Bdy logiczne ateistw i racjonalistw

Jan Lewandowski

Ateici i racjonalici twierdz czsto, e ich wiatopogld oraz powody, z ktrych odrzucaj
oni nadprzyrodzono, teizm, teologi, religi, Bibli i Boga, s czysto logiczne, oparte
tylko na samym rozumie i logice, s oczywist sam logik itd. Kiedy jednak dokadnie
przyjrze si tym powodom pod ktem logiki, to wtedy okazuje si, e owa negacja jest
praktycznie w caoci utkana z bdw logicznych.
Niniejszy esej grupuje najczciej spotykane bdy logiczne w sposobie rozumowania i
argumentowania u ateistw i racjonalistw. Nie s to bdy poszczeglnych jednostek
przykady logicznie bdnych twierdze, jakie przytocz, stanowi swego rodzaju ateistyczno-
racjonalistyczny etos. Od lat ledz wypowiedzi wojujcych ateistw i racjonalistw, sam
niekiedy bior udzia w dyskusjach z nimi, std wiem jak sdz co naley do pewnego
wsplnego nurtu ich wiatopogldu. Dziki tej obserwacji zauwayem, e pewne
twierdzenia s im wsplne, kady z nich musi wczeniej czy pniej je wypowiedzie, aby
niejako usankcjonowa swj wiatopogld i sw negacj teizmu.

Owe memy (wzorcowe jednostki informacji kulturowej) istniej w ich umysach niezalenie
od konkretnej osoby i szerokoci geograficznej. Stanowi ich wsplne dziedzictwo
wiatopogldowe i tylko nieliczne wyjtki wrd nich nie posuguj si tymi memami. Warto
zna najbardziej rozpowszechnione bdy logiczne wystpujce w najczciej spotykanej
argumentacji ateistw i racjonalistw, aby mc si prosto i skutecznie broni przed ich
zmasowanymi atakami.

Poniszy indeks moe wic stanowi swego rodzaju podrczn pomoc w dyskusjach.
Przejdmy do konkretw. Poniej ukadam poszczeglne bdy logiczne wedug do lunej
kolejnoci. Pewne przykady mog si powtarza przy omawianiu rnych bdw
logicznych, poniewa czasem w jednym zdaniu wystpuje kilka bdw logicznych
jednoczenie.

1. Argumentum ad ignorantiam
Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy kto twierdzi co na podstawie braku dowodw na
istnienie czego lub gdy twierdzi co na podstawie braku dowodw przeciw istnieniu czego.

Przykad:
Nie ma dowodw na istnienie Boga, zatem mona uzna, e Bg nie istnieje.

Bdu tego nie popenia si tylko wtedy, gdy stosuje si go w prawie, gdzie istnieje
domniemanie niewinnoci (kto jest niewinny tak dugo, a nie dowiedzie mu si winy).
Warto nadmieni, e sami wierzcy czsto popeniaj ten bd logiczny, gdy twierdz np.:

Udowodnij mi, e Bg nie istnieje.

Trzeba wiedzie, e twierdzenia tego typu s argumentum ad ignorantiam i dlatego naley ich
konsekwentnie unika, poniewa s one ewidentnie bdne logicznie. Aby to zobrazowa,
wyobramy sobie tak oto sytuacj, gdy kto twierdzi:
Udowodnij mi, e kosmici nie opanowali po kryjomu rzdu Stanw Zjednoczonych. Nie
moesz tego zrobi? Zatem kosmici opanowali rzd Stanw Zjednoczonych.

Z argumentum ad ignorantiam wie si inny czsty bd popeniany przez racjonalistw i

ateistw wobec chrzecijastwa i Biblii argumentowanie ex silentio. Bd ten pojawia si
zawsze wtedy, gdy kto argumentuje na podstawie braku danych. Oto najczstsze przykady
takiego bdnego logicznie argumentowania:

Pawe nic nie wiedzia o ziemskim yciu Jezusa, skoro nic o tym nie pisa[1].

Testimonium Flavianum to chrzecijaskie faszerstwo w dziele Flawiusza, poniewa Ojcowie

Kocioa przed Euzebiuszem nie powoywali si na ten fragment, ktrego tym samym
najwidoczniej nie znajdywali w dziele Flawiusza. A skoro go tam nie znajdywali, to go tam
nie byo[2].

Wikszo autorw niechrzecijaskich z I wieku n.e. nie wspomina o Jezusie, zatem Jezus nie
istnia.

Racjonalici czasem wprost przyznaj, e opieraj si na bdnym logicznie argumencie ex

silentio, nie zdajc sobie najwyraniej sprawy z tego, e jest to bd logiczny. Jeden z nich
pisze np. w podsumowaniu swego wywodu na temat wiadectw odnonie do istnienia Jezusa
w I wieku, e w argument ex silentio jest bardzo mocny[3]. Brzmi to groteskowo w
wietle logiki, poniewa bdny logicznie argument nie moe by jednoczenie mocny.
Inny racjonalista popenia podobny paralogizm piszc, e narzuca si mu argumentum ex
silentio[4]. Bd ten przybiera te form rozumowania, ktre Anglosasi zw argument from
the negative. Bd ten powstaje wtedy, gdy kto twierdzi, e jaki system wiedzy obala inny
system wiedzy tylko dlatego, e jest od niego dokadniejszy.

Przykady:
Teoria ewolucji obala koncepcj boskiej kreacji, poniewa jest dokadniejsza i lepiej
potwierdzona.
Ateizm obala teizm, bo opiera si na bardziej rozsdnym i logicznym rozumowaniu.
Nauka jest w stanie obali religi, bo metoda naukowa jest dokadniejsza w dochodzeniu do
prawdy.
Samorzutna teoria powstania ycia z materii nieoywionej jest prawdziwa, w przeciwiestwie
do teorii kreacji, bowiem zajmuj si ni naukowcy, oni za s bardzo precyzyjni i dokadni z
natury.

2. Argumentum ad hominem (zwany take ad personam).

Ten bd logiczny bardzo czsto wystpuje w wywodach racjonalistw i ateistw (niestety,
take chrzecijanie bardzo czsto robi bdy tego typu). Popenia si go zawsze wtedy, gdy
zamiast polemizowa z czyj argumentacj, atakuje si jak osob lub jej wiarygodno.

Przykady:
To napisa kreacjonista, zatem mona sobie odpuci polemik z nim, bo na pewno gosi
jakie bzdury.

3. Argumentum ad populum
Bd ten nastpuje wtedy, gdy staramy si udowodni suszno swego twierdzenia,
odwoujc si do tego, co myli jaka zbiorowo.
Przykady:
Biblia to zbir mitw, bzdur i kamstw, tak uwaa dzi wikszo wyksztaconych ludzi i
naukowcw.
Bg nie istnieje, wie o tym wielu mdrych ludzi yjcych dzi i kiedy. Wystarczy wspomnie o
tym, e najwiksi twrcy naszej cywilizacji byli ateistami.
Wikszo naukowcw wierzy w teori ewolucji, wic jest ona prawd.
Niestety, ale wielu wierzcych rwnie popenia ten bd. Czsto spotyka si np. takie oto
twierdzenia:
Ludzko zawsze wierzya w Boga, dlatego gupot jest twierdzenie, e Go nie ma.
Wielu mdrych i wyksztaconych ludzi wierzyo, e Biblia ma racj.
Naley stanowczo unika takich rozumowa.

4. Argumentum ad numerum
Ten bd jest blisko powizany z bdem z punktu poprzedniego. Popeniamy go wtedy, gdy
kogo przekonujemy, e suszno jakiego pogldu jest wprost proporcjonalna do liczby
tych, ktrzy go popieraj. Niestety, ale bd ten czsto pojawia si take w wiecie
naukowym, gdzie czsto o przyjciu danego paradygmatu za suszny decyduje recepcja tego
paradygmatu wrd wikszoci czonkw tej spoecznoci.

Przykady:
Wikszo religioznawcw uwaa, e Ewangelici nie przedstawili prawdy o Jezusie, a
jedynie wiar wczesnych wsplnot. Naley wic uzna to rozwizanie za suszne.
Boga nie ma, wystarczy zauway, e wikszo naukowcw na wiecie to ateici.
Teoria ewolucji jest prawd, bowiem wikszo naukowcw zgadza si z ni.
Kreacjonici myl si, poniewa tak uwaa wikszo ewolucjonistw.
Wikszo biblistw nie tumaczy tego wersu tak jak Biblia, ktr ty przytaczasz.

Ten bd logiczny popenia guru racjonalistw i ateistw okresu PRL, Zenon Kosidowski[5].
Szczeglnie czsto moemy znale ten erystyczny chwyt u Deschnera, ktry w jednej ze
swych ksiek pisze np.: Powszechnie uwaa si, e najstarsi chrzecijanie z Palestyny nie
spisali ani jednego sowa Jezusa[6]. Jak przypuszczaj niemale wszyscy badacze, Pawe
nie zna Jezusa historycznego[7].

Innymi sowy, bd ten nastpuje prawie zawsze wtedy, gdy w danym zdaniu spotykamy takie
zwrotu jak: przecie wikszo uwaa, e.

5. Argumentum ad verecundiam
Bd ten nastpuje wtedy, gdy twierdzimy, e co jest prawd tylko dlatego, e kto inny (np.
jaki autorytet) tak twierdzi. Wyrniamy dwa rodzaje tego bdu: pierwszy nastpuje wtedy,
gdy kto powouje si tylko na zdanie jakiego autorytetu zamiast na argument; drugi za
nastpuje wtedy, gdy kto powouje si na autorytet niekompetentny w danej dziedzinie. W
tym ostatnim wypadku mwimy o bdzie logicznym appeal to unqualified authority.

Przykady:
Richard Dawkins, synny biolog, jest ateist. Wielokrotnie uzasadnia on, e Bg nie moe
istnie.
Niestety, ale wierzcym rwnie zdarza si popenia ten bd. Czasem syszy si takie oto
zdania:
Nawet Newton wierzy w Boga.
Naley unika tego typu sformuowa we wasnej argumentacji, a opinie autorytetw cytowa
co najwyej jako jedynie ciekawostk lub ilustracj swych argumentw. Dawkins nie jest
teologiem, wic jego wypowiedzi na temat Boga nie posiadaj rangi autorytetu i przytaczanie
ich w sporach teologicznych jest bdne logicznie. Warto nadmieni, e bd logiczny appeal
to unqualified authority czsto popeniano w polskiej kampanii unijnej, kiedy to jako rzekomy
argument za wejciem Polski do UE przytaczano opini wielu sawnych ludzi polskiej kultury
(aktorw, pisarzy, sportowcw, m.in. M. Kondrata). Ludzie ci nie s przecie specjalistami od
problematyki integracji, ich zdanie w tej sprawie nie byo wic warte ani troch wicej ni
zdanie tych, ktrzy byli odbiorcami ich apeli.

6. Argumentum ad traditio (antiquatitam)

Ten bd wystpuje wwczas, gdy argumentujemy, e co musi by prawdziwe, bo wczeniej
uznawano taki to a taki pogld.

Przykady:
ydzi nie wierzyli w Trjc wit, chrzecijanie zafaszowali wic religi objawion
Mojeszowi.

7. Argumentum ad novitam
Jest to przeciwiestwo bdu wspomnianego przed chwil. Bd ten polega na tym, e kto
powouje si w swej argumentacji na fakt, e jego rozumowanie jest nowsze,
nowoczeniejsze, postpowe itd.

Przykady:
Religia reprezentuje starowieckie i nieaktualne rozumowanie. Nowoczesne rozumowanie,
naukowe, nie odwouje si ju do Boga w tumaczeniu otaczajcego nas wiata. Ludzie
nowoczeni odrzucaj Boga i religi jako rozumowanie starowieckie i przestarzae.

Warto nadmieni, e ten bd logiczny wystpuje dzi chyba najczciej w reklamie, gdzie
niedwuznacznie sugeruje si odbiorcy, e jaki produkt jest lepszy tylko dlatego, e jest
nowszy od poprzednich. Take wrd informatykw i u pasjonatw techniki panuje
przewiadczenie, e nowszy model jakiego urzdzenia lub programu jest lepszy ni jego
poprzednik. Tymczasem czsto jest tak, e np. nowszy program eliminuje tylko niektre bdy
starszej wersji, mnoc nowe bdy i czasem nawet pozbawia swych nowych uytkownikw
dogodnoci, z jakich mogli oni korzysta, uywajc pewnych cenionych funkcji
dotychczasowego programu.

8. Argumentum ad misericordiam
Ten bd logiczny mona bardzo czsto spotka w wywodach racjonalistw i ateistw. Bd
ten powstaje zawsze wtedy, gdy argumentujemy, odwoujc si do uczu i emocji suchacza.

Przykady:
Bg pozwala cierpie niewinnym istotom. Nierozsdne jest wierzy w takiego okrutnego
Boga.

To rozumowanie jest bdnie logicznie, poniewa z filozoficznego punktu widzenia jest

moliwe istnienie takiego Boga teistw lub deistw (zatem niekoniecznie chrzecijan), ktry
dopuszcza cierpienie.
Inny przykad:
Koci okaza si religi faszyw, bo ma na sumieniu inkwizycj i wyprawy krzyowe.

9. Dicto simpliciter (znany te jako hasty generalization)

Bd ten wystpuje wtedy, gdy generalizujemy i uoglniamy co na podstawie maej iloci
przypadkw.

Przykady:
Wykazaem w Biblii kilka bdw. Nie trzeba dalej wykazywa, e jako dokument Biblia jest
zupenie niewiarygodna (co ma oznacza, e skoro wykazaem, i w Biblii jest par zda
nieprawdziwych, to wszystkie zdania w Biblii, lub przynajmniej ich wikszo, to zdania
nieprawdziwe).
Mj przyjaciel jest chrzecijaninem, a grzeszy tak czsto, jakby Boga nie byo.
Chrzecijanie s bardzo obudnymi ludmi.
Bd ten przybiera te czasem nieco inn posta, zwan:

10. Fallacy of composition

Powstaje wwczas, gdy kto twierdzi, e cao posiada cechy tylko czci tej caoci.
Racjonalici bardzo czsto popeniaj ten bd, gdy z powodu jakiej trudnoci czy wady
teizmu (czsto jedynie przez nich urojonej) z miejsca odrzucaj cay ten system jako bdny.

Przykady:
Tylko ten jeden powd wystarczy, aby odrzuci teizm jako bezsensowny system
wiatopogldowy.
Bd ten czsto wystpuje u racjonalistw i ateistw, ktrzy po zanegowaniu jakiego jednego
czy kilku argumentw teistw (lecz nie wszystkich) twierdz, e w ten sposb obalili cay
teizm.

11. Ekwiwokacja
Bardzo czsty bd logiczny wystpujcy u przeciwnikw Biblii i chrzecijastwa. Popenia
si go, gdy uywa si tego samego sowa najpierw w jednym znaczeniu, a potem w innym.
Powstaje on wtedy, gdy kto stosuje w swej argumentacji przesanki oparte na tych samych
sowach, jednak posiadajcych odmienne znaczenie.

Przykady:
Dzieci wierz w krasnoludki, za chrzecijanie wierz w Boga. Jeli wierzysz w Boga, to tak
jak by wierzy w krasnoludki.

Sowo wiara jest tu uyte dwukrotnie, lecz jest to ekwiwokacja, poniewa wiara w Boga nie
jest tak sam wiar jak dziecica i zupenie na niczym konkretnym nie oparta wiara w
krasnale, poniewa wiara w Boga zawsze opiera si na jakich przesankach i rnych
argumentach (nawet jeli kogo one nie przekonuj), za wiara w krasnale na niczym takim
si nie opiera. Sowo wiara ma zatem dwa odmienne znaczenia, lecz w tym zdaniu jest
uyte tylko w jednym, utosamionym znaczeniu, wic kto, kto formuuje takie zdanie,
popenia bd logiczny ekwiwokacji.

12. Fallacy of division

Ten bd jest odwrotnoci bdu fallacy of composition. Popenia si go zawsze wtedy, gdy
argumentuje si o czci na podstawie caoci. U racjonalistw i ateistw bardzo czsto
mona spotka ten bd.
Przykady:
Na przestrzeni dziejw chrzecijanie popenili wiele za w imi nietolerancji. Wszyscy
chrzecijanie maj dzi na sumieniu te winy Kocioa.

13. False dilemma (okrelany czasem take jako bifurcation, disjunctive syllogism)
Bd logiczny bardzo czsto wystpujcy w argumentacji racjonalistw. Powstaje on zawsze
wtedy, gdy kto twierdzi, e istniej tylko dwie moliwoci w przyjciu jakiego rozwizania
w danej sprawie, cho tak naprawd jest ich wicej.

Przykady:
Nauka albo religia. Jeli odrzucisz nauk, to pozostanie ci wierzy w biblijne bajki, witego
Mikoaja i dobre duszki.
Albo przyjmujesz teori ewolucji za prawdziw, albo jeste kreacjonist naiwnie wierzcym w
to, i Bg stworzy wiat w sze dni.

Jest to faszywy dylemat, poniewa (odnonie do drugiego przykadu): a) mona wierzy w

teori ewolucji i by chrzecijaninem uznajcym biblijn relacj o stworzeniu (interpretuje si
wtedy t relacj niedosownie); b) mona nie wierzy ani w kreacj, ani w teori ewolucji, jak
czyni to np. niektrzy agnostycy. Mamy zatem w tych przypadkach wicej ni tylko dwie
moliwoci. Odnonie do pierwszego przykadu: a) mona uznawa nauk i by jednoczenie
czowiekiem religijnym; b) mona nie wierzy ani w wiarygodno nauki, ani w
wiarygodno religii (tak jak postmodernici). Znw mamy zatem w tym miejscu faszywy
dylemat polegajcy na ograniczeniu rozwizania do jedynie dwch moliwoci, cho
posiadamy wiksz liczb rozwiza. Spjrzmy te na inny czsto spotykany przykad tego
samego bdu logicznego wystpujcego w argumentacji racjonalistw:

Jeli Bg jest wszechwiedzcy, to nie mamy wolnej woli, bo Bg i tak wie, co zrobimy. Jeli
za Bg nie wie, co zrobimy, to mamy woln wol, ale wtedy Bg nie jest wszechwiedzcy.

Ten dylemat jest pozorny i wcale nie zachodz tutaj tylko te dwie moliwoci. Wiedza Boga
nie jest nam bowiem znana i tym samym nie jestemy w aden sposb w decyzji swej woli
ograniczeni wiedz Boga. Istnieje zatem trzecia moliwo: Bg wie, co zrobimy, mimo to
mamy jednak woln wol. Spjrzmy na inny faszywy dylemat, czsto wysuwany w formie
zarzutu przez ateistw i racjonalistw wobec teizmu:

Jeli wierzysz w Boga, to czemu nie wierzysz te w krasnoludki?

W pytaniu tym zakada si, e skoro kto wierzy w Boga, to powinien wierzy te w
krasnoludki, i nie pozostawia si tu trzeciej moliwoci. Jednak jest to faszywy dylemat,
poniewa wiara w Boga opiera si na takich lub innych przesankach i argumentach (nawet
jeli kogo one nie przekonuj, to przedstawia si je w tym przypadku), za wiara w
krasnoludki opiera si tylko na czystej dziecicej wyobrani, ktra nie domaga si
jakichkolwiek przesanek i argumentw. Jedno z drugim nie ma wic nic wsplnego.

14. Ignoratio elenchi

Jest to jeden z najczciej wystpujcych bdw logicznych nie tylko u racjonalistw, ale w
ogle w wielu polemikach mona si na niego co chwila natkn. Ma rne formy, jednak
cech wspln ich wszystkich jest co, co mona okreli jako zboczenie z tematu,
skierowanie dyskusji lub rozumowania na niewaciwe tory itd. Wtedy mwimy rwnie o
szczeglnej odmianie tego bdu tzw. red herring.

Przykady bdu red herring:

Apologeta: Ewangelie powstay 40 lat po mierci Jezusa. Wtedy byo jeszcze wielu naocznych
wiadkw dziaalnoci Jezusa, ktrzy byli w stanie dostarczy Ewangelistom materiau.
Analogicznie jak po Powstaniu Warszawskim: mino dzi 60 lat od tego wydarzenia, a mimo
to wci jest wielu wiadkw, ktrzy bardzo dokadnie pamitaj szczegy tamtych wydarze.

Sceptyk nr 1: Ale dzi yje te wielu faszywych kombatantw, ktrzy udaj tylko bohaterw
Powstania Warszawskiego.

Sceptyk nr 2: O Powstaniu Warszawskim sysza cay wiat, a o Jezusie wtedy nie sysza cay
wiat (syszaa tylko zapada prowincja).

Sceptyk nr 1 i nr 2 popeniaj bd red herring, poniewa ani to, e istniej faszywi

kombatanci, ani to, e o Powstaniu Warszawskim od razu usysza cay wiat, nie neguje
meritum, mianowicie tego, e s jednak tacy kombatanci, ktrzy bardzo dobrze pamitaj
wydarzenia sprzed 60 lat. Obie powysze odpowiedzi s wic zboczeniem z tematu, a wic
ewidentnym bdem logicznym red herring.

Inne przykady ignoratio elenchi:

Racjonalizm i materializm powanie kulej w swych zaoeniach z powodu petitio principii.
Jednak inne wiatopogldy chyba wcale nie s lepsze pod tym wzgldem.
Racjonalizm jest wiatopogldem opartym na nauce. Kady rozsdny i wyksztacony czowiek
powinien wic wyznawa taki wiatopogld.

15. Cum hoc, ergo propter hoc

Bd powizany blisko z poprzednim. Powstaje wtedy, gdy kto bdnie identyfikuje co jako
przyczyn danego zjawiska tylko na podstawie tego, e zbiego si to w czasie z tym
zjawiskiem.

Przykady:
Nie jest zapewne przypadkiem to, e seksualne dewiacje i pedofilia najbardziej rozwijaj si
wanie w katolickich klasztorach. Katolicyzm zatem powoduje te dewiacje.

16. Post hoc, ergo propter hoc

Bd ten powstaje zawsze wtedy, gdy kto bezpodstawnie twierdzi, e co byo przyczyn
jakiego zjawiska tylko i wycznie na podstawie tego, e poprzedzao ono to zjawisko.

Przykady:
Najlepszym dowodem na to, e Biblia jest niespjna, s rozamy w chrzecijastwie.

17. Tu quoque
Ten bd powstaje wtedy, gdy zamiast odpowiedzie w danej chwili na argument oponenta
prbujemy wyszukiwa u niego te same bdy.

Przykad:
Twierdzenie: Udowodnij, e wiatopogld racjonalistyczny nie opiera si w tych punktach na
czystej wierze.
Odpowied: A moe ty wpierw udowodnij, e masz jakie dowody na istnienie Boga lub
cudw.

18. Ipse dixit

Bd ten powstaje wtedy, gdy kto prbuje uzasadnia swj pogld w danej sprawie,
odwoujc si jedynie do swego wasnego mniemania.

Przykad:
Racjonalizm i ateizm jest wiatopogldem naukowym. Przecie to oczywiste.
Nauka ju dawno wykazaa, e Boga nie ma. To oczywiste.
To samo stosuje si do bdu znanego jako ad lapidem.

19. Non causa pro causa

Bd ten popenia si wtedy, gdy si odrzuca jak tez jedynie na podstawie rzekomo
wynikajcych z niej konsekwencji, ktre jednak tak naprawd z niej nie wynikaj.

Przykad:
Chrzecijastwo jako idea skompromitowao si, bo jego nauki s przyczyn wielu cierpie
na wiecie, zwaszcza wypraw krzyowych i inkwizycji (to jednak nie nauki chrzecijastwa s
odpowiedzialne za te bdy, lecz ich bdne zinterpretowanie w pewnym okresie).

20. Petitio principii (znany take jako circulus vitiosus, circulus in definiendo, idem per
idem, tautologia)
Jest to chyba najczciej spotykany bd u racjonalistw i ateistw (i nie tylko u nich).
Robimy go zawsze wtedy, gdy prbujemy uzasadni co jedynie za pomoc tego, co ma
dopiero zosta uzasadnione.

Przykady:
Tylko za pomoc nauki moemy odkrywa prawd o wiecie, bowiem tylko nauka si do tego
nadaje.
Jedyn wiarygodn metod poznawcz jest metoda empiryczna, poniewa tylko za jej pomoc
mona wiarygodnie poznawa rzeczywisto.
Racjonalizm i ateizm s wiatopogldami naukowymi, poniewa metoda naukowa zakada
racjonalizm.
Tylko rozum pozwala nam odrni fasz od rzeczywistoci, poniewa rozum ma sam z siebie
tak zdolno (aby uzasadni twierdzenie o zdolnoci poznawczej rozumu, naley odwoa
si do samego rozumu, co jest oczywicie bdnym koem).
Wraenia informuj nas o realnym rzeczach, poniewa dowiadczamy tych rzeczy.

W tym ostatnim przypadku mamy porednie bdne koo. Porednie bdne koo wystpuje
wtedy, gdy przesanki nie dowodzi si za pomoc bezporedniego wniosku, ktry ma dopiero
zosta dowiedziony, lecz za pomoc jakiego synonimu tej przesanki czy jakiej wynikajcej
z niej konsekwencji.

21. Stolen concept

Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy prbujemy obali jaki system wiedzy za pomoc
zaoe, ktre domagaj si uznania za prawdziwe w obrbie tego systemu wiedzy.
Racjonalici i ateici popeniaj ten bd wtedy, gdy np. prbuj obali wiarygodno Biblii,
uznajc jednoczenie pewne jej fragmenty za prawd. W tej ostatniej sytuacji mwimy
rwnie o bdzie logicznym znanym jako corrupt source.
22. Contradictory premises
Bd ten powstaje zawsze wtedy, gdy kto w swym rozumowaniu przyjmuje sprzeczne
zaoenia. Tak czsto przytaczan i najlepsz ilustracj tego bdu jest jeden z najbardziej
ulubionych i popularnych wrd ateistw niepoprawnych argumentw przeciw teizmowi,
znany jako dylemat kamienia, ktrego Bg nie moe podnie.

Przykad:
Jeli Bg jest wszechmogcy, to powinien umie stworzy kamie, ktrego nie bdzie mg
podnie. Jeli jednak Bg moe stworzy kamie, ktrego nie mgby podnie, to Bg nie
jest wszechmocny.
Takie argumentowanie jest bdne logicznie i zawiera sprzeczne przesanki, pierwsza
przesanka w tym rozumowaniu zakada bowiem, e wszechmoc Boga nie dopuszcza istnienia
kamienia, ktrego nie mgby On podnie, za druga zakada istnienie takiego kamienia.
Jeli istnieje Bg, ktry moe wszystko, w tym moe podnie kady kamie, to istnienie
takiego Boga zakada niemoliwo istnienia kamienia, ktrego nie mona podnie, i vice
versa. Utrzymywanie obu wspomnianych przesanek naraz jest jednak bdne logicznie,
bowiem obie s sprzeczne. Warto doda, e w wietle katalogw bdw logicznych ju tylko
sama prba postawienia wspomnianego przed chwil dylematu Boga i kamienia jest
traktowana jako inny bd logiczny, zwany meaningless questions.

23. Statement of conversion

Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy kto twierdzi, e zmieni jaki pogld, bo pozna go
lepiej i dlatego jest autorytetem w tej sprawie. Racjonalici i ateici czsto twierdz, e s
autorytetami w dziedzinie wiary chrzecijaskiej, bo np. kiedy byli katolikami. Dlatego
mog j pono kompetentnie krytykowa. Jednak takie rozumowanie jest w sposb oczywisty
bdne, bo kto, kto porzuci jaki pogld, wcale nie musia zrobi tego dlatego, e dobrze go
pozna. Przeciwnie, mg to zrobi wanie dlatego, e niedostatecznie lub bdnie pozna ten
pogld.

24. False analogy (zwany rwnie boolean).

Ten bd powstaje wtedy, gdy argumentujemy za pomoc analogii, ktra jest nieadekwatna.
Przywoajmy jeden z powyszych przykadw:

Jeli wierzysz w Boga, to czemu nie wierzysz te w krasnoludki?

Mona to bdne rozumowanie przedstawi te w punktach:

a) w Boga si wierzy,
b) w krasnoludki si wierzy,
c) zatem wiara w Boga jest tak sam wiar jak wiara w krasnoludki.

Jest to tzw. weak analogy. Rozumowanie to jest jednak dokadnie takim samym bdem
logicznym jak choby to rozumowanie:

a) Jan jest ssakiem,

b) Azor jest ssakiem,
c) zatem Jan jest Azorem.

W rozumowaniu przedstawionym wyej zakada si, e skoro kto wierzy w Boga, to

powinien wierzy te w krasnoludki. Jednak jest to faszywa analogia, poniewa wiara w
Boga opiera si na takich czy innych przesankach i argumentach (ktre mog by
dyskusyjne, co nie zmienia jednak faktu, e istniej), za wiara w krasnoludki opiera si tylko
na czystej dziecicej wyobrani, ktra nie domaga si jakichkolwiek przesanek ani
argumentw.

25. A is based on B fallacies (A is a type of B fallacies)

Jak powyej.

26. Reductio ad absurdum (slippery slope)

Bd ten powstaje wtedy, kiedy za pomoc uproszczenia sprowadzamy cao do jakiej
czci, tworzc jej karykaturalny obraz, majcy niewiele wsplnego z rzeczywistoci. Bd
ten powstaje take wtedy, gdy uznajemy, e co jest ze tylko dlatego, e czasem
akcydentalnie wie si na pozr z czym, co z kolei na pewno uznajemy za bdne (jednak
wcale to z tego nie wynika).

Przykady:
Jeli dzi uwierzymy w Bibli, to czy jutro mamy wierzy w to, e ziemia jest paska?
Jeli dzi uwierzymy w Bibli, to czy mamy te uwierzy, e Bg stworzy wiat w 6 dni?
Jeli dzi w szkoach wprowadzimy kreacjonizm, to jutro bdziemy musieli zacz w nich
uczy o paskiej ziemi.

Argument ten jest bdny, poniewa Biblia jedynie zdaje si naucza o paskoci ziemi i o
tym, e Bg stworzy wiat w 6 dni. Kompetentne odczytanie zawartych w niej tekstw, wraz
z uwzgldnieniem zawartych w niej gatunkw literackich, ukazuje, e wcale nie naucza ona
nic takiego ani e uznanie Biblii musi prowadzi do takich wnioskw (sowo dzie w Biblii
hebrajskiej (hebr. jom) moe bowiem oznacza take jaki bardzo dugi okres, niekoniecznie
dzie 24 godzinny itd.). Biblia nie jest podrcznikiem przyrodniczym, lecz w obrazowych
scenach przekazuje prawdy teologiczne. Co do przykadu ostatniego to jest to czsty
argument spotykany wrd racjonalistw i ateistw, jest on jednak bezsensowny, co wida
chyba goym okiem. No bo jak koncepcja paskoci ziemi ma wynika z nauki
kreacjonistycznej?

27. Argument by selective reading

Ten bd powstaje zawsze wtedy, gdy kto podejmuje polemik tylko z najsabszymi
argumentami oponenta, pomija za najmocniejsze. Racjonalici i ateici bardzo czsto
podejmuj polemik tylko z wybranymi argumentami oponentw.

28. Argument by laziness

Taki bd logiczny powstaje wtedy, gdy kto argumentuje odnonie do czego, mimo i
zupenie nie zada sobie trudu, aby zapozna si gbiej z tym tematem. Ateici i racjonalici
czsto zabieraj gos na temat zoonych zagadnie religii i teologii, cho czsto zupenie nie
chce im si tak naprawd zagbi w te dziedziny.

29. Paradigm of cultural fallacy

Bd ten powstaje wtedy, gdy kto uwaa, e jaki system wiedzy ma wyczno na
ocenianie susznoci innych wiatopogldw. Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj
ten bd logiczny, gdy twierdz (mylnie zreszt), e jedynym wiatopogldem, poprzez ktry
mona ocenia suszno innych wiatopogldw (w tym suszno teizmu), jest
wiatopogld naukowy.
Przykad:
Tylko nauka jest jedynym systemem wiedzy, ktry moe doprowadzi nas do prawdy o religii i
sprawdzi przy tym suszno innych wiatopogldw.

30. Overprecision
Bd ten powstaje wtedy, gdy odrzucamy jak koncepcj tylko dlatego, e jest nieprecyzyjna.
Ateici czsto odrzucaj koncepcj Boga z tego powodu.

Przykad:
Koncepcja Boga jest nie do koca jasna i precyzyjna w poszczeglnych religiach, mona j
wic odrzuci.

31. Occams razor fallacy

Brzytwa Ockhama jest to jeden z najczstszych bdw logicznych, jaki wystpuje w
argumentacji ateistw i racjonalistw. Zasada ta gosi, e najprostsze wyjanienie jest
najlepsze i nie powinnimy wprowadza zbdnych koncepcji, czy bytw, do naszych
wyjanie (dla ateistw takim zbdnym bytem jest oczywicie Bg). Problem polega na tym,
e przez niepotrzebne byty kady moe rozumie co innego. Dla jednych niepotrzebnym
bytem w wyjanianiu wiata moe by Bg, ale dla innych przeciwnie, takim bytem moe by
materia (np. dla solipsysty), ktra dla materialistw i ateistw jest z kolei czym niezbdnym
w wyjanianiu wiata. Nie wiadomo te, co rozumie przez najprostsze wyjanienie. To
samo wyjanienie moe by zarazem najprostsze, jak i niezmiernie zoone z rnych
punktw widzenia. Zasada ta jest wic bezuyteczna sama w sobie, bowiem tak naprawd
niczego nie okrela. Jest zupenie nieprecyzyjna (brzytwa ta kroi zupenie dowolnie, wedle
subiektywnych gustw uytkownika, ktre s rne u poszczeglnych osb), a tym samym
nie nadaje jako konkretne kryterium. Ponadto, stosujc brzytw Ockhama, popeniamy bd
logiczny znany jako reductive fallacy. Bd ten powstaje wtedy, gdy redukujemy swe
wyjanienie, sprowadzajc je tylko i wycznie do jakiego aspektu. Ateici popeniaj bd
logiczny reductive fallacy, stosujc brzytw Ockhama wobec Boga, gdy twierdz, e Boga
naley si pozby ze swoich rozwaa na temat wiata, ktry ich zdaniem sprowadza si tylko
do materii.

32. Historical parallelism

Bd ten powstaje wtedy, gdy kto tylko na podstawie samych podobiestw idei wskazuje, e
byy one zapoyczone. Jednake, jak gosi znana sentencja aciska, analogia non est
genealogia. Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj ten bd, gdy na podstawie
podobiestw idei chrzecijaskich do idei innych religii wnioskuj o zapoyczeniu.

Przykady:
Midzy kultem Mitry a chrzecijastwem jest wiele podobiestw, chrzecijastwo jest wic
parodi mitraizmu[8].
Pomidzy naukami buddyzmu i chrzecijastwa istnieje wiele podobiestw, chrzecijastwo
zapoyczao wic swe nauki od buddyzmu[9].
Wierzenia kananejskie s podobne do wierze hebrajskich, Hebrajczycy wic kradli swe
koncepcje religijne od kananejczyjw (ten bd logiczny pojawia si niestety czsto take w
literaturze naukowej[10], zajmujcej si analiz porwnawcz religii).
Pewne idee wsplnoty esseskiej z Qumran s podobne do idei wyznawanych przez wczesn
wsplnot chrzecijask. Chrzecijanie zapoyczali zatem te idee od esseczykw.

33. Humor or ridicule (zwany te galileo gambit).

Ten bd powstaje wtedy, gdy kto zamiast podj polemik z argumentami oponenta tylko
artuje lub szydzi z niego, aby w ten sposb wynie si ponad jego racje oraz sprawi
wraenie, e argumentacja oponenta jest mieszna lub gupia, a zatem pozbawiona znaczenia.
Jest to bardzo czsto spotykane u sceptykw, racjonalistw i ateistw, ktrzy zamiast podj
polemik z argumentacj staraj si jedynie j omiesza i zniesawia, bez podjcia
jakiejkolwiek z ni polemiki.

Przykad:
Ta argumentacja jest idiotyczna i bezsensowna, szkoda czasu na podejmowanie z ni
jakiejkolwiek polemiki.

Jeli twj oponent kiedykolwiek bdzie wymiewa lub szydzi z twej argumentacji, nie
podejmujc z ni jednoczenie adnej polemiki, moesz (a nawet powiniene, aby skutecznie
si obroni) ripostowa, e popenia on bd logiczny Galileo gambit.

34. Ex concessis
Bd ten powstaje wtedy, gdy kto twierdzi, e reprezentowana przez kogo idea jest
niewaciwa, bowiem wyznawa j kto moralnie skompromitowany. Ateici bardzo czsto
zarzucaj chrzecijanom, e ich wiara jest skompromitowana wanie dlatego, e kto o
niskiej moralnoci by jej zwolennikiem.

Przykad:
Jak moesz by chrzecijaninem! Przecie Hitler te nim by!

35. Double standards (znany take jako special pleading)

Ten bd powstaje zawsze wtedy, gdy w sposb uzasadniony nie stosujemy do swego
rozumowania zasad, jakich wymagamy od rozumowania innych. Ateici i racjonalici czsto
popeniaj ten bd.

Przykady:
Nie mamy dowodu na to, e ycie na ziemi stworzy jaki transcendentny kreator (Bg), zatem
ycie na ziemi powstao przypadkowo (jednake na to ostatnie take nie mamy przecie
dowodw, zatem osoba wypowiadajca tego typu stwierdzenie bardzo czste zreszt u
ateistw obala zarazem swe wasne stanowisko i popenia bd logiczny double standard).

Nowy Testament nie przekazuje nam historycznej prawdy o Jezusie (jednake czsto zdarza
si, e autor tego typu owiadczenia sam jednoczenie odwouje si do nauk NT o Jezusie,
kiedy mu to przy innej okazji pasuje, popeniajc w ten sposb bd logiczny double
standard).

36. Argument to the future (znany te jako appeal to the hope lub untestability fallacy)
Bd ten popenia si, gdy si twierdzi, e co w przyszoci uda si wykaza, cho teraz jest
to niemoliwe. Ateici i racjonalici czsto stosuj tego typu nielogiczne argumenty.

Przykady:
Nauka w przyszoci wyjani otaczajcy nas wiat do koca, dlatego nie potrzebujemy ju
religii, ktra w zasadzie nic nam nie wyjania.
W przyszoci nauka udowodni, e ycie powstao zupenie przypadkiem. Nie bdziemy
musieli ju wtedy tumaczy, e stworzy je Bg.
Warto zauway, e taki bd logiczny czsto pojawia si take w publicystyce medialnej na
temat wejcia Polski do UE. Jednym z najczciej podawanych pozornych uzasadnie dla
naszego wejcia do UE byo to, e kiedy zobaczymy (lub nasze dzieci czy dopiero wnuki
zobacz), i si nam to jednak opacio. Oczywicie autorzy takich stwierdze (w tym wielu
czonkw naszego spoeczestwa, ktrzy powtarzali ten slogan) popeniali bd logiczny
argument to the future.

37. Hypothesis contrary to fact

Bd tego typu powstaje wtedy, gdy kto argumentuje na podstawie tego, e co mogo si
zdarzy, cho jednoczenie nic nie wskazuje na to, e tak si zdarzyo, lub nawet co temu
przeczy. Ateici i racjonalici bardzo czsto argumentuj przeciw chrzecijastwu i Biblii w
stylu: co mogo si zdarzy.

Przykady:
Ewangelie powstay kilkadziesit lat po mierci Jezusa. Miay przekazywa prawd o yciu
Jezusa. Pami ludzka bywa jednak zawodna. Przez ten czas wiadkowie nie pamitali ju
wic dobrze wydarze, ktre Ewangelici opisali. Ewangelie nie przekazuj wic prawdy o
yciu Jezusa.

Mamy w wikszoci tylko pne kopie oryginaw poszczeglnych ksig Biblii. Kopici starali
si wiernie przepisa to, co kopiowali. W trakcie kopiowania teksty te mogy jednak zosta
sfaszowane. Musimy wic uzna, e nie posiadamy wiarygodnych kopii Biblii.

38. Secundum quid

Jest to w zasadzie odmiana wyej wspomnianego argumentu hasty generalization. Bd ten
powstaje zawsze wtedy, gdy kto uoglnia co na podstawie jednostkowych przypadkw.
Racjonalici bardzo czsto popeniaj ten bd wobec Biblii, np.:

Kopie Biblii zostay sfaszowane, przecie w staroytnoci kopici czasem faszowali to, co
przepisywali.

39. Argument from personal incredulity (zwany te relativist fallacy)

Ten bd logiczny popenia si zawsze wtedy, gdy kto twierdzi, e co jest niemoliwe tylko
dlatego, e jemu wydaje si to niemoliwe. Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj ten
bd w swych polemikach z teizmem.

Przykad:
Istnienie Boga jest dla mnie koncepcj niedorzeczn, std uwaam, e ludzie nie maj
adnych rozsdnych podstaw ku temu, aby wierzy w Boga.

Jezus nie mg dokona tych cudw, w ogle nie mog sobie tego wyobrazi, to niedorzeczne.

40. Fallacy of exclusion

Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy kto pomija jak wan informacj, ktra podkopuje
jego wnioskowanie.

Przykad:
W Ksidze Jeremiasza 7,22-23 Bg stwierdzi, e podczas exodusu nic nie nakazywa ydom
odnonie do ofiar krwawych i caopalnych. Przeczy jednak temu tekst z Wj 20,24, gdzie w
czasie exodusu Bg nakazuje ydom zoy ofiar caopaln.
W rozumowaniu tym wystpuje bd fallacy of exclusion, poniewa sceptycy wysuwajcy
taki argument czsto opieraj si na polskich przekadach Pisma witego (Biblia Tysiclecia,
Biblia warszawska), ktre w Jr 7,22-23 nie wstawiaj sowa dzie. Tekst oryginalny
zawiera jednak w tym miejscu sowo dzie (bejom dos. w dniu), std wiadomo, e Bg
jednak nie nakazywa ofiar krwawych i caopalnych w dniu wyjcia z Egiptu, bo wspomniany
w Wj 20,24 nakaz odnonie do takich ofiar zosta wydany dopiero duo pniej.

Inny przykad:
Hitler by ochrzczonym katolikiem, katolicyzm jest wic wspodpowiedzialny za jego
zbrodnie (podczas gdy pomija si tu ju zupenie, e ju we wczesnej modoci Hitler przesta
by katolikiem z wasnego wyboru).

41. The natural law fallacy

Ten bd logiczny popeniamy zawsze wtedy, gdy budujemy swoj argumentacj na tzw.
prawach natury. Racjonalici bardzo czsto argumentuj w ten sposb, odzierajc ludzk
godno z jej humanitarnej podszewki i wskazujc, e niczym tak naprawd nie rnimy si
od zwierzt.

Przykady:
Jestemy tylko zwierztami, wic Biblia nie ma racji, gdy stawia czowieka wyej od zwierzt.
W wiecie zwierzt istnieje prawo brutalnej walki o przetrwanie. Chrzecijaskie prawo
zalecajce denie do altruizmu jest wic utopijne, poniewa jest wbrew temu prawu.

42. The no true Scotsman fallacy

Ten bd logiczny bardzo czsto wystpuje u racjonalistw i ateistw. Powstaje on zawsze
wtedy, gdy kto twierdzi, e jego argument czy zasada, na jakiej si on opiera, jest prawdziwa,
poniewa kto, kto j wyznaje, jest prawdziwym reprezentantem tej zasady.

Przykady:
Profesor Maciej Giertych jest biologiem, lecz nie akceptuje teorii ewolucji. Jednak prawdziwy
naukowiec zawsze akceptuje teori ewolucji, zatem Giertych nie jest prawdziwym
naukowcem.
Prawdziwy naukowiec nie powinien wierzy w Boga. Jeli jednak wierzy, nie jest prawdziwym
naukowcem.

43. Reification (hypostatization) bd ten zwany jest take anti-conceptual mentality

Bd ten powstaje zawsze wtedy, gdy kto traktuje abstrakt jako konkret.

Przykad:
Grzech jest realn rzeczywistoci, powinien mie wic namacalne skutki. Jednak ja
regularnie popeniam grzech i nie odczuwam takich skutkw. Zatem koncepcja grzechu jest
bdna.

44. Non-support
Bd ten powstaje zawsze wtedy, gdy kto wyciga jaki wniosek na podstawie zbyt maej
iloci przesanek lub na podstawie przesanek, ktre s dobrane tendencyjnie.

Przykad:
W chrzecijastwie od samego pocztku istnia rozam na dwa stronnictwa: Piotrowe i
Pawowe. Dowodzi tego konflikt pomidzy Piotrem i Jakubem, jaki zosta opisany w Ga 2,11-
14.

Dowodzenie to jest bdne, poniewa w Ga 2,11-14 opisano tylko jeden may incydent, jaki
nastpi pomidzy dwoma wspomnianymi Apostoami. Jeden incydent nie wskazuje jednak w
adnym wypadku na trway konflikt, poniewa problem mona byo przecie szybko
rozwiza, a spr zaegna.

45. Barking cat

Ten bd logiczny powstaje zawsze wtedy, gdy twierdzimy, e zaakceptujemy zasad
dziaania jakiej instytucji, pod warunkiem, e zmieni ona swe fundamentalne zasady, tak by
nam odpowiaday. Jednak zmiana taka jest niemoliwa, poniewa zasady te s fundamentalne
i zrezygnowanie z tych zasad oznaczaoby koniec dziaania i dalszego sensu istnienia tej
instytucji (std nazwa tego bdu logicznego, ktra odnosi si do szczekajcego kota,
poniewa kot nie moe zacz szczeka, byoby to wbrew jego naturze). Ateici i racjonalici
bardzo czsto postuluj, e Koci powinien zmieni jakie swe (czsto fundamentalne dla
istnienia Kocioa) zasady, aby sta si bardziej akceptowalnym dla innych. Jednak Koci
czsto nie moe zrezygnowa z tych zasad, bo stanowi one by albo nie by dla sensu
istnienia tej instytucji.

Przykady:
Koci powinien zaakceptowa homoseksualizm, wtedy bym nie mia do niego zastrzee.
Koci powinien wprowadzi rozwody, wtedy odpowiadayby mi bardziej jego nauki.

46. Fantasy projection

Bd ten popenia si wtedy, gdy si argumentuje tylko na podstawie wasnej wyobrani, cho
nie ma na to poza tym adnych argumentw.

Przykad:
Jeli kopici przepisywali Bibli, to zapewne j sfaszowali. Zatem powinnimy odrzuca
Bibli, skoro jest sfaszowana.
Ewangelie s pene mitologicznych opowiada, ich autorzy sfaszowali yciorys Jezusa, ktry
by zupenie inny (autor takiej wypowiedzi nie jest jednak w stanie poda na to adnego
historycznego dowodu, bo nie mamy adnych rde z I wieku potwierdzajcych nam jego
koncepcj, argumentuje on zatem jedynie opierajc si tu na wasnej wyobrani).

47. Spurious causation

Ten bd powstaje wtedy, gdy dostrzegamy zwizek przyczynowo-skutkowy, tam gdzie jest
on tylko pozorny. Ateici i racjonalici (i nie tylko, dotyczy to take rnych sekciarzy)
bardzo czsto popeniaj ten bd, gdy niemal za cae zo wspczesnego wiata obwiniaj
chrzecijastwo.

Przykady:
Koci jest dzi odpowiedzialny za dziesitki wojen, w tym za dwie ostatnie wojny wiatowe.
Koci jest dzi odpowiedzialny za wiele uprzedze, gwnie rasowych.

48. Gravity game

Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy kto twierdzi, e jaka teoria powinna by
udowadniana tak dugo, a bdzie cieszy si powszechnym uznaniem.

Przykad:
Teoria inteligentnego projektu nie cieszy si powszechnym uznaniem wrd naukowcw, jako
teoria dowiedziona empirycznie, jak to jest z teori ewolucji, nie powinnimy jej wic
uznawa za wiarygodn.

49. Appeal to gravity

Nazwa podobna jak w przypadku bdu poprzedniego, lecz w rzeczywistoci jest to inny bd.
Powstaje on zawsze wtedy, gdy kto twierdzi, e jego argumentacja jest dojrzaa i powana,
dlatego powinna zosta przyjta jako oczywista.

Przykad:
aden powany biblista nie traktuje Biblii jako rda zawierajcego prawdziwe informacje.
Powany naukowiec uznaje teori ewolucji.

50. Supression of the agent

Ten bd logiczny popenia si wtedy, gdy pomija si istotn przyczyn jakiego zjawiska,
koncentrujc si zamiast niej na mniej bezporednich i istotnych przyczynach.

Przykad:
Koci jest odpowiedzialny za inkwizycj.

Takie twierdzenie jest po czci prawd, jednak gdy jest ono oceniane w kategoriach caoci,
to wtedy jest faszywe. Za bd inkwizycji byy bowiem odpowiedzialne tylko jednostki
redniowiecznego Kocioa, ktre le zinterpretoway nauk Jezusa.

51. Appeal to rugged individualism

Ten bd logiczny powstaje zawsze wtedy, gdy kto odwouje si do faktu, e jego
argumentacj podziela jaka elitarna mniejszo.

Przykady:
Zawsze byo tak, e wikszo nie mylaa, a mylcy byli w mniejszoci, jak ju kiedy
zauway Bertrand Russell. Dlatego wanie jest zupenie zrozumiae, dlaczego w Polsce
wikszo ludzi to niemylcy katolicy, za mylca mniejszo to ateici.

52. Appeal to utility

Ten bd logiczny powstaje wwczas, gdy kto prbuje obali czyj tez jedynie za pomoc
twierdzenia, e zwolennik tej tezy broni jej tylko i wycznie z powodw osobistych lub
emocjonalnych. Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj ten bd logiczny, gdy twierdz
np.:

Ludzko zacza wierzy w Boga, bo nie potrafia wyjani otaczajcych j zjawisk, takich
jak pioruny, kataklizmy i inne zjawiska przyrodnicze.
Ludzie wierz w Boga, bo s sabi.
Wiara w Boga daje nadziej na ycie po mierci. Tylko dlatego ludzie w to wierz.
Wiara w Boga i modlitwa to psychiczna podpora w problemach yciowych. Dlatego ludzie tak
chtnie wierz.
Bronisz tej tezy tylko dlatego, e Koci tak naucza.

53. Canceling hypotheses

Ten bd logiczny powstaje zawsze wtedy, gdy kto dla uzasadnienia jakiej hipotezy tworzy
tylko inn hipotez, zamiast poda jakie przesanki dla pierwszej hipotezy.
Przykad:
Ateista: ycie na ziemi powstao w drodze przypadku.
Teista: Skd wiesz?
Ateista: Na razie nie potrafi tego dowie dowiadczalnie, lecz mona zaoy, e w
przyszoci laboratoria naukowe bd na tyle rozwinite, e dowiod tego w kocu.

Ten bd logiczny jest bardzo zbliony do bdu okrelanego jako speculative evidence.

54. Appeal to guilt

Ten bd logiczny powstaje zawsze wtedy, gdy kto prbuje obala czyje twierdzenie jedynie
za pomoc wywoania poczucia winy u tego, ktry broni tego twierdzenia.

Przykad:
Bronisz Kocioa, nie wstyd ci? Przecie Koci jest winny wielu cierpie ludzkich na
wiecie.

55. Unidentified experts

Ten bd logiczny bardzo czsto wystpuje u racjonalistw. Powstaje on zawsze wtedy, gdy
kto powouje si na autorytety, nie precyzujc, o kogo chodzi, co sprawia, e nie moemy
sprawdzi, czy rzeczywicie s oni autorytetami w tej dziedzinie.

Przykad:
Wiarygodni naukowcy uwaaj, e Biblia zostaa sfaszowana (i nie powiedziano, ktrzy
naukowcy).

56. Argumentum ab annis

Bd ten powstaje wtedy, gdy argumentujemy, e co jest bez wartoci, bo jest stare. Ateici i
racjonalici czsto argumentuj tak wobec Biblii i chrzecijastwa.

Przykady:
Koci ze swymi naukami wci tkwi w redniowieczu, jego nauki zdezaktualizoway si w
wietle wspczesnego postpu.
Biblia zawiera stare i nieaktualne informacje o wiecie.

57. Categorical fallacy

Ten bd popenia si wtedy, gdy kto na poparcie swej koncepcji (lub zespou koncepcji)
przywouje inn koncepcj (lub zesp koncepcji), ktre do niej wcale nie pasuj. Ateici i
racjonalici popeniaj ten bd, gdy twierdz, e ateizm opiera si na nauce. Tymczasem
ateizm nie moe opiera si na nauce, gdy w obszarze zainteresowa nauki nie ley Bg ani
transcendencja, jak to jest w przypadku ateizmu. Nauka nie moe negowa tego, czym si nie
zajmuje i co ley poza obszarem jej zainteresowa.

58. Nihilistic fallacy

Ten bd powstaje zawsze wtedy, gdy kto twierdzi, e aby unikn pomyek w swym
procesie poznawczym, unika przyjmowania czegokolwiek na wiar. Ateici i racjonalici
bardzo czsto tak twierdz (zwaszcza wtedy gdy maj okazj wymia teistw za ich wiar w
Boga). Jednak takie stanowisko samo si obala, poniewa nie mona przyj na podstawie
jakiegokolwiek dowodu, e aby unikn bdu, nie naley nic przyjmowa na wiar. Takie
stanowisko samo w sobie jest bowiem wstpnie przyjte na wiar. Warto doda, e
niemoliwe jest te zbudowanie adnego systemu wiedzy bez uprzednich zaoe i zasad,
ktre mona przyj tylko na wiar. Dane, jakie do nas docieraj, musimy bowiem
zinterpretowa wedle jakich regu. Tych regu nie mona za oprze na samej rzeczywistoci,
faktach, bowiem fakty s faktami dopiero po jakim ich zinterpretowaniu. Bez interpretacji
wic ani rusz, bez niej fakty s nieuporzdkowane, pozbawione jakiegokolwiek uytecznego
znaczenia i niesprecyzowane. Sama interpretacja musi jednak dokona si w umyle ludzkim.
Ten za musi utworzy j na bazie jakich zaoe przyjtych wstpnie na wiar. Cofajc si
wci w naszym rozumowaniu i wci pytajc si samych siebie o to, skd to wiemy, musimy
bowiem zawsze w kocu dotrze do punktu, kiedy co przyjmujemy wstpnie na wiar. Nie
istniej wic fakty, ujte bez teoretycznego zaangaowania, co jest dzi bezsporne nawet
wrd filozofw nauki[11], za teoretyczne zaangaowanie nie moe istnie bez jakich
zaoe przyjtych na wiar. Nihlistic fallacy mona wic zakwalifikowa jako bd logiczny,
obrazujc to w ten oto sposb:

Wierz, e aby unikn pomyki, nic nie mona przyjmowa na wiar.

59. Raising the bar

Bd ten robi si zawsze, gdy si da od swego oponenta coraz mocniejszych dowodw na
co, podnoszc wci poprzeczk i wymagania argumentacyjne, mimo e oponent wci
dostarcza mu dowodw, ktrych on wczeniej da. Wybieg ten jest czyst socjotechnik i
ma zniechci oponenta od uzasadniania swego stanowiska, poniewa nikt nie jest w stanie
dostarcza dowodw na co w nieskoczono. Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj
ten bd logiczny w dyskusjach, gdy wci wymylaj jakie preteksty w stosunku do
argumentacji oponenta, chocia wczeniej dostarczy on ju dowodu, jakiego od niego
dano. Jeli kiedykolwiek natrafisz na sytuacj, w ktrej sceptyk otrzyma od ciebie
argument, jakiego oczekiwa, a mimo to nie uzna go za wystarczajcy i bdzie wymyla
coraz bardziej rygorystyczne warunki dla by albo nie by tego argumentu, zastopuj i zwr
mu uwag na to, e popenia on bd logiczny raising the bar. Moesz wtedy wycofa si z
dyskusji, bez naraenia si na zarzut nieuzasadnienia swego stanowiska, poniewa twj
oponent popeni w swej argumentacji bd logiczny.

60. Least plausible hypothesis

Ten bd logiczny powstaje wtedy, gdy ignorujemy jakie inne i bardziej oczywiste
wyjanienia danej sytuacji, sprowadzajc wszystko uparcie wci tylko do naszej jednej
interpretacji. Racjonalici i ateici bardzo czsto popeniaj ten bd w polemikach.

Przykad:
w. Pawe nie pisa prawie nic o yciu Jezusa, bo nic o tym nie wiedzia (tymczasem w.
Pawe mg nie pisa prawie nic o yciu Jezusa z rnych powodw, np. dlatego, e nie trzeba
byo wiernym powtarza od nowa informacji, ktre znali ju z tradycji ewangelicznej, lub
dlatego, e tematyka listw Pawa nie dopuszczaa moliwoci szerszego nawizywania do
tych kwestii).

61. Pretensious
Ten bd logiczny powstaje zawsze wtedy, gdy wypowiadamy si z pozycji
wszechwiedzcego obserwatora, ktry mwi jakby z punktu widzenia wszystkich.
Racjonalici i ateici czsto wypowiadaj si w taki sposb.

Przykady:
Cuda nie zdarzaj si dzisiaj nigdzie, zatem nie zdarzay si te w czasach Jezusa.
Warto nadmieni, e tak popularna wrd polskich racjonalistw i ateistw Uta Ranke-
Heinemann rwnie popenia ten bd logiczny, gdy napisaa:

W realnym yciu adne anioy nie przychodz do adnych dziewic, dzisiaj nie i wtedy te
nie[12]. W rzeczywistoci bowiem aden anio nie pojawi si w naszym yciu codziennym,
by zwiastowa nam wielk rado[13].

62. Reductive fallacy

Ten bd logiczny (o ktrym wspominaem ju wyej przy okazji omwienia brzytwy
Ockhama) powstaje zawsze wtedy, gdy kto sprowadza jakie wyjanienie do okrelonego
aspektu rzeczywistoci, redukujc w ten sposb pole wyjanie do z gry ustalonego obszaru.
Ateici i racjonalici bardzo czsto popeniaj ten bd logiczny, gdy twierdz, e zjawiska
religijne naley tumaczy naturalistycznie, czyli wykluczajc ich pierwotny nadprzyrodzony
charakter. Oto jedna z takich sytuacji:

Poniewa, jako racjonalici, nie wierzymy, by autor by jasnowidzem i mg przewidzie

przyszo, trzeba nam datowa ewangeli na czas po 70 r.[14].

Wspomniany bd logiczny pojawia si te w wyej cytowanym zdaniu Ranke-Heinemann:

W realnym yciu adne anioy nie przychodz do adnych dziewic, dzisiaj nie i wtedy te
nie[15].

Oba te fragmenty redukuj opisywane zjawisko do okrelonego zakresu wyjanie, wystpuje

w nich zatem bd logiczny reductive fallacy. Warto te zauway, e wyjanianie czego za
pomoc z gry przyjtych zaoe, ktre ograniczaj to wyjanienie do okrelonego obszaru,
jest po czci bdnym koem. Nasze wyjanienie nie wyjania nam bowiem w tym
wypadku tak naprawd nic, poniewa przedstawiamy wyjanienie, jakie wczeniej sobie
podyktowalimy i ustalilimy z gry sami, arbitralnie eliminujc zakres niewygodnych lub
niepotrzebnych nam wyjanie. Na takie bdne koo cierpi wyjanienia racjonalistyczne i
ateistyczne, ktre za pomoc brzytwy Ockhama z gry ustalaj, e wszystkie wyjanienia
zjawisk religijnych maj by naturalistyczne (tzn. maj wyklucza nadprzyrodzono). W
takim wyjanieniu uzyskuje si zatem na wyjciu taki to a taki wynik, ktry przyjto z gry
przed wyjanieniem. Jest to zatem jaka forma bdnego koa, a zatem jest to znw bd
logiczny.

Oto najczciej spotykane bdy logiczne w argumentacji racjonalistw i ateistw. Katalog ten
mona by pewnie jeszcze rozszerza. Bardziej zainteresowanych odsyam do setek katalogw
bdw logicznych, jakie mona znale w anglojzycznym Internecie[16], w celu
rozszerzenia tego zagadnienia.

Przypisy

[1] Taki pogld u Deschnera; por. K. Deschner, I znowu zapia kur, t. I, Gdynia 1996, s. 231.
[2] Taki bd logiczny u wielu racjonalistw; por. np. Z. Poniatowski, rda do wczesnego
chrzecijastwa, w: Katolicyzm staroytny jako forma rozwoju pierwotnego chrzecijastwa,
red. J. Keller, Warszawa 1969, s. 71.
[3] Tame, s. 73.
[4] K. Deschner, I znowu zapia kur, t. I, dz. cyt., s. 230.
[5] Patrz np. Z. Kosidowski, Opowieci Ewangelistw, Warszawa 1979, s. 216: wikszo
egzegetw biblijnych []. Por. te: K. Deschner, I znowu zapia kur, t. I, dz. cyt., s. 48:
Powszechnie uwaa si, e najstarsi chrzecijanie z Palestyny nie spisali ani jednego sowa
Jezusa (kursywa od J.L.). Patrz te: tame, s. 278.
[6] Tame, s. 48. Patrz te: tame, s. 278.
[7] Tame, s. 230 (kursywa od J.L.).
[8] Czsty bd logiczny u racjonalistw; por. np. K. Deschner, I znowu zapia kur, t. I, dz.
cyt., s. 102n.
[9] Por. tame, s. 88n.
[10] Por. np. J. Bright, Historia Izraela, Warszawa 1994, s. 173.
[11] Por. I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, Warszawa 1995, s. 14n. Zauwaaj
to te inni metodolodzy nauki: Historia nauki wiadczy o tym, e program konkretnej
dziaalnoci naukowej zawsze opiera si na okrelonych filozoficznych wyobraeniach o
wiecie i procesie poznania; W. Kupcow, A. Panin, Filozofia a nauka, Warszawa 1976, s. 84.
Patrz te tame, s. 85,95,106,108-109.
[12] U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, Gdynia 1994, s. 50.
[13] Tame, s. 19.
[14] Z. Kosidowski, Opowieci Ewangelistw, dz. cyt., s. 68.
[15] U. Ranke-Heinemann, Nie i Amen, dz. cyt., s. 50.
[16] Niniejsze opracowanie korzystao z pomocy takich katalogw. Wiele z powyej
opisanych bdw logicznych, przy ktrych stosowaem nazewnictwo aciskie, jest te
skatalogowanych w: W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych,
Warszawa 1988.