Części mowy

Czasownik
Czasownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą czynności lub stany (czytać,
spać). Różni się od innych wyrazów tym, że ma wiele form, w tym część nieodmiennych.
Najczęściej spotykamy jednak osobowe formy czasownika, odmieniające się przez tryby (śpij -
spałbym), czasy (śpi - spał), osoby (śpię - śpisz), liczby (śpi - śpią) i rodzaje (spał - spała). W
zdaniu czasownik na ogół jest orzeczeniem; może także pełnić funkcję podmiotu, dopełnienia,
przydawki oraz łącznika i orzecznika orzeczenia imiennego. Czasowniki mogą występować w
trzech stronach: czynnej (myje), biernej (jest myty) i zwrotnej (myje się); nie wszystkie mają
komplet form, np. czasowniki nieprzechodnie nie tworzą strony biernej. Czasowniki mają także
tzw. aspekt - są dokonane (przeczytał) lub niedokonane (czytał).
Rzeczownik
Rzeczownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą rzeczy, osoby, zwierzęta,
rośliny, zjawiska, cechy, czynności, stany, pojęcia (dom, kobieta, pies, róża, burza, odwaga,
czytanie, spanie, żal). Odmienia się przez przypadki (dom - domu) i liczby (dom - domy). Warto
zauwazyć, że każdy rzeczownik ma przypisany rodzaj (rodzaj naturalny, związany z płcią
człowieka lub zwierzęcia, np. chłopiec - rodzaj męski, kotka - żeński) lub rodzaj gramatyczny
(dom - rodzaj męski, okno - nijaki). W zdaniu rzeczownik na ogół jest podmiotem lub
dopełnieniem; może także pełnić funkcję orzecznika, przydawki czy okolicznika. Wyróżniamy
rzeczowniki własne, pisane wielką literą, odnoszące się do wyróżnionych desygnatów (Moja
suczka wabi się Mucha) i rzeczowniki pospolite, pisane małą literą (Drażni mnie brzęczenie tej
muchy).
Przymiotnik
Przymiotnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, nazywającą własności rzeczy, osób,
zwierząt, roślin, zjawisk itp. (drewniany, miły, wierny, czerwony, silny). Odmienia się przez
przypadki (miły - miłego), liczby (miły - mili ) i rodzaje (miła - miły). W zdaniu przymiotnik na ogół
jest przydawką; może także pełnić funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia.
Przymiotniki dzielimy na jakościowe i relacyjne. Jakościowe odnoszą się do cechy, która może
mieć różne stopnie natężenia, i stopniują się (miły - milszy); relacyjne wyrażają cechy
niezmienne, i nie mają stopniowania (drewniany dom to "dom z drewna"; nie może być bardziej
lub mniej drewniany).
Stopniowanie przymiotników
Stopniowanie przymiotników jakościowych i imiesłowów przymiotnikowych umożliwia wyrażanie
zmiany natężenia cechy bezwzględnej w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu(dobry
- lepszy - najlepszy) lub osłabieniu (uczciwy - mniej uczciwy - najmniej uczciwy). Stopniowanie
nie jest kategorią fleksyjną (przymiotnik nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym
wykorzystuje się środki słowotwórcze (przyrostek -szy//-ejszy i przedrostek naj-:
- miły - mil-szy - naj-milszy;
- ładny - ładni-ejszy - naj-ładniejszy).
Oprócz stopniowania prostego występuje:
- stopniowanie opisowe
uczciwy - bardziej uczciwy - najbardziej uczciwy;
uczciwy - mniej uczciwy - najmniej uczciwy
- stopniowanie nieregularne
dobry - lepszy - najlepszy;
zły - gorszy - najgorszy;
mały - mniejszy - najmniejszy;
duży - większy - największy.
Rażącym błędem jest łączenie stopniowania prostego i opi-sowego (*bardziej ładniejszy).
Stopniowanie opisowe mają na ogół imiesłowy (bardziej zalecany ), dłuższe przymiotniki
(najbardziej pomarańczowy) i przymiotniki o budowie fonetycznej uniemożliwiającej lub
utrudniającej stopniowanie proste (bardziej siwy). O wyborze rodzaju stopniowania może
decydować zwyczaj językowy; stopniowanie opisowe ma tę przewagę, że jest bardzo regularne i
nie ma w nim wymian fonetycznych.
Liczebnik
Liczebnik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą liczbę lub kolejność rzeczy,
osób, zwierząt itp. (dwa, drugi ). Liczebniki mogą odmieniać się przez przypadki (dwa - dwóch,
drugi - drugiego), liczby (drugi - drudzy) i rodzaje (druga - drugi ).
Liczebniki dzielą się na kilka typów, z których każdy ma inną odmianę (np. liczebniki porządkowe
odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, a zbiorowe - tylko przez przypadki; liczebniki
ułamkowe są nieodmienne). W zdaniu liczebnik na ogół jest przydawką; może także pełnić
funkcję orzecznika, czasem podmiotu lub dopełnienia.
Odmiana i klasyfikacja liczebników
Wyróżniamy następujące liczebniki: główne (jeden, dwa, dziesięć, sto, tysiąc, milion),
porządkowe (drugi), zbiorowe (dwoje), ułamkowe (półtora), mnożne (podwójny) i wielorakie
(dwojaki). Odmieniają sie one według różnych wzorów:
- liczebniki ułamkowe nie odmieniają się
- liczebniki zbiorowe odmieniają się przez przypadki
- liczebniki główne (oprócz jeden, tysiąc, milion, miliard) odmieniają się przez przypadki i rodzaje
- liczebniki główne tysiąc, milion, miliard odmieniają się przez przypadki i liczby
- liczebniki porządkowe, mnożne, wielorakie oraz liczebnik główny jeden odmieniają się przez
przypadki, liczby i rodzaje.
Liczebniki zbiorowe są używane w odniesieniu do: istot niedorosłych (dwoje dzieci, czworo
szczeniąt, pięcioro kociąt); osób różnej płci (troje ludzi); rzeczowników nie mających liczby
pojedynczej (dwoje okien, czworo drzwi). Odmiana i użycie liczebnika zbiorowego w zdaniu
przedstawia się następująco:
Dwoje szczeniąt bawi się na podwórku.
Nie widziałem tych dwojga szczeniąt.
Przyglądam się dwojgu szczeniętom.
Widzę teraz dwoje szczeniąt.
Idę do weterynarza z dwojgiem szczeniąt.
Rozmawiam z lekarzem o dwojgu szczeniętach.
Zaimek
Zaimek jest częścią mowy zastępującą rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki; odmiana
danego zaimka i jego funkcja w zdaniu zależą od tego, którą część mowy zastępuje (zaimek
rzeczowny zachowuje się tak, jak rzeczownik, przymiotny - jak przymiotnik, itd.).
Klasyfikacja zaimków
Ze względu na to, którą część mowy mogą zastępować, dzielimy zaimki na:
- rzeczowne (ty, się, kto, nic)
- przymiotne (mój, ten, który, jakiś)
- liczebne (tyle, ile, ileś)
- przysłowne (tam, kiedy, gdzieś, nigdy).
Natomiast ze względu na znaczenie wyróżniamy zaimki:
- osobowe (Ja czekam; Oni przyszli)
- zwrotne** (Kasia się myje; Uświadomiłem to sobie)
- dzierżawcze (Daj mi mój ołówek; Daj mi swój ołówek)
- wskazujące (Daj mi ten ołówek; Połóż go tutaj)
- pytające (Kto to zrobił? Kiedy to się stało?)
- względne (Kto zawinił, zostanie ukarany; Czego nie wiesz, tego sobie nie przypomnisz)
- nieokreślone (Byłem tu kiedyś; Coś mi się przypomina),
- przeczące (Nikt mi o tym nie mówił; Nigdy tam nie byłem)
- upowszechniające (Wszyscy dziś przyszli; Zawsze o tobie
pamiętam; Wszędzie tego szukałem).
Przysłówek
Przysłówek jest nieodmienną i samodzielną częścią mowy, wyrażającą właściwości czynności,
stanów czy cech (szybko, dobrze, bardzo). W zdaniu przysłówek na ogół jest okolicznikiem; może
także pełnić funkcję orzecznika. Przysłówki, podobnie jak przymiotniki, stopniują się.
Stopniowanie przysłówków
Stopniowanie przysłówków umożliwia wyrażanie zmiany natężenia właściwości czynności,
stanów i cech w sposób regularny; może ona ulegać wzmocnieniu (dobrze - lepiej - najlepiej) lub
osłabieniu (uczciwie - mniej uczciwie - najmniej uczciwie). Stopniowanie nie jest kategorią
fleksyjną (przysłówek nie odmienia się przez stopień); w stopniowaniu prostym wykorzystuje się
środki słowotwórcze (przyrostek -ej i przedrostek naj-:
miło - mil-ej - naj-milej).
Oprócz stopniowania prostego występuje:
- opisowe
uczciwie - bardziej uczciwie - najbardziej uczciwie
uczciwie - mniej uczciwie - najmniej uczciwie
- nieregularne
dobrze - lepiej - najlepiej
źle - gorzej - najgorzej
mało - mniej - najmniej
dużo - więcej - najwięcej.
Przyimek
Przyimek jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Na ogół łączy się z rzeczownikiem,
ale też z przymiotnikiem, liczebnikiem lub zaimkiem w określonym przypadku, tworząc wyrażenie
przyimkowe (do domu - dopełniacz, ku domowi - celownik, ku lepszemu - celownik, do trzech -
dopełniacz, o nim - miejscownik, ku temu - celownik; przypadek zależy właśnie od przyimka).
Niektóre przyimki łączą się z różnymi przypadkami, np. z:z domu - dopełniacz i z domem -
narzędnik. Przyimek wraz z końcówką fleksyjną wyraża określone relacje gramatyczne, np.
ze znajomym - narzędnik, o znajomym - miejscownik; może też w pewien sposób uściślać
znaczenie czasownika (mówić do kogoś, o czymś, przez godzinę). Przyimki wyrażają też różne
relacje pojęciowe między niewspółrzędnymi wyrazami, które łączą, np. sytuują daną czynność w
przestrzeni (idzie do domu, leży na stole) lub czasie (przyjdzie po południu, odda przed
terminem) albo na przykład określają jej skutek (robi to dla draki, poszedł po mleko).
Istnieją przyimki:
- proste
do, między, na, nad, po, pod, w, z, za
- złożone
pomiędzy, spomiędzy, ponad, spod, sponad, zza.
Spójnik
Spójnik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy.
Łączy wyrazy lub zdania:
- wyrazy (elementy szeregu) w stosunku współrzędnym, np. zdrowy i bogaty; bogaty, ale stary
- zdania - niewspółrzędnym lub współrzędnym, np. Twierdził, że ją kocha; Pobrali się i byli
szczęśliwi.
Tak więc istnieją spójniki współrzędne i podrzędne. Współrzędne wyrażają różne relacje między
wyrazami i zdaniami. Istnieją spójniki:
- łączne (i )
- rozłączne (albo)
- przeciwstawne (lecz)
- wynikowe (więc).
Spójniki podrzędne łączą zdania (nadrzędne i podrzędne) w podobny sposób, jak przyimki
wyrazy (wyrażają określone treści), np.
Przyjdzie, gdy skończy swoją pracę. (por. Przyjdzie po pracy.)
Poszedł do sklepu, aby kupić mleko. (por. Poszedł po mleko.)
Przyszedł, chociaż lał deszcz. (por. Przyszedł mimo deszczu.)
Partykuła
Partykuła jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie pełni określonej funkcji w
strukturze gramatycznej, natomiast może zmieniać znaczenie wyrazu lub zdania (w sensie
jakościowym - następuje modyfikacja danej treści lub ilościowym - jej wzmocnienie). Tak więc
partykuły mogą:
- wzmacniać daną treść:
Dajże mi spokój!
Pokaż no!
Czekał aż do rana.
A to ci heca!
- wyrażać pytanie:
Czy on to zrobił?
Znaszli ten kraj?
- wyrażać przeczenie:
On tego nie zrobił.
Ani mi się śni!
- wyrażać przypuszczenie:
On by tego nie zrobił.
On niby tego nie zrobił.
On rzekomo tego nie zrobił.
- wyrażać życzenie lub rozkaz:
Niech on to zrobi.
Bodaj ci się udało.
Oby przyszedł.
Partykuły wyrażające treści o charakterze zdecydowanie modalnym (przypuszczenie, rozkaz)
mogą być tożsame z gramatycznymi wykładnikami trybu przypuszczającego (by) i trybu
rozkazującego (niech). Pewnym problemem - ze względu na podobieństwo pełnionej funkcji -
może być odróżnienie partykuły od przysłówka: por. On pewnie tego nie zrobił (partykuła);
Zachowywał się bardzo pewnie (przysłówek). Homonimiczne mogą być również partykułyi inne
części mowy, np. spójniki: Czekał aż do rana (partykuła);
Czekał, aż wrócisz (spójnik).
Wykrzyknik
Wykrzyknik jest nieodmienną i niesamodzielną częścią mowy. Nie należy do struktury zdania;
pomija się go w analizie składniowej. Wykrzykniki mogą:
- wyrażać emocje
ach!; och!; uff; brr
- zwracać uwagę odbiorcy i wywoływać jego reakcję
hej!; halo!; pst!; hop!
- naśladować dźwięki
Tra ta ta!; ćwir, ćwir!; bzz.
Rola kontekstu w określaniu przynależności wyrazów do części mowy
Przynależność niektórych wyrazów do części mowy możnaz łatwością określić bez kontekstu
(dom, stary, stać, długo). Czasem jednak zdarza się, że dany wyraz w różnych zdaniach
funkcjonuje odmiennie i należy go za każdym razem zaklasyfikować inaczej. Jedną z przyczyn
takiej sytuacji jest zjawisko konwersji: wyraz może zmienić swoją przynależność gramatyczną,
np. przymiotniki chory, znajomy można traktować jako rzeczowniki (istnieją po dwa takie
rzeczowniki: chory, znajomy; chora, znajoma; tak więc mamy do czynienia albo z dwoma
rzeczownikami: chory, chora albo z przymiotnikiem odmienionym przez rodzaje: chory, chora,
chore). A oto przykłady sytuacji, kiedy w zależności od kontekstu zaklasyfikujemy wyraz do
różnych części mowy:
- To zdarzy się jutro (przysłówek); Jutro jest niepewne (rzeczownik);
- Od wozu odpadło koło (rzeczownik); Chłopiec stał koło drzewa (przyimek);
- Szedł wolno do domu (przysłówek); Nie wolno tak postępować (czasownik);
- To zdarzyło się naprawdę (przysłówek); Naprawdę chcesz to zrobić? (partykuła);
- A więc to tak! (partykuła); On poszedł, a ja zostałem (spójnik);
A! Teraz rozumiem (wykrzyknik);
- Nie rozmawialiśmy o tym (przyimek); O! Jakie to śliczne! (wykrzyknik);
- Stał bardzo blisko (przysłówek); Stał blisko mnie (przyimek);
- Stał obok (przysłówek); Stał obok mnie (przyimek).