3.

RECEPTURA P£YNNYCH POSTACI LEKU

A. Roztwory – Solutiones
Renata Jachowicz, Anna Czech

Roztwory lecznicze – solutiones medicinales – s¹ p³ynn¹ postaci¹

leku przeznaczon¹ do stosowania wewnêtrznego lub zewnêtrzne-
go, otrzyman¹ przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji lecz-
niczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpusz-
czalników. Tworz¹ homogenny uk³ad molekularnie rozproszonych
cz¹stek w okreœlonym rozpuszczalniku.

Cel stosowania

Roztwory maj¹ szerokie zastosowanie terapeutyczne. W zale¿no-

œci od drogi podania ró¿ne jest ich stosowanie.
Ze wzglêdu na miejsce aplikacji rozró¿nia siê roztwory:
O do podawania doustnego,
O do stosowania na skórê i b³ony œluzowe,
O do irygacji,
O do ucha, nosa oraz do oczu,
O do podania pozajelitowego.
Ze wzglêdu na ró¿ne przeznaczenie roztworom stawia siê œciœle
okreœlone wymagania. Wi¹¿e siê z tym koniecznoœæ wyboru w³a-
œciwej metody i warunków sporz¹dzania, a tak¿e substancji po-
mocniczych zapewniaj¹cych odpowiedni¹ jakoœæ preparatu.
Jako rozpuszczalniki stosuje siê m.in. wodê, etanol, glicerol, gli-
kol propylenowy oraz oleje roœlinne i parafinê p³ynn¹. Roztwory

91
mog¹ zawieraæ dodatek substancji pomocniczych, takich jak: œrodki
poprawiaj¹ce smak i zapach, solubilizatory, przeciwutleniacze,
œrodki konserwuj¹ce.
Do roztworów do podawania doustnego jako œrodek konser-
wuj¹cy mo¿na stosowaæ pirosiarczyn sodu (1,25 g/l) i etanol 95°
(50 g/l) lub hydroksybenzoesan etylu (1,0 g/l) z benzoesanem sodu
(2,0 g/l) i etanolem 95° (50 g/l).
W recepturze substancje rozpuszczane maj¹ nazwê solvendum,
a rozpuszczalnik solvens seu menstruum.
W zale¿noœci od rodzaju rozpuszczalnika wyró¿nia siê nastêpu-
j¹ce rodzaje roztworów:
O roztwory wodne – Solutiones aquosae,
O roztwory etanolowe – Solutiones spirituosae. Termin ten odno-
si siê do roztworów sporz¹dzonych w etanolu o stê¿eniu poni¿ej
40° (360 g/l). W przypadku u¿ycia etanolu o wiêkszym stê¿eniu
roztwory te maj¹ nazwê spirytusów leczniczych – Spirituosa
medicata,
O roztwory glicerolowe – Solutiones glicerinatae,
O roztwory olejowe – Solutiones oleosae.
Termin solutio – roztwór – oznacza zawsze roztwór wodny, na-
wet je¿eli nie jest to wyraŸnie zaznaczone. Na przyk³ad zapis So-
lutio Kalii iodidi oznacza roztwór wodny jodku potasu. W przy-
padku pozosta³ych rozpuszczalników ich obecnoœæ musi byæ w re-
cepcie zaznaczona, np. Iodi solutio spirituosa, Acidi salicylici solu-
tio oleosa.

Tabela 10. Zalety i wady roztworów jako postaci leku

Zalety Wady

Homogennoœæ uk³adu Mniejsza trwa³oœæ substancji leczniczych w roztworach

Mo¿liwoœci aplikacji ka¿d¹ z dróg
podania
£atwoœæ wch³aniania
£atwoœæ dawkowania
Mo¿liwoœæ stosowania jako prepa-
raty doustne w miejsce sta³ych po-
staci leku
w porównaniu do sta³ych postaci leku
Trudna rozpuszczalnoœæ niektórych substancji leczni-
czych w odpowiednich rozpuszczalnikach przeznaczo-
nych do celów farmaceutycznych
Dawkowanie w pewnych przypadkach mo¿e byæ mniej
dok³adne od stosowania doustnych sta³ych postaci leku

92
Tabela 11. Sposób wyra¿ania stê¿eñ substancji leczniczych

Oznakowanie Znaczenie Przyk³ad

Stê¿enie
% w/w IloϾ g substancji w 100 g preparatu Leki recepturowe
% v/v IloϾ ml, np. rozpuszczalnika, Mieszanina etanolu Рwody
w 100 ml preparatu
% v/w Iloœæ ml p³ynu w 100 g preparatu Olejki eteryczne w preparacie
% w/v Iloœæ g substancji w 100 ml preparatu Roztwory do wstrzykiwañ
i wlewu kroplowego
Stê¿enie w innych jednostkach
‰ 1 cz. w 1000 cz.
IloϾ g substancji w 1000 g preparatu
ppm* 1 cz. w 1 000 000 cz.
IloϾ mg substancji w 1000 g prepara-
tu
Molowe IloϾ moli w 1 litrze preparatu Roztwory mianowane

* Pars per milion.

Roztwory lecznicze mog¹ byæ stosowane bezpoœrednio, po ich
uprzednim rozcieñczeniu lub po zmieszaniu z innymi preparatami.
FP VI zaleca okreœlenie stê¿enia roztworów przez podanie masy
substancji zawartej w roztworze w g/l lub g/ml roztworu. Stê¿enie
substancji leczniczej w preparacie mo¿e byæ wyra¿one w ró¿ny
sposób (tab. 11). W praktyce farmaceutycznej stê¿enia wyra¿a siê
najczêœciej w stosunkach wagowych g/g lub m/m, tzn. stosunkiem
masy substancji rozpuszczonej do masy gotowego roztworu. Spo-
sób zapisywania sk³adników leku w recepcie mo¿e byæ ró¿ny, np.:
O w procentach – 2% Kalii iodidi Solutio = 2 g substancji/100 g
roztworu,
O w promilach – 1‰ Epinephrini Solutio = 1 g substancji/1000 g
roztworu,
O w stosunku – iloœci substancji leczniczej do iloœci roztworu
(np. 1: 2) lub rozpuszczalnika (np. 1+1):
0,05/100; 1 : 2000; 1,0/2000,0
1: 2 lub 1+1
1 : 10 lub 1+ 9
1 : 100 lub 1+ 99
O przez okreœlenie iloœci rozpuszczalnika lub podanie masy goto-
wego leku.

93
Rp.
Natrii thiosulfatis 110,0
Aquae 190,0

lub

Rp.
Natrii thiosulfatis 110,0
Aquae ad 100,0

W odró¿nieniu od roztworów recepturowych do u¿ytku we-

wnêtrznego lub zewnêtrznego, stê¿enia roztworów do wstrzyki-
wañ s¹ zawsze okreœlane w stosunkach wagowo-objêtoœciowych
(g/ml), np. Solutio Glucosi 10,0/100,0 ml.
Sporz¹dzenie roztworu o ¿¹danym stê¿eniu jest zale¿ne od roz-
puszczalnoœci substancji i rodzaju rozpuszczalnika (polarnoœæ, sto-
pieñ dysocjacji itp.).
FP VI wprowadza ró¿ne okreœlenia rozpuszczalnoœci substancji
leczniczej, pocz¹wszy od bardzo ³atwo rozpuszczalnej do praktycz-
nie nierozpuszczalnej, z uwzglêdnieniem iloœci rozpuszczalnika po-
trzebnego do rozpuszczenia 1 cz. substancji leczniczej (tab. 12).
Stopieñ rozdrobnienia substancji rozpuszczanej, temperatura
rozpuszczalnika, a tak¿e proces mieszania maj¹ istotny wp³yw na
zwiêkszenie szybkoœci rozpuszczania substancji podczas sporz¹-
dzania roztworów. Z tego powodu substancje trudno rozpuszczal-
ne powinny byæ przed rozpuszczeniem rozdrobnione, np. przez

Tabela 12. Okreœlenie rozpuszczalnoœci wg FP VI

RozpuszczalnoϾ 1 cz. substancji

Okreœlenie rozpuszczalnoœci
w x cz. rozpuszczalnika

Bardzo ³atwo rozpuszczalny *1

£atwo rozpuszczalny 1–10
Rozpuszczalny 10–300
Doœæ trudno rozpuszczalny 30–100
Trudno rozpuszczalny 100–1000
Bardzo trudno rozpuszczalny .1000–10 000
Praktycznie nierozpuszczalny § 10 000

94
roztarcie w moŸdzierzu. Rozpuszczanie mo¿na przyspieszyæ przez
mieszanie przy u¿yciu prêcika lub mieszad³a laboratoryjnego.
Mo¿na równie¿ rozpuszczaæ substancjê w rozpuszczalniku w pod-
wy¿szonej temperaturze, jednak nale¿y mieæ na uwadze wra¿li-
woœæ danej substancji na zmianê temperatury.
Zwiêkszenie rozpuszczalnoœci substancji trudno rozpuszczalnych
w wodzie mo¿na uzyskaæ przez zastosowanie mieszaniny rozpusz-
czalników.
W praktyce recepturowej do wody dodaje siê drugiego rozpusz-
czalnika mieszaj¹cego siê z wod¹, np. etanolu, glicerolu, glikolu pro-
pylenowego, okreœlanego mianem wspó³rozpuszczalnika.
Poprawê rozpuszczalnoœci trudno rozpuszczalnych substancji
zapewnia równie¿ dodatek solubilizatorów.
W recepturze przyk³adem substancji z u¿yciem solubilizatorów
mo¿e byæ aminofilina (Aminophyllinum) bêd¹ca po³¹czeniem teo-
filiny i etylenodiaminy lub kofeina z benzoesanem sodu (Coffe-
inum et Natrii benzoas), kofeina z salicylanem sodu (Coffeinum et
Natrii salicylas).
Pod wzglêdem fizykochemicznym roztwory recepturowe mog¹
byæ:
O roztworami rzeczywistymi – o molekularnym rozproszeniu cz¹-
stek wielkoœci poni¿ej 1 nm,
O roztworami koloidalnymi – uk³adami dyspersyjnymi o wielko-
œci cz¹stek rozpuszczonych w granicach 1–100 nm.
Roztwory rzeczywiste i koloidalne powinny byæ pozbawione nie-
rozpuszczalnych cz¹stek. W przypadku roztworów rzeczywistych
w celu uzyskania przezroczystoœci mo¿na stosowaæ s¹czenie, cze-
go nie mo¿na uczyniæ w przypadku roztworów koloidalnych. Dla-
tego te¿ do sporz¹dzania roztworu koloidalnego nale¿y u¿ywaæ roz-
puszczalnika pozbawionego zanieczyszczeñ nierozpuszczalnych.
W zale¿noœci od przeznaczenia roztwory powinny odpowiadaæ
wymaganiom dotycz¹cym czystoœci mikrobiologicznej (tab. 3).

Ogólne zasady sporz¹dzania roztworów

Odwa¿on¹ na wadze proszkowej odpowiedni¹ iloœæ substancji lecz-

niczej nale¿y rozpuœciæ w czêœci rozpuszczalnika i po ca³kowitym
rozpuszczeniu uzupe³niæ pozosta³¹ iloœci¹ rozpuszczalnika do prze-
pisanej masy.

95