listopada tego samego roku antypapiea, zwanego Feliksem V. Wikszo polskiej hierarchii
kocielnej udawaa, i pozostaje neutralna. By to wpyw pojednawczego biskupa Olenickiego,
ktry po tym, jak zachca krla do wgierskiej misji, zmieni zdanie, kiedy wydawao si, e
22 Wyjanione we wstpie do: O. Halecki, The Crusade of Varna - A Discussion of Controversial
Problems, Nowy Jork 1943, s. 5-14.
23 Fakt, e jego wybr na wielkiego ksicia Litwy by punktem zwrotnym w rozwoju unii, pokaza
Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 331-339.
24 Jego polityk wschodni najlepiej przedstawi w dwch ksikach J. Gili, The Council of
Florence, Cambridge 1959 oraz Eugene JVj Pope of Christian Unity, Westminster Md. 1961.
DWIE C IE L A T P N IE J 3 0 1
sprzyjaaby ona planom Eugeniusza IV. Wadysaw III, wierny tradycji Jadwigi, pozosta lojalny
wobec Rzymu, popiera uni florenck i z radoci przyj porednictwo legata papieskiego
kardynaa Cesariniego w wgierskiej wojnie domowej15. Jednak ledwo pojedna on si z krlow
wdow Elbiet w grudniu 1442. roku, zmara ona nagle i Fryderyk III dalej popiera Wadysawa
Pogrobowca.
Rok wczeniej matka Pogrobowca, piszc do krla rzymskiego przypomniaa, e jego stryj zosta
pozbawiony korony polskiej przez maestwo Jagiey z prawowit on Wilhelma, Jadwig16, a
zatem syn Jagiey, jak si wydaje, idzie za tym przykadem, odbierajc teraz koron wgiersk
Habsburgowi. Po mierci Elbiety porwnanie to wykorzysta nie tylko sam cesarz, ale take
synny humanista Eneasz Sylwiusz Piccolomini i mimo e potem jako papie Pius II wyrzek si
wszystkich swoich wczeniejszych prac, wznowiono dawn kampani na rzecz uniewanienia
maestwa Jadwigi17. Rwnoczenie mier modego Jagielloczyka pod Warn interpretowano
jako kar bosk za zo wyrzdzone spadkobiercy Albrechta n, jak rwnie za zamanie uroczystej
przysigi zoonej Muradowi DL
Uporczywe kontrowersje zwizane z t przysig uzna mona za pomiertn prb charakteru
Wadysawa III, a jedynym uznanym pniej usprawiedliwieniem jego domniemanego
krzywoprzysistwa i pozornie penej waha polityki w tragicznym roku 1444 by nacisk, jaki
mia na niego wywiera papie i jego legat ze szkod zarwno dla Wgier, jak i Polski. Nadal
przewaa opinia, e po zwycistwach w kampanii 1443 roku, przypisywanych gwnie
utalentowanemu dowdcy si wgierskich, Janowi Hunyadi, krl winien by przyj korzystn
propozycj pokojow sutana i powrci do Polski. Nawet niedawno odkryte dokumenty, ktre
sprawiy, e konieczna staa si gruntowna rewizja tradycyjnej wersji wydarze, niektrzy
historycy18 * interpretuj w sposb niekorzystny dla Jagielloczyka.
15 Zob. O. Halecki, Od Florencji do Brzecia 1439-1596, s. 66-67.
16 Der Befwechsel des Eneas Sylvius Piccolomini, wyd. Wok an, tom I, Wiede 1909, ms. 167 i
175.
17 Zob. A.F. Grabski w Naszej przeszoci, tom XXIII, s. 139-140 i w jego ksice Polska w
opiniach zachodnich XIV-XV w., gdzie echa kampanii warneskiej opisane s na s. 403-444.
18 Rumuski historyk Francis Pall, ktry je odkry (zob. jego sprawozdanie
Ciriaco d* Ancona e la crociata contro i Turchi w Bulletin Historique de l'Acadmie
Roumaine. tom XX. KN7l i broni swoiei interpretacji w dwch artykuach (ibidem.
302 R O Z D Z I A VI I I
Dokumenty te jednak zdecydowanie potwierdzaj, e wielokrotnie cytowane odniesienia do
zawartego wczeniej pokoju nie maj nic wsplnego ze spotkaniem w Szegedzie, gdzie krl, zaraz
po domniemanej przysidze I sierpnia 1444 roku, owiadczy w swoim manifecie z 4 sierpnia*
29, e bez wzgldu na wynik podejmie we wrzeniu kolejn kampani. Wiemy teraz, e
dziesicioletni rozejm zawarli 12 czerwca penomocnicy krla, Hunyadi i Jerzy Brankovic z Serbii,
ale miao to miejsce w Adrianopolu, gdzie Murad II ratyfikowa go natychmiast pod przysig i
wysa swoich posw do Szegedu, by uzyska podobn ratyfikacj od Wadysawa III30. Jednak
krl przysig ju na sejmie wgierskim w kwietniu kontynuowa swoj krucjat, jeli sojusznicy,
ktrzy pozostawili go samego w 1443 roku, zmobilizuj tym razem niezbdne siy morskie
obiecane przez papiea. Dopki sdzono, e udzia Wenecji, Raguzy i dalekiej Burgundii jeszcze
raz opnia si, Jagielloczyk stara si dowiedzie, czego moe oczekiwa od Turkw, jeli
zmuszony byby zrezygnowa ze swojego rozpaczliwego planu samotnej akcji. Jednak krl, przez
posaca wysanego via Wenecja do Rzymu, ktry przyby 4 lipca31, otrzyma wiarygodn
wiadomo, e sprzymierzone oddziay morskie zmierzay dopiero ku cieninom Bosfor i
Dardanele, by uniemoliwi gwnym oddziaom tureckim przejcie z Azji Mniejszej do Europy.
Dlatego te Wadysaw nie mia jakiegokolwiek powodu, by z powszechnym wrogiem ratyfikowa
rozejm, ktrego warunki uwaa
tom xxn, 1949, s. 144-158; Balcanta, tom VII, Bukareszt 1944, s. 102-120), oraz J. Dbrowski,
ktry podtrzyma pogldy wyraone w jego ksice cytowanej powyej, przypis 20, w VAnne
1444, Krakw 1952 i w Rok 1444 - Spr o traktat szege- dyski, Wrocaw 1966.
29 Na temat wydania tego manifestu i jego interpretacji zob. Halecki, The Cru- sade of Varna, s. 36,
przypis 22 i s. 44, przypis 42, oraz s. 45, przypis 45.
30 To najwaniejszy z dokumentw odkrytych i opublikowanych przez Palla (zob. powyej, przypis
28), ktre ze wzgldu na ich bdny ukad musiay zosta wydane ponownie w Dodatku do The
Crusade of Varna, s. 82-92. Na szczegln uwag poza listem sutana z 12 czerwca (nr 5 tego
dodatku) zasuguj take listy uwierzytelniajce krlewskiego posa i komentarze w dwch listach
Cyriaka z Ankony, gdzie wymienieni zostali inni penomocnicy (nr 2,3 i 4).
31 Krtk notatk w archiwach Watykanu na temat przybycia tego orator Rgis Poloniae et
Hungariae in rebus magnae importantiae odkry Kazimierz Papee, polski ambasador w Stolicy
Apostolskiej, i opublikowa j w swoim artykule LAmbassade de Pologne prs le Saint Sige au
cours des sicles, Antemurale, tom III, Rzym 1956, s. 10.
DWIE C IE L A T P N IE J 303
za niezadowalajce. Przeciwnie, czu moralny obowizek, by pozosta lojalnym wobec Stolicy
Apostolskiej, niezalenie od wszelkich naciskw i sojusznikw, zwaszcza Grekw, ktrzy wysali
do niego rozpaczliwe wezwanie swego cesarza32 i rozpoczli ju wczeniej walk pod
przywdztwem jego brata, bohatera 1453 roku.
Jedynie serbski sojusznik z 1443 roku ratyfikowa 15 sierpnia 1444 roku porozumienie w
Adrianopolu, zawierajc tym samym oddzielny pokj33. Wszystkie pozostae narody bakaskie,
nie tylko to, co pozostao z krlestwa Boni, gdzie potomkowie i nastpcy wuja Jadwigi Tvrtka
teraz zdecydowanie zwrcili si w stron Wgier34, ale take Wooszczyzna, ktra wahaa si w
roku poprzednim, Albania, gdzie synny Skanderbeg odpiera Turkw35, i Bugaria, na ktrej ziemi
walka o wolno miaa si rozstrzygn, znajdoway si po stronie krzyowcw.
Jak najbardziej uzasadnione jest wspomnienie o krlowej Jadwidze w zwizku z tymi
wydarzeniami, gdy by to dokadnie ten rodzaj krucjaty, ktrego na prno oczekiwaa; nie wojny
dla zdobyczy, w ktrej religia byaby jedynie pretekstem, ale wsplnego wysiku w obronie
zagroonej ojczyzny i w celu wyzwolenia narodw chrzecijaskich, ktre ujarzmili muzumanie,
niezalenie od tego, czy byy one katolickie, czy prawosawne. Podjta z bogosawiestwem
papieskim przez dwa gwne krlestwa Europy rodkowowschodniej, oba tak samo drogie
Jadwidze jak poudniowi Sowianie, krucjata warneska wspierana bya nie tylko przez Wenecj i
Raguz, ale take przez ksicia Burgundii. Do jego niedawnego pojednania z krlem Francji
przyczyni si polski dyplomata Mikoaj Lasocki36, ktry razem z polskim kanclerzem i
podkanclerzym oceniali polityk Wadysawa III duo lepiej ni Olenicki i zwolennicy soboru w
Bazylei.
32 Ten dugi list wysany przez Jana VIII Paleologa do krla 30 lipca 1444 roku w caoci cytuje
Dugosz, Hist. IVy s. 704-707.
33 Zob. rozdzia III The Crusade of Varna na temat Oddzielnego pokoju serb- sko-tureckiego, s.
54-57.
34 Na temat postawy krla Stefana Tomasza w 1444 roku i jego denia do unii z chorwacko-
wgierskim krlestwem zob. Guldescu, Medieval Croatia, s. 259.
35 T kwesti i cae to bakaskie krucjaty warneAskiej dobrze wyjania Guil- land w Histoire du
Moyen Age, tom IX/i, s. 364.
36 Zob. S. Lasocki, Un diplomate polonais au Congrs d'Arras, Pary 1920 i Halec- ki, op. cit., s.
76.
304 R O Z D Z I A VI I I
Poprawnie ocenili oni take szanse zwycistwa, co potwierdzaj rda tureckie badane niedawno
przez specjalistw37. Pomimo przeszkd, ktrych nie mona byo przewidzie, decyzj o bitwie
pod Warn tragicznego dnia io listopada 1444 roku podjto w ostatniej chwili. Kiedy podejmujc j,
krl Wgier i Polski, wtedy niespena dwudziestoletni, narazi ycie swoje i wybitnych rycerzy z
obu krajw, aby uzyska korzystne rozstrzygnicie, dziaa by moe nieostronie, podobnie jak
francuscy rycerze pod Nikopolis w 1396 roku. Zasuguje zatem na wicej wspczucia, podobnie
jak polscy i wgierscy ksita, przodkowie Jadwigi, ktrzy w 1241 roku stracili ycie w
przegranych bitwach, ale powstrzymali najazd mongolski38. Turcy nie mogli posuwa si dalej po
bitwie pod Warn, gdy rwnie ponieli due straty39, Wgry zatem uratowane zostay przed
inwazj, a Hunyadi mg podj zmagania dwa lata pniej, w ktrych mimo swych militarnych
zdolnoci nie odnis wikszych sukcesw ni nieyjcy krl.
mier tak obiecujcego modego wadcy bya szczeglnie bolesn strat dla Polski, ale dawaa
rwnie szans nowego poczenia z Litw przez uni personaln pod panowaniem jego brata
Kazimierza. Kazimierz, realistyczny polityk, by mniej podobny do Jadwigi ni do Jagiey i rzdzi
obu krajami prawie tak dugo jak jego ojciec. W przeddzie swojej mierci w 1492 roku Kazimierz
zobaczy prawie ca Europ rodkowowschodni zjednoczon jednym systemem politycznym pod
panowaniem swoich licznych synw40. Dziaajc w duchu Jadwigi, po kilku latach pertraktacji
zdoa dokona w 1446 roku podstawowej rewizji przestarzaego porozumienia krewskiego, dajc
Litwie pozycj cakowicie rwn pozycji Polski, co po kolejnych omiu latach cierpliwych
negocjacji zaczto
37 Zob. szczeglnie Fr. Babinger, Von Amurath zu Amurath. Vor- und Nach- spiel der Schlacht bei
Varna 1444, Zeitschft der internat. Gesellscha.fi fur Orient- forscbung, tom III/2, Lejda 1950, s.
236-255.
38 Zob. powyej, przypis 25 do rozdziau III.
39 Cigle niepublikowana kopia raportu z bitwy, przesana 30 listopada Fryderykowi III przez
dwch gwnych zwolennikw Habsburgw (zob. bardzo krtkie streszczenie w Regesta Ordinisy
tom 1/1, nr 8613) zawiera stwierdzenie, ktre mwi, e utriusque exercitus bellicosi milites et
homines exceptis paucis interfectos fuisse dicitur, ale nie krytykuje w aden sposb Poloniae rex.
40 Zob. jego pochwa przez F. Pape w Cambridge History of Poland, tom I, s. 256-257.
DWIE C IE L A T P N IE J 305
rzeczywicie realizowa41. W tym samym roku 1454 krl podj dwie doniose decyzje, ktre przez
dugi czas miay wpyw na dziedzictwo Jadwigi i na los Europy rodkowowschodniej.
Oba te kroki podjte zostay rwnoczenie w lutym; jeden z nich by tak powany, i polsko-
litewskie porozumienie w dwa miesice pniej stao si niezwykle pilne. Zawarto je w Brzeciu na
jednym z tych powszechnych conventiones et parlamenta, ktre zwoywano zgodnie z aktem unii
horodelskiej. Jej tradycj braterstwa, kiedy popieran przez Jadwig, wspominano nawet w trakcie
najbardziej zajadych dyskusji poprzedniego roku42. To prawdopodobnie wtedy podkanclerzy Piotr
ze Szczekocin, jeden z polskich delegatw do Brzecia, wczy do akt swojej kancelarii opis
pouczajcego rkopisu, ktry w 1389 roku zosta zoony przez Jagie i Jadwig w katedrze
wileskiej43. Teraz znowu ta kulturowa i ustrojowa asymilacja obu zjednoczonych narodw
pomoga synowi Jagiey rozwiza z obiektywizmem, stosowanym kiedy przez Jadwig, spory
terytorialne wewntrz federacji. Jednak podobnie jak Jadwiga, nie zdoa on doprowadzi do
penego udziau Litwinw w dziaaniach przeciwko zakonowi krzyackiemu44, ktre tym razem
doprowadziy do wojny trwajcej trzynacie lat.
Krl Kazimierz, speniajc w lutym 1454 roku prob zbuntowanych poddanych Zakonu, by wzi
ich pod swoje panowanie, mia nadziej, i cae Prusy zostan podzielone midzy Polsk i Litw.
Niech Wielkiego Ksistwa do dzielenia ciarw wynikajcych z tej wojny sprawia, e stracio
ono wyjtkow okazj, by odzyska ujcie Niemna. Wyjania to take czciowo kompromis z
1466 ro41
Idc za przykadem Jadwigi, krlowa matka, wdowa po Jagielle, Soka Hol- szaska, uratowaa
uni dziki porednictwu w najbardziej krytycznym momencie; zob. Halecki, Dzieje Unii, tom I, s.
356, gdzie na kolejnych stronach (357-363) szczegowo opisano bezkrlewie, ktre trwao a do
koronacji Kazimierza w 1447 roku. W opisie wyrane s pewne analogie z bezkrlewiem w latach
1382-1386.
42 Zob. ibidem, s. 387-388 i wicej szczegw we wczeniejszej ksice autora, Ostatnie lata
widrygiey, Krakw 1915, s. 232-235, gdzie na s. 212, przypis I, przedstawiono projekt
rozwaany w 1453 roku, by szlacht reprezentowali przedstawiciele rnych rodw herbowych, tak
jak w 1413 roku w Horodle. Bardziej szczegowy i rwnie obiektywny jest opis tego problemu w
trzech pracach G. Rhodego do tomu III (1971) Handbuch der Europischen Geschichte, wydanej w
Stuttgarcie przez J. Engela, s. 1003-1134, z niezwykle cenn bibliografi. Zob. powyej, przypis 2.
43 Zob. powyej, przypis 119 do rozdziau VI.
44 Ich ograniczony udzia omwiono w Dziejach Unii, s. 388, 390, 397, 398, 403.
306 R O Z D Z I A VI I I
ku, ktry przywrci! Polsce ujcie Wisy, ale pozostawi Prusy Wschodnie w rkach Zakonu jako
lenno. Mimo wszystko to drugie porozumienie toruskie, duo bardziej korzystne od pierwszego,
zawartego po bitwie pod Grunwaldem, byo wielkim sukcesem dla caego krlestwa Jagiellonw45.
Tymczasem druga i zupenie inna decyzja Kazimierza, podjta tu przed wybuchem odwlekanej
wojny pruskiej, miaa cakowicie nieoczekiwane konsekwencje. Jagielloczyk, enic si z Elbiet
Habsburank, siostr Wadysawa Pogrobowca, bezspornego krla nie tylko Czech, ale rwnie
Wgier, mia nadziej, i pooy kres sporom midzy swoj dynasti a Habsburgami, ktrzy przed
mierci jego brata pod Warn wskrzesili austriack niech wynikajc z maestwa jego ojca z
Jadwig. Pocztkowo wydawao si, e rezultat ten zostanie osignity, gdy maestwo zawarte
io lutego 1454 roku byo niezwykle szczliwe i Elbieta urodzia Kazimierzowi trzynacioro
dzieci, z ktrych jedynie dwjka ya krtko, a co najwaniejsze, szecioro z nich byo synami46.
Kiedy jednak krl Czech i Wgier zmar nagle w 1457 roku, austriacka krlowa Polski przekonana
bya, e jej synowie maj wiksze prawa do sukcesji po wuju w obu jego krlestwach ni modsza,
jedyna ju linia Habsburgw, reprezentowana teraz przez Fryderyka III, ktry w 1452 roku zosta
koronowany przez papiea jako cesarz rzymski.
Rywalizacja midzy nim, bratankiem narzeczonego Jadwigi Wilhelma, ale take przez swoj matk,
ksin mazowieck, wnukiem siostry Jagiey, a Kazimierzem, synem Jagiey opnia si, kiedy
w 1458 roku Czesi i Wgrzy, nie zwaajc na wszelkie obce roszczenia
45 S.M. Kuczyski, Lata wojny trzynastoletniej w... Historii Polskiej Jana Dugosza (1454-1466),
1 tomy, d 1964-1965, to krytyczna analiza przedstawienia lat tak zwanej wojny trzynastoletniej
w Historii Polski Jana Dugosza, ktra jak podobna analiza tego autora roku 1385 w tej samej
historii, cytowanej tak czsto w przypisach do rozdziau IV, jest wietnym przewodnikiem w
badaniach nad tym wanym okresem. Zob. tom I, s. 10-23, uwagi na temat zgody krla na poddanie
posiadoci pruskich i w tomie II, s. 231-241, uwagi dotyczce porozumienia z 19 padziernika
1466 roku.
46 Std Szajnocha w eseju opublikowanym w 1854 roku, rok przed pierwszym wydaniem jego
ksiki na temat Jadwigi i Jagiey, nazwa Elbiet Matk Jagiellonw; jej genealogia w pracy
Dworzaczka II, nr 13; zastpia j teraz ksika Z. Wdowiszewskiego, Genealogia Jagiellonw,
Warszawa 1968. Na temat maestwa zawartego IO lutego 1454 roku zob. Kuczyski w pracy
przed chwil cytowanej, orzvois 4A. s. 4-10.
DWIE C IE L A T P N IE J 307
i uwaajc swoje korony za elekcyjne, wybrali wadcami wybitnych rodzimych kandydatw,
magnatw, lecz bez pochodzenia krlewskiego, Jerzego z Podiebradu i Macieja Hunyadi, zwanego
Korwinem. Poniewa jednak aden z nich nie mia jakichkolwiek szans na utworzenie dziedzicznej
dynastii, przyszo Europy rodkowowschodniej zaleaa od wyniku narastajcego sporu midzy
Habsburgami i Jagiellonami, ktrzy w tej sprawie mieli bardzo rne pogldy. Poniewa nowi
wadcy miejscowego pochodzenia gotowi byli ustpi, w obu krlestwach rozwin si trjstronny
konflikt, ktrego pogmatwane szczegy opisywano wielokrotnie47.
Kazimierz Jagielloczyk ostatecznie wygra, gdy w 1471 roku po mierci Jerzego z Podiebradu
umieci swojego i Elbiety najstarszego syna, Wadysawa, na tronie czeskim, a w roku 1490, po
mierci Korwina, take na tronie wgierskim. Stao si tak gwnie dlatego, e jego idee polityczne
bardziej odpowiaday obu zainteresowanym narodom ni idee Fryderyka. Nowy cesarz, ktry
rzdzi prawie tak dugo jak Kazimierz - zmar rok po swoim przeciwniku w 1493 roku - by mniej
wybitn osobistoci od krla Polski czy swoich wasnych poprzednikw i nastpcw w cesarstwie,
Albrechta II i Maksymiliana I. Mia jednak dalekosine ambicje, ktre w rzeczywistoci oznaczay
wiatowy imperializm. Jego ulubione motto, stworzone z piciu samogosek alfabetu, AEIOU,
oznaczao zarwno po acinie, jak i po niemiecku, e cay wiat ma by poddanym Austrii48. Byo
to czym wicej ni wznowienie uniwersalizmu Cesarstwa Rzymskiego przekazanego krlom
niemieckim w X wieku, nazwanego witym w wieku XII, a Cesarstwem Rzymskim Narodu
Niemieckiego w XV. Stosujc znan i ujt w przysowie polityk maesk Habsburgw, ktrzy
stanowili najsilniejsz wewntrzn potg w cesarstwie, praktycznie dziedzicznym w ich dynastii,
Fryderyk III polubi w 1452 roku ksiniczk portugalsk,
47 Krtkie streszczenie poda Pape, loc. cit., zob. przypis 40, s. 250251 i 254- 255. Bardziej
szczegowy i rwnie obiektywny jest opis tego problemu w trzech pracach G. Rhodego w tomie
IH (1971) Handbuch der Europischen Geschichte, wydanej w Stuttgarcie przez J. Engela, s. 1003-
1134, z niezwykle cenn bibliografi. Zob. take powyej, przypis 2.
48 Austriae est imperare orbi universo czy Alles Erdreich ist sterreich untertan. Polityk dworu
austriackiego wyraano rwnie w jeszcze czciej powtarzanym powiedzeniu: Bella gerant alii - tu
felix Austria nube. Na temat zwizkw maeskich Fryderyka IH i jego syna Maksymiliana zob.
Dworzaczek II, nr 47.
30 8 R O Z D Z I A VI I I
ktrej matka bya ksiniczk aragosk. W ten sposb przygotowa przysze przenikanie
Habsburgw na Pwysep Iberyjski, ktrego krlestwa rozpoczy nadzwyczajn zamorsk
ekspansj. Podobnie jak jego dziadek, Leopold III, niestrudzony ojciec Wilhelma, rwnie Fryderyk
III spoglda w kierunku tej strefy poredniej midzy Europ rodkow i Zachodni, gdzie dosy
skromnie zapocztkowana zostaa potga Habsburgw. Mimo i plan Leopolda, by oeni
najmodszego syna z ksiniczk burgundzk, powstay rwnoczenie z planem maestwa
Wilhelma z Jadwig i zrealizowany w 1393 roku, nie przynis oczekiwanych skutkw, Fryderyk,
enic swojego syna Maksymiliana w 1477 roku z crk i spadkobierczyni Karola Zuchwaego
kilka miesicy po mierci ostatniego kapetyskiego ksicia Burgundii, da swojej dynastii szans na
przejcie po nim wadzy w caym regionie, ale za cen niekoczcego si sporu z Francj.
Problem ten49 nie przeszkodzi cesarzowi kontynuowa rwnoczenie podobnego sporu z Polsk w
strefie poredniej midzy Europ rodkow i Wschodni. W obu przypadkach chcia on poczy i,
jeli to moliwe, wczy cay obszar poredni do witego Cesarstwa Rzymskiego pod
panowaniem dynastii austriackiej i narodu niemieckiego. Habsburgowie nie byli nigdy despotami
ani przedstawicielami nacjonalizmu niemieckiego, ale woleli absolutn form rzdw od
parlamentarnej i kultur niemieck uwaali za cznik midzy rnymi czciami ich
wielonarodowego panowania. Byy to dwa podstawowe powody, dla ktrych posiadoci czeska i
wgierska byy raczej za zwizkiem dynastycznym z Polsk, gdzie szlachta stworzya podobny do
tego, jaki oni mieli, sejm i sprawia, e dynastia Jagiellonw, mimo i dziedziczna na Litwie,
zaleaa od oficjalnej elekcji syna po ojcu. Ani nard, ani ta dynastia nie zamierzay polonizowa
pod wzgldem kulturowym krajw o rwnie starej tradycji, ktre miay zosta zjednoczone nie w
cesarstwie, ale w lunym systemie politycznym, okrelonym kiedy przez wielkiego niemieckiego
histo49
Jego znaczenie podkreli niedawno potomek obu cesarzy Otto von Habsburg w swojej biografii
Karola V, dostpnej teraz w tumaczeniu angielskim (Nowy Jork 1970). Zob. take Wstp do
niniejszej pracy, przypis 1 oraz przypis 29 do rozdziau VII.
DW IE C IE L A T P N IE J 309
ryka jako konstelacja jagielloska50. W kadym razie region rodkowowschodni Europy,
niedawno powikszony na wschodzie przez uni polsko-litewsk, pozosta mia cakowicie
niezaleny od zachodniej, gwnie niemieckiej, czci Europy rodkowej.
Rwnie istotny by fakt, e Kazimierz Jagielloczyk wykaza tyle mdroci i nie dochodzi zbyt
usilnie dziedzicznych praw swojej ony, a co za tym idzie rwnie swoich synw. Wola, by jacy
jego synowie zostali dobrowolnie wybrani zarwno przez Czechw, jak i Wgrw na nastpcw ich
tamtejszych wadcw. Ksztatowanie si Europy rodkowowschodniej, ktre, zapocztkowane
zostao za panowania Jadwigi Andegaweskiej, miao by upowszechniane metodami podobnymi
do tych, stosowanych przez ni sam. W przypadku Czech jej pasierb Kazimierz Jagielloczyk,
ktry oczywicie jej nie zna, ale musia o niej sysze, postpowa zgodnie z jej tradycj.
Sprzymierzy si nawet z Jerzym z Podiebradu pomimo niepowodzenia krla husyckiego, jakie
spotkao go przy prbie przekonywania Rzymu o tym, e w rzeczywistoci nie by heretykiem.
Okaza te powane zainteresowanie planem swojego ssiada, by zaoy midzynarodow
organizacj Europy i ostatecznie zdoby jego wsparcie dla elekcji jagielloskiego kandydata na jego
nastpc51 52. Tak wic najstarszy syn Kazimierza, Wadysaw, zasiad na tronie czeskim po
mierci Jerzego w 1471 roku i w czasie swego dugiego panowania przywrci w kocu religijny
pokj w tym kraju. Zmuszony by jednak stawi czoo roszczeniom Macieja Korwina. Jego ojciec
popeni bd, prbujc w tym samym roku zdoby koron wgiersk dla dynastii jagielloskiej w
wyprawie zbrojnej, ktra zakoczya si niepowodzeniem, poniewa przeceniono opozycj wobec
rodzimego krla51.
Ten rozpaczliwy cel mia osign drugi syn krla Polski, nazwany tak jak jego ojciec
Kazimierzem. Tak si zoyo, e ten trzynasto-
50 Leopold von Ranke w ksice Geschichte der romanischen und germanischen Vlker 1494-
1514, Berlin 1825.
51 Stosunki Kazimierza z Jerzym z Podiebradu dobrze wyjaniaj dwie biografie, opublikowane w
1965 roku przez F.G. Heymanna, George of Bohemia, King of Heretics, Princeton University Press
i Otakara Odloilika, The Hussite Kingy Rutgers University Press.
52 Zob. A. Prochaska, Wyprawa w. Kazimierza na Wgry, Ateneum Wileskie, tom I, Wilno
1923, s. 10-28 i 117-139*
R O Z D Z I A VI I I
^dzieniec, mimo woli wpltany w przygod podobn do tej, z) w 1395 roku unikna krlowa
Jadwiga, by wanie tym wnu- Kiem jej ma, wykazujcym najbardziej zdumiewajce
podobiestwo do niej pod wzgldem charakteru i ideaw. Urodzony w Krakowie prawie
szedziesit lat po mierci Jadwigi53, zmar po rwnie krtkim yciu w Grodnie sto lat po jej
koronacji. Ten przyszy wity i wsplny patron zarwno Polski, jak i Litwy wyksztacony zosta,
podobnie jak jego bracia, przez wielkiego historyka Dugosza, ktry przekaza mu wasny podziw
dla witobliwej krlowej. Kazimierz naladowa j w swoich praktykach religijnych i gotowy by
rwnie i za jej przykadem w polityce i sprawowaniu wadzy, kiedy jego ojciec, wkrtce po
przykrym dowiadczeniu wgierskim, zacz przygotowywa go do rzdzenia w Polsce i by moe
rwnie na Litwie, gdzie oywiby na nowo tradycj Jadwigi54.
Zrozumiae, i rodzice krlewicza byli bardziej zainteresowani jego przysz kanonizacj, odsunit
a do 1602 roku, ni kanonizacj pierwszej ony Jagiey, oczekiwan od 1419 roku. Jednak
austriack matk niezwykle obiecujcego ksicia niesusznie podejrzewano o to, i odpowiedzialna
jest za zaniedbanie procesu beatyfikacyjnego Jadwigi, nad ktrym, ubolewa Dugosz w 1450
roku55, cztery lata przed lubem Elbiety, i co mona wywodzi z drugiej fazy schizmy zachodniej.
To na pewno nie Elbieta Habsburanka, ale jej daleki krewny, cesarz Fryderyk III, odpowiedzialny
by za trwae pogarszanie stosunkw polsko-austriackich, pomimo wsplnych kopotw z
Maciejem Korwinem, ktry przejciowo okupowa Wiede do swej mierci w 1490 roku. Wie si
to ponownie z problemem sukcesji wgierskiej, decydujcej dla pozycji Jagiellonw i Habsburgw
w Europie rodkowowschodniej.
53 2 okazji 500-lecia jego urodzin (3 padziernika 1458) W. Meysztowicz opublikowa biografi
w. Kazimierz w Duszpasterz polski za granic#, nr 36, Rzym 1958, s. 217-2.2.9. Zob. take
Historia kultu w Kazimierza autorstwa F. Niewiero w Naszej przeszoci tom XXXIII, 1970, s.
61-1214.
54 Ostatecznie udowodniono, e nie by on odpowiedzialny za zakaz budowania nowych kociow
prawosawnych na Litwie; zob. Horst Jabonowski, Westrussland zwischen Wilna und Moskau,
Lejda 1955, s. 52., przypis 12 i oglnie porwnanie z Jadwig przez O. Haleckiego w LIde
jagellonienne... (cytowane powyej w przypisie 2 do tego rozdziau), s. 25-26.
55 Codex epistolaris saeculi XVy tom 1/2, s. 104.
DW IE C IE L A T P N IE J
Syn Jana Hunyadego z pewnoci by jednym z najwikszych krlw Wgier, gdzie
rozpowszechni kultur renesansow, jak rwnie doprowadzi do rozwoju si zbrojnych, tak
pilnego z uwagi na rosnce niebezpieczestwo tureckie. Dwa lata przed wyborem Macieja, Belgrad,
brama do Wgier, zosta skutecznie ocalony, ale w czasie jego panowania wrg zblia si z kadej
strony. Po Serbii krlestwo Boni zostao podbite w 1463 roku i jedynie maa jego cz pozostaa
pod kontrol wgiersk, a w 1475 roku upadek Kaffy, kolonii genueskiej, ktra na prno szukaa
osony ze strony Polski, umoliwi imperium osmaskiemu przeksztacenie chanatu krymskiego w
pastwo wasalne50, a Morza Czarnego w tureckie jezioro. Jak wpyno to na region naddunajski,
jasne si stao w 1484 roku, kiedy Kilia i Biaogrd rwnie zostay podbite i dostp do tego morza
stracia nie tylko Wooszczyzna, ale take Modawia, ktrej najsawniejszy wadca ksi Stefan
Wielki nie szczdzi si w skutecznej walce przeciwko Turkom. W konsekwencji powstaa teraz
nieprzerwana granica od gr Albanii i Czarnogry do stepw Ukrainy56 57, gdzie trwa
rozpaczliwy opr, co sprawio, e wsppraca Wgrw i Polakw staa si nieodzowna.
Jednak Maciej Korwin, ktrego pocztkowe osignicia sprawiy, e Rzym postrzega go jako
obroc chrzecijastwa, wola wykorzysta swoje gwne siy przeciwko Habsburgom, a
szczeglnie przeciwko Jagiellonom. Nawet po porozumieniu pokojowym zawartym w 1479 roku z
krlem Polski Kazimierzem i Wadysawem, krlem Czech, ktry zmuszony by pozostawi
Morawy i lsk w tymczasowym posiadaniu wgierskim, Maciej kontynuowa polityk okrania
pastw Jagiellonw, cznie z Litw przez zblienie z Moskw, wyjtkowe w historii Wgier58. Za
jego przykadem poszed Fryderyk III, ktry jako cesarz zosta zaalarmowany zdobyciem
Nowogrodu przez Moskw w 1478 roku, co stanowio zagroenie dla inflanckiej
311
56 M. Maowist, Kaffa - Kolonia genueska na Krymie i problem Wschodu 1433- 1475, Warszawa
1947, zbada to wydarzenie na tle kwestii wschodniej.
57 Konsekwencje bada William H. McNeill, Europe*s Steppe Frontier 13001800, Chicago 1964;
tytu jego ksiki jest jednak niecisy, a wnioski wtpliwe.
58 Papee, ktry jedynie pobienie dotyka tej kwestii w Cambridge History of Po- landy tom I, s.
251, podaje peny obraz sytuacji w swojej klasycznej pracy Polska i Litwa na przeomie wiekw
rednich, tom I, Krakw 1903, w ktrym omwiono ostatnie dwanacie lat panowania Kazimierza,
nieprzedstawione przez Dugosza.
3 1 2 R O Z D Z I A VI I I
gazi zakonu krzyackiego59. Habsburg jednak uwaa Iwana III, ktry roci sobie prawa do
litewskich ziem ruskich, za podanego sojusznika przeciwko Jagiellonom i w 1486 roku wysa
pierwsze poselstwo austriackie do Moskwy60.
Krla Kazimierza obarcza si czasami win za zlekcewaenie, z powodu zaangaowania swojej
dynastycznej polityki na Zachodzie, niebezpieczestwa wschodniego. Pojawio si ono na nowo
kiedy Iwan III, pomimo porozumienia pokojowego, ktre Jagielloczyk zawar z jego ojcem w
1449 roku, rozpocz systematyczn pogo za zebraniem wszystkich ziem ruskich dla Moskwy,
wkrtce nazwanej trzecim Rzymem61. Od upadku Konstantynopola gow Kocioa
prawosawnego oburzao poparcie, jakiego Kazimierz mg udzieli unii florenckiej. Iwan in
sprzymierzy si zatem z tureckim wasalem krymskim, ktry spustoszy Kijw w 1482 roku i w
sytuacji, ktra nie bya stanem ani pokoju, ani wojny, zaj cz terytorium litewskiego. Krl stara
si ulepszy obron caej wschodniej granicy, ale powsta problem62, co si stanie, jeli Polsk
zaatakuje sutan, a Litw rwnoczenie wielki ksi moskiewski, ktry rozluniajc swoj
zaleno od Zotej Ordy zacz uywa tytuu cara.
W takich okolicznociach, oprcz wsppracy polsko-litewskiej, podana bya rwnie wsppraca
z Wgrami i szczliwie si stao, e po mierci Macieja Korwina najwiksze szanse na zdobycie
korony w. Stefana mia Wadysaw Jagielloczyk, krl czeski, gdy jedynym powanym rywalem
by jego modszy brat Jan Olbracht, ktry jednak w 1491 roku musia zrezygnowa. W zamian
otrzyma mia Krlestwo Polskie, gdzie zosta wybrany po mierci ojca w roku nastpnym. Litwa
natomiast otrzymaa znowu, jak obiecano,
59 Wezwanie cesarza o pomoc dla Inflant wysane 30 kwietnia 1481 roku do wszystkich krajw
batyckich, wczajc tu Polsk i Litw, stanowi pierwszy dokument zachowany (w wczesnej
kopii) w pastwowych archiwach Wiednia, Russica J, conv. A, fase. K, cigle niepublikowane.
60 Jest to punkt wyjcia historii stosunkw austro-rosyjskich, autorstwa H. Uebersbergera,
sterreich und Russland seit dem Ende des 15 Jahrhunderts, tom I, Wieden 1906.
61 Jego agresywna polityka przeciwko Litwie wyranie objawia si w wietle ruskich rde; zob.
J.L.J. Fennell, Ivan the Great of Moscow, Nowy Jork 1961.
62 Podnieli go Litwini, proszc w i486 roku Polsk o pomoc, podczas gdy Polacy dali litewskiej
wsppracy przeciwko Turkom; zob. rda cytowane w: Halecki, Dzieje Unii, tom I, s. 432-434.
DWIE C IE L A T P N IE J 313
wasnego wielkiego ksicia, Aleksandra, nastpnego spord braci Jagiellonw w kolejnoci do
sukcesji. Zatem prawie caa Europa rodkowowschodnia zostaa zjednoczona, po raz pierwszy i
ostatni w historii pod panowaniem trzech braci63, wspieranych przez najzdolniejszego z nich,
Zygmunta, ktry czeka wci na apanae i czasami take przez najmodszego, Fryderyka, ktry
zakoczy swoj karier duchown jako prymas Polski64. Koordynowali swoj polityk
zagraniczn na spotkaniach organizowanych od czasu do czasu w wgierskich i polskich
miastach65. Kade z czterech pastw, w ktrych rzdzili Jagiellonowie, pozostao cakowicie
niezalene, tej polsko-litewskiej dynastii nie uwaano za obc ani w Czechach, ani na Wgrzech.
Wadysawa, ktry rzdzi w obu tych krlestwach, obwiniano jedynie o to, e by zbyt saby,
zwaszcza w stosunkach z wgierskimi magnatami i std nazywano go rex ben6.
Mona go rwnie nazwa krlem pokoju, podobnym pod tym wzgldem do Jadwigi. Stara si
poprawi stosunki z Habsburgami, szczeglnie kiedy Fryderyka III zastpi jego genialny syn
Maksymilian I, ktry z jednej strony nigdy nie straci nadziei na pozyskanie Wgier dla dynastii
austriackiej, a z drugiej wydawao si, e bardziej zainteresowany jest burgundzkim dziedzictwem
swojej ony. Aleksander, pomimo agresji moskiewskiej na samym pocztku jego panowania na
Litwie, prbowa udobrucha Iwana III swoim maestwem z crk cara Helen wkrtce po
porozumieniu z 1494 roku, ktre, jak si zdawao, pojednao oba kraje67. Jedyn wojn,
przygotowan przez Jagiellonw dla bezpieczestwa caej Europy rodkowowschodniej, bya
wyprawa przeciwko Turkom pod przywdztwem najbardziej przedsibiorczego z braci, Jana
Olbrachta. Rozpo-
63 Zob. map po s. 256 w Cambridge History of Poland, tom I.
64 Zatem nawrcony Jagieo mia wrd swoich wnukw nie tylko przyszego witego, ale take
biskupa krakowskiego i arcybiskupa gnienieskiego, ktrego dziaalno kocieln bada H.
Rybus, Krlewicz kardyna Fryderyk Jagielloczyk jako biskup krakowski i arcybiskup
gnienieski, Warszawa 1935.
65 Najwaniejsze w 1494 roku miao miejsce w granicznym regionie, gdzie Jadwiga zwyka
spotyka si ze swoj siostr i szwagrem; zob. na temat tego rodzinnego spotkania Halecki, Dzieje
Unii, tom I, s. 442.
66 Zob. Dvornik, The Slavs in European History and Civilization, s. 331-333 (na temat jego rzdw
w Czechach) i s. 349-350 (na temat jego rzdw na Wgrzech).
67 Zob. pomiertnie wydan prac Papee, Aleksander Jagielloczyk, Krakw 1949, s. 11-17.
3H R O Z D Z I A VI I I
czy naj wojn w 1497 roku, krl mia nadziej odebra Kaff, Biao- grd i Kili, przywrci w
ten sposb dostp do Morza Czarnego swojemu krlestwu, jak rwnie Litwie i Modawii, a
rwnoczenie odci imperium osmaskie od chanatw tatarskich.
Zamiast dokona tego odbicia ziem, ktre byoby rwnie w interesie Wgier i prawdopodobnie
nawet Moskwy, mody krl nieoczekiwanie zwrci si przeciwko Modawii, by ponie tam
upokarzajc klsk i sprowokowa pierwsz tureck inwazj na Polsk68. Nie dowierza bowiem
Stefanowi Wielkiemu, ktry z kolei nie dowierza krlowi po tym, jak nie otrzyma odpowiedniej
pomocy po zoeniu hodu jego ojcu w 1485 roku. Iwan III, na dworze ktrego jego synowa, crka
Stefana, miaa znaczne wpywy, uniemoliwi Litwinom przyczenie si do wyprawy Jana
Olbrachta. Nawet Wgrzy, powrciwszy do dawnej rywalizacji z Polsk o Modawi, stanli przy
tej okazji po stronie Stefana.
Solidarno Jagiellonw nie zostaa jednak zachwiana. Aleksander wysa w ostatniej chwili posiki
wycofujcym si oddziaom brata, a Wadysaw pomg mu doj do porozumienia z ksiciem
modawskim i przywrci pokj z sutanem. 14 lipca 1500 roku wszyscy bracia jagielloscy zawarli
w Budzie dobrze przygotowane przymierze z krlem francuskim Ludwikiem XII69, co przyczynio
si do podniesienia ich prestiu i ukazao znaczenie Europy rodkowowschodniej dla rwnowagi si
na caym kontynencie. W sto jeden lat po mierci Jadwigi porozumienie z ojczyzn Andegawenw
stanowio powrt do tradycji jej ojca, i to powrt, ktry bra pod uwag jej wasne dowiadczenia z
Luksemburczykami i Habsburgami. Tym drugim szczegowe postanowienia porozumienia, w
ktrym przewidziano, e Wenecja doczy do przymierza dla obrony caego chrzecijastwa,
oferoway moliwo uczynienia tego samego. Jasne byo jednak, e sojusznicy pragn przede
wszystkim zahamowa wszelkie przejawy
68 Nawet wrd historykw polskich problem ten jest cigle kontrowersyjny, pomimo
szczegowych bada nad t tragiczn kampani, zwaszcza autorstwa krytycznego O. Grki,
Klska bukowiska, Warszawa 1932 i Papee, Jan Olbracht, Krakw 1936, ktry raczej broni tego
jedynego Jagiellona niepodobnego do Jadwigi.
69 Przymierze to, ktrego znaczenie po raz pierwszy podkreli A. Hirschberg, Koalicja Francji z
Jagiellonami z r. 1500, Przewodnik Naukowy i Literacki, tom X, Lww 1882, s, 1129-1151,
poddawane jest rwnie odmiennym ocenom; zob. W. Pociecha, Polska wobec elekcji Karola V w r.
1519, Wrocaw 1947, s. 67-69 i O. Halec- ki, Od Florencji do Brzecia, s. 116-117.
DWIECIE LAT PNIEJ 315
austriackiego imperializmu i zrwnoway rozpoczynajce si negocjacje midzy cesarstwem, t
zachodni, niemieck czci Europy rodkowej i wschodnioeuropejsk Moskw przez wspprac
aciskiego Zachodu z ksztatujc si Europ rodkowowschodni. Wadysaw i Jan Olbracht
mieli polubi francuskie ksiniczki.
Niestety, w tym samym dniu, kiedy podpisano porozumienie w Budzie, Aleksander ponis nad
Wiedrosz klsk, duo bardziej zowieszcz ni klska Witolda nad Worskl sto jeden lat
wczeniej. Tym razem litewski wielki ksi ze swoj armi pod dowdztwem prawosawnego
ruskiego ksicia Konstantego Ostrogskiego stali si ofiarami cakowicie nieuzasadnionej agresji ze
strony wielkiego ksicia moskiewskiego, ktry amic pod bahym powodem porozumienie
pokojowe ze swoim ziciem z 1494 roku zaj jedn trzeci ziem ruskich, a do bram strategicznie
wanych miast Smoleska i Kijowa70.
Jagiellonowie nie mogli spodziewa si adnej pomocy ze strony swoich niedawnych sojusznikw
w Europie Zachodniej, ktrzy musieli poczu si zawiedzeni tak zymi wiadomociami i nie
widzieli adnego powodu, by angaowa si w zmagania przeciwko rosncej potdze Moskwy na
odlegym wschodzie. Jednak solidarno braci jagielloskich i ich narodw napotkaa nowe
wyzwanie, nie mniej powane ni w 1497 roku. Polska natychmiast przystpia do przymierza,
ktre Litwa zawara z rycerzami inflanckimi i z ostatnim chanem Zotej Ordy, by zrwnoway w
ten sposb trwa wspprac Tatarw krymskich z Moskw. W Polsce najto i zorganizowano
oddziay posikowe i kiedy w 1501 roku Jan Olbracht zmar bezpotomnie na krtko przed swoim
planowanym francuskim maestwem, bez kopotu wybrano Aleksandra na krla Polski, ktrej
unia z Litw zostaa potwierdzona przez porozumienie w Mielniku, podobne pod wzgldem
znaczenia do unii wileskiej zawartej dokadnie sto lat wczeniej i sucej potem jako podstawa do
unii lubelskiej zawartej ostatecznie w 1569 roku. Kiedy w 1503 roku Litwa osigna w kocu
rozejm, trudne negocjacje z Moskw po raz pierwszy prowadzono przy pomocnym udziale nie
70 Zob. rozdzia III, Wojna z Moskw, w ksice Papee, Aleksander Jagielloczyk. s. u-4.1.
316 R O Z D Z I A VI I I
tylko kilku polskich dyplomatw, ale take dyplomaty wgierskiego71.
Bliska wsppraca polsko-litewskiej czci systemu politycznego Jagiellonw z czci wgiersko-
czesk rozwina si jeszcze bardziej, kiedy Aleksandra, zmarego w 1506 roku bezpotomnie,
zastpi Zygmunt, ktry spdzi modo na dworze Wadysawa w Budzie i ktremu Wadysaw
powierzy administrowanie lskiem72. Teraz obaj znajdowali si w trudnej sytuacji, gdy na
granicy wgierskiej stopniowo roso zagroenie tureckie, na granicy litewskiej natomiast cigle
wybuchay nowe wojny z Moskw. Najpowaniejsza z nich rozpocza si w krytycznym roku
1514, kiedy utracono Smolesk, a cesarz Maksymilian I z nastpc Iwana, Wasylem III, zawar,
cho nie bez wahania, zaczepne przymierze, dziki ktremu jeden z nich mia nadziej na
odzyskanie przez wsplne dziaanie swojego domniemanego dziedzictwa wgiersko-czeskiego, a
drugi chcia odzyska swoje rwnie wtpliwe dziedzictwo ruskie od Jagiellonw73. W tym samym
czasie ostatni wielki mistrz zakonu krzyackiego w Prusach, Hohenzollern, Albrecht brandenburski,
knu intrygi z Moskw i da wsparcia cesarstwa, by mc dokona drastycznych zmian w
porozumieniu z 1466 roku. Rozbir Polski, a by moe caej Europy rodkowowschodniej
pomidzy trzech wrogich ssiadw, projekt, ktry mia teraz wiksze szanse realizacji ni w roku
139274, mg wydawa si bliski. Takie byo to pierwszego kongresu wiedeskiego w 1515 roku.
Ten wany kongres, ktrego pami przesoni drugi kongres, odbywajcy si w tym samym
miecie trzysta lat pniej, wspominano jeszcze w 181$ roku jako decydujcy krok w ksztatowaniu
imperium
71 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom II, s. 1-25; Pape, op. cit., s. 65-72.
72 Zob. A. Pawiski, Mode lata Zygmunta Starego, Warszawa 1893.
73 Znaczce dla interesw Habsburgw w tym porozumieniu jest to, e wspczesna kopia
dokumentu Maksymiliana zachowana zostaa w Simancas, w pastwowych archiwach Hiszpanii,
gdzie od 1516 roku rzdzi jego wnuk Karol, przyszy cesarz Karol V. Zosta on opublikowany
przez W. Meysztowicza w Elementa ad fontium editiones, tom VIII, Rzym 1963, nr I.
74 Zob. powyej, przypisy 79-83 do rozdziau V i bardzo kontrowersyjna interpretacja negocjacji
Albrechta z Moskw, ktrej dokona Edward Winter, Russland und das Papsttum, tom I, Berlin
1960.
DWIE C IE L A T P NIE J 317
Habsburgw75 76, ktrzy pragnli zastpi Jagiellonw w Europie rodkowej. Std te Zygmunta
ustawicznie obwinia si o zapacenie zbyt wysokiej ceny za obietnic Maksymiliana, e nie bdzie
wspdziaa przeciwko niemu z Krlewcem i Moskw, ale bdzie wystpowa jako porednik70.
Krl Polski i jego doradcy, cznie z Litwinami, popierali porozumienie dotyczce sukcesji*,
sporzdzone w trakcie dugich wstpnych negocjacji w Pressburgu - obecnej Bratysawie - oraz
maestwa dwojga dzieci jego brata Wadysawa z jednym z wnukw i wnuczk cesarza Mari, to
podwjne maestwo, ktre miao okaza si tak korzystne dla Habsburgw, jak maestwo
Maksymiliana ze spadkobierczyni Burgundii oraz maestwo jego zmarego syna z dziedziczk
hiszpask. Dlatego mona je skontra- stowa z maestwem Jagiey witowanym w Krakowie
w 1386 roku z Jadwig, spadkobierczyni Polski, pomimo jej wczeniejszych zarczyn z
Wilhelmem Habsburgiem, ktre witowano w tym samym Hamburgu, gdzie Zygmunt
Jagielloczyk spdzi noc przed spotkaniem 16 lipca 1515 roku i skd wyruszy w towarzystwie
Wadysawa i samego cesarza, prowadzcego obu braci w imponujcym orszaku od granicy
wgierskiej do stolicy Austrii77.
Jagiellonowie musieli jednak zdawa sobie spraw, e porozumienie podpisane w Wiedniu 12. lipca
po zawarciu maestw, to nie decyzja ostateczna, gdy wszystkie nalece do nich pastwa poza
Litw to monarchie elekcyjne, a szanse przetrwania kadej z tych dynastii byy wtedy prawie
rwne. Zdecydowana zmiana caej sytu75
Josef Georg Oehler, Der Wiener-Kongress vom Jahre 1515 - Eine markwrdige Parallele zu dem
Jahre 1815. Autor niniejszej pracy otrzyma reprodukcj tej niezwykej, liczcej szedziesit pi
stron broszury dziki uprzejmoci profesora Ericha Zllnern z uniwersytetu wiedeskiego.
76 Rne opinie, ktre co jaki czas wyraano na temat kongresu w 1515 roku, zwaszcza opinie
polskich historykw, podsumowa W. Pociecha, Krlowa Bona, tom II, Pozna 1949, s. 517.
Zaskakujce jednak, e od 1867 roku, kiedy K. Liske opublikowa rwnoczenie niemieck i polsk
monografi na temat Der Congress in Wien im Jahre 1515, mimo i wydano wiele nowych rde,
nie powstaa w adnym jzyku ani jedna wyczerpujca praca dotyczca tego pamitnego
wydarzenia.
W wietle nowszej nauki, w Pressburgu i w Wiedniu nie zawarto adnych ukadw sukcesyjnych,
podpisano jedynie habsbursko-jagielloskie traktaty maeskie, traktat sojuszniczy oraz traktat
adopcji Ludwika przez Maksymiliana, por. K. Bczkowski, Zjazd wiedeski ISIS. Geneza,,
przebieg, znaczenie, Warszawa 1975.
77 Zob. s. 11 broszury cytowanej powyej (przypis 75); opisane s tam gwnie uroczystoci i
wita, ktre towarzyszyy dyplomatycznym negocjacjom.
318 R O Z D Z I A VI I I
acji nie nastpia w katedrze w. Stefana - gdzie witowano podwjne maestwo - ani w czasie
wyszukanych uroczystoci, towarzyszcych pierwszemu kongresowi wiedeskiemu, podobnie
zreszt jak i drugiemu, ale jedenacie lat pniej, na polu bitwy pod Mohaczem 29 sierpnia 1526
roku, w jednym z najczarniejszych dni w historii Wgier, Jagiellonw i Europy
rodkowowschodniej jako caoci.
Najbardziej tragiczn ofiar tego dnia by Ludwik II wgierski, ktry take w Czechach wstpi na
tron swojego ojca, Wadysawa, zmarego w 1516 roku, trzy lata przed Maksymilianem, ktrego
starszy wnuk Karol V wybrany zosta cesarzem rzymskim. Jego modszy brat Ferdynand, ktry
mia kierowa wschodni polityk Habsburgw, polubi w 1521 roku siostr Ludwika, Ann. To
ona potem urodzia mu trzech synw i kilka crek, natomiast austriackie maestwo Ludwika,
skonsumowane w roku nastpnym, pozostao bezdzietne78. Ostatni ze starszej linii Jagiellonw
odziedziczy dwa krlestwa w tym samym wieku - niespena dziesiciu lat - w ktrym Jadwiga
zostaa koronowana na krla Polski. Jednak nie by on tak dobrze jak ona przygotowany do swojego
jeszcze trudniejszego zadania, natomiast naraony by na szkodliwe wpywy79. Straci ycie w
walce w tym samym wieku, dwudziestu lat, co brat jego dziadka Wadysaw, zabity pod Warn. By
osamotniony w walce przeciwko przytaczajcym siom Sulejmana Wspaniaego, gdy mimo
niejasnych dyskusji na temat zagroenia tureckiego na kongresie wiedeskim i rwnoczesnych
ostrzee ze strony wgierskich i polskich delegacji na pitym soborze lateraskim80, jedynie
Stolica Apostolska staraa si wesprze Ludwika, ale nie moga uczyni tego przez pomoc zbrojn.
Drugi Jagielloczyk, ktry zgin w obronie swojego kraju i chrzecijastwa, zasuguje na takie
samo wspczucie jak pierwszy81.
Nawet jego stryj Zygmunt nie mg go uratowa, gdy Polska zmuszona bya stawia czoa
nieustannym najazdom tatarskim, na78
Zob. tablice w: Dworzaczek IZ, nr 48 i 13.
79 Cae to opisa J. Pajewski, Stosunki polsko-wgierskie i niebezpieczestwo tureckie 1516-1526;
Warszawa 1930.
80 Ludwik Finkel, Sprawy Wschodu przed soborem lateraskim r. 1512, Lww 1900, wyjani
wspprac prymasw Wgier (Tomasz Bakocs) i Polski 0an aski).
81 Zob. jego niezwykle przekonujc rehabilitacj autorstwa W. Meysztowicza, Le Testament de
Marie de Hongrie, Antemurale, tom XII, Rzym 1968, s. 7-12.
DWIECIE LAT PNIEJ 319
kazywanym przez sutana jako dywersja. Nie mg take roci sobie praw do sukcesji po Ludwiku,
gdy rozumia, e niemoliwe jest, by sam rzdzi czterema pastwami i dlatego, e jego dugo
oczekiwany syn, Zygmunt August, ktry mia by ostatnim z Jagiellonw, mia wtedy dopiero sze
lat. Dlatego te Ferdynand austriacki zosta 23 padziernika 1526 roku wybrany na krla Czech i 1
stycznia 1527 roku na krla Chorwacji, ktra ponownie utwierdzia swoj samodzieln
pastwowo. Zanim jednak zwolennicy Habsburgw wybrali go rwnie na krla Wgier 17
grudnia 1526 roku, narodowa opozycja wrd szlachty ogosia 10 listopada wybr wojewody
Siedmiogrodu, Jana Zapolyi. W rezultacie Wgrzy rozpoczli wojn domow, w ktrej rodzimego
kandydata popierali Turcy, oni te wtargnli do zniszczonego kraju i dotarli a do Wiednia,
obleganego po raz pierwszy w 1529 roku. Polacy natomiast znajdowali si w niezwykle delikatnej
sytuacji. Wikszo z nich popieraa Zapoly, ktrego siostra bya pierwsz on Zygmunta
Jagielloczyka. Jednak sam krl mdrze zdecydowa si na ostron neutralno, unikajc sporu z
Habsburgami i podejrzenia o wspprac z Turkami, stopniowo zajmujcymi cay rodek Wgier,
ktre po upadku Budy w 1541 roku pozostay przez 145 lat podzielone na trzy czci: wski pas na
pnocy i zachodzie znajdujcy si pod rzdami Austrii, podobnie jak Czechy i zachodnia
Chorwacja, cz gwna ze stolic zajta przez Turkw i ksistwo Siedmiogrodu, ktre z trudem
prbowao unikn zarwno zwierzchnictwa niemieckiego, jak i osmaskiego.
Te dobrze znane fakty pomagaj historykowi Europy rodkowowschodniej zrozumie, e jedynie
pnocna, zakarpacka poowa tego regionu pozostaa cakowicie wolna i moga dalej si
rozwija81. Do takiego rozwoju, szczeglnie wyranego na polu kultury, doprowadzi krl
Zygmunt I, zwany Starym, zmary w 1548 roku po trwajcym prawie p wieku panowaniu, co
uczynio go najbardziej szanowanym monarch w caej Europie. Towarzyszya mu zdolna i
81 Bada te sprawy szczegowo W. Pociecha, Krlowa Bona, tom II, Pozna 1949, rozdzia VI i
tom IV, Pozna 1958, rozdziay I-II. Jednak autor tej monumentalnej pracy, ukazujcej krlow na
tle caego stulecia, w ktrym ya, posuwa si za daleko w obronie jej typowo renesansowej
polityki. Zob. take s. 1085-1091 (z bardzo cenn bibliografi) pracy G. Rhodego w Handbuch der
Europischen Geschichte, cytowanej w przypisie 1 do rozdziau VII.
3 2 0 ROZDZIA VIII
wszechstronna druga ona, Bona Sforza, przybya do Polski w 1518 roku z poudniowych Woch,
podobnie jak kiedy neapolitascy Andegawenowie. Jednak tak jak Jadwiga zmuszona bya
wywiera hamujcy wpyw na Jagie i Witolda, rwnie i Zygmunt, ktry jak si moe wydawa
zainspirowany by jej tradycj, musia postpowa w sposb podobny, jeli idzie o inicjatywy
swojej zagranicznej ony, ktra chciaa stosowa w polityce wtpliwe metody renesansowej
dyplomacji i rzdw.
Kochajcy pokj krl83 wspiera Zapolyw w Siedmiogrodzie, chocia nie w ich beznadziejnych
roszczeniach do korony wgierskiej, zwaszcza kiedy Jan polubi crk Zygmunta, a w 1540 roku
zastpi go syn Jan Zygmunt. Polska jednak nie moga obroni dosy nieodpowiedzialnych ksit
Modawii, ktrzy od 1538 roku, tak jak ksita Wooszczyzny, znajdowali si pod zwierzchnoci
tureck. Sytuacj jej porwna mona z sytuacj Litwy w czasie wojen z Moskw, ktrym ani
cesarskie, ani papieskie porednictwo nie mogo pooy kresu i w rezultacie zdoano jedynie
odzyska pewne ziemie o drugorzdnym znaczeniu84. Litwini zmuszeni byli broni si przeciwko
dwm rwnie niebezpiecznym despotom, sutanowi i carowi (tytu ten oficjalnie przyj mody
Iwan Grony w 1547 roku, zaledwie rok przed mierci Zygmunta Starego). Krl ten przekaza
swojemu synowi i nastpcy Zygmuntowi II Augustowi (ktry praktykowa jako jego wspwadca
przez dziesi lat) zasad, by nigdy nie stawa po stronie jednego przeciw drugiemu. Skoro okazao
si, e pastwa Jagiellonw nie mogy utrzyma dostpu do Morza Czarnego, Zygmunt Stary
pozostawi synowi zadanie skonsolidowania pozycji Polski i Litwy na terenie batyckim i
poszerzenia granic wolnej Europy rodkowowschodniej w kierunku pnocnym.
Wydawao si, e oba te cele moliwe s do osignicia ze wzgldu na rozpad zakonu
krzyackiego, najpierw w Prusach i wkrtce take
83 Wkrtce po pracy na temat jego panowania autorstwa Z. Wojciechowskiego, Zygmunt Stary,
Warszawa 1946, Anna Dembiska w monografii dotyczcej jego ostatnich lat, Zygmunt I - Zarys
dziejw wewntrzno-politycznych w latach 1540-1548, Pozna 1948, podaa na s. 298-301
wspania charakterystyk rex pacificus i pater patriae, jak tego gboko religijnego monarch
nazywali wspczeni. Porwnanie go z krlow Jadwig jest zatem w peni uzasadnione.
84 Zob. Halecki, Dzieje Unii, tom II, s. 45-47, 64-65, 68-69, 91-95; wojn 1534-1537 najbardziej
wyczerpujco omwi L. Kolankowski w: Zygmunt August, W. Ks. Litwy do r. 1548, Lww 1913,
s. 93-189 (zob. zwaszcza s. 134-144 i 158-168).
DWIECIE LAT PNIEJ 321
w Inflantach, a take ze wzgldu na tendencje zmierzajce ku jego sekularyzacji pod wpywem
luteraskim. Zygmunt I jako oddany katolik oburzony by, kiedy w 1525 roku wielki mistrz
Albrecht Brandenburski, jego siostrzeniec, postanowi oeni si i przeksztaci to, co zostao z
Zakonu w Prusach Wschodnich, w ksistwo dziedziczne pod panowaniem Hohenzollernw.
Ostatecznie krl zgodzi si na takie pokojowe rozwizanie nieustannych kopotw Polski z
zakonem krzyackim. Byo ono bowiem znacznie spnionym uznaniem przez pierwszego ksicia
w Prusach porozumienia toruskiego z 1466 roku, wczajc w to bezporedni dostp Polski do
morza przez Prusy Krlewskie i Gdask, a take zwierzchnictwo jej krla nad nowym ksistwem,
teraz wyranie oddzielonym od cesarstwa.
Kiedy 10 kwietnia 1525 roku w Krakowie Albrecht uroczycie zoy hod swojemu wujowi, mogo
wydawa si, e ksistwo to pozostanie oddzielone take od marchii brandenburskiej, gdy w
porozumieniu z Polsk wyszczeglnione byo, e jedynie linia Ans- bach rodu Hohenzollernw,
potomkw i najbliszych krewnych Albrechta, miaaby prawo do sukcesji po nim85. Jednak
nietrudno byo dostrzec, e potna linia elektorska tej dynastii bdzie prbowaa uzyska podobne
prawa i w przypadku wymarcia Ansbachw otoczy tak zwane Prusy Krlewskie, nie pozwalajc, by
Prusy Ksice zostay kiedykolwiek wczone do Krlestwa Polskiego. Zygmunt I wkrtce zda
sobie spraw z tego, i inflancka ga zakonu krzyackiego pjdzie za przykadem Prus, i
rozumia, e jego krlestwo, a zwaszcza Litwa, nie moe pozosta obojtne wobec sekularyzacji
tak wanego pastwa ssiedniego. Jednak dopiero Zygmunt August, zmuszony zaj stanowisko w
tej sprawie, stwierdzi, e nieuniknione jest dojcie do porozumienia z wszystkimi Hohenzollernami
i rozszerzy prawo dziedziczenia ksistwa pruskiego na elektorw brandenburskich.
By to jedyny fatalny bd popeniony przez ostatniego z Jagiellonw, ktry poza tym w
skomplikowanej sprawie Inflant wykaza
85 Wojciechowski wyjani w specjalnym rozdziale (s. 158-172) swojej oglnej pracy na temat
panowania Zygmunta (zob. powyej przypis 83) znaczenie tego porozumienia. Ju rok wczeniej
wskaza on jego korzyci w wykadzie zatytuowanym Hod pruski*' i opublikowanym w 1946
roku jako cz zamykajca (s. 140-151) zbir esejw pod tym samym tytuem; przyzna jednak (s.
171), e ocena jest trudna.
322 ROZDZIA VIII
si wytrawnymi umiejtnociami dyplomatycznymi86. Przyczenie Inflant waciwych i Rygi do
polsko-litewskiej Rzeczypospolitej, z Kurlandi jako ksistwem wasalnym pod rzdami rodu
Kettlerw i wikszoci Estonii w rkach szwedzkich przed ostatecznym porozumieniem w 1561
roku, uzna trzeba za jedno z wielkich osigni Zygmunta Augusta, zwizanych z najwikszym
jego sukcesem, uni lubelsk. Nadajc w 1569 roku dwunarodowej Rzeczypospolitej jej ostateczny
ksztat, prawnuk Jagiey zakoczy to, co krlowa Jadwiga uczynia moliwym w 1386 roku, kiedy
polubiajc Jagie wprowadzia w ycie porozumienie z 1385 roku. Zatem duga droga z Krewa
do Lublina87 osigna swj cel, co stanowi punkt zwrotny w rozwoju Europy
rodkowowschodniej.
Zygmunt August sprawi, i rezultat ten sta si moliwy, stosujc metody Jadwigi, unikajc
wszelkich napi, czekajc, a polskie dania z 1562 roku co do cilejszej unii spotkaj si ze
spontanicznym odzewem strony litewskiej i usuwajc ostatnie przeszkody przez swoje cierpliwe i
obiektywne porednictwo, dopki po wolnych dyskusjach na kilku sejmach, z ktrymi aktywnie
wsppracowa, nie przyjto dokumentw z 1 lipca 1569 roku. Nie mniej znaczca dla takiej
cigoci tradycji jest analogia midzy osobistymi tragediami Jadwigi i Zygmunta, ktre wynikay z
problemw dotyczcych sukcesji po Piastach i Andegawenach w 1386 roku i po Jagiellonach w
1572 roku. W obu przypadkach ostatni przedstawiciele tych krlewskich dynastii ponieli bolesne
ofiary powizane z ich austriackimi maestwami, z t rnic, e Jadwiga zrezygnowaa ze
swojego ukochanego narzeczonego, aby umoliwi uni z Litw i jej nawrcenie, podczas gdy
Zygmunt August zrezygnowa z rozwodu ze swoj niekochan trzeci on, aby unikn konfliktu z
jej cesarskim bratem i kryzysu religijnego podobnego do tego, ktry Henryk VIII wywoa w
Anglii88.
86 Pokaza to Jasnowski w swojej biografii Mikoaj Czarny Radziwi, Warszawa 1939,
najbliszego wsppracownika Zygmunta Augusta w tej sprawie; natomiast krytyka polityki krla i
Polski autorstwa W. Kirchnera, The Rise of the Baltic Question, Newark 1954, nie ma waciwie
uzasadnienia, nawet z oglnoeuropejskiego punktu widzenia.
87 Interesujcy artyku pod tytuem Krewo i Lublin zosta opublikowany przez J. Bardacha w
Kwartalniku Historycznym, tom LXXVI, Warszawa 1969, s. 383-616.
88 Wszystko to streszczone zostao w gwnej czci (s. 27-44) artykuu Halec- kiego LIde
jagellonienne (zob. powyej, przypis 2), gdzie cytuje si rda
DWIECIE LAT PNIEJ 3*3
Podobnie jak Jadwiga, gdy nie zdoaa da Jagielle spadkobiercy, tak te bezdzietny Zygmunt
August stara si unikn kryzysu sukcesyjnego po swojej zbliajcej si mierci, ktra nadesza
przedwczenie 7 lipca 1572 roku. Nie podziela zudzenia niektrych Polakw, e wybr cara lub
jego syna doprowadziby do unii z Moskw, powtarzajc dowiadczenie z Litw. Przeciwnie,
Jagielloczyk, ktry w Iwanie Gronym widzia zagroenie dla wszystkiego, w co wierzy,
ostrzega Zachd przed tym typowym przedstawicielem agresywnej wschodniej tyranii89 i na
midzynarodowym kongresie w Szczecinie rok po sejmie lubelskim prbowa znale pokojowe
rozwizanie zmaga o dominium maris Baltici przez wyeliminowanie Moskwy90.
Rwnoczenie odroczono bezterminowo, sine die inny kongres, ktry w lskim Wrocawiu
powtrzy dowiadczenie kongresu wiedeskiego w 1515 roku i daby Maksymilianowi II szans
zdobycia dla Habsburgw polsko-litewskiej sukcesji, podobnie jak kiedy Maksymilian I zdoby dla
nich sukcesj wgiersko-czesk91. Ostatni z Jagiellonw nie chcia zjednoczenia Europy
rodkowowschodniej pod panowaniem dynastii, liczcej wtedy nie mniej ni jedenastu czonkw,
gdy to doprowadzioby do poczenia tego caego regionu z ich niemieckim cesarstwem. Jeszcze
bardziej obawia si tego, e cigle jeszcze wolna cz jego regionu mogaby zosta podzielona,
dwr austriacki zabraby Polsk, a Moskwa Litw, ktr Iwan by gwnie zainteresowany.
Zaskoczy ich obu fakt, e Polacy
(przypisy 91-162). Zob. take jego wczeniejszy artyku Rom and Eastern Europ After the
Council of Trent, Antemurales tom II, Rzym 1955, s. 8-35.
89 Na przykad w swoich listach do krlowej Anglii Elbiety (13 lipca 1567 i 3 marca 1568) i do
krla Danii Fryderyka II (9 stycznia 1568) opublikowanych w Elementa ad Fontium Editiones, tom
VH, Rzym 1967, nr 54, 55 i tom IX, Rzym 1964, nr 60.
90 Znaczenie tego kongresu dla Batyku, a nawet caego regionu Europy rodkowowschodniej
wyranie ukazuj badania St. Bodniaka, Kongres szczecisk Krakw 1929. Nowe rda
opublikowano w Elementa, tom XXV, Rzym 1971, nr 211- 225.
91 Zob. O. Halecki, Die sterreichisch-Polnisches Beziehungen zur Zeit der Union von Lublin,
PerennitaSy Mnster 1963, s. 322-334; nowy materia znaleziony przez W. Meysztowicza w
hiszpaskich archiwach w Simancas i opublikowany w tomach VIII, XI, XII i XV Elementa ad
Fontium Editionesy Rzym 1963-1966, pokazuje wielkie zainteresowanie Filipa II prbami jego
austriackich krewnych zdobycia polsko-litewskiej sukcesji dla Habsburgw.
P -4 ROZDZIA VIII
i Litwini, pomimo drobnych nieporozumie, pozostali wierni podstawowemu postanowieniu unii
lubelskiej, e zawsze bd razem wybiera wsplnego wadc91 92. Osignito to w kocu w
czasie wszystkich trzech interregna, ktre w cigu pitnastu lat wyprboway ich uni po wymarciu
Jagiellonw.
Pierwsze z tych wyborw byy od pocztku jednomylne i byo to w duej mierze zasug
ostatniego czonka tej wielkiej dynastii, ktry przygotowa je w tajnych negocjacjach z krlow
francusk Katarzyn Medycejsk93. Na kandydata do tronu polskiego wybrany zosta Henryk,
modszy brat krla Karola IX i w maju 1573 roku pokona on swojego jedynego powanego rywala,
arcyksicia Ernesta austriackiego. Wynik ten stanowi powrt do polityki matki Zygmunta Augusta,
Bony Sforzy, ktra nie doya tego momentu. Powrcono do idei, ktre stay si podstaw
przymierza Jagiellonw z Francj w 1500 roku i - co zwyko si lekceway - do tradycji Jadwigi
Andegaweskiej. Tak si zoyo, e Henryk Walezy, zanim zosta nastpc Jadwigi dwiecie lat po
jej narodzinach, otrzyma ksistwo Andegawenii, kolebk linii, z ktrej ona pochodzia. Kiedy
rozpocz swoje panowanie w Polsce w 1574 roku, we Francji opublikowano broszur na jego
cze94. W oglnym opisie historii Polski przywoywaa ona wybitn rol, jak odegraa w nich
Jadwiga, przypomniaa jej korzenie wywodzce si od Karola Andegaweskiego, brata Ludwika
witego i jej zasugi dla nawrcenia Litwy i utworzenia uniwersytetu krakowskiego. Wychwalajc
krlow za to, e bya coelestium rerum conscia, pena pobonoci i agodnoci, autor porwnywa
Jadwig z Magorzat, siostr Henryka, ktra niedawno polubia ksicia Nawarry, przyszego
Henryka IV i yczy podobnej ony nowemu krlowi Polski.
W rzeczywistoci postanowiono ju, e powinien on polubi Ann, ulubion siostr Zygmunta
Augusta, niezwykle popularn
91 Zob. O. Halecki, sterreich und Polen: Zwei Millennien, Teki historyczne,
tom XIV, Londyn 1965, s. 30, przypis 30.
93 rda do pracy na temat stosunkw polsko-francuskich przed tymi wyborami miay zosta
opublikowane przez Bibliotek Polsk w Paryu, ale cay zebrany materia zagubi si w czasie II
wojny wiatowej.
94 Polonia foelix Henco Franco Valesio rgnante, tantopere exoptato. Stephano Forcatneo
iurisconsulto auctore. Lugduni, apud Gulielmum Rouillium MDCLXXHI. Kopi tej rzadkiej
broszury znale mona w Wenecji, Bibi Marciana, Mise. 1457 nr 29. Fragmenty cytowane w
tekcie znajduj si na s. 45-46.
DWIECIE LAT PNIEJ 325
wrd Polakw, ktrzy nazywali j polsk infantk. Istotnie bya podobna do Jadwigi pod
wzgldem pobonoci i innych cnt, braku osobistych ambicji i oddania temu, co uwaaa za swj
obowizek i co traktowaa jako dzieo, za ktre ponosi odpowiedzialno, kierujc si dobrem
kraju95. Niestety Anna Jagiellonka miaa wtedy pidziesit lat i zarczyny z kobiet, ktra moga
by jego matk, ale nie matk jego dzieci, byy jednym z powodw, ktre skoniy
dwudziestodwuletniego i dosy frywolnego Henryka Walezego do tego, by uciec z powrotem do
Parya, gdy tylko zwolni si tron francuski po nieoczekiwanej mierci Karola IX 30 maja 1574
roku. Nie bya to wielka strata dla Polski, gdzie prawdopodobnie nie byby on lepszym krlem ni u
siebie w domu, jednak jego oburzajca ucieczka z Krakowa96 zaowocowaa ozibieniem, jeli nie
zerwaniem francusko-polskich stosunkw a do czasw panowania jego byskotliwego nastpcy,
Henryka IV. Jeli chodzi o Ann infantk, odegraa ona decydujc i pozytywn rol w czasie
kolejnych dwch interregna, znowu nie bez pewnych wpyww tradycji Jadwigi.
W 1575 roku Habsburgom prawie udao si obj swoj wadz ca Europ rodkowowschodni,
nieokupowan przez Turkw. 11 grudnia 1575 roku ich zwolennicy wybrali cesarza Maksymiliana
II, ktry we waciwym czasie ogoszony zosta przez prymasa krlem. Jednak wikszo szlachty
odpowiedziaa trzy dni pniej wyborem popularnej infantki Anny, ktra, tak jak Jadwiga w 1384
roku, miaa by krlem, a u jej boku po lubie mia stan anty habsburski kandydat, Stefan
Batory, nastpca Zapolyw w Siedmiogrodzie97. Precedens z Jagie pomylnie powtrzono po stu
dziewidziesiciu latach, kiedy 1 maja 1576 roku Stefan z Ann zostali koronowani na Wawelu.
95 Pilnie potrzebn now biografi, ktr zarysowali jedynie K. Lepszy i W. Sobieski w Polskim
Sowniku Biograficznym, tom I, Krakw 1935, napisaa S. Janina Lojewska, ale niedokoczony
rkopis, ktry opisuje tylko lata 1523-1572, nie zosta jeszcze opublikowany, a autorka, ktra
zoya go w 1954 roku w Bibliotece Jagielloskiej, zmara w 1956 roku.
96 Badana razem z konsekwencjami przez W. Zakrzewskiego, Po ucieczce Hen* ryka 1573-1575,
Krakw 1878; Pierre Champion, Henri Ul roi de Pologne, 2 tomy, Pary 1943-1951, prbowa go
rehabilitowa.
97 Zostao to uprawomocnione 18 stycznia 1576 roku; zob. Konopczyski, Dzieje Polski
nowoytnej, s. 145 i przypis 1 do tego rozdziau.
316 ROZDZIA VIII
Konflikt zakoczy si pokojowo, gdy 12 padziernika tego samego roku Maksymilian II zmar.
Popeni on bd wystpujc w swoim imieniu, a take jako kandydat austriacki do korony
Jagiellonw, wywoujc wraenie, e ich dziedzictwo zostaoby poczone z cesarstwem
niemieckim, i kontynuujc swoje niepokojce negocjacje z carem moskiewskim. Batory98 nie
przyczy Siedmiogrodu do Polski, pozostawiajc go innym czonkom swojej rodziny, a jego
marzenie o wyzwoleniu Wgier zarwno od Austriakw, jak i Turkw nie spenio si. Zamiast
jednak unii personalnej z ssiednim krajem, ktra nie bya pomylna nawet pod panowaniem
Ludwika Wielkiego, Polska zyskaa w osobie wgierskiego krla wietnego wadc, ktry powici
si cakowicie interesom jej i Litwy. Jego stosunki z Ann byy raczej chodne. Ze wzgldu na swj
wiek nie bya ona w stanie da mu potomstwa, ale okazaa si pomocnym i skromnym
towarzyszem, zastpujcym go w Krakowie, kiedy prowadzi trzy zwyciskie kampanie przeciwko
Iwanowi Gronemu.
Bardziej zainteresowana problemami kultury ni sprawami militarnymi krlowa Anna,
dobrodziejka Uniwersytetu Jagielloskiego, cieszya si szczeglnie, tak, jak czyniaby to Jadwiga,
utworzeniem przez jej ma w 1579 roku drugiego uniwersytetu Rzeczypospolitej, w Wilnie,
stolicy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Cieszyo j rwnie to, co uczyniono po rozejmie w 1582
roku dla pokojowego rozwoju Inflant, tej zdobyczy brata Anny, teraz zabezpieczonej przed
niszczcymi inwazjami Moskwy. Kiedy rwnoczenie przynajmniej czciowo odbudowano
katolicyzm w tej nowej czci Rzeczypospolitej, powicono w kocu troch uwagi rodzimym
mieszkacom, otewskim i estoskim, co rwnie pozostawao w zgodzie z duchem tradycji
Jadwigi. Tego, czy Batory rzeczywicie mia nierealny plan, podobny do planu Witolda, zagarnicia
Moskwy pod swoj kontrol i poprowadzenia caej Europy wschodniej przeciwko Turkom, nigdy
si nie dowiemy, gdy zmar nagle w 1586 roku.
Problem sukcesji Jagiellonw zosta na nowo otwarty. Jedynym yjcym krewnym Zygmunta
Augusta by jego siostrzeniec o tym
98 Wszystkie problemy jego panowania, ktre opisano poniej, wyczerpujco przedstawiono na
francuskim sympozjum wgierskich i polskich historykw: Etienne Batory\ roi de Pologne, prince
de Transylvanie, Budapeszt-Krakw 1935.
DWIE C IE L A T P N IE J 327
samym imieniu, syn Jana III Wazy, krla Szwecji, ktrego kandydatur mona byo bra powanie
pod uwag. W dwch poprzednich elekcjach szwedzki ksi nie spotka si z odpowiedni uwag
ze wzgldu na mody wiek. Teraz wyrs i sprzyjaa mu jego ciotka, krlowa wdowa, Anna". Wraz
z najwybitniejszym wsppracownikiem Batorego, kanclerzem wielkim Janem Zamoyskim,
przywdc szlachty i zagorzaym przeciwnikiem Habsburgw, Jagiellonka popara Zygmunta
przeciwko austriackiemu arcyksiciu Maksymilianowi, ambitnemu synowi zmarego cesarza o tym
samym imieniu. Dwaj rywale zostali wybrani prawie rwnoczenie w sierpniu 1578 roku i kiedy
arcyksi, chocia obwoany jedynie przez magnack mniejszo, prbowa zaj Krakw si,
zosta pokonany i uwiziony przez Zamoyskiego 24 stycznia 1588 roku. Mimo to uniknito wojny
austriacko-polskiej, gwnie dziki porednictwu papiea. Krlowa Anna przyczynia si take do
pokojowego uznania jej siostrzeca, zdobywajc dla niego poparcie Litwinw i starajc si
rozwiza polsko-szwedzki spr dotyczcy Estonii. Dziki temu w kocu tego roku staa si
moliwa koronacja Zygmunta III, ktra zapocztkowaa panowanie w Rzeczypospolitej nowej
dynastii, wywodzcej si czciowo od Jagiellonw: polskiej linii Wazw.
Ich rzdy miay trwa osiemdziesit lat dziki jednomylnym elekcjom kolejnych synw Zygmunta.
Jego wasne panowanie, najdusze, gdy zmar dopiero w 1632 roku, poddawano niezwykle
kontrowersyjnym interpretacjom, jednak niedawny dosy korzystny osd wydaje si przekonywa*
100, przynajmniej jeli chodzi o pierwsz faz, e po trudnych pocztkach nie byo ono pozbawione
osigni pojmowanych w duchu Jagiellonw. Zamoyski by prawdziwie zawiedziony, kiedy jego
kandydat obra konsekwentn polityk przyjaznych stosunkw z Habsburgami, co jednak nie
doprowadzio go do nierozwanego zaangaowania w ich dug wojn z Turkami, rozpoczt w
1593 roku. Kiedy w tym samym roku zmar ojciec Zygmunta, pocztkowo wydawao si, e zdoa
on zawiza t uni z czoowym krajem skandynawskim, jak cigle na nowo planowali
Jagiellonowie. Natomiast inny, popierany przez Jagie i Jadwig plan zosta zrealizowany po
dwustu latach, kiedy Zygmunt III, wsppracujc przy
" Na temat jej decydujcej roli zob. Konopczyski, op. cit., s. 174-178.
100 Zob. ieeo bardzo obiektywna charakterystyk, ibidem, s.
3 i S R O Z D Z I A VI I I
tym z Zamoyskim, wspar spontaniczn inicjatyw ruskiej hierarchii prawosawnej na Litwie i w
Polsce, by odnowi tam uni florenck poprzez regionaln uni z Rzymem, czego ostatecznie
dokonano na synodzie w Brzeciu 19 padziernika 1596 roku101.
Dziesi dni po podpisaniu dokumentu unii czterech delegatw hierarchii ruskiej pod
przewodnictwem metropolity kijowskiego wysano do Warszawy, gdzie z honorami przyj ich krl.
Zostali zaproszeni do udziau w uroczystej procesji na pogrzebie krlowej Anny, ktra dziwnym
zbiegiem okolicznoci zmara dokadnie w dniu podpisania unii brzeskiej102. Ich obecno,
yczliwie przyjta przez legata papieskiego kardynaa Caetaniego, ktry przed i po uroczystoci
dugo dyskutowa z nimi na temat sytuacji w Europie Wschodniej, trafnie symbolizowaa tradycj,
ktr Anna tak dobrze reprezentowaa. Razem z ni znikna ostatnia z Jagiellonw, mo- narchini,
ktra miaa wicej wsplnego z Jadwig i jej ideami ni jakikolwiek inny spadkobierca jej korony.
Unia brzeska, najwaniejsze kulturowe uzupenienie unii lubelskiej, wydawaa si w 1596 roku
ogromnym sukcesem i trwaym wkadem w rozwj Europy rodkowowschodniej. By to region,
ktrego ruska cz moga zachowa kocieln odrbno poszczeglnych obrzdkw i jzykw w
liturgii, mimo dogmatycznej zgody z aciskim Zachodem, ale nawet w sprawach religii cakowicie
rnia si, jak ruski biskup wyjani Caetaniemu, od moskiewskiego wschodu. Jednak na sejmie w
roku nastpnym ta sama unia brzeska okazaa si rdem kopotw dla Rzeczypospolitej, ktra
zostaa jedynym politycznym przedstawicielem caego regionu poredniego. Z jednej strony nadal
uwaana za wielk potg europejsk, u zbliajcego si koca XVI wieku zagroona bya niemal
ze wszystkich stron. Zowieszczy by fakt, i dokadnie w 1597 roku Piotr Skarga, sawny
kaznodzieja i pisarz, uczestniczcy w przygotowywaniu unii brzeskiej, opublikowa swoje Kazania
sejmowe. Jego ostrzeenia okazay si uzasadnione czciowo ju w 1598 roku, a
101 Zob. cz IV (s. 287-419) ksiki Haleckiego Od Florencji do Brzecia 1439- 131% gdzie
omwiono take problem udziau polski w wojnie z Turcj. Na dokumencie unii dat podano
wedug dawnego stylu: 9 padziernika (zob. s. 385).
102 Zob. ibidem, s. 395 (oparte na rkopimiennym dzienniku misji legata w bibliotece i archiwach
watykaskich). Dat mierci Anny czasem podaje si bdnie.
DWIE C IE L A T P N IE J 329
jeszcze bardziej w krytycznej dekadzie, ktra rozpocza si dokadnie dwiecie lat po mierci
Jadwigi103.
Po dwch zotych wiekach, rozpocztych panowaniem Jadwigi, nadszed tak zwany srebrny
wiek, przerwany w rodku potopem. Po nim w wieku XVIII nastpi upadek Rzeczypospolitej i
jej rozbiory, po ktrych ostatni wolny kraj Europy rodkowowschodniej znikn z mapy.
103 Zob. jego krtk biografi po angielsku autorstwa Ignacego Chrzanowskiego w Great Men and
Women of Poland (wyd. Stephen P. Mizwa), Nowy Jork 1941, s. 81-88 i francusk monografi A.
Berga, Un prdicateur la cour de Pologne sous Sigismund III - Pierre Skarga, Pary 1916.

ROZDZIA IX
Szeset lat pniej
Ostatni akapit poprzedniego rozdziau moe wzbudzi wtpliwoci, czy uzasadnione jest zamykanie
dyskusji nad tradycj Jadwigi przegldem czterech stuleci upadku Europy rodkowowschodniej,
prowadzcego do kryzysu naszych czasw. Wydaje si jednak, e warto sprbowa wyjani,
dlaczego nastpstwem rozwoju tego regionu, do ktrego wielka krlowa tak skutecznie przyczynia
si szeset lat temu, bya seria kryzysw.
Pierwsza kwestia, ktr naley ponownie przeanalizowa, dotyczy powodw, dla ktrych wci
obiecujca sytuacja roku 1596 tak gwatownie si pogorszya. By to rok unii brzeskiej, a
interpretacja tego wanego wydarzenia pozostaje kontrowersyjna. Ze wzgldu na fakt, i powstanie
kozackie, ktre potem stao si tak grone nie tylko dla spoecznego, ale take dla religijnego,
narodowego, a nawet midzynarodowego pokoju, po raz pierwszy wywoao powane kopoty w
tym samym roku, czsto uwaa si, e utworzenie tak zwanego Kocioa unickiego spowodowao
ten szczeglnie zoony kryzys. Jednak we wspczesnych rdach nie ma adnego dowodu na to,
e ukraiscy kozacy byli wtedy zainteresowani sprawami religijnymi. W 1596 roku zbuntowali si,
gdy czuli si zawiedzeni faktem, i ich organizacja zbrojna nie zostaa wykorzystana w gwnej
wojnie przeciwko Turkom i dopiero okoo roku 162.0 Konstantynopol oraz Moskwa zdoay zmusi
ich do wystpienia w roli obrocw prawosawia1.
1 Ustalono to definitywnie w ostatniej ukraiskiej historiografii; zob. na przykad M.S. Marusyn,
Blick auf die Unionsbestreburgen in der Ukrainischen Kirche in der ersten Hlfte des 17.
Jahrhunderts, Analecta Ordinis S. Basilii Magm, Seria II, cz II, tom IV/1-2, Rzym 1963, s. IOO,
praca oparta na rdach, ktre ogosi w 1959 roku A.G. Weykyj w czci III Analecta.
w R O Z D Z I A IX
W kocu XVI wieku ograniczona dziaalno Zamoyskiego w ksistwach naddunajskich, mimo i
pozornie skuteczna, nie zdoaa uspokoi tych terenw o zasadniczym znaczeniu, a rwnoczenie
nad Batykiem rozwin si kryzys, zreszt nie bez powanej winy Zygmunta III. Nie by on ani
fanatykiem, ani despot, ale mimo i w Polsce kontynuowa umacnianie katolicyzmu za pomoc
rodkw pokojowych, popeni bd, starajc si poniewczasie przywrci si dawn wiar w
Szwecji. Podczas gdy w Polsce, pomimo kopotw z sejmem, wci przestrzega zasad ustrojowych
monarchii elekcyjnej, znaczco zwanej Respublica, w odziedziczonym krlestwie Szwedw,
Gotw i Wandalw chcia pozosta wadc absolutnym. Jednak jego stryj, Karol, ksi
sudermanski, ktrego Zygmunt po swojej koronacji w 1594 roku i powrocie do Polski czu si
zobowizany uczyni regentem, pokona krla, kiedy ten cztery lata pniej po raz drugi przyby do
Szwecji. Wojna domowa w Szwecji, ktra w 1600 roku przeksztacia si w wojn polsko-
szwedzk, zastpia uni midzy dwoma krajami wrogoci, trwajc szedziesit lat2.
Polacy oburzeni byli tym, e dynastyczne ambicje krla wcigaj ich w niekoczce si wojny ze
Szwecj i podejrzewali, e krl zamierza wprowadzi take w kraju absolutn form rzdw. Po
mierci Zamoyskiego, opozycjonisty lojalnego3, niektrzy magnaci rozpoczli w 1606 roku bunt,
stanowicy cios dla autorytetu krla. Bunt ten zdawi w roku nastpnym Stanisaw kiewski,
nastpca Zamoyskiego na stanowisku kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego
koronnego, czyli naczelnego dowdcy wojsk. Wkrtce odegra on zasadnicz rol w zagranicznej
wojnie, zwizanej z ingerencj w carstwie moskiewskim w czasie smuty lat 1605-16194.
2 W Cambridge History of Poland, tom I, pocztki tego polsko-szwedzkiego konfliktu omwi
historyk amerykaski polskiego pochodzenia, Nowak, na s. 457 i 461, a take fiski historyk
szwedzkiego pochodzenia, P.O. von Tome, na s. 476-577.
3 Dwa decydujce sejmy opisali szczegowo A. Strzelecki, Sejm z r. 1605, Krakw 1921 i W.
Sobieski, Pamitny sejm (1606), Warszawa 1913 (przedruk Londyn 1963).
4 George Vernadsky, rosyjski historyk, ktry w 1969 roku dostarczy nam najnowsz prac na temat
smuty w tomie V A History of Russia, zatytuowan The Tsardom of Moscow 1547-1682,
susznie wyjania w rozdziale II, e to rozejm w 1619 roku (24 grudnia 1618, dawny styl), a nie
wybory w 1613 roku, pooy kres tym trudnociom.
S Z E S E T L A T PNIE J 333
Ingerencja ta bya kolejnym bdem, chocia prawdziwa inwazja regularnych si polskich i
litewskich rozpocza si dopiero w 1609 roku i zostaa,wywoana agresywnym przymierzem
przeciwko Rzeczypospolitej, ktre z carem Wasylem Szujskim zawar rok wczeniej najwikszy
wrg Zygmunta III, rywalizujcy z nim krl Szwecji Karol IX. Car by kandydatem bojarw, ktrzy
zamordowali pierwszego faszywego Dymitra, domniemanego syna Iwana Gronego,
intronizowanego przy pomocy prywatnych wojsk niektrych polskich magnatw. Wkrtce zastpi
go drugi faszywy Dymitr.
Pocztkowo Polacy zwyciali, ale Rzeczpospolita miaa dwa sprzeczne cele wojenne. Krl pragn
uzyska bezpieczniejsz granic, odzyskujc to, co Litwini stracili w XVI wieku, szczeglnie
Smolesk. Hetman pragn pojedna si z Moskw, gdzie w 1610 roku wpywowa grupa bojarw
gotowa bya, jak si wydawao, przyj jako cara syna Zygmunta, Wadysawa5, zamiast
Szujskiego, wwczas winia wojennego. Krl przyczyni si do upadku tego planu, odmawiajc
wysania do Moskwy swego syna, niedowiadczonego pitnastoletniego chopca, ktry musiaby
wtedy przej na prawosawie, ogaszajc si carem. Jednak oba kraje i narody tak zupenie si od
siebie rniy, e adna unia, nawet dynastyczna, nie miaa szans powodzenia. Wojna trwaa nadal,
a w kocu w 1613 carem zosta wybrany rodzimy kandydat, Micha Romanow. Rozejm w 1619
roku, zastpiony w 1634 roku przez wieczysty pokj, da Rzeczypospolitej lepsz granic. Nie
osignito jednak rzeczywistego pokoju z wschodnim ssiadem, gdy Moskwa nigdy nie
zapomniaa polskiej agresji, jedynej w historii, cznie z tymczasow okupacj stolicy i bolesnym
przeduaniem smuty do szeciu lat.
Trzeba tutaj przypomnie t niezwyk, ale dobrze znan histori, gdy pokazuje ona, e
rozszerzenie wsplnoty Europy rodkowowschodniej poza granice litewskiej i starej kijowskiej
Rusi stao si jeszcze trudniejsze ni w czasach, kiedy myla o tym Witold. Rwnie pouczajcy jest
fakt, i pomimo dalekosinych intencji kiewskiego nie mona byo osign adnej unii
midzy tymi dotychczas wrogimi krajami, po upokarzajcej porace w czasie zbrojnej okupacji
5 W. Sobieski, kiewski na Kremlu, Warszawa 1920, ta ywa obrona polityki kiewskiego
pozostaje jedn z najcenniejszych polskich prac dla historii tego kryzysu.
334 R O Z D Z I A IX
jednego z nich i wobec sprzeciwu silnej opozycji narodowej. Metody stosowane w
przygotowaniach unii polsko-litewskiej za czasw Jadwigi byy cakowicie inne.
Zaraz po rozejmie w 1619 roku Rzeczpospolita zmuszona bya stawi czoo okreniu podobnemu
do tego, ktre miao miejsce w przeddzie kongresu wiedeskiego. Moskwa bya cigle zbyt
wyczerpana, by bra udzia w jakichkolwiek dziaaniach wojennych, ale poprzez kontakty jej
patriarchatu, ustanowionego w 1589 roku, a w 1619 kierowanego przez ojca cara Michaa, Filareta
Romanowa, z chwiejnym patriarch Konstantynopola, Cyrylem Lukarisem, nawizano polityczn
wspprac z Turcj. W 1621 roku mia miejsce pierwszy powany atak turecki na Polsk. W roku
poprzednim w walce zgin kiewski, a po tym nastpia dua wyprawa wojenna, dowodzona
przez sutana Osmana. Dokadnie w czasie, kiedy na modawskiej granicy Polski pod Chocimiem6
zatrzymano i pokonano Turkw, Gustaw Adolf, sawny syn i nastpca szwedzkiego krla Karola
IX, zaatakowa Inflanty, zaj Ryg i przedosta si do Prus, co stao si nie bez udziau elektora
brandenburskiego, Jerzego Wilhelma7. Jego ojciec w 1618 roku odziedziczy ksistwo pruskie po
wymarciu linii Ansbachw rodu Hohenzollernw, a siostra polubia w 1620 roku nowego krla
Szwecji. Islam, prawosawie i protestantyzm zjednoczyy si teraz przeciwko katolickiej Polsce i
wtedy te wschodni patriarchowie odmienili ukraiskich kozakw, tych samych, ktrzy rami w
rami z Polakami i Litwinami walczyli w czasie smuty i pod Chocimiem, we wrogw unii
brzeskiej oraz wszystkich jej zwolennikw.
Zygmunt III musia zmierzy si ze wszystkimi tymi wyzwaniami, podczas gdy jego habsburscy
sprzymierzecy zaabsorbowani byli wojn trzydziestoletni. Jego duo bardziej popularny i
tolerancyjny syn, Wadysaw IV, niefortunny kandydat do carstwa moskiewskiego, po atwym
wyborze na krla Polski w 1632 roku zdoa pokona rwnoczenie nadcigajcy atak ze strony
Moskwy i Kon6
Zwycistwo to zrobio takie wraenie w caej Europie rodkowowschodniej, e zainspirowao ono
wielkiego chorwackiego poet Ivana Gundulia do tego, by uzna Polsk w swoim poemacie
Osman za przyszego wyzwoliciela chrzecijastwa, szczeglnie wszystkich Sowian, spod
zagroenia tureckiego.
7 Polityk t wyjania w specjalnym rozdziale (s. 79-104, zob. zwaszcza s. 83-88) K. Piwarski,
Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowoytnych, Gdask 1946.
S Z E S E T L A T PNIE J 335
stantynopola. Gustaw Adolf zosta zabity w bitwie pod Liitzen. Drugi Waza na tronie
Rzeczypospolitej unika zaangaowania w trwajcej w Niemczech wojnie, mimo i podtrzymywa
dobre stosunki swojego ojca z cesarzami Ferdynandem II i Ferdynandem III, z ktrego siostr by
onaty. W 1646 roku, dwa lata po jej mierci, polubi mod ksiniczk Ludwik Mari Gonzag
de Nevers. Da zatem Polsce po raz drugi wybitn krlow pochodzenia francuskiego, ktrej
wpyw, pomimo jej najlepszych intencji, okaza si o wiele mniej twrczy i trway ni wpyw
Jadwigi8. Wadysaw IV poprzez swoje drugie maestwo potwierdzi take zwizek Polski z
Francj okresu grand sicle, ktra ju w grand dessin* Henryka IV i Sullyego wprowadzia
Rzeczpospolit na czoow pozycj w organizacji Europy, wyczajc rwnoczenie Moskw i
Turcj. Francja nadal odgrywaa take rol uytecznego porednika midzy Polsk i Szwecj9, a
sama osigna szczyt potgi za panowania Ludwika XIV.
Na kocu swojego panowania Wadysaw IV czu si tak silny, e planowa antytureck lig pod
swoim przywdztwem w sojuszu z Wenecj i by moe nawet w porozumieniu z Moskw. Byo to
zudzenie10, szczeglnie e pastwo to znowu przeywao wewntrzne trudnoci na pocztku
panowania Aleksego I. By to jednak take kolejny powd, by mie nadziej, e Europa
rodkowowschodnia, bardziej ni kiedykolwiek wczeniej identyfikowana z polsko- litewsk
Rzeczpospolit, mogaby osign pozycj niemal tak wan, jak pozycja zaprzyjanionej Francji
w Europie Zachodniej - midzy upadajcym witym Cesarstwem Rzymskim i wschodnim ssia8
Jak fascynujc osob bya Ludwika Maria, wymownie udowodni w jej biografii czy raczej vie
romance wybitny amerykaski pisarz Tryphosa Bates- Batcheller pod tytuem The Soul of a
Queen, Nowy Jork 1943, wydanej take po francusku.
* Chodzi raczej o grand dessin (wielki plan) Henryka IV. Zob. Norman Davies, Europa,
Krakw 1998, s. 708 [przyp. tum.].
9 W dodatku do wietnej monografii Henryk IV wobec Polski i Szwecji 1602-1610, Krakw 1907,
W. Sobieski w istotny sposb przyczyni si do lepszego zrozumienia grand dessin i jego
znaczenia dla Europy rodkowowschodniej.
10 Ten sam Szajnocha, ktry najpierw dostarczy jasnego obrazu czasw Jadwigi i Jagiey, by
take pierwszym, ktry w innym arcydziele, Dwa lata dziejw naszych, dwa tomy wydane w 1865 i
1869, drugi w rok po mierci autora, pokaza, e miaa wtedy miejsce zwodnicza cisza przed burz.
336' R O Z D Z I A IX
dem, ktry, jak si zdawao, zajty by ekspansj kolonialn w Azji, sigajc a do Pacyfiku.
Niestety to rwnie okazao si zudzeniem w 1648 roku, tym samym, w ktrym zmar Wadysaw
IV, zmartwiony mierci swojego jedynego syna i zaniepokojony niespodziewanym buntem
kozackim. W czasie, kiedy pokj westfalski pooy kres najgorszym problemom w zachodniej
czci Europy rodkowej, bunt kozacki zapocztkowa potop w jej wschodniej czci. Kryzys ten
obejmowa nawet plany rozbioru Polski, podobne, lecz duo bardziej realne ni pierwszy taki
projekt w czasach Jadwigi i Jagiey w 1392 roku i ni pniejszy z 1515 roku. To dziwne, ale na
szczcie Austria, ktra wydawaa si szczeglnie niebezpieczna w przypadku poprzedniego
projektu, teraz okazaa si jedynym potencjalnym sojusznikiem w najtrudniejszych godzinach11.
Godziny te nadeszy za panowania krla Jana Kazimierza, ktry wybrany zosta w 1648 roku po
swoim bracie Wadysawie i wkrtce polubi wdow po nim. Rebeli, ktra wydawaa si tylko
jeszcze jednym buntem kozackim o charakterze gwnie spoecznym, dowodzi mao dotd znany
Bohdan Chmielnicki. Jednak to on pokonywa jeden polski korpus za drugim, pozostajc w sojuszu
z krymskimi Tatarami i bdc wspierany przez Cesarstwo Osmaskie, znowu rozkwitajce pod
rzdami wezyrw z rodu Kpriilich. Ten zamt doprowadzi w 1654 roku do poddania si Ukrainy
carowi Aleksemu, ktry amic wieczysty pokj zaj du cz Rzeczypospolitej cznie z
Wilnem. Umoliwi rwnie zajcie reszty Polski przez Szwedw, z ktrymi kilku litewskich
magnatw zawaro uni zastpujc t z Polakami. Bunt ten sprawi take, e wielki elektor
ogosi niezaleno Prus Wschodnich od zwierzchnictwa polskiego, a take zachci nawet ksicia
siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego do najazdw daleko w gb Polski i nadziei na udzia w jej
rozbiorach12.
11 Jest nadzieja, e 'zostanie to wyjanione w drugim tomie niezwykle obiektywnej pracy Waltera
Leitscha na temat Moskau und die Politik des Kaiserhofes im XVII. Jahrhundert, ktrej pierwszy
tom, opisujcy lata 1604-1654, wydany zosta w 1960 roku (Graz-Kln).
12 Pozostaje oczywicie wiele kontrowersyjnych kwestii, ale oglny obraz przedstawiony w synnej
Trylogii Henryka Sienkiewicza, mimo czasami gwatownej krytyki, opiera si na powanych
analizach wspczesnych opisw i na pracach napisanych przez specjalistw tak kompetentnych jak
Ludwik Kubala, ktrego osiem tomw, opublikowanych w latach 1883 i 1924, nadal cytuje si na
pierwszym
S Z E S E T L A T P NIE J 337
Ten polski okres trudnoci jest rwnie dobrze znany jak rosyjska smuta, ale przynajmniej dwie
kontrowersyjne kwestie wymagaj pewnego wyjanienia w pracy, ktra dotyczy tradycji Jadwigi.
W jaki sposb Rzeczpospolita moga przetrwa tak prb i dlaczego jej uzdrowienie nie byo
trwae? Najatwiej odpowiedzie na oba te pytania, biorc pod uwag trzy najwietniejsze momenty
w polskiej historii, dwa w czasie potopu i trzeci w pniejszych latach XVII wieku.
Wydawao si, e pomylna obrona klasztoru w Czstochowie przed Szwedami, ktrzy tak szybko
opanowali wikszo kraju, z Warszaw i Krakowem, graniczy z cudem i dlatego przypisywano j
Matce Boskiej, ktrej sanktuarium czczono tam od przyjazdu Jadwigi13. Nieoczekiwane wieci na
temat lokalnego triumfu w dzie Boego Narodzenia stanowiy inspiracj do zasadniczego zwrotu
w wojnie szwedzkiej i do uroczystej przysigi krla Jana Kazimierza zoonej na Wielkanoc 1656
roku. Odtd Krlowa Nieba czczona bdzie take jako Krlowa Polski. Jest to idea, ktr take
krlowa Jadwiga braa, jak mona sdzi, pod uwag14 i ktra miaa oddziaywa na cay nard a
do dzisiaj. Niestety, druga cz przysigi Jana Kazimierza, tj. obietnica polepszenia sytuacji
chopw, ktra od czasw Jadwigi ulega tak duemu pogorszeniu, nie zostaa dotrzymana i ten
grzech zaniedbania sprawi, e moralne odrodzenie narodu byo niepene. Krlowa Ludwika Maria
staraa si wprowadzi te przysigi w ycie dosy wtpliwymi rodkami, wywoujc tym drugi bunt
czci szlachty, majcy konsekwencje podobne do tych, jakie nastpiy po pierwszym buncie na
pocztku stulecia.
miejscu w bibliografii autorytatywnej Dzieje Polski nowoytniej (zob. powyej, przypis 97 do
poprzedniego rozdziau), tom II, 1959, s. 1, Konopczyskiego. W Cambridge History of Poland,
tom I, pierwsz cz panowania Jana Kazimierza do roku 1654 (s. 503-517) opisa ukraiski
specjalista, Miron Korduba, a drug (s. 518-531) polski historyk W. Tomkiewicz.
13 W artykule O. Haleckiego, The Place of Czstochowa in Polands Millennium, The Catholic
Histocal Review, tom LII, 1966-1967, s. 494-508, wydarzenia 1655 i 1656 roku potraktowane
zostay oczywicie ze szczegln uwag, ale wspomina si take o pocztkach klasztoru za czasw
Jadwigi (s. 495-496).
14 Zob. powyej, przypis 38 do rozdziau IV.
338 R O Z D Z I A IX
Zdecydowanie w duchu tradycji Jagiellonw bya umowa ha- dziacka15, zawarta w 1658 roku z
nastpc Chmielnickiego Iwanem Wyhowskim, ktry czu si rozczarowany tym, e jego
poprzednik podda si cztery lata wczeniej Moskwie. Umow ratyfikowano na sejmie w 1659
roku. Polacy i owieceni kozaccy przywdcy wzili mdrze pod uwag rozwj ruskiej wiadomoci
narodowej, a take zaniepokoio ich owiadczenie Moskwy, e potrzebne jest zjednoczenie Rusi
Mniejszej, Rusi Biaej i Rusi Wielkiej w jedn niepodzieln Rosj, dlatego zgodzili si oni zastpi
dwoist struktur Rzeczypospolitej struktur troist. Ksistwo Ruskie znalazo si obok Polski i
Litwy, otrzymujc status penej rwnoci, a nawet przywilej posiadania kogo w rodzaju wicekrla
w osobie kozackiego hetmana. Bya to obiecujca poprawka do unii lubelskiej, chocia z
zastrzeeniami dotyczcymi unii brzeskiej. Niestety przyjto j nie po pokojowych negocjacjach,
jak w przypadku dokumentu z 1569 roku, ale po dziesiciu latach krwawej wojny domowej, ktrej
skutkami byy podejrzliwo Polakw i podzia Kozakw. Natomiast Moskwa nadal walczya o
kontrol nad Ukrain a do rozej- mu w 1667 roku, w ktrym zyskaa ona jej wschodni cz z
Kijowem, a take cz Rusi Biaej cznie ze Smoleskiem16.
Obie potgi uwaay taki kompromis za konieczny ze wzgldu na rosnce niebezpieczestwo
tureckie. Wkrtce stao si jasne, e Cesarstwo Osmaskie stanowio gwne zagroenie dla
Rzeczypospolitej, ktra po oddaniu w porozumieniu oliwskim w 1660 roku wikszoci Inflant
Szwecji, swoich praw do Prus Wschodnich Brandenburgii i po zaspokojeniu na jaki czas Moskwy
zmuszona bya w 1672 roku scedowa najedcom tureckim kolejn cz Ukrainy, cznie z
Podolem. Stao si to za rzdw nieudolnego krla Michaa
15 Najbardziej obiektywn prac na ten temat napisa St. Kociakowski, Ugoda hadziacka, Alma
Mater Yilnensis, tom V, Londyn 1958, s. 11-39, wspierajc interpretacj W. Tomkiewicza w
artykule pod tym samym tytuem, opublikowanym w 1957 roku i streszczonym w Cambridge
History of Poland, tom I, s. 525-528. Niezwykle istotne s dokumenty dotyczce Wyhowskiego
opublikowane przez W. Wyho- wska de Andreis w Antemurale, tom XI, Rzym 1967, s. 25-46
(zwaszcza nr 4, 6 i 7).
16 Zbigniew Wjcik opublikowa kontynuacj swojej wietnej pracy Traktat andrusowski 1667 i
jego geneza, Warszawa 1959 pod tytuem Midzy traktatem andru- szowskim a wojn tureck...
1667-1671, Warszawa 1968, w ktrej wyjani, e oficjalna wsppraca Moskwy w zmaganiach z
Turcj okazaa si w tych latach zudzeniem, jak dowiadczy tego pniej Sobieski.
S Z E S E T L A T P N IE J 339
Korybuta Winiowieckiego wybranego w 1668 roku po abdykacji zniechconego ostatniego Wazy.
Po wczesnej mierci Michaa krlem zosta kolejny rodzimy kandydat, dowiadczony w walkach z
Turkami, Jan Sobieski17. Podczas gdy jego poprzednik, jak jego przydomek wskazuje, by
potomkiem jednego z braci Jagiey, nowy krl by typowym przedstawicielem szlachty. Wkrtce
sta si sawny w caej Europie i podarowa dawnej Polsce ostatni dzie chway, kiedy 12. wrzenia
1683 roku uwolni Wiede od drugiego i ostatniego tureckiego oblenia, osobicie dowodzc
sprzymierzonymi siami, z ktrych jedn trzeci stanowili Polacy.
Zamiast minimalizowa, jak si to czasem robi, decydujcy wkad Sobieskiego w to zwycistwo i w
kampani, ktra po nim nastpia, historyk musi doda, e byo to jedynie czci polityki, ktra
moga zaowocowa kolejnym rozkwitem nie tylko Polski, ale take Europy rodkowowschodniej, z
korzyci dla chrzecijastwa. Przymierze z Austri poprzedzia kampania dyplomatyczna, majca
na celu zjednoczenie caej Europy (cznie z Ludwikiem XIV, rywalem cesarza Leopolda I)
przeciwko tureckiej agresji18. Triumf z 1683 roku poprzedzi powstanie w latach nastpnych
witej Ligi, w ktrej Polska nadal wsppracowaa z papieem Innocentym XI. Habsburgowie,
obok Wenecjan, byli gwnymi zwycizcami, zajmujc w kocu prawie cae Wgry cznie z
Chorwacj i Siedmiogrodem, podczas gdy Sobieski robi co w jego mocy, by pomc tym Wgrom,
ktrzy nie chcieli, by ich wyzwolone krlestwo znalazo si pod kolejnym obcym panowaniem. Tak
czy inaczej, oczywicie korzystny by dla nich fakt, e zagroenie tureckie zostao raz na zawsze
zlikwidowane, a nawet otwary si perspektywy wyzwolenia ssiednich krajw bakaskich. Mimo
i Sobieski nie zdoa rozwiza problemu ksistw naddunajskich, doszed do porozumienia z tymi
Kozakami, ktrzy pozostali pod polsk wadz, pooy kres koszmarowi najazdw tatarskich i
podj jeszcze jeden wysiek, by osign szczere porozumienie z Moskw, kiedy za czasw
regencji
17 Wrd jego rozmaitych biografii i ostatnich monografii na temat oblenia Wiednia, najlepsz i
najbardziej obiektywn pozostaje praca austriackiego historyka Otto Forst Battaglia Jan Sobieski,
Knig von Polen, Einsiedeln 1946.
18 Nawet do odlegej Portugalii nie dotarto na prno: zob. L.F. Ferrand de Almeida, As Cortes de
1679-80 e o aurilis a Polonia para a guerra contro as Turcos, Coimbra 1951.
340 R O Z D Z I A IX
Zofii istniao tam bardziej przyjazne nastawienie wzgldem Polski i pozorna ch do wsppracy ze
Lig wit19. Poza tym, co rwnie wane, krla, ktrego ukochana ona bya Francuzk, nie
zniechcia polityka Ludwika XIV, ktry nie wspiera go w stosunkach z Hohenzollernami i nigdy
nie myla o przyczeniu si do dziaa skierowanych przeciwko Turcji. Przeciwnie, Sobieski,
bardziej ni Maria Kazimiera dArquien de la Grange, trzecia polska krlowa pochodzenia
francuskiego, ktrej oczywicie nie mona porwnywa z Jadwig czy nawet z Ludwik Mari20,
nie porzuci nigdy pragnienia, by nie polega za bardzo na sojuszu z Austri, ale by wzbudzi we
Francji zainteresowanie losem Europy rodkowowschodniej.
Kiedy wielki krl zmar w 1696 roku, wyczerpany i rozalony wewntrznymi sporami, pozostawi
po sobie w spadku wiele przesanek, by nastpcy podali za tradycj Jagiellonw, ktr na nowo
oywi, dajc Burbonom szans podjcia w Polsce polityki Walezju- szy, ktra upada w czasach
Henryka III, a nawet polityki Andega- wenw, tak skutecznie realizowanej przez Jadwig.
Poniewa powoanie dynastii Sobieskich okazao si niemoliwe, chociaby ze wzgldu na
nieporozumienia w ich rodzinie, musiano wybra jednego z licznych zagranicznych kandydatw i
najlepszy z nich, Francuz Franciszek Ludwik ksi Conti zyska tak wikszo w gosowaniu 16
czerwca 1697 roku, e prymas Polski ogosi go krlem. Niestety pod naciskiem trzech potg, ktre
sto lat pniej miay dokona rozbioru Rzeczypospolitej, ich kandydat, elektor saski Fryderyk
August I, zosta nastpnego dnia ogoszony przez biskupa stojcego na czele nielicznej mniejszoci
i zosta krlem jako August H. Pospieszy do Krakowa na swoj koronacj, natomiast ksicia Conti
zatrzymano w Gdasku. Jednak dopiero w czerwcu 1699 roku opozycja poddaa si na sejmie
pacyfikacyjnym, kilka miesicy po porozumieniu karowickim z Turcj, kiedy to nowe rzdy
19 Zachcony przez papiea Innocentego XI (zob. medale pamitkowe w reprodukcjach J.
Mantheya, Le bienheureux Innocent XI et la Pologne, Sacrum Polo* niae Millennium, tom III,
Rzym 1956, zwaszcza s. 43-45), przyjaciela i wielbiciela Sobieskiego, krl na prno stara si
uspokoi Moskw, jak pokaza niedawno L.R. Lewitter, The Russo-Polish Treaty of 1686, The
Polish Review, tom IX, Nowy Jork 1964, nr 3 i 4.
20 Jej wspaniale napisana, niezwykle krytyczna biografia autorstwa T. Boya- eleskiego,
Marysieka Sobieska, Warszawa 1938, to vie romance, ktr naley traktowa ostronie.
S Z E S E T L A T P N IE J 341
zebray najcenniejszy owoc zwycistw Sobieskiego: powrt caego Podola do Polski. Jednak
August II, najgorszy krl, jakiego Polska kiedykolwiek miaa* 11, podj tajn polityk cakowicie
przeciwn istotnym interesom narodu i prowadzc do katastrofy.
W tym fatalnym roku, trzy wieki po mierci Jadwigi, ktra oszczdzia Polakom
niedowiadczonych rzdw Wilhelma austriackiego, Rzeczpospolita Polska znalaza si pod
rzdami monarchy rdzennie niemieckiego. Wadca ten okaza si bardziej szkodliwy, ni mogoby
to by w przypadku modego Habsburga. Wcign on Polsk w sztuczn uni ze swoim
niemieckim elektoratem, ktry mia cakowicie rne interesy. Dynastia Sasw pod rzdami
niemoralnego Augusta II i jego leniwego syna Augusta III panowaa w Polsce do roku 1763 i
pozostawia w niej tradycj nie majc ju nic wsplnego z tradycj Jadwigi. Jadwiga wiedziaaby,
jak bardzo Polsce trzeba byo pokoju po tym, co mona okreli jako wojn stuletni. August II,
przeciwnie, rozpocz swoje panowanie wcigajc krlestwo w agresywn wojn przeciwko
Karolowi XII szwedzkiemu, w sojuszu z najgorszym wrogiem Polski, Piotrem Wielkim, wywoujc
tym samym kolejn szwedzk inwazj i niezgod w kraju pomidzy tymi, ktrzy pozostali lojalni
wobec Sasa i zwolennikami Stanisawa Leszczyskiego. By on duo lepszym kandydatem,
narzuconym w 1704 roku przez zwyciskiego Szweda, ale zosta usunity przez cara po jego
zwycistwie pod Potaw w 1709 roku.
Kiedy wygnany Leszczyski pojawi si na nowo jako te Ludwika XV i jako kandydat do tronu
polskiego po mierci Augusta II w 1733 roku, wraz z nim pojawia si ostatnia szansa umieszczenia
Rzeczypospolitej w obozie francuskim11, nie pod rzdami Kapetyn- gw, jak planowano w 1697
roku i jak wanie stao si w przypadku Hiszpanii, ale pod panowaniem frankofila, dobrze
przygotowanego rodzimego krla, ktry tym razem zosta legalnie wybrany przez
11 Wadysaw Konopczyski, najwikszy autorytet w sprawie okresu saskiego w polskiej historii
(std jego dwa rozdziay na temat tego okresu w Cambridge History of Poland from Augustus II to
Pisudski, Cambridge 1941 - dalej cytowany jako Cambridge History of Poland II s tak cenne),
stara si niezwykle obiektywnie znalez okolicznoci agodzce nawet dla tego krla. Jednak jego
krytyczne wnioski (s. 24) s wystarczajco wyrane.
11 Zob. wyczerpujc prac na temat polityki francuskiej w latach 1725-1733 opublikowan przez
Emanuela Rostworowskiego pod tytuem O polsk koron, Wrocaw 1958.
341 R O Z D Z I A IX
przytaczajc wikszo. Jednak jeszcze raz ssiedzi Polski, z ktrymi jego poprzednik, gotowy
ograniczy si do wyznaczonych terenw pod swoj absolutn wadz, przedyskutowa nawet plany
rozbioru kraju, zmusili sualcz mniejszo23 do elekcji Augusta III w drugich wyborach,
przeprowadzonych kilka tygodni pniej pod kontrol wojsk rosyjskich. Wszystko to prowadzi do
najbardziej kontrowersyjnej kwestii w historii Polski i rwnoczenie decydujcej dla
osiemnastowiecznej historii Europy rodkowowschodniej: przyczyn upadku Polski.
To niemal banalne powtarza, e rozbiory Rzeczypospolitej, mimo i godne poaowania z
moralnego punktu widzenia, byy nieuniknione ze wzgldu na oburzajce bdy popenione przez
polsk klas rzdzc. Do tego konwencjonalnego zarzutu dodano ostatnio24 ten, e pastwu
polsko-litewskiemu brakowao prawdziwej jednoci, a zatem jego rozpad by procesem naturalnym.
Pierwsze z tych wyjanie, bdcych usprawiedliwieniem dla si dokonujcych rozbioru, jest
niezwykle jednostronne. Drugie natomiast, najciekawsze z punktu widzenia rozwoju i upadku
Europy rodkowowschodniej, jest jeszcze bardziej zaskakujce.
Jeli chodzi o pierwsz uwag, tylko badanie porwnawcze mogoby zadecydowa, czy winy
szlachty byy rzeczywicie cisze ni te popenione przez klasy rzdzce w innych krajach. Takie
rozwaania byyby tutaj nie na miejscu. Natomiast problem jednoci Rzeczypospolitej trzeba
ponownie rozway, gdy dotyczy on caej struktury Europy rodkowowschodniej i dziedzictwa
Jadwigi25. Jeli wojna domowa w latach trzydziestych XV wieku, kontrowersyjne wybory pod
koniec XVI stulecia czy powstanie kozackie w 1648 roku umoliwiay rozbiory, ich przyczyn
widzie mona jedynie w niewystarczajcej jednoci wielonarodowego pastwa. Nigdy jednak
jedno polsko-litewskiej federacji nie bya bardziej oczywista ni po cesji
23 Na temat liczby gosw w obu wyborach zob. Konopczyski, loc. cit., s. 16.
14 Oswald P. Backus, The Problem of Unity in the Polish-Lithuanian State, Slavic Review, tom
XXII, 1963, s. 411-431.
25 Dalsze uwagi doczone s do tych, ktre zostay ju w tej dyskusji poczynione: pod tytuem
Why Was Poland Partitioned? (ibidem, s. 431-441) przez autora niniejszej pracy i pod tytuem
How Firm Was The Polish-Lithuanian Federation? (s. 441-449) przez litewskiego historyka
Jzefa Jakstasa. Backus odpowiada na s. 450-455-
S Z E S E T L A T P NIE J 343
wikszoci Ukrainy na rzecz Moskwy, uspokojeniu reszty, pokojowym rozwoju Kocioa
unickiego pod rzdami Sobieskiego16 i spontanicznym przyjciu jzyka polskiego jako
urzdowego przez Wielkie Ksistwo w kocu jego panowania17. Kiedy w latach 1772-1795
agresywni ssiedzi dokonywali rozbiorw, we wszystkich czciach Rzeczypospolitej miay
miejsce rozpaczliwe akty oporu. W rozpocztej w 1768 na ruskim Podolu konfederacji barskiej
dziaaa czysto polska rodzina Puaskich, a na Litwie barszczan wspierali miejscowi Ogiscy18.
Take powstanie kociuszkowskie w 1794 roku rozpocz w Krakowie obywatel Wielkiego
Ksistwa, ktry pochodzi z Rusi Biaej i ktrego wezwanie podjto w Warszawie i Wilnie19.
Prawdziw przyczyn rozbiorw by wczesny rozwj Rosji pod rzdami Piotra Wielkiego, rozwj,
ktrego nie przerwao nawet kolejne sze dosy miernych panowa, a ktry uwieczya Katarzyna
II. Podobn rol odegra rozwj Prus, nowego krlestwa powstaego w 1701 roku, ktre w wielk
potg zamieni Fryderyk II, a umocni jego mniej sawny nastpca. Oboje ci nowobogaccy
europejskiego systemu pastwowego postanowili zniszczy, w rzadko przerywanej wsppracy30,
Rzeczpospolit, ktra dzielia ich i staa na drodze ich ekspansji. Szukajc pretekstu, twierdzili, e
chroni religijne mniejszoci przed dyskryminacj polityczn, ktra wbrew starej tradycji tolerancji
istotnie rozwina si w XVIII wieku, ale nigdy nie signa takich rozmiarw jak w innych
krajach31. Rnice etniczne po prostu zlekcewaono w czasie rozbiorw, nie uwzgldniajc nawet
administracyjnych granic midzy krlestwem Polski a
16 Zob. A.M. Ammann, Abss der ostslawischen Kircbengeschichte, Wiede 1950, s. 321-326.
17 Zob. prac W. Kwiatkowskiego w Alma Mater Vilnensis, tom V, Londyn 1958, s. 160.
18 Klasyczna praca Wadysawa Konopczyskiego na temat Konfederacji barskiej, 2 tomy,
Warszawa 1936-1938, winna zosta przetumaczona na angielski, chociaby ze wzgldu na rol
generaa Puaskiego.
19 Na temat korzeni Kociuszki zob. Mieczysaw Haiman, Kociuszko in tbe Amecan Revolution,
Nowy Jork 1943, s. 1-2.
30 Na temat pocztkw i metod ich wsppracy zob. W. Medinger, Moskaus Weg nach Europa,
Brunszwik 1952 i E. Hassinger, Brandenburg-Preussen, Russland und Scbweden 1700171%
Monachium 1953.
31 Niezwykle obiektywne s rozwaania na temat tego problemu autorstwa W.F. Reddawaya w
Cambridge History of Poland II> s. 95-100, cznie z porwnaniem z sytuacj w Anglii (s. ioo).
344 R O Z D Z I A IX
Wielkim Ksistwem Litewskim32. Tym Maorusinom, ktrym wszechrosyjski carat mia
przynie wyzwolenie, odmwiono nawet uznania ich narodowej odrbnoci. Natomiast Litwinw,
z ktrych wikszo rwnie przyczono do Rosji, uznano za pozostao pierwotnego pastwa
litewsko-ruskiego o charakterze przede wszystkim ruskim.
Mimo przytaczajcych si, jakimi dysponowali dwaj zmilitaryzowani s siedzi Polski, sto lat zajo
im osignicie celu i jest to jeszcze jeden dowd, e ofiara ich agresji nie utracia swojej
ywotnoci. Jeli w kocu zdoali cakowicie zlikwidowa Rzeczpospolit, a z ni wszystko, co
pozostao z wolnej Europy rodkowowschodniej, naruszajc tym samym ca rwnowag si na
kontynencie33, stao si tak dlatego, e duo starsze potgi w jego centrum i na zachodzie, mimo i
w zasadzie bardzo zainteresowane t rwnowag, nie staray si przeszkodzi tej rewolucyjnej
zmianie na wschd od nich.
Jedna z tych potg, rozwijajce si pastwo Habsburgw, ktre w roku 1804 miao zosta
ogoszone cesarstwem austriackim, popenia fatalny bd, przyczyniajc si do takiej zmiany34.
Nie zdaa sobie sprawy, e Hohenzollernowie stan si ich najniebezpieczniejszymi rywalami w
Niemczech i przebaczya Prusom ich udzia w wojnie o sukcesj austriack, ktrej punktem
kulminacyjnym by zabr lska. Ostatni cesarze rzymscy z rodu habsbursko- lotaryskiego nie
uwiadomili sobie, z wyjtkiem Leopolda II, jak niebezpieczny by fakt, e zamiast niegronej
Polski, ich wschodnim ssiadem zostanie rywalizujce z nimi cesarstwo rosyjskie. Nastpcy tych,
ktrzy mieli nadzieje na zjednoczenie pod swoimi rzdami caej Europy rodkowowschodniej, byli
zadowoleni z doczenia do jej naddunajskiej czci ziemi nie do obronienia, na pnoc od Karpat,
zwanej Galicj. Rocili do niej prawa w imieniu swojego wgierskiego krlestwa, nie przyczajc
jednak do niego tej udanej
32 Zob. map, ibidem, po s. 176.
33 Przewidzia to Edmund Burke po pierwszym rozbiorze; zob. jego list z 16 kwietnia 1773 roku,
opublikowany przez Ross J.S. Hoffman, Edmund Burke, New York Agent, Filadelfia 1936, s. 224.
34 H.H. Kaplan, The First Partition of Poland, Nowy Jork 1962, jasno to stwierdzi, chocia posuwa
si za daleko, mwic (w rozdziale XXV), e w 1772 roku Austria wzia lwi cz.
S Z E S E T L A T P N IE J 345
zdobyczy35, natomiast wprowadzajc do jednorodnej austriackiej czci swoich posiadoci nowe
problemy narodowociowe: polski i ruski.
Zachodni rywale Habsburgw, Burbonowie, rezygnujc z wczeniejszego zainteresowania Francji
regionem na wschd od Niemiec, nie zdoali odpowiednio wesprze Leszczyskiego w wojnie o
polsk sukcesj i zadowoleni byli z pozyskania dla niego w 1735 roku ksistwa Lotaryngii.
Wiadomo byo jednak, e po jego mierci ta istotna cz regionu poredniego, o ktry toczya si
walka, midzy Europ rodkow i Zachodni, powrci do Francji. Rezydujc do roku 1766 w
Nancy, gdzie nadal jest pamitany, ten dobry krl na wygnaniu mg jedynie medytowa nad
uzdrawiajcymi reformami dla swojego rodzimego kraju i nad trwa reorganizacj europejskiego
pokoju pod przywdztwem Francji, ktra mogaby uratowa Polsk36. Wsparcie, jakie dwa lata
pniej konfederacja barska otrzymaa z Parya, byo cakowicie niewystarczajce. W czasie
rewolucji francuskiej drugi i trzeci rozbir Rzeczypospolitej skutecznie odwrciy cz uwagi
trzech gwnych potg antyfrancuskiej koalicji ku ich interesom w Europie wschodniej37. Europa
rodkowowschodnia, kiedy forpoczta Zachodu, przestaa istnie.
Do niedawna mniej znane byy dyplomatyczne starania ostatniego krla Polski o zrozumienie w
odlegej Anglii spraw naszego kraju. Stanisaw August Poniatowski, ktrego elekcja w 1764 roku
zostaa narzucona w porozumieniu z Fryderykiem n przez Katarzyn II, nie okaza si jej biernym
narzdziem. Nie mia zudze co do sojuszu z Prusami, dziki ktremu antyrosyjscy patrioci mieli
nadziej na uratowanie kraju w 1790 roku, chcia natomiast, by Polsk wczono do tak zwanego
systemu pnocnego Williama Pitta modszego. Nic jednak bardziej nie wiadczy o ignorancji
nawet tak wybitnego ma
35 Na temat wgierskich twierdze, e Galicja winna zosta przyczona do ich krlestwa, a nie do
Austrii, zob. Bla H. Kirly, Galicia: The Poles and the Hungarians Between the Partitions and the
November Insurrection, The Polish Review, tom XV, Nowy Jork 1970, s. 19-31.
36 Zob. ten plan opublikowany przez Fr. Puaski, w: Sprawy obce, tom VIII, Warszawa 1921, s.
659-670 oraz jego omwienie przez L.E.H. Schlimgen, St. Leszczyski, Reformer in Exile,
Bulletin of The Polish Institute, tom III, Nowy Jork 1944-1945, s. 63B-648.
37 Zwrci na to uwag A. Sorel, L \Europe et la Revolution franaise, Pary 1895- 1904.
R O Z D Z I A IX
stanu w sprawach Europy rodkowowschodniej, jak debata 23 marca 1791 roku, w czasie ktrej,
starajc si przekona parlament o tym, jak niebezpieczne byy podboje Rosji dla europejskiej
rwnowagi si, premier Anglii przedstawi jako precedens nie eliminacj Polski, ale rosyjskie
roszczenia do nieznanego szerzej tureckiego Oczakowa. Pitt spotka si z takim sprzeciwem, e
zrezygnowano z wszelkich dziaa i w roku nastpnym Katarzyna II, po zdobyciu Oczakowa,
moga zaatakowa Rzeczpospolit. Fryderyk Wilhelm II pruski wystpi wraz z ni przeciwko
swojemu polskiemu sojusznikowi38.
Kiedy 3 maja 1791 roku Sejm Wielki, po czterech latach obrad w Warszawie, przyj z
entuzjazmem reformy nowej konstytucji, Polacy nie mogli wiedzie, e sze tygodni wczeniej ich
los zosta niewiadomie przypiecztowany w Londynie. Niemniej jednak, konstytucja ta, ktra z
powodu decydujcego drugiego rozbioru w 1793 roku nie wesza nigdy w ycie, pozostaa ostatni
wol i testamentem dawnej Polski. Krlowi brako odwagi, by broni jej przeciwko garstce
zdrajcw, sta na boku podczas insurekcji kociuszkowskiej i abdy- kowa po ostatnim rozbiorze w
1795 roku. Zasuguje jednak na chwa za to, e przyczyni si do naszkicowania i przegosowania
programu reform, opartego nie tylko na wpywach zachodnich, ale take na najlepszych tradycjach
narodowej przeszoci39.
Tradycje te oyy pod jego patronatem w czasie kolejnego rozkwitu polskiej kultury, podobnego do
zotego wieku. Tu przed rozbiorami elita intelektualna zwrcia uwag na histori
szczliwszych, chocia odlegych czasw. Pierwszy szczegowy i naukowy opis historii Polski
biskupa Adama Naruszewicza40, wprawdzie niedo346
38 Pierwszym, ktry bada te sprawy szczegowo, by Bronisaw Dembiski, Polska na przeomie,
Lww 1913. Niezalenie od niego, amerykaski historyk Robert Howard Lord doszed do tego
samego wniosku w rozdziale Katarzyna Constans Invicta swojego Drugiego rozbioru Polski,
Warszawa 1973. Istnieje pewna nadzieja, e ostatnia praca Dembiskiego na temat panowania
Stanisawa Augusta zostanie pomiertnie wydana; jest ona szczeglnie cenna ze wzgldu na
dyplomacj krla.
39 Ten sam znany w wiecie polski historyk napisa do Cambridge History of Poland II wietny
rozdzia na temat The Age of Stanislas Augustus and the National Revival (gdzie Konstytucja 3
maja zostaa potraktowana ze szczegln uwag, s. 133-136).
40 Zob. prac S. Neomizji Rutkowskiej, Bishop Adam Naruszewicz and His History of the Polish
Nation, Waszyngton 1941.
S Z E S E T L A T P N IE J 347
koczony, siga w ostatnim tomie - VII, opublikowanym w 1786 roku - pocztku chlubnego
panowania krlowej Jadwigi, ktrej kult nigdy nie usta, nawet wtedy, gdy jej zasad nie stosowano
ju w polityce. Pamitano o niej rwnie w osiemnastowiecznej Francji, gdy w jej rodzimym kraju
studiowano histori Polski, a Pierre de Solignac, sekretarz wygnanego krla Leszczyskiego,
wspomina zwaszcza tendre amour pour la patrie tej andegaweskiej krlowej, ktra zmara
czterysta lat wczeniej w Krakowie en odeur de saintet41.
Dwa stulecia upyny pomidzy rozbiorami Polski i wiatowym kryzysem naszych czasw. To
kolejny okres, w czasie ktrego nie osignito adnego trwaego postpu w ksztatowaniu
stosunkw midzynarodowych na zasadach podobnych do tych, jakie sprawiy, e Jadwiga staa si
sawna. Zrozumiae jest zatem, e okres ten koczy si pozornie ostatecznym zatopieniem Europy
rodkowowschodniej. Jednak trzykrotnie w czasie tych niemal dwustu lat zwycizcy rozjemcy,
ktrzy po dugich wojnach prbowali zaprowadzi trway pokj w imi odbudowy, samookrelenia
lub demokracji, zmuszeni byli szczegln uwag powici problemom Europy
rodkowowschodniej.
Jedynie pierwszy z trzech kryzysw, ktre zanim dotkny cay wiat byy wojnami europejskimi,
nie zacz si w tym dosy odlegym regionie kontynentu. Nawet jednak w szczeglnie dugiej,
cho przerywanej serii wojen, ktr Napoleon rozpocz w Europie Zachodniej, wyrnia si
wkrtce formacja legionw polskich we Woszech oraz dotarcie do Szwajcarii armii rosyjskiej
dowodzonej przez tego samego Suworowa, ktry zdawi powstanie kociuszkowskie. Decydujc
wojn w 1812 roku42 sam cesarz francuski nazwa swoj drug polsk kampani. Kongres
pokojowy w 1815 roku odby si w Wiedniu, u bram Europy rodkowowschodniej, tak jak kongres
w 1515 roku, ktry uczyni Cesarstwo Austriackie
41 Zob. M. Tobiasz, wito krlowej Jadwigi w wietle historii, Polonia Sacra, tom II, Krakw
1949, s. 294, gdzie stwierdzenia te zostay zacytowane.
42 Najlepsz prac na temat tej wojny (Wojna 1812 r., 2 tomy, Krakw 1937), ktra powinna zosta
przetumaczona na angielski, napisa Marian Kukie, ktry zaj si take tem dyplomatycznym,
zasadniczym dla przyszoci Europy rodkowowschodniej. W Cambridge History of Poland II (s.
220-235) okres napoleoski autor przedstawi razem z najlepszym brytyjskim specjalist J.
Hollandem Ros.
34 8 R O Z D Z I A IX
sukcesorem dawnych krlestw Czech, Wgier i Chorwacji. adna inna kwestia nie zaja tyle czasu
w negocjacjach43, doprowadzajc nieledwie do ich przerwania, co pozornie pogrzebana kwestia
polska. Ostateczne porozumienie zawierao w swoich pierwszych artykuach czwarty rozbir
Polski, zamaskowany utworzeniem Krlestwa Polskiego, mniejszego od napoleoskiego
Ksistwa Warszawskiego i doczonego do Cesarstwa Rosyjskiego, oraz przez wykreowanie
jeszcze bardziej sztucznego Wolnego Miasta Krakowa, maego symbolu wolnej i wielkiej potgi
minionych dni. Podobnie przywoanie zasad chrzecijaskich w akcie witego Przymierza zostao
wkrtce wykorzystane jako zasona dla rzdw absolutnych i kontrolowania mniejszych narodw
przez czterech czy piciu czonkw tak zwanego koncertu europejskiego.
Czsto podkrela si, e zarwno kongres, jak i koncert, dopki trwa, day Europie sto lat
wzgldnego pokoju i porzdku. Twierdzeniu temu zaprzeczaj jednak fakty. Wojny wyzwolecze na
Bakanach, ktrych pocztkom w Serbii nie powicono na kongresie wiedeskim adnej uwagi,
wybuchy w Grecji zaledwie sze lat po Kongresie. Bakany pozostay cigym rdem kopotw,
a doprowadziy do katastrofy 1914 roku. Wojna krymska, bez wtpienia powana, bya
bezuyteczna, gdy kongres w Paryu w 1855 roku nie zadowoli nikogo i pokonana Rosja zdoaa
zapobiec zachodniej interwencji w Europie rodkowowschodniej. Trzeci z wielkich
midzynarodowych kongresw XIX wieku zebra si w Berlinie w 1878 roku po jeszcze jednej
wojnie rosyjsko-tureckiej i ujawni, e tak zwana kwestia bliskowschodnia jest jeszcze bardziej
zagmatwana ni kiedykolwiek przedtem. Traktujc t kwesti w poczeniu z wszystkimi
problemami upadajcego Cesarstwa Osmaskiego, wcznie z problemami nieeuropejskimi, wielkie
potgi nie bray waciwie pod uwag tego, e ponownie powstae chrzecijaskie pastwa
Pwyspu Bakaskiego byy mimo wszystko czci regionu
43 Zadziwiajce stwierdzenie, e la question polonaise ne se pose pas en 181f, wypowiedziane
przez wybitnego francuskiego uczonego, L. Trenarda, na Midzynarodowym Kongresie Nauk
Historycznych w Wiedniu 150 lat pniej (zob. Rapports, tom I, s. 150 i Actes, s. 250), moe tylko
to oznacza, e odbudowa Polski, jedyne rozwizanie kwestii polskiej, ktre szanowaoby zasady
rozjemcw, nie bya powanie brana pod uwag.
S Z E S E T L A T P N IE J 349
Europy rodkowowschodniej, ktrego duo wiksza cz pnocna pozostawaa podzielona
midzy swoich ssiadw44.
Cz ta bya jednak rwnie przyczyn niepokojw na kontynencie, szczeglnie dlatego, e
rozwizanie kwestii polskiej przez kongres wiedeski po prostu nie byo skuteczne. Kiedy
wczenie, bo ju w 1830 roku, porzdek z 1815 roku zosta naruszony w Europie Zachodniej przez
kolejn francusk rewolucj oraz przez belgijskie oddzielenie si od Holandii, armia polska cigle
jeszcze autonomicznego Krlestwa, zamiast suy jako stra przednia rosyjskiej interwencji we
Francji i Niderlandach45 46, zbuntowaa si przeciwko carowi Mikoajowi I, ktry po niemal roku
cikich walk zamieni Krlestwo Polskie w prowincj Cesarstwa Rosyjskiego. Wanie wtedy
wielki polski m stanu, ksi Adam Czartoryski4*, ktry poprzednio wierzy w moliwo
wsppracy z Rosj, by ministrem spraw zagranicznych Aleksandra I, a potem w swoim Essai sur
la diplomatie proponowa reorganizacj Europy opart na zasadach moralnych i midzynarodowej
sprawiedliwoci, rozpocz na emigracji antyrosyjsk dziaalno dyplomatyczn w celu
wyzwolenia nie tylko Polski, ale wszystkich ujarzmionych narodw Europy rodkowej i
Wschodniej. Ten potomek jednego z braci Jagiey zainspirowany by tradycj Jagiellonw, ktr
reprezentowa a do mierci w 1861 roku. Jednak ani polska emigracja skupiona w Paryu pod jego
przywdztwem, ani
44 Nawet Henry A. Kissinger, ktry idc dalej ni Guglielmo Ferrero (The Reconstruction of
Europe, Nowy Jork 1941), zatytuowa swoj ksik na temat Kongresu Wiedeskiego, A World
Restored, Boston 1957, i szczeglnie chwali Met- ternicha i Castlereagha, zmuszony by przyzna,
e obaj oni czynili wszystko, by tekst witego Przymierza sporzdzony przez Aleksandra I oraz
jego odwoanie do zasad chrzecijaskich zredukowa do pustych frazesw (zob. s. 188-190).
45 Europejskie znaczenie powstania listopadowego, na ktre susznie wskaza Charles Morley w
The Journal of Central European Affairs, tom XI, Boulder, Colorado 1952, s. 407-416, zbyt nisko
oceni R.F. Leslie, Polish Politics and the Revolution of November 1830, Londyn 1956 -
monografia, ktra zasadniczo bdnie interpretuje cay ruch.
46 Jego wielko dobitnie przedstawili Marceli Handelsman w wyczerpujcej biografii Adam
Czartoryski, 3 tomy (w 4), Warszawa 1948-1950 (wydane pomiertnie) i M. Kukie, Czartoryski
and European Unity 17701861, Princeton University Press 1955 (zob. rozdzia 4 na temat jego
wielkiego planu przeksztacenia i zjednoczenia Europy, zilustrowany map na s. 48, oraz rozdzia
12 na temat jego rozprawy dotyczcej dyplomacji). Specjaln prac na temat Czartoryski and his
Essai sur la diplomatie wyda M.K. Dziewanowski w Slavic Review, tom XXV, 1971, s. 589- 605,
gdzie na s. 602 wspomina si o polskiej tradycji XV wieku.
350 R O Z D Z I A IX
polskie ruchy podziemne nie mogy skorzysta z rnych rewolucji, ktre wybuchay w wikszoci
krajw europejskich okoo 1848 roku, poniewa pozycja cara staa si tak silna, e pomg nawet
Austrii w zdawieniu powstania na Wgrzech.
Dopiero w 1863 roku wybucho kolejne powstanie w zaborze rosyjskim; jego organizatorzy mieli
nadziej na pomoc z Zachodu. W jesieni tego roku Napoleon III, ktry, jak pokaza cztery lata
wczeniej we Woszech, sta po stronie wszystkich niezadowolonych narodw, ale nie chcia zosta
wcignity w kolejn wojn na Wschodzie, podj pamitn, do niedawna przeoczan, inicjatyw
zaproszenia wszystkich europejskich potg na kolejny kongres do Parya i zrewidowania
postanowie kongresu wiedeskiego, lekcewaonych niemal wszdzie, szczeglnie w odniesieniu
do Polski. Ten konstruktywny projekt, dobrze przyjty przez mniejsze kraje i przez Stolic
Apostolsk, ale sabotowany przez Rosj i Prusy, nie mg zosta zrealizowany47. Uniknito
wprawdzie wojny w sprawie polskiej, ale w kolejnych omiu latach byy nie mniej ni trzy
wojny, ktre umoliwiy Prusom, po pokonaniu Danii, Austrii i Francji, ogosi w 1871 roku w
Wersalu nowe Cesarstwo Niemieckie pod panowaniem dynastii Hohenzollernw.
Druga z tych wojen, w 1866 roku, miaa niespodziewanie korzystne konsekwencje dla powanej
czci Europy rodkowowschodniej. Monarchia Habsburgw bowiem, pokonana i wyczona z
kontrolowanych przez Prusy Niemiec, musiaa przeprowadzi swoj dugo odkadan reorganizacj
wewntrzn. Austro-wgierski kompromis z 1867 roku, po ktrym wkrtce nastpio przyznanie
austriackiej czci monarchii postpowej konstytucji oraz uznanie praw pastwowych Chorwacji w
czci wgierskiej, by decydujcym krokiem, podjtym przez cesarza Franciszka Jzefa na rzecz
federalizmu. Wikszo Wgrw chtnie przyja dualizm, ktry dawa im uprzywilejowan
pozycj wrd jedenastu narodw w uprzednio scentralizowanym cesarstwie oraz pozwala na
tradycyjn koronacj krla insygniami w. Stefana. Polacy w Galicji, do ktrej w 1846 roku
doczono Krakw, oczekiwali wikszej autonomii ni
47 Zob. odkrywcze badania Stanisawa Bobra-Tyrlingo, Un congrs europen manqu (1863),
The Polish Review, tom V, Nowy Jork i960, s. 76-94 i Napoleon III, lEurope et la Pologne,
Antemurale, tom VII-VIII, Rzym 1963, s. 1-362.
S Z E S E T LA T P N IE J 351
ta, ktr przyznano w l86j roku kadej prowincji austriackiej. Jednak kontrast midzy ich nowymi
moliwociami rozwoju narodowego a rosncym uciskiem w rosyjskim i pruskim zaborze skoni
ich krajowy sejm do wyraenia nadziei, e Habsburgowie przejm historyczn misj
Jagiellonw48. Czesi byli zawiedzeni, kiedy cesarz nie koronowa si take jako krl Czech,
podobnie jak Sowianie poudniowi, ktrzy pozostali podzieleni na rne jednostki administracyjne.
Jednak troist struktur monarchii rozwaano, kiedy zaczto dyskutowa nad dalszymi reformami,
zwaszcza po zajciu i pniejszym wczeniu Boni.
Monarchia popenia jednak fatalny bd, angaujc si w mocarstwow polityk midzynarodow,
zamiast skoncentrowa si na problemach wewntrzno-strukturalnych. Tymczasowy udzia w
Lidze Trzech Cesarzy, razem z Niemcami i Rosj, jak rwnie Trjprzymierze z wrogami z 1866
roku, obejmujce prcz Niemic take Wochy, sprzeczne z interesami Austro-Wgier, potpiane
przez wiele ich narodw, stworzyy niebezpieczne zudzenie rwnowagi si w Europie, uzyskanej
dziki zawizaniu Trjporozumie- nia. To, oraz lekkomylne traktowanie konfliktu z Serbi po
tragicznym morderstwie w Sarajewie, przyczynio si do wybuchu I wojny wiatowej i do upadku
imperium Habsburgw, co pozostawio pustk w miejscu, gdzie kiedy bya Europa
rodkowowschodnia. Szansa na zjednoczenie tego obszaru przez tak zwane austriacko-polskie
rozwizanie, ktremu sprzeciwia si niemiecki sojusznik, pojawia si na nowo podczas tajnych
negocjacji w sprawie oddzielnego pokoju z potgami zachodnimi, ale zostaa cakowicie
zmarnowana49.
48 Ten adres z 10 grudnia 1866 roku omwiony zosta na s. 444-445 rozdziau St. Estreichera
Galicia in the Period of Autonomy and Self-Government 1849-1914, w Cambridge History of
Poland U, s. 432-460, ktry pomaga take zrozumie cay ruch reformatorski w monarchii
dualistycznej.
49 Ostatni i najbardziej obiektywn z licznych ksiek na temat schyku i upadku monarchii
habsburskiej jest praca Die Auflsung des Habsburgerreickes, Wiede 1970, wydana przez R.G.
Plaschka i K. Macka z udziaem prawie szedziesiciu specjalistw z dwunastu krajw. Zob. take
dwa artykuy, ktre przedstawiem na Midzynarodowych Kongresach Nauk Historycznych
odbywajcych si w Sztokholmie i Wiedniu: Federalism in the History of East Central Europe,
The Polish Review, tom V, Nowy Jork i960 i sterreich und Polen - Zwei Millennien, Teki
historyczne, tom XIV, Londyn 1965, s. 7-70 (szczeglnie 46-58). Problem austriacko-polskiego
rozwizania, dobrze wyjaniony przez T. Komarnickiego,
352 R O Z D Z I A IX
Zastpienie monarchii dualistycznej skconymi sukcesorami jest jednym z gwnych zarzutw,
jakie stawia si rozjemcom z 1919 roku. Rwnoczenie jednak byo to spnione uznanie znaczenia
Europy rodkowowschodniej dla polityki midzynarodowej. Pytanie, czy tak drastycznego
rozwizania rzeczywicie wymagaa zasada narodowego samostanowienia, na ktrej miay si
opiera traktaty pokojowe. Nie moe by jednak adnych wtpliwoci, e cakowita niepodlego
bya celem wszystkich narodw Europy rodkowowschodniej, dlatego, e byy jej pozbawione
przez dugi czas. W regionie naddunajskim, gdzie ogoszenie federalizmu opniono do 16
padziernika 1918 roku, bezkrwawa rewolucja 13 listopada zastpia ostatniego cesarza w Wiedniu
republik niemiecko-austriack, dwa miesice przed konferencj pokojow w Paryu.
Slogan samostanowienia wykorzystay czy raczej naduyy go zarwno potgi centralne, jak i rok
wczeniej sowiecka Rosja na konferencji pokojowej w Brzeciu Litewskim. Dwa dni po rozejmie
na Zachodzie bolszewicy, ktrzy rok wczeniej oficjalnie przyznali prawo odczenia si
narodowociom byego Cesarstwa Rosyjskiego, zaprosili wszystkie narody Europy Wschodniej i
rodkowej do przystpienia wraz z Rosj do zwizku republik radzieckich. Std dla potg
zachodnich stao si oczywist koniecznoci stworzenie pasa prawdziwie wolnych pastw
narodowych midzy rozpadajcymi si imperiami Habsburgw, Hohenzollernw i Romanoww,
tak jak w XIX wieku na Bakanach pastwa takie zastpiy wikszo europejskiej czci Cesarstwa
Osmaskiego.
Na Zachodzie istniaa pewna obawa, e doprowadzi to na terenie midzy Morzem rdziemnym i
Batyckim do bakanizacji. Chodzio o to, aby trudnoci zaistniae ju w wyniku powstania - w
wieku XX - tak wielu nowych, w wikszoci maych pastw nie rozprzestrzeniy si na wiksz
cz Europy. Politycy, ktrzy bardzo niewiele wiedzieli o historii, a nawet geografii tej czci
kontynentu, zlekcewayli fakt, e pastwa te, niektre wcale niemae, nie byy nowymi, sztucznymi
tworami, ale po dugich okresach obcego zwierzchnictwa zostaa im przywrcona dawna wolno.
Potrzeboway one oczywicie pewnego okresu pokoju, bez nadmiernej
Rebirth of the Polish Republic 1914.-1920, Londyn 1957, s. 97-126, budzi teraz wiksze
zainteresowanie historykw ni przedtem.
S Z E S E T LA T P N IE J 353
ingerencji obcych (co krpowao rozwj krajw bakaskich), aby na nowo uporzdkowa swoje
granice, czsto szkicowane w popiechu, i by przyj konstytucje odpowiednie dla ich
specyficznych warunkw. Naleao si obawia, e objawy nacjonalizmu, ktre przecie nie byy
charakterystyczne tylko dla Europy rodkowowschodniej, zakc pocztek nowego ycia w
wyzwolonych krajach. Niemniej jednak, wiadectwa dwch dekad ich odzyskanej niepodlegoci s
imponujce50.
Ich niepodlego midzy dwiema wojnami wiatowymi nie trwaa nawet penych dwudziestu lat.
Porozumienia pokojowe po pierwszej wojnie nie zakoczyy walk w Europie rodkowowschodniej
i gdyby Polska nie powstrzymaa ataku bolszewickiego w 1920 roku, nawet Zachd znalazby si w
niebezpieczestwie. Wybuch kolejnej wojny europejskiej w 1939 roku poprzedziy tragedie Austrii
i Czechosowacji. Midzy porozumieniem w Rydze w 1921 roku a zowieszczym Anschlussem
roku 1938 narody midzy tak zwan Trzeci Rzesz a Zwizkiem Radzieckim, zwyciskim w
wojnie domowej, nie cieszyy si bezpieczestwem, ktrego ani Liga Narodw, ani adne
zachodnie przymierze nie mogo im zapewni51. Trzeba im przyzna, e od pocztku uwiadamiay
sobie konieczno zawierania regionalnych en- tent, ktrym jednak, podobnie jak poszczeglnym
krajom, brakowao czasu, by si rozwin. Trzeba przyzna Jzefowi Pisudskiemu, jeszcze
jednemu polskiemu patriocie pochodzenia litewskiego, e jeli nawet na prno, to stara si on
oywi uni jagiellosk, ktrej tradycja wywara wpyw na jego modo52.
Zbyteczne jest przypominanie, e Stalin posun si dalej w 1939 roku ni Katarzyna II w 1795.
Razem z Hitlerem dokona rozbioru nie tylko Polski, ale niemal caej Europy rodkowowschodniej.
W 1945 roku natomiast uzyska to, czego Lenin pragn w roku 1920: kontrol nad tym caym
regionem, nie tylko nad Polsk doznajc klski w zwycistwie. Mino ponad wier stulecia od
drugiej wojny wiatowej, ale nie doszo jeszcze do adnego prawdziwego
50 Podsumowane zostay w pracy Oskara Haleckiego, Borderlands of Western Civilization, Nowy
Jork 1952, s. 379-411.
51 Zob. Piotr Wandycz, France and Her Eastern Allies 1919-1925, University of Minnesota Press,
1962.
51 Zob. M.K. Dziewanowski, Joseph Pisudski: A European Federalist 1918-1922,, Hoover
Institution Press 1969.
354 R O Z D Z I A IX
pojednania w duchu demokratycznym, pomimo, albo moe ze wzgldu na wstpn konferencj w
Jacie. Kolejna konferencja paryska, prawie trzydzieci lat po pierwszej, dotyczya jedynie satelitw
Hitlera53.
Nic dziwnego, e po takim wspczesnym dowiadczeniu historyk odwraca si ku minionym
stuleciom, nawet ku zamierzchemu okresowi, kiedy to szeset lat temu wielka krlowa
pochodzca z Zachodu przyniosa na kresy chrzecijaskiej Europy przesanie pokoju i ide
systemu federalnego, ktry mona byo rozszerzy na cay ten region, szanujc wolno i rwno
jego mieszkacw. Nie jest to prawdopodobnie przypadek, e wanie w latach, kiedy Hitler zdoby
wadz, a Stalin brutalnie umacnia swoj, pojawiy si pierwsze naukowe biografie Jadwigi
Andegaweskiej, nie tylko w Polsce, ale take w wiecie anglojzycznym, w Ameryce i w Wielkiej
Brytanii54, a nawet w Niemczech. Jej zasady, zdumiewajco podobne do goszonych przez
Organizacj Narodw Zjednoczonych oraz zalecanych dzisiejszemu wiatu w kilku encyklikach
papieskich, mogy rwnie uratowa t cz wiata, ktra nie posiada nawet powszechnie przyjtej
nazwy: Europ rodkowowschodni.
53 Pod tym tytuem Jan Ciechanowski, ostatni ambasador niezalenej Polski w Stanach
Zjednoczonych, opublikowa w 1947 roku swoje wojenne pamitniki.
54 Zob. powyej przypis I do rozdziau II. Prawdopodobnie jeszcze bardziej znaczcy jest fakt, e
proces beatyfikacyjny krlowej Jadwigi, ktry rozpoczto w 1419 roku, ale potem zaniedbano
pomimo jej nieprzerwanego kultu, podj arcybiskup krakowski Adam Stefan Sapieha w 1933 roku.
Dziki temu odpowiednie dokumenty mona byo w 1949 roku wysa do Rzymu, kiedy to w 550
rocznic mierci Jadwigi jej prochy przeniesiono do sarkofagu w rodku katedry wawelskiej. Zob.
opisy pierwszych uroczystoci w zbiorowej pracy Krlowa Jadwiga, Krakw 1933 oraz te w
kolejnych materiaach pod tytuem, Ku czci krlowej Jadwigi, Polonia Sacra, tom U, Krakw
1949, nr 3.
Skrty czciej cytowanych tytuw
Akta Unii
Akta Unii Polski z Litw 1383-1791, wyd. Stanisaw Kutrzeba i Wadysaw Semkowicz, Krakw
1932.
Cambridge History of Poland I
The Cambridge History of Poland from the Origins to Sobieski (to 1696), wyd. W.F. Reddaway i
in., Cambridge University Press 1950.
Cambridge History of Poland II
The Cambridge History of Poland from Augustus II to Pisudski (1697- 1935) wyd. W.F.
Reddaway i in., Cambridge University Press 1941.
Dugosz, Hist. m.; IV
Joannis Dlugossi opera omnia, wyd. Aleksander Przezdziecki, t. 13, Cracoviae 1877,1.14,
Cracoviae 1878.
Grabski, Jadwiga
Andrzej Feliks Grabski, Jadwiga - Wilhelm - Jagieo w opiniach europejskich, Nasza Przeszo,
t. XXIII, Krakw 1966.
Guilland w Histoire du Moyen Age Histoire du Moyen Age, wyd. Gustave Glotz, t. IX/i, UEurope
Orien- tale de 1081 d 1433, Pary 1945 (rozdziay napisane przez Rodolphea Guillanda).
Guldescu, Medieval Croatia Stako Guldescu, History of Medieval Croatia, Flaga 1946.
Halecki, Dzieje Unii
Oskar Halecki, Dzieje Unii Jagielloskiej, t. I-II, Krakw 1919-1920. Hman, Gli Angioini
Balint Hman, Gli Angioini di Napoli in Ungheria 12901403, Rzym 1935.