Waldemar Chrostowski

"Hermeneutyka Biblii ydowskiej i

Starego Testamentu", Christoph
Dohmen, Gnter Stemberger,
Krakw 2008 : [recenzja]
Collectanea Theologica 78/2, 207-216

2008
 RECENZJE

su hermeneutycznego i teologicznego, dlatego musi by brana pod uwag dzi

i w przyszoci, ale nie moe go totalnie absolutyzowa roszczc sobie prawo
do jedynie susznej perspektywy i jedynie moliwego kryterium caej tej debaty,
poniewa przyjta postawa prowadzi wprost do anulowania ogromnego dorob-
ku ydw i chrzecijan woonego w te dziedziny, co ukazuje chociaby sama
publikacja w swym zasadniczym korpusie.
Odnoszc si do pyta postawionych na wstpie, naley stwierdzi, e zapre-
zentowana koncepcja podwjnej hermeneutyki, podwjnej wiedzy i drugiego
czytelnika jest sama w sobie bardzo interesujca i stanowi niewtpliwie cenny
gos w prowadzonym dyskursie naukowym. Ustawienie go jednak tylko w per-
spektywie teologii po Auschwitz osabia jego warto merytoryczn oraz do-
nioso w prowadzonym dialogu chrzecijasko-ydowskim, bowiem w par-
tiach okalajcych zasadniczy korpus opracowania (s. 24-242), mamy do czy-
nienia z jednostronn i totaln judaizacj Biblii Izraela/Pisma witego ydw
i chrzecijan. Wiele z postawionych tez jest bardzo wtpliwych i nie do przyj-
cia przez Koci katolicki i jego teologi, poniewa podwaa jego tosamo.
Jednoczenie po raz kolejny pokazuj, e potrzeba jeszcze si wiele uczy, by
do koca zrozumie, e niekoniecznie musi tak gboko dzieli to, co wsplne
dla obu religii i stron dialogu. Sama ksika moe rzeczywicie sporo przyczy-
ni si do tego, by hermeneutyka biblijna ydowska i chrzecijaska w te-
ologii katolickiej nie odchodzia w jeszcze gbszy niebyt, poniewa w swej
istotnej czci jest tak bardzo kontrowersyjna. Dobrze wic si stao, e zostaa
opublikowana po polsku. Naley wyrazi przy tym nadziej, e jej lektura wy-
woa w rodowisku polskich biblistw i teologw oywion i pogbion dysku-
sj, ktra zaowocuje nowymi publikacjami, a wydawnictwo skoni do opubliko-
wania kilku innych tumacze z tej dziedziny.
ks. Zdzisaw ywica, Olsztyn

Christoph DOHMEN, Gnther STEMBERGER, Hermeneutyka Biblii ydo-

wskiej i Starego Testamentu, tum. Micha Szczepaniak, Myl Teologiczna 59,
Wydawnictwo WAM, Krakw 2008, ss. 271.

Na progu XXI w. najwaniejsze wyzwanie, przed jakim stoi biblistyka kato-

licka, stanowi hermeneutyka, czyli sztuka/teoria interpretacji Biblii. Tej prob-
lematyce zostay powicone dwa dokumenty Papieskiej Komisji Biblijnej:
Interpretacja Biblii w Kociele (1993) oraz Nard ydowski i jego Pisma wite
w Biblii chrzecijaskiej (2001). Obydwa stay si przedmiotem debaty bibli-

207

przeglad_teologiczny_2_2008_po I207 207 2008-08-25 09:22:46

 RECENZJE

stw polskich, ktra wykazaa, e stawianie trudnych pyta nie zawsze idzie
w parze z uzyskiwaniem wyczerpujcych odpowiedzi. Debata trwa, towarzy-
szc co oczywiste teorii i praktyce dialogu chrzecijasko-ydowskiego.
Kopot w tym, e praktyka czsto wyprzedza rzeteln refleksj teologiczn, na-
rzucajc rozwizania, ktre s chybione lub ryzykowne.
Krakowskie wydawnictwo WAW ma w swojej ofercie bardzo wiele ksi-
ek. S wrd nich propozycje wybitne i prawdziwie nowatorskie, bardzo duo
dobrych, niemao przecitnych, zdarzaj si te oferty sabsze, oraz takie pub-
likacje, ktre nie musiay, a moe nawet nie powinny si w nim ukaza. Do
ostatniej grupy naley ksika, o ktrej ze stronicy redakcyjnej dowiadujemy
si, e niemiecki orygina zosta wydany w 1993 r. Zapewne tak, mam jednak
w swoich zbiorach egzemplarz Hermeneutik der Jdischen Bibel und des Alten
Testaments wydany trzy lata pniej w ramach serii Kohlhammer Studienbcher
Theologie. Wanie nowsze wydanie powinno stanowi Vorlage przekadu na
jzyk polski, chyba e autorzy nie wprowadzili do niego adnych zmian, co wy-
daje si dziwne, bo przecie wiedza na te tematy nie stoi w miejscu.
Ksik w jzyku polskim otwiera Przedmowa, ktra na pierwszy rzut oka
wyglda na dzieo redaktorw serii Myl Teologiczna. Przy porwnaniu z ory-
ginaem niemieckim okazuje si, e to przekad, w ktrym nawizanie do serii
Kohlhammer Studienbcher Theologie zostao zastpione wstawieniem na-
zwy serii Myl Teologiczna. Na skutek tego powstaje wraenie, e charak-
ter i cele obu zupenie niezalenych przecie od siebie serii dokadnie si ze
sob pokrywaj. Problem jest jednak gbszy, przetumaczonej na polski przed-
mowy nie mona pozostawi bez komentarza, gdy stanowi ona wymowny do-
wd teologicznej niefrasobliwoci. Nie tu miejsce na szczegow refleksj, na-
ley jednak przynajmniej zasygnalizowa najwaniejsze sprawy.
Po pierwsze, Przedmow rozpoczynaj sowa prawdziwie zaskakujce:
Seria Myl Teologiczna wprowadza w poszczeglne dyscypliny i dziedzi-
ny teologii katolickiej. Std moe zdumiewa, e hermeneutyce jest powicony
cay tom z dziedziny Starego Testamentu; bowiem hermeneutyka biblijna w ka-
tolickiej teologii odchodzi coraz bardziej w niebyt. Jest jej niewiele w ramach
zaj na studiach i w trakcie egzaminw. W obrbie teologii katolickiej trady-
cyjnie problemy hermeneutyki biblijnej s umiejscawiane w kompetencjach te-
ologii fundamentalnej albo, po czci, w ramach tzw. wprowadzenia oglnego
(do ST lub NT), ktre wczeniej byo odseparowane od tzw. wprowadzenia spe-
cjalistycznego (s. 5). Przedstawiona tutaj diagnoza by moe odpowiada sytua-
cji, jaka istnieje na niemieckich wydziaach teologicznych, co nasuwa pytanie o
jako wykadanej tam teologii, natomiast nie odpowiada sytuacji w Polsce, bo
nie mona powiedzie, e hermeneutyka biblijna w teologii katolickiej odcho-

208

przeglad_teologiczny_2_2008_po I208 208 2008-08-25 09:22:46

 RECENZJE

dzi coraz bardziej w niebyt. Przecz temu liczne wydarzenia i dokonania na-
ukowe, m. in. sympozja biblistw polskich w caoci powicone problematy-
ce hermeneutycznej (Szczecin, Radom). Stanowi ona integralny skadnik kadej
poprawnie uprawianej egzegezy biblijnej, zarwno dotyczcej caych ksig, jak
i poszczeglnych perykop. Dorobek w dziedzinie komentowania Biblii jest bo-
wiem tak ogromny i zrnicowany, e kady egzegeta i teolog musi si najpierw
zmierzy z kwestiami z zakresu teorii jej interpretacji. Dodam, e hermeneuty-
ka biblijna od lat stanowi przedmiot systematycznych wykadw na Wydziale
Teologicznym Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie i
Uniwersytecie Mikoaja Kopernika w Toruniu.
Nastpne zdanie przedmowy informuje, e oto pojawia si osobny tom po-
wicony hermeneutyce w ramach Starego Testamentu (tame). Tymczasem
w ksice wcale nie chodzi o poprzestanie na ukazaniu (swoicie wewntrz-
nej) perspektywy starotestamentowej, ale o uchwycenie specyfiki oraz charak-
teru chrzecijaskiego czytania i objaniania biblijnych ksig witych, przede
wszystkim w zestawieniu z czytaniem i objanianiem ich przez wyznawcw ju-
daizmu. Jest to zasadne i konieczne, poniewa na glebie dziejw i wiary biblij-
nego Izraela powstay i okrzepy dwie religie: chrzecijastwo i judaizm rabi-
niczny. Bardzo szybko oddaliy si od siebie tak daleko, e niemal od swoich
pocztkw pozostaj ze sob w nieustannej konfrontacji, co nakazuje traktowa
pytanie o Bibli i jej interpretacj jako kluczowe. Ponadto w kanonie prawo-
sawnym i katolickim pierwsza cz Biblii chrzecijaskiej, znana jako Stary
Testament, jest obszerniejsza ni Biblia Hebrajska, postrzegana jako Biblia y-
dowska, obejmuje bowiem kilka ksig napisanych bd zachowanych w jzyku
greckim. Nie jest wic do koca tak, e Stary Testament jest t czci chrze-
cijaskiej Biblii, ktr wyznawcy Chrystusa maj wspln wraz z judaizmem
(tame). Co si tyczy ksig napisanych po hebrajsku lub aramejsku, jest ona rze-
czywicie wsplna, czego nie mona powiedzie o ksigach greckich, gdy po-
dzieliy one los caej Biblii Greckiej, odrzuconej pod koniec I w. przez rabi-
nw w toku dokonanej przez nich radykalnej przebudowy ycia ydowskiego.
Kanon ydowski przyjli protestanci, co znalazo wyraz w cytowanej przedmo-
wie, tym bardziej wic jest nieporozumieniem sugerowanie, e taka rwnie jest
perspektywa katolicka.
Przedmowa zawiera rwnie mocno kontrowersyjny trzeci wtek: Tego, e
to, co wsplne, moe take dzieli, chrzecijanie i ydzi ju si w tym dialo-
gu nauczyli, poniewa w tym spotkaniu mocniej podkrelali znaczenie swoje-
go wasnego procesu rozumienia. Obserwacja, e oto te same ksigi mog by
rozumiane w cakowicie innym kontekcie, a zarazem zakada bardzo odmien-
ne sposoby egzystencji, okazuje si centraln kwesti starotestamentowej her-

209

przeglad_teologiczny_2_2008_po I209 209 2008-08-25 09:22:46

 RECENZJE

meneutyki (tame). Gdyby naprawd tak byo, najwaniejszy cel i rezultat lek-
tury ksig witych stanowioby promowanie relatywizmu i interpretacji kon-
tekstualnej bd sytuacyjnej, zalenej wycznie od potrzeb i oczekiwa aktu-
alnych odbiorcw, czytelnikw i suchaczy. Takie podejcie oznacza w grun-
cie rzeczy, e ksigi wite nie zawieraj adnego wasnego ordzia, ani nie s
nonikiem prawdy i aksjologii niezalenej od uwarunkowa i tosamoci tych,
ktrzy je czytaj i objaniaj. Skoro tak, przestaj mie charakter normatyw-
ny i mona je sprowadzi do poziomu literatury religijnej, w ktrej kady znaj-
duje potwierdzenie tego, co jest w nim samym, oraz tego, czego szuka i potrze-
buje. ydzi czytaj je wic po swojemu, a chrzecijanie po swojemu, poniewa
te same ksigi wite s rzekomo jednakowo podatne na rozmaite interpretacje,
nawet takie, ktre si wzajemnie wykluczaj. Przyjcie takiego stanowiska po-
woduje, e czytanie i objanianie Biblii zatracaoby walory budowania i rozwi-
jania wiary religijnej, stajc si poywk do mnoenia domniema, z ktrych
znaczna cz t wiar podwaa i osabia.
Po czwarte, w Przedmowie pojawia si stwierdzenie: Przedmiot hermeneu-
tyki dotyczy specyfiki Biblii chrzecijaskiej, jednego Pisma witego w dwch
czciach, ktrego pierwsza bya ju wczeniej Pismem witym innej religii
i takim pozostaje nadal (s. 5-6). Jedno zdanie, a dwa nieporozumienia! Religia
Starego Testamentu nie jest inn religi dla chrzecijan, podobnie jak nie jest
inn religi dla wyznawcw judaizmu. Stanowi ona niezbywalny fundament
i warunek prawdziwoci wiary w Jezusa Chrystusa, za paradoks polega na tym,
e w pewnym sensie chrzecijanie nie mog si oby bez Starego Testamentu
bardziej ni wyznawcy judaizmu bez Biblii Hebrajskiej. W przytoczonym zda-
niu pokutuje te nieporozumienie utosamiajce religi biblijnego Izraela z ju-
daizmem rabinicznym, co jest nieprawd! Moe wynika z niego kolejny ste-
reotyp, e chrzecijastwo zawdzicza Bibli wyznawcom judaizmu rabinicz-
nego. Zostawiajc na boku inne wtki tej zoonej problematyki, trzeba po-
wiedzie, e Bibli Kocioa apostolskiego, autorw Nowego Testamentu oraz
Ojcw Kocioa bya Biblia Grecka (Septuaginta), ktr rabini odrzucili, zaka-
zujc swoim wspwyznawcom posugiwania si ni.
Przedmow zamyka konstatacja, e podwjne rozumienie tych samych
ksig w judaizmie i chrzecijastwie pooyo podwaliny pod podwjn her-
meneutyk (s. 6). Znowu wraca pytanie o dynamizm interpretacyjny zawar-
ty w samych ksigach, ktry odzwierciedla i ksztatowa wiar i postpowanie
Izraelitw przed narodzinami chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego. Ksigi
wite byy nonikiem sensu i znaczenia na dugo przedtem, zanim chrzecija-
nie i wyznawcy judaizmu odczytali je w perspektywie chrystologicznej lub od-
rzucajc t perspektyw. Podwjne rozumienie lub podwjna hermeneuty-

210

przeglad_teologiczny_2_2008_po I210 210 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

ka musi uwzgldnia stan wczeniejszy, zanim owa dwoisto staa si fak-

tem. Ostatnie zdanie w cytowanej przedmowie brzmi: Nie idzie przy tym o in-
teresujce uzupenienie stanowiska chrzecijaskiego ydowskim tam, gdzie to
tylko moliwe, lecz o zasadnicze warunki do zrozumienia pierwszej czci
Biblii chrzecijaskiej, do ktrych w sposb istotny naley wniknicie w y-
dowskie rozumienie tych ksig (tame). Autor tych sw cakowicie przeoczy
sens dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej ogoszonego w 2001 r., w kt-
rym podkrela si, na czym polega cigo, brak cigoci i nowo Nowego
Testamentu wzgldem Starego, a zatem rwnie specyfika chrzecijaskiego
czytania i objaniania ksig witych. Oczywiste, e podczas pisania ksiki
ten dokument jeszcze nie istnia, ale to nie znaczy, e nie istnia ten problem ani
e nie byo wtedy wanie takich intuicji i rozwiza teologicznych. Postulat
gruntownego wniknicia w ydowskie rozumienie tych ksig moe oznacza
strategi zawoalowanego odstpienia od chrystologicznej i chrystocentrycznej
interpretacji Starego Testamentu. Tymczasem istotna nowo chrzecijastwa
zakada wewntrzne krzyowanie si obydwu Testamentw, ktrego sednem
jest osoba i posannictwo Jezusa Chrystusa, za w tym miejscu hermeneutyka
ydowska nam zupenie nie sprzyja. Kard. Jzef Ratzinger uj spraw krtko:
Jeli Stary Testament nie mwi o Chrystusie, to nie jest dla chrzecijan Bibli
(Granice dialogu, Krakw 1999, s. 6). To przewiadczenie respektuje jedno
obu Testamentw, za negowanie tej prawdy oznacza zniszczenie wewntrz-
nego pokrewiestwa, ktre nas czy z Izraelem (tame). Trzeba dorzuci jesz-
cze jedn uwag: dialog chrzecijasko-judaistyczny niesie nie tylko moliwo
wzbogacenia chrzecijan ydowsk lektur Biblii, lecz take wzbogacenia wy-
znawcw judaizmu jej lektur chrzecijask. Brak symetrii w tym wzgldzie
obraca si zatem przeciw naturze i zasadnoci dobrze pojtego dialogu.
W przedmowie do ksiki skupiaj si, jak w soczewce, najwaniejsze aktu-
alne dylematy teologii katolickiej, z ktrych bodaj najpilniejszy polega na wy-
pracowaniu solidnej chrzecijaskiej teologii judaizmu z nadziej, e bdzie
temu towarzyszy analogiczny wysiek wypracowania solidnej ydowskiej te-
ologii chrzecijastwa. Ksika dzieli si na trzy czci. Pierwsza i najkrtsza
z nich (s. 7-22), nosi tytu Dwuczciowa jedno Biblii chrzecijaskiej. Autor,
Christoph D o h m e n , susznie przypomina, e dla chrzecijan zasad jednoci
Biblii stanowi Jezus Chrystus, tak jak wierzyli w Niego Jego pierwsi wyznaw-
cy. Z jednej strony Jezus przynaley do ydowskiej wsplnoty wiary, a z drugiej
niejako j rozsadza i sprawia radykaln nowo wiary w Niego. Nie jest jednak
jasne, czy kwestia Boskiej i mesjaskiej tosamoci Jezusa nie zostaje zreduko-
wana wycznie do poziomu wiary Jego uczniw i wyznawcw, poniewa spra-
wa Jego samowiadomoci zostaa zupenie pominita. Troch miejsca zajmuje

211

przeglad_teologiczny_2_2008_po I211 211 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

refleksja odnonie do terminologii Stary i Nowy Testament, rozpatrywana

w aspekcie ekumenicznym i midzyreligijnym. Pojawia si postulat, ktry z po-
cztkiem lat 80. XX w. sformuowa R. R e n d t o r f f , by, traktujc powanie ka-
noniczn form Starego Testamentu, uzna jego podwjn Wirkunsgeschichte
ydowsk i chrzecijask. Dyskusyjna jest konkluzja, e trzeba to dwutoro-
we rozumienie Starego Testamentu ugruntowa w chrzecijastwie jako jedy-
nie suszne, dlatego e odpowiadajce Pismu (s. 22). Nie sposb nie zapyta,
czy t sam sugesti naley przenie na grunt ydowski, tak by to dwutorowe
rozumienie Starego Testamentu ugruntowa w judaizmie jako jedynie suszne,
dlatego e odpowiadajce Pismu.
Gnther S t e m b e r g e r napisa znacznie obszerniejsz cz drug, opatrzo-
n tytuem Hermeneutyka Biblii ydowskiej (s. 23-167). Dzieli si ona na trzy
rozdziay, przy czym w podzia moe umkn uwagi wielu czytelnikw. Na
szczcie, wida go w tzw. ywej paginie i to ona zapewnia publikacji wiksz
przejrzysto. Rozdzia pierwszy (s. 24-93) rozpoczyna prezentacja okresu dru-
giej wityni (539 przed Chr. 70 po Chr.). Otwiera j omwienie interpreta-
cji wewntrzbiblijnej oraz apokryfw, pseudoepigrafw i potraktowanych wy-
jtkowo obszernie pism Jzefa Flawiusza, a dokadniej wizerunku staroytne-
go judaizmu, jaki si z nich wyania. Nastpuje paragraf Biblia w Qumran, do
ktrego wczono prezentacj egzegezy halachicznej, egzemplifikowan nawi-
zaniami do synnego Zwoju wityni i do peszeru. Paragraf czwarty podejmu-
je temat Tumaczenie jako interpretacja, rozpoczynajc go od prowokacyjne-
go, lecz zasadnego pytania, czy Biblia jest w ogle moliwa do przetumacze-
nia. Mwic prawd, odnone rozwaania s nieco chaotyczne, w duej mie-
rze dlatego, e ich punktem wyjcia jest Qumran i inne znaleziska pimienni-
cze z Pustyni Judzkiej, a nie jak by powinno gigantyczne przedsiwzicie
translatorskie, ktre otrzymao nazw Septuaginty. Skoro nie mona byo zupe-
nie jej pomin, zamiast prezentacji genezy i natury Biblii Greckiej oraz miej-
sca i roli, jak odegraa ona w religii biblijnego Izraela, otrzymujemy refleksj
traktujc LXX jako komentarz, sprowadzajc j jak to widzi G. Stemberger
do roli greckiego targumu. Co wicej, bezkrytycznie uznaje on i przyjmuje
za swoje racje podawane przez rabinw: Z pniejszej perspektywy rabinw
take najlepsze tumaczenie nie mogo zastpi oryginau; zapisanie tego byo
pomylane ze wzgldu na pogaskiego monarch, byo to polityczne ustp-
stwo (s. 74). Taka prezentacja Biblii Greckiej, pozbawiona waciwego pog-
bienia i jednostronna, odzwierciedla okaleczone i nieprzychylne spojrzenie, kt-
re stoi na przedueniu stereotypu rabinw, e dzie, w ktrym zostaa ukoczo-
na Septuaginta, naley porwna do dnia, w ktrym Egipt spowia plaga ciem-
noci. Tymczasem Septuaginta nie jest komentarzem do Biblii sporzdzonym

212

przeglad_teologiczny_2_2008_po I212 212 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

na uytek pogaskiego wadcy, lecz Bibli in se, przyjt, czytan i objania-

n w ostatnich wiekach ery przedchrzecijaskiej przez ydw tak samo au-
torytatywnie jak Biblia Hebrajska. Tylko dlatego staa si ona rwnie Bibli
Kocioa i autorw pism Nowego Testamentu. Nawizanie do Qumran daje te
asumpt do prezentacji targumw. Niestety, autor w zasadzie nie widzi rnicy
midzy zjawiskiem targumizmu, ktre jest znacznie starsze ni historia wspl-
noty qumraskiej, a pimiennictwem targumicznym. W ramach hermeneuty-
ki ydowskiej powica tylko kilka zda dzieom Filona z Aleksandrii i jego in-
terpretacji alegorycznej oraz podejmuje temat Egzegeza Homera a interpretacja
biblijna, traktujc za pogldem, ktry wyrazi F. S i e g e r t grecki wykad
Homera jako fundament hermeneutyki biblijnej judaizmu hellenistycznego.
Rozdzia drugi nosi tytu Interpretacja Pisma przez rabinw (s. 93-139).
Rozpoczyna go temat tekst wicy, znowu postrzegajcy i przedstawiajcy
LXX jedynie w odniesieniu do hebrajskiego Vorlage. Przedstawia si oglne za-
oenia rabinicznej interpretacji Pisma, nie ukazujc jednak genezy i natury ra-
binizmu. Abstrakcyjne pryncypia zostay pokazane na wybranych przyka-
dach: siedem zasad Hillela, trzynacie zasad Izmaela, trzydzieci dwie zasady
Eliezera, po czym nastpuje krytyka interpretacji za pomoc regu logicznych
z do przygnbiajca konkluzj: Interpretacja tekstw biblijnych ulegajca
presji regu zawsze wiedzie na manowce i tylko przez jasne wypowiedzi samej
Biblii jest si ustrzeonym przed zejciem na bdn drog (s. 132). Nastpnie
autor powraca do interpretacji alegorycznej i powica kilka uwag interpretacji
w kontekcie liturgicznej lektury Pisma. W tym miejscu przydaby si na pewno
obszerniejszy wykad na temat liturgii synagogalnej i jej zasad, a take zawarto-
ci staroytnego ydowskiego lekcjonarza i modlitewnika.
Rozdzia trzeci zosta zatytuowany Egzegeza ydowska w redniowieczu
(s. 139-167). W paragrafie Od midraszu do egzegezy znalazo si omwienie
wyzwania karaimskiego, a take metody interpretacji Biblii, ktre przedoyli
Saadja Gaon, Raszi i jego nastpcy oraz Abraham ibn Ezra. Osobliwie brzmi ty-
tu Obrona chrzecijaskiej interpretacji (s. 153), chodzi bowiem o czoowych
przedstawicieli ydowskiej polemiki antychrzecijaskiej. W paragrafie Midzy
sensem wyrazowym a alegoryzacj zmiecio si omwienie alegoryzacji filo-
zoficznej, kabay i pardes, czyli nauki o poczwrnym sensie Pisma. Wszystkie
zasady ydowskiej interpretacji ksig witych pozwalaj si sprowadzi do
jednej, a jest ni wzgld na wieloznaczeniowo (nie: wieloznaczno!) tekstu
Biblii. Objawienie nie pozwala si zredukowa do tylko jednego jedynego sen-
su, do dogmatycznie sformuowanych prawd. Tekst hebrajski, przede wszyst-
kim w swojej czystej niezwokalizowanej formie spgoskowej, zawiera pe-
ni moliwoci (s. 166-167). Takie pojmowanie interpretacji czyni z Biblii pole

213

przeglad_teologiczny_2_2008_po I213 213 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

uprawne do ekwilibrystyki rabinw, ukazuje take specyfik spoistoci teologii

ydowskiej przypominajcej tzw. szwedzki st, z ktrego kady wybiera to, co
lubi. Wiedz o tym ydzi, ale nie wiedz chrzecijanie, take ci, ktrzy wcho-
dz w dialog z judaizmem.
Trzecia cz ksiki, ktrej autorem jest Christoph D o h m e n , nosi tytu
Hermeneutyka Starego Testamentu (s. 168-263). Najpierw omawia si Prae
Biblii Izraela (s. 169-200), czyli drog Biblii Izraela do Starego Testamentu,
co obejmuje jej znaczenie w ustach Jezusa i w Nowym Testamencie oraz we
wczesnym chrzecijastwie. Brakuje dopowiedzenia b i b l i j n y Izrael, na
skutek czego chrzecijastwo zostaje swoicie wydziedziczone z tego etapu
Boej ekonomii zbawienia, ktry poprzedzi przyjcie Mesjasza. W obrazie pre-
historii kanonu Biblii chrzecijaskiej kolejny raz zabrako naleytego dowar-
tociowania Biblii Greckiej. Dobrze wida, e obaj autorzy maj nieprzezwy-
cialne problemy z uznaniem jej suwerennoci oraz miejsca i roli w judaizmie
staroytnym oraz w chrzecijastwie. Drugi paragraf omawia formowanie si
kanonu Starego Testamentu, rozrniajc midzy dwoma fenomenami: p r o c e -
s e m k a n o n i c z n y m i k a n o n i z a c j (polski odpowiednik niemieckiego rze-
czownika powinien brzmie: kanonicznoci, bo kanonizacja to co inne-
go). Niejasnoci dotycz charakteru ksig deuterokanonicznych i znowu po-
jawia si traktowanie po macoszemu Biblii Greckiej. W kolejnym paragrafie
czytamy, e w prae pozycji Biblii Izraela w Biblii chrzecijaskiej wyraa si
nie tylko uznanie pierwszestwa Biblii Izraela przed ordziem chrzecijaskim
w pismach Nowego Testamentu, lecz zostaje rwnie ustalony stosunek pomi-
dzy obydwiema czciami chrzecijaskiej Biblii (s. 196). Trudno odgadn,
jak autorzy pojmuj domniemane pierwszestwo Biblii Izraela przed ordziem
chrzecijaskim, z jakim, ich zdaniem, mamy do czynienia na kartach Nowego
Testamentu. Przydaoby si tutaj obszerniejsze wyjanienie z ich strony.
Rozdzia drugi czci trzeciej jest powicony interpretacji Biblii Izraela jako
Starego Testamentu (s. 201-263). Dociekania obejmuj interpretacj duchow
akcentujc wieloraki sens Pisma, na skutek czego natychmiast przenosimy si
w XIII w., pomijajc milczeniem egzegez Ojcw Kocioa, dla ktrej punktem
odniesienia bya przecie Septuaginta. Od tego ju tylko jeden krok dzieli auto-
ra do refleksji nad sensus plenior, chocia pojcie to zostao wprowadzone do-
piero w 1925 r. Zupenie kuriozalne jest zdanie, ktre otwiera kolejny paragraf:
Najbardziej typowym i najczstszym podejciem do Starego Testamentu wy-
daje si by w chrzecijastwie to, kiedy teksty Starego Testamentu s interpre-
towane chrystologicznie (s. 217). A wic chrzecijaska interpretacja pierw-
szej czci Biblii moe pomija bd kwestionowa jej lektur chrystologicz-
n? Naley ostrzec czytelnikw ksiki, e takie stawianie sprawy oznacza po

214

przeglad_teologiczny_2_2008_po I214 214 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

prostu rozmywanie lub rozmikczanie chrzecijastwa. Stary Testament nie jest

ksig ydowsk, ktrej wyznawcy judaizmu rabinicznego nam uyczaj, lecz
wyrazem wiary i pobonoci biblijnego Izraela, te za pozostaj rwnie nasz
wasnoci. Ze wzgldu na szczupo miejsca nie sposb tu wnika w mean-
dry rozwaa objtych tytuami Interpretacja chrystologiczna (s. 217-220) oraz
Kanoniczna interpretacja Pisma (s. 220-227), a take w paragrafach Opis funk-
cji Starego Testamentu (s. 227-232) oraz Okrelenie miejsca Starego Testamentu
(s. 232-236). Ich lektura wymaga dobrego przygotowania teologicznego i nie-
maego zmysu krytycznego, nie brakuje w nich bowiem rozmaitych przejaww
poprawnoci politycznej zastosowanej w odniesieniu do teologii chrzecija-
skiej. Odnosi si to take do refleksji na temat Biblii w kanonie, opartej na za-
oeniu o teologicznym (!) pierwszestwie Starego Testamentu w kanonie Biblii
chrzecijaskiej. Nic dziwnego, e kocowy postulat brzmi: Zrozumie Stary
Testament jako Stary Testament (s. 242-256), za jego sedno stanowi przy-
pominanie o Izraelu jako centrum hermeneutyki Starego Testamentu (s. 257-
-263). Nie jest jasne, gdzie w takim ujciu jest jeszcze miejsce na Boga, Jezusa
Chrystusa i prawdziwie chrzecijask recepcj ksig witych. Wyglda bo-
wiem na to, e religia zostaa podporzdkowana ideologii, za judaizm ustpuje
miejsca ydowskoci z jej przesankami i celami politycznymi. Niestety, do tego
sprowadza si wiele tzw. inicjatyw dialogowych, przez co trac one sw wiary-
godno. Znamienne, e dwie ostatnie lektury, proponowane na s. 257 jako uzu-
penienie do tej czci rozwaa, to ksiki napisane przez autorw reprezentu-
jcych specyficznie ydowski punkt widzenia, podczas gdy publikacje kilku au-
torw chrzecijaskich, zreszt rnej wartoci, zostay oglnie wzmiankowa-
ne w odnoniku.
Cz czwart, zatytuowan Koncepcja podwjnej hermeneutyki, napisa
rwnie Ch. D o h m e n . Jest to czterostronicowe streszczenie caoci (s. 264-267),
w ktrym wyszczeglnia si zasady postulowanej podwjnej hermeneutyki.
Jest to w gruncie rzeczy przeniesiona na teren interpretacji Biblii wersja dwch
drg zbawienia, jednej dla ydw, a drugiej dla nie-ydw. Nasuwaj si wic
sowa kard. J. Ratzingera: Jezus Chrystus zbawi wszystkich albo nie zbawi
nikogo. Bez respektowania takiego spojrzenia nie mona uprawia teologii
chrzecijaskiej, a chrzecijaska interpretacja Biblii schodzi po prostu na ma-
nowce.
Pora na krtkie podsumowanie. Najpierw, jeeli chodzi o struktur ksiki,
jej cz pierwsza to nic innego jak wprowadzenie, za cz czwarta to zako-
czenie bd streszczenie caoci i wanie tak obie czci powinny by nazwa-
ne. Trzon publikacji tworz zatem dwie czci, odpowiednio do dwch czonw
jej tytuu. Na wstpie kadego rozdziau umieszczono po kilka lub kilkanacie

215

przeglad_teologiczny_2_2008_po I215 215 2008-08-25 09:22:47

 RECENZJE

gwnie niemieckojzycznych pozycji bibliograficznych. W wydaniu polskim

powinny si znale publikacje rodzime, ktrych przecie nie brakuje. Polski
przekad w wielu miejscach pozostawia sporo do yczenia, czasami jest niejas-
ny, a nawet mylcy. Pojawiaj si sformuowania, ktre nie powinny si zna-
le, np. zwiastowanie Chrystusa (s. 198) i inne, ktre wprowadzaj w bd.
Ksika otrzymaa nihil obstat prowincjaa Prowincji Polskiej Poudniowej
Towarzystwa Jezusowego, aczkolwiek poyteczne korzystanie z niej wyma-
ga dobrego i wszechstronnego przygotowania teologicznego oraz daleko po-
sunitej ostronoci. Tre zawartych w niej rozwaa sprawia, e nie nada-
je si ona na podrcznik dla studentw teologii katolickiej, a jeli tak, powin-
ni go uywa pod kierunkiem wytrawnego i dobrze przygotowanego nauczy-
ciela. Szczegln ostrono musz wykaza wykadowcy i alumni w semina-
riach duchownych, poniewa jednostronny i stereotypowy ogld poruszanych
w ksice zagadnie, odzwierciedlajcy tylko ydowskie stanowisko i zapatry-
wania, moe przynie niepowetowane szkody w poprawnej formacji intelek-
tualnej i duchowej do kapastwa i pracy duszpasterskiej. Mona wprawdzie
postulowa specjalistyczn debat nad problematyk podjt w tej publikacji,
np. na uniwersyteckich wydziaach teologicznych, ale na razie do niej nie do-
szo i wtpliwe, by komu naprawd na niej zaleao. Publikacja wyranie od-
biega od pozostaych wydanych w krakowskiej serii Myl Teologiczna i wy-
maga, by traktowa j z ograniczonym zaufaniem. Czytelnik nie zaznajomio-
ny z meandrami trudnej problematyki teologicznej uzyska po jej lekturze bd-
ne pojcie o specyfice chrzecijaskiej interpretacji Biblii, nie pozna waciwie
jej historii i natury, za to moe kupi i przyj za swj dominujcy w ksice
pogld, e centrum chrzecijaskiej hermeneutyki Starego Testamentu stanowi
przypominanie o Izraelu.
ks. Waldemar Chrostowski, Warszawa

Jan GA, Ziemia wita. Kulturowy przewodnik ladami Jezusa, Wydawnict-

wo WAM, Krakw 2008, ss. 290 + ndlb.

Wzmoony ruch turystyczny i pielgrzymkowy do krajw biblijnych, prze-

de wszystkim do Ziemi witej, sprzyja powstawaniu i rozpowszechnianiu pub-
likacji na te tematy. Ich integraln i niezwykle pomocn cz stanowi prze-
wodniki, ktrych liczba w ostatnich kilkunastu latach znacznie wzrosa. Maj
one profil archeologiczny, historyczny, geograficzny, topograficzny czy tury-
styczny, lecz specyfika docelowego kierunku sprawia, e zawsze dochodz w

216

przeglad_teologiczny_2_2008_po I216 216 2008-08-25 09:22:47