Tomasz Cukiernik-Prawicowa Koncepcja Panstwa

Prawicowa koncepcja pastwa
fgdf
Tomasz Cukiernik
Prawicowa koncepcja
pastwa
doktryna i praktyka
Wrocaw 2004
Prawicowa koncepcja pastwa doktryna i praktyka
redakcja:
Romuald Lazarowicz
korekta:
Helena Lazarowicz
projekt okadki:
Rand Studio, rand@post.pl
skad i amanie:
Lena, Wrocaw
Copyright for this edion 2004 by Wydawnictwo Wektory
Copyright for text 2004 by author
ISBN 83-918847-2-4
Biblioteka Opcji na Prawo tom II
www.opcja.pop.pl
Wydawnictwo Wektory
Sadkw
ul. Kolejowa 5
5-080 Kty Wrocawskie
Tomasz Cukiernik jest odwanym czowiekiem. Naraa si mianowicie
na najgorsze wyzwiska. Albowiem pojcia takie, jak libera, liberalizm i po-
chodne, od duszego czasu stay si najgorsz obelg; bardziej dotkliw,
anieli wszelkie znane dotychczas najbardziej wulgarne epitety. Obdarzenie
mianem liberaa powoduje, e w pewnych krgach czowiek taki jest skoczo-
ny. Zarwno w krgach lewicowych, jak i paradoksalnie w wielu takich,
ktre uwaaj si za prawicowe.
Nadal liczni politycy i publicyci twierdz, ze w Polsce od 1989 r. szaleje
w gospodarce niepohamowany i skrajny liberalizm! W ich rozumieniu libera-
lizm niszczy gospodark kraju wydajc j na up chciwych kapitalistw, a przeto
niszczy pastwo i jego tkank spoeczn oraz powoduje skrajn i powszechn
ndz. Liberaw nazywa si szyderczo aferaami.
Inni utosamiaj liberalizm z libertynizmem, liberaa za z libertynem.
Przeto w ich z kolei rozumieniu liberalizm to fanatyczny antyklerykalizm zwal-
czajcy Koci, religi, propagujcy ruj i porubstwo, woln mio, zwizki
homoseksualne, aborcje i eutanazj, czego efektem jest podobnie jak
w gospodarce take destrukcja spoeczestwa.
A przecie w cigu tych lat uzbieray si tony publicystyki, felietonw,
artykuw popularnych i naukowych, ksiek popularnych i naukowych, gdzie
wielekro wyjaniano skrupulatnie istot i zasady liberalizmu. Lecz spokojne
wyjanienia w jednych gazetach i ksikach spotykaj si z gromami miota-
nymi w innych gazetach i ksikach, przeto w umysach znacznej czci
narodu argumenty niweluj si, a do zniwelowania zdrowego rozsdku
w licznych gowach. W rezultacie ginie gdzie wolny rynek, natomiast coraz
bardziej ujawnia si etatyzm w caej peni. Ba, jeli rozmaite spore odamy
prawicy niechtnej SLD, oskaraj t parti o hodowanie przebrzydemu
liberalizmowi, to jak moe by inaczej?
Trzeba wic mie skr nosoroca albo by bardzo wiernym zasadom,
by gosi liberalizm. Tomasz Cukiernik to czyni. Nie znam gruboci jego skry
ani odpornoci psychicznej (chyba jest jednak dua), ale na pewno jest on
wierny zasadom liberalnym. Przy czym nie jest to lepa wiara, lecz konse-
kwentna, logiczna konstrukcja mylowa, przekadajca si w tej ksice na
wywd poparty bardzo rzeczowymi argumentami i wyrazistymi przykadami.
Odwouj si one tyle do zdrowego rozsdku, co i do poczucia normalnoci
u zwykych ludzi, nie tylko teoretykw.
Autor prezentuje tu rozmaite pojcia liberalizmu, koncentrujc si na
przedstawieniu pogldw zarwno liberaw klasycznych, jak i wspczesnych
neoliberaw oraz porzdkuje i precyzuje terminologi liberaln, oczyszcza-
jc j z narosych wok niej w ostatnich latach populistycznych poj, ktrymi
ubrudzia j wiedza potoczna, czyli codzienna, nieprofesjonalna, odwoujca
si do pochopnych stereotypw. W dalszym za cigu prezentuje prawicowe
koncepcje pastwa, wynikajce z zasad liberalnych.
Najoglniej jest to zasada pastwa minimum ograniczonego w swo-
ich zadaniach, zwaszcza wtrcania si do ycia codziennego obywateli, ale
silnego w tych funkcjach, jakie ma do spenienia: zapewnienia ludziom bez-
pieczestwa wewntrznego i zewntrznego. Pastwo takie musi prowadzi
odpowiedni polityk zagraniczn, lecz ogranicza do niezbdnej wielkoci
administracj wewntrzn. No i nie powinno poddawa gospodarki cinieniu
biecej polityki. Sprawiedliwo to ma by sprawiedliwo, bez dodatkowych
przymiotnikw, takich, jak spoeczna czy jakakolwiek inna; wolny rynek to
rynek rzeczywicie wolny, bez dodatkowych przymiotnikw, takich, jak ste-
rowany, zorganizowany itp.
Analizuje wic autor kolejno, jakie, wedle tej koncepcji, s pomysy na
sprawy bezpieczestwa wewntrznego pastwa, na polityk zagraniczn,
a take wiele szczegowych spraw wynikajcych z idei pastwa liberalnego,
czyli jak w takim organizmie powinna funkcjonowa owiata i szkolnictwo
wysze, prawo, ochrona rodowiska, kultura i sztuka, infrastruktura, system
emerytalny i wiele innych dziedzin ycia publicznego...
Lecz co ja tu bd si rozpisywa, co autor chcia powiedzie. Sam wie
najlepiej i doskonale zna temat. Dodam tylko, e to, co chcia powiedzie,
czyni przejrzycie, logicznie i przystpnie. Wyej daem wyraz pewnemu przy-
gnbieniu, e tyle faszu na pomieszanie dobrego i zego naroso wok
liberalizmu. Ufam jednak, e ta ksika przyczyni si do oczyszczenia
pojcia z populistycznych mitw i moe nawet zmusi niejednego (byle myl-
cego) antyliberaa do zweryfikowania swoich stereotypw. W kocu kropla
dry ska.
Warto tylko moe zauway, e pojawienie si chrzecijastwa dwa
tysice lat temu, to bya take rewolucja liberalna w wczesnym wiecie!
Kto ma uszy niech sucha, kto ma oczy niech patrzy... i przeczyta t
ksik.
Marek Arpad Kowalski

MOJEJ KOCHANEJ ONIE
Government even in its best state is but

a necessary evil, in its worst state an in-
tolerable one.1
Thomas Paine
Wyznawanie idei socjalistycznych jest dzi-

siaj2 dowodem kompletnej ignorancji pod-
stawowych problemw ekonomii. Twier-
dzenia socjalistw s rwnie daremne jak
twierdzenia astrologw i magw.3
Ludwig von Mises
Najwiksz trosk rzdu powinno by

stopniowe przyzwyczajanie ludu, aby
umia obchodzi si bez rzdu.4
Alexis de Tocqueville
SPIS TRECI
Nota autorska ............................................................................................................ 9
Rozdzia I. Zadania pastwa liberalnego ............................................................ 10
1. Bezpieczestwo wewntrzne ............................................................................ 14
2. Bezpieczestwo zewntrzne ............................................................................. 21
3. Ograniczona administracja ................................................................................ 25
4. Ochrona rodowiska .......................................................................................... 30
5. Infrastruktura ...................................................................................................... 32
6. Pastwo a Koci ............................................................................................. 33
Rozdzia II. Krytyka pastwa opiekuczego ....................................................... 39
1. Opieka socjalna ................................................................................................. 44
2. Edukacja i nauka ............................................................................................... 52
3. Suba zdrowia .................................................................................................. 57
4. System emerytalny ............................................................................................ 61
5. Kultura i sztuka .................................................................................................. 62
6. Zakaz zakazywania ........................................................................................... 67
Rozdzia III. Finanse publiczne ............................................................................. 79
1. Zasady sprawiedliwego opodatkowania ............................................................ 80
2. Krzywa Laffera ................................................................................................... 83
3. Jakie podatki? .................................................................................................... 86
4. Liberalny budet pastwa .................................................................................. 92
5. Polityka monetarna ............................................................................................ 96
Rozdzia IV. Liberalizm gospodarczy ................................................................ 105
1. Wolny rynek ..................................................................................................... 113
2. Deregulacja ...................................................................................................... 116
3. Monopole ......................................................................................................... 127
4. Wolny handel midzynarodowy ....................................................................... 130
5. Rynek pracy ..................................................................................................... 137
6. Samorzdy zawodowe .................................................................................... 143
Rozdzia V. Liberalne pastwo w praktyce ....................................................... 151
1. Stany Zjednoczone .......................................................................................... 156
2. Wielka Brytania ................................................................................................ 159
3. Azjatyckie tygrysy ............................................................................................ 166
4. Ordoliberaowie i niemiecki cud gospodarczy ................................................. 170
5. Chile za rzdw Pinocheta .............................................................................. 173
6. Rogeronomika w Nowej Zelandii ................................................................ 175
7. Estonia batycki tygrys .................................................................................. 178
8. Gmina minimum ................................. 182
Konkluzje .............................................................................................................. 189
Aneks nr 1. Dzikuj, Prezesie ............................................................................. 197
Aneks nr 2. Rnice midzy prawic a lewic ...................................................... 198
Aneks nr 3. Biedne Peru i Boliwia a bogate Chile ................................................ 204
Aneks nr 4. Kaspijski tygrys? ................................................................................ 209
Aneks nr 5. Po parlamencie ............................................................................. 212
Aneks nr 6. Gdy co jest nielegalne, to tworzy czarny rynek ............................. 213
Aneks nr 7. Chory skup ......................................................................................... 215
Aneks nr 8. 10 powodw, dla ktrych naley zrezygnowa z unijnych dotacji .... 217
Aneks nr 9. Czarny kopot ..................................................................................... 224
Aneks nr 10. Sprywatyzowa kopalnie!!! .............................................................. 228
Aneks nr 11. Jak socjalizm zniszczy Imperium Rzymskie ............................. 230
Bibliografia ........................................................................................................... 235
Spis wykresw i tabel ......................................................................................... 239
Spis ramek ............................................................................................................ 241
Indeks osb .......................................................................................................... 243
Indeks nazw geograficznych .............................................................................. 246
8
Rozdzia I Zadania pastwa liberalnego
Nota autorska
28 maja 2002 roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu lskie-

go w Katowicach obroniem prac magistersk pod tytuem Liberalna koncepcja
pastwa. Moim promotorem by profesor Ryszard M. Maajny, ktry wykada mi-
dzy innymi Histori doktryn politycznych i prawnych, z ktrego to przedmiotu
pisaem moj prac. Ksika ta jest zmienion, poprawion i trzykrotnie rozsze-
rzon wersj mojej pracy magisterskiej. Dopisaem V rozdzia i kilka punktw,
usunem natomiast wstp. Zmieniem tytuy niektrych punktw i III rozdziau.
Skorzystaem z wielu nowych pozycji bibliograficznych. Dodaem wszystkie tabe-
le i ramki oraz wikszo wykresw. Take aneksy, indeksy i spisy umieszczone
na kocu ksiki nie byy czci pracy magisterskiej.
Od listopada 2002 roku praca bya drukowana we fragmentach w kolejnych
numerach miesicznika Opcja na Prawo. Punkt 7 rozdziau V by opublikowany
w czerwcu 2002 roku w prawicowym, samorzdowym tygodniku wyborczym So-
jusz dla Czeladzi. Aneks nr 1 jest listem do Janusza Korwina-Mikke, ktry ukaza
si w nr. 20 Najwyszego CZASu! z 2000 roku. Tabela z aneksu nr 2 ukazaa si
w skrconej wersji w nr 4 Sojuszu dla Czeladzi w sierpniu 2002 roku. Aneks nr 3
zosta opublikowany w skrconej wersji w nr. 43 Najwyszego CZASu! z 1999
roku. Aneks nr 4 ukaza si w nr. 1 tego tygodnika z 2003 roku. Aneks nr 5 zosta
opublikowany nr. 22 Najwyszego CZASu! z 2000 roku, aneks nr 7 ukaza si
w nr. 24 z 2003 roku, aneks nr. 8 w nr. 29-30 z 2003 roku, aneks nr 9 w nr. 42
z 2003 roku, nr 10 w numerze 18-19 z 2003 roku, a nr 11 w numerze 21 z 2004
roku tego tygodnika
Dzikuj mojemu promotorowi profesorowi Ryszardowi M. Maajnemu za
to, e zgodzi si na wybrany przeze mnie temat pracy magisterskiej oraz za to, e
poprawia moje bdy i niedocignicia w trakcie pisania. Ponadto dzikuj rw-
nie mojej kochanej onie Monice, absolwentce Filologii Polskiej Uniwersytetu
lskiego w Katowicach, ktra zajmowaa si biec i kocow korekt niniej-
szej ksiki.
Czytelnikw prosz o uwagi i komentarze na temat niniejszej pracy, ktre
mgbym wykorzysta w ewentualnym drugim wydaniu ksiki. Prosz pisa pod
mj adres e-mailowy: tomcuk@poczta.onet.pl Polecam ponadto moj stron
internetow: http://tomcuk.w.interia.pl
9
Oto rola, jak doktryna liberalna przypi-

suje pastwu: ochrona wasnoci, wolno-
ci i pokoju.5
Ludwig von Mises
Pastwo powinno zapewni obywatelom

zewntrzne i wewntrzne bezpieczestwo,
nigdy za dobrobyt. Zapewnienie dobro-
bytu pozbawioby jednostk tego, co sta-
nowi istot jej czowieczestwa moli-
woci samodoskonalenia.6
Wilhelm von Humboldt
Rozdzia I
Zadania pastwa liberalnego
Liberalizm, podobnie jak w wiele innych prdw politycznych czy ekono-
micznych, rwnie nie jest prdem jednorodnym. W jego onie istniej rne kon-
cepcje zakresu zada pastwa. Liberalizm lewicowy, ktrego przedstawicielem
jest Brytyjczyk John Maynard Keynes opowiada si za szerokimi funkcjami pa-
stwa i w tym kontekcie ideowo zblia si do socjalizmu czy socjaldemokracji.
Z drugiej strony przedstawiciele najbardziej radykalnej odmiany liberalizmu liber-
tarianie (libertarianizm nazywany jest te anarchizmem wolnorynkowym lub
anarchokapitalizmem), ktrzy bliscy s anarchistom, uwaaj, e pastwo moe
zajmowa si tylko jednym zadaniem: usprawiedliwione jest pewnego rodzaju
pastwo minimalne, ograniczone do wskich funkcji ochrony przeciwko gwatowi,
kradziey, oszustwu, narzucaniu zobowiza itd.; jakiekolwiek bardziej rozbudo-
wane pastwo musi narusza prawa jednostek do niezmuszania ich do robienia
pewnych rzeczy i jest nieusprawiedliwione7. Amerykanin Robert Nozick wyrnia
ponadto utopijne pastwo ultraminimalne, w ktrym chronieni przez pastwo
s tylko ci obywatele, ktrzy wykupili od niego nieobowizkow polis ubezpie-
czeniow.
S jeszcze inni liberaowie, ktrzy nie zgadzaj si w kwestii zakresu zada
pastwa zarwno z liberaami lewicowymi, jak i libertarianami. Do nich mona
zaliczy przede wszystkim prekursorw klasycznego prdu w liberalizmie, takich
jak Adam Smith, Herbert Spencer, Benjamin Constant czy John Locke, a take
wikszo XX-wiecznych neoliberaw, ktrzy s ich kontynuatorami: Ludwiga
10
von Misesa i Friedricha

Augusta von Hayeka Robert Nozick (1939-2002) - libertaria-
z tzw. szkoy austriackiej nin, profesor filozofii Harvardu, jeden
w ekonomii, Franka H. z najwaniejszych ideologw wolnocio-
Knighta i Miltona Fried- wej prawicy, pierwszy intelektualista nie
mana z tzw. szkoy chi- bdcy ekonomist, ktry wyjani, dla-
cagowskiej, Edwina Can- czego intelektualici s wrogami kapita-
nana, F. C. Benhama lizmu. Jego motto yciowe brzmiao:
z tzw. szkoy londyskiej. Pastwo minimalne to pastwo o naj-
wikszej wadzy, jakie w ogle moe by
rys. Chris Whitten

W Stanach Zjednoczo-
usprawiedliwione. Pastwo, ktrego wa-
nych pogldy liberalne
dza jest szersza, ni wadza pastwa mi-
prezentuje Partia Liberta- nimalnego, amie prawa czowieka
riaska i Partia Republi- (Najwyszy CZAS! 2002, nr 5,
kaska, w Wielkiej Bryta- s. XXXI.).
nii Partia Konserwatyw-
na, w Niemczech Wolna Ludwig von Mises
Partia Demokratyczna,
w Kanadzie Reformatorska Kanadyjska Liga Konserwa-
Adam Smith (1723-1790) ekonomista
tywna, w Australii Liberalna Partia Australii, w Nowej
brytyjski, z pochodzenia Szkot. Twrca
Zelandii Partia Konsumentw i Podatnikw, na Islandii i najwybitniejszy przedstawiciel klasycz-
Partia Libertariaska, w Kostaryce Ruch Libertariaski, nej szkoy angielskiej. Po ukoczeniu stu-
a w Polsce Unia Polityki Realnej. Ojcami ideowymi ostat- diw wykada literatur angielsk, logi-
niej partii s Stefan Kisielewski oraz Mirosaw Dzielski, k i estetyk na uniwersytecie w Edyn-
natomiast gwnymi dziaaczami Janusz Korwin-Mikke burgu, a pniej (od 1755 r.) filozofi
i Stanisaw Michalkiewicz. moraln (teologia, etyka, prawo i polityka)
W niniejszej pracy zajm si gwnie pogldami oraz ekonomi na uniwersytecie w Glas-
na temat pastwa liberaw klasycznych i neoliberaw, gow. Stworzy system ekonomiczny, kt-
wspominajc jedynie czasami rwnie liberatrian. We- ry zdecydowa nie tylko o powstaniu no-
dug nurtu liberalnego pastwo jest ograniczone w swo- wego kierunku pogldw ekonomicz-
ich zadaniach, ale ma jednak do spenienia kilka funk- nych - klasycznej szkoy angielskiej, ale
cji. Gwnym zadaniem pastwa jest zapewnienie oby- take o wyodrbnieniu si ekonomii jako
watelom bezpieczestwa wewntrznego oraz zewntrz- samodzielnej nauki (Internetowa ency-
nego. Ponadto pastwo powinno prowadzi polityk za- klopedia WIEM).
graniczn, dysponowa odpowiedni dyplomacj, a tak-
e mie bardzo ograni-
czon administracj. Nie-
ktrzy liberaowie wrd zada pastwa
wymieniaj take ochron rodowiska
oraz budow infrastruktury.
Milton Friedman (ur. 1912) amery-

kaski ekonomista, profesor uniwersy-
tetu w Chicago, twrca chicagowskiej
szkoy monetarnej w ekonomii, laureat
Nagrody Nobla w 1976 r. za wkad do
teorii konsumpcji, stabilizacji makroeko-
nomicznej i historii pienidza.
Friedrich August von Hayek Milton Friedman
11
Friedrich August von Hayek (1899-1992) austriacki Partia Libertariaska (The Libertarian
ekonomista, klasyk neoliberalizmu, laureat Nagrody No- Party) trzecia najwiksza partia poli-
bla z 1974 r. Studia ukoczy na Uniwersytecie Wiede- tyczna w USA. Zostaa zaoona w 1971
skim, gdzie uzyska te stopie doktora nauk prawnych roku przez Davida Nolana. Odnosi suk-
(1921 r.) oraz politycznych (1923 r.). W latach 1931- cesy wyborcze na poziomie federalnym,
1950 wykada w London School of Economics, pniej stanowym i regionalnym. Wedug czon-
na uniwersytecie w Chicago. Naczeln wartoci dla kw tej partii jedynym zadaniem rzdu
Hayeka bya wolno, ktr traktowa jako niezaleno jest ochrona ludzi przed przymusem
i wiza bezporednio z funkcjonowaniem wolnokonku- i przemoc. Opowiadaj si za wolnoci
rencyjnej gospodarki opartej na prawie popytu i poda- ekonomiczn i osobist, gospodark wol-
y; zaoyciel i pierwszy prezes Mont Pelerin Society norynkow, wolnym handlem, nieinter-
(1947-61) (Internetowa Encyklopedia WIEM). wencj pastwa i pokojem, odpowiedzial-
noci jednostki oraz rnorodnoci spo-
eczestwa pod wzgldem ekonomicz-
nym i socjalnym. (http://www.lp.org)
Benjamin Constant (1767-1830) urodzony w Szwaj-
carii pisarz, polityk i filozof klasycznego liberalizmu.
Partia Republikaska (Republican Party)

jedna z dwch gwnych partii w USA,
Ludwig von Mises (1881-1973) profesor, jeden z naj- zostaa utworzona w 1854 r. Najwybit-
wybitniejszych ekonomistw XX wieku, czoowy przed- niejszym przedstawicielem by Ronald
stawiciel austriackiej szkoy ekonomicznej, wykadow- Reagan. Obecnie ma wikszo w Kon-
ca wielu prestiowych uniwersytetw, autor licznych gresie i Senacie USA. Z jej szeregw
ksiek i publikacji, w ktrych w przystpny i obrazo- wywodzi si aktualny prezydent George
wy sposb wykazywa irracjonalno marksistowskich W. Bush.
koncepcji spoeczno-ekonomicznych oraz przekonywa
czytelnikw o zaletach pyncych z gospodarki wolno-
rynkowej. Austriak z urodzenia, wieczy karier na-
ukow na uniwersytecie w Nowym Jorku, gdzie wy-
Partia Konserwatywna (Conservative
ksztaci kilka pokole neoliberaw i libertarian (http://
Party) jedna z dwch gwnych partii
www.libertarianizm.pl/notki.html).
w Wielkiej Brytanii, kontynuatorka stron-
nictwa torysw. Polityk zagraniczn
opiera na wsppracy z USA. Najwybit-
niejsz przedstawicielk bya Margaret
Thomas Paine (1737-1809) angielski pisarz i myli- Thatcher, ktra przeprowadzia wolno-
ciel polityczny, przyczyni si do uzyskania niepodleg- rynkowe reformy. Obecnie w opozycji.
oci przez Stany Zjednoczone.
Partia Libertariaska (Frjlslyndi Flok-

Margaret Hilda Thatcher (ur. 1925) zwana elazn kurinn) liberalna partia islandzka utwo-
Dam, brytyjska polityk, 1952-92 czonek Izby Gmin, rzona w 1998 r. przez byego ministra
1975-90 przewodniczca Partii Konserwatywnej, pre- Sverrira Hermannssona. W 2003 r. zdo-
mier Wielkiej Brytanii w latach 1979-90, od 1992 w Izbie byta 7,4% gosw i ma 4 przedstawicieli
Lordw, od jej nazwiska pochodzi termin thatcheryzm, w parlamencie. Szefem partii jest obec-
ktry oznacza prowadzenie neoliberalnej polityki gospo- nie Gudjon A. Kristjansson. (http://
darczej. www.xf.is).
12
Herbert Spen- Wolna Partia Demokratyczna (Freie Demokratische Partei) niemiecka par-
cer (1820-1903) tia prawicowa utworzona w 1948 r. z poczenia partii liberalno-mieszczaskich.
libera, angiel- W 1971 r. uchwalono tzw. Tezy Fryburskie liberalny program partii. Przewod-
ski filozof i so- niczcym jest Guido Westerwelle. Obecnie w opozycji. (Nowa Encyklopedia Po-
cjolog. wszechna, Warszawa 1996).
Reformatorska Kanadyjska Liga Konserwatywna (The Ca- Szkoa austriacka grupa eko-
nadian Reform Conservative Alliance) zwana te Canadian Al- nomistw neoklasycznych, kt-
liance kanadyjska partia prawicowa, ktra powstaa w 2000 r. rych doktryn antyetatystyczn
z inicjatywy Prestona Manninga. Jej poprzedniczk bya po- sformuowa Carl Menger (1840-
wstaa w 1987 r. Reform Party of Canada, ktrej Manning by -1921), a poszerzy Eugen von
przewodniczcym. Po wyborach w 2000 r. partia ta posiada 66 Bhm-Bawerk. Najwybitniejszy-
posw w Izbie Gmin i 25% poparcie spoeczne. Od 2002 r. mi jej przedstawicielami byli Lu-
szefem partii jest Stephen Harper. (Jasklski S., Historia Cana- dwig von Mises, Friedrich A. von
dian Alliance, Najwyszy CZAS! 2003, nr 31-32, s. XXXIX.). Hayek i Murray N. Rothbard. Naj-
waniejsz rol w gospodarce pe-
ni konsumenci (Miner B., Zwi-
za encyklopedia konserwatyzmu,
Pozna 1999, s. 36.).
Unia Polityki Realnej zostaa zaoona w 1989 r. Jej po-
przedniczk by Ruch Polityki Realnej. W wyborach parlamen-
tarnych w 1991 r. UPR uzyskaa 2,27% gosw wprowadzajc
do sejmu trzech posw. Haso UPR: Wicej wolnoci ta-
sze pastwo. Wielu czonkw UPR zasiada w organach samo- John Locke (1632-1704), angiel-
rzdu terytorialnego. Obecnym prezesem jest Stanisaw Wojtera. ski filozof, pionier liberalizmu.
Partia Konsumentw Podatnikw (The Associa- Liberalna Partia Australii (Liberal Party of
tion of Consumers and Taxpayers) nowozelandz- Australia) powstaa w 1944 r. w Canberze
ka partia prawicowa powstaa w 1995 r. Jej poprzed- z inicjatywy Roberta Gordona Menziesa, kt-
niczk byo stowarzyszenie o tej samej nazwie utwo- ry nastpnie w latach 1949-66 by premierem.
rzone w 1994 r. przez Rogera Douglasa i Dereka By to czas kwitncej gospodarki Australii. Do
Quigley. W wyborach w 2002 r. partia zdobya dzisiaj partia ta rzdzi Australi z przerwami
7,07% poparcia i ma 9 posw w parlamencie. Li- przez 38 lat. Obecnie ma 45% miejsc w Izbie
derem jest Richard Prebble. Haso tej partii brzmi: Reprezentantw i 41% mandatw w australij-
Wolno, Wybr i Indywidualna Odpowiedzial- skim Senacie. Obecnym premierem jest libera
no (http://www.act.org.nz). Jan Howard, ktry sprawuje swoj funkcj od
1996 r. (Jaskulski S., Liberalna Partia Austra-
lii, Najwyszy CZAS! 2003, nr 33-34).
Ruch Libertariaski (Movimiento Libertario)

liberalna partia kostarykaska powstaa w 1994 r.
W 2002 r. zdobya 10% miejsc w parlamencie. Stefan Kisielewski, pseud. Kisiel (1911-1991)
Wsptwrc i liderem partii jest Otto Guevara konserwatywno-liberalny pisarz i publicysta,
Guth, profesor prawa na Uniwersytecie Kostary- muzykolog i kompozytor, dziaacz opozycji an-
ka. (http://www.libertario.org). tykomunistycznej. W latach 1957-65 pose.
13
1. Bezpieczestwo wewntrzne
Liberaowie twierdz, e najwaniejszym obowizkiem pastwa jest zapew-

nienie obywatelom bezpieczestwa oraz ochrona ich ycia, zdrowia, wolnoci
i wasnoci prywatnej. W tym celu pastwo powinno mie odpowiednie organy:
sprawn policj, niezaleny wymiar sprawiedliwoci, a take inne suby, takie
jak: stra poarna, obrona cywilna, suba wizienna. Adam Smith, jako drugi
obowizek panujcego, wymienia ochron kadego czonka spoeczestwa przed
niesprawiedliwoci i uciskiem ze strony wspobywa-
teli oraz z ustanowieniem prawidowego wymiaru spra-
Szkoa chicagowska wolnorynkowe wiedliwoci8 . Poniewa dla liberaw najwiksz war-
teorie ekonomiczne (od okoo 1950 roku), toci jest ludzkie ycie, sprzeciwiaj si oni zarwno
czasem nazywane monetaryzmem, wi- aborcji jak i eutanazji.
ce si z takimi osobamii, jak: Frank Wedug Jeremyego Benthama zadaniem pa-
Knight, James Buchanan, Milton Fried- stwa nie jest zwikszanie bogactwa albo tworzenie ka-
man, George Stigler, ktre uczyli i ucz pitaw, ale zapewnienie bezpieczestwa posiadania
na uniwersytecie w Chicago. (Miner B., bogactw raz ju nabytych. Pastwo ma do wypenienia
Zwiza encyklopedia konserwatyzmu, funkcj sdow, ale jego funkcja ekonomiczna winna
Pozna 1999, s. 64). by sprowadzona do minimum9. Francuz mile Fagu-
et, zwolennik liberalizmu klasycznego na przeomie XIX
i XX wieku, rwnie by propagatorem pastwa mini-
mum i uwaa, e granice dziaalnoci pastwa powin-
Frdric Bastiat (1801-1850) francu- ny by wyranie zakrelone, ale w ramach tych granic
ski liberalny ekonomista i publicysta; wadza powinna by silna i skuteczna, aby moga sku-
wspzaoyciel Stowarzyszenia Wolne- tecznie chroni podstawowe prawa jednostek: bezpie-
go Handlu w Bordeaux; w 1830 roku czestwo i wasno10. Wedug Frdrica Bastiata rzd
zosta sdzi pokoju; od 1848 roku istnieje tylko po to, by zaspokoi wsplne potrzeby: obro-
pose francuskiego Zgromadzenia Naro- n podczas wojny, ciganie i zapobieganie przestp-
dowego (Bastiat F., Co wida i czego nie czoci; budowanie drg, kanalizacji i innych obiektw
wida, Lublin-Rzeszw 2003, s. 57-58). uytecznoci publicznej, oraz by prowadzi akta ludno-
ci11. Podobnego zdania jest Ayn Rand, ktra uwaa,
e wykluczenie przemocy [ze stosunkw spoecznych]
jest zadaniem rzdu (waciwego rzdu), zadaniem pod-
Ayn Rand (wac. Alice Rosenbaum) stawowym i jedynym
(1905-1982) pisarka i filozof o pogl- moralnym uzasadnie-
dach libertariaskich, urodzona w Rosji, niem oraz przyczyn,
wyemigrowaa do USA. Twrczyni filo- dla ktrej ludziom rzd
zofii racjonalnego egoizmu zwanego jest potrzebny12. Pole-
obiektywizmem. (http://www.libertaria- ga ono na funkcji arbi-
nizm.pl/notki.html). tra, ktry rozsdza spo-
ry midzy ludmi, kieru-
jc si obiektywnymi
prawami. () waciwym przeznaczeniem rzdu
jest umoliwienie czowiekowi egzystencji spoecz-
nej poprzez ochron zyskw i zwalczanie krzywd,
jakie ludzie mog sobie wzajemnie wyrzdzi. ()
Waciwe funkcje rzdu sprowadzaj si do trzech
rozlegych kategorii, z ktrych wszystkie dotycz
kwestii przemocy fizycznej i obrony praw ludzkich. Ayn Rand
14
S to: policja, w celu obrony ludzi przed przestpcami;

siy zbrojne, w celu obrony przed najedcami; sdy, Stanisaw Michalkiewicz (ur. 1947) -
kierujce si obiektywnymi prawami w celu rozstrzyga- prawnik, dziennikarz, publicysta, polityk,
nia spraw spornych midzy ludmi13. dziaacz opozycji antykomunistycznej, od
Margaret Thatcher opowiada si za silnym rz- 1983 do 1989 r. wspautor i wydawca
dem: rzd musi by silny, () gdy idzie o obron naro- podziemnego miesicznika Kurs, re-
dow, silny w powstrzymywaniu i umacnianiu rzdw daktor tygodnika Najwyszy CZAS!,
prawa, silny w utrzymywaniu wartoci pienidza, silny wspzaoyciel i czonek wadz krajo-
w obronie integralnoci narodu, jednostki i jej wolnoci. wych Unii Polityki Realnej.
Tylko rzd moe wykonywa te zadania, nie moe on
jednak wtrca si zbyt daleko w sprawy, ktrymi lu-
dzie lepiej kieruj ni on. () Sfery, na ktrych pastwo powinno gwnie skupi
sw uwag, to obrona i zagwarantowanie przestrzegania prawa i porzdku (law
and order). Funkcje te stanowi niekwestionowany obszar autorytetu i siy pa-
stwa, dziaalno rzdu w pozostaych paszczyznach gospodarczej () i spo-
ecznej powinna mie raczej charakter subsydiarny, wspierajcy dziaanie jed-
nostki, a nie zastpujcy14. Bezpieczestwo jest konieczne dla rozwoju kadego
pastwa. aden przedsibiorca nie zainwestuje swoich pienidzy, jeli nie bdzie
mia zagwarantowanego przestrzegania prawa przez
inne podmioty i przez pastwo. Jak twierdzi profesor
Stanisaw Wellisz, byy Dziekan Wydziau Ekonomicz- Janusz Korwin-Mikke (ur. 1942) mgr
nego Uniwersytetu Columbia, wysoki poziom bezpie- filozofii, brydysta, wspzaoyciel i li-
czestwa w Korei Poudniowej i na Tajwanie w istot- der Ruchu Polityki Realnej i Unii Polity-
nym stopniu sprzyja podejmowaniu inwestycji w obu tych ki Realnej, zwolennik wolnoci gospodar-
krajach. Brak bezpieczestwa odstrasza od inwestowa- czej i koniecznoci powrotu do tradycyj-
nia w takich krajach jak Uganda i Sri Lanka. Ten ostatni nych wartoci. Autor licznych ksiek
kraj by kiedy uwaany za potencjalnego azjatyckie- i artykuw prasowych. Zaoyciel pod-
go tygrysa, dopki nie zapanowa w nim chaos, ktry ziemnego wydawnictwa Officyna Libe-
doprowadzi do zahamowania wzrostu15. Polscy pra- raw. Wydawca tygodnika Najwyszy
codawcy prywatni uwaaj, e wadze i aparat pa- CZAS!. W latach 1991-93 pose.
stwowy powinny wycofa si z wszelkiego rodzaju dzia-
alnoci, ktre mog by realizowane lepiej i taniej przez
indywidualnych obywateli lub ich zwizki przede wszystkim z dziaalnoci gos-
podarczej, a skoncentrowa si na podstawowej funkcji pastwa, jak jest stano-
wienie dobrego prawa i pilnowanie jego przestrzegania. Obecnie niska jako
prawa i niesprawno pastwowych instytucji w znacznej mierze utrudniaj wzrost
gospodarczy16.
Adam Smith zajmuje stanowisko, e wadza sdownicza powinna by od-
dzielona od wadzy wykonawczej: niezbdny jest nie tylko zupeny rozdzia wa-
dzy sdowej od wadzy wykonawczej, ale rwnie i moliwie jak najdalej idce
uniezalenienie od tej wadzy. Sdzia nie powinien by naraony na to, e z po-
wodu kaprysu wadzy wykonawczej zostanie usunity ze swego urzdu. Nie po-
winno rwnie zalee od dobrej woli czy te nawet od dobrej gospodarki tej wa-
dzy, czy pobory swe bdzie otrzymywa regularnie17. W jaki sposb liberaowie
uzasadniaj konieczno istnienia tej funkcji pastwa? John Locke w ksice Dwa
traktaty o rzdzie opisuje stan natury. Przed istnieniem pastw czowiek by wol-
ny, by absolutnym panem wasnej osoby i majtku18 i nikomu nie podlega. Jed-
nak czowiek nie mg w peni korzysta ze swojej wolnoci, poniewa by on
nieustannie naraony na napady innych19. W zwizku z tym ludzie utworzyli pa-
stwo po to, by zapewniao ono ochron ycia, wolno i wasno. Ogromne zna-
czenie ma w tym wypadku wasno. Jak twierdzi profesor Kwanicki, dobrze
15
funkcjonujce prawo wasnoci zapewnia bezpiecze-

Hernando de Soto (ur. 1941) peru- stwo i zapobiega aktom przemocy, gwarantuje (), e
wiaski ekonomista i biznesmen, zaoy- rozproszenie wasnoci, a co za tym idzie rozprosze-
ciel i prezes Instytutu Wolnoci i Demo- nie wadzy zapewnia rozprzestrzenianie si zakresu
kracji w Limie. Doradca prezydentw wolnej i pokojowej wymiany20. Ponadto wasno pry-
Peru, Finlandii i Tanzanii, rzdw Kana- watna przez samo swoje istnienie ogranicza zakres wa-
dy i Szwecji. W Peru zainicjowa refor- dzy pastwowej, a tym samym zapobiega tyranii. ()
my gospodarcze i polityczne, ktre do- Tam, gdzie wacicielem wszystkiego jest pastwo, oby-
prowadziy ten kraj do rozwoju. Laureat watele pozostaj na jego asce. W Zwizku Sowieckim
wielu nagrd o midzynarodowym zna- i jego pastwach satelickich egzystencja caych spoe-
czeniu. (http://www.ild.org.pe) czestw zaleaa od dobrej woli wadz pastwowych.
() wasno prywatna jest podstaw cywilizowanego
ycia. Zapewnia dobrobyt i chroni obywateli przed za-
channoci pastwa i jego biurokracji21. Peruwiaski
ekonomista Hernando de Soto, prezes Instytutu Wolnoci i Demokracji dodaje,
e rozwj moliwy jest tylko wtedy, gdy istniej sprawne i dostpne ogowi oby-
wateli instytucje prawne22.
Podobnego zdania jak Locke jest rwnie Ludwig von Mises. Wedug niego
za pastwem musi sta groba uycia siy tak, by mogo utrzyma porzdek w spo-
eczestwie i ochrania cae spoeczestwo od jednostek antyspoecznych: ycie
w spoeczestwie [bez pastwa] byoby cakiem niemoliwe, gdyby ludzie, ktrzy
podaj jego nieprzerwanego trwania, i ktrzy odpowiednio prowadz si, mieli
zaniecha uycia siy i przymusu przeciwko tym, ktrzy swym zachowaniem goto-
wi s spoeczestwu zagraa. Niewielka liczba jednostek antyspoecznych ()
moe w ogle uniemoliwi istnienie spoeczestwa. Bez zastosowania przymu-
su i przemocy przeciwko wrogom spoeczestwa, jakiekolwiek ycie w spoecze-
stwie byoby niemoliwe23. Mises uwaa, e gdy pastwo nie bdzie mogo gro-
zi uyciem siy, cay gmach spoeczestwa bdzie nieustannie na asce kade-
go z jego czonkw24, a do tego nie mona dopuci. Musi istnie sposb na
zmuszenie osoby, ktra nie bdzie szanowa ycia, zdrowia, wolnoci osobistej
bd prywatnej wasnoci innych, by podporzdkowaa si reguom ycia w spo-
eczestwie25. Tylko dziki istnieniu takiego pastwa ograniczonego w swoich
funkcjach, a z drugiej strony silnego, bo majcego monopol na uywanie siy
kady czonek spoeczestwa moe dziki pokojowi w peni korzysta z dobro-
dziejstw wasnoci prywatnej26. Pastwo jest zym pastwem zarwno wtedy,
gdy wykracza poza zakrelone funkcje, jak i wtedy, gdy te podstawowe zadania
wypenia le. Ludwig von Mises podkrela, e stumienie zachowa niebezpiecz-
nych dla istnienia porzdku spoecznego to kwintesencja dziaalnoci pastwowej27.
Najwikszym zagroeniem dla pastwa i dla porzdku publicznego jest
oprcz dziaalnoci terrorystycznej istnienie zorganizowanej przestpczoci i ma-
fii. Zastraszeni ludzie, nie ufajc wymiarowi sprawiedliwoci, boj si zgasza
policji czy prokuraturze przestpstwa, ktrych padli ofiar, poniewa uwaaj, e
nieskuteczne pastwo nie tylko nie wymierzy sprawiedliwoci bandytom, ale na-
wet nie ochroni ich przed nimi. Mafia, zastraszajc prywatnych przedsibiorcw
i zmuszajc ich do pacenia haraczy, tamsi przedsibiorczo, co moe skutko-
wa powanym kryzysem gospodarczym pastwa. Tymczasem wykrywalno
przestpstw w Polsce wyniosa w 2001 roku od 87,5% (zabjstwa) do zaledwie
21,7% (kradziee)28. Taki stan rzeczy powoduje utrat autorytetu przez pastwo,
ktrego wymiar sprawiedliwoci jest tak nieudolny. Ludzie przestaj si z nim iden-
tyfikowa. Aby do tego nie dopuci, pastwo nie moe aowa pienidzy, ani
rodkw technicznych i innych na zwalczanie przestpczoci i zadouczynienie
16
ofiarom. Ta podstawowa funkcja pastwa nie bdzie wy-

peniana dobrze, jeli rzd bdzie si zajmowa tysi- Mirosaw Dzielski (1941-1989) publi-
cem innych spraw, ktre nie powinny nalee do jego cysta, doktor filozofii, dziaacz polityczny
kompetencji (patrz rozdzia II). i spoeczny, ideolog liberalizmu chrze-
Podobnie twierdzi polski libera Mirosaw Dzielski: cijaskiego. Od koca lat 70. aktywny
liberaowie uwaaj istnienie pastwa za konieczne, ale dziaacz opozycji antykomunistycznej.
nie s skonni powierza mu adnych funkcji poza Zaoyciel Krakowskiego Towarzystwa
ochron wolnoci. () sdz, e rola pastwa polega Przemysowego
wanie na otoczeniu jednostki ochron fizyczn i eko-
nomiczn, ktra pozwoli jej przetrwa dziaanie cudzej
zej woli bez poniajcej groby stania si przymusowym czy najemnym niewolni-
kiem. Jednak liberaowie s skonni nie rozszerza tej opieki poza niezbdne mi-
nimum. Obawiaj si wzrostu potgi pastwa i staraj si osabi jego siy wsz-
dzie tam, gdzie jest to bez uszczerbku dla wolnoci moliwe29. Na temat funkcji
pastwa wypowiada si rwnie Francuz Guy Sorman.
Uwaa on, e zadaniem pastwa jest utrzymanie po-
rzdku. Nie tylko porzdku na ulicy, ale take porzdku Instytut Wolnoci i Demokracji (Insti-
gospodarczego, spoecznego i midzynarodowego30. tutio Libertad y Democracia ILD) pe-
200 lat temu Thomas Jefferson pisa: mdry i ograni- ruwiaski instytut zaoony w Limie na
czony rzd, rzd, ktry powinien chroni ludzi przed pocztku lat 80. XX wieku przez Hernan-
wzajemnym krzywdzeniem si, ktry powinien w ka- do de Soto. Prowadzi badania nad przy-
dym innym przypadku pozostawi swobod ksztatowa- czynami ubstwa krajw Trzeciego wia-
nia si ich wasnej drogi rozwoju i robienia interesw ta. W II poowie lat 80. XX wieku wy-
i ktry nie powinien odbiera od ust chleba, na ktry zawiera duy wpyw na peruwiaski rzd
pracowali. To jest istota dobrego rzdu31. Profesor Ema- zalecajc wprowadzanie liberalnych re-
nuel Savas, czonek administracji prezydenta Reaga- form. Obecnie projekty ILD maj znacze-
na, uwaa, e rola rzdu powinna odpowiada znaczenie oglnowiatowe.
niu greckiego sowa rzd, czyli sternik. Rol rzdu jest (http://www.ild.org.pe)
32
sterowanie, a nie praca przy wiosach .
Ludwig von Mises jest zdania, e potnej wa-
dzy, jak ma pastwo do stosowania przymusu, zniewolenia i zadawania jednost-
kom cierpienia, nie mona pozostawi w gestii adnych ludzi, niezalenie od tego,
za jak kompetentnych i uzdolnionych by si uwaali, i trzeba ograniczy jej stoso-
wanie i temu wanie su ustawy33. Dziaanie takie moe podejmowa tylko pa-
stwo. Wida, jak wan dla liberaw funkcj pastwa,
powinien spenia nie tylko sam wymiar sprawiedliwo-
ci sdy i prokuratura, ale rwnie sprawna, nieprze- Guy Sorman (ur. 1944) francuski eko-
kupna policja, dziki ktrej jest w ogle moliwe wykry- nomista i dziennikarz zwizany z Le
wanie przestpstw i karanie przestpcw, a take su- Figaro-Magazine, by wykadowc eko-
ba wizienna, ktra zapewnia wykonanie sprawiedli- nomii w Instytucie Nauk Politycznych
wych wyrokw. Wedug von Misesa libera wierzy, e w Paryu, przewodniczcy humanitarnej
celem kary jest wycznie wyeliminowanie, na ile to tyl- organizacji Action Internationale la Faim.
ko moliwe, zachowa niebezpiecznych dla spoecze-
stwa. Kara nie powinna by zemst ani odwetem. Prze-
stpca ciga na siebie prawn kar, ale nie nienawi
czy sadyzm sdziego, policjanta i zawsze dnego linczu tumu34.
Milton Friedman wskazuje na jeszcze jeden problem zwizany z monopo-
lem uywania siy przez pastwo. Wadza moe le zastosowa rodki przemocy,
ktrymi dysponuje: jak zapewni, aby rodki przemocy dane rzdowi w celu za-
chowania wolnoci, stosowane byy tylko do tego celu i nie stay si same jej
zagroeniem?35 pyta autor Wolnego wyboru. Friedman opowiada si za do-
17
browoln mediacj bez udziau pastwa, jako gwnym sposobem rozstrzygania

sporw. Ju obecnie w Stanach Zjednoczonych 70 proc. spraw gospodarczych
rozpatruj sdy arbitraowe36. Istniejce w USA prywatne tzw. sdy alternatyw-
ne konkuruj midzy sob, przez co s sprawniejsze, tasze, a ponadto, co jest
rwnie bardzo wane, nastawione na kompensowanie pokrzywdzonym szkd.
Podobnie zaczyna by rwnie w Polsce: do sdw arbitraowych trafia ju co
trzecia sprawa gospodarcza (). Sdy te dziaaj rednio pi razy szybciej ni
powszechne, a opaty s w nich o 20 proc. nisze37. Obecnie istnieje w naszym
kraju 30 prywatnych sdw arbitraowych, dziaajcych gwnie przy organiza-
cjach pracodawcw i stowarzyszeniach branowych, a rnica merytorycznej
jakoci orzecze sdw powszechnych i prywatnych
jest szokujca. Regulamin tych ostatnich przewiduje
odwoanie si od ich wyroku do pastwowego sdu, lecz
Midzynarodowe Stowarzyszenie na robi to jedynie co setny klient. W powszechnych sdach
rzecz Wolnoci Jednostki (The Interna- gospodarczych do drugiej instancji zaskaranych jest
tional Society for Individual Liberty 80 proc. wyrokw!38. Rozwj sdownictwa prywatnego
ISIL) - powstao w 1969 r. w USA. Sku-
w USA wynika z kilkudziesicioletniej tradycji i rozwi-
pia organizacje libertariaskie oraz kla-
nitych metod mediacji midzy stronami, u nas i w wie-
sycznych liberaw. Co roku organizuje
lu innych krajach europejskich z racjonalnego zacho-
midzynarodow konferencj powi-
con wsppracy tych rodowisk. Szefem
wania biznesmenw, bdcego odpowiedzi na nieudol-
Stowarzyszenia jest Wincenty H. Miller. no i lenistwo pastwowych sdziw. Czterech na
piciu szwedzkich przedsibiorcw wpisuje w zawiera-
nych umowach, e wynikajce z nich spory rozwi
arbitrzy, a nie sdy powszechne. W pierwszym wypad-
ku rozstrzygnicie sprawy nastpuje w cigu roku, w drugim zajoby 5-8 lat
mwi Claes Zettermarck, czonek zarzdu firmy prawniczej White & Case LLP,
sdzia szwedzkiego sdu arbitraowego39. Tymczasem niska sprawno s-
dw osabia pozycj wierzyciela wobec dunika, zwiksza poczucie bezkarnoci
i skonno do nierzetelnych zachowa40 stwierdzono w Czarnej licie barier
dla przedsibiorczoci, zredagowanej w 2003 roku przez Polsk Konfederacj
Pracodawcw Prywatnych.
Jednak, jak podkrela Friedman, ostatni instancj pozostaje pastwowy
wymiar sprawiedliwoci. Ponadto stawia tez, e w ostatnich dekadach w Sta-
nach Zjednoczonych wzrosa przestpczo nie pomimo tego, e wzrosa rola
rzdu, ale wanie dlatego, e wzrosa rola rzdu41.
W zwizku ze wzrostem przestpczoci nie tylko
Thomas Jefferson (1743 -1826) jeden za Oceanem, ale take w Europie i w Polsce proponuje
z Ojcw Zaoycieli Stanw Zjednoczo- si rwnie inne rozwizania. Unia Polityki Realnej opo-
nych, trzeci prezydent USA (1801-09), wiada si za zwikszeniem uprawnie policji i prokura-
gwny autor Deklaracji Niepodlegoci, tury tak, by w kocu przestpcy zaczli si ba. Postu-
zwolennik klasycznego liberalizmu i edu- luje ponadto zwikszenie wydatkw na policj i wymiar
kacji liberalnej (Miner B., Zwiza ency- sprawiedliwoci oraz wynagradzanie policji i prokuratu-
klopedia konserwatyzmu, Pozna 1999, ry za skuteczno. Tymczasem ju teraz zapewnienie
s. 128). bezpieczestwa w Polsce oddolnie si prywatyzuje.
Wiele firm i instytucji zatrudnia prywatne agencje ochro-
niarskie, ktre zapewniaj lepsz i pewniejsz ochron
ni pastwowa policja. W 2003 roku w Polsce pracowao okoo 98 tys. policjan-
tw, podczas gdy w agencjach ochrony zatrudnionych byo dwa razy wicej ludzi
okoo 200 tys. Dla porwnania w latach 80. XX wieku w USA policjantw byo
580 tys., a prywatnych ochroniarzy 680 tys.42 Zarwno w Stanach Zjednoczo-
nych, jak i w Polsce wystpuje wiele przypadkw zatrudniania prywatnych si bez-
18
pieczestwa nie tylko przez prywatne banki, sklepy, hotele, restauracje, uczelnie,
ale nawet przez instytucje i urzdy pastwowe. W 1980 roku wydatki na prywatn
ochron w USA wynosiy 21,7 mld dolarw, a na policj 13,8 mld dolarw. Same
organy rzdowe zapaciy 7,3 mld dolarw prywatnym firmom za usugi zwizane
z bezpieczestwem43. Zakrawa na absurd przypadek, kiedy w Polsce jedna z jed-
nostek wojskowych wynaja firm ochroniarsk, aby ta strzega jej magazynw.
Co wicej, w Stanach Zjednoczonych kilka miejscowoci ma podpisane umowy
z prywatnymi firmami o wykonywanie obowizkw policyjnych. Na przykad,
w miasteczku Reminderville w stanie Ohio prywatna firma policyjna zdobya pierw-
szy kontrakt, kiedy szeryf powiatowy, wiadczcy usugi na podstawie umowy,
podnis swoj cen do 180 000 dol. rocznie. Za dokadnie poow tej kwoty firma
prywatna oferuje dwukrotnie wicej wozw patrolowych i ma system pogotowia
policyjnego reagujcy w cigu 6 minut, podczas gdy urzd szeryfa reagowa w
cigu 45 minut44. Take w Szwajcarii ludzie korzystaj z prywatnej policji: trzy-
dzieci wsi i maych miasteczek ma umowy z prywatn spk, Securitas, realizu-
jc w ten sposb () znaczne oszczdnoci45.
Skrajny pogld na temat policji prezentuj liberatrianie Linda i Morris Tanne-
hill. Wedug nich pastwowa policja nie chroni obywateli (oprcz urzdnikw naj-
wyszego szczebla), a zajmuje si tylko aresztowaniem i karaniem niektrych
przestpcw po tym [podkr. T.C.], jak dokonany zostanie akt agresji46. Ponadto
policja zajmuje si egzekwowaniem wielu przepisw ustanowionych przez pa-
stwo np. zwalczaniem czarnego rynku czy szarej strefy, ktre w wolnym spoe-
czestwie nigdy by nie istniay. Natomiast wyszo firmy wiadczcej prywatne
usugi ochrony wynika z faktu, e jej zadaniem jedynym zadaniem jest ochro-
na jej klientw przed przemoc i e jeli nie chce wypa z rynku musi spe-
nia to zadanie w sposb doskonay47. Takie firmy skupiaj si, w odrnieniu od
policji pastwowej, przede wszystkim na prewencji, ich celem jest niedopusz-
czenie do dokonania przestpstwa, a nie szukanie bandytw po pokonaniu prze-
stpstwa.
Czonkowie UPR uwaaj rwnie, e przestpczo spadnie, jeli bdzie
istnia powszechny dostp do broni palnej, poniewa bdzie mg j kupi kady
porzdny obywatel w celu samoobrony. Przestpczo jest najwiksza tam, gdzie
najostrzejsze s zakazy przeciwko broni48 twierdzi Jakub Elwood, wiceprezes
Midzynarodowego Stowarzyszenia
na rzecz Wolnoci Jednostki. Porzd-
ny obywatel nie moe kupi broni,
a tymczasem przestpca kupi bro za-
wsze, gdy jej potrzebuje. Oczywicie,
z nielegalnego rda. Rwnoczenie
nie mona zapomnie o tym, e ko-
nieczne jest zaostrzenie kar za prze-
stpstwa z uyciem broni. W celu od-
straszania przestpcw od popenie-
nia zbrodni i tym samym ochrony po-
tencjalnych ofiar powinna take zosta
przywrcona kara mierci za umyl-
ne morderstwa49. Na poparcie susz-
noci tej tezy warto przytoczy nast-
pujcy fakt: gubernator stanu Nowe-
go Jork oznajmi, e po przywrceniu
wykonywania kary mierci liczba Gwne wejcie do prywatnego wizienia dla kobiet w Oklahomie (USA)
19
zbrodni zagroonych t kar spada o 64%!!!50 Nato-

David Friedman syn Miltona i Rose miast uczeni z uniwersytetu w Amory (Georgia [USA])
Friedmanw, profesor, libertariaski twierdz, e wykonanie jednego wyroku mierci oszcz-
ekonomista, specjalizuje si w ekono- dza ycie rednio 18 obywateli51.
micznej analizie prawa, pracownik na- Wadze pastwowe, oprcz apania i skazywania
ukowy wielu prestiowych uczelni m.in. przestpcw, musz zapewni take wykonanie kary.
Columbia University, UCLA, Universi- W tym celu konieczne s wizienia. Liberaowie opo-
ty of Chicago Law School, Santa Clara wiadaj si za tym, by zakady karne byy prywatne. Wa-
University. (http://www.libertaria- dze mogyby na podstawie kontraktw zawieranych z wa-
nizm.pl/notki.html) cicielami wizie przekazywa skazanych do odbycia
kary. Prywatne wizienia z powodzeniem funkcjonuj
w kilkunastu krajach, na przykad w Wielkiej Brytanii, Sta-
nach Zjednoczonych, Australii, Nowej Zelandii, Kanadzie,
Murray Newton Rothbard (1926-1995) Republice Poudniowej Afryki. W USA (midzy innymi
profesor, czoowy przedstawiciel tzw. w stanie Kansas) areszty i wizienia s budowane i ad-
szkoy austriackiej w ekonomii, wycho- ministrowane przez prywatnych przedsibiorcw, ktrzy
wanek i wsppracownik profesora Lu- pniej dzierawi je wadzom stanowym. Sprywatyzo-
dwiga von Misesa, wiceprezes instytutu wane wizienia brytyjskie kosztuj pastwo 30 proc. mniej
jego imienia, wykada na Politechnice ni pastwowe (w zakadzie Wolds rnica wynosi 50
Nowojorskiej, Columbia University, Uni- proc.). Zarazem pozbawionym wolnoci stwarza si lep-
wersytecie Stanowym Nevady. Jest uwa- sze warunki odbywania kary: brytyjska filia ameryka-
any za twrc anarchokapitalizmu skiej firmy prowadzcej zakad karny Blankhurst wyda-
doktryny goszcej, e kada funkcja pa- je tygodniowo na wyywienie winia 24 funty, czyli trzy-
stwa, przymusowo monopolizowana
krotnie wicej ni placwki pastwowe52. Co najwa-
przez rzd, (w tym take dostarczanie
niejsze, z prywatnych wizie praktycznie nie zdarzaj
usug policyjnych i wymiaru sprawiedli-
si ucieczki, poniewa wie si to zwykle z wysokimi
woci) moe by z powodzeniem i co
waniejsze znacznie efektywniej wiad-
karami finansowymi dla waciciela wizienia53.
czona w drodze dobrowolnych umw Niektrzy liberaowie opowiadaj si za radykal-
rynkowych. nym zredukowaniem roli wizie, jako formy karania,
(http://www.libertarianizm.pl/notki.html) i stosowaniem jej tylko wobec osb, ktrych wypusz-
czenie na wolno zagraa bezpieczestwu innych lu-
dzi. Dotyczy to mordercw, haraczownikw, gwacicie-
li, rozbjnikw, kidnaperw itp. Natomiast tacy przestp-
cy jak zodzieje, wandale, chuligani, przestpcy finan-
Albert Jay Nock (1870-1945) amery- sowi i gospodarczy itp., jak proponuje amerykaski pro-
kaski pisarz, zwolennik ograniczenia roli fesor Bryan Caplan, powinni by karani koniecznoci
pastwa. W latach 30tych XX w. na zwrotu zagarnitej wasnoci wraz z nawizk lub przy-
amach American Mercury by ostrym musow prac, z ktrej zyski przeznaczone byyby na
krytykiem prezydenta F. D. Roosevelta. odszkodowanie i zadouczynienie poszkodowanym.
(http://bezuprzedzen.pl). Ponadto tosamo przestpcw powinna by poda-
wana do wiadomoci publicznej, co dodatkowo dziaa-
oby jako straszak, bo osoby te byyby skazane na boj-
kot i ostracyzm spoeczny. Taki system resocjalizacji przestpcw i naprawiania
szkd byby skuteczniejszy i oszczdzaby wiele pienidzy podatnikw.
W ramach bezpieczestwa wewntrznego obywateli pastwa mieci si jesz-
cze jedna kwestia: ochrona ludzi w razie klsk ywioowych. Liberaowie uwaaj,
e pastwo powinno i musi broni ludzi w obliczu klsk przekraczajcych moli-
woci indywidualne, czyli zarwno wobec wojny i przestpczoci, jak i wobec ywio-
w54. Dlatego konieczne jest istnienie w pastwie skoordynowanego systemu
ochrony ludnoci przed wszystkimi rodzajami ywiow: powodziami, trzsienia-
mi i obsuniciami si ziemi, wybuchami wulkanw, nienymi i botnymi lawinami,
20
poarami, huraganami, awariami zapr wodnych, katastrofami skaenia wody i po-

wietrza. Tymi sprawami powinny zajmowa si odpowiednio wyposaone w spe-
cjalistyczny sprzt stra poarna i obrona cywilna z pomoc policji i wojska. Pod-
czas powodzi w Polsce w 1997 roku suby te okazay si niedofinansowane, le
dowodzone oraz nieskoordynowane technicznie. Ponadto powinna istnie zarz-
dzana przez pastwo odpowiednia i sprawna infrastruktura, na przykad stosow-
ny system waw przeciwpowodziowych, zbiornikw wyrwnawczych. Wanie
pastwo musi zapewni takie zabezpieczenia, poniewa przerastaj one moli-
woci jednostek czy firm prywatnych.
By moe lekarstwem na te problemy, podobnie jak z wizieniami, moe
okaza si prywatyzacja tych sub. Liberaowie s zdania, e tam gdzie osoby
prywatne mog co zrobi lepiej, nie powinno dziaa pastwo. W tym wypadku
pastwo mogoby si zaj jedynie stworzeniem odpowiednich ram prawnych dla
dziaalnoci prywatnych sub, takich jak stra poarna. W miejscowociach Meri-
copa i Lavene w Arizonie w USA istnieje prywatna stra poarna. Mieszkacy
nieobowizkowo opacaj skadk roczn w wysokoci zalenej od powierzchni
budynkw. Przecitnie liczc, przedsibiorstwo Witzemana kosztuje () abo-
nenta dwa razy taniej ni odpowiednia suba przeciwpoarowa prowadzona przez
administracj, a jako oferowanych usug jest wysza: szybsza interwencja w razie
poaru i mniejsze szkody po ugaszeniu. () Witzeman nie ma wyboru: eby za-
chowa klientw, musi by najlepszy, wybiera najskuteczniejszy sprzt i zatrud-
nia najmniejsz moliw liczb ludzi55.
Natomiast firma Ryral/Metro Fire Department z siedzib w Scottdale obsu-
guje 20% mieszkacw Arizony i prowadzi 50 oddziaw przeciwpoarowych w pi-
ciu stanach. Obliczono, e gdyby Scottdale korzystao z publicznej stray poar-
nej, koszty tej usugi byyby o 89% wysze. Firma Ryral/Metro wprowadza wiele
innowacji, takich jak: uycie robotw do gaszenia poarw, wozy straackie ma-
luje dobrze widoczn farb, uywa wysoko wydajne we do polewania wod,
a take pobudza inwencj pracownikw56.
Podobnie jest w Danii, gdzie ochron przeciwpoarow dla poowy miesz-
kacw zapewnia prywatna firma Falck, ktra w 1983 roku zatrudniaa 6000 pra-
cownikw i posiadaa 130 stacji z caodobow obsug. Firma ta wiadczy take
usugi medyczne (posiada helikoptery ratunkowe), holownicze i ratownictwa wod-
nego. W porwnaniu ze stra publiczn, gdzie koszt ochrony przeciwpoarowej
ksztatowa si na poziomie 131,9 koron duskich na jednego mieszkaca, usu-
ga Falcka wynosia jedynie 46,3 koron, czyli bya trzy razy tasza57. Take w Ka-
nadzie koszt w peni odpatnych miejskich oddziaw stray poarnej by o okoo
jedn trzeci wyszy ni koszt oddziaw zatrudniajcych ochotnikw i patnych
straakw, natomiast nie stwierdzono rnicy w skutecznoci tych dwch rodza-
jw ochrony przeciwpoarowej (mierzonej wartoci strat majtkowych)58.
Pochodzcy z Belgii francuski ekonomista Gustave de Molinari, yjcy w la-
tach 1819-1912, poszed jeszcze dalej w pogldach na zapewnienie spoecze-
stwu bezpieczestwa: zaproponowa, aby zaspokojenie jednej z podstawowych
potrzeb czowieka, jak jest poczucie bezpieczestwa, byo traktowane tak, jak
zaspokojenie kadej materialnej potrzeby czowieka. Zaproponowa zatem, aby
zaspokojenie niematerialnej potrzeby odbywao si dokadnie na takich samych
zasadach rynkowych, jakie wystpuj w przypadku dbr materialnych59. Tego
samego zdania s libertarianie: Murray Rothbard, Robert Nozik, Ayn Rand, David
Friedman czy Albert Jay Nock.
21
2. Bezpieczestwo zewntrzne
Drugim najwaniejszym obowizkiem pastwa jest obowizek zapewnienia
bezpieczestwa zewntrznego spoeczestwa przed gwatem lub inwazj ze stro-
ny innych niezalenych spoeczestw60. Tak samo uwaa Milton Friedman, ktry
w ten sposb uzasadnia swoje twier-
dzenie: najwaniejszym obowizkiem
kadego rzdu jest ochrona kraju
przed zewntrznymi wrogami. Jeli kraj
nie jest przed nimi bezpieczny, rzd nie
bdzie w stanie ani przyczynia si do
oglnego dobrobytu, ani zapewni do-
brodziejstw wolnoci. Std obrona ra-
zem z rwnie podstawow funkcj za-
pewnienia spokoju wewntrznego
musi mie pierwszestwo przed wszyst-
kimi innymi funkcjami rzdu61. Fried-
man stoi na stanowisku, e firmy pry-
watne dziaaj lepiej i taniej ni firmy
pastwowe. Podobnie byoby z woj-
skiem organizowanym przez rynek
prywatny. Wwczas obrona byaby co
najmniej tak samo dobra jak obecnie
Na nowoczesnym polu walki nie ma miejsca na amatorszczyzn a dodatkowo za poow dzisiejszych
kosztw: nadmierne koszty ponoszo-
ne na obron wypywaj z dwch bardzo rnych rde. Jednym jest oczywiste
marnotrawstwo, nieudolny sposb prowadzenia spraw; drugim s wpywy poli-
tyczne62. Jednak jest to niemoliwe do zrealizowania, poniewa nikt nie paciby
dobrowolnie na obron narodow i nie istniaoby jednolite dowdztwo. Ponadto
ludzie, ktrzy mieliby walczy mogliby zachowywa si rnie w zalenoci od
tego, czy byliby wynajmowani przez prywatne grupy, reprezentujce tylko cz
narodu, czy te przez nard jako cao63. Dlatego obrona musi
by zapewniona przez pastwo i finansowana z podatkw i wa-
nie tylko za porednictwem rzdu jest to moliwe do zreali-
zowania: zorganizowanie dziaalnoci tych rozmiarw by-
oby dosownie niemoliwe na skal oglnonarodow, gdy-
by nie porednictwo rzdu64.
Jeszcze jednym powodem, dla ktrego obrona musi
by prowadzona przez pastwo, jest fakt, e jest ona ci-
le i nierozerwalnie zwizana z polityk zagraniczn pa-
stwa. Sia militarna, ktrej potrzebujemy, aby ochroni
nasz nard, zaley zarwno od siy naszych sprzymierze-
cw, jak i naszych potencjalnych przeciwnikw. Zaley od
naszych sukcesw w niedopuszczaniu do powstawania sy-
tuacji zagraajcych naszemu bezpieczestwu, a nie jedy-
nie wychodzeniu zagroeniom naprzeciw, kiedy ju powstan65
pisz Ra i Milton Friedmanowie.
Adam Smith swoj teori o podziale pracy stosuje rwnie
do wojska. Opowiada si za armi zawodow. Uwaa, e jeli woj-
Adam Smith sko ma by doprowadzone do jakiego stopnia doskonaoci, nieodzow-
22
ne jest, aby [sztuka wojenna] staa si jedynym lub gwnym zajciem okrelonej
warstwy obywateli66. Mdra polityka pastwa powinna stworzy sta armi, po-
niewa wtedy wiczenia wojskowe i doskonalenie si w walce s najwaniejszym
zajciem onierzy i rdem utrzymania, a to gwarantuje profesjonalizm. onie-
rze pospolitego ruszenia natomiast traktuj wiczenia wojskowe jako zajcie do-
rywcze i czerpi podstawowe rodki utrzymania z innego zawodu. Jeeli chodzi
o onierza pospolitego ruszenia, cechy robotnika, rzemielnika czy kupca gruj
w nim nad cechami onierza67. Smith nie ma adnych wtpliwoci, e armia za-
wodowa jest lepsza od armii z poboru: niezalenie jednak od tego, w jaki sposb
pospolite ruszenie wdraa si do posuchu i w jaki sposb szkoli si je w sztuce
wojennej, musi ono ustpowa zawsze zdyscyplinowanej i dobrze wywiczonej
armii68. Na potwierdzenie tej tezy przytacza przykady z historii, zaczynajc od
staroytnoci. Ponadto obowizkowa suba wojskowa ogranicza wolno czo-
wieka i dlatego profesor Murray Rothbard nie boi si nazwa jej wspczesnym
rodzajem niewolnictwa. Adam Smith zaprzecza pogldom mwicym, e staa
armia moe by zagroeniem dla wolnoci. Twierdzi, e jeli zwierzchnikiem armii
zawodowej jest wadza cywilna, to nie istnieje takie niebezpieczestwo. Ponadto
jeli panujcego popiera staa armia, to nie boi si on utraty wadzy w sposb
niekonstytucyjny i moe dziki temu sprawowa sprawiedliwsze rzdy.
Na polskim gruncie wprowadzenie silnej armii zawodowej popiera Unia Po-
lityki Realnej: wojsko powinno by ochotnicze i zawodowe bo tylko takie dobrze
walczy. Pobr przymusowy to balast dla armii, a demoralizacja i utrapienie
dla niechtnych poborowych69. Ponadto armia zawodowa jest tasza,
poniewa poborowi kosztuj podwjnie: trzeba ich utrzyma i nie pra-
cuj w tym czasie w gospodarce. A i tak nie zd si wyszkoli do no-
woczesnej wojny. Trzonem obecnych armii s zawodowcy: technicy
w lotnictwie, czogach i artylerii, komandosi w piechocie. Armia za-
wodowa to zarazem armia ochotnicza. Kto nie chce i do wojska,
nie nadaje si do niego, nie bdzie odwanie walczy70. Potwier-
dzaj to badania: wedug tygodnika Wprost 48% wcielonych
do polskiego wojska przyznaje, e suy w nim niechtnie, a tylko
13% odczuwa zadowolenie z powoania do armii71.
Armie powinny by zawodowe, poniewa zawd onie-
rza to dzi jedna z profesji wymagajcych najbardziej mudnego
specjalistycznego wyksztacenia oraz wyjtkowych predyspozycji
fizycznych. Powierzanie onierki amatorom jest tak samo bezsen-
sowne, jak dopuszczenie do operacji chirurgicznych absolwenta
zawodwki po dwutygodniowym kursie72. Obliczono, e w Polsce
85-tysiczna armia zawodowa byaby tasza o 100 mln z i niemal
dwukrotnie sprawniejsza i efektywniejsza ni obecna 150-tysiczna
armia z poboru73. Tak jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie Departa-
ment Obrony wyliczy, e rezygnujc z poboru kraj oszczdza co naj-
mniej 2,5 mld dolarw. Dziki temu, e: onierz zawodowy przez ca
sub nie tylko nie traci nabytych umiejtnoci, ale nabywa nowe.
W armiach z poboru trzeba wci uczy nowe roczniki obsugi naj-
prostszego uzbrojenia. Po wyjciu do cywila umiejtnoci te si de-
graduj74. le wyedukowani onierze z poboru nie s w stanie na-
uczy si posugiwa nowoczesn broni, a tym bardziej systemami
dowodzenia i cznoci. We wspczesnych armiach 30 proc. wypo-
saenia i uzbrojenia stanowi sprzt ultranowoczesny, wymagajcy
wiedzy i umiejtnoci, jakich onierze z poboru nigdy nie posid75.
23
Wojna w Iraku w 2003 roku potwierdzia powysze fakty: do armii Saddama

Husajna wcielono 400 tys. onierzy z poboru, w dodatku walczyli oni na wasnym
terytorium. Pokonay j czterokrotnie mniejsze wojska zoone z onierzy zawo-
dowych. W rzeczywistoci proporcje byy jeszcze bardziej szokujce, bo na pierw-
szej linii walczyo z Irakijczykami tylko 30 tys. onierzy koalicji76. Obecnie oprcz
Stanw Zjednoczonych armie z poboru ma, midzy innymi, Wielka Brytania, Ka-
nada, Holandia, Belgia, Hiszpania, Portugalia, natomiast planuj mie Wochy,
Wgry, Czechy, Litwa, otwa, Estonia.
Za armi zawodow optuje rwnie
Wojciech uczak, redaktor naczelny Ra-
portu: w XXI wieku Polska powinna si
zdecydowa na armi cakowicie zawo-
dow, zoon z career officers nadter-
minowych i kontraktowych. Nowoczesna
technika i nowoczesne systemy obronne
() musz by obsugiwane przez onie-
rzy zawodowych. Niemoliwe jest, eby na-
uczyli si tego onierze szkolcy si przez
kilka miesicy77. Ponadto armia z poboru
moe zniszczy kariery zawodowe wielu
mczyzn: p roku albo rok w koszarach
to byaby dla mnie katastrofa. Po wyjciu
z wojska zaczynabym wszystko od nowa.
Musiabym zawiesi dziaalno gospo-
darcz i zerwa umowy mwi 24-letni Adam Imioek, () student i informatyk
w PKO BP SA78. Z kolei Piotr Wielgomas, szef firmy doradczej Bigram, uwaa,
e pobyt w armii cofa w karierze nawet o trzy, cztery lata. Powoanie jest rwno-
znaczne z wypadniciem z rynku79.
Ludwig von Mises porusza jeszcze inn wan dla liberaw kwesti zwi-
zan z obron pastwa. Aby sprzt wojskowy by stosunkowo tani, nowoczesny
i dobrej jakoci, zakady zbrojeniowe musz by prywatne i funkcjonowa na za-
sadach rynkowych: prywatny przemys zbrojeniowy w XIX wieku, osigajc wiel-
kie zyski, wyposay i zaopatrzy wielkie armie tak dobrze, e byy one w stanie
zwycia. Za spraw tego dowiadczenia, uzyskanego na polach bitew, pa-
stwowa produkcja zbrojeniowa zostaa zaprzestana. Nigdy wicej przedsibiorcy
nie dowiedli w sposb bardziej oczywisty swojej produktywnoci i efektywnoci
ni podczas I wojny wiatowej80.
Jak ju pisaem wczeniej, z obron narodow bezporednio wie si po-
lityka zagraniczna. Pastwo liberalne powinno prowadzi polityk zagraniczn
z dwch gwnych powodw. Po pierwsze, w celu utrzymania pokoju midzyna-
rodowego i rwnoczenie swojej niezalenoci. Po drugie, by chroni za granic
swoich obywateli, ktrzy prowadz tam dziaalno gospodarcz, a take tych,
ktrzy s za granic z innych powodw. Polityka zagraniczna pastwa wedug
liberaw jest zarezerwowana dla ministra spraw zagranicznych, ktremu podle-
ga dyplomacja. Konieczne jest take istnienie sub specjalnych, ktre przeciw-
stawiayby si jakimkolwiek prbom destabilizacji sytuacji w kraju i ingerencji ze
strony innych pastw w niezalen polityk wadz. Ludwig von Mises reprezentu-
je pogld, e ostatecznym ideaem, jaki przywieca liberalizmowi, jest doskonaa
wsppraca caej ludzkoci, dokonujca si pokojowo i bez tar81.
Liberaowie krytykuj wojn, poniewa wychodz z zaoenia, e to nie wojna
jest matk, lecz pokj jest ojcem wszystkiego. Tym, co umoliwia czowiekowi postp
24
i odrnia go od zwierzt, jest spoeczne wspdziaanie82. Mises twierdzi, e tylko

praca tworzy bogactwo i rwnoczenie prowadzi do rozwoju i dobrobytu, a wojna
jedynie niszczy. Ponadto z faktu midzynarodowego podziau pracy czerpie libera-
lizm decydujcy i niepodwaalny argument przeciwko wojnie83. aden kraj nie jest
samowystarczalny, a tylko podczas pokoju moliwa jest szeroka i nieskrpowana
wsppraca midzynarodowa, ktra jest tak wana z punktu widzenia gospodarki
kadego kraju. Z tego powodu liberaowie opowiadaj si za wolnym handlem mi-
dzynarodowym problemem tym zajm si w rozdziale IV niniejszej pracy.
W celu ochrony inwestycji i dziaalnoci gospodarczej, jak prowadz oby-
watele danego pastwa w innych krajach, pastwo to powinno mie odpowiedni
ilo zagranicznych placwek dyplomatycznych. Wedug Adama Smitha jest ko-
nieczne utrzymywanie ambasadora, posa lub konsula, ktry rozstrzygaby we-
dug zwyczajw swego kraju spory midzy wasnymi ziomkami, a take w razie
konfliktw swych rodakw z tubylcami mgby, ze wzgldu na publiczny charakter
swego stanowiska, interweniowa z wikszym autorytetem i zapewni im sku-
teczniejsz opiek ni ta, jakiej mogliby oczekiwa od jakiej osoby prywatnej84.
Rwnie obywatele nieprowadzcy interesw, ktrzy znajduj si za granic, po-
winni by objci ochron swojego pastwa. Zagraniczny przedstawiciel danego
pastwa ma obowizek pomc obywatelowi swojego pastwa w przypadku, gdy
ten znajdzie si w potrzebie.
3. Ograniczona administracja
Kade pastwo, aby mc rzdzi, musi mie sprawn administracj. Po-
nadto rzd, wedug Hayeka, powinien uatwia zdobywanie wiarygodnej wiedzy
o faktach majcych znaczenie oglne, na przykad zapewnienie systemu mone-
tarnego, ustalanie norm i wag, gromadzenie i udzielanie informacji statystycz-
nych85. Liberaowie opowiadaj si za jak najmniej rozbudowan administracj
z kilku powodw. Po pierwsze, wynika to ju z samej koncepcji pastwa liberalne-
go, ktre powinno wykonywa niewiele zada i w zwizku z tym, by zadania te
speniao, wystarczy ograniczona liczba urzdnikw.
Po drugie, administracja jest kosztowna, wic im bdzie mniejsza, tym b-
dzie tasza. Pastwo musi paci nie tylko na utrzymanie biurokracji, czyli na pen-
sje dla urzdnikw, wyposaenie biur, odpowiedni sprzt, materiay itd., ale rw-
nie na zadania, ktre s powierzane administracji. Tym samym im wiksza ad-
ministracja, ktra na dodatek jest nieproduktywna i nie podnosi dochodu narodo-
wego, tym bardziej obcieni s podatnicy. Biurokracja to nienasycony smok
poerajcy wszystkie rodki [finansowe], jakie uda si mu tylko wytargowa86.
Urzdnicy nie oszczdzaj, wiedzc, e jeli nie wydadz przyznanych im pie-
nidzy, w nastpnym roku minister finansw moe im da mniej87.
Po trzecie, im mniejszy jest aparat wadzy pastwowej i im bardziej ograni-
czone s jego funkcje, tym mniejsze jest niebezpieczestwo, e znajd w nim
odbicie interesy grupowe, a nie interes oglny88. A przecie pastwo powinno
dba o interesy caego spoeczestwa, a nie poszczeglnych grup interesu, po-
niewa szkodzi to ogowi. Czsto zdarza si rwnie tak, e urzdnicy wykonuj
swoje zadania w taki sposb, aby uzyska jak najwicej korzyci prywatnych, nie
zwaajc na dobro publiczne. Im wiksza biurokracja, tym skala tego negatywne-
go zjawiska jest oczywicie wiksza.
Po czwarte, ogromna biurokracja federalna [w USA], rosnca dziki licz-
nym departamentom i niezalenym agencjom, znajduje si dosownie poza ja-
25
kkolwiek kontrol wybranych przedstawicieli

Wacaw Wilczyski profesor zwizany z Wysz narodu89. Tak samo sytuacja wyglda w Pol-
Szko Bankow i Akademi Ekonomiczn w Po- sce, gdzie istniej tysice niepotrzebnych urz-
znaniu, jest czonkiem Komitetu Nauk Ekonomicz- dw, agencji rzdowych, funduszy celowych
nych PAN, przewodniczcym Rady Ekonomicznej zarwno na szczeblu centralnym, jak i samo-
przy prezesie NBP oraz przewodniczcym Polskie- rzdowym. Profesor ekonomii Wacaw Wil-
go Towarzystwa Ekonomicznego (Wprost 2001, czyski uwaa, e wikszo z nich naley
nr 36). zlikwidowa, a pozostae sprywatyzowa. We-
dug niego, rozmaite agencje i fundusze s cz-
sto kanaami wypywu pustego pienidza. Nie
wolno kontynuowa PRL-owskiej tradycji po-
Ronald Reagan (1911-2004) w latach 1981-89 woywania nowego urzdu czy nowej instytu-
czterdziesty prezydent Stanw Zjednoczonych z racji tylko dlatego, e pojawi si jaki nowy pro-
mienia Partii Republikaskiej, wczeniej gubernator blem () Agencja Rynku Rolnego bdzie za-
Kalifornii, zrealizowa najwiksz obnik podatkw wsze skupowa produkty rolne po cenach wy-
w historii USA, zwolennik ekonomii poday i ograni- szych od wiatowych, jeli si j pozostawi
czonego rzdu. Od jego nazwiska powstao pojcie przy yciu i da jej pienidze90. Wiele urzdw
reaganomika, na okrelenie tego rodzaju polityki. jest dublowanych, a zdarza si, e nawet trzy
rne urzdy wykonuj t sam prac!
Po pite, jak uwaa profesor Antoni
Kamiski z Instytutu Studiw Politycznych
PAN, rozdta ponad wszelk miar administracja sprzyja korupcji, gdy rozmy-
wa odpowiedzialno i kompetencje91. Natomiast Filip Gawry twierdzi, e nie-
wydolna i le zorganizowana administracja pastwowa nie sprzyja rozwojowi go-
spodarczemu. Nieprecyzyjne sformuowania w przepisach prawa prowadz do
tego, e pastwowy urzdnik staje si atrakcyjny dla podmiotw gospodarczych
jako obiekt potencjalnej korupcji92 problemem korupcji zajmuj si w rozdziale
IV niniejszej pracy.
Po szste, biurokracja osabia inwencj twrcz i ch dziaania, a pomy-
sy grzzn w szufladach na kolejnych pitrach biurokratycznej piramidy93. To
samo zjawisko, ale w ostrzejszej formie, zauwaa w Stanach Zjednoczonych Mil-
ton Friedman, ktry bezpardonowo krytykuje: biurokraci wyszych szczebli s
niezrwnanymi mistrzami w posugiwaniu si przepisami do opniania lub uda-
remniania planw, ktrych nie popieraj; w wydawaniu norm i przepisw inter-
pretujcych ustawy, a de facto zmieniajcych ich ducha, bardziej subtelnie czy
bardziej brutalnie; w limaczym egzekwowaniu tych fragmentw ustaw, do kt-
rych ustosunkowani s nieprzychylnie a jednoczenie w sprawnym wykorzysta-
niu tych, ktrym sprzyjaj94.
Po sidme, administracja jest marnotrawna, nieskuteczna, powolna, a na
dodatek jej dolna granica efektywnoci, bdca dowodem sukcesu, jest bardzo
odlega i trudna do zdefiniowania95. Prezydent Stanw Zjednoczonych Ronald
Reagan w latach 1982-84 powoa tzw. komisj Gracea, ktra ustalia, e gdyby
pastwo byo prowadzone tak jak przedsibiorstwa prywatne, mona byoby
zmniejszy jego budet o jedn trzeci96. W Wielkiej Brytanii podobne badania
przeprowadzi w 1967 roku Leslie Chapman, urzdnik z Ministerstwa Robt Pu-
blicznych: pierwsza przeprowadzona przez niego kontrola, w Korpusie Zaopa-
trzenia Krlewskich Wojsk Ldowych w Bicester, Oxfordshire, ujawnia, e koszty
konserwacyjne mona natychmiast zredukowa o jedn trzeci, a koszty osobowe
a o 50 procent97. W Polsce ten wspczynnik jest na pewno jeszcze bardziej nie-
korzystny. Tymczasem w sprawie Chapmana najbardziej szokuje nie to, e w ci-
gu siedmiu lat zdoa zaoszczdzi 12 milionw funtw na funkcjonowaniu w jed-
26
nym regionie stosunkowo niewielkiego departamentu rzdowego, ale

e wadze, kiedy dowiedziay si o jego nowym podejciu, zareagowa-
y obojtnie, a nawet wrogo98. Dlaczego tak si dzieje? Wyjania to
Ludwig von Mises. Wedug niego przyczyn takiego stanu jest fakt,
e w administracji publicznej nie istnieje zwizek pomidzy przycho-
dem i wydatkami. Suby publiczne jedynie wydaj pienidze; ()
W administracji publicznej nie istnieje cena rynkowa na osignicia99.
Jednak nie wymylono innego systemu zarzdzania pastwem, kt-
ry byby bardziej efektywny i mniej marnotrawny. Jedyne, co pastwo
moe zrobi, to ogranicza wydatki na sam administracj. Dlatego
liberaowie s za jak najmniej liczn administracj, bo wtedy mniej
pienidzy podatnikw zostanie roztrwonionych.
Z tych powodw liberaowie opowiadaj si, midzy innymi, za
prywatyzacj wydziaw ksig wieczystych w sdach, ktrych praca
jest bardzo wolna i cigle narastaj zalegoci we wpisach. Aktualnie Ronald Reagan
w niektrych warszawskich gminach na wpis do ksigi wieczystej
trzeba czeka dwa, trzy lata, a w Gorzowie Wielkopolskim () nawet pi100.
Powoduje to wzrost korupcji w sdach, zwiksza koszty finansowania nowych
inwestycji, nie sprzyja bezpieczestwu transakcji, a take utrudnia obrt nieru-
chomociami i hamuje akcje kredytowe. Rejestry mogyby prowadzi wyspecjali-
zowane prywatne kancelarie prawnicze, podobnie jak to jest obecnie z kancelaria-
mi notarialnymi: prywatni rejestratorzy byliby wynagradzani za efekty swojej pracy,
wic zaleaoby im na tym, by wiadczy usugi rzetelnie, szybko i niedrogo ().
Dokonanie wpisu trwaoby nawet dziesi razy krcej ni teraz101.
Po sme, im bardziej jest rozbudowana administracja pastwowa, tym wi-
cej uchwala praw, co rwnie nie podoba si liberaom, poniewa utrudnia to pro-
wadzenie dziaalnoci gospodarczej, jak i ycie zwykych obywateli. Ludzie nie s
w stanie przeczyta wszystkich przepisw, nie mwic o ich przestrzeganiu. Cz-
sto uchwala si prawa cakowicie ze sob sprzeczne. Liberaowie w tej kwestii
zgadzaj si z Tacytem, ktry powiedzia: im bardziej chore jest pastwo, tym
wicej w nim ustaw i rozporzdze. W Polsce z roku na rok Dzienniki Ustaw s
coraz grubsze (patrz wykres nr 1). 11 marca 1999 roku obowizywaa w Polsce,
midzy innymi, nastpujca ilo aktw prawnych: 571 ustaw, 62 dekrety, 11 roz-
porzdze z moc ustawy, 3418 rozporzdze, 1566 zarzdze, 581 uchwa,
277 obwieszcze, 64 komunikaty itd.102 Nie lepiej pod tym wzgldem wyglda
sytuacja w Stanach Zjednoczonych: nie ma takiej moliwoci, aby 435 czonkw
Izby Reprezentantw i stu senatorw byo poinformowanych o wszystkich rodza-
jach dziaa, dla ktrych obecnie sta-
nowi prawo. Prezydent i czonkowie
jego trzynastoosobowego gabinetu nie
s w stanie zaznajomi si ze wszyst-
kimi dziaaniami, ktrymi maj zarz-
dza. Samo przeczytanie przez na-
szych ustawodawcw wszystkich pro-
jektw ustaw, nad ktrymi maj goso-
wa, zajoby o wiele wicej ni dwa-
dziecia cztery godziny dziennie, nie
mwic ju o ich zbadaniu i ocenie.
Mimo to uchwalaj oni prawa103. Jed-
nak i tak w Stanach Zjednoczonych jest Wykres nr 1. Objto rocznikw Dziennika Ustaw (w stronach) w latach
19892003104.
27
o wiele lepiej ni w Europie. W 1994

roku ycie gospodarcze USA regu-
loway przepisy mieszczce si na
tylko 200 stronach, podczas gdy
w gospodarka niemiecka bya regu-
lowana 2 tysicami ustaw o objtoci
80 tysicy stron, 3 tysicami rozpo-
rzdze federalnych i 85 tysicami
przepisw szczegowych105.
Tymczasem od 1933 do 1982
roku populacja Stanw Zjednoczo-
nych nawet si nie podwoia, a ca-
kowita liczba pracownikw samego
rzdu federalnego wzrosa prawie
Wykres nr 2. Zatrudnienie w administracji publicznej w Polsce, w tym piciokrotnie106. Jak pisze Brad Mi-
w administracji samorzdowej w latach 19882002 . 107
ner, na przeomie wiekw [XIX i XX]
liczba pracownikw federalnych
() cznie z armi i poczt, wynosia okoo 100 000, a dzisiaj [poowa lat 90. XX
wieku] przekracza 5 000 000 osb108. W Polsce sytuacja wyglda jeszcze gorzej:
od pocztku lat 90. polska administracja centralna rozrosa si trzykrotnie, liczc w
1997 r., ju 140 tys. osb109. W 2000 roku byo w Polsce okoo 315,3 tys. urzdni-
kw, czyli dwa razy wicej ni na pocztku 1990 roku! (patrz wykres nr 2). W latach
199399 realne wydatki na same urzdy naczelnych organw wadzy110 wzrosy
o ponad 100%!111 Tymczasem, jak zauway Paul Johnson, w prawie wszystkich
regionach Wielkiej Brytanii przez ostatnie dwadziecia lat [1958-78] jako samo-
rzdu terytorialnego spada proporcjonalnie do wzrostu jego dochodw i skali jego
dziaalnoci112. Warto take odnotowa, e kancelaria prezydenta II RP zatrudniaa
niecae 30 osb, a kancelaria Prezydenta Kwaniewskiego zatrudnia a okoo 600
osb!
Jednak najgorsza sytuacja pod tym wzgldem jest w Unii Europejskiej. Prze-
rost administracji w Unii Europejskiej jest wedug Aleksandra Halla jednym
z wikszych problemw, z ktrymi boryka si Unia113. Sama Komisja Europejska
zatrudnia w Brukseli ponad 20 tys. biurokratw!114 W Stanach Zjednoczonych urzd-
nikw jest w stosunku do liczby obsugiwanych obywateli o poow mniej ni
w Europie115. W Polsce na 1000 mieszkacw przypada 19 urzdnikw, w Niem-
czech 39, a w Belgii 100! Libera-
owie z Najwyszego CZASu! oba-
wiaj si, e ju niedugo mog si
zici sowa Romana Prodiego (so-
cjalisty), ktry jako przewodniczcy
Komisji Europejskiej swego czasu
stwierdzi, e w Polsce potrzeba do-
datkowych 100 tysicy etatw urzd-
niczych, tak by wszystko poprawnie
funkcjonowao!116
Paul Johnson, angielski histo-
ryk, przyrwnuje dzisiejsze systemy
biurokratyczne do tych, jakie pano-
way w monarchiach absolutnych.
Wykres nr 3. Wzrost wydatkw na administracj pastwow w Polsce w latach Wedug niego nie ma rnicy mi-
1993-2004 w mld z117.
28
dzy dworzaninem a biurokrat socjalnym, poniewa obaj s pasoytami, ktrzy

konsumuj i niszcz bogactwo118. Tymczasem w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii
osoby zatrudnione na stanowiskach rzdowych stanowiy [tylko] 0,6% siy robo-
czej w 1841 roku, 0,7% w latach 1851-1861, 1% w 1871 roku i 0,9% w 1881 roku.
Dopiero w XX wieku udzia zatrudnionych przez rzd w sile roboczej przekroczy
poziom 2%. W chwili obecnej udzia ten wynosi 33% jeden Brytyjczyk na trzech
pracuje dla rzdu119. Naley doda, e w XIX wieku urzdnicy ci wystarczali do
tego, aby utrzymywa cae Imperium Brytyjskie kolonie znajdujce si na caym
wiecie. Paul Johnson opisuje radosny rozwj biurokracji w Wielkiej Brytanii
pod rzdami Partii Pracy: Urzd Celny, dziki VAT, zwikszy stan posiadania
z 18 000 pracownikw w 1968 roku do prawie 30 000 w 1977; Urzd Skarbowy
z 63 000 do 83 900 [w 1979 roku przekroczy 90 tys. urzdnikw]; Ministerstwo
Pracy z 29 700 do 52 500; opieka spoeczna z 70 300 do 98 300. () W okresie
spadku produkcji samorzdowi terytorialnemu przybyo prawie 100 tys. posad
(wzrost z 859 tys. do 958 tys.), natomiast administracja szczebla krajowego zwik-
szya stan osobowy z 529 tys. do 623 tys.120. Lecz w tym miejscu dopiero zaczy-
na si problem, bowiem ci nadliczbowi ludzie przyjci do pracy przez Urzd Cel-
ny, Urzd Skarbowy i Ministerstwo Pracy z zapaem wymylaj nowe przepisy i no-
we druczki do wypeniania przez duych, rednich i maych przedsibiorcw oraz
pracujcych na wasny rachunek, po czym pilnuj, eby te druczki zostay zoone
i waciwie zewidencjonowane. Sektor biurokratyczny nie tylko pasoytuje na sek-
torze produkcyjnym, ale z luboci go nka. Nkanie to w oczywisty sposb od-
zwierciedla nadaktywno Izby Gmin, ktra w cigu ostatnich dziesiciu lat [do 1978
roku] uchwalia wicej ustaw (liczc w szpaltocalach) ni w caym XIX wieku121,
a dodatkowo wikszo tych ustaw to tylko fundamenty, na ktrych biurokraci
wznosz gigantyczny gmach przepisw. Kadego roku wydaje si od 1000 do 1600
rozporzdze, o ktrych posowie nic nie wiedz122.
Liberaowie uwaaj, e du cz wadzy pastwo musi przekaza sa-
morzdom terytorialnym, ktre lepiej znaj lokalne problemy. Jak pisze Hernando
de Soto, decentralizacja wprowadza konkurencj pomidzy lokalnymi zarzdami
i umoliwia obywatelom odrnienie tych [spraw], ktre uatwiaj ycie gospodar-
cze, od tych, ktre tego nie czyni. Region, ktry ma do zaoferowania lepszy
system prawny, cignie do siebie wicej ludzi interesu i osignie wiksze korzy-
ci, za inne regiony bd si staray go naladowa, podnoszc tym samym ja-
ko prawodawstwa w caym kraju. () jest sporo spraw, ktre mog by skutecz-
nie rozwizane jedynie w mniejszej skali. Na koniec decentralizacja uatwia prze-
prowadzenie rozwiza eksperymentalnych, dotarcie do zasadniczej istoty pro-
blemu i w ten sposb przyblia rozwizanie caociowe123. Von Hayek podkrela
jeszcze jedn wan rol samorzdw lokalnych: powinne by one szko poli-
tycznego treningu caego narodu i jego przyszych przywdcw124. W ten sposb
politycy powinni uczy si odpowiedzialnoci, by pniej swoje dowiadczenie
wykorzysta dla dobra kraju.
Jednak nie moe dochodzi do takich rozrostw administracji samorzdowej,
jak to ma miejsce obecnie w Polsce. W Warszawie w 2000 roku byo 779 radnych,
podczas gdy w kilka razy wikszym Nowym Jorku 81 radnych, a w niewiele od
Warszawy mniejszym San Diego zaledwie siedmiu125. W innych polskich mia-
stach nie jest lepiej. Na przykad liczba pracownikw urzdu miejskiego w Czsto-
chowie wzrosa ze 167 w roku 1990 do prawie 700 pod koniec roku 1998126.
Warto wskaza pastwa, gdzie udao si zmniejszy biurokracj urzdnicz,
na przykad, Wielka Brytania za rzdw Margaret Thatcher (patrz rozdzia V),
29
Chile za rzdw Augusto Pinocheta (patrz rozdzia V) czy Nowa Zelandia (patrz
rozdzia V): reformy z lat 80. XX wieku (rozpoczto je wprowadza w 1984 roku)
spowodoway, e czna liczba powiatw i gmin ulega zmniejszeniu z 828 do 86!
() zmniejszenie administracji terenowej zredukoway biurokracj w Nowej Ze-
landii. Strefa budetowa zmniejszya si niemal o 60%127.
Z tych wszystkich wymienionych wyej powodw liberaowie optuj za rady-
kalnym zmniejszeniem liczby urzdw i urzdnikw do racjonalnej iloci. Unia
Polityki Realnej proponuje zmniejszenie liczby ministerstw do siedmiu: skarbu,
spraw zagranicznych, sprawiedliwoci, wojska, policji, administracji i ochrony ro-
dowiska128. Ponadto wysuwa propozycj likwidacji wszystkich agencji rzdowych,
funduszy celowych itp. oraz zmniejszenie Sejmu do 120 posw. Wtedy zarwno
marnotrawstwo, korupcja jak i arbitralna wadza urzdnikw oraz inne wady biuro-
kracji nie zostan zlikwidowane, bo jest to niemoliwe, ale zostan ograniczone
do rozsdnego minimum.
4. Ochrona rodowiska
Liberaowie uwaaj, e pastwo powinno wykonywa zadania, ktre su
caemu spoeczestwu. Jednym z takich zada jest problem czystego rodowis-
ka, ktre jest dobrem wsplnym. Tym bardziej, e jak ostrzega szef Biura Bezpie-
czestwa Narodowego przy Kancelarii Prezydenta RP: zaniedbania lub zanie-
chania popenione wobec rodowiska naturalnego zawsze si ujawni. To tylko
kwestia czasu129. rodowisko powinno by chronione na obszarze caego kraju
i w skoordynowany spo-
sb, dlatego musi si tym
zaj pastwo. Zagad-
nienie to zostao uwzgld-
nione w tezach pro-
gramowych Unii Polityki
Realnej: polskie lasy,
rzeki, stawy oraz jeziora
uwaamy za cz naro-
dowego dziedzictwa, kt-
re musimy przekaza
nastpujcym pokole-
niom 130. Aby przysze
pokolenia mogy cieszy
si zdrowym rodowis-
kiem, czonkowie partii
opowiadaj si za ostry-
mi karami za zanieczysz-
czanie rodowiska oraz
za tak polityk podat-
kow lokalnych wadz,
ktra zachcaaby pry-
watnych wacicieli do
utrzymywania niektrych
zasobw w naturalnym
stanie131. Liberaowie s
zdania, e jeli kary za
30
zanieczyszczanie rodowiska bd
wysokie, wtedy prywatnym przedsi-
biorcom bdzie si bardziej opaca-
o inwestowa w proekologiczne
technologie ni paci kary.
Milton Friedman krytykuje spo-
sb, w jaki prbuje si chroni ro-
dowisko w Stanach Zjednoczonych.
W 1970 roku zaoono Agencj
Ochrony rodowiska, w ktrej pod
koniec lat 70. pracowao okoo 7000
osb. Jak zwykle w takich sytuacjach
agencja si zbiurokratyzowaa, nie-
wiele pomagajc rodowisku. Rw-
nie polskie Ministerstwo Ochrony
rodowiska wydaje pienidze na r-
ne dziwne cele, ktre nie maj nic
wsplnego z ochron rodowiska na-
turalnego. Wedug raportu Najwy-
szej Izby Kontroli, pienidze, ktre
mogyby suy ekologii, kierowane
s na zakup akcji i obligacji wybra-
nych przedsibiorstw lub przezna-
czane na wspieranie prywatnych fun-
dacji, bankw i przedsiwzi maj-
cych niewiele wsplnego z ochron
rodowiska132. Friedman jest zdania,
e prawdziwym problemem nie jest
likwidacja zanieczyszcze w og-
le, lecz ustanowienie takich rozwi-
za, ktre utrzymuj je na waci- Fot. Adam Kuras
wym poziomie, przy ktrym korzy-
ci ze zmniejszenia zanieczyszcze przewa nieco koszty ich redukcji133. Ekono-
mista ten uwaa, e najlepsz metod kontroli zanieczyszcze byoby wprowa-
dzenie dyscypliny rynkowej poprzez naoenie opat za emitowanie zanieczysz-
cze134 wraz z rwnoczesnym ustaleniem standardw czystoci. Wtedy firmy
byyby umotywowane do stosowania najtaszej metody utrzymywania zanieczysz-
cze na niskim poziomie135. Ponadto, co jest rwnie wane podkrela profesor
Friedman istnie bdzie obiektywny rachunek kosztw redukcji skae136. Je-
li niski podatek za zanieczyszczanie rodowiska bdzie powodowa, e przed-
sibiorcy postaraj si o due zmniejszenie emisji szkodliwych substancji, to b-
dzie to znaczyo, e korzyci finansowe, jakie odnosili z zanieczyszczania rodo-
wiska, byy niewielkie. Z drugiej strony, jeli przy nawet wysokim podatku emisja
pozostanie dua, wskazywa to bdzie na sytuacj odwrotn, ale dostarczy te
powanych sum na rekompensat dla poszkodowanych i naprawienie szkd137.
Liberaowie opowiadaj si rwnie za istnieniem rynku ochrony rodowiska. Przed-
sibiorstwa, ktre bardziej zatruwaj rodowisko mogyby wykupywa od innych
limity zanieczyszcze, czyli prawa do emisji zanieczyszcze138.
Niektrzy liberaowie wskazuj dowody na to, e jednak prywatni wacicie-
le lepiej dbaj o rodowisko ni pastwo: poniewa w USA brakuje dobrze zdefi-
niowanych praw wasnoci wd przybrzenych, praktycznie wszystkie wiksze
31
komercyjne wartociowe gatunki s w tych wodach nadmiernie odawiane, a ich

zasoby uboej. Natomiast tam, gdzie awice ostryg znajduj si w prywatnych
rkach lub gdzie tereny poowu ososia s dzierawione, zasoby s jak poka-
zuj to badania troskliwie utrzymywane, oczywicie ze wzgldu na bezpored-
nie zainteresowanie finansowe uytkownikw139. Mary Ruwart pisze, e na tere-
nach, ktre s prywatn wasnoci spek papierniczych, spki te nagle staj
si zagorzaymi ekologistami. Sadz drzewa powtrnie, tak e ich wasna po-
wierzchnia lena wzrasta z roku na rok podczas gdy powierzchnia lasw pa-
stwowych si kurczy. Na Poudniu International Paper a 30% swych zyskw czer-
pie z rekreacyjnego uytkowania jej lasw140. Innym przykadem jest sprawa han-
dlu koci soniow w celu ochrony soni w Afryce. W Kenii rzd ogranicza han-
del koci soniow w kady moliwy sposb, by wyeliminowa zyski kusowni-
kw. Skutkiem tej polityki by spadek populacji soni w cigu dziesiciu lat z 65 tys.
do 19 tys. Natomiast rzd Zimbabwe zezwoli na swobodny obrt koci soniow,
ale pozwoli jednoczenie na prywatn wasno ziemi, na ktrej yy sonie
stay si one przez to wasnoci posiadaczy ziemi. W Zimbabwe populacja tych
zwierzt zwikszya si z 30 tys. do 43 tys.141
Kolejnym dowodem na to, e firmy prywatne dbaj o rodowisko przyrodni-
cze, jest przykad niemieckich firm chemicznych usytuowanych wzdu Renu.
Wiedz one, e opinia publiczna coraz bardziej docenia osignicia take w tej
dziedzinie. Dziki oczyszczaniu ciekw, ktre firmy te odprowadzaj do rzeki,
kilka lat temu wrciy do Renu ososie. Firmy farmaceutyczne nad Renem pro-
wadz trzy rodzaje dziaa, by chroni rodowisko: po pierwsze, ju na etapie
planowania i tworzenia nowych chemikaliw uwzgldnia si aspekty ochrony ro-
dowiska; po drugie, dziki zastosowaniu specyficznych technologii cieki i odpa-
dy s eliminowane lub przynajmniej redukowane ju w toku produkcji i po trzecie,
stworzono i zoptymalizowano techniki unieszkodliwiania odpadw, ciekw i ga-
zw odlotowych powstay bardzo wydajnie dziaajce oczyszczalnie ciekw
i spalarnie mieci142. Rwnie w Polsce przedsibiorstwa prywatne dbaj o rodo-
wisko. Firma Frantschach wiecie SA w wieciu, ktra produkuje papier, cay
czas inwestuje w ekologiczne technologie. Na przykad emisje pyw w latach
19902001 zredukowaa z 8000 Mg do 1000 Mg143. Powoujc si na tego typu
przykady, czonkowie Midzynarodowego Stowarzyszenia na rzecz Wolnoci Jed-
nostki uwaaj, e rodowisko naturalne bdzie najlepiej chronione, kiedy, po
pierwsze, wprowadzi si indywidualne prawo wasnoci rodowiska, poniewa
ludzie bd chroni rodowisko, jeli bdzie ono ich wasnoci i jeli mog czer-
pa z niego zyski, a po drugie, kady powinien osobicie odpowiada za szkody
wyrzdzone rodowisku, co uniemoliwi cignicie zyskw z zanieczyszczania144.
5. Infrastruktura
Wrd trzech obowizkw pastwa, jakie wymienia Adam Smith, na trze-
cim miejscu znajduje si ustanowienie i utrzymanie tych instytucji i urzdze uy-
tecznoci publicznej, ktre, choby nawet byy w najwyszym stopniu korzystne
dla caego spoeczestwa, s przecie tego rodzaju, e zysk, jaki by przyniosy,
nie mgby nigdy pokry wydatkw poniesionych przez jednostki lub niewielkie
grupy ludzi, od ktrych przeto nie mona by oczekiwa, e je ustanowi i utrzy-
maj145. Do tego typu urzdze autor zalicza gwnie infrastruktur zwizan
z transportem: drogi, mosty, kanay eglowne, porty. Ojciec liberalizmu klasycz-
nego uwaa, e pienidze na budow i utrzymanie takich inwestycji powinny si
32
bra z myta. Wedug niego taki podatek jest najbardziej sprawiedliwy, poniewa
pac go ci ludzie, ktrzy z nich korzystaj.
Smith zauwaa, e najlepiej jest, gdy pastwo powierza osobom prywat-
nym zarzd nad utrzymaniem drogi lub kanau, poniewa wtedy prywatne intere-
sy zmuszaj do tego, by kana ten utrzymywa; jeliby bowiem kanau nie utrzy-
mywali w naleytym porzdku, egluga ustaje z koniecznoci cakowicie, a wraz
z ni przepada cay zysk, jaki pynie z opat146. Autor Bada nad natur i przy-
czynami bogactwa narodw doszed do wniosku, e gdyby zarzd tymi opatami
powierzy komisarzom, ktrzy nie byliby nimi osobicie zainteresowani, to mogo-
by si zdarzy, i wkadaliby oni mniej starania w utrzymanie urzdze bdcych
rdem tych opat147. Doskonaym dowodem na to, e Smith mia cakowit ra-
cj, jest fatalny stan polskich drg publicznych w porwnaniu ze znakomitymi pry-
watnymi autostradami we Woszech czy Hiszpanii. Tymczasem, jak zauwaa pro-
fesor Wacaw Wilczyski, bez rozwinitej infrastruktury nowoczesna gospodarka
nie moe po prostu funkcjonowa148.
Przykadem kraju, ktry w odpowiedni sposb inwestowa w swoj infra-
struktur, jest Tajwan: w poowie lat siedemdziesitych rzd Tajwanu przystpi
do realizacji caego szeregu powanych przedsiwzi inwestycyjnych, (). Przed-
stawione zostay plany dziesiciu wielkich inwestycji, w tym budowy przecinajcej
cay kraj autostrady, elektryfikacji kolei, budowy nowej linii kolejowej wzdu wschod-
niego wybrzea, konstrukcji nowoczesnego portu lotniczego, elektrowni jdrowej
i unowoczenienia dwch portw149. Jednak tego typu inwestycje w infrastruktu-
r nie musz by budowane za pienidze pastwowe. Ciekawym przykadem jest
Singapur, w ktrym nawet budowa pierwszej latarni morskiej na wyspie sfinanso-
wana zostaa z wolnych datkw obywateli, a nie z podatkw150. Obecnie 40%
wydatkw rzdowych w tym pastwie to wydatki na inwestycje: gownie na rozwj
infrastruktury, portu i terenw dla przemysu151.
6. Pastwo a Koci
Jeli chodzi o kwesti religii, liberaowie opowiadaj si za rozdziaem Ko-
cioa od pastwa, ktre powinno by wiatopogldowo neutralne. Jest to zwiza-
ne z koniecznoci zapewnienia obywatelowi moliwie najszerszej wolnoci, a to
po to, by umoliwi mu jak najpeniejsz samorealizacj152. Pastwo nie moe
si miesza do sporw midzy rnymi religiami, a take midzy religi a pogl-
dami ludzi niewierzcych. Postawa neutralnoci religijnej pastwa nie jest postaw
wrogoci wobec religii, ale raczej zasad umoliwiajc zwolennikom rnych
religii (i ludziom niewierzcym) wspycie w spoeczestwie na rwnych pra-
wach153. James Madison, jeden z Ojcw Zaoycieli Stanw Zjednoczonych i pre-
zydent w latach 1809-17, cakowicie podziela pogld Lockea, e poniewa czo-
wiek jest wolny i wiara nie moe zosta narzucona, wolno religijna stanowi na-
turalne uprawnienie. Przy tym wszystkim oddzielenie Kocioa od pastwa nie
oznacza stawiania midzy nimi muru, a wolno religijna nie ma oznacza usu-
nicia religii z ycia publicznego. () Jest to raczej ochrona sumienia religijnego,
ktre musi znajdowa si poza zasigiem pastwa i ktre ma wiksze prawo dyk-
towania jednostce jej postpowania ni pastwo lub jakakolwiek ewentualna reli-
gia pastwowa154. Jak pisze profesor Wojciech Sadurski, w dzisiejszej doktrynie
liberalnej neutralno pastwa wzgldem religii traktowana jest nie tylko jako
gwarancja swobd dla osb niewierzcych i nie tylko jako gwarancja rwnoci
praw dla wyznawcw religii mniejszociowych w danym spoeczestwie, ale
przede wszystkim jako konsekwencja rozgraniczenia sfery spraw publicznych
33
i sfery prywatnych uczu jednostki - do ktrej nale take przekonania

wiatopogldowe i religijne155.
Mirosaw Dzielski twierdzi, e liberaowie bd zwalcza kady Koci sprzy-
mierzony z pastwem czy te posiadajcy zbyt du doczesn wadz. Najoglniej
rzecz biorc, liberaowie s zwolennikami chrzecijaskiego pluralizmu, z tolerancj
odnosz si do rnego rodzaju sekt, ktrych czonkowie prbuj samodzielnie
poszukiwa Boga. Nie sdz, aby instytucje speniay najwaniejsz rol w przeno-
szeniu kaganka wiary, przeciwnie s skonni zakada, e jeeli Bg istnieje, sam
potrafi otworzy oczy tym, ktrych uzna za godnych obcowania z Sob156.
Janusz Korwin-Mikke jest zdania, e w sferze duchownej, tak jak i w gos-
podarczej, powinny obowizywa reguy wolnego rynku. Wprowadzenie tych regu
do ycia religijnego stworzyoby, jego zdaniem, warunki, w ktrych poszczeglne
wyznania konkurowayby ze sob na rwnych prawach. Taka rywalizacja rwnych
podmiotw byaby, wedug prezesa UPR, korzystna, gdy sprzyjaaby pogbie-
niu wiary i religijnoci157.
Wedug profesora Uniwersytetu lskiego w Katowicach Ryszarda M. Ma-
ajnego idealny rozdzia Kocioa od pastwa musi si skada z nastpujcych regu:
rozdzielenie aparatw kocielnego i pastwowego w zakresie organizacyj-
nym i funkcjonalnym;
realizacja zasady wolnoci sumienia (prawo jednostki do przyjcia dobro-
wolnego wiatopogldu) i wyznania (prawo publicznej ekspresji swoich po-
gldw religijnych);
traktowanie zwizkw wyznaniowych przez pastwo tak samo jak stowa-
rzysze;
laicki charakter pastwa wynikajcy z prowadzenia przez nie polityki neu-
tralnoci w kwestii religijnej158.
T ostatni regu tworz zdaniem profesora Maajnego trzy sub-reguy:
pastwo nie powinno z jednej strony nakada podatkw na wasnoci natu-
ry kultowej i zwizki wyznaniowe, jak rwnie na stowarzyszenia ateistyczne,
a z drugiej strony nie moe udziela im pomocy materialnej;
uywanie przez pastwo symboliki, retoryki i emblematw o charakterze
religijnym oraz prowadzenie indoktrynacji teistycznej i ateistycznej powinno
by ograniczone do minimum;
wydawane przez pastwo akty normatywne nie powinny wypywa z inspi-
racji religijnej ani ateistycznej159.
Taki zbliony do idealnego rozdzia Kocioa od pastwa istnieje w obec-
nych Stanach Zjednoczonych. Mimo to, a moe wanie dlatego, Amerykanie s
jednym z najbardziej religijnych spoeczestw na wiecie, obok Polakw czy Ir-
landczykw: 96% z nich uwaa si za osoby wierzce. W poowie lat 90. XX wie-
ku przynajmniej raz w miesicu chodzio do kocioa okoo 55% dorosych Amery-
kanw. Natomiast poowa Amerykanw twierdzi, e w religii znajduje jednoznacz-
nie moralne wzorce postpowania.
Jak pisze Brad Miner, dla liberaw wiara religijna jest () wana z dwch
powodw: 1) religia jest prawdziwa, a jej prawdziwo nadaje znaczenie po pro-
stu wszystkiemu (rwnie sensu nicoci nie mona naprawd pozna bez odnie-
sienia do Boga); 2) religia daje () jedyn pewn ochron przed absolutyzmem
lewicowym czy prawicowym. Kwesti t mona uj krtko: Aby by wolnym, trzeba
by posusznym, Wolno napisa Chambers (1952) jest potrzeb duszy i ni-
czym wicej. Wolno polityczna, cign dalej, jest po prostu sposobem odczy-
tania przez Zachd Biblii. Religia i wolno s nierozerwalne160.
34
23
Przypisy do rozdziau 1 L. von Mises, Liberalizm w, s. 57.
24
Tame, s. 59.
1
Rzd nawet w najlepszym pastwie jest je-
25
dynie zem koniecznym, a w najgorszym pa- Tame.
stwie zem nie do zniesienia (Paine T., 26
Tame, s. 61.
Common sense, New York 1953, s. 4.)
27
2
Tame, s. 83.
Autor pisa to w 1947 roku. Ostatnie p wie-
ku jeszcze bardziej potwierdzio prawdziwo 28
Goszczyski A., Pytlakowski P., Zero poba-
jego tezy. ania, Polityka 2003, nr 5, s. 6.
3
L. von Mises, Planowany chaos, Lublin-Rze- 29
Dzielski M., Odrodzenie ducha budowa
szw 2002, s. 98. wolnoci. Pisma zebrane, Krakw 1995,
4
s. 43.
Sorman G., Nowe bogactwo narodw, Kurs
1989, s. 3. 30
Sorman G., Pastwo minimum, Wydawnic-
5 two Kurs 1987, s. 6.
L. von Mises, Liberalizm w tradycji klasycz-
nej, Krakw 2001, s. 59. 31
Kwanicki W., Zasady, s. 83.
6
Rau Z., Liberalizm. Zarys myli politycznej 32
Savas E., Prywatyzacja. Klucz do lepszego
XIX i XX wieku, Warszawa 2000, s. 48. rzdzenia, Warszawa 1992, s. 326.
7
Nozick R., Anarchia, pastwo, utopia, War- 33
L. von Mises, Biurokracja, Lublin 1998, s. 95.
szawa 1999, s. 5.
34
L. von Mises, Liberalizm w, s. 85.
8
Smith A., Badania nad natur i przyczynami
35
bogactwa narodw, T. II., Warszawa 1954, Friedman M. i R., Wolny wybr, Sosnowiec
s. 423. 1996, s. 26.
36
9
Kwanicki W., Historia myli liberalnej. Wol- Piski A., Piski J., Samosd gospodarczy,
no, wasno, odpowiedzialno, Warsza- Wprost 2003, nr 32, s. 46.
wa 2000, s. 71. 37
Tame.
10
Tame, s. 107. 38
Tame, s. 47.
11
Miner B., Zwiza encyklopedia konserwatyz- 39
Tame, s. 46.
mu, Pozna 1999, s. 46.
40
12
Czarna lista barier s. 8.
Rand A., Cnota egoizmu, Pozna 2000,
41
s. 132. Friedman M. i R., Tyrania status quo, So-
13
snowiec 1997, s. 155.
Tame, s. 134-136.
42
14
Savas E., dz.cyt., s. 204.
Jaskuowski P., Pastwo i prawo, Rojalista
2000, nr 2, s. 1-2. 43
Tame.
15
Wellisz S., Czy Polsce jest potrzebna polity- 44
Tame, s. 205.
ka przemysowa?, Warszawa 1996, s. 1. 45
Tame.
16
Czarna lista barier dla przedsibiorczoci, 46
Warszawa 2003, s. 5. Tannehill L. I M., Rynek i wolno, Warsza-
wa-Chicago 2004, s. 137.
17
Smith, dz. cyt., s. 441. 47
Tame, s. 140.
18
Locke J., Dwa traktaty o rzdzie, Warszawa
48
1992, s. 251. Jak najmniej pastwa, Najwyszy CZAS!
2001, nr 31-32, s. XLVII. (wywiad z W. Mille-
19
Tame. rem i J. Elwoodem przeprowadzony przez
20 B. Kachniarza)
Kwanicki W., Zasady ekonomii rynkowej,
Wrocaw 2001, s. 77. 49
Z programu Unii Polityki Realnej.
21
Pipes R., Manifest kapitalistyczny, Wprost 50
Tame.
2003, nr 51-52, s. 74.
51
Postp w Amerykanach, Najwyszy CZAS!
22
H. de Soto, Inny szlak, Warszawa 1991, 2003, nr 3, s. XXV.
s. 272.
35
52 81
Kudzia P., Pawelczyk G., Wizienie na kart- L. von Mises, Liberalizm w, s. 146.
ki, Wprost 2001, nr 18, s. 26. 82
Tame, s. 42.
53
Molga T., Jarosz T., Sprzeda wizienia, 83
Tame, s. 148.
Najwyszy CZAS! 2002, nr 17, s. VI.
84
54 Smith, dz. cyt., s. 454.
Ulotka Sztabu Wyborczego Unii Prawicy
Rzeczypospolitej z wyborw parlamentar- 85
nych z 1997 r. Unia Prawicy Rzeczypospoli- 86
tej bya przedwyborcz koalicj kilku partii Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
Wprost 1998, nr 4, s. 33.
prawicowych, m.in. Unii Polityki Realnej, Partii
Republikanie. 87
Tame, s. 34.
55
Savas E., dz.cyt., s. 207-208. 88
Friedman M. i R., Wolny, s. 285.
56
Tame, s. 206. 89
Tame, s. 286.
57
Tame, s. 207. 90
Wilczyski W., Plan Wilczyskiego, Wprost
58
2001, nr 36, s. 27.
Sorman G., Rozwizanie liberalne, Wydaw-
91
nictwo Kurs 1985, s. 115. Hyy A., Kluzik Rostkowska J., Biurokratu-
59
ra, Wprost 1999, nr 5, s. 32.
Kwanicki W., Historia, s. 76.
92
60
Gawry F., Szyderczy umiech socjalizmu,
Smith, dz. cyt., s. 395. Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek:
61
Friedman M. i R., Tyrania, s. 81. Urzdnicy, przepisy, decyzje.
93
62
Tame, s. 90. Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
Wprost 1998, nr 4, s. 33.
63
Tame, s. 89. 94
Friedman M. i R., Wolny, s. 286.
64
Tame. 95
Friedman M. i R., Tyrania, s. 56
65
Tame, s. 93. 96
Sorman G., Rozwizanie, s. 62.
66
Smith, dz. cyt. s. 407. 97
Johnson P., Odzyskanie wolnoci, Pozna
67
Smith, dz. cyt. s. 409. 2002, s. 165.
98
68
Smith, dz. cyt. s. 411. Tame, s. 166.
99
69
Z ulotki wyborczej Unii Polityki Realnej z 1997 r. L. von Mises, Biurokracja, s. 64.
100
70
Tame. Trbski K., Wieczysta poczekalnia, Wprost
2002, nr 15, s. 47.
71
Szczsny J., uczak M., Chora armia,
101
Wprost 1997, nr 23, s. 32. Tame, s. 48.
102
72
Sieradzki S., Zawodowe Wojsko Polskie, Domagalski M., Pomniki pord makulatu-
Wprost 2003, nr 17, s. 26. ry, Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek:
Urzdnicy, przepisy, decyzje.
73
Tame.
103
Friedman M. i R., Tyrania, s. 55.
74
Tame.
104
Hybel D., Nowy rekord!, Najwyszy CZAS!
75
Tame, s. 27. 2004, nr 2, s. VI.
76
Tame, s. 28. 105
Rybiski M., Boe, bogosaw Ameryk,
77
Rzeczpospolita 2002, nr 31.
Pleniak R., Rembelski D., Polskie do,
Wprost 2002, nr 10, s. 30. 106
Madelski M., Stachanowcy z Wiejskiej, Naj-
78
wyszy CZAS! 2002, nr 5, s. VI.
Klimkowski M., Armia dla chtnych, Wprost
107
2000, nr 45, s. 80. Na podstawie Rocznikw Statystycznych
79
GUS.
Tame.
108
80
Miner B., dz. cyt., s. 49.
L. von Mises, Interwencjonizm, Krakw 2000,
109
s. 118-119. Ksika ta zostaa napisana Kudzia P., Pawelczyk G., Biurokr(e)acja,
w 1940 r. Wprost 1998, nr 4, s. 32.
36
110 135
Do naczelnych organw wadzy zalicza si Tame.
m.in. Kancelarie Sejmu, Senatu, Prezyden- 136
ta, naczelne sdy i trybunay, NIK, RPO itd. Tame.
137
111
Gawry F., Szyderczy umiech socjalizmu, Tame.
Rzeczpospolita 1999, nr 68, dodatek: 138
Tusk D., Idee gdaskiego liberalizmu,
Urzdnicy, przepisy, decyzje. Gdask 1998, s. 319.
112
Johnson P., dz. cyt, s. 118. 139
Wypowied profesora W. Blocka ze strony
113
Kudzia P., Pawelczyk G., Do kasacji, internetowej: www.libertarianizm.pl
Wprost 2001, nr 15, s. 31. 140
www.libertarianizm.pl
114
Wilczyski W., Kto i jak do Unii, Wprost 141
2002, nr 27, s. 51.
142
ososie powrciy do Renu, Rzeczpospoli-
115
Hyy A., Kluzik Rostkowska J., Biurokratu- ta 2001, nr 295. (wywiad z prof. dr Herwi-
ra, Wprost 1999, nr 5, s. 32. giem Hulpke, szefem dziau ochrony rodo-
116
Rogowski T., Potrzeba wicej urzdnikw, wiska koncernu chemiczno-farmaceutycz-
Najwyszy CZAS! nr 6, s. XIV. nego Bayer).
143
117
Rabushka A., Od Adama Smitha do bogac- Frantschach wiecie w panteonie polskiej
twa Ameryki, Warszawa 1996, s. 49. ekologii, Rzeczpospolita 2002, nr 269,
s. VI.
118
Johnson P., dz. cyt, s. 18. 144
www.libertarianizm.pl
119
Pawelczyk G., Zieliski M., Biurotwr zoli- 145
wy, Wprost 2003, nr 47, s. 18 Smith A., dz. cyt. s. 441.
146
120 Tame, s. 445.
Johnson P., dz. cyt, s. 119-120.
147
121 Tame.
Tame, s. 120.
148
122 Wilczyski W., Zapa, Wprost 1998, nr
Tame, s. 172.
33, s. 45.
123
H. de Soto, Inny, s. 354-355. 149
Rabushka A., dz. cyt., s. 165.
124
Lewandowski J., Neoliberaowie wobec 150
Tame, s. 142.
wspczesnoci, Gdynia 1991, s. 47.
151
125
Tame, s. 147, 152.
Kudzia P., Pawelczyk G., Dyrekturyzacja,
Wprost 2000, nr 51, s. 23. 152
Maajny R. M., Pastwo a koci w konsty-
126
tucji III RP refleksje aksjologiczne, Pa-
Mysek T., Biurokracja czyli 500 proc. nor- stwo i Prawo 1995, nr 8.
my, Najwyszy CZAS! 1999, nr 23-33, s.
153
XXXI. Filozofia liberalizmu, pod redakcj Jzefa
127
Tarnowskiego, Warszawa 1993, s. 94.
Kosiba A., Kapitalizm na serio, Opcja na
154
Prawo 2003, nr 5, s. 53. Miner B., dz. cyt., s. 33.
155
128
Z ulotki wyborczej Unii Polityki Realnej Sadurski W., Racje liberaa, Warszawa
z 1997 r. 1992, s. 25
156
129
Mistewicz E., Zielona ksiga, Wprost 1997, Dzielski M., dz. cyt., s. 43.
nr 5, s. 46. 157
Zawalski C., Prezes. Janusz Korwin-Mikke
130
Z programu Unii Polityki Realnej. publicysta i polityk., Warszawa 2003,
s. 165-166.
131
Tame.
158
Maajny R. M., Konkordat polski z 1993 r.
132
Mistewicz E., Zielona alternatywa, Wprost altera pars, Janik Cz., Konkordat polski 1993
1997, nr 38, s. 63. wybr materiaw rdowych z lat 1993-
133 -96, Warszawa 1997, s. 34.
Friedman M., i R., Wolny, s. 206.
159
134 Tame.
Tame, s. 208.
160
Miner B., dz. cyt., s. 304.
37

Tomasz Cukiernik-Prawicowa Koncepcja Panstwa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tomasz Cukiernik-Prawicowa Koncepcja Panstwa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prawicowa koncepcja pastwa

Copyright for this edion 2004 by Wydawnictwo Wektory

Copyright for text 2004 by author

Biblioteka Opcji na Prawo tom II

Marek Arpad Kowalski

Government even in its best state is but

Wyznawanie idei socjalistycznych jest dzi-

Najwiksz trosk rzdu powinno by

28 maja 2002 roku na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu lskie-

Oto rola, jak doktryna liberalna przypi-

Pastwo powinno zapewni obywatelom

von Misesa i Friedricha

rys. Chris Whitten

Milton Friedman (ur. 1912) amery-

Friedrich August von Hayek Milton Friedman

Partia Republikaska (Republican Party)

Partia Libertariaska (Frjlslyndi Flok-

Ruch Libertariaski (Movimiento Libertario)

Liberaowie twierdz, e najwaniejszym obowizkiem pastwa jest zapew-

S to: policja, w celu obrony ludzi przed przestpcami;

funkcjonujce prawo wasnoci zapewnia bezpiecze-

ofiarom. Ta podstawowa funkcja pastwa nie bdzie wy-

browoln mediacj bez udziau pastwa, jako gwnym sposobem rozstrzygania

zbrodni zagroonych t kar spada o 64%!!!50 Nato-

poarami, huraganami, awariami zapr wodnych, katastrofami skaenia wody i po-

Wojna w Iraku w 2003 roku potwierdzia powysze fakty: do armii Saddama

i odrnia go od zwierzt, jest spoeczne wspdziaanie82. Mises twierdzi, e tylko

kkolwiek kontrol wybranych przedstawicieli

nym regionie stosunkowo niewielkiego departamentu rzdowego, ale

o wiele lepiej ni w Europie. W 1994

dzy dworzaninem a biurokrat socjalnym, poniewa obaj s pasoytami, ktrzy

komercyjne wartociowe gatunki s w tych wodach nadmiernie odawiane, a ich

i sfery prywatnych uczu jednostki - do ktrej nale take przekonania

You might also like