Richard Coudenhove - Kalergi

Nard Europejski
Tumaczenie z jzyka niemieckiego
Andrzej Piskozub Magdalena Urbanowicz
SERIA PRZEKAD Y Nr 1
adarnjparszafeli
Redaktor Magorzata Kapla Redaktor techniczny Piotr Kabaciski Korekta Joanna Winiewska
Projekt okadki Aneta Siuda
Toru 2000
ISBN 83-7174-769-1
Wydawnictwo Adam Marszaek 87-100 Toru, ul. Przy Kaszowniku 3723, tel. (056) 623-22-38,
660-81-60
Drukarnia MADO
87-100 Toru, ul. Rydygiera 12a
tel. (056) 645-50-56
Spis treci
Przedmowa do wydania polskiego ......................................................................... 7
I. NARD EUROPEJSKI................................................................................. 11
1. Narody powstaj i przemijaj....................................................................... 11
2. Europejska wsplnota kulturowa ................................................................. 16
3. Rasa europejska............................................................................................. 22
4. Europejska wsplnota losw dziejowych..................................................... 28
H. HISTORIA NARODU EUROPEJSKIEGO .................................................. 33
1. Grecki prolog ............................................................................................... 33
2. Pax Romana................................................................................................ 35
3. Chrzecijaski Zachd ................................................................................. 37
4. Wspczesna Europa ................................................................................... 40
ni. HISTORIA IDEI EUROPEJSKIEJ............................................................. 51
1. Dante i Dubois............................................................................................... 51
2. Krl Jerzy z Podiebradu i Sully ................................................................... 52
3. Penn i St. Pierre ........................................................................................... 57
4. Od St. Pierrea do pierwszej wojny wiatowej ............................................. 61
IV. HISTORIA RUCHU PANEUROPEJSKIEGO ............................................ 65
1. Paneuropa ........... 65
2. Pocztki ruchu paneuropejskiego ................................................................. 70
3. Inicjatywa Brianda ....................................................................................... 76
4. Paneuropa przeciwko Hitlerowi ........................... 84
V. NARODZINY FEDERACJI EUROPEJSKIEJ....................................... 95
1. Ruch europejski i Unia Parlamentarna......................................................... 95
2. Powstaje Rada Europy ...................................................................................101
3. Na drodze ku pastwu zwizkowemu.............................................................106
4. Perspektywy ...................................................................................................115
ZACZNIKI - DOKUMENTY...........................................................................119
Manifest Paneuropejski 1924 ............................................................................ 119
Projekt europejskiej konstytucji zwizkowej z 1951 .......................................131
Przedmowa do wydania polskiego
Katedra Nauki o Cywilizacji na Uniwersytecie Gdaskim, podejmujc inicjatyw nowej serii
wydawniczej - przekadw na jzyk polski najwaniejszych dotd nietumaczonych dzie wiatowej
politologii XX-wiecznej - rozpoczyna od ksiki, ktra stanowi podstawow, elementarn
publikacj dla kadego, komu blisk jest idea Stanw Zjednoczonych Europy. W okresie stara o
wejcie Polski do Unii Europejskiej, czterdziestomilionowy nard polski nie moe duej
pozostawa odcity barier jzykow od tego elementarza wiedzy o narodzie europejskim.
Ksika ta zostaa 44 lata temu wydana w Stuttgarcie, bdc owocem trzydziestoletniej dziaalnoci
na rzecz zjednoczenia Europy, jak pirem i czynem prowadzi wczeniej jej autor. Richard
Coudenhove-Ka- lergi, syn austriackiego arystokraty i Japonki, urodzi si w 1894 roku. Gdy
doszed do penoletnoci, pierwsza wojna wiatowa zakoczya si rozpadem monarchii
habsburskiej, podzielonej wedug kryteriw etnicznych pomidzy siedem powojennych pastw
europejskich. Dobra rodzinne autora znalazy si wwczas w Czechosowacji.
W latach pierwszej wojny wiatowej Fritz Naumann gon ksik Mitteleuropa rzuci myl
integracji Starega Kontynentu wok jego rodkowoeuropejskiego rdzenia. Wojna skoczya si
jednak przegran pastw centralnych i rozczonkowaniem politycznym ich obszaru. Nowa sytuacja
wymagaa nowej koncepcji jednoczenia si Europy. Program taki zarysowa R. Coudenhove-
Kalergi w ksice Paneuropa (1923) a nastpnie w Manifecie Paneuropejskim (1924). Program ten
przez nastpn dekad zyskiwa coraz wicej zwolennikw w najwaniejszych pastwach
europejskich, take wrd politykw, ktrzy podjli pierwsze, midzy wojenne prby jego
realizacji.
Arnold Toynbee trafnie oceni genez i ewolucj tego wielkiego cywilizacyjnego przedsiwzicia,
piszc W okresie midzywojennym Naumannowska koncepcja Europy rodkowej zostaa
rozwinita
7
przez innych publicystw z kontynentu w koncepcj Pan-Europy - powszechnej unii europejskiej,
ktra tak jak Naumannowska ,Jiuropa rodkowa miaa opiera si naXottverein. Projekt ,Jan-
Europy zo- sta, jak si wydaje, wycignity na forum publiczne po raz pierwszy w
midzywojennej Austrii - kraju, ktremu z racji granic przyznanych mu w traktacie pokojowym z
lat 1919-1920, ciko byo pogodzi si z rozczonkowaniem Europy na szereg niepodlegych
czci, odizolowanych od siebie zarwno pod wzgldem ekonomicznym, jak i politycznym
{Cywilizacja w czasie prby, Warszawa 1991, s. 84).
W 1930 roku, kiedy midzywojenne denia paneuropejskie osigny najlepsz koniunktur
polityczn, inny wielki ordownik zjednoczonej Europy, Jose Ortega y Gasset przepowiada Dla
Europejczykw nadchodzi czas, w ktrym Europ ogarnie jedna idea narodowa. Wiara w to jest o
wiele mniej utopijna, ni w XI wieku przepowiadanie zjednoczonej Hiszpanii czy Francji (Der
Aufstand der Massen, Stuttgart 1930, s. 27).
Rycho jednak owe- midzynarodowe wysiki zostay storpedowane przez nacjonalizm,
przeciwstawiajcy sobie narody Europy. Przeomowym wydarzeniem byo powstanie Trzeciej
Rzeszy w 1933 roku. Cou- denhove-Kaleigi w swej autobiografii odnotowa wystpienie Hitlera
przeciwko Paneuropie szermujce argumentami po dzi dzie powtarzanymi przez rozmaitych
euro-sceptykw Ruch paneuropejski opiera si na fundamentalnym bdzie, chcc jako
wartoci ludzkich zastpi ich iloci... W konsekwencji prowadzioby to do chaosu rasowego i
zamieszania, do zbkarceia i zmurzynienia kulturalnej ludzkoci, a w kocu do takiego upadku jej
wartoci rasowej, i inscenizujcy to Hebrajczyk powoli mgby si wznie do pozycji wadcy
wiata. (Ein Leben fur Europa. Meine Lebenserinnenrungen, Koln-Berlin 1966, s. 228).
Coudenhove-Kalergi przed drug wojn wiatow opuci Europ, przenoszc si do Stanw
Zjednoczonych, gdzie wykada histori na uniwersytecie nowojorskim. Po wojnie wrci na Stary
Kontynent, ktry nauczony dowiadczeniami nacjonalistycznego paroksyzmu, wreszcie przeszed
od sw do czynw w procesie swego zjednoczenia. Couden- hove-Kalergi nadal w procesie tym
uczestniczy, lecz rola jego stawaa si coraz bardziej honorow i dekoracyjn, gdy decydujcym
by obecnie gos ministrw i deputowanych z pastw, ktre jako pierwsze podjy powojenn
integracj europejsk.
8
I wwczas to Coudenhove-Kalergi opublikowa Die europische Nation (1953) jako przesanie dla
budowniczych jednoci europejskiej. By on ostatnim z szeregu wielkich prorokw jednoci
europejskiej, jacy przewijali si na scenie historii od Dantego Alighieri poczynajc. By te
Coudenhove-Kalergi tym szczliwcem, ktry za swego ycia doczeka si urzeczywistnienia owej
wielkiej idei, obserwujc powojenne wznoszenie fundamentw tego, co dzi nazywa si Uni
Europejsk, a czego ostateczn form bd przysze Stany Zjednoczone Europy.
Gdask, w milenijnym roku miasta 1997. Andrzej Piskozub
I. Nard europejski
1. Narody powstaj i przemijaj
Przeywamy obecnie jedno z najwikszych wydarze historii powszechnej wiata odrodzenie
Europy jako narodu. W chwili najwikszego zagroenia przypomniaa sobie ta cz ludzkoci o
wsplnocie swej kultury i swoich losw i przeobraa si, ze skconej spoecznoci zawistnych i
zwanionych ludw, w jeden system zwizkowy.
Narody rodz si i umieraj jak ludzie. Tworz i niwecz pastwa i s faktycznymi nonikami
historii wiata.
Aczkolwiek dziewitnasty i pocztki dwudziestego wieku toczyy si pod znakiem nacjonalizmu,
panuje zamieszanie w sprawie pojcia narodu. Jedni widz go j ako wsplnot jzyka, inni krwi,
jeszcze inni kieruj si wsplnot historyczn, geograficzn lub pastwow. Wszystkie definicje s
niepene i nietrafne.
Amerykanie i Irlandczycy mwi po angielsku, a tworz przecie samodzielne narody, podczas gdy
Szwajcarzy, pomimo swoich czterech jzykw, stanowi jeden nard.
Nard nie jest te wsplnot krwi poniewa z punktu widzenia rasy i pochodzenia, Prusowie s
blisi Litwinom ni Bawarom.
Rwnie historyczna wsplnota nie wystarcza jako definicja gdy Irlandczycy byliby ju dawno
wroli w nard brytyjski. Fakt, e Ameryka Poudniowa nie tworzy jednolitego narodu, tylko ich
grup, obala definicj narodu jako geograficznej caoci. Wreszcie dawne Austro-Wgry byy
najlepszym przykadem na to, e pastwo moe skada si z wielu narodw. Przecie nacji austro-
wgierskiej nigdy nie byo.
Narody s wiadomymi wsplnotami kultury i losu, ktre s ze sob poczone politycznie, albo
d do zjednoczenia lub wyzwolenia.
Narody s wielkimi szkoami - &tuetdaayraitrodzinami. S duchowymi wsplnotami, zczonymi
przez wsplnych prorokw, przywd11
cw, wychowawcw i nauczycieli. Idee przewodnie okrelonego narodu przedostaj si tysicami
kanaw do wiadomoci mas. Idee filozofw zostay przejte przez poetw, pisarzy, dziennikarzy i
profesorw. W powieciach, artykuach prasowych i wykadach, czsto uszczuplone i przemieszane
docieraj do najgbszych pokadw ludzkiej wiadomoci. Mowie stanu i wodzowie, ktrych
ycie i wypowiedzi wci yj na kartach ksiek, staj si wzorcami. W taki sposb narody staj
si wielkimi wsplnotami duchowymi.
Historia Niemiec i Woch w dziewitnastym stuleciu pokazuje, jak narody powstaj.
W redniowieczu Niemcy byy jednym narodem, jedn, wiadom wsplnot kultury i losu, ktry
znajdowa swj wyraz w niemieckim cesarstwie i Rzeszy. Ta jedno zostaa rozbita przez
reformacj. Szkoa protestancka stana przeciw szkole katolicyzmu. Podczas wojny
trzydziestoletniej poczucie wsplnotypomidzy niemieckimi protestantami i niemieckimi
katolikami wygaso. Miejsce narodowego patriotyzmu zajy patriotyzmy regionalne. Nie czuli si
Niemcami lecz Bawarami, Prusakami, Saksoczykami, Hanowerczykami itd.
Dopiero gdy Napoleon pognbi niemieckich krlw i ksita, obudzio si niemieckie poczucie
przynalenoci narodowej, owa tsknota za wolnoci i zjednoczeniem. Filozofowie, jak Fichte,
poeci jak Arndt, pedagodzy jak Jahn, mowie stanu jak vom Stein stali si nosicielami nowej myli
narodowej, ktr najpierw pochwycili studenci a potem masy. Tona nowo obudzone uczucie byo
tak silne, e pokonao przeciwnoci wyznaniowe. W cigu jednego pokolenia dokonaa si w
sercach i umysach milionw Niemcw gboka przemiana. Ponad granicami krajowymi Prusacy,
Bawarowie, Hanowerczycy, Saksoczycy, Frankowie i Szwabi uwiadomili sobie wreszcie, e s
Niemcami. Wyrazem tej nowej wsplnoty kultury i losu byo denie do jednoci narodowej,
odnowienia Rzeszy Niemieckiej, co urzeczywistni w kocu Bismarck.
Odnowienie narodu woskiego odbyo si w podobny sposb. Od czasw wdrwki ludw Wochy
byy rozczonkowane. Patriotyzm Wochw krystalizowa si wok ich miast i pastw, takich jak
Wenecja, Genua, Mediolan, Piemont, Neapol, Toskania. Tsknota duchowej elity za zjednoczeniem
Woch nigdy cakiem nie wygasa, ale to zjednoczenie wydawao si niemoliwe w obliczu
niemieckiej, francuskiej
12
i hiszpaskiej obcej wadzy i uprzywilejowanej pozycji Pastwa Kocielnego, pooonego w rodku
pwyspu. Rwnie we Woszech przeom spowodoway wojny napoleoskie.
Napoleoskie zaoenie Krlestwa Woch, ktre objo dolin Padu i pnocn poow pwyspu,
obudzio tumione do tej pory nadzieje. Gdy pniej Kongres Wiedeski usiowa odnowi i
utrwali rozbicie Woch, obudzi si woski nacjonalizm z ywioow si, niesiony przez poetw i
mylicieli, pisarzy i studentw, mw stanu i arystokratw. Tajne stowarzyszenia, jak
karbonariuszy, przygotowyway narodow rewolucj, ktra w walce przeciw Austrii Mettemicha,
wydaa swoich bohaterw i mczennikw. Przywdc duchowym tego wyzwoleczo-
zjednoczerriwego ruchu by Mazzini, najpopularniejsz postaci - Garibaldi. Wspomagane przez
ten ruchu ludowy Krlestwo Sardynii mogo, pod godnym przewodnictwem prawdziwego ma
stanu, jakim by Cavour, dziki acuchowi wojen i rewolucji, oswobodzi, zjednoczy i odnowi
nard woski.
To co stao si w Niemczech i Woszech w dziewitnastym stuleciu, dzieje si teraz w Europie.
Rwnie Europa bya w redniowieczu wiadom wsplnot kultury i losu, zjednoczon dziki
Kocioowi rzymskokatolickiemu. Ta zachodnia nacja rozpada si na pocztku wieku szesnastego,
na skutek reformacji i podziau Europy na pastwa narodowe. Od tego czasu poszczeglni
myliciele i duchowi przywdcy wci na nowo nili o zjednoczonej Europie, ale ich idee nie
znalazy oddwiku w opinii publicznej.
Dopiero w dwudziestym wieku, kiedy to Europa zostaa rozdarta przez pierwsz wojn wiatow, a
rosyjski bolszewizm stworzy yciowe zagroenie dla Zachodu, Europa zacza zastanawia si nad
swoj jednoci kulturow i wsplnot losu.
Ruch paneuropejski przejli przywdcy europejskiej inteligencji i przygotowuj to zjednoczenie,
ktre dokonuje si na naszych oczach.
Miliony Niemcw, Francuzw, Wochw i innych Europejczykw uwiadamiaj sobie, e mimo
caego dziedzictwa wrogoci, tworz wspln czstk ludzkoci, ktra moe si uratowa przed
zagad jedynie przez zjednoczenie. W tym porwnaniu, z jednej strony niemieckiego i woskiego
ruchu zjednoczeniowego, z drugiej za europejskiego
13
ruchu narodowego, mona si sprzeciwia mwicym, e Europa nie jest adnym narodem, skoro
nie posiada wsplnego jzyka.
Przykad indyjskiego ruchu narodowego pokazuje, e wielojzyczny nard moe rwnie dobrze
uwiadomi sobie swoj wsplnot. Indie, dokadnie tak jak Europa, s pwyspem i
subkontynentem Azji. Tak jak Europa s jzykowo i historycznie zrnicowane. Liczba indyjskich
jzykw jest wiksza ni europejskich. Mimo ich dugiej i wielkiej historii nigdy nie byo
niepodlegych i zjednoczonych Indii. Polityczna jedno tego pastwa bya dzieem wadz hry
tyjskich z dziewitnastego stulecia. Przeciwko nim zrodzi si wszechindyjski ruch narodowy.
Indyjska inteligencja uwiadomia sobie swoj narodow solidarno i walczya o wolne Indie.
Odnalaza w Ganhhim wielkiego, moralnego przywdc. Pod naciskiem tego wanie ruchu
narodowego Wielka Brytania wycofaa si stamtd po drugiej wojnie wiatowej. W ten sposb,
pomimo wszystkich rnic jzykowych zatriumfowa indyjski ruch narodowy. Ale wraz z
momentem zwycistwa wkroczy rozam. Muzumanie pnocnych Indii odwrcili si plecami do
indyjskiej idei narodu i stworzyli nowe pastwo, nowy muzumaski nard Pakistan. Jednak to
rozdwojenie Indii nie ma podstaw jzykowych, tylko religijne. Pakistan czuje si bowiem czci
cywilizacji islamskiej a nie indyjskiej.
Innym przykadem narodzin wielojzycznej nacji jest Zwizek Radziecki. Na tym olbrzymim
terytorium yje, od czasw drugiej wojny wiatowej, wiele mayeh i duych narodw. Nard
rosyjski jako najsilniejszy, uciska inne, ktre niy o wyzwoleniu Polakw i Ukraicw, Gruzinw
i Ormian, Kirgizw i Turkmenw.
Rewolucja rosyjska z 1918 roku przyniosa totaln zmian. Miejsce imperium carskiego zaj
Zwizek Radziecki, miejsce hegemonii jednego narodu hegemonia partii. Zwizek Radziecki sta
si szko marksizmu w nowej interpretacji Lenina, a pniej Stalina.
Narodowe sprzecznoci pomidzy czciami skadniowymi Zwizku Radzieckiego zeszy na dalszy
plan, ich miejsce zajy konflikty midzy komunistami i niekomunistami. Z rewolucji wyonia si
nowa warstwa rzdzca, obejmujca Rosjan i Turkmenw.
Mowa ojczysta nie odgrywaa tu adnej roli. Na czele Zwizku Radzieckiego nie stan jednak
aden Rosjanin, tylko Gruzin - Stalin. Kada grupa jzykowa otrzymaa wasn, autonomiczn
republik, ale wszy-
14
stkie te republiki czuy si poczone przez wsplny patriotyzm, wsplny nacjonalizm, poczucie
wsplnoty kulturowej, i losu, oparte na wsplnym wiatopogldzie i stylu ycia.
Ten nowonarodzony Zwizek Radziecki sta si dla Europy najwikszym zagroeniem. Naciska na
ni zarwno od wewntrz jak i z zewntrz, poprzez rewolucj i wojn. Jego celem bya zagada
europejskiej cywilizacji i tradycji, oraz likwidacja ich obrocw, w sytuacji, kiedy
niepodporzdkuj si komunizmowi. Przywdcy bolszewikw nie czynili adnej tajemnicy ze
swoich zamiarw wobec Europy a po wybrzea Oceanu Atlantyckiego wcielonej do Zwizku
Radzieckiego.
Bezporednim nastpstwem tego zagroenia jest jednoczenie si Europy, jako pastwa
zwizkowego i jako narodu. Eksperyment faszyzmu, by zaegna bolszewickie niebezpieczestwo
przez intensyfikacj etnicznego nacjonalizmu, nie powid si. Doprowadzi on do samorozbicia
Europy podczas drugiej wojny wiatowej, co stworzyo Zwizkowi Radzieckiemu moliwo
dotarcia a do aby i Alp. Europa zacza rozumie, e spory narodowociowe i wzajemne
wrogoci wewntrzne tylko sprzyjaj bolszewizmowi i e przezwycienie tych przeciwnoci
dziki wszecheuropejskiemu patriotyzmowi, stanowi niezbdn przesank dla wsplnej obrony.
Tak zrodzi si nowy, oglnoeuropejski ruch narodowy, jako reakcja na nacisk z zewntrz, podobnie
jak niemiecki ruch narodowy by reakcj na wojny napoleoskie, a woski na polityk ucisku
prowadzon przez Met- temicha. Rwnie poczenie si szwajcarskich kantonw dokonao si
wskutek nacisku Austrii, a zjednoczenie trzynastu kolonii pnocnoamerykaskich byo
odpowiedzi na nacisk Anglii. Nic nie przyczynio si w wikszym stopniu do powstania Zwizku
Radzieckiego ni wojna domowa, w ktrej to antykomunistyczni generaowie carscy cieszyli si
sympati i uzyskiwali pomoc od caego kapitalistycznego wiata, wskutek czego Sowiety byy
okrone przez wiat kapitalistyczny i niebezpieczestwo pynce ze strony amerykaskiego
imperializmu.
Tak dugo, jak jaka grupa pastw i ludw nie czuje si zagroona, nie widzi powodw, dla ktrych
miaaby si wyrzec swojej nieograniczonej suwerennoci i tworzy federacj.
Najlepszym przykadem na to jest sze maych republik Ameryki rodkowej, ktre mimo
ssiedztwa, wsplnego jzyka i historii, zadecydo-
15
way o swojej niezalenoci, poniewa czuy, e nikt im nie zagraa. Gdyby jednak na przykad
Meksyk sprbowa rozszerzy swoje granice w kierunku poudniowym, federacja Ameryki
rodkowej byaby bezporednim nastpstwem.
Dla europejskich pastw narodowych nie byo, przez minione stulecie adnego powodu, by
rezygnowa z suwerennych praw na korzy federacji europejskiej, poniewa adna zewntrzna
potga nie zagraaa Europie. Dopiero narodziny narodu radzieckiego, jako zarzewia rewolucji
wiatowej, uczynio zjednoczenie Europy koniecznym.
Jako bezporedni skutek ekspansywnej polityki Zwizku Radzieckiego przeywamy dzisiaj
odrodzenie europejskiego narodu, jako wiadomej wsplnoty kultury i losu.
2. Europejska wsplnota kulturowa
Cywilizacja globalna jest pokostem. Pokost ten pokrywa cztery wielkie, historyczne cywilizacje
europejsk, muzumask, indyjsk i wschodnio- azjatyck. Pita ksztatuje si w cigu ostatniego
pokolenia cywilizacja bolszewicka.
Cywilizacja europejska nie ogranicza si tylko do Europy, ale obejmuje swym zasigiem take
Ameryk, Australi i Afryk Poudniow. Stanowi ona jedno. Kto, kto mwi o kulturze
niemieckiej, anglosaskiej i francuskiej ma na myli jedynie odmian wanie cywilizacji
europejskiej, ktra w istocie jest niepodzielna.
Miaa ona swj pocztek dwa i p tysica lat temu w Atenach. W Europie wci ywe s lady tej
greckiej kultury wolnoci, pikna i osobowoci, odnale je mona w sztuce i filozofii, w nauce i
polityce. Dziki Aleksandrowi Wielkiemu przekroczya wskie ramy Grecji i opanowaa Egipt i
Azj Przedni. Hellenizm by kosmopolityczn greczyzn. Rzym przej kultur hellenistyczn i
przenis j do Europy Zachodniej.
W obrbie tego hellenistycznego wiata powstao chrzecijastwo. Jego kolebk byo Morze
rdziemne. Po trzech stuleciach heroicznych zmaga chrzecijastwo podbio Cesarstwo
Rzymskie i pooyo podwaliny pod religijn i moraln jedno Europy. Od tego czasu wiat myli
chrzecijaskiej jest nie do rozdzielenia od cywilizacji europejskiej. Chrzecijastwo przeyo
Cesarstwo Rzymskie i wdrwki ludw, ktre
16
z greckiej tradycji kulturowej pozostawiy niewiele. Ale ludy germaskie, ktre pokonay potg
Rzymian pokoniy si przed chrzecijastwem, ktre w redniowieczu rozprzestrzenio si bardziej
ni w staroytnoci. Hordy germaskie nie dziaay jednak tylko niszczco na kultur, one
dostarczyy Europie trzeci skadnik kultury, ktry nie by ani grecki ani chrzecijaski mianowicie
rycerstwo.
Na wp zapomniane wartoci antyczne przeyy swoje zmartwychwstanie w dobie renesansu i
humanizmu, w skutek czego w erze nowoytnej, obok chrzecijastwa i rycerstwa, antyk okrela
europejsk form ycia. Ale wszystkie te wartoci, wszystkie prdy i wszystko, co dla
europejskiego losu byo decydujce, rozprzestrzenio si poprzez granice jzykowe od ruchu
kluniackiego przez renesans do reformacji i kontrreformacji, do Owiecenia, demokracji,
nacjonalizmu i socjalizmu.
redniowiecze nie znao nacjonalizmu w etnicznym tego sowa znaczeniu, poniewa Koci by
wiadomie ponadnarodowy. Dzieli on ludzi wedug reigii, a nie wedug narodowoci. Dla
Kocioa katolickiego wiat chrzecijaski by jedn grup ludzi, jednym narodem, w najwyszym
tego sowa znaczeniu. Rwnie polityczna mapa redniowiecza nie bya uzaleniona od granic
jzykowych do Rzeszy Niemieckiej naleaa dua cz Francji, do Aragonii Sycylia; Wochy i
Hiszpania byy rozczonkowane. Poudniowozachodnia Francja naleaa do korony angielskiej,
podczas gdy Szkocja bya niepodlega.
Pierwsz fal etnicznego nacjonalizmu przyniosa ze sob reformacja. Walka przeciwko kocioowi
powszechnemu i wsplnej mowie kocielnej zbiega si z myleniem w kategoriach narodowych.
Ruch husycki by jednoczenie narodowy i religijny. Rwnie angielska, niemiecka i skandynawska
reformacja nosia rysy narodowe. Rwnoczenie deniami narodowymi posugiwali si krlowie
w walce z europejskimi rycerstwem. W ten sposb doszo do zjednoczenia Francji, Hiszpanii,
Anglii, Holandii, Portugalii; Szwecja i Dania stay si narodowymi mocarstwami.
Jednake dominujcymi pocztkowo byy -siy religijne Gustaw Adolf by witany przez
niemieckich protestantw jako wybawca, a nie jako zdobywca. A katolicy Niderlandw woleli
hiszpaskie panowanie ni zjednoczenie z ich protestanckimi brami.
Epoka absolutyzmu, ktra nastpia po wojnie trzydziestoletniej, przywizywaa mniejsz wag do
narodowych uczu ludu. Idea pastwa
17
wierzyli, e w iedz w szystko i ze w iedz lepiej. Ci na wp wyksztaceni byli wszdzie
propagatorami etnicznego nacjonalizmu. Chocia mieli ju jakie pojcie o swojej wasnej mowie,
literaturze i historii, lecz pozostawali analfabetami w stosunku do jzyka, literatury i historii swych
ssiadw. Wychowywali si, przeceniajc wasne wartoci narodowe i nie doceniajc tych wartoci
u obcych. Gazety dostosowyway si czsto do takiego nastawienia i popieray je, aby zwikszy
liczb swoich abonentw pord tych na wp wyksztaconych, ktrzy od dziecistwa znali tylko
histori wasnego narodu, wraz z jej wszystkimi wielkimi ludmi wodzami, mami stanu, poetami,
mylicielami, badaczami i wynalazcami - ale nie mieli pojcia o wielkich ludziach i osigniciach
ich ssiadw. Uczyli si zafaszowanej historii wiata i nabierali przekonania, e ich nard
maszeruje na czele ludzkoci i e mieli i maj suszno we wszystkich midzynarodowych
kwestiach spornych.
Ulegli manii wielkoci, poniewa brakowao im perspektyw prawdziwego wyksztacenia. Poniewa
nie potrafili rozrnia pozornej wielkoci, ktra dotyczy tylko spraw bliskich, od tej prawdziwej,
ktra jest w stanie zda prb odlegoci.
Kady polityk, kady artyku prasowy i kada ksika, ktra schlebia ich manii wielkoci, bya
przez nich mile widziana. Doszo do tego, e wielu parlamentarzystw i dziennikarzy rywalizowao
ze sob w nacjonalistycznej propagandzie, aby pozyska wyborcw i abonentw. Brakowao przez
to moliwoci tym na wp wyksztaconym, aby sprawdzi i przezwyciy swoje narodowe
uprzedzenia, a wreszcie stay si one politycznymi dogmatami.
To, e etniczny nacjonalizm jest nie do pogodzenia z prawdziwym wyksztaceniem, wynika ju z
tego, i najwiksze umysy Europy nie byy adnymi nacjonalistami ani Erazm z Rotterdamu, ani
Wolter, ani Goethe, ani Kant, ani Pascal, ani Kartezjusz, ani Dante, ani Giordano Bruno, ani
Unamuno, ani Benedette Croce, ani Bergson, ani te hrabia Keyserling.
Tam, gdzie szukamy gwiazd pierwszej wielkoci w europejskiej historii duchowej, nie znajdujemy
adnych etnicznych nacjonalistw. Wrd gwiazd drugorzdnych nacjonalizm jest ju czstszy.
Wzmacnia si wraz z malejc si wiata. Pord gwiazd dziesitej wielkoci mona spotka
wielu nacjonalistw. Ale ci s niestety tymi, ktrzy czsto wypaczaj w nacjonalistycznym duchu
gwiazdy pierwszej wielkoci.
20
Najlepszym lekarstwem na narodow mani wielkoci, byoby niezafaszowane nauczanie historii
Europy w szkoach powszechnych. Wtedy uczonoby na kadej stronie ksiki o tym, jak
przedstawiciele albo potomkowie obcych narodw stawali si duchowymi, politycznymi lub
wojskowymi przywdcami. Pord mw stanu Francji wysun si na pierwszy plan Sycylijczyk
Mazarini, wrd jej wodzw Korsykanin Napoleon i na wp-Niemiec na wp-Szwed marszaek
Maurycy Saski; pord wodzw Cesarstwa Niemieckiego - p-Czech Wallenstein i wosko-
francuski ksi Eugeniusz Sabaudzki. Zaoycielem pastwa ruskiego by Szwed Ruryk; do
tamtejszych najwikszych postaci panujcych nale take Niemka caryca Katarzyna II i dzisiejszy
wadca, Gruzin Stalin.
Wikszo brytyjskich dynastii bya zza granicy, zaczynajc od norman- dzkich ksit, przez
francuskich Plantagenetw, szkockich Stuartw, do Oraczykw, Welfw i Koburgw.
Prototyp Wocha renesansowego, Cesar Borgia, by synem Hiszpana. Hiszpaski bohater narodowy
Kolumb by z pochodzenia Genueczykiem. Polskimi krlami, po litewskich Jagiellonach, byli
najpierw szwedzcy Wazowie, potem niemieccy Wettynowie, podczas gdy najzdolniejszym krlem
elekcyjnym by Wgier Stefan Batory. Jednym w wybitniejszych wgierskich wadcw i
jednoczenie krlem Polski by Ludwik Wielki z dynastii andegaweskiej. Pord czeskich krlw
dominowaa niemiecka dynastia Luksemburczykw.
Wrd najwikszych filozofw niemieckich Kant by pochodzenia szkockiego, Schopenhauer
holenderskiego, a Nietzsche polskiego. Najwikszy filozof Holandii, Spinoza, by ydem, tak samo
jak jeden z najwikszych brytyjskich mw stanu, Disraeli. Z wielkich angielskich pisarzy naszych
czasw Berhard Shaw by Irlandczykiem, tak jak Walter Pater; Oskar Wilde by p-Irlandczykiem,
a Jzef Conrad - Polakiem. Irlandzki premier i bohater narodowy, de Valera, jest synem Hiszpana.
Wikszo dynastii Europy pochodzi zza granicy. Wilhelm Oraski by Niemcem, Rudolf Habsburg
Szwajcarem, Hohenzollernowie Szwabami. Rd holsztyski rzdzi w Danii, Norwegii i Grecji;
wczoraj panowa w Rosji, a jutro zastpi w Anglii dynasti kobursk. Ten niemiecki rd Koburgw
panuje do dzisiaj w Wielkiej Brytanii i Belgii; wczoraj rzdzi te w Portugalii i Bugarii, jak
Hohenzollernowie w Rumunii.
21
W Szwecji krluje francuska dynastia Bemadotte. W Hiszpanii niemieccy Habsburgowie zostali
zastpieni przez francuskich Burbonw. Te fakty, ktre mona by dowolnie rozszerza, dowodz
naukowej niedorzecznoci etnicznego nacjonalizmu.
Pojmowanie narodu jako wsplnoty kulturowej, wielkiej szkoy, wykazuje, e caa Europa jest
jednym narodem, ktry dzieli si na gazie i e etniczni nacjonalici widz tylko pojedyncze
gazie, ktre uwaaj za drzewa, poniewa wsplny pie w ich poowicznym spojrzeniu
pozostanie ukryty.
Tylko rozszerzenie oglnego ksztacenia moe ten stan rzeczy przezwyciy. Wtedy oczom
wszystkich ukae si wsplny pie tych etnicznych gazi narodowych; wtedy te narodowa mania
wielkoci ustpi europejskiej wiadomoci kulturowej.
Gdy kiedy zostanie ten cel osignity, wwczas mio do swojego wasnego narodu bdzie
spenia swoj naturaln rol w yciu narodw i ludzi. Poniewa jest to naturalne, e kady
czowiek kocha swoj rodzin, swoj blisz i dalsz ojczyzn, e czuje si zwizany ze swoim
krajem i spoeczestwem. Ponadto jednak rwnie ze swoim krgiem kulturowym i kontynentem
macierz - Europ. Poza Europ z caym rozlegym Zachodem; i sigajc poza Zachd z
ludzkoci.
Dla kogo o tak organicznym odczuwaniu nie moe by adnej sprzecznoci midzy mioci
ojczyzny i europejskim patriotyzmem. Taka postawa wobec wiata dzieli si na koncentryczne
krgi, zamiast zamyka si w pojedynczym nacjonalistycznym obrbie.
Mio do wasnego narodu bdzie dla naprawd wyksztaconych poczona z szacunkiem do
innych narodw i ze wiadomoci tysicletniej wizi pomidzy wszystkimi wielkimi duchami
Europy.
Tak stawia si krok od poowicznego wyksztacenia do prawdziwego, jednoczenie krok
decydujcy od etnicznego nacjonalizmu do europejskiego patriotyzmu.
3. Rasa europejska
Caa Europa jest zaludniona przez jedn ras, jedn wsplnot krwi, ktra dzieli si na liczne
odamy. Gwnym elementem tej rasy jest jasnowosy typ nordycki i innym ciemnowosy
rdziemnomorski. Po22
midzy nich wsuwa si trzeci podstawowy typ - alpejski ciemny, may i przysadzisty. W Europie
Wschodniej s czstymi przydatki mongolskie, w Europie Poudniowej negroidalne. Rasa biaa
rozsiada si na poudnie od Morza rdziemnego a po Sahar, na poudniowy wschd od Indii.
Rozszerzya si na ca pnocn Azj, amerykaski podwjny kontynent, Australi i Now
Zelandi. W centralnej i poudniowej Afryce tworzy panujc mniejszo.
Podczas gdy w Ameryce Pnocnej i Australii utrzymaa si czysta, w wikszoci krajw centralnej
i poudniowej Ameryki wymieszaa si z Indianami i Murzynami, na Syberii za z Mongoami.
W Stanach Zjednoczonych poczucie wsplnoty biaej rasy rozumie si samo przez si. Tutaj
mieszaj si od pokole, jak popadnie, potomkowie wszystkich ludw europejskich i nie prowadzi
to wcale do dekadencji czy degeneracji. Ci mieszacy z wszystkich narodw europejskich
poczyy si w jedn wsplnot losu dziki wsplnej mowie, obyczajom i formie ycia, czuj si
jednym, silnym i dumnym narodem, jako crka wsplnej matki Europy.
Do niedawna rwnie Europejczycy uwaali si za dzieci jednej, wsplnej, biaej rasy - a teoria
aryjska podja prb rozbicia jej. Rasa aryjska nie'jest adnym pojciem naukowym. Istnieje
wprawdzie indo- europejska grupa jzykowa, tak jak istnieje semicka. Ale rasa indoeuro- pejska nie
istnieje tak samo, jak nie istnieje semicka. Na og, jako Aryjczykw rozumie si nordycki typ rasy
biaej jasnowosy, niebieskooki i wysoki. Znale go mona najczciej pord ludw rozsiadych
wok wybrzey Morza Pnocnego i Batyku, ale take u afrykaskich Kabylw i azjatyckich
Kurdw. W wikszoci narodw europejskich stanowi on mniejszo. Teoria aryjska reprezentuje
pogld, e ten typ przedstawia koron ludzkoci idealistyczn, twrcz i genialn. Logiczn
konsekwencj jest utrzymanie czystoci i hodowli tej rasy panw oraz jej prawa do rzdzenia
wiatem. Teoria aryjska przyjmuje, e nordyckie inwazje poprzedzay rozkwit kultury Indii, Persji,
Grecji i Italii; e przeniknicie strumieni ludw aryjskich zregenerowao Europ po wdrwce
ludw; e nordyccy Wikingowie byli najwyszej rangi zaoycielami pastwa i e Anglicy, Niemcy,
Amerykanie i Skandynawowie tworz razem czowk technicznego postpu.
23
Wbrew tej teorii mona dowie, e nasza kultura nie powstaa nad Morzem Pnocnym i
Batykiem, tylko na brzegach Morza rdziemnego. Ze ani Sumerowie, ani Babiloczycy, ani
Asyryjczycy, ani Egipcjanie. ani Majowie, ktrzy stali przy kolebce cywilizacji nie mog by
zaliczeni do Aryjczykw. To pozwala na wniosek, e to nie nordyccy zdobywcy przynieli swoj
kultur na poudnie, tylko ludy rdziemnomorskie byy tymi, ktre ucywilizoway i zasymiloway
owych barbarzycw. Dopiero zmieszanie tych obu typw doprowadzio do rozkwitu wielkich
kultur Aten i Rzymu.
Historia wdrwki ludw potwierdza t teori stopniowe cywilizowanie nordyckich barbarzycw
przez kultur rdziemnomorsk. Z tej nowej mieszanki krwi powsta europejski rozkwit kulturowy
wiekw rednich i ery nowoytnej.
Najbogatszymi w geniuszy nie s nordyckie obszary Europy, tylko kraje, w ktrych nastpio
najsilniejsze wymieszanie si Pnocy i Poudnia Francja i zachodnie Niemcy, Austria, pnocne
Wochy i Niderlandy. Rwnie inny fakt sprowadza teori aryjsk do absurdu fakt podwojenia si
liczby przodkw z pokolenia na pokolenie. Teoretyczna liczba przodkw pojedynczego czowieka
wzrasta wic w jednym tysicleciu do 233, co'oznacza 8600 milionw przodkw, ktrzy wszyscy
musieliby y w dziesitym wieku po Chrystusie. Naturalnie prawdziwa liczba jest o wiele
mniejsza, poniewa w skutek tzw. redukcji przodkw, wielu z nich rwnoczenie w rnych liniach
wystpowao i musiaoby zosta skomasowanych. W kadym razie, kady yjcy dzisiaj
Europejczyk mia w czasach Karolingw kilka milionw przodkw. To znaczy, e wszyscy yjcy
wwczas Europejczycy, ktrych rody nie wymary, s przodkami wszystkich dzisiaj yjcych
Europejczykw.
Jako przodkowie dzisiejszych Europejczykw, podczas ostatnich tysicleci, wchodz w rachub
przede wszystkim Europejczycy poniewa wskutek chrzecijaskich praw maeskich zwizki z
nie-Europejczy- kami byy stosunkowo rzadkie. Za rnice etniczne nie byy - z wyjtkiem
nieochrzczonych ydw - jakkolwiek przeszkod w zawarciu maestwa.
To dowodzi, e wszyscy Europejczycy s kuzynami, niezalenie od mowy ojczystej i kolom
wosw.
24
Caa europejska arystokracja moe wykaza, dziki swoim drzewom genealogicznym, e pochodzi
od Karola Wielkiego. Tym pochodzeniem mogliby pochwali si rwnie wszyscy nieszlacheccy
Europejczycy. Dynastie europejskie tworz, dziki licznym zawieranym midzy nimi
maestwom, jedn rodzin. I tak rodzina dynastyczna Habsburgw - Burbonw - Wittelsbachw
ma pord swoich przodkw proroka Mahometa, Dyngishana Temudyna, perskich Sasanidw,
wit Elbiet Tu- rysk, poet Chaucera, ydowskiego senatora Petera Leonisa, jak i papiey
Innocentego VIII, Aleksandra VI i Pawa III.
Europejczycy, ktrzy nie dysponuj tak dokadnymi drzewami genealogicznymi, mog by tego
pewni, e w ich yach pynie krew krlw i ebrakw, witych i przestpcw, ydw, Mongow,
Hunw i Arabw.
Historia Europy ilustruje ten fakt. Jest acuchem wdrwek, pochodw wojennych i mieszania si
krwi. Europa jest kanaem Azji od pradziejw przedzieraj si tutaj i gromadz niezliczone
wdrwki ludw z Azji, w kierunku Zachodu.
Europa jest jednoczenie pnocnym pomostem Azji ku Afryce. Przez Europ pyny ludy z Azji
do Afryki. Czasami ten strumie przyjmuje odwrotny kierunek. Ju na pocztku historii pisanej
Europa wita nas jako harcowisko ludw od Iberw do Scytw. Wiele tych ludw yo ustawicznie
na ciece wojennej i wdrowao, mieszay si one z innymi ludami a si przeobraziy lub
przepady.
Historia Grekw rozpoczyna si przybyciem Hellenw i ich przemieszaniem si z Pelazgami,
historia Rzymu - legend o rzymskim prawie azylu dla uchodcw wszystkich ludw, porwaniem
Sabinek, inwazjami Etruskw i Galw. Italia bya tyglem Etruskw, Grekw, Liguryjczy- kw,
Galw i Germanw. Podczas gdy z tego chaosu ludw powstawa nard rzymski, gromadziy si w
hellenistycznych krlestwach ludy wschodnie, aby urzeczywistni marzenie Aleksandra o jednej
grecko- azjatyckiej rasie mieszanej.
Rzymskie imperium stao si nowym tyglem ludw rdziemnomorskich przez stulecia niewolnicy
i niewolnice byli sprzedawani i wywoeni z jednych czci cesarstwa do drugich. onierze
wszystkich narodowoci osiedlali si we wszystkich czciach cesarstwa.
25
Porwania kobiet i gwat towarzyszyy wszystkim wojnom a do pocztku ery nowoytnej.
Cesarstwo Rzymskie stao si, dziki wojnie i handlowi. mieszanin ludw, jak dzisiaj Ameryka.
Do tej antycznej rasy mieszanej przenikn wiey strumie wdrwki ludw. Rozpocza ona
pokojowe osadzanie germaskich plemion na rzymskiej ziemi. Wkrtce nowe plemiona germaskie
przelay si przez Ren i Dunaj, a nastpnie Hunowie, Awarowie i Madziarzy, Sowianie i ludy
nieokrelonej rasy, jak kaukazcy Alanowie, ktrzy dotarli a do Portugalii. lady mongolskiej krwi
znajduj si dzisiaj w Niemczech i Francji. Koczownicy z wdrwki ludw przemieszali si nie
tylko z podbitymi ludami, ale te miedzy sob.
Po wdrwce ludw na ldzie nastpia podwjna wdrwka na morzu na pnocy Normanw, na
poudniu Saracenw. Zrodzia si z nich rasa europejska, do ktrej w dalszym cigu dopywaa obca
krew przez mongolsk okupacj Rusi, mauretask Hiszpanii i tureck okupacj Bakanw. Mimo
to, mieszanie si krwi dokonuje si odtd gwnie w obrbie Europy. Kada wyprawa wojenna
pozostawiaa za sob nie tylko wojsko martwych, ale rwnie pokolenie mieszacw. Armie
krzyowcw przecigay przez Europ. Handel i komunikacja zaczy rozkwita. Karawany
kupcw i rzemielnikw cigny z miasta do miasta, z kraju do kraju. Powstay nowe miasta i
nowe pastwa. Cae Niemcy na wschd od aby zostay zdobyte, zasiedlone, zgermanizowane. To
osadnictwo signo a po Batyk. Wielkie wojny mieszay ludy wojna stuletnia midzy Francj i
Angli, niemieckie pochody na Rzym, francuskie wyprawy do Neapolu, hiszpaskie wypdzenie
Maurw, wojny husyckie, wojny reformacji z ich punktem szczytowym - wojn trzydziestoletni, w
ktrej szwedzkie i hiszpaskie armie przecigay przez Europ.
Refomacja prowadzia do nowych wdrwek. Protestanci zostali wysiedleni z katolickich pastw i
odwrotnie. Wdrowali przez Europ, pki nie znaleli jakiej nowej ojczyzny. Tan sam los spotka
ydw w Hiszpanii i Portugalii. Dalekowzroczni.wadcy cigali obcych kolonistw, bdcych
nonikami kultury, do ich wasnych krajw do Czech i Wgier, Polski, Prus i Holandii.
Wojny napoleoskie przyniosy ze sob nowe ruchy. Francuskie armie przecigay przez Europ
wzdu i wszerz, podczas gdy armie rosyjskie dotary a do Szwajcarii, Woch i Francji.
26
W dziewitnastym stuleciu kolej elazna i statek parowy otworzyy epok podry. Rozpocza si
pokojowa wdrwka ludw, miliony Europejczykw przekraczao corocznie granice swoich
pastw. Wszdzie powstaway nowe kontakty i powizania midzy ludmi; nowe mieszanie si
legalne i nielegalne.
Ostatnimi wielkimi wdrwkami ludw byy obie wojny wiatowe. Bolszewizm rzuci niezliczone
iloci rosyjskich emigrantw do Europy. Wojna grecko-turecka zmusia ptora miliona chrzecijan
z Azji Mniejszej do przesiedlenia si na Bakany.
Trzecia Rzesza sprowokowaa masow wdrwk ydw z Niemiec i Austrii. Po zakoczeniu
drugiej wojny wiatowej zostay wysiedlone miliony wschodnich i sudeckich Niemcw z ich
ojczyzny, rwnoczenie nastpia nowa emigracja antybolszewickich elementw ze wschodniej
Europy. Tak przeyo nasze pokolenie wycinek z dziejw europejskiej wdrwki ludw i ich
mieszania si, ktra prowadzi wszystkie kwestie, zwizane z ras wewntrz Europy, do absurdu.
Z tego rasowego chaosu wyoniy si ludy europejskie. Narody romaskie uwaaj si za
potomkw staroytnych Rzymian. S nimi ale nie z krwi, tylko z ducha. Poniewa ich aciska
mowa, jej skadnia, czyni ich uczniami rzymskiej logiki - rwnie wtedy, gdy w ich yach pynie
tylko niewiele czstek rzymskiej krwi. Wosi przeyli od tego czasu inwazje Ostrogotw,
Longobardw i Normanw, Hiszpanie inwazj Wizygotw i Maurw, Francuzi Frankw i
Burgundw. Mit germaskiej grupy etnicznej opar si tak samo sabo krytyce, jak romaska
legenda.
Anglicy przetworzyli si z Brytw, po stuleciach inwazji rzymskiej, anglosaskiej, duskiej i na
kocu normaskiej. Gdyby przyjli francusk mow swoich zdobywcw, byliby dzisiaj zaliczani do
ludw romaskich, tak samo Francuzi uchodziliby za Germanw, gdyby Frankowie narzucili im
swj jzyk.
W Niemczech germaski typ dominuje jedynie na pnocy i pnocnym zachodzie. Przed
wdrwk Germanw ludno Niemiec bya celtyck. Na wschd od aby Niemcy stworzyli
mieszanin Sowian, Litwinw i Germanw. Byli bliej spokrewnieni, mimo jzyka niemieckiego,
z Polakami i Czechami ni z poudniowymi Niemcami.
27
Rw tucz Skandynawowie me s wcale czystymi Germanami, poniewa rwnie ulegli
przemieszaniu, na pnocy z Lapoczykami, na wschodzie z Finami. Sowiaszczyzna jest rw nie
mitem. Dugie panowanie mongolskie przeobrazio Rosjan w sowiasko-mongolskich mieszacw.
Wgrzy i Bugarzy uwaaj si za ludy turaskie, mimo e w ich yach pynie duo sowiaskiej
krwi, podobnie jest z Rumunami, mimo ich romaskiej mowy.
ydzi mog przez stulecia swojej religijnej i spoecznej izolacji uwaa za najczystszych rasowo.
Ale oni rwnie wierz w mit e s bezporednimi i z nikim nie zmieszanymi potomkami
biblijnego ludu. Przecie w czasach hellenizmu miliony prozelitw, z wszystkich ludw
rdziemnomorskich, przystpio do religii ydowskiej. Rzymianie i Grecy, Galowie i Germanowie,
Syryjczycy i Egipcjanie. Turascy Chazarowie z poudnia Rosji przeszli w VIII wieku na judaizm.
Z wszystkich tych ludw pochodz dzisiejsi ydzi. W Europie nie ma prawie adnych nie-ydw,
w ktrych nie pynie ydowska krew i adnych ydw bez germaskich i celtyckich przodkw.
Ch odkrywania wewntrz Europy rozdzielnych ras ludzkich jest nienaukow zabaw, poniewa
podobnie jak Europa jest wsplnot kulturow, jest ona rwnie wsplnot krwi. Czas najwyszy,
aby Europa przypomniaa sobie o misji i przyszoci swojej wielkiej rasy, eby ta europejska rasa
si zjednoczya, by wypeni wielkie zadania, do ktrych jest powoana.
4. Europejska wsplnota losw dziejowych
Przez cae tysiclecie, od czasw pierwszego oblenia Konstantynopola przez Arabw (673), do
drugiego oblenia Wiednia przez Turkw (1683), cywilizacja europejska bya zagroona przez
islam. Przeciwko temu zagroeniu walczono na Bakanach, w Europie rodkowej, Hiszpanii, na
Sycylii, w poudniowej Francji i poudniowych Woszech, Palestynie, Syrii, Egipcie i Tunisie, a do
czasu, gdy zostao definitywnie zaegnane.
W epoce wypraw krzyowych Europa bya nie tylko wsplnot kulturow, ale i wsplnot losw.
Przez dwiecie trzydzieci pi lat, midzy drugim obleniem tureckim Wiednia i powstaniem
Zwizku Radziec28
kiego. Europa nie bya zagroona adn zewntrzn potg. W tym przedziale czasu,
niezakconym zewntrznym zagroeniem, zdobya ona wiat. Od 1918 roku pooenie Europy
gruntownie si zmienio. Od tego czasu ssiadem jej jest Zwizek Radziecki, ktrego celem jest
opanowanie Europy. Ten niebezpieczny ssiad jest jednoczenie wiatowym mocarstwem, blokiem
gospodarczym i nonikiem politycznego wiatopogldu. Sowiety zagraaj swoj potg militarn
jedynie granicy ldowej Europy, podczas gdy wiat pastw europejskich atakuj swoj pit
kolumn parti komunistyczn.
Zwizek Radziecki by gwnym beneficjentem drugiej wojny wiatowej, gdy w rce jego wpada
trzecia cz Europy. W kocu udao mu si opanowa Czechosowacj bez militarnej interwencji,
tylko przez komunistyczny zamach stanu. Jego nastpnym celem s Niemcy, ktrych wschodni
cz ju ma w posiadaniu.
Rzdy europejskie i ludy zrozumiay, e to komunistyczne niebezpieczestwo nie jest regionalne,
ale oglnoeuropejskie.
Francja moe si tak samo mao interesowa przyszoci Niemiec jak Niemcy przyszoci Francji.
Gdyby jednak Niemcy Zachodnie zjednoczyy si jutro ze Wschodnimi i sprzymierzyy ze
Zwizkiem Radzieckim, bezpieczestwo Francji byoby bezporednio zagroone. A gdyby Francja
staa si jutro jedn z republik radzieckich, demokracja w Niemczech byaby niemoliwa do
utrzymania. Nie chodzi tutaj
0 sprawy wewntrzne, ktre nie obchodz zagranicy, tylko o wsplne losy Europy. Gdy komunici
zdobyli Czechosowacj dziki praskiemu zamachowi stanu, Europa nie miaa adnych prawnych
moliwoci by interweniowa. Gdyby Czechosowacja bya wtedy czonkiem zwizku
europejskiego, to armie europejskie ochroniyby i uratowayby system demokratyczny w Pradze.
Ta europejska wsplnota losw jest wynikiem nie tylko zagroenia ze strony Zwizku
Radzieckiego, ale te rozwoju techniki lotniczej. Dziki niej Europa staa si bardzo maa.
Pojedyncze pastwa europejskie nie mog ju y w izolacji, tylko cznie.
Podczas gdy Ameryka stanowi cz europejskiej wsplnoty kultury
1 krwi, nasza wsplnota losw ogranicza si do Europy. Albowiem Ameryka mogaby, oparta na
silnej flocie ldowejipowietrznej, przey zbolszewizowanie Europy. Jej sytuacja wobec Starego
wiata byaby
29
cika i niebezpieczna, gdyby ten gremialnie zwiza si z bolszewi- zmem. Ale nie byaby
beznadziejna, podczas gdy w Europie, pomidzy elazn kurtyn a Pirenejami, brak naturalnych
granic, ktre mogyby pooy kres inwazji ze wschodu.
Dlatego te Europie potrzeba jednej, silnej i odwanej potgi militarnej, aby na wypadek
rosyjskiego ataku stan na sztucznej linii obrony i odeprze atak.
Gwnym celem zjednoczenia europejskiego nie jest jednak wygranie przyszej wojny, tylko
zapobieenie jej. Albowiem gdyby Zachd wygra trzeci wojn wiatow, z Europy nie
pozostaoby wiele wicej ni pole min. Rozbita na drobne kawaki Europa byaby cigym
zapraszaniem Rosji do interwencji. Przy kadym konflikcie midzy pastwami europejskimi Rosja
staaby si partnerem jednego z przeciwnikw, aby mc interweniowa. Jedyn nadziej na
udaremnienie trzeciej wojny wiatowej, jest oparta na Ameryce, zjednoczona Europa, ktra
odebraaby Rosjanom jakiekolwiek chci na wojn zaborcz. Tak i tylko w ten sposb, Europa
moe uchroni si przed nieszczciem nowej, niszczycielskiej wojny.
Nie tylko ludy europejskie tworz wsplnot losw, ale i poszczeglni Europejczycy. Zdobycie
Europy przez rosyjsk inwazj,albo przez konia trojaskiego Kominformu, byoby osobist
katastrof najwyszej rangi dla prawie wszystkich Europejczykw i Europejek. Szlachta,
inteligencja i bogate mieszczastwo zostayby albo natychmiast wymordowane, albo zginyby
mamie w obozach koncentracyjnych; ci, ktrzy w por przystpiliby do komunistw, byliby
podejrzani i ledzeni, pki nie zgubioby ich jakie nierozwane sowo. Niekomunistyczni politycy
jak i posiadacze byliby pierwszymi ofiarami komunistycznego terroru. Ale rwnie pooenie
robotnikw i chopw ulegoby w istocie wszdzie pogorszeniu. Pracownicy straciliby prawo do
strajku i swobodnego przepywu siy roboczej. Nie mogliby, w momencie konfliktu z
pracodawcami, odwoa si do pastwa, poniewa pastwo byoby jedynym pracodawc, na
ktrego ask zdani zostali oni dusz i ciaem. Indywidualne rolnictwo musiaoby rwnie przesta
istnie, aby ustpi miejsca kolektywnym farmom, na ktrych wczeniejsi chopi staliby si
robotnikami paszczynianymi. Nikt nie byby pe30
wien, czy nie zostanie w skutek denuncjacji, wysany na Syberi, bez przyczyny i bez moliwoci
obrony.
Kade wolne duchowe ycie zostaoby wyeliminowane, tak samo jak wolno przekona i prasy.
Wspaniaa europejska kultura zostaaby wytpiona, aby zrobi miejsce bolszewickiej formie ycia.
Dobrobyt Europy jest przez to jej rozdrobnienie tak samo zagroony, jak jej pokj i wolno.
Dopki nie istnieje aden duy rynek wewntrzny dla europejskiego przemysu i rolnictwa, tak
dugo produkcja jest zalena od taryf celnych ssiednich pastw. Ameryka stoi dzi, pod wzgldem
przemysu, na samym szczycie, poniewa moe, w ramach swych ogromnych rynkw
wewntrznych, uzyska dziki produkcji masowej relatywnie wysokie dochody przy relatywnie
niskich cenach. Europa mogaby uczyni to samo, gdyby obniya ca wewntrzne i przestawia
swoj gospodark na produkcj masow.
Wszystkie te wielkie przemiany nie mogyby by podejmowane przez wyizolowane, pojedyncze
pastwa europejskie, tylko przez ich wsplnot. Dlatego te zjednoczenie Europy, ktre dokonuje
si na naszych oczach, jest jednym z najwaniejszych wydarze w historii powszechnej.
Zjednoczenie nadchodzi pno, ale nie za pno, by uratowa pokj, wolno i dobrobyt
Europejczykw. Europa, ktra od wiekw bya wsplnot kultury i krwi, staa si raptem, pod
grob bolszewizmu, rwnie wsplnot losw.
Czy te europejskie ludy s sobie wzajemnie sympatyczne, czy te nie musz trzyma si razem,
jeli chc przetrwa dwudziesty wiek.
Za yczeniem zjednoczenia Europy nie kryje si ani mio, ani sympatia, tylko gorzka
konieczno. Spinoza uczy gbokiej mdroci owego Amor Fati nie znosi biernie naszego losu,
tylko kocha go z caego serca.
Europa jest naszym losem!-Jest ona wielkim narodem, do ktrego naleymy, wielk ojczyzn, ktra
jest warta naszej mioci. Chcemy z dum przyznawa si do tego wielkiego narodu, ktry
podarowa Ziemi najszlachetniejsze wartoci i jeszcze dzisiaj jest latarni ludzkoci.
W tej chwili Europa jest nieodzown budowl polityczn najwaniejsz misj naszego modego
pokolenia jest przetworzy j w konkret
II. Historia narodu europejskiego
1. Grecki prolog
Historiografia jest pojmowaniem historii. Kady historyk pisze z pewnej okrelonej perspektywy, z
pewn okrelon tendencj.
W epoce etnicznego nacjonalizmu, narodowy punkt widzenia okrela najczciej pogldy historyka.
Nadszed czas zrewidowa te perspektywy. Poniewa historia bya dotychczas nie tylko produktem
nacjonalizmu, ale i jego si napdow i gwnym rdem nienawici midzy ludami. Nard
europejski wymaga nowego pojmowania historii nie historii beztendencyjnej, ktra nie porzdkuje
faktw w logiczne zwizki jeden obok drugiego, tylko historiografii przepenionej duchem
europejskim, ktra kadzie nacisk na pojednanie a nie na rozdzielenie.
Jak wszystkie historie, rwnie historia Europy rozpoczyna si mitem uprowadzeniem fenickiej
krlewny Europy przez Zeusa na Kret. Do tego mitu nawizuje historia pierwsza znana
cywilizacja na europejskim obszarze powstaa na Krecie. Na pamitk o synu Europy nazwano j
kultur minojsk. Odkopane w Knossos przez Evansa paace, obrazy, dziea sztuki i wodocigi
wiadcz o wysokim poziomie tej kultury, rzadko majcej sobie rwn (3000 - 1200 lat przed
Chrystusem).
Z Krety kultura europejska wdrowaa do Hellady. Podanie o Tezeuszu przerzucio most z Knossos
do Aten, nowego centrum europejskiego ducha. Tutaj powstay duchowe i polityczne fundamenty
europejskiej kultury platoski idealizm, etyka Sokratesa, dramat grecki, grecka plastyka i
architektura, nauka, koncepcja wolnoci osobistej i godnoci ludzkiej, ludzkoci i demokracji.
Walka midzy Grekami i Persami bya zapowiedzi europejskiego losu. To nie bya bynajmniej
walka midzy cywilizacj i barbarzystwem, tylko midzy rwnorzdnymi, ale rnymi
cywilizacjami. Persja uosabiaa monarchi uniwersaln, Grecja - wolno, indywidualizm, osobo-
33
wo. W bitwie pod Salamin zwyciyy Ateny i uratoway kultur europejsk. Ale kracowy
indywidualizm i wola wolnoci Grekw, ktrym przeszkadzao ich zjednoczenie, zniszczyy w
kocu niezaleno Grecji. Poniewa ta wola wolnoci tolerowaa jeszcze miejskie prawodawstwo,
ale ta wola bezgranicznej wolnoci ojczystego miasta trwale przeszkadzaa zjednoczeniu Grecji.
Doszo do tego, e najbardziej genialny lud antyczny, a moe nawet wszechczasw, nie poradzi
sobie z rozszerzeniem si w jedno pastwo. Przecie yo wtedy silne poczucie helleskiej
wsplnoty wszyscy nie-Hellenowie byli traktowani i okrelani jako barbarzycy.
Istniaa te sportowa wsplnota olimpiady, na wp religijna, na wp polityczna wsplnota
amfiktionw. Z tym wszystkim Hellada bya anarchistycznym systemem miast-pastw i zwizkw
pastw, ktre dugo zwalczay si wzajemnie. Ta anarchia rozcigna si rwnie na greckie
kolonie rdziemnomorskie i czarnomorskie. Prba podbicia Hellady przez perskiego krla
doprowadzia do przejciowego zwizku przeciwko takiemu zagroeniu. Ledwo udao si zaegna
to niebezpieczestwo, a na nowo rozpocza si grecka wojna bratobjcza.
Sparta, przewodnia sia ldowa, podja walk przeciw gwnej potdze morskiej - Atenom. Ta
walka jest jednoczenie starciem si demokratycznego systemu Aten z oligarchicznym - dzisiaj
powiedziaoby si faszystowskim - systemem Sparty. Bratobjcza wojna spustoszya w cigu
trzydziestu lat Grecj i zakoczya si porak Aten. Ale rwnie Sparta bya tak osabiona, e
wkrtce hegemoni w Helladzie wywalczya sobie trzecia potga - Teby. W skutek tej greckiej
samozagady Persowie stali si rozjemcami pord tego helleskiego chaosu. To co nie udao si
perskim armiom, udao si teraz dziki przewadze jej dyplomacji i przekupstwie. Pokj Antalkidasa
zabroni Grekom hegemonii i wszelkich regionalnych przymierzy. Grecka anarchia staa si
kompletna, a wraz z ni grecka niemoc. Wtedy na pnocnej granicy Grecji powstao nowe
zagroenie na wpbarbarzyska potga Macedonii.
Najpierw wydawao si to pastwo, wskutek trwaych walk o tron i wewntrznych zamieszek,
niegronym, a wymienitym wadc, krlem Macedonii zosta Filip. Uporzdkowa on
wewntrzne sprawy w pastwie i wczy je w obrb greckiej kultury. Nastpnie rozpocz
opanowywanie Grecji, wtrcajc si do jej polityki wewntrznej i wyko34
nujc sankcje Amfiktionii przeciwko Fokejczykom. W rezultacie pozwoli si wybra do tej funkcji
w greckiej wsplnocie narodowej.
Przeciwko zagroeniu macedosk hegemoni, wyoni si ruch oglnohelleski, prowadzony przez
Demostenesa Grecy powinni ratowa swoj wolno przez Swe zjednoczenie. Rdzeniem tego
zwizku byo przymierze midzy Atenami i Tebami.
Ale byo ju za pno. Przekupstwa Filipa byy bardziej przekonujce ni mowy Demostenesa.
Jako penomocnik Amfiktionii, Filip pozwoli si wydelegowa do wykonania nowych sankcji w
rodkowej Grecji. Ateny i Teby, ktre wystpiy przeciw niemu, zostay pokonane pod Cherone.
Filip pozwoli powierzy sobie hegemoni nad Grecj z rk zgromadzenia narodowego w Koryncie,
a zarazem naczelne dowdztwo nad greckimi wojskami we wsplnej walce przeciwko Persji.
Po mierci Filipa Grecja prbowaa na prno obali macedoskie panowanie, tak samo byo po
mierci jego syna Aleksandra. Demostenes zada sobie mier podczas ucieczki przed
macedoskimi siepaczami; wraz z nim zmara idea panhellenizmu.
Upadek Macedonii raz jeszcze da wolno greckim miastom. Ale Hellenowie niczego si nie
nauczyli ze swojej historii, toczc nadal walki bratobjcze. A w kocu wmaszerowali do Grecji
Rzymianie, zniszczyli Korynt i pooyli kres greckiej wolnoci.
Ten tragiczny los Grecji jest ostrzeeniem dla Europy. Poniewa tak, jak europejski duch
indywidualizmu podobny jest do greckiego, tak podobne jest pooenie Europy w wiecie, do
pooenia Grecji w obszarze rdziemnomorskim.
Jednej zjednoczonej Grecji przypadoby panowanie nad Morzem rdziemnym. Greckie armie
wywalczyy zwycistwa Aleksandra w Persji i Indiach, a grecka kultura ogarnaby po jego mierci
cay wschodni basen rdziemnomorski. Ale Grecja zamiast tego staa si rzymsk prowincj,
poniewa nie znalaza w por drogi do jednoczenia.
Taki los Grecji wyjania sens ruchu paneuropejskiego.
2. Pax Romana
Rzym stworzy pierwsze europejskie imperium. Ale to nie Europa stanowia baz jego potgi, tylko
Morze rdziemne. W drugim stuleciu
35
przed Chrystusem imperium obejmowao w Europie zaledwie trzy poudniowe pwyspy
Apeniski, Iberyjski i Bakaski.
Dopiero Juliusz Cezar pooy, dziki podbiciu Galii i Brytanii, kamie wgielny pod europejsk
jedno (59 - 48 r. p.n.e.). Pora pierwszy w dziejach caa Europa Zachodnia a po Ren i Alpy
zostaa politycznie, gospodarczo i kulturalnie zjednoczona. Ta rzymska Europa mwia po acinie,
w przeciwiestwie do rzymskiej Azji, mwicej po grecku.
Za drugiego triumwiratu (43 r. p.n.e.) mia miejsce pierwszy podzia pastwa rzymskiego na
europejsko-aciski Zachd i azjatycko-grecki Wschd Oktawian sta si wadc Europy, Antoniusz
za wadc Azji Przedniej, Grecji i Egiptu. W ten sposb Oktawian sta si dyktatorem Europy,
zanim jeszcze sta si cesarzem Augustem imperium rzymskiego. Zwycistwo aciskiej czci
cesarstwa nad hellesk pod Akcjum (31 r. p.n.e.) moe by traktowane jako pierwsze zwycistwo
zjednoczonych si Europy.
Za rzdw cesarza Augusta Rzym ponis brzemienn w skutkach porak w Lesie Teutoburskim.
W nastpstwie oddziay rzymskie wycofay si zza Renu i Dunaju i zrezygnoway z dalszych prb
podporzdkowania Germanii cesarstwu rzymskiemu. Miao to fatalne skutki dla Europy, poniewa
rozdaro j na strefy rzymsk i germask. Gdyby zwyciy Varus, Germanowie staliby si
prawdopodobnie obywatelami rzymskimi, tak jak Gallowie, Iberowie i Illyrowie. W takim razie
pomagaliby w obronie Europy przed szturmem ludw ze wschodu, a z ich pomoc byoby zapewne
moliwe uratowanie rzymskiej cywilizacji przed upadkiem.
W obrbie Pax Romana przeya Europa swj pierwszy rozkwit kulturalny. Stopniowo zespoliy si
rozliczne ludy rzymskiej Europy w jeden, po acinie mwicy nard, z Rzymem, jako wspln
stolic. Wreszcie rozbicie imperium na czci greck i acisk stao si trwa instytucj. Od tej
chwili Cesarstwo Zachodniorzymskie byo tylko inn nazw dla pierwszego Europejskiego
Cesarstwa Narodu aciskiego.
Podczas stuleci rzymskiego pokoju rozszerzyo si chrzecijastwo. Przynioso ono zmczonym i
sceptycznym helleskim spoecznociom radosne posanie o zbawieniu wiata. Obwiecio now
ewangeli Syna Boego pogbiajc tym samym i umacniajc hellesk koncepcj osobowoci.
Przewiadczenie, e wszyscy ludzie s dziemi jednego Ojca
36
Niebieskiego a przez to i brami, musiao w nastpstwie doprowadzi do oczyszczonej ludzkoci i
zniesienia niewolnictwa. Jednak trwao to stulecia, nim ta chrzecijaska moralno zostaa przyjta
ona rwnie dzisiaj, po dwudziestu wiekach, nie zostaa do koca zrealizowana. Jednak dziaaa ona
jak ferment, zmikczajc twardo antycznych serc i uzupeniajc antyczne poczucie
sprawiedliwoci chrzecijask mioci bliniego i miosierdziem.
Najpierw chrzecijastwo dziaao jak czynnik dzielcy, dopki chrzecijanie i poganie w imperium
rzymskim byli wrogo wobec siebie nastawieni. Ale gdy chrzecijastwo zostao zaakceptowane i
stao si religi pastwow, zaczo tworzy nowy skadnik europejskiej wsplnoty kulturowej.
Europejskie Cesarstwo Narodu aciskiego pado ofiar wdrwki ludw. Zwyciskie ludy
germaskie tworzyy nowe pastwa i nowe narodowoci. Najwaniejsze z nich to Francja, Niemcy,
Anglia, Hiszpania i Wochy. We Woszech, Hiszpanii i Francji aciskie dialekty rozwiny si w
jzyki narodowe, podczas gdy w Niemczech i Anglii dialekty germaskie stay si jzykami
narodowymi.
Tak oto doszo w Europie do nieszczsnego w skutkach pomieszania jzykw i chaosu etnicznego,
ktry przetrwa do dzi.
3. Chrzecijaski Zachd
Tak jak Juliusz Cezar by twrc pierwszego narodu europejskiego, tak Karol Wielki (768 - 814)
zaoycielem drugiego.
Po burzach wdrwki ludw udao mu si zjednoczy i odnowi pod swoim berem Europ. Jego
krlestwo byo kontynentalne; w gruncie rzeczy obejmowao Francj, Niemcy i Wochy. Na
zachodzie doczona zostaa Hiszpania, tam gdzie nie bya zajta przez Arabw, na wschodzie za
Wgry. Dla Francuzw Karol Wielki jest Francuzem, dla Niemcw jest Niemcem. W kadym razie
by Europejczykiem. Podzia imperium pomidzy jego wnukw by fatalny dla Europy. Po Karolu
Wielkim tylko jego syn Ludwik Pobony i wnuk Karol Gruby byli cesarzami Europy.
Z Cesarstwa Zachodniorzymskiego pozosta tylko tytu. Korona cesarska przypada ostatecznie
nastpcom niemieckich Karolingw. Tym za, zjedno37
czonym od wewntrz udao si rozcign swoj stref wpyww na Itali, Wgry i Polsk. Ale
aden nie osign potgi Karola Wielkiego, gdy Francja utrzymaa swoj pen niezaleno od
Cesarstwa.
Swj szczyt osigna niemiecka wadza cesarska wraz z Henrykiem VI (1190 - 1197) z dynastii
Sztaufw, ktry by nie tylko wadc Niemiec, Woch i Cypru, ale przejciowo rwnie lennym
zwierzchnikiem Anglii. Prawdziwymi spadkobiercami cezarw s nie cesarze, tylko papiee. Rzym
pozosta stolic Zachodu. Tylko miejsce wieckiego imperium zajo imperium duchowe.
Stworzyo ono now, wspania organizacj, ktra siga od Finlandii do Portugalii koci
rzymsko-katolicki.
Wdrwka ludw wydawaa si zagraa na pocztku nie tylko politycznej i jzykowej jednoci
Europy, ale i kocielnej, poniewa Wizygoci przyjli chrzecijastwo ariaskie. Katolicka Francja
Mero- wingw graniczya za zachodzie z ariask Hiszpani, na wschodzie za z pogaskimi
Sasami. Ale w cigu nadchodzcych stuleci udawao si papieom duchowe podbicie caej Europy z
wyjtkiem Bakanw, ktre podobnie jak Ru, zwizay si z chrzecijastwem greckim.
Przez jedno tysiclecie granice Europy byy identyczne z granicami chrzecijastwa rzymskiego.
Namiestnikami tego nowego imperium rzymskiego, ktrego wadc jest papie, s biskupi,
cytadelami nowej zachodniej kultury - klasztory. Ratuj one resztki antycznej kultury przed
potopem barbarzystwa w epoce, ktra nastaa po wdrwce ludw.
Podczas tych wiekw barbarzyskich powstay w pnocnych Woszech pierwsze oazy nowej
cywilizacji. Ale dopiero w XII wieku powstaa ta forma ycia, ktr nazywamy kultur
redniowieczn i w ktrej za centrum siy duchowej mona uwaa Cluny.
Wtedy wytworzyo si europejskie rycerstwo, jako forma ycia szlachty feudalnej, z
oglnoeuropejskimi obyczajami, pojciem honoru, ideaami i tradycjami. To rycerstwo byo w
feudalizmie hierarchicznie rozczonkowane. Minnesingerowie dali pocztek nowej europejskiej
poezji, romaskie i gotyckie katedry wyrastay wszdzie z ziemi jako wiadkowie nowej zachodniej
formy ycia, ktra sipovoli krystalizowaa z chaosu wdrwki ludw.
Najdobitniejszym wyrazem tej nowej, europejskiej wsplnoty kulturowej bya acina, jako jzyk
Kocioa i nauki, ktry utrzyma si w towarzystwie modych jzykw narodowych przez cae
redniowiecze.
38
redniowieczne uniwersytety nie miay zupenie charakteru narodowego, tylko europejski. Dziea
scholastyczne i mistyczne, teologiczne, prawnicze i medyczne byy pisane po acinie, tak samo jak
korespondencja pomidzy uczonymi owej epoki.
Wszystkie zjawiska owej drugiej epoki kulturowej miay charakter oglnoeuropejski rycerstwo i
zakony, sztuka i nauka, papiestwo, architektura i filozofia.
Istotny wpyw na rozwj zachodniej wsplnoty losu miay krucjaty. Ich celem byo zdobycie Ziemi
witej przez paneuropejskie rycerstwo, ktre papie przywoa ze wszystkich pastw. Byli
powoani do niesienia zachodniego chrzecijastwa na wschd. Zamiast tego przenieli wiele
elementw orientalnej kultury do Europy grecko-arabsk matematyk i przyrodoznawstwo,
orientalne ostrouki, sagi i epopeje. Handel wschodni prowadzony przez Genu i Wenecj pobudzi
do ycia gospodark europejsk i pozwoli na powstanie nowego luksusu i subtelniejszej kultury
ycia.
Podczas caego redniowiecza islam w Azji Przedniej i w Hiszpanii by faktycznym przeciwnikiem
Europy, ktry pomg jej w uwiadomieniu wasnej wsplnoty kultury i losu. Bagdad i Kordoba
stay wwczas kulturowo wyej ni Rzym i Pary. Poudniowe Wochy i poudniowa Francja byy
przez stulecia wystawione na arabskie inwazje, podczas gdy walka o Hiszpani przecigna si do
pitnastego wieku. Pomimo wszelkich walk pomidzy rycerzami, ksitami i miastami, wszyscy
Europejczycy byli wwczas wiadomi, e razem tworz przeciw Sarace- nom wielk jedno,
wsplnot losu, ktrych militarnym wyrazem byy krucjaty. Cesarzowie i krlowie, ksita i
rycerze walczyli pod sztandarami armii papieskich, jako onierze Kocioa Niemcy i Francuzi,
Wosi i Hiszpanie, Polacy i Wgrzy, Normanowie i Anglicy, poczeni bratersk zgod. W tych
potnych wyprawach wojennych walczyo nie tylko chrzecijastwo przeciw islamowi, ale te
Europa przeciw Azji.
W wyprawach krzyowych przywdcza rola papiea, jako namiestnika Chrystusa, znalaza
najdobitniejszy wyraz. Ale to przywdztwo Za- . chodu byo sporne. Cesarze wci prbowali
podnosi swoje roszczenia do spucizny cezarw i do zwierzchnoci nad papieami. Ta walka
midzy papieami i cesarzami trwaa wieki. Gdyby Niemcy byy siln monarchi dziedziczn, a nie
sab elekcyjn, to prawdopodobnie cesarze
39
wygraliby t walk. Zamiast tego papiee znajdowali sprzymierzecw w walce z cesarzami nie
tylko we Woszech, ale i pord niemieckich ksit, przede wszystkim wrd Welfw.
Potga papiestwa osigna swj szczyt za Innocentego HI (1198 - 1216), pana lennego i rozjemcy
Europy, opiekuna cesarza Fryderyka II, rozjemcy w niemieckim sporze cesarskim, rozjemcy
pomidzy Francj i Angli, w Aragonii, Portugalii, na Wgrzech i w Skandynawii.
Po mierci tego najwikszego z papiey, jego podopieczny - Sztauf Fryderyk n, sprbowa zama
potg papiesk. Ta ostatnia i najbardziej zagorzaa walka pomidzy papiestwem a cesarstwem, o
spucizn cezarw i panowanie nad Europ, zakoczya si klsk i wyniszczeniem dynastii
Sztaufw.
Ale papiestwo dugo nie cieszyo si tym zwycistwem, poniewa podczas gdy cesarze i papiee
walczyli o polityczne kierowanie Europ, Francja okrzepa w prawdziwe centrum wadzy
europejskiej. Zamiast podda si przywdczym roszczeniom papiea, krl Francji, Filip Pikny,
zmusi go do opuszczenia Rzymu i przeniesienia swojej siedziby do Awi- nionu. Presti, ktry daa
papiestwu historia Rzymu, zosta zamany. W ten oto sposb, na pocztku czternastego stulecia,
cesarze i papiee zaprzepacili swoje europejskie role przywdcze, podczas gdy jednoczenie
wyprawy krzyowe znalazy swj definitywny koniec w zwycistwie islamu.
Mimo zachodniej wsplnoty cywilizacyjnej historia redniowiecza jest przepeniona wielkimi
wojnami pomidzy gwnymi ludami Europy. Celem Niemiec byo podbicie Woch, podczas gdy
krlowie Anglii sigali po koron Francji. Dziki temu Niemcy i Francja yy w tej epoce po
ssiedzku w pokoju. Nie udao si jednak ani podbicie Francji przez Anglikw, ani ujarzmienie
Woch przez Niemcw.
Mimo tych bratobjczych walk bya Europa, podczas caego redniowiecza, jednym narodem,
podzielonym na ludy i stany, wielkim imperium, ktre obejmowao cae chrzecijastwo rzymsko-
katolickie.
4. Wspczesna Europa
Na progu ery nowoytnej stoi znowu posta wadcy, ktry marzy o tym, aby odnowi europejskie
imperium Juliusza Cezara i Karola Wielkiego; cesarz Karol V (1515 - 1556). Jest on niemieckim
cesarzem
40
i krlem Hiszpanii, wadc Woch i Niderlandw. Jego zamorskie posiadoci obejmuj due czci
pnocnej i poudniowej Ameryki. Jego brat Ferdynand jest arcyksiciem Austrii, krlem Czech i
Wgier.
Imperium Karola V jest wiksze od imperium jak cezarw, wiksze ni Karola Wielkiego. A jednak
pozostawi po sobie nie zjednoczon, tylko zupenie rozbit Europ. Za jego rzdw po raz drugi
rozpada si zachodnia wsplnota cywilizacyjna.
Karol V napotka na kontynencie europejskim tylko jednego rwnego sobie krla, ktry wystpi
jednak przeciwko niemu Franciszka I z Francji. Szuka z tym przeciwnikiem porozumienia, aby
zwrci poczone siy Zachodu przeciw nacierajcym Turkom. Plan ten przedstawi w Rzymie
papieowi, kardynaom i posom w poniedziaek wielkanocny w roku 1536. W swej porywajcej
mowie Karol zachca Franciszka I, aby rozstrzygn walk o Europ poprzez pojedynek ich
obydwu, a nie poprzez wojn, a zamkn ten pamitny apel sowami ,.Powiadam to raz i powiadam
to trzykrotnie ja chc pokoju, ja chc pokoju, ja chc pokoju!
Ale rwnie propozycja Karola, by rozstrzygn kwestie sporne, ktre go oddzielaj od Francji,
przez sd polubowny, nie zostaa przyjta. Nastpne lata nie przyniosy pokoju, tylko wojn.
W tym momencie, kiedy Europa potrzebowaa bardziej ni kiedykolwiek zjednoczy si w obliczu
tureckiego niebezpieczestwa, rozpada si ta wsplnota kulturowa, jako skutek rozwoju etnicznego
nacjonalizmu i reformacji. We Francji rozpocz si nurt nacjonalistyczny wraz ze wzruszajc
postaci Joanny dArc, ktra wyruszya na wojn, aby uwolni Francj od angielskiego panowania i
zgina jako mczennica, za swj nard.
Kilkadziesit lat pniej Hiszpania zjednoczya si dziki maestwu Ferdynanda Aragoskiego z
Izabell Kastylijsk i odebraniu Grenady Maurom. Rwnoczenie w Anglii zakoczy si spr o
tron midzy dynastiami York i Lancaster. Kraj zosta zjednoczony przez silnych i zdolnych
Tudorw.
Podczas gdy Niemcy i Wochy pozostay rozczonkowane, Francja, Hiszpania i Anglia prowadziy
polityk narodow. Dostrzegy w swoich narodach nowe, politycznie okrelone wsplnoty
kulturowe i dziejowe. Odkrycia zamorskie stay si wkrtce koci niezgody midzy tymi trzema
spoecznociami i dwiema mniejszymi potgami morskimi, Po-
41
rtugali i Holandi. Ta wojna, o panowanie na morzach jak i o podzia wiata, trwaa a do
dziewitnastego wieku.
Pierwszy atak etnicznego nacjonalizmu przeciw katolickiemu uniwersalizmowi zwizany by z
dwoma wynalazkami drukiem i prochem. Dziki wynalezieniu druku powstay literatury narodowe,
ktre przeamay monopol aciskiej mowy uczonych. Renesans i humanizm miay jeszcze
europejski charakter, a Erazm z Rotterdamu moe by uwaany za ostatniego wsplnego
reprezentanta drugiej europejskiej wsplnoty kulturowej.
Wynalezienie prochu strzelniczego pooyo kres rycerstwu i zapocztkowao najpierw okres wojsk
najemnych, potem armii narodowych. Feudalizm dobieg kresu, aby zrobi miejsce absolutyzmowi.
Rozstrzygajcym wydarzeniem jednak, ktre pooyo kres zachodniej wsplnocie kulturowej, bya
reformacja. Historia budowy Wiey Babel powtrzya si nagle Europejczycy nie mogli si duej
porozumiewa midzy sob. Reformacja bya rewolucj przeciw papiestwu, przeciw duchowemu
imperium rzymskiemu. Jedno zachodniego chrzecijastwa lega w gruzach. Przez ptora
stulecia katolicy i protestanci walczyli midzy sob w Europie na mier i ycie. W Niemczech i
Francji walka ta przyja posta wojen domowych, w Hiszpanii i Woszech prowadzia j
inkwizycja. Europa si podzielia w Hiszpanii, Portugalii, Francji, we Woszech i w Polsce
zwycia katolicyzm, w Anglii, Holandii i Skandynawii protestantyzm. Niemcy zostay podzielone
i zmierzay ku katastrofie, jak bya wojna trzydziestoletnia. Midzy katolikami i protestantami nie
pozostao ju adne poczucie wsplnoty kulturowej. Poowa Europy uwaaa papiea za uzurpatora,
podczas gdy poowa Niemiec wystpia przeciw cesarzowi.
Upadek europejskiej wsplnoty losu z epoki wypraw krzyowych znalaz dobitny wyraz w sojuszu
krla Francji Franciszka I z kalifem i sutanem Sulejmanem Wspaniaym, przeciw Karolowi V,
cesarzowi witego Cesarstwa Rzymskiego. We wczeniejszych czasach sojusz katolickiego
wadcy z zacitym wrogiem chrzecijastwa byby uznany za najwiksz zdrad wobec Zachodu.
W XVI wieku traktowano to jako instrument obrony narodowej Francji przeciw zagroeniu
hiszpask hegemoni.
42
Po mierci Karola V, jego syn Filip II prbowa, w cisym sojuszu z papiestwem, stumi
reformacj i odnowi katolick Europ redniowieczn. Klska jego armady i udany opr
protestanckich Niderlandw zniweczyy te plany. Europa si rozpada politycznie na narody,
duchowo na wyznania.
Rozbicie Europy osigno swj szczyt podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Rozpocza
si ona jako wojna religijna. Niemieccy protestanci wezwali swoich skandynawskich
wspwyznawcw do wsparcia w walce przeciw ich katolickienurcesarzowi, sprzymierzecowi
Hiszpanii. Dopiero w toku wojny nastpio zasadnicze przeobraenie. Narodowe przeciwiestwa
wziy gr nad religijnymi. Francja przystpia do wojny po stronie protestantw i w ten oto
sposb uniemoliwia triumf kontrreformacji. Z wojny religijnej staa si zapasami pomidzy
dynastiami Habsburgw i Burbonw, o hegemoni w Europie. W pokoju westfalskim nie
zwyciya ani refomacja ani kontrreformacja. Ale Francja odniosa zwycistwo nad Niemcami,
ktre przez stulecia pozostay rozbite i bezsilne.
Od tej chwili Francja staa si dominujc si w Europie. Ludwik XIV by najwspanialszym
wadc europejskim. Jego dwr w Wersalu sta si wzorem wszystkich, duych i maych dworw
Europy, od Londynu a po St. Petersburg. Nie- zadowoli si nieograniczon wadz nad Francj,
ale sign po koron niemieckich cesarzy i hiszpaskie dziedzictwo.
Dziki przodujcej pozycji Francji w XVII i XVIH wielu europejska wsplnota kulturowa zacza
na nowo odywa. W miejsce aciny wkroczy francuski, jako midzynarodowy jzyk owieconej
Europy. Nawet niemiecki bohater Fryderyk Wielki pruski, uwaa za cakiem naturalne pisa po
francusku zamiast po niemiecku. Od tego czasu francuski sta si dyplomatycznym jzykiem
Europy.
Trzecia Europa powstaa. Nie obraca si duej, jak jej poprzednicy, wok Rzymu, tylko wok
Parya; jest wiecka, nie duchowa. Pragnie przezwyciy przeciwnoci midzy reformacj i
kontrreformacj, {zez idee Owiecenia. Obok feudalnej arystokracji, ktra przez przyjcie
francuskich obyczajw nabraa europejskiego charakteru, powstaa duchowa arystokracja o
francuskich cechach, ktrej charakter jest rwnie midzynarodowy. Duchowi przywdcy Europy,
zgromadzeni wok Encyklopedii i prowadzeni przez Woltera, pozostaj w cigej
43
wzajemnej stycznoci. Dziki francuskiej mowie i obyczajom Europa staa si pora trzeci
wsplnot kulturow.
Ta trzecia Europa jest wiksza ni cesarstwo rzymskie i Zachd, poniewa za czasw Piotra
Wielkiego doczya do niej Rosja.
W redniowieczu wschodnie granice Europy zostay wyznaczone przez granice zachodniego
chrzecijastwa. Poprzez reformacj pojcie kultury europejskiej wyemancypowao si od
Kocioa. Nie byo adnych wicej podstaw, aby wykluczy prawosawn Rosj z wsplnoty
kulturowej, ktra czy katolickie i protestanckie narody.
Ta nowa europejska wsplnota kulturowa, w ktrej nie tylko Wolter i Rousseau odgrywaj wybitn
rol, ale i Fryderyk II pruski, Katarzyna II rosyjska i cesarz Jzef II, nie tworzy nic innego, jak
wsplnot losu. Od czasu drugiego oblenia Wiednia przez Turkw (1683) i skutecznego
kontrataku Austrii pod dowdztwem ksicia Eugeniusza Sabaudzkiego, Europa nie bya zagroona
przez adn zewntrzn potg. Tak wic pozwalano sobie na luksus wojen dynastycznych i
narodowych, nie naraajc wasnej przyszoci. Niektrzy, spord bardziej postpowych umysw,
marzyli o federacji europejskiej - ale te plany nie byy traktowane powanie, poniewa idea
federalizmu bya sprzeczna-z obowizujc wwczas zasad nieograniczonej suwerennoci
wadcw. Nie byo sensu zastanawia si duej nad jedn oglnoeuropejsk monarchi od czasu,
gdy Ludwik XIV nie zosta ponownie obrany cesarzem, a hiszpaska wojna sukcesyjna zakoczya
si kompromisem. Zamiast tego rozwina si zasada rwnowagi europejskiej, ktra przez
zmieniajce si wci systemy przymierzy, miaa uniemoliwi wszelk hegemoni na kontynencie.
Mimo politycznego i religijnego rozbicia Europy rozwj kulturalny postpowa. Wyksztacenie
wzroso, obyczaje wysubtelniay. Zoto i inne bogactwo, ktre pyno do Europy z Ameryki i Indii
stworzyy nowe fortuny, luksus i postp. Oglnoeuropejski styl renesansowy rozpyn si w stylu
barokowym.
Ale ta nowa europejska kultura egzystowaa tylko dla wskiej, uprzywilejowanej warstwy krlw,
szlachty, duchowych przywdcw i wyksztaconej czci mieszczastwa. Ludy Europy, w
wikszoci, w tej wsplnocie kulturowej nie uczestniczyy. O ile nie rozumiay francuskiego, nie
wiele interesowaa ich literatura owieceniowa. Podczas, gdy
44
kady mieszkaniec cesarstwa rzymskiego by wiadom wsplnoty europejskiej, a kady katolicki
chrzecijanin w redniowieczu wiadomym czowiekiem zachodniego Kocioa, dla wikszoci
Europejczykw XVIII stulecia, Europa stanowia nie wicej, jak termin geograficzny i puste
pojcie.
Ta francuska Europa ksit i encyklopedystw zostaa zwaniona poprzez rewolucj francusk. Po
jednej stronie barykad stay stare dynastie, ze swoimi dziedzicznymi pastwami - po drugiej za
francuska republika i jej nastpca Napoleon. Ta walka trwaa wier wieku, zanim stara Europa
pokonaa now.
Ta nowa walka o Europ nie zniweczya jednak, jak swego czasu reformacja, kontynentalnej
solidarnoci tylko j jeszcze bardziej umocnia. W obu obozach posugiwano si jzykiem
europejskim. Napoleon gra rol pioniera europejskiego zjednoczenia. Jego imperium rozciga si
od Portugalii a po granice Rosji. Jest ono wiksze od pastwa Karola Wielkiego. Zawdzicza
swoje powstanie militarnym triumfom swojego cesarza. Ale Napoleon wie o tym a za dobrze, e
utrzyma to imperium, jeli mu si powiedzie podbudowa je kulturowo. Dlatego te stara si
wszdzie wprowadza Kodeks Napoleona i umacnia kultur francusk. Sprbowa, z pewnym
sukcesem, zjedna sobie najwikszy umys Niemiec, Goethego. Napoleon oeni si z cesarsk
crk Mari Luiz i nazwa swego syna Krlem Rzymu, aby nawiza do tradycji antycznego i
redniowiecznego cesarstwa.
Prba Napoleona, by przez odnowienie idei europejskiego cesarstwa, zjedna dla swojego
imperializmu kontynentaln opini publiczn, nie powioda si. Poczucie europejskiej solidarnoci
nie znalazo wrd mas adnego oddwiku. Wrcz przeciwnie uciskane ludy odrzuciy francusk
hegemoni i wspary swoich monarchw przeciw Napoleonowi.
Po drugiej stronie barykady zagroeni suwereni zaczli przeciwstawia solidarno wasnych
interesw ideom rewolucji i armiom Napo- Jeona. Ich zjednoczenie doprowadzio wreszcie
europejskie imperium Napoleona do upadku. Kongres wiedeski sta pod znakiem legitymi- zmu i
solidarnoci monarchw. Poprzez restauracj Burbonw Francja powrcia na ono starej Europy.
45
Na kongresie wiedeskim powsta po raz pierwszy paneuropejski zwizek wite Przymierze. Na
dobr spraw byo ono kontrprzymie- rzem wobec rewolucji francuskiej i imperializmowi
Bonapartego sojuszem przeciwko wojnie, ale te i wolnoci. Poniewa sojusznikami byli wadcy
absolutni, ktrzy nie znosili adnego ograniczenia ich suwerennoci, nie mogli przyj statusu
federacji. wite Przymierze stanowio w istocie gentleman-agreement midzy suwerenami, ktrzy
czuli si zwizani zasadami chrzecijastwa. Pierwszy raz od czasw reformacji Europa
przypomniaa sobie o swojej wsplnej religii chrzecijaskiej, ponad wszystkimi wyznaniowymi
przeciwiestwami poniewa cesarz Austrii by katolikiem, krl Prus protestantem, car
prawosawnym. Mimo tego czuli si solidami przeciw nowoczesnym ideom owieceniowym.
wite Przymierze objo ca Europ z wyjtkiem papiea, sutana i Anglii. W duej mierze
przyczynio si ono do utrzymania pokoju midzy mocarstwami w pierwszej poowie XIX wieku.
Przymierze niemal zaamao si, gdy w greckiej wojnie wyzwoleczej car trzyma stron
rewolucyjnej partii Grekw, a cesarz by po stronie reakcyjnych Turkw. Ale teoretycznie
Przymierze przetrwao do wojny krymskiej.
Paneuropejska polityka witego Przymierza nie znalaza jednak adnego oddwiku u ludw.
Mode pokolenie, prowadzone przez studentw, odwrcio si od absolutystycznej Europy
monarchw. Idee republiki francuskiej przeyy cesarstwo Napoleona i wite Przymierze.
Zatriumfoway we francuskiej rewolucji lipcowej (1830). Nowy ruch rewolucyjny zosta
przyniesiony przez idee liberalizmu i nacjonalizmu. Jego celem byo utworzenie demokratycznych
pastw narodowych i poczenie ich w Stany Zjednoczone Europy. Podczas gdy idee Owiecenia
pady w Europie ofiar reakcji, zwyciyy w Ameryce. Coraz bardziej Stany Zjednoczone Ameryki
staway si wzorcem dla postpowych Europejczykw.
Narodzio si haso Stany Zjednoczone Europy. Przede wszystkim cel ten nie sta w sprzecznoci
z etnicznym nacjonalizmem. Mazzini, najznakomitszy bojownik tej myli, domaga si rewolucji
narodowej, jako warunku rewolucji europejskiej. Wochy i Polska musz zosta zjednoczone, aby
by podwalin Stanw Zjednoczonych Europy. Tak Mazzini przeciwstawia ideom witego
Przymierza wadcw, idee witego Przymierza oswobodzonych ludw, w duchu Stanw
Zjednoczonych Ameryki.
46
Starcie pomidzy reakcyjn i rewolucyjn Europ nastpio w latach 1848 - 1849. Zakoczyo si
kompromisem. Europa na zachd od Rosji pozostaa monarchistyczn, ale monarchia absolutna
ustpuje konstytucyjnej. Od tego czasu rozdzieliy si idee narodowe od europejskich. Nacjonalici
starali si wszdzie osign swoje cele nie zwracajc uwagi na Europ.
Tak doszo do drugiej fali europejskiego nacjonalizmu. Ogarna ona przede wszystkim Niemcy,
Wochy, pastwa bakaskie i ludy monarchii naddunajskiej. Zjednoczenie narodowe stao si
celem samym sobie.
Podczas gdy mieszczastwo byo coraz mocniej ogarniane ideami narodowymi, idee europejskie
pozostay wci ywe wrd arystokracji i proletariatu. Solidarno europejskiego spoeczestwa z
XVIII wieku przetrwaa, tylko dostaa si pod wpywy angielskie zamiast francuskich. Idea
dentelmena sta si wzorem dla europejskiej szlachty i bogatego mieszczastwa. Byo to zwizane
z pewnym kosmopolityzmem, ktry w istocie nie by niczym innym jak europejskoci. Do tych
dobrych Europejczykw zalicza si te elita europejskich artystw i uczonych.
Z drugiej , strony ruch robotniczy jest od pocztku nastawiony midzynarodowo i odrzuca
nacjonalizm mieszczastwa. Jego celem jest socjalistyczna Europa, ktra nie zatrzymaaby si
przed adnymi supami granicznymi.
Aczkolwiek spoeczestwo europejskie jest w swej grze jak i podstawie kosmopolityczne,
powszechnie zdobywa popularno mieszczaski nacjonalizm. Ten etniczny nacjonalizm wywoa
niemiecko- francusk wojn, podobnie jak wojny midzy Austri i Piemontem. Po narodowym
zjednoczeniu Niemiec i Woch punkt cikoci walk narodowych przesun si na wschd do
Polski, Austro-Wgier i na Bakany. Oswobodzenie Grecji i Serbii od panowania tureckiego
poprzedzio oswobodzenie Rumunii, Bugarii i Albanii.
Pozostao jeszcze pytanie, czy monarchia Habsburgw zdoa utrzyma si jako pastwo
wielonarodowe, czy te jej ludy powinny utworzy samodzielne pastwa narodowe. Rosja trzymaa
stron drugiego rozwizania, Niemcy pierwszego. W ten oto sposb doszo do wojny,
zlikwidowania monarchii Habsburgw i triumfu etnicznego nacjonalizmu we wschodniej i
rodkowej Europie.
47
Pierwsza wojna wiatowa rozpoczyna si jako wojna europejska, aby zakoczy si jako wiatowa.
Ta decydujca zmiana nastpia po przystpieniu Stanw Zjednoczonych do wojny. Podczas
pokojowych negocjacji Ameryka jest najsilniejszym mocarstwem wiata. Gdyby Wilson chcia, ju
w Wersalu zostayby zaoone Stany Zjednoczone Europy. Ale Wilson mia ju inne pomysy. W
Europie powinien najpierw zatriumfowa skrajny nacjonalizm, pod hasem prawa do
samostanowienia narodw. Narodowi demokraci Europy powinni spotka si w Lidze Narodw nie
o europejskich, tylko o globalnej strukturze.
Program europejskiego rozdrobnienia zosta zrealizowany; program wiatowej federacji nie,
poniewa ani Stany Zjednoczone, ani Zwizek Radziecki nie przystpiy do Ligi Narodw.
Podczas wojny wiatowej nastpio wydarzenie, ktre miao tak samo doniose znaczenie dla
przyszoci Europy, jak sama wojna rosyjska rewolucja padziernikowa. Wskutek zwycistwa
Lenina Rosja oddzielia si od europejskiej wsplnoty kulturowej, do ktrej naleaa od czasw
Piotra Wielkiego. Granice Zwizku Radzieckiego stay si teraz wschodnimi granicami Europy.
Bezporednio po swoim rosyjskim zwycistwie proklamowa Lenin rewolucj wiatow. Na
Wgrzech i w Bawarii ustanowiono rzdy rad; Europa rozchwiaa si pomidzy demokracj i
bolszewizmem. Rozpocza si wic europejska kontrrewolucja nie w imieniu europejskiej
solidarnoci, ale w imieniu ekstremalnego etnicznego nacjonalizmu; najpierw na Wgrzech i we
Woszech . Zamiast zjednoczy si w obliczu niebezpieczestwa, antykomunistyczna Europa
rozszczepia si na obz demokratyczny i faszystowski, ktre zaciekle si zwalczay. Liga Narodw
bya bezsilna. Po odmowie Ameryka skadaa si z czterech bardzo zrnicowanych grap pastw
europejskich, republik latynoamerykaskich, czonkw brytyjskiej wsplnoty narodw i pastw
azjatyckich. Jednake zaoenie Ligi Narodw byo cikim ciosem wymierzonym w ide
europejskiej solidarnoci, ktrej nagle przeciwstawiano rozleg ide powszechne solidarnoci
wiatowej. Myl europejska okazaa si przeytkiem. Opinia publiczna Europy bya podzielona
pomidzy etnicznych nacjonalistw, pacyfistw Ligi Narodw i komunistw rewolucji
oglnowiatowej; nikt duej nie wydawa si przyznawa do Europy.
48
W tym momencie rozpocz si ruch paneuropejski (1923). Rozprzestrzeni si bardzo szybko i
znalaz wsparcie nie tylko duchowej elity Europy, ale i licznych mw stanu i liderw
gospodarczych. Natchniony przez ten ruch Aristide Briand sprbowa, jako minister spraw
zagranicznych Francji, poczy pastwa europejskie w ramach zwizku narodw (1929). Ale jego
inicjatywa rozbia si o negatywne stanowisko Anglii.
W tych latach Europa poszerzya si na poudniowy wschd, poprzez przyczenie Turcji.
Detronizacja sutana i pozbycie si kalifa przez Mustaf Kemala Ataturka osabiy wizy Turcji z
Azj Przedni; jego reformy wprowadziy do Turcji cywilizacj zachodni. Zawarcie pokoju
midzy Grecj i Turcj stworzyo raptem bliskie stosunki pomidzy tymi odwiecznymi wrogami.
Turcja, geograficznie pooona pomidzy Europ i Azj, optowaa na rzecz Zachodu i tworzya
odtd poudnio- wowschodnie przedmurze europejskiego wiata.
Z drugiej strony rozluni si stosunek Anglii do Europy, od momentu przeobraenia si jej
imperium w uni rwnoprawnych czonkw. Anglia musiaa bra pod uwag tych swoich partnerw
i nie bya w stanie jednostronnie powiza si z kontynentem. Poza tym solidarno pomidzy
Angli i Ameryk staa si gwnym punktem brytyjskiej polityki zagranicznej. Anglia nie chciaa i
nie moga zwiza si cilej z Europ anieli z Ameryk. Wizi wsplnego jzyka okazay si
rwnowane wizom geograficznego ssiedztwa.
Krtko po rozbiciu europejskiej inicjatywy Brianda zatriumfowa w Niemczech Hitler (1933). Jego
narodowy socjalizm rni si tym od faszyzmu, ze przepeniony by biologicznym wiatopogldem
z wiar w wiatow misj rasy nordyckiej. Hitler chcia najpierw poczy wszystkich Niemcw,
aby pod ich hegemoni zjednoczy Europ i zapewni sobie kierowanie wiatem.
Na razie zwycistwo Hitlera w Niemczech doprowadzio do nowego rozbicia Europy. Przeciw osi
Berlin - Rzym powsta blok Londyn - Pary. Stalin optowa najpierw na rzecz Zachodu i przystpi
do Ligi Narodw, ktr opucipHitler.
Nagle, przed wybuchem drugiej wojny wiatowej, Hitler i Stalin poczyli si. Hitler rogocz
podbijanie Europy. W 1941 by on panem Europy od Pirenejw a po granice Sowietw. Tak jak za
czasw Napoleona, kontynent zosta zjednoczony, wbrew woli jego ludw. Teraz
49
Hitler przystpi do podbicia Rosji. Jego prba nadania tej wojnie charakteru oglnoeuropejskiej
krucjaty rozbia si o postaw Watykanu, podobnie jak o nienawi ludw Europy przeciw
systemowi Hitlera.
Po klsce Hitlera Europa nie bya zjednoczona, tylko jeszcze bardziej ni kiedykolwiek
rozszczepiona midzy Sowiety i Zachd. Armia Czerwona para a po ab i Alpy z zamiarem
wcielenia caej Europy do systemu sowieckiego.
Przeciw tej grobie powstaa, wspierana przez Ameryk, nowa fala europejskiego ruchu
zjednoczeniowego. Francja obja polityczne kierowanie t akcj, ktra najpierw doprowadzia do
zaoenia Rady Europy i nastpnie do przyjcia Planu Schumanna. Kontrast midzy komunistami i
antykomunistami tak^si zaostrzy od zakoczenia drugiej wojny wiatowej, e usun w cie
rnice pomidzy narodami europejskimi. Nowy europejski patriotyzm rozpocz si manifestowa
jako wsplny antykomunizm poczucie europejskiej wsplnoty losu stao si nagle silniejsze od
europejskiej wsplnoty kultury.
Jednak rwnie poczucie wsplnoty kulturalnej wzrastao. Wyrasta pokolenie europejskie, ktre
szuka swojego politycznego wyrazu. Pora trzeci w dziejach Europa staje si jednym duym
narodem, ktry odnalaz si wreszcie po dugich walkach i dziedziczonej wrogoci.
nL Historia idei europejskiej
1. Dante i Dubois
Kada idea ma wasne ycie; swoj wasn histori; swj-wasny los. Tak ya przez wieki idea
europejska. Znalaza swoich prekursorw, swoich pionierw, swoich wykonawcw.
Do pierwszej wojny wiatowej bya przedmiotem literackich dyskusji. Po pierwszej wojnie
wiatowej wkroczya na drog ku urzeczywistnieniu.
Idea europejska powstaa we wczesnym redniowieczu jako tsknota za Pax Romana. Te nadzieje
wizay si z jednej strony z cesarzami, jako spadkobiercami cezarw, z drugiej za z papieami,
jako namiestnikami Boga. Dwa dziea otwieraj paneuropejsk literatur wielkich duchowych
przodkw poetw i mylicieli, ktrzy marzyli o pokojowym zjednoczeniu Europy De recuperatione
Terrae Sanctae - Pierre Duboisa i Monarchia - Dantego. W swoim pimie o monarchii, ktre
ukazao si w 1303 roku, Dante odnowi ide monarchii rzymskiej panowanie jednego nad
wszystkimi na wieki. Dante wiza swoje nadzieje na odnowienie cesarstwa z Luksemburczykiem
Henrykiem VII, ktry wtedy pocign do Rzymu, niesiony sympati Gibelinw. Ten najwikszy
poeta redniowiecza, ktry w Boskiej Komedii wiat nieba, pieka i czyca przedstawi i
uksztatowa, nakreli tutaj obraz Ziemi pod poczon wadz rzymskiego cesarza i rzymskiego
narodu.
Podczas gdy ten wielki Woch marzy o odnowieniu zatartej wielkoci Cesarstwa Rzymskiego, o
syntezie antyku z redniowieczem, wspczesny jemu Pierre Dubois napisa pierwsz ksik, ktra
objaniaa ide europejskiej konfederacji.
Pierre Dubois, nadworny prawnik wielkiego francuskiego krla Filipa Piknego, znacznie
wyprzedzi swoj epok. By pierwszym bojownikiem praw kobiet i jednoczenie jako pierwszy
zapowiada now
51
ide wszecheuropej sk, ktra miaa wywrze wpyw na wszystkie przysze pisma i plany federacji
europejskiej. Tytu ksiki jest znamienny; O odzyskaniu Ziemii witej. Przerzucia ona pomost
od oglnoeuropejskich dozna z czasw wypraw krzyowych do oglnoeuropejskiej idei naszych
czasw.
Dubois nie Jest adnym pacyfist. Pokj, ktry chcia organizowa midzy ksitami i pastwami
Europy, nie by dla niego celem samym w sobie, tylko rodkiem do ponownego podbicia Ziemi
witej i wybrzey rdziemnomorskich, ktre znajdoway si wwczas w rkach Saracenw.
Dubois przeciwstawia si redniowiecznym ideom Europy, ktrym hodowa jeszcze Dante.
Postrzega Europ nie jako sakraln monarchi, tylko jako federacj. Organami europejskiego
zwizku pastw miay by sobr ksit i sd rozjemczy - to znaczy Rada Europy i
midzynarodowy trybuna.
Papie powinien zwoa sobr ksit do Tuluzy. Ten za powinien mianowa sdziw
polubownych, ktrzy byliby upowanieni do wyrwnywania wszystkich sporw midzy
suwerennymi pastwami. Decyzja tego trybunau moe zosta zmieniona jedynie przez sd
apelacyjny, na ktrego czele stanie papie.
Dubois prbowa zjedna francuskiego krla dla swojego planu. On, najpotniejszy wadca
Europy, powinien by prezydentem konfederacji ksit. Ale Filip Pikny nie mia adnego
zainteresowania marzeniami Duboisa o Europie. Myla bowiem jedynie o umocnieniu swojego
krlewskiego pastwa.
2. Krl Jerzy z Podiebradu i Sully
Mino ptora stulecia, w ktrym w polityce europejskiej nie byo miejsca na idee Duboisa.
Dopiero w drugiej poowie pitnastego stulecia jeden z krlw prbowa je urzeczywistni Jerzy
czeski rodem z Podiebradu. Jerzy z Podiebradu zosta przez czeskie stany wybrany krlem z
powodu swoich wybitnych, godnych prawdziwego ma stanu, zdolnoci. By utrakist, to znaczy
pojednanym z Kocioem husyt. Wyprzedzajc dalece swoje czasy, przyj jako doradc Mariniego
z Grenoble, ktry niewtpliwie dobrze zna idee Duboisa i prbowa wprowadzi je w y52
cie, aby odwrci tureckie zagroenie od Europy rodkowej. Podczas gdy Dubois marzy jeszcze o
podbiciu muzumaskich wybrzey Morza rdziemnego, krl Jerzy musia dre przed
muzumask agresj wobec Czech.
W roku 1444 w bitwie pod Warn zosta pokonany i zabity przez Turkw mody krl Polski i
Wgier, Wadysaw III. Par lat pniej, w 1453, sutan Mohammed zdoby Konstantynopol.
Grecja, Rumunia i Bonia podzieliy ten sam los. Caa Europa rodkowa bya zagroona przez
turecki potop, ktremu bohatersko stawili opr tylko Jan Hunyady na Wgrzech i Skanderbeg w
Albanii.
To bya chwila dla paneuropejskiej inicjatywy krla Jerzego. Aby zaegna to miertelne
niebezpieczestwo dla Zachodu, Jerzy chcia zjednoczenia ksit i republik chrzecijaskich w
nierozerwalne przymierze pokojowe. W 1461 wysa on Mariniego, jako swego posa, do Rzymu,
aby pertraktowa z papieem o tym projekcie europejskiego przymierza dla pokoju. Rok pniej
pozyska krla Polski dla swojego planu, o ktry pertraktowa rwnie z Francj, Wenecj,
Bawari, Brandenburgi i Burgundi. Marini uda si na Wgry i zjedna tam wielkiego krla
Macieja Korwina, syna Jana Hunyadego, dla czeskiego planu Paneuropy.
W 1464 roku udao si poselstwo trzech krlw ze Wschodu - Czech, Polski i Wgier na
czterdziestu wierzchowcach - do Francji, aby pozyska krla Ludwika XI dla Paneuropy, aby go
zachci do przejcia inicjatywy budowy europejskiego przymierza pokojowego. Na czele delegacji
sta osobicie generalny penomocnik krlestwa Czech, Albrecht Kostka z Postupic, towarzyszy
mu Marini, jako pose Polski i Wgier. Ludwik XI przyj uprzejmie poselstwo i zawar pakt
przyjani z Czechami. Natomiast decyzja dotyczca kwestii europejskiego pokojowego przymierza,
zostaa odroczona.
Poniewa ani papie ani cesarz nie poparli planw czeskiego krla, jego inicjatywa pozostaa
bezowocna.
Plan Paneuropy krla Jerzego byk pierwsz praktyczn prb zamiany Europy w federacj z
podwjnym celem pokj w obrbie wiata chrzecijaskiego i obrona Europy przed Turkami. W
tym celu zwizek powinien obj wszystkich chrzecijaskich krlw i ksita Francji, Niemiec,
Woch i Hiszpanii. Anglia i Skandynawia nie
53
byy brane pod uwag. Na uprzywilejowane stanowisko cesarza nie ma w projekcie miejsca.
Powinien onby rwny z innymi suwerenami, ktrzy wstpido
zwizku.Papienatomiastpowinienograniczysido duchowego przewodnictwa Zachodowi i
stanowienia autorytetu w europejskiej walce przeciw Turkom, nie bdc czonkiem europejskiej
konfederacji. Przewodnictwo w zwizku byo przeznaczone dla krla Francji. Do niego zwrcio si
z prob poselstwo trzech krli, o zwoanie zgromadzenia krlw i chrzecijaskich ksit, aeby
oni, albo ich doradcy z generalnymi penomocnictwami zbierali si w okrelonym miejscu i czasie,
wedug uznania krla Francji.
Zadaniem zwizku byo uniknicie wszystkich zbytecznych wojen. Dlatego te wszyscy jego
czonkowie powinni zobowiza si, by z ca moc zwalcza Turkw, a wszystkie chrzecijaskie
pastwa zostan oswobodzone spod ich jarzma. Czonkowie zwizku powinni zrezygnowa z
prawa samodzielnego prowadzenia wojen, a decyzje o wojnie i pokoju powierzy~zwizkowi.
Wszystkie konflikty pomidzy pastwami czonkowskimi powinny by zaegnane przez organy
zwizkowe. Gwny organ zwizku powinie by rad Congregatio Concordiae. Ta rada europejska
powinna na pocztku obradowa w Bazylei, potem kadorazowo, co pi lat w innym miecie. Do
rady wchodzi po jednym delegacie z kadego pastwa czonkowskiego. Delegaci ci nie s jednak
uprawnieni do postpowania wbrew woli ich ksicych zleceniodawcw. Gosowanie nastpuje,
jak na soborze powszechnym w Konstancji, narodami. Na czele rady stoi prezydent. Jemu podlega
zesp urzdnikw, ktry posiada wasne godo pastwowe i wasn piecz. T rada europejska
jest najwysz zwizkow instancj przyjmuje nowych czonkw, okrela organizacj zwizku,
zmienia statuty, decyduje o wojnie i pokoju, o sile armii zwizkowej i mianuje sdziego zwizku.
Jest on upowaniony do nadawania praw, kiedy czonkowie rady uwaaj to za niezbdne. W tym
przypadku prawo naturalne powinno by podstaw praw zwizku.
Drugim organem zwizku jest trybuna zwizkowy, ktry skada si z sdziw i prawnikw i w
razie sporw midzy chrzecijaskimi suwerenami powinien wymierza sprawiedliwo.
W organie tym zawarte s wszystkie najwaniejsze elementy nowoczesnego pastwa zwizkowego
umacnianie pokoju wewntrz i europejskiej wsplnoty kulturowej na zewntrz; sd rozjemczy
zamiast woj54
ny; sankcje wobec naruszajcych umowy; zwizkowa armia i finanse zwizkowe; rada europejska i
midzynarodowy trybuna; rwnouprawnienie narodowe; wsplna polityka zagraniczna; wsplny
wymiar sprawiedliwoci i prawa zwizkowe.
Krtko po klsce planu Paneuropy krla Jerzego, jedno Europy zostaa zerwana przez reformacj.
Katolicy stanli przeciw protestantom, a myl o ich zjednoczeniu w jednym pastwie zwizkowym
wydawaa si nie tylko utopijna, ale wrcz absurdalna. Dopiero podczas wojny trzydziestoletniej,
ktra przyniosa ze sob kryzys religijnego fanatyzmu, nastpi zwrot. Krl Francji, Henryk IV,
wyda edykt nantejski, ktry zakoczy dugoletni wojn miedzy katolikami i hugenotami.
Nie by przypadkiem fakt, e wiemy przyjaciel i wsppracownik krla Henryka IV, ksi Sully,
podj ponownie po ptora wieku po Jerzym z Podiebradu ide Paneuropy, powoujc si na
swojego krlewskiego mecenasa; Wielki Plan Krla Henryka IV.
Historycy nie znaleli w archiwach Henryka IV adnego ladu tego planu, na ktry natrafiono
dopiero po dziesicioleciach od zamordowania krla, w pamitnikach jego starzejcego si
kanclerza Sullyego. Wedug legendy mia Henryk IV rozwaa przez lata tene plan i zjedna do
niego krlow angielsk Elbiet i jej nastpc, Jakuba I. Henryk IV mia urzeczywistni swj plan
po zwycistwie nad Domem Austriackim. Ale kiedy z okazji sporu o dziedziczenie ksistwa Juich-
Cleve chcia podj wypraw przeciwko Habsburgom, spotka go sztylet Ra- vaillaca (1610).
Wikszo historykw odrzuca t legend, tak jak i inicjatyw Henryka IV. S zdania, e Sully
wymyli ten plan w samotnoci, bdc u schyku swego ycia i przypisa go, dla poparcia go
autorytetem, popularnemu krlowi.
Prawdopodobnie prawda ley porodku. Henryk IV mg rozpatrywa kwesti europejskiego
zjednoczenia kosztem Habsburgw i na korzy wolnoci wyznania z Sullym, praktycznie bez
dziaania w jego sprawie. Sully mia w latach swojego osamotnienia wystarczajco duo czasu, by
ten plan rozwija i rozbudowywa, w nadziei, e mgby na kocu wielkiej europejskiej wojny,
ktra si wtedy toczya - wojny trzydziestoletniej - mie decydujcy wpyw na rozstrzygnicia
pokojowe.
55
Sully by nie tylko fantast, ale liczcym si mem stanu. By jednym z pierwszych
Europejczykw, ktrzy mieli pene zrozumienie dla znaczenia artylerii w nowoczesnej wojnie i
wycignli z tego praktyczne wnioski. Sully by te tym, ktry po zakoczeniu wojny religijnej
odbudowa zrujnowany skarb Francji. Posiada on niezomno charakteru, by pozosta
protestantem, rwnie po tym, jak jego wadca po przejciu na katolicyzm, zdoby francuski tron.
Celem Wielkiego Planu Sullyego byo stworzenie Republiki Chrzecijaskiej, to znaczy
europejskiej konfederacji.'Ta konfederacja miaaby si skada z pitnastu pastw. Z szeciu
monarchii dziedzicznych Hiszpanii, Anglii, Francji, Lombardii, Szwecji i Danii; z piciu monarchii
elekcyjnych ze witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, Pastwa Kocielnego,
Czech, Wgier i Polski; i z czterech republik Wenecji, Zwizku Italskiego pod przewodnictwem
papiea, Zwizku Szwajcarskiego i Zwizku Zjednoczonych Niderlandw.
Taka organizacja Europy oznaczaa koniec potgi Habsburgw. Poniewa Hiszpania powinna
ograniczy si do Pwyspu Iberyjskiego, Belgia doczy do Niderlandw, a woskie posiadoci
Hiszpanii do Zwizku Italskiego. Czechy i Wgry miayby sta si monarchiami elekcyjnymi.
adni dwaj czonkowie tej samej dynastii nie powinni nosi po sobie niemieckiej korony cesarskiej.
Dlatego Wielki Plan wskazywa na jednego z Wittelsbachw, jako nastpnego cesarza.
Na czele Republiki Chrzecijaskiej powinna sta rada, zoona z 60 delegatw krajw
czonkowskich, z zadaniem wyprcowania europejskiego prawa midzynarodowego; regulowania
wszystkich przypadkw sporw przez trybuna; stosowania sankcji przeciw pastwom, ktre chc
si odczy od zwizku; zapewnienia wolnoci handlu wewntrz Republiki; zasady tolerancji
religijnej obejmujcej katolikw, luteranw i kalwinw; utworzenia armii europejskiej w celu
wyparcia Turkw z Europy.
Ta armia zwizku powinna skada si z 50 tysicy rycerzy, 250 tysicy piechoty, 200 dzia i 120
okrtw wojennych.
O wschodnich granicach Europy znalazy si w Wielkim Planie ciekawe wywody. Sully skania
si do tego, by wykluczy z niego Rosj, jako potg azjatyck, podobnie jak Turcj.
56
Now w tym planie europejskim, ktry mia wielki wpyw na wszystkie pniejsze dyskusje
dotyczce tej kwestii, bya zasada wolnoci wyznania, tak jak wolno handlu wewntrz Europy.
3. Penn i St. Pierre
Paneuropejskie projekty Duboisa, Jerzego z Podiebradu i Sullyego w adnym wypadku nie byy
pacyfistycznymi domagay si zjednoczenia Europy, aby mc skutecznie prowadzi walk przeciw
islamowi. Ideologicznie s one kontynuacj idei wypraw krzyowych, bez ich religijnego
charakteru.
Paneuropa, jako myl pokojowa wysza z Anglii; od wielkiego kwa- kra Wiliama Penna, zaoyciela
Pennsylawanii. Penn rozwin swe myli w Eseju w sprawie obecnego i przyszego pokoju w
Europie (1692). W miejsce idei wypraw krzyowych wkroczya tutaj pora pierwszy pokojowa
myl, wprowadzona z prachrzecijaskiego ducha kwakrw.
To nie by przypadek, e ten nowy pacyfizm narodzi si w Anglii. Poniewa Anglia jest odlega od
Turcji i przez pooenie na wyspie chroniona przed inwazjami. Od zagady Wielkiej Armady nie
grozio jej z zewntrz adne yciowe niebezpieczestwo. W takim politycznym klimacie Anglii,
ktra rwnie trzymaa si z dala od wojny trzydziestoletniej, mg si rozwija radykalny
pacyfizm kwakrw, jak niegdy radykalny pacyfizm pierwotnych chrzecijan w Pax Romana.
Praktyczne propozycje Wiliama Penna s mniejszego znaczenia ni ich obyczajowo-religijne
podoe. Penn domaga si w istocie Rady Europy zoonej z delegatw europejskich ksit; rada ta
miaaby ustanowi normy prawne, agodzi spory midzy suwerenami i nakada sankcje na
opornych czonkw.
Penna plan Paneuropy zawiera dokadny schemat przedstawicielstwa pastw w radzie europejskiej,
podobnie jak i statutach zwizku. Istotna jest dla niego zasada rwnouprawnienia i ochrona prawna
dla wszystkich pastw czonkowskich, niezalenie od ich potgi i wielkoci.
Jest godne uwagi, e Penn zaproponowa konfederacj nie tylko dla Europy, ale rwnie dla
amerykaskich kolonii, tak e sta si ojcem idei Stanw Zjednoczonych Ameryki i jednoczenie
ojcem chrzestnym stanu Pennsylwania.
57
Pod wpywem Penna ukazaa si, Kilka iat pniej, ksika o Europie innego kwakra, Johna
Beliersa; Klika racji dla Pastwa Europejskiego.
W epoce Owiecenia idea europejska pada na urodzajn gleb. Wszyscy wielcy myliciele tamtego
czasu czuli si mniej lub wicej Europejczykami. Od Monteskiusza pochodzi synne zdanie
Europa jest pastwem zoonym z wielu prowincji, a od Fenelona Chrzecijastwo tworzy
rodzaj powszechnej-republiki, ze wsplnymi interesami, problemami i niebezpieczestwami.
Kwestia europejska zostaa poruszona i przedyskutowana na duchowym forum epoki. Jest to
zasug przede wszystkim jednego czowieka, ktry ostatecznie trzydzieci sze lat swojego
dugiego ycia i najbardziej owocne myli powici idei europejskiej by nim Abbe de St. Pierre
(1658 - 1743). St. Pierre by rwnoczenie badaczem, mylicielem i misjonarzem Paneuropy.-
Podczas gdy jego poprzednicy rozpatrywali pord wielu innych kwestii rwnie europejsk, St.
Pierre walczy z niewiarygodn cierpliwoci i wytrwaoci orozstrzygnicie tylko tej jednej
sprawy, nie dbajc ataki przeciwnikw i kpiny krytykw. Nic tak nie przemawiao za dzieem i
osobowoci St. Pierrea jak to, e dwaj najwiksi geniusze jego wiekustali si jego uczniami i
spadkobiercami duchowymi Jean Jacques Rousseau i Immanuel Kant. Ale rwnie Leibniz,
dAlembert, Fryderyk Wielki, Wolter i wszyscy inni z jego wyrniajcych si wspczesnych
odnosili si, pozytywnie lub negatywnie, do idei St. Pjeaea.
Walka St. Pip.rrpa clriprnwaa si przeciw panujcemu WWCZaS systemowi rwnowagi
europejskiej, ktry. chcia zastpi nowym systemem unii europejskiej. Poleca swj system na
podstawie nastpujcych zalet
1. Zapewnia on bezpieczestwo przed zem wojen zewntrznych - podczas gdy rwnowaga nie
gwarantowaatej ochrony.
2. Chroni pastwa czoakowste przed zem wojen domowych - podczas gdy rwnowaga nie
gwarantowaa tej ochrony.
3. Unia daje doskonagwarancj nautrzymanie kadego pastwa podczas gdy system rwnowagi
dawa tylko wielce niedoskona gwarancj.
58
4. Unia zapewnia doskonae bezpieczestwo! da wolnoci i handlu - podczas gdy rwnowaga
prowadzi wanie nieuchronnie do ich przerwania.
5. Trudniej i kosztowniej jest zaoy i utrzyma przez wiele lat rwnowag, ni osign uni i
utrzyma j na stae
St. Pierre chcia zaoy uni europejsk na podstawie terytorialnego status quo, a wic na
podstawie pokoju w Utrechcie (1714), w przetargach ktrego bra udzia, jako jeden z delegatw
francuskich. Zaproponowa jednak, e zmiany terytorialne bd mogy by ustanowione na drodze
wymiany terytorialnej przy przewadze trzech czwartych zwizku i z jego gwarancj.
24 gwne pastw chrzecijaskie Europy powinny by czonkami zwizku. Ale zwizek
p&winien ju liczy si jako zaoony,skoro tylko przystpioby do niego 14 pastw. Wkad
czonkowski kadego pastwa ksztatowaby si wedug jego dochodw. Jako stolic zwizku St.
Pierre zaproponowa Utrecht. Urzdnikami zwizku powinni by Holendrzy. Najwyszym organem
zwizku byby Stay Senat Europejski, zoony z delegatw pastw ponko wskich. Senat ten
decydowaby w politycznych, militarnych, finansowych i prawnych sprawach.
Komisja piciu senatorw towrzyaby rodzaj rzdu zwizkowego. Zwizek wysyaby
ambasadorw do wszystkich pastw czonkowskich, a poza tym rezydentw do wszystkich
wikszych prowincji. Wykonywaby te egzekucje zwizkowe wobec opornych czonkw,
organizowa armi zwizkow i mianowa jej generalissimusa. Poza tym miaby mniej wicej te
same funkcje co rada europejska z wczeniejszych projektw.
St. Pierre waha si pomidzy ide wypraw krzyowych Sullyego i pacyfizmem Penna. Najpierw
chcia uwzgldni Turcj w swoim zwizku, ale wkrtce ograniczy go do pastw chrzecijaskich,
aby wypdzi Turkw z Europy. Dopiero przez to jego plan nabra realnego charakteru poniewa
wadcy Europy mogliby si zainteresowa uni europejsk jedynie ze wzgldu na tureckie
zagroenia.
St. Pierre mia 25 lat, kiedy Wiede by oblony przez Turkw i zosta obroniony paneuropejsk
wypraw pod dowdztwem krla polskiego Sobieskiego (1683). Wspczesny St. Pierreowi by
ksi Eu59
geniusz Sabaudzki, ktry odbi Wgry dla Zachodu i pora pierwszy od stuleci wdar si na czele
europejskich armii na Bakany.
Podczas gdy St. Pierre pracowa nad swoim planem europejskim, Austriacy i Wenecjanie walczyli
na nowo przeciwko Turkom. Austria opanowaa cz Rumunii i Serbii. Wypdzenie Turkw z
Europy nie wydawao si wtedy utopi. Charakterystyczne przy tym jest, ze jeden z czoowych
mw stanu owego czasu, hiszpasko-woski kardyna Alberoni, opublikowa wasny plan
Paneuropy (1735), ktrego celem byo zniszczenie pastwa tureckiego. Alberoni zaproponowa,
eby cesarz zaprosi og europejskich ksit do parlamentu w Regensburgu, dla uzgodnienia
planu wojny przeciwko Turkom. Po zdobyciu Turcji, jej ziemie powinny by podzielone pomidzy
pastwa chrzecijaskie, a w Konstantynopolu powinno zosta odtworzone greckie cesarstwo.
Parlament w Regensburgu powinien jednak rwnie dy do zakoczenia wojen z Turcj, jako
trwaego skadnika wszystkich konfliktw europejskich.
Tym paneuropejskim projektem Alberoniego zamyka si dugi rzd planw zjednoczenia Europy
przeciw Turcji. Inicjatywa uwolnienia Sowian bakaskich zostaa przyjta przez Rosj. Tureckie
zagroenie Europy, jako najsilniejszy argument do zjednoczenia wiata chrzecijaskiego, przestao
istnie. Pomimo tego myl europejska pozostaa wci ywa. Przesuna jedynie swj akcent. Idea
pokoju wysuna si na pierwszy plan. Dynastyczny charakter wczesnych wojen pozwoli jeszcze
wyraniej ukaza ich bezsensowno, ni religijny charakter poprzednich i narodowy nastpnych.
Jak nawiedzony S Pierre ze swoj ide wdrowa z kraju do kraju, z miasta do miasta, aby
zdobywa zwolennikw swojej Paneuropy. Jeszcze jako osiemdziesiciojednoletni starzec
prbowa na prno zjedna dla swoich planw modego krla Prus, Fryderyka II. Krtko po tym
St. Pierre zmar, z poczuciem, e przyszo naley do jego idei. Tak jak y on jako misjonarz
myli europejskiej, tak zmar jako jej prorok. Przepowiedzia nie tylko fakt, ale i czas
urzeczywistnienia swoich idei By moe, e europejski sd rozjemczy bdzie realizowany krok po
kroku w prawie niedostrzegalnych etapach i przez dwiecie lat... Dziedzictwo St. Pierrea zostao
przejte przez jednego z wielkich przez Rousseau, ktry sta si propagatorem St. Pierrea,
opublikowa wycig z jego dzie i caym swoim prestiem wspar europejskie zjednoczenie.
60
Idee St. Pierreaa miay tak silny wpyw na jego wspczesnych, e nawet Wolter, ktry drwi z St.
Pierrea, nie mg si od tych idei cakowicie uwolni i domaga si europejskiego parlamentu
{dite europenne). Rwnie Kant podj idee St. Pierrea, jako podoe swojego synnego pisma O
wieczystym pokoju (1795), ktre miao podstawowe znaczenie dla filozoficznego pogbienia idei
pokoju. Do zwolennikw St. Pierrea zalicza si rwnie krl Polski, ksi Lotaryngii i te
Ludwika XV, Stanisaw Leszczyski, ktry napisa prac Paneuropie, podobnie jak Leibniz,,
ktry nawrci jednak do podstawowej myli Dantego domaga si odnowienia Zachodu z cesarzem
jako, wieckim i papieem jako duchowym przywdc zjednoczonego chrzecijastwa. Do
wielkich mylicieli, ktrzy byli pod wpywem idei St. Pierrea, nalea rwnie angielski filozof
Jeremias Bentham, ktry przyczy si do idei Paneuropy. w swoim dziele Plan dugotrwaego
pokoju.
Wrd niemieckich poetw tamtej epoki, najjaniej o nieodzownoci Paneuropy, mwi Wieland
Do jakiego stopnia doskonaoci i dobrobytu mogyby si wznie ludy Europy i przy tym nas
podnie, gdyby na zawsze wyrzeky si haniebnych pozostaoci barbarzystwa, ludoerczej
nienawici do innych narodw, ndznego przesdu, e szczcie innych szkodzi nam samym, a
mae nikczemne podstpy kramarskie i umiejtnoci upiestwa, jakie dawniej nazywano polityk,
na zawsze odwoane, nigdy ju nas nie oszukiway, gdyby w powszechny zwizek ludw si
zorganizoway w trwaej europejskiej wsplnocie, bez ogldania si na, w istocie mao znaczce,
zrnicowanie ich form pastwowych.
4. Od St. Pierrea do pierwszej wojny wiatowej
Podczas gdy w Europie idee St. Pierrea przebrzmiay bez skutku, wywary gboki wpyw na
przywdcw amerykaskiej wojny wyzwoleczej. Po zwycistwie nad Angli trzynacie kolonii
zaoyo zwizek, ktry by zainspirowany federalistycznymi ideami St. Pierrea. Zaoyciele
Stanw Zjednoczonych Ameryki byli wiadomi, e. stworz wzorzec dla Stanw Zjednoczonych
Europy. W myl tego Jerzy Waszyngton napisa do Lafayettea Zasialimy ziarna wolnoci i unii,
ktre wzejd wszdzie na ziemi. Pewnego dnia, na wzr Stanw Zjednoczonych,
61
powstan Stany Zjednoczone Europy. A Benjamin Franklin pisa podczas trwajcych od 1778 roku
prac nad amerykask konstytucj, do swojego przyjaciela w Paryu Wysyam panu przy okazji
propozycj
konstytucji zwizku dla tych pastw... Jeeli okae si udan, wtedy nie widz powodu, dlaczego
nie mielibycie urzeczywistni w Europie projektu krla Henryka IV, poprzez stworzenie federacji i
wielkiej republiki, zoonej z rozmaitych pastw i krlestw oraz podobnej konstytucji, poniewa
rwnie i my musielimy pogodzi wiele sprzecznych interesw.
Rzeczywisto Stanw Zjednoczonych Ameryki i ich uwieczony sukcesem rozwj wywary w
cigu nadchodzcych pokole rosncy wpyw na europejskie mylenie w duchu Stanw
Zjednoczonych Europy.
Nowe stulecie rozpoczo si wojnami napoleoskimi. Napoleon prbowa zjednoczy kontynent
nie tylko mieczem, ale i dziaa jednoczenie na rzecz idei europejskiej, ktra jemu - francuskiemu
Korsykaninowi, dorastajcemu wrd idei XVIII wieku - jawia si jako ukoronowanie francuskiej
myli narodowej. Po swoim sta si propagatorem Paneuropy, aby mc otoczy aureol swoj
polityk podbojw i tym samym j usprawiedliwi, ,Przez to, e wykorzystywaem kad korzystn
okazj, chciaem przeistoczy Europ w zwizek maych ksit pod naczelnym zwierzchnictwem
francuskiego cesarza. Jego supy graniczne stayby wwczas nad Niemnem. Aleksander byby
wtedy carem tylko azjatyckiej Rosji, Austria byaby tylko krlestwem obok dwch innych,
wgierskiego i czeskiego; na te trzy podzielibym imperium Marii Teresy. Europa uwolniaby si
wtedy od Rosji, Wielka Brytania staaby si mocarstwem drugiej kategorii. Tylko w ten sposb
mgbym umocni pokj w Europie. Stworzybym system europejski, europejski kodeks,
europejski dwr odwoawczy w Europie byby tylko jeden nard. Los jednak nie chcia, aebym
dokona mojego dziea przez wywicenie spoecznie odrodzonej Europy!
A w swoim politycznym testamencie Napoleon udzieli swojemu synowi rady Zjednoczy Europ
poprzez nierozerwalne wizy federacji.
Podczas gdy Napoleon na wyspie w. Heleny przyznawa si do myli europejskiej, Francja po jego
upadku przypomniaa sobie o testamencie St. Pierrea. Hrabia Saint-Simon opublikowa porywajce
dzieo pt. Nowy ad spoeczestwa europejskiego, czyli konieczno zczenia
62
w jednym politycznym organizmie ludw Europy, przy zachowaniu ich narodowej niezalenoci.
Zaproponowa on, aby trzy najwiksze narody Anglii, Francji i Niemiec, podjy inicjatyw
zwoania parlamentu europejskiego i zaprosiy mae pastwa do przyczenia si.
Najwybitniejszym szermierzem europejskiego zjednoczenia by wwczas Giuseppe Mazzini.
arliwy woski patriota mia nadziej, e pewnego dnia ujrzy zjednoczone Wochy zakotwiczone w
zjednoczonej Europie. Dlatego te utrzymywa zwizki z politycznymi emigrantami z Woch,
Niemiec, Polski i innych krajw Europy, aby w 1834 roku w Bemie zaoy zwizek moda
Europa. Ruch ten powinien przygotowa wszdzie upadek absolutyzmu, oswobodzenie
ucinionych narodw L ich zjednoczenie w Stany Zjednoczone Europy. Poprzez czysto jego
charakteru i si jego osobowoci budzi zapa, w takich ludziach jak Garibaldi, do swoich idei. One
zostay przyjte we Woszech, ale odrzucone tam na poziomie europejskim. Zjednoczone Wochy
stay si nacjonalistyczne, nie za europejskie.
Rewolucja europejska lat 1848-1849, w ktrej zmieszay si ideay nacjonalistyczne, liberalne,
republikaskie, socjalistyczne i paneuropejskie, pokonana zostaa we Woszech, na Wgrzech, w
Polsce i Niemczech przez armie reakcji. We Francji nie doprowadzia ona do republiki spoecznej,
tylko do cesarstwa Napoleona III.
Wraz z t rewolucj idea europejska przestaa odgrywa rol polityczn. Z celu politycznego
zmieniaa si w marzenie poetw i mylicieli, ten proces rozpocz si ju w czasach romantyzmu.
Poeci Lamartine, Beranger i Michelet we Francji, Novalis w Niemczech, myliciele Comte, Renan i
Krause zajmowali si ide europejsk, ktra coraz bardziej oddalaasi od podoa rzeczy wistoci
politycznej.
Jednym z bardziej natchnionych szermierzy Paneuropy w wczesnych latach by Victor Hugo, ktry
t ide umieci w centrum swojego politycznego wiatopogldu. W roku 1849 wygosi on w
Paryu, na pierwszym kongresie pacyfistw mow^ inauguracyjn, ktrej punktem kulminacyjnym
byy prorocze sowa Nadejdzie dzie, w ktrym obie potne grapy ludw, Stany Zjednoczone
Ameryki i Stany Zjednoczone Europy, podadz-sobie rce nad morzem, by wymieni swoje towary,
swj handel, swj przemys, swoj sztuk i swj geniusz, aby ziemi uczyni uprawn a pustynie
zamieszkaymi, aby pod okiem Stwrcy
63
upikszy dzieo stworzenia, ku pomylnoci wszystkich poczy owe bezkresne siy braterstwo
ludzi i wszechmoc Boga!
Po stronie niemieckiej takim by Fryderyk Nietzsche, ktry w dugiej poowie wieku pisa w
najpikniejszych sowach o Stanach Zjednoczonych Europy.
Wrd europejskich mw stanu XIX wieku Napoleon III by ostatnim, ktry szermowa ide
europejsk. Prbowa na kolejnych konferencjach wyrwnywa sprzecznoci. Wraz z wybuchem
wojny niemiec- ko-francuskiej wszelkie nadzieje zwizane z europejskim zjednoczeniem wydaway
si by pogrzebane. Francja daa zwrotu Alzacji i Lotaryngii jako wstpnego warunku pojednania
z Niemcami, ktre ze swej strony nie mylay o tym, by tak ofiar w ogle bra pod uwag.
W tych latach pacyfici byli jedynymi, ktrzy marzyli o Stanach Zjednoczonych Europy. Rosjanin
Nowikow, Austriak Fried i jego sawna koleanka, Berta von Suttner, Szwajcar Bluntschli i Polak
Buszczy- ski podtrzymywali w swoich pismach przy yciu ide Stanw Zjednoczonych Europy.
Ale opinia wiatowa ich nie suchaa. Zamiast tego stany naprzeciw siebie uzbrojone po zby
Trjprzymierze i Trjporo- zumienie. Idea Europy pozostaa w ksikach i w chmurach - a
wybucha pierwsza wojna wiatowa i od podstaw zmienia oblicze Europy.
IV. Historia ruchu paneuropejskiego
1. Paneuropa
W roku 1923 ukazaa si ksika pt Paneuropa1, programowy dokument ruchu paneuropejskiego
dla oddziaywania na modzie Europy. Rozpoczyna si ona sowami
Ksika ta ma zadanie obudzi wielki ruch polityczny, ktry drze- mai we wszystkich ludach
Europy,
Wielu ludzi marzy o zjednoczonej Europie; ale nieliczni s goto- wi, by j budowa. Jako cel
tsknoty pozostanie to jaowe - jako cel woli stanie si podne.
Jedyn si, ktra moe urzeczywistni Paneuropjest wola Europejczykw; jedyn si, ktra moa
zatrzyna Europ, jest wola Europejczykw.
Tak oto w rkach kadego Europejczyka ley cz losw jego wiata.
Kwestia europejska brzmi
Czy Europa jest w stanie, w swoim politycznym i gospodarczym rozbiciu, obroni swj pokj i
niezaleno przed rosncymi pozaeuropejskimi potgami - czy te jest zmuszona, dla ratowania
swojej egzystencji, zorganizowa si w zwizek pastw Stawia takie pytanie, oznacza
odpowiedzie na nie; dlatego nie postawienie jego znaczy jego zatajenie.
Czy jaka myl pozostanie utopi, czy te stanie si rzeczywistoci, zaley zazwyczaj od liczby i
tyzny jej zwolennikw. Dopki w Paneurop wierz tysice-pozostaje ona utopi; dopiero kiedy
zaczn w ni wierzy miliony - stanie si programem politycznym; gdy tylko zaczn w ni wierzy
setki milionw - stanie si ona rzeczywistoci.
1 R. N. Coudenkove-Kalergi, Paneuropa, Paneuropa-Verlag, Wien 1923.
65
Przyszo Paneuropy zaley wic od tego, czy ona pierwszy tysic zwolennikw z si wiary i
przekonania posidzie, aby przekona miliony i przemieni wczorajsz utopi w jutrzejsz
rzeczywisto.
Wzywam modzie Europy, by dokonaa tego dziea!
Praca ta objania potem upadek europejskiego panowania nad wiatem, rozkwit Ameryki i Azji i
wyronicie imperiw rosyjskiego i brytyjskiego paza obrb Europy, tak konkludujc
Kwestia europejska zostania dopiero wtedy rozwizana, kiedy zjednocz si jej ludy. To
zjednoczenie zostanie osignite albo dobrowolnie poprzez utworzenie paneuropejskiej federacji,
albo na drodze siy przez rosyjski podbj.
Czy kwesia europejska zostanie rozstrzygnita przez Europ, czy te przez Rosj - w adnym razie
nie jest moliwe, aby europejskie rozdrobnienie przetrwao wobec czterech wielkich supermocarstw
przyszoci obok brytyjskiego, rosyjskiego, amerykaskiego i wschodnio- azjatyckiego.
Maostkowo i nienawistno polityki europejskiej staa sipo- m iewiskiem wiata. A w kocu z
rewolucji wyoni si rosyjski Napoleon, ktry z maych pastewek wschodnioeuropejskich utworzy
swj Zwizek Reski i z ktrych pomoc zada Europie miertelny cios.
Paneuropa dochodzi do wniosku, e Anglia ze wzgldu na swoje zamorskie powizania nie jest w
stanie przystpi do federacji europejskiej. Ale ksika obstaje przy cisym brytyjsko-europejskim
sojuszu
Byby to ciki i nie do naprawienia bd paneuropejskiego ruchu stan przeciwko Anglii, albo
pozwoli si wykorzysta w celach anty- angielskich. Paneuropa od samego pocztku swojego
istnienia musi wobec Anglii prowadzi gr uczciw. Dla kadego Paneuropejczyka musi by
oczywiste, e europejskie zjednoczenie nie jest skierowane przeciw Anglii, ale wrcz przeciwnie,
dy do celu, aby wsplnie z Angli stanowi podpor pokoju na wiecie i etap na drodze do
organizacji globalnej.
Nastpny rozdzia zajmuje si Rosj
Skoro tylko Rosja podniesie si ze swojej wewntrznej katastrofy, ani Polska ani Rumunia, ani
Czechosowacja nie bd w staniepowstrzy-
66
ma jej przemarszu na Zachd; tym bardziej rozbrojone pastwa takie jak Wgry; Austria i Niemcy.
Tak oto droga do Renu, A Adriatyku stanie dla rosyjskiego imperium otworem. Jest jednak jasne,
te granice byyby tylko etapem i Rosja po okresie rozejmu podbiaby Europ zachodni tak samo
jak Mitteleurop.
Nastpnie Paneuropa przedstawia rozwj ruchu panamerykanskiego i wzywa Europ do
naladowania go.
Rozdzia ten koczy si sowami Panbrytania, Paneuropa i Paname- ryka, ktre wszystkie trzy s
zainteresowane utrzymaniem wiatowego pokoju i terytorialnego status uo, a powizane s tymi
samymi zasadami politycznymi, podobnie jak wspln kultur i pochodzeniem - byyby na dug
met gwarantem pokojowego rozwoju cywilizacji wiatowej nie do pokonania.
Jeli natomiast ludy Europy nie zjednocz si, ta nieszczsna cz wiata stanie si centrum
midzynarodowych intryg i widowni midzynarodowych wojen. Wielkie mocarstwa bd walczy
ze sob o posiadanie swoich bogatych kolonii w Azji i Afryce i o wpyw na rodkow i zachodni
Europ. Std zrujnowanie Europy nie przyniesie jej ssiadom ani spadkobiercom bogosawiestwa,
lecz jedynie wojn i nienawi.
Nastpuje krytyka Ligi Narodw i propozycja odnowienia i rozszerzenia jej przez regionalny
podzia.
Picioma grupami regionalnymi miayby by Panameryka, Paneuropa, Imperium Brytyjskie,
Zwizek Sowiecki i Azja Wschodnia.
Nastpny rozdzia dotyczy niebezpieczestwa drugiej wojny wiatowej
Europa znajduje si obecnie na drodze do nowej wojny. Wikszo pastw rodkowej i wschodniej
Europy przygotowuje si dyplomatycznie i militarnie do tej wojny. Nienawi i nieyczliwo
midzy ssiadami s wiksze ni w roku 1919. Win za to powszechnie groce niebezpieczestwo
wojny ponosi midzynarodowa anarchia, ktra trwa w Euro pie. Gdyby przywdcy europejscy i
masy miay waciwe wyobraenie o przyszej wojnie, nie przeoczyyby adnego rodka, by jej
zapobiec. Europejska przysza wojna moe si skoczy zawsze w jeden sposb tylko jedna potga
wyjdzie z niej zwycisko - Rosja. Jest miesznym optymizmem podzielanie wiary wszystkich
pacyfistw, ktrzy licz na to,
67
e ludy Europy ostrzeone poprzez ponure dowiadczenia ostatniej woj- ny bd si wzbrania
przed wcigniciem ich do nowej.
Ksika ta zajmuje si rwnie pooeniem Europy po traktacie wersalskim, aby rozprawi si z
gwnym europejskim problemem pojednania niemiecko-francuskiego.
Z okropnego kryzysu, w jakim si dzisiaj znajduj Niemcy i Francja, albo wyjd one jako
zjednoczeni Europejczycy - albo pozostan w takiej oboplnej zaciekoci, a si z wzajemnych ran
wykrwawi.
Po rozdziale o kwestii narodowejPaneuropa podejmuje spraw praktycznego jej urzeczywistnienia.
Proponuje, aby zacz od Rady Paneuropejskiej na wzr unii panamerykaskiej, z obligatoryjnym
ukadem rozjemczym i uni celn. Ukoronowaniem dziea zjednoczenia byaby europejska
konstytucja z Izb Narodw i Izb Pastw.
Nastpnie podsumowuje zalety unii dla wszystkich pastw
Wszystkie pastwa Europy dziki federacyjnemu poczeniu wicej zyskayby ni straciyby.
Istotnymi zaletami byoby
1. Zabezpieczenie przed wewntrzeuropejsk wojn;
2. Neutralizacja Europy w konfliktach wiatowych;
3. Ochrona przed inwazj ze strony czerwonej albo biaej Rosji;
4. Moliwo redukcji zbroje;
5. Zdolno konkurowania z amerykaskim i brytyjskim, a w przyszoci rwnie z
wschodnioazjatyckim i rosyjskim przemysem.
Pewnymi konsekwencjami kontynuacji dotychczasowej polityki europejskiej s
1. Nowa wojna europejska, prowadzca do spustoszenia a do podstaw i wyludnienia tej czci
wiata
2. Cige polityczno-militarne wtrcanie si pozaeuropejskich mocarstw w sprawy europejskie;
3. Inwazja rosyjska i ustanowienie czerwonej lub biaej dyktatury w Europie;
4. Konieczno europejskiego wycigu zbroje, prowadzcego do finansowego wyczerpania tej
czci wiata;
5. Niezdolno do konkurowania z anglosaskim przemysem, bankructwo i gospodarcze
zniewolenie.
68
Nastpuje potem apel skierowany do partii politycznych, przede wszystkim do demokratw i
socjaldemokratw
Kada partia musi si wic zdecydowa, czy jest za zawaleniem si dzisiejszej Europy wskutek
nowej wojny - czy tez za jej zjednoczeniem poprzez paneuropejsk federacj. Rwnoczesna akcja
parlamentarna we wszystkich pastwach dla wymuszenia paneuropejskiej konferencji mogaby
zapocztkowa ofensyw zjednoczonych demokratycznych partii Europy i objawi ich si w
stosunku do wewntrzeuropejskiej reakcji. Wszyscy deputowani Europy, ktrzy nie s ani
komunistami ani szowinistami, maj obowizek rozwin kwesti europejsk w swoich
parlamentach i by zjednoczonymi i zdecydowanymi walczy o jej rozstrzygnicie.
Ksika koczy si odezw do modziey Europy, do kobiet Europy, do przywdcw duchowych
Europy i do wszystkich Europejczykw dobrej woli, aby wsppracowali przy tworzeniu Unii
Paneuropejskiej, ktra powinna wwczas podj walk o zjednoczenie Europy.
Aby zaistnie na mapie politycznej, musi Paneuropa najpierw zapuci korzenie w sercach i
gowach Europejczykw. Mosty porozumienia, interesw i przyjani musz zosta przerzucone od
narodu do narodu, od przemysu do przemysu, od zwizku zawodowego do zwizku zawodowego,
od literatury do literatury. Paneuropejskie poczucie wsplnoty, europejski patriotyzm musi zaj
miejsce jako ukoronowanie i uzupenienie poczucia narodowego.
Europa nie moe czeka a jej rzdy i przywdcy partyjni dostrzeg konieczno zjednoczenia
kady mczyzna i kada kobieta, ktrzy przekonani s o koniecznoci Paneuropy, musz wstpi
w sub tego dziea, od jej wyniku zaley los tej czci wiata i los kultury. Dziki agitacji sowem
i pismem kwestia europejska powinna zosta rozwinita, jako sprawa ycia milionw ludzi, opinia
publiczna wszystkich ludw, a kady Europejczyk poczuje si zmuszony zaj wobec niej
stanowisko. Aby do tego doszo, musi we wszystkich pastwach Europy wej w ycie ruch i
organizacja, ktrej niezaprzeczalnym celem jest budowa Paneuropy Unia Paneuropejska!
69
Po tym wstpnym boju dojdzie do walk rozstrzygajcych midzy anty europejczykami i
paneuropejczykami, midzy ograniczonoci i rozsdkiem, midzy barbarzystwem a kultur.
Znakiem, pod ktrym zjednocz si Paneuropejczycy wszystkich pastw, jest krzy soneczny
czerwony krzy na zotym socu, symbol ludzkoci i rozumu. Ta flaga mioci i ducha powinna
powiewa kiedy od Portugalii a po Polsk, ponad jednym wiatowym mocarstwem pokoju i
wolnoci!
2. Pocztek ruchu paneuropejskiego
Dzieo Paneuropa stao si sukcesem w skali wiatowej. Omwiona dogbnie przez pras
wiatow, ukazaa si wkrtce w przekadach na wikszo gwnych jzykw. W kadym
egzemplarzu znajdowaa si pocztwka adresowana do autora ksiki z tekstem Przyczam si do
Unii Paneuropejskiej. Stao si to moliwe, ju w 1923 roku, po jednorocznych przygotowaniach
ukonstytuowanie Unii Paneuropejskiej2. Niezalenie od wpyww rzdowych czy te grup
finansowych, pocztwka ta suya wycznie propagandzie zjednoczenia Europy i skupieniu si
Paneuropejczykw. Z tego zaoenia wychodzia moja pierwsza ona, wielka aktorka tragiczna, Ida
Roland, ktra do koca y-. cia pozostaa entuzjastyczn bojowniczk o Paneurop, moim jedynym
wsppracownikiem. Kwatera gwna ruchu paneuropejskiego miaa siedzib w Wiener-
Hofburgdo dnia wcielenia Austrii do Niemiec.
Wkrtce liczba czonkw z wszystkich narodw tak wzrosa, e stao si koniecznym podzieli uni
na grupy narodowe. Na czele grupy austriackiej sta praat Ignacy Seipel, z Karlem Rennerem i
Franzem Dinghoferem jako wiceprezesami; prezesem grupy francuskiej zosta Louis Loucher, z
Leonem Blumem i Josephem Barthelmy jako wiceprezesami; Paul Lobe by niemieckim prezesem,
a Erich Koch-Weser wiceprezesem. W Hiszpanii funkcj prezesa peni Eduardo Aunos, nastpnie
Leopoldo Palacios z Salwadorem de Madariaga jako prezesem honorowym; w Polsce prezesem by
Wacaw Lednicki, w Rumunii ksi
2 Dalsze szczegy dotyczce mchu paneuropejskiego zamieciem w autobiografii ,Aus meinem
Leben (Z mojego ycia), Atlantis-Verlag, Zu- rich-Freiburg 1950.
70
Ghika, w Finlandii Hjabnar Procop, w Grecji Andr Michalkopouls, w Estonii K. R. Pusta, na
otwie J. Pauluks, na Litwie Aleksadner Kur- skauskas, w Bugarii J. Szyszmanow, w Holandii de
Visser, w Belgii van de Vyrere i van Cauwelaert a Paul Destree i P. E. Janson jako wiceprezesi, na
Wgrzech prezesem by Georg von Lukacz a wiceprezesem Paul von Auer, w Szwajcarii prezesem
by C. Staehelin, w Luksemburgu E. Maurisch, w Norwegii najpierw Fritjof Nansen, potem J. Ch.
Mowinc- kel, w Jugosawii M. Nincic z V. Marinkovicem jako prezesem honorowym, w
Czechosowacji V. Schuster z Edvardem Beneszem jako prezesem honorowym.
Polityczna sytuacja z dnia na dzie stawaa si bardzo korzystna dla szybkiego rozprzestrzeniania
si ruchu. Krtki zachwyt nad Lig Narodw ustpi miejsca narastajcemu otrzewieniu i
rozczarowaniu. Z drugiej strony zamiera szowinizm powojenny. W Niemczech cugle polityki
zagranicznej uj m stanu, ktry ze swojej sympatii dla Paneuropy nie czyni adnej tajemnicy
Stresemann. A dziki wyborom parlamentarnym w roku 1924 we Francji nacjonalistyczna
wikszo Poincarego zostaa zastpiona przez lewic pod przywdztwem Eduarda Herriofa.
Nowy francuski premier by od pocztku przyjacielem i rzecznikiem Paneuropy. W styczniu 1925 r.
jako francuski premier i minister spraw zagranicznych, Herriot zaskoczy wiat mow, w ktrej
przyzna si, e jest entuzjast Paneuropy... Europa jest niczym wicej jak maym rejonem wiata.
Mogaby wic przecie nieco zrezygnowa ze swojej starej pychy! W oddali, na Pacyfiku, pojawiy
si problemy, ktre prawdopodobnie w niedalekiej przyszoci bd wymagay wsplnej pracy
Stanw Zjednoczonych Europy...
Jest moim wielkim pragnieniem przey pewnego dnia urzeczywistnienie si Stanw
Zjednoczonych Europy. A kiedy ja z tak odwagi czuj si w obowizku to wyrazi - wytam
swoje siy dla Ligi Narodw, czyni to, poniewa w tym wielkim przedsiwziciu spostrzegam
pierwszy zarys Stanw Zjednoczonych Europy.
Liga Narodw na codzie bya w istocie zarysem przyszej Rady Europy, klubem europejskich
mw stanu. Poniewa obecno zamorskich dyplomatw niewiele zmieniaa w najwaniejszych
sprawach, corocznie we wrzeniu wikszo europejskich ministrw spraw zagranicznych ze
swymi wsppracownikami spotykaa si w Genewie i mia71
a sposobno sprawy wsplnie ich interesujce omawia bez ceremoniau.
Aczkolwiek teoretycznie stanowic przedsiwzicie o wiatowym zasigu, Liga Narodw bya de
facto stowarzyszeniem europejskich ministrw spraw zagranicznych. W miejsce dotychczasowych
midzynarodowych kontaktw midzy rzdami poprzez noty i ambasadorw, wkroczyy
niezobowizujce narady rzdzcych mw stanu.Ta nowa metoda przeya zaamanie si Ligi
Narodw i drug wojn wiatow, a take bardzo przyczynia si do tego, e wytworzyy sie poufne
stosunki midzy kierownikami polityki zagranicznej narodw europejskich.
Mistrzem tej nowej metody politycznej by nastpca Herriota, Ari- stide Briand, ktry mia odegra
w historii ruchu paneuropejskiego wybitn rol. Krtko po tym, jak sta si ministrem spraw
zagranicznych, spotka si jesieni 1925 r. ze swoimi kolegami Stresemanem i sir Austinem
Chamberlainem w Locamo. Synny pakt locameski doszed do skutku, dalekowzroczny akt
niemiecko-francuskiego porozumienia i europejskiego pojednania. Ju wwczas Briand napomnia
swoich kolegw, e nadchodzi czas mwi po europejsku. Briznd sta si nadziej wszystkich
Paneuropejczykw i przyjaci pokoju i uzyska daleko poza granicami Francji du popularno i
moralny autorytet.
Ten polityczny rozwj w duchu europejskiego porozumienia i rozadowania napicia by jeszcze
daleki od radykalnych celw Paneuropy. Ale stworzy idealn atmosfer dla rozwoju ruchu
paneuropejskiego, ktry w tych latach wzrasta lawinowo3.
Stao si moliwe zwoanie ju jesieni 1926 r. paneuropejskiego kongresu do Wiednia. Obradowa
on od trzeciego do szstego padziernika w salach filharmonii. Honorowe przewodnictwo zoono
w rce szeciu mw stanu, ktrymi byli Benesz, Caillaux, Lbe, Nitti, Poli- tis i Seipel, podczas
gdy ja prowadziem obrady. Ponad dwa tysice delegatw z 24 pastw uczestniczyo w kongresie,
ktry przewyszy wszystkie pokadane w nim nadzeije, a w prasie wiatowej znalaz silne
pozytywne echo. Oprcz kontynentalnych delegatw bya rwnie
3 W 1924 r. ukaza si Manifest Paneuropejski (dokumentowy zacznik do tej ksiki) jako
pierwszy zeszyt czasopisma Paneuropa.
72
nasza brytyjska grupa, ktra utworzya si na krtko przed kongresem pod przewodnictwem
Henryego Wickhama Steedsa; reprezentowaa rwnie nasz amerykaski komitet kooperatywny,
ktrego przewodniczcym by dr Stephen Duggan. Nawet demokracja rosyjska bya
reprezentowana przez byego premiera Aleksandra Kiereskiego. Znaczenie kongresu mierzyo si
nie tylko liczb i stanowiskami delegatw, ale i pismami powitalnymi rzdzcych mw stanu
Europy. Aristide Briand nie zadowoli si telegraficznym powitaniem, tylko zleci, aby francuski
pose w Wiedniu, de Beaumarchais przekaza kongresowi z trybuny jego osobiste pozdrowienia i
yczenia, podczas gdy czonek jego rzdu, Yvon Delbos sta na czele francuskiej delegacji na
kongresie.
Najwaniejszym punktem programu, ktry zosta przyjty jednogonie przez kongres byo Celem
ruchu paneuropejskiego jest zjednoczenie wszystkich pastw europejskich, ktre tego chc, w
polityczno- gospodarczy zwizek pastw, ktrego podoem byoby rwnouprawnienie i pokj.
Formua ta bya kompromisem pomidzy tymi, ktrzy upierali si przy niezbdnym uczestnictwe
Anglii w federacji europejskiej, a tymi, ktrzy zaproponowali rozwizanie kontynentalne. Sprawa ta
grozia podziaem caego ruchu, poniewa wielu Francuzw domagao si uczestnictwa Anglii jako
jedynej gwarancji przeciw niemieckiej hegemonii - a wielu Niemcw, jako jedynej gwarancji
przeciw francuskiej hegemonii. Tote kongres postanowi pozostawi t kwesti nierozstrzygnit i
do uznania przez samych Brytyjczykw, czy zechc przyczy si do zwizku europejskiego czy
te nie.
Miao to wielkie znaczenie, e wtedy w Anglii wodzirejem polityki sta si dalekowzroczny
konserwatywny polityk, ktry zdoby uznanie dopiero wrd nastpnego pokolenia Leo S. Amery.
Po gruntownych studiach kwestii europejskiej doszed do wniosku, e byoby dla Wielkiej Brytanii
niemoliwe zosta czonkiem zwizku europejskiego; e jednak Anglia niemiaaby podstaw do
zajmowania stanowiska przeciw kontynentalnej federacji, pod warunkiem, e taka Paneuropa
utrzymywaaby podobne przyjacielskie stosunki z Wielk Brytani, jak Stany Zjednoczone
utrzymuj z Kanad.
73
Amery by najpierw odosobniony. Wikszo jego ziomkw bya bowiem przeciw kademu
kontynentalnemu poczeniu z obawy, e pewnego dnia zjednoczony kontynent mgby wystpi
przeciw Anglii. Z drugiej za strony nie chcieli wczy si do Paneuropy, aby nie byli
majoryzowanymi przeznarody kontynentalne. Nastpstwem tego byo to, e brytyjska opinia
publiczna, o ile si w ogle zajmowaa kwesti paneuropejska, od niej si raczej dystansowaa.
Zawdzicza si to gwnie osobistemu wpywowi i prestiowi Ameryego, e w Anglii powoli
dojrzewao przekonanie, i pokojowy i skonfederowany kontynent, jako przyjaciela i ssiada
Wielkiej Brytanii przenosili ponad permanentne ognisko zapalne, ktre pewnego dnia mogoby si
sta trampolin dla Rosji przeciwko Anglii. Najwybitniejszym partnerem Ameryego w tym
stanowisku by jego przyjaciel Winston Churchill, ktry wkrtce mia oficjalnie wystpi na rzecz
kontynentalnej federacji.
Rwnie Ameryka zacza zajmowa si kwesti Paneuropy. W przeciwiestwie do angielskiej,
amerykaska opinia publiczna bya od pocztku pozytywnie nastawiona do idei Stanw
Zjednoczonych Europy. Znakomici Amerykanie wystpili na rzecz Paneuropy w sowie i pimie, co
odpowiadao o wiele bardziej amerykaskiej mentalnoci od rozczonkowanej Europy z cigym
niebezpieczestwem jej eksplozji.
Punkt cikoci ruchu paneuropejskiego znajdowa si w tych atach w Niemczech i we Francji.
Trway pokj i pojednanie midzy tymi dwoma ssiadujcymi narodami naleao do gwnych
zada Paneuropy. Aby takie porozumienie forsowa i francusko-niemieck uni gospodarcz
przygotowa, powoaa Unia Paneuropejska komitet gospodarczy pod przewodnictwem Louisa
Loucheura, ktry skupi najwybitniejszych kierownikw gospodarki Niemiec i Francji i suy idei
niemiecko-francuskiej unii celnej. Rwnoczenie powstao, pod przewodnictwem Roberta Boscha,
przemysowca ze Stuttgartu, Paneuropejskie Stowarzyszenie Promocyjne, ktre zajmowao si
finansowaniem propagandy.
W owych dniach amerykaskiej koniunktury, myl o europejskiej unii celnej, ktra, tak jak w
Ameryce, powizaaby wysokie pace z niskimi dziki masowej produkcji cenami, wpyna
sugestywnie na szerokie krgi gospodarcze. Doszo do tego, e liczba Paneuropejczykw rosa
zarwno w krgach pracodawcw jak i wrd pracobiorcw. Pod74
czas gdy coraz wicej kierownikw gospodarki przyznawao si do Paneuropy,
Socjaldemokratyczna Partia Niemiec bya pierwsz, ktra przyja Stany Zjednoczone Europy jako
punkt swojego programu partyjnego. Pozostae partie socjalistyczne i demokratyczne Europy
postpoway za jej przykadem.
Pod koniec lat dwudziestych ruch paneuropejski sta si moraln potg.
Polityczna i duchowa elita Europy przyczya si do niego. Oprcz wspomnianych ju politykw
do ruchu przyznali si wwczas, pord wielu innych, nastpujcy mowie stanu Adenauer,
Brning, Colijn, Daladier, de Brouckre, H. de Jouvenel, De Monzie, Einaudi, Jouhaux, Gafenco,
Loder, Luzatti, Marx, hr. Carl Moltke, Moutet, Nitti, P. Painle- ve, Paul Boncour, Radie, Schacht,
Sforza, A. Skrzyski, Stauning, Albert Thomas, Titulescu, E. Veniselos, Wirth, Zaimis. Ta lista
politykw znajdowaa swoich odpowiednikw pord europejskich pisarzy,; poetw, artystw i
uczonych, ktrzy przyznawali si do Paneuropy. Rwnie tutaj jest niemoliwe wymieni wicej
ni uamek nazwisk Paul Appell, Roberto Bracco, Lujo Brentano, Paul Claudel, Benedetto Croce,
Albert Einstein, Elie Faure, Guglielmo Ferrero, Zygmunt Freud, Gerhart Hauptmann, Hugo von
Hofmannsthal, Hermann Keyserling, Emil Ludwig, Selma Lagerlf, Guido Manacorda, Henryk
Mann, Tomasz Mann, Karin Michaelis, Friedrich Muckermann, Ortega y Gasset, Wilhelm Ostwald,
Rudolf Pannwitz, Max Reinhardt, Rainer Maria Rilke, Jules Romain, Gaetano Salvemini, Marc
Sanguier, Arthur Schnitzler, Richard Strauss, Nathan Soederblom, Miguel de Unamuno, Fritz von
Unruh, Paul Valery, Bruno Walter, Jakub Wassermann, Franz Werfel, Leopold Ziegler, Stefan
Zweig.
Wielu spord tychPaneuropejczykw nie zadowolio si tym, by ich nazwiska stawiano do
dyspozycji komitetu lub honorowego komitetu, lecz agitowali o zjednoczenie Europy sowem i
pismem, tak jak synny skrzypek Bronisaw Huberman, ktry dla Paneuropy wygosi szereg
odczytw i napisa broszur.
Wiedeski kongres paneuropejski wyjani te kwestie organizacyjne Unii. Na czele kadej grupy
narodowej sta komitet narodowy. Przewodniczcy tych komitetw tworzyli rad centraln, do
prowadznia ktrej zostaem wybrany ja.
75
Kiedy na pocztku 1927 r. rada centralna zebraa si w Paryu, przyj j Aristide Briand na Quai
dOrsay i zadeklarowa gotowo przyjcia honorowej prezesury Unii Paneuropejskiej.
3. Inicjatywa Brianda
Podczas nastpnych lat Briand pozostawa w cigej stycznoci z ruchem paneuropejskim. Jego
postanowienie, by urzeczywistni europejskie zjednoczenie przez inicjatyw polityczn,
dojrzewao. W maju 1929 r., podczas konferencji rady Ligi Narodw w Madrycie, Briand omwi
swj plan utworzenia zwizku europejskiego w ramach Ligi Narodw z Stresemannem i z
pozostaymi obecnymi tam ministrami spraw zagranicznych. Par tygodni pniej zakomunikowa
wiatu na konferencji prasowej o swoim sensacyjnym planie.
Oddwik by mocny i przyjazny, tylko ze strony Anglii mia miejsce dysonans premier Macdonald
wyjani w wywiadzie dla Daily Telegraph, i uwaa urzeczywistnienie Stanw Zjednoczonych
Europy za przedwczesne i e ta kwestia powinna zosta odroczona na co najmniej dziesi lat.
Krtko po tym Briand zosta premierem, przy czym zachowa urzd ministra spraw zagranicznych.
W swoim expose wyjani Od czterech lat zajmuj si trudnym przedsiwziciem, znanym pod
nazw Stanw Zjednoczonych Europy, poniewa nie byo moliwe nie powici si temu
gigantycznemu zadaniu. Ale po powanym zbadaniu tego zoonego problemu doszedem do
przekonania, e Europa nigdy nie bdzie moga y w pokoju, zanim nie wyjani niektrych spraw i
pki nie zostan usunite niektre wtpliwoci, tak dugo narody nie znajd warunkw do wsplnej
pracy. To przemwienie zostao przez aklamacj wikszoci izby przyjte. Nastpio jednogone
votum zaufania dla Brianda i jego nowego gabinetu. Od tego momentu nie chodzio ju wicej o
osobist inicjatyw Brianda, ale o inicjatyw Francji.
Francja bya dumna z Brianda, ktry wtedy znalaz si u szczytu swojej potgi, swojej sawy, swojej
popularnoci i moralnego autorytetu. Cay wiat spoglda na niego jak na ostoj pokoju. Dopiero
co pozwoli sobie potpi, poprzez pakt Brianda-Kellogga, wojn jako narzdzie polityki
narodowej. Za pakt lokameski zosta on odznaczony pokojow nagrod Nobla. Przez lata by on
francuskim ministrem spraw
76
zagranicznych, pomimo czstych zmian rzdu. W Genewie by on w centrum jak soce, wok
ktrego, jak planety, gromadzili si wschodnioeuropejscy ministrowie spraw zagranicznych. Nikt
nie by bardziej ni Briand powoany do przyjcia w godzinie przeznaczenia inicjatywy majcej na
celu zjednoczenie Europy.
wiat oczekiwa z napiciem wrzeniowych obrad Ligi Narodw, ktre dla Brianda powinny sta
si odskoczni dla jego miaej-inicjaty- wy. Wreszcie 5 wrzenia 1929 r., Briand wygosi swoj
rozstrzygajc mow. Powiedzia Podczas ostatnich lat doczyem si z aktywn propagand idei,
ktr mona nazwa wielkoduszn, by moe, eby jej nie nazwa nierozsdn. Idea ta, od ktrej
pojawienia si mino ju par lat, zachwyca filozofw i poetw i ktrym przyniosa powaanie i
szacunek - idea ta, poprzez sw warto wewntrzn wytyczya swoj drog. Dzisiaj wydaje si ona
nieuniknionym wyzwaniem. Propagandzici poczyli si, aby j rozpowszechnia, aby pozwolijej
przenikn do wiadomoci narodw; i przyznaj si, e przyczyem si do tych propagandzistw.
Bd co bd, nie czyniem sobie adnych iluzji co do trudnoci takiego miaego przedsiwzicia,
a byy dla mnie jasne obcienia, jakie czekaj ma stanu, ktry rzuci si w wir takiej przygody.
Ale wierz, e we wszystkich ludzkich czynach, cho mog one nie by tak wane czy mdre, tkwi
ziarenko szalestwa albo zuchwalstwa. Tak oto sam udzieiemscfoicirozgrzeszenia i poszedem
naprzd... Byem przekonany, e pord ludw, ktre, tak jak ludy Europy, tworz geograficzn
wsplnot, powinien egzystowa pewien rodzaj stosunkw zwizkowych. Ludy te powinny zawsze
by w stanie nawiza midzy sob kontakt, aby broni wsplnych interesw i podejmowa
wsplne decyzje. Jednym sowem powinny utworzy midzy sob solidarn wsplnot, ktra
daaby moliwo, skoro tylko odniosaby si krytycznie do powaanych wydarze, stawi im
czoa. Wsplnot t, moi panowie, chciabym sprbowa powoa do ycia.
Po tym przemwieniu, ktre zostao nagrodzone burz oklaskw, na trybun wstpi Stresemann,
by cakowicie poprze Brianda. Cztery dni pniej zebrao si po raz pierwszy dwudziestu siedmiu
ministrw spraw zagranicznych, ktrzy w Lidze Narodw reprezentowali pastwa europejskie, na
konferencji radzcej nad urzeczywistnieniem Paneuro-
77
py konferencja wybraa niezobowizujc form niadania _w Hotel des Bergues. Wszyscy
uczestnicy zgadzali si z Briandem w uznaniu koniecznoci utworzenia europejskiej organizacji
pastwowej. Zlecili Briandowi, by opracowa w imieniu swojego rzdu memorandum na temat tej
kwestii, do ktrego ustosunkowayby si inne rzdy. Na podstawie tej debaty zgromadzenie Ligi
Narodw powinno w roku 1930 przystpi do praktycznego rozwizania kwestii europejskiej.
Do prezentacji wykoczonego memorandum Brianda upyny miesice. W midzyczasie ruch
paneuropejski pracowa wszechstronnie na rzecz inicjatywy Brianda. Ale rwnie siy
przeciwdziaajce podniosy si. Nacjonalici i obrocy ce ochronnych, ktrzy do tej pory nie
uwaali ruchu paneuropejskiego za niebezpieczny, przedsiwzili wszystko, aby doprowadzi
francusk inicjatyw do klski. W samej Francji powstaa silna opozycja wobec Brianda r jego
rzekomego braku realizmu. W Niemczech nacjonalici dziaali przeciw mchowi paneuropejskiemu
sloganem francuskiej hegemonii, ktr Briand chcia rzekomo ustanowi. Przede wszystkim jednak
zdeklarowali si jasno Anglicy, e nie chc oni ani zosta przyczonymi do europejskiego zwizku,
ani te nie chc by z niego wykluczeni i e inicjatywa Brianda stawia ich przed alternatyw, ktra
w kadym razie stoi na przeszkodzie ich tradycji i ich interesom.
Najwiksz katastrof dla inicjatywy Brianda bya jednak naga mier Stresemanna, zaraz po jego
powrocie do kraju z Genewy. Briand mia nadziej, e uda mu si wsplnie ze Stresemannem
zbudowa fundamenty zjednoczonej i pojednanej Europy. Jednak Briand straci swojego partnera.
Nikt w Niemczech nie mia takiego autorytetu jak Stresemann i nikt nie rozumia si tak dobrze z
Briandem jak on.
Rwnoczenie wydarzya si druga, katastrofa krach na giedzie w Nowym Jorku jako wstp do
wiatowego kryzysu gospodarczego. Podczas ostatnich lat ruch paneuropejski by
podtrzymywany .przez wysok koniunktur, przy ktrej z optymizmem oczekiwano obniki ce.
Teraz szybko nastpi przeom w stron samowystarczalnoci narodowej, wzrostu ce ochronnych,
zakazu przywozu i systemu kontyngentw. Paneuropejskie inicjatywy gospodarczedozna^mkiej
poraki, a wraz z nimi take polityczne nadzieje.
78
W maju 1930x oczekiwania jakie Europa pokadaa w inicjatywie Brianda, ulegy ju ochodzeniu.
Aby oywi propagand na ich rzecz, Unia Paneuropejska zwoaa do Berlina kongres. W dniu
otwarcia kongresu, 17 maja 1930 r., Briand przedoy rzdom europejskim dugo oczekiwane
memorandum i przekaza jednoczenie jego tekst do publicznej wiadomoci.
Najwaniejszym wspautorem tego znakomitego memorandum Brianda by szef jego gabinetu,
Alexis Lger, ktry pod pseudonimem Saint Joar^Perser wszed do ristorii francuskiej literatury,
jako jeden z najbardziej liczcych si wczesnych poetw. Ten mody dyplomata, ktrego wpyw m
polityk europejsk Brianda by wielki, zosta nastpnie w latach 1932-1940 sekretarzem
generalnym francuskiego ministerstwa spraw zagranicznych. We wszystkich tych latach pozosta
oddanym i wiernym zwolennikiem idei paneuropejskiej.
Memorandum Brianda zawiodo jednak nadzieje i oczekiwania Europy. Byo cno oczywistym
kompromisem pomidzy Briandem i jego nacjonalistycznymi kolegami z rzdu, ktrzy skadali
sowne deklaracje wobec idei europejskiej, w rzeczywistoci pragnc j sabotowa. Dokument ten
by w duchu ostronych not dyplomatycznych, bez jakiegokolwiek apelu do serc i nadziei narodw.
Briand wysa na kongres paneuropejski do Berlina swojego przyjaciela i wsppracownika Louisa
Loucheura, aby poprzez niego zjedna -do plaw.prisedstawionych wswoirn memorandum,
nowego kanclerza Briininga i nowego ministra spraw zagranicznych Curtiusa. Tak zatem kongres
zasta otwarty w optymistycznej atmosferze. Memorandum Brianda zdominowao naturalnie
debaty.
Po tym jak w imieniu Francji przemawia Loucher, a w imieniu Niemiec minister spraw
wewntrznych Rzeszy Wirth, podnis si delegat brytyjski L. S. Amery, aby z wielk precyzj
przedstawi punkt widzenia Wielkiej Brytanii. Jego mowa pokazaa sedno trudnoci, ktre
procesowi jednoczenia Europy.
Po kjku serdecznych sowach powitalnych Amery wyrazi po niemiecku swoje stanowisko wobec
inicjatywy Brianda Gdzie powinnimy teraz zwdei&mow id, ktra byaby w- stanie rozwiza
problemy,
79
jakie Wersal pozostawi nierozwizane i ktre chyba nadal pozostaj nierozstrzygnitymi, aby przy
odnowionych walkach, zastosowa zasady wersalskie w odwrotnym znaczeniu Wraz z hrabi
Coudenhove, ktry jest dogbnie oddany Europie, i z panem Briandem, ktrego ostatni czyn
zaliczy go nie tylko do grona wielkich Francuzw, ale i do wielkich Europejczykw, sdz, e
jedyn wyzwalajc i oywiajc ide, ktra byaby europejskim zjednoczeniem, ktra
prowadziaby do odnowionego ycia i wzmoonego rozwoju, jest idea patriotyzmu europejskiego,
ktra wysza ponad jednostkowe patriotyzmy, jakie do tej pory Europ rozszczepiay i dalej je
poszerzaa ani ich nie uciskajc ani osabiajc ...
Chciabym wic przej do odpowiedzi na pytanie, ktre cinie si ju zapewne pastwu na usta
jak rol bdzie odgrywa Anglia w Paneu- ropie Jak odpowie na propozyej Brianda Chc to
otwarcie, bez wahania powiedzie, e mona by zupenie pogodzi interesy Paneuropy- z
interesami Wielkiej Brytanii, jeli tylko byaby ona w jakiej formie czonkiem-europejskiego
zjednoczenia. Z punktu widzenia Paneuropy byoby to wprost fatalne. Dziaaoby to tak samo
zaklcajco i destrukcyjnie, jak swego czasu w starej Rzeszy Niemieckiej okoliczno, e krl
Anglii by jednoczenie elektorem hanowerskim; tak samo zakcajco, jak ongi przynaleno
Austrii do Niemiec, z ktrych zostaa wykluczona przez Bismarcka, poniewa zbyt licznymi
interesami bya powizana na zewntrz- Sercem nie naleymy do Europy, nie potrafimy nigdy
podziela europejskiego widzenia wiata ani uczestniczy w europejskim patriotyzmie. Nigdy nie
potrafdimy zrezygnowa z naszego patriotyzmu dla na wszystkie czci wiata rozoonego
imperium, nawet na rzecz takiej idei jak paneuropejska; nie potrafilibymy te zaryzykowa
politycznego lub gospodarczego oddalenia midzy nami i dominiami, co byoby nieuniknionym
nastpstwem naszego udziau w systemie europejskim. Nie potrafilibymy jednoczenie nalee do
Paneuropy i Panbrytanii; i aden Anglik czy partia polityczna nie wahaaby si ani na chwil przy
wyborze midzy tymi dwiema moliwociami. Uwaam to bd co bd za moliwe, e nasz
obecny rzd, ktrego czonkom w przewaajcej czci ruch paneuropejski fest nieznany, potrafiby
uwaa to za podane z grzecznoci wobec pana Brianda, w niejasny sposb udzieli
poowicznego poparcia. Ale nie dajcie si zwie! Wewntrzna natura narodu angielskiego czyni dla
nas uczestnictwo na serio w Paneuropie
80
niemoliwym. A kady Anglik albo Europejczyk wyrzdza zarwno Europie jak i imperium
brytyjskiemu z przysug, kiedy igra z podobnymi mylami.
To nie znaczy jednak w adnym razie, e my Brytyjczycy nie darzymy najszczersz sympati i
aprobat ruchu, ktry dla urzeczywistnienia i utrwalenia pokoju potrafi tak duo znaczcego
dokona. Jestemy od pogldu, e rozdarcie Europy oznacza dla nas wzmocnienie si i
zabezpieczenie bardzo odlegli. Przecie zjednoczona Europa byaby znacznie potniejsza ni
niezjednoczona. Wierz, e dbaaby te jeszcze bardziej w sposb nieodzowny i z najgbszej istoty
swojego powoania o rozwizanie wsplnych zada wewntrznych i o warunki swojego rozwoju,
ni o agresje i podboje. Nie rozumiem, dlaczego nie mielibymy po tej stronie Atlantyku
utrzymywa tak samo dobrych i penych zaufania stosunkw ssiedzkich z Europ, jakie istniej po
drugiej stronie oceanu, gdzie wzdu szeciu tysicy kilometrw rozciga si nieumocniona granica
Kanady, pozbawionego obaw i nieuzbrojonego ssiada Stanw Zjednoczonych.
Jeli odrzucimy uczestnictwo w Paneuropie, to nie oznacza to, e odrzucamy rwnie z ni
wspprac. Moemy dalej wsplnie pracowa z Europ w Lidze Narodw i w zupenoci
podzielam pogld Brianda, je nasza praca w interesie caej ludzkoci mogaby duo zyska na
skutecznoci, gdyby wszystkie sprawy, ktre interesuj wycznie Europ, mogyby by
wyeliminowane z Ligi Narodw. Moglibymy dalej wsplnie pracowa na szerokiej paszczynie
stosunkw handlowych ani Europa ani Imperium Brytyjskie nigdy nie pjd, tak daleko z cami,
aeby handel zagraniczny midzy nimi sta si niemoliwy. Wrcz przeciwnie, wprawdzie handel
zagraniczny zmniejszy si w stosunku do handlu wewntrznego w skali caoci, ale na pewno o tyle
wzronie, na ile powstanie wielkiego rynku wewntrznego pobudzi jego oglny rozwj. Co si
tyczy duchowych inspiracji i dopenie, jakie my od dawna otrzymujemy od Starego Kontynentu,
czy te wkad, ktry my sami dostarczylimy nauce i myli ludzkoci, byyby te duchowe wizy
jeszcze mniej naraone na osabienie ni owematerialne czy gospodarcze w nastpstwie
cilejszego kulturowego powizania ludw europejskich. Obie strony, wy jako Paneuropejczycy,
my jako Brytyjczycy, nie chcemy powiksza i pogbia rozbicia w wiecie, lecz je zredukowa;
chcemy
81
zmniejszy obszary konfliktw i sprzecznych interesw i przenika w coraz dalsze dziedziny
prawdziwym duchem dobrowolnej wsppracy. Z tego punktu widzenia podejmujemy tylko inne
aspekty tego samego problemu i tym samym realizujemy wielkie zjadanie, postpujcego czenia
wiata a do jego kocowej jednoci.
To przemwienie tego czoowego brytyjskiego ma stanu wywaro gbokie wraenie na kongresie
i na opinii wiatowej. Tym bardziej, e krtko przed tym Winston Churchill przedstawi w
sensacyjnym artykule ten sam punkt widzenia co jego przyjaciel Amery Paneuropa jest konieczna,
ale bez Anglii. Byo to pierwsze zajcie przez Churchilla stanowiska wobec kwestii europejskiej.
Niestety stanowisko rzdu brytyjskiego byo znacznie mniej jasne. Chcia on powstrzymywa
jednoczenie kontynentu podobnie jak wczenie si Anglii w system federacji europejskiej. Kongres
berliski zakoczy si jednogonym poparciem inicjatywy Brianda.
Podczas nastpnych tygodni Briand uzyska odpowiedzi od rzdw europejskich. Uprzejme
poparcie czyo si z krytycznymi zastrzeeniami. Nadzieje, ktre wizay si z inicjatyw Brianda
i ktre dziki memorandum, otrzymay solidne wsparcie , dalej saby.
W kocu doszo, we wrzeniu 1930 r., do dugo oczekiwanej konferencji w Genewie w ramach sesji
Ligi Narodw. Konferencja ta bya pojedynkiem midzy Francj, ktra chciaa utworzy zdoln do
ycia instytucj, a Angli, ktra prbowaa ca akcj sprowadzi do szczebla komisji Ligi
Narodw. Podczas gdy cay wiat wydawa si by zgodny co do tego, e europejskie zjednoczenie
byoby podane, nie byo praktycznie ani jednego punktu, w ktrym przedstawiciele rzdw
mogliby doj do porozumienia.
W t bezowocn atmosfer genewskiej konferencji europejskiej runa wiadomo o zwycistwie
narodowych socjalistw w Niemczech. W wyborach do-Reichstagu partia Stresemanna zostaa
zdziesitkowana, podczas gdy partia Hitlera wysza z walki wyborczej jako jedna z najsilniejszych.
Nikt nie wiedzia, czy Hitler jako kanclerz Niemiec ju jutro nie zerwie traktatu wersalskiego i nie
zniszczy wszelkich moliwoci europejskiego pojednania.
82
Taki zwrot w niemieckiej polityce sta si ciosem miertelnym dla inicjatywy Brianda. Poniosa
klsk niemiecko-francuska polityka porozumienia, prowadzona konsekwentnie od piciu lat przez
Brianda i Stre- semanna. Niemcy weszy na drog skrajnie nacjonalistycznej polityki. Reakcja
Francji nie kazaa dugo na siebie czeka. Coraz goniejsze staway si wypowiedzi zarzucajce, e
zbudowa swoj polityk na zudzeniach zamiast na faktach. Rwnie najwiksi francuscy
przyjaciele pokoju nie mieli ochoty szuka cisego partnerstwa z-narodem, ktrego najsilniejsza
partia bya przepeniona duchem rewanu. O Europie z Niemcami, ale bez Anglii nie myla w tym
momencie aden rozsdny Francuz.
Tak oto Francja musiaa podda si w Genewie brytyjskim warunkom. Zamiast Konfederacji
Europejskiej nie powstao nic wicej jak Komitet Studiw Unii Europejskiej z Briandem jako
prezesem i sir Ericem Drummondem, sekretarzem generalnym Ligi Narodw, jako sekretarzem
generalnym. Sir Erie by od dawna przeciwnikiem idei europejskiej. Oprcz tego utrudnia uni
personaln midzy sekretariatem Ligi Narodw i sekretariatem do spraw Europy, a tym samym
utworzenie waciwych instytucji europejskich.
Tylko raz, 17 stycznia 1931 r., zebra si Komitet Studiw Europejskich, aby uchwali nic nie
mwica rezolucj.
Po paru miesicach nastpi gboki kryzys niemiecko-francuski z powodu sprawy niemiecko-
austriackiej unii celnej. Zburzy on ostatnie resztki wzajemnego zaufania i zarazem osobisty presti
Brianda. Jego prba zostania prezydentem Republiki Francuskiej speza na niczym. Jego upadek ze
stanowiska ministra spraw zagranicznych by skutkiem tamtej poraki.
We wrzeniu 1931 r. Briand po raz ostatni przemawia przed Lig Narodw. Mwi o Europie.
Mwi o niebezpieczestwie wojny, ktr mia jeszcze nadziej zaegna. Marzy o tym, by jako
pielgrzym i kaznodzieja pokoju przemierza Europ i wzywa masy do tego wielkiego pokojowego
dziea.
Niestety siy odmwiy mu posuszestwa. Walka o pokj podkopaa jego zdrowie. Zmar samotny i
bezsilny w dniu 7 marca 1932 roku.
83
4. Paneuropa przeciwko Hitlerowi
Po zaamaniu si inicjatywy Brianda perspektywy, ruchu paneuropejskiego liczce na skuteczn
akcj rzdow tymczasowo zaniky. Z drugiej strony ta inicjatywa rzdowa bya wielk;
propagand idei, ktra wydawaa si jedynie utopi. Miliony Europejczykw, ktrych jeszcze nie
ogarna propaganda na rzecz Paneuropy, czytao artykuy prasowe
0 inicjatywie Brianda i debatowaa teraz nad kwesti europejskiego poczenia si.
W roku 1932 liczba zwolennikw idei Paneuropy wzrosa do milionw, podczas gdy czonkowie
Unii Paneuropejskiej liczyli si zaledwie w tysicach. Byo niemoliwym chocia uamek tych
zwolennikw obj organizacyjnie. Czas wydawa siby waciwy, by Uni przeobrazi w parti,
tak, ktra sigaaby ponad granicami, ktra pracowaaby dla idei europejskiej, a byaby w stanie
zmusi ocigajce si rzdy
1 parlamenty do zjednoczenia.
To byo tematem trzeciego kongresu paneuropejskiego, ktry odby si na pocztku padziernika
1932 r. w Bazylei, aby po fiasku akcji rzdowej zaapelowa bezporednio do narodw. Polityczny
horyzont dalej si bowiem zachmurza. W Berlinie rozptaa si walka o wadz midzy
Briiningiem i Hitlerem. Od tej walki zaleaa przyszo Europy. Jeszcze kanclerzem Niemiec by
Briinihg, Hitler za przewodzi opozycji. Jeszcze wydawao si moliwym zmobilizowa siy
europejskie nie tylko w Niemczech, lecz w caej Europie, aby poprzez polityk wielkodusznego
porozumienia si zaegna niebezpieczestwo Trzeciej Rzeszy i drugiej wojny wiatowej.
W mojej mowie inauguracyjnej na kongresie w Bazylei przedstawiem witujemy dziesit
rocznic powstania ruchupaneuropejskiego. Ale nie bd pastwa zamcza owocn histori tego
modego ruchu, ktremu udao si przed kilkoma aty przezwyciy sceptycyzm europejski i sta
si zarazem podstawow ide naszych' czasw. Spojrzenie nasze nie jest bowiem skierowane w
przeszo, tylko w przyszo.
Ta przyszo jest ponura. Moglibymy j sobie rozjani poprzez absolutn szczero, ktra odcina
si od utartych formu dyplomatycz-
84
nych. W tym duchu budujemy przyszonaszego kontynentu na solidnym fundamencie prawa i
prawdomwnoci.
Rozdarta pomidzy wanie swoich rzdw Europa czuje si chwilowo zagroona w swojej
egzystencji przez dwa niebezpieczestwa przez niebezpieczestwo krwawej rewolucji i nowej
.wojny wiatowej. Albowiem socjalna organizacja Europy jest tak sam chora, jak jej organizacje
midzynarodowe. Spokj spoeczny spoczywa na bagnetach policji, pokj midzynarodowy na
karabinach maszynowych onierzy. Jeli Europa pozbdzie si dzisiaj swojej policji, jutro znajdzie
si w stanie wojny domowej; jeli pozbdzie si dzisiaj swoich armii, jutro znajdzie si w stanie
wojny midzynarodowej. Korzystajcymi ze spoecznej choroby Europy s komunici -
korzystajcymi z jej midzynarodowej choroby s ultranacjonalici. Stalin przygotowuje wojn
domow - Hitler midzynarodow. Stalin nigdy nie wypar si swoich celw polityki zagranicznej,
poprzez wielk rewolucj przyczy Europ do Zwizku Sowieckiego. Do tego celu zmierza
poprzez intensywn propagand, oparty na rodkach wadzy najwikszego z pastw wiata i na
pogrkach Armii Czerwonej.
Z drugiej strony zjednoczenie wszystkich niemieckojzycznych obszarw Europy jest jawnym
celem niemieckich narodowych socjalistw. Program ten domaga si nie tylko aneksji Austrii,
Gdaska i Luksemburga, ale i wikszej czci Szwajcarii, duej czci Czech, Alzacji, Lotaryngii i
obszarw, ktre dzisiaj nale do Woch, Jugosawii, Polski, Litwy, Danii i Belgii. Realizacja tego
programu byaby moliwa tylko poprzez now wyniszczajc wojn, ktra zburzyaby wszystkie
fundamenty naszej kultury.
Od czasu kongresu w Bazylei obrona Europy przed Hitlerem i Stalinem staa si istotnym
elementem ruchu paneuropejskiego. Alena zaoenie partii europejskiej byo ju za pno. Cztery
miesice po kongresie Hitler zosta kanclerzem Rzeszy. W Niemczech nie mogo by duej mowy
o jakiejkolwiek partii europejskiej. A i we Francji dla najwaniejszych ludzi Paneuropa stracia swj
sens bez Niemiec, Rosji i Anglii, z faszystowskimi Wochami idea zjednoczonej Europy wydawaa
si albo utopijn; albo prb poprzez wspprac z Hitlerem, uatwienia mu jego planw hegemonii
w Europie; albo polityk przygotowa wojennych majcych na celu zdawienie faszyzmu w
Niemczech i Woszech
85
przez drug wojn wiatow. W, kadym razie popularno Paneuropy dobiega koca nie tylko w
Niemczech, ale i poza nimi. Wielu ludzi wierzyo nadal w konieczno zjednoczenia jak przedtem,
ale zwtpio w moliwo dokonania tego.
Przez zakazanie ruchu paneuropejskiego w Niemczech i zaamanie si nadziei europejskich w
innych krajach ruch wszed w niebezpieczny kryzys. Towarzystwo Popierania Paneuropy, ktre do
tej pory finansowao propagand, zaamao si a wiksza cz mw stanu, ktrzy do tej pory
sympatyzowali z ruchem, teraz odwrcia si do niego plecami.
W. tym. momencie Hitler zacz przeprowadzanie swojego programu zagranicznego z prb
przyczenia poprzez rewolucj Austrii do Trzeciej Rzeszy. Polityka ta zagraaa Wochom, ktre w
Austrii widziay pastwo buforowe przeciw kademu zagroeniu od strony pnocy. W Austrii
kanclerzem federalnym zosta Dollfuss, ktry z wielk odwag podj walk z narodowym
socjalizmem na rzecz niepodlegoci Austrii. Podczas nastpnych piciu lat Wiede by punktem
zapalnym Europy. Francja, Wochy i Maa Ententa byy zdecydowane za wszelk cen udaremni
aneksj Austrii.
Ruch Paneuropejski aktywnie bra udzia ze swojego sekretariatu generalnego w Wiedniu, w tej
walce o Austri. Jego celem by paneuropejski blok defensywny Francja-Wochy-Maa Ententa-
Austria, ktry rozcignby si, o ile to moliwe rwnie na Wgry, Polsk i Bakany, aby
zagwarantowa niepodlego Austrii i ochroni Europ przed imperializmem Hitlera i drug wojn
wiatow; w oczekiwaniu, e niepowodzenie planu zagranicznego Hitlera spowoduje jego upadek i
e nadszedby wtedy moment na niemiecko-europejskie pojednanie w. ramach Paneuropy.
Polityka ta znalaza energiczne wsparcie ze strony Dollfussa, a po jego zamordowaniu przez
narodowych socjalistw, ze strony jego nastpcy Schuschnigga. Na zewntrz wyraao si to w
objciu honorowej prezesury austriackiego komitetu paneuropejskiego przez obu tych kanclerzy
federalnych.
Takie samo znaczenie dla kontynuacji ruchu paneuropejskiego miao poparcie go przez nowego
ministra spraw zagranicznych Francji Louisa Barthou i jego nastpcy, ktrzy w tej sprawie suchali
rad Alexisa
86
Legera, sekretarza generalnego na Quai dOrsay. Przyjacielem i rzecznikiem Paneuropy by
rwnie nowy premier Czechosowacji Milan Ho- dza, ktry szuka porozumienia Maej Ententy z
Itali i Wgrami wobec nowego zagroenia z pnocy.
Poprzez austriackie, francuskie, czechosowackie i tak dugo jak ministrem spraw zagranicznych
by Titulescu, rumuskie subwencje pastwowe ruch paneuropejski mg kontynuowa swoj
propagand, take po zaamaniu si towarzystwa wspierajcego. Mussolini, ktry do tej pory mia
stosunek negatywny do ruchu paneuropejskiego, zmieni zdanie pod wpywem swojego przyjaciela
Dollfussa. Od tego czasu silna woska delegacja braa udzia we wszystkich konferencjach
paneuropejskich.
W ten oto sposb stao si dla ruchu moliwe wzicie udziau, wsplnie z zaprzyjanionymi
rzdami, w obronie Europy przed imperializmem Trzeciej Rzeszy i jednoczenie dalsza praca nad
przygotowaniem przyszej Paneuropy obejmujcej rwnie Niemcy. Punktami szczytowymi tej
pracy byy czwarty kongres paneuropejski, pod honorowym przewodnictwem Schuschnigga w
1935 roku; paneuropejski kongres agrarny w 1936 r. i paneuropejska konferencja owiatowa w
1937 r., ktre to wszystkie trzy zostay zorganizowane w Wiedniu wsplnie z rzdem austriackim.
Jednym z gwnych organizatorw naszego kongresu agrarnego by wczesny sekretarz generalny
spdzielni rolniczych Austrii, Leopold Figi, ktry mia po wojnie zosta austriackim kanclerzem
federalnym.
Ta nowa polityka Paneuropy otrzymaa silny cios, kiedy wskutek hiszpaskich wydarze Mussolini
sta si sprzymierzecem Hitlera. Nadzieja na odbudowanie nowej Europy na podstawie
porozumienia midzy Rzymem i Paryem wraz z ich sprzymierzecami, lega w gruzach. Aby
uratowa pokj i jednoczenie wolno Europy, izolowana Francja ze swoimi
wschodnioeuropejskimi sprzymierzecami bya za saba. Dlatego te w Anglii coraz goniejsze
staway si wypowiedzi tych, ktrzy w ekspansywnej polityce Hitlera widzieli bezporednie
zagroenie dla Anglii, pragnc wsplnego z Francj wystpienia przeciwko Trzeciej Rzeszy.
87
Niesiony przez ten rozwj wydarze ruch paneuropejski podj' si prby przyczenia Anglii do
swojego systemu obrony Europy przez stworzenie tymczasowej unii bry tyj sko-francuskiej; do
ktrej przyczyyby si nastpnie pozostae demokratyczne pastwa europejskie. Udao si
ukonstytuowa w Londynie pierwszorzdny komitet paneuropejski, pod przewodnictwem Alfreda
Duffa Coopersa z-udziaem L. S. Amerye- go, sir Waltera Laytona, Guilberta Murraya, Haralda
Nicolsona, Stephena Kinga Halla i innych wybitnych osobistoci ycia publicznego.
17 maja 1939 r. w Teatrze Marigny w Paryu odbya si wielka manifestacja na rzecz Paneuropy, na
ktrej Duff Cooper wygosi mow polityczn, Ernest Mercier, ktry po mierci Louchera przej
prezesur naszego francuskiego komitetu wygosi przemwienie gospodarcze, a ja dotyczce
kultury. Po obu stronach Kanau ukazay si niezliczone artykuy i broszury na rzecz zjednoczenia
europejskiego, ktre wydawao si jedynym programem politycznym, jaki mona by przeciwstawi
faszyzmowi. Tak oto nagle idea^paneuropejska znowu staa si popularna, nie tylko w Paryu, lecz
paradoksalnie rwnie w Londynie.
Taki obrt sprawy by nastpstwem szoku psychologicznego, jaki wywoa anschlus Austrii w
marcu 1938 r. Sekretariat generalny ruchu paneuropejskiego w Wiedniu zosta zajty i
skonfiskowany. Thk jak w Trzeciej Rzeszy, odtd i w Austrii zostaa Paneuropa zakazana i do
podstaw umiercona. Opinia publiczna miaa uwierzy w ustanie jej egzystencji. Tymczasem
kwatera gwna mchu paneuropejskiego zostaa przeniesiona z Wiednia do Bema. Stamtd byy
podejmowane praceorganizacyjne, podczas gdy dziaalno polityczna kierowana bya z Parya.
Kryzys monachijski, a kilka miesicy pniej aneksja Czechosowacji zakoczyy brytyjski
izolacjonizm. Anglia staa si w cigu kilku miesicy paneuropejska. Wszyscy czoowi mowie
stanu widzieli w Paneuropie jedyny ratunek przed Trzeci Rzesz i drug wojn wiatow. Kiedy w
marcu 1939 r. doszo do skutku trjprzymierze Londyn- Pary-Warszawa, zostao ono powitane
przez opini publiczna jako zarodek Stanw Zjednoczonych Europy.
Po wybuchu wojny Unia Paneuropejska opublikowaa nastpujcy manifest
88
Do wszystkich Europejczykw!
Niemoliwe do opisania ofiary tej okrutnej wojny domagaj si zapewnienia trwaego pokoju, ktry
uniemoliwi przysze wojny miedzy Europejczykami.
Po zaamaniu si oglnowiatowej Ligi Narodw bezgraniczny nacjonalizm i bolszewicki
internacjonalizm pozostawiaj jedyne rozwizanie dla zapewnienia dugiego okresu pokoju,
dobrobytu i wolnoci Stany Zjednoczone Europy. Ten zwizek powinien opiera si na
nastpujcych zasadach
1. Europejska solidarno w sprawach polityki zagranicznej, obrony, gospodarki i finansw.
2. Skuteczna gwarancja dla niepodlegoci, integralnoci, bezpieczestwa i rwnouprawnienia
wszystkich pastw sfederowanych, podobnie jak dla obrony ich narodowego charakteru.
3. Wszystkie europejskie pastwa zobowizuj si szanowa rnice midzy ich konstytucjami i
prawa czowieka, tak jak rwnouprawnienie ich etnicznych i religijnych mniejszoci.
4. Pokojowe agodzenie wszystkich konfliktw midzy pastwami europejskimi poprzez trybuna
rozjemczy; ktry dysponowaby koniecznymi rodkami materialnymi i moralnymi, aby nada
swoim decyzjom moc prawn.
5. Utworzenie europejskiego instytutu dla udzielania pomocy pastwom czonkowskim w sprawach
pieninych i finansowych.
6. Stopniowa redukcja wewntrzeuropejskich barier gospodarczych, ktre paralioway i rujnoway
rynek europejski.
7. Konstruktywny plan niezbdnego przejcia od gospodarki wojennej do pokojowej z
wykluczeniem groby bezrobocia.
8. Planowa wsppraca w sprawach kolonialnych w celu wczenia surowcw i rynkw
kolonialnych w europejski system gospodarczy.
9. Utrzymanie i respektowanie politycznych, gospodarczych i kulturowych wizw, ktre cz
rne europejskie kraje z innymi czciami wiata.
10. Popieranie pokoju wiatowego poprzez wspprac z brytyjskimi dominiami, kontynentem
amerykaskim, Zwizkiem Sowieckim oraz z narodami Azji i Afryki w ramach oglnowiatowej
organizacji.
89
W tym tragicznym i rozstrzygajcym momencie dziejw ludzkoci apelujemy do Was wszystkich
Walczcie o Federacj Europejsk!
Europejczycy, ratujcie Europ!
Berno, wrzesie 1939
Unia Paneuropejska
Teraz alianci zostali zmuszeni poda do wiadomoci swj cel wojenny. Obalenie rzdw Hitlera nie
wystarczao. Narody chciay wiedzie, co stanie si z Europ po zwycistwie sprzymierzonych.
Nadzieje na Lig Narodw zostay pogrzebane. Genewska instytucja otrzymaa miertelny cios
przez rosyjsk napa na Finlandi i Liga Narodw dogorywaa. Jedynym pozytywnym
programem, ktry pozosta, bya Paneuropa. Tak doszo do tego, e w Anglii Churchill,
Chamberlan, Halifax, Attlee, Eden i wszyscy pozostali przywdcy polityki zagranicznej mwili o
zjednoczeniu wyzwolonej Europy, podobnie jak we Francji Daladier, Paul Reynaud, Georges
Mandel, aby wymieni tylko kilku spord licznych mw stanu, ktrzy stali si teraz pionierami
myli paneuropejskiej.
Punkt szczytowy osigna ta druga fala ruchu paneuropejskiego, w przeddzie upadku Francji,
kiedy to rzd brytyjski zaproponowa francuskiemu, aby oba narody scali w jedno, z rzdem
federalnym i federalnym parlamentem. Aczkolwiek francuski premier Paul Reynaud i wikszo
jego ministrw chcieli przyj ten brytyjski projekt Paneuropy, spotka si on ze sprzeciwem
Petaina, ktry nastpnego dnia, jako nastpca Paula Reynauda, zaproponowa Niemcom
zawieszenie broni.
Od tej chwili wok Paneuropy zapada cisza. Poniewa jedynym moliwym zjednoczeniem,
wydawao si by odtd zjednoczenie pod przywdztwem Hitlera, jako nastpstwo niemieckiego
kocowego zwycistwa. Z okronej i neutralnej Szwajcarii byo niemoliwe kontynuowanie
paneuropejskiej propagandy przeciw potnej i zwyciskiej Trzeciej Rzeszy. Anglia, ktra samotnie
walczya dalej przeciw przewadze
90
Hitlera, miaa inne troski, anieli zajmowanie si ide Stanw Zjednoczonych Europy.
Pozosta tylko jeden kraj, w ktrym jeszcze dokonywaa si poyteczna praca dla Paneuropy Stany
Zjednoczone Ameryki. Poniewa tylko stamtd mogoby nadej oswobodzenie Europy, a byo
oczywiste, e po pokonaniu Hitlera na konferencji pokojowej decydujce sowo bdzie posiadaa
Ameryka. Zaleao wic wszystko od tego, czy zjedna si dla Paneuropy opini publiczn Stanw
Zjednoczonych i zarazem przywdcw emigracji europejskiej, ktrzy po wojnie zostan powoani
do odegrania w swoich narodach wanej roli.
Funkcje Unii Paneuropejskiej na wygnaniu przeja Rada Europejska w Ameryce. Obu jej
przewodniczcymi byli wczeniejszy socjalistyczny minister spraw zagranicznych republiki
hiszpaskiej, profesor Fernando de los Rios oraz ja. Do jej czonkw naleeli, oprcz Paula van
Zeelanda, Sofoklesa Veniselosa i Milana Hodzy, miedzy innymi rwnie Rudolf Hol- sti,
wczeniejszy minister spraw zagranicznych Finlandii, Radu Irimescu, byy minister rumuski,
Antonio di Aguirre, wczeniejszy premier autonomicznej Republiki Baskijskiej, francuscy dziaacze
gospodarczy Louis Marilo i Andr Istel oraz austriaccy eksperci gospodarczy Richard Schller i
Ludwig Mises. Po stronie amerykaskiej dziaa komitet zoony z czoowych osobistoci
Amerykaski Komitet Wolnej i ZjednoczonejEuropy (The American Committee for a Free and
United Europe) pod przewodnictwem Dr. Stephena Duggansa, dyrektora midzynarodowego
instytutu pedagogicznego. Jednym z najaktywniejszych czonkw tego amerykaskiego komitetu
paneuropejskiego by William Bullitt, byy amerykaski ambasador w Moskwie i Paryu.
Gwn kwater rchu paneuropejskiego na emigracji sta sie uniwersytet nowojorski. Uniwersytet
ten powoa w 1941 r. Seminarium Dla Bada Powojennej Federacji Europejskiej (Research
Seminary for Post-War European Federation), ktry pod podwjnym przewodnictwem profesora
Arnolda Zurchera i moim bada prawne i gospodarcze przesanki powojennej europejskiej federacji.
Seminarium to zorganizowao w marcu 1943 r. w Nowym Jorku pity kongres paneuropejski.
Cztery dni przed jego otwarciem, 21 marca, premier Churchill wygosi sensacyjn mow radiow,
w ktrej po
91
raz pierwszy przedstawi Rad Europy jako cel wojenny Naley przyj, e w organizacji
wiatowej, jaka obejmuje Narody Zjednoczone i ktra pewnego dnia reprezentowa bdzie
wszystkie narody, zostanie stworzona Rada Europejska i Rada Azjatycka ... Nasze pierwsze zabiegi
powinny by skierowane na utworzenie Rady Europy i na organizacj Europy. Chodzi o wspaniale
zadanie, poniewa Europa dostarczya gwnych powodw, ktre doprowadziy do obu wojen
wiatowych. W Europie yj narody macierzyste o historycznej przeszoci, ktra tak obficie
przyczynia si do odrodzenia owocnego geniusza Europy i do przyw rcenia jej rzeczywistej
wielkoci.
... Powinnimy prbowa - mwi oczywicie tylko za nas - powinnimy prbowa uczyni z Rady
Europy, czy jak inaczej j nazwa, rzeczywist federacj, z napdem potnych si Najwyszym
Trybunaem rozstrzygajcym spory i siami zbrojnymi, narodowymi lub midzynarodowymi albo
obydwiema, by respektowa decyzje Tiybunau i powstrzymywa powrt agresji i przygotowa do
nowej wojny ... Rozumie si samo przez si, e owa rada, jeli zostanie raz utworzona, musi prdzej
czy pniej obj ca Europ i e pewnego dnia wszystkie wane odgazienia europejskiej
rodziny ludw powinny sta si jej stowarzyszonymi czonkami. Poniewa co staoby si z tymi
licznymi maymi narodami, ktrych prawa i interesy bd musiay by strzeone ... Moim
najgbszym yczeniem jest - aczkolwiek nie powinienem w ogle mie nadziei, doy tego
urzeczywistnienia - e uda nam si ycie w Europie tak dalece, jako to moliwe scali, nie
wyniszczajc przy tym indywidualnych waciwoci i tradycji licznych starych narodw, ktre
wypeniaj ich dzieje. Dostrzee si, o czym jesnem przekonany, e mona to osign w harmonii
z trwaymi najwaniejszymi interesami Wielkiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych i Rosji. W
adnym razie cel ten nie bdzie do osignicia bez serdecznego porozumienia, penej zgody i
bezporedniego udziau wanie tych trzech mocarstw. Tak i tylko tak Europa odnajdzie swoj
chwa.
Oddwik tej mowy by saby. Rwnie druga mowa na ten sam temat, jak Churchill wygosi w
maju 1944 r. w parlamencie, nie miaa adnego bezporedniego skutku. Przyczyn tego byo, e
Biay Dom nie podziela paneuropejskich planw Churchilla.
92
Prezydent Roosevelt by zdania, e pokj i przyszo zaley od rosyjsko-amerykaskiej przyjani i
by gotw, w imi tej przyjani, ponie kad ofiar w Europie. Zna intencje Rosji, aby wczy
Europ wschodni w sfer jej interesw. Poniewa plan ten sta w sprzecznoci z ide Paneuropy,
Roosevelt by zdecydowany powici jedno Europy w imi przyjani z Rosj. Doszo do tego, e
liczni przyjaciele i agenci Sowietw w Ameryce przeciwstawiali si na wszystkie sposoby idei
paneuropejskiej.
Z trudnociami tymi musiaa liczy siPaneuropa w Ameryce, kiedy wraz z nowojorskim
kongresem rozpocza swoj kampani propagandow. Postrzegana przez tak dalekowzroczne
osobistoci, jak John Foster Dulles, propaganda paneuropejska mogaby przede wszystkim
wesprze takich zasadniczych przeciwnikw Sowietw, jak Polacy i organizacje katolickie. Krok za
krokiem udao si wpierw zainteresowa wielkie gazety i magazyny, potem za pozyska je dla
Paneuropy.
Zwrot amerykaskiej opinii publicznej na korzy Paneuropy nastpi w 1945 r. wraz ze mierci
Roosevelta i rosncym napiciem midzy Ameryk i Sowietami. Prezydent Truman opowiedzia si
w czasopimie Collier's Magazine ju pod koniec 1945 r. otwarcie za Paneurop. Wielu czoowych
Amerykanw, ktrzy jeszcze wczoraj podzielali negatywne stanowisko Roosevelta wobec
Paneuropy, zwtpio teraz w moliwo serdecznych stosunkw z Rosj i przyczyo si nagle do
Paneuropy. W roku 1946 zjednoczenie Europy stao si zdeklarowanym celem amerykaskiej
polityki zagranicznej, wspieranym przez demokratw i republikanw, internacjonalistw i
izolacjonalistw, kapitalistw i zwizki zawodowe. Przepada wszelka opozycja wobec idei
paneuropejskiej.
Ta zmiana opinii publicznej znalaza wyraz w reorganizacji Amerykaskiego Komitetu Wolnej i
Zjednoczonej Europy (American Committee for a Free and United Europe), ktra nastpia w 1948
r. pod przewodnictwem senatora Fulbrighta i Williama Bullitta aprzy wspudziale czoowych
Amerykanw, takich jak Herbert Hoover, John W. Davis, William J. Donovan, Stephen Duggan,
Allen Dulles, James A. Farley, Robert J. Gannon, Christian A. Herter, Alice Roosevelt-Long- worth,
Clare Booth-Luce, Robert Moses, Robert P.Patterson, Philip D. Reed, George N. Shuster, Norman
Thomas, Dorothy Thompson, Thomas Watson, Burton K. Wheeler, Arnold J. Zurcher.
93
Dzisiaj komitet ten, ktrego przewodnictwo przej William J. Donovan, nazywa si Komitet
Amerykaski Dla Zjednoczonej Europy (American Committee for a United Europe). Sta si on
gwnym nonikiem idei europejskiej w Ameryce.
T&k doazo do tego, e Ameryka powitaa entuzjastycznie ponowne obudzenie si idei
paneuropejskiej w powojennej Europie i e rzd Stanw Zjednoczonych czyni od tego czasu
wszystko, by popiera i przyspiesza zjednoczenie Europy.
V. Narodziny Federacji Europejskiej
1. Ruch europejski i Unia Parlamentarna
Przy kocu drugiej wojny wiatowej Paneuropa wydawaa si ponownie by utopi. Spord trzech
wielkich mocarstw, ktre wyzwoliy Europ i bez ktrych zgody nie mogo wydarzy si nic
istotnego, tylko Stany Zjednoczone byy za zjednoczeniem europejskim, Rosja i Wielka Brytania
sprzeciwia si temu. Rosja potrzebna bya podzielonej Europie, aby mc skutecznie prowadzi
swoj polityk ekspansywn z pomoc partii komunistycznych. Dla brytyjskiego rzdu
labourastowskie- go i Foreign Office wci ywymi byy stare wtpliwoci wobec Paneu- ropy.
Anglia nie moga si przyczy do Paneuropy z powodu swoich dominiw, nie chciaa jednak te
by wykluczona ze zjednoczonego kontynentu.
W wikszoci pastw europejskich rzdziy gabinety koalicyjne, ktre czciowo byy zalene od
swoich partii komunistycznych. Nie byy one w stanie odway si na podjcie sprawy
paneuropejskiej, nie ryzykujc przy tym swojej egzystencji. Rwnie prasa uporczywie milczaa w
tej kwestii, tym bardziej, skoro nienawi narodw zwyciskich wobec Niemiec kazaa postrzega
ide europejskiego zjednoczenia jako wielce niesympatyczn. Jednake byy liczne objawy
zbliajcego si przeomu w opinii publicznej na korzy Paneuropy. Ju podczas wojny rne
odamy ruchu opora weszy w styczno midzy sob. Byy jednomylne w sprawie
paneuropejskiego programu powojennego. Po zakoczeniu wojny kontynuowano te denia.
Powstaway liczne miejscowe albo regionalne grapy, by agitowa w sprawie europejskiego
poczenia. Wielu ich przywdcw wywodzio si z szeregw ruchu paneuropejskiego.
Te nowe grapy tworzyy si spontanicznie i niezalenie od jakiegokolwiek centralnego kierowania.
Przez ich poczenie powstaa Europejska Unia Federalistw (Union Europenne des Fdralistes).
We
95
Francji kierowa ni Henry Freney i Raymond Silva, we Woszech Alfiero Spinelli, w Niemczech
Eugen Kogon, w Holandii Henryk Brug- man, ludzie ktrzy mieli odegra wybitn rol w nowej
kampanii o zjednoczenie europejskie. Waciwy impuls do odrodzenia europejskiego ruchu
zjednoczeniowego nie wyszed ze strony owych grup propagandowych, lecz od ma stanu, ktry w
caej Europie jako zwycizca drugiej wojny wiatowej czy najwiksz popularno z
najwyszym autorytetem Winstona Churchilla.
Jako go uniwersytetu w Zurichu wygosi 19 wrzenia 1946 r. przemwienie o historycznym
znaczeniu dla europejskiego zjednoczenia Mam zaszczyt by dzisiaj podejmowanym przez wasz
synny uniwersytet i chciabym przy tej okazji mwi do was o tragedii Europy... Gdyby narody
Europy potrafiy si zjednoczy, to trzysta do czterystu milionw Europejczykw poznaoby, jako
owoc swojego wsplnego dziedzictwa, dobrobyt i chwa bez granic... Posiadamy lekarstwo, ktre
powszechnie i dobrowolnie utyte przez wikszo ludnoci wikszej liczby pastw, mogoby
przemieni ca sytuacj w cudowny sposb; w cigu kilku lat Europa - albo przynajmniej
najwaniejsza cz tej czci wiata - byaby tak samo wolna i szczliwa jak dzisiejsza
Szwajcaria. A co stanowi owo panaceum To, aby rodzina europejska, albo przynajmniej jak
najwiksza jej cz odnowia si i tak powizaa swoje obustronne ogniwo, aby moga si w
pokoju, bezpieczestwie i wolnoci rozwija. Musimy osign co na ksztat Stanw
Zjednoczonych Europy ... Unia Paneuropejska wiele zdziaaa w tym kierunku, a ruch ten
zawdzicza swe najsilniejsze impulsy hrabiemu Coudenhove-Kalergiemu, podobnie jak wybitnemu
francuskiemu mowi stanu i patriocie Aristidesowi Briando- wi... Jeli na pocztku nie wszystkie
pastwa europejskie nie zechc lub te nie bd mogy przynalee do federacji europejskiej, to
naley to do nas. by zjednoczy przynajmniej te, ktre tego chc i to mog. Aby upora si z tym
pilnym zadaniem, Francja i Niemcy powinny si pojedna. Wielka Brytania, brytyjska wsplnota
narodw, potna Ameryka i, mam szczer nadziej, Zwizek Sowiecki - poniewa wwczas
wszystko byoby rozwizane - powinni sta si przyjacimi i obrocami nowej Europy, by chroni
jej prawo do ycia i jej dobrobyt. W tym duchu zwracam si do was ze sowami Obud si Europo!
96
Oddwik tej mowy w prasie wiatowej by bardzo silny. Raptem kwestia europejska staa si
ponownie aktualn. Churchill mia zbyt czsto suszno w swoich proroctwach, aby ten apel mg
zosta zignorowany; okazywa si on tak czstym politycznym realist, aby jego projekt mg
zosta odrzucony, jako utopijny. Cay wiat mwi znowu
0 Paneuropie jako programie politycznym, ktry przy przebudowie Europy powinien zosta
urzeczywistniony. Dyskusja o kwestii europejskiej, przerwana w lipcu 1940 r., teraz zostaa
wznowiona.
Churchill nie ograniczy si jedynie do tej mowy propagandowej, tylko wygasza kolejne
przemwienia w Anglii dotyczce kwestii europejskiej. Potem postpi o krok dalej w Anglii
zaoyRuch Zjednoczonej Europy (United Europe Movement), ktrego obj przewodnictwo
1 ktrego sekretariat generalny przekaza swojemu ziciowi Duncanowi Sandy. Czonkowie
brytyjskiej grupy paneuropejskiej przyczyli si do komitetu zjednoczonej Europy.
Krtko po tym profesor Rene Courtin z Sorbony podj inicjatyw zaoenia w Paryu komitetu
korespondencyjnego pod nazw Francuska Rada dla Unii Europejskiej (Conseil Franais pour
lEurope Unie), do ktrej przyczya si spora liczba znanych Francuzw, przede wszystkim
wczeniejsi szermierze ruchu paneuropejskiego. Najpierw jej przewodnictwo obj Edouard
Herriot, nastpnie byy minister Raoul Dautry a po jego mierci, ambasador Antre Francois-Poncet.
Unii paneuropejskiej nie chodzio ju obecnie o propagand idei, lecz o jej urzeczywistnienie.
Waciwym rodkiem bya mobilizacja parlamentarzystw. Albowiem w ostatecznoci rzdy byy
powoane do zjednoczenia Europy. Ale mogyby one odway si na ten decydujcy krok tylko
wtedy, gdyby czuy si wspierane przez wikszoci parlamentarne. Tak oto doszo do powstania
Europejskiej Unii Parlamentarnej.
Pod koniec 1946 r. wysaem do wszystkich deputowanych wolnych narodw Europy
kwestionariusz z nastpujcymi pytaniami Czy jest PanPani za federacj europejsk w ramach
narodw zjednoczonych
Pytanie to dotaro do 4256 parlamentarzystw. Odpowiedziao 1818, w tym 1766 tak a 53 nie.
Oznaczao to, i 41,5% zapytanych i 97,1% odpowiadajcych byo za Paneurop a tylko 1,2%
pytanych i 2,9% tych, ktrzy udzielili odpowiedzi, byo przeciw.
97
Wyniki tej ankiety byy bardzo zrnicowane w poszczeglnych krajach. We Francji odpowiedziao
tak 53,5% ogu deputowanych i 40% senatorw, we Woszech 64,5% czonkw zgromadzenia
narodowego, w Grecji 60%, w Belgii 55% deputowanych i 27% senatorw, w Holandii 53,5%
drugiej i 51% pierwszej izby, podczas gdy spord czonkw brytyjskiej Izby Gmin tylko 28%
powiedziao tak wobec 5% nie. Niemcy nie zostay zapytane, poniewa wwczas nie miay
jeszcze parlamentu.
Rwnie wana jak ilo pozytywnych odpowiedzi, bya ich jako. Pord pierwszych odpowiedzi
tak znalazy si obecne gowy pastwa Francji i Woch, Vincent Auriol i Luigi Einaudi; oprcz
tego osobistoci takie jak Bonomi, Daladier, Parri, Paul Reynaud, Queuille, Sforza. Van Zeeland,
Veniselos oraz niezliczeni byli ministrowie i przywdcy partii.
Wszystkie partie znalazy si wrd odpowiadajcych, jednak wikszo komunistw pozostawia
to zasadnicze pytanie bez odpowiedzi. Wiedzieli bowiem zbyt dobrze, e nie zaszkodzioby im u
ich wyborcw. Pozytywny rezultat ankiety pokaza wyranie, e nie tylko parlamenty, ale rwnie
narody dojrzay do rozwizania kwestii europejskiej. Poniewa gdyby parlamentarzyci wtpili w
pozytywne nastawienie swoich wyborcw do sprawy Paneuropy, nie byoby dla nich nic
prostszego, jak pozostawi ankiet bez odpowiedzi. W ten oto sposb wynik sta si swego rodzaju
porednim plebiscytem za Paneurop, ktry da rzdom mandat od narodw, aby przystpi do
rozwizania kwestii europejskiej.
Wszyscy parlamentariusze, ktrzy odpowiedzieli tak, zostali zaproszeni do wstpienia do
Europejskiej Unii Parlamentarnej i do utworzenia w swoich parlamentach jej grup narodowych.
Przedstawiciele tych grup spotkali si 4 i 5 lipca w Gstaad w kantonie berneskim, aby
ukonstytuowa Europejsk Uni Parlamentarn. Byy grecki minister Leon Maccas zosta wybrany
jej tymczasowym przewodniczcym, Georges Bohy prezes socjalistycznej frakcji w parlamencie
Belgii, zosta wiceprzewodniczcym, a ja zostaem sekretarzem generalnym.
98
Od smego do dwunastego wrzenia 1947 r. obradowa pierwszy kongres Europejskiej Unii
Parlamentarnej w Gstaad. Przybyo 114 parlamentarzystw delegowanych z dziesiciu rnych
krajw Europy, wrd nich wczeniejsi premierzy Paul Reynaud i Pani, byli ministrowie Coty, de
Menthon, Francisque Gay, Pfilimlin, Duncan, Sandys, Eduard Ludwig oraz przewodniczcy komisji
spraw zagranicznych parlamentu francuskiego, Edouard Bonnefous.
Kongres domaga si w jednogonej rezolucji powoania europejskiego zgromadzenia
konstytucyjnego do opracowania konstytucji federalnej. Czonkowie tego zgromadzenia powinni
zosta wyonieni albo przez parlamenty narodowe, albo przez same narody. Opracowany przez to
zgromadzenie projekt konstytucji powinien nastpnie zosta przedoony parlamentom europejskim
do przyjcia bd odrzucenia.
Rne grupy narodowe Europejskiej Unii Parlamentarnej zobowizay si poprze w swoich
parlamentach zjednoczenie Europy. Georges Bohy zosta wybrany jej przewodniczcym, Maccas
pierwszym wiceprzewodniczcym, a dalszymi wiceprzewodniczcymi byli Coty (Francja),
Giacchero (Wochy), R. W. C. Mackay (Anglia); potwierdzono wybr mojej osoby na sekretarza
generalnego.
Ta nowa organizacja rozpocza natychmiast swoj prac w parlamentach narodowych poprzez
interpelacje i rezolucje na rzecz zjednoczenia europejskiego. Wsppracowaa przy tym cile z
pozaparlamentarnymi grapami propagandowymi. Wkrtce utworzyy si trzy nowe grupy. Van
Zeeland ukonstytuowa w Brukseli Lig Europejsk dla Wsppracy Gospodarczej (Ligue
Europenne de Coopration Economique), ktra przy udziale dziaaczy gospodarczych i
ekonomistw zajmowaa si gospodarczym zjednoczeniem Europy, pod przewodnictwem
belgijskiego barona Boel. Francuski deputowany i byy minister Robert Bichet zaoy Nowy
Zesp Midzynarodowy (Nouvelles Equipes Internationales), ktrego celem bya wsppraca grap
i partii o orientacji chrzecijaskiej w subie idei europejskiej (przewodniczcym zosta Auguste de
Schrybver). Analogiczna wsppraca europejskich socjaldemokratw ukonstytuowaa si pod
przewodnictwem francuskiego ex-ministra Andre Phipipa pod nazw Ruch Socjalistyczny Na
Rzecz Stanw Zjednoczonych Europy (Mouvement Socialiste pour les Etats - Unis d'Europe).
99
Te trzy grupy weszy w styczno z Uni Europejskich Federalistw, z francusk i brytyjsk grup
europejsk, aby zorganizowa sta wspprac. Z inicjatywy Churchilla zwoano w maju 1948 r.
Kongres Europejski do Hagi. Rwnie Europejska Unia Parlamentarna wzia udzia w jego
organizacji.
Haski kongres pod honorowym przewodnictwem Churchilla obradowa od sidmego do dziesitego
maja 1948 r. Uczestniczyo w nim omiuset delegatw, w tym ponad dwustu parlamentarzystw.
Najwybitniejsi przedstawiciele wczeniejszego Komitetu Paneuropejskiego wspdziaali z nim
podobnie, jak szereg mw stanu, przywdcw gospodarczych i autorytetw duchowych, ktrzy
przyczyli w okresie powojennym do ruchu na rzecz jednoci Europy. Prasa wiatowa wietnie
sprawy tej bronia. Ramadier przewodniczy komisji politycznej, van Zeeland gospodarczej a
Madariaga kulturalnej. Kongres domaga si jednogonie natychmiastowego powoania
Zgromadzenia Europejskiego, wyonionego z narodowych parlamentw pastw czonkowskich. To
Zgromadzenie Europejskie miaoby za zadanie stworzenie poczucia europejskiej solidarnoci, danie
wyrazu opinii publicznej i podjcie natychmiastowych rodkw dla stopniowego gospodarczego i
politycznego zjednoczenia Europy; a take kontrolowania prawnych i konstytucyjnych problemw
unii i federacji, podobnie jak wynikajcych z tego konsekwencji gospodarczych i spoecznych oraz
opracowywanie w tym duchu projektw.
Sze nieparlamentarnych grup propagandowych, jakie wziy udzia w kongresie, poczyo si w
jedn nadrzdn organizacj Ruch Europejski. Europejska Unia Parlamentarna, ktra zostaa
zaproszona do przyczenia si, odmwia, aby zachowa swoj pen polityczn niezaleno,
pozostawaa jednak w staym kontakcie z ruchem. Przewodniczcym ruchu zosta Duncan Sandys,
sekretarzem generalnym dr Retinger, byy szef gabinetu polskiego premiera Sikorskiego. Kada
spord szeciu poczonych grup wyonia jednego wiceprzewodniczcego. Honorowymi
przewodniczcymi Ruchu Europejskiego zostali wybrani najpierw Leon Blum, Winston Churchill,
Alcide de Gasperi i Paul Henri Spaak, pniej Robert Schuman i ja.
, Wpyw haskiego kongresu na opini wiatow by bardzo silny- Osobiste kierowanie kongresem
przez Churchilla nadao mu charakter
100
wydarzenia wiatowego. Nadszed czas dla rzdw, aby wreszcie poday za tak jasno wyraon
wol elit europejskich.
2. Powstaje Rada Europy
Od pocztku byo oczywiste, e ostatecznie ani parlamenty ani opinia publiczna, lecz jedynie rzdy
bd w stanie zjednoczy Europ. Parlamenty i opinia publiczna rozpoczy w duchu Paneuropy
wywiera coraz silniejszy nacisk na swoje rzdy. Do tego doszed podwjny nacisk z zewntrz ze
strony Zwizku Radzieckiego oraz Stanw Zjednoczonych.
Postawa Zwizku Radzieckiego wobec Europy bya coraz groniejsza. Najpierw zajte przez
Rosjan pastwa wschodnioeuropejskie zostay stopniowo zbolszewizowane. Praski zamach stanu,
ktry w marcu 1948 r. zamieni czechosowack demokracj na komunistyczn dyktatur oddziaa
na ca Europ i Ameryk jak bomba. Europa przebudzia si w obliczu zagroenia od wschodu.
Wielu politykw, ktrzy do tej pory byli nacjonalistami, dostrzegao, e tylko europejskie
zjednoczenie mogoby pooy kres bolszewickiemu potopowi i stao si Paneuropej- czykami.
Komunici zostali wyparci z rzdw koalicyjnych. Wszdzie tworzyy si zdecydowanie
antykomunistyczne rzdy. Socjaldemokraci, ktrzy bezporednio po wojnie wahali si pomidzy
proletariackim frontem z komunistami a demokratycznym frontem z katolikami, zwrcili si z ca
si przeciwko swoim komunistycznym rywalom i stali si bojownikami Zachodu przeciwko
bolszewizmowi.
Obie najsilniejsze partie okresu powojennego, katolicy i socjaldemokraci przystali w polityce
zagranicznej na sojusz przeciw Moskwie i na rzecz zjednoczenia Europy. Tylko lewicowa
socjalistyczna partia Woch pod kierownictwem Nenniego obstawaa przy wsppracy z
komunistami. Partie liberalne i konserwatywne Europy doczyy do katolicko- socjalistycznego
bloku, tak e w kadym parlamencie powstay-fronty komunistyczny i antykomunistyczny.
Antykomunistyczny oznaczao prawie to samo co paneuropejski, poniewa zjednoczenie Europy
zostao uznane za jedyny radykalny rodek, ktry byby w stanie uratowa Europ przed
zagroeniem ze Wschodu.
Amerykaski nacisk na Europ w duchu zjednoczenia by innej natury. Europa w roku 1947
znajdowaa si na drodze ku bankructwu.
101
Nie bya w stanie wasnymi siami odbudowa swej zrujnowanej przez wojn gospodarki i
potrzebowaa pomocy Ameryki. Ameryka obawiaa si, e gospodarcza ruina Europy umoliwi
komunistom stopniowe podporzdkowanie sobie bez inwazji pastw europejskich. Tak doszo do
udzielenia pomocy.
Genera Marshall, wczesny sekretarz stanu USA podj decydujc inicjatyw w przemwieniu
wygoszonym 5 czerwca 1947 r. w Harvar- dzie, w ktrym zaproponowa pastwom europejskim
pomoc materialn na wielka skal. W nastpstwie szesnacie pastw europejskich poczyo si,
aby przyj ow amerykask pomoc i z niej korzysta jednoczenie reorganizujc europejsk
gospodark. Ten Komitet Szesnastu ('Comit des 16) zosta ukonstytuowany w lipcu 1947 r. w
Paryu; w cigu nastpnych lat powstaa z niego Europejska Organizacja Wsppracy Gospodarczej
(OECE) z siedzib w Paryu. Pod kierownictwem jej sekretarza generalnego Roberta Maijolina
organizacja ta miaa wybitny udzia w odbudowie Europy.
Poprzez Plan Marshalla uzyskay Stany Zjednoczone dogodny rodek przyspieszania procesu
zjednoczenia Europy. Caa Ameryka bya pozyskana do idei Paneuropy, a po czci nawet ni
natchniona. Z inicjatywy Unii Paneuropejskiej senator J. W. Fulbrtight, wspomagany przez swojego
koleg Elberta Thomasa, przedoy senatowi rezolucj na rzecz Stanw Zjednoczonych Europy; t
sam rezolucj deputowany Hale Boggs przedstawi Izbie Reprezentantw. Odzew amerykaskiej
opinii publicznej na t inicjatyw by tak silny i tak zgodny, e byy minister spraw wewntrznych
Ameryki H. Ikes napisa wwczas w New York Post, e nie pamita, by opinia publiczna Ameryki
w jakiejkolwiek kwestii bya tak zgodna, jak w yczeniu ujrzenia urzeczywistnienia Stanw
Zjednoczonych Europy. Decydujcym wydarzeniem w tym kierunku bya te istotna mowa Johna
Fostera Dulesa ze stycznia 1947 r., w ktrej przyczy si on w imieniu republikaskiej opozycji
do jednoczenia Europy.
Debaty na temat uchwalenia Pienidzy Marshalla day senatorom wiele okazji ponaglania do
zjednoczenia Europy i groc przy tym skreleniem amerykaskiej pomocy, w razie gdy Europa si
nie zjednoczy. Niektre z tych przemwie wywoay w Europie przykre wraenie. Ale
102
nie chybiy swoim oddziaywaniem na rzdy europejskie, ktre bez Pienidzy Marshalla nie byy w
stanie zrwnoway swoich budetw.
. Tymczasem w samej Europie wzmocni si nacisk grup parlamentarnych opinii publicznej na
rzdy. Idea parlamentu europejskiego, zoonego z delegatw parlamentw narodowych, jak
lansowa pierwszy europejski kongres parlamentarny w Gstaad, rozszerzya si. Kongres haski
przej t formu; teraz wszystkie prywatne organizacje agitoway na rzecz tej idei. Mackay
wstawi si za ni w parlamencie brytyjskim, Giacchero we woskim, de Menthon we francuskim.
Okoliczno, e projekt de Menthona zosta przyjty przewaajc wikszoci przez komisj
spraw zagranicznych francuskiej izby, miaa decydujcy wpyw na europejsk inicjatyw rzdu
francuskiego.
Gstaadzki kongres parlamentarny postanowi natychmiast upora si z kweti konstytucji i
powierzy przewodnictwo komitetu, ktry miaby opracowa projekt europejskiej konstytucji
zwizkowej de Menthono- wi. Debata na temat tego projektu miaa miejsce na drugim europejskim
kongresie parlamentarnym, ktry obradowa we wrzeniu 1948 r. w Interlaken. Na kongresie tym
kady nard by reprezentowany liczb gosw, ktra zgadzaa si z liczb milionw jego ludnoci.
Niemcy, Turcja i Kraj Saary byy reprezentowane po raz pierwszy. Na czele niemieckiej delegacji,
pord czonkw ktrej znajdowa si weteran ruchu paneuropejskiego Konrad Adenauer, stali byy
ambasador von Prittwitz oraz Gaffron.
Kongres skupi si na tzw. Programie Interlakeskim, ktry wprawdzie nie by adnym projektem
konstytucji, ale zawiera przesanki konstytucji przyszej federacji parlament zoony z jednej izby,
ktra odpowiadaaby liczbie mieszkacw i senat, w ktrym wszystkie pastwa byyby
proporcjonalnie reprezentowane; wykonawcza rada zwizku, wybierana przez parlament i przed
nim odpowiedzialna; najwyszy trybuna kompetentny w kwestiach interpretacji konstytucji, jak
rwnie pogwace praw czowieka. Ten plan zosta jednogonie przyjty, przy jednym gosie
wstrzymujcym si.
Poza tym kongres powtrzy danie powoania konstytuanty europejskiej.
Podczas gdy parlamentarzyci wstawiali si za tymi daniami w swoich parlamentach, rne
organizacje propagandowe wzmacniay nacisk opinii publicznej na rzdy.
103
Pod tak poczwrn presj Zwizku Radzieckiego, Stanw Zjednoczonych Ameryki, parlamentw i
opinii publicznej, rzdy zdecydoway si wreszcie dziaa.
Z inicjatywy brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Bevina doszo w marcu 1948 r. do
podpisania Paktu Brukselskiego. Wielka Brytania, Francja i trzy pastwa Beneluxu utworzyy
zwizek, ktry poza polityk obj rwnie kwestie militarne i gospodarcze. Najwyszym organem
tego zwizku bya rada zoona z piciu ministrw spraw zagranicznych, ktra zbieraa si co trzy
miesice. Midzy jej posiedzeniami pracowaa staa komisja, zoona z urzdnikw piciu
ministerstw spraw zagranicznych. Wkrtce zosta utworzony Komitet Wojskowy, jak rwnie Sztab
Generalny pod dowdztwem feldmarszaka Montgomeryego, ktry otworzy swoj kwater
gwn w Fontainebleau. Pakt brukselski moe by zatem uwaany za punkt wyjciowy
zjednoczenia europejskiego. Kiedy w lipcu 1948 r. ministrowie spraw zagranicznych tych piciu
pastw spotkali si w Hadze, zaskoczy ich francuski minister spraw zagranicznych Georges
Bidault propozycj, by natychmiast zwoa zgromadzenie zoone z parlamentarzystw pastw
europejskich.
Ta pierwsza propozycja rzdu francuskiego nie znalaza na pocztku adnego odzewu u pozostaych
ministrw spraw zagranicznych. W sierpniu delegaci francuscy i belgijscy przedstawili Komisji
Staej projekt Zgromadzenia Europejskiego, ktre wybrane przez parlamenty, powinno poczyni
rzdom propozycje dotyczce zjednoczenia Europy, bez przesdzania o ich decyzjach.
Na nastpnym posiedzeniu piciu ministrw spraw zagranicznych, 25 padziernika 1948 r., podjto
wreszcie decyzj ukonstytuowania Komitetu studyjnego dla zajmowania si planami unii
europejskiej. Ten studyjny komitet powinien sprawdza rozmaite projekty i przedstawia rzdom
stosowne wnioski.
Inicjatywa ta wysza od nastpcy Bidaulta, nowego ministra spraw zagranicznych Francji Roberta
Schumana, jak rwnie od jego belgijskiego kolegi Paula Henri Spaaka.
Komitet studyjny zebra si 30 listopada 1948 r. w Paryu pod przewodnictwem Eduarda Herriota
piciu Francuzw, piciu Anglikw, trzech Belgw, trzech Holendrw i dwch Luksemburczykw.
Delegacja
104
francuska domagaa si zgromadzenia wybranego przez parlamenty w myl uchwa kongresw
gstaadzkiego i haskiego. Francuska propozycja bya w istocie pod wpywem memorandum mchu
europejskiego, ktrego autorem by wczeniejszy premier Ramadier. Delegacja brytyjska nie
chciaa nic sysze o parlamencie europejskim. Jej kontrpropozycj byo Zgromadzenie Europejskie
mianowane przez rzdy. Przewleke negocjacje zdaway si by zerwane. Wreszcie w styczniu 1949
r. doszo do kompromisu. Rada Europy miaa skada si z dwch organw, rady ministrw spraw
zagranicznych i zgromadzenia doradczego. Kade pastwo powinno samo zadecydowa, czy jego
delegaci do Zgromadzenia bd wybierani przez parlament czy te mianowani przez rzd.
Rada Europy narodzia si na kolejnym posiedzeniu piciu ministrw spraw zagranicznych, ktre
miao miejsce 27 stycznia 1949 r. w Londynie. Komisja Staa zostaa obarczona wypracowaniem
statutu. Kompetencje Zgromadzenia Europejskiego zostay jeszcze bardziej ograniczone przez ten
statut jego porzdek obrad powinien by wyznaczony przez rad ministrw; kwestie obronnoci nie
powinny by roztrzsane, a dla kadej uchway wymagana byaby wikszo dwch trzecich
gosw.
Pitka pastw zaoycielskich postanowia od razu przyj do nowej rady Wochy, Irlandi,
Szwecj, Norwegi i Dani. Nowy komitet dziesiciu ministrw spraw zagranicznych zebra si 5
maja 1949 r. w Londynie i przyj statut opracowany przez Komisj Sta. Na prob Wielkiej
Brytanii siedzib Rady Europy zosta Strasburg. Do rady doczono Grecj i Turcj.
Dziewitego sierpnia 1949 r. odbyo si pierwsze posiedzenie Europejskiego Komitetu Ministrw.
Dwa dni pniej Zgromadzenie Europejskie zostao uroczycie otwarte przez Eduarda Herriota w
auli Uniwersytetu Strasburskiego. Zgromadzenie skadao si z elity europejskiego
parlamentaryzmu. Pord delegatw znajdowali si liczni wczeniejsi premierzy, jak np. Churchill,
Paul Reynaud, Parii, de Valera; czynni ministrowie, jak Dalton i Morrison; czoowe osobistoci
Unii Parlamentarnej, jak Bohy, Mackay, Layton, Boothby, Benvenuti, Giac- chero, de Menthon,
Maccas. Przewodniczcym Zgromadzenia Europejskiego zosta wybrany Paul Henri Spaak,
generalnym sekretarzem Rady Europy zosta dyplomata francuski Kamil Paris.
105
Debaty rozpoczy si walk ze statutem o rwnouprawnienie Zgromadzenia z Rad Ministrw.
Zgromadzenie byo z tego niezadowolone, e moe jedynie doradza, a niczego nie moe stanowi.
Chciao ono ustala wasny porzdek obrad i nie by duej trzymane pod kuratel Rady Ministrw.
Wybuch konflikt midzy Zgromadzeniem i Rad Ministrw, ktry sparaliowa dziaalno Rady
Europy. Ale wanie to wsplne stanowisko bojowe przeciw statutowi i Radzie Ministrw umocnio
solidarno pomidzy przedstawicielami tak wielu narodw. W Zgromadzeniu panowa duch
koleestwa. Przy prawie kadym gosowaniu delegacje narodowe byy podzielone. W porwnaniu
z tym socjalici, tak jak katolicy rnych narodw, spogldali wzajemnie na siebie jak przyjaciele
partyjni. Wikszo delegatw spotkaa si ju wczeniej, przede wszystkim na kongresach
parlamentw europejskich w Gstaad i Interlaken. Std byo naturalne, e parlamenty narodowe
wydelegoway do Strasburga w pierwszej linii, jako rzeczoznawcw, czoowych czonkw
Europejskiej Unii Parlamentarnej.
Mandat pojedynczego delegata by rnej natury. Francuscy i woscy parlamentarzyci byli wybrani
przez swj parlament, brytyjscy mianowani przez swj rzd. Praktycznie rnica ta nie odgrywaa
adnej roli, poniewa rwnie brytyjscy delegaci byli czoowymi parlamentarzystami, ktrzy
prawie wszyscy byli wysunici przez swoje partie. To nadawao Zgromadzeniu Europejskiemu
charakter europejskiego parlamentu.
Rada Europy, pomimo swoich niedostatkw, bya ogromnym krokiem naprzd na drodze ku
zjednoczeniu europejskiemu. Poniewa konferencje pomidzy reprezentantami rzdw miay ju
miejsce wczeniej. Ju wite Przymierze zostao zbudowane przez tak wspprac rzdw
europejskich. Nowe w Radzie Europy byo Zgromadzenie Doradcze, Parlament Europejski,
wsppraca wybranych przedstawicieli narodw.
Dlatego nie jest przesad uwaanie Rady Europy, ktra rozpocza dziaalno w 1949 r., za
pierwszy organ Federacji Europejskiej.
3. Na drodze ku pastwu zwizkowemu
Pierwsze posiedzenie Rady Europy okazao si sukcesem. Duch i poziom debat byy wysokie. Wola
zjednoczenia Europy rzdzia dyskusj. Ale wkrtce okazao si, e Zgromadzenie zostao
zdegradowane
106
przez swj statut do roli klubu dyskusyjnego, poniewa wszystkie pikne przemwienia nie miay
adnego wpywu na praktyczne ksztatowanie polityki, ktra jak przedtem pozostawaa w rkach
rzdw narodowych. yczenie rewizji statutu byo powszechne. Jednak skoro tylko pojawio si
pytanie, w jakim kierunku powinna rozwija si Rada Europy, podzieliy si zdania.
Od tego momentu Rada Europy opanowana bya przez pytanie, czy pozostanie organem federacji,
czy te powinna przeobrazi si w rzd europejskiego pastwa zwizkowego. Wikszo delegatw
z kontynentu opowiadaa si za europejskim pastwem zwizkowym, z ograniczeniem
suwerennoci narodowej, z rzdem zwizkowym i zwizkowym parlamentem. Wikszo
Brytyjczykw, Irlandczykw i Skandynaww bya za federacj suwerennych pastw.
Prby federalistycznych delegatw majce na celu przeobraenie Rady Europy w organ
zwizkowego pastwa, spezy na niczym. Wprawdzie federalici rozporzdzali nawet w
doradczym zgromadzeniu europejskim absolutn wikszoci, ale nie wymagan przez statut
wikszoci dwch trzecich. A nawet, jeli jakim cudem osignito by t wymagan wikszo
dwch trzecich, to i tak nic by to nie zmienio, poniewa kada decyzja Zgromadzenia wymagaa
zgody Rady Ministrw, ktra musiaa j przyj jednogonie. Tote kady rzd by w stanie obali
uchway Zgromadzenia przez swoje veto.
Przywdztwo antyfederalistyczej mniejszoci znajdowao si w rkach brytyjskich delegatw;
poniewa Anglia nie chciaa zosta postawiona przed wyborem albo przyczy si do federacji
europejskiej, albo zosta z niej wykluczon. Chciaa ona wywiera decydujcy moralny wpyw na
sprawy europejskie, nie bdc jednoczenie zwizan z Europ. Dlatego te bya za Uni
Europejsk, ale przeciw Federacji Europejskiej.
Tak dugo, jak Niemcy byy wyczone z aktywnej polityki, nic nie mogo si wydarzy w kwestii
europejskiej bez zgody brytyjskiej. Blok, ktry obejmowa zaledwie tylko Francj, Wochy i
pastwa Beneluxu, absolutnie nie mg przemawia w imieniu Europy.
Zmienio si to jesieni 1949 r., kiedy zachodnioniemieckie pastwo zwizkowe pod rzdami
Konrada Adenauera stao si rzeczywistoci.
107
Od samego pocztku Adenauer prowadzi polityk europejsk i wkrtce pozyska zaufanie rzdw
zachodnich. Myl utworzenia Federacji Europejskiej z Niemcami i bez Anglii, ktra pod koniec
wojny wydawaa si wikszoci Francuzw nie do pomylenia, zacza teraz spotyka si z
uznaniem.
Do tej pory wikszo federalistw z kontynentu uwaaa wczenie Anglii do zwizku
europejskiego za konieczne. Ale debaty strasburskie czyniy to coraz janiejszym, e Anglia w
adnych okolicznociach nie jest gotowa przystpi do europejskiego pastwa zwizkowego. W ten
oto sposb anglofilscy federalici zostali postawieni przed alternatyw albo zrezygnuj z Anglii
albo z federacji. Owa decyzja przysza szczeglnie trudno konty nentalnym socjalistom, poniewa
ich moralne kierownictwo znajdowao si w rkach rzdu labourzystowskiego, ktry poprzez
Midzynarodwk Socjalistyczn wywiera na nich silny wpyw. Wielu kontynentalnych
socjalistw wolao dlatego federacj z Angli, ni pastwo zwizkowe bez Anglii. Dlatego
znaczenie miao to, e Spaak, ktry po mierci Leona Bluma stal si czoow postaci
kontynentalnego socjalizmu, przyzna si po krtkim wahaniu do kontynentalnego federalizmu.
Miao to waniejsze znaczenie ni to, e Spaak byl ju nie tylko przewodniczcym Zgromadzenia
Europejskiego, ale i od 1951 r. rwnie przewodniczcym ruchu europejskiego, jako nastpca
Duncana Sandysa, ktry wszed do rzdu brytyjskiego. Do tego czasu ruch europejski sta si
instrumentem federalizmu.
T wielk zmian, ktra dokonaa si od momentu pojawienia si na scenie politycznej Adenauera,
byo przejcie inicjatywy na rzdy. Do tej pory panowao powszechnie przekonanie, e parlamenty i
opinia publiczna byyby bardziej proeuropejskie ni rzdy, ktre tylko niechtnie i pod naciskiem
zajmoway si sprawami europejskimi. Raptem okolicznoci te ulegy zmianie w momencie, gdy
polityka trzech kontynentalnych mocarstw europejskich spocza w rkach trzech wielkich
europejskich patriotw Roberta Schumana, Konrada Adenauera i Alcide de Gasperiego.
Ci trzej mowie stanu posiadali nie tylko wadz i autorytet, by swoje narody po drodze ku
Europie poprowadzi, ale rwnie i wol stworzenia zjednoczonej Europy o ile to moliwe wraz z
Angli, jeli nie, to bez niej. Ich wiara w Europ miaa nie tylko polityczne ale i religijne i moralne
korzenie. Jako poboni katolicy uwaali si za
108
zobowizanych kroczy jedn drog, wadn powstrzyma antychrze- cijaski potop od wschodu
ku Federacji Europejskiej.
Temu triumwiratowi europejskich patriotw zawdzicza si w pierwszym rzdzie to, e kwestia
europejska nie utkna w Radzie Europy, tylko e w cigu dwch lat otworzya si nowa, lepsza
droga ku europejskiej federacji przez Plan Schumana do armii europejskiej i konstytucji
zwizkowej.
Plan Schumana by pierwszym krokiem do tej polityki federacji maoeuropejskiej. Plan pochodzi
od francuskiego ideologa gospodarczego Jeana Monneta. Polega on na stworzeniu wsplnego
europejskiego rynku stali i wgla, jako punktu wyjciowego dla oglnej integracji gospodarczej.
Nowe w tym planie byo to, e Monnet przewidywa ponadnarodowy Wysoki Urzd, suwerenny i
niezaleny od rzdw.
Robert Schuman doceni natychmiast polityczne znaczenie tego planu, ktry francuskie i
niemieckie interesy gospodarcze powinien tak wzajemnie powiza, e polityczna integracja byaby
nieuniknionym nastpstwem.
Dziewitego maja 1950 r. Schuman w imieniu rzdu francuskiego zapozna z planem pras
wiatow i skierowa jednoczenie zaproszenia wzicia w nim udziau do Anglii, Niemiec, Woch i
pastw Beneluksu. Pastwa kontynentalne przyjy je, ale Anglia odrzucia. We wczeniejszych
czasach Francja albo by odwoaa, albo tak zmienia swj plan, aby umoliwi Anglii uczestnictwo
dziki kompromisowi. Zamiast tego, Schuman nie zwracajc zbytniej uwagi na odmow Anglii,
zwoa przedstawicieli pastw, ktre przyjy jego zaproszenie do Parya, aby opracowa wraz z
nimi szczegy planu.
Tym samym koci zostay rzucone. Kamie wgielny pod kontynentaln federacj zosta pooony.
Federacja obja okoo 155 milionw ludzi, podobn liczb ludnoci, jak posiadaj Stany
Zjednoczone Ameryki. Obszar tych szeciu pastw bez kolonii by niniejszy jak Stanw
Zjednoczonych, ale wraz z koloniami Francji, Belgii i Holandii znacznie wikszy. Ich europejskie
granice pokrywaj si w znacznym stopniu z granicami cesarstwa Karolingw.
Plan Schumana przewidywa pi organw zwizku Wysoki Urzd jako organ wykonawczy;
doradcze gremium przedstawicieli pracodaw109
cw, pracobiorcw i konsumentw; Rad Ministrw, skadajc si z szeciu ministrw spraw
zagranicznych; parlament wybierany z szeciu parlamentw narodowych, przed ktrym byby
odpowiedzialny Wysoki Urzd i Najwyszy Trybuna.
Podczas gdy eksperci pertraktowali o Planie Schumana, wysuna si na pierwszy plan jeszcze
jedna kwestia, ktra przyspieszya integracj europejsk. Wybucha wojna koreaska. W Europie
wzroso niebezpieczestwo wojny. Mocarstwa zachodnie wiedziay, e ich armie w chwili prby nie
byyby w stanie powstrzymywa inwazji rosyjskiej i std tylko szybka integracja, poczona ze
zbrojeniem na wielk skal, mogaby zaegna w Europie owo yciowe zagroenie. Militarne
dowodzenie Zachodem przeja Ameryka i utworzya Pakt Pnocnoatlantycki.
Genera Eisenhower zosta naczelnym dowdc tej armii, na ktr zoy si szereg pastw
europejskich Wielka Brytania, Kanada i Stany Zjednoczone Ameryki. Podczas wrzeniowego
posiedzenia Rady Europy zostaa przyjta rezolucja Churchilla, ktra wnioskowaa armi
europejsk pod europejskim ministrem obrony.
Amerykascy fachowcy wojskowi byli tymczasem co do tego zgodni, e skuteczna obrona Europy
nie jest moliwa bez onierzy niemieckich, zaproponowali wic natychmiastowe uzbrojenie
Niemiec. Dla opinii publicznej Francji, ktra niczego si bardziej nie obawiaa jak
zmartwychwstania niemieckiego Wermachtu, propozycja ta bya nie do przyjcia. Jednak Ameryka
upieraa si przy swoim daniu uzbrojenia Niemiec, podczas gdy Francja wiedziaa, e na dusz
met nie bdzie moga przeciwstawia si daniom amerykaskim. Aby unikn tego dylematu,
rzd francuski postanowi zaproponowa armi europejsk z doczeniem niemieckiego
kontyngentu. Armia ta nie skadaaby si z armii narodowych, tylko z przemieszanych oddziaw, w
ktrych onierze niemieccy suyliby i powinni walczy rwnoprawnie obok onierzy innych
narodowoci.
Dwudziestego czwartego padziernika 1950 r. premier Pleven wystpi z wielk mow w
parlamencie. Znowu Anglia zostaa zaproszona do uczestnictwa i znowu odmwia, tak wic te
same sze pastw, ktre przyjy Plan Schumana, podjo teraz obrady nad tak zwanym Planem
Plevena, ktry przewidywa podobn organizacj jak Plan Schumana
110
Wysoki Urzd, jako ponadnarodow instytucj odpowiedzialn przed ponadnarodowym
parlamentem. Rzeczoznawcy z tych szeciu pastw spotkali si w Paryu, aby wypracowa plany
armii europejskiej, ktra w ramach Paktu Pnocnoatlantyckiego powinna zapewni Europie
bezpieczestwo.
Kwestia armii europejskiej rozwina natychmiast kwesti politycznej organizacji Europy,
poniewa Wsplny Rynek Wgla i Stali by moliwy dla grupy samodzielnych pastw - wsplna
armia jednake nie. Wsplna armia wymagaaby wsplnej polityki zagranicznej. Ta wsplna
polityka zagraniczna wymagaaby za przynajmniej rdzenia wsplnego rzdu,'odpowiedzialnego
przed parlamentem zwizkowym. Schuman, Adenauer i de Gasperi nie czynili te w swoich
publicznych wystpieniach adnej tajemnicy ze swoich intencji zwieczenia Planu Schumana i
armii europejskiej ustanowieniem FederacjiEuropejskiej.
Odtd kierowanie akcj europejsk przeszo w rce rzdw, Rada Europy stracia wiele ze swojego
prestiu. Mimo swojego bardzo wartociowego skadu i znakomitej pracy sekretariatu generalnego,
ideologicznie Rada pozostawaa daleko w tyle za kontynentalnymi rzdami. Zamiast powitania
budowy federacji kontynentalnej, Rada prbowaa jej przeszkodzi. Na miejsce europejskiego
federalizmu powinien wstpi tak zwany funkcjonalizm, to znaczy rne regionalne organizacje
specjalistyczne powinny zosta politycznie podporzdkowane Radzie Europy. Pod pojciem tych
organizacji specjalistycznych naley rozumie przede wszystkim Wsplnot Wgla i Stali,
nastpnie Wsplnot Obronn. Planowano rwnie Europejsk Uni Agrarn i Europejsk
Wsplnot Transportow.
Kryzys Rady Europy znalaz wyraz w dramatycznym ustpieniu Spaaka ze stanowiska
przewodniczcego Zgromadzenia Europejskiego (1951), jako protecie przeciw negatywnemu-
stanowisku Zgromadzenia w kwestii federacji. Jego nastpc zosta wybrany de Menthon.
Rwnie dla organizacji prywatnych zmienia si sytuacja od czasu inicjatywy rzdowej. Podczas,
gdy przez pierwsze lata odgryway one rol opozycji, ktra wywieraa nacisk na rzdy, musiay
przyzna, e teraz rzdy wystpiy na plan pierwszy, i e do ich zada naleao popieranie w
parlamentach i wobec opinii publicznej miaych akcji rzdowych.
111
Europejska Unia Parlamentarna wzmocnia si znacznie, od czasu gdy w nowym Bundestagu
powstay jej najsilniejsze i najbardziej aktywne grupy, z Heinrichem von Brentano jako
przewodniczcym i Erykiem Mende jako sekretarzem generalnym. Aby popiera niemiecko-francu-
skie porozumienie, Unia Parlamentarna zorganizowaa w 1950 r. dwie niemiecko-francuskie
konferencje parlamentarne, w Bazylei i w ssiednim Rheinfeldzie. Pierwsza z tych konferencji
dotyczya przystpienia Niemiec do Rady Europy, druga Planu Schumana. We wrzeniu tego
samego roku obradowa czwarty europejski kongres parlamentarny, w Konstancji, ktry zakoczy
si jednogon rezolucj na korzy ma- oeuropejskiego federalizmu, na wypadek gdyby Anglia
obstawaa przy swoim antyfederalnym stanowisku.
Do tego maoeuropejskiego rozwizania przyczya si rwnie Europejska Unia Federalistw
(Union Europenne des Fdralistes). Pod opiek ruchu europejskiego powstay dwie wane
instytucje o europejskim charakterze, pod kierownictwem dowiadczonych szermierzy idei
europejskiej Europejski Instytut Kultury w Genewie (przewodniczcy Denis de Rougemont,
generalny sekretarz Raymond Silva) i Europejski College w Brugii (rektor Henryk Brugmans).
Podczas gdy na kontynencie opinia publiczna przygotowywaa ma- oeuropejskie rozwizanie
kwestii Europy, rwnie w Anglii nastpi przeom w nastrojach, Brytyjska decyzja o
nieprzystpieniu do jakiegokolwiek europejskiego pastwa zwizkowego wzmocnia si. Natomiast
osab opr wobec kontynentalnej federacji od momentu utworzenia Paktu Pnocnoatlantyckiedo.
Anglia, ktra do tej pory zawsze w zjednoczeniu kontynentu widziaa zagroenie swojego
bezpieczestwa, czua si obecnie dziki gwarancjom amerykaskim cile zwizana z
kontynentem. Mnoyy si gosy, ktre w duchu Ameryego widziay w bloku kontynentalnym
przedmurze wyspy brytyjskiej przeciwko inwazji ze wschodu i przed obsadzeniem przez wroga
wybrzey po drugiej stronie Kanau La Manche.
Ten przewrt w polityce brytyjskiej znalaz swj wyraz w deklaracji waszyngtoskiej z 14 wrzenia
1951 r., podpisanej przez brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Morrisona, francuskiego
ministra spraw zagranicznych Schumana i amerykaskiego sekretarza stanu Achesona. Deklaracja
ta domagaa si kontynentalnej wplnoty europejskiej,
112
w najcilejszej zgodzie z Wielk Brytani i w ramach Paktu Pnocnoatlantyckiego. To stanowio,
z brytyjskiego punktu widzenia, prawdziw rewolucj. Znalaza ona uznanie konserwatywnej
opozycji, ktra wkrtce pod przewodnictwem Churchilla przeja rzdy.
Osiemnastego kwietnia 1951 r. Plan Schumana zosta podpisany przez szeciu ministrw spraw
zagranicznych Adenauera, Becka, de Gasperiego, Schumana, Stikkera i van Zeelanda. Teraz
rozpocza si walka o jego ratyfikacj. Bya ona o tyle uatwiona, e nowe konstytucje Niemiec,
Francji i Woch przewidyway rezygnacj z suwerennych praw na korzy midzynarodowych
organizacji. Dlatego te do ratyfikacji wystarczya zwyka wikszo.
Trzydziestego pierwszego grudnia ci sami ministrowie podpisali ukad o Europejskiej Wsplnocie
Obronnej. Ku zaskoczeniu wiata ukad ten zawiera klauzul, ktra daleko wykraczaa poza spraw
armii europejskiej. Tekst ukadu poleci tworzcemu si parlamentowi Europejskiej Wsplnoty
Obronnej kontrolowanie sprawy politycznej organizacji Europy, aby uj rozmaite organy
europejskiej wsppracy w jeden system zwizkowy. Projekty te powinny w cigu szeciu miesicy
od momentu zakoczenia posiedzenia parlamentu obrony zosta przedoone Radzie Ministrw,
aby w cigu nastpnych trzech miesicy konferencja moga te projekty przedyskutowa.
Po tym, jak sze zaangaowanych parlamentw ratyfikowao Plan Schumana, wszed on w ycie
24 lipca 1952 r. Jean Monet, duchowy ojciec tego planu, zosta przewodniczcym urzdu, podczas
gdy Spaak zosta wybrany prezydentem parlamentu Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali.
Wraz z ustanowieniem Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali zosta utworzony pierwszy suwerenny
urzd Paneuropy. Jego funkcje ograniczay si na pocztku do wskiej dziedziny gospodarki
wglowej i stalowej. Jednake lody nienaruszalnej suwerennoci narodowej zostay przeamane.
Praktycznie Europejska Wsplnota Wgla i Stali oddziaywaa poprzez tworzenie paneuropejskiego
rynku wgla i stali.
. Kiedy Rada Ministrw Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali zebraa si po raz pierwszy we
wrzeniu 1952 r. w Luksemburgu, postanowia z inicjatywy Roberta Schumana i de Gasperiego nie
czeka a zbierze si Europejski Parlament Obrony, tylko niezwocznie rozpocz prace
113
nad paneuropejsk konstytucj. Prace nad t konstytucj miay zosta przekazane rozszerzonemu
parlamentowi Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, ktry kilka dni pniej zebra si w Strasburgu
pod nazw stworzonego doranie zgromadzenia. Skadao si ono z 78 czonkw parlamentu
Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, dalszych dziewiciu czonkw Zgromadzenia Europejskiego,
jak rwnie z kilku obserwatorw z pastw, ktre naleay wprawdzie do Rady Europy, ale nie do
Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali.
Ta europejska prakonstytuanta wybraa Spaaka na swojego przewodniczcego. Wybraa rwnie
komitet konstytucyjny pod przewodnictwem Heinricha von Brentano, ktremu zlecono
opracowanie projektu konstytucji.
W styczniu 1953 r. ten komitet konstytucyjny zoy sprawozdanie utworzone ad hoc zgromadzeniu
o zaoeniach projektu konstytucyjnego, ktry przewidywa system dwuizbowy i wadz
wykonawcz.
Jedna z dwch izb powinna by wybierana drog bezporednich wyborw powszechnych, podczas
gdy druga skadaaby si z delegatw parlamentw narodowych. Wrd dziewiciu nowych
czonkw wadzy wykonawczej, ktra w gruncie rzeczy byaby rzdem federalnym, znaleli si
obaj przewodniczcy Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali i Europejskiej Wsplnoty Obronnej.
Rada Ministrw zaangaowanych rzdw powinna zabezpiecza wspprac midzy zwizkiem i
pastwami.
Te projekty zyskay aprobat ad hoc Zgromadzenia. Kilka dni pniej zostay one przedstawione
Zgromadzeniu Europy, ktre rwnie przyjo je znaczn wikszoci gosw. Znamienne dla
przeomu nastrojw na korzy maoeuropejskiej federacji by fakt, e wszyscy brytyjscy i
skandynawscy delegaci Zgromadzenia Europejskiego zaaprobowali projekt konstytucji.
Skoro tylko projekt znalaz swoj ostateczn form zosta on przez ad hoc Zgromadzenie
przedstawiony szeciu rzdom. Gdyby zosta nastpnie ratyfikowany przez sze parlamentw,
powstaoby europejskie pastwo zwizkowe.
Po dwch tysicleciach europejskiej historii - po szeciu i p wiekach idei paneuropejskiej, po
trzydziestu latach ruchu paneuropejskiego i szeciu latach europejskiej pracy zjednoczeniowej
stoimy dzisiaj na progu Stanw Zjednoczonych Europy.
114
4. Perspektywy
Pomidzy 1946 i 1952 rokiem Europa przebya dusz drog ku swojemu zjednoczeniu, ni w
minionym tysicleciu od rozpadu cesarstwa Karolingw.
Europa szybkimi krokami zmierza ku swojemu zjednoczeniu. W cigu kilku lat stanie si pastwem
zwizkowym, ktre najpierw obejmie Niemcy, Francj, Wochy i pastwa Beneluksu, uzupeniane
przez afrykaskie kolonie Francji i Belgii, ze swoimi gigantycznymi obszarami, zasobami
surowcowymi i bogactwami naturalnymi.
Owo pastwo zwizkowe stanie si potnym mocarstwem wiatowym, nie ustpujcym w niczym
swoim brytyjskim i amerykaskim sprzymierzecom. Te trzy mocarstwa bd zjednoczone w Unii
Atlantyckiej - wystarczajco silne, aby wsplnie umacnia kultur Zachodu i rwnoczenie pokj
wiatowy.
. Zjednoczona Europa stanowi te najpewniejsz gwarancj trwaej przyjani z Ameryk. Gdyby
Ameryka bya przeciwstawiona rozczonkowanej Europie, wtedy mae i ubogie narody Europy
musiayby si sta satelitami Stanw Zjednoczonych Ameryki, a przez to stayby si cichymi
konkurentami i wrogami, starajcymi si pozby pewnego dnia ich niewygodnej hegemonii.
Jako rdze tego pastwa zwizkowego, Rada Europy rozwinie si w lun konfederacj, ktra
stopniowo rwnie wczy w swe szeregi Szwajcari, Austri, Hiszpani, Portugali i Jugosawi.
Ten zwizek pastw umocni rwnie brytyjsko-europejsk wsplnot losu, ktra nie tylko w
Europie, ale i w Afryce bdzie prowadzi do cisej wsppracy.
Podczas gdy Europa z tej strony elaznej kurtyny organizuje si w zwarte pastwo zwizkowe w
ramach lunej konfederacji, nie powinna nigdy zapomina o stu milionach swoich wspobywateli
z drugiej strony elaznej kurtyny. W przymierzu z Ameryk wolna i zjednoczona Europa nie
powinna mie adnych wtpliwoci co do tego, e trway pokj ze Zwizkiem Radzieckim ma w
zaoeniu wyzwolenie tych Europejczykw.
Jeli dojdzie pewnego dnia do pertraktacji, aby zastpi zimn wojn prawdziwym pokojem midzy
narodami, bdzie musia Wschd i Zachd powrci do zaoe ukadu jataskiego, ktre
przewidyway wolne wybory w Europie Wschodniej. Poniewa dla Europy chodzi tu o jedn trzeci
wszystkich Europejczykw - dla ZSRR za o stosunkowo wski pas graniczny, zamieszkay przez
nieposuszne narody z od dawna zakorzenionymi i niebezpiecznymi tradycjami wolnociowymi.
Podczas gdy Europa pragnie wyzwolenia swoich uciskanych braci na w schodzie, Zwizek
Radziecki usiuje w ostatniej chwili doprowadzi europejskie zjednoczenie do klski. Aby to
osign, prbuje nakoni Niemcy do wyamania si z wsplnoty europejskiej, kuszc miraem
narodowego zjednoczenia na gruncie neutralnoci. Gdyby si to udao, droga do trjprzymierza
Moskwa-Pekin-Berlin staaby otworem, za cen rewizji granicy na Odrze i Nysie.
Gdyby ten plan sowiecki si uda, wtedy Ren staby si granic midzy blokiem sowieckim na
wschodzie i blokiem atlantyckim na zachodzie. Europa zostaaby podzielona midzy Azj i
Ameryk. Zniknaby jako samodzielny czynnik w historii wiata.
Tylko idea europejska mogaby przeszkodzi takiemu rozwojowi. Ale tylko wtedy, kiedy bdzie
ya w sercach i umysach Europejczykw. Rwnie najpikniejsza konstytucja zwizkowa nie
potrafi powstrzyma separatystycznych ruchw i wojen domowych, jeli nie wykae si
dostatecznego wsplnego patriotyzmu. Historia Stanw Zjednoczonych Ameryki daa nam
ostrzegawczy przykad wojny secesyjnej. Federacja si rozpada, gdy tylko kwestia niewolnikw
przeciwstawia ywotne interesy Poudnia polityce Pnocy.
Mimo szybkich postpw zjednoczenia europejskiego brakuje mu europejskiego patriotyzmu, ktry
jest jedyn gwarancj przeciw separatystycznym powstaniom i wojnom domowym. Znaczna
wikszo Europejczykw yczy sobie zjednoczenia Europy, poniewa owo zjednoczenie suy
interesom narodowym. Niemcy widz w nim najszybsz drog, by wyj z powojennej izolacji -
Francuzi najpewniejszy rodek zapobiegajcy niemiecko-rosyjskiemu przymierzu.
Prdzej czy pniej musi dla kadego narodu nadej taka chwila, kiedy opaci si mu zoy
narodow ofiar na otarzu Europy, kiedy
sprzecznoci interesw powstaj midzy polityk narodow i europejsk. Jeli Europa nie chce si
rozpa, musi si podbudowa prawdziwym europejskim patriotyzmem4, ktry zatriumfuje nad
patriotyzmem narodowym. Wszystko inne prowadzi do katastrofy do wojny domowej, do wojny
wiatowej, do bolszewizmu.
Nadchodzi czas uzupenienia europejskiej dziaalnoci politycznej i gospodarczej przez; budow
serc i umysw. Prawdziwy europejski patriotyzm musi uzupenia i przewaa patriotyzm
narodowy. Bez takiego patriotyzmu nie bdzie adnej armii europejskiej, poniewa armie skadaj
si nie tylko z broni i onierzy. Aby sprosta w godzinie ' prby kada armia potrzebuje ideau,
ktry stoi wyej ni ycie. Z drugiej strony jest nie do pomylenia, eby tylko onierze armii
europejskiej byli europejskimi patriotami, podczas gdy ich rodakom w cywilu brakowaoby tego
patriotyzmu.
Lk jest nieproduktywny. Z wsplnego lku przez bolszewizmem mgby si moe zrodzi celowy
zwizek, ale nie europejski patriotyzm. Patriotyzm taki potrzebuje bowiem wsplnego ideau, ktry
ponad barier jzykow oczarowaby i powiza obywateli europejskiej ojczyzny.
Historia Europy jest bogatym rdem, z ktrego wyoniy si nasze wsplne ideay grecka
wolno, chrzecijaskie braterstwo i wspczesna rycersko.
Gdy Europa jest dzisiaj gotowa, by zjednoczy si przeciw bolszewickiemu zagroeniu, wtedy
dzieje si to przede wszystkim po to, aby ratowa dziedzictwo wolnoci i osobowoci zagroone
przez pastwo totalitarne w jego rnych postaciach.
Dotyczy to zarwno chrzecijan jak i niechrzecijan, dla ktrych idea o spoecznym braterstwie ma
podstaw nie tylko w religii chrzecijaskiej, ale we wsplnej kulturze zachodniej.
Trzecim filarem naszej wsplnej kultury jest tradycja rycerskoci, ktra przez tysiclecie chronia i
ratowaa Europ przed potopami ze Wschodu. Rycerstwo znikno, ale rycersko je przeya.
Kady pra4
W 1952 r. zosta Ruch Paneuropejski zreorganizowany jako skupiajcy europejskich patriotw. Jego
nowy sekretariat generalny mieci si w Szwajcarii, w Lozannie przy rue Centrale 10.
117
wdziwy mczyzna jest wojownikiem stoi przed wyborem by rycerzem czy gangsterem.
Nowoczesna Europa pozbya si feudalnych elementw rycerskoci. Tak doszo do brytyjsko-
europejskiego ideau dentelmena. Teraz idzie o uwolnienie tego ideau z jego mieszczaskich
elementw klasowych, aby go rozszerzy i odnowi jako idea oglnoludzki. Tylko wtedy, gdy
Europa signie po wszystkie te trzy istotne skadniki swojej wsplnej idealistycznej kultury, aby je
w duchu dwudziestego wieku odmodzi, stanie si dla nas moliwe spoglda w przyszo z
ufnoci.
Mode pokolenie bdzie z tego dumne, e moe przyznawa si do europejskiego patriotyzmu,
ktry obejmuje nie tylko geograficzny obszar, ale jest rwnie jednym z najpikniejszych ideaw
wszechczasw. A ci Europejczycy starego pokolenia, ktrych serca i umysy pozostay mode,
znajd si, by rozerwa ciasnot ich etnicznych ideaw poprzez rozlegy europejski patriotyzm
wolnoci, braterstwa i rycerskoci.
Dopiero wtedy Europa, ktra tak gboko pogrya si w dwudziestym wieku, powstanie na nowo
godna swojej wielkiej i chwalebnej historii.
ZACZNIKI - DOKUMENTY
MANIFEST PANEUROPEJSKI 1924
Europejczycy! Europejki!
Wybia godzina przeznaczenia Europy!
W fabrykach europejskich wykuwa si codziennie bro, aby rozszarpywaa ludno europejsk - w
europejskich laboratoriach s codziennie przyrzdzane trucizny, aby tpiy europejskie kobiety i
dzieci. Jednake Europa igra z niepojt lekkomylnoci ze swoim losem; w niepojtej lepocie
nie widzi, co j czeka, w niepojtej bezczynnoci pozwala si bezwolnie prowadzi w kierunku
najstraszniejszej katastrofy, jaka moe spotka ktr z czci wiata.
Polityka Europy zmierza ku nowej wojnie. Powstay dwa tuziny nowych Alzacji-Lotaryngii. Jeden
kryzys wywouje kolejne. Kadego dnia moe przez przypadek - na przykad przez zamach albo
przez przewrt wybuchn wyniszczajca wojna, ktra zmieni nasz cz wiata w cmentarz.
Ta wyniszczajca wojna, ktr przygotowuje polityka europejska, zostawi tak samo daleko za sob
okropnoci wojny wiatowej - jak ta ostatnia wojna francusko-pruska. Jej sfer stanie si powietrze
- jej broni trucizna - jej celem wystpienie wrogich narodw. Gwna walka skieruje si przeciw
miastom na tyach frontu, przeciw kobietom i dzieciom. Pokonane narody zostan zniszczone -
zwyciskie wyjd z tego masowego mordu miertelnie zranione.
Ta groca wojna oznacza dogbny upadek Europy, jej kultury i gospodarki. Inne czci wiata
zajm jej miejsce.
119
Drugim zagroeniem dla rozczonkowanej Europy jesti podbicie jej przez Rosj. Rosja ma si tak
wobec Europy, jak niegdy Macedonia wobec Grecji. Po objciu rzdw przez Filipa aden Grek
nie wierzy w zagroenie ze strony Macedonii; poniewa Macedonia znajdowaa si wwczas w
zamcie i anarchii.
Geniusz Filipa wnis jednak porzdek do tego chaosu i po dwudziestu latach chopski lud
Macedonii by wystarczajco silny, by powali rozczonkowany cywilizowany nard Grecji.
Pod kierownictwem czerwonego lub biaego dyktatora Rosja mogaby dziki dobrym planom,
amerykaskim kapitaom i niemieckiej organizacji, szybciej si podnie z upadku, ni to si zdaje
Europie. Wtedy rozczonkowane i niezgodne mae pastwa Europy stanyby w obliczu rosyjskiej
potgi, ktrej obszar jest pi razy wikszy ni caej Europy.
Ani mae pastwa Europy Wschodniej, Skandynawii i Bakanw, ani rozbrojone Niemcy nie byyby
wtedy w stanie obroni si przed rosyjskim natarciem. Ren, Alpy, Adriatyk stayby si granicami
Europy, a do czasu gdy rwnie te granice znikyby, a Europa staaby si zachodni prowincj
Rosji.
Przed tym niebezpieczestwem jest tylko jeden ratunek zjednoczenie europejskie. Dla zjednoczonej
Europy nie bdzie adnego rosyjskiego zagroenia. Miaaby bowiem dwa razy tylu ludzi co Rosja i
o nieporwnanie lepiej rozwinity przemys. W ten oto sposb rozstrzygnicie sprawy rosyjskiego
zagroenia ley nie w Rosji tylko w Europie.
Oba nadchodzce dziesiciolecia zaoferuj historii widowisko wycigu midzy zjednoczeniem si
Europy i odbudow Rosji jeli Rosja podniesie si ze swojej katastrofy gospodarczej, zanim
zjednoczy si feuropa - wtedy Europa nie do uratowania, bdzie musiaa ulec rosyjskiej hegemonii;
jeli Europa zjednoczy si zanim Rosja odtworzy si - wtedy Europa bdzie uratowana od rosyjskiej
groby. Tak oto wolno Europy znajduje si w rkach Europejczykw.
Trzecie miertelne niebezpieczestwo zagraajce Europie, to ruina gospodarcza. Nigdy rozbita
gospodarka niezjednoczonych pastw Europy nie mogaby by konkurencyjna dla scalonej
gospodarki Stanw Zjednoczonych Ameryki; poniewa europejskie ca wewntrzne utrudniaj i
podraaj kad produkcj. A wic takie opotki gospodarcze
120
bd skazane na przytoczenie przez pozaeuropejskie imperia gospodarcze jak Ameryka, Wielka
Brytania, Rosja i Azja Wschodnia, tak jak sklepikarz przez trust.
Powtarzajce si kryzysy bd podkopywa gospodark europejsk, ndza, bieda i droyzna bd
rosy - a w kocu zbankrutowana Europa stanie si amerykask koloni gospodarcz. Taki stan
rzeczy doprowadzi do zniewolenia europejskich robotnikw przez kapita amerykaski, ktry nie
podda si adnej kontroli ze strony swoich europejskich pracobiorcw. Przed tym zagroeniem
istnieje tylko jeden ratunek zjednoczenie kontynentu europejskiego w jeden zwizek celny,
demonta europejskich ce wewntrznych i stworzenie paneuropejskiego obszaru gospodarczego.
Kada inna droga prowadzi do ruiny. Rozczonkowana Europa zmierza zatem to poirfiej
katastrofy wyniszczajcej wojny; ujarzmienia przez Rosj; ruiny gospodarczej.
Jedynym ratunkiem przed tymi grocymi katastrofami jest Paneuro- pa; zjednoczenie wszystkich
demokratycznych pastw kontynentu europejskiego w jedn midzynarodow grup, w jeden
polityczny i gospodarczy docelowy zwizek.
Niebezpieczestwo europejskiej wyniszczajcej wojny moe by zaegnane jedynie poprzez
paneuropejsk umow arbitraow.
Niebezpieczestwo panowania rosyjskiego moe by zaegnane jedynie przez paneuropejski sojusz
obronny.
Niebezpieczestwo ruiny gospodarczej moe by zaegnane jedynie poprzez paneuropejsk uni
celn.
Umowa arbitraowa zabezpieczy pokj sojusz obronny zabezpieczy wolno unia celna
zabezpieczy gospodark.
Te trzy punkty mieszcz w sobie istot programu paneuropejskiego. Paneuropa obejmuje pwysep
midzy Rosj, Oceanem Atlantyckim i Morzem rdziemnym; do tego Islandi oraz kolonie
pastw europejskich. Wielkie kolonie europejskie, ktre obejmuj p Afryki midzy Trypolisem a
Kongo, midzy Maroko a Angol, mogyby przy racjonalnym zagospodarowaniu zaopatrywa
Europ w surowce.
Rosja i Anglia s ssiadami Paneuropy. Oba te mocarstwa s zdolne do ycia rwnie bez Europy -
podczas gdy pozostae pastwa tej czci
121
wiata s, poprzez swoje geograficzne pooenie, skazane na wsplnot losu; skazane albo wsplnie
upa, albo wsplnie odrodzi si.
Z wielu powodw wczenie si Anglii do przyszej Paneuropy byoby podane. Denie to
rozbio si o budow brytyjskiego Commonwe- althu. Nigdy dominia nie bd tego tolerowa, eby
Anglia przystpia do innego systemu pastwowego w cilejszy zwizek ni z nimi; przez to
przyczenie krlestwa brytyjskiego do Paneuropy ma nikle szanse. Przyczenie imperium
brytyjskiego do Paneuropy jest wtpliwe przez niemoliwo przeobraenia Kanady w pastwo
europejskie. Nastpstwem takiej prowokacji wobec Ameryki byoby przyczenie Kanady do Unii
Panamerykaskiej i rozpad brytyjskiego imperium.
Zatem powizanie paneuropejskiej i panbrytyjskiej konfederacji jest obecnie niemoliwe. Jednake
globalna polityczna wsppraca midzy tymi obydwoma kompleksami jest moliwa i konieczna, w
subie pokoju i postpu. W adnym razie Paneuropa nie powinna by skierowana przeciwko
Anglii.
Rwnie wczenie Rosji do Paneuropy jest na razie niemoliwe. Poczenie z jednej strony pastw
demokratycznych, z drugiej za sowieckiego jest praktycznie niewykonalne. Przez swoj odmow
demokracji Rosja dobrowolnie oddalia si od systemu pastw europejskich.
Rwnie wobec Rosji Paneuropa nie ma jakiegokolwiek wrogiego nastawienia. Jej celem jest
utrzymanie rosyjsko-europejskiego pokoju, obustronne rozbrojenie, gospodarcza wsppraca i
szacunek dla obustronnego rozwoju wewntrznego.
Jeli Paneuropa zostanie stworzona, wtedy bdzie moga poczy si, jako rwnoprawne
imperium, z Ameryk, Wielk Brytani, Rosj i Azj Wschodni w now lig narodw, w ktrej
adna cz wiata nie bdzie musiaa si obawia obcej ingerencji. Tylko do takiej organizacji
wiatowej mogyby przystpi Stany Zjednoczone Ameryki i Rosja Sowiecka.
Jako samodzielna grupa w skadzie Ligi Narodw, Paneuropa miaaby moliwo sama kierowa
swoim losem, zamiast, jak to si teraz dzieje, w Genewie, najwaniejsze europejskie decyzje
powierza Laty- noamerykanom i Azjatom. Amerykaskiej doktrynie Monroe powinna wreszcie, po
stu latach, zosta przeciwstawiona europejska Europa dla Europejczykowi
122
Program paneuropejski tworzy niepodzieln cao. Droga jest rozczonkowana - cel jednolity. Bez
zabezpieczenia trwaego europejskiego pokoju europejska unia celna jest niemoliwa. Tak dugo,
jak jakiekolwiek pastwo bdzie yo w cigej obawie przed swoimi ssiadami, musi by na to
przygotowane, e w przypadku wojny bdzie musiao wszystkie konieczne towary, wytwarza
samo jak oblona twierdza. Do tego potrzebuje za narodowego przemysu i ce ochronnych. Tylko
usunicie niebezpieczestwa wojny poprzez obligatoryjne rozjemstwo otworzyoby pastwom
europejskim drog do demontau granic celnych i przejcia do europejskiego wolnego handlu. W
przeciwnym razie przemysy narodowe i ich ochrona przez pastwa stworz siedlisko
europejskiego nacjonalizmu i zagroenie dla europejskiego pokoju. Wsplnota interesw w
przeciwiestwie do tego jest najpewniejsz drog do wsplnoty politycznej. Tak oto polityczna
cz programu paneuropejskiego wspiera program gospodarczy i odwrotnie.
Droga do urzeczywistnienia Paneuropy jest nastpujca
Po pierwsze
zgrupowanie pastw europejskich na wzr Panameryki; byoby moliwe albo wewntrz Ligi
Narodw (po przyczeniu si Niemiec), albo przez zwoanie konferencji paneuropejskiej na wzr
panamery- kaskiej;
Po drugie
zawarcie obligatoryjnych umw rozjemczych i obustronnych gwarancji granic midzy pastwami
Europy;
Potrzecie
sojusz obronny sucy wsplnej ochronie granicy wschodniej;
Po czwarte
zainicjowanie unii celnej poprzez periodyczne konferencje gospodarcze pastw europejskich.
Ten program, ktry nie zawiera nic niemoliwego, powinien zosta niezwocznie wzity pod uwag
przez wszystkich, ktrzy rozumiej sytuacj Europy i chc ratowa t cz wiata.
Pierwszym krokiem do rozwizania kwestii europejskiej jest jej podniesienie. Niebezpieczestwa,
ktre zagraaj naszej czci wiata,
123
nie bd wystarczajco zwalczone, dopki nie bd one wystarczajco rozpoznane. Polityczne
owiecenie jest drog do politycznego odrodzenia.
Poniewa dziewidziesit procent wszystkich Europejczykw nie chce od polityki niczego wicej,
jak zapewnienia pokoju i wolnoci oraz wzrostu dobrobytu. Jeli stanie si dla nich jasne, e
dzisiejsza polityka stanowi yciowe i trwae zagroenie dla pokoju, wolnoci i dobrobytu , porzuc
bdn drog i poszukuj innego politycznego rozstrzygnicia.
Poniewa podniesienie kwestii europejskiej obowizkowo prowadzi do jej rozwizania, nie zostanie
ona postawiona przez polityk - tylko przez ni zatajona.
Nie mona zarzuci rzdom, e faszywie odpowiadaj na kwesti europejsk, tylko e w ogle jej
nie stawiaj.
Podczas gdy kwestie spoeczne s codziennie, powszechnie, susznie rozpatrywane w prasie, w
parlamencie, literaturze i w rodzinach - druga yciowa sprawa dla 300 milionw Europejczykw
zostaje po prostu umiercana.
Pytanie europejskie gosi
Czy jest to moliwe, e na tym maym europejskim pwyspie 25 pastw yje obok siebie w
midzynarodowej anarchii, aby stan ten nie zakoczy si straszliw polityczn, gospodarcz i
kulturaln katastrof
Europejczycy odpowiadaj na to pytanie, e przecie stan taki by moliwy do tej pory.
Ta odpowied nie ocenia naleycie rzeczywistoci, poniewa w dwudziestym wieku wszystkie
zaoenia, dotyczce dotychczasowej wielo- pastwowoci Europy, od podstaw si zmieniy.
Stara Europa rzdzia wiatem. Bezpieczna na zewntrz moga sobie, bez yciowego zagroenia,
pozwoli na luksus wojen wewntrznych. W dwudziestym wieku zaamao si wszelkie europejskie
panowanie nad wiatem. Azja przebudzia si pod przewodnictwem Japonii, Ameryka przecigna
wszystkie pastwa europejskie, Rosja, poprzez wprowadzenie systemu sowieckiego odczya si
od Europy, a Anglia staa si z europejskiego mocarstwa gow midzykontynentalnej potgi
wiatowej, ktrej punkt cikoci znajduje si na Oceanie Indyjskim.
Ta rosnca organizacja pozaeuropejskiego wiata w potgi mocarstwowe przeciwstawia si rosncej
dezorganizacji wiata europejskiego.
124
Tutaj rozdrobnienie wskutek wojny poczynio dalsze postpy. W Europie rodkowej upady dwa
mocarstwa, po to by uczyni miejsce szeregowi mniejszych pastw. W ten oto sposb Europa
zostaa wyparta z centrum wiata - niegdy podmiotu polityki wiatowej - teraz staa si jej
przedmiotem osabiona, okaleczona, zuboaa, porozrywana.
Odbudowa europejskiego panowania nad .wiatem jest niemoliwa; jest cakiem jednak moliwe,
by poprzez skupienie pastw europejskich t cz wiata przetworzy w pit potg wiatow i w
ten sposb uratowa pokj, wolno i dobrobyt Europejczykw.
Rwnie postp techniki uczyni powrt Europy do stanu z ubiegego stulecia niemoliwym. Wojna
przy uyciu stali w przeszoci osabiaa jedynie narody - wojna gazowa przyszoci wyniszczyaby
je. Poza tym auto i kolej elazna, egluga powietrzna i radio tak bardzo zmniejszyy europejskie
odlegoci, e dzisiejsza Europa staa si relatywnie mniejsza ni Wochy epoki renesansu.
Takie zblienie wzajemne wszystkich pastw europejskich, zwielokrotnio zarwno wsplnot ich
interesw, jak i sprzecznoci midzy nimi. Dziki technice stosunki europejskich pastw
ssiedzkich dzisiaj tak wzajemnie wzrosy, e maj one teraz tylko wybr midzy wrogoci a
federacj; bierne ssiedztwo stao si niemoliwe.
Caa kwestia europejska osigna wic szczyt w alternatywach
wojna - albo pokj!
anarchia - albo organizacja!
wycig zbroje - albo rozbrojenie!
konkurencja - albo wsppraca!
upadek - albo zjednoczenie!
aden Europejczyk nie moe odtd uchyli si od tego wyboru. Neutralno wobec niego jest
zdrad. Kto nie jest Paneuropejczykiem - jest antyeuropjczykiem!
Kto nie widzi zagroe, do ktrych zmierza rozczonkowana Europa, jest politycznie lepy; kto
jednak dostrzega owe zagroenia ale nic nie czyni, aby im zapobiec - jest zdrajc i zbrodniarzem
wobec Europy; powica swojej wygodzie czy swojemu zyskowi przyszo swoich dzieci, swego
narodu, swej kultury; staje si wspwinnym wszystkich
125
katastrof, ktre bd musiay spa na Europ, jeli bdzie ona trzyma si swego dzisiejszego
kursu.
Od odpowiedzi na kwesti europejsk zaley przyszo Europy. Odpowied ta ley za w rkach
Europejczykw. yjemy w demokratycznych pastwach i jestemy wspodpowiedzialni za
polityk naszych rzdw. Nie mamy prawa ogranicza si jedynie do krytyki, ale mamy obowizek
wspdziaania w ksztatowaniu naszego politycznego losu.
Jeli ludy Europy bd tego chciay - Paneuropa powstanie musz one jedynie odmwi swoich
gosw wszystkim kandydatom i partiom, ktrych program zagraniczny jest antyeuropejski. W ten
sposb kady Europejczyk moe przyczyni si do upadku - albo do zmartwychwstania Europy!
Wikszo Europejczykw nie dostrzega rozstrzygnicia, o jakie tu chodzi, ani odpowiedzialnoci,
ktra na nich ciy. Demagogiczne frazesy uczyniy wielkie rzesze Europejczykw lepymi lepymi
wobec dzisiejszego chaosu, lepymi wobec grocej katastrofy, lepymi na lepot wasnych
przywdcw. Inni znowu wpadli w beznadziejn bezczynno; zrezygnowali z politycznej
inicjatywy i powierzyli si obkacom, ktrzy bezmylnie pdz.ku przepaci i cign ze-sob ku
zgubie bezwolne masy.
naleaoby wstrzsn. Poniewa pierwsi powinni przejrze, drudzy chcie si uczy. Tam trzeba
polityczn wiadomo - tutaj polityczn wol przebudzi.
Zawsze i cigle powinna ta prosta prawda by powtarzana rozczonkowana Europa prowadzi do
wojny, do ucisku, do ndzy, zjednoczona Europa do pokoju,'do wolnoci, do dobrobytu.
Gdy stanie si ta alternatywa w swoim caym znaczeniu jasna dla Europejczykw - wtedy moe
kady Europejczyk wybra, ktr z obu tych drg chciaby i drog europejskiej anarchii - czy te
drog europejskiej organizacji; drog mierci - czy te drog ycia.
Walka o Paneurop bdzie twarda i gorzka. Wymaga anai wiary, wytrwaoci stanowczoci. Chodzi
o wicej ni o .ks jakiej partii, jakiego rzdu chodzi o by albo nieby europejskiej czci
ludzkoci.
126
Przywdcy antyeuropejczykw s wytrzymali i podstpni. Zawsze bd znajdowa nowe slogany,
by zwalcza Europ. Bd podsuwa ide paneuropejsk jej wrogom - by udaremni zjednoczenie;
bd wysuwa na pierwszy plan sprawy drugorzdne - aby unika kwestii gwnej; stan w
szrankach idei zwizku wiatowego - aby sabotowa Paneurop; bd wreszcie prbowa
pitnowa Paneurop jako utopi, aby jnastpnie. z wyrazem najserdeczniejszej sympatii odrzuci.
Nie pozwlcie si, Europejczycy, odstraszy takimi manewrami! Odpowiedzcie im, e kady nard
u siebie musi rozpocz swoj europeizacj, poniewa aden nie moe tego rozpocz za drugiego.
I, e nic nie przyniesie wikszego szacunku narodowi europejskiemu, ni przyznawanie si przede
wszystkim do Paneuropy.
Odpowiedzcie tym, ktrzy-odrzucaj Paneurop z powodu jej granic, e ona nie moe czeka na
rozpad brytyjskiego albo na demokratyzacj rosyjskiego imperium, gdy Paneuropa jest yw i
organiczn jak kady twr polityczny i std jej przysze zjednoczenie z Rosj albo Angli nie jest
niemoliwe.
Odpowiedzcie tym, ktrzy warunkiem wstpnym nowej Europy czyni zmian dzisiejszych granic,
e przesunicie tych granic jest moliwe jedynie przez powszechn wojn i ruin - podczas gdy ich
demonta pod wzgldem narodowym, strategicznym i gospodarczym prowadzi poprzez ochron
mniejszoci, porozumienia rozjemcze i uni celn do pokoju i dobrobytu, e trwae granice w
Europie s moliwe - ale sprawiedliwe granice niemoliwe.
Odpowiedzcie tym, ktrzy odrzucaj Paneurop w imieniu wiatowej federacji, e wanie
Paneuropa jest drog, na ktrej odnowi si Liga Narodw i ktra Rosji i Ameryce otworzy bram
do niej. Poniewa Europa jest tylko wstpnym etapem do wiatowej federacji, a nie jej
przeciwiestwem, i e warto ycze mierzy si tylko moliwociami polityki.
Odpowiedzcie wreszcie tym, ktrzy chc pitnowa Paneurop jako utopi, e adne wielkie
wydarzenie historyczne przed swoim powstaniem nie unikno zarzutu utopii. Paneuropa nie jest
jednak adn utopi, poniewa adne prawo natury nie przeciwstawia si jej urzeczy wistnieniu
tylko wola Europejczykw moe j sabotowa - tylko wola Europejczykw moe j stworzy!
127
Dlatego odpowiedzcie tym, ktrzy was pytaj, czy Paneuropa powstanie czy nie Powstanie, jeli
bdziecie tego chcieli! Jeli bdziecie tego mocno, skutecznie i wytrwale chcie! Tutaj nie ma
pytania czy ona powstanie - tylko e ona moe powsta - i powinna powsta. Poniewa nie
jestemy astrologami - tylko politykami; nie jestemy prorokami - tylko bojownikami!
Zwouj do tej walki o Europ wszystkich, ktrzy wierz w moliwo i konieczno powstania
Stanw Zjednoczonych Europy; dla ktrych Paneuropa nie jest adn utopi - tylko programem;
adnym marzeniem - tylko daniem!
Przed tym wielkim celem zanikaj przeciwiestwa narodowe, wyznaniowe i partyjne najpierw musi
zosta zbudowany dom, zanim rozpocznie si spr o tapety!
Prtfe i wyznania mog zatem zaatwia swoje spory w polityce wewntrznej - w polityce
zagranicznej musz jednak by zjednoczone w walce przeciw wrogom myli europejskiej.
Zwyciy Paneuropa - wtedy droga do rozwizania wszystkich spoecznych i kulturalnych kwestii
bdzie wolna; Paneuropa zostanie pokonana - wtedy wszystkie dalsze kwestie zaatwi si same,
gdy w cigu pokolenia Europa stanie si masowym grobem i stert gruzw - cmentarzem niegdy
kwitncej kultury.
Tylko poprzez zjednoczenie Paneuropejczycy wszystkich jzykw mogliby zwyciy
niezjednoczonych antyeuropejczykw, poniewa oni w swoim szowinizmie zwalczaj si
nawzajem.
Broni w walce o Paneurop jest owiecenie i propaganda. Zdecydowany i przekonany
Paneuropejczyk wart jest wicej ni tysic sabeuszy i wtpicych, poniewa od wiary i siy agitacji
pierwszych Paneuropej- czykw zaley zwycistwo tej myli.
Dlatego narzucajcie Europejczycy kwesti europejsk, wszystkim debatom; w domu i wrd
przyjaci, w stowarzyszeniach i na zgromadzeniach, w prasie i w literaturze! Zmucie swoich
blinich by si zdecydowali czy s za czy przeciw myli europejskiej! Otwrzcie im oczy,
wyrwijcie ich z ich obojtnoci!
Wyjanijcie wszystkim, e tutaj chodzi o wszystko. Jeli wasi przeciwnicy s silni - bdcie
silniejsi! Jeli s chytrzy - bdcie chytrzejsi! Jeli s zdecydowani - bdcie bardziej
zdecydowanymi ni oni! Odpie- -
128
rajcie ich wszdzie, pokacie dokd ich prowadzi ta droga! Demaskujcie ich przywdcw jako
obkanych i lepych!
Tym, ktrzy s antyeuropejczykami ze lepoty - wyjaniajcie to! Tych, ktrzy s z obdu -
zwalczajcie! Tych, ktrzy s nimi dla poszukiwania zyskw i z ambicji, zniszczcie! Poniewa ci
sprzedadz i prze- szachruj wasz przyszo i przyszo waszych dzieci; nie ma gorszych
zdrajcw i niebezpieczniejszych zbrodniarzy ni oni!
W tej walce przeciw lepocie, obdowi i przestpstwu antyeuropejskiej polityki niech bdzie
waszym zaangaowaniem jasno poznania i czysto woli!
Unia Paneuropejska jest organem ruchu paneuropejskiego. Nieodpatny wstp stoi dla wszystkich
otworem, ktrzy chc ratowa i jednoczy Europ dla kobiet i mczyzn, stowarzysze i
organizacji. Unia nakada na swoich wspbojownikw obowizek walki na rzecz Paneu- ropy.
Kady walczy rodkami, jakimi rozporzdza. Werbujcie nowych Paneuropejczykw, zmuszajcie
waszych kandydatw, aby przyznawali si do wyjciowego programu europejskiego! Kto potrafi
przemawia propagandowo, niech przemawia! Kto moe na jej rzecz paci, niech paci! Kto moe
dla niej pisa, niech pisze!
Poniewa droga ku Paneuropie nazywa si
Propaganda! Propaganda! Propaganda!
O czym Komeski i Nietzsche marzyli - Kant rozmyla - czego Bonaparte i Mazzini chcieli -
powinien urzeczywistni ruch paneuropejski Stany Zjednoczone Europy!
W walce o Paneurop tak podzieliy si role, aby niemieccy Paneuro- pejczycy walczyli tylko
przeciwko niemieckim antyeuropejczykom - francuscy Paneuropejczycy przeciwko francuskim
antyeuropejczykom. Kada inna taktyka przyniesie wicej szkd ni korzyci i zwikszy
szowinizm, zamiast go zmniejszy. Gdy w obrbie pojedynczego narodu uda si przeciwstawi
myl europejsk szowinizmowi, bdzie on upowaniony nie j na zewntrz.
Pierwsi Paneuropejczycy powinni mie wiadomo, e s forpoczt milionowej armii w
decydujcej walce przyszo ich czci wiata.
129
Pod znakiem sonecznego krzya, poniewa soce czy owiecenie z Czerwonym Krzyem
midzynarodowego humanitaryzmu, myl paneuropejska zwyciy nad wszystkimi organizacjami i
nieludzkoci szowinistycznej polityki zniszczenia.
Pod tym znakiem wyronie Nowa Europa, do ktrej ju-dzi przyznaj si najlepsi Europejczycy;
Pomcie Europejczycy przygotowa ten wielki rozwd midzy przyszoci a przeszoci,
midzy ludzkoci a nieludzkoci, owieceniem a zalepieniem, odrodzeniem a unicestwieniem!
Postawiona przed wyborem midzy pokojem a wojn, wolnoci a uciskiem, dobrobytem a ruin,
Europa opowie si w przewaajcej wikszoci za Paneurop.
Kto kocha swj nard, musi chcie Paneuropy!
Kto kocha swoj rodzin, musi chcie Paneuropy!
Kto kocha sam siebie, musi chcie Paneuropy!
Poniewa tylko trway pokj europejski zabezpieczy przyszo europejskich narodw, rodzin i
ludzi.
czcie si zatem Europejczycy masowo w ruchu paneuropejskim i ratujcie Europ i wasze dzieci!
Kwiecie 1924.
Zarys Europejskiej Konstytucji Zwizkowej
opracowany w 1951 roku
przez Komitet Konstytucyjny dla Stanw Zjednoczonych Europy
Z inicjatywy ruchu paneuropejskiego, podczas listopadowej sesji w 1950 roku strasburskiego
zgromadzenia europejskiego, zebra si Komitet Konstytucyjny dla Stanw Zjednoczonych Europy,
zoony wycznie z czonkw zgromadzenia europejskiego, aby opracowa projekt konstytucji dla
europejskiego pastwa zwizkowego. Projekt len powinien suy przyszym
oficjalnymnegocjacjorn jako podstawa do dyskusji.
Nastpujcych dziesiciu -czonkw zgromadzenia europejskiego podpisao si pod nim jako
zaoyciele projektu Benvenuti (Wochy), Bohy (Belgia), von Brentano (Niemcy), Braun (Kraj
Saary), Maccas (Grecja), Mackay (Wielka Brytania), Maxudi (Turcja), Philip (Francja), Schmal
(Holandia), Wolters (Luksemburg).
Sekretarz generalny Komitetu, Richard Coudenhove-Kalergi wystosowa zaproszenie do
przystpienia dla wszystkich czonkw zgromadzenia europejskiego, do ktrego przychylio si 76
parlamentariuszy..
Po wielomiesicznych negocjacjach i dwch zjazdach w Bazylei i Strasburgu komitet
konstytucyjny w dniu 6 maja 1951 r. uzgodni nastpujcy tekst
My, narody w wiadomoci naszej wsplnoty kulturowy, pragnc popiera sprawiedliwo socjaln,
troszczc si o zwikszenie powszechnego dobrobytu, zdecydowani ratowa ludzk wolno,
gotowi zabezpieczy pokj, postanowilimy zjednoczy nasze pastwa pod nazw STANW
ZJEDNOCZONYCH EUROPY w jeden zwizek, ktrego kompetencje zostay przedoone w
niniejszej konstytucji.
131
Rozdzia 1
Zaoenia
Art. 1
Wszystkie pastwa czonkowskie zwizku maj rwne prawa i wsplne obowizki.
Art. Z
Zwizek jest wsplnot suwerennych pastw, zdecydowanych na stworzenie zgodnych z
konstytucjipnstytucji i ich utrzymywanie.
Pastwa czonkowskie nadal korzystaj ze swoich suwerennych praw, dopki nie przenios ich na
wsplne organy przewidziane w niniejszej konstytucji.
Przystpienie do Zwizku jest dobrowolne.
Art. 3
Skoro tylko konstytucyjnie uprawnione organy co najmniej piciu europejskich pastw o ludnoci
cznej ponad stu milionw ratyfikuj niniejsz konstytucj, nabierze ona mocy w odniesieniu do
tych pastw.
Wszystkie pozostae pastwa, o ile przestrzegaj praw czowieka w rozumieniu ich
sformuowanych przez Rad Europy, mog kolejno poprzez tak ratyfikacj przystpowa do
Zwizku. Ich przystpienie musi zosta zatwierdzone przez Europejskie Zgromadzenie Zwizkowe.
Art. 4
Zwizek ustanowi wsplny statut dla wszystkich mieszkacw jego pastw czonkowskich, ktre s
uwaane za obywateli Stanw Zjednoczonych Europy.
Rozdzia 2
Uprawnienia
Art. 5
Zwizek jest zobowizany podj wszelkie rodki by zabezpieczy porzdek i pokj.
132
Art 6
Zwizek utrzymuje stosunki dyplomatyczne i konsularne z tymi mocarstwami, ktre do niego
nale. Moe on rwnie zawiera umowy midzynarodowe.
Pastwa czonkowskie mog, podobnie jak z zagranicznymi mocarstwami, wymienia pomidzy
sob dyplomatycznych przedstwicieli.
Art 7
Zwizek jest upowaniony do podjcia wszelkich rodkw majcych na celu scalenie europejskiej
gospodarki.
Art 8
Zwizek uznaje demokratyczne konstytucje swoich pastw czonkowskich.
W razie sprzecznoci pomidzy ustawodawstwem pastwa czonkowskiego a ustawodawstwem
zwizkowym obowizuje prawo zwizkowe.
Rozdzia 3 Organy Zwizku
1. Parlament zwizkowy
Art 9
Parlament Zwizku, zoony z Izby Poselskiej i Senatu, peni wadz ustawodawcz w Zwizku.
Parlament zbiera si przynajmniej raz w roku.
Narody, ktre przynale do Zwizku, s reprezentowane w Izbie Poselskiej w stosunku liczby do
swojej ludnoci, tak by na milion obywateli lub jego cz przypada jeden deputowany.
Deputowani bd wybierani w wyborach bezporednich co cztery lata, na podstawie powszechnego
prawa wyborczego, odpowiadajcego krajowym ustawom kadego pastwa czonkowskiego.
Senat skada si z reprezentantw parlamentw narodowych.
Kade pastwo wyania dwunastu delegatw, pastwa o liczbie ludnoci poniej j ednego miliona,
tylko szeciu.
133.
Po kadych wyborach parlamentarnych w okrelonym pastwie odpowiednie delegacje bd
odnawiane.
Obie izby obraduj osobno. Ich kompetencje sjednake takie same, a zgoda obu izb jest wymagana
dla kadej uchway.
Art. 10
Ustanowienie budetu zwizkowego jest zastrzeone dla parlamentu.
Art 11
Obie izby parlamentu cz si w Zgromadzenie Zwizkowe w nastpujcych przypadkach
a) wyborw Rady Zwizkowej;
b) wyborw sdziw Trybunau Zwizkowego;
c) przyjcia nowych pastw czonkowskich;
d) rewizj i konstytucj i.
2. Rada Zwizku Art. 12
Wadz wykonawcz jest Rada Zwizku, ktrej dziewiciu czonkw jest wybieranych przez
Zgromadzenie Zwizku co cztery lata.
Rada Zwizku funkcjonuje do ukonstytuowania si nowej Rady.
Art. 13
Rada Zwizku jest odpowiedzialna przed parlamentem za wszystkie swoje czyny.
Kompetencje Rady Zwizku zostan rozdzielone resortowo midzy jej czonkw.
Wszystkie uchway podejmowane s w imieniu Rady Zwizku.
Art. 14
W przypadku kiedy zewntrzny czy wewntrzny pokj i bezpieczestwo Zwizku ulegaj
zakceniu lub zagroeniu, Rada musi podj wszystkie niezbdne rodki. W takim przypadku Rada
musi natychmiast zoy sprawozdanie parlamentowi.
134
Rada Zwizku wybiera co roku zwyk wikszoci gosw spord swoich czonkw prezydenta i
wiceprezydenta. Prezydent, a w przypadku jego niezdolnoci, wiceprezydent przewodniczy Radzie
Zwizku.
Prezydent Rady Zwizku jest jednoczenie prezydentem Stanw Zjednoczonych Europy.
A r t. 15
3. Sd Zwizkowy Art. 16
Sd Zwizkowy skada si z pitnastu czonkw.
Sdziowie bd wybierani, ze sporzdzonej przez Rad Zwizku listy 45 kandydatw, wikszoci
dwch trzecich gosw Zgromadzenia Zwizku doywotnio. Sdziowie wybieraj spord siebie
swego przewodniczcego.
Art. 17
Sd Zwizkowy jest uprawniony
a) do wykadni konstytucji;
b) do regulacji przypadkw sporu midzy pastwami czonkowskimi.
Parlament Zwizkowy moe rozszerzy uprawnienia Sdu Zwizkowego przez prawo zwizkowe
na dalsze dziedziny.
Rozdzia 4
Rewizja konstytucji Art. 18
Zmiany konstytucji wymagaj wikszoci trzech czwartych wszystkich czonkw Zgromadzenia
Zwizkowego.