BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

ISSN 1898-1593

MATEUSZ PORADECKI
Uniwersytet dzki

Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras

Elfy, krasnoludy i gobliny istniay w wiadomoci czytelnika (szczeglnie

w Europie Zachodniej i w krajach skandynawskich) bardziej jako bohaterowie
bajek braci Grimm, Asbjrnsena, Perraulta, Andersena i wielu ksieczek
epoki wiktoriaskiej ni mityczne stworzenia z czasw przedchrzecija-
skich i dopiero Tolkien stworzy na nowo ich wspczesny wizerunek, przy-
dajc im cechy odwoujce si bardziej do na poy zapomnianych legend
i sag, jak np. Beowulf1. Wizerunek tych ras, np. krasnoludkw, ktre nieod-
cznie kojarzyy si z bajkami, jak np. Krlewna nieka braci Grimm, zosta
przez niego odczarowany2.
Wedug mitologii germaskiej elfy to malutkie istoty, zwinne, delikatne,
mogce pomaga lub szkodzi ludziom. Tak opisuje je Wadysaw Kopali-
ski3. Z Leksykonu fantastyki4 dowiadujemy si, e elfy mogy posiada skrzy-
da podobne do skrzyde waki. Elfami nazywano take istoty podobne do
czowieka, ktrym zdarzao si porywa ludzkie dzieci bd zabiera do
swojej krainy take dorosych dotyczyo to szczeglnie modziecw ku-
szonych przez zafascynowane nimi elfki. Osoba, ktra w krainie elfw napi-

1 Patrz T.A. Shippey, J.R.R. Tolkien. Author of the Century, Harper Collins Publishers, Lon-
don 2001, s. 1215.
2 W jzyku angielskim sowo dwarf odnosi si zarwno do bajkowych krasnoludkw,

tolkienowskich krasnoludw oraz karw rodem ze skandynawskich sag i mitw. W polskiej

literaturze fantasy na okrelenie tej rasy uywa si sowa krasnoludy, ktre podkrela ich
powaniejszy charakter ni w bajkach dla dzieci. Po raz pierwszy tej nazwy uya Maria Skib-
niewska, tumaczc na jzyk polski Hobbita (wyd. 1960). Nazwa ta zakorzenia si na dobre
mimo bliszego podobiestwa tej rasy do karw.
3 W. Kopaliski, Sownik mitw i tradycji kultury, t. I, Wyd. Rzeczpospolita, Warszawa 1997,

s. 276.
4 K. Haka-Makowiecka, Leksykon fantastyki, Wyd. Muza, Warszawa 2009, s. 104.
118 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

a si bd sprbowaa pokarmu, musiaa pozosta tam na pewien czas. Gdy

po kilkunastodniowym pobycie powracaa do domu, okazywao si, e
w midzyczasie na Ziemi upyno wiele lat. Czas bowiem biegnie inaczej
w zaczarowanej krainie.
Judy Allen5 powica sporo miejsca hasu Elfy i wrki, ale jej opisy s
nieusystematyzowane nie ma jasnego rozrnienia midzy malutkimi el-
fami i istotami podobnymi do czowieka ani wrkami. Autorka swoje haso
rozpoczyna od opisu Patu-Paiarehe, wrek z legend Maorysw z Nowej
Zelandii istot, ktre nie miay adnego wpywu na tworzenie literatury
fantasy. Nie ma za to ani sowa o tolkienowskich elfach, mimo i w innych
hasach dziea Tolkiena si pojawiaj6.
Wspomniany Leksykon fantastyki zamieszcza nieco wicej informacji na
omawiany temat ni inne rda, dowiadujemy si, e elfy to take:

dostojna, stara rasa yjca w lasach. Jej przedstawiciele s wysocy

i szczupli. Maj spiczaste uszy, dugie wosy i pikny, melodyjny gos.
Zwykle ich cera jest blada, a oczy zielone. S znakomitymi ucznikami
i magami. Ceni poezj, taniec i pikne przedmioty. Wana jest dla nich
wolno i ycie w zgodzie z natur. Dziel si na kilka ras7.

Ten opis odnosi si rwnie do elfw stworzonych przez Tolkiena. A tak

prezentuje ich opis w Encyklopedii rdziemia Robert Foster:

Elfowie byli najpikniejszymi ze wszystkich ziemskich stworze, a du-

chowo przypominali Ainurw. Liczyli okoo sze stp wzrostu, byli
szczupli i wdziczni, lecz jednoczenie silni i odporni na trudne warunki
zewntrzne. Ich zmysy, zwaszcza wzrok i such, byy znacznie bardziej
czue ni u ludzi. Elfowie, jak si zdaje, zapewne nie sypiali, a ich umys
odpoczywa nic na jawie lub wpatrujc si w rzeczy pikne. Eldarowie,
a zapewne wszyscy elfowie, potrafili porozumiewa si bez sw, przeka-
zujc sobie myli bezporednio z umysu do umysu.

5 J. Allen, Encyklopedia fantasy, prze. P. Lewiski, Wyd. Muza, Warszawa 2006, s. 17.
6 O dziwo, nie wiadomo, dlaczego w odwoaniach do dzie literackich mona odnale
Krew elfw Sapkowskiego. Nie udao mi si niestety dotrze do oryginau, aby sprawdzi, czy
to odwoanie si tam pojawia, czy moe jest to inicjatywa polskiego wydawcy. Jednak za-
mieszczenie go bez informacji o elfach Tolkiena nie wiadczy dobrze o wiarygodnoci tej
publikacji i rodzi podejrzenie, e zostao ono tam umieszczono tylko z powodu sowa elf
w tytule.
7 K. Haka-Makowiecka, Leksykon, s. 104.
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 119

Elfowie kochali wszystko, co pikne, zwaszcza cuda przyrody, a szcze-

glnie za wody Ulmo i gwiazdy Elbereth, wiecce w chwili ich przebu-
dzenia. Ich ciekawo i dza wiedzy nie daway si zaspokoi. Jednym
z najwikszych ich osigni byo nauczenie entw mowy. Sami siebie
nazywali Quendi (Mwicy), co wiadczy o tym, jak wysoko cenili mo-
no porozumiewania si. Byli dobrzy z natury i odrzucali wszelkie dziea
za, mogli by jednak zwodzeni przez zo, jeli wydawao im si ono
pikne.
[]
Elfowie mogli zosta zabici lub umrze ze smutku, jednak nie starzeli si
ani nie chorowali. Elf, ktry traci ycie, trafia do Siedzib Mandosa, skd
mg uda si do dowolnego miejsca w Valinorze, ale nie mg powrci
do rdziemia.
[]
Zwani take Starszymi Dziemi Iluvatara, Pierworodnymi Iluvatara,
Pierworodnymi, Starszym Plemieniem, Starsz Ras, Starszym Ludem,
Piknym Ludem, Wesoym Ludem oraz Lenym Ludem8.

Obraz, ktry jawi si czytelnikowi z tego i podobnych mu opisw, ukazuje

elfy jako istoty stworzone na podobiestwo aniow praktycznie niemier-
telne, przychodzce nie z tego wiata i do innego wiata, niedostpnego dla
miertelnikw odchodzce, mdrzejsze od ludzi, posiadajce wiksz wiedz
o otaczajcym ich wiecie i zdolno prekognicji, we wszystkim od ludzi
lepsze, otoczone powiat (co zostao zaakcentowane w filmach Petera
Jacksona opartych na prozie Tolkiena elfom zawsze towarzyszy wiato,
a ich obecno rozwietla mrok). Podobnie jak anioy elfy naraone s na
upadek i przejcie na sub za. Walka, ktr tocz z Sauronem, nie jest
powadzona dla nich, one mog odpyn za morze. Walcz dla ludzi, dla
ktrych ten wiat jest przeznaczony, i nie ma dla nich tam miejsca mimo
mioci, jak obdarzyli przyrod i mieszkacw rdziemia prba pozo-
stania wie si z odrzuceniem wasnego jestestwa i przyjciem na siebie
brzemienia ludzi miertelnoci, o czym dowiadujemy si z historii Luthien
i Arweny.
Co z tych cech przeja fantasy? Badacze i fandom zgodni s co do faktu,
e to wanie tolkienowskie elfy stay si protoplastami tej rasy jako zjawiska
oglnokulturowego. Elfy zaistniay w wiadomoci czytelniczej w postaci,
ktr nakreli Tolkien, i wszelkie prby znalezienia innych rde, cho

R. Foster, Encyklopedia rdziemia, prze. A. Sylwanowicz, A. Kowalski, T. Olszaski, Wyd.

8

Amber, Warszawa 1997, s. 81.

120 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

podparte mocnymi argumentami, raczej nie zmieni oglnie przyjtych po-

gldw. Prb tak podja Elbieta ukowska, poszukujc mitologicznych
rde twrczoci Andrzeja Sapkowskiego. Porwnuje ona elfy do na poy
mitycznych ludw, pitego plemienia najedcw Irlandii Tuatha de Dan-
nan9. ukowska zauwaa wiele cech wsplnych elfw u Sapkowskiego
i Tuathe de Dannan, lecz wiele z nich odnajdujemy take u Tolkiena np.
opuszczenie uniwersum wiedmina przez Lud Olch to wyrane nawizanie
do opuszczenia rdziemia, arogancja i pycha elfw u Sapkowskiego jest
podobna do stosunku, jaki przejawia Thranduil wobec Thorina Dbowej
Tarczy i lud Galadrieli wobec Gimlego. Ustpienie elfw przed przewag
ludzi bardziej kojarzy si natomiast ze zdobyciem Ameryki Pnocnej przez
biaego czowieka i zamkniciem Indian w rezerwatach, o czym wspomina
w swojej ksice Katarzyna Kaczor10, ni z walkami w mitycznej historii
Irlandii. I tu wanie zaczynaj zaznacza si rnice midzy tolkienowskim
obrazem elfw a wizj Sapkowskiego. Czciowo anielskie, czy moe pbo-
skie istoty z Sillmarilionu i Wadcy piercieni zostaj odarte ze swych atrybutw.
Niemiertelno zostaje zamieniona na dugowieczno, zaleta wyparta
przez wad11. Dugie ycie elfw staje na przeszkodzie w ich odrodzeniu,
nie s w stanie konkurowa z witalnoci ludzi, ktrych coraz to nowe poko-
lenia pragn zaznaczy swj byt w historii wielkimi czynami i podbojami.
Elfy u Sapkowskiego trwaj, lecz nie jest to trwanie na poy boskie w krainie
wiecznej szczliwoci, jak jest Zachd u Tolkiena, to trwanie w rezerwacie,
z ktrego nie ma ucieczki, to oczekiwanie na mier bez nadziei na zbawie-
nie. Elfy jako ras toczy choroba, ktra dotkna Krla Rybaka jaowo.
Jej symbolem staje si niemono seksualnego poycia krla Ludu Olch,
Auberona Muricetacha, z Ciri, ktre jest jedyn drog do odzyskania dawnej
potgi. Nie ma elfich dzieci. Nie ma te Galahada, ktry mgby uzdrowi
Krla Olch, a z nim cae krlestwo. Tylko w zwizkach z ludmi elfy mog
doczeka si mieszanego potomstwa, w zwizkach z ludmi i na ludzkich
zasadach. Jedynym sposobem na przetrwanie okazuje si integracja z czo-
wiekiem, zamieszkanie wrd ludzi, w ich miastach i osiedlach, czyli pena
asymilacja i rezygnacja z przebrzmiaej wielkoci i potgi. Trudna to droga

9 E. ukowska, Mitologie Andrzeja Sapkowskiego, Gdaski Klub Fantastyki, Gdask 2011,

s. 57.
10 K. Kaczor, Geralt, czarownice i wampir. Recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego, Wyd. so-

wo/obraz terytoria, Gdask 2006, s. 87.

11 Dugowieczno elfw w uniwersum Geralta bardziej przypomina struldbrugw z ludu

Luggnagg w Podrach Guliwera Jonathana Swifta.

MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 121

dla dumnych elfw, tym bardziej e metysi spotykaj si z pogard obu ras
i traktowani s jako obywatele drugiej kategorii to wyrane nawizanie do
rasistowskich praw nie tak dawno obowizujcych jeszcze np. w Stanach
Zjednoczonych w stosunku do mulatw i wci jeszcze pokutujcych w ste-
reotypach12. Tym, ktrzy nie chc si dostosowa ani da zamkn w rezerwa-
tach, pozostaje tylko samobjcza walka o resztki godnoci. Ale nawet wtedy
staj si instrumentem w rkach ludzi, ktrzy wykorzystuj ich jako kozy
ofiarne lub wysyaj do najgorszych zada w trakcie dziaa wojennych.
Odwieczne koo ycia i mierci, ktre niejednokrotnie pojawia si w tek-
stach Sapkowskiego, jest rdem nowych idei, odkry i pdu ludzi do ycia.
Jego brak u elfw staje si przyczyn skazania ich na zagad. Nastpuje tu
przewartociowanie zalet elfw, mimo ich powierzchownej przewagi nad
ludmi (cech fizycznych, umysowych oraz wiedzy zaginiona, legendarna
magia Wiedzcych) brak nowych pokole jest przyczyn stagnacji i braku
perspektyw rozwoju oraz w sumie utracenia przewagi nad pocztkowo sab-
szym rywalem w walce o dominacj.
Elfy trac take swj idealny wygld. U Tolkiena s to istoty pikne jako
rasa. Nawet jeli mona rni si w ocenie konkretnych osb, to naley
zaznaczy, e pikno polega na braku wszelkich skaz i deformacji, ktre
dotykaj inne rasy. Elfy nie starzej si fizycznie, a ich uroda nie przemija.
W filmach Petera Jacksona ta rnica zostaa ukazana bardzo wyranie.
Szczeglnie w scenach w gospodzie Pod Rozbrykanym Kucykiem w Bree
i kiedy Saruman podjudza Dunlandczykw do ataku na Rohan, wida brzy-
dot ludzi. U Sapkowskiego elfy w znacznej mierze zachoway swj wygld
maj szczup sylwetk, s pikne, zwinne, szybkie, umiej si bezszelest-
nie porusza. Wyrniaj si szpiczasto zakoczonymi uszami13.

12 Patrz np. S. Bradt, One-drop rule persists, http://news.harvard.edu/gazette/story/

2010/12/one-drop-rule-persists/ [dostp: 28.12.2014].
13 Nie wiadomo, od kiedy, a przynajmniej mnie tego nie udao si ustali, elfy zostay przez

ilustratorw i autorw obdarzone szpiczasto zakoczonymi uszami. U Tolkiena ani w opisu-

jcych jego twrczo opracowaniach nie ma ani jednej wzmianki na ten temat. Natomiast
u ilustratorw jego twrczoci, Teda Nasmitha oraz Allana Lee i Johna Howea, ktrzy opra-
cowywali koncepcje postaci do filmu Petera Jacksona, a take w komiksie o przygodach Bilba
Bagginsa ilustrowanym przez Davida Wenzela (J.R.R. Tolkien, The Hobbit or There and Back
Again [Komiks], t. I, adaptacja Ch. Dixon, ilustracje D. Wenzel, Eclipse Books, Forestville
1989) pojawiaj si szpiczaste uszy. W filmie Ralpha Bakshiego (R. Bakshi, re., The Lord of the
Rings, United Artists, USA 1978) wszystkie rasy poza ludmi take maj szpiczaste uszy. To
wymaga jeszcze zbadania prawdopodobnie ilustratorzy zaczerpnli t cech wygldu elfw
raczej bezporednio z legend, bajek i mitw ni z prozy Tolkiena.
122 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

U Sapkowskiego cech charakterystyczn elfw s take zby: bardzo

biae, bardzo drobne i bardzo nieludzkie, rwne jak spod strychulca, po-
zbawione kw14. Czytelnik dowiaduje si, e najpikniejsza kobieta wiata
to wanie elfka czarodziejka i krlowa Francesca Findabair, zwana Eneid
an Gleanna Stokrotka z Gr15. Z racji swej urody elfki i pelfki osigaj
najwysze ceny w domach uciechy. Lecz ich uroda nie jest ju nieskazitelna,
jak bya w uniwersum stworzonym przez Tolkiena tam tylko elfy spaczone
przez zo, odmienione przez Morghota staj si zaprzeczeniem swojej rasy
take pod wzgldem fizycznym podobnie jak upade anioy przeistaczajce
si w demony. U Sapkowskiego nie ma korelacji midzy szpetot fizyczn
i moraln piknej Toruviel, optanej dz zemsty, zabijanie ludzi przynosi
przyjemno. Kady elf moe dozna urazw, ktre czyni go szpetnym, lub
zapa na ludzk chorob anemi, grulic i szkorbut. Elfy zostay odidea-
lizowane i sprowadzone na ten sam poziom co czowiek rni si od rasy
ludzkiej, lecz nie a tak bardzo.
W grach wideo elfy mog si take odrnia od ludzi kolorem oczu i skry
lub wcale nie by pikne tak jest na przykad w Skyrim16. W Dragon Age17 ich
twarze pokryte s tatuaami, co upodabnia je do maoryskich wojownikw.
Podobiestwa do tolkienowskiego wizerunku elfw uwidaczniaj si take
w podziale tej rasy. David Day w Bestiariuszu tolkienowskim18 wyrnia nast-
pujce szczepy elfw: Ciemne, Gbokie, Lene, Morskie, Pikne, Puszcza-
skie, Szare, Elfy wiata, Wschodnie, Wysokiego Rodu, Zachodnie, Zielone.
W Warhammerze19, grze typu role play, take pojawiaj si szczepy elfw (tu
nazywane odmianami bd rasami) odnajdujemy elfy wysokie20, lene,
morskie i mroczne. W bestiariuszu mona wyczyta, e s one wyrafino-
wane, obdarzone mioci do sztuki i charakteryzuj si hedonistyczn
postaw21. Gry typu role play ograniczaj zazwyczaj swe opisy do podstawo-
wych cech danej rasy czy stworzenia dlatego mistrzowie gry i gracze sami
14 A. Sapkowski, Ostatnie yczenie, w: tego, Ostatnie yczenie, Wyd. superNowa, Warszawa
1998, s. 161.
15 Imi to podkrela zwizek elfw z przyrod, o czym pisz w dalszej czci tekstu.
16 The Elder Scrolls V: Skyrim, Bethesda Softworks LLC, USA 2011.
17 Dragon Age: Origins, BioWare, Kanada 2009.
18 D. Day, Bestiariusz tolkienowski, prze. R. Giedroj, J.Z. Lichaski, J. Kokot, Wyd. Zysk

i S-ka, Pozna 1996, s. 5862.

19 Warhammer. Fantasy Role Play. Edycja Polska, Wyd. Mag, Warszawa b.r.w.
20 Elfy wysokie s odpowiednikami Elfw Wysokiego Rodu takie uproszczenie nazwy to

bd tumacza, wzrost nie jest wyrnikiem przynalenoci do danego ludu.

21 Warhammer, s. 217.
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 123

musz uzupeni tworzone przez siebie postacie w cechy gatunkowe i indy-

widualne, ktre, jak pokazuje praktyka, czsto byy oparte na twrczoci
Tolkiena, a w pniejszym okresie take, a moe nawet przede wszystkim,
Sapkowskiego22. Na kontynencie Tamriel, gwnym ldzie wiata ulokowa-
nym w serii gier Elder Scrolls, pojawiaj si Elfy Wysokiego Rodu, Lene Elfy
oraz Mroczne Elfy. Naley przy tym zaznaczy, e ten podzia nie wie si,
jak u Tolkiena, z przynalenoci do plemienia czy ludu lub spaczeniem
przez zo, lecz jest raczej wskanikiem statusu spoecznego (przynaleno
do bogatych rodw), miejscem zamieszkania (las) lub ciemniejsz karnacj
plemienia (Mroczny Elf moe by postaci pozytywn).
Jedn z najczciej powtarzajcych si cech elfw jest ich wyjtkowy zwi-
zek z przyrod. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, e jednym z najwikszych
dokona elfw byo obudzenie wiadomoci i nauczenie si mowy drzew
dziki czemu powstay enty, zwane take pasterzami drzew. Elfy cae ycie
spdzaj w bliskim kontakcie z przyrod nawet jeli buduj miasta, to nie
odgradzaj si oni kamiennymi murami i nie zamykaj jak ludzie czy krasno-
ludy w kamiennych grodach, lecz wtapiaj swe budowle w krajobraz lub
wrcz wykorzystuj elementy przyrody. Lud Galadrimw mieszka na
ogromnych drzewach. Rivendell jest zespolone z grsk dolin, w ktrej si
znajduje. Zarwno sztuka, jak i rzemioso s zwizane z przyrod, odzie
maj ksztat abdzia, na przekutym mieczu Aragorna pojawiaj si ornamenty
w ksztacie lici i kwiatw, a brosze, ktre otrzymali hobbici od Galadrieli, rw-
nie maj ksztat lici. Wadczyni elfw przekazuje take szczeglny dar Samowi
szkatuk z ziemi z jej ogrodu wraz z nasieniem wyjtkowego drzewa, ktre
ronie tylko w Lorien. Zawarto szkatuki ma sta si zalkiem odbudowy
Shire po wojennych zniszczeniach. Dla elfw odbudowa tosama jest z odro-
dzeniem przyrody prawdziwy dom jest tam, gdzie rosn drzewa.
Podobne zwizki elfw z przyrod odnajdujemy w prawie kadym utwo-
rze, w ktrym ta rasa wystpuje wystarczy spojrze np. na nazewnictwo
krain przez nie zamieszkiwanych w uniwersum wiedmina Geralt i jego
nieodczny towarzysz, Jaskier, trafiaj na kraniec zamieszkaego przez ludzi
wiata: Rodzi si tu wszystko na potg i ronie, a mio. Dlatego i mwi:
Dolina Kwiatw23. Ciri odwiedza Lud Olch, a partyzantw zasilaj przed-
stawiciele Ludu Wzgrz. Przegnane ze swych ziem elfy w znacznej czci

22 Granie postaci wzorowan na elfach z uniwersum Sapkowskiego pozwala na wiksz

swobod, szczeglnie w poczynaniach moralnie niejednoznacznych, jak i ewentualnych ro-
mansach z innymi postaciami.
23 A. Sapkowski, Kraniec wiata, w: tego, Ostatnie yczenie, s. 177.
124 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

wol zamieszkiwa w wytyczonych przez ludzi rezerwatach ni przenie si

do brudnych i zatoczonych miast.
Take w grach wideo motyw elfw zamieszkujcych nieprzebyte puszcze
i lasy pojawia si czsto. W serii gier spod znaku Heroes of Might and Magic24
twierdz tej rasy jest ogromne drzewo. W Dragon Age: Origins elfy zamieszku-
j puszcze i porozumiewaj si ze zwierztami. Posta gracza krzywdzcego
zwierzta nie bdzie tam mile widziana.
Troch inaczej wyglda sytuacja w Skyrim. Tam elfy mona spotka wsz-
dzie yj w miastach midzy ludmi, a las jest im rwnie wrogi jak innym
rasom. W grach i w lesie gracz moe do czsto znale zwoki elfw,
ktre pady ofiar dzikich zwierzt lub bandytw mona zatem wysnu
wniosek, e nie maj one specjalnych uzdolnie sytuujcych je w uprzywile-
jowanej pozycji w kontaktach z przyrod.
U Tolkiena, oprcz Luthien25, elfki, podobnie jak kobiety w legendach
o rycerzach Okrgego Stou, zazwyczaj nie bior udziau w dziaaniach zbroj-
nych i nie zajmuj si typowo mskimi zajciami. Mieszkaj one zazwyczaj
w miastach i paacach s matkami i onami, obiektem mskich westchnie,
nagrod za wielkie czyny. Beren i Aragorn musz wykaza si bohatersk postaw
i wieloletni sub, zanim bd godni poj za on crk wodza czy krla.
Take postawa Galadrieli, ktra uczestniczy w yciu politycznym, nie odbiega
od typowej, przypisanej jej roli jako krlowa ma inne prawa i obowizki.
W grach komputerowych (np. serie: Dragon Age, Elder Scrolls czy Neverwinter
Nights26) oraz RPG (np. Warhammer, Dungeons & Dragons27) kobiety, niezale-
nie od rasy, bior udzia w walkach i niejednokrotnie podejmuj tradycyjnie
mskie zawody w Dragon Age: Origins wystpuje nawet kobieta-krasnolud
wykonujca zawd kowala. W uniwersum wiedmina pojawia si posta elfki
Toruviel, ktra walczy u boku partyzantw. Twrcy ksiek i gier coraz
czciej odpowiadaj na zapotrzebowanie rynku i dostrzegaj stale rosncy
udzia kobiet nie tylko w czytelnictwie, ale take jako konsumentek gier.
Kobiety zapragny gra postaciami kobiet28.

24 Heroes of Might and Magic V, Ubisoft, Francja 2006.

25 Patrz: J.R.R. Tolkien, Silmarillion, prze. M. Skibniewska, Wyd. Amber, Warszawa 1996,
s. 193225.
26 Neverwinter Nights, Atari, Francja 2002.
27 Pierwsze wydanie: Dungeons & Dragons, Tactical Studies Rules, USA 1974.
28 Pocztkowo kobiety bray udzia w grach jako magiczki lub kapanki. Stopniowo coraz

czciej zaczy si wciela w rol zwiadowczy i wojowniczek obserwacje wasne na pod-

stawie uczestnictwa w grach RPG w latach 19932014.
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 125

Wraz ze zmianami obyczajowymi zapocztkowanymi przez rewolucj sek-

sualn w latach szedziesitych XX w. zmieniaj si take stroje postaci
i ras fantastycznych, co najlepiej wida na przykadzie elfich i ludzkich wo-
jowniczek. O ile ubir Arweny i Galadrieli w filmie Petera Jacksona wpisuje
si w tradycyjne wyobraenia elfek, wykreowanych przez proz Tolkiena, to
strj Tauriel jest ju nieco bardziej obcisy ni Arweny w trakcie walki
z Nazgulami. Natomiast twrcy gier skierowanych do dorosej publicznoci
jeszcze odwaniej id z nurtem wyzwolenia obyczajowego. Obecne kobiece
postacie w grach bardziej ni do redniowiecznego obrazu damy, mieszczki
czy wieniaczki nawizuj do grafik fantastycznych, m.in. Borisa Valejo,
Chrisa Achilleosa, Hajime Sorayamy czy Wojciecha Siudmaka. Okadki,
reklamowe postery i wallpapy do gier, np. Neverwinter Nights, Sacred 229, Guild
Wars30, przedstawiaj uminione kobiety lub stwory o kobiecych ciaach
uzupenione o anielskie bd demoniczne atrybuty w postaci skrzyde czy
ogonw, z mieczem w jednej rce i zakrwawion, odcit gow wroga
w drugiej, ubrane w bardzo skpe stroje lub elementy zbroi, ewentualnie
w ogle bez ubra.
Wydaje si, e wygld elfek oraz ludzkich kobiet to raczej spucizna po
Robercie E. Howardzie31 i jego Conanie ni Tolkiena.
Ostatnio producenci gier zaczli nawet umieszcza w nich postacie homo-
seksualne i tak ukada moliwe scenariusze rozwoju wydarze, aby posta
gracza moga nawiza homoseksualny romans w grze (gry z serii Dragon
Age). Staje si to przyczyn protestw bardziej konserwatywnych rodowisk
(take wrd graczy, ktrzy nie potrafi oddzieli wiata przedstawionego
gier operujcych redniowiecznym czy renesansowym sztafaem od histo-
rycznych realiw wiata pozatekstowego) oraz prb cenzurowania tego typu
produktw32.
Podejmujc temat krasnoludw, przewrotnie nie zaczn ab ovo, lecz od
drobnej ciekawostki anonimowi tumacze polskiego podrcznika do gry
RPG Warhammer uyli do nazwy omawianej rasy sowa krasnoludy, a nie
kary, ktre byoby blisze angielskiemu oryginaowi. W jzyku polskim
istniej dwa odpowiedniki angielskiego sowa dwarf: kary i krasnoludki.

29 Sacred 2: Fallen Angel, Ascaron Entertainment, Niemcy 2008.

30 Guild Wars: Eye of the North, ArenaNet, USA 2007.
31 Patrz np. R. Fleischer, re., Conan niszczyciel, USA 1984; tene, re., Czerwona Sonja, USA,

Holandia 1985; J. Milius, re., Conan barbarzyca, USA 1982.

32 md, Premiera Dragon Age za par dni, ale nie w Indiach, http://queer.pl/news/195234/dra

gon-age-dorian-electronic-arts-bioware-gry-premiery, [dostp: 21.11.2014].

126 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

Przy czym te drugie kojarz si raczej z bajkowymi stworami niewiele wikszymi

od myszy. Natomiast kary, wedug definicji sownikowych, to przedstawiciele
tego samego gatunku, tylko nisi wzrostem, lub lud charakteryzujcy si nisk
postur. Dokadne wyjanienie tych rnic mona odnale u Wadysawa
Kopaliskiego w Sowniku mitw i tradycji kultury. Maria Skibniewska, tuma-
czc po raz pierwszy dziea Tolkiena na jzyk polski, uya sowa krasno-
lud, ktre wyranie nawizywao do bajkowej, a nie mitologicznej konwen-
cji. Zgrubienie krasnoludka do krasnoluda miao odrni malutkie bajkowe
istotki33 od nieco bajkowych jeszcze (w Hobbicie), ale znacznie wikszych
i toczcych boje z goblinami i smokami postaci. Warto tu zaznaczy, e
wedug Kopaliskiego sowo nizioek jest synonimem kara, natomiast
u Tolkiena pojawia si jako okrelenie hobbitw, uywane przez inne ludy.
W prozie Sapkowskiego i jej adaptacjach, zarwno w serialu, jak i grach,
uywana jest nazwa krasnolud, co przy rwnoczesnym braku prb wpro-
wadzenia na to miejsce kara pokazuje, jak wielki wpyw na pojmowanie
fantastyki zarwno przez autorw, jak i czytelnikw miao pierwsze tuma-
czenie Hobbita i Wadcy piercieni.
Tolkien w apendyksie do Wadcy piercieni pisze o nich tak:

Krasnoludowie s na og hartowni, zawzici, skryci, pracowici, nie za-

pominaj krzywd (ani dobrodziejstw); kochaj kamienie, klejnoty i rzeczy
zrobione rk biaego34 rzemielnika bardziej ni to, co yje wasnym y-
ciem. Nie s wszake z natury li i cokolwiek by ludzie bajali, bardzo
niewielu krasnoludw dobrowolnie poszo na sub Si Ciemnoci. Lu-
dzie jednak z dawna zazdrocili krasnoludom skarbw i piknych wyro-
bw, ktre z ich rk wychodziy, dlatego powstaa midzy dwiema rasa-
mi nieufno.

Opis krasnoludw w Warhammerze jest bardzo zbliony do tolkienowskie-

go pierwowzoru:

Tworz klany, czsto mieszkajce w niedostpnych grskich zamkach

lub podziemnych twierdzach, jednak przyswajajce sobie wiele z kultury
regionu, w ktrym yj.

33 W wiadomoci polskiego czytelnika krasnoludek to bohater bajek dla dzieci takich jak
np. O krasnoludkach i sierotce Marysi Marii Konopnickiej.
34 Ewidentny bd w polskim wydaniu powinno by biegego patrz J.R.R. Tolkien,

The Lord of the Rings. Part Three: The Return of the King, Unwin Paperbacks, London, Sydney,
Wellington 1981, s. 521.
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 127

[]
Krasnoludowie s bardzo materialistycznym ludem: s wspaniaymi rze-
mielnikami i dobrymi robotnikami. Maj niewielkie zdolnoci magiczne,
a krasnoludzcy czarodzieje s rzadkoci. Mwi jzykiem Starego wiata
lub Norski, a rwnie swym wasnym, sekretnym jzykiem, ktrego nie
ucz nikogo obcego.
[]
Budowa ciaa: Krasnoludowie s niskimi istotami, mierzcymi okoo 1,5
m wzrostu, bardzo szerokimi w barach, co sprawia, i s idealnie przygo-
towani do podziemnego ycia i grnictwa. Ich skra ma taki sam odcie,
jak skra ludzka35.

W Dragon Age: Origin krasnoludy zachowuj typowe dla nich cechy, jak niski
wzrost, szczeglne zamiowanie do prac rzemielniczych, ycie w podziemnych
miastach, ktre s zazwyczaj take kopalniami. Ciekawostk jest pojawienie
si w grze krasnoludzkich kobiet, ktre mog wykonywa zawd kowala lub
by wojowniczkami. Jako nowo naley odnotowa pojawienie si krasnoluda
bez brody36 Varrika Tethrasa37. Zarwno u Tolkiena, jak i u Sapkowskiego
wszystkie krasnoludy posiaday brody jest to jedna z wyrniajcych ich
cech, s nawet nazywane brodaczami. We Wadcy piercieni nie dowiaduje-
my si zbyt wiele o kobietach krasnoludzkich. W uniwersum wiedmina
wspominane s one w artach pono bardzo nieatrakcyjne i by moe
take maj brody38. W grach z serii Wiedmin spotykamy tylko mskich
czonkw tej rasy mog by ysi, ale zawsze maj brody. Natomiast wizja
krasnoludw z filmu39 i serialu40 opartych na opowiadaniach Sapkowskiego
zostaa przez wikszo fandomu odrzucona, co nie dziwi, gdy przedsta-
wione zostay one jako nad wyraz wte istoty, ktre mogyby mie problem
z podniesieniem topora bojowego, nie mwic ju o walczeniu nim.
Krasnoludy atwiej ni elfy integruj si z ludmi. Zarwno u Tolkiena,
Sapkowskiego, jak i w grach wideo istniej liczne powizania handlowe mi-

35 Warhammer, s. 222.
36 Wystpuje w Dragon Age II (Dragon Age II, BioWare, Kanada 2011) oraz w Dragon Age:
Inquisition (Dragon Age: Inquisition, BioWare, Kanada 2014).
37 Jest to posta wyjtkowa jak na krasnoluda awanturnik, przedsibiorca i przede

wszystkim poczytny pisarz. Inne krasnoludy (z wyjtkiem modocianych) s posiadaczami

brd. W grze nie ma wyjanie odnonie do braku brody u Varrika Tethrasa.
38 W grach z serii Dragon Age krasnoludzkie kobiety nie maj brd.
39 M. Brodzki, re., Wiedmin, Hritage Films, Polska 2001.
40 M Brodzki, re., Wiedmin (serial), Hritage Films, Polska 2002.
128 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

dzy tymi rasami. We wszystkich przypadkach zajmuj si one zazwyczaj

grnictwem i kowalstwem. S te wspaniaymi rzemielnikami, jubilerami,
a w uniwersum wiedmina take bankierami. Nawet w Skyrim, gdzie wyst-
puj pod nazw Dwemerowie i s tajemnicz, dawno wymar ras, gracz
ma szans pozna niesamowite podziemne miasta i wynalazki przez nich
stworzone. Ich wiedza zagina wraz z nimi i nikt ju nie potrafi skonstruo-
wa napdzanych zamknitymi w kamieniach duszami robotw, wiecznie
wieccych si lamp czy systemw ogrzewania opartych na rdach geo-
termicznych. Opuszczone miasta kojarz si z Samotn Gr z Hobbita
opuszczon przez krasnoludy po zdobyciu jej przez Smauga.
W sadze o wiedminie krasnoludy czsto s bankierami historyczna ana-
logia do ydw zajmujcych si lichw w redniowieczu jest oczywista.
Tych podobiestw jest wicej ycie w gettach, pogarda, z jak spotykaj si
ze strony ludzi, i w kocu ich pogromy, ktrych inicjatorami s politycy
i przedstawiciele stanu kapaskiego.
W omawianych tu rdach pojawiaj si dwa motywy bogactwa krasno-
ludw oraz tajemnic, ktrych nie zdradzaj adnym przedstawicielom in-
nych ras. Oba wywodz si z prozy Tolkiena i s ze sob powizane. Bogac-
twa staj si niejednokrotnie przyczyn upadku krlestw chorob drc
ca ras jest ogromna chciwo, co zostao wyranie ukazane w ostatniej
czci filmowej trylogii o przygodach Bilba Bagginsa41. Natomiast ich tajem-
na wiedza to nawizanie do cyklopw z mitologii greckiej42.
Literatura, gry i filmy fantasy czsto pokazuj starcia zbrojne, dlatego tak
wan cech kadej fantastycznej rasy jest jej sposb prowadzenia walk
i uzbrojenie, ktrego uywaj.
Elfy zazwyczaj s mistrzami uku, a w starciach wrcz posuguj si lekkimi
mieczami, dugimi sztyletami lub wczniami czyli broni, ktrej zalet jest
lekko pozwalajca na wykorzystanie prdkoci i zwinnoci typowej dla tej rasy.
Krasnoludy natomiast najczciej wykorzystuj sw wrodzon wytrzyma-
o dlatego w ich arsenale odnajdujemy przede wszystkim cikie topory

41 P. Jackson, re., The Hobbit: The Battle of the Five Armies, New Line Cinema, USA 2014.
42 Oko na czole cyklopa to waciwie tatua piercienia bdcy symbolem wiedzy tajemnej
zwizanej z kowalstwem. W uniwersum Bilba Bagginsa wadcy krasnoludw byli posiadaczami
piercieni, ktre umoliwiy im rozwj wielu rzemios i pomnoenie bogactwa. Motyw piercie-
ni dajcych wadz i bogactwo przewija si w europejskiej kulturze, poczwszy od staroytnych
Grekw, przez mitologie skandynawsk i germask, opowieci o Karolu Wielkim, a do oper
Wagnera. Patrz: M. Poradecki, Piercie Nibelunga a sprawa pewnego hobbita, w: Zoto Renu, pro-
gram opery, The Metropolitan Opera New York & Filharmonia dzka, d 2010.
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 129

i moty bojowe uzupenione o masywne tarcze. Krasnoludy, w przeciwie-

stwie do elfw, s powolne ich walka opiera si na wykorzystaniu siy.
W uniwersum wiedmina ich taktyka bojowa zostaa opisana szczegowo
ustawieni w zwartym szyku, zasonici wielkimi tarczami potrafi przemieszcza
si i odpiera ataki nawet w cakowitym okreniu. Ten sposb prowadzenia
walk wynika z cech fizycznych tej rasy. Opisane powyej cechy wystpuj
waciwie we wszystkich omawianych tu rdach, a ich pochodzenie bez-
sprzecznie wywodzi si z prozy Tolkiena.
Podsumowujc, mona stwierdzi, e elfy i krasnoludy w literaturze, fil-
mach i grach fantasy to przede wszystkim adaptacja ras uksztatowanych
przez twrczo Tolkiena. Wikszo cech, ktra zostaa nakrelona w opi-
sach rdziemia, jest immanentnie z nimi zwizana oglne cechy budowy
ciaa i wynikajce z tego konsekwencje (np. dotyczce sposobu prowadzenia
walki i wyboru uzbrojenia), stosunek do przyrody czy materialnego dobro-
bytu, wykonywane zawody. Na niektrych paszczyznach wida pewn ewo-
lucj wspomnianych ras szczeglnie w kwestii emancypacji postaci kobie-
cych oraz w sferze ksztatowania si obyczajw. Pojawiaj si take nowe
cechy nawizujce do historii wiata pozatekstowego np. upodobnienie
elfw do Indian czy krasnoludw do ydw w uniwersum wiedmina, jed-
nak wpyw dzie Tolkiena jest tak duy, e bez wtpienia mona go nazywa
ojcem gatunku.

Bibliografia

Allen J., Encyklopedia fantasy, prze. P. Lewiski, Wyd. Muza, Warszawa 2006.
Bakshi R., re., The Lord of the Rings, United Artists, USA 1978.
Brodzki M., re, Wiedmin, Hritage Films, Polska 2001.
Brodzki M., re, Wiedmin (serial), Hritage Films, Polska 2002.
Day D., Bestiariusz tolkienowski, prze. R. Giedroj, J.Z. Lichaski, J. Kokot, Wyd. Zysk i S-ka,
Pozna 1996.
Dragon Age II, BioWare, Kanada 2011.
Dragon Age: Inquisition, BioWare, Kanada 2014.
Dragon Age: Origins, BioWare, Kanada 2009.
Fleischer R., re., Conan niszczyciel, USA 1984.
Fleischer R., re., Czerwona Sonja, USA, Holandia 1985.
Foster R., Encyklopedia rdziemia, prze. A. Sylwanowicz, A. Kowalski, T. Olszaski, Wyd.
Amber, Warszawa 1997.
Guild Wars: Eye of the North, ArenaNet, USA 2007.
Haka-Makowiecka K., Makowiecka M., Wgrzecka M., Leksykon fantastyki, Wyd. Muza, War-
szawa 2009.
130 BIBLIOTEKA POSTSCRIPTUM POLONISTYCZNEGO, 2015 5

Heroes of Might and Magic V, Ubisoft, Francja 2006.

Heroes of Might and Magic VI, Black Hole Entertainment, Wgry 2011.
Jackson P., re., The Hobbit: An Unexpected Journey, New Line Cinema, USA 2012.
Jackson P., re., The Hobbit: The Battle of the Five Armies, New Line Cinema, USA 2014.
Jackson P., re., The Hobbit: The Desolation of Smaug, New Line Cinema, USA 2013.
Jackson P., re., The Lord of the Rings: Return of the King, New Line Cinema, USA 2003.
Jackson P., re., The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring, New Line Cinema, USA 2001.
Jackson P., re., The Lord of the Rings: The Two Towers, New Line Cinema, USA 2002.
Kaczor K., Geralt, czarownice i wampir. Recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego, Wyd. so-
wo/obraz terytoria, Gdask 2006.
Kopaliski W., Sownik mitw i tradycji kultury, t. I, Wyd. Rzeczpospolita, Warszawa 1997.
Kopaliski W., Sownik mitw i tradycji kultury, t. II, Wyd. Rzeczpospolita, Warszawa 1997.
Milius J., re., Conan barbarzyca, USA 1982.
Neverwinter Nights, Atari, Francja 2002.
Neverwinter Nights: Hordes of the Underdark, BioWare, Kanada 2002.
Poradecki M., Piercie Nibelunga a sprawa pewnego hobbita, w: Zoto Renu, program opery, The
Metropolitan Opera New York & Filharmonia dzka, d 2010.
Sacred 2: Fallen Angel, Ascaron Entertainment, Niemcy 2008.
Sapkowski A., Kraniec wiata, w: tego, Ostatnie yczenie, Wyd. superNowa, Warszawa 1998.
Sapkowski A., Ostatnie yczenie, w: tego, Ostatnie yczenie, Wyd. superNowa, Warszawa 1998.
Shippey T.A., J.R.R. Tolkien. Author of the Century, Harper Collins Publishers, London 2001.
The Elder Scrolls V: Skyrim, Bethesda Softworks LLC, USA 2011.
Tolkien J.R.R., Silmarillion, prze. M. Skibniewska, Wyd. Amber, Warszawa 1996.
Tolkien J.R.R., The Hobbit or There and Back Again [Komiks], t. I, Eclipse Books, Forestville 1989.
Tolkien J.R.R., The Hobbit or There and Back Again, Unwin Paperbacks, LondonSydney 1988.
Tolkien J.R.R., Wadca piercieni, prze. M. Skibniewska, Atlantis SC, Warszawa 1992.
Warhammer. Fantasy Role Play. Edycja Polska, Wyd. Mag, Warszawa b.r.w.
Wiedmin 2: Zabjcy krlw, CD Projekt RED, Polska 2012.
ukowska E., Mitologie Andrzeja Sapkowskiego, Gdaski Klub Fantastyki, Gdask 2011.

Netografia

Bradt S., One-drop rule persists, http://news.harvard.edu/gazette/story/2010/12/one-drop-

-rule-persists.
md, Premiera Dragon Age za par dni, ale nie w Indiach, http://queer.pl/news/195234/dragon-
-age-dorian-electronic-arts-bioware-gry-premiery.

Elves and dwarves adaptations of Tolkiens races

In this paper, the most important features of elves and dwarves are examined on the basis of
selected films, RPG and video games, as well as fantasy literature. Most of the traits have
been presented in the descriptions of Middle-earth and are inherently associated with these
MATEUSZ PORADECKI: Elfy i krasnoludy adaptacje tolkienowskich ras 131

races the general properties of body build and their consequences (e.g.: in combat), the
attitude towards nature and material prosperity, as well as the trades pursued. In some areas,
one can see a certain degree of evolution of these features particularly in terms of emanci-
pation of female characters and the formation of customs. New features also appear, refer-
ring to the history of the world beyond the text e.g.: the resemblence of elves to Native
Americans or dwarves to Jews in the Witcher universe, however, the influence of Tolkiens
works predominates in shaping the image of these races among the creators of fantasy.

Keywords: fantasy races, elves, dwarves, Tolkien, gender in fantasy