Wielkanocne zwyczaje w Chorwacji

Wrd obyczajw zwizanych ze witami Wielkiej Nocy w Chorwacji z ca

pewnoci naley wymieni wielkanocne jaja, ogniska w wigili Zmartwychwstania, pochd
z krzyem, bogosawienie pokarmw czy polewanie wod w Wielkanocny Poniedziaek.
Zaznaczy naley, i w wikszoci zwyczaje te s mniej okazae i skromniejsze ni
boonarodzeniowe, natomiast bardziej od nich znaczce, gdy chodzi o wymiar duchowy
religii chrzecijaskiej.
Wiele z praktyk, o ktrych mowa poniej, to bardzo stare tradycje, wywodzce si
jeszcze z okresu pogastwa. Na ten okres przypadao wito zwycistwa wiosny a take
wiosenne Zaduszki. Wkraczajce chrzecijastwo niektre z tych elementw zaadaptowao do
swojej tradycji. Dlatego te nawet, gdy dopatrzy moemy si wyranych korzeni
przedchrzecijaskich wielkanocnych obrzdw, dzi ich znaczenie wie si wyranie
z chrzecijaskim witem Zmartwychwstania Paskiego.

Uskrs, Vazam czy Vuzem?

Oglnochorwack nazw wit Wielkiej Nocy (pochodzc si z okolic Zagrzebia)

jest Uskrs, ktry jzykoznawcy wywodz od czasownika krsnuti (powsta, podnie si,
oy) lub od starochorwackiego sowa krijes oznaczajcego soce podczas przesilenia
letniego. W Turopolju, Prigorju i Zagorju mona jednak usysze nazw Vuzem, natomiast
w Dalmacji i Primorju czsto w uyciu jest nazwa Vazam. Zdaniem wielu chorwackich
etnologw i etymologw, Vazam pochodzi od ydowskiego sowa Pascha, a do jzyka
chorwackiego przeszed dziki sowiaskim apostoom, Cyrylowi i Metodemu. W narzeczu
starokajkawskim wystpowa w tym znaczeniu wyraz goristanje (goristati - wsta, podnie
si). Obecnie mona jeszcze natrafi na to sowo, na przykad Goristanjem nazywaj niekiedy
wita Wielkiej Nocy chorwaccy mieszkacy wschodniej Austrii (gradianje).

Wielki Post

Czterdziestodniowy Wielki Post, noszcy nazw Korizma rozpoczyna ista Srijeda.

Nacisk na oczyszczenie ducha i ciaa widoczny jest w nazwach kolejnych niedziel postu:
1. ista podczas ktrej czycio si dom i obejcie oraz ciao przed majcym
nastpi postem;
2. Paista kto si nie oczyci poprzedniej niedzieli, nadal mia na to szans;
3. Bezimena kiedy nie mona nawet wspomnie o zabawie;
4. Sredoposna wyznaczajca rodek postu;
5. Gluha kiedy nie ma radoci, a obrazy witych zasania si materiaem;
6. Cvijetna inaczej ni w Polsce, zamiast Palmowej jest to niedziela Kwiatowa.
Wybr postnego menu w wielu regionach Chorwacji by niegdy zewntrznym
wyrazem wyrzeczenia i pokory. Towarzyszya mu skromno i umiar w ubieraniu si (brak
ozdb i kolorowych strojw). Nie urzdzano w tym czasie wesel ani adnych innych
hucznych i radosnych zabaw.
W dawnych czasach post zbiega si z przednwkiem, a co za tym idzie naturalnym
koczeniem si zapasw. Z tego te powodu w rnych czciach Chorwacji postny jadospis
(cho normalnie kuchnia poszczeglnych regionw znacznie si rni) jest praktycznie taki
sam.
W czasie postu gotowano groch i fasol, kapust z utuczonymi i gotowanymi
pestkami dyni, kasze, zacierki i kluski z makiem, polent z kukurydzy (ziarno pszenicy
chowano na Wielkanoc). Jedzono gotowane i pieczone ziemniaki, kukurydz, cebul,
rzodkiew, suszone owoce. Jaja, ser, maso, mleko, mietan, ciasto jedzono jedynie
w niedziel czy podczas waniejszych uroczystoci; w pozostae dni obowizywa post
rwnie od nich. Obecnie od spoywania artykuw misnych wzbrania si waciwie tylko
w pitki, a cisy post nakazany jest dla rody Popielcowej (istej Srijedy) i Wielkiego
Pitku.

Niedziela palmowa

Niedziela Palmowa ma w Chorwacji dwie nazwy: to Cvijetnica (Cvijetna nedelja) lub

Nedelja muke Gospodnije (Niedziela mki Paskiej). W tym dniu w kociele wici si
gazie palm i innych rolin. Po skoczonym obrzdzie naleao gazki te zanie do domu,
by nawet wysuszone przypominay o ofierze Chrystusa. Bardzo stary chrzecijaski
zwyczaj przystrajania kwiatami studni w Niedziel Palmow (zwaszcza w obejciach, gdzie
by kawaler zdatny do oenku) znany jest nadal w niektrych rejonach Slavoniji, gdzie
symbolicznie oznacza pocztek wiosny.

Wielki Czwartek

W Wielki Czwartek jak i pozostae dni Triduum milcz kocielne dzwony, wic by
ogosi czas modlitwy na anio paski i czas modlitw w kociele uywa si drewnianych
grzechotek i koatek.
Ciekawym zwyczajem jest przeniesienie w niektrych regionach Chorwacji na ten
dzie przedchrzecijaskiego zwyczaju dygowania (dyngus w znaczeniu uderzania rzgami,
a nie polewania wod) i poczenia go cile z symbolik chrzecijask. Zwaszcza
w Dalmacji, w Wielki Czwartek a niekiedy we wszystkie dni Triduum wierni uderzaj
rzgami w kocielne awki tak dugo, a gazki si poami. Nazywa si t czynno biciem
Barabasza (tuenje Barabana).

Wielki Pitek

W Wielki Pitek istnia powszechnie (do 1954 roku) - zwaszcza w Zagorju i Prigorju
- tak zwany pohod raspetnika. Po caej wsi chodzia grupa ludzi, a idcy na jej czele
czowiek nis krucyfiks. Czasem zdarzao si, e inny nis bben, w ktry gono uderza.
Chodzc po wsi od domu do domu piewali pie zapisan po raz pierwszy jeszcze w 1644
roku w tzw. Pavlinskoj pjesmarici w narzeczu kajkawskim. Raspetnici wchodzili do domu
lub stawali przed nim oczekujc wyjcia domownikw, aby kademu da krzy do
ucaowania. Gospodarze obdarowywali orszak pienidzmi w podzikowaniu za wizyt.
Kiedy by to obyczaj kocielny, pniej uleg zewiecczeniu i nabra ludowego charakteru;
obecnie mona zauway jego odradzanie.
Tego dnia na wyspie Hvar i w Dalmacji zaobserwowa mona procesje wiernych.
W Chorwacji, jak i w Polsce, znany jest rwnie obyczaj czuwania przy grobie Paskim.

Wielka Sobota

Szczeglnie wanym wielkosobotnim obyczajem jest poranne bogosawiestwo

pokarmw. Do koszyka wkada si najpierw serwetk, po czy jedzenie, ktre przykrywa si
obrusem. wiconka skada si z szynki, jaj, wina lub rakiji, chrzanu, cebuli, soli i pogaczy
(placka z pszenicznej mki). wicone tradycj swoj siga pogastwa, a w kulturze
chrzecijaskiej znany jest tylko u Sowian, tym niemniej Koci uwici t tradycj,
bogosawic byt doczesny, by podkreli, e wszystko jest dla nas i dla naszego zbawienia.
 W wikszoci przypadkw w Wielk Sobot wypieka si rwnie wielkanocne
pieczywo. W Zagorju i Podravinie nosi ono nazw vrtanj lub vertanj, a wypieka si je
z mieszanej mki pszeniczno kukurydzianej, w ksztacie szczerbatej semki, ktrej brakuje
wikszej czeci jednej z powek. W Dalmacji wypieka si strudle z serem oraz chaki
(w ksztacie wieca, z miejscem na pisank porodku) i szczeglne wielkanocne pieczywo
pince ciastka z biaej mki, mleka, jajek, cukru i tuszczu.
Niektre z tych zwyczajw odeszy w zapomnienie, cz jednak zdoano zachowa
do dzisiaj. Na Wielkanoc najczciej przygotowuje si (w zalenoci od regionu) mleczne
pieczywo i chaki, strudle z serem, serniki, gibanice, torty, pierniki oraz rne drobne
ciasteczka w ksztacie zajczkw i kurczakw.

Wielkanocne ogniska i wicenie ognia

Ludowy wielkosobotni zwyczaj odnowienia domowego ognia zwizany jest cile

z pierwszym kocielnym obrzdem Wielkiej Soboty, czyli bogosawieniem ognia przed
drzwiami wejciowymi kocioa. Chocia tradycja ta ma wyranie przedchrzecijaskie
korzenie, w caej Europie szybko staa si kocielno ludowym obyczajem o jasnym
chrzecijaskim znaczeniu ogie (wiato) symbolizuje Chrystusa. Ognie zapalane w wigili
Zmartwychwstania paskiego nosz w Chorwacji rne nazwy - krisi, krijesivi, vuzmenke,
vuzmice, vazmenke.
Obyczaj ten czsty i popularny jest zwaszcza w pnocno-zachodnich regionach
kraju. Ludzie przygotowuj przed kocioami stosy drewna, ktrych wysoko dochodzi
nawet do szeciu metrw. Rozpala si je przy pomocy krzesiwa nigdy zapakami czy
zapalniczk. Niekiedy wykrzesanym ywym ogniem podpala si najpierw hub, a dopiero
od niej ognisko. W dawnych czasach, po zakoczeniu bogosawiestwa, gdy ludzie udawali
si do kocioa, dzieci podpalay od bogosawionego ognia wasne, przygotowane uprzednio,
kawaki huby, i w ten sposb zanosiy wity ogie do domu. Od niego rozpalano na nowo
ogie pod kuchni w domu (uprzednio gospodyni czycia piec z popiou). Byo to wyrazem
chci, by i w domu pon wity ogie.

Wielkanoc

wita wielkanocne oznaczay kres dugiego i monotonnego postu, dlatego tak wane
i celebrowane byo Wielkanocne niadanie. Obyczaj ten przetrwa do dzisiaj. Na niadanie
podaje si powicon uprzednio szynk, gotowane jaja, chrzan i pogacz (chleb),
a okruchw i resztek nie wyrzuca si, lecz pali lub zakopuje. Zwizane s z tym rne
ludowe wierzenia.
Na obiad podaje si zup, gotowane miso koniecznie z sosem chrzanowym, potem
piecze najczciej jagnic, oboon mod cebul - z ziemniakami i obowizkowo saat
lub wik.
Wan czci wielkanocnego folkloru w Chorwacji s zabawy i wierzenia zwizane
z wielkanocnymi jajkami. Pisanice (pisanki) uwaane s za symbol Wielkiej Nocy.
Wielkanocne jaja, pobogosawione przez kapana w wiconce, uywane byy
niegdy jako swoisty amulet o znaczeniu apotropeicznym: zakopywano je w rogu domu dla
ochrony przed zymi mocami, oraz by zapewni spokj, dostatek i szczcie. Ze wzgldu na
swoje waciwoci, pisanki stosowano te do rnych zabiegw magicznych majcych
zapewni urodzaj i powodzenie w hodowli. Dotykano nimi grzbietw byda, aby w ten
sposb przekaza zwierztom tkwice w nich siy yciodajne, a take toczono jajka wzdu
zagonw oziminy, aby wzmc plenno rolin.
 W okresie wit Wielkanocnych w Chorwacji popularne byy - i s do dzisiaj -
zabawy pisankami. Wywodz si one z dawnej praktyki magicznej polegajcej na toczeniu jaj
po ziemi ornej. W ogrodzie albo na polu dzieci tocz przyozdobione jajka wielkanocne,
po stromym wczeniej przygotowanym torze. Osoba, ktrej uda si trafi w pisank nalec
do kogo innego, otrzymuje w nagrod to jajko (lub cukierka). Obyczaj pochodzi pierwotnie
od zaklcia na urodzaj, ktry mia wzmacnia wzrost wieej zieleni.
Poza toczeniem istniaa kiedy w Chorwacji zabawa w zbijanie jajek. Dzieci chodziy
po domach (naleao obej chaty wszystkich krewnych i przyjaci) i w kadym
otrzymyway po jajku. Potem zbieray si razem i rozpoczynao si zawody w stukaniu
jajkami o siebie. Czyje jajo okazywao si bardziej wytrzymae, ta osoba wygrywaa
i w nagrod zabieraa jajko pokonanemu. Rzecz jasna, chodzio o to, by zgromadzi jak
najwicej pisanek. Zabawa ta popularna jest rwnie obecnie.
Wprawdzie z czasem symbolika i magiczne znaczenie przypisywane pisankom
odeszo w zapomnienie, i przestao by rygorystycznie przestrzeganym rytuaem, nie znaczy
to jednak, by same pisanki straciy na popularnoci. Przeciwnie, jest to jeden z waniejszych
symboli Wielkiej Nocy, rwnie w Chorwacji.
Zwyczaj malowania, kraszenia, pisania jaj by znany ju w III wieku przed
Chrystusem. Niegdy barwiono jajka przy pomocy czerwonej cebuli, kory drzew (liwy,
morwy, orzecha, gruszy), i pokrzywy, obecnie popularne s sztuczne barwniki.
Wielo i rnorodno motyww zdobniczych miaa wzmc i zwielokrotni
nadzwyczajne waciwoci jajka jako symbolu odradzajcego si ycia i podnoci. Chorwaci
przywizani s do kilku zasad w tworzeniu pisanek. Do najbardziej rozpowszechnionych
motyww wystpujcych na pisankach w wielu regionach kraju nale rne odmiany
motywu solarnego oraz motywy rolinne i zoomorficzne. W Podravinie i znacznej czci
Slavoniji wystpuj w zasadzie tylko ornamenty rolinne. W Slavoniji mona poza tym
spotka czsto ciekawe motywy rolinno geometryczne. W Dalmacji natomiast
popularnymi wzorami na pisankach s serca i rozety.

Poniedziaek Wielkanocny

W tym dniu Chorwaci udaj si czsto z wizytami do krewnych. Niegdy by to

rwnie dzie swatania modych.
Poniedziaek Wielkanocny to take dzie dygowania (uderzania rzgami), czyli
ibanja. Ten przedchrzecijaski jeszcze zwyczaj, ibarine, znany i popularny jest
zwaszcza na Istrii i w Slavoniji. Chorwaci znaj rwnie zwyczaj polewania wod, nie jest
on jednak tak popularny, jak w Polsce.

Opr.: Natalia Wyszogrodzka-Liberadzka

rda:
www.ofm.hr
www.coolinarika.com
www.hrt.hr
www.etema.zupa-travno.hr
www.hvar-jelsa.net/hrv/uskrs_na_hvaru