Warszawskie Studia Teologiczne

XIX/2006, 229-240
Ks. Krzysztof SZWARC

CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO : OSOBA I CZYN

Tre: 1. Romano Guardini jako teolog i duszpasterz; 2. Jezus Chrystus Droga, Prawda i ycie jako
universale concretum; 3. Nowo uprawianej przez Guardiniego teologii; 4. Chrystus szans penej hu-
manizacji ycia czowieka; 5. Teologiczne intuicje Guardiniego we wspczesnej teologii.

Niemiecki teolog, woskiego pochodzenia Romano Guardini w Dziele i Osobie

Jezusa Chrystusa dostrzega istot chrzecijastwa1, tworzc uniwersaln i fundamen-
taln kategori interpretacji wiata i czowieka w wiecie. Zarazem precyzyjnie i teo-
logicznie uzasadnia, e Jezus Chrystus w swym bosko-ludzkim bycie i historiozbaw-
czym oddziaywaniu jest universale concretum bosko-ludzkiej jednoci, e bdc
drog, prawd i yciem jak sam mwi o sobie zachca czowieka do relacji oso-
bowych z Nim.
Guardini w oparciu o autodeklaracj Jezusa Ja jestem drog, prawd i yciem
(J 14, 6) konstruuje chrystologi, ktra bdc nauk wiary udziela odpowiedzi na
egzystencjalne wtpliwoci i pytania czowieka. Zwizek naukowej refleksji z pewn
pozanaukow oryginalnoci polegajc na osobowej relacji z Chrystusem, jako
swym osobowym a nie jedynie rzeczowym przedmiotem zainteresowa, prowadzi
Teologa do integralnego ujcia uprawianej przez Niego chrystologii. Taka bowiem
chrystologia ma realny wpyw na ycie czowieka. Prowadzi bowiem do Chrystusa,
ktry jest trwa gwarancj jednoci bosko-ludzkiego ycia.

1. Romano Guardini jako teolog i duszpasterz

Guardini jest uwaany za jednego z najwybitniejszych teologw minionego stule-
cia2. Zaliczany do grona prekursorw Soboru Watykaskiego II zwaszcza w dzie-

1
R. GUARDINI, Das Wesen des Christentums, Wrzburg 1938.
2
J. MISIUREK, "Guardini Romano", w: Encyklopedia Katolicka, t. 6, kol. 369-372; A. ANDERWALD,
"Guardini Romano", w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, red. M. Rusecki, Lublin-Krakw 2002, 444-445;
J. W. KOWALSKI, "Nowe kierunki w teologii. Romano Guardini", Znak 5(1950) nr 3, 194-206; D. KOWALC-
ZYK, "Rozmowy o Bogu", w: red. J. MAJEWSKI, J. MAKOWSKI, Leksykon wielkich teologw XX/XXI wieku,
Warszawa 2003, 117-123; M. JAWORSKI, "O tej ksice i jej autorze", w: R. GUARDINI, Koniec czasw
nowoytnych, tum. J. Bronowicz, Krakw 1969, 6-13; Cz. S. BARTNIK, Formacja wiatopogldowa Nie-
mieckiego Ruchu Modzieowego w publikacjach Romano Guardiniego, Lublin 1991, 7-15; M. WOLICKI,
"Sowo o Autorze", w: R. GUARDINI, O duchu liturgii, tum. M. Wolicki, s. 12-34; Z. MIEDZISKI, "Stulecie
urodzin Ks. Romano Guardiniego", ycie i Myl 34(1985) z. 6, 107-110; T. DZIDEK, "Romano Guardini",
w: TENE, Mistrzowie teologii. Prezentacja antologia tekstw dyskusja, Krakw 1998, 559-584; J.L.
ILLANES, J.I. SARANYANA, Historia Teologii, Krakw 1997, 452-454.
230 KS. KRZYSZTOF SZWARC

dzinie eklezjologii i odnowy liturgicznej. Jednak Arno Schilson okrela go jako be-
kannte Unbekannte. Rzeczywicie i niestety znany nieznany myliciel minionego
wieku pozostaje w sferze mglistej znajomoci. Wielki dorobek myli jaki po sobie
pozostawi jest we wspczesnej myli teologicznej jedynie cytowany, anieli kry-
tycznie przepracowany. Tymczasem przemylenia Guardiniego na temat relacji
Kocioa i spoeczestwa, teologii i filozofii, pedagogiki i ruchu modzieowego nie
zamykaj si jedynie do Jego epoki, lecz maj i dzi wiele do powiedzenia wspcze-
snemu czowiekowi. Guardini proponuje chrzecijaski ogld wiata (Christliche
Weltanschaung3), ktry jest gboko zakorzeniony w Chrystusie. Chrystus bowiem
wchodzc w wiat, daje wiatu gwarancj przyszoci w Bogu. Jest On nie tylko
sposobem widzenia wiata i jego centralnym punktem, ale jest te Tym, ktry stoi
ponad wiatem i wiat transcenduje ku sobie. Chrystus jest dla Guardiniego podsta-
w wiatopogldu przez Jego widzenie wiata i przez patrzenie na wiat przez Niego.
Dlatego nierozerwalnie czy ycie wiata z yciem wiary. Czyni to w dynamicz-
nych i poszukujcych prawdy rodowiskach naukowych i duszpasterskich, nie od-
dzielajc jednoczenie nauki od duszpasterstwa.
Ze spotkania wiary z rozumem i ywego Boga z ywym czowiekiem w rzeczy-
wistoci wiata, Guardini czerpa wieo i gbie dla uprawianej przez Siebie teolo-
gii. Jego teologia nigdy nie bya czysto teoretyczn i jedynie rozumow dywagacj na
temat Boga, czowieka, czy ich wzajemnych wizi i relacji. Zawsze jednak pozosta-
waa konfrontacj wiata z wiar, bya nieustannym odczytywaniem wiata na nowo
w wietle wiary. Wiara i rozum, modlitwa, duszpasterstwo i nauka stay si dla Guar-
diniego metodologicznym wrcz zaoeniem jego pracy. W owym i bowiem, wi-
dzia podny zwizek, z ktrego da si zrodzi dojrzae owoce.
Nigdy nie zaczyna od rozumowych dywagacji, lecz wybiera si w wdrwk wia-
ry z wtpliwociami i pytaniami na szace rozumu. Jego teologia jak sam zaznacza
zaczynaa si najpierw w kaplicznych klcznikach, z ktrych przenosia si na kociel-
ne ambony, sale wykadowe, spotkania z ludmi, a dopiero potem swoje miejsce znaj-
dowaa na spisanych kartkach. I dlatego chyba teologia uprawiana przez Guardiniego
bya mow o Bogu, ktra rodzia si z rozmowy z Bogiem i prowadzia znw do m-
wienia z Nim, do Niego i o Nim. Dydaktyczno-naukowa praca Guardniego w sposb
zdecydowany wykraczaa poza mury Uniwersytetu. Jego osobiste dowiadczenie y-
wego Boga wchodzio w cisy i ywotny zwizek z yciem poszczeglnych ludzi. Na
ycie patrzy on oczyma Chrystusa tego, w ktrym widzia istot chrzecijastwa i
poszukiwa Go dla ycia czowieka. Nauczanie chrzecijaskiego wiatopogldu, stao
si przede wszystkim jego osobistym, wyrazistym wiadectwem ywego zwizku
czowieka z Bogiem; zwizku wyraonego wspczesnym, dynamicznym jzykiem
teologicznym, ktry okreli go jako myliciela chrzecijaskiej egzystencji.
Poszukiwanie nowych teologiczno-egzystencjalnych form wyraania Bosko-
ludzkiego zwizku ycia nie sprowadzao si w teologii Guardiniego do dewocyjnych
dyrektyw i gotowych rozwiza. Nie opierao si na relatywizacji, lecz na poszukiwa-
niu prawdy. Prawdy o indywidualnym i wsplnotowym yciu czowieka w komunii z

3
R. GUARDINI, "Vom Wesen katholischer Weltanschaung", Die Schildgenossen 4(1923) nr 4, 66-79;
Europa und christliche Weltanschaung, Wrzburg 1965.
CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO 231

Bogiem, ktre ma realny, nadziejorodny wpyw nie tylko na obecne ycie czowieka.
Troska o prawd i umiejtno dzielenia si prawd zgromadzia wok Guardiniego
ludzi niemal wszystkich warstw spoecznych, ktrzy widzieli w Nim pokazujcego
wiato. Konsekwentnie realizowany zwizek ycia wiary i rozumu, uwierzytelnia
si z charyzmatyczn moc w jego przepowiadaniu i nauczaniu. Przez to Guardini
dokona przeomu wiadomoci wiary i wywar znaczcy wpyw na ksztat kultury
religijnej poszczeglnych ludzi w wczesnych Niemczech. wieo uprawianej
przez Niego teologii znajduje szczeglne swe miejsce rwnie w wielu aspektach
wspczesnej eklezjologii, chrystologii, liturgiki, czy ycia duchowego.
Twrczo pisarska Guardiniego jest wynikiem jego yciowych przemyle na
temat zwizku ycia wiary i ludzkiej egzystencji. Owocami tych przemyle dzieli si
z czytelnikami i suchaczami, aby im przyj z pomoc w rozwizywaniu palcych
trudnoci. Niemal wszystkie jego dziea nie posiadaj znamion systematycznie upra-
wianej nauki, lecz stanowi okolicznociowe odzwierciedlenie konkretnej potrzeby
aktualnej egzystencji4.
Trudno znale jaki jeden wsplny mianownik dla ycia i twrczoci Guardiniego.
Krzywdzce byoby przyporzdkowanie Guardiniemu ktrego z obszarw jego dzia-
alnoci w sposb szczeglny. One wszystkie stanowiy cao Jego ycia, koncentru-
jc wysiek kaznodziei, kerygmatyka, pedagoga, nauczyciela, mistrza i naukowca na
przygotowaniu czowieka i towarzyszeniu mu w samodzielnym i odpowiedzialnym
yciu wiary w granicach Kocioa tworzcego now jako ycia religijno-spoeczno-
polityczno-kulturowego. Jednak jest co, co charakteryzowao go w sposb szczegl-
ny sejsmograficzne wyczulenie, uwraliwienie na przyszo, doskonaa znajomo
wspczesnoci. Podejmowa dialog z wspczesnoci i odsya j do ycia wiary z
zatroskania o jej przyszo. W yciu wiary w zwizku z Chrystusem widzia bowiem
moliwo rozwoju i spenienia dla czowieka, wiata, jego historii. Przez cae ycie
by czowiekiem pilnie poszukujcym prawdy, cigle pytajcym i szukajcym odpo-
wiedzi, gboko zaangaowanym w sprawy wiary i wiata, gboko wierzcym, ale i
niejednokrotnie wtpicym, a przede wszystkim cigle pytajcym.
Teologia, ktrej najserdeczniejszym centrum pozostaje Osoba i Dzieo Jezusa
Chrystusa jest obecna nie tylko w pisarskiej dziaalnoci Guardiniego. Jest ona obec-
na w caym yciu Teologa, poczynajc od jego dziaalnoci kapasko-duszpasterskiej,
w ktrej widzia wiksz moliwo miowania przez pedagogiczne wysiki zmie-
rzajce do stawiania czoa centralnym tematom wiary i budowania odpowiedzialnej
wiadomoci za jej ksztat a po jego naukowo-dydaktyczn prac uniwersyteck.

2. Jezus Chrystus Droga, Prawda i ycie jako universale concretum

Uprawiana przez Guardiniego chrystologia jest propozycj mylenia chrystocen-
trycznego5, czyli takiego postrzegania rzeczywistoci, w ktrej Osoba i Dzieo Chry-

4
R. GUARDINI, "ycie wewntrzne chrzecijanina", tum. J. Kobia, W drodze 17(1991) nr 7-8, 47-54.
5
R. GUARDINI, Das Bild vom Jesus dem Chrystus in Neuen Testament, Wrzburg 1936; Die menschli-
che Wirklichkeit des Herrn. Beitrage zu einer Psychologie Jesu, Wrzburg 1936; Der Herr. Betrachtungen
232 KS. KRZYSZTOF SZWARC

stusa byyby skutecznym wzorcem jednania tego, co rne. On bowiem jest najuni-
wersalniejszym konkretem i najbardziej ukonkretnion rzeczywistoci uniwersaln.
Z teologicznych publikacji niemieckiego teologa mona odczyta wezwanie do upra-
wiania chrystologii integralnej, na usugach wiary i bliskiej ycia.
Chrystologi Guardiniego mona odczyta w kluczu universale concretum6. Punk-
tem wyjcia i najserdeczniejszym centrum jest tutaj Wydarzenie Wcielenia Syna Bo-
ego. Ono stanowi nadziej jednoci z otwartoci na wielo i rnorodno, przy
jednoczesnym zachowaniu wasnej tosamoci. W tym wietle Jezus Chrystus jawi si
jako absolutny punkt skupienia wszelkiej wieloci, jako faktycznie zrealizowana jed-
no pomimo rnic niemoliwych do pokonania w teorii. W Nim spotykaj si bo-
wiem wszelkie ogniskowe rzeczywistoci to, co boskie z tym, co ludzkie, wieczno
z doczesnoci, wito z grzesznoci, universale z concretum. Jezus Chrystus jest
tym, ktry scala w sobie najwiksze rnice rzeczywistoci. Jest jednoci Stwrcy i
stworzenia, w sobie scala ycie ze mierci ukazujc ich jedno w tajemnicy zmar-
twychwstania.
Jezus Chrystus jako universale concretum w teologicznej twrczoci Monachij-
skiego Teologa jawi si w perspektywie Drogi jako egzystencji wiata, Prawdy jako
peni chrzecijaskiego objawienia i ycia jako nowego sposobu istnienia czowieka i
wiata. Droga jest form ycia Chrystusa jako przechodzenie od Ojca do wiata i
czowieka, oraz od wiata i czowieka do Ojca wraz ze wiatem i czowiekiem ocalo-
nym i pojednanym na drodze ofiarniczego charakteru egzystencji Odkupiciela. Chry-
stus nie tylko wskazuje kierunek, w ktrym mona zda ku Ojcu, ale sam jest naj-
serdeczniejszym punktem powrotu do Niego. Jezus jest jedynym porednikiem dro-
gi do Ojca i tylko w Nim mamy dostp do Niego. Droga ta prowadzi przez mio,
ktr czowiek moe przeby naladujc Chrystusa. Prawda wskazuje na Chrystusa
jako sowo Boga i o Bogu, rdo i peni chrzecijaskiej prawdy, danej przez Chry-
stusa Kocioowi i przyjtej przez czowieka w wierze. ycie Chrystusa jest yciem
samego Boga. Otwiera si ono przed nami w Chrystusie, dajc nam nowy sposb
istnienia otwarty na wieczno7.

ber die Person und das Leben Jesu Christi, Mainz 1937; Das Wesen des Christentums, Wrzburg 1938;
Das Christusbild der paulinischen und johanneischen Schriften, Wrzburg 1940; Nur wer Gott kennt, kennt
den Menschen, Wrzburg 1952.
6
Pojcie pochodzi od Mikoaja z Kuzy. Rozwinite zostao przez H. U. v. Balthazara (W peni wiary,
tum. J. Fenrychowa, s. 44) a nastpnie poszerzone w kontekcie teologii kulturowego pluralizmu przez J.
Szymika i Gdzia J. SZYMIK, Universale concretum. Chrystocentryzm jako klucz do jednania rnorod-
noci, w: TENE, Wszystko zjednoczy w Chrystusie, Wrocaw 2003, 163-183.
7
Woher Er komme? wer Er sei? Wie Er zu Gott stehe und wie zum Menschlichen? was Er wolle? - und
es entstanden die groen Bestimmungen: Christus ist der Logos. Er ist der Weg, die Wahrheit und das Leben.
Er ist das Licht und die Liebe. Er ist Jener, der von Oben kommt. - R. GUARDINI, Das Bild von Jezus dem
Christus im Neuen Testament, Wrzburg 1953, 68 - i nieco dalej: Diesen aber, welcher Logos ist und Mensch;
diesen inbegriff, diesen Ein-und-Alles, drckt er in Wendungen aus, welche das Hchste enthalten, was es fr
den Menschen gibt: er nennt Ihn das Licht, den Weg, die Wahrheit, das Leben. Der Gottmensch bringt nicht
das Licht, sondern Er selbst leuchtet. Christus zeigt nicht den Weg, sondern seine Person ist inmitten der Welt-
Wirre das Einzige, was gerichtet ist und den , der sich Ihm anvertraut, fhrt. Der Herr verkndet nicht die
Wahrheit ist sein eigenes lebendiges Sein, allein wesenhalt und ohne Trug - s. 77-78; Christus die Wahrheit,
das Licht, der Weg, der Logos und die Ture und das Leben TENE, Das Christusbild der paulinischen und
johanneischen Schriften, Wrzburg 1940, 160-180.
CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO 233

Guardini, bdc bacznym obserwatorem ycia, doskonale zdawa sobie spraw z

narastajcej fali laicyzacji i postpujcego procesu sekularyzacji z jednej strony i d-
e ludzkich, w rnych aspektach i obszarach ycia, zmierzajcych do zhumanizo-
wanego, scalonego i wyzwolonego wiata ludzkich pragnie z drugiej strony. Dlatego
jego teologia jest konsekwentnie przedkadan propozycj chrystologicznie rozumia-
nej relacji Bosko-ludzkiego ycia, ktra jest prawdziwym, a nie utopijnym czy dema-
gogicznym rdem antropologicznej nadziei na spenienie i pojednanie czowieka i
wiata z Bogiem. Jest propozycj, mona powiedzie, nie tyle projektu, ile gotow i
pen ofert na spenione ycie ludzkie w yciu boskim, bo powiadczon yciem
samego Mistrza i jego wyznawcw.
Chrystus Droga, Prawda i ycie staje si podstaw Mioci, Wiary i Nadziei
czowieka, ktre przez Objawienie i Odkupienie prowadz go do Zbawienia. Odku-
piecza Droga Mioci Boga do Czowieka i Czowieka do Boga w Jezusie Chrystusie
oraz objawiona w Nim Prawda o zwizku wsp-bycia Boga z czowiekiem, na ycie
a po mier, przez wiar wciela w ycie czowieka, ktry w rozmaity sposb poszu-
kuje ostatecznej przyszoci, gbok Nadziej Zbawienia, wykraczajc poza mier.
Jezus Chrystus universale concretum, tylko On i dla wszystkich jest drog odku-
pieczej-mioci; objawion prawd-wiary; i nadziej zbawionego-ycia; tak wydaje
si brzmie podstawowe zaoenie uprawianej przez Guardiniego teologicznie gbo-
kiej i egzystencjalnie, proludzko ukierunkowanej chrystologii inkarnacyjno-paschalnej.
Teologiczna gbia chrystologii Guardiniego polega na tym, e chrystologi
umieszcza on w samym centrum uprawianej przez niego teologii i przeywanego
ycia. Czyni z niej waciwy klucz odczytywania, porzdkowania i interpretowania
poszczeglnych prawd teologicznych i samego ycia. I cho nie jest to odrbny, sys-
tematyczny wykad, z zachowaniem wszystkich kanonw akademickiej metodologii,
to jednak zawsze Osoba i Dzieo Jezusa Chrystusa, jako istota chrzecijastwa, znaj-
duje si w samym centrum jego rozwaa, kaza, wykadw, religijnej czy medyta-
cyjnej literatury, ktre nie s rozwodnionymi przemyleniami, lecz stanowi owoc
spotkania ywej wiary czowieka z ywym Bogiem. Guardini bowiem nigdy chrysto-
logicznego namysu nie sprowadza jedynie do intelektualnych dysput z wielkimi
mylicielami, teologami, literatami czy do osobistych rozwaa tylko na paszczy-
nie rozumu. Jego chrystologia do biurka profesorskiego i sal wykadowych dochodzi-
a z kaplicznych, kocielnych klcznikw i ambon. Takie bowiem byo metodologicz-
ne i podstawowe zaoenie uprawianej przez niego teologii, w tym rwnie chrystolo-
gii. Gboki zwizek wiary i rozumu z konkretn i yw postaci Chrystusa widoczny
jest w caej teologicznej myli Guardiniego, poczynajc od Objawienia8, przez patero-
logi9, antropologi10, eklezjologi11, charytologi12 a po eschatologi13.

8
Por. R. GUARDINI, Die Offenbarung. Ihr Wesen und ihren Formen, Wrzburg 1940 (tum polskie A.
Payget Objawienie. Naturai formy objawienia, Warszawa 1957).
9
Por. TENE, Das Herren der Schpfung, Rom 8, 12-39,Wrzburg 1958; TENE, Vom lebendigen Gott,
Mainz 1930 (tum. polskie K. Wierszyowski O Bogu ywym, Warszawa 1987); TENE, Das Gebet des
Herrn, Mainz 1934 (tum. polskie M. Labi Modlitwa Paska, Krakw 2003).
10
Por. TENE, Welt und Person. Versuche zur christlichen Lehre vom Menschen, Wrzburg 1939 (tum.
pol. J. Bronowicz Koniec czasw nowoytnych. wiat i osoba. Wolno, aska, los, Krakw 1969, 89-222).
234 KS. KRZYSZTOF SZWARC

Chrystologia Guardiniego, mocno zakorzeniona biblijnie, podejmuje owocny dia-

log z yciem, ukazujc gbie i powag egzystencjalnego zaangaowania Boga w
ycie czowieka w Osobie i Dziele Jezusa Chrystusa. Ale rwnie stawia on powane
i odpowiedzialne wyzwanie dla egzystencjalnego zaangaowania czowieka w ycie
Boga. Tak bowiem rozumie relacj wiary, ktra jest relacj zaangaowanego ycia
Boga w ycie czowieka i odwzajemnieniem zaangaowanego ycia czowieka w
ycie Boga14. Jezus Chrystus jest dla Guardiniego osobowym bosko-ludzkim wzorcem
osobowego bosko-ludzkiego ycia, gdy On sam jest tym yciem. Dlatego czowiek
poza Chrystusem pozostanie ani nie speniony, ani niezrozumiay. Osoba czowieka
peni odnajduje w osobie Chrystusa, dlatego Chrystus jest drog, prawd i yciem
ksztatujcym osob ludzk.
Jeli wic ycie Chrystusa jest yciem czowieka i czowiek sw peni osiga tyl-
ko w Nim, to ycie czowieka musi powtrzy inkarnacyjno-paschaln drog Chry-
stusa. Guardini konsekwentnie broni prawdy, e ycie Boga objawia si w konkretnej
historii Jezusa z Nazaretu i jest w Nim dialogicznym spotkaniem Boga z czowiekiem
w jego wasnej historii15. Chrystus w spotkaniu tym jest Sowem, jakie Bg kieruje do
czowieka i odpowiedzi, jak czowiek udziela Bogu na Jego Sowo na stay niero-
zerwalny, niezmieniony i niepomieszany sposb. Definitywn wic realizacj wcielo-
nego Sowa Boego w historii czowieka jest inkarnacyjna odpowied wiary czowie-
ka, ktry przez przyjcie Sowa Boego przyjmuje w swoje ycie form istnienia
Chrystusa przez krzy do zmartwychwstania. Wcielony sposb komunii Bosko-
ludzkiego ycia staje si dowiadczeniem ycia czowieka przez zwizek wiary i mo-
dlitwy czowieka z yciem Boga, ktry ma realny wpyw na codzienne ycie czowie-
ka. Dopiero ten sposb i ksztat ycia wyjania ycie czowieka i pozwala mu dostrzec
spenion nadziej.

3. Nowo uprawianej przez Guardiniego teologii

Konsekwentnie chalcedoski rys uprawianej przez Guardiniego chrystologii moc-
no wspbrzmi z jej egzystencjalnym wychyleniem, co owocuje niespotykan gbi
teologalnego rozumienia ycia i yciowego rozumienia teologii. Nowo uprawianej
przez Guardiniego teologii polega na odejciu od statycznych i skostniaych form na
rzecz dynamicznych rozwiza. Nie oznacza to oczywicie rewolucyjnych zmian w
teologii czy modernistycznych rozwiza. Teologi Guardiniego charakteryzuje mia-

11
Por. TENE, Die Kirche des Herrn, Meditationen ber Wesen und Auftrag der Kirche, Wrzburg 1965
(tum. polskie J. Zychowicz Bg. Nasz Pan Jezus Chrystus. Osoba i ycie, Warszawa 1999).
12
Por. TENE, Freiheit, Gnade, Schicksal. Drei Kapitel zur Deutung des Daseins, Mnchen 1940 (tum.
polskie J. Bronowicz - Wolno-aska-Los, Krakw 1995).
13
Por. TENE, Die Letzte Dinge. Die christliche Lehre vom Tode, der Lauterung nach dem Tode, Aufers-
tehung, Gericht und Ewigkeit, Wrzburg 1940 (tum. polskie T. Grodecki, - O rzeczach ostatecznych.
Chrzecijaska nauka o mierci, oczyszczeniu po mierci i wiecznoci, Krakw 2004).
14
TENE, Der Glaube, Die Schildgenossen 12(1932) nr 2-3, 49-61; nr 4, 175-181; nr 5, 189-194; nr
6, 235-244; nr 8-9, 329-343; TENE, "Der Glaube im Neuen Testament", Die Schildgenossen 10(1930) nr 5,
394-407; nr 6, 481-498; TENE, Vom leben des Glaubens, Mainz 1936.
15
Liczne fragmenty TENE, W poszukiwaniu oblicza Boga, tum. S. Wolski, Wrocaw 2000.
CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO 235

o i odwaga myli w restaurowaniu chrzecijastwa. Cae bogactwo teologicznej

wiedzy, ktre wypracowaa i niesie Tradycja, Guardini stawia w konfrontacji z ogro-
mem pyta, ktre zadaje kultura i szuka wsplnej drogi dla Boga i czowieka w y-
wym i bliskim zwizku ycia czowieka z yciem Chrystusa.
Guardini w teologicznych poszukiwaniach sensu ycia i zwizku bosko-ludzkiego
wspbycia chtnie podejmuje dialog nie tylko z wielkimi teologami jak choby
Augustynem16, czy Bonawentur17 korzystajc z dziedzictwa Tradycji. Partnerem
do rozmw o ywym Bogu staj si dla niego rwnie filozofowie Sokrates18 czy
Kierkegaard a take wielka literatura Dantego19, Pascala20, Hlderlina21, Dostojew-
skiego22 czy Rylkiego, jeli tylko prowadzony z nimi dialog okazuje si sposobnoci
do wtargnicia aski w wiat ludzkich spraw, bez rezygnacji z tego, co stanowi o isto-
cie tosamoci chrzecijaskiego ycia Chrystusa, zbawienia wiata.
Trudno jednak zakwalifikowa Guardiniego w Jego teologicznych poszukiwa-
niach do jednej i okrelonej szkoy mylenia. Jednoczenie jego refleksja teologiczna,
cho z pozoru wydaje si pozbawiona ram teologicznego profesjonalizmu, cisych
kanonw uprawianej w jego czasach teologicznej sztuki mylenia, pozostaje jednak
teologi o niezwykej gbi, w zdecydowany sposb odcinajcej si od tradycyjnej
literatury dewocyjnej.
Guardini nie pozostawi po sobie wielu w cisym sensie dzie z zakresu teologii
systematycznej. Zdecydowana wikszo jego prac zalicza si do gatunku literatury
religijno-medytacyjno-duchowej. Ale to midzy innymi wanie on przeama niech
teologw w teologii do przekraczania stereotypw. Z odwag, ale i z odpowiedzialno-
ci za prawd objawion, udawa si z trudnymi pytaniami o czowieka, Boga, wiat,
zwizek bosko-ludzkiego ycia, na obrzea teologii, do rnych dyscyplin i dziedzin
nauki, by pomc wspczesnej kulturze, borykajcej si z rozmaitymi dylematami, w
poszukiwaniu wiarygodnych odpowiedzi i zaprowadzi w te obszary ycia, ktre
pomog dostrzec kultur niekulturaln, natur nienaturaln i nieludzki wiat, jeli jest
mylany i urzdzany bez Boga. By bacznym obserwatorem i diagnostykiem wsp-
czesnoci zatroskanym o przyszo czowieka i wiata, co zaowocowao szerokim, a
zarazem gbokim, spojrzeniem na zwizek Bosko-ludzkiego ycia.
Sam jednak nie daje gotowych rozwiza. Odsya swego odbiorc, czytelnika, su-
chacza w wdrwk samodzielnego wysiku myli, w trakcie ktrej musi zmierzy si

16
TENE, Die Bekehrung des heiligen Aurelius Augustinus, Wrzburg 1959.
17
TENE, Systembildende Elemente in der Theologie Bonaventuras. Die Lehren von lumen mentis, von
der gradatio entium und der influentia sensus et otus, Mainz 1916; TENE, Die Lehren hl. Bonaventura von
der Erlsung. Ein Beitrag zur Geschichte und zum System der Erlsunglehre, Dsswldorf 1921.
18
TENE, "Der Tod der Sokrates. Versuche eine Deutung", Die Schildgenossen 6(1926), 396-435.
19
TENE, Der Angel in Dantes Gttlicher Komedie, Mnchen 1951.
20
TENE, Christliches Bewutsein. Versuche ber Pascal, Leipzig 1935.
21
TENE, Hlderlin und das Wesen der Dichtung, Mnchen 1937; Hlderlin. Weltbild und Frmmig-
keit, Mnchen 1955.
22
TENE, Der Mensch und der Glaube ber die religise Existens in Dostojewskijs groen Romanen,
Leipzig 1933; TENE, Religise Gestalten in Dostojewskijs Werk, Mnchen 1951.
236 KS. KRZYSZTOF SZWARC

z zasadniczymi pytaniami o ycie wiary23. ycie wiary nie sprowadza si jednak do

czysto intelektualnego namysu nad Tajemnic Boga czy do samej decyzji woli czo-
wieka. Jest przede wszystkim ask spotkania Tajemnicy ycia czowieka z Tajemni-
c ywego Boga. Dlatego uprawiana przez Guardiniego teologia jest stawaniem ycia
czowieka, jego rozumu i wiary, na granicy Tajemnicy ywego Boga, ktry dla ycia
czowieka ma Sowo ycia i Sowo o yciu. To Sowo ma soteriologiczn i kulturo-
twrcz moc, ktr mona odczyta rozumem i przyj w zwizku wiary, tworzcej
wi mioci, wykraczajcej poza doczesne granice doczesnoci, ktr da si zoba-
czy w nadziei posiadajcej ksztat Chrystusa.
Sposb uprawianej przez Guardniego teologii jest przekonujcym wiadectwem
wiary, e ksztat Boso-ludzkiego ycia nie moe sprowadzi si do abstrakcyjnych
form mylenia, liberalizujcych odmian jakiegokolwiek izolacjonizmu spraw ludzkich
od boskich, wiedzy o Bogu od wiedzy o czowieku, doczesnoci od wiecznoci, war-
toci materialnych od duchowych, gdy wwczas wiat Boski bdzie skazany na kon-
kurencyjn rywalizacj ze wiatem ludzkim, a ludzki z Boskim. Tylko ukierunkowa-
nie ycia czowieka na yw posta Chrystusa pomaga dostrzec, e te dwie wielkoci,
boska i ludzka, nie s i nie musz by przeciwko sobie, lecz dla siebie.

4. Chrystus szans penej humanizacji ycia czowieka

Jedynie konsekwentnie chalcedoska chrystologia z jednoczesn maksymaln
otwartoci na wspczesno jest szans penej humanizacji ycia24, ktra zwraca
czowieka Bogu, zgodnie z jego pierwotnym zamysem, tworzc komuni ycia Boga
i czowieka. Drog prowadzc do tego jest Chrystus, ktry przez mio wprowadza
w ludzki wiat prawd o rzeczywistym yciu Boga, w ktrym czowiek z mioci i
przez wiar ma swoje miejsce i do ktrego przyblia si przez nadziej. adna bo-
wiem czysto-ludzka autosoteria nie jest w stanie wybawi czowieka od tego, co ludz-
ki wiat czyni nie-ludzkim. Autosoteria moe jedynie ksztatowa w czowieku nie-
ludzk obietnic nadziei na granicy pprawdy i mrzonki. Nie-ludzkie i bez-miosne
bowiem zawsze jest to, co jest bez-Boskie. Nie-prawdziwe i nie-mocne zawsze jest to,
co jest nie-rzeczywiste i nie-trwae. Bez-nadziejne i rozpaczliwe zawsze jest to, co
absolutnie skoczone, bez szans na nie-skoczono.
Jedynie Chrystus w ludzki wiat wnosi pewno wybawienia od nieprawdy, ktra
zagraa ludzkiej wolnoci i stoi murem midzy czowiekiem i Bogiem w relacji wia-
ry. Nieprawda bowiem konstruuje ycie w oparciu o liberalistyczne formy samowoli,
ktre dozwalaj, a nawet domagaj si relatywizowania tych obszarw ycia, ktre z
Boego ustanowienia pozostaj nienaruszalne, lub manipulowania prawd. Prawda, z
ktr Chrystus przychodzi na wiat nie suy dezorganizowaniu ycia czowieka, ale
dokadnie odwrotnie jego organizowaniu. Tylko Chrystus ale dla wszystkich jest

23
J. W. KOWALSKI, "Nowe kierunki w teologii. Romano Guardini", Znak 5(1950) nr 3, 195 ma
wstrt do pytkich rozwiza i chtniej uyje pytajnika ni atwej i spokojnej kropki.
24
Por. B. HALDA, Christianisme et humanisme chez Romano Guardini, Paris 1978.
CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO 237

niezmienn prawd o wsplnym yciu Boga i czowieka25, ktre nie jest zepchnite
do naronika walki, rywalizacji, czy konkurencji. wiat Boskiego ycia owietla roz-
maite mroczne rejony ycia czowieka, nigdy na odwrt. Jeli czowiek nie pomyli
siebie z Bogiem, ycia Boskiego ze swoim wasnym, to prawda o wzajemnym yciu
bosko-ludzkim, ktra ujawnia si w samym Chrystusie i ktr ujawni Chrystus dla
czowieka, stanie si zobowizujcym odkryciem w wierze objawienia, e Bg i czo-
wiek s przeznaczeni do wsplnoty ycia. T prawd Chrystus stawia przed czowie-
kiem jako cel sam w sobie, jej poszukiwanie jako drog do celu, a realizowanie jej
yciem w wolnoci.
Prawda jednak zawsze koegzystuje z mioci26, a bez niej staje si bezduszna. Dla-
tego Chrystus uwalnia ludzk zdolno kochania od bezdroy mioci, ktre popycha-
j czowieka w nierzeczywisty wiat fantasmagorii czy hedonizmu a po graniczne
formy przepaci egocentrycznego bez-istnienia. Tylko Chrystus i dla wszystkich jest
dwukierunkow drog mioci, od Boga do czowieka i od czowieka do Boga. Tyl-
ko z Boga bierze si mio gotowa na wszystko, nawet na mier, i tylko z mioci
Boga czowiek jest zdolny miowa. Mio przysza w ludzki wiat drog Chrystusa i
pozostaje w wiecie w formie Chrystusa. Chrystus wybawi ludzk zdolno kochania
od bez-Boskiej mioci, oczyci j z nieprawdy i odkupi z mioci i mioci
ludzk mio z nie-ludzkich ksztatw27. Wewntrztrynitarn odwieczn relacj mio-
ci wcieli w relacj midzy Bogiem i czowiekiem, przez co wytumaczy i uzasadni
ludzk zdolno kochania i Bosk obecno wiecznoci w ludzkim doczesnym yciu.
Guardini jest bez wtpienia niezmordowanym obroc chrzecijaskiej nadziei dla
czowieka, ktr odnajduje w rezurekcyjno-chwalebnym yciu Chrystusa. Dlatego te
nie na polu walki, lecz na ewangelicznej drodze dialogu prowadzi ycie czowieka ku
Chrystusowi i ycie Chrystusa ku czowiekowi, dc do ich wzajemnego spotkania
w wierze i mioci. Nie mami przy tym czowieka pytkimi obietnicami powierz-
chownego spenienia zachcianek ycia, lecz konsekwentnie wskazuje na trudnoci i
niebezpieczestwa ewangelicznej drogi ycia. Odwieczne pochodzenie czowieka z
mioci i odwieczne przeznaczenie dla mioci, wyznacza eschatologiczny kierunek
nadziei, historii ycia czowieka, ktra prowadzi go do ostatecznego spenienia28.
Drogi tej nie da si pokona sam argumentacj rozumu, lecz posuszestwem wiary i
mioci wobec rzeczywistoci Chrystusa. Zmartwychwstay, ktry wczeniej umiera i
oddaje ycie, wnosi w wiat ludzkich spraw trwa i prawdziw nadziej, e praw-

25
R. GUARDINI, Wille und Wahrheit, Mainz 1934; Koniec czasw nowoytnych, dz. cyt., 247-248;
Koci Pana, dz. cyt., 119nn.
26
TENE, Die christliche Liege, eine Auslegung von 1 Kor 13, Wrzburg 1940; TENE, "Die Liebe im
Neuen Testament",Die Schildgenossen 10(1930) nr 2, 97-125.
27
TENE, O rzeczach ostatecznych, dz. cyt., 125; Objawienie, dz. cyt., 139n; Koniec czasw nowoyt-
nych. dz. cyt., 325; Das Bild von Jesus Chrystus im Neuen Testament, dz. cyt., 112; Bg daleki, Bg bliski,
dz. cyt., 81, 109; Wprowadzenie w modlitw, dz. cyt., 541; Bg, dz. cyt., 110-114, 182, 290, 352; W poszuki-
waniu oblicza Boga, dz. cyt., 68; O istocie chrzecijastwa, dz. cyt., 58; Jezus Chrystus Sowo duchowe,
tum. K. Wierszyowski, Warszawa 1988, 40nn.
28
Por. TENE, O rzeczach ostatecznych dz. cyt.; Koci Pana, dz. cyt., 139-140; O istocie chrzecijas-
twa, dz. cyt., 35, 58, 130, 170, 182; Przedszkole modlitwy, tum. A. Dworak, Warszawa 1987, 123, 181 203;
W poszukiwaniu oblicza Boga, dz. cyt., 72-75; O Bogu ywym, dz. cyt., 50n.
238 KS. KRZYSZTOF SZWARC

dziwie mona zmartwychwsta z rozpaczy, cierpienia, upartego i zego losu, wreszcie

ze mierci. Jeli czowiek, wstpujc na drog ycia Chrystusa, rozda i odda wasne
ycie zyska wieczno. wiato Zmartwychwstaego i Chwalebnego odbiera wszel-
ki zwyciski blask temu, co skoczone, nietrwae, destruujce czy dywersyfikujce.
Tylko On prawdziwie yjcy jest realnym ksztatem nadziei zbawienia dla wszyst-
kich pragncych ycia, gdy odbiera ycie mierci i prowadzi je w przyszo poza
doczesno. Nadzieja chrzecijaska posiada eksklusywno-uniwersaln chrystolo-
giczn gwarancj ycia. Nikt bowiem przed Chrystusem i nikt po Nim nie da takiej
gwarancji, ktra swymi skutkami i zasigiem ogarniaaby wszystkich i wszystko.
Chrystus jest dla chrzecijaskiej nadziei eschatologicznie zorientowanej jedynym
argumentem spoza historii dla kadej historii ludzkiej. Nadzieja Chrzecijaska prze-
mierza paschaln drog Chrystusa. Z niej historia ycia czowieka, pozostajc w rela-
cji wiary i mioci z Chrystusem, wyglda Wielkanocnego poranka, ktry wprowadza
czowieka na stron ocalonego ycia. Cae bowiem ycie Chrystusa jest proegzysten-
cj dla i za yciem czowieka.

5. Teologiczne intuicje Guardiniego we wspczesnej teologii

W teologii wspczesnej mona zauway do ywe, ale wybircze zaintereso-
wanie teologi Guardiniego. U wielu spord Teologw dwudziestego i obecnego
stulecia mona odnale lady wpywu Guardiniowskiego teologicznego mylenia z
egzystencjalnym wychyleniem we wspczesno i jednoczesn odpowiedzialnoci
za przyszo oraz identyfikacji z niezwyk otwartoci na dialog z literatur, sztuk,
nauk, filozofi... ktre ksztatuj swoj epok.
Warto wspomnie choby modego Balthasara, ktry w studenckich latach swojej
modoci zainteresowa si teologi i poszukiwaniem zwizku teologii z filozofi i
literatur, rozumu z wiar, rwnie za spraw Guardiniego29. Zaowocowao to w jego
dalszej teologicznej twrczoci zdecydowanym ukierunkowaniem na yw posta
Chrystusa kategori chrzecijaskiego mylenia, ktrej poszukiwa midzy innymi
w literaturze i sztuce, wydobywajc to, co ywe i konkretne, chronic tym samym
teologi od tego, co abstrakcyjne i nierzeczywiste. Podejmujc dialog ze wspczesn
literatur30, w ktrej szuka religijnych postaw autorw, stosowa wanie interpreta-
cyjn metod Guardiniego, odwoujc si do filozofii i teologii.
Wpyw sztuki uprawiania teologii Guardiniego, zaznacza si rwnie w teologii
Jozepha Ratzingera, co da si mocno zauway choby na wielu stronicach jego roz-
waa na temat Prawdy w teologii31. Gbia egzystencjalnego mylenia i zwizek

29
H. U. VON BALTHASAR, Romano Guardini. Reform aus dem Ursprung, Mnchen 1970; TENE, Mein
Werk. Durchblicke, Einsideln-Freigurg 1990, 46.
30
Praca doktorska H. U. von Balthasra, Geschichte des eschatologischen Problems in der modernen
deutschen Literatur, Zurich, zwaszcza s. 219 i jego inne dzieo Unser Auftrag. Bericht und entwurf, Einsi-
deln 1984, 32 odsaniaj wpyw Guardiniego; Balthasar szuka rwnie zwizku Boga z muzyka i okrela
form w muzyce jako wczenie pierwiastka Boskiego do kategorii czso-przestrzennych, normalnego
medium do jego rozumienia Die Entwiklung der musikalischen Idee. Versuch einer Synthese der Musik,
Braunschweig 1925, 3-38.
31
Tum, M. Mijalska, Krakw 2005, ss. 42, 52-54, 62-65, 67-69, 73,90-91,107-114.
CHRYSTUS ROMANO GUARDINIEGO 239

ycia wiary czowieka z Bogiem podpowiadaj Ratzingerowi za Guardinim, e my-

lenie w teologii nie jest produktem czowieka, lecz owocem spotkania z ywym
Sowem Boga majcym realny wpyw na ycie czowieka. Teologia przecie w isto-
cie swojej ma suy yciu i podpowiada mu prawd o rzeczywistoci realnego Bo-
ga, do ktrego mona doj drog Chrystusa w Kociele, ktry jest yjcym Sowem,
zobowizujcym gosem wiary. Dogmat za w teologii widzi jako obdarzajca si,
ktra otwiera nowe perspektywy32 dla ycia wiary.
Ratzinger w Guardinim dostrzega Teologa, ktry nie tyle relacjonuje historyczn
kondycj wiata i miejsca Boga w wiecie, ile zatroskanego o ycie wspczesnego
wiata w bliskoci z Bogiem. Historia teologii nie wyczerpuje teologii Guardiniego.
Ona o tyle jest wana, o ile z jej przeszoci da si wyprowadzi przyszo. Guardini
postuluje bowiem powstanie przyszego uniwersytetu teologii praktycznej, takiej,
ktra czerpic z dorobku tradycji i zachowujc swj cile naukowy charakter, staa
by si konkretnym i prawdziwym sowem ycia i sowem o yciu Boga i czowieka.
Teologiczne pragnienia Guardiniego cile wi si z trosk o prawd, poszukiwaniu
ktrej odda cae swoje ycie i sta si jej niezmordowanym ordownikiem, tak jak
Mohler, Newman, Scheeben, de Lubac, Congar czy Balthasar33, ktrzy przez poszu-
kiwanie prawdy i denie do prawdy zwrcili teologii jej pluralizm, bronic przy tym
jej tosamoci34.
Guardini jest teologiem granic. Z teologiczn prawd o Bogu, wiecie i czowieku
wybiera si w wdrwk, ktra zatrzymywaa si na granicach nieznanych obszarw.
Z prawd, ktrej czu si szczliwym posiadaczem jako teolog i czowiek wiary i
poprzez ktr chcia suy i pomaga w swojej pracy duszpasterskiej35, wchodzi w
dialog z nauk, kultur, sztuk, literatur, filozofi, psychologi... Tam stawia pytania
i szuka odpowiedzi. Na owych granicach bowiem widzia miarodajne i prawdziwe
moliwoci poznawcze, istotne rozwizania dla ycia Boga i czowieka. Sam by
czowiekiem granic z urodzenia Woch, z zamieszkania Niemiec; z wyksztacenia
teolog i filozof, z zamiowania znawca literatury, sztuki, psychologii, pedagogiki...
Graniczno Guardiniego zaowocowaa gbokim, wszechstronnym i szerokim
spojrzeniem na Boga, wiat, czowieka i ich wzajemny zwizek ycia, co zaowocowa-
o rozwojem gbokiej kultury religijnej jego czasw. Wydaje si, e ten sposb
uprawiania teologii, zainicjowany przez Guardiniego w pierwszej poowie dwudzie-

32
R. GAUARDINI, Berichte ber mein Leben. Autobiografische Aufzeichnungen, Dsseldorf 1984, 86,
za: J. RATZINGER, Prawda w Teologii, dz. cyt., 54, 64, 67-69, 73.
33
Por. H. U. VON BALTHASAR, Die Wahrheit ist symphonisch. Aspekte der christlichen Pluralismus, Einsi-
deln 1972 (tum polskie Prawda jest symfoniczna Aspekty chrzecijaskiego pluralizmu, Pozna 1998).
34
J. RATZINGER, "Von der Liturgie zur Christologie. Romano Guardinis thologischer Grundansatz und
seine Aussagekraft", w: TENE, Wege zur Wahrheit. Die bleibende Bedeutung von Romano Guardini, Ds-
seldorf 1985, 128-133 za: TENE, Prawda w teologii, dz. cyt., 90-91, 113-114; Ratzinger odwouje si te do
innych autorw zainspirowanych myl Guardiniego H. B. GERL, Romano Guardini, Mainz 1985, 52-76
za: Prawda w teologii, dz. cyt., 54.
35
R. GUARDINI, Wahrheit des Denkens ist Wahrheit ses Tuns, hrsg. v. J. Messerschid, Padeborn 1980,
85; TENE, Stationen und Rckblicke, Wrzburg 1965, 41-50.
240 KS. KRZYSZTOF SZWARC

stego wieku, znalaz swych kontynuatorw w teologii nowego stulecia rwnie na

gruncie polskim Pasierb, Szymik36, Klauza...
Teologia Guardiniego, odnalezione intuicje teologiczne przez Balthasara czy Rat-
zingera w sposobie uprawianej przez niego teologii, poszukiwanie wsplnych mostw
midzy teologi a literatur, sztuk, kultur, rnymi dziedzinami nauki, obserwowa-
ne coraz wyraniej w ostatnich dziesicioleciach w teologii, mog sta si impulsami
do bada nad bogactwem ycia i myli Romano Guardiniego nie tylko na obszarze
chrystologii, ale teologii w szerokim znaczeniu, rwnie tej, ktra podejmuje gboki,
naukowy i egzystencjalny dialog z literatur Dostojewskiego, Rilkego, Dantego czy
Hlderlina, dcy do religijnej kultury wiata majcej realny wpyw na ksztat wia-
ta i ycia czowieka w wiecie, ktre wykracza poza wiat.

ROMANO GUARDINIS CHRIST: THE PERSON AND THE WORK

Summary

The paper presents integral approach to Christology in the works of Romano Guardini
- German theologian of Italian descent. Guardini perceives in the Work and the Persom of
Jesus Christ the essence of Christianity, making of Him universal and fundamental cate-
gory for interpreting the world and man in the world.
At the same time he gives theological reasons and shows precisely that Jesus Christ in
His God-man being as well as through His historically redemptive effect is universale
concretum of God-man unity, who encourages man to have personal relation with Him.
Romano Guardini in the Person and the Work of Jesus Christ as the Way, the Truth
and the Life shows the existential depth of the God-man life of Christ, which exerts real
influance on the life of man, and which is guaranty of the unity of the God-man life. Thus
it gives an answer to existential doubts and questions asked by man.
Guardini presents Jesus Christ, universale concretum, in the perspective of the Way as
the world's existence, the Truth as the fullness of Christian revelation, and the Life as the
new way to exist for man and the world. Christ - the Way, the Truth and the Life becomes
the foundation of man's Love, Faith and Hope, which through Revelation and Redemption
lead him to Salvation. The redeeming Way of God's Love to man and man's Love to God
in Jesus Christ, as well as the Truth about God's and man's coexistence in Him, through
faith introduce into man's life deep Hope for Salvation going beyond death. In this project
Jesus Christ, universale concretum, only He but He for everyone, is the way of expiating
love, the revealed truth of faith, and the hope of reedemed life. That is what appeares to
be the essential foundation of theologically profound, existentially and humanistically
oriented, incarnating and paschal Christology pursued by Guardini.

36
Wprost kilkakrotnie odwouje si do Guardiniego w swych rozwaaniach nad chrystologi kultury
W wiatach Wcielenia, s. 12, 15, 53, 192, 226; na stronie 192 autor tak pisze: szukanie prawdy i odwane
dawanie jej wiadectwa jest obowizkiem teologii. Jeden z najwybitniejszych teologw XX wieku, intelek-
tualny i duchowy patron tych stronic, Romano Guardini, w dwch zdaniach dziennika tak streci upra-
wian przez siebie teologi: Prawda posiada tak czyst i cich moc. Tak widz moj prac duszpastersk
pomaga poprzez prawd.