GHV-okladka 7/17/08
GRECKIE PORZÑDKI ARCHITEKTONICZNE
DORYCKI JO¡SKI
porzàdek dorycki:
– dwuelementowa kolumna (trzon
i g∏owica)
– masywny trzon o wrzecionowatym
kszta∏cie
– stosunkowo szerokie ˝∏obkowanie
z ostrymi kraw´dziami
– g∏owica sk∏ada si´ z prostego szerokie-
go abakusa i zaokràglonego echinusa
STYLE ARCHITEKTONICZNE – BUDOWLE SAKRALNE
styl romaƒski
g∏ówne cechy stylu:
– konstrukcja modu∏owa
– pó∏okràg∏e ∏uki
– niewielkie okna
– grube mury
– materia∏ – kamieƒ
styl renesansowy
g∏ówne cechy stylu:
– centralny lub pod∏u˝ny plan
– inspiracja architekturà antycznà
– cz´ste stosowanie arkad,
kolumn i kopu∏
– p∏aszczyznowoÊç Êcian
– linearyzm dekoracji
WYBRANE STYLE W ARCHITEKTURZE XX WIEKU
styl mi´dzynarodowy
g∏ówne cechy stylu:
– regularnoÊç struktur
– lekkoÊç form architektonicznych
– stosowanie nowoczesnych materia∏ów
– zarzucenie stosowania symetrii osiowej
– rezygnacja z zewn´trznej dekoracji
socrealizm
g∏ówne cechy stylu:
– monumentalizm bry∏
– silne zsymetryzowanie kszta∏tów
– zdobnictwo nawiàzujàce do ideologii
9:59 AM Page 1
Kod kolorystyczny Ju˝ umiem
porzàdek joƒski:
– trzyelementowa kolumna (baza, 1. Staro˝ytnoÊç
trzon, g∏owica)
– smuk∏y trzon zw´˝ajàcy si´ ku górze
– stosunkowo wàskie ˝∏obkowanie 2. Âredniowiecze
z doÊç szerokimi odst´pami
– g∏owica sk∏ada si´ z wàskiego 3. Epoka nowo˝ytna
abakusa i echinusa z wolutà
KORYNCKI porzàdek koryncki: 4. Dzieje najnowsze
– trzyelementowa kolumna (baza,
trzon, g∏owica)
– smuklejszy od joƒskiego trzon
zw´˝ajàcy si´ ku górze
Usystematyzowany uk∏ad
– stosunkowo wàskie ˝∏obkowanie
z doÊç szerokimi odst´pami modu∏ rozdzia∏ dzia∏
– g∏owica sk∏ada si´ z wàskiego 1.1.Wybrane ludy staro˝ytnego Wschodu i ich osiàgni´cia
abakusa i echinusa zdobionego
1.1. Wybrane ludy staro˝ytnego Wschodu i ich osiàgni´cia
STARO˚YTNOÂå
misternie rzeêbionym motywem
liÊcia akantu
Sumerowie i Babiloƒczycy Indie
w Zastosowanie ko∏a do transportu i w garn- w Rozwój unikatowego pisma (nieodczytane
carstwie. dotychczas glify harappiaƒskie).
w Umiej´tnoÊç wytopu miedzi i produkcji bràzu. w Opracowanie sanskrytu (po najeêdzie
w Zbiorowe budowanie systemów irygacyjnych. Ariów).
w Stworzenie pisma obrazkowego (piktogra- w Budowa skomplikowanych konstrukcji hydro-
my Sumerów) i klinowego (Babiloƒczycy). technicznych – wodociàgi i kanalizacja
styl gotycki w Organizacja paƒstwa despotycznego ze (przed przybyciem Ariów).
sprawnym systemem urz´dniczym. w Rozwini´te planowanie urbanistyczne (plany
w Opracowanie pierwszego znanego kodeksu zabudowy miejskiej, ulice krzy˝ujàce si´ pod
prawnego (ok. 2100 r. p.n.e.) i rozwój kody- kàtem prostym).
fikacji prawnych (kodeks Hammurabiego, w Opracowane zapisu liczbowego przy u˝yciu
XVIII/XVII w. p.n.e.). tzw. cyfr arabskich.
w Rozwój znajomoÊci rachuby czasu – opraco- w Religia politeistyczna, wyst´powanie obok
wanie kalendarza. siebie ró˝nych systemów religijnych – wedy-
w Rozwój architektury – stosowanie sklepieƒ zmu (bóstwa m.in.: Agni, Mitra, Waruna),
skrzynkowych i beczkowych, ∏uku, kopu∏y; braminizmu (bóstwa zbli˝one do wedyjskich
b d t l h ó b B h j k t ó hÊ i t ) hi
g∏ówne cechy stylu:
Szybkie wyszukiwanie
Kodeks Hammurabiego
– strzelistoÊç konstrukcji
– ostre ∏uki
– du˝e okna (witra˝e)
– system przyporowy (szkieletowy) W spisie treÊci
– materia∏ – ceg∏a
styl barokowy
W indeksie osobowym
g∏ówne cechy stylu:
– plan krzy˝a ∏aciƒskiego
– zwieƒczenie kopu∏à
– kaplice zamiast naw
– bogate zdobienia
W indeksie poj´ç historycznych
architektura organiczna
Przeglàdowe schematy
g∏ówne cechy stylu:
– kszta∏towanie budowli na wzór
organizmów ˝ywych
– ∏àczenie architektury z jej otoczeniem
przyrodniczym
– p∏ynne kszta∏towanie bry∏y
dekonstruktywizm
g∏ówne cechy stylu:
– akcentowanie zniekszta∏ceƒ formalnych
– rezygnacja z tradycyjnej idei harmonii
formy
– uwypuklanie zasadniczych w´z∏ów
architektury
GHV-01(7-31) 7/11/08 12:11 PM Page 11

1.3. Ustroje staro˝ytnych polis greckich (Sparta, Ateny)

1.3. Ustroje staro˝ytnych polis greckich (Sparta, Ateny)

STARO˚YTNOÂå
Sparta
w Sparta, podobnie jak inne organizmy paƒ- kontrola
DWAJ PI¢CIU
stwowe w staro˝ytnej Helladzie, mia∏a cha-
KRÓLOWIE EFORÓW
rakter paƒstwa-miasta (polis) i obejmowa-
∏a stosunkowo niewielkie terytorium. odpowiedzialnoÊç
w Wed∏ug tradycji twórcà monarchicznego wybór
ustroju spartaƒskiego by∏ Likurg.
w Pe∏ni´ praw politycznych posiadali wy∏àcznie GERUZJA
spartiaci p∏ci m´skiej (cz∏onkowie najwy˝- 28-osobowa Rada Starszych
szej warstwy spo∏ecznej wywodzàcej si´
od Dorów), którzy ukoƒczyli 30 rok ˝ycia. wybór weto wybór
w Periojkowie byli grupà ludnoÊci wolnej, lecz
pozbawionej praw politycznych. Do ich obo- APELLA
wiàzków nale˝a∏a s∏u˝ba wojskowa oraz Zgromadzenie Ludowe
Êwiadczenia na rzecz paƒstwa. Zawodowo spartiatów
zajmowali si´ rolnictwem, handlem i rzemio-
s∏em. Schemat organizacji w∏adzy w staro˝ytnej Sparcie
w Pe∏ni´ w∏adzy poczàtkowo posiadali królowie,
zaÊ eforowie byli ich urz´dnikami i doradca- byli wybierani do˝ywotnio przez apell´.
mi. Stopniowo ograniczano w∏adz´ królów, Prócz gerontów wchodzili do niej tak˝e tak˝e
a cz´Êç ich uprawnieƒ przejmowali eforowie obaj królowie. Apella przyjmowa∏a lub od-
i apella, czyli zgromadzenie obywateli. rzuca∏a wnioski poddane pod g∏osowanie.
w W razie wojny jeden z królów prowadzi∏ ar- Udzia∏ w apelli mogli wziàç wy∏àcznie spar-
mi´, drugi zaÊ pozostawa∏ w kraju celem za- tiaccy m´˝czyêni powy˝ej 30 roku ˝ycia.
pobiegania powstaniom helotów, czyli w G∏osowanie na apelli odbywa∏o si´ przez
warstwy niewolnych ch∏opów, potomków wznoszenie okrzyku; tylko w razie wàtpliwo-
podbitych przez Dorów mieszkaƒców Lakonii Êci, czy g∏oÊniej krzyczano za, czy przeciw
i Mesenii. wnioskowi, g∏osowano powtórnie poprzez
w Z czasem decydujàcà rol´ w ustroju Sparty ustawianie si´ g∏osujàcych po stronie zwo-
zacz´li odgrywaç eforowie wybierani przez lenników i przeciwników wniosku.
apell´.
w Poczàtkowo geruzja
by∏a organem dorad-
czym królów, stopnio-
wo sta∏a si´ sàdem
Chalkidyka At
w sprawach karnych, i t y Marato
Maraton
ato
aton
e

a ck ka
przygotowywa∏a usta- Tr Lemnos
e
rz
wy do g∏osowania na Mo
apelli, osàdza∏a kró-
M o

lów w razie przekro-

r z
M o

czenia ich uprawnieƒ.

e

w Cz∏onkowie geruzji
E

Kefalenia Teby Chios

g e
r z

musieli mieç ukoƒ-

j s

Ateny
e

czony 60 rok ˝ycia,

i e

Olimpia
J o

Megalopolis
Megalo
opol
oliiss
oli
ol
Sparta
ƒ

Z
s

E
P

La
k

L kon
i

e O P
O ia

Morze Kreteƒski
e
0 50 km
Kre
ta
0 100 km

Greckie polis w staro˝ytnoÊci

11
GHV-01(7-31) 7/11/08 12:05 PM Page 12

STARO˚YTNOÂå 1.3. Ustroje staro˝ytnych polis greckich (Sparta, Ateny)

Ateny
w Ustrój Aten ewoluowa∏ od monarchii przez
arystokracj´ i tyrani´ do antycznej formy de-
mokracji, tak zwanej demokracji ateƒskiej.
w Za pierwszego prawodawc´ Aten uwa˝a si´
archonta Drakona, który nakaza∏ skodyfi-
kowaç prawo.
w Archont Solon przeprowadzi∏ w 594 r.
p.n.e. reform´ systemu ustrojowego Aten.
w Najwy˝szymi urz´dnikami byli archonci (9),
wybierani na rok, mieli prawo wydawania
ustaw. Stopniowo ograniczano rol´ i kompe-
tencje archontów.
w Reforma Solona usankcjonowa∏a podzia∏
obywateli na 4 klasy majàtkowe, ró˝nicujàc
ich w zale˝noÊci od zamo˝noÊci ich prawa
i obowiàzki wobec paƒstwa.
w Solonowi przypisuje si´ tak˝e utworzenie sà-
du ludowego zwanego te˝ sàdem przysi´-
g∏ych (heliaja) i Rady Czterystu (bule) oraz
reform´ miar i wag.
w Solon ograniczy∏ uprawnienia areopagu,
pierwotnie cia∏a politycznego i sàdowniczego.
w Areopag sk∏ada∏ si´ z do˝ywotnich cz∏onków,
by∏ych archontów. Za Solona areopag na-
bra∏ cech organu strzegàcego praw, obycza-
jów i moralnoÊci.
w W 561 r. p.n.e. w∏adz´ w Atenach zdoby∏ si-
∏à Pizystrat, który rzàdzi∏ jako tyran do
527 r. p.n.e.
w W 510 r. p.n.e. obalono w Atenach tyrani´
nieudolnie w∏adajàcych krajem synów Pizy-
strata.
w W latach 508–507 p.n.e. archont Klejste-
nes przeprowadzi∏ reform´ ustrojowà, którà
uwa˝a si´ za poczàtek demokracji ateƒskiej.
w Klejstenes wprowadzi∏ nowy podzia∏ admini-
stracyjny kraju, likwidujàc podzia∏y na jed-
nostki rodowe a dzielàc Attyk´ na 3 okr´gi
terytorialne: miasto, wybrze˝e, wieÊ.
w Istotà reformy Klejstenesa by∏o podwa˝enie
dotychczasowego ustroju rodowego Aten.
w Najwa˝niejszym organem w∏adzy sta∏o si´
Zgromadzenie Ludowe (eklesja).
w W Zgromadzeniu Ludowym mogli braç
udzia∏ pe∏noprawni obywatele p∏ci m´skiej
powy˝ej 20 roku ˝ycia. Na Zgromadzeniu
Ludowym g∏osowano przez podniesienie ràk.
w Prawa obywatelskie uzyskali metojkowie,
czyli cudzoziemcy zamieszkujàcy stale polis.
WczeÊniej mieli oni wolnoÊç osobistà, ale
pozbawieni byli praw politycznych, choç cià-
˝y∏y na nich niemal takie same jak na pe∏no-
prawnych obywatelach obowiàzki wobec
paƒstwa.
w Poszerzono sk∏ad Rady do 500 osób, po-
wsta∏a w ten sposób Rada Pi´ciuset.
w Ustanowiono tak˝e kolegium 10 strategów,
którzy mieli kierowaç sprawami wojskowymi.
Byli oni wybierani corocznie spoÊród obywa-
teli.
w Prytanià po reformach Klejstenesa nazywano
urz´dujàcà w danym okresie cz´Êç Rady Pi´-
ciuset.

przewodniczàcy

PRYTAN
PRY
PRYTANIA
TANIA
IA

AREOPAG
sàdownictwo RADA PI¢CIUSET ustawy
9 ARCHONTÓW w sprawach
o zabójstwo
za
archont 2 wstrze
polemarchos y˝s ˝on
zyc e d
h k la
las Zgromadzenie
Ludowe
10 strategów wybór sàd skorupkowy
(wybierani imiennie, mo˝liwoÊç (ostracyzm)
ponownego wyboru) miasto

słu˝ba
ARMIA region wewn´trzny Attyki sàd ludowy
(heliaia)

wybrze˝e
10 fyli
139 demów
Ustrój Aten po reformach Klejstenesa

12
GHV-01(7-31) 7/11/08 12:11 PM Page 13

1.4. Wojny staro˝ytnych Greków

w Po reformie Klejstenesa archonci stali si´
urz´dnikami honorowymi – ka˝dy Ateƒczyk
móg∏ zostaç archontem. Wybierano ich
w drodze losowania.
w Klejstenes wprowadzi∏ instytucje sàdu sko-
rupkowego – ostracyzmu. Mia∏ on chroniç
ustrój Aten przed próbami obalenia. Polega∏
na tym, ˝e na Zgromadzeniu Ludowym zapy-
tywano uczestników, czy nie znajà kogoÊ, kto
ich zdaniem chcia∏by obaliç ustrój paƒstwa.
STARO˚YTNOÂå
Zgromadzeni wypisywali na skorupach gli-
nianych swoje zdanie. JeÊli jedna osoba po-
jawi∏a si´ na minimum 6000 skorup, skazy-
wano jà na 10-letnie wygnanie bez utraty
obywatelstwa i majàtku.
w Demokracj´ ateƒskà umocni∏ Perykles, któ-
ry kilkanaÊcie razy pe∏ni∏ urzàd stratega. Aby
umo˝liwiç pe∏ne uczestnictwo w ˝yciu poli-
tycznym biedniejszym obywatelom, wprowa-
dzi∏ pensje za sprawowanie urz´dów.

POJ¢CIA
Arystokracja – najwy˝sza warstwa spo∏eczna, do której przynale˝noÊç wynika z urodzenia i jest
dziedziczna. Nazwà tà okreÊla si´ te˝ antycznà form´ ustrojowà, w której najwa˝niejszà rol´ odgry-
wa∏a warstwa arystokratyczna.
Tyrania – forma ustrojowa powsta∏a w wyniku obalenia istniejàcego ustroju i przej´cia w∏adzy
przez tyrana. W staro˝ytnej Grecji tyrani przejmujàcy w∏adz´ kreowali si´ na obroƒców warstw ubo-
gich. Cz´sto te˝ ich dzia∏ania poprawia∏y po∏o˝enie ludu, w ten sposób tyrani zyskiwali doÊç szero-
kie poparcie i utrzymywali si´ u w∏adzy.

1.4. Wojny staro˝ytnych Greków

Wojny z Persami
tyda
w Zaanga˝owanie Aten w antyper- pon
Pro
nt
skà rewolt´ miast greckich w Azji l le
s po
He
Mniejszej (powstanie joƒskie
e
499–494 p.n.e.) narazi∏o je na ki
ac
perskà wypraw´ odwetowà. Tr
e
M orz
w Persowie zostali pokonani w bitwie
Przyl.
pod Maratonem (490 r. p.n.e.)
M o

Artemizjon
Termopile
M o r z e

480
przez ci´˝kozbrojnà piechot´ (ho- 480
r z

plitów) walczàcà w szyku falangi,

e

Delfy
dowodzonà przez Ateƒczyka Mil- Plateje
E

479 Maraton
g e

tiadesa. 490
Przyl.
j s

Elis
J o ƒ

Salamina Mykale
w W czasie drugiego najazdu Persów 480 Ateny
k

479
Argos
i e

(480–479 p.n.e.) greckie polis za-

Milet
s k

wiàza∏y sojusz, którego rdzeniem Megalopolis 494

by∏y Ateny i Sparta. Persom uda∏o
i e

Sparta
si´ przekroczyç Termopile (480 r.
p.n.e.), pokonujàc tu garstk´ ˝o∏-
nierzy spartaƒskich dowodzonych
przez Leonidasa. Jednak w bitwie
Morze Kreteƒskie
morskiej pod Salaminà (480 r.
p.n.e.) greckie okr´ty (triery) po-
0 50 km
kona∏y flot´ Persów, a w nast´p-
nym roku perska armia làdowa làdowa i morska wyprawa króla Kserksesa w 480 r. p.n.e.
zosta∏a pokonana pod Platejami. wyprawa perska z 492 r. p.n.e.
wyprawa perska z 490 r. p.n.e.
w Persowie zostali zmuszeni do od- odwrót floty ateƒskiej spod Artemizjonu
wrotu, a koalicja skupiona wokó∏ Ateny i ich sojusznicy
Aten (Ateƒski Zwiàzek Morski) od- Termopile
bitwy wygrane przez Persów oraz rok p.n.e.
480
nosi∏a kolejne sukcesy mimo wy- Maraton
bitwy wygrane przez Greków oraz rok p.n.e.
cofania si´ z wojny Sparty. 490
tereny Persów
tereny obj´te powstaniem Greków joƒskich w 500–494 r. p.n.e.
Wojny grecko-perskie w V w. p.n.e. greckie paƒstwa neutralne

13
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:09 AM Page 14

STARO˚YTNOÂå 1.4. Wojny staro˝ytnych Greków

w Zwyci´stwa nad Persami i przywództwo oraz kontrola nad skarbem Ateƒskiego

Zwiàzku Morskiego spowodowa∏y, ˝e Ateny sta∏y si´ najwi´kszà pot´gà poli-
tycznà regionu. Sta∏o si´ to przyczynà nasilajàcej si´ rywalizacji ateƒsko-spar-
taƒskiej.

Wojna peloponeska
w Nasilajàca si´ rywalizacja mi´dzy Spartà a Atenami doprowadzi∏ do wy-
buchu wojny peloponeskiej (431–404 p.n.e.).
w Ateny wspierane by∏y przez paƒstwa cz∏onkowskie Ateƒskiego Zwiàzku
Morskiego i dysponowa∏y pot´˝nà flotà. Spart´ wspierali cz∏onkowie
Zwiàzku Peloponeskiego, dzi´ki czemu uda∏o si´ im sformowaç silnà ar-
mi´ làdowà. ˚adnej ze stron przez d∏ugi czas nie udawa∏o si´ uzyskaç
przewagi wystarczajàcej do odniesienia decydujàcego zwyci´stwa.
w Prze∏omem w wojnie sta∏a si´ nieudana wyprawa wojsk ateƒskich (i sprzy-
Hoplita grecki mierzonych) na Sycyli´ (415–413 p.n.e) – zosta∏y tam rozbite i w znacznej
cz´Êci wzi´te do niewoli.
w Korzystajàc z os∏abie-
a c j a
T nia Aten i wsparcia fi-
ncjum
n i
nansowego Persji,
o a
c e d Ta op
Sparta zbudowa∏a flo-
a Sam k
sp
M lle t´, dzi´ki której Ateny
Potideja
id
ide He

E zosta∏y odci´te
Lem r od morskich dróg za-
p g
P

orky
orkyra
Te s a l i a opatrzeniowych.
Ambrakia
k
w Po utracie floty Ateny
i

Lesbos M zj
sta∏y si´ niemal bez-
r

E
u
b bronne, a spartaƒska
Eto a De d a e
li
Be h
hios
ios armia làdowa zdoby-
a
a

Kefa
Achaja a
∏a miasto i zburzy∏a
Elis jego mury obronne.
kynt Ee
A Aten w Po zakoƒczeniu wojny
Arkadia
let ia peloponeskiej swojà
Spart hegemoni´ w Hella-
e

Na
Lakon a arnas dzie ugruntowa∏a
l

o
e
o n
Sparta.
Rodos
w Dzieje konfliktu opi-
obszar Aten
sali staro˝ytni greccy
sojusznicy Aten
historycy Tukidydes
obszar Sparty Ka
i Ksenofont.
sojusznicy Sparty
K r
greckie paƒstwa neutralne
Wojna peloponeska

POJ¢CIA
Falanga – szyk bojowy ci´˝kozbrojnej piechoty w staro˝ytnej Grecji, w którym ˝o∏nierze ustawie-
ni byli zwykle w oÊmiu zwartych szeregach, a ka˝dy z walczàcych os∏ania∏ tarczà oprócz siebie rów-
nie˝ sàsiada.
Hoplita – w staro˝ytnej Grecji ci´˝kozbrojny piechur, którego podstawowym uzbrojeniem by∏y
w∏ócznia, szeroki, krótki miecz z bràzu oraz okràg∏a tarcza. Przed odniesieniem ran chroni∏y go
he∏m, pancerz oraz nagolenniki.
Triera – staro˝ytny okr´t wojenny nazywany równie˝ triremà lub trójrz´dowcem. Nazwa pochodzi
od trzech rz´dów wioÊlarzy zajmujàcych miejsca jeden nad drugim. Podstawowym uzbrojeniem
greckich trier by∏ metalowy taran umieszczony z przodu kad∏uba. Przebijano nim burty okr´tów wro-
ga poprzez doprowadzenie do zderzenia.

14
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:09 AM Page 26

STARO˚YTNOÂå 1.9. Osiàgni´cia naukowe, techniczne i kulturalne Rzymian

1.9. Osiàgni´cia naukowe, techniczne i kulturalne Rzymian

Filozofia
w W staro˝ytnym Rzymie filozofia nigdy nie
osiàgn´∏a takiego znaczenia, jakie mia∏a
w Grecji. Filozofia rzymska nie wyda∏a myÊli-
cieli na miar´ Grecji. Nie stworzy∏a te˝ ˝ad-
nego nowatorskiego nurtu filozoficznego,
bazujàc raczej na osiàgni´ciach greckich.
w Oko∏o II w. p.n.e. Rzymianie zacz´li intereso-
waç si´ greckimi myÊlicielami. Publiczne dys-
puty sta∏y si´ jednà z form rozrywki.
w WÊród wykszta∏conych Rzymian najwi´cej
zwolenników znalaz∏ stoicyzm, którego
przedstawicielami byli mi´dzy innymi Sene-
ka M∏odszy i Marek Aureliusz (nazywany
cesarzem-filozofem).
w Wielu zwolenników znalaz∏ tak˝e epikure-
izm (Horacy, Wergiliusz i Owidiusz).
w Rzymianie w swoim filozofowaniu
cz´sto ∏àczyli elementy ró˝nych nur-
tów, dajàc w ten sposób poczàtek
eklektyzmowi filozoficznemu. Jed-
nym z czo∏owych jego przedstawi-
cieli by∏ Cyceron, który w poglà-
dach etycznych nawiàzywa∏ do
stoików, a w zakresie teorii prawa
i polityki wykazywa∏ wp∏ywy Platona.
Popiersie Uznaje si´ go za twórc´ ∏aciƒskiej
Cycerona terminologii filozoficznej.
w Do myÊli Platona równie˝ nawiàzywali twór-
cy nurtu zwanego neoplatonizmem (Plo-
tyn, Beocjusz), którzy twierdzili, ˝e cz´Êç
duchowa cz∏owieka jest uwik∏ana w przeciw-
stawnà do niej cielesnoÊç, ta zaÊ jest powo-
dem niedoskona∏oÊci i upadku cz∏owieka.
w Odr´bnym nurtem w filozofii czasów staro-
˝ytnego Rzymu by∏a myÊl chrzeÊcijaƒska. Nie
by∏à ona w pe∏ni spójna, funkcjonowa∏o
w niej wiele, niekiedy sprzecznych ze sobà
nurtów. Za najwybitniejszych filozofów chrze-
Êcijaƒskich staro˝ytnoÊci uwa˝a si´: Tertulia-
na, Orygenesa, Bazylego Wielkiego, Grze-
gorza z Nazjanzu oraz Êw. Augustyna
z Hippony.
w Augustyn z Hippony poczàtkowo by∏ zwolen-
nikiem pogaƒskich nurtów filozoficznych,
jednak po chrzcie w 387 r. n.e. przedstawi∏
pierwszà propozycj´ ca∏oÊciowego wyk∏adu
doktryny chrzeÊcijaƒskiej. Boga uwa˝a∏
za byt wieczny i niezmienny, êród∏o Êwiat∏o-
Êci i szcz´Êcia ludzi. Twierdzi∏, ˝e Êwiat zosta∏
stworzony z niczego (kreacjonizm) wed∏ug
wiecznych idei boskich. Akcentowa∏ wolnoÊç
woli cz∏owieka, zaÊ z∏o uwa˝a∏ za brak do-
bra.

Wybrane osiàgni´cia naukowe i techniczne Rzymian

Od IV w. p.n.e. Poczàtek budowy Drogi Appijskiej (Via Appia).

II w. p.n.e. Poczàtek u˝ywania si∏y wody do mielenia zbo˝a (ko∏o wodne).

Wprowadzenie przez Juliusza Cezara kalendarza juliaƒskiego, którego

I w. p.n.e.
za∏o˝enia opracowa∏ grecki astronom Sosigenes.
Og∏oszenie przez Pliniusza Starszego Historii naturalnej, dzie∏a o charak-
70 r. n.e. terze encyklopedycznym, obejmujàcego zoologi´, astronomi´, geografi´,
botanik´ (37 ksiàg).

I w. n.e. Budowa licznych akweduktów dostarczajàcych wod´ do Rzymu.

Budowa zwartego ciàgu umocnieƒ w Brytanii

II w. n.e.
– Wa∏u Hadriana (ok. 115 km).
Og∏oszenie przez uczonego aleksandryjskie-
140 r. n.e. go Klaudiusza Ptolemeusza teorii geocen-
trycznej.
Poczàtek produkcji jedwabiu w Europie
VI w. n.e. po przemyceniu jedwabników do Konstanty-
nopola na rozkaz cesarza Justyniana.
Akwedukt rzymski w Nerji

26
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 27

1.9. Osiàgni´cia naukowe, techniczne i kulturalne Rzymian

STARO˚YTNOÂå
Prawo
w Dzi´ki d∏ugiemu trwaniu Imperium Rzymskie- w Do dziÊ we wspó∏czesnych systemach praw-
go oraz ogromnemu zasi´gu terytorialnemu nych funkcjonujà ukszta∏towane w czasach
paƒstwa Rzymian prawo rzymskie upo- rzymskich zasady prawne przybierajàce po-
wszechni∏o si´ i zakorzeni∏o na tyle, ˝e jego staç sentencji ∏aciƒskich. Jednymi z najbar-
instytucje i ogólne zasady wykorzystywane dziej znanych sentencji wywodzàcych si´
i naÊladowane by∏y w kolejnych epokach. z prawa rzymskiego sà: „Prawo nie dzia∏a
w Poczàtkowo prawo rzymskie mia∏o charakter wstecz”, „Umowy zobowiàzujà”, „WàtpliwoÊci
niepisany, a jego kodyfikacja nastàpi∏a t∏umaczy si´ na korzyÊç oskar˝onego”, „Nie
w V w. p.n.e. – powsta∏o wówczas Prawo ma przest´pstwa, gdy nie ma opisujàcego je
XII Tablic. przepisu prawa”.
w W okresie republiki rzymskiej prawo wzboga-
ca∏o si´ o ustawy, zarzàdzenia urz´dników
i orzeczenia znawców prawa (jurysprudencja).
w W okresie cesarstwa kluczowà rol´ w kszta∏-
towaniu prawa przej´li w∏adcy. Oni równie˝
inicjowali kodyfikowanie i systematyzowanie
zbiorów praw naros∏ych w ciàgu wieków ist-
nienia Imperium Rzymskiego. Za najwa˝niej-
szy z tych zbiorów uwa˝a si´ Kodeks Justy-
niana opracowany w latach 528–534
– zbiór konstytucji od Hadriana do Justynia-
na, zrewidowanych i dostosowanych do ów-
czesnych warunków. Justynian I Wielki, mozaika z Rawenny

Architektura
w Podstawowe koncepcje architektoniczne Rzy-
mianie zaczerpn´li od Etrusków i Greków.
w Poza murami ceglanymi i kamiennymi zacz´-
li stosowaç równie˝ beton na bazie okru-
chów kamiennych i spoiwa wapiennego.
w Wa˝nym udoskonaleniem wprowadzonym
przez Rzymian by∏y innowacje w konstrukcji
sklepieƒ i odkrycie techniki budowy kopu∏y
(np. Panteon w Rzymie).
w Miasta rzymskie mia∏y regularnà siatk´ bru-
kowanych i skanalizowanych ulic. W uk∏a-
dzie urbanistycznym uwzgl´dniano wiele
placów (forów), b´dàcych centrami ˝ycia po- Panteon rzymski
litycznego, towarzyskiego i gospodarczego.
w Rzymianie stawiali wiele budowli u˝yteczno-
Êci publicznej: termy, cyrki, amfiteatry, Êwià-
tynie, kurie, bazyliki.
w Wiele domów posiada∏o system centralnego
ogrzewania, w którym ogrzane w pomiesz-
czeniu piecowym powietrze w´drowa∏o ka-
na∏ami w stropach i Êcianach do pomiesz-
czeƒ mieszkalnych.
w Wod´ pitnà do miast doprowadza∏y cz´sto
wielokilometrowe akwedukty.
w Ku chwale w∏adców stawiano równie˝ ∏uki
triumfalne i monumentalne kolumny (np. ∏uk
Tytusa, kolumna Trajana). Forum Romanum, wyglàd wspó∏czesny

27
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 28

STARO˚YTNOÂå 1.10. Bogowie Êwiata grecko-rzymskiego

Sztuki plastyczne
w Rzymskie sztuki plastyczne czerpa∏y wzorce
i inspiracj´ przede wszystkim od Etrusków
i z Grecji, choç wraz z rozszerzaniem granic
Imperium Rzymskiego uwidacznia∏y si´ rów-
nie˝ wp∏ywy innych kultur (egipskiej, orien-
talnych).
w Kult przodków oraz rozwój rzymskiej paƒ-
stwowoÊci w okresie republiki zaowocowa∏y
rzeêbiarskimi i malarskimi przedstawieniami
ludzi. Dà˝ono przy tym do zachowania
podobieƒstwa do modela.
w W okresie cesarstwa przedstawia-
no cezarów m.in. w zbiorowych
portretach i scenach rodzajowych
na ∏ukach i kolumnach triumfal-
nych. Malarstwo Êcienne z Pompejów
w W reliefach na budowlach
publicznych uwieczniano w W malarstwie Êciennym powszechnie stoso-
wa˝ne momenty historii wano motywy roÊlinne, pejza˝owe i sceny ro-
rzymskiej. Wówczas tak˝e dzajowe (np. w Pompejach). Ch´tnie kopio-
powsta∏y pierwsze posàgi wano greckie obrazy, tak w malarstwie
konne. Êciennym, jak i mozaikach.
Posàg konny Marka Aureliusza w Rzymie

POJ¢CIA
Bazylika – w staro˝ytnoÊci wielka hala posiedzeƒ sàdowych i zebraƒ publicznych, w Rzymie na-
zwà tà okreÊlano tak˝e wielkà sal´ w pa∏acach. W póêniejszym okresie nazwa ta odnosi si´ do ty-
pu Êwiàtyni chrzeÊcijaƒskiej o kilku nawach, z wy˝szà i szerszà nawà g∏ównà.
Jurysprudencja – nauka prawa, prawoznawstwo, zasady prawne ustalone przez orzecznictwo sà-
dowe (zbiory wyroków i uzasadnieƒ).
Termy – w staro˝ytnym Rzymie budowla u˝ytecznoÊci publicznej mieszczàca ∏aênie.

1.10. Bogowie Êwiata grecko-rzymskiego

Cechy ogólne
w Zarówno Grecy, jak i Rzymianie przed przy-
j´ciem chrzeÊcijaƒstwa byli politeistami,
a ich wierzenia we wszystkich fazach rozwo-
ju nale˝à do religii okreÊlanych mianem na-
turalnych (w przeciwieƒstwie do profetycz-
nych – objawionych). Poczàtkowo wierzyli
w bezosobowe bóstwa przejawiajàce si´
w dzia∏aniu i elementach przyrody (kie∏ko-
wanie ziarna, b∏ysk pioruna, êród∏a, okaza∏e
drzewa).
w Z czasem, podobnie jak w innych religiach
antycznych, nastàpi∏a antropomorfizacja
bóstw. Bóstwa ∏àczy∏o kilka wspólnych ce-
chy, m.in. nieÊmiertelnoÊç (ale nie wiecz-
noÊç) i pot´ga (ale nie wszechmoc). Ró˝ni∏y
si´ zaÊ przede wszystkim sferà dzia∏ania
(dziedzinà, jakiej patronowa∏y).
w Wed∏ug Greków bogowie zamieszkiwali
wspólnie szczyt góry Olimp, a relacje mi´dzy
nimi ludzie przekazywali sobie w mitach.
w Prócz bogów bohaterami mitologicznych
opowieÊci by∏y inne istoty: ludzie, harpie,
centaury, satyrowie, nimfy.
w Religia, zarówno w greckich polis, jak
i w Rzymie mia∏a charakter paƒstwowy, za-
tem przest´pstwa przeciwko bogom trakto-
wano jak wyrzàdzenie szkody ca∏ej spo∏ecz-
noÊci.
w Ani Grecy, ani Rzymianie nie mieli ˝adnego
Êwi´tego tekstu (jakimi sà Biblia czy Koran).
w Najwa˝niejszymi aktami kultu religijnego
Greków i Rzymian by∏y ofiary z plonów
i zwierzàt (spalane na o∏tarzu ofiarnym). Po
ofierze nast´powa∏a uczta, na której raczono

28
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 29

1.10. Bogowie Êwiata grecko-rzymskiego

STARO˚YTNOÂå
si´ potrawami z mi´sa ofiarowanych zwie-
rzàt (na o∏tarzu spalano skór´ i koÊci). Wie-
lu aktom kultowym towarzyszy∏y zbiorowe
taƒce i Êpiewy.
w Kult niektórych bóstw po∏àczony by∏ z miste-
riami. Najs∏ynniejsze z nich nazywa si´ mi-
steriami eleuzyƒskimi, gdy˝ odbywa∏y si´
w greckim Eleuzis.
w Grecy i Rzymianie wierzyli w ˝ycie pozagro-
bowe. Wierzono w mo˝liwoÊci kontaktu ze
Êwiatem zmar∏ych i bogów, stàd wielkà rol´
odgrywa∏y wyrocznie, spoÊród których
za najwa˝niejszà uznawano t´ w Delfach.
w Rzymianie prócz bóstw przej´tych od Etru-
Rekon-
sków i Greków z czasem przyjmowali rów-
strukcja
nie˝ bóstwa orientalne, takie jak na przyk∏ad rysunkowa
Mitra. Wprowadzali te˝ kult bóstw uosabia- posàgu
jàcych cnoty i idea∏y (Konkordia – zgoda, Zeusa
Wiktoria – zwyci´stwo). w Olimpii

Wybrane bóstwa staro˝ytnych Greków i Rzymian

Imi´ boga greckiego/charakterystyka Rzymski odpowiednik/uwagi

Zeus Jowisz (Jupiter)
w bóg zjawisk atmosferycznych w bóstwo jasnego nieba i Êwiat∏a
w opiekun rodziny i paƒstwa w póêniej bóg pogody, b∏yskawic i piorunów
w por´czyciel przysiàg i uk∏adów w opiekun Zwiàzku Latyƒskiego
w z wielu zwiàzków Zeus mia∏ liczne potom-
stwo wÊród bogów (m.in.: Atena, Apollo, Ar-
temida, Dionizos) i ludzi
w g∏ówne oÊrodki kultu: Olimpia i Dodona
Apollo Apollo
w bóg obrz´dów oczyszczajàcych, wró˝biar- w zwiàzany z ksi´gami sybilliƒskimi i lecze-
stwa niem chorych (Apollo Medicus)
w patron m∏odzie˝y i opiekun sztuk w otaczany szczególnà czcià przez Oktawiana
w chroni∏ ludzi przed z∏em, chorobami, a jed- Augusta
noczeÊnie przypisywano mu zsy∏anie zarazy w idea∏ m´skiej, m∏odzieƒczej pi´knoÊci
i powodowanie nag∏ej Êmierci
w kult Apolla mia∏ zasi´g ogólnogrecki, wa˝-
niejszymi oÊrodkami by∏y Olimpia i Delfy,
gdzie znajdowa∏a si´ siedziba wyroczni
Apolla
Atena Minerwa
w narodzi∏a si´ z g∏owy Zeusa w bogini patronujàca r´kodzie∏u i sztuce
w poczàtkowo by∏a boginià w∏adców i pa∏a- w przej´ta w triadzie bóstw (Jowisz, Junona,
ców monarszych Minerwa) od Etrusków
w póêniej sta∏a si´ opiekunkà miast, by∏a m.in. w g∏ówne Êwi´to obchodzone 19–23 marca
g∏ównym bóstwem Aten przez rzemieÊlników i nauczycieli
w patronka màdroÊci, ma∏˝eƒstw, wojny spra-
wiedliwej, strategii, taktyki i podst´pów wo-
jennych
w g∏ówne oÊrodki kultu: Ateny

29
GHV-01(7-31) 7/11/08 11:10 AM Page 30

STARO˚YTNOÂå 1.11. Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa

Afrodyta
w narodzi∏a si´ z piany morskiej zroszonej
krwià okaleczonego Uranosa
w bogini mi∏oÊci zmys∏owej i pi´kna
w g∏ówne oÊrodki kultu: Cypr, Azja Mniejsza,
Ateny
Ares
w bóg krwawej wojny i sza∏u wojennego ogar-
niajàcego walczàcych na polu bitwy
w podczas wojen towarzyszyli mu synowie: Fo-
bos (Strach) i Deimos (Trwoga) oraz córka
lub siostra, Eris (Niezgoda)
– Janus
Muzy
Córki Zeusa, opiekunki sztuki i nauki, przedsta-
wiane z atrybutami dziedziny twórczoÊci, którà
reprezentowa∏y; Erato – muza poezji mi∏osnej,
z ma∏à lirà; Euterpe – muza poezji lirycznej,
z aulosem; Klio – muza historii, ze zwojem pa-
pirusu; Kaliope – muza poezji epickiej, z ta-
bliczkà i rylcem; Melpomene – muza tragedii,
z maskà tragicznà; Polihymnia – muza poezji
sakralnej, bez atrybutu; Talia – muza komedii,
z maskà komicznà; Terpsychora – muza taƒ-
ca, z lirà i plektronem; Urania – muza astro-
nomii i geometrii, z cyrklem i kulà
Wenus
w jako Venus Genetrix uchodzi∏a za matk´ ro-
du julijskiego – rodu Cezara i Oktawiana
Augusta
Mars
w bóg wojny, zwiàzany tak˝e z uprawà roli
w uchodzi∏ za protoplast´ Rzymian (ojciec Ro-
mulusa i Remusa)
w poczàtkowo czczony pod postacià Êwi´tej
w∏óczni
Rzymska moneta z wizerunkiem Janusa
w opiekun bram, przejÊç i mostów
w bóg wszelkiego poczàtku
w wyobra˝any z dwiema twarzami
patrzàcymi w przeciwne strony
w Êwiàtyni´ Janusa w kszta∏cie bramy,
stojàcà na Forum Romanum, otwierano tylko
w czasie wojny
Kameny
w italskie bóstwa êróde∏, uto˝samiane z grecki-
mi Muzami

POJ¢CIA
Misteria – w staro˝ytnoÊci obrz´dy religijne dost´pne tylko dla wtajemniczonych, misteria eleu-
zyƒskie zwiàzane by∏y z kultem Demeter i Persefony.
Mit – opowieÊç religijna w alegorycznej lub symbolicznej formie przedstawiajàca powstanie
wszechÊwiata (kosmogonia), poczàtki Êwiata bogów (teogonia) i inne wydarzenia. Za jego pomocà
ludzie objaÊniali natur´ Êwiata, sens ˝ycia, relacje mi´dzy dobrem i z∏em.

1.11. Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa

w ChrzeÊcijaƒstwo powsta∏o jako wynik dzia∏al-
noÊci Jezusa, jego nauczania, czynów, Êmier-
ci oraz zmartwychwstania. Nazwa „chrzeÊci-
janie” pojawi∏a si´ w po∏owie I w. n.e.
w Prawdopodobnie pierwsza wspólnota chrzeÊci-
jaƒska powsta∏a ok. 30 r. n.e. i by∏a skupiona
wokó∏ 12 aposto∏ów z Piotrem na czele.
w Biblia jest zbiorem ksiàg uznanych za Êwi´te
przez judaizm i chrzeÊcijaƒstwo. Najogólniej

Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza

GHV-01(7-31) 7/11/08 12:20 PM Page 31

1.11. Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa

dzieli si´ na Stary Testament (Êwi´te ksi´gi
judaizmu) i na Nowy Testament.
w Na Stary Testament sk∏ada si´ kilkadziesiàt
ksiàg, zaÊ Nowy Testament zawiera: cztery
Ewangelie – Mateusza, Marka, ¸ukasza, Ja-
na – oraz Dzieje Apostolskie, listy Êwi´tego
Paw∏a i Apokalips´ Âwi´tego Jana.
w Stary Testament napisano w j´zyku hebraj-
skim (wi´kszoÊç), greckim i aramejskim (nie-
wielkie fragmenty). Ca∏y Nowy Testament
powsta∏ w j´zyku greckim.
w ChrzeÊcijanie wierzà, ˝e Bóg jest jeden
w trzech Osobach (Bóg Ojciec, Syn Bo˝y
i Duch Âwi´ty).
w Syn Bo˝y sta∏ si´ cz∏owiekiem w osobie Jezu-
sa Chrystusa, który jest prawdziwym Bogiem
i prawdziwym cz∏owiekiem. To Zbawca lu-
dzi, który ˝y∏ na ziemi, umar∏ za ich grzechy
i zmartwychwsta∏.
w Ludzi stworzy∏ Bóg, ale zerwawszy wi´ê
z Bogiem, ˝yjà oni z dala od niego, podle-
gajàc Êmierci. Wszyscy ludzie sà wezwani do
wiary, nadziei i mi∏oÊci, ˝ycia duchowego
oraz pe∏nienia woli Bo˝ej, wyra˝onej w przy-
kazaniach, a zw∏aszcza w przykazaniu mi∏o-
Êci Boga i bliêniego oraz w Dekalogu.
Poczàtki chrzeÊcijaƒstwa
i
k
yc
STARO˚YTNOÂå
w Spo∏ecznoÊç chrzeÊcijan tworzy KoÊció∏, do
którego wst´puje si´ przez chrzest, i który
˝yje Eucharystià.
w Ju˝ w I w. n.e. aposto∏owie nawracali zarów-
no ˚ydów w Izraelu i ˝yjàcych w diasporze,
jak i pogan, wÊród których osiàgn´li wi´ksze
sukcesy.
w Mimo przeÊladowaƒ ze strony ludnoÊci po-
gaƒskiej i w∏adz Imperium Rzymskiego
chrzeÊcijaƒstwo upowszechnia∏o si´, a m´-
czeƒstwo wyznawców Chrystusowi zamiast
odstraszaç, przyciàga∏o nowych wiernych.
w Ustanowienie tolerancji religijnej przez edykt
mediolaƒski (313 r. n.e.) umo˝liwi∏o szybkie
rozprzestrzenianie si´ chrzeÊcijaƒstwa w ca-
∏ym cesarstwie. Mo˝liwe sta∏o si´ dzi´ki temu
tak˝e stworzenie jednolitej organizacji ko-
Êcielnej (patriarchaty, metropolie) oraz po-
zwoli∏o na regularne spotkania biskupów
na synodach i soborach.
w Rozleg∏oÊç terytorialnego rozproszenia gmin
chrzeÊcijaƒskich i pierwsze spory doktrynal-
ne doprowadzi∏y do powstania KoÊcio∏ów
chrzeÊcijaƒskich w Azji i Afryce (Armenia,
Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). W wyni-
ku migracji plemion u schy∏ku staro˝ytnoÊci
chrzeÊcijaƒstwo przyj´li tak˝e Germanowie.
wspólnoty chrzeÊcijaƒskie w I i II w.
patriarchaty
sobory

skupiska Dgmin
nie chrzeÊcijaƒskich w III i IV w.
Ren

pr
nt

obszar Imperium Rzymskiego ok. 300 r.

la

pierwsza podró˝ Paw∏a (46–48)

At

podró˝ Paw∏a do Rzymu (59–62)

an

Lyon
Oce

Mediolan
zarne
ze C
Dunaj or Synopa
M

Korsyka Konstantynopol 381

ry 325
ea Rzym
Bal Pergamon Antiochia
Sardynia Tars
Gades
M o r z Korynt
Efez
e Sycylia Ateny Atalia Antiochia
 Cypr
Kartagina r Sparta
ó Kreta
d Tyr
z i Cezarea
e m n e Jerozolima
Betlejem

Cyrena
Aleksandria
Nil

POJ¢CIA
Patriarcha – u poczàtków chrzeÊcijaƒstwa godnoÊç biskupów w najwa˝niejszych oÊrodkach chrze-
Êcijaƒstwa – patriarchatach (Rzym, Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia Syryjska, Jerozolima).
Sobór – zgromadzenie biskupów ca∏ego KoÊcio∏a.
Synod – zebranie przedstawicieli duchowieƒstwa i Êwieckich z danej diecezji, metropolii lub kraju.

31
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 32

ÂREDNIOWIECZE 2.1. W´drówki plemion na poczàtku Êredniowiecza

2.1. W´drówki plemion na poczàtku Êredniowiecza

Przebieg migracji
Hunowie
W IV w. Hunowie zostali zmuszeni do opusz-
czenia rejonu Chin, upad∏o te˝ ich paƒstwo
w Turkiestanie. PrzemieÊcili si´ w rejon stepów
czarnomorskich, gdzie zniszczyli paƒstwo
Ostrogotów. Nast´pnie dotarli do Kotliny Kar-
packiej. W po∏owie V w. nastàpi∏a ekspansja
Hunów na tereny bizantyƒskie i za∏o˝enie paƒ-
stwa na równinie Cisy. W tym czasie przewodzi∏
im Attyla. W 451 r. Hunowie zostali rozbici w bi-
twie na Polach Katalaunijskich. Dwa lata póê-
niej Attyla zmar∏, a jego paƒstwo rozpad∏o si´.
Awarowie
Migracja Awarów nastàpi∏a po zniszczeniu ich
paƒstwa przez Hunów. W po∏owie VI w. Awaro-
wie osiedlili si´ nad dolnym Dunajem i opano-
wali Nizin´ W´gierskà. Przeprowadzali stàd na-
jazdy w kierunku paƒstwa Franków i na Itali´.
Wspomagani przez S∏owian, na poczàtku VII w.
zaj´li niemal ca∏à Dalmacj´. Podj´li nawet nie-
udanà prób´ obl´˝enia Konstantynopola. Pod
koniec VIII w. ich paƒstwo zosta∏o rozbite przez
Karola Wielkiego.
Bu∏garzy
Migracja Protobu∏garów, od których wywodzi-
li si´ Bu∏garzy, by∏a najprawdopodobniej natu-
ralnà konsekwencjà trybu ˝ycia tego pó∏ko-
czowniczego ludu. W II w. Protobu∏garzy
opuÊcili swe pierwotne siedziby nad Morzem
m Bu∏g ˝aƒscy
o wi e
un
) padów i otworzy∏
ow W´
W kraj dla niemiec-
ie
Azowskim i dotarli do Morza Kaspijskiego. Do
VI w. utworzyli paƒstwo bu∏garskie mi´dzy Mo-
rzem Kaspijskim i Morzem Czarnym. W VII w.
jedna z grup Protobu∏garów osiedli∏a si´
nad Wo∏gà, inna zaÊ na zachodnich wybrze-
˝ach Morza Czarnego i nad dolnym Dunajem.
Tu po∏àczyli si´ ze S∏owianami i prowadzili
udane walki z Bizancjum. W VIII–IX w. nast´po-
wa∏a asymilacja Bu∏garów z ludnoÊcià s∏owiaƒ-
skà Pó∏wyspu Ba∏kaƒskiego. Na poczàtku IX w.
nastàpi∏o rozszerzenie panowania bu∏garskie-
go na Macedoni´ i Serbi´, a w po∏owie wieku
przyj´cie chrzeÊcijaƒstwa przez chana Bu∏ga-
rów (w obrzàdku wschodnim). Wiek póêniej
w∏adcy bu∏garscy przyj´li tytu∏ carów. Od po∏o-
wy X w. wraz z umocnieniem pozycji Bizancjum
Bu∏garia traci∏a znaczenie i do poczàtków XI w.
w kilku etapach zosta∏a w∏àczona do Bizan-
cjum.
Madziarzy
Migracje Madziarów zosta∏y wywo∏ane wypar-
ciem ich z poprzednich siedzib przez Pieczyn-
gów. Pod koniec IX w. Madziarzy pojawili si´
w rejonie ∏uku Karpat, a po ich przekroczeniu
toczyli walki z Bu∏garami. Do koƒca wieku uda-
∏o im si´ opanowaç Morawy i Panoni´. W cià-
gu X w. organizowali ∏upieskie najazdy na sà-
siednie kraje (w tym Rzesz´). Kl´ska (955 r.)
zadana im w bitwie na Lechowym Polu przez
Ottona II powstrzy-
arzy
ma∏a ich najazdy.
)
( W 974 r. chrzest
(w obrzàdku ∏aciƒ-
skim) przyjà∏ ksià˝´
Gejza z dynastii Ar-
)

96)
–80 kich misjonarzy.

stantynopo
stantynopol
Rzym
zym
Kordoba
trasy w´drówek:
Hunów
Tuni
ni Awarów
Bu∏garów
Madziarów
Migracje wybranych plemion we
gród Awarów
wczesnym Êredniowieczu

POJ¢CIA
Asymilacja – proces zmian spo∏ecznych, psychicznych i kulturowych, jakim ulegajà jednostki lub gru-
py, od∏àczajàc si´ od swojej rodzimej spo∏ecznoÊci lub przebywajàc d∏ugi czas wÊród obcych. Mecha-
nizm asymilacji polega na przystosowaniu si´ do ˝ycia w innej grupie o odr´bnej kulturze poprzez przy-
j´cie znacznej cz´Êci jej zwyczajów.

32
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 33
2.2. Islam i jego ekspansja w VII–X wieku
Narodziny islamu i jego zasady
w Przed wystàpieniem Mahometa plemiona
arabskie czci∏y bóstwo najwy˝sze – Allacha,
który by∏ jednà z mglistych abstrakcji religij-
nych. Poza Allachem czczone by∏y inne bó-
stwa.
w Mahomet, którego uznaje si´ za twórc´ isla-
mu, urodzi∏ si´ ok. 571 r. w Mekce w plemie-
niu Kurajszytów. W latach m∏odzieƒczych
wiele podró˝owa∏ – styka∏ si´ z wyznawcami
judaizmu i chrzeÊcijaƒstwa.
w W czterdziestym roku ˝ycia Mahomet dozna∏
objawienia, które sk∏oni∏o go do og∏oszenia
nowej monoteistycznej religii, czyli islamu
– wiary w jedynego i rzeczywistego Boga Al-
lacha, którego prorokiem by∏ on sam (Ma-
homet).
l i
Ceuta
Try
a D
Aleksandria
J
paƒstwo Mahometa w 632 r.
tereny podbite w latach 632–661
tereny podbite w latach 661–750
tereny podbite w latach 750–900
maksymalny zasi´g ekspansji
Ekspansja islamu w VII–IX w.
w W obliczu zagro˝enia ˝ycia ze strony boga-
tych przeciwników nowej religii w 622 r. Ma-
homet opuÊci∏ Mekk´ i uda∏ si´ do miasta
rodzinnego matki Jatribu. Tu nowa religia
i jej wyznawcy zostali przyj´ci ˝yczliwie,
a po przejÊciu na islam wi´kszoÊci mieszkaƒ-
ców miasto zmieni∏o nazw´ na Medyna
(miasto Proroka).
w W 630 r. uda∏o si´ Mahometowi sk∏oniç
mieszkaƒców Mekki do przyj´cia islamu,
a miasto og∏oszono Êwi´tym. Po usuni´ciu
kamiennych bo˝ków z tutejszej Êwiatyni-reli-
kwiarza Kaaby sta∏a si´ ona g∏ównà Êwiàty-
nià muzu∏manów. Pozostawiono w niej jedy-
nie Czarny Kamieƒ, otoczony powszechnym
kultem.
2.2. Islam i jego ekspansja w VII–X wieku
ÂREDNIOWIECZE
w W 632 r. Mahomet zmar∏ nagle w Medynie,
a jego nast´pcami w zwierzchnictwie nad is-
lamem byli kalifowie. Prowadzili oni eks-
pansj´ terytorialnà islamskiego imperium
nie tylko na Wschodzie, ale równie˝ w Afry-
ce i Europie.
w S∏owo „islam” oznacza ca∏kowite oddanie si´
Allachowi, zdanie si´ na jego wol´.
w Obowiàzkiem ka˝dego muzu∏manina jest
kultywowanie pi´ciu filarów islamu: wy-
znania wiary – „nie ma innego boga prócz
Allacha, a Mahomet jest jego Prorokiem”
(samo wyg∏oszenie formu∏y z pe∏nym przeko-
naniem wystarcza, aby przyjàç islam), mo-
dlitwy – obowiàzuje pi´ç razy na dob´, twa-
rzà zwrócona w kierunku Mekki i musi byç
Ta
an
Kaaba w Mekce
poprzedzona rytualnym obmyciem wodà lub
piaskiem, ja∏mu˝ny – oddanie na cele cha-
rytatywne gminy cz´Êci produktów rolnych,
metali szlachetnych bàdê towarów nadajà-
cych si´ do sprzeda˝y, postu – obowiàzuje
osoby doros∏e i polega na wstrzymaniu si´
od jedzenia i picia w ciàgu ca∏ego miesiàca
ramadan od Êwitu po zmierzch, obowiàzuje
równie˝ zakaz stosunków p∏ciowych, palenia
tytoniu i u˝ywania pachnide∏, pielgrzymki
do Mekki – raz w ˝yciu powinien jà odbyç
ka˝dy wyznawca, którego na to staç zdro-
wotnie i finansowo.
w Po Êmierci Mahometa z czasem wewnàtrz is-
lamu nast´powa∏y podzia∏y na od∏amy reli-
gijne, za najwa˝niejsze uznaje si´ sunnitów
33
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 34

ÂREDNIOWIECZE 2.2. Islam i jego ekspansja w VII–X wieku

i szyitów. Niektóre od∏amy szyitów za szósty hazardowych, picia alkoholu, nakaz publicz-
filar islamu uwa˝ajà d˝ihad, czyli dok∏ada- nej modlitwy, postu, pielgrzymki.
nie staraƒ w dà˝eniu do szerzenia islamu.
Niektórzy wyznawcy islamu uwa˝ajà ˝e for-
mà d˝ihadu jest równie˝ Êwi´ta wojna prze-
ciwko niewiernym.
w Koran jest Êwi´tà ksi´gà islamu, którà Allach
mia∏ objawiç Mahometowi za poÊrednictwem
archanio∏a Gabriela (D˝ibrila).
w Poniewa˝ Mahomet by∏ niepiÊmienny, jego ob-
jawienia zachowywano w pami´ci lub doryw-
czo notowano. Rok po Êmierci Proroka ca∏oÊç
zapisków zebrano, w po∏owie VII w. zaÊ nada-
no Koranowi ostatecznà redakcj´.
w Sury zawierajà m.in. zakazy, nakazy i regu-
lacje prawne w sprawach rodzinnych, np.:
zakaz spo˝ycia wieprzowiny, uprawiania gier Stronica Koranu

Architektura arabska
w Obszary osadnicze Arabów znajdowa∏y si´ rochrzeÊcijaƒskich (np. jerozolimska Kopu∏a
pod panowaniem ró˝nych paƒstw, kolejno: na Skale). Wn´trza, zdobione licznymi mo-
Asyrii, Persji, paƒstw diadochów, Rzymu, Per- zaikami (wzorce bizantyƒskie), charaktery-
sji, dlatego sztuka arabska czerpa∏a z bardzo zowa∏y si´ obszernà wolnà przestrzenià,
ró˝norodnego dziedzictwa kulturowego. w której uwag´ zwraca∏a nisza modlitewna
w Najwi´kszy wp∏yw na arabskà architektur´ (mihrab), umieszczona w Êcianie (kibla) skie-
wywar∏y warunki klimatyczne (upa∏y i rzadkie rowanej ku Mekce. Zgodnie z zaleceniami
opady) oraz islam. Mahometa nie umieszczano w Êwiàtyniach
w W wielu domostwach arabskich budowano ˝adnych podobizn.
bogato dekorowane baseny. Aby zapewniç
ruch powietrza, w budynkach stosowano cz´-
sto a˝urowe p∏aszczyzny oraz liczne okna.
˚ycie domostwa arabskiego skupione by∏o
wokó∏ dziedziƒca otoczonego portykiem.
w Islamski religijny zakaz tworzenia wizerun-
ków cz∏owieka doprowadzi∏ do rozwoju spe-
cyficznego zdobnictwa. Rozwin´∏a si´ roÊlin-
na forma zdobnicza zwana arabeskà.
Przybiera∏a ona form´ niekoƒczàcego si´
malowanego, rzeêbionego lub terakotowego
ornamentu, którym upi´kszano elementy ar-
chitektoniczne oraz sprz´ty domowe.
w Elementem charakterystycznym arabskiej za-
budowy sta∏y si´ wie˝e minaretów i kopu-
∏y meczetów, nawiàzujàce do wzorców sta- Dziedziniec Lwów w Alhambrze

Sztuki plastyczne
w W zwiàzku z zakazami religijnymi Arabowie w Arabowie bardzo rozwin´li kaligrafi´. Sta∏a
zasadniczo nie rozwin´li sztuki o charakterze si´ ona prawdziwà sztukà, a kaligrafowane
figuralnym. Wyjàtkami by∏y rzeêbiarskie, cytaty z Koranu w postaci kunsztownych ma-
geometryczne lub roÊlinne dekoracje kolumn lowide∏, mozaik lub rytów rzeêbiarskich sà
oraz posàgi zwierzàt równie˝ najcz´Êciej prawdziwymi per∏ami zdobnictwa.
zwiàzane z architekturà (np. posagi lwów w Za dzie∏a sztuk plastycznych mo˝na uznaç
z Alhambry). równie˝ misternie tkane dywany arabskie.

34
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 35

2.3. Paƒstwo Karola Wielkiego

ÂREDNIOWIECZE
POJ¢CIA
Kalif – tytu∏ nast´pców Mahometa, Êwieckich i religijnych przywódców spo∏ecznoÊci muzu∏maƒ-
skiej, w∏adców kalifatu, czyli paƒstwa muzu∏maƒskiego.
Minaret – czworoboczna lub cylindryczna wie˝a przy meczecie, z której pi´ç razy dziennie wzywa
si´ wiernych na modlitw´.
Sunnici – ugrupowanie w islamie uformowane w toku walk o w∏adz´ po Êmierci Mahometa. Uwa-
˝ajà si´ za najbardziej prawowiernych kontynuatorów jego tradycji (sunny).
Szyici – ugrupowanie w islamie uznajàce za prawowitych nast´pców Mahometa wy∏àcznie ima-
mów – potomków jego córki Fatimy i kalifa Alego. Dzielà si´ na liczne od∏amy. Uwa˝ajà, ˝e kali-
fowie mogà sprawowaç jedynie w∏adze politycznà, zaÊ religijna nale˝y do imamów.

2.3. Paƒstwo Karola Wielkiego

Od paƒstwa Franków po cesarstwo Karola Wielkiego
w W III w. n.e. germaƒskie ple- ne
noc Ob W
Królestwo Franków (768 r.) ó∏
miona Franków (Salickich

od

iel
.P
zdobycze Karola Wlk.

rz

eci
M

yce
i Rypuarskich) zacz´∏y napie-

JA
marchie graniczne
SAKSONIA Stodoran

YZ
raç na rzymskà granic´ na strefa wp∏ywów frankijskich ie

FR
Renie, a w IV w. zosta∏y osa- 0 250 km

Ren
ZJA
dzone na terenie dzisiejszej TRA
AUS
At la nty cki

Belgii jako sprzymierzeƒcy Czesi

BRE
TAN
IA IA Morawianie
KA

Rzymu. S T R
¡S

NEU L S∏owacy
O

w V w. – Frankowie rozszerzyli o
ET

ALAMANIA
BR

ar
IA

BAWARIA
swoje posiad∏oÊci, a zjedno-
CH
AR

czy∏ ich Chlodwig z dynastii Awa

M

BURGU K ro
NDIA wi
a n

or
MARCHIA
Merowingów. Najprawdopo-

un

e
FRIULSKA

tow
Oce

dobniej w 496 r. Chlodwig IA

AN Pad

ie
przyjà∏ chrzest w obrzàdku AKWIT
KRÓL. ITALII
∏aciƒskim (rzymskim). Jego (Paƒstwo Longobardów
do 774 r.) PA¡STWO
paƒstwo rozpad∏o si´ w po- MA
RC e
mn
Em(U

(od HIA KS.

∏owie VI w. na Neustri´, Au- 81 HIS
i e SPOLETO
irama

ZPA
2r ¡S dz KOÂCIELNE
t K jjad

. fr KA ó
strazj´ i Burgundi´. an Âr
or ów

Korsyka
k.) .
do )

w W VII w. faktycznà w∏adze M

by

nad Frankami sprawowali

Paƒstwo Franków do Êmierci Karola Wielkiego
majordomowie, gdy˝ pa-
nujàcy Merowingowie w ma∏ym stopniu inte- w Karol Wielki prowadzi∏ polityk´ intensywnych
resowali si´ losami paƒstwa. podbojów, dzi´ki czemu jego w∏adztwo obj´-
w W drugiej po∏owie VII w. zjednoczenia kraju ∏o obszar od rzeki Ebro na Pó∏wyspie Iberyj-
dokona∏ jeden z majordomów – Pepin II D∏u- skim po ¸ab´ i Dunaj.
gi (z Heristalu). Jego syn, Karol M∏ot, umocni∏ w W 800 r. Karol Wielki odby∏ koronacj´ ce-
wp∏yw majordoma na w∏adz´ poprzez sku- sarskà.
teczne powstrzymanie eks- w Po Êmierci Karola wybuch∏y
pansji Arabów z Pó∏wyspu 0 200 km walki o panowanie i w ich
S∏owi

Iberyjskiego. Umo˝liwi∏o to wyniku w 843 r. potomko-

Ws (Lud

an
ch wik

jego synowi Pepinowi III Krót- wie Karola zawarli traktat

Kr niof iemie

ie
od N
óle ra ck

kiemu w 751 r. odsuni´cie od Verdun w Verdun (843 r.). Nastàpi∏

stw nki i)

w∏adzy Merowingów i obj´cie Pary˝ podzia∏ paƒstwa na trzy cz´-

o jski

w∏adzy królewskiej jako pierw- o

Êci. Kolejne zmiany w podzia-
Królestw
le imperium karoliƒskiego
e

szemu panujàcemu z dynastii Zachodni

o- Kró
e les
Karolingów. frankijski ( L
two nastàpi∏y w II po∏owie IX w.
sy) otar Itali
(Karol II ¸y Lyon I) i Z czasem doprowadzi∏o to
w Po Êmierci Pepina Krótkiego
Êc wo
ne

w∏adz´ w paƒstwie Franków do powstania dwóch wa˝-

Ko aƒst
iel

A
rab
nych paƒstw europejskich
P

objà∏ jego syn Karol Wielki, owie

który panowa∏ do swojej Podzia∏ paƒstwa Karola Wielkiego po traktacie – Niemiec i Francji.
Êmierci w 814 r. w Verdun

35
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 36

ÂREDNIOWIECZE 2.3. Paƒstwo Karola Wielkiego

Pepin II z Heristalu (D∏ugi)

(714)
majordom paƒstwa Franków

Karol M∏ot
(741)
majordom paƒstwa Franków

Pepin III (I) Krótki

(768)
najpierw jako majordom,
a nast´pnie jako król Franków

Karol I Wielki Karloman

(814) (771)
król Franków i Longobardów, cesarz król Austrazji

Ludwik I Pobo˝ny
(840)
król Franków, król Akwitanii, cesarz

Karol II ¸ysy Ludwik I Niemiecki Pepin I Lotar I

(877) (876) (838) (855)
król Franków król Franków król Akwitanii król Italii,
zachodnich, cesarz wschodnich król Franków, cesarz

Ludwik V Leniwy Ludwik III Dzieci´ Ludwik III Âlepy

(987) (911) (928)
król Francji król Niemiec król Dolnej Burgundii
i W∏och, cesarz
Paƒstwo Franków do Êmierci Karola Wielkiego

Organizacja paƒstwa
w Paƒstwo Karola podzielone by∏o na okr´gi
administracyjno-sàdownicze zwane hrab-
stwami, zaÊ na niespokojnych ziemiach po-
granicznych tworzono marchie – okr´gi,
których zarzàdcy (margrabiowie) mieli wi´k-
szà swobod´ w samodzielnym podejmowa-
niu wa˝nych decyzji.
w Paƒstwo nie mia∏o stolicy, w∏adca niemal
nieustannie podró˝owa∏ pomi´dzy dworami
w ró˝nych cz´Êciach swego kraju, nadzoru-
jàc hrabiów i sprawujàc sàdy. Stosunkowo
najcz´Êciej w∏adca przebywa∏ w Akwizgra-
nie, le˝àcym w centrum paƒstwa.
w W terenie administracj´ kontrolowali wy-
s∏annicy (inspektorzy) królewscy (missi do-
minici).
w W paƒstwie Karola Wielkiego wprowadzono
jednolità monet´ srebrnà – denara. Obo-
wiàzywa∏o równie˝ wspólne prawo, w któ-
rym wa˝nà rol´ odgrywa∏y rozporzàdzenia
w∏adcy i ich zbiory – kapitularze.

Kultura
w Wiedzàc, ˝e paƒstwo potrzebuje ludzi wy- rej znajomoÊç umo˝liwia∏a korzystanie z Pi-
kszta∏conych, Karol Wielki zainicjowa∏ pro- sma Âwi´tego i dzie∏ teologicznych.
ces tworzenia nowoczesnego szkolnic- w Usystematyzowano tak˝e program naucza-
twa. Przede wszystkim nakaza∏ w szko∏ach nia – wprowadzono dwustopniowy podzia∏
koÊcielnych powrót do klasycznej ∏aciny, któ- siedmiu sztuk wyzwolonych na trivium

36
GHV-02(32-65) 7/11/08 1:04 PM Page 37

2.3. Paƒstwo Karola Wielkiego

ÂREDNIOWIECZE
(gramatyka, retoryka, dialektyka) i quadri- w W okresie karoliƒskim rozkwit∏o malarstwo
vium (arytmetyka, geometria, astronomia ksià˝kowe, rzeêba i z∏otnictwo.
i muzyka).
w Karol Wielki nakaza∏ tworzenie nowych
szkó∏ przykatedralnych, zak∏adanych
przez biskupów w stolicach diecezji. Za∏o˝o-
na zaÊ w Akwizgranie szko∏a dworska (pa-
∏acowa) sta∏a si´ g∏ównym oÊrodkiem ˝ycia
intelektualnego w kraju.
w Rozwój szkolnictwa wymaga∏ cennych ksiàg,
których zdobycie w VIII w. nie by∏o sprawà
prostà – Karol zainicjowa∏ szeroko zakrojonà
akcj´ przepisywania ksiàg, zarówno z za-
kresu literatury koÊcielnej, jak i Êwieckiej.
Aby efekt przepisywania by∏ jak najlepszy,
opracowano nowy krój pisma – minusku∏´
karoliƒskà, która szybko zastàpi∏a nieczy-
telnà kursyw´ merowiƒskà.
w Efektem rozwoju szkolnictwa i pomno˝enia
liczby ksiàg by∏o o˝ywienie ˝ycia intelektual-
nego, w czym znacznà rol´ odegra∏ doradca
Karola w sprawach oÊwiaty i nauki – pocho- Kaplica pa∏acowa w Akwizgranie
dzàcy z Anglii Alkuin. Nastàpi∏ rozwój dzie-
jopisarstwa – spisywano kroniki, roczniki
i biografie. Na dworze Karola wielkiego
dzia∏a∏ kronikarz Piotr Diakon oraz autor
biografii Karola Wielkiego (Vita Caroli Ma-
gni) Einhard.
w Karol Wielki nie zaniedbywa∏ równie˝ rozwo-
ju sztuki. W dzie∏ach z tego okresu widaç na-
wiàzania do tradycji chrzeÊcijaƒskiego ce-
sarstwa Konstantyna Wielkiego. Sztuka
karoliƒska naÊladowa∏a naturalistycznà sztu-
k´ antyku, którà to tradycj´ ∏àczono z miej-
scowym dziedzictwem przedkaroliƒskim.
Sztuka karoliƒska by∏a pierwszà próbà ujed-
nolicenia stylu na obszarze ca∏ego cesarstwa.
w W architekturze Êwieckiej najwa˝niejszym
osiàgni´ciem by∏ zespó∏ pa∏acowy Karola
Wielkiego w Akwizgranie (VIII/IX w.), od-
wo∏ujàcy si´ do architektonicznych wzorców
bizantyƒskich.
w W architekturze sakralnej dominowa∏a zabu-
dowa klasztorna – budowano przede wszyst-
kim bazyliki z transeptem i westwerkiem
(koÊció∏ klasztorny w Centula, opactwo be-
nedyktyƒskie w Corvey). Fasada koÊcio∏a klasztornego w Corvey

POJ¢CIA
Majordom – zarzàdca dworu królewskiego w paƒstwie Franków za Merowingów.
Transept – koÊcielna nawa prostopad∏a do g∏ównej osi budowli, zwykle oddziela∏a g∏ówny kor-
pus Êwiàtyni od prezbiterium. Nazywany te˝ nawà poprzecznà.
Westwerk – masywna cz´Êç zachodnia Êredniowiecznych bazylikowych koÊcio∏ów klasztornych
usytuowana poprzecznie do korpusu budowli. Tworzy∏y jà zwykle wie˝yczki schodowe i wi´ksza wie-
˝a stojàca na przed∏u˝eniu nawy g∏ównej. Najcz´Êciej w tej wie˝y mieÊci∏a si´ otwarta w stron´ na-
wy g∏ównej kaplica lub lo˝a w∏adcy (fundatora).

37
POZNAJ CAŁĄ NASZĄ OFERTĘ
PUBLIKACJI PRZYGOTOWUJĄCYCH DO EGZAMINU GIMNAZJALNEGO

Vademecum z 8 przedmiotów: języka polskiego, historii, wiedzy o społeczeństwie,

matematyki, fizyki i astronomii, biologii, chemii i geografii.

Testy gimnazjalne w dwóch blokach: Kalendarz przygotowań

humanistycznym i matematyczno- do egzaminu gimnazjalnego:
-przyrodniczym. do bezpłatnego pobrania
na stronie www.

TERAZ PRZYGOTOWANIE DO EGZAMINU BĘDZIE NAPRAWDE PROSTE I SKUTECZNE!

www.egzamingimnazjalny.operon.pl
www.sklep.operon.pl