Armin Mikos von Rohrscheidt

Turystyka kulturowa
w pynnej rzeczywistoci
Quaestiones disputatae

KulTour.pl Pozna
2016
 3e Publikacja z serii Monografie o tematyce turystycznej

Autor Armin Mikos von Rohrscheidt

Recenzent Dr hab. Janusz Hochleitner, prof. UMW

Redakcja techniczna, Oleksiy Artyshuk

projekt okadki,
skad komputerowy

Zdjcia na okadce Zdjcia pochodz z www.pexels.com

Uycie na podstawie Creative Commons Zero (CC0) license

ISBN: 978-83-930211-5-4

Wydawca:
KulTour.pl, ul. Stanisawa Wyspiaskiego 16/1, 60-750 Pozna
www.kultour.pl, e-mail: biuro@kultour.pl

KulTour.pl, Pozna 2016

Spis treci

Wstp ................................................................................................................... 5

Cz I. Aktualny kontekst i stan turystyki kulturowej ..................................... 10

1. Rzeczywista wielko i dynamika zmian ruchu turystyki kulturowej
w Polsce i na wiecie w ostatnich latach ............................................................ 10
2. Turystyka kulturowa a globalizacja................................................................. 16
3. Fenomen wielokulturowoci i jego przesanki w wietle "wdrwki ludw"
do Europy ........................................................................................................... 20
4. Turysta kulturowy i jego wpyw na otoczenie ................................................ 26

Cz II. Turyci kulturowi: profile, preferencje, modele zachowa .................. 31

5. Oferty turystyki kulturowej dla dzieci i modziey.......................................... 31
6. Zainteresowanie seniorw turystyk oraz ich udzia w turystyce kulturowej 35
7. Wpyw pokolenia baby-boomer na turystyk (kulturow) ............................ 39
8. Prywatne podrowanie a turystyka kulturowa.
Przemiany, formy, tendencje. ............................................................................ 43

Cz III. Aktorzy: gospodarze, popularyzatorzy, manipulatorzy....................... 47

9. Oferta muzealna w perspektywie oczekiwa turystyki kulturowej ............... 47
10. Turysta kulturowy w polskich muzeach ....................................................... 56
11. Czy naley opracowa i upowszechnia kryteria i standardy dostpnoci
obiektw sakralnych dla turystyki kulturowej? ................................................. 62
12. Wpyw rodkw masowej komunikacji na zachowania w ramach
turystyki kulturowej............................................................................................ 73
13. Rola i znaczenie niematerialnego dziedzictwa kulturowego w kreowaniu
ofert na rynku turystycznym .............................................................................. 79
14. Powie turystyczna. Przykady, oferta turystyczna, znaczenie
promocyjne i gospodarcze.................................................................................. 87
15. Wpyw polityki historycznej na (re)interpretacj dziedzictwa
w turystyce ......................................................................................................... 94

3
Cz IV. Potencjalne i niszowe destynacje i formy turystyki kulturowej .........109
16. Czy moliwa jest turystyka kulturowa w krajach dyktatorskich? ............... 109
17. Projekty inwestycyjne wielkich miast jako czynnik przycigajcy
turystw............................................................................................................ 113
18. Potencja turystyki kulturowo-przyrodniczej w Polsce............................... 116
19. Kondycja turystyki biograficznej w Polsce i na wiecie .............................. 124
20. Turystyka kosmiczna: forma turystyki kulturowej czy przygodowej? ........ 135
21. Znaczenie i rozwj turystyki kulturowej w obszarach z dominacj
walorw i funkcji wypoczynkowej .................................................................... 139

Cz V. Turystyka kulturowa w badaniach, analizach i dydaktyce ..................144

22. Czy turystyka powinna by dyscyplin naukow? ...................................... 144
23. Jak realizowa wiarygodne, wieloaspektowe badania stanu turystyki
kulturowej w Polsce? ........................................................................................ 151
24. Ocena jakoci polskich opracowa dotyczcych turystyki kulturowej ....... 156
25. Problem aktualnoci artykuw naukowych w kontekcie
prezentowanych bada .................................................................................... 164
26. Terminologia i standardy analiz w opracowaniach naukowych
dotyczcych turystyki kulturowej ..................................................................... 171
27. Kryteria ogaszania i definiowania nowych form turystyki kulturowej ... 180
28. Turystyka kulturowa jako przedmiot studiw w Polsce ............................. 185

Cz VI. Dylematy i prognozy .......................................................................190

29. Czy mieszkacw miasta mona w nim uzna za turystw kulturowych? . 190
30. Czy w imi politycznej poprawnoci warto zwalcza niektre
zachowania tubylcw wobec turystw? .......................................................... 194
31. Jakie rodzaje obiektw powinny formalnie tworzy szlaki
turystyczno-kulturowe?.................................................................................... 198

Zamiast zakoczenia:
Jak bdzie wygldaa turystyka kulturowa za dziesi lat? .............................. 203

Bibliografia:....................................................................................................... 213

4
Wstp

Podobnie jak w przypadku ksiki wydanej przez autora w roku 2013 pod
tytuem Turystyka kulturowa w dobie przyspieszonej zmiany, tematem niniejszej
publikacji s rozliczne kwestie powizane z podejmowaniem i organizacj podry
w czasie wolnym, ukierunkowane na dowiadczenie walorw ywej kultury
i konfrontacj z dziedzictwem kulturowym, a take na metody i kryteria badania
tego fenomenu. Zamieszczone tu analizy, diagnozy i postulaty odnosz si
zasadniczo do krajowej przestrzeni turystycznej i polskiej rzeczywistoci kulturowo-
spoecznej. Analizowane zagadnienia o charakterze globalnym, typowe dla tej sfery
ludzkiej aktywnoci i zachowa jej uczestnikw, maj za zadanie dostarczy szerszy
kontekst, a przykady koncepcji i szczegowych rozwiza spoza kraju ilustruj
sprawdzone lub chybione rozwizania omawianych problemw.
Niniejsza publikacja jest drug po wspomnianej ksice autora z roku 2013
i zapewne nie ostatni, w ktrej zestawione s najbardziej gorce tematy,
owe quaestiones disputatae turystyki kulturowej. Podobnie jak poprzednia
pozycja, i ta nie roci sobie pretensji do caociowego przedstawienia tytuowej
problematyki. Tak prb udan, jeli sdzi po utrzymujcej si duej
popularnoci i bardzo wysokim poziomie cytowa bya obszerna monografia
autora Turystyka kulturowa. Fenomen, potencja, perspektywy, wydana po raz
pierwszy w roku 2008 i uzupeniana oraz wznawiana w latach 2010 i 2016.
Obok kwestii definicyjnych i historycznych omwiono tam i poddano analizie
pozostae fundamentalne zagadnienia tej gazi turystyki, jak podstawowe typy
walorw i atrakcji, najpopularniejsze rodzaje i formy organizacji podry
kulturowo-turystycznych, profile ich typowych uczestnikw, najwaniejsze systemy
eksploatacji turystycznej i typy produktw oraz skadowe potencjau turystyczno-
kulturowego w mikroregionach i metody jego ustalania. Jak wszystko w turystyce,
ktra jest rzeczywistoci spoeczn, podlegaj i one zmianom, jednak w duszych
okresach i pod wpywem silniejszych oraz dugotrwale oddziaujcych bodcw.
Jednak specyfik zjawiska tak zoonego jak turystyka, zalenego od wielu
dynamicznych zmiennych oraz ksztatowanego przez liczne i zrnicowane
podmioty inspirujce si rnymi rdami i realizujce rozbiene nieraz cele - jest
nieustanna i pynna zmiana w mikroskali. Dokonuje si ona w decydujcych
punktach: mianowicie w miejscach zetknicia gocia jako odbiorcy walorw,
wrae i propozycji, gospodarzy jako zarzdzajcych walorami na odwiedzanych
miejscach i tworzcych moliwoci i warunki ich dowiadczenia oraz porednikw
bdcych konstruktorami i realizatorami mniej lub bardziej rozwinitych

5
produktw turystycznych. Warunkiem udanej aktywnoci turystyczno-kulturowej
(czyli bezpiecznej dla turysty i walorw, satysfakcjonujcej goci i gospodarzy,
wreszcie owocujcej dowiadczeniem, ktre buduje lepsze zrozumienie wiata
i ludzi) jest permanentna obserwacja ze strony odpowiedzialnych za turystyk
wanie owych zmiennych, rozpoznawanie ich krtko- i dugofalowego wpywu
na popyt, poziom obsugi, efektywno interpretacji dziedzictwa i popularyzacji
ywej kultury.
To z kolei wymaga czstych analiz czstkowych, dotyczcych zjawisk
z rnych dziedzin (jak organizacja czasu wolnego, technologie komunikacji,
polityka pastw i wadz lokalnych, metodyka interpretacji, ochrona rodowiska
i wielu innych) majcych wpyw na popyt w zakresie turystyki kulturowej. Pozwalaj
one na ustalenie ich ewentualnego oddziaywania na turystyk kulturow lub jej
okrelone elementy na konkretnym obszarze lub w segmencie kierowanym do
danej grupy docelowej oraz na sformuowanie wskaza i zalece przydatnych
aktorom dziaajcym w szeroko rozumianej brany turystycznej.
W tej ksice kontynuowane s omwienia takich wanie szczegowych
zagadnie. Niektre z nich nie zmieciy si we wspomnianej publikacji autora
sprzed trzech lat, inne pojawiy si dopiero po jej wydaniu lub w ostatnich latach
ich znaczenie lub oddziaywanie stao si bardziej zauwaalne w midzynarodowej
lub krajowej turystyce. Jeszcze inne wydaj si nie dotyka wprost turystyki
kulturowej, jednak blisze spojrzenie na nie od tej strony ujawnia mechanizmy
decydujce czy to o powodzeniu lub niepowodzeniu setek przedsiwzi
organizujcych jej aktywnoci (jak to ma miejsce np. w wypadku programw
zarzdzania obszarami przyrodniczo cennymi) czy o wiarygodnoci prezentacji
i interpretacji dziedzictwa przez gospodarzy wobec goci, jak to wykazuje obszernie
uzasadnione stanowisko wobec tak zwanej polityki historycznej.
W ksice znajduj si analizy zagadnie dotychczas nie poruszanych
w krajowej refleksji na temat turystyki kulturowej. Jednak niektre z poruszonych
tu problemw byy ju przedmiotem szerszych analiz zarwno samego autora,
jak i innych polskich badaczy: uwzgldniono je z powodu zaistnienia nowych
okolicznoci, oddziaywania nowych czynnikw lub dynamicznych zmian, ktre
wpywaj na zmian oceny lub zmuszaj do formuowania nowych postulatw albo
stanowisk w toczcych si dyskusjach. W takich przypadkach w samym wywodzie
podano referencje do kluczowych publikacji powiconych danemu zagadnieniu.
W przypadku kilku istotnych zagadnie, ktre jak dotd nie zostay szerzej
opracowane w polskiej literaturze naukowej, autor zdecydowa si na szersz
i bardziej szczegow prezentacj. Trzydzieci jeden szczegowych kwestii
skadajcych si na niniejsz publikacj zostao pogrupowanych w szeciu

6
rozdziaach tematycznych. Ukazuj one do zrnicowane spektrum najbardziej
aktualnych zagadnie. Jedne z nich dotykaj kontekstu dzisiejszej turystyki
kulturowej (Rozdzia I), inne niektrych grup jej uczestnikw, ich preferencji
i zachowa (II), jeszcze inne wybranych graczy gospodarzy, organizatorw
i wybranych innych podmiotw wpywajcych bezporednio lub porednio na jej
ksztat, ofert i standardy (III). Kolejne analizy zgrupowane w Rozdziale IV
koncentruj si na nowych lub niszowych formach turystyki kulturowej oraz typach
eksploatowanych w jej ramach atrakcji i obszarach, nie omawianych szczegowo
w innych monografiach. Rozdzia V powicony jest badaniom naukowym oraz
dydaktyce turystyki kulturowej w Polsce. Zamykajcy ksik Rozdzia VI gromadzi
omwienia niektrych aktualnych kwestii spornych, ktrych rozstrzygnicie moe
wpyn na standardy turystyki w naszym kraju oraz przysze sposoby jej
organizacji. Przedkadajc Czytelnikowi ksik zbierajc analizy tak bardzo
zmiennego fenomenu, jakim jest turystyka kulturowa autor wyszed z zaoenia, e
w stosunku do takiego jej przedmiotu jakiekolwiek podsumowania s zbdne.
Dlatego w miejsce zakoczenia zdecydowa si na zamieszczenie ostronej
prognozy dotyczcej kierunkw rozwoju spodziewanych zmian turystyki kulturowej
w naszym kraju w okresie najbliszych dziesiciu lat. Z pewnoci jeszcze przed
upywem tego okresu konieczne bdzie przygotowanie kolejnej publikacji,
powiconej nastpnym stwierdzonym gorcym problemom.
Skadajce si na t ksik zagadnienia zostay omwione przy
zastosowaniu rnych podej i metod, co wynika z ich wielkiej rnorodnoci.
Znajdzie tu wic Czytelnik zarwno odwoania do fachowej literatury, w tym
monografii wiatowych autorytetw o znaczeniu kluczowym dla danej kwestii
i - zdaniem autora na dzi j rozstrzygajcej. W innych analizach dla uzasadnienia
wywodu zostay przytoczone statystyki turystyczne. W jeszcze innych wspierany
jest on bardziej lub mniej rozwinitymi studiami przypadkw. W kadym przypadku
autor dooy stara, by omwienie odbijao aktualny stan wiedzy i refleksji
naukowej w zakresie omawianej problematyki.
Kierujc ksik do zrnicowanego grona adresatw, a wic zarwno osb
dogbnie studiujcych problematyk turystyki, jak i do zaangaowanych
w zarzdzanie potencjaem turystycznym w ramach samorzdw, tworzcych
programy rozwoju turystyki, systemy i lokalne produkty turystyczne, ale take i tych
zajmujcych si organizacj i realizacj podry, autor stara si uywa moliwie
prostego i komunikatywnego jzyka, omijajc, na ile byo to moliwe, odstrczajcy
tak wielu (cho moe bardziej jednoznaczny) styl suchego wykadu.
Z tego samego powodu niezalenie od zachowania naukowej formy
opracowania (odwoywanie si do wynikw bada, referencje wykorzystanych

7
rde o naukowym charakterze, aparat przypisw) dla uatwienia przekazu
i uproszczenia poszukiwania przez Czytelnikw interesujcych ich zagadnie
zaprezentowano je w formie pyta i odpowiedzi. Te ostatnie rozbudowano i szerzej
uzasadniono w formie systematycznego wywodu. Podobnie jak w przypadku
poprzedniego tomu, i tu lista tematw omawianych w ksice nie jest wynikiem
subiektywnego wyboru autora. Tytuowe pytania poszczeglnych rozdziaw s
skrconymi przez niego wersjami pyta postawionych przez uczestnikw
Gnienieskiego Forum Ekspertw Turystyki Kulturowej. Jest to moderowane przez
autora gremium niemal trzydziestu specjalistw, od ponad siedmiu lat
uczestniczcych w dyskusji na amach naukowego czasopisma Turystyka
Kulturowa. Ze wzgldu na ich zawodowe dowiadczenie jako praktykw,
organizatorw i badaczy turystyki kulturowej, artykuowane przez nich kwestie
mog by uznane za reprezentatywne i posiadajce najwiksze znaczenie dla
turystyki kulturowej w naszym kraju i w duej mierze rwnie poza jego granicami.
W tym miejscu naley wic podzikowa Autorom poszczeglnych pyta,
ktrzy przez ich zadanie na Forum Gnienieskim wspuczestniczyli
w ksztatowaniu tematyki tej ksiki. Ostatecznego sformuowania poszczeglnych
kwestii wraz z wstpami kontekstowymi Autor dokona w duej zbienoci
z pierwotn treci tych pyta, czsto cytujc ich dusze fragmenty lub nieznacznie
je skracajc. Dlatego przy poszczeglnych kwestiach, po treci pytania podane
zostay inicjay nastpujcych wspuczestnikw Forum. S to: profesor Jacek
Kaczmarek z Uniwersytetu dzkiego (JK, przy zagadnieniach nr: 14, 27), profesor
Dariusz Dbrowski z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (DD,
kwestia nr 26), profesor Janusz Hochleitner z Uniwersytetu Warmisko-
Mazurskiego w Olsztynie (JH: 9) profesor Micha Jarnecki z Uniwersytetu Adama
Mickiewicza w Poznaniu (MJ: 3), profesor Zygmunt Kruczek z Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach (ZK: 20), profesor Marek Nowacki z Wyszej Szkoy
Bankowej w Poznaniu (MN: 1), dr hab. Piotr Zmylony z Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu (PZ: 25, kwestia zamykajca), dr hab. ukasz Gawe
z Uniwersytetu Jagielloskiego (G: 13, 30) i dr Magdalena Banaszkiewicz z tej
samej uczelni (MB: 2, 8, 15), dr Izabella Wyszowska (IW, 19) oraz dr Ewa
Malchrowicz-Moko (EM: 4, 12) z Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu,
dr Piotr Kociszewski z Uniwersytetu Warszawskiego (PK: 6,7), dr Jacek
Borzyszkowski z Politechniki Koszaliskiej (JB: 21, 24, 28), dr Mirosaw Marczak,
z Wyszej Szkoy Bankowej w Gdasku (MM: 29), Agnieszka Matusiak
z Uniwersytetu lskiego w Katowicach (AM: 5), Przemysaw Buryan z biura Ideal
Travel, koordynator Szlaku Piastowskiego (PB 11, 17, 23) oraz Szymon Czajkowski

8
z Bramy Poznania (SC.: 16, 31). Sam autor (AMR) sformuowa kwestie oznaczone
numerami 10, 18, 22.
Podobnie jak w przypadku poprzedniej ksiki o zarzdzaniu zmian
w turystyce kulturowej mamy nadziej, e i ta pozycja przyczyni si do lepszego
rozpoznania ju nie tylko roli i zada turystyki kulturowej we wspczesnym
wiecie, ale take gwnych dzisiejszych problemw, przed ktrymi staje jej
organizacja. Tym jej czytelnikom, ktrzy na co dzie pracuj na rzecz turystyki
i turystw oby pomoga w tworzeniu oferty nie tylko atrakcyjnej, ale i uytecznej,
to jest wzbogacajcej dobre dowiadczenie turystyczne i porednio powikszajcej
kapita kulturowy goci, w tym ich otwarcie na wiat poza progiem wasnego domu.