Akademia Wychowania Fizycznego im.

Eugeniusza Piaseckiego
w Poznaniu

BOGUSŁAW MARECKI

ANATOMIA FUNKCJONALNA
w zakresie studiów
wychowania fizycznego
i fizjoterapii

Wydanie czwarte zmienione i poszerzone

Poznań 2004
 SPIS TREŚCI

Przedmowa 11

Przedmowa do wydania IV (1) 13

Układ ruchu

I. Definicja, znaczenie i podział przedmiotu 17

II. Podział układu ruchu 19

III. Wiadomości wstępne 21

1. Wiadomości ogólne o kościach 21
A. Ogólna budowa kości 21
B. Rozwój i wzrastanie kości , 23
C. Kształt kości 26
D. Właściwości biologiczne i fizyczne kości 26
2. Połączenia kości 28
A. Rozwój połączeń kostnych 28
B. Podział i budowa połączeń ścisłych 28
C. Budowa i podział stawów 29
3. Nazewnictwo ruchów w stawach 34
4. Wiadomości ogólne o mięśniach ,,, 39
A. Budowa tkanki mięśniowej poprzecznie-prążkowanej szkieletowej 40
B. Skład i kształt mięśni 42
C. Rozwój i wzrastanie mięśni szkieletowych 44
D. Narządy pomocnicze mięśni 46
E. Właściwości biologiczne i fizyczne mięśni 47
F. Mechanika mięśni 50
G. Nazwy mięśni 55
5. Ogólna budowa i podział ciała ludzkiego 56
A. Okolice ciała ludzkiego 56
B. Osie i płaszczyzny ciała ludzkiego 58

IV. Kończyna górna 59

1. Zespół funkcjonalny obręczy kończyny górnej 59

A. Obojczyk 59
B. Łopatka 60
C. Stawy obręczy kończyny górnej 61
D. Mięśnie działające na obręcz kończyny górnej 62
E. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni w stawach obręczy kończyny górnej .. 64
2. Zespół funkcjonalny stawu ramiennego 65
A. Kość ramienna 65
B. Stawramienny 66
C. Mięśnie działające na staw ramienny 67
D. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni wstanie ramiennym 71
3. Zespól funkcjonalny stawu łokciuwego 72
A. Kość łokciowa 72
B. Kość promieniowa 73
C. Staw łokciowy - 73
D. Mięśnie działające na staw łokciowy 75
E. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni w stawie łokciowym 77
4. Połączenia kości przedramienia 77
A. Stawy przedramienia 77
B. Mięśnie działające na stawy promień i owo- łokciowe 78
C. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni w stawach promieniowo-łokciowym
bliższym i dalszym 79
5. Zespół funkcjonalny stawów bliższych ręki 80
A. Kości ręki 80
B. Stawy bliższe ręki 81
C. Mięśnie działające na stawy bliższe ręki 83
D. Zestawienie ruchów w stawach bliższych raki oraz wykonujących je mięśni 87
6. Zespół funkcjonalny stawów dalszych ręki 88
A. Stawy dalsze ręki 88
B. Mięśnie działające na dalsze stawy ręki 89
C. Mięśnie działające na stawy palców od II-V 90
D. Zestawienie ruchów w stawach palców od II A' oraz wykonujących je mięśni 92
E. Mięśnie działające na stawy kciuka 92
F. Zestawienie ruchów w stawach kciuka oraz wykonujących je mięśni 94

V. Kończyna dolna 95

1. Zespół funkcjonalny obręczy kończyny dolnej i stawu biodrowego 95

A. Kość miednicza 95
B. Połączenia obręczy kończyny dolnej 97
C. Miednica jako całość 99
D. Połączenie wolnej kończyny dolnej z obręczą miedniczą 100
E. Staw biodrowy 102
F. Mięśnie działające na staw biodrowy 104
G. Zestawienie ruchów w stawie biodrowym oraz wykonujących je mięśni 110
2. Zespół funkcjonalny stawu kolanowego 1i1
A. Kość piszczelowa 1i1
B. Staw kolanowy 113
C. Mięśnie działające na staw kolanowy 117
D. Zestawienie mchów w stawie kolanowym oraz wykonujących je mięśni 120
3. Połączenia kości goleni (podudzia) 120
A. Strzałka 121
 B. Połączenia piszczel owo-strzałko we 121
4. Zespól funkcjonalny stawów bliższych stopy J21
A. Kości stopy i22
B. Stawy bliższe stopy 123
C. Mięśnie iiziaiaja.ee na stawy bliższe stopy 125
D. Zestawienie ruchów w stawach bliższych stopy oraz wykonujących je mięśni 131
5. Zespół funkcjonalny stawów dalszych stopy 132
A. Stawy dalsze stopy 132
B. Mięśnie działające na stawy dalsze stopy 132
C. Zestawienie ruchów w stawach dalszych stopy oraz wykonujących je mięśni 135
6. Architektura stopy 136

VI. Tułów .. 139

1. Zespól funkcjonalny kręgosłupa !39

A. Charakterystyka budowy kręgu 139
B. Różnice w budowie kręgów 140
C. Połączenia międzykręgowe kręgosłupa 143
D. Połączenie kręgosłupa z głową 145
E. Ogólna charakterystyka kręgosłupa 146
F. Mięśnie działające na kręgosłup oraz stawy głowy 149
G. Zestawienie ruchów w slawacli głowy i kręgosłupa oraz wykonujących je mięśni 157
2. Zespói funkcjonalny klatki piersiowej 158
A. Żebra 158
B. Mostek 160
C. Stawy żebrowo-kręgowe 161
D. Połączenia żeber z mostkiem i62
E. Ogólna charakterystyka klatki piersiowej 162
F. Mięśnie oddechowe 164
G. Działanie mięśni oddechowych 172
H. Tłocznia brzuszna 174
I. Zestawienie ruchów oddechowych oraz wykonujących je mięśni 174

VII. Głowa no

1. Kości czaszki 176

A. Ogólna budowa czaszki 177
B. Połączenia kości czaszki 181
2. Zespół funkcjonalny stawu skroniowo-żuchwowego 182
A. Żuchwa 1S2
B. Staw skrońiowo-żuchwowy 183
C. Mięśnie działające na staw skroniowo-zuchwowy 1S4
D. Zestawienie ruchów w stawie skroniowo -żuchwowym oraz wykonujących je mięśni ... 185
3. Miąśnie wyrazowe (mirniczne) 186

Bibliografia 188
 Układy: nerwowy, naczyniowy, oddechowy, trawienny, moczowy,
płciowy, wewnątrzwydzielniczy, narządów zmysłów,
powloką wspólna

Układ nerwowy 191

I. Znaczenie układu nerwowego 191

II. Podział układu nerwowego 191
III. Podział; budowa i uinkeja tkanki nerwowej 193
1. Budowa i podział komórek nerwowych 193
2. Czynność komórek nerwowych 195
3. Receptory i efekwry 197
4. Luk odruchowy 19{>
5. Komórki neuregleju 201
IV. Układ jserwowy ośrodkowy ... 2Ul
1. Rdzeń kręgowy 201
A. Drogi nerwowe rdzenia kręgowego 2U4
13 Znaczenie rd7eJiia kręgowego 21 fi
1 Mozgowsc 2I(!
A Rdzeń prztdiuzony 21 I
fi. >.!u-.: 212
C Móżdżek
D. Hródmó/gowse 214
216
F. Kresr 218
Cr Układ siatkowaty 224
II L'kiad lirnh:ezn; 22.^
1 Opjny i płyn mózgowo-rdzeniowy 226
V. i kfad nerwowy obwodowy 22h
1. Nerwy czusrkowe 22"
2 Nerw\ idzeniowe 230
^ I. Lkład nerwowy autonomiczny 232
1 Część wspólc/ulna 233
2. C.'Ą~i pr/yw spókvulna 236

Układ naczyniowy 239

I. Znaczenie i podział układu naczyniowego 239

[I. C/ĘSĆ krwionośna Likładu naczyniowego 240
I Poiożi?nie. k-^talt i hudown ^ewi^ęirzna ^erca. Oicrdzir 240
2. Budowa ścian serca 242
3. Budowa wewnętrzna serca. Zastawki 244
4 Czynność serca. Lkład bodźcówo-przewodzący 246
5 Podział i budowa naczjń krwionośnych 247
b. Krążenie małe 247
 7. Tcimce krążenia wielkiego 24*
A Aorta wstępujat.:. i łuk aorty . 24S
B. Aorta zstępująca. Aorta piastowa 251
C. Aorta brzuszna 252
8. Żyły krążenia wielkiego 254
A Układ /.yh głównej górnej 254
B. Układ i\iy głównei dolnq 255
C. Układ żyły wrotnej 255
D. Żvh" konczvn 256
0. Kiew 257
III Cześć chłonna uk!auu naczyniowego ... . .. 25 S
1. K^czyma chłonne .... .... .. . 25$
A. Budowa naczyń chłonnych 25Q
B. Przewody i większe pnie chłonne, 259
2. Węzły chłonne 261")
.i. Chlonka 261
IV. Narzatk budowy i rozkładu składników morfotycznych krwi i chłoń ki .. 262
1. S/pik koiny czerwoiiv 262
2. Narządy chłonne 262

4. Śledziona

Układ oddechowy

I Znaczenie układu oddechowego

II Podział ukiadu oddechowego 26t>
iii Drogi oćdecnowe 267
1 Drogi oddechowe gonie 16"7
A. Nos zcw«s;trzr.> i jama nosowa 267
B. Gardło 270
2. Drogi oddechowe dolne 271
A. Krtań 2"!
\i. Tchawica 2"5
(_'. Oskrzela 276
IV Płuca i opłucna 277
V. Mechanika oddychania
Vi. Pojemność pilic

Układ trawienny 2S1

I Znaczenie i podział układu trawiennego 2S1

Ii. Budowa kian piZCWOULI ptjk.armu*"cgo 282
III Budowa i funkcja przewodu pokarmowego 283
1. Jama ustna 283
A. Przedsionek jamy usinej ••• -*3
B. Jama ustna właściwa 283
 C.Zęby 285
D. Język 286
7
E. Gruczoły ślinowe 2S"
F. Cieśń gardzieli - 288
2. Ganiio 288
3. Przełyk 288
4. Żołądek 2S9
5. Jelito cienkie 290
A. Dwunastnica 29-1
B. Jelito czc2e i kręte 292
6. Jelito grube 295
IV. Wielkie gruczoły trawienne 297
1. Trzustka 297
2. Wątroba 298
V. Otrzewna 301

Układ moczowy 303

I. Znaczenie i podział układu moczowego 303

II. Budowa i funkcja nerek 303
III. Drogi odprowadzające moc/ 307
1. Micdniczka i kielichy nerkowe 308
2. Motzowody ••• 308
3. Pęcherz moczowy 308
4. Cewka moczowa 309
A. Cewka moczowa męska 309
B. Cewka moczowa żeńska 3 L0

Układ płciowy 311

I. Znaczenie i podział układu płciowego 3! 1

II. Narządy płciowe męskie 311
1. Jądra 311
2. Najądrza 313
3. Nasieniowody 313
4. Pęcherzyki nasienne 314
5. Gruczoł krokowy -.- 314
6. Gruczoły opuszkowo-cewkowe 315
7. Prącie 315
S.Mosma 316
III. Narządy płciowe żeńskie 317
1. Jajniki 317
2. Jajowody 318
3. Macica 319
4. Pochwa 320
5. Broni niewieści 321
 Układ wewnątrzwydzielniczy 322

I. Znaczenie i podział układu wewnątrzwydzielniczego 322

II. Gruczoły dokrewne właściwe 323
1. Przysadka mózgowa 323
2. Szyszynka 326
3. Gruczoł tarczowy 326
4. Gruczoły przytarczyczne 327
5. Gruczoł nadnerczowy 327
III. Gruczoły dokrewne mieszane 329
1. Grasica 329
2. Część wewnątrzwydzielnicza trzustki 329
3. Gruczoł dokrewny jądra 330
4. Gruczoły dokrewne jajnika 330

Narządy zmysłów , 332

I. Znaczenie i podział narządów zmysłów 332

II. Narząd wzroku 332
1. Gałka oczna 333
2. Zawartość gałki ocznej , 335
A. Soczewka 336
B. Ciało szkliste , 336
3. Narządy dodatkowe oka 336
A. Aparat ruchowy 336
B. Aparat ochronny 337
III. Narząd przedsionkowo-ślimakowy 338
1. Ucho zewnętrzne 338
... 311 2. Ucho środkowe 339
3. Ucho wewnętrzne 340
... 311
... 311 Powłoka wspólna 344
... 311
... 313
I. Znaczenie i podział powłoki wspólnej 344
... 313
II. Skóra 344
... 314
1. Naskórek 344
314
2. Skóra właściwa 345
... 315
3. Tkanka podskórna 345
... 315
III. Czucie skórne 345
... 316
IV. Narządy dodatkowe skóry 347
317
1. Gruczoły skóry 347
.... 317
A. Gruczoły łojowe 347
.... 318
B. Gruczoły potowe 348
.... 319
C. Gruczoły mleczne 348
.... 320
.... 321
 2. Paznokcie 349
3. Włosy 349

Bibliografia 351

Notatka od Autora 352

10
PRZEDMOWA

Podręcznik, który oddaję do użytku studentów wychowania fizycznego,

stanowi kontynuację wydanego w 1969 r. dwutomowego podręcznika o tym
samym tytule autorstwa prof. dr, hab. Zdzisława Kołaczkowskiego (układ ru-
chu) i prof. dr. hab. med. Józefa Kołaczkowskiego (pozostałe układy), który był
wznowiony w 1974 r. (obydwa tomy) oraz w 1984 r. (tom I). Ponieważ obu
Autorów podręcznika nie ma już niestety w naszym gronie, dlatego podjąłem
się kontynuacji dzieła mojego Nauczyciela - Profesora Z. Kołaczkowskiego,
publikując w 1991 r. tom pierwszy podręcznika (wyd. II - 1996 r.), a w 1994 r.
tom drugi.
Początkowy, dwutomowy układ podręcznika był spowodowany dwoma
względami. Przede wszystkim tym, że Autorzy podzielili pracę nad podręczni-
kiem pomiędzy siebie i każdy z Nich oddzielnie i samodzielnie opracował po-
szczególne układy. Ponadto w praktyce nauczania anatomii na studiach wycho-
wania fizycznego w pierwszym semestrze był przerabiany układ ruchu, a w
drugim - pozostałe układy anatomiczne. Po latach, struktura studiów na kierun-
ku wf nieco się zmieniła, na kierunku fizjoterapii nauczanie anatomii przedłu-
żono do 3 semestrów, z podręcznika korzystają również słuchacze innych szkół
i kierunków studiów, a zatem początkowe przesłanki uległy zatarciu. Z tych
powodów zdecydowałem się wydać podręcznik w jednym tomie, co jak sądzę
będzie bardziej praktyczne dla użytkownika oraz mniej uciążliwe dla autora
przy ewentualnej potrzebie wznowienia nakładu.
W niniejszym wydaniu podręcznika zachowano układ i treści rozdziałów
oraz ryciny niezmienione z ostatnich wydań podręcznika dwutomowego, które
przez wiele lat były weryfikowane przez jego użytkowników.
Wzorem podręcznika poprzedniego bierny i czynny aparat ruchu został
podzielony na jednostki czynnościowe, a nie topograficzne. Za takie jednostki
uznano wolne połączenia kości, tj. stawy, ze wszystkimi składowymi, tj. ko-
śćmi, więzadłami i mięśniami. Budowę anatomiczną stawów powiązano z wy-
konywaną funkcją, wyjaśniając ruchy w stawach za pomocą zestawień mięśni
działających na dany staw. Dla każdego stawu podano rodzaje i zakresy po-
szczególnych ruchów oraz opisano mięśnie uczestniczące w wykonaniu danego
ruchu.
Jako szczególne jednostki czynnościowe potraktowano zespół kręgosłu-
pa, klatki piersiowej i głowy z odpowiednimi mięśniami oddechowymi, działa-
jącymi na kręgosłup oraz znajdującymi się na głowie.
Pozostałe układy anatomiczne zostały opracowane z myślą, by studiujący
otrzymał dostateczną ilość wiadomości anatomicznych, koniecznych do dal-
szych studiów w zakresie wychowania fizycznego. Z tego powodu pominięto
wiadomości dotyczące rozwoju narządów, drobiazgowego opisu ich budowy

11
oraz szczegółowej topografii, kładąc większy nacisk na ujęcie czynnościowe,
stwarzające - jak się wydaje - możliwość zrozumienia przez uczącego powią-
zań morfologiczno-funkcjonalnych, jakie istnieją pomiędzy poszczególnymi
narządami oraz całymi układami. Za takim ujęciem materiału przemawia także
skrócony czas nauczania anatomii na wyższych studiach wychowania fizyczne-
go, co zmusza prowadzącego zajęcia do podawania najistotniejszych wiadomo-
ści.
W podręczniku zamieszczono 139 rycin i schematów mających służyć
lepszemu zrozumieniu tekstu. Schematy częściowo są własne, a częściowo wzo-
rowane lub adaptowane z pozycji zamieszczonych w bibliografii. W trakcie
nauki przedmiotu student powinien jednak posługiwać się atlasem anatomicz-
nym. Również z tego powodu w podręczniku opócz polskiego nazewnictwa
anatomicznego uwzględniono obowiązujące międzynarodowe mianownictwo
łacińskie.

Autor

Poznań. 7 maja 2000 r.

UKŁAD RUCHU
I. DEFINICJA, ZNACZENIE I PODZIAŁ
PRZEDMIOTU

Nazwa przedmiotu wywodzi się od greckiego słowa anatenmein, co oznacza

rozcinać, rozczlonkowywać, rozkładać na części. Zatem podstawową metodą badawczą
anatomii jest dzielenie organizmu na poszczególne części, czyli preparowanie zwłok.
Metoda preparowania dostarcza dokładnych wiadomości o budowie ciała ludzkiego
i jest najlepszą metodą nauczania anatomii.
Jednak anatomia jest nauką o kształcie i budowie żywych organizmów. Zatem
celem anatomii jest poznanie i zrozumienie budowy ustroju żywego. Toteż wiadomości
uzyskane w trakcie sekcji osobnika martwego należy uzupełniać obserwacjami anato-
micznymi na żywym organizmie przy zastosowaniu tradycyjnych metod badawczych,
takich jak oglądanie, obmacywanie, opukiwanie, osłuchiwanie oraz przy użyciu metod
aktualnie stosowanych w obrazowaniu diagnostycznym w medycynie, które przy zasto-
sowaniu specjalistycznej aparatury służą wizualizacji narządów wewnętrznych. Najczę-
ściej stosowane obecnie techniki obrazowania to obrazowanie: rentgenowskie, radio-
izotopowe, ultradźwiękowe (USG), tomografia komputerowa (KT) oraz tomografia
rezonansu magnetycznego (MRi).
Tradycyjna anatomia zajmowała się strukturalnymi cechami organizmu, które
nazywano i opisywano jako oddzielne części w odniesieniu do całego organizmu, stąd
jej nazwa anatomii opisowej. Dział anatomii zwracający szczególną uwagę na położe-
nie narządów i ich wzajemne stosunki nazywa się anatomią topograficzną. Przeci-
wieństwem anatomii prawidłowej jest anatomia patologiczna opisująca odchylenia
od normy, objawy nieprawidłowe, chorobowe, czyli patologiczne. Wreszcie opisywanie
kształtu ludzkiego ciała, jego proporcji oraz ukształtowania i „rzeźby" jego powłoki jest
przedmiotem anatomii plastycznej lub artystycznej, nieodzownej dla artysty plastyka
w jego twórczości. Wszystkie składowe organizmu, które poznajemy i dostrzegamy
tzw. gołym okiem zaliczamy do anatomii makroskopowej, natomiast badane za po-
mocą mikroskopu do anatomii mikroskopowej, która jeżeli bada budowę drobnowi-
dową tkanek i narządów, nazywa się histologią, a jeśli zajmuje się strukturą komórki -
cytologią.
Na studiach wychowania fizycznego i fizjoterapii (dawniej rehabilitacji rucho-
wej) nauczamy anatomii funkcjonalnej, tzn. czynnościowej. Anatomia funkcjonalna
bada organizm z punktu widzenia raczej biomechanicznego. Na ww. studiach zachodzi
potrzeba powiązania nauki o strukturze z wyjaśnieniem czynności układów anatomicz-
nych oraz jego poszczególnych składowych, czyli narządów. Nie oznacza to jednak, że
uczący się anatomii ma opanować równocześnie fizjologię, która bada organizm pod
kątem jego właściwości chemicznych i fizycznych, zajmuje się procesami przemiany
materii i energii, jest nauką eksperymentalną. Natomiast na studiach wychowania fi-

17
zycznego i fizjoterapii zachodzi potrzeba powiązania nauki o strukturze z wyjaśnieniem
czynności organizmu. Student ma poznać tylko podstawową budowę układów anato-
micznych i jego narządów tak, by anatomia przestała być suchym katalogiem szczegó-
łów, a stała się wiedzą żywą, dającą podstawę do zrozumienia funkcji organizmu.

18
II. PODZIAŁ UKŁADU RUCHU

Układ ruchu człowieka (systema organorum motu.i) składa się 7, części biernej
(systema organorum motus passivae), do której zalicza się układ kostny i różne formy
połączeń międzykostnych, oraz z części czynnej (systema organorum motus activae),
do której należy układ mięśniowy. Zatem w zakres nauki o układzie ruchu wchodzi
nauka o kościach (osteologia), nauka o wiązadłach (syndesmologia), nauka o sta-
wach (arthrologia), nauka o mięśniach (myologia) i nauka o ruchach i działaniu
układu ruchu (kinesiologia).
Układ kostny lub szkieletowy (systema sceleti) składa się u człowieka dorosłe-
go z około 200 kości (bez uwzględnienia kosteczek słuchowych oraz zmiennej ilości
trzeszczek), połączonych ze sobą częściami miękkimi (chrząstkami, więzadłami, toreb-
kami stawowymi) w jedną całość. Zespół kości wraz ze wszystkimi łączącymi je czę-
ściami miękkimi tworzy szkielet naturalny (skeleton naturale). Szkielet dzieli się na
cztery grupy kości: głowy (ossa capitis), szyi i tułowia (ossa cervicis et itunci), kości
kończyny górnej (ossa membri superioris) i kończyny dolnej (ossa membri inferioris).
Zespól kości głowy określa się mianem czaszki (cranium), w której wyróżnia się część
mózgową (pars cerebraiis cranii) i część twarzową (pars facialis cranii) albo mózgo-
czaszkę (neurocranium) i trzewioczaszkę (splanchocranium). Kości kończyn składają
się z dwu podgrup: kości obręczy kończyny (ossa cinguli membri) oraz kości kończy-
ny wolnej (ossa membri liberae).
Szkielet spełnia liczne i bardzo ważne funkcje.
1. Stanowi silne rusztowanie ciała oraz określa w istotny sposób kształt i wielkość
organizmu.
2. Poszczególne kości łączące się ze sobą za pomocą dobrze dopasowanych po-
wierzchni stawowych wraz z przyczepionymi do nich mięśniami stanowią ramiona
dźwigni ruchu. Rodzaj i zakres ruchu zależy w dużym stopniu od kształtu tych połą-
czeń.
3. Szkielet daje oparcie częściom miękkim, a poszczególne jego części dają ochronę
wielu ważnym narządom. Mózgoczaszka ochrania mózgowie, kości czaszki dają
również ochronę narządom zmysłów (wzroku, słuchu i równowagi statycznej) oraz
początkowym odcinkom drogi oddechowej i pokarmowej. Kręgosłup otacza rdzeń
kręgowy, a klatka piersiowa chroni płuca, serce i wątrobę. Miednica ochrania czę-
ściowo narządy moczowo-płciowe oraz odbytnicę. Talerze kości biodrowych dają
oparcie dla podtrzymania ciężarnej macicy u kobiet.
4. Kręgosłup przez swą szczególną, sprężystą budowę stanowi amortyzator dla narzą-
dów głowy, zwłaszcza dla mózgowia. Podobną funkcję w stosunku do całego tuło-
wia spełniają stawy kończyn dolnych.
5. Zawarty wewnątrz kości szpik kostny czerwony jest miejscem powstania krwinek
czerwonych (erytrocytów) oraz ziarnistych krwinek białych (granulocytów), a więc
układ szkieletowy jest włączony czynnościowo również do układu krążenia.

19
 Połączenia kości (juncturae ossium) występują w dwóch postaciach: połączeń
ścisłych, nieruchomych (synarthroses) oraz połączeń wolnych, ruchomych, czyii
stawów (articulationes), zwanych również połączeniami mazicnwmi ijuncturae sy-
noviales). Połączenia kości mogą mieć różny zakres ruchomości. Kości połączone ze
sobą w sposób ścisły są względem siebie mało ruchome. Natomiast duży zakres mchów
mogą posiadać połączenia maziowe, w których kości nie są ze sobą ściśle zespolone, a
jedynie przylegają do siebie powierzchniami stawowymi.
Układ mięśniowy (systema musculorum), stanowiący układ ruchu czynny,
składa się z około 450 mięśni poprzecznie-prążkowanych szkieietowvch nairóżnietsze-
go kształtu i wielkości, które przyczepiając się zwykle do sąsiadujących ze sobą kości,
wskutek skurczu poruszają te kości wzglądem siebie, wykonując określoną pracę. Tym
samym przy aktywnym skurczu mięśni, poszczególne części ciała mogą zmieniać swoje
wzajemne położenie lub cały organizm może się przemieszczać dzięki ruchom iokomo-
cyjnym kończyn dolnych. Również utrzymywanie ciała w określonym położeniu prze-
strzennym, np. w pozycji stojącej, siedzącej itd., to także rezultat stanu czynnego okre-
ślonych grup mięśniowych, prowadzący do uzyskania stanu równowagi między mo-
mentem siły zewnętrznej (siły ciężkości całego ciała lub jego poszczególnych części)
i momentem siły mięśniowej.
Li kład kostny, połączenia kostne i mięśnie szkieletowe, pomimo że różnią się
między sobą rozwojowo, morfologicznie i topograficznie, stanowiąc odrębne układy
narządów, to jednak są ze sobą powiązane czynnościowo, tworząc funkcjonalną całość
umożliwiającą wykonywanie ruchu, jednego z najistotniejszych przejawów życia.
Przedmiot dotyczący nauki o działaniu układu mchu w szerokim zakresie określa się
mianem biomechaniki lub kinesiologii (w krajach anglosaskich). Natomiast wykorzy-
stanie ruchu jako środka leczniczego nazywa się kinezyterapią. która najczęściej znaj-
duje zastosowanie w rehabilitacji schorzeń narządu ruchu.

20
III. WIADOMOŚCI WSTĘPNE

1. Wiadomości ogólne o kościach

Kości (ossaj wraz z zębami należą do najtrwalszych i najbardziej wytrzymałych

składników ciała. Są one odporne na obciążenia, a jednocześnie są do pewnego stopnia
sprężyste. Właściwości te wynikają z przystosowania ich budowy do czynności podpo-
rowych i ochronnych oraz do pełnienia funkcji mocnych dźwigni dla przyczepów mię-
śniowych.

A, Ogólna budowa kości

Kości zbudowane są z dwóch podstawowych składników: organicznego, tzw.

'.<ss<jiriy, która nadaje kości elastyczność i sprężystość, oraz ze składnika nieorganiczne
go (mineralnego), który nadaje kości twardość. Istota kostna u człowieka dorosłego
zawiera około 51% substancji nieorganicznych (fosforan wapnia - 35%, węglan wapnia
11 %, chlorek wapnia - 0,5%, fluorek wapnia - 0,5%, fosforan magnezu - 1,5%, zasa-
dowe sole sodu i potasu - około 2%), 28% składników organicznych (włókna klejodaj-
p.e i ciała białkowe) oraz 21% wody. Wzajemny stosunek ilościowy i jakościowy skład-
nika organicznego i mineralnego warunkuje właściwości mechaniczne kości. Mniejsza
zawartość składników mineralnych w kościach dziecięcych powoduje ich dużą ela-
styczność i odporność na złamanie. U ludzi dorosłych postępuje stopniowe osłabienie
wytrzymałości fizycznej kości, które u łudzi w wieku starczym stają się kruche i łamli-
we ze względu na przewagę w nich składników mineralnych. Największą wytrzymało-
ścią na działania mechaniczne, zwłaszcza na ciśnienie i rozciąganie, charakteryzują się
kości ludzi młodych, między 20 a 30 rokiem życia.
Tkanka kostna występuje w dwóch postaciach: zbitej i gąbczastej.
Istota kostna zbita (substantia compacta) składa się z jednostek architekto-
nicznych zwanych osteonami, blaszek kostnych międzyukładowych - wypełniających
przestrzenie między osteonami oraz blaszek zasadniczych, inaczej podstawowych, które
tworzą warstwę zewnętrzną i wewnętrzną istoty zbitej. W istocie zbitej znajdują się
nożne, przeważnie podłużnie biegnące kanały Haversa oraz poprzecznie przebiegające
kanały Volkmana. Kanały Haversa i Yolkmana łączą się między sobą tak, że w kości
powstaje cała sieć kanałów, w których przebiegają naczynia krwionośne.
Istota zbita tworzy przeważnie powierzchniową warstwę kości. Trzony kości
długich są zbudowane prawie całkowicie z istoty zbitej, która tworzy ściany jamy szpi-
kowej. Kości płaskie składają się z dwu blaszek istoty zbitej, między którymi znajduje
się istota gąbczasta zwana śródkościem.

21
 Ryc. 1. Schemat budowy istoty zbitej kości (po prawej) oraz układu beleczek kostnych
w kościach kończyny dolnej
1 - blaszki kostne, 2 - rozciągnięty osieon, 3 - włókna Sharpeya, 4 - okosma, 5 - beleczki kostne,
6 - kanały Yolkmana

Istota kostna gąbczasta {substantia spongiosa) tworzy charakterystyczne dla

różnych kości układy krzyżujących się, o różnej grubości beleczek kostnych. Przestrze-
nie między beleczkami wypełnia szpik kostny czerwony. Układ beleczek w istocie
gąbczastej jest zależny od kierunku działania siły ciężkości oraz sił mechanicznych,
którym dana kość podlega przy skurczu mięśni. Nie jest więc to układ chaotyczny i
przypadkowy, lecz zgodny z prawami mechaniki. Układ beleczek kostnych wzdłuż
kierunkowych linii największego napięcia i ciśnienia (tzw. trajektorii) powoduje zaosz-
czędzenie materiału budulcowego oraz zmniejszenie ciężaru kości, bez utraty ich wy-
trzymałości na ciśnienie, rozciąganie czy zgięcie.
Budowa gąbczasta kości występuje w nasadach kości długich oraz w kościach
krótkich, różnokształtnych oraz w postaci cienkiej warstwy śródkościa {diploe) w ko-
ściach płaskich, przy czym powierzchnia kości pokryta jest zawsze cienką warstwą
istoty zbitej.
Kości pokrywa łącznotkankowa błona, obficie unerwiona i unaczyniona -
okostna (periosteum). Zawiera ona liczne włókna klejodajne i sprężyste w warstwie
zewnętrznej oraz liczne składniki komórkowe w warstwie wewnętrznej, tzw. rozrod-
czej. Komórki tej warstwy, tzw. osteoblasty, w okresie rozwoju kości wytwarzają tkan-
kę kostną. Dzięki nim kość może przyrastać na grubość, mogą być również wypełniane
ubytki i braki tkanki kostnej po złamaniach poprzez wytwarzanie kostniny (callus).
Okostna w stosunku do kości pełni również funkcję odżywczą. Liczne naczynia krwio-
nośne i chłonne okostnej łączą się z naczyniami biegnącymi w kanałach Haversa i
Volktnana. Rogate unerwienie czuciowe okostnej powoduje „żywą" bolesność w przy-
padku uderzenia, np. o brzeg przedni kości piszczelowej.

22
 Części chrzestne kości (z wyjątkiem chrząstek stawowych) pokrywa błona zwa-
ną ochrzęstną (peńchondrium), która spełnia podobną rolę jak okostna. W okresie
rozwoju kośćca w miejscach, w których chrząstka przekształca się w kość, ochrzęstną
przekształca się w okostną.
Wnętrze jam szpikowych w trzonach kości długich oraz drobne jamki między
beleczkami w istocie gąbczastej wypełnia silnie ukrwiona, gąbczasta masa, tzw. szpik
kostny (medulla ossium). Odróżnia się dwie jego postacie - szpik kostny czerwony
(medulla ossium rubra) i szpik kostny żółty {medula ossium flava). Szpik kostny czer-
wony występuje głównie w istocie gąbczastej kości i jest narządem krwiotwórczym.
Powstają w nim krwinki czerwone (erytrocyty) i krwinki białe posiadające ziarnistości
(granulocyty). W jamach szpikowych kości długich znajduje się szpik żółty, który za-
wiera znaczną ilość komórek tłuszczowych. W stanach ostrego braku erytrocytów
w organizmie, szpik żółty może być zastąpiony szpikiem czerwonym i podjąć aktywną
produkcję krwinek.
Ogólna objętość szpiku w kościach dorosłego człowieka waha się w granicach
około 3000-4000 cm3, przy czym ilość szpiku żółtego i czerwonego jest mniej więcej
równa.

Ryc. 2. Schemat budowy kości długiej

1 - warstwa chrząstki szklistej pokrywająca główką kości, 2 - bliznowata
pozostałość po chrząstce nasadowej, 3 — istota kostna gąbczasta, 4 - istota
kostna zbita, 5a - powierzchnia zewnętrzna okostnej, 5b - powierzchnia
wewnętrzna (rozrodcza) okostnej, 6 -jama szpikowa

B. Rozwój i wzrastanie kości

Kości rozwijają się ze środkowego listka zarodkowego, tj. mezodermy, z której wywodzą
się komórki kościotwórcze - osteoblasty. W początkowym etapie rozwoju z połączenia osteobla-
stów z ich włóknisto-klejodąjną wydzieliną {osseiną) kształtuje się istota podstawowa kości tzw.
osteoid. Dalszy rozwój kości polega na wapnieniu osteoidu i zatrzymaniu osteoblastów we wnę-
trzu wytworzonej przez nie osseiny oraz ich przekształceniu w komórki kostne czyli osteocyty,

23
składające się z systemu współśrodkowo ułożonych blaszek (beleczek) kostnych otaczających
drobne naczynia krwionośne. Na tym w zasadzie kończy się pierwszy etap wytwarzania blaszek
kostnych, które stanowią podstawowy element strukturalny kości.
Wytwarzanie nowych, następnych warstw kości odbywa się poprzez wielokrotne powie-
lanie zjawiska kostnienia pozostałych osteoblastów, które zachowały się na powierzchni. Tym
sposobem kości rosną poprzez przywarstwianie.
W formowaniu się kości biorą udział także komórki kościogubne (osteokkisty), których
zadanie polega na częściowej resorbeji już wytworzonej tkanki kostnej, dzięki czemu w głębi
kości powstają jamiste przestrzenie lub cewki kostne. Działanie komórek kościogubnych nie jest
przypadkowe. Resorbują one tkankę kostną tylko w strefie mechanicznie martwej. Tworząc jamę
szpikową, zmieniają lity trzon kości długiej w długą rurę kostną, czyniąc kość lżejszą, a jednocze-
śnie nie upośledzając jej wytrzymałości. W nasadach kości długich proces resorbeji przebiega
według tej samej zasady, doprowadzając do wytworzenia układu beleczek istoty gąbczastej,
ułożonych równolegle do wszelkich kierunków działania sił nacisku występujących w danym
stawie.
Kości mogą formować się w dwojaki sposób: bezpośrednio na podłożu zarodkowej tkanki
łącznej (kostnienie bezpośrednie) lub na podłożu chrzestnym (kostnienie pośrednie).
W pierwszym przypadku w zarodkowej tkance łącznej formują się beleczki kostne, które
początkowo rozchodzą się promieniście od centralnie położonego ośrodka (ogniska, jądra) kost-
nienia. W dalszym etapie beleczki układają się również w innych kierunkach, wytwarzając trój-
wymiarowy układ beleczek istoty gąbczastej śródkościa kości płaskich. Po osiągnięciu odpo-
wiedniej grubości, śródkoście zostaje pokryte z zewnątrz oraz od strony powierzchni wewnętrznej
cienką warstwą istoty kostnej zbitej, a z otaczającej kość tkanki łącznej powstaje okostna Dopóki
tkanka łączna jest zachowana, dopóty istnieje możliwość obwodowego powiększania kości.
Z chwila jej zaniku zostaje zahamowane dalsze wzrastanie kości, a przedwczesne skostnienie
połączeń kostnych może prowadzić do ich deformacji. Na podłożu łącznotkankowym powstają
tzw. kości pokrywowe i należą do nich przede wszystkim kości sklepienia oraz ścian bocznych
czaszki, większość kości trzewioczaszki, a ze szkieletu pozaczaszkowego - obojczyk, w którym
jednak wtórnie może występować chrząstka.
Pozostałe kości szkieletu powstają na drodze pośredniej, chrzestnej. Kości pojawiają się
najpierw jako chrzestne części szkieletu, a następnie w wyniku niszczenia chrząstki przez komór-
ki chrząstkogubne {chondroklasty) z równoczesnym wykształceniem się ognisk i jąder kostnienia,
chrząstka jest zastępowana przez tkankę kostną. Dlatego w ten sposób powstałe kości określa się
mianem zastępczych. Zastępowanie zanikającej chrząstki komórkami kostnymi może przebiegać
w dwojaki sposób: albo od powierzchni zewnętrznej w głąb chrząstki (kostnienie ochrzęstne lub
okołochrzęstne) lub wewnątrz chrząstki (kostnienie śródchrzęstne). Kostnienie śródchrzęstne
występuje w kościach krótkich i płaskich, natomiast oba typy kostnienia w kościach długich.
Prawie każda kość powstaje z kilku ośrodków kostnienia. Część spośród nich pojawia się
w okresie płodowym (najwcześniej pod koniec drugiego miesiąca życia płodowego) i jest okre-
ślana mianem pierwotnych (głównych) punktów (centrów) kostnienia. Punktami wtórnymi (do-
datkowymi) określa się ogniska kostnienia pojawiające się w życiu pozapłodowym (w pierwszych
sześciu latach życia powstają ośrodki kostnienia w nasadach kości długich i w kościach krótkich,
a ostatnie ośrodki dla kości miedmezej pojawiają się w 15-16 roku życia). Trzony kości
drugich rozwijają się z głównych centrów kostnienia, zaś nasady - z punktów dodatkowych.
Kostnienie kości długich rozpoczyna się od części środkowej trzonu, w którym na drodze
kostnienia okolochrzęstnego wpierw wytwarza się mankiet kostny, stopniowo grubiejący w miarę

24
nakładania tkanki kostnej. W ten sposób trzony kości długich zwiększają również swe wymiary
poprzeczne. Kostnienie odbywa się również wewnątrz odcinka środkowego na drodze niszczenia
i zastępowania chrząstki przez komórki kostne i wykształcenia się istoty gąbczastej kości. Rów-
nocześnie z tym odbywa się proces resorbcji przez osteoklasty istoty gąbczastej trzonu kości i
wytworzenie się jamy szpikowej, która w miarę rozwoju kości powiększa się wzdłuż i wszerz.
Nieco później dodatkowe ogniska kostnienia wykształcają się w nasadach kości długich i rozra-
stając się powoli śródchrzęsinie, obejmują niemal całą nasadę. Jedynie między nasadą a trzonem
oraz na powierzchni nasady zachowuje się przez dłuższy czas warstwa tzw. chrząstki nasadowej
oraz chrząstki stawowej. W chrząstce nasadowej odbywa się rozplem komórek, które są następ-
nie niszczone przez chondroklasty i zastępowane komórkami kostnymi. W ten sposób następuje
rozrost kości zarówno od strony trzonu jak i nasady, i cała kość wzrasta na długość. Z chwilą
zakończenia procesu rozplemu komórek następuje zrośnięcie się trzonu z nasadami i tym samym
ustaje wydłużanie kości, i zostaje zakończony wzrost organizmu.
W okresie pourodzeniowym oprócz przyspieszonego rozwoju kośćca we wczesnym dzie-
ciństwie, kiedy to wytwarzają się ważne czynnościowo ośrodki kostnienia w nasadach i ko-
ściach krótkich oraz kostnieją w tym czasie trzeszczki, po okresie względnego zahamowania
rozwoju kośćca, rozpoczyna się drugi rzut ośrodków kostnienia, zwłaszcza w odrostkach (apa-
physes), który pojawia się u 9-letnich dziewcząt i 11-letnich chłopców. Między 15 a 17 rokiem
życia rozpoczyna się zanik chrząstki nasadowej i kostnienie nasad z trzonami. U płci żeńskiej
ośrodki kostnienia, przede wszystkim w nasadach, pojawiają się o 2 lata wcześniej aniżeli u płci
męskiej, co pozostaje w związku z wcześniejszym dojrzewaniem płciowym dziewcząt. Zwolnio-
ny wzrost młodzieży utrzymuje się u dziewcząt do 20 roku, a u chłopców do 25 roku życia.
Sterowaniem rozrostu kośćca od około 2-3 roku życia kieruje ludzki hormon wzrostu
przedniego płata przysadki mózgowej, zwany hormonem somatotropowym, przy współudziale
hormonów tarczycy. Hormon ten wpływa pobudzająco na rozplem komórek w chrząstkach nasa-
dowych. W drugiej fazie przyspieszonego rozwoju, który przypada na okres dojrzewania płcio-
wego chłopców i dziewcząt, sterowanie rozwojem w części przejmują androgeny i estrogeny
gruczołów płciowych. W końcowej fazie wzrastania wysoki poziom androgenów jądrowych i
estrogenów jajnikowych powoduje hamowanie rozrostu liniowego kości. W związku z wcześniej-
szym dojrzewaniem gruczołów płciowych żeńskich, wzrost kobiet jest przeciętnie mniejszy niż
mężczyzn.
Na przyspieszenie wzrostu kości mają wpływ również takie czynniki, jak np. prawidłowy
sposób odżywiania, a przede wszystkim odpowiednia zawartość w pokarmie białka oraz związ-
ków wapnia i fosforu; odpowiednio bogate ukrwienie przynasad; prawidłowy ucisk wywierany na
chrząstkę nasadową wpływa pobudzająco na wzrost kości na długość i grubość, oraz odpowiednie
zaangażowanie mchowe, które wpływa stymulująco na rozwój tkanki mięśniowej i kostnej. Na-
przemienny ucisk na kość, w granicach od 7 do 37 g na mm2 powierzchni kości, wpływa pobu-
dzająco na rozplem tkanki kostnej. Nadmierny jak też zbyt mały ucisk wywierany na kość opóź-
niają rozrost kości.
Opisane procesy nie oznaczają definitywnego zakończenia rozwoju kości. Wykazują one
stałą przebudowę polegającą na resorbcji i nowotworzeniu tkanki kostnej oraz stałą przemianę
soli mineralnych w tkance kostnej. Grubość warstwy korowej kości długich zwiększa się około
28 roku życia u kobiet i 30-32 u mężczyzn. U osób starszych występuje proces obumierania
poszczególnych beleczek kostnych, który ma charakter zjawiska fizjologicznego. Natomiast okres
starczy przynosi znaczne przyspieszenie procesu resorbcji beleczek i warstewek tkanki kostnej,
przez co kość staje się rzadsza (zrzeszotnienie kości - osteoporosis) i bardziej łamliwa. Osteopo-

25
roza u kobiet przebiega znacznie szybciej po klimakterium, wobec braku we krwi est
odgrywających ważną rolę w mctabiizmie soli mineralnych w kościach.

C. Kształt kości

Pod względem kształtu, kości szkieletu dzielimy na: długie, płaskie, krótp
nokształtne i nieregularne.
W kościach długich {ossa longa) wymiar długościowy jest większy od c
zostałych - szerokości i grubości. Do tej grupy należą tzw. kości dwunasadov
czyn, np. kość ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa, piszczelowa i strz;
kości śródręcza i śródstopia oraz paliczki palców ręki i stopy. Kości dwuna
posiadają część środkową, czyli trzon (corpus) oraz dwa, zwykle zgrubiałe
(nasady): bliższy lub górny (extremitas proximalis s. superior) i dalszy albc
(extremitas distalis s. inferior).
Trzon posiada jamę szpikową (cavum medulłare), zawierającą szpik kos
części nasad, które łączą się z sąsiednią kością w sposób ruchomy, pokryte są w
chrząstki szklistej lub włóknistej i noszą nazwę powierzchni stawowych. U osol
młodych trzon z nasadą (epiphysis) jest połączony za pomocą chrząstki nasa
Trzon rozwija się z głównego ogniska kostnienia, nasady - z ośrodków dodatków
Kości płaskie (ossa piana) posiadają dużą powierzchnię przy wybitnie
wymiarze grubościowym, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kości biodrowe.
Kości krótkie (ossa hrevia) są mniej więcej równomiernie rozwinie
wszystkich trzech kierunkach, np. kości nadgarstka lub stepu.
Kości różaokształtne (ossa multijbrmid) występują jako bryły najrozrr.
postaci, których nie można opisać trzema podstawowymi wymiarami, np. kręg
sitowa, klinowa itd.
Do kości pneumatycznych (ossa pneumatica) zalicza się niektóre kosi
szki, jak np. kość sitową, klinową, czołową, skroniową i szczęki, zawierające we
przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem. Te wewnętrzne
nazywa się najczęściej zatokami.

D. Właściwości biologiczne i fizyczne kości

Ciężar kośćca wraz ze szpikiem wynosi około 12 kg u mężczyzny i 10 kg

biety, czyli waha się od 10 do 20% ciężaru ciała. Jak już wcześniej wspomniano,
nik organiczny (osseina) nadaje kościom znaczną sprężystość, a komponenta ni
niczna (sole mineralne) twardość i wytrzymałość na ciśnienie i rozciąganie. U dor
człowieka wytrzymałość kości na ciśnienie wynosi od 12,5 do 17 kg na 1 mm2; nr.
udowa wytrzymuje siłę ciśnienia około 7780 kg, a siłę rozciągania około 561
Znacznie mniej odporne są kości długie na działanie sił poprzecznych - wyginan
kość udowa łamie się przy obciążeniu poprzecznym wynoszącym około 3<
Zwraca również uwagę fakt, że chrząstka pokrywająca powierzchnie stawowe koś
przeszło 10-krotnie odporniejsza na ciśnienie aniżeli na rozciąganie. Ma to duż
czenie dla prawidłowego funkcjonowania stawów.

26
 Elastyczność kości oraz wytrzymałość na obciążenie zależą od wzajemnego sto-
sunku ilościowego składników organicznych i nieorganicznych. W wieku starczym,
przy stosunkowym zwiększeniu się ilości składników mineralnych, kości stają się bar-
dziej kruche i podatne na złamania, a ich wytrzymałość wynosi tylko 6-7 kg na 1 mm 2
powierzchni. Pomimo tak dużej twardości i wytrzymałości, kości są plastyczne, tzn.
podatne na kształtujący wpływ sąsiednich narządów, zwłaszcza w okresie rozwoju i
wzrostu kości. Przykładem tej plastyczności mogą być np. bruzdy żłobione na po-
wierzchni kości przez naczynia, nerwy oraz ścięgna mięśni, różnego rodzaju wyniosło-
ści i wgłębienia powstałe na skutek działania sił mięśniowych, kształt jamy mózgocza-
szki będącej negatywem rozwijającego się w niej mózgowia itd. Wyniosłości znajdują-
ce się na powierzchni kości w postaci przeróżnych guzków, grzebieni, kolców i chro-
powatości występują w miejscach przyczepów mięśni i są wynikiem ciągnącego działa-
nia siły mięśniowej. Podobnie przeróżne zagłębienia i rowki są rezultatem żłobiącej siły
nacisku ścięgien lub brzuśców mięśniowych. Wygięcia kości na kształt łuku (np. kości
śródrccza i śródstopia) są rezultatem przewagi napięcia spoczynkowego zespołu mięśni
zginających nad zespołem prostowniczym.
Kość posiada również zdolność dostosowania swej grubości a nawet kształtu do
•. Jpow lednich warunków. Duże obciążenie pobudza pogrubienie kości przez apozycję
(przywarstwianie) oraz przebudowę struktury beleczkowatej i pogrubienie jej w strefach
przeciążeniowych. Odwrotnie, w miejscach małego obciążenia kość zanika.
Kość ma także zdolność dostosowania swojego kształtu do działających obcią-
żeń. W krzywo zrośniętych złamaniach u dzieci, czynnościowo nieważne wyrostki
kostne stopniowo zanikają, a ważniejsze wzmacniają się. Prowadzi to do „prostowania
się" zagięć rosnącej kości.
Kość posiada również zdolność regeneracji na skutek kościotworczej działalno-
ści okostnej, którą zachowuje w zasadzie do końca życia nawet u ludzi w wieku star-
czym. Kość daje się także przeszczepiać i w ten sposób można wypełniać większe ubyt-
ki kostne. Poprzez zdolność wytwarzania przez szpik kostny czerwony erytrocytów
i granulocytów, kość jest także bardzo ważnym narządem krwiotwórczym.
Zestawienie najczęściej używanych określeń dotyczących rzeźby kości:
chropawość - aspera nadkłykieć - epicondylus
bruzda - sulcus krętarz — trochanter
dół -fossa kolec - spina
dołek -fovea linia, kreska - linę a
głowa - caput panewka - acetabulum
główka - capitulum pole - area
grzebień - crista, pecten otwór -foramen
guz - tuber szczelina -fissura
guzek - tuberculum szyja, szyjka - collum
guzowatość - tuberositas warga - labium
jama - cavum wcięcie - incissura
kanał - canałis wycisk - impressio
kłykieć - condylus wydrążenie - cavitas

27
2. Połączenia kości

Połączenia pomiędzy kośćmi szkieletu występują w organizmie w dwóch posta

ciach: jako połączenia ścisłe, czyli nieruchome i jako połączenia wolne, ruchome, czyi
stawy.

A. Rozwój połączeń kostnych

Gdy w okresie rozwoju kośćca miękki szkielet błoniasty zostaje zastąpiony bardziej od
potnym szkieletem chrzestnym, zostają zlokalizowane ruchy w poszczególnych miejscach szkie
letu. Pasma tkanki łącznej zarodkowej, łącząc oddzielne części szkieletu chrzestnego, wytwarzaj
ciągłą formę połączeń ścisłych kości. Połączenia te, które ulegają w dalszym rozwoju zróżnico
waniu, mogą występować w różnych postaciach. Jeżeli materiałem łączącym kości jest powstał
z mezenchymy tkanka łączna, to takie połączenie nazywa się więzozrostem lub połączeniem
włóknistym. Jeżeli tkanka łączna przeistoczy się w chrząstkę, to takie połączenie określa si
mianem chrząstkozrostu lub połączeniem chrzestnym. Tkanka łączna lub chrząstka mogą z cza
sem ulec skostnieniu i wtedy powstaje kościozrost. Tak więc więzozrost, chrząstkozrost i kościo
zrost stanowią pierwotne formy połączeń części szkieletu, na bazie których może rozwinąć si
wtórna, wyższa forma połączenia ruchomego, czyli staw.
Stawy zaczynają się kształtować w połowie trzeciego miesiąca życia płodowego, główni
między kośćmi rozwijającymi się na podłożu tkanki chrzestnej. W tkance łącznej oddzielające
chrząstkowe modele przyszłych kości, powstają małe, szczelinowate jamki, które stopniow'
powiększają się i tworzą jamę stawową. Część tej tkanki może pozostać między kośćmi w postać
krążka lub łąkotki stawowej natomiast na obwodzie jamy stawowej zarodkowa tkanka Sączn
przeistacza się w torebkę stawową. Z niej też kształtują się więzadła stawowe. W ten sposó
z połączenia ciągłego powstaje połączenie nieciągłe, przerwane, które spełnia warunki większe
ruchomości łączących się części szkieletu.
U noworodka stawy wykazują już określony stopień rozwoju, pomimo że torebka stawc
wa jest jeszcze bardzo cienka, a powierzchnie stawowe stosunkowo duże w porównaniu ze stf
wami osób dorosłych. W formowaniu torebki stawowej oraz więzadeł czynny udział biorą mk
śnie, które przyczepiają się w okolicy danego stawu. Ten ścisły związek mięśni i torebek stawc
wych oraz więzadeł tworzy mocny aparat chroniący stawy przed urazami.
Dalszy rozwój stawów wiąże się ściśle z postępem kostnienia nasad kości długich ora
z formowaniem się zespołów kostnych, np. nadgarstka czy stepu. Pełną stabilizację osiągaj
stawy wraz z zakończeniem rozwoju nasad oraz uformowaniem się proporcji między bierną
czynną częścią mięśni.
Zakres i możliwości ruchowe w danym stawie będą zależeć od kształtu powierzchni sti
wowych, od zwartości i grubości torebki stawowej oraz od ilości, wytrzymałości i kierunku pra
biegu więzadeł, jak też od przebiegu i napięcia mięśni blokujących ruchy w stawie.

B. Podział i budowa połączeń ścisłych

Połączenia kości ścisłe (synarthroses) zależnie od rodzaju tkanki zespalając

kości dzieli się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty.

28
 Więzozrost (syndesmosis) lub inaczej połączenie włókniste {iuncturae fibrosae)
występuje w trzech postaciach:
więzozrostu włóknistego (syndesmosis fibrosa) utworzonego przez włókna klejo-
dajne, np. błony międzykostne przedramienia i goleni;
- więzozrostu sprężystego (syndesmosis elastica), w którym elementem łączącym
kości są włókna sprężyste, elastyczne, nadające tkance żółte zabarwienie, np. wię-
zadła żółte rozpięte między łukami kręgów;
szwów (sutura), w których włókna łączące kości są bardzo liczne i jednocześnie
krótkie (około 0,5 mm), a połączenia są niezwykle mocne.
W zależności od ukształtowania brzegów łączących kości wyróżnia się:
szew piłowaty (sutura serrata), w którym nieregularnie wycięte brzegi jednej kości
zazębiają się z wgłębieniami drugiej. Jest to najmocniejsze, a zarazem najczęściej
występujące połączenie między kośćmi sklepienia czaszki, np. kości czołowej z ko-
śćmi ciemieniowymi, łuski kości potylicznej z kośćmi ciemieniowymi, czy też ko-
ści ciemieniowych między sobąj
szew gładki albo prosty (sutura piana s. levis) stanowi połączenie dwu kości,
których brzegi są prawie proste, np. połączenie wyrostków podniebiennych szczęki
lub blaszek poziomych kości podniebiennych;
szew łuskowy (sutura sąuamosa) przebiega nie prostopadle, lecz skośnie do po-
wierzchni kości. W tym połączeniu brzegi kości zachodzą na siebie dachówkowato
(lub jak łuski na rybie), np. łuska kości skroniowej na kość ciemieniową;
wklinowanie (gomphosis) jest rodzajem szczególnego umocowania zębów w
szczękach. Korzenie zębów tkwią w zębodołach podobnie jak gwóźdź (gomphos)
w desce.
Szwy we wczesnym okresie życia umożliwiają powiększanie mózgoczaszki pro-
porcjonalnie do wzrostu mózgowia. Z chwilą zakończenia powiększania masy mózgo-
wia, szwy ulegają powolnemu kostnieniu i zanikowi (obliteracja szwów).
Połączenia chrzestne (iuncturae cartilagineae) stanowią połączenia kości za
pomocą chrząstki szklistej lub włóknistej. Chrząstkozrosty są częstym połączeniem
kości w okresie rozwoju organizmu, np. między trzonem a nasadami kości drugich.
W miarę dojrzewania ustroju większość chrząstkozrostów przekształca się w ko-
ściozrosty (synostosis). Połączenie kości za pomocą chrząstki szklistej określa się
::n.ianem chrząstkozrostu (synchondrosis), np. chrząstkozrost klinowo-potyliczny, a za
pomocą chrząstki włóknistej nazywa się spojeniem (symphysis), np. spojenie łonowe.
Przesuwalność lub ruchomość kości względem siebie w połączeniach ścisłych
iest oczywiście nieznaczna. Równa zeru w kościozrostach, w chrząstkozrostach zależy
od rodzaju, grubości i podatności warstwy chrzestnej na ucisk. Największa, chociaż
róu nież nieznaczna, jest w więzozrostach sprężystych.

C. Budowa i podział stawów

Stawy, czyli połączenia maziowe (articulationes s. juncturae synoviales), są

najbardziej ruchomymi połączeniami kości, a jednocześnie najbardziej złożonymi. Kaź-
d\ staw wolny składa się z następujących zasadniczych elementów jego budowy: po-
wierzchni stawowych, torebki stawowej i jamy stawowej.

29
 Powierzchnie stawowe (facies articulares) są to zazwyczaj gładkie powierzch-
nie dwu lub więcej kości, które się ze sobą stykają. Powierzchnie stawowe mogą przyj-
mować rozmaity kształt krzywizny, zależnie od ruchu dokonywanego w danym stawie;
jednak zazwyczaj powierzchnia stawowa jednej kości jest wypukła, a druga - stanowiąc
jej negatyw -jest wklęsła. Pierwszą nazywamy główką stawową, drugą - panewką.
Każda z powierzchni jest najczęściej pokryta cienką warstwą chrząstki szklistej
(rzadziej chrząstką wfófcmstaj, zwane/ chrząstką stawową (cartilago articularis), która
od kości oddzielona jest warstwą zwapniała. Chrząstka stawowa ma zwykle grubość od
0,5 do 2 mm, chociaż jej warstwa może dochodzić nawet do 6 mm grubości, jak to ma
miejsce np. na powierzchni wewnętrznej rzepki. Chrząstki stawowe panewek są zazwy-
czaj bardziej miękkie niż chrząstki główek stawowych i tym samym istnieje możliwość
lepszego dopasowania powierzchni stawowych. Chrząstka stawowa dzięki swej gładko-
ści jest przystosowana do zmniejszania tarcia w czasie przesuwania się powierzchni
stawowych względem siebie oraz dzięki podatności i zdolności do sprężystego od-
kształcania osłabia siłę urazów działających na stawy i tym samym chroni powierzchnie
stawowe przed uszkodzeniem. Z wiekiem chrząstka stawowa traci połysk i sprężystość,
powstają w niej szczeliny i w coraz większym stopniu odsłaniane są zwapniałe warstwy
podchrzęstne kości.

Ryc. 3. Schemat budowy stawu

1 - główka stawu, 2 - panewka stawowa, 3 - chrząstka szklista
pokrywająca powierzchnie stawowe, 4 - błona maziowa torebki
stawowej, 5 - błona włóknista torebki stawowej, 6 - maź stawowa,
7 - więzadło wzmacniające torebką stawową

Torebka stawowa (capsula articularis) łączy powierzchnie stawowe kości, two-

rząc jednocześnie łącznotkankową osłonę stawu. Składa się ona z dwóch warstw: ze-
wnętrznej - włóknistej i wewnętrznej - maziowej.
Błona włóknista (membrana fibrosa) zawiera włókna klejodajne i małą ilość
włókien elastycznych. Włókna te przebiegają przeważnie równolegle do siebie lub czę-
ściowo się krzyżując, przechodzą w okostną w miejscu przyczepu. Przyczep błony

30
 włóknistej może znajdować się na brzegu chrząstki stawowej lub może sięgać nieco
dalej, obejmując część kości nie pokrytej chrząstką (np. na szyjce kości udowej w sta-
wie biodrowym), albo znajdować się w specjalnie dostosowanym rowku (np. na szyjce
anatomicznej kości ramiennej). Ponieważ w miejscu przyczepi: błony włóknistej nastę-
pują mniejsze lub większe naprężenia, lokalizacja przyczepił ma istotne znaczenie
praktyczne w powstawaniu urazów i ich leczeniu. Zewnętrzne wiązki włókien mogą
niekiedy tworzyć silne pasma łącznotkankowe, które nazywamy wiczadłami. Oprócz
wzmocnienia torebki stawowej, wpływają one również na zakres i rodzaj ruchu w da-
nym stawie. Do błony włóknistej mogą również przyczepiać się ścięgna mięśni, które
podczas skurczu, pociągając torebkę, chronią ją przed wpukieniem w obręb stawu.
Błona maziowa (membrana synovialis) jest miękką, cienką, bogato unaczynioną
i unerwioną błoną łącznotkankową, zawierającą włókna sprężyste i komórki tłuszczo-
we. Błona maziowa może tworzyć liczne fałdy i wypuklenia zarówno do wewnątrz
jamy stawowej, jak i na zewnątrz torebki. Do wnętrza jamy stawowej mogą wpuklać się
kosmki i fałdy maziowe (villi et plicae synoviales), powiększające wewnętrzną po-
wierzchnię błony maziowej. Na zewnątrz jamy błona może tworzyć uchyłki zwane
kaletkami maziowymi (bursae synoviales), które ułatwiają ślizganie się mięśni lub
ścięgien.
Wytworem błony maziowej jest maź (synovia), która wypełnia jamę stawową.
Maź stawowa jest gęstym, ciągnącym się płynem, zawierającym wodę (około 95-97%).
mucynę i kuleczki tłuszczu. Zadaniem mazi, która pokrywa powierzchnie stawowe i
stanowi jak gdyby naturalny smar stawu, jest ochrona powierzchni stawowych poprzez
zmniejszanie do minimum tarcia w trakcie ich przesuwania oraz odżywianie chrząstki
stawowej. W stanach zapalnych błona maziowa może wydzielać większe ilości płynu
surowiczego, wskutek czego jama stawowa ulega powiększeniu, a torebka stawowa jest
mocno napięta.
Jama stawowa (cavum articulare) w stanie czynnym jest szczelinowatą prze-
strzenią występującą między powierzchniami stawowymi, która przyżyciowo wypeł-
niona jest mazią. Przestrzeń wewnątrz torebki stawowej jest bardzo wąska, ponieważ
poszczególne części stawu ściśle do siebie przylegają pod wpływem napięcia więzadeł
i mięśni przylegających do torebki, ciśnienia atmosferycznego oraz przylepności mazi
stawowej.
W niektórych stawach oprócz składników głównych mogą znajdować się ele-
menty uzupełniające, takie jak: chrzestny obrąbek stawowy (labrum glenoidale) po-
większający i pogłębiający panewkę, np. w stawach ramiennym i biodrowym; krążki
stawowe (discus articularis) zbudowane ze zbitej tkanki łącznej włóknistej, które dopa-
sowują powierzchnie stawowe, a ponadto, dzieląc jamę stawową na dwie komory, mogą
wzbogacić lub zwiększyć ruchomość stawu, np. w stawie mostkowo-obojczykowym lub
skroniowo-żuchwowym; lub zbudowane z chrząstki włóknistej łąkotki stawowe (meni-
scus articulares), które podobnie jak krążki dzielą staw (chociaż nie tworzą całkowitej
przegrody jamy stawowej), wyrównują nie dopasowane do siebie powierzchnie stawo-
we oraz służą jako przesuwalne powierzchnie stawowe, spełniające ponadto funkcje
amortyzacyjne, np. staw kolanowy.
Stawy pod względem morfologicznym dzielimy na stawy proste (articulatio
simplex) i stawy złożone (articulatio composita). Kryterium powyższego podziału
stanowi liczba kości biorących udział w utworzeniu danego stawu. W stawie prostym

31
łączą się ze sobą dwie kości, np. w stawie ramiennym łopatka z kością ramienną, w
stawie biodrowym kość miedniczna z kością udową, w stawach śródręczno-palicz-
kowych kość śródręcza z bliższym paliczkiem, w stawach międzypaliczkowych dwie
kości paliczkowe itd. Natomiast w stawach złożonych łączą się ze sobą trzy lub większa
liczba kości, np. w stawie łokciowym kość ramienną, łokciowa i promieniowa, w stawie
promieniowo-nadgarstkowym kość promieniowa i trzy kosteczki nadgarstka - lódecz-
kowata, księżycowata i trójgraniasta, w stawie kolanowym kość udowa, piszczelowa
oraz rzepka itd. Jeżeli przy wykonywaniu jakiegoś ruchu zaangażowane są dwa lub
więcej stawów jednocześnie, to stawy takie nazywamy sprzężonymi, np. ruch odwraca-
nia i nawracania przedramienia wraz z ręką zachodzi równocześnie w stawach promie-
niowo-łokciowym bliższym i dalszym.
Zakres i obszerność ruchów w danym stawie zależą przede wszystkim od
ukształtowania powierzchni stawowych, od stanu napięcia włókien torebki stawowej
oraz od siły i rozmieszczania więzadeł i mięśni działających na staw.
Ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych i rodzaj wykonywanych
ruchów, odróżniamy stawy jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe, czyli stawy o
jednym, dwóch lub trzech stopniach swobody ruchów.
Do stawów jednoosiowych zalicza się staw zawiasowy, obrotowy i śrubowy.
W stawie zawiasowym (ginglymus) główka stawowa ma kształt bloczka lub
walca, a panewka jest przybliżonym negatywem głowy. Zazwyczaj na główce znajduje
się rynienkowate wgłębienie, a panewka wyposażona jest w wystającą listewkę kostną
lub chrzestną, dopasowaną do rynienki. Stanowi to jak gdyby mechanizm kierunkowy,
polegający na prowadzeniu powierzchni stawowych w odpowiedniej, jednej płaszczyź-
nie. Oś ruchu przebiega poprzecznie do drugiej osi kości wchodzących w skład stawu.
Charakterystyczną cechą stawów zawiasowych jest występowanie więzadeł pobocz-
nych, które nie ograniczając ruchów zasadniczych, zabezpieczają staw przed bocznym
przesunięciem powierzchni stawowych. W stawach zawiasowych zachodzą ruchy zgi-
nania i prostowania. Przykładowe mogą być stawy międzypaliczkowe.
Staw obrotowy (articulatio trochoidea) posiada cylindrycznie ukształtowaną
główkę, której powierzchnia boczna styka się z panewką. Główka obraca się w panewce
jak oś w łożysku, czyli równolegle do długiej osi kości, np. ruch obrotowy w stawie
promieniowo-łokciowytn bliższym.

3
« 5 6 7
Ryc. 4. Ważniejsze rodzaje połączeń kostnych
szew piłowaty, 2 - chrząstkozrost, 3.7 _ g)ówne rodzaje stawów (strzałki oznaczają osie, wokó! których
zachodzą ruchy): 3 i 4 - stawy zawiasowe. 5 - staw siodełkowy, 6 - staw obrotowy, 7 - staw kulisty

32
 Staw śrubowy (articulatio cochlearis) uważany jest za odmianę stawu jedno-
osiowego, ruch obrotowy wokół osi podłużnej łączy się bowiem w tym stawie z równo-
czesnym ruchem posuwistym (postępowym) wzdłuż tej osi - podobnie jak przy
wkręcaniu śruby. Ruch taki zachodzi w stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym.
W ruchu obrotowym kręgu szczytowego wokół zęba kręgu obrotowego odbywa się
równocześnie ruch śrubowy wzdłuż zęba.
Do stawów dwuosiowych zaiicza się staw kłykciowy i staw siodełkowy.
Staw kłykciowy (articulatio condylaris) ma główkę stawową eliptyczną (jajo-
watą), czyli wypukłą zarówno w długiej jak i krótkiej osi. Panewka stawowa jest w obu
osiach wklęsła. Staw ma zatem dwie osie ustawione prostopadle względem siebie, wo-
kół których odbywają się ruchy. Przykładem może być staw promieniowo-
nadgarstkowy, w którym zachodzą ruchy zginania dłoniowego, prostowania i zginania
grzbietowego oraz przywodzenia i odwodzenia lub inaczej zginania łokciowego i pro-
mieniowego ręki. Z połączenia wszystkich ruchów podstawowych powstaje złożony
ruch obwodzenia ręki.
Staw siodełkowy (articulatio sellaris) posiada obie powierzchnie stawowe
ukształtowane w formie siodła, tzn. wypukłe w jednej płaszczyźnie, a wklęsłe w dru-
giej. Jedno siodełko jest tutaj ,jeźdźcem" dla drugiego, a ruch w tym stawie można
przyrównać do ruchu jeźdźca na koniu: ku przodowi i do tyłu oraz z boku na bok. Ty-
powym przykładem jest staw nadgarstkown-śródręczny kciuka, w którym można kciuk
odwodzić i przywodzić, przeciwstawiać i odprowadzać. Skojarzenie wszystkich ruchów
pozwala na ruch obwodzenia.
Do stawów wieloosiowych zaiicza się stawy kuliste (articulationes sphero-
idae), w których główka stawowa stanowi mniejszy lub większy wycinek kuli. W za-
leżności od wielkości powierzchni stawowych oraz głębokości panewki, stawy kuliste
można podzielić na stawy kuliste wolne, np. staw ramienny, w którym powierzchnia
panewki jest przeszło trzy razy mniejsza od powierzchni główki, a staw charakteryzuje
duża obszerność ruchów, oraz na stawy kuliste panewkowe, w których większa i głęb-
sza panewka obejmuje znaczną część główki, ograniczając jednocześnie zakres ruchów,
np. staw biodrowy. Ruchy w stawach kulistych mogą odbywać się wokół dowolnych
osi. W stawach kulistych oprócz ruchów zasadniczych (zginania, prostowania, odwo-
dzenia, przywodzenia, nawracania i odwracania) mogą również zachodzić ruchy złożo-
ne, np. równoczesne zgięcie i odwodzenie, prostowanie z nawracaniem itd.
Stawy płaskie (articulationes planae) charakteryzują płaskie lub prawie płaskie
powierzchnie stawowe główki i panewki. Ruchomość w tego rodzaju stawach jest nie-
znaczna, zależy w dużym stopniu od napięcia torebek stawowych i więzadeł. Jeżeli
torebka jest wiotka i luźna, wtedy kości względem siebie mogą nieznacznie się przesu-
wać, np. w stawach kręgów. Odwrotnie, gdy włókna torebki są grube i silnie napięte,
ruchomość jest minimalna, np. w stawie krzyżowo-biodrowym. Dawniej tego rodzaju
stawy kwalifikowano niesłusznie do tzw. stawów pólścisłych, pomimo że nie różnią się
budową od innych stawów. Intensywnie i systematycznie prowadzone ćwiczenia fi-
zyczne (zwłaszcza w wieku dziecięcym) mogą doprowadzić do zwiększenia ruchomości
w tych stawach, jak ma to miejsce np. u akrobatów, gimnastyków czy tancerzy. Wsku-
tek ćwiczeń następuje znaczne rozluźnienie torebek stawowych i aparatu więzadłowego.
Sumowanie się nieznacznych nawet ruchów w stawach płaskich pozwala np. na dosto-

33
 sowanie powierzchni stopy do nierówności podłoża, a także na plastyczny uchwyt ręką
przedmiotów i narzędzi.
Nazwa stawy nieregularne obejmuje te stawy, w których powierzchnie stawowe
są nietypowe. Ruch w tych stawach jest możliwy dzięki włączeniu chrząstki śródsta-
wowej (np. staw mostkowo-obojczykowy). Staw może w ten sposób uzyskać znaczną
ruchomość zbliżoną do stawu kulistego wolnego.
Dwie kości połączone ze sobą stawowo tworzą tzw. parę biokineniatyczną.
Szereg elementów kostnych powiązanych ze sobą w sposób ruchomy (czyli par bioki-
nematycznych połączonych kolejno) tworzy tzw. łańcuch stawowy, czyli łańcuch
biokinematyczny.
Łańcuchy stawowe mogą być otwarte i zamknięte.
W łańcuchu otwartym końcowe ogniwo łańcucha łączy się tylko z jednym są-
siednim ogniwem, a część dalsza łańcucha jest wolna, np. kończyna górna. Ruchomość
poszczególnych ogniw takiego łańcucha stawowego sumuje się, dzięki czemu zwiększa
się sumaryczny zakres ruchomości ostatniego członu łańcucha, np. w kończynie górnej
jej koniec dalszy (ręka) osiąga znacznie większy zakres rachomości od końca bliższego
(obręczy barkowej). Jednocześnie w połączeniu łańcucha otwartego istnieje możliwość
wykonywania ruchów w obrębie każdej pary biokinematycznej, niezależnie od pozo-
stałych ogniw łańcucha, np. oddzielnie w stawie ramiennym, łokciowym, promieniowo-
nadgarstkowym itd.
W łańcuchach biokinematycznych zamkniętych ostatnie ogniwo łańcucha nie
jest swobodne, lecz cały łańcuch zamyka się sam ze sobą, np. w połączeniu żeber
z kręgosłupem i mostkiem. W tym przypadku ruch jednej pary biokinematycznej, np.
żeber w stawach żebrowo-kręgowych, inicjuje ruch w drugiej parze, w rym przypadku
mostka w połączeniach mostkowo-żebrowych.
Należy dodać, że łańcuchy biokinematyczne otwarte mogą przekształcać się
w zamknięte, np. jeżeli dwie kończyny uzyskują połączenie poprzez wspólny element
podparcia. Łańcuchy stawowe kończyn dolnych oraz kręgosłupa odgrywają również
istotną rolę w amortyzowaniu wstrząsów w czasie np. czynności lokomocyjnych.

3. Nazewnictwo ruchów w stawach

W 1964 r. na Kongresie Stowarzyszeń Ortopedycznych w Vancouver w Kana-

dzie uzgodniono i zaakceptowano nazewnictwo ruchów w stawach oraz przyjęto nową
metodę zapisu wyników pomiarów ruchów. Przyjęło ją również w 1969 r. jako obowią-
zującą Międzynarodowe Towarzystwo Chirurgów, Ortopedów i Traumatologów, i od
tego czasu stosowana jest w znakomitej większości krajów. Jest to tak zwana metoda
„neutralnego zera", tzn. że w celu prawidłowego i jednoznacznego stosowania nazw
ruchu przyjęto dla każdego stawu pozycję zerową, jako pozycję wyjściową. Każde
oddalenie od zera nazywa się zginaniem, a powrót do pozycji zerowej - prostowaniem.
Można było przyjąć taką metodę określania nazw ruchów, ponieważ z punktu widzenia
mechaniki, prawie wszystkie ruchy w stawach człowieka są ruchami obrotowymi. Wy-
jątek stanowią pewne fazy ruchów o charakterze ślizgowym, występujące w nielicznych
stawach. Zatem takie ruchy jak zginanie, prostowanie, przywodzenie, odwodzenie,
nawracanie i odwracanie - to nazwy ruchów obrotowych. W stawach zawiasowych ruch

34
prostowania kończy się w pozycji zerowej i nie może jej przekroczyć w warunkach
prawidłowych. Przekroczenie punktu zerowego w takim przypadku określa się mianem
przeprostu.
W stawach dwu- i wieloosiowych może nastąpić przekroczenie punktu zerowego
również w drugą stronę. Także ten ruch nazywamy zginaniem. Dla odróżnienia dwóch
ruchów zginania dodaje się odpowiednie bliższe określenia, np. zginanie dłoniowe lub
grzbietowe ręki, zginanie do przodu i do tyłu ramienia lub uda itd.
Również przy ruchu prostowania, czyli ruchu powrotnym do pozycji zerowej,
określa się, z której pozycji zgięcia zostało dokonane prostowanie, np. powrót z pozycji
zgięcia do przodu określamy nazwą prostowania przedniego, a z pozycji zgięcia do tyłu
- prostowaniem tylnym. Ruchem zginania jest także odwodzenie, natomiast przywo-
dzenie jest ruchem prostowania. Obie nazwy stosuje się przy określaniu ruchów koń-
czyn górnych i dolnych w stosunku do tułowia lub do płaszczyzny pośrodkowej ciała.
W ruchu odwodzenia kończyna oddala się od tułowia lub płaszczyzny pośrodkowej
(ruch zginania), w ruchu przywodzenia powraca do pozycji wyjściowej, zerowej (ruch
prostowania). Nazwą przywodzenie i odwodzenie określa się także ruchy palców
w stawach śródręczno-paliczkowych i śródstopno-paliczkowych.
Nazwy odwracanie i nawracanie stosuje się do kończyn i ich części składowych.
Terminy te są stosowane od dawna i są zgodne z zasadami nazewnictwa ruchów.
W ruchu nawracania kończyna lub jej część obraca się do wewnątrz (zginanie), w ruchu
odwracania obraca się na zewnątrz (prostowanie) i powraca do pozycji wyjściowej.
Odrębnym rodzajem ruchu jest skręcanie. Nazwę tę stosuje się tylko do ruchów
kręgosłupa. Za ruch skręcania przyjmuje się taki rodzaj mchu, w którym części poru-
szanej całości, w tyrn przypadku kręgosłupa, wykazują różne zakresy obrotu. Najniższa
część kręgosłupa - kość krzyżowa - jest ustalona i nie zmienia położenia w czasie ru-
chu kręgosłupa, natomiast odcinki ponadkrzyżowe wykonują coraz większą część ob-
rotu. Zachodzi tu podobieństwo do skręcania długiego pręta, którego jeden koniec jest
ustalony, np. w imadle, a drugi jest wolny, poddany sile skręcającej. Ruch skręcania
kręgosłupa dokonuje się głównie między trzonami kręgów a krążkami międzykręgo-
wymi.
Nazwę obracanie stosuje się w nazewnictwie ruchów głowy dokonywanych
w stawie dolnym głowy. W ruchu tym głowa obraca się w stosunku do kręgosłupa.
Dalszym ciągiem ruchu jest skręcanie kręgosłupa szyjnego tak, że oba te ruchy prze-
chodząjeden w drugi.
Ruch obwodzenia może być dokonywany w stawach dwu- i wieloosiowych. Jest
dokonywany w zmiennej płaszczyźnie, odpowiadającej powierzchni stożka, w którym
część wolna kończyny zakreśla linię odpowiadającą podstawie stożka. Ruch jest ciągły,
brak tu pozycji końcowej. Nie stosuje się nazwy dla ruchu powrotnego do pozycji wyj-
ściowej, ponieważ ruch ten jest jednoznaczny z ruchem obwodzenia w stronę przeciw-
ną.

Zestawienie głównych rodzajów ruchów

Zginanie (flexio) -jest to ruch oddalania się od pozycji wyjściowej, zerowej. Do na-
zwy ruchu dodaje się jego bliższe określenie, jak np. do przodu (anterior) i do tyłu

35
 (posterior), grzbietowe (dorsalis), dłoniowe (palmaris), podeszwowe (plantariś), pro-
mieniowe (radialis), łokciowe (ulnaris) i inne.
Zgięcie (flexioperactd) -jest to pozycja po wykonaniu ruchu zginania, końcowa faza
ruchu i może być określona odpowiednim kątem. Określa sieje również bliżej: przed-
nie, tylne itd. jak wyżej. Tylko w tym przypadku można użyć nazwy łacińskiej ante-
flexio w znaczeniu - zgięcie przednie i retroflexio w znaczeniu - zgięcie tylne. Dla
oznaczenia dokonywanego ruchu zginania do przodu, należy użyć nazwy łacińskiej
flexio anterior.
Prostowanie (extensio) - oznacza ruch powrotny od pozycji zgięcia do zerowej pozycji
wyjściowej. Podobnie jak przy zginaniu, dodajemy również bliższe określenie ruchu: do
przodu, do tyłu, grzbietowe, dłoniowe, podeszwowe, promieniowe, łokciowe i inne.
Wyprost (extensio peractd) - to końcowa faza ruchu prostowania, powrót do pozycji
zerowej. Nazwa ta jest prawidłowa w stosunku do ruchu kręgosłupa powracającego do
pozycji wyjściowej oraz do stawów zawiasowych.
Odwodzenie (abductio) - odpowiada ruchowi zginania, to znaczy oddalania się od
pozycji wyjściowej. Nazwę tę stosuje się dla oznaczenia ruchu całych kończyn górnych
i dolnych w stawie ramiennym względnie biodrowym. Ruch odwodzenia zachodzi
w płaszczyźnie czołowej. Nazwę odwodzenie stosuje się również do określenia ruchu
w stawach śródręczno-paliczkowych i śródstopno-paliczkowych. Pomimo że odwodze-
nie jest szczególnym rodzajem zginania, nazwę ruchu utrzymuje się z uwagi na długą
tradycję.
Odwiedzenie (abductio peractd) - po pozycja końcowa po dokonanym odwodzeniu,
odpowiednik zgięcia.
Przywodzenie (adductio) - oznacza ruch powrotny do pozycji zerowej, jest on zatem
równoznaczny prostowaniu. Określenie przywodzenie stosuje się przy oznaczaniu ruchu
kończyny górnej i dolnej, a także ruchu palców w stawach śródręczno-paliczkowych
i śródstopno-paliczkowych.
Przywiedzenie (adductio peractd) - jest to końcowa faza ruchu przywodzenia, powrót
do pozycji wyjściowej; odpowiada wyprostowi.
Nawracanie (pronatio) -jest to ruch obracania do wewnątrz, w odniesieniu do kończy-
ny górnej lub dolnej, a także części kończyn, przedramienia i ręki, goleni oraz stopy.
Jest odpowiednikiem zginania, ponieważ jest to ruch oddalania się od pozycji zerowej.
Również nawracanie, podobnie jak przywodzenie i odwodzenie, jest określeniem trady-
cyjnym, stosowanym od dawna, ale nie jest sprzeczne z podstawowymi założeniami
nazewnictwa.
Nawrócenie (pronatio peractd) - to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu nawracania.
.Test równoznaczna ze zgięciem.
Odwracanie (supinatio) - oznacza ruch obrotowy na zewnątrz całej kończyny górnej
lub dolnej albo ich części składowych. Jest także odpowiednikiem zginania, jednak
w stronę przeciwną niż nawracanie. Jest to również nazwa tradycyjna.
W anatomii jako pozycję wyjściową przyjmuje się takie położenie kończyn gór-
nych, w którym powierzchnie dłoniowe rąk są skierowane do przodu, a obie kości
przedramienia, promieniowa i łokciowa są ustawione równolegle. Za nawracanie uważa
się wtedy maksymalny obrót ręki do wewnątrz, przy czym kciuki kierują się ku przo-
dowi. Powrót do położenia wyjściowego nazywa się wtedy odwracaniem. Natomiast

36
 w położeniu naturalnym przedramienia i ręki, za pozycję wyjściową, zerową, przyjmuje
się kończyny górne swobodnie zwisające z kciukami skierowanymi do przodu.
Odwrócenie (supinatioperacta) -jest to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu odwra-
cania.
Obracanie {rotatio) - w ruchu tym część ciała ulega obrotowi w płaszczyźnie po-
przecznej (poziomej); taki ruch zachodzi w stawie dolnym głowy. Precyzujemy kieru-
nek przymiotnikami: prawy {rotatio dexird), względnie lewy (rotatio sinistra).
Obrót (rotatio peracta) - to pozycja końcowa po wykonaniu ruchu obracania, także
z bliższym określeniem kierunku.
Wysuwanie (antepositio) - nazwa stosowana tylko w określeniu ruchu przesuwania do
przodu, np. obręczy kończyny górnej wraz z kończyną górną.
Cofanie (retropositio) - nazwa ruchu używana do określenia przemieszczania obręczy
kończyny górnej do tyłu.
Unoszenie (elevatio) - nazwa określa kierunek ruchu obręczy kończyny górnej ku gó-
rze.
Obniżanie (depressio) - nazwa stosowana dla oznaczania kierunku ruchu obręczy koń-
czyny górnej ku dołowi.
Wysunięcie (antepositio peracta), cofnięcie (retropositio peracta), uniesienie (elevatio
peracta) i obniżenie (depressio peracta) - to końcowa faza ruchu wysuwania, cofania,
unoszenia i obniżania.
Skręcanie (torsio) - ruch, który odpowiada zginaniu, a więc oddalaniu się od pozycji
zerowej. Nazwę tą stosuje się tylko do ruchów kręgosłupa. Poszczególne kręgi wyka-
zują stopniowo coraz mniejszy zakres obroni w odniesieniu do kości krzyżowej, która
jest ustalona, nieruchoma. Kierunek skręcania oznaczamy przymiotnikami prawy -
dexter (torsio dextra), lub lewy - sinister (torsio sinistra).
Skręt (torsio peracta) - końcowa faza ruchu skręcania.
Obwodzenie (circumductio) - oznacza ruch wykonywany w zmiennej płaszczyźnie,
odpowiadającej powierzchni stożka, w którym część wolna poruszanej części ciała
zakreśla linię odpowiadającą obwodowi podstawy stożka. Kąt szczytu stożka może być
rozmaity - określa on obszerność ruchu. Dodaje się bliższe określenie kierunku ruchu:
w prawo (circumductio de.rtra), w lewo (circumductio sinistra), do wewnątrz (circu-
mductio interna), na zewnątrz (circumductio e.rterna). W ruchu obwodzenia ruch jest
ciągły, brak jest określonej pozycji końcowej. Nie stosuje się odrębnej nazwy dla ruchu
powrotnego, ponieważ jest on jednoznaczny z ruchem obwodzenia w stronę przeciwną.
Ruch obwodzenia może być wykonywany w stawach dwu- i wieloosiowych.
Repozycja (repositio) - w nazewnictwie ruchów takich jak nawracanie, odwracanie,
obracanie, skręcanie, a także ruchów obręczy kończyny górnej brak jest nazwy, która by
dobrze określiła ruch powrotny do pozycji wyjściowej, zerowej. W tych przypadkach
może być użyta spolszczona nazwa łacińska repozycja, która wyraża ruch powracania
do pozycji wyjściowej.
Przeprost (h\verextensio) - ruch w stawach zawiasowych od pozycji zerowej w kie-
runku przeciwnym niż zginanie. Ruch nienormalny, niekiedy występujący u dzieci
w związku z niedokończonym rozwojem elementów kostnych stawu (tzw. przeprost
w stawie łokciowym) lub ruch patologiczny związany np. z porażeniem niektórych
mięśni.

37
 W podanych powyżej zasadach nazewnictwa ruchów opisano ruchy podstawo-
we, odbywające się dookoła trzech głównych osi ciała: pionowej (podłużnej), strzałko-
wej i poprzecznej (poziomej). Jednakże w stawach wieloosiowych zazwyczaj wykonu-
jemy mchy złożone, jednocześnie zachodzące w stosunku do dwu osi podstawowych.
Kierunek ruchu poruszanej części ciała jest wtedy wypadkową kierunku dookoła każdej
z tych osi, np. ruch zakładania „nogi na nogę" w stawie biodrowym składa się z ruchu
zginania, nieznacznego odwrócenia uda z jego jednoczesnym przywodzeniem. Podob-
nie w stawie ramiennym wolna kończyna może być uniesiona do przodu i równocześnie
ku bokowi, ij. zginana do przodu i odwodzona, jeżeii obie składowe mchu będą równe,
kończyna wykona ruch złożony, zginanie plus odwodzenie pod kątem 45° od płaszczy-
zny strzałkowej przechodzącej przez staw ramienny. Zależnie od wielkości składowych
zginania i odwodzenia, kąt będzie odpowiednio większy lub mniejszy.
Oprócz stosowania ujednoliconego nazewnictwa ruchów w stawach, również
bardzo istotne jest ujednolicenie metodyki pomiarów mchów w poszczególnych sta-
wach oraz sposobu ich dokumentacji (zapisu). Pomiary obszemości mchów w różnych
stawach ludzkiego organizmu, które określa się mianem goniometrii dynamicznej (od
greckich słów: gonion - kąt, metron - pomiar, mierzyć), są jedną z podstawowych me-
tod oceny stanu czynnościowego danego zespołu funkcjonalnego (stawu i działających
mięśni). Ocena czynnego i biernego zakresu ruchu jest ważną składową sprawności
układu mchu i bardzo ważną informacją dla kinezyterapeuty, szczególnie w kontekście
szerokiego wykorzystywania ćwiczeń fizycznych nie tylko w leczeniu różnych scho-
rzeń, ale również w profilaktyce dla podtrzymania stanu tzw. „permanentnego" zdro-
wia. Metodyka mierzenia zakresu mchu zostanie przedstawiona na przykładzie po-
szczególnych stawów, natomiast w tym miejscu warto podać ogólnie przyjęte zasady
ich zapisu według międzynarodowej metody SFTR.
Ruchy we wszystkich stawach mierzone są z pozycji neutralnego zera, które sta-
nowi pozycję wyjściową. Jest to tzw. pozycja anatomiczna, tzn. człowiek w pozycji
stojącej z kończynami górnymi zwieszonymi wzdłuż tułowia i z powierzchniami dło-
niowymi rąk zwróconymi do przodu. W tej pozycji kości przedramienia: promieniowa
i łokciowa są ułożone względem siebie równolegle. Wszystkie pozycje i mchy opisane
są w trzech podstawowych płaszczyznach: strzałkowej („S" - ang. sagittal), czołowej
(„F" - ang. frontal) i poprzecznej („T" - ang. transverse).
Wszystkie ruchy, nawet bardzo złożone, należy zredukować do jednej z tych
płaszczyzn lub płaszczyzny równoległej do którejś z nich. Ruchy rotacyjne oznacza się
literą „R" - ang. rotation, niezależnie od tego, w jakim położeniu dana część ciała wy-
konuje skręt.
Wszystkie wyniki z pomiarów zapisuje się za pomocą trzech liczb, według na-
stępującego schematu:
a) wszystkie mchy prowadzone do pozycji neutralnego zera (mchy powrotu do pozy-
cji wyjściowej w stawie) zapisuje się jako pierwsze;
b) wszystkie mchy prowadzone od pozycji neutralnego zera (mchy oddalania od po-
zycji wyjściowej w stawie) zapisuje się jako ostatnie;
c) pozycję wyjściową, którą jest z reguły pozycja neutrainego zera („O") zapisuje się
w środku;
d) zgięcia i obroty głowy oraz zgięcia i skręty tułowia w lewą stroną zapisywane są
jako pierwsze, natomiast w prawą-jako ostatnie;

38
e) rotacja zewnętrzna kończyn (odwracanie) zapisywana jest jako pierwsza, a we-
wnętrzna (nawracanie) -jako ostatnia.
Przykładowy zapis zgięcia do tyłu i zgięcia do przodu w stawie biodrowym:
S 10-0-115
gdzie: S - sagittal (płaszczyzna strzałkowa),
10° powrót z pozycji zgięcie uda do tyłu, do ncutralncgoo zera,
0° - pozycja neutralnego zera (pozycja wyjściowa),
115° - zgięcie uda do przodu.

Przykładowy zapis odwracania i nawracania przedramienia wraz z ręką:

R 90-0-80
gdzie: R - rotation (płaszczyzna skrętna),
90° - odwracanie przedramienia,
0° - pozycja neutralnego zera,
80" - nawracanie przedramienia.

Przykładowy zapis zgięcia bocznego kręgosłupa:

r" Ą c r\ A c
V HJ-U-tJ

gdzie: F -frontal (płaszczyzna czołowa),

45° - zgięcie boczne w lewo.
0° - pozycja neutralnego zera,
45° - zgięcie boczne w prawo.

4. Wiadomości ogólne o mięśniach

Układ narządów mchu czynnego tworzą mięśnie poprzecznie-prążkowane

szkieletowe, które przyczepiając się do kośćca, dzięki zdolności kurczenia się pod
wpływem bodźców mogą wykonywać pracę mechaniczną. Ponieważ skurcz mięśnia ma
charakter reakcji egzotermicznej, wytwarzają one również w naszym organizmie ciepło
oraz wspomagają zwrotny dopływ krwi w żyłach w kierunku dosercowym oraz chłonki
w naczyniach chłonnych.
Mięśnie szkieletowe stanowią około 40-50% masy ciała osobnika dorosłego, tzn.
że ich ciężar waha się przeciętnie od 25 do 35 kg. Ze względu na budowę tkanki mię-
śniowej (tela muscularis) odróżnia się trzy rodzaje mięśni: 1. mięśnie gładkie - wystę-
pujące w ścianach narządów wewnętrznych organizmu oraz w ścianach naczyń krwio-
nośnych; 2. mięsień sercowy; 3. mięśnie poprzecznie-prążkowane szkieletowe.
Czynnością pierwszych dwóch mięśni zarządza układ nerwowy autonomiczny poza
kontrolą naszej świadomości. Natomiast mięśnie szkieletowe kurczą się pod wpływem
impulsów ze strony ośrodkowego układu nerwowego i podlegają działaniu zamierzo-
nemu, a ich praca jest przez nas uświadamiana i może być kontrolowana.

39
A. Budowa tkanki mięśniowej poprzecznie-prążkowanej szkieletowej

Włókno mięśniowe poprzecznie-prążkowane szkieletowe jest długą, cylindrycz-

ną zespólnią komórkową, niejednokrotnie posiadającą bardzo liczne jądra komórkowe,
leżące na obwodzie zespólni. Średnica włókien waha się w granicach od 10 do 100
mikrometrów, przy czym ich średnica może być różna w obrębie jednego mięśnia, a
długość od 1 do 20 mm (niekiedy jednak włókna osiągają długość ponad 30 cm, jak to
ma miejsce w mięśniu krawieckim).

a
l ścięgno

nfrr nnaaHnaaaaBSEEBasiaaai
(MII ^ '"" fep^TiL ' - rr|

WIjitiMmlś I1
ii 1 •'
rnw f M M ! Ul l
j i '• i ]
II i' i' • lii |i
'' iIi It ''
1 'li
i
lii i
IH II II 11
liii i

Ryc. 5. Schemat mikrostruktur}' mięśnia poprzecznie-prążkowanego

a - mięsień, b - włókna mięśniowe, c - włókno mięśniowe w powiększeniu, d - włókienko kurczliwe (miofi-

brylum), e - powiększenie odcinka miofibrylum między liniami. Z (sarkomer). f-struktura łańcucha
białkowego (aklomiozyny) składająca się z aktyny (linie cieńsze) i miozyny (linie grubsze)

Włókno otoczone jest błoną zwaną sarkolemmą, która pokryta jest cienką war-
stwą tkanki łącznej, tzw. śródmięsną. Wnętrze włókna zawiera zwykłe organelle ko-
mórkowe, a poza tym jest ono wypełnione włókienkami kurczliwymi, miofibrylami
o średnicy około 1 mm. Miofibryle składają się z kolei z jeszcze cieńszych niteczek,
zwanych miofilamentami, które zbudowane są z kurczliwego białka, tzw. akto-
miozyny, tworzącej drugie łańcuchy cząsteczek białkowych. Aktomiozyna składa się

40
 / dwóch, różnej średnicy substancji białkowych: aktyny (cieńszej) i miozyny (grub-
szej). Obydwie substancje białkowe są względem siebie naprzemiennie ułożone, łańcu-
ch)' aktyny wsunięte są między łańcuchy miozyny. Każda cząsteczka miozyny otoczona
je>t 6 cząsteczkami aktyny. Rezultatem naprzemiennego ułożenia aktyny i miozyny
uraz niejednakowej zdolności załamywania światła przez te substancje (aktyna załamuje
>wiatło pojedynczo, a miozyna podwójnie), w obrazie mikroskopowym mięśnia szkie-
ietowego można zaobserwować występowanie prążków ciemniejszych (anizotropowych
- prążków A, zawierających przede wszystkim rniozynę) i jaśniejszych (izotropowych -
prążków I, które zawierają nitki aktyny), regularnie się powtarzających wzdłuż całego
v. iókna mięśniowego, co daje obraz poprzecznego prążkowania.
W rniofibryiach rozkurczonych włókien mięśniowych przez środek odcinka izo-
:-,-powego biegną poprzeczne prążki, tzw. błonki graniczne (prążki Z). Dzielą one mio-
•ibryle na krótkie odcinki - sarkomery. Odcinki anizotropowe pośrodku zawierają
-Mniejsze pasmo (prążek H), pozbawione w warunkach rozkurczu włókna filamentów
.:i\l\ [IV.

Podczas skurczu włókna mięśniowego cząsteczki aktyny wsuwają się pomiędzy

.::asteczki miozyny, wskutek czego wszystkie prążki izotropowe znikają, W czasie
• /kurczu filamenty aktyny wysuwają się spomiędzy cząsteczek miozyny i ponownie
..i.iwnia się prążkowanie włókna mięśniowego.

Ryc. 6. Schemat makrostru.ktury mięśnia

szkieletowego
! nerwy i naczynia krwionośne dochodzące do
mięśnia. 2 - włókno mięśniowe z miofibrylami,
3 - pęczki włókien mięśniowych, 4 - omięsna
wewnętrzna. 5 śródmięsna, 6 omięsna ze
wnętrzna, 7 - powięź mięśniowa, 8 - ścięgno
mięśnia

Zależnie od ilości miofibryli włókna mięśniowe są ubogie lub bogate w sarko-

rijzmę. Włókna bogate w sarkoplazmę, tzw. włókna czerwone, zawierają więcej mio-
.M>biny i wolniej podlegają zmęczeniu (mioglobina jest związkiem podobnym z budo-
•••.- % i funkcji do hemoglobiny krwi). Mioglobina posiada duże powinowactwo do tlenu
gromadzi rezerwy tlenu wewnątrz włókna mięśniowego. Posiada zdolność bardzo
-zvbkiego wiązania i uwalniania tlenu - prawdopodobnie jest syntetyzowana wewnątrz
-<
.• łokna mięśniowego. Włókna czerwone, wolnokurczliwe, pozostają w stanie rytmicz-
ni aktywności związanej z utrzymaniem odpowiedniej postawy ciała i mogą pracować
długo w stanie niedoboru tlenowego. Występują zwłaszcza w mięśniach gałki ocznej,

41
w mięśniach oddechowych, w żwaczach. Włókna białe albo wcale nie zawierają mio-
globiny, albo bardzo mało i cechują się zdolnością do krótkotrwałej aktywności. Należy
jednak dodać, że większość mięśni posiada oba rodzaje włókien - czerwone i białe,
a ich proporcja może w danym mięśniu się zmieniać. Tkanka mięśniowa poprzecznie-
prążkowana szkieletowa jest bardzo bogato unaczyniona. Sieć naczyń włosowatych
szacuje się na łączną długość około 40-50 tys. km.

B. Skład i ksztali mięśni

Włókna mięśniowe łączą się w jednostki większe, pęczki te z kolei łączą się
w wiązki mięśniowe i mięśnie. Pęczki posiadają lącznotkankową osłonkę zwaną
omięsną wewnętrzną (perimysium internum). Grupy pęczków mięśniowych otacza
omięsna zewnętrzna {perimysium extenmm). Mięsień jako całość pokryry jest włók-
nistą błoną - namięsną (epimysium). a ta z kolei otoczona jest powięzią (fascia). Na-
mięsna przy skurczu mięśnia porusza się wraz z mięśniem, natomiast powięź pozostaje
nieruchoma. Zwykle tworzy ona wraz z kością kanał kostno-powięziowy, określający
kierunek działania znajdującego się wewnątrz mięśnia. Z tak ukształtowanej tkanki
mięśniowej zbudowana jest część czynna mięśnia, czyli brzusiec (renter), który nu
końcach przechodzi w ścięgna (tendines) lub rozcięgna (aponeurosis), które zbudowa-
ne są z tkanki łącznej włóknistej. Brzusiec stanowi część kurczliwą mięśnia, natomiast
ścięgna przenoszą siłę skurczu na kości, do których są przyczepione. W mięśniach
wrzecionowate wydłużonych, w których włókna mięśniowe układają się równolegle do
długiej osi mięśnia, występują dwa ścięgna - początkowe (bliższe) i końcowe (dalsze).
Ścięgno początkowe (bliższe) nazywa się głową (caput) mięśnia, natomiast ścięgno
końcowe (dalsze) - jego ogonem (cauda). Przytwierdzenie ścięgna początkowego do
kości określa się mianem przyczepu początkowego mięśnia lub początkiem (origo).
ścięgna końcowego - przyczepem końcowym mięśnia lub przyczepem (insertio). Za
początek mięśnia uważa się przyczep leżący bliżej tułowia lub bliżej płaszczyzny po-
środkowej ciała albo bardziej ustalony (nieruchomy); końcem zas, punkt przyczepu
mięśnia bardziej oddalony od płaszczyzny pośrodkowej lub bardziej ruchomy. Z tych
powodom w praktyce rehabilitacyjnej przyczep początkowy mięśnia określa się często
mianem przyczepu bliższego, a przyczep końcowy - przyczepem dalszym mięśnia,
co znajduje uzasadnienie w czynności większości mięśni.
Ze względu na kształt brzuśca oraz możliwość wykonywania różnych funkcji,
można dokonać klasyfikacji morfologicznej oraz czynnościowej (biomechanicznej)
mięśni szkieletowych. Pod względem kształtu brzuśca wyróżnia się mięśnie krótkie,
długie i płaskie.
Brzusiec w mięśniach krótkich posiada najczęściej kształt owalny, okrągły lub
spłaszczony. Włókna ścięgniste są zazwyczaj również bardzo krótkie. Tego rodzaju
mięśnie występują najczęściej w warstwie głębokiej m. prostownika grzbietu, w okolicy
obręczy barkowej i biodrowej oraz jako tzw. mięśnie własne (krótkie) ręki i stopy.
W mięśniach długich przebieg brzuśca może być prosto- lub krzywoliniowy.
Również ścięgna tych mięśni są przeważnie drugie. Znajdują się one przeważnie na
kończynach, przebiegając często nad dwu lub wieloma stawami oraz w warstwie po-
wierzchownej m. prostownika grzbietu.

42
 I ,.

'I li U

Ryc 7. Ważniejsze odmiany ukształtowania mięśni

- ;" wrzecionowaty, h - m. uwugiimy, c - ro. wieiojuer/aMy (trćjuzielTry}. cl - HL zębat*. c m. lednopi;
•Y.i--.!y (póipierzasty'), f -- m. dwupisrzasty, g - m. piaski ze smugami ści^gnisiytni, ii - m. dv. ubrzuśco\v\.
i - m vvielooijon;astv

Brzusce mięśni płaskich mają najczęściej przebieg krzywoliniowy i przyczepiają

-ie do kości poprze? płaskie i szerokie rozcięgna. Występują głównie w powłoce
"ziisznej.
We wszystkich z przedstawionych rodzajów mięśni, układ włókien mięśniowych
•••. stosunku do osi długiej mięśnia może być równoległy (m. równolegloboczny. m.
:'..i\M'otny czv.'oroboczny. mm. brzucha, m. pośladkowy wielki i inne), wrzecionowaty
większość mięśni długich kończyn - m. dwugłowy ramienia, m. zginnez nadgarstka
.rumieniowy, m. krawiecki i inne), promienisty (np, mm. piersiowe, mm. przywodzi-
•.:e!e uda) oraz skośny. Cecłią charakterystyczną mięśni skośnych są krótkie i liczne
-. łokna mięśniowe, które wchodzą do ścięgna pod kątem mniej lub bardziej ostrym. Ze
wględu na podobieństwo tego układu do chorągiewek ptasiego pióra przyczepiających
-;ę skośnie do stosiny, mięśnie te opisywane są pod nazwami mięśni pierzastych
: pólpierzastych (mm. bipennatus i unipennatus). W ich obrębie wyróżnia się mięśnie
cdnopierzaste (np. m. zginacz długi kciuka), dwupierzaste (np. m. prosty uda), okręż-
•lopierzaste (np. m. piszczelowy przedni) i wielopierzaste (np. m. zębaty przedni).
Mięsień może posiadać jedną głowę lub więcej. Przyjmuje wtedy nazwę mięśnia
dwugłowego (musculus biceps), trójgłowego (m. triceps) albo czworoglowego (m. qu-

43
 adriceps). Mięśnie o jednej głowie posiadają tylko nazwę własną bez określenia ilości
głów, np. m. ramienny, m. krawiecki i inne. Podobnie postępujemy, gdy mięsień ma
więcej niż cztery początki, np. niektóre mięśnie tułowia. Również ogon mięśnia może
składać się z dwóch, trzech lub czterech ścięgien końcowych., np. mięśnie zginające lub
prostujące palce. Takie mięśnie określa się mianem mięśni wieloogoniastych.
Mięśnie mogą również posiadać w swej środkowej części ścięgno pośrednie
(tendo intermedium), które dzieli mięsień na dwa brzuśce. Mięsień taki nosi nazwę dwu-
brzuścowego (m. digastricus). Inne mięśnie mogą być podzielone całkowicie lub czę-
ściowo przez krótkie ścięgienka, tzw. smugi ścięgniste (intersectiones tendineae), np.
m. prosty brzucha. Niektóre mięśnie biegną okrężnie {mm. orbiculares), otaczając otwo-
ry naturalne ciała - mm. okrężne oka. ust, zwieracz cewki moczowej i odbytu.
Wyjątek jeśli chodzi o przyczepy stanowią mięśnie wyrazowe (mimiczne) twa-
rzy. Mięśnie te posiadają tylko jeden początek na kości, a z drugiej strony przyczepiają
się do wewnętrznej powierzchni skóry lub błony śluzowej albo w ogóle nie mają przy-
czepu kostnego.
Ważne znaczenie dla siły oraz rozległości skurczu mięśnia ma kąt przechodzenia
włókien mięśniowych w ścięgno. W mięśniach wrzecionowatych o taśmowatym prze-
biegu włókien mięśniowych, w których włókna ścięgniste stanowią jak gdyby przedłu-
żenie włókien mięśniowych, mięśnie mogą się skracać w znacznym zakresie do około
30% maksymalnej długości mięśnia in situ i działać tym samym na większej odległo-
ści. Tego rodzaju mięśnie przebiegają zazwyczaj nad kilkoma stawami, a poszczególne
części tego samego mięśnia mogą wykonywać inne funkcje w stawach, ponad którymi
przebiegają. Pod względem liczby obsługiwanych stawów można wyróżnić mięśnie:
jedno-, dwu- i wielostawowe.
Wszystkie mięśnie o ukośnym wejściu włókien mięśniowych do ścięgna cha-
rakteryzują się dużym przekrojem fizjologicznym, tj. znaczną ilością włókien mięśnio-
wych. Pierzaste ustawienie włókien cechuje mięśnie przeznaczone do szybkich i moc-
nych skurczów na krótkiej odległości. Kąt ten nie przekracza zwykle 10-20 stopni. Tego
rodzaju kątowe ustawienie włókien mięśniowych podczas ich skurczu zapobiega „strzę-
pieniu" się ścięgna w momencie pogrubienia się włókien.
Mięśnie o prostolinijnym przebiegu i o tzw. punktowych przyczepach do wystę-
pów kostnych wywołują podczas skurczu lub napinania włókien siłę, która działa tylko
na ich przyczepy - początkowy (bliższy) i końcowy (dalszy). Natomiast mięśnie o
przebiegu krzywoliniowym wywołują ponadto nacisk boczny na elementy powięziowe,
więzadiowe lub kości. Szczególnym przypadkiem mięśni o krzywoliniowym przebiegu
brzuśców są płaskie mięśnie jamowe, np. przepona piersiowa, mięśnie tworzące prze-
ponę jamy ustnej, czy też przeponę moczowo-płciową. Generalnie, skurcz mięśni ja-
mowych powoduje zmniejszanie objętości jam ciała, zwiększanie w nich ciśnienia,
ustalanie położenia trzew, a pośrednio - stabilizację tułowia, np. poprzez zwiększone
ciśnienie w jamie brzusznej.

C. Rozwój i wzrastanie mięśni szkieletowych

Podobnie jak kości, także mięśnie pochodzą z mezodermy, a komórki, z których rozwija
się tkanka mięśniowa, nazywa się mioblastami. Początkowo mioblasty mięśni poprzecznie-

44
prążkowanych zgrupowane są wzdłuż osi zarodka w postaci szeregu metamerycznych odcinków
zwanych miotomami (jedynie mięśnie głowy rozwijają się bezpośrednio z rnezenchymy).
'A' miarę rozwoju, mioblasty wrzecionowata się wydłużają i przekraczają granicę między po-
szczególnymi mioromami, na skutek czego ulega zatarciu metameryczna budowa układu mię-
śniowego. Z mioblastów kształtują się dwa pęczki mięśniowe ułożone równolegle po obu stro-
fach zawiązującego się kręgosłupa. Pod koniec drugiego miesiąca życia zarodka każdą z kolumn
.•nięśniowych rozczepia podłużnie wrastająca w nie przegroda mezenchymatyczna na część
i.r7bietową (epitner) i brzuszno-boczną (hipomer). W następstwie dalszego rozwoju z epimeru
Kształtują się krótkie i długie mięśnie grzbietu, a z hipomeru - mięśniówka pi"zedmej części tuło-
wia i kończyn.
V,' cyiopiazmie mioblastów. których ilość powiększa się na skutek mitotvczp.ych podzia-
;ó\v. pod koniec trzeciego miesiąca różnicują się miofibryle i włókna wkrótce uzyskują poprzecz-
ne prążkowanie. Podczas stopniowego rozrostu włókna mięśniowego, pod koniec czwartego
miesiąca jądra komórkowe przesuwają się do części obwodowej włókna, a miofibryle ze swego
pierwotnego położenia obwodowego przesuwają się do części centralnej włókna mięśniowego.
Jednocześnie włókno wytwarza na swei powierzchni osłonkę - sarkolcmmę, którą wkrótce opia-
r.iją czuciowe włókna nerwowe w postaci wrzecion nerwowych. W tym samym okresie pod sar-
koiemmę wnikają zakończenia włókien ruchowych i wytwarzają płytki końcowe (krańcowe).
Z chwilą pojawienia się miofibryli. włókno mięśniowe uzyskuje możliwość kurczenia.
Początkowo skurcze są słabe i wolne, zwiększają sie jerlnat stopniowo wrpz ze "zrostem !>czbv
włókienek kurczliwych. Pojawienie się ruchów dowolnych oraz ich usprawienie i pełna koordy-
iaCju wiąże się Ł rozwojem ruchowych dróg nerwowych prowadzących z rdzenia do miotomów.
W 6-7 tygodniu rozwoju wewnątrznweicznego mięśnie i nerwy zaczynają po raz pierwszy współ-
pracować ze sobą. Mięśnie reagują na impulsy nerwowe i płód zaczyna podkurczać ..nóżki",
obracać stopy, zginać i prostować paicc u sióp. Delikatne „rączki" płodu mogą zginać się w sta-
wjch łokciowych i nadgarstkowych, palce mogą zaciskać się w piąstkę, poruszać kciukiem. Duża
•/'ów ka wykonuje niewielkie obroty, twarzyczka płodu wykonuje grymasy, płód porusza wargami
: otwiera usta.
Pierwsze odruchy płodu mają charakter uogólniony (totalny), ponieważ obejmują większą
część ciała na każdy typ bodźca. Odruchy miejscowe i bardziej specyficzne, jak np. ssanie i
przełykanie ;ako reakcje na podrażnienie warg lub ruchy gałek ocznych pod wpływem dotknięcia
powiek, pojawiają się przy końcu 3 miesiąca rozwoju.
Aparat inerwacyjny mięśni poprzecznie-prążkowanych zawiązuje się JU7 w okresie roz-
woju wewnątrzmacicznego. a po urodzeniu podlega dalszemu różnicowaniu i doskonaleniu.
Najwcześniej podlegają inerwacji mięśnie twarzy, kończyn górnych, kończyn dolnych i tułowia -
wiąże się to ściśle z aktywizacją funkcji danych grup mięśni.
W okresie rozwoju śródmacicznego ustala się ilość włókien mięśninuych, a dalszy wzrost
mięśni w okresie pourodzeniowym zależy prawdopodobnie tylko od powiększania się wymiarów
uż istniejących włókien. Jest to więc typowy proces rozrostu, któremu towarzyszy różnicowanie
polegające na zwiększaniu się ilości miofibryli, zmniejszaniu się liczby jąder na jednostkę po-
wierzchni oraz zmniejszaniu się odsetka sarkoplazmy.
U dzieci tkanka mięśniowa zawiera dużą ilość wody, a mniej substancji białkowych,
tłuszczów i związków nieorganicznych. Z wiekiem zmniejsza się ilość wody na korzyść powięk-
szania się ilości składników organicznych i nieorganicznych.

45
 U noworodka stosunek masy mięśni do masy ciała wynosi około 23%, w wieku 8 lat -
około 27%, a w okresie 17-18 lat - około 44%. Natomiast u noworodka przypada około 45 jąder
na jednostkę powierzchni włókna, a w wieku 17-18 łat tylko 5 jąder.
U noworodka mięśnie poprzecznie-prążkowane są cienkie, słabe i mało zróżnicowane.
Cechuje je duża liczba jąder, mała średnica włókien (około 7 mikrometrów) i bogate unaczynie-
nic. Włókienka kurczliwe są słabo rozwinięte. W dalszych okresach rozwoju następuje pogrubie-
nie włókien (w wieku 17-18 lat do 56-80 mikrometrów), zwiększenie ilości miofibryli. zmniej-
szenie iiczby jąder oraz ilości sarkopiazmy. W następstwie tych zmian zwiększa się również siła
mięśni i ich sprężystość. Pewna dysproporcja między zwiększającą się masą i siłą mięśni a ich
dojrzałością występuje w okresie skoku pokwitaniowego. Proces rozwoju mięśni ulega względ-
nej stabilizacji dopiero około 18-20 roku życia. W tym wieku można uznać tkankę mięśniową za
dojrzałą, pomimo że nadal wzrasta grubość włókien mięśniowych (do około 30-40 roku życia,
następnie zaś ulega inwolucji), następuje redukcja sarkopiazmy na korzyść miofibryli oraz
zmniejszenie się liczby jąder.
Z wiekiem uiega także zmianie proporcja między częścią czynną i bierną mięśnia. Do
23-25 roku życia występuje wydłużanie się części kurczliwej (brzuśca) mięśnia, oczywiście w
zróżnicowanym tempie w różnych typach mięśni. W wieku starczym część kurczliwa ulega skró-
ceniu na skutek wzrastania ścięgien mięśni. Brzusiec zajmuje wówczas przeważnie część prok-
symalną (bliższą) mięśnia, a ścięgna jego część dystalną (dalszą).
Kkłari
_ . . _
włńkHpn
. -
w mięśniach
^ — - . ^ . .
nr7phipaai3rvrh
— -__._j-j-^,
I
nciH
— „.
ctaw^mi ipHnnn<:inwvrm rmi n^i^-z^iri^i
„ . — j „ „ . . . ^ ~ - , . „ . . ^ , . . . » . . . „ - — j — — - ^ ~ ~ • —j

charakter równoległy lub podłużny (taśmowaty), natomiast nad stawami wieloosiowymi - częste
pierzasty.

D. Narządy pomocnicze mięśni

Narządy oomocnicze mięśni! ^owi^zie. riochewki ści^^ien. kaletki maziowe,

bloczki, troczki i trzeszczki są urządzeniami usprawniającymi pracę mięśni.
Powięź (fascia) stanowi zwykle silną, łącznotkankową błonę, która okrywa grupę
mięśni lub pojedynczy mięsień. Tak zwana powięź powierzchowna {fascia superfi-
cialis) oddziela mięśnie od tkanki podskórnej. Otaczająca mięśnie powięź tworzy nie-
ruchomy kanał, poza który mięśnie nie mogą wyjść. Powięź, zwłaszcza obejmująca
grupę mięśni, może przyczepiać się do kości, tworząc silne przegrody międzymię-
śniowe (sepia intermusculares), które mogą służyć jako dodatkowe pola przyczepu
pobliskich mięśni oraz oddzielają one grupy mięśni działających przeciwniczo.
Pochewki ścięgien (yaginae tendium) są zbudowane w postaci cewek o podwójnych
ścianach, tępo zakończonych na obu końcach. Ściana zewnętrzna cewki powierzchow-
nie jest pokryta błoną włóknistą, wzmocnioną zwykle więzadłami pochwowymi o prze-
biegu skośnym lub okrężnym. Pod nią znajduje się blaszka maziowa, która ze ściany
pochewki przechodzi na ścięgno tworząc jego krezkę i otaczając je dokoła. Przez krezkę
wchodzą do ścięgna naczynia i nerwy. Błona maziowa wydziela maź, która pokrywa
ścięgno, zmniejszając do minimum tarcie w czasie skurczu mięśnia. Pochewki ścięgien
ułatwiają przesuwanie się ścięgna względem kości podczas skurczu i rozkurczu mięśnia
oraz ustalają ścięgna w miejscach bliskiego przebiegu nad kością !ub stawem. Ma to
miejsce przede wszystkim w okolicach stawów rąk i stóp.

46
Kaletki maziowe (bursae synoviales) stanowią zewnętrzne wypuklenia torebek stawo-
•A\ch i występują wszędzie tam, gdzie mięśnie narażone są na tarcie. Znajdują się za-
:err. w sąsiedztwie stawów, a światło kaletki bardzo często łączy się z jamą odpowied-
n i o stawu. Ściany kaletek składają się zasadniczo z takich samych dwu warstw jak
rwhewki ścięgien: zewnętrznej włóknistej i wewnętrznej maziowej. Występują najczę-
-- :ej pomiędzy kością lub torebką stawową a mięśniem, a także między kością a skórą.
Bloczki mięśni (łrochlae musculares) służą do zmiany kierunku przebiegu ścięgna
. :.i? mogą stanowić punkt podparcia dźwigni. Bloczki mogą być kostne, chrzestne lub
•
.•.:ezadSowe.
Troczki (retinacula musculorum) są silnymi, krótkimi pasmami ścięgnistymi, przy-
T.•;. nuijącymi ścięgna mięśni blisko kości. Razem z kością mogą tworzyć kanały dla
rr/cbiegu ścięgien, uniemożliwiając z jednej strony zmianę ich położenia, z drugiej -
"-.leniając kierunek przebiegu ścięgien. Troczki spełniają zatem funkcję szczególnego
: u/aju bloczków mięśniowych.
Trzeszczki (ossa sesamoidae) stanowią odmianę bloczków. Są to ruchome kostki włą-
»vone w ścięgna niedaleko ich przyczepu, zmieniające kierunek ich przebiegu. Działają
. :-.e mechanicznie jako ruchome „hypomochlia" - punkty podparcia dźwigni (hypo -
r.^d: mochlas - dźwignia),
•boczki, troczki i trzeszczki zmieniając kierunek działania siły mięśniowej lub przedłu-
ac rami sii uiuiiiuuu

E. V» iaściwości biologiczne i fizyczne mięśni

Do właściwości żywego mięśnia zalicza się elastyczność, napięcie, pobudliwość

: kurczliwość.
Elastyczność mięśnia przejawia się w powracaniu mięśnia do długości spoczyn-
kowej po jego biernym rozciągnięciu. Mięsień nie pobudzony jest elastyczny, wykazu-
:ąc nieznaczną oporność na rozciągnie. Siła niezbędna do rozciągnięcia mięśnia wzrasta
A miarę jego rozciągania. Elastyczność mięśnia maleje wraz ze stopniem jego zmęcze-
nia oraz z wiekiem osobnika. Konsekwencją przekroczenia granicy elastyczności mię-
Miia może być jego zerwanie- Ćwiczenia fizyczne podtrzymują elastyczność mięśni.
Napięcie (tonus) spoczynkowe mięśnia jest to stałe i równomierne napięcie mię-
śnia w okresie jego spoczynku. Tonus mięśnia podtrzymywany jest przez układ ner-
wowy, zużywa minimalną ilość energii i stanowi pozycję wyjściową do skurczu mię-
śniowego. Tonus jest więc bardzo słabym skurczem tężcowym, trwającym stale i obej-
mującym jedynie część włókien mięśniowych. Przyjmuje się, że poszczególne włókna
kurczą się w kolejności na podobieństwo sztafety. Dzięki temu każde włókno ma moż-
liwość regeneracji przed ponownym skurczem. Mięśnie pozostające w stanie tonusu
reagują znacznie szybciej na bodźce, niż mięśnie będące w stanie całkowitego rozkur-
czu. Napięcie spoczynkowe mięśni decyduje o postawie człowieka oraz odgrywa rolę
w utrzymaniu trwałych pozycji ciała, np. w czasie swobodnego stania przedramię jest
zawsze lekko zgięte w stosunku do ramienia, ponieważ tonus mięśni zginających jest
większy od prostowników stawu łokciowego. Podobnie palce rąk są zawsze z tego po-
wodu nieco zgięte, a napięcie mięśni żwaczowych zabezpiecza żuchwę przed opadnię-
ciem w dół itp. Stopień napięcia spoczynkowego mięśni zależy od wielu czynników,

47
 między innymi od typu konstytucjonalnego osobnika (większy u typu atletycznego,
mniejszy u astenika), wieku (w okresie dziecięcym i starczym mniejszy tonus, w mło-
dości napięcie jest większe), doraźnego stanu fizycznego (zmęczenie powoduje jego
obniżenie) i psychicznego (np. radość podwyższa stopień napięcia mięśni, natomiast
zmartwienie, smutek je obniża), a nawet pory doby (wieczorem, a zwłaszcza w nocy
podczas snu tonus mięśniowy jest mniejszy).
W okresie dojrzewania płciowego ustala się indywidualny, swoisty typ stopnia
napięcia spoczynkowego mięśni. Pod tym względem można wyróżnić osobników o
napięciu wysokim (hipertonicy), niskim (hipotonicy) lub pośrednim (mezotonicy). Cał-
kowite zniesienie napięcia spoczynkowego mięsni następuje po uszkodzeniu nerwów
oraz po śmierci.
Pobudliwość jest to zdolność reagowania komórki mięśniowej na bodźce, w wy-
niku której w komórce powstaje stan pobudzenia. Bodźce (podniety) mogą pochodzić
z zewnątrz (temperatura, światło, dźwięk, podniety mechaniczne, prąd elektryczny i
inne), działając bezpośrednio na tkankę mięśniową lub na drodze odruchowej (t/u.
poprzez przeniesienie bodźca z zakończeń nerwu ruchowego na struktury kurczliwe),
względnie powstają w samym organizmie, tzw. bodźce wewnątrzpochodne - hormony,
toksyny, dwutlenek węgla, które oddziaływają swym chemizmein. Mięśnie są bogato
unerwione przez liczne włókna czuciowe i ruchowe, a także przez włókna układu auto-
nomicznego. Neuryty komórek ruchowych ośrodkowego układu nerwowego przed
wejściem do włókien mięśniowych rozdzielają się. tworząc tzw. rozgałęzienia końcowe
czyli telodendria. Każde odgałęzienie zaopatruje jedno włókno mięśniowe. Pojedynczy
neuron ruchowy wraz z zespołem rozgałęzień końcowych może unerwiać od kilku do
kilkuset włókien mięśniowych, tworząc jednostkę ruchową (motoryczną). Wielkość
jednostki dostosowana jest do dokładności, z jaką stopniowane bywa napięcie wytwa-
rzane przez dany mięsień. W mięśniach precyzyjnie działających, np. w mięśniach gałki
ocznej, jednostka rnotoryczna obejmuje tylko kilka włókien mięśniowych, w innych,
mniej precyzyjnych, np. w mięśniach grzbietu, mięśniach pośladkowych - kilkaset. Stan
pobudzenia tkanki mięśniowej jest procesem złożonym. Polega on na zmianie metaboli-
zmu komórkowego, na który składają się procesy biochemiczne, zjawiska bioelektrycz-
ne i mechaniczne. W wyniki; pobudzenia włókna mięśniowe się kurczą, tzn. czynnie
skracają albo też wzrasta ich napięcie (tenus). Ażeby wywołać stan pobudzenia w mię-
śniu, bodziec musi być odpowiednio silny. Najsłabszy bodziec, który wywołuje reakcję
mięśnia, nazywa się bodźcem progowym (tzw. reobaza). Po jego zadziałaniu upływa
krótki okres zwany okresem utajenia, zanim rozpocznie się skurcz mięśnia. Podczas
okresu utajenia, który stanowi jak gdyby fazę mobilizacji energii, w mięśniu zachodzą
procesy chemiczne i elektryczne przyczyniające się do uruchomienia mechanizmu skur-
czu.
Okres skurczu mięśniowego, czyli skracania się lub wzrostu napięcia włókien
mięśniowych to tzw. faza narastającej energii. Po skurczu następuje okres rozkurczu,
czyli tzw. faza zanikającej energii, po której mięsień wraca do stanu fizjologicznego
spoczynku.
Skurcz mięśnia składa się z wielu pojedynczych skurczów następujących szybko
po sobie, w czasie których występuje w mięśniu szereg zmian fizycznych i chemicz-
nych. Zmiany te powodują określone właściwości mięśnia. Włókno mięśniowe w stanie
spoczynku ma uporządkowane ładunki elektryczne, każde włókno mięśniowe znajduje

48
-.c w stanie polaryzacji, ładunek wnętrza jest ujemny. Z chwilą wystąpienia bodźca
'istępuje depolaryzacja błony włókna mięśniowego - pojawia się skurcz.
W normalnych warunkach przyżyciowych pojedyncze skurcze mięśniowe nie
•••«.; stępują, ponieważ duża częstotliwość bodźców ze strony układu nerwowego powo-
j_;c nakładanie się na siebie kolejnych skurczów przed wygaśnięciem skurczu po-
rwedniego. .fest to tzw. zjawisko sumowania skurczów, które wpływa na zwiększenie
- •budliwości mięśnia oraz wywołuje silniejszy i przedłużony skurcz. Taki długotrwały
-vjrcz nazwa się skurczem tężcowym i jest on charakterystyczny dla wszystkich
• \-_;vzów mięśni w trakcie wykonywania mchów dowolnych organizmu.
Istnieją dwa podstawowe rodzaje skurczów mięśniowych: izotoniczny i izome-

W skurczu izotonicznym mięsień skraca swą długość przy równoczesnym po-

•N'ckszaniu swego przekroju (grubości). Natomiast napięcie mięśnia pozostaje bez
-r.:an, ponieważ obciążenie się nie zmienia, np. skurcz m. dwugłowego ramienia przy
.•graniu opuszczonego przedramienia.
Skurcz izometryczny charakteryzuje się wzrostem napięcia (tonusu) mięśnia
:T7\ niezmienionej długości, np. wzrost napięcia m. żwacza przy zaciskaniu szczęk,
kurcze izometryczne zachodzą najczęściej w mięśniach krótkich utrzymujących po-
-:a\vę ciała, w tzw. mięśniach posturalnych.
W normalnych warunkach naturalne skurcze mięśnia stanowią kombinacie skur-
./a izotonicznego i izometrycznego, występujących równocześnie lub kolejno po sobie,
•p. unoszenie ramion do poziomu jest wynikiem skurczu izotonicznego odpowiednich
— leśni, natomiast utrzymywanie ramion w tej pozycji jest wynikiem skurczu izome-
•..-.jznego. Taki rodzaj skurczu mięśniowego, w którym długość i napięcie równocze-
-r.;j albo kolejno się zmieniają, określa się mianem skurczu auksotonicznego.
Podczas skurczu mięśnia zachodzi w nim szereg reakcji chemicznych, które stą-
gwią źródło energii mięśniowej i cieplnej. Wielokrotnie zwiększony przepływ stru-
"icnia krwi doprowadza potrzebny do pracy mięśnia tlen i glikogen. Reakcje chemicz-
ne w mięśniach przebiegają w dwóch fazach: beztlenowej i tlenowej. W fazie beztleno-
•-•. :\ odbywa się skomplikowany rozpad zawartych w mięśniach związków fosforowych
•
raz giikogenu. W toku tzw. fosfolizy glikogenu powstaje kwas mlekowy. Nadmierne
••gromadzenie kwasu mlekowego w tkance mięśniowej obniża sprawność mięśnia
•••rażającą się jego twardością, bolesnością i szybkim męczeniem. Dlatego w fazie
: cnowej część powstałego kwasu mlekowego zostaje rozłożona na wodę i dwutlenek
••
•• cgla. co przywraca sprawność mięśnia.
Energia powstała w wyniku beztlenowej i tlenowej przemiany węglowodanów
••• około 30% może być przekształcona na pracę mechaniczną mięśnia, a pozostałe 70%
rr/echodzi w energię cieplną, która jest najważniejszym źródłem ciepła w ustroju.
W czasie skurczu mięśnia zostaje wyzwolona określona siła. Siła skurczu lub siła
-apięcia mięśnia zależy głównie od ilości włókien mięśniowych, które zawiera dany
"iięsień. Im więcej włókien składa się na mięsień, tym większa jest jego siła. Ponieważ
••••• fokno ma pewną powierzchnię przekroju poprzecznego, siła mięśnia zależy od sumy
:;.ch przekrojów. Przyjmuje się, że mięsień o powierzchni lem 2 przekroju fizjologicz-
nego (przeprowadzonego prostopadle do wszystkich włókien mięśniowych) osiąga
-rodnio siłę 100 Niutonów. Jest to tzw. jednostka siły mięśniowej lub bezwzględna siła
mięśnia, której wielkość jest osobniczo zmienna. Ćwiczeniami fizycznymi można do-

49
prowadzić do znacznego zwiększenia siły mięśni poprzez doprowadzenie do przerostu
czynnego mięśni, wyrażającego się zwiększeniem przekroju włókien mięśniowych, co
w sumie powoduje zwiększenie masy mięśniowej (tj. fizjologicznego przekroju).
Skurcze włókien mięśniowych umożliwiają wykonywanie pracy dynamicznej
lub pracy statycznej.
Praca dynamiczna jest wykonywana dzięki skurczom izotonicznym, które zbli-
żają lub oddalają punkty przyczepa mięśnia przy pokonaniu oporu zewnętrznego, a tym
samym powodują zmianę położenia ciała lub jego części. W takim przypadku ma zasto-
sowanie fizyczny wzór na pracę:

Praca (A) = silą (F) • droga (5).

Praca statyczna polega na utrzymaniu przyczepów mięśniowych w jednakowej

odległości poprzez zrównanie siły mięśnia z siłami zewnętrznymi działającymi w kie-
runku przeciwnym. W tym przypadku me zostaje wykonana żadna praca „zewnętrzna",
a czynność ta daje wrażenie bezruchu, pomimo że składa się w istocie z wielu drobnych
oscylacji. Ten rodzaj pracy występuje dzięki skurczom izometrycznym, które charakte-
ryzują się rozwinięciem siły (wzrostem napięcia włókien mięśniowych) bez skracania
mięśnia. W czasie trwania owego napięcia włókien mięśniowych, procesy oksydore-
dukcyjne w mięśniu zachodzą szybciej, a zużycie energii mięśniowe] przekracza nie-
kiedy wydatek energetyczny w pracy dynamicznej- Stąd wzór na pracę statyczną przyj-
muje postać:

A = F- t • z .

gdzie: A i F - jak wyżej; t - czas trwania stanu czynnego mięśnia; z - współczynnik

przemiany tkankowej.

Mięśnie pracują statycznie przy ustalaniu stawów, co jest nieodzownym warun-

kiem możliwości wykonywania ruchów w sąsiednich stawach.

F. Mechanika mięśni

Mięsień, który jest przyczepiony do dwóch kości połączonych ze sobą stawowo,

podczas skurczu zbliża do siebie swe przyczepy. W zasadzie oba przyczepy mogą być
ruchome, jednak większy ciężar pewnej części ciała lub jej ustalenie wskutek działania
innych mięśni powoduje, że jeden z przyczepów jest ustalony {punctum fixum), drugi
bardziej ruchomy (punctum mobile). Najwyraźniej stan taki występuje w stosunku koń-
czyn do tułowia, chociaż czasowo może być on odwrotny, gdy ustalimy np. kończyny
górne w czasie ćwiczeń na poręczach lub drążku.
Kości długie, do których przyczepiają się mięśnie, stanowią dźwignie jedno- lub
dwuramienne. Każda dźwignia ma punkt podparcia, dookoła którego zachodzi obrót
oraz punkty przyłożenia siły, to jest punkt przyczepu działającego mięśnia oraz punkt
oporu, którym może być przyłożona siła ciężkości, siła tarcia, siła bezwładności i inne.
Część belki (w przypadku organizmu - kości) od punktu podparcia do punktu przyłoże-

50
nia siły nazywamy ramieniem dźwigni. Odcinek ramienia dźwigni od punktu podparcia
do punktu przyłożenia siły mięśniowej określa się mianem ramienia siły mięśniowej,
a odcinek od punktu podparcia dźwigni do punktu przyłożenia siły oporu - ramieniem
siły oporu. Jeżeli punkt podparcia leży na końcu ramienia dźwigni, a punkty przyłożenia
sil znajdują się po jednej stronie od punktu podparcia, to mamy do czynienia z dźwi-
gnią jednoramienną (jednostronną). Jeżeli natomiast punkt podparcia znajduje się
mieczy punktami przyłożenia sił (siły mięśniowej i siły oporu), to dźwignia ma cha-
rakter dwuramienny (dwustronny).
W kończynach przeważają dźwignie jednoramienne, natomiast w połączeniach
kręgosłupa - dwuramienne. Jeżeli działanie siły mięśni i siły oporu są sobie równe, to
żadna z tych sił nic uzyskuje wówczas przewagi i ta część ciała jako dźwignia pozostaje
w równowadze. Dia zapoczątkowania ruchu jakieś części ciała niezbędne jest pokona-
nie jednego z momentów siły (momentu siły oporu, stanowiącego iloczyn siły oporu
przez jej ramię, lub momentu siły mięśniowej). Jeżeli moment jednej z sił będzie więk-
szy, to dźwignia poruszy się w kierunku jego działania. W celu pokonania momentu
oporu należy przyłożyć odpowiednio większą siłę mięśniową na zasadzie odwrotnej
proporcjonalności ramion dźwigni. Im krótsze ramię siły mięśniowej, tym większa
bowiem mus; być przyłożona siła dla zrównoważenia momentu oporu. Jest ona spoty-
kana w organizmie zwłaszcza w kończynach, w pachach zginania i prostowania.

Ryc. 8. Schematy dźwigni jednoramiennej

na przykładzie stawów łokciowego (a) i kolanowego (b)
kierunek działania siły mięśniowej, P - kierunek działania siły oporu, r- ramię siły mięśniowej,
— ramie siłv nnnni

51
 Przykładem tego rodzaju dźwigni może być zginanie przedramienia w stosunku
do ramienia w stawie łokciowym. Punkt podparcia dźwigni (oś obrotu - 0) leży w sta-
wie łokciowym, ramię siły oporu (r ( ) stanowi przedramię wraz z ręką, gdzie przyłożona
jest siła oporu (P). Punkt przyłożenia siły mięśniowej (F m ) stanowi przyczep końcowy
mięśni dwugłowego ramienia i ramiennego, który jest położony między punktem pod-
parcia dźwigni (0) a punktem przyłożenia siły oporu (P). Zatem ramię siły mięśniowej
(r) jest w tym przypadku znacznie krótsze od ramienia siły oporu (r,). Dla pokonania
momentu oporu należy w tym przypadku użyć znacznie większej siły i tego rodzaju
dźwignie określa się mianem siłowych. Są one najbardziej rozpowszechnione w ustro-
ju, szczególnie w ruchach zginania i prostowania w stawach kończyn. Dysproporcja
w długości ramion siły mięśniowej (r) i siły oporu (r.) powoduje, że w trakcie zginania
przedramienia punkt P w tej samej jednostce czasu odbędzie dłuższą drogę niż punkt
F m , a zatem ulegnie przesunięciu w nowe położenie z większą prędkością. Dlatego
dźwignię siłową nazywa się również dźwignią szybkościową.

= Rn

Ryc. 9. Schematy dźwigni dwuramiennej na przykładzie stawów szczytowo-potylicznego (a),

biodrowego (b) i skokowo-goleniowego (c)

W innym rodzaju dźwigni, np. w ruchach głowy w stawie szczytowo-potylicz-

nym, stosunek długości ramienia siły oporu do ramienia siły mięśniowej jest odwrotny.
Jest to przykład dźwigni dwuramiennej, w której punkt przyłożenia siły oporu P (ciężar
trzewioczaszki) i punkt przyłożenia siły mięśniowej Fm (mięśnie karkowe) położone są
po obu stronach punktu podparcia (obrotu) głowy. Ramię siły mięśniowej r jest w tym
przypadku nieznacznie krótsze od ramienia siły oporu v{ i dlatego w tej sytuacji siłę
oporu można zrównoważyć nieznacznie większą siłą mięśniową, tak aby momenty obu
sił były sobie równe. Taka dźwignia pociąga za sobą małe zużycie energii mięśniowej
i jest określana mianem oszczędnościowej.
Do dźwigni typu oszczędnościowego można również zaliczyć połączenie stopy
z podudziem w ruchu wspinania się na palce. W ruchu tym punkt podparcia dźwigni 0

52
stanowią głowy kości śródstopia. Punkt przyłożenia siły F m , którą wywiera m. trój gło-
wy łydki, znajduje się na powierzchni tylnej guza piętowego. Opór P stanowi ciężar
ciała, a jego punkt przyłożenia znajduje się na poziomie stawu skokowo-goleniowego.
Ramię siły mięśniowej r jest w tym przypadku dłuższe od ramienia siły oporu r t . Jest to
przykład dźwigni jednoramiennej, oszczędnościowej, w której przy użyciu małej siły za
pomocą drugiego ramienia siły mięśniowej można przezwyciężyć dużą siłę oporu.
Siła mięśni jest wielkością kierunkową, a kierunek, w którym mięsień działa
podczas swego skurczu, można oznaczyć linią prostą, tzw. linią działania siły mięśnia.
Ponieważ kość, która tworzy ramię dźwigni, jednym końcem tworzy staw, w którym się
obraca, drugim zaś końcem zatacza łuk, którego promieniem jest poruszająca się kość,
dlatego siła działa na promień łuku prostopadle do jego osi długiej. Zatem do wprawie-
nia kości w ruch może być użyta część siły. Ta część siły mięśniowej, która wywołuje
efekt ruchowy, stanowi składową ruchową lub obrotową, a część druga, która dociska
powierzchnie stawowe - składową stawową. Ten podział odbywa się według zasady
równoległoboku sił: składowa obrotowa stanowi funkcję kąta, który tworzy z kością
linia działania siły mięśnia. Wielkość tego kąta ulega zmianie równolegle ze zmianą
wzajemnego położenia kości. Przy kącie wynoszącym 45°, obie składowe są sobie rów-
ne. Jeżeli kąt ten jest mniejszy od 45°, wówczas składowa stosowana jest dłuższa od
obrotowej. Przy wzroście kąta ponad 45° zachodzą stosunki odwrotne. Zatem im mniej-
szy kąt, tym większa ochrona stawu, przy większym kącie - większa część siły mię-
śniowej przeznaczona jest na wykonanie ruchu.

a = 90'

Ryc. 10. Określenie stawowej obrotowej (ruchowej) i składowej stawowej siły mięśnia
w zależności od różnego kąta a, jaki tworzy z kością ścięgno przyczepu mięśnia
Fm - siła mięśnia, Fo - składowa obrotowa, Fs - składowa stawowa

53
 Należy jednak zaznaczyć, że powyższa analiza mechaniczna dotyczy działania
pojedynczego mięśnia o punktowych przyczepach mięśniowych. W rzeczywistości
praca mięśni jest niezwykle skomplikowana, ponieważ przyczepy większości mięśni są
rozległe i nie zawsze zlokalizowane tylko na kościach, ale również na częściach mięk-
kich (przegrodach międzymięśniowych, więzadlach itd.), a ścięgna nie zawsze przebie-
gają prostolinijnie, lecz mogą być przerzucone nad bloczkami różnego kształtu, które
zmieniają kierunek ich przebiegu. Mięśnie powłoki brzusznej są wysklepione przez
trzewia jamy brzusznej, co powoduje, że w mięśniach płaskich brzucha kurczą się jedy-
nie ich części, co wpływa na efekt działania całego mięśnia. Należy również pamiętać
o tym, że skurcze pojedynczych mięśni prawie nie występują, a wręcz odwrotnie, mię-
śnie działają grupami i każdy ruch jest wynikiem ich współdziałania.
Mięśnie wykonujące określony ruch, np. zgięcie stawu, stanowią grupę mięśni
współdziałających czyli synergistycznych. zaś mięśnie wykonujące ruch przeciwny,
np. prostowanie stawu, stanowią grupę mięśni przeciwniczych, antagonistycznych.
Podczas każdego ruchu są czynne obie grupy mięśni równocześnie, ale jedna z nich
rozwija siłę większą aniżeli druga. Na przykład podczas zginania energiczniej kurczą
się zginacze, prostowniki jednak nie zachowują się biernie, ale kurczą się równocześnie,
wyzwalając jedynie mniejszą siłę. Ta jednoczesność skurczu prostowników wpływa
normujące na przebieg ruchu, jego celowość oraz precyzję (szybkość, rozległość i siię
ruchu).
Podział mięśni na grupę synergistów i antagonistów nie jest stały, dotyczy on
tylko danego rodzaju ruchu, a układ ten zmienia się podczas wykonywania innego ru-
chu w tym samym stawie. Na przykład w stawie łokciowym m. tróigłowy ramienia
w trakcie zginania stawu jest antagonistą mięśni zginających (mm. dwugłowego ramie-
nia, ramiersnego i ramienno-promieniowego), a te ostatnie antagonistami m. trójgłowego
podczas ruchu prostowania przedramienia. Zatem w zależności od rodzaju ruchu mię-
śnie działające antagonistycznie w jednym ruchu, mogą współdziałać w innym ruchu.
Ma to miejsce np, w ruchu odwodzenia i przywodzenia (zginania promieniowego i
łokciowego) ręki w stawie promieniowo-nadgarstkowym, w którym prostowniki i zgi-
nacze nadgarstka współpracują ze sobą.
Zdarza się również, że poszczególne części jednego mięśnia oraz ich linie dzia-
łania przebiegają różnie względem osi obrotu danego stawu (np. m. czworoboczny
grzbietu, m. naramienny, m. zębaty przedni, poszczególne głowy m. czworogłowego
uda itd.), skutkiem czego mogą powodować różnorodne ruchy w stawie, a nawet działać
przeciwnie. Zatem jednolity' anatomicznie mięsień może składać się z kilku jednostek
czynnościowych, tzw. aktonów, które mogą rozwinąć różne - co do zwrotu - momenty
siły względem osi obrotu w danym stawie, np. część górna m. czworobocznego unosi
obręcz barkową, część środkowa ściąga łopatki do kręgosłupa, czyli cofa obręcz, a
część dolna ją obniża.
Ponadto mięsień może przebiegać nad jednym, dwu lub wieloma stawami,
względem których może przejawiać swoje funkcje. Mięsień jednostawowy działa na
jeden staw (jest to tzw. mięsień jednej klasy), wykonując odpowiednio ruch zginania,
prostowania iub inny. Mięsień przebiegający nad dwoma stawami (tzw. mięsień drugiej
klasy, np. m. krawiecki) może być prostownikiem dla jednego stawu, a zginaczem dla
drugiego, może też być zginaczem lub prostownikiem dla obu stawów, nad którymi
przebiega. Mięśnie przebiegające nad większą liczbą stawów (tzw. mięśnie wielu klas)

54
mają zwykle działanie jednakowe na stawy nad którymi przechodzą. Powstają w ten
sposób t/w. taśmy mięśniowe, króre odgrywają ważną rolę w koordynacji ruchów.
System działania owych taśm mięśniowych sprawia, że cały układ ruchu tworzy har-
monijną czynnościowo całość o dobrej koordynacji ruchowej, którą zarządza układ
nerwowy bez udziału naszej świadomości.
Rozważając skuteczność i mechanikę działania mięśni, należy również brać pod
uwagę pozycję ciała oraz siłę ciężkości (grawitacji), które mają modelujący wpływ na
wykonywany ruch. Na przykład jeżeli w pozycji stojącej zginamy przedramię w stawie
iokciowym, to kurczą się mięśnie leżące na przedniej stronie ramienia i przebiegające
do przodu od osi obrotu w stawie, tzn. m. dwugłowy ramienia, m. ramienny i m. ra-
niienno-prornieniowy. jeżeli natomiast ramię wzniesiemy pionowo ponad głowę i z tej
pozycji będziemy zginali staw łokciowy, to przy tym samym ruchu działanie wymie-
nionych mięśni zostanie zastąpione przez działanie siły ciężkości, a dla uniknięcia
gwałtownego zgięcia stawu zacznie działać oporujące m. trój głowy ramienia, czyli
prostownik tego stawu.
Silą ciążenia ziemskiego, działając jednostajnie i stale w niezmiennym kierunku,
wpływa na napięcie poszczególnych grup mięśni oraz na każdy wykonywany przez nas
ruch. Przy ruchach w płaszczyźnie poziomej można ją w znacznej mierze wyelimino-
wać w pozycji leżącej, a jeszcze skuteczniej poprzez zanurzenie ciała w wodzie, kiedy
r
raci ono prawie cały swój ciężar. 7 tego powodu w stanach porażenia mięśri bib
znacznego osłabienia ich siły, w celach leczniczych zaleca się wykonywanie odpowied-
nio dobranych ćwiczeń fizycznych w basenie kąpielowym.

G. Nazwy

Mięśniom nadaje się odpowiednie nazwy, w zależności od ich czynności, miej-

ca przyczepu, położenia lub kształtu. Poniżej wymieniono kilka najważniejszych:

mięsień zginający, zginacz musculus jlexor

mięsień prostujący, prostownik musculus extensor
mięsień przywodzący, przywodzicie! musculus adductor
mięsień odwodzący, odwodzicie! musculus abductor
mięsień odwracający, odwracacz musculus supinator
mięsień nawracający, nawrotny musculus pronator
mięsień skręcający musculus rotator
mięsień zwierający, zwieracz musculus sphincter
mięsień przeciwstawiacz musculus opponens
mięsień prosty musculus rectus
mięsień skośny musculus oblląuus
mięsień poprzeczny musculus transversus
mięsień okrężny musculus orbicularis
mięsień dwugłowy musculus biceps
mięsień dwubrzuścowy musculus digastricus

55
 5. Ogólna budowa i podział ciała ludzkiego

Człowiek należy do zwierząt o symetrii dwubocznej, tzn. że ciało nasze możemy

podzielić tylko jedną płaszczyzną pośrodkową na dwie symetryczne połowy - prawą
i lewą - z których każda stanowi lustrzane odbicie pozostałej. Te dwie połowy nazy-
wamy przeciwnymi lub antymerami. Jednak zasada budowy symetrycznej nie może być
traktowana z dokładnością matematyczną, ponieważ już we wczesnym okresie rozwoju
człowieka zaczynają stopniowo występować odchylenia od ogólnej symetrii, które
w efekcie prowadzą do ujawniania się asymetrii w budowie zewnętrznej, a szczególnie
w układzie narządów wewnętrznych.
Zewnętrzne kształty odzwierciedlają w znacznym stopniu asymetrię kośćca i
mięśni szkieletowych, np. boczne skrzywienie kręgosłupa, większa długość kończyny
górnej prawej i odwrotnie kończyny dolnej lewej, szersza prawa część twarzy, większy
ciężar prawej połowy ciała, większa częstość występowania praworęczności i lewonoż-
ności itd.
Narządy wewnętrzne parzyste różnią się między sobą wielkością, a często rów-
nież kształtem i położeniem, np. lewa półkula mózgu jest większa od prawej, płuca
różnią się pojemnością, kształtem i położeniem, występują różnice w położeniu obu
nerek itd.
Narządy nieparzyste charakteryzują się asymetrycznym położeniem, np. bardziej
lewostronne położenie serca, a prawostronne wątroby, żołądek wstępuje bardziej w le-
wą połowę jamy brzusznej, a dwunastnica w prawą itd. Ta asymetria położenia, kształtu
i wielkości narządów powoduje asymetrię przebiegu nerwów i naczyń krwionośnych.
Wzdłuż osi drugiej ciała człowieka można natomiast stwierdzić budowę odcin-
kową (segmentalną lub metametryczną), widoczną zwłaszcza w układzie kręgów, żeber,
mięśni, nerwów i naczyń krwionośnych międzyżebrowych, w ułożeniu mięśni głębo-
kich grzbietu, w przebiegu nerwów rdzeniowych, położeniu splotów nerwowych itd.

A. Okolice ciała ludzkiego

Ciało ludzkie dzielimy umownie na szereg części, które nazywa się okolicami
ciała (regiones corporis). Okolice te mają znaczenie praktyczne dla topografii po-
wierzchni ciała oraz narządów wewnętrznych.
Zasadniczy podział ciała ludzkiego obejmuje głowę (caput), szyję (collum), tu-
łów (truncus) oraz dwie pary kończyn: górną (membra superius) i dolną (membra infe-
rius).
W skład tułowia wchodzą klatka piersiowa (thorax), grzbiet (dorswn), brzuch
(abdomen) i miednica (pelvis) wraz z okolicą krocza (regio perinealis).
Głowa składa się z części mózgowej (pars cerebralis) i części twarzowej (pars
facialis).
W części mózgowej wyróżnia się nieparzyste okolice: czołową (regio frontalis)
i potyliczną (regio occipitalis) oraz okolice parzyste: ciemieniową (regio parietali),
skroniową (regio temporaliś), podskroniową (regio infratemporałis), uszną (regio auri-
cularis) i sutkową (regio mastoidea).

56

i
 W części twarzowej wyróżnia się nieparzyste okolice: nosową {regio nasalis),
ustną {regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową {regio orbitalis), podoczodołową
{regio infraorbitalis), jarzmową {regio buccaliś) i przyuszniczo-żwaczową {regio paro-
tideomesseterica).
Szyję dzieli się na okolicę przednią, czyli właściwą {regio colli) i tylną, czyli
karkową {regio colli posterior s. nuchae).
Przebiegająca skośnie przez całą szyję okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa
{regio sternocleidomastoidea) dzieli okolicę szyjną na nieparzystą okolicę przednią
{regio colli anterior) i parzystą okolicę boczną szyi {regio colli lateraliś). Okolice te
nazywa się również trójkątami szyi, przednim i bocznym.
Każdą z powyższych części dzieli się z kolei na okolice mniejsze. W okolicy
piersiowej wyróżnia się nieparzystą okolicę mostkową {regio sternalis) oraz okolice
symetryczne: obojczykową {regio clavicuralis), podobojczykową {regio infraclaviacu-
laris), sutkową {regio mammalis), pachową {regio axillaris) i podsutkową {regio in-
frammalis) oraz okolicę boczną klatki piersiowej {regiopectoralis lateraliś).
W celu stworzenia możliwości dokładnego określenia położenia narządów we-
wnętrznych, w rzucie na klatkę piersiową wprowadzono kilka linii pionowych. Najważ-
niejsze z nich to nieparzyste linie pośrodkowa przednia i tylna {linea mediana anterior
et posterior), biegnące przez brodawkę sutkową, linia pachowa {linea axillaris), która
biegnie między fałdem pachowym przednim i tylnym oraz linia łopatkowa {linea sca-
pularis), przechodząca przez kąt dolny łopatki.
W okolicy brzusznej wyodrębnia się trzy okolice: nadbrzuszną {epigastrium),
śródbrzuszną {mesogastrium) i podbrzuszną {hypogastriwri). Okolica nadbrzuszną
składa się z nieparzystej okolicy nadpępkowej {regio supraumbilicałis) oraz parzystych
okolic podżebrowych {regio hypochondriaca). Okolica śródbrzuszną zawiera okolicę
pępkową {regio umbilicalis) i parzyste okolice brzuszne boczne {regiones abdominales
laterales). Podbrzusze składa się z okolicy łonowej {regio pubica) i dwóch okolic pa-
chwinowych (regiones inguinales).
Okolica kroczowa składa się z przednio położonej okolicy moczowo-płciowej
{regio urogenitalis) i tylnej okolicy odbytowej {regio analis).
Grzbiet dzieli się na okolicę kręgową, czyli pośrodkowa {regio vertebralis), któ-
ra ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową {regio sacralis) i na parzyste okolice
boczne {regiones dorsi laterales). W każdej okolicy bocznej wyróżnia się okolice:
nadłopatkową {regio suprascapularis), łopatkową {regio scapularis), podłopatkową
{regio subscapularis) i lędźwiową {regio lumbalis). W okolicy pośrodkowej części
górnej grzbietu wyodrębnia się okolicę międzyłopatkową {regio interscapularis).
Kończyna górna zawiera następujące okolice: barkową {regio acromialis), nara-
mienną {regio deltoidea), ramienną {regio brachialis), łokciową {regio cubitii), przed-
ramieniową {regio antebrachii) i okolice ręki {regiones manus).
W ręce wyróżnia się grzbiet ręki {dorsum manus) i dłoń {palma manus) oraz
okolice grzbietowe i dłoniowe palców {regiones digitorum palmares et dorsales).
Kończynę dolną dzieli się na następujące okolice: miedniczą lub biodrową {regio
coxae), pośladkową {regio glutae), podpachwinową {regio subinguinalis), udową {regio
femoris), kolanową {regio genus), piętową {regio calcanea), grzbiet stopy {dorsum
pedis) i podeszwę {planta pedis) oraz okolice palców {regiones digitorum pedis).

57
 B. Osie i płaszczyzny ciała ludzkiego

1 Przez ciało ludzkie można przeprowadzić dowolną ilość osi i płaszczyzn, prze-
biegających w najrozmaitszych kierunkach.
Główne osie ciała są następujące:
• osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) wyznaczają kierunek
górny (directio superior) i kierunek dolny {directio inferior). Najdłuższą oś biegną-
i: II cą od szczytu głowy do podstawy ciała nazywamy osią główną;
• osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) są prostopadłe do
osi pionowych i biegną od strony prawej ku lewej, określając kierunek boczny
(directio lateralis) i przy środkowy (directio medialis);
• osie strzałkowe (axes sagitales) mają kierunek przednio-tylny, są prostopadłe do
obu poprzednich osi i określają kierunek przedni lub brzuszny (directio anterior s.
ventralis) oraz tylny lub grzbietowy (directo posterior s. dorsales).
Płaszczyzny ciała odpowiadają osiom, przez które przechodzą:
• płaszczyzny strzałkowe (piana sagitalia) określone przez oś strzałkową i pionową,
biegną z przodu do tyłu. Płaszczyznę strzałkową środkową przechodzącą przez oś
główną, która dzieli umownie ciało na dwie połowy, nazywa się płaszczyzną syme-
trii lub płaszczyzną pośrodkową (planum medianum);
• płaszczyzny czołowe (piana frontalia) biegną w przybliżeniu równolegle do czoła
i są określone przez oś poprzeczną i pionową;
• płaszczyzny poprzeczne lub poziome (piana transversalia s. horizontalia), okre-
ślone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo, prostopadle do obu płasz-
czyzn poprzednich.
Należy mieć na uwadze, że opis anatomiczny okolic ciała ludzkiego oraz osi i
płaszczyzn dotyczy zawsze człowieka w pozycji stojącej, tzw. anatomicznej, tj. z koń-
czynami górnymi zwisającymi, a dłońmi zwróconymi do przodu. W tej pozycji kości
przedramienia: promieniowa i łokciowa są ułożone równolegle.
Następujące nazwy anatomiczne pozwalają na dokładniejsze oznaczenie kierun-
ku lub położenia danej części ciała:

bliższy -proximalis dalszy - distalis

brzuszny - ventralis grzbietowy - dorsalis
czaszkowy ogonowy
doczaszkowy - cranialis doogonowy - caudalis
dłoniowy -palmaris podeszwowy -plantaris
górny - superior dolny — inferior
łokciowy — ulnaris promieniowy - radialis
piszczelowy - tibialis strzałkowy -fibularis
pośredni — intermedius pośrodkowy - medianus
powierzchowny - superficialis głęboki -profundus
prawy - dexter lewy - sinister
przedni - anterior tylny -posterior
przyśrodkowy — medialis boczny — lateralis
zewnętrzny - externus wewnętrzny - internus.

1 58
IV. KOŃCZYNA GÓRNA

W wyniku uwolnienia kończyn górnych człowieka w procesie filogenezy od

funkcji podporowych i lokomocyjnych oraz w następstwie przystosowania ich do
czynności chwytno-manipulacyjnych, konstrukcja kończyny górnej nabrała charak-
teru wybitnie dynamicznego. Wyrazem przystosowań kończyny górnej do tych
nowych zadań jest skrócenie i wydelikacenie budowy kości tworzących jej szkielet,
zwiększenie różnorodności i zakresu ruchów w stawach, które w znacznym stopniu
są warunkowane dużą liczbą delikatnych mięśni (zwłaszcza na przedramieniu i ręce)
przebiegających nad stawami w różnych kierunkach.
Kończyna górna {membrum superius) jest połączona z tułowiem ruchomą
obręczą kończyny górnej (obręczą barkową). Stanowi ona szczególny rodzaj zawie-
szenia dla części wolnej kończyny górnej, która składa się z trzech odcinków
połączonych ze sobą stawami: odcinka bliższego - ramienia, odcinka środkowego
- przedramienia i odcinka dalszego - ręki.

1. Zespół funkcjonalny obręczy kończyny górnej

Na obręcz kończyny górnej (cingulum membri superioriś), czyli obręcz bar-

kową, składają się dwie parzyste kości: obojczyk i łopatka. Tworzą one w natural-
nym położeniu niepełny pierścień, obręcz otwartą z przodu i z tyłu. Przerwę
przednią w ścianie obręczy uzupełnia rękojeść mostka, a luka tylna, znajdująca się
między brzegami przyśrodkowymi obu łopatek nie ma uzupełnienia kostnego, jest
otwarta.

A. Obojczyk (clavicula)

Obojczyk jest kością esowato wygiętą, której trzon (corpus) przyśrodkowo

przechodzi w zgrubiały koniec mostkowy (extremitas sternalis), bocznie w spłasz-
czony koniec barkowy (extremitas acromialis). Obojczyk leży z przodu powierz-
chownie pod skórą, tworząc widoczną granicę między szyją a klatką piersiową.
Z dwóch wygięć, większe przyśrodkowe jest zwrócone ku przodowi wypukłością,
boczne, mniejsze - wklęsłością. Powierzchnia górna obojczyka jest gładka, z wyjąt-

59
B. Osie \i

biegają

Rys. 11. Obojczyk (a - widok z góry, b - widok z przodu)

1 - koniec mostkowy, 2 - koniec barkowy

n końców. Natomiast na powierzchni dolnej, nierównej, znajdują się miejsca

rzyczepu więzadła żebrowo-obojczykowego na końcu mostkowym oraz więzadła
kruczo-obojczykowego na końcu barkowym. Na końcu mostkowym znajduje się
siodełkowata powierzchnia stawowa mostkowa (facies articularis sternaliś) do połą-
czenia z rękojeścią mostka, a na końcu barkowym owalna powierzchnia stawowa
barkowa (facies articularis acromialis), która łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki.

B. Łopatka (scapula)

Łopatka jest kością płaską, kształtu trójkątnego, o dwu powierzchniach i trzech

brzegach oraz kątach. Jest tylną częścią obręczy przylegającą do ściany grzbietowej
klatki piersiowej na wysokości od II do VII żebra. Na powierzchni żebrowej
(przedniej) łopatki (facies costalis), która jest lekko wgłębiona i określana mianem
dołu podłopatkowego (fossa subscapulariś), znajduje się kilka tzw. kres mięśnio-

Ryc. 12. Łopatka (a - powierzchnia grzbietowa, b - widok z boku, c - powierzchnia żebrowa)

1 - grzebień łopatki, 2 - wyrostek barkowy, 2a - powierzchnia stawowa wyrostka barkowego,
3 - wyrostek kruczy, 4 - wydrążenie stawowe, 5 - brzeg przyśrodkowy, 6 - brzeg boczny,
7 - kąt górny, 8 - kąt dolny

60
 wych (lineae musculares). Na powierzchni grzbietowej łopatki (facies dorsalis)
przebiega skośnie od brzegu przyśrodkowego w bok i ku górze mocny grzebień
łopatki (spina scapulae), który dzieli ją na dwa doły: nadgrzebieniowy i pod-
grzebieniowy (fossa supraspinata et fossa infraspinata). Grzebień łopatki nad
stawem ramiennym przechodzi w rozszerzony i spłaszczony wyrostek barkowy
(acromion) z małą, owalną powierzchnią stawową do połączenia z podobną powie-
> rzchnią końca barkowego obojczyka.
Trzy brzegi: górny, przyśrodkowy i boczny (margo superior, medialis et
lateralis) zbiegają się, tworząc kąty: górny, dolny i boczny (angulus superior,
inferior et lateralis). Kąt boczny, zgrubiały, rozszerza się tworząc wydrążenie
stawowe {cavitas glenoidalis) przeznaczone dla głowy kości ramiennej. Powyżej
wydrążenia znajduje się mała wyniosłość - guzek nadpanewkowy, poniżej wy-
drążenia - guzek podpanewkowy (tuberculum supraglenoidale et infraglenoidale).
Na brzegu górnym łopatki znajduje się wcięcie (incisura scapulae), sąsiadujące
z wyrostkiem kruczym {processus coracoideus), podobnym do hakowato zgiętego
w kierunku bocznym małego palca.

C. Stawy obręczy kończyny górnej

W obrębie obręczy kończyny górnej znajdują się po każdej stronie dwa stawy:
mostkowo-obojczykowy (przyśrodkowy) i barkowo-obojczykowy (boczny).
Staw mostkowo-obojczykowy {articulatio sternoclavicularis) tworzy powierz-
chnia stawowa wcięcia obojczykowego rękojeści mostka i powierzchnia stawo-
wa końca mostkowego obojczyka. Staw ten łączy obojczyk z klatką piersiową.

r
Ryc. 13. Staw mostkowo-obojczykowy
I - więzadło miedzyobojczykowe, 2 - wiczadło
mostkowo-obojczykowe przednie, 3 - chrząstka
środstawowa, 4 - więzadło żebrowo-obojczyko-
we, 5 - więzadto mostkowo-żebrowe promieniste

Wskutek niedostatecznego dopasowania powierzchni stawowych, jama stawowa

jest przedzielona krążkiem stawowym na dwie szczelinowate części: boczną i przyśrod-
kową. Znaczna grubość krążka (dochodząca do 6 mm) oraz warstwy chrzestnej
pokrywającej powierzchnie stawowe z jednej strony amortyzują ciśnienie obojczyka na
mostek, z drugiej, zwiększają ruchomość stawu nadając mu charakter stawu kulistego.
Torebka stawowa jest luźna, wzmocniona przez więzadło mostkowo-obojczykowe

61
 przednie i tylne (ligamentum słernoclaviculare anterius et posteriuś). Ponadto od
góry umacnia staw wiczadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) oraz wię-
zadło żebrowo-obojczykowe {lig. costoclaviculare), łączące obojczyk z chrząstką
I żebra.
!>• W stawie mostkowo-obojczykowym zachodzi ruch unoszenia (50°) i obniżania
(5°), przesuwania do przodu (26°) i cofania (35°) oraz obrót obojczyka dokoła jego
osi długiej. Ruchy te odbywają się wspólnie ze stawem ramiennym, który biernie im
towarzyszy.
Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) utworzony jest
przez powierzchnie wyrostka barkowego łopatki i końca barkowego oboj-
czyka. Między powierzchniami stawowymi często znajduje się krążek stawowy.
Torebka stawowa jest wzmocniona od góry przez silne więzadło barko-
wo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare). Ponadto między wyrostkiem kruczym
łopatki a powierzchnią dolną końca barkowego obojczyka przebiega dwupasmowe
więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare), składające się z więzadła
stożkowatego (lig. conoideum) i więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum). Ze
względu na wykonywane czynności można to połączenie zaliczyć do stawów
wieloosiowych o mniejszym zakresie ruchu aniżeli w stawie poprzednim. Ruchy
obręczy odbywają się przeważnie w obu stawach obojczyka przy udziale łopatki,
która ulega przemieszczeniu ślizgając się swobodnie na klatce piersiowej.

D. Mięśnie działające na obręcz kończyny górnej

1. Mięsień czworoboczny grzbietu - m. trapezius

Początek: guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe i nadkolcowe,
wyrostki kolczyste wszystkich kręgów piersiowych.
Przyczep: koniec barkowy obojczyka, wyrostek barkowy łopatki, grzebień łopatki.
2. Mięsień równoległoboczny - m. rhomboideus
Początek: wyrostki kolczyste VI i VII kręgu szyjnego, I-IV kręgu piersiowego,
więzadło karkowe.
Przyczep: brzeg przyśrodkowy łopatki.
3. Mięsień dźwigacz łopatki - m. levator scapulae
Początek: wyrostki poprzeczne I-IV kręgu szyjnego.
Przyczep: kąt górny łopatki.
4. Mięsień zębaty przedni - m. serratus anterior
Początek: I-IX żebro, powierzchnia zewnętrzna.
Przyczep: brzeg przyśrodkowy łopatki.
5. Mięsień piersiowy mniejszy - m. pectoralis minor
Początek: III-V żebro.
Przyczep: wyrostek kruczy łopatki.
6. Mięsień podobojczykowy - m. subclavius
Początek: I żebro na granicy kostno-chrzęstnej.
Przyczep: dolna powierzchnia barkowego końca obojczyka.

tf

62
Ryc. 14. Mięśnie działające na obręcz kończyny górnej
1 - m. czworoboczny grzbietu (a - część zstępująca, b - część
poprzeczna, c - część wstępująca), 2 - m. dźwigacz łopatki,
3 - m. rownolegloboczny

Mięsień czworoboczny grzbietu leży powierzchownie w obrębie karku i górnej

części grzbietu. Ma kształt trójkąta, którego podstawa leży wzdłuż kręgosłupa
szyjnego i piersiowego, a wierzchołek jest zwrócony w kierunku wyrostka bar-
kowego łopatki. Oba mięśnie razem tworzą figurę geometryczną podobną do
trapezu (stąd dawniejsza nazwa - mięsień kapturowy). Włókna w mięśniu czworo-
bocznym przebiegają w części górnej mięśnia ku dołowi - część zstępująca, poprze-
cznie w części środkowej - część poprzeczna, i skośnie ku górze w części dolnej
- część wstępująca. Części te, stanowiące aktony mięśnia, pociągają odpowiednio
obręcz ku górze, ku tyłowi i do środka oraz do dołu. Obustronny skurcz części
górnych mięśnia odchyla głowę do tyłu, jeśli obręcz jest ustalona. Jednostronny
skurcz części górnej powoduje obrót głowy w stronę przeciwną.
Mięsień równoległoboczny jest prawie całkowicie przykryty mięśniem czworo-
bocznym. Przebieg włókien mięśniowych jest skośny, podobny jak w części zstępują-
cej mięśnia czworobocznego. Mięsień pociąga łopatkę do kręgosłupa z równoczes-
nym unoszeniem do góry.
Mięsień dźwigacz łopatki przebiega stromo z góry na dół pod częścią zstępują-
cą mięśnia czworobocznego. Nazwa mięśnia pochodzi od jego funkcji. Przy ustalo-
nej (nieruchomej) obręczy, mięsień zgina szyję w bok.
Mięsień zębaty przedni leży częściowo powierzchownie na bocznej ścia-
nie klatki piersiowej. Część dolna jego przyczepu początkowego jest dobrze

63
 Ryc. 15. Mięśnie działające na obręcz kończyny
górnej (cd.)
1 - m. zębaty przedni, 2 - m. kruczo-ramienny, 3 - m.
naramienny, 4 - m. piersiowy mniejszy, 5 - m. podoboj-
czykowy, 6, 7 - m. piersiowy większy (odcięty). Mięśnie
2, 3, 6 i 7 nie działają na obręcz

widoczna u osobnika żywego w postaci kilku mięśniowych zębów - stąd nazwa

mięśnia. Szeroki brzusiec mięśnia biegnie między ścianą klatki piersiowej a mięś-
niem podłopatkowym do brzegu przyśrodkowego łopatki. Górna i dolna część
mięśnia jest rozwinięta silniej, część środkowa - słabiej. Skurcz całego mięśnia
przesuwa obręcz ku przodowi, natomiast akton górny unosi łopatkę, a akton dolny
przesuwa dolny kąt łopatki do przodu i tym samym umożliwia uniesienie ramienia
ponad poziom przez pośrednie skierowanie panewki stawu ramiennego ku górze.
Mięsień piersiowy mniejszy leży na przedniej stronie klatki piersiowej pod
mięśniem piersiowym większym. Włókna mięśniowe biegną skośnie od żeber do
wyrostka kruczego łopatki. Mięsień obniża obręcz i pociąga ją do przodu.
Mięsień podobojczykowy biegnie ukośnie w bok ku górze. Mięsień umacnia
obojczyk w stawie mostkowo-obojczykowym. Jego działanie obniża obojczyk i wy-
suwa nieznacznie do przodu.
Mięśnie zębaty przedni i piersiowy mniejszy, ze względu na swe przyczepy do
żeber, działają również jako mięśnie wdechowe przy ustalonej obręczy kończyny
górnej.

E. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni w stawach obręczy

kończyny górnej

Unoszenie: Wysuwanie do przodu:

mięsień czworoboczny grzbietu, część
zstępująca
mięsień równoległoboczny,
mięsień dźwigacz łopatki,
mięsień zębaty przedni, część górna.
Obniżanie:
mięsień czworoboczny grzbietu, część
wstępująca,
mięsień piersiowy mniejszy,
mięsień podobojczykowy.
mięsień zębaty przedni,
mięsień piersiowy mniejszy,
mięsień podobojczykowy.
Cofanie:
mięsień czworoboczny grzbietu, część
poprzeczna,
mięsień równoległoboczny.

64
2. Zespół funkcjonalny stawu ramiennego
Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką.

12

Ryc. 16. Kość ramienna (a - widok z przodu; b - widok od tyłu; c - widok z boku)
1 - głowa k. ramiennej, 2 - szyjka anatomiczna, 3 - guzek większy, 4 - guzek mniejszy, 5 - bruzda
międzyguzkowa, 6 - szyjka chirurgiczna, 7 - guzowatość naramienna, 8 - dół dziobiasty, 9 - dół
łokciowy, 10 - nadkłykieć przyśrodkowy, 11 - nadkłykieć boczny, 12 - bloczek k. ramiennej

A. Kość ramienna (humeruś)

Kość ramienna jest kością długą. Składa się z trzonu {corpus), końca bliższego
i końca dalszego {extremitas proximalis et distalis). Koniec bliższy zakończony jest
kulistą głową (caput humeri), nieco mniejszą od połowy kuli, o gładkiej powierz-
chni stawowej. Głowę od dwóch guzków: większego (tuberculum majuś), leżącego
bardziej bocznie, i mniejszego {tuberculum minus), który znajduje się po stronie
przednio-bocznej, oddziela okrężnie biegnąca szyjka anatomiczna {collum anatomi-
om). Oba guzki przechodzą ku dołowi w listewki kostne, tzw. grzebień guzka
większego i mniejszego {crista tuberculi majoris et minoris), które ograniczają
bruzdę międzyguzkowa {sulcus intertubercularis).
Trzon kości ramiennej jest w części bliższej prawie okrągły. W połowie jego
długości na powierzchni bocznej znajduje się wyniosłość, tzw. guzowatość nara-
mienna {tuberositas deltoidea). Na dalszej, trójgraniastej części trzonu występują
dwa brzegi: przyśrodkowy i boczny {margo medialis et lateralis).
Koniec dalszy, szerszy od trzonu, spłaszczony i łagodnie wygięty do przodu nosi
nazwę kłykcia kości ramiennej {condylus humeri). W części przyśrodkowej kłykcia

65
 znajduje się bloczek (trochlea), a w części bocznej główka (capitulum). Na powierz-
chni przedniej, powyżej bloczka, znajduje się dół dziobiasty (fossa coronoidea),
bocznie od niego, płytszy dół promieniowy (fossa radialis). Na powierzchni tylnej
kłykcia powyżej bloczka leży głęboki dół wyrostka łokciowego (fossa olecrani). Na
przyśrodkowej krawędzi kłykcia leży duża wyniosłość, nadkłykieć przyśrodkowy
(epicondylus medialis humeri), zaś na krawędzi bocznej wystaje nieco mniejszy
nadkłykieć boczny (epicondylus lateralis humeri).

B. Staw ramienny (articulatio humeri)

Staw ramienny utworzony jest przez głowę kości ramiennej i wydrążenie stawo-
we łopatki. Duża głowa kości ramiennej, stanowiąca prawie połowę kuli, jest trzykrot-
nie większa od powierzchni panewki. Wydrążenie stawowe łopatki (panewka stawu
ramiennego) jest nieco powiększone i pogłębione przez chrząstkę włóknistą przytwier-
dzoną do brzegu wydrążenia, zwaną obrąbkiem stawowym (labrum glenoidale).

Ryc. 17. Staw ramienny

1 - ścięgno głowy długiej m. dwugłowego
ramienia, 2 - torebka stawowa, 3 - więzadło
poprzeczne łopatki, 4 - powierzchnie stawo-
we główki i panewki, 5 - obrąbek stawowy

II Obie powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką szklistą. Różnica wielkości

powierzchni stawowych oraz płytkość wydrążenia stawowego łopatki powoduje, że
panewka nie obejmuje główki, lecz jedynie się z nią styka w zakresie 1/3 powierzchni
główki. Ta dysproporcja w wielkości powierzchni stawowych warunkuje dużą
ruchomość stawu ramiennego. Również luźna, cienka i obszerna torebka stawowa
oraz słaby aparat więzadłowy sprzyjają obszerności ruchów.
Torebka stawowa przymocowana jest do obrąbka stawowego łopatki oraz do
szyjki anatomicznej kości ramiennej. Torebka jest do tego stopnia luźna i obszerna,
że przy kończynie zwisającej tworzy fałd (recessus axillaris) skierowany do jamy

66
pachowej, wygładzający się przy odwodzeniu ramienia. W torebce występują dwa
uchyłki (otwory), jeden przeznaczony do ścięgna głowy długiej mięśnia dwugłowego
ramienia, który leży w bruździe międzyguzkowej, oraz drugi, sięgający pod ścięgno
mięśnia podłopatkowego. Uchyłki te, łączące się z jamą stawową, ułatwiają śliz-
ganie się ścięgien.
Torebka stawowa ma w zasadzie tylko jedno więzadło wzmacniające, kru-
czo-ramienne (lig. coracohumerale), mocne pasmo biegnące od wyrostka kruczego
łopatki do obu guzków kości ramiennej. Więzadło wzmacnia górną ścianę torebki,
zapobiegając zsuwaniu się głowy kości ramiennej z panewki przy opuszczonym
ramieniu. Ponadto torebkę stawową wzmacniają ścięgna mięśni: nad- i podgrzebie-
niowego, obłego mniejszego i podłopatkowego. Leżące powyżej torebki stawowej
więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) wraz z wyrostkiem kruczym i wyro-
stkiem barkowym łopatki, chroni staw od góry. Staw ramienny zaliczamy do
połączeń wieloosiowych kulistych wolnych o największej ruchomości wśród sta-
wów naszego ciała. Wielostronne ruchy w stawie ramiennym możemy sprowadzić
do ruchów zasadniczych: zginania i prostowania, odwodzenia i przywodzenia,
odwracania i nawracania. Z pozycji swobodnie zwisającego ramienia, w której
łopatka z płaszczyzną symetrii tworzy kąt około 60°, ruch zginania do przodu
i zginania do tyłu ramienia (tzw. ruch wahadłowy ramienia) możemy wykonać
w zakresie 115°. Ruch odwodzenia w płaszczyźnie łopatki jest możliwy do poziomu
(90°). Unoszenie ramienia powyżej poziomu przy ustalonej łopatce jest niemożliwe,
ze względu na napięcie dolnej ściany torebki stawowej i mięśni przywodzących oraz
oparcie się guzka większego kości ramiennej na sklepieniu stawu ramieRnego
(wyrostek barkowy łopatki i więzadło kruczo-ramienne). Dlatego dalsze unoszenie
ramienia jest połączone z ruchami w stawach obojczyka oraz ruchem ślizgowym
łopatki, w którym wydrążenie stawowe obraca się ku górze, a kąt dolny łopatki
przesuwa się do przodu i ku bokowi. W mchu tym cały bark (tzw. staw barkowy
ortopedów) zostaje przemieszczony w odpowiednim kierunku. Takie położenie
łopatki powodują mięsień czworoboczny (część zstępująca) i mięsień zębaty przedni
(część dolna). Zmiana położenia barku umożliwia uniesienie ramienia do 150°-160°.
Dalszy ruch ramienia do pionu obejmuje przechylanie się do tyłu klatki piersiowej.
Zakres ruchu obracania wokół osi długiej ramienia wynosi w całości (odwracania
i nawracania) około 90°.
Ruch obwodzenia ramienia, jest wypadkową ruchów podstawowych z okreś-
lonym udziałem ruchów zachodzących w obrębie stawów obojczyka.

C. Mięśnie działające na staw ramienny

1. Mięsień naramienny - m. deltoideus

Początek: boczna 1/3 obojczyka, wyrostek barkowy łopatki, grzebień łopatki.
Przyczep: guzowatość naramienna kości ramiennej.
2. Mięsień piersiowy większy - m. pectoralis major
Początek: część obojczykowa: przyśrodkowa połowa obojczyka, część mostko-

67
 .4
wo-żebrowa: mostek, II-VII/VI żebro, część brzuszna: blaszka przednia pochewki
mięśnia prostego brzucha.
Przyczep: grzebień guzka większego kości ramiennej.
3. Mięsień najszerszy grzbietu - m. latissimus dorsi
Początek: wyrostki kolczyste VII-XII kręgu piersiowego, powięź piersiowo-lędź-
wiowa, grzebień biodrowy, X-XII żebro, nie stale: dolny kąt łopatki.
Przyczep: grzebień guzka mniejszego kości ramiennej.
4. Mięsień obły większy - m. teres major
Początek: dolny kąt łopatki.
Przyczep: grzebień guzka mniejszego kości ramiennej.
5. Mięsień podłopatkowy - m. subscapularis
Początek: powierzchnia żebrowa łopatki.
Przyczep: guzek mniejszy kości ramiennej.
6. Mięsień nadgrzebieniowy - m. supraspinatus
Początek: dół nadgrzebieniowy łopatki.
Przyczep: guzek większy kości ramiennej.
7. Mięsień podgrzebieniowy - m. infraspinatus
», *
Początek: dół podgrzebieniowy łopatki.
Przyczep: guzek większy kości ramiennej.
8. Mięsień obły mniejszy - m. teres minor
Początek: brzeg boczny łopatki.
Przyczep: guzek większy kości ramiennej.
9. Mięsień kruczo-ramienny - m. coracobrachialis
Początek: wyrostek kruczy łopatki.
Przyczep: trzon kości ramiennej przysrodkowo od mięśnia naramiennego.
10. Mięsień dwugłowy ramienia - m. biceps brachii
Początek: głowa długa: guzek nadpanewkowy łopatki, głowa krótka: wyrostek
kruczy łopatki.
Przyczep: guzowatość kości promieniowej, powięź przedramienia.
11. Mięsień trójgłowy ramienia - m. triceps brachii
Początek: głowa długa: guzek podpanewkowy łopatki; głowa przyśrodkowa: tylna
powierzchnia kości ramiennej poniżej bruzdy nerwu promieniowego, przegroda
międzymięśniowa przyśrodkowa; głowa boczna: tylna powierzchnia kości ramiennej
powyżej bruzdy nerwu promieniowego.
Przyczep: wyrostek łokciowy kości łokciowej.
Mięsień naramienny, największy i najbardziej powierzchownie leżący mięsień
barku, na kształt mięśniowego płaszcza okrywa staw ramienny od strony przed-
niej, bocznej i tylnej, mając również duży udział w prawidłowym utrzymaniu
części kostnych stawu. Mięsień naramienny po rozłożeniu ma kształt trójkąta,
którego podstawa znajduje się na obręczy kończyny, a wierzchołek na ramieniu.
Zaliczamy go do mięśni wielopierzastych, o dużym przekroju fizjologicznym
i znacznej sile działania. Mięsień naramienny stanowi całość anatomiczną, a czyn-
nościowo dzieli się podobnie jak mięsień czworoboczny grzbietu i mięsień zębaty
przedni na trzy oddzielne części (aktony), które działają samodzielnie, a nawet

41

68
mogą w stosunku do siebie działać antagonistycznie. Mięsień bierze udział we
wszystkich rodzajach ruchu, jakie mogą zachodzić w stawie ramiennym, i w działa-
niu na ten staw jest najważniejszy. Część obojczykowa zgina ramię do przodu
i nawraca, część barkowa odwodzi je do poziomu, a część grzebieniowa (grzbieto-
wa) zgina ramię do tyłu i odwraca.

Ryc. 18. Mięśnie działające na staw ratnienny

I - m. skośny zewnętrzny brzucha, 2 - m. zębaty
przedni, 3 - m. najszerszy grzbietu, 4 - m. naramienny,
5 - część obojczykowa m. piersiowego większego,
6 - część mostkowo-żebrowa, 7 - część brzuszna. Mięś-
nie 1 i 2 nie działają na staw ramienny

Mięsień piersiowy większy leży powierzchownie na przedniej ścianie klatki

piersiowej. Pasma mięśniowe jego trzech części zbiegają wachlarzowato do grzebie-
nia guzka większego kości ramiennej. Część obojczykowa mięśnia piersiowego jest
oddzielona od analogicznej części mięśnia naramiennego bruzdą naramienno-pier-
siową (sulcus deltoideopectoralis), która rozszerza się poniżej obojczyka w trójkąt
naramienno-piersiowy (trigonum deltoideopectorale). Część brzuszna mięśnia jest
najsłabsza i może nie występować. Mięsień piersiowy większy przyciąga ramię do
tułowia (szczególnie silnie przywodzi), wysuwa je nieco do przodu oraz nawraca,
powodując ruch, jaki wykonywany jest na przykład podczas pływania. Dlatego
u pływaków mięsień jest wyjątkowo dobrze rozwinięty (podobnie jak mięsień
najszerszy grzbietu). Przy podniesionym ramieniu powyżej poziomu, mięsień z dużą
siłą obniża ramię do przodu, jak przy wszelkich uderzeniach z góry na dół. Jeżeli
oba ramiona są uniesione i ustalone, wtedy oba mięśnie piersiowe mogą podciągać
ciało w górę, na przykład przy podnoszeniu na drążku lub w trakcie wspinania po
linie. W tej pozycji działa również jako pomocniczy mięsień wdechowy.
Mięsień najszerszy grzbietu należy do najobszerniejszych mięśni ciała. Leży
on powierzchownie pokrywając dolną część grzbietu aż do miednicy. Tylko małą
część jego górno-przyśrodkowego brzegu przykrywa mięsień czworoboczny. Zdą-
żając do góry, do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej, mięsień zwęża się
i skręca na kształt śruby, owijając się dokoła mięśnia obłego większego. Mięsień
przywodzi ramię, pociąga ku tyłowi oraz nawraca. Podniesione ramię pociąga do
dołu. Mięsień działa przy zamachu do uderzenia lub do rzutu, na przykład
dyskiem lub oszczepem. Przy uniesionych i ustalonych ramionach działa po-

69
mocniczo przy wdechu - jego przyczepy żebrowe unoszą żebra. W tym samym
położeniu skurcz jego brzegu bocznego działa wydechowo, na przykład przy
kaszlu.
Mięsień obły większy poniżej dolnego kąta łopatki tworzy dobrze widoczne
zgrubienie, zwłaszcza przy splataniu rąk na grzbiecie. Współpracuje z mięśniem
najszerszym grzbietu, szczególnie w ruchach przywodzenia i nawracania ramienia.

Ryc. 19. Mięśnie działające na staw ramienny (cd.)

1 - m. najszerszy grzbietu, 2 - powięź piersiowo-lędźwiowa

Mięsień podłopatkowy należy do mięśni wielokrotnie pierzastych. Pokrywa on

powierzchnię żebrową łopatki. Ścięgno końcowe mięśnia zrasta się z przednią ścianą
torebki stawowej, powodując jej napinanie. Mięsień nawraca i przywodzi ramię.
Mięsień nadgrzebieniowy wypełnia dół nadgrzebieniowy łopatki. Jego ścięgno,
kierując się do guzka większego kości ramiennej, zrasta się z górną ścianą torebki
stawu powodując jej wzmocnienie. Mięsień odwodzi ramię.
Mięsień podgrzebieniowy wypełnia dół podgrzebieniowy łopatki. Jego ścięgno
końcowe, zrastając się częściowo z powierzchnią grzbietową torebki stawu ramien-
nego, również ma udział w jej wzmocnieniu. Działanie mięśnia polega na od-
wracaniu ramienia.
Mięśnie nad- i podgrzebieniowy pokryte są grubą powięzią silnie zrośniętą
z grzebieniem łopatki, dającą duże pole przyczepu obu mięśniom.
Mięsień obły mniejszy ma kształt walcowaty. Jego ścięgno, biegnąc do miejsca
przyczepu, również zrasta się z torebką stawu ramiennego. Mięsień odwraca ramię
i napina torebkę stawową.
Mięsień kruczo-ramienny rozpoczyna się wspólnie z głową krótką mięśnia dwu-
głowego ramienia. Przykrywa go mięsień piersiowy większy. Mięsień zgina do przodu
i przywodzi ramię oraz, w zależności od jego położenia, nawraca lub odwraca.

70
 Mięsień dwugłowy ramienia zaliczamy do mięśni wielostawowych. W stawie
ramiennym mięsień zgina ramię do przodu, głowa długa nieco je odwodzi, a głowa
krótka słabo przywodzi.
Mięsień trójgłowy ramienia jest mięśniem dwustawowym. Na staw ramienny dzia-
ła tylko głowa długa, która jest silnym przywodzicielem ramienia i zgina ramię do tyłu.

10

Ryc. 20. Mięśnie działające na staw ramienny (cd.)

1. 2 - głowy m. trójgłowego ramienia (działanie na staw
łokciowy), 3 - m. najszerszy grzbietu, 4 - m. obły większy,
5 - m. obły mniejszy, 6 - m. podgrzebieniowy, 7 - m.
nadgrzebieniowy, 8 — wyrostek barkowy łopatki, 9 - głowa
długa m. trójgłowego ramienia, 10 - m. naramienny

D. Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni w stawie ramiennym

Zginanie do przodu: mięsień piersiowy większy,

mięsień naramienny, część obojczykowa, mięsień najszerszy grzbietu,
mięsień piersiowy większy, część oboj- mięsień obły większy,
czykowa, mięsień trójgłowy, głowa długa,
mięsień kruczo-ramienny. mięsień dwugłowy, głowa krótka,
Zginanie do tyłu: mięsień kruczo-ramienny.
mięsień naramienny, część grzebieniowa Nawracanie:
mięsień najszerszy grzbietu, mięsień naramienny, część obojczykowa,
esień obły większy, mięsień podłopatkowy,
• esień trójgłowy, głowa długa. mięsień najszerszy grzbietu,
Odwodzenie: mięsień piersiowy większy,
mięsień naramienny, część barkowa, mięsień obły większy,
mięsień nadgrzebieniowy, mięsień kruczo-ramienny.
mięsień dwugłowy, głowa długa. Odwracanie:
F zy wodzenie: mięsień naramienny, część grzebieniowa,
mięsień naramienny, część obojczykowa mięsień podgrzebieniowy,
i grzebieniowa, mięsień obły mniejszy.

71
 3. Zespół funkcjonalny stawu łokciowego
Staw łokciowy jest stawem złożonym. W jego obrębie połączone są ze sobą trzy
kości: ramienna, łokciowa i promieniowa.

Ryc. 21. Kości przedramienia (a - widok z przodu, b - widok od tyłu, c - widok z boku)
1 - wyrostek łokciowy, 2 - wyrostek dziobiasty, 3 - głowa k. łokciowej, 4 - wyrostek rylcowaty
k. łokciowej, 5 - obwód stawowy głowy k. promieniowej, 5b - szyjka k. promieniowej, 6 - guzowatość
promieniowa, 7 - wyrostek rylcowaty k. promieniowej

A. Kość łokciowa (ulna)

Kość łokciowa jest kością długą. Na silniej rozwiniętym końcu bliższym znajduje
się głębokie wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis), ograniczone od przodu przez
wyrostek dziobiasty (processus coronoideus), a od tyłu przez wyrostek łokciowy
(olecranon).
Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się małe wcięcie pro-
mieniowe (incisura radialis), a poniżej wyrostka, na powierzchni przedniej trzonu
- guzowatość łokciowa (tuberositas ulnae). Trzon kości jest trójkątny w przekroju,
ma trzy powierzchnie: przednią, przyśrodkową i tylną (facies anterior, medialis et
posterior), oraz trzy brzegi: międzykostny, przedni i tylny (margo interosseus,
anterior et posterior).
Koniec dalszy i przyległa część trzonu są walcowate. Na końcu dalszym, nieco
zgrubiałym, znajduje się głowa kości łokciowej (caput ulnae) oraz na tyl-
no-przyśrodkowej stronie mały wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Na
głowie znajdują się dwie powierzchnie stawowe: jedna na obwodzie (circumferentia
articułaris) oraz druga na powierzchni dolnej, skierowana w stronę nadgarstka.

72
B. Kość promieniowa (radius)

Kość promieniowa jest również kością długą. Na końcu bliższym kości znajduje
się walcowato ukształtowana głowa (caput radii), wgłębiona na powierzchni górnej
- dołek głowy (fovea capitis). Głowę otacza obwód stawowy (circumferentia
articularis). Poniżej głowy kość promieniowa jest węższa i tworzy szyjkę (collum).
Nieco niżej po stronie przyśrodkowej leży guzowatość kości promieniowej (tube-
rositas radii). Na trzonie kości promieniowej, również trójgraniastym, wyróżnia się
prawie analogiczne powierzchnie i brzegi jak na kości łokciowej - kość promieniowa
ma powierzchnię boczną (facies lateralis).
Koniec dalszy kości promieniowej jest zgrubiały o czworobocznym kształcie. Na
stronie bocznej ma stożkowaty wyrostek rylcowaty (processus styloideus) oraz dwie
powierzchnie stawowe: dalszą, powierzchnię stawową nadgarstkową (facies ar-
ticularis carpea) oraz przyśrodkową - wcięcie łokciowe (incisura ulnaris). Na
powierzchni tylnej końca dalszego występują podłużne bruzdy, w których przebie-
gają ścięgna większości mięśni prostowników nadgarstka i palców.

C. Staw łokciowy (articulatio cubiti)

Staw łokciowy składa się z trzech połączeń objętych wspólną torebką: stawu ra-
mienno-łokciowego, ramienno-promieniowego i promieniowo-łokciowego bliższego.

Ryc. 22. Staw łokciowy

1 - staw ramienno-promieniowy, 2 - więzadło poboczne pro-
mieniowe, 3 - więzadło obrączkowe, 4 - zachyłek workowaty
torebki stawowej, 5 - kaletka ramienno-promieniowa, 6 - ścię-
gno końcowe m. dwugłowego ramienia, 7 - linia przyczepu
torebki stawowej, 8 - staw ramienno-łokciowy, 9 - więzadło
poboczne łokciowe, 10 - staw promieniowo-łokciowy bliższy

W stawie ramienno-łokciowym (articulatio humeroulnaris) główkę stawową

tworzy bloczek kości ramiennej, a panewkę - wcięcie bloczkowe kości łok-
ciowej. Bloczek wzdłuż osi długiej ramienia ma rowek, natomiast chrząstka po-
krywająca wcięcie bloczkowe kości łokciowej tworzy w tej samej płaszczyźnie
wystającą listewkę, dopasowaną do rowka bloczka. Listewka i wgłębienie na

73
 bloczku, które ściśle do siebie przylegają, stanowią układ kierunkowy stawu,
umożliwiając wykonywanie ruchów zawiasowych, tzn. zginania i prostowania.
W trakcie prostowania przedramienia wyrostek łokciowy wchodzi do dołu
łokciowego na kości ramiennej, hamując dalsze prostowanie. Zgięcie natomiast
hamuje wyrostek dziobiasty kości łokciowej, wchodzący do dołu dziobiastego
znajdującego się na powierzchni przedniej końca dalszego kości ramiennej.
Staw ramienno-promieniowy (articulatio humeroradialis) jest utworzony
przez główkę kości ramiennej oraz doiek głowy kości promieniowej. Są-
dząc z kształtu powierzchni stawowych, połączenie ma cechy stawów kulis-
tych wolnych. Ze względu jednak na połączenie z kością łokciową, głównie
za pomocą więzadła pierścieniowatego (lig. anulare radii), funkcjonalnie jest
to staw dwuosiowy, obrotowo-zawiasowy. Ruchy zginania i prostowania są
ściśle sprzężone z podobnymi ruchami kości łokciowej, natomiast ruch obro-
towy - nawracania i odwracania - jest sprzężony z ruchami w stawach dal-
szych.
Staw promieniowo-łokciowy bliższy lub górny (articulatio radio - ulnaris
proximalis s. superior) jest utworzony przez obwód stawowy głowy kości
promieniowej - główka stawu i wcięcie promieniowe kości łokciowej - pane-
wka. Głowa kości promieniowej jest ustalona przez ściśle otaczające ją wspo-
mniane więzadło pierścieniowate, łączące przednią i tylną krawędź wcięcia
promieniowego kości łokciowej. Przy ruchach nawracania i odwracania przed-
ramienia, głowa kości promieniowej obraca się w kostno-włóknistym pierścieniu
więzadła pierścieniowatego i wcięcia promieniowego kości łokciowej, przy czym
dołek głowy kości promieniowej obraca się na główce kości ramiennej. Ruch
obrotowy w omawianym stawie jest sprzężony z ruchem w stawie promienio-
wo-łokciowym dalszym.
Torebka stawowa jest wspólna dla wszystkich trzech stawów. Z przodu
przyczepia się na kości ramiennej powyżej dołu dziobiastego i promieniowego,
a na stronie tylnej powyżej dołu wyrostka łokciowego tak, że w czasie zginania
i prostowania wyrostki mogą wejść do odpowiednich dołów. Przednia i tylna
ściana torebki jest cienka i luźna, natomiast ściany boczne są wzmocnione
silnymi więzadłami pobocznymi, typowymi dla stawów zawiasowych. Więzadło
poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) biegnie od nadkłykcia przyśrod-
kowego kości ramiennej, następnie dzieli się wachlarzowato na pasmo przednie
i tylne, które dochodzą odpowiednio do bocznych brzegów wyrostka dziobias-
tego i łokciowego. Znacznie węższe więzadło poboczne promieniowe (lig.
collaterale radiale) odchodzi od nadkłykcia bocznego kości ramiennej i dalej
wplata się w więzadło obrączkowe. Nie przyczepiając się do kości promieniowej
tym samym nie ogranicza jej ruchów obrotowych. W położeniu wyprostnym
ramię i przedramię stanowią linię prawie prostą (u mężczyzn 175°, u kobiet
niecałe 180°). Przy nadmiernej wiotkości więzadeł i niedorozwoju wyrostka
dziobiastego i łokciowego, które występują u dzieci, spotyka się prostowanie
nadmierne (hyperextensio), przekraczające 180°. W położeniu maksymalnego
zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40°.

74
D. Mięśnie działające na staw łokciowy

1. Mięsień dwugłowy ramienia - m. biceps brachii

Początek: głowa długa: guzek nadpanewkowy łopatki, głowa krótka: wyrostek
kruczy łopatki.
Przyczep: guzowatość kości promieniowej, powięź przedramienia.
2. Mięsień ramienny - m. brachialis
Początek: dolna połowa przedniej powierzchni trzonu kości ramiennej, przegrody
międzymięśniowe przyśrodkowa i boczna.
Przyczep: guzowatość kości łokciowej.
3. Mięsień ramienno-promieniowy - m. brachioradialis
Początek: brzeg boczny kości ramiennej, przegroda międzymięśniowa boczna.
Przyczep: wyrostek rylcowaty kości promieniowej.
4. Mięsień trójgłowy ramienia - m. triceps brachii
Początek: głowa długa: guzek podpanewkowy łopatki; głowa przyśrodkowa: tylna
powierzchnia kości ramiennej poniżej bruzdy nerwu promieniowego, przegroda
międzymięśniowa przyśrodkowa; głowa boczna: tylna powierzchnia kości ramiennej
powyżej bruzdy nerwu promieniowego.
Przyczep: wyrostek łokciowy kości łokciowej.
5. Mięsień łokciowy - m. anconeus
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej.
Przyczep: wyrostek łokciowy kości łokciowej.
Mięsień dwugłowy ramienia leży powierzchownie na stronie przedniej
ramienia. Jest to mięsień wrzecionowaty, o dwóch głowach, którego brzusiec
w czasie skurczu tworzy mocno uwypukloną kulistą wyniosłość. Ścięgno po-
czątkowe głowy długiej przebiega wewnątrz stawu ramiennego do bruzdy mię-
dzyguzkowej, gdzie objęte jest przez pochewkę maziową. W brzusiec przecho-
dzi na wysokości guzowatości naramiennej. Głowa krótka mięśnia rozpoczyna
się wspólnie z mięśniem kruczo-ramiennym na szczycie wyrostka kruczego.
W połowie długości ramienia obie głowy mięśnia łączą się we wspólny brzu-
siec, który nieco powyżej stawu łokciowego przechodzi w silne ścięgno koń-
cowe, przyczepiające się do części przyśrodkowej guzowatości kości promie-
niowej. Od ścięgna końcowego mięśnia dwugłowego odchodzi rozcięgno (apo-
neurosis m. bicipitis brachii), wplatające się przyśrodkowo w powięź przedra-
mienia.
Mięsień dwugłowy jest dwustawowy, działa na staw ramienny i łokciowy.
Działanie obu głów mięśnia na staw ramienny, które już omówiono, jest znacz-
nie słabsze niż działanie na staw łokciowy. W stawie tym mięsień jest nie tylko
silnym zginaczem, ale też najsilniejszym mięśniem odwracającym przedramię.
Ponadto rozcięgno mięśnia chroni naczynia i nerwy, napinając powięź przed-
ramienia, nie dopuszcza do ich ucisku.
Mięsień ramienny leży także na przedniej powierzchni ramienia, ale pod
mięśniem dwugłowym. Jest on szerszy od mięśnia dwugłowego i brzegi jego
wystają z obu stron poza mięsień dwugłowy. Jest on silnym zginaczem stawu

75
 łokciowego, a ponieważ jego przyczep końcowy znajduje się na kości łokciowej,
mięsień działa niezależnie od położenia kości promieniowej, w odróżnieniu od
mięśnia dwugłowego.
Mięsień ramienno-promieniowy w przeważającej części leży na powierzchni
bocznej przedramienia. Jego wąskie i długie ścięgno końcowe przyczepia się w po-
bliżu wyrostka rylcowatego kości promieniowej. Zgina przedramię powoli (mięśnie
dwugłowy i ramienny nadają przedramieniu znacznie szybszy ruch w czasie zgina-
nia), przyczepiając się na końcu dźwigni, jaką jest dla niego kość promieniowa, ale
może przezwyciężyć duże obciążenia. Ponadto bierze udział w ruchach nawracania
i odwracania przedramienia.
Mięsień trójgłowy ramienia jest w zasadzie jedynym antagonistą wyżej
opisanych zginaczy, powodując prostowanie przedramienia. Mięsień zajmu-
je tylną powierzchnię ramienia. Rozpoczyna się trzema głowami, z których
głowa długa i głowa boczna leżą powierzchownie, a głowa przyśrodkowa two-
rzy warstwę głęboką mięśnia, położoną bezpośrednio na trzonie kości ramien-
nej. Jego trzy głowy łączą się, przechodzą w szerokie ścięgno, które przycze-
pia się do wyrostka łokciowego. Jest on mięśniem dwustawowym. Głowa dłu-
ga mięśnia działa na staw ramienny, natomiast cały mięsień jako w zasa-
dzie jedyny prostownik stawu łokciowego, przy czym działanie głowy długiej
mięśnia na staw ramienny jest dwukrotnie silniejsze, aniżeli na staw łokcio-
wy. Przyczep ścięgna końcowego mięśnia do torebki stawowej pociąga ją do
tyłu i wygładza fałdy, które przy rozluźnionej torebce mogłyby się wpuklać
w obręb stawu.

Ryc. 23. Mięśnie zginające staw łokciowy

1 - m. dwugłowy ramienia, 2 - m. ramienny,
3 - m. ramienno-promieniowy

Mięsień łokciowy stanowi w zasadzie przedłużenie głowy przyśrodkowej

mięśnia trójgłowego. Jest to mały, krótki mięsień rozpięty na tylnej ścianie
torebki stawowej. Wspomaga on prostujące działanie mięśnia trójgłowego,
a dzięki swym włóknom poprzecznym, wzmaga zwieranie się obu kości przed-
ramienia.

76
 E. Zestawienie ruchów oraz wykonujących j"e mięśni w stawie łokciowym

Zginanie: Prostowanie:
mięsień dwugłowy ramienia, mięsień trójgłowy ramienia,
mięsień ramienny, mięsień łokciowy.
mięsień ramienno-promieniowy.

4. Połączenia kości przedramienia

Kości przedramienia - łokciowa i promieniowa - połączone są ze sobą w trzech

miejscach: końce bliższe kości tworzą staw promieniowo-łokciowy bliższy, końce dalsze
- staw promieniowo-łokciowy dalszy, trzony kości łączą się błoną międzykostną.

• A. Stawy przedramienia

Staw promieniowo-łokciowy bliższy został opisany przy stawie łokciowym.

Staw promieniowo-łokciowy dalszy lub dolny (articulatio radioulnaris distalis
s. inferior) tworzy głowa kości łokciowej oraz wcięcie łokciowe kości promienio-
wej jako panewka stawowa, odwrotnie niż w stawie promieniowo-łokciowym
bliższym. Wewnątrz stawu znajduje się trójkątny krążek śródstawowy przylegający
do głowy kości łokciowej. Krążek odziela jamę stawu promieniowo-łokciowego
dalszego od stawu promieniowo-nadgarstkowego. Torebka stawowa jest luźna,
lecz mocna i gruba po stronie tylnej kości promieniowej.
Między obu kośćmi przedramienia rozpięta jest błona włóknista międzykostną
(membrana interossea antebrachii). Jest rozpięta między brzegami międzykostnymi
obu kości. Szczególnie jest silna w części środkowej oraz górnej, gdzie od guzowato-
ści kości łokciowej do kości promieniowej biegnie struna skośna (chorda obliąua).
Małe otwory w błonie międzykostnej służą do przejścia naczyń krwionośnych na
stronę grzbietową przedramienia. Błona międzykostną wiąże kości przedramienia
w jedną konstrukcję mechaniczną. Hamuje wzdłużne przesuwanie kości promienio-
wej w stosunku do kości łokciowej, przenosi częściowo obciążenia bez ograniczania
ruchów nawracania i odwracania przedramienia.
W stawach promieniowo-łokciowym bliższym i dalszym równocześnie od-
bywają się ruchy nawracania i odwracania (pronatio et supinatió) przedramienia
wraz z ręką. Są to stawy czynnościowo sprzężone. Ruch odbywa się dokoła osi
przechodzącej przez środek głowy kości promieniowej, skośnie przez błonę między-
kostną i przez głowę kości łokciowej. W położeniu anatomicznym przedramienia
i pozycja odwrócona), kość promieniowa i łokciowa leżą równolegle, zwrócone do
siebie brzegami międzykostnymi. W trakcie nawracania przedramienia, w stawie
promieniowo-łokciowym bliższym głowa kości promieniowej objęta przez więzadło
pierścieniowate wykonuje ruch obrotowy do wewnątrz, a w stawie promie-

77
 niowo-łokciowym dalszym, koniec dalszy kości promieniowej wraz z ręką zatacza
łuk dokoła głowy kości łokciowej w zakresie około 120-140°. W pozycji nawrotnej
przedramienia, kość promieniowa krzyżuje od przodu kość łokciową.

B. Mięśnie działające na stawy promieniowo-łokciowe

1. Mięsień dwugłowy ramienia - m. biceps brachii

2. Mięsień odwracacz przedramienia - m. supinator
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej, promieniowa strona końca bliższego
kości łokciowej, więzadło obrączkowe, więzadło poboczne promieniowe.
Przyczep: powierzchnia tylna, boczna i przednia 1/3 części górnej kości promie-
niowej.
3. Mięsień ramienno-promieniowy - m. brachioradialis
4. Mięsień nawrotny obły - m. pronator teres
Początek: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej, wyrostek dziobiasty kości
łokciowej.
Przyczep: powierzchnia boczna środkowej części trzonu kości promieniowej.

1
5. Mięsień nawrotny czworoboczny - m. pronator ąuadratus
Początek: koniec dalszy kości łokciowej.
Przyczep: koniec dalszy kości promieniowej.

Ryc. 24. Położenie ścięgna końcowe-

go m. dwugłowego ramienia w sto-
sunku do końca bliższego k. promie-
niowej podczas nawracania (a) i od-
wracania (b)
1 - ścięgno m. dwugłowego ramienia,
2 - koniec bliższy k. promieniowej,
3 - kaletka ramienno-promieniowa

Mięsień dwugłowy ramienia jest najsilniejszym mięśniem odwracającym. Siła

mięśnia jest czterokrotnie większa niż odwracacza. Ścięgno końcowe mięśnia dwu-
głowego w położeniu nawrotnym jest owinięte wokół końca bliższego kości promie-
niowej. Podczas skurczu mięsień najpierw odwraca przedramię (odwijając i rozpros-
towując ścięgno), a następnie je zgina.
Mięsień odwracacz przedramienia należy do głębokiej warstwy mięśni przed-
ramienia. Leży bezpośrednio na kości promieniowej, przykryty prostownikami
promieniowymi i mięśniem łokciowym. W położeniu nawrotnym odległość między
początkiem a końcem mięśnia jest największa, dzięki czemu mięsień może odwracać

78
 kość promieniową. Przy przyczepie końcowym tworzy z mięśniem nawrotnym
obłym literę V otwartą ku górze.
Mięsień ramienno-promieniowy poza czynnością zginania w stawie łokcio-
wym działa wspomagające w ruchu odwracania przy wyprostowanym stawie łok-
ciowym i nawracania przy stawie zgiętym.
Mięsień nawrotny obły należy do powierzchownej warstwy zginaczy przed-
ramienia. Mięsień dochodzi do trzonu kości promieniowej pod ostrym kątem,
ukośnie krzyżując przedramię. Szczególnie silnie działa przy zgiętym stawie łok-
ciowym.
Mięsień nawrotny czworoboczny należy do warstwy głębokiej mięśni przed-
ramienia. Nazwa mięśnia pochodzi od jego kształtu i czynności. Jest to czworobocz-
ny, płaski mięsień rozpięty między przednią stronę końca dalszego kości łokciowej
i promieniowej. Nawracająco działa słabiej od mięśnia nawrotnego obłego.
W ruchu odwracania biorą również udział, choć słabszy, mięśnie: prostownik
długi, prostownik krótki i odwodziciel długi kciuka oraz prostownik palca wskazu-
jącego. W ruchu nawracania współdziałają również mięśnie: zginacz promieniowy
nadgarstka i prostownik promieniowy długi nadgarstka.

Ryc 25 Mięśnie nawracające i odwracające przedramię

nawrotny ™ nawrotny czworoboczny

a stawu okciowego, 6 - m nawrotny
9
8 - błona międzykostna przedramienia, - m. nawrotny t

C Zestawienie ruchów oraz wykonujących je mięśni

w s t ó w S promieniowo-lokciowym bliższym i dalszym
mięsień prostownik długi kciuka,
Odwracanie: mięsień prostownik krótki kciuka,
mięsień dwugłowy ramienia, ? odwodziciel długi kciuka,
mięsień odwracacz przedramienia, m ęs t o w n i k palca wskazującego,
mięsień ramienno-promieniowy, mięsień probi

79
 Nawracanie: mięsień zginacz promieniowy nadgarstka,
mięsień nawrotny obły, mięsień prostownik promieniowy długi
mięsień nawrotny czworoboczny, nadgarstka.
mięsień ramienno-promieniowy,

5. Zespół funkcjonalny stawów bliższych ręki

W stawach bliższych ręki, tzw. stawach nadgarstka, do których zalicza się staw
II promieniowo-nadgarstkowy, staw śródnadgarstkowy oraz stawy międzynadgarst-
kowe, odbywają się ruchy ręki w stosunku do przedramienia.

A. Kości ręki

Szkielet ręki dzielimy na trzy części: nadgarstek (carpus), śródręcze (metacar-

pus) i palce (digiti).
Nadgarstek tworzy osiem małych kości (ossa carpi) nieregularnego kształtu,
ułożonych w dwa szeregi - bliższy i dalszy. Nazwy kości pochodzą od ich kształtu
i wymienia się je w kolejności od strony promieniowej do łokciowej.

Szereg bliższy: Szereg dalszy:

kość łódeczkowata (os scaphoideum), kość czworoboczna większa (os trapezium),
kość księżycowata (os lunatum), kość czworoboczna mniejsza (os trapezoideum),
kość trójgraniasta (as triauetrum), kość główkowata (os capitatum),
kość grochowata (os pisiforme), kość haczykowata (os hamatum).

Na każdej kości nadgarstka wyróżnia się sześć powierzchni: bliższą, dalszą,

dłoniową, grzbietową, promieniową i łokciową. Grzbietowe powierzchnie kości są
chropawe, na dłoniowych znajdują się małe guzki, tworzące wyniosłości, na pozo-
stałych powierzchniach leżą małe, różnokształtne powierzchnie stawowe. Powierz-
chnie dłoniowe kości łódeczkowatej i czworobocznej większej mają guzki, które
tworzą wyniosłość promieniową nadgarstka (eminentia carpi radialis). Po stronie
przyśrodkowej wyniosłość łokciową nadgarstka (eminentia carpi ulnaris) tworzą
haczyk kości haczykowatej i kość grochowata. Obie wyniosłości ograniczają od
strony dłoniowej bruzdę nadgarstka (sulcus carpi), którą w kanał nadgarstka
(canalis carpi) zamyka rozpięty między nimi troczek zginaczy (retinaculum flexo-
rum). Przez kanał nadgarstka przechodzą ścięgna i nerwy z przedramienia na rękę.
Śródręcze składa się z pięciu kości śródręcza (ossa metacarpalia) należących do typu
kości długich. Na każdej kości odróżnia się trzy części: koniec bliższy, czyli podstawę
(basis), część środkową, czyli trzon (corpuś) oraz koniec dalszy, czyli głowę (caput).
Najgrubsza i najkrótsza jest kość śródręcza I. Podstawa kości śródręcza III ma po
stronie promieniowej wyrostek rylcowaty (processus styloideus ossis metacarpalis III).

80
 Ryc. 26. Kości i stawy ręki - strona dłoniowa
I-V paliczki, k. śródręcza oraz stawy międzypaliczkowe
i śródreczno-paliczkowe, 1-8 - k. nadgarstka (1 - k. łódecz-
kowata, 2 - k. księżycowata, 3 - k. grocKowata, 4 - k.
trójgraniasta, 5 - k. czworoboczna większa, 6 - k. czworo-
boczna mniejsza, 7 - k. główkowata, 8 - k. haczykowata),
9 - stawy nadgarstkowo-śródreczne, 10 - staw środnadgar-
stkowy, 11 - staw promieniowo-nadgarstkowy, 12 - koniec
dalszy k. promieniowej, 13 - koniec dalszy k. łokciowej

12

Podstawy kości śródręcza łączą się stawowo z kośćmi szeregu dalszego nadgarstka,
głowy zaś z podstawami paliczków bliższych palców. Kości śródręcza tworzą, podobnie
jak kości nadgarstka, sklepienie zwrócone wypukłością w stronę grzbietową.
Palce od II do V składają się z trzech paliczków: bliższego, środkowego
i dalszego (phalanx proximalis, media et distalis), natomiast palec I, czyli kciuk, ma
dwa człony - bliższy i dalszy. Bliższy koniec paliczka nazywamy podstawą, koniec
dalszy - głową. Paliczki bliższe są najdłuższe, dalsze - najkrótsze. Paliczek dalszy
ma na końcu nieznaczne zgrubienie, szorstkie po stronie dłoniowej oraz zupełnie
gładkie po stronie grzbietowej, stanowiące twarde podłoże do opuszki palców, tzw.
guzowatość paznokciową {tuberositas unguicularis). Po obu stronach głów palicz-
ków znajdują się guzki i dołki dla przyczepu więzadeł.
Oprócz wymienionych kości w ręce występują również trzeszczki (ossa sesamoi-
ded). Są to drobne kostki mieszczące się w torebkach stawowych i ścięgnach.
Z reguły występuje jedna para trzeszczek w stawie śródręczno-paliczkowym kciuka.
Na pozostałych palcach występują one rzadziej, najczęściej w stawach II i V palca.

B. Stawy bliższe ręki

Staw promieniowo-nadgarstkowy {articulatio radiocarpea) łączy przedramię

z ręką. Jest stawem kłykciowym o eliptycznie ukształtowanych powierzchniach

81
 stawowych. Główkę stawową tworzą kości szeregu bliższego nadgarstka z wyjąt-
kiem kości grochowatej, panewka w 3/4 utworzona jest przez powierzchnię
stawową nadgarstkową kości promieniowej i w 1/4 przez dalszą powierzchnię
krążka stawowego, który oddziela głowę kości łokciowej od nadgarstka. Zatem
głowa kości łokciowej nie bierze udziału w budowie stawu. Torebka stawowa,
obszerna i luźna, przyczepiona jest do brzegów powierzchni stawowych kości

i
promieniowej, krążka stawowego i kości nadgarstka.
Staw śródnadgarstkowy {articulatio mediocarpea) łączy oba szeregi kości nad-
garstka. Szczelina stawowa nie przebiega regularnie, lecz w kształcie poziomo
ułożonej litery S, wskutek czego powierzchnie stawowe sąsiadujących ze sobą kości
nadgarstka tworzą jednocześnie główkę i panewkę stawową.
I Pomiędzy poszczególnymi kośćmi nadgarstka występują stawy międzynadgar-
stkowe (articulationes intercarpeae). Torebka stawowa w obu stawach przyczepia
się do granic powierzchni stawowych obu szeregów kości nadgarstka. Jest luźna na
stronie grzbietowej, a silnie napięta po stronie dłoniowej.
Aparat więzadłowy wzmacniający stawy nadgarstka jest liczny i wspólny dla
omawianych stawów. Pasma więzadlowe łączące poszczególne kości nie dają się
oddzielić i dlatego traktujemy je jako wspólne dla stawów bliższych ręki. Do
więzadel długich, które rozpoczynają się na kościach przedramienia, a kończą na
nadgarstku, zaliczamy:
- więzadło promieniowo-nadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpea dorsale)
biegnące od wyrostka rylcowatego kości promieniowej oraz brzegu grzbietowego
powierzchni stawowej nadgarstkowej kości promieniowej do kości szeregu bliższego
nadgarstka;
- więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpea palmare),
szerokie i znacznie mocniejsze od poprzedniego, biegnie od wyrostka rylcowatego
i brzegu dłoniowego powierzchni stawowej kości promieniowej do kości szeregu
bliższego nadgarstka i kości główkowatej;
- więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare), sła-
bsze od poprzedniego, biegnie od wyrostka rylcowatego kości łokciowej do kości
szeregu bliższego, nadgarstka;
- więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig. collaterale carpi radiale)
łączy wyrostek rylcowaty z kością łódeczkowatą;
- więzadło poboczne łokciowe nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare), bieg-
nie od wyrostka rylcowatego do kości trójgraniastej i grochowatej;
- więzadło łukowate dłoniowe nadgarstka (lig. arcuatum carpi palmare)
powstaje przez połączenie części włókien więzadła promieniowo-nadgarstkowego
dłoniowego z włóknami więzadła łokciowo-nadgarstkowego dłoniowego. Leży ono
po stronie dłoniowej nadgarstka dokoła kości główkowatej i księżycowatej;
- więzadło łukowate grzbietowe nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale)
rozpięte jest na powierzchni grzbietowej nadgarstka między kością łódeczkowatą
a trójgraniastą.
Ponadto kości nadgarstka połączone są między sobą krótkimi i mocnymi
więzadłami międzynadgarstkowymi dłoniowymi, grzbietowymi i międzykost-

82
nymi (ligamenta intercarpea palmaria, dorsalia et interossea), tworzącymi jedno-
litą, ale sprężystą całość. Poszczególne więzadła przyjmują nazwy odpowiednie do
swego położenia grzbietowego lub dłoniowego i połączonych kości. Więzadła
leżące na stronie dłoniowej są zawsze silniejsze. W stawach bliższych ręki za-
chodzą ruchy zginania dłoniowego i grzbietowego, zginania promieniowego i łok-
ciowego oraz ruch obwodzenia ręki. Ruch zginania dłoniowego zachodzi w za-
kresie 80-90°, a grzbietowego około 70°. Zgięcie grzbietowe jest nieco mniejsze niż
dłoniowe z powodu pochylenia panewki kości promieniowej do przodu i ku
stronie łokciowej. W ruchach zginania biorą udział dwa stawy: promienio-
wo-nadgarstkowy i śródnadgarstkowy. W ruchach zginania grzbietowego ręki
zakres ruchu w stawie promieniowo-nadgarstkowym jest mniejszy (około 25°)
niż w stawie śródnadgarstkowym (około 45°). W ruchach zginania dłoniowego
stosunek jest odwrotny; ruch w stawie bliższym wynosi około 50°, w dalszym
- około 30°.
Ruchy zginania promieniowego (odwodzenie) i łokciowego (przywodzenie) ręki
są złożone. Składa się na nie przesuwanie szeregu bliższego kości nadgarstka
w odpowiednim kierunku (w zginaniu promieniowym w kierunku łokciowym,
w zginaniu łokciowym w kierunku odwrotnym) oraz odpowiednie ułożenie wzglę-
dem siebie poszczególnych kości nadgarstka.
Ruch zginania łokciowego ręki, ze względu na pochylenie powierzchni stawowej
nadgarstkowej kości promieniowej w kierunku łokciowym, jest znacznie większy
(około 45°) od zginania promieniowego (około 15-20°).
Ruch obwodzenia ręki jest kombinacją ruchów zginania, odwodzenia i przywo-
dzenia.

C, Mięśnie działające na stawy bliższe ręki

1. Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka - m.flexor carpii radialis

Początek: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej, powięź przedramienia.
Przyczep: podstawa kości śródręcza II.
2. Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka - m. flexor carpi ulnaris
Początek: głowa ramienna: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej, powięź
przedramienia; głowa łokciowa: tylna strona wyrostka łokciowego i trzonu kości
łokciowej.
Przyczep: kość haczykowata i kość śródręcza V, przez kość grochowatą, służącą
jako trzeszczka.
3. Mięsień dłoniowy długi - m. palmaris longus
Początek: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej.
Przyczep: rozcięgno dłoniowe.
4. Mięsień zginacz powierzchowny palców - m. flexor digitorum superficialis
Początek: głowa ramienno-łokciowa: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej,
wyrostek dziobiasty kości łokciowej; głowa promieniowa: część górna powierzchni
przedniej kości promieniowej.

83
 5. Mięsień zginacz głęboki palców - m. flexor digiłorum profundus
Początek: przednia powierzchnia kości łokciowej, błona międzykostna.
i Przyczep: podstawa paliczków dalszych II-V palca.
6. Mięsień zginacz długi kciuka - m. flexor pollicis longus
t Początek: przednia powierzchnia kości promieniowej, błona międzykostna.
Przyczep: podstawa dalszego paliczka.
7. Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka - m. extensor carpi
radialis longus
Początek: nadkłykieć i brzeg boczny kości ramiennej, przegroda międzymięśniowa
boczna ramienia.
Przyczep: podstawa kości śródręcza II.
8. Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka - m. extensor carpi
radialis brevis
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej, powięź przedramienia.
Przyczep: podstawa kości śródręcza III.
9. Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka - m. extensor carpi ulnaris
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej, więzadło poboczne promieniowe,
powięź przedramienia, powierzchnia tylna końca bliższego kości łokciowej.
Przyczep: podstawa kości śródręcza V.
10. Mięsień prostownik palców - m. extensor digitorum
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej, więzadło poboczne promieniowe,
więzadło pierścieniowate kości promieniowej, powięź przedramienia.
Przyczep: podstawa paliczków dalszych H-V palca poprzez rozcięgno grzbietowe.
11. Mięsień odwodziciel długi kciuka - m. abductor pollicis longus
Początek: powierzchnia tylna kości promieniowej i kości łokciowej, błona między-
kostna.
Przyczep: podstawa kości śródręcza I.
12. Mięsień prostownik długi kciuka - m. extensor pollicis longus
Początek: tylna powierzchnia kości łokciowej, błona międzykostna.
Przyczep: podstawa dalszego paliczka.
13. Mięsień prostownik wskaziciela - m. extensor indicis
Początek: część dalsza powierzchni tylnej kości łokciowej, błona międzykostna.
Przyczep: rozcięgno grzbietowe palca wskazującego, razem ze ścięgnem dla wskazi-
ciela mięśnia prostownika palców.
Mięśnie powodujące ruchy ręki leżą na przedramieniu, rozpoczynając się
niekiedy na końcu dalszym kości ramiennej. Są to mięśnie długie, które ku
dołowj przechodzą w smukłe ścięgna, wskutek czego obwód przedramienia
w końcu dalszym jest mniejszy niż w części bliższej. W zależności od czynności
dzielimy je na grupę zginaczy, która znajduje się na stronie dłoniowej przed-
ramienia oraz na grupę prostowników, leżących po stronie grzbietowej przed-
ramienia.
Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka oraz dwa następne mięśnie należą
do warstwy powierzchownej zginaczy przedramienia. Leży on obok mięśnia ramien-
no-promieniowego. W połowie długości przedramienia przechodzi w smukłe ścięg-

84
Ryc. 27. Mięśnie działające na staw promieniowo-nadgarst-
kowy i stawy ręki
1 - troczek zginaczy, 2 - m. zginacz długi kciuka, 3 - m. ramien-
no-promieniowy, 4 - m. dwugłowy, 5 - rti. ramienny, 6 - rozcięgno m.
dwugłowego ramienia, 7 - m. nawrutny obły, 8 - m. zginacz promie-
niowy nadgarstka, 9 - m. dłoniowy długi, 10 - m. zginacz łokciowy
nadgarstka, I I , 12 - m. zginacz powierzchowny palców, 13 - m.
dłoniowy krótki, 14 - rozcięgno dłoniowe, 15 - więzadło poprzeczne
powierzchowne śródręcza

15

no, uwypuklające się przez skórę powyżej stawu promieniowo-nadgarstkowego

w pozycji zgięcia dłoniowego ręki. W kierunku promieniowym od ścięgna przebiega
tętnica promieniowa umożliwiająca palpacyjne badanie tętna.
Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka przykrywa kość łokciową. Jego włókna
mięśniowe przechodzą w ścięgno prawie na całym przebiegu mięśnia. Jest on
znacznie silniejszym zginaczem od mięśnia poprzedniego.
Mięsień dłoniowy długi leży między obu poprzednimi mięśniami. Jego smukły
brzusiec w części górnej przedramienia przechodzi w długie i cienkie ścięgno, które
w odróżnieniu od innych mięśni przedramienia przebiega ponad troczkiem zginaczy
i następnie rozszerzając się wachlarzowato, przechodzi w rozcięgno dłoniowe. Ścięgno
tego mięśnia jest widoczne przez skórę przy zgięciu dłoniowym ręki. Mięsień często
nie występuje lub wykazuje dużą zmienność budowy. Wyżej opisane mięśnie wykonu-
ją ruch zginania dłoniowego ręki. Ponadto mięsień zginacz promieniowy zgina rękę
promieniowo, zginacz łokciowy - łokciowe Mięsień dłoniowy napina również roz-
cięgno dłoniowe i za jego pośrednictwem działa zginająco na dalsze stawy ręki.
Mięsień zginacz powierzchowny palców jest to mocny, szeroki mięsień, który
stanowi głębszą warstwę zginaczy przedramienia i jest przykryty trzema poprzed-
nimi mięśniami. W dolnej części przedramienia jego brzusiec przechodzi w cztery
ścięgna, z których dwa, dla palca II i V, tworzą warstwę głębszą, zaś dla palca III
i IV - powierzchowną. Na wysokości paliczka bliższego, każde ze ścięgien rozdwaja
się, tworząc szczelinę, przez którą przechodzą ścięgna zginacza głębokiego palców.
Mięsień ma charakter wielostawowy. Jest silnym zginaczem dłoniowym ręki oraz
palców w stawach śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych bliższych.

85
 Mięsień zginacz głęboki palców położony jest w głębokiej warstwie mięśni
zginaczy przedramienia. Leży na kości łokciowej i błonie międzykostnej. Cztery
ścięgna końcowe mięśnia, po przejściu pod troczkiem zginaczy i przez szczeliny
w ścięgnach mięśnia zginacza powierzchownego, kończą się na podstawach palicz-
ków dalszych palców. Jest silnym zginaczem dłoniowym ręki oraz wszystkich
stawów palców.
Mięsień zginacz długi kciuka leży głęboko na kości promieniowej i błonie
międzykostnej obok mięśnia zginacza głębokiego palców. Ścięgno przechodzi pod
troczkiem zginaczy i zdąża do swego przyczepu końcowego między obu głowami
zginacza krótkiego kciuka. Jest nieco słabszym zginaczem dłoniowym ręki od mięśni
poprzednich oraz jedynym zginaczem długim, kciuka.
Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka leży powierzchownie na
grzbietowo-promieniowej stronie przedramienia przylegając częściowo do mięśnia
rair.ienno-promieniowego. W połowie długości przedramienia biegnie razem ze ścięg-
nem mięśnia prostownika promieniowego krótkiego i wspóinie przechodzą pod
troczkiem prostowników, zdążając do miejsc przyczepów na powierzchni grzbietowej
podstawy kości II i III śródręcza. Mięsień silnie zgina rękę grzbietowo i promieniowo.

Ryc. 28, Mięśnie działające na staw promieniowo-nad-

garstkowy i stawy ręki. Strona grzbietowa przedramie-
nia i ręki
1, 9 - m. prostownik nadgarstka promieniowy długi, 2, 17 - m.
prostownik nadgarstka promieniowy krótki, 3 - kość łokcio-
wa, 4 - rn. prostownik wskaziciela, 5 - rn. prostownik palca
małego, 6 - m. prostownik nadgarstka łokciowy, 7 - m.
prostownik palców, 8 - m. łokciowy, 10 - nadkłykieć boczny
kości ramiennej, 11 - m. ramienno-promieniowy, 12 - prze-
groda międzymięśniowa boczna, 13 - m. trójgłowy ramienia,
14 - m. ramienny. 15 - bruzda boczna m. dwugłowego, 16 - rn.
dwugłowy ramienia, 18, 22 - m. odwodzicie! długi kciuka, 19,
23 - m. prostownik krótki kciuka, 20, 24 - m. prostownik
25 długi kciuka, 21 - troczek prostowników, 25 - połączenia
międzyścięgnowe. Mięśnie 11, 13, 14, 16 działają na staw
łokciowy

86
 Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka jest częściowo przykryty
mięśniem poprzednim. Miejsce przejścia brzuśca w ścięgno końcowe ieży dalej niż
mięśnia prostownika promieniowego długiego. Mięsień jest Silnym zginaczem
grzbietowym ręki i znacznie słabszym odwodzicieiern w kierunku promieniowym.
Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka ieży powierzchownie na stronie grzbie-
towej przedramienia. Jest mięśniem wydłużonym, wrzecionowatym, o długim ścięgnie,
które na rękę przechodzi pod troczkiem prostowników. Mięsień jest słabszym zgina-
czem grzbietowym ręki, ale najsilniejszym przywodzicieJem ręki w stronę łokciową.
Mięsień prostownik palców leży powierzchownie na stronie grzbietowej przed-
ramienia pomiędzy prostownikiem łokciowym nadgarstka a dwoma prostownikami
promieniowymi nadgarstka. Brzusiec mięśnia dzieli się na cztery ścięgna do palców
II-V, które przechodzą na rękę pod troczkiem prostowników. Na grzbiecie ręki
ścięgna są połączone poprzecznymi lub skośnymi pasmami ścięgnistymi. tzw. połą-
czeniami rniędzyścięgnowymi (connexus intcrtendinei), szczególnie mocnymi między
ścięgnami dia III i IV palca. Najsłabsze jest zwykle połączenie miedzy ścięgnami I!
i Iii, stąd duża niezależność wskazicieia i ograniczenie ruchowe palca IV. Mięsień
jest najsilniejszym /ginaczem grzbietowym ręki, słabym zginaczem łokciowym oraz
prostownikiem i odwodzicielem palców.
Mięsień odwodzicie! długi kciuka jest zaliczany do mięśni warstwy głębokiej
przedramienia. Tworzy on z mięśniem prostownikiem krótkim kciuka najbardziej
bocznie (promieniowo) położoną parę mięśni o podobnym przebiegu. W części bliższej
przedramienia oba mięśnie są przykryte prostownikiem palców i spod jego brzegu
promieniowego kierują się skośnie do dołu i brzegu promieniowego przedramienia
krzyżując ścięgna mięśni prostowników promieniowych nadgarstka. Ścięgna obu mięśni
przechodzą przez troczek prostowników zdążając do swych przyczepów końcowych.
Mięsień odwodzicie! długi kciuka jest najważniejszym zginaczem promienio-
wym ręki, słabym zginaczem dłoniowym oraz odwodzicieierrt kciuka.
Mięsień prostownik długi kciuka należy również do warstwy głębokiej prostow-
ników przedramienia. Rozpoczyna się w przeważającej części na kości łokciowej. Jego
ścięgno kieruje się skośnie w dół w stronę promieniową. Przechodzi pod troczkiem pro-
stowników zdążając do pałiezka dalszego kciuka. Mięsień jest słabym zginaczem grzbie-
towym i promieniowym ręki. Główna jego czynność jest skierowana na ruchy kciuka.
Mięsień prostownik wskazicida jest najbardziej łokciowo położonym mięśniem
z grupy głębokich mięśni prostowników przedramienia. Jest on przykryty mięśniami
warstwy powierzchniowej. Mięsień jest rozpięty między dolną częścią kości łokciowej
a paieem wskazującym. Ścięgno mięśnia przechodzi pod troczkiem prostowników. Mię-
sień jest słabym zginaczem grzbietowym i promieniowym ręki. Prostuje palec wskazujący.

D. Zestawienie ruchów w stawach bliższych ręki oraz wykonujących je mięśni

Zginanie dłoniowe: mięsień zginacz długi kciuka,

mięsień zginacz powierzchowny palców, mięsień zginacz promieniowy nadgarstka,
mięsień zginacz głęboki palców, mięsień zginacz łokciowy nadgarstka,

87
mięsień dłoniowy długi,
mięsień odwodziciel długi kciuka.
Zginanie grzbietowe:
mięsień prostownik palców,
mięsień prostownik promieniowy długi
nadgarstka,
mięsień prostownik promieniowy krótki
nadgarstka,
mięsień prostownik łokciowy nadgarstka,
mięsień prostownik długi kciuka,
mięsień prostownik wskaziciela.
Zginanie promieniowe (odwodzenie):
mięsień odwodziciel długi kciuka,
mięsień prostownik promieniowy długi
nadgarstka,
mięsień prostownik promieniowy krótki
nadgarstka,
mięsień zginacz promieniowy nadgarstka,
mięsień prostownik długi kciuka,
mięsień prostownik krótki kciuka,
mięsień prostownik wskaziciela.
Zginanie łokciowe (przywodzenie):
mięsień zginacz łokciowy nadgarstka,
mięsień prostownik łokciowy nadgarstka,
mięsień prostownik palców.

6. Zespół funkcjonalny stawów dalszych ręki

Do połączeń dalszych ręki zaliczamy: stawy nadgarstkowo-śródręczne, stawy

między śród ręczne, stawy śródręczno-paiiczkowe oraz stawy międzypaiiezkowe. Są
to tzw. stawy palców ręki, w których odbywają się ruchy palców.

A. Stawy dalsze ręki

Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) są

utworzone przez szereg dalszy kości nadgarstka oraz podstawy kości śródręcza.
Wspólna, poprzecznie położona szczelina stawów nadgarstkowo-śródręcznych łączy
się z trzema krótkimi, przedłużonymi szczelinami stawów międzyśródręcznych
(articulationes intermelacarpeae), które występują między podstawami II-V kości
śródręcza. Wszystkie z wymienionych połączeń mają charakter stawów płaskich
0 nieznacznej ruchomości. Torebka stawowa jest mocno napięta, wzmocniona
więzadlami nadgarstkowo-śródręcznymi grzbietowymi i dłoniowymi (ligg. car-
pometacarpea dorsa/ia et palmaria). Między podstawami kości śródręcza od II do
V rozpięte są w kierunku poprzecznym krótkie więzadła śródreczne grzbietowe
1 dłoniowe (ligg. metacarpea dorsalia et palmaria) oraz więzadła śródreczne
międzykostne (ligg. metacarpea interossea).
Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (articulatio carpomeiacarpea pollicis)
jest stawem całkowicie odrębnym i zbudowanym inaczej niż stawy poprzednie. Staw
ten tworzy kość czworoboczna większa nadgarstka oraz podstawa I kości
śródręcza. Powierzchnie stawowe obu kości są wklęsło-wypukłe, mają kształt
siodełkowaty, jest to zatem staw dwuosiowy. Luźna torebka stawowa umożliwia
rozległą ruchomość kciuka, prawie równą ruchomości stawu kulistego. W obrębie
 stawu można odwodzić i przywodzić kciuk wokół osi biegnącej w kierunku grzbie-
towo-dłoniowym oraz wokół osi promieniowo-łokciowej przeciwstawiać i odprowa-
dzać kciuk. Zakres ruchów odwodzenia wynosi 35-40°, zaś przeciwstawiania 45-60°.
Wypadkową ruchów podstawowych jest ruch obwodzenia kciuka. Kciuk jest zaopa-
trywany przez własny zespół mięśni długich i krótkich, dlatego zajmuje on wśród
pozostałych palców szczególną pozycję.
Stawy śródręczno-paliczkowe (articuiationes metacarpophalangeae) są
utworzone przez głowy kości śródręcza i podstawy paliczków bliższych. Torebki
stawowe są luźne i obszerne. W ścianę dłoniową torebek stawowych mogą być
włączone trzeszczki. Torebki stawów po stronie promieniowej i łokciowej są wzmoc-
nione silnymi więzadlarni pobocznymi (ligg. collateralia}, ważnymi dla ruchu
prostowania i zginania palców. Od strony dłoniowej torebki są wzmocnione przez
więzadła dłoniowe (ligg. palmaria), które połączone są między sobą więzadłami
poprzecznymi głębokimi śródręcza (ligg. metacarpea transversa profunda). Więza-
dła ustalają głowy kości śródręcza ! ! V , nie pozwalając im oddalać się od siebie.
Stawy śródręczno-paliczkowe są to ograniczone stawy kuliste, czyli stawy
kłykciowe, dwuosiowe. Dokoła osi poprzecznej można wykonywać ruch zginania
i prostowania w zakresie około 110°. Zakres ruchów odwodzenia i przywodzenia
palców jest uzależniony od stopnia ich zgięcia (przy zgięciu palców pod kątem
prostym ruch odwodzenia ustaje całkowicie) i jest różny dla poszczególnych palców.
Największą ruchomość ma palec wskazujący (około 60° w obie strony •- promienio-
wą i łokciową), nieco mniejszą palec mały (50°) i najmniejszą palec 131 i IV (40").
Ruchy obrotowe palców (obwodzenia) dokoła ich osi długiej są znikome i meg? być
wykonywane biernie.
Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (art. meiacarpophalangea poliicis),
w przeciwieństwie do pozostałych palców, jest stawem zawiasowym, podobnym
pod względem budowy do stawów międzypaliczkowych. Ruchy boczne kciuka
w tym stawie są mocno ograniczone.
Stawy międzypaliczkowe (articuiationes inierphalangeae manus) są połączenia-
mi między członami palców. Powstają przez połączenie głów paliczków bliższych
i środkowych z podstawami paliczków środkowych i dalszych. Palec I ma jeden
staw międzypałiezkowy, palec II do V dwa stawy - bliższy i dalszy. Torebki
stawowe są wzmocnione więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia). Są to stawy
jednoosiowe - zawiasowe, w których mogą się odbywać tytko ruch) zginania
i prostowania. Zakres ruchów w stawie międzypaliczkowym bliższym wynosi około
120°, w dalszym - około 70°. W stawie międzypaliczkowym kciuka - około 90\

B. Mięśnie działające na dalsze stawy ręki

Mięśnie działające na stawy palców można podzielić na mięśnie długie i krótkie.

Mięśnie długie leżą na przedramieniu po stronie grzbietowej lub dłoniowej, a ich
długie, smukłe ścięgna końcowe przechodzą na powierzchnię grzbietową lub dłonio-
wą ręki pod troczkiern prostowników' lub zginaczy. W zależności od lokalizacji

89
przyczepów końcowych, prostują lub zginają palce. Większość z nich działa
również na stawy bliższe ręki. Ponadto na stronie dłoniowej ręki położone są
mięśnie krótkie, zgrupowane w wyniosłości po stronie kciuka, tzw. kłębie (the-
nar), w mniejszej wyniosłości po stronie palca małego, tzw. kłębiku (hypothenar),
oraz pośrodku ręki. Palec I - kciuk, który wśród pięciu palców ręki zajmuje
pozycję specjalną głównie z powodu możliwości wykonywania ruchu przeciwsta-
wiania, jest zaopatrywany przez własne mięśnie, zarówno długie, jak i krótkie.
Pozostałe palce II do V, charakteryzujące się bardziej ograniczoną ruchomością,
mają wspólny aparat mięśniowy, z wyjątkiem trzech mięśni krótkich zaopa-
trujących palec mały.

C. Mięśnie działające na stawy palców od II do V

Mięśnie długie

1. Mięsień zginacz powierzchowny palców - m. flexor digitorum superficialis

Początek: głowa ramienno-łokciowa: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej,
wyrostek dziobiasty kości łokciowej; giowa promieniowa: część górna powierzchni
przedniej kości promieniowej.
Przyczep: środkowe paliczki II-V palca.
2. Mięsień zginacz głęboki paiców - m. jlexor digitorum profundus
Początek: przednia powierzchnia kości łokciowej, błona miedzykostna.
Przyczep: podstawa paliczków dalszych II-V paica.
3. Mięsień prostownik palców - m, extensor digitorum
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej, więzadło poboczne promieniowe,
więzadło pierścieniowate kości promieniowej, powięź przedramienia.
Przyczep: rozcięgna grzbietowe, kończące się na podstawie paliczków dalszych (II-V
palca).
4 Mięsień prostownik wskaziciela - m. extensor indicis
Początek; część dalsza powierzchni tylnej kości łokciowej, błona miedzykostna.
Przyczep: rozcięgno grzbietowe palca wskazującego.
5. Mięsień prostownik paica małego - m. extensor digiti minimi
Początek: nadkłykieć boczny kości ramiennej.
Przyczep: rozcięgno V palca.

Mięśnie krótkie
1. Mięśnie glistowate - mm. lumbrkales
Początek: ścięgna mięśnia zginacza głębokiego palców.
Przyczep: strona promieniowa rozcięgna grzbietowego II-V palca.
2. Mięśnie międzykostne dłoniowe - mm. interossei palmares
Początek: kość śródręcza II - strona łokciowa, kość śródręcza IV i V - strona
promieniowa.

90
Przyczep: rozcięgno grzbietowe i torebki stawów śródręczno-palcowych II, IV
i V palca, po tej samej stronie, na której leżą początki śródręczne.
3. Mięśnie międzykostne grzbietowe -' mm. inierossei dorsales
Początek: zwrócone do siebie powierzchnie dwu sąsiednich kości śródręcza I-V.
Przyczep: torebki stawów śródręczno-palcowych oraz rozcięgna grzbietowe II, III
i IV palca. Pierwsze i drugie ścięgno - po stronie promieniowej II i III palca, trzecie
i czwarte - po stronie łokciowej III i IV paka.

Krótkie mięśnie paica małego

1. Mięsień odwodzicie! paka maiego - m. abducior digiti minimi
Początek: troczek zginaczy, kość grochowata.
Przyczep: podstawa paliczka bliższego.
2. Mięsień zginacz krótki palca małego - m. flexor digiti minimi brevis
Początek: troczek zginaczy, kość haczykowata.
Przyczep, podstawa paliczka bliższego.
3. Mięsień przeciwstawiacz palca małego - m. opponens digiti minimi
Początek: troczek zginaczy. kość haczykowata.
Przyczep: brzeg łokciowy kości śródręcza V.
Mięśnie .zginacz powierzchowny nalców, z^inacz <*łpboki malców, prostownik
palców i prostownik wskaziciela zostały opisane w grupie mięśni działających na
stawy bliższe sęki.
Mięsień prostownik palca małego jest to mały, wąski mięsień leżący powierz-
chownie między prostownikiem palców a prostownikiem łokciowym nadgarstka,
rozdzielając te mięśnie w dalszej części przedramienia. Jego ścięgno przechodzi pod
troczkiem prostowników, wplatając się następnie w rozcięgno grzbietowe palca V.
Mięsień prostuje oraz przywodzi mały palec.
Mięśnie glistowate położone są na ręce pod rozcięgnem dłoniowym. Jest to
grupa składająca się z czterech krótkich, obłego kształtu mięśni, które odchodzą po
strome promieniowej od ścięgien zginacza głębokiego palców. Ich ścięgna biegną do
rozcięgna grzbietowego palców II-V. Mięśnie zginają pałce w stawach śródręcz-
no-paiiczkowych, a prostują w stawach międzypaliczkowych bliższych i dalszych.
Mięśnie międzykostne wypełniają przestrzenie między kośćmi śródręcza. W za-
leżności od położenia dzielą się na cztery mięśnie międzykostne grzbietowe i trzy
mięśnie międzykostne dłoniowe. Mięśnie międzykostne grzbietowe odwodzą palce
II-iV, natomiast międzykostne dłoniowe przywodzą palce II, IV i V do palca III.
Do palca środkowego przyczepiają się dwa mięśnie międzykostne grzbietowe, a nie
przyczepia się żaden dłoniowy. Palec III zatem jest odwodzony zarówno w stronę
promieniową, jak i łokciową. Wspólne działanie mięśni międzykostnych dłoniowych
i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach śródręczno-paliczkowych,
a prostowanie w obu stawach międzypaliczkowych. Mięśnie krótkie palca małego
tworzą wydłużoną wyniosłość na powierzchni dłoniowej ręki po stronie łokciowej,
zwaną kłębikiem palca małego. Najbardziej powierzchownie leżą mięśnie odwodzi-
cie! i zginacz krótki, głębiej - przeciwstawiacz. Zupełnie powierzchownie pod skórą

91
leży drobny skórny mięsień dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) zaliczany opiso-
wo do mięśni kłębiku. Działanie mięśni krótkich palca małego odpowiada ich
nazwom.

D. Zestawienie ruchów w stawach palców od II do V

oraz wykonujących je mięśni
Stawy ś r ó d r ę c z n o - p a l c o w e Stawy międzypaliczkowe
bliższe
Zginanie:
mięsień zginacz głęboki paiców, Zginanie:
mięsień zginacz powierzchowny palców, mięsień zginacz powierzchowny palców,
mięśnie glistowale, mięsień zginacz głęboki palców.
mięśnie międzykostne dłoniowe, Prostowanie:
mięśnie międzykostne grzbietowe, mięśnie międzykostne dłoniowe,
mięsień odwodzicie! palca małego, mięśnie międzykostne grzbietowe,
mięsień zginacz krótki palca małego. mięśnie glistowate,
Prostowanie: mięsień odwodziciel palca małego.
mięsień prostownik palców.
mięsień prostownik wskaziciela, Stawy miedzypaliczkowe
mięsień prostownik palca małego. dalsze
Przywodzenie:
Zginanie:
mięśnie międzykostne dłoniowe,
mięsień zginacz głęboki palców.
mięsień prostownik wskaziciela,
mięsień prostownik palca małego. Prostowanie:
mięśnie międzykostne dłoniowe,
Odwodzenie:
mięśnie międzykostne grzbietowe,
mięśnie międzykostne grzbietowe,
mięśnie glistowate,
mięsień prostownik palców,
mięsień odwodzicie! palca małego.
mięsień odwodzicie! palca małego.

E. Mięśnie działające na stawy kciuka

Mięśnie diugie
1. Mięsień zginacz długi kciuka - m. flexor pollicis iongus
PoczĄtek: przednia powierzchnia kości promieniowej, biona międzykostna.
Przyczep: podstawa dalszego paliczka.
2. Mięsień prostownik długi kciuka - m. extensor pollicis Iongus
Początek: tylna powierzchnia kości łokciowej, błona międzykostna.
Przyczep: podstawa dalszego pałiezka.
3. Mięsień prostownik krótki kciuka - m. extensor pollicis brevis
Początek: powierzchnia tylna kości promieniowej, błona międzykostna.
Przyczep: podstawa paliczka bliższego.

92
 4. Mięsień odwodzicie! długi kciuka - m. abductor pollicis longus
Początek: powierzchnia tylna kości promieniowej i kości łokciowej, błona między-
kostna.
Przyczep: podstawa kości śródręcza I.

Mięśnie krótkie
1. Mięsień odwodzicie! krótki kciuka - m. abductor pollicis brevis
Początek: troczek zginaczy, kość iódeczkowa.
Przyczep: brzeg boczny nasady paliczka bliższego przez trzeszczkę promieniową.
2. Mięsień zginacz krótki kciuka - m. fle.ror pollicis brevis
Początek: głowa powierzchowna: troczek zginaczy, więzadla okolicy kości czworo-
bocznych i glówkowatej; głowa głęboka: podstawa kości śródręcza II.
Przyczep: podstawa bliższego paliczka, trzeszczka promieniowa.
3. Mięsień przeciwstawiaez kciuka - m. opponens pollicis
Początek: troczek zginaczy, kość czworoboczna większa.
Przyczep: brzeg promieniowy kości śródręcza I.
4. Mięsień przywodzicie! kciuka - m. abductor pollicis
Początek: głowa poprzeczna: powierzchnia dłoniowa kości śródręcza III; głowa
skośna: kość główkowata, więzadła przyległe.
Przyczep: podstawa pałiezka bliższego, trzeszczka łokciowa.
Mięśnie zginacz długi kciuka, odwodzicie! długi kciuka i prostownik długi
kciuka zostały opisane w grupie mięśni działających na stawy bliższe ręki.

Ryc. 29. Mięśnie działające na stawy palców ręki,

strona przednia
i, 6 - ścięgna m. zginacza głębokiego palców, 2 - rnra.
glistowate, 3 - m. zginacz krótki kciuka, 4 - m. odwodziciel
krótki kciuka, 5 - troczek zginaczy, 7 - m. przeciwstawiacz
palca małego, 8 - m. zginacz krótki palca maiego, 9 - m.
odwodzicie! palca małego

93
 Mięsień prostownik krótki kciuka wraz z mięśniem odwodziciełem długim
kciuka tworzą parę mięśni leżących obok siebie na stronie promieniowej części
dalszej przedramienia. Ścięgna obu mięśni przechodzą wspólnie pod troczkiem
prostowników do swych przyczepów końcowych. Mięsień prostuje kciuk w stawie
śródręczno-paliczkowym oraz odwodzi kciuk i zgina rękę promieniowo. Ścięgna
mięśni prostownika drugiego i krótkiego oraz odwodziciela długiego kciuka wyraź-
nie widoczne przez skórę podczas ruchów kciuka, ograniczają dołek promieniowy
(fovea radialis) zwany tabakierką anatomiczną. Mięśnie krótkie kciuka są położone
w kłębie. Powierzchownie ieżą odwodzicie! krótki i powierzchowna głowa zginacza
krótkiego oraz także część boczna głowy poprzecznej przywodziciela kciuka - pozo-
stała część mięśnia leży głębiej. Głęboko na kościach !eży mięsień przeciwstawiacz
kciuka. Działanie mięśni krótkich kciuka odpowiada ich nazwom.

F. Zestawienie ruchów w stawach kciuka oraz wykonujących je mięśni

Staw n a d g a r s t k o wo-śr od-

ręczny kciuka
Prostowanie:
mięsień prostownik długi kciuka,
mięsień prostownik krótki kciuka,
Zginanie:
mięsień zginacz długi kciuka,
mięsień zginacz krótki kciuka.
Przywodzenie:
mięsień przywodzicie! kciuka,
mięsień międzykostny grzbietowy
pierwszy,
mięsień przeciwstawiacz kciuka,
mięsień prostownik długi kciuka,
mięsień zginacz krótki kciuka, głowa
głęboka.
Odwodzenie:
mięsień prostownik krótki kciuka,
mięsień odwodziciel krótki kciuka,
mięsień odwodzicie! długi kciuka.
Przeciwstawianie:
mięsień przeciwstawiacz kciuka,
mięsień przywodzicie! kciuka,
mięsień zginacz krótki kciuka,
mięsień zginacz długi kciuka.
Staw ś r ó d r ę c z n o - p a l i c z k o w y
kciuka
Zginanie:
mięsień zginacz krótki kciuka,
mięsień odwodziciel krótki kciuka,
mięsień przywodziciel kciuka.
Prostowanie:
mięsień prostownik długi kciuka,
mięsień prostownik krótki kciuka.
Staw międzypaliczkowy
kciuka
Zginanie:
mięsień zginacz długi kciuka.
Prostowanie:
mięsień prostownik długi kciuka.

94
 V. KOŃCZYNA DOLNA

Kończyny dolne człowieka w odróżnieniu od kończyn górnych mają budowę

bardziej statyczną, co wynika z ich funkcji podporowych, lokomocyjno-napędo-
wych oraz udziału w stabilizacji pionowej postawy ciała. Wyrazem przystosowań
kończyn doinych do tych funkcji są dłuższe, grubsze i mocniejsze kości, tworzące
dwie silne kolumny podporowe dla tułowia. Kolumny kończyn połączone są
?. tułowiem za pomocą zamkniętego, kostnego pierścienia miednicy. Rozłożysty
kształt miednicy powoduje większą stabilizację tułowia, sprzyja zwiększeniu powie-
rzchni do przyczepu dużych i silnych mięśni koniecznych do utrzymania postawy
pionowej oraz jest oparciem dla trzew jamy brzusznej. Również ścisłe połączenie
kości podudzia oraz wydłużona i wysklepiona stopa, związane są z podpo-
rowo-napędowym charakterem kończyny dolnej. W dużych stawach kończyn dol-
nych, dobrze stabilizowanych przez silne więzadła oraz przebiegające w pobliżu
mięśnie, ruchomość jest w dużym stopniu ograniczona - główne ruchy zachodzą
w płaszczyźnie strzałkowej i związane są z przemieszczaniem organizmu.
Kończyna dolna (membrutn inferius) jest połączona z tułowiem nieruchomą
obręczą kończyny dolnej (obręczą biodrową), stanowiącą szczególny rodzaj podpar-
cia dla tułowia. Wolna kończyna dolna składa się, podobnie jak kończyna górna,
z trzech odcinków połączonych ze sobą stawami: odcinka bliższego - uda, odcinka
środkowego - podudzia (goleni), i odcinka dalszego - stopy.

1. Zespół funkcjonalny obręczy kończyny dolnej

i stawu biodrowego
Obręcz kończyny dolnej {cingulum membri inferioris), czyli obręcz biodrowa
albo miedniczna, składa się z parzystych kości miedniczych. Obie kości miednicze
razem z kością krzyżową tworzą silny pierścień kostny zwany miednicą.

A. Kość miednicza (os coxae)

Kość miednicza zaliczana jest do największej kości szkieletu. W dzieciństwie, aż

do okresu pokwitama, kość miednicza składa się z trzech części oddzielonych od
siebie warstwą chrząstki: kości biodrowej, skierowanej ku górze i do tyłu; kości
kulszowej, skierowanej do dołu i ku tyłowi, oraz kości łonowej, skierowanej do dołu

95
i przodu. Dopiero w wieku okoio 16 do 18 roku życia następuje zrost kości w jedną
całość w obrębie dużej panewki stawowej {acetabulum). Kość łonowa i kuJszowa
ograniczają duży otwór zasłonowy (foramen obturatum), ieżący ku przodowi
i dołowi od panewki.

Ryc. 30. Kość miednicza

1 - talerz k. biodrowej, 2 - grzebień biodrowy. 3 - kolec biodrowy przedni górny, 4 kolec biodrowy
przedni dolny, 5 - gałąź górna k. łonowej. 6 - spojenie łonowe, 7 - gałąź k. kulszowej, 8 - guz kulszowy,
9 - powierzchnia księżycowata panewki stawowej, iO - otwór zasłonowy, ! i -- kolec kulszowy, 12 - kolec
biodrowy tyiny dolny, i 3 - kolec biodrowy tylny górny

Kość biodrowa {os ilium) stanowi górno-tylną część kości miedniczej. Składa się
z grubego trzonu {corpus ossis Mi), ograniczającego panewkę oraz z płaskiego,
wachlarzowatego kształtu talerza biodrowego {ala ossis ilii). Na powierzchni zewnę-
trznej talerza znajdują się trzy, niezbyt silnie zaznaczone chropawe kresy poślad-
kowe: przednia, dolna i tylna (linea glutea /interior, inferior et posierior), które
odgraniczają pola przyczepu mięśni pośladkowych. Powierzchnia wewnętrzna talerza
jest gładka i wklęsła, tworzy dół biodrowy (fossa Maca). W tylnej, dolnej części
znajduje się duża powierzchnia stawowa ucho wata (facies auricularis) do połączenia
z kością krzyżową, a ponad nią guzowatość biodrowa {tuberositas Maca).
Talerz biodrowy od góry ograniczony jest zgrubiałym brzegiem, zwanym grze-
bieniem biodrowym {crista Maca). Rozpoczyna się on kolcem biodrowym przed-
nim górnym (spina Maca anterior superior), a kończy kolcem biodrowym tylnym
górnym {spina Maca posterior superior). Na grzebieniu występują trzy, nie zawsze
wyraźnie zaznaczone kresy: warga zewnętrzna {labium externum), kresa pośrednia
{linea intermedia) oraz warga wewnętrzna {labium internum). Poniżej kolców
biodrowych górnych znajdują się słabiej wykształcone kolce biodrowe dolne {spina
Maca anterior inferior et spina Maca posterior inferior).

96
 Kość kulszowa (os ischii) jest tylną i dolną częścią kości miedniczej. Składa się
z trzonu i gałęzi. Trzon (corpus ossis ischii) bierze udział w utworzeniu panewki. Do
tyłu i przyśrodkowo odchodzi od niego kolec kulszowy (spina ischiadica), stano-
wiący granicę między wyżej leżącym wcięciem kulszowym większym (incisura
ischiadica major) i znajdującym się poniżej wcięciem kulszowym mniejszym
(incisura ischiadica minor). Trzon kości kulszowej przechodzi ku przodowi i środ-
kowi w gałąź (ramus ossis ischii) grubą u swego początku, a cieńszą i płaską
w miejscu połączenia z gałęzią kości łonowej. Obie części są ustawione do siebie pod
kątem prawie prostym, tworząc guz kulszowy (juber ischiadicum).
Kość łonowa (05 pubis) stanowi przednią i dolną część kości miedniczej.
Składa się także z trzonu biorącego udział w utworzeniu panewki oraz dwóch
gałęzi: górnej i dolnej (ramus superior et inferior). Obie gałęzie łącząc się ze sobą,
wytwarzają dość szeroką i wysoką płytkę kostną, posiadającą po stronie przy-
środkowej powierzchnię spojenia ifacies symphysialis) do połączenia z kością
łonową strony przeciwnej. Na górnej powierzchni gałęzi górnej leży ostry grze-
bień kości łonowej (pecten ossis pubis), który przyśrodkowo przechodzi w guzek
łonowy (tuberculum pubicum). W miejscu połączenia kości łonowej z biodrową
tworzy się wyniosłość biodrowo-łonowa (eininentiu iliopubica), leżąca nad panew-
ka stawową.

B. Połączenia obręczy kończyny dolnej

Pierścień kostny obręczy kończyny dolnej zawiera z tyłu dwa stawy krzyźo-
wo-biodrowe oraz z przodu - spojenie łonowe.
Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) zaliczany jest do połączeń
wolnych płaskich, utworzony przez stawowe powierzchnie uchowate kości krzy-
żowe] i kości biodrowej. Powierzchnie uchowate obu kości są nierówne, wykazują
liczne drobne wgłębienia i wyniosłości zachodzące jedne w drugie. Krótka i silnie
napięta torebka stawowa, która przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych
jest bezpośrednio wzmocniona siinymi więzadłami krzyżowo-biodrowymi brzusz-
nymi i grzbietowymi (ligg. sacroiliaca ventraiia et dorsalia) oraz więzadłem
krzyżowo-biodrowym międzykostnym (lig- sacroiliaca interossea). Są to bardzo
silne, krótkie więzadła przebiegające od jednej kości do drugiej na odpowiedniej
stronie. Moc i wytrzymałość tych więzadeł jest charakterystyczna dla człowieka
poruszającego się w pozycji pionowej.
Pośrednio stawy krzyżowo-biodrowe wzmacniają: więzadło biodrowo-Iędźwio-
we (lig, iliolumbak), więzadło krzyżowo-guzowe (lig. sacrotuberak) i krzy-
żowo-kolcowe (lig. sacrospinale). Więzadło pierwsze jest rozpięte między wyrost-
kami żebrowymi IV i V kręgu lędźwiowego a tylną częścią grzebienia biodrowego.
Dwa ostatnie więzadła biegnące od powierzchni tylnej oraz brzegu bocznego kości
krzyżowej i guzicznej do guza oraz kolca kulszowego, zamykają i przekształcają
wcięcia kulszowe w otwór kulszowy większy i mniejszy (foramen ischiadicum
majus et minus), przez które przechodzą mięśnie, naczynia i nerwy z miednicy do

97
okolicy pośladkowej. Dokładne przyleganie powierzchni w stawach krzyźowo-bio-
drowych, silnie napięte torebki stawowe oraz bardzo silne i liczne wiczadła sprawia-
ją, że stawy te pod względem czynnościowym przypominają połączenia ścisłe,
są podobne do spojenia. Bardzo silny aparat więzadłowy nie pozwala kości
krzyżowej, która przenosi ciężar tułowia na kości miedniczne, przesuwać się ku
dołowi, co przy pionowej postawie człowieka jest niezwykle ważne.

Ryc. 31. Więzadła miednicy i stawu biodrowego - widok z przodu

I - więzadło biodiowo-lędźwiuwe, 2 - więzadło krzyżowo-biodrowe przednie (brzuszne), 3 - więzadfo
krzyżowo-kolcowe, 4 - więzadło krzyżowo-guzowe, 5 - więzadio pachwinowe, 6-7 - więzadio bio-
drowo-udowe, część górna i dolna, 8 - kresa międzykrętarzowa, 9 - więzadio łonowo-udowe

Ryc. 32. Więzadła miednicy - widok od tylu

i - więzadło biodrowo-udowe, 2 - więzadio krzyżowo-biodrowe tylne (grzbietowe), 3 - więzadto
krzyżowo-kolcowe, 4 - więzadło krzyżowo-guzowe

98
 Spojenie łonowe (symphysis pubica) utworzone jest przez obie powierzchnie
kości łonowych (facies symphysialeś), między którymi znajduje się trójkątny
w przekroju poprzecznym krążek międzyłonowy (discus interpubicus), zbudowany
z chrząstki włóknistej. Wewnątrz krążka znajduje się większa lub mniejsza podłużna
jamka spojenia, powiększająca się u kobiet w okresie końcowym ciąży. Spojenie
wzmacniają dwa więzadła: więzadło łonowe górne (lig. pubicum superius), przebie-
gające pomiędzy guzkami łonowymi obu kości łonowych, oraz więzadło łukowate
łonowe (lig. arcuatum pubis), będące sklepieniem kąta podłonowego u mężczyzn,
a u kobiet łuku łonowego. Kąt zawarty między gałęziami dolnymi kości łonowych
- kąt podłonowy (angulus subpubicus) u mężczyzn jest ostry (70-75°), a spojenie
wysokie. U kobiet spojenie jest niskie, a dolny brzeg jest łukowato zaokrąglony
w łuk łonowy (arcus pubis), zbliżony do kąta 90-100°.
Ruchomość obręczy kończyny dolnej jest mocno ograniczona. Pomimo tej
nieznacznej ruchomości, oba stawy krzyżowo-biodrowe i spojenie łonowe stanowią
skuteczną ochronę pierścienia miednicy osłabiając i amortyzując wstrząsy powstają-
ce podczas chodzenia, biegów czy skoków.

C. Miednica jako całość

Miednicę (pehis), czyli pierścień kostny utworzony przez kość krzyżową, guzi-
czną i obie kości miednicze, dzieli kresa graniczna (linea terminalis) na dwa
odcinki: górny — niższy i szerszy, zwany miednicą większą (pehis major) i dolny
- wyższy i węższy, zwany miednicą mniejszą (pehis minor). Kresa graniczna
biegnie od wzgórka kości krzyżowej (promontorium) jako kresa łukowata kości
biodrowej (linea arcuata), przechodząc następnie w wyniosłość biodrowo-łonową
(eminentia iliopubica), po czym dalej, aż do spojenia łonowego, jako grzebień kości
łonowej (pecten ossis pubis).
Miednica większa ma ściany kostne tylko z tyłu i z boków, natomiast z przodu
jest otwarta. Jej ścianę tylną tworzy V kręg lędźwiowy oraz więzadła biodro-
wo-lędżwiowe; ściany boczne - talerze kości biodrowych. Miednica mniejsza to
właściwa jama miednicy (canim pehis). Ukształtowana jest w postaci kanału kost-
no-więzadłowego, ograniczonego z tyłu przez kość krzyżową i kość guziczną, z boku
przez dolne części kości biodrowych oraz kości kuiszowe, od przodu spojeniem
i kośćmi łonowymi. Ściany boczne są uzupełnione więzadłami krzyżowo-guzowymi
i krzyżowo-kolcowymi. Tylna ściana miednicy jest najdłuższa, przednia - najkrótsza.
W miednicy mniejszej wyróżnia się otwór górny, zwany wejściem albo wcho-
dem miednicy (aditus pehis). Otwór górny ogranicza kresa graniczna, dolny - kość
guziczną, więzadło krzyżowo-guzowe, guzy kuiszowe, gałęzie kości kulszowych,
gałęzie dolne kości łonowych oraz spojenie łonowe i więzadło łukowate. Płaszczyzna
wejścia miednicy nie leży poziomo, lecz jest pochylona w stosunku do poziomu
u osoby stojącej pod kątem 50-70°. Kąt pochylenia miednicy jest bardzo zmienny
i zależy od wielu czynników - płci, wieku, stanu fizycznego, a przede wszystkim od
postawy ciała. W pozycji siedzącej kąt pochylenia zmniejsza się, a płaszczyzna
wejścia miednicy zbliża się do poziomej.

99
 Ryc. 33. Schemat obrazujący różnice płciowe w ukształtowa-
niu miednicy męskiej (a i b) i żeńskiej (c i d). Po lewej stror.ie
widok z góry, po pra wej - z przodu

Miednica jest częścią szkieletu wykazującą duże różnice płciowe.. Kształt i wy-
miary miednicy żeńskiej są dostosowane do przejścia płodu w czasie porodu.
Ogólnie można stwierdzić, że miednica żeńska jest niska, szeroka i obszerna,
w odróżnieniu od wysokiej, wąskiej i ciasnej miednicy męskiej. U obu płci jama
miednicy mniejszej ma kształt odcinka stożka: u kobiet odciętego bliżej podstawy,
u mężczyzn zaś bliżej wierzchołka. U kobiet zatem wymiary kanału miedniczego we
wszystkich kierunkach są większe niż u mężczyzn.

D, Połączenie woinej kończyny dolnej z obręczą miedniczą

Wolna kończyna dolna z miednicą łączy się w obrębie stawu biodrowego,

utworzonego przez panewkę kości miednicznej i głowę kości udowej.
Kość udowa (femur) jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Jak każda
kość druga składa się z trzonu i dwóch końców - bliższego i dalszego. Koniec
bliższy kości składa się z przyśrodkowo położonej kulistej giowy (caput femoris)
oraz długiej szyjki (collum femoris) spłaszczonej w wymiarze strzałkowym. Pośrod-
ku powierzchni stawowej głowy znajduje się chropowate wgłębienie, tzw. dołek
głowy (fovea capitis). Szyjka kości udowej, położona bocznie od głowy, tworzy
z trzonem kości kąt trzonowo-szyjkowy wynoszący 120-130°. Bocznie od szyjki,
w przedłużeniu trzonu ku górze, znajduje się dobrze wykształcona wyniosłość,
krętarz większy (trochanter major). Wewnętrzna jego powierzchnia jest silnie
wgłębiona, tworzy dół krętarzowy (fossa trochanterica). Poniżej, przyśrodkowo od
krętarza większego, odchodzi od tylnej powierzchni kości udowej tępa wyniosłość,
krętarz mniejszy (trochanter minor). Oba krętarze są połączone po stronie tylnej

100
 Ryc, 34. Kość udowa (a - widok 7 przodu, b - widok z boku, c - widok od tyiu)
i - giowa k. udowej, !b - dołek głowy, 2 - szyjka, 3 - krętarz większy, 4 - krętarz mniejszy, 5 - trzon,
6 - kresa chropawa. 7 - nadkiykieć boczny, 8 - nadkłykicć przyśrodkowy, 9 - powierzchnia rzepkowa,
10 - dói miedzykiykciowy, I i - kłykcie przyśrodkowy i boczny

grzebieniem międzykrętarzowym (crista intertrochanterica}, a z przodu kresą

międzykretarzową (linea intertrochanterica). Trzon kości udowej jest lekko wy-
gięty do przodu. Powierzchnie jego są gładkie, z wyjątkiem powierzchni tylnej, na
której biegnie podłużna kresa chropawa (linea aspera), składająca się z dwóch
warg: przyśrodkowej i bocznej (labium mediale et laterale). Ku górze obie wargi
rozchodzą się: boczna biegnie w kierunku krętarza większego i przechodzi w gu-
zowatość pośladkową (tuberositas glulea), przyśrodkowa oddaje dwa odgałęzie-
nia, z których jedno dochodzi do krętarza mniejszego i nosi nazwę kresy grzebie-
niowej (linea pectinea), drugie przechodzi w kresę międzykretarzową Również
w dalszej części trzonu wargi rozchodzą się, zdążając do nadkłykci i ograniczają
pole podkolanowe (facies poplitea). Koniec dalszy kości, zgrubiały maczugowa-
to, dzieli się na dwa kłykcie: przyśrodkowy i boczny (condylus medialis et
lateraliś). Są one bardziej wypukłe w płaszczyźnie strzałkowej, mniej w płaszczyź-
nie czołowej. Powierzchnie stawowe obu kłykci zlewają się z przodu, tworząc
powierzchnię rzepkowa (facies patellaris). Z tyłu oddzielone są głębokim dołem
międzyklykciowym (jossa intercondylaris). Na bocznych, nie przykrytych chrząs-
tką powierzchniach kłykci znajdują się wyniosłości, nadkłykieć przyśrodkowy
: boczny (epicondyius medialis et lateraliś). Oba kłykcie kości udowej są równej
długości w normalnym, tzn. ukośnym położeniu. W ustawieniu pionowym kości
udowej kłykieć przyśrodkowy sięga niżej. Jest to spowodowane tym, że końce
bliższe kości udowych leżą znacznie dalej od siebie niż końce dalsze, stykające się
ze sobą w postawie stojącej. Wskutek szerszej miednicy mniejszej, u kobiet kości
udowe odchylają się bardziej niż u mężczyzn, a ich ustawienie jest bardziej ukośne.

101
Kąt między osią kości udowej a niżej położoną osią kości piszczelowej, otwarty na
zewnątrz, wynosi 145-175°.

E. Staw biodrowy

Panewkę stawu biodrowego {articulatio coxae) tworzy panewka {acetabulum}

kości miedniczej. Jest to zagłębienie o powierzchni półkuli, którego ciągłość
dolnego brzegu przerwana jest przez wcięcie panewki {incisura acetabuli). Panewkę
znacznie pogłębia chrzęstno-włóknisty pierścień, obrąbek panewkowy {labrum
acetabulare), który przechodząc ponad wcięciem panewki tworzy więzadło poprze-
czne panewki {lig. transversum acetabuli). W ten sposób wcięcie panewkowe zostaje
przekształcone w otwór, przez który przechodzi do dna panewki odgałęzienie
tętnicy zasłonowej, tkanka tłuszczowa panewki i więzadlo głowy kości udowej.
Właściwą powierzchnię stawową panewki tworzy powierzchnia księżycowata
(Jacies luna ta), która jest pokryta chrząstką stawową. Pozostała część panewki, nie
pokryta chrząstką, to dół panewki (fossa acetabuli), wypełniony luźną tkanką
łączną i tłuszczową. Podściółka tłuszczowa, pokryta błoną maziową, osłabia ucisk
między głową a panewką. Główka stawowa utworzona jest przez głowę kości
udowej, która stanowi około 3/4 powierzchni kuli. Między dołkiem głowy a dol-
p a t iv »i J c (fiut ui*

skutek pogłębienia panewki przez chrzestny obrąbek, obejmuje ona główkę stawo-
wą poza jej równik.

Ryc. 35. Przekrój czołowy stawu

biodrowego prawego
1 - krętarz większy k. udowej, 2. 3 - torebka
stawowa, 4 - obrąbek panewkowy, 5 - chrząs-
tka nasadowa, 6 - chrząstki stawowe, 7 - k.
biodrowa, 8, 11 -jama stawowa, 9 - więzadlo
głowy k. udowej, 10 - więzadlo poprzeczne
panewki

102
 Torebka stawowa jest gruba i mocna. Przytwierdzona do kostnego brzegu
panewki, a na kości udowej z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaś
dochodzi tylko do połowy długości szyjki. W przeciwieństwie do stawu ramiennego,
torebkę stawu biodrowego wzmacniają iiczne i bardzo silne więzadła. Ograniczają
one częściowo zakres ruchomości kończyny dolnej przyczyniając się jednocześnie do
lepszego ustalenia równowagi tułowia opierającego się na głowach kości udowych.
Przednią ścianę torebki stawowej wzmacnia więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofe-
morale), kształtu odwróconej piątki rzymskiej. Wierzchołkiem przymocowane jest
w okoiicy koica biodrowego przedniego dolnego i dochodzi do kresy miedzy-
krętarzowej. Torebka między dwoma pasmami więzadła jest słabsza. Przyśrodkową
ścianę torebki wzmacnia więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale). Rozpięte jest
ono między gałęzią górną kości łonowej a dolną częścią kresy miedzykrętarzowej.
Na tylnej ścianie torebki stawowej leży więzadio kulszowo-udowe (lig. ischiofemo-
rale). Rozpoczyna się ono na granicy między trzonem i gałęzią kości kulszowej,
a kończy na końcu bliższym kresy międzykrętarzowej. Oprócz powyższych trzech
bardzo silnych więzadeł leżących na ścianie zewnętrznej torebki oraz wewnątrz-
torebkowego więzadła głowy kości udowej, które opisano wcześniej, na powierzchni
wewnętrznej torebki włóknistej leży warstwa okrężna (żona orbiculariś), przebiega-
jąca w postaci okrężnego pasma włókien dokoła najwęższego miejsca szyjki. Ma
ona liczne połączenia z więzadłami powierzchownymi, a jej funkcja polega na
wzmacnianiu położenia główki w panewce. Rodzaj i zakres ruchów w stawie
biodrowym warunkują duże i całkowicie wsunięte powierzchnie stawowe, gruba
s mocna torebka, bardzo silne więzadła oraz liczne i mocne mięśnie obejmujące
staw. Staw biodrowy jest stawem kulistym panewkowym, w którym można
poruszać kończyną w stosunku do tułowia, jak również zmieniać położenie tułowia
w odniesieniu do ustalonych (nieruchomych) kończyn. Wyróżnia się trzy główne
rodzaje ruchów w stawie biodrowym: zginanie i prostowanie, odwodzenie i przywo-
dzenie oraz nawracanie i odwracanie. Kombinacją wszystkich mchów jest ruch
obwodzenia. Czynny ruch zgięcia do przodu z pozycji wyjściowej, tj. z ustawienia
kończyn w normalnej pozycji stojącej, można wykonać do 80° przy wyprostowanym
stawie kolanowym, a do 9G" przy zgiętym kolanie. Biernie można udo zetknąć ze
ścianą brzucha. Zginanie ku tyłowi w stawie biodrowym jest możliwe w 15°.
Nieznaczna możliwość zginania do tyłu w stawie biodrowym uzupełniona jest przez
ruchy kręgosłupa lędźwiowego. Dalszy ruch kończyn do tyłu jest możliwy tylko
wraz z pochyleniem całej miednicy ku przodowi, przy czym ta faza ruchu odbywa
się w przeciwległym stawie biodrowym.
Ruch odwodzenia uda wynosi około 40°, a w przywodzeniu udo może prze-
kroczyć dość znacznie linię środkową ciała pod warunkiem, że przywodzoną
kończynę zegnjemy nieco w stawie biodrowym, jak przy „zakładaniu nogi na nogę."
Rozkrok obu kończyn w pozycji stojącej możliwy jest do 80", przy pochyleniu
tułowia do przodu odwiedzenie wzrasta do 140°.
Dokoła osi podłużnej kości udowej odbywają się ruchy obrotowe. W postawie
prawidłowej ruch odwracania jest ograniczony do i 5C, a nawracania do 35°. Ruchy
prostowania w stawie biodrowym hamuje mocno więzadło biodrowo-udowe,

103
w mniejszym stopniu więzadło hamuje także ruch odwodzenia oraz ruchy obrotowe
uda. Oba więzadła biodrowo-udowe ustalają również położenie miednicy w stosun-
ku do kości udowych w pozycji stojącej. Więzadło łonowo-udowe hamuje ruch
odwodzenia i odwracania, natomiast więzadło kulszowo-udowe hamuje ruch przy-
wodzenia i nawracania. Zakres ruchów w stawach biodrowych może być bardzo
zwiększony przez odpowiednie ćwiczenia rozluźniające aparat więzadłowy, obser-
wujemy to na przykładzie akrobatów, gimnastyków czy tancerzy.

Ryc. 36. Staw biodrowy prawy, strona przednia

- więzadło biodrowo-udowe, 2 - wiczadio lonowo-udowe

F. Mięśnie działające na staw biodrowy

1. Mięsień biodrowo-iędźwiowy - m. iliopsoas

- Mięsień lędźwiowy większy - m. psoas major
Początek: trzony kręgów XII piersiowego i I-IV lędźwiowego, XII żebro oraz
wyrostki żebrowe pięciu kręgów lędźwiowych.
Przyczep: krętarz mniejszy.
- Mięsień biodrowy - m. iliacus
Początek: dół biodrowy, kolec biodrowy przedni dolny.
Przyczep: krętarz mniejszy.
2. Mięsień pośladkowy wielki - m. gluteus maximus
Początek: kolec biodrowy tylny górny, przyległa część grzebienia biodrowego
i powierzchni pośladkowej talerza biodrowego, boczna krawędź kości krzyżowej
i guzicznej, powięź piersiowo-lędźwiowa, więzadło krzyżowo-guzowe.
Przyczep: pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej, guzowatość pośladkowa.
3. Mięsień pośladkowy średni - m. gluteus medius
Początek: ok. 2/5 tylne powierzchni pośladkowej talerza biodrowego.
Przyczep: krętarz większy kości udowej.
4. Mięsień pośladkowy mały - m. gluteus minimus
Początek: ok. 2/5 przednie powierzchni pośladkowej talerza biodrowego.
Przyczep: krętarz większy kości udowej.
5. Mięsień naprężacz powięzi szerokiej — m. tensor fasciae latae

104
Początek: kolec biodrowy przedni górny, powięź mięśnia pośladkowego średniego.
Przyczep: kłykieć boczny piszczeli przez pasmo biodrowo-piszczeiowe.
6. Mięsień gruszkowacy - m. piriformis
Początek: powierzchnia miednicza kości krzyżowej.
Przyczep: wierzchołek krętarza większego.
7. Mięsień zasianiacz wewnętrzny - m. obturatorius intemus
Początek: wewnętrzna powierzchnia kości biodrowej poniżej kresy łukowatej, we-
wnętrzna powierzchnia błony zasłonowej, brzeg otworu zasłonionego.
Przyczep: dół krętarzowy.
8. Mięsień bliźniaczy górny - m. gemellus superior
Początek: kolec kulszowy.
Przyczep: dół krętarzowy, razem z zasianiaczem wewnętrznym.
9. Mięsień bliźniaczy dolny - m. gemellus inferior
Początek - guz kulszowy.
Przyczep: dół krętarzowy, razem z zasłaniaczem wewnętrznym.
10. Mięsień czworoboczny uda - m. ąuadratus femoris
Początek: guz kulszowy.
Przyczep: grzebień międzykrętarzowy.
1 i. Mięsień grzebieniowy - m. pectineus
Początek: grzebień kości łonowej.
Przyczep: kresa grzebieniowa.
12. Mięsień zasianiacz zewnętrzny - m. obturationis externus
Początek: zewnętrzna powierzchnia błony zasłonowej, brzeg otworu zasłonionego.
Przyczep: dół krętarzowy.
13. Mięsień przywodzicie! diugi - m. adductor longus
Początek: kość łonowa, pomiędzy guzkiem łonowym a spojeniem.
Przyczep: środkowa 1/3 wargi przyśrodkowej kresy chropawej.
14. Mięsień przywodzicie! krótki - m. adductor brevis
Początek: gałąź dolna kości łonowej.
Przyczep: górna 1/3 wargi przyśrodkowej kresy chropawej
15. Mięsień przywodzicie! wielki - m. adductor magnus
Początek: gałąź dolna kości łonowej, gałąź kości kuiszowej i guz kulszowy.
Przyczep: warga przyśrodkowa kresy chropawej, nadkłykieć przyśrodkowy kosa
udowej.
16. Mięsień smukły - m. graciiis
Początek: gałąź dolna kości łonowej.
Przyczep: guzowatość piszczeli (gęsia stopa).
17. Mięsień prosty uda - m. rectus femoris (głowa mięśnia czworogłowego uda)
Początek: kolec biodrowy przedni dolny, górny brzeg panewki stawowej kości
miednicznej.
Przyczep: wspólne ścięgno mięśnia czworogłowego uda, które przez rzepkę przy-
czepia się do guzowatości kości piszczelowej jako więzadło rzepki.
18. Mięsień krawiecki - m. sartorius
Początek: kolec biodrowy przedni górny.

105
Przyczep: kość piszczelowa (gęsia stopa), przyśrodkowo od guzowatości.
19. Mięsień dwugłowy uda - m. biceps femoris (głowa długa)
Początek; guz kulszowy.
Przyczep: głowa strzałki.
20. Mięsień pólścięgnisty - m. semitendinosus
Początek: guz kulszowy.
Przyczep: kość piszczelowa (gęsia stopa) przyśrodkowo od guzowatości.
21. Mięsień półbloniasty - m. semimembranosus
Początek: guz kulszowy.
Przyczep: kłykieć przyśrodkowy kości piszczelowej, tylna ściana torebki stawu
kolanowego (wiezadło podkolanowe skośne), powięź mięśnia podkolanowego.
Mięsień biodrowo-Iędźwiowy składa się z dwóch, odmiennie ukształtowanych
mięśni: lędźwiowego większego i biodrowego.
Mięsień lędźwiowy większy jest kształtu wrzecionowatego i leży wzdłuż kręgo-
słupa lędźwiowego, natomiast mięsień biodrowy wypełniający dół biodrowy ma
kształt trójkątny. Mięsień biodrowo-Iędźwiowy leży w większej części w jamie
brzusznej, tylko jego ścięgno końcowe wychodzi z niej pod więzadłem pachwino-
wym (lig. inguinale) i kieruje się do krętarza mniejszego kości udowej.
Na mięśniu biodrowo-lędźwiowym leży niestaie mięsień lędźwiowy mniejszy
(m. psoas minor). Jest to płaski wydłużony mięsień, który rozpoczyna się na
trzonach Xfl kręgu piersiowego i I lędźwiowego, a kończy na wyniosłości bio-
drowo-łonowej i powięzi biodrowej.

Ryc. 37. Mięsień biodrowo-Iędźwiowy prawy, strona przednia

1 - krętarz mniejszy, 2 - m. biodrowy. 3 - m. lędźwiowy większy.
4 - m. czworoboczny lędźwi (działa na kręgoship)

Mięsień biodrowo-Iędźwiowy jest silnym zginaczem stawu biodrowego. Jest

typowym mięśniem biegaczy, podnosi bowiem udo kończyny nieobciążonej podczas
chodu i biegu do przodu i do góry. W działaniu tym mięsień lędźwiowy wskutek
długości swych włókien wpływa na obszerność ruchu (pozwala unieść udo do ściany
przedniej brzucha), podczas gdy mięsień biodrowy wskutek dużego przekroju

106
fizjologicznego dysponuje znaczną siłą. Opróc? tego działa jako przywodzicie!
i obraca udo na zewnątrz. Przy ustalonych kończynach dolnych zgina kręgosłup
lędźwiowy i pociąga miednicę do przodu. W działaniu jednostronnym zgina kręgo-
słup w bok, współdziałając z mięśniami skośnymi brzucha tej samej strony. W pozy-
cji leżącej na grzbiecie mięsień podnosi górną lub dolną połowę ciała, współpracując
z mięśniami prostymi brzucha.
Mięsień pośSadkowy wieiki jest największym mięśniem pośladka, charakterys-
tycznym dla człowieka w związku z pionową postawą ciała i lokomocją dwunożną.
Leży powierzchownie i przykrywa wszystkie pozostałe mięśnie pośladkowe, z wyjąt-
kiem górnej części mięśnia pośladkowego średniego. Kształt mięśnia zbliżony jest
do rombu. Jego grube wiązki mięśniowe oddzielone głęboko wnikającą tkanką
łączną, biegną od przyczepu początkowego ukośnie pod kątem około 45° ku dołowi
i stronie bocznej. W pozycji pionowej ciała mięsień krzyżuje pod ostrym kątem
bruzdę pośladkową (sulcus glutem), oddzielającą pośladek od tylnej powierzchni
uda, Bruzda ta przebiega poprzecznie na kończynie obciążonej, a zanika lub jest
słabo widoczna na kończynie odciążonej, przy czym opada wtedy ku bokowi
i dołowi określając położenie miednicy. Czynność mięśnia jest bardzo złożona.
Najważniejsze zadanie mięśnia pośladkowego wielkiego związane jest z utrzymywa-
niem pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Mięsień napina się, jeżeli
środek ciężkości ciała przesuwa się do przodu od osi poprzecznej stawów bio-
drowych. Wraz z mięśniem przeciwległym utrzymuje równowagę górnej części ciała.

Ryc. 38. Mięśnie pośladkowe

1 - m. pośladkowy mały, 2 - m. pośladkowy średni

Mięśnie pośladkowe wielkie są najsilniejszymi prostownikami stawu biodrowego,

głównymi antagonistami mięśni biodrowo-lędźwiowych. Najwyraźniej działanie mię-
sni występuje przy wstawaniu z przysiadu, wchodzeniu na schody, wstawaniu z pozy-
cji siedzącej. Oprócz prostowania mięsień jest najsilniejszym odwracaczem i prz>wo-
dzicielem uda, współpracując w tych ruchach z mięśniem biodrowo-lędźwiowym.
Poprzez swój przyczep powięziowy również odwodzi udo oraz prostuje kolano.
Współpracując z mięśniami biodrowo-lędźwiowymi, mięśnie obu stron przesuwają
miednicę do przodu, tak dzieje się podczas pływania, wiosłowania czy huśtania.
Czynność dwóch następnych mięśni pośladkowych: średniego i małego jest
identyczna, tylko znacznie słabsza mięśnia pośladkowego małego. Oba mięśnie mają
kształt pierzasty o wachlarzowatym przebiegu włókien, które kończą się na krętarzu
większym kości udowej. Z powodu ich pierzastej budowy, czynność poszczególnych
części obu mięśni jest różna, a nawet antagonistyczna.

107
 Główna czynność obu mięśni pośladkowych polega na odwodzeniu uda „roz-
kraczają one nogi" - są antagonistami przywodzicieli. W pozostałych ruchach uda
w stawie biodrowym, części przednie obu mięśni zginają (unoszą) i nawracają udo,
a części tylne prostują i odwracają. Przy ustalonej kończynie pochylają miednicę
w bok, a przy chodzeniu pochylają miednicę naprzemiennie w prawą i lewą stronę
- zawsze w kierunku kończyny obciążonej (postawnej).
Mięsień napreżacz powięzi szerokiej jest mięśniem płaskim, podłużnym, poło-
żonym powierzchownie na stronie bocznej biodra, poniżej kolca biodrowego przed-
niego górnego. Czworokątny brzusiec mięśnia przechodzi w szerokie ścięgno, które
wplata się w pasrno biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej,
kończące się na kłykciu bocznym piszczeli.
Mięsień działa na dwa stawy: biodrowy i kolanowy. W stawie biodrowym zgina
udo, obraca je do wewnątrz i silnie odwodzi. Przez napinanie powięzi szerokiej
ustala wyprostowany staw kolanowy wzmacniając pionową postawę ciała, nato-
miast zgięty staw kolanowy zgina jeszcze silniej. Działanie mięśnia na staw bio-
drowy jest znacznie silniejsze niż na staw kolanowy.
Mięsień gruszkowaty leży wraz ze swym przyczepem początkowym w miednicy
mniejszej, po czym przechodzi przez otwór kulszowy większy, zdążając do krętarza
większego. Mięsień odwraca, odwodzi i prostuje udo. Bierze również udział w po-
chylaniu miednicy w bok.
Mięsień zasłaniacz wewnętrzny leży w większej części na ścianie bocznej
miednicy mniejszej. Opuszcza miednicę zawijając się na brzegu wcięcia kuiszowego
mniejszego, który stanowi dla niego bloczek kostny, nadający ścięgnu nowy kieru-
nek przebiegu; od tego miejsca ścięgno biegnie między obu mięśniami bliźniaczymi
do dołu krętarza większego. Mięsień odwraca, przywodzi i prostuje udo.
Mięśnie bliźniacze górny i dolny od wcięcia kuiszowego mniejszego biegną
równolegle do ścięgna mięśnia zasłaniacza wewnętrznego, do miejsca przyczepu
końcowego. Oba mięśnie bliźniacze nieznacznie wzmagają działanie zasłaniacza
wewnętrznego.
Mięsień czworoboczny uda leży najniżej z zewnętrznych mięśni miednicy
w okolicy pośladkowej. Rozpięty jest między guzem kulszowym a grzebieniem
międzykrętarzowym. Sąsiaduje od góry z mięśniem bliźniaczym dolnym, a dolną
krawędzią z mięśniem przywodzicielem wielkim. Na mięśniu leży nerw kulszowy,
a przykrywa go mięsień pośladkowy wielki. Mięsień jest silnym odwracaczem uda,
słabszym przywodzicieiem.
Mięsień zasłaniacz zewnętrzny leży na przedniej ścianie miednicy, w głębokiej
warstwie uda, przykryty przez grupę przywodzicieli. Jego funkcja polega na słabym
przywodzeniu i odwracaniu uda oraz na podtrzymywaniu głowy kości udowej
w pionowej postawie ciała, ponieważ jest on rozpięty pod nią.
Pięć następnych mięśni: grzebieniowy, przywodziciel długi, przywodziciel
krótki, przywodziciel wielki i smukły tworzą grupę przyśrodkową uda, która
najsilniej rozwinięta jest u człowieka. Wypełniają one przestrzeń między kością
udową a linią środkową ciała, wkiinowując się między prostowniki a zginacze. Poza
czynnością dynamiczną w stosunku do wolnej kończyny dolnej, mięśnie przywodzi-

108
ciele spełniają bardzo ważną rolę w utrzymaniu równowagi ciała. Ponieważ ich
początki leżą częściowo ku przodowi, częściowo ku tyłowi od poprzecznej osi stawów
biodrowych, przyczyniają się one do utrzymywania miednicy w stanie równowagi.

Ryc. 39. Mięśnie działające na staw biodrowy. Frzywodziciele

uda. Kończyna dolna prawa, widok z przodu
I - in. przywodziciel krótki, 2, 4 - ni. przywodzicie! wielki, 3 - m.
przywodziciel diugi, 5 - m. smukły. 6 - ścięgno m. krawieckiego. 7 - ścię-
gno m. półicięgnisicgo

Mięsień grzebieniowy jest rozpięty między kością łonową a górną częścią

trzonu kości udowej. Leży przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-lędźwiowego, a jego
do!na krawędź graniczy z mięśniem przywodzicieiem długim. Z mięśni przywodzą-
cych udo położony jest najwyżej. Poza czynnością przywodzenia uda, może zginać
je i odwracać na zewnątrz.
Mięsień przywodzicie! długi przylega do mięśnia grzebieniowego, stanowiąc
iakby jego przedłużenie. Jest rozpięty między kością łonową a środkową częścią
kresy chropawej. Działanie mięśnia polega przede wszystkim na silnym przywodze-
niu uda oraz słabym zginaniu i odwracaniu.
Mięsień przywodzicie! krótki stanowi w odróżnieniu od mięśni poprzednich
warstwę środkową przyśrodkowej grupy mięśni uda. Leży do tyłu od mięśni
grzebieniowego i przywodziciela długiego, a ku przodowi od górnej części mięśnia
przywodzicieia wielkiego. Spełnia taką samą funkcję jak dwa poprzednio omówione
mięśnie. Bierze również udział w ruchu „zakładania nogi na nogę".
Mięsień przywodziciel wielki jest jednym z największych mięśni ciała. Ma
kształt szerokiego trójkąta, którego podstawa rozciąga się na całej długości wargi
przyśrodkowej kresy chropawej aż do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej,
a ścięty wierzchołek jest przyczepiony do kości kulszowej i Jonowej. Jest najgłębiej
roiożonym przywodzicieiem. W górnej części jest przykryty od przodu przywodzi-
:;dern krótkim i długim, z tyłu graniczy ze zginaczami slawu kolanowego, przyśrod-

109
 kowo z mięśniem smukłym. W dolnym odcinku ścięgna końcowego mięśnia przy-
wodziciela wielkiego między ścięgnem a kością udową znajduje się szczelinowaty
rozwór ścięgnisty {hiatus tendineus), przez który naczynia udowe przechodzą od
dołu podkolanowego. Otwór ten jest dolnym ujściem kanału przywodzicieli (canalis
adductońus).
Czynność mięśnia przywodziciela wielkiego jest złożona. Mięsień jest najsilniej-
szym przywodzicielem uda. Poza tym wykonuje ruchy obrotowe: część górna
mięśnia, przyczepiająca się do wargi przyśrodkowej, obraca udo na zewnątrz,
natomiast część doina mięśnia, przyczepiająca się do nadkłykda przyśrodkowego,
z położenia odwróconego, nawraca udo. Ponadto mięsień jest bardzo silnym
prostownikiem stawu biodrowego, a jego część górna rozpoczynająca się do przodu
od osi poprzecznej stawu, jest słabym zginaczem. Mięsień przywodzicie! wielki ma
ponadto duże znaczenie w utrzymywaniu równowagi ciała.
Mięsień smukły leży najbaroziej powierzchownie na przyśrodkowej stronie uda.
Rozpięty jest między kością łonową a końcem bliższym piszczeli. Mięsień jest
dwustawowy. Na staw biodrowy działa jako przywodzicie! i słaby zginacz uda, na
staw kolanowy zaś jako zginacz oraz obraca goleń do wewnątrz przy zgiętym
stawie.
Pozostałe mięśnie: prosty uda, krawiecki, dwugłowy uda, półścięgnisty
i półbłoniasty są również mięśniami dwustawowymi. Głównym polem działania
tych mięśni jest staw koianowy, jednak z powodu lokalizacji ich przyczepów
początkowych powyżej lub na wysokości stawu biodrowego, oddziałują one również
na ruchy uda. Mięsień krawiecki oraz prosty uda w działaniu na staw biodrowy
powodują zginanie uda, jego odwodzenie i nieznaczne odwracanie. Natomiast
pozostałe mięśnie, tworzące grupę tyiną mięśni uda, są silnymi prostownikami
i przywodzicieiami uda. Wymienione mięśnie zostaną opisane z zespołem mięśni
stawu kolanowego.

G. Zestawienie ruchów w stawie biodrowym oraz wykonujących je mięśni

Zginanie do przodu: mięsień pośladkowy mały (część przed-

nia).
mięsień prosty uda,
mięsień biodrowo-iędźwiowy,
Zginanie do tyłu:
mięsień naprężacz powięzi szerokiej,
mięsień krawiecki, mięsień pośladkowy wielki,
mięsień przywodzicie! wielki (górna mięsień przywodziciel wielki (część doi-
część), na),
mięsień przywodziciel długi, mięsień pośladkowy średni (część tylna),
mięsień przywodziciel krótki, mięsień pośladkowy mały (część tylna),
mięsień grzebieniowy, mięsień półbłoniasty,
mięsień smukły, mięsień dwugłowy uda,
mięsień pośladkowy średni (część przed- mięsień półścięgnisty,
nia), mięsień gruszkowaty,

110
mięsień zasłaniacz wewnętrzny,
mięśnie bliźniacze.
Przywodzenie:
mięsień przywodzicie! wielki,
mięsień pośladkowy wielki (część dol-
na),
mięsień przywodziciel długi,
mięsień przywodziciel krótki,
mięsień grzebieniowy,
mięsień smukły,
mięsień czworoboczny uda.
mięsień zasłaniacz zewnętrzny,
mięsień biodrowo-lędźwiowy,
mięsień zasłaniacz wewnętrzny,
mięśnie bliźniacze,
mięsień półścięgnisty,
mięsień dwugłowy uda,
mięsień półbłoniasty.
Odwodzenie:
mięsień pośladkowy wielki (część
górna),
mięsień pośladkowy średni,
mięsień pośladkowy mały,
mięsień naprężacz powięzi szerokiej,
mięsień prosty uda,
mięsień gruszkowaty,
mięsień krawiecki.
Odwracanie:
mięsień pośladkowy wielki (część dol-
na),
mięsień pośladkowy średni (część tylna),
mięsień pośladkowy mały (część tylna),
mięsień zasłaniacz wewnętrzny,
mięsień biodrowo-lędźwiowy,
mięsień czworoboczny uda,
mięśnie bliźniacze,
mięsień gruszkowaty,
mięsień prosty uda,
mięsień przywodziciel wielki (część górna),
mięsień przywodzicie! długi,
mięsień przywodzicie! krótki,
mięsień dwugłowy uda,
mięsień krawiecki,
mięsień grzebieniowy.
Nawracanie:
[niesień przywodziciel wielki (część dol-
na),
mięsień pośladkowy mały (część przed-
nia),
mięsień pośladkowy średni (część przed-
nia),
mięsień półścięgnisty,
mięsień półbłoniasty,
mięsień naprężacz powięzi szerokiej,
mięsień smukły.

2. Zespół funkcjonalny stawu kolanowego

Staw kolanowy łączy udo z podudziem. Biorąc pod uwagę kości tworzące staw
kolanowy, można by mówić o stawie udowo-piszczelowym {articulatio femoroti-
hialis), który z przodu uzupełniony jest przez rzepkę

A. Kość piszczelowa {tibia)

Kość piszczelowa położona jest na podudziu po stronie przyśrodkowej. Jest to

kość długa, bardzo silnie wykształcona, składająca się z trzonu oraz z końca
bliższego i dalszego. Na końcu bliższym znajdują się dwa kłykcie: przyśrodkowy

lii
 i boczny (condylus medialis et lateralis), pokryte dwiema dużymi powierzchniami
stawowymi górnymi (facies articulares superiores). Powierzchnia przyśrodkowa jest
większa niż boczna. Obie powierzchnie stawowe są oddzielone od siebie przyśrod-
kowo leżącą wyniosłością międzykłykciową (eminentia intercondylaris), na której
są widoczne dwa guzki: przyśrodkowy i boczny (tuberculus intercondyiare media/e
et laterale). Z przodu i z tyłu wyniosłości znajdują się małe pola miedzykłykciowe
przednie i tylne (area intercondylaris anterior et poslerior). Na tylno-boczncj
powierzchni kłykcia bocznego znajduje się mała, owalna powierzchnia stawowa
strzałkowa {facies articularis fibularis). Na przedniej powierzchni końca bliższego,
na pograniczu z trzonem, znajduje się silny występ kostny, guzowatość pisz-
czelowa {tuberositas tibiae).
Przekrój poprzeczny trzonu kości piszczelowej ma kształt trójkąta, a tym samym
ma trzy brzegi i trzy powierzchnie. Brzeg przedni {marga anterior) jest ostry, ma
kształt wydłużonej litery S i jest łatwo wyczuwalny pod skórą. Brzeg boczny, czyli
międzykostny (margo interossea), służy do przyczepy błony międzykostnej. Brzeg
przyśrodkowy (margo medialis) jest nieco zaokrąglony. Powierzchnie boczna
i tylna (facies lateralis et posterior) trzonu są przykryte przez mięśnie, natomiast
powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis tibiae) leży na całym swym przebiegu
bezpośrednio pod skórą, dlatego jest narażona na urazy, objawiające się gwałtow-
nym bólem, na przykład kopnięcie w goleń w trakcie gry w piłkę nożną.
Koniec dalszy kości jest grubszy od trzonu. Po stronie przyśrodkowej wydłuża
się w mocny wyrostek, czyli kostkę przyśrodkowa (malleolus medialis), pokrytą od
wewnętrz powierzchnią stawową (facies articularis malkoli). Na końcu dalszym

Ryc. 40. Kości goleni (a - widok z przodu, b - widok od tyłu, c - widok z boku)
! - kfykieć boczny k. piszczelowej, 2 - kłykieć przyśrodkowy k. piszczelowej, 3 - guzowatość piszczeli,
4 - trzon k. piszczelowej, 5 - kostka przyśrodkowa. 6 - giowa k. strzałkowej. 7 - trzon k. strrałtnwei.
8 - kostka boczna

112
kości znajduje się czworokątna powierzchnia stawowa dolna (facies articularis
inferior). Na powierzchni bocznej końca dalszego kości piszczelowej znajduje się
nieznaczne wgłębienie, wcięcie strzałkowe {incisura fibuiaris).
Rzepka (patella) jest kością płaską, mniej więcej trójkątną, jest wierzchołkiem
(apex) zwrócona ku dołowi, a podstawą (basis) ku górze. Powierzchnia przednia rze-
pki (facies anterior patellae) jest wypukła, nierówna i chropowata. Powierzchnia tylna
(facies posterior) jest pokryta grubą warstwą chrząstki i podzielona podłużnym wznie-
sieniem na dwa nierówne pola: boczne (najczęściej większe) i przyśrodkowe.

B. Staw kolanowy

W stawie kolanowym (articulalio genus), największym ze stawów ciała, iączą się

kłykcie kości udowej z kłykciami kości piszczelowej. Powierzchnie stawowe uzupeł-
nione są od przodu przez powierzchnię tylną rzepki. Kłykcie kości udowej,
stanowiące główkę stawu, są lekko wypukłe w kierunku czołowym, silnie nato-
miast, lecz nierównomiernie, w kierunku strzałkowym. Promień krzywizny kłykci
w płaszczyźnie strzałkowej zmniejsza się od przodu do tyłu. Krzywa nie zatacza
zatem łuku kulistego, lecz zbliżona jest do spirali, dlatego część przednia i środkowa
kłykci jest bardziej płaska, a części tylne są silniej zakrzywione. Części płaskie kłykci
są skierowane ku panewce w największym obciążeniu, tzn. w postawie pionowej,
natomiast części tylne - przy zgiętym kolanie. Odpowiadające kłykciom kości udowej

14

15

Ryc. 41. Schemat stawu kolanowego -widok od tyłu

1 - powierzchnia podkolanuwa k. udowej, 2 - nadkłykieć przyśroukowy, 3 - kiykieć przyśrodkowy
k. udowej, 4 - wiezadto krzyżowe tylne. 5 - ląkotka przyśrodkowa, 6 - wiezadio poboczne piszczelowe,
7 - kłykcie k. piszczelowej. 8 - nadktykieć boczny, 9 - kłykieć boczny k. udowej, 10 - wiezadto krzyżowe
przednie, 11 - więzadło ląkotkowo-udowe tylne. 12 - łąkotka boczna, 13 - więzadio poboczne
strzałkowe, 14 - gtowa k. strzałkowej. 15 - bSona międzykostna

113
 powierzchnie stawowe górne kłykci kości piszczelowej są dość płytkie o osi
długiej ustawionej w przybliżeniu strzałkowo. Powierzchnia kłykcia bocznego jest
bardziej płaska niż przyśrodkowego oraz nieco krótsza. Powierzchnie stawowe
kłykci kości udowej są mniej więcej trzykrotnie większe od panewki, jednak ta
ostatnia uzupełniona jest powierzchnią stawową rzepki. Powierzchnie stawowe
pokrywa gruba warstwa chrząstki, przy czym największą grubość osiąga ona na
rzepce oraz w miejscach największego obciążenia kłykci w postawie stojącej. Gruba
warstwa chrzestna wzmaga sprężystość stawu oraz jednocześnie wybitnie zmniejsza
wstrząsy powstające podczas biegania, skoków itd.
Między powierzchniami stawowymi, w obrębie torebki stawowej, znajdują się
parzyste ląkotki (menisci), które dzielą część obwodową jamy stawowej na dwa piętra.
Łąkotki^ zbudowane są z chrząstki włóknistej. Mają kształt niezupełnego pierścienia,
zbliżony do litery C. Powierzchnie górne łąkotek są wklęsłe, odpowiadają wypukłym
kłykciom udowym, a płaskie powierzchnie dolne - kłykciom kości piszczelowej.
W przekroju poprzecznym ląkotki mają kształt klinowaty - grubsze na obwodzie,
0 ostrym kącie wierzchołka klina skierowanym do środka. Łąkotka boczna (meniscus
latcralis) jest nieco krótsza, silniej zakrzywiona, bardziej pierścieniowata. Łąkotka
przyśrodkowa (meniscus medialis) jest dłuższa, słabiej zakrzywiona, bardziej sierpowa-
ta. Obie ląkotki zwrócone są do siebie swymi wewnętrznymi krawędziami, tworząc
razem dość regularną ósemkę. Połączone są między sobą z przodu więzadłem poprze-
cznym kolana (lig. transversum genus). Części obwodowe łąkotek zrastają się częściowo
z torebką stawową, natomiast ich końce, zwane rogami (cornua menisci), są przytwier-
dzone do kości piszczelowej za pomocą pasm łącznotkankowych. Ponadto od łąkotki
bocznej odchodzą więzadla ląkotkowo-udowe przednie i tylne (ligg. meniscofemorale
(interior et posierior), które kończą się na wewnętrznej powierzchni kłykcia przyśrod-
kowego kości udowej. Pomimo takiego umocowania łąkotki mają znaczną ruchomość
1 przesuwają się przy ruchach stawu kolanowego w ściśle określony sposób. Przy
prostowaniu stawu przesuwają się do przodu, przy zginaniu - do tyłu. Droga ruchu
wynosi około 10 mm. Również podczas wykonywania ruchów obrotowych podudzia
przy zgiętym kolanie, łąkotki naprzemiennie przesuwają się na piszczeli do przodu
i tyłu. Zależnie od doraźnego ciśnienia w czasie ruchu, łąkotki zmieniają swą grubość
oraz kształt, dopasowując się do aktualnej krzywizny główki stawowej, z którą się
stykają w danym momencie, spełniając tym samym również funkcję amortyzacyjną.

Ryc. 42. Staw kolanowy, widok z góry po odcięciu

kości udowej
1 - więzadto rzepki, 2 - k. piszczelowa, 3 - wiezadlo
poprzeczne koiana, 4 - łąkolka przyśrodkowa, 5 - iąkotka
boczna, 6 - więzadto krzyżowe przednie, 7 - więzadto
krzyżowe tyine

114
 Torebka stawowa jest przyczepiona do kości udowej z przodu około 1,5 cm
powyżej brzegu powierzchni stawowej, po bokach opada do dołu biegnąc poniżej
nadkłykci ku tyłowi do powierzchni podkolanowej. W stawie kolanowym wzajemny
stosunek błony włóknistej torebki do błony maziowej jest bardzo różny, a linie ich
przyczepu przeważnie się nie pokrywają. Błona włóknista znajduje się z tyłu i po
bokach, a właściwa torebka składa się tylko z błony maziowej. Z przodu błona
włóknista zastąpiona jest ścięgnem końcowym mięśnia czworogłowego uda, w które
jako trzeszczka włączona jest rzepka. Włókna ścięgna częściowo biegną do dołu po
jej przedniej powierzchni, aby z włóknami odchodzącymi od wierzchołka rzepki
wytworzyć mocne więzadło rzepki (lig. pateilae), kończące się na guzowatości
piszczeli. Torebka włóknista po obu stronach więzadła jest cienka. Dalej wzmac-
niają ją po obu stronach biegnące od mięśnia czworogłowego troczki rzepki
- przyśrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale), które przy-
czyniają się do ustalenia rzepki.
W przedniej części stawu, między błoną włóknistą a maziową, w kącie pomiędzy
więzadłem rzepki a kością piszczelową gromadzi się tkanka tłuszczowa, tworząc
tzw. ciało tłuszczowe podrzepkowe (corpus adiposum infrapatellare). Ciało tłusz-
czowe tworzy fałdy skrzydłowe (plicac alares) oraz fałd maziowy podrzepkowy
(piiea synoviaiis infrapatellariś) biegnące zbieżnie do dołu. Na przedniej ścianie
stawu kolanowego między ścięgnem mięśnia czworogłowego a kością udową znaj-
duje się zachyłek górny (recesus superior), stanowiący właściwie kaletkę maziową
p.adrzepkową {bursa supralateraliś). Poza tym na przedniej ścianie stawu kolanowe-
go znajduje się wiele innych kaletek, których nazwy określają jednocześnie ich
położenie.
Przyśrcdkową ścianę torebki stawowej wzmacnia więzadło poboczne piszcze-
lowe {lig. collaterale tibiale). biegnące od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej
do kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej. Jest ono zrośnięie ze ścianą torebki
stawowej, przyczepia się również do łąkotki przyśrodkowej. Po stronie bocznej
stawu kolanowego leży silne więzadło poboczne strzaSkowe (lig. collaterale fibula-
re), rozpięte między nadkłykciem bocznym kości udowej a głową strzałki. To
więzadło nie zrasta się z torebką stawową. Więzadła poboczne napinają się w poło-
żeniu wyprostnym, tzn. ustalają staw kolanowy kończyny obciążonej. Przy zgiętym
kolanie więzadła te wiotczeją, rozluźniają się, umożliwiając wykonywanie ruchu
obracania goleni. Wewnątrz stawu kolanowego położone są dwie krótkie, bardzo
silne taśmy włókien wzajemnie się krzyżujące, które stanowią więzadła krzyżowe
kolana (Hgg. cruciata genus). Więzadło krzyżowe przednie, dłuższe od tylnego,
biegnie od przyśrodkowej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej do pola
międzykłykciowego przedniego kości piszczelowej. Więzadło krzyżowe tylne, krót-
sze, ale mocniejsze od poprzedniego, rozpięte jest między boczną powierzchnią
kłykcia przyśrodkowego kości udowej a polem międzykłykciowym tylnym kości
piszczelowej. Więzadła krzyżowe działają hamująco na ruchy zginania, prostowania
i nawracania kolana.
Ścianę tylną błony włóknistej torebki stawu kolanowego wzmacniają ścięgna
mięśni: brzuchatego łydki, pólbłoniastego i podkolanowego. Część ścięgna koń-

115
 cowego mięśnia półbłoniastego, od okolicy kłykcia przyśrodkowego kości pisz-
czelowej do kłykcia bocznego kości udowej, tworzy wiezadło podkolanowe skośne
(lig. popliteum obliąuum) wplatające się w torebkę stawową. Ponadto tylną ścianę
torebki stawowej wzmacnia więzadio podkolanowe łukowate (lig. popliteum
arcuatum), rozpoczynające się w okolicy kłykcia bocznego kości udowej i wchodzą-
ce dalej pod więzadło podkolanowe skośne.
Błona włóknista torebki stawowej i błona maziowa w tylnej ścianie stawu
rozłączają się. Błona włóknista biegnie pod dołem międzykłykciowym od powierz-
chni podkoianowej, a błona maziowa zgina się do przodu wzdłuż brzegów i chrząs-
tki stawowej i otacza z boków i przodu więzadła krzyżowe, tak że leżą one na
zewnątrz jamy stawowej. Dalszy przyczep torebki biegnie wzdłuż brzegów kłykci
kości piszczelowej. Na rzepce torebka przyczepia się mniej więcej wzdłuż brzegów
chrząstki stawowej. Na ścianie tylnej torebki stawowej, podobnie jak na przedniej,
znajduje się szereg kaletek, które ułatwiają ślizganie się ścięgien mięśni: podkolano-
wego. brzuchatego łydki i półbłoniastego.
W stawie kolanowym mogą zachodzić dwa rodzaje ruchów: zginania i pros-
towania oraz ruch obrotowy podudzia.
Ruch zginania i prostowania zachodzi dokoła osi poprzecznej, przechodzącej
przez kłykcie kości udowej. Jest on kombinacją toczenia i ślizgania. W pierwszej
fazie zginania, do około 20°, kłykcie kości udowej toczą się po piszczeli, podobnie
jak koło po ziemi, jednak dalszemu toczeniu przeszkadzają więzadła krzyżowe.
Dlatego w następnej fazie ruchu toczenia przechodzi w ruch ślizgania, przy czym
ciągle inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami łąkotek
i kłykci piszczeli. Przy zginaniu łąkotki przesuwają się do tyłu, a podczas prosto-
wania - do przodu. Rzepka natomiast ślizga się po powierzchni rzepkowej kości
udowej, podczas prostowania ku górze, przy zginaniu ku dołowi, pokonując drogę
około 5-7 cm. Zakres ruchu zgięcia kolana, który mogą wykonać mięśnie, wynosi
około 130°, ruch bierny może dochodzić do 170°. Przy maksymalnym wypros-
towaniu stawu udo i podudzie tworzą prostą. Niekiedy może występować nadmier-
ne prostowanie dochodzące do 200°; kolana są wtedy przegięte do tyłu. Ruchy
obrotowe w stawie kolanowym są możliwe w każdym położeniu stawu, z wyjątkiem
krańcowego wyprostu i zgięcia. Zakres ruchu wzrasta od pozycji wyprostnej do
całkowitego zgięcia, przy czym ruch odwracania jest większy od ruchu nawracania,
a więc odwrotnie niż w stawie biodrowym. Przy zgięciu kolana o 120". zakres ruchu
obrotowego wynosi około 60°, z tego ruch na zewnątrz wynosi około 50°, a do
wewnątrz - około 10".
Przy wyprostowanym stawie kolanowym ruch obrotowy uniemożliwiają napię-
te więzadła poboczne. Ruchy nawracania hamują oba więzadła krzyżowe, owijają-
ce się jedno na drugim, podczas gdy w ruchu odwracania odwijają się i rozluź-
niają, nie stanowiąc przeszkody dla ruchu. Ruchy odwracania są hamowane przez
powoli skręcające się więzadła poboczne, a zwłaszcza przez więzadło poboczne
piszczelowe.
Ruchy obrotowe w stawie kolanowym mogą się odbywać również odwrotnie,
tzn. przy ustalonym podudziu może obracać się kość udowa.

116
C. Mięśnie działające na staw kolanowy

1. Mięsień czworogłowy uda - m. ąuadriceps femoris

Początek: mięsień prosty uda - m. rectus femoris: kolec biodrowy przedni dolny,
górny brzeg kości panewki miedniczej, mięsień obszerny boczny - m. vastus
lateralis: kresa międzykrętarzowa, warga boczna kresy chropawej kości udowej,
przegroda międzymięśniowa boczna, mięsień obszerny pośredni - m. vastus
intermedius: przednia i boczna powierzchnia trzonu kości udowej, mięsień obszer-
ny przyśrodkowy - m. \astus medialis: warga przyśrodkowa kresy chropawej kości
udowej.
Przyczep: wspólne ścięgno, jako więzadło rzepki - do guzowatości kości pisz-
czelowej.
2. Mięsień krawiecki - m. sanorius
Początek: kolec biodrowy przedni górny.
Przyczep: kość piszczelowa (gęsia stopa), przyśrodkowo od guzowatości.
3. Mięsień dwugłowy uda - m. biceps femoris
Początek: głowa długa caput longum: guz kuiszowy; głowa krótka - caput breve:
środkowa 1/3 wargi bocznej kresy chropawej kości udowej, przegroda międzymięś-
niowa boczna uda.
Przyczep: głowa strzałki.
4. Mięsień półbłoniasty - m. semimembranosus
Początek: guz kuiszowy.
Przyczep: kłykieć przyśrodkowy kości piszczelowej, tylna ściana torebki stawu
kolanowego (więzadło podkolanowe skośne), powięź mięśnia podkolanowego.
5. Mięsień półścięgnisty - m. semitendinosus
Początek: guz kuiszowy.
Przyczep: kość piszczelowa (gęsia stopa), przyśrodkowo od guzowatości.
6. Mięsień podkoianowy - m. popliteus
Początek: kłykieć boczny kości udowej.
Przyczep: pole kości piszczelowej powyżej kresy mięśnia płaszczkowaiego.
7. Mięsień smukły - m. gracilis
Początek: gałąź dolna kości łonowej.
Przyczep: guzowatość piszczeli (gęsia stopa).
8. Mięsień brzuchaty łydki - m. gastrocr.emius
Początek: głowa przyśrodkowa: powierzchnia podkolanowa kości udowej powyżej
kłykcia przyśrodkowego, głowa boczna: powierzchnia podkolanowa kości udowej
powyżej kłykcia bocznego.
Przyczep: guz. piętowy.
9. Mięsień podeszwo wy - m. plant ar is
Początek: powierzchnia podkolanowa kości udowej powyżej kłykcia bocznego.
Przyczep: guz piętowy.
Mięsień czworogłowy uda należy do największych i najsilniejszych mięśni
naszego ciała. Jedna z jego głów, mięsień prosty uda, jest mięśnem dwustawowym,
działa zginające na staw biodrowy i prostujące na staw kolanowy. Leży on

117
powierzchownie w obszernej bruździe utworzonej przez mięsień obszerny przyśrod-
kowy i boczny. Pozostałe głowy mięśnia czworogłowego, czyli trzy mięśnie obszer-
ne, są mięśnami jednostawowymi. Wszystkie głowy mięśnia tworzą wspólne ścięgno,
które częściowo przyczepia się do rzepki stanowiącej wielką trzeszczkę tego ścięgna.

Ryc. 43. Mięśnie działające na staw koianowy, strona przednia

1 - ra. obszerny boczny, 2 - m. prosty uda. 3 - m. krawiecki, 4 - m.
naprężacz powięzi szerokiej. 5 - m. pośladkowy iredni, 6 - więzadio
pachwinowe, 7 - m. grzebieniowy, 8 - m. przywodziciel długi, 9 - m.
smukiy, 10 - ra. obszerny przyśrodkowy. Mięśnie 5, 7, 8 nie działają
na staw kolanowy

Poniżej rzepki, ścięgno mięśnia pod nazwą więzadła rzepki, które jest jego
przedłużeniem, dochodzi do guzowatości kości piszczelowej.
Włókna ścięgien mięśnia obszernego bocznego i przyśrodkowego dochodzą do
wspólnego ścięgna pod ostrym kątem, a część ich włókien tworzy opisane wcześniej
troczki rzepki. W trakcie prostowania kolana wspomniane mięśnie pociągają rzepkę
ku odpowiadającej im stronie, ustalając jej położenie do tego stopnia, że przy
napiętym mięśniu czworogiowym rzepka me daje się przesuwać na boki.
Najgłębsza warstwa mięśnia obszernego przyśrodkowego nosi nazwę mięśnia
stawowego kolana (m, articularis genus). Mięsień ten napina torebkę stawową,
chroniąc ją przed wkleszczeniem między rzepkę a kość udową podczas prostowania
kolana. Mięsień czworogłowy uda jest jedynym prostownikiem stawu kolanowego.
Jest najważniejszym mięśniem stawu podczas stania, jak również w czasie marszu,
wchodzenia pod górę czy schodzenia w dół. Podczas stania mięsień jest rozluźniony,
z chwilą jednak przesuwania się środka ciężkości do tyłu napina się, zapobiegając
ugięciu się kolan. Pełni zatem również ważną funkcję statyczną.
Mięsień krawiecki jest mięśniem stawu biodrowego i kolanowego. Jest to
najdłuższy mięsień ciała ludzkiego. Od swego przyczepu początkowego biegnąc ku
dołowi owija się jak esowata taśma początkowo dokoła przedniej, a następnie

118
 powierzchni uda. Na całym przebiegu mięsień leży powierzchownie
kanale powięziowym, nie zmieniając swego położenia nawet w czasie skurczu.
Fjcgo płaskie, wachlarzowate ścięgno końcowe, dochodzące do kości piszczelowej
! przysrodkowo od guzowatości, wraz z mięśniem smukłym i półścięgnistym tworzy
gęsią stopę (pes anserinus). Mięsień zgina staw kolanowy i nawraca goleń przy
zgiętym kolanie.

— 6

Ryc. 44. Mięśnie działające na staw kolanowy, strona tylna

1. 10 - m. brzuchaty łydki, 2 - m. pótbtoniasly, 3 - m. smukły,
- - m. półścięgnisty, 5 - guz kulszowy, 6 - m. czworoboczny uda,
głowa diuga m. dwugłowego, 8 - głowa krótka m. dwu-
; owego, iO - m. podeszwowy. Mięsień 6 - nie działa na staw
kolanowy

Mięsień dwugłowy uda leży powierzchownie na tylnej stronie uda wzdłuż

brzegu bocznego. Jego głowa długa rozpoczyna się na powierzchni tylnej guza
kuiszowego wspólnie z mięśniem półścięgnistym. Jest ona mięśniem dwustawowym.
Na wysokości dołu podkolanowego głowa długa łączy się z wychodzącą z głębi uda
głową krótką i tworzy z nią wspólne, silne ścięgno końcowe dochodzące do głowy
strzałki. W działaniu na staw kolanowy mięsień dwugłowy jest silnym zginaczem
i supinatorem
Mięsień półścięgnisty leży powierzchownie na brzegu przyśrodkowym tylnej
powierzchni uda. Jest to wysmukły, długi mięsień, biegnący od przyczepu koń-
cowego w bruździe utworzonej przez leżący pod nim mięsień półbłoniasty. Brzusiec
mięśnia zawiera cienką, skośnie przebiegającą smugę ścięgnistą (intersectio tendi-
nea). Ścięgno końcowe mięśnia bierze udział w utworzeniu wspólnie z mięśniem
smukłym głębokiej płytki gęsiej stopy; płytkę powierzchowną tworzy ścięgno mięś-
nia krawieckiego. Mięsień jest również dwustawowy. W działaniu na staw kolanowy
jest zginaczem i rotatorem podudzia.
Mięsień półbłoniasty leży najbardziej przysrodkowo na tylnej powierzchni uda,
częściowo pod mięśniem półścięgnistym. Prawie w połowie składa się z szerokiego
i płaskiego ścięgna początkowego, od którego bierze nazwę- Rozpięty jest między
guzem kulszowym a końcem bliższym piszczeli.
Ścięgno końcowe mięśnia dzieli się na trzy odgałęzienia tworząc gęsią stopę
głęboką (pes anserinus profundus): najsilniejsza odnoga przyczepia się do kłykcia

119
 przyśrodkowego piszczeli, drugie odgałęzienie zagina się ku tyłowi i przechodzi
w więzadło podkolanowe skośne, i wreszcie odnoga środkowa biegnie do dołu
i przechodzi w powięź mięśnia podkolanowego. Mięsień jest dwustawowy. Działanie
mięśnia półbłoniastego na staw kolanowy jest podobne do mięśnia poprzedniego,
tylko znacznie silniejsze.
Mięsień podkolanowy leży w dole podkolanowym bezpośrednio na torebce
stawu kolanowego pod mięśniem brzuchatym łydki i mięśniem podeszwowym.
Chroni torebkę stawową przed wkleszczeniem pomiędzy kość udową i piszczelową.
iMięsień jest słabym zginaczem stawu i rotatorem podudzia.
Mięsień brzuchaty łydki wraz z mięśniem płaszczkowatym działa głównie na
staw skokowo-goleniowy i jego opis zostanie podany nieco dalej. Działanie mięśnia
na staw kolanowy jest słabe. Mięsień bierze udział w zginaniu stawu kolanowego.
a przy zgiętym kolanie jego głowa przyśrodkowa odwraca, a głowa boczna nawraca
goleń.
Mięsień podeszwowy jest to słaby, zmienny mięsień współdziałający w małym
stopniu z mięśniem trójglowym łydki. Dziaianie zginające mięśnia na staw kolano-
wy jest nieznaczne. W szczególności napina on torebkę stawową.
Mięsień smukły /ostał opisany przy stawie biodrowym.

D. Zestawienie ruchów w stawie kolanowym oraz wykonujących je mięśni

Prostowanie; Nawracanie:
mięsień czworogłowy uda. mięsień półbłoniasty,
mięsień półścięgnisty,
Zginanie:
mięsień krawiecki,
mięsień dwugłowy uda, mięsień smukły,
mięsień półbłoniasty, mięsień podkolanowy,
mięsień póiścięgnisty, mięsień brzuchaty łydki - głowa boczna.
mięsień krawiecki,
Odwracanie:
mięsień podkolanowy,
mięsień brzuchaty łydki. mięsień dwugłowy uda,
mięsień brzuchaty łydki - głowa przyśrodkowa.

3. Połączenia kości goleni (podudzia)

Kościec goleni albo podudzia składa się z kości długich - „piszczeli i strzałki".
Są one ze sobą połączone na całej długości: w końcu bliższym przez staw pisz-
czelowo-strzałkowy; trzony kości łączy błona międzykostna, a końce dalsze - więzo-
zrost piszczelowo-strzałkowy.

120
A. Strzałka (fibula)

Strzałka leży po bocznej stronie kości piszczelowej, jest od niej znacznie cieńsza,
ale ma tę samą długość. Jest przesunięta ku dołowi, tak że jej koniec bliższy i dalszy
leżą niżej od odpowiednich końców kości piszczelowej. Koniec bliższy kości jest
grubszy, tworzy głowę strzałki (caput fibulae), na której znajduje się mała, owalna
powierzchnia stawowa. Trzon strzałki ma trzy powierzchnie: przyśrodkową,
boczną i tylną (facies medialis, lateralis et posterior) ograniczone trzema brzegami:
przednim, tylnym i międzykostnym {margo (interior, posterior et interosseus).
Koniec dalszy kości tworzy zgrubienie, kostkę boczną {malleolus lateralis). Na jej
przyśrodkowej powierzchni znajduje się powierzchnia stawowa.

B. Połączenia piszczelowo-strzałkowe

Połączenie obu końców bliższych kości goleni tworzy staw piszczelowo-strzał-

kowy {articulatio tibiofibularis). W stawie tym łączy się powierzchnia stawowa
głowy strzałki z powierzchnią stawową strzałkową kłykcia bocznego kości
piszczelowej, Torebka stawowa jest silnie napięta. Wzmacniają ją wiczadło
przednie i tylne głowy strzałki (ligg. capitis fibulae anterius et posterius).
Ruchy w stawie są nieznaczne, amonyzują odchylenie kostki bocznej w siawie
skokowo-goleniowym.
Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syneksmosis tibiofibularis) sianowi połą-
czenie między wcięciem strzałkowym dalszego końca piszczeii a powierzchnią
przyśrodkową dalszego końca strzałki. Więzozrost wzmacniają dwa silne, mocno
napięte więzadta piszczelowo-strzałkowe przednie i tylne {ligg. fibiofibulare
anterius et posterius). Więzozrost umożliwia nieznaczne odchylenie obu kostek
w ruchach zgięcia grzbietowego stopy. Sprężyste połączenie końca, bliższego
i dalszego strzałki z piszczelą stanowi istotne zabezpieczenie kości sirzałkowej przed
złamaniem.
Błona międzykostna goleni (membrana interossei cruris) rozpięta jest między
brzegami międzykostnymi piszczeli i strzałki. Włókna jej biegną skośnie ku
dołowi od kości piszczelowej do strzałki. W dolnej części błona przedłuża się
w więzozrost piszczelowo-strzałkowy. W części górnej i dolnej błony znajdują się
różnej średnicy otwory do przejścia naczyń. Włókna błony międzykosuiej są silnie
napięte, co uniemożliwia przesuwanie się obu kości goleni w kierunku podłużnym.

4. Zespół funkcjonalny stawów bliższych stopy

Do stawów bliższych stopy zaliczono połączenie między stopą a kośćmi goleni

oraz połączenia między kośćmi stepu, czyli staw skokowo-goleniowy. oraz stawy
międzystępowe: skokowo-piętowy. skokowo-piętowo-łódkowy, piętowo-sześcienny
i klinowo-łódkowy.

121
A. Kości stopy

Szkielet stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, składa się z trzech części:
stepu (tarsus), śródstopia (metatarsus) i palców (digiti pedis). W skład kości stepu
(ossa tarsi) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowa, sześcienna oraz
trzy klinowate.
Kość skokowa (talus) zajmuje część środkową i górną stepu, wyróżnia się
w jej budowie trzon, głowę i szyjkę. Na powierzchni górnej trzonu znajduje się
bloczek (trochlea tali) z trzema powierzchniami stawowymi: górną, przyśrodkową
i boczną. Powierzchnia górna kości skokowej (facies superior), wypukła w kie-
runku strzałkowym, jest szersza z przodu i zwęża się ku tyłowi. Na dolnej
powierzchni trzonu kości skokowej leżą również trzy powierzchnie stawowe
piętowe (calcanea): tylna, środkowa i przednia. Na głowie kości skokowej znajduje
się wypukła powierzchnia stawowa łódkowata {facies articularis naricularis). Na
powierzchni tylnej trzonu, poniżej bloczka, leży wyrostek tylny kości skokowej
(processus poslerior tali).
Kość piętowa (calcaneus) jest największą kością stepu. Położona w dolnej
i tylnej części stopy, pod kością skokową, służy do przenoszenia ciężaru ciała na
podłoże. Punktem oparcia jest guz piętowy {tuber calcanei), przechodzący ku
przodowi w trzon, uniesiony pod kątem około 30° w stosunku do poziomu. Na
przyśrodkowej powierzchni trzonu wystaje podpórka kości skokowej (sustentacu-
lum tali), a na bocznej błoczek strzałkowy {trochlea peronealis). Na górnej powierz-
chni trzonu leżą trzy powierzchnie stawowe skokowe: tylna, środkowa i przednia.
Na przedniej powierzchni trzonu znajduje się siodełkowata powierzchnia stawowa
sześcienna {facies articularis cuboidea). Na kości piętowej, między powierzchnia
stawową skokową tylną a środkową, biegnie bruzda kości piętowej, która razem
z bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stepu (sinus tarsi).
Kość piętowa i leżąca na niej kość skokowa, która z kolei ma bezpośrednie
połączenie z kośćmi goleni, tworzą jak gdyby jeden szereg, odpowiadający szerego-
wi bliższemu nadgarstka. Natomiast trzy kości klinowate i kość sześcienna od-
powiadają szeregowi daiszemu nadgarstka. Siódma kość stepu - łódkowa, położona
pomiędzy kością skokową a kośćmi klinowatymi, nie ma odpowiednika w nadgarst-
ku. Spełnia ona jak gdyby rolę łącznika pomiędzy tymi dwoma, dość sztucznie
wydzielonymi, szeregami stepu.
Kość łódkowata (os naviculare) jest położona pomiędzy głową kości skokowej
a kośćmi klinowatymi i ma odpowiednie powierzchnie stawowe dla tych kości. Na
powierzchni przyśrodkowej znajduje się wyniosłość zwana guzowatością kości
łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).
Kości klinowate (ossa cuneiformia), trzy: przyśrodkową, pośrednia i boczna,
położone są do przodu od kości łódkowatej. Kości klinowate oprócz połączeń
między sobą oraz z kością łódkowata, mają również połączenia stawowe z kośćmi
śródstopia I-III, a kość klinowata boczna łączy się z kością sześcienną.
Kość sześcienna (os cuboideum) leży do przodu od kości piętowej na brzegu
bocznym stepu. Od strony dalszej łączy się z kośćmi śródstopia IV i V. Na

122
 powierzchni dolnej znajduje się podłużna guzowatość (tuberositas ossis cuboidei),
przed którą biegnie bruzda ścięgna mięśnia strzałkowego długiego.
Kości śródstopia (ossa metatarsi), których jest pięć, oznacza się cyframi I-V
poczynając od strony przyśrodkowej, odpowiadają kształtem i ogólną charakterys-
tyką kościom śródręcza. Cechy odrębne to: kość śródstopia I jest najkrótsza
i najgrubsza oraz ma na powierzchni podeszwowej podstawy guzowatość (tuberosi-
tas ossis metatarsalis I). Powierzchnia boczna podstawy kości śródstopia V wystaje
znacznie w stronę boczną, wytwarzając również guzowatość (tuberositas ossis
metatarsalis V). Trzony wszystkich kości śródstopia są wypukłe ku górze, tj. ku
grzbietowi stopy. Głowy, spłaszczone bocznie, mają powierzchnie stawowe do
połączenia z paliczkami bliższymi. Na podstawach kości śródstopia znajdują się
powierzchnie stawowe do połączenia z kośćmi stepu, a na kościach II-V, także
powierzchnie do połączenia między sąsiednimi kośćmi śródstopia.
Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) odpowiadają ogólną budową koś-
ciom palców ręki, są jednak krótsze. Wyjątek stanowi tylko palec I (paluch),
którego oba człony są bardzo silnie rozwinięte. Poszczególne człony określa się
mianem paiiczków (phalanges). W skład kości palca I wchodzą dwa paliczki
- bliższy i dalszy, a pozostałych palców trzy - paliczek bliższy, środkowy i dalszy.
W stopie, podobnie jak w ręce, występują również trzeszczki (ossa sesamoidea).
Dwie trzeszczki występują stale na powierachni podeszwowej stopy przy stawie
śródstopno-paliczkowym paiucha. Czasami przy stawach śródstopno-paliczkowych
II i V palca. Poza tym trzeszczki występują w ścięgnach niektórych mięśni, na
przykład strzałkowego długiego i piszczelowego tylnego.

B. Stawy bliższe stopy

Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis), noszący także nazwę stawu

skokowego górnego, stanowi połączenie końców dalszych kości podudzia z kością
skokową. Główkę stawową tworzy bloczek kości skokowej, a panewkę powierz-
chnia stawowa doina kości piszczelowej oraz powierzchnie stawowe obu kos-
tek - przyśrodkowej i bocznej, które na kształt widełek obejmują bloczek.
Torebka stawowa przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych wchodzących
w skład stawu. Jest ona cienka i wiotka z przodu i od tyłu, a po obu bokach
wzmocniona więzadłarni: trójgraniastyrn, skokowo-strzałkowym i piętowo-strzai-
kowym.
Więzadło trójgraniaste (lig. deltoideum), czyli przyśrodkowe, odchodzi od
kostki przyśrodkowej do podpórki kości piętowej, do kości skokowej i do kości
łódkowatej. Więzadło to wzmacnia również staw skokowo-piętowy;
Więzadła skokowo-strzałkowe (ligg. talofibularia) przednie i tylne, odchodzą
od kostki bocznej i biegną do szyjki kości skokowej (przednie) i do wyrostka
tylnego tej kości (tylne);
Wiezadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare) rozpięte jest między kost-
ką boczną a powierzchnią boczną kości piętowej.

123
 14

10 11 12 13

Ryc. 45. Schemat kości i stawów stopy, strona przyśrodkowa

1 - k. piszczelowa, 2 - k. skokowa, 3 - k. piętowa, 4 - k. lódkowata, 5 - k. klinowała pi7.yśrodkowa.
6 - k. śródstopia i. 7 - paliczek bliższy palucha, 8 - paiiczek dalszy paiucha, 9 - staw międzypaliczkowy
palucha, 10 - staw sródstopno-paliczkowy I, 11 — staw stępowo-śródstopny, 12 - staw klinowo-łódkowy,
i3 - staw skokowo-pietowo-łódkowy. 14 - sław skokowo-piętowy, 15 - staw skokowo-goieniowy

Staw skokowo-goleniowy jest stawem zawiasowym z poprzecznie ustawioną

osią ruchu. Dokoła tej osi można wykonywać ruchy stopy w stosunku do goleni lub
też, przy ustalonej na podłożu stopie, ruchy goleni do przodu i do tyłu. Ruch
przodostopia do góry jest określany jako zgięcie grzbietowe stopy, w kierunku ku
dołowi - jako zginanie podeszwowe. W zgięciu grzbietowym stopy, obie kostki
boczne goleni są nieco rozsunięte na boki przez przednią, szerszą część bloczka
kości skokowej. Odwrotnie jest w zgięciu podeszwowym, gdzie luźne przyleganie
kostek bocznych do węższej, tylnej części bloczka, umożliwia nieznaczne ruchy
boczne kości skokowej. Przy wykonywaniu czynności staw skokowy górny jest
częściowo sprzężony ze stawem skokowym dolnym.
Staw skokowy dolny tworzą odpowiednie powierzchnie stawowe kości skoko-
wej, prętowej i łódkowej. Z punktu anatomicznego (morfologicznego) składa się on
z dwóch zupełnie oddzielnych stawów: tylnego, czyli stawu, skokowo-pictowego,
i przedniego, stawu skokowo-piętowo-łódkowego. Czynnościowo oba stawy są
sprzężone tworząc jedną całość.
Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris) jest utworzony przez powierz-
chnię stawową skokową tylną kości piętowej i powierzchnię stawową piętową
tylną kości skokowej.
Torebka stawowa jest cienka i luźna, wzmocniona przez pięć więzadeł skoko-
wo-pictowych: przednie, tylne, boczne, przyśrodkowe i międzykostne, które rozpięte
są między odpowiednimi powierzchniami obu kości. Najsilniejsze z nich, więzadło
skokowo-piętowe międzykostne {lig. talocalcaneum interosseum) stanowi granicę
między stawem skokowym tylnym i przednim,
Staw skokowo-piętowo-lódkowy (articulatio talocalcaneo navicularis), czyli
staw skokowy przedni, stanowi połączenie pomiędzy odpowiednimi powierzchniami

124
kości skokowj, piętowej i łódkowej, przy czym kość skokowa tworzy główkę
stawu, natomiast panewka utworzona jest przez kość łódkową i piętową oraz
przez więzadło piętowo-łódkowo-podeszwowe {lig. calcaneonaviculare planlare)
rozpięte między nimi. Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż brzegów odpowied-
nich powierzchni stawowych. Oprócz wspomnianego wiezadła piętowo-łódkowego
przyśrodkowego, staw wzmacnia więzadło trójgraniaste (jego część piszczelo-
wo-lódkowa) oraz więzadło skokowo-łódkowe (lig. lalonanculare) i pięto-
wo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare).
W stawie skokowym dolnym zachodzą ruchy obrotowe stopy. W ruchu
nawracania stopy zostaje uniesiony brzeg boczny stopy z jednoczesnym obniżeniem
brzegu przyśrodkowego. Ruch ten jest sprzężony z odwodzeniem stopy oraz jej
zgięciem grzbietowym (pronatio 4- abduetio + flexio dorsalis). Podczas odwracania
stopy unosi się jej brzeg przyśrodkowy, a boczny obniża. Ruch odwracania jest
sprzężony z przywodzeniem stopy i zgięciem podeszwowym (supinatio + adductio
+ flexio plant ar i s).
Zakres tych ruchów, dopasowujących stopę do nierówności podłoża jest o wiele
mniejszy niż analogicznych ruchów ręki. Zakres poszczególnych ruchów podlega
dużym indywidualnym wahaniom i w dużym stopniu zależy od wieku osobnika oraz
od wyćwiczenia ruchów stopy, przykładem są stopy tancerek baletowych. Zgięcie
grzbietowe stopy wynosi przeciętnie 45°, zgięcie podeszwowe 60°, przy czym ogółem
w około 40-50° zachodzi ono w stawie skokowym górnym, a reszta w stawie
skokowym dolnym.
W ruchach odwracania i nawracania stopy staw skokowy górny nie bierze
udziału, wykonywane są one tylko w stawie skokowym dolnym. Średnio wynoszą
około 30 c w każdą stronę, z niewielką przewagą ruchu supinacyjnego. Wielkość
ruchów odwodzenia i przywodzenia stopy nieznacznie przekracza 30° w każdą
stronę. Przy zgięciu podeszwowym stopy, ruchy boczne stopy są nieznacznie
większe niż w położeniu zgięcia grzbietowego, gdyż dochodzą tu ruchy boczne
w stawie skokowym górnym na skutek uwolnienia bloczka kości skokowej z obu-
stronnego ucisku obu kostek goleni.
Pozostałe stawy stepu: staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneccuboidea);
staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis). dla wyżej wymienionych
ruchów stopy mają znaczenie podrzędne.

C. Mięśnie działające na stawy bliższe stopy

1. Mięsień piszczelowy przedni - m. tibialis anterior

Początek: kłykieć boczny i górna część powierzchni bocznej kości piszczelowej,
błona międzykostna i powięź goleni.
Przyczep: podeszwowa strona kości klinowatej przyśrodkowej, guzowatość kości
śródstopia I.
2. Mięsień prostownik długi palucha - m. extensor hallucis longus
Początek: Powierzchnia przyśrodkowa strzałki, przyległa część błony między kostnej.

125
 Przyczep: paliczek dalszy palucha
3. Mięsień prostownik długi palców - m. extensor digitorum longus
Początek: kłykieć boczny kości piszczelowej, głowa strzałki i 3/4 części brzegu
przedniego strzałki, błona międzykostna, powięź goleni.
Przyczep: rozcięgna grzbietowe palców II-V.
4. Mięsień trójgłowy łydki - m. triceps surae
Mięsień brzuchaty łydki - m. gastrocnemius
Początek: głowa przyśrodkowa: powierzchnia podkolanowa powyżej kłykcia przy-
środkowego kości udowej, głowa boczna; powierzchnia podkolanowa powyżej
kłykcia bocznego kości udowej.
Mięsień płaszczkowaty - m. soleus
Początek: tylna powierzchnia głowy, 1/3 górna tylnej powierzchni strzałki, kresa
mięśnia plaszczkowatego, łuk ścięgnisty mięśnia plaszczkowatego.
Przyczep: guz piętowy.
5. Mięsień podeszwowy - m. plant ar is
Początek: powyżej kłykcia bocznego kości udowej.
Przyczep: guz piętowy.
6. Mięsień piszczelowy tylny - m. tibialis posterior
Początek: tylna powierzchnia błony miedzykostnej i przyległe brzegi obu kości
goleni.
Przyczep: podeszwowa powierzchnia guzowatości kości łódkowatej, kości klinowa-
te, podstawy kości śródstopia 11 -1V.
7. Mięsień zginacz długi palców - ni. flexor digitorum longus
Początek: tylna powierzchnia kości piszczelowej.
Przyczep: podstawy paliczków dalszych II-V palca.
8. Mięsień zginacz długi palucha - m,flexor hallucis longus
Początek: 2/3 dolne tylnej powierzchni trzonu strzałki, przyległa część błony mie-
dzykostnej goleni.
Przyczep: podstawa paliczka dalszego palucha.
9. Mięsień strzałkowy długi - m. peroneus (fibularis) longus
Początek: kłykieć boczny kości piszczelowej, głowa strzałki, torebka stawu pisz-
czelowo-strzałkowego (część górna), górna 1/2 powierzchni bocznej trzonu strzałki,
przegrody międzymięśniowe przednia i tylna goleni, powięź goleni (część dolna).
Przyczep: powierzchnia podeszwowa kości klinowatej przyśrodkowej, guzowatość
kości śródstopia I.
10. Mięsień strzałkowy krótki - m. peroneus (fihularis) brevis
Początek: dolna polowa powierzchni bocznej strzałki, przegroda międzymięśniowa
goleni przednia i tylna.
Przyczep: guzowatość kości śródstopia V.
Mięśnie opisywanego zespołu funkcjonalnego stawów bliższych stopy leżą na
goleni tworząc trzy grupy topograficzno-czynnościowe: grupę przednią prostowni-
ków, która składa się z mięśnia piszczelowego przedniego, mięśnia prostownika
długiego palców i mięśnia prostownika długiego palucha; grupę tylną, zginaczy, do

126
 której należy mięsień trójgłowy łydki i mięsień podeszwowy, tworzące warstwę
powierzchowną, oraz mięsień piszczelowy tylny, mięsień zginacz długi palców
i zginacz długi palucha w warstwie głębokiej. Grupę boczną tworzą mięśnie
strzałkowe.

Ryc. 46. Mięśnie działające na bliższe stawy stopy, strona

przednia
1 - m. strzałkowy trzeci, 2 - troczek dolny prostowników, 3 - troczek
górny prostowników, 4, 14 - m. prostownik diugi palców, 5 - m.
strzałkowy krótki, 6 - m. strzałkowy diugi, 7 - wiczadło rzepki,
8 - pasmo biodrowo-piszczelowe, 9 - m. czworogiowy uda, 10
- torebka stawowa. II - m. trójgłowy łydki, 12. 13 - m. piszczelowy
przedni, 15 -- ścięgno m. prostownika długiego palucha

Mięsień piszczelowy przedni jest rozpięty między końcem bliższym piszczeli

a brzegiem przyśrodkowym stopy. W odcinku bliższym graniczy z mięśniem prosto-
wnikiem długim palców, u dołu z mięśniem prostownikiem długim palucha. Ścięgno
mięśnia piszczelowego przedniego i pozostałych prostowników ustalone jest przez
poprzeczne pasma troczka górnego i dolnego mięśni prostowników (retinacułum
mm. extensorum superius et inferius).
Mięsień powoduje silne zgięcie grzbietowe stopy oraz jej odwracanie i przywo-
dzenie. Przy ustalonej stopie, mięsień pociąga podudzie do przodu i dlatego jest
szczególnie czynny podczas jazdy na nartach, szybkiego marszu oraz biegu.
Mięsień prostownik długi palców jest położony bocznie od mięśnia pisz-
czelowego przedniego. W połowie goleni brzusiec przechodzi w ścięgno, które na
grzbiecie stopy dzieli się na cztery części, przechodzące w rozcięgna grzbietowe
palców II-V. Mięsień zgina stopę grzbietowo i nawraca oraz prostuje palce. Przy
ustalonej stopie działa podobnie jak mięsień piszczelowy przedni.
Od mięśnia prostownika długiego palców oddziela się często mały, odrębny
mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius), którego ścięgno kończy się na

127
stronie grzbietowej podstawy V, a często również i IV kości śródstopia. Mięsień
współpracuje z prostownikiem palców w ruchach zginania grzbietowego, nawraca-
nia i odwodzenia stopy.

-i „

Ryc. 47. Mięśnie działające na bliższe stawy stopy, strona tylna

i _ rn ^Jsszczkowćit*-' ^ — "łows ^rz^rodkows "^ brzu-"h'*f':*<Trs łydki
3 - płaszczyzna podkolanowa, 4 -- m. podeszwowy, 5 - ścięgno m. dwu-
głowego uda, 6 - giowa boczna m. brzuchatego łydki, 7 - ścięgno m.
strzałkowego długiego, widoczne poprzez powięź goieni, 8 - ścięgno piętowe

Mięsień prostownik długi palucha położony jest w głębi między mięśniami

poprzednimi. Jest on przykryty przez te mięśnie i dopiero w dalszej części goleni
wychodzi na jej powierzchnię. Mięsień zgina grzbietowe stopę, jest silnym prosto-
wnikiem palucha. W zależności od fazy ruchu stopy mięsień może również słabo
nawracać lub odwracać stopę.
Mięsień fcrójgłowy łydki składa się z dwóch głów mięśnia brzuchatego łydki
i z mięśnia płaszczkowatego.
Obie głowy mięśnia brzuchatego Jydki - boczna i przyśrodkowa, rozpoczynają
się oddzielnie na dalszym końcu kości udowej, łączą się ze sobą nieco poniżej ich
początku i w połowie goleni przechodzą w szerokie i silne ścięgno końcowe, zwane
często ścięgnem Achillesa {tendo calcaneus s. Achillis). Brzusiec głowy przyśrod-
kowej mięśnia schodzi z reguły niżej niż bocznej. Mięsień brzuchaty stanowi główną
masę łydki i od niego zależy jej ukształtowanie.
Mięsień płaszczkowaty, stanowiący trzecią głowę mięśnia trójgłowego łydki,
jest prawie w całości przykryty przez mięsień brzuchaty. Jedynie jego brzegi wystają
na boki spod ścięgna piętowego, poszerzając dolną połowę łydki. Brzusiec mięśnia
przechodzi w szerokie ścięgno łączące się ściśle ze ścięgnem piętowym. Ścięgno
piętowe, początkowo szerokie, zwęża się ku dołowi i grubieje; kończy się na guzie
piętowym szerokim przyczepem.

128
Ryc, 48. Mięśnie działające na bliższe stawy stopy, po usu-
nięciu m. trójgłowego i ni. podeszwowego
1 - troczek zginaczy, 2 - ścięgno piętowe (odcięte), 3 m. zginacz
długi palucha, 4 - m. zginacz długi palców, 5 - m. podkolanowy,
6 - gęsia stopa gfęboka, 7 - kaletka maziowa gfowy przyśrodkowej m.
brzuchatego łydki, 8 - głowa przyśrodkowa m. brzuchatego łydki,
9 - głowa boczna m. brzuchatego łydki i m. podeszwowy (odcięte), 10
- ścięgno m. dwugłowego uda, 11 - głowa strzałki, 12 - m. płaszcz-
kowaty (odcięty), 13 - m. piszczelowy tylny, 14 - m. strzałkowy długi,
15 - m. strzałkowy krótki, 16 - troczek górny mięśni strzałkowych

15

16

Mięsień trójgłowy łydki jest najsilniejszym zginaczem podeszwowyin stopy.

Przyciskając stopę do podłoża, podnosi piętę i przenosi ciężar ciała na palce. Działa
podczas chodzenia, biegu i skoków. Prócz zginania mięsień trójgłowy bardzo silnie
odwraca stopę oraz ją przywodzi.
Mięsień brzuchaty łydki działa również jako słaby zginacz stawu kolanowego.
Mięsień podeszwowy charakteryzujący się krótkim, obłym brzuścem i bardzo
długim, cienkim ścięgnem, które współdziała w małym stopniu z mięśniem trój-
głowym, jest słabym zginaczem podeszwowym stopy.
Mięsień piszczelowy tylny oraz dwa następne mięśnie zalicza się do warstwy
głębokiej zginaczy. Ścięgna końcowe tych mięśni utrzymuje w ich położeniu
na kostce przyśrodkowej troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum). Mięsień
piszczelowy tylny leży między obu długimi zginaczami, po jego stronie przy-
środkowej biegnie zginacz długi palców, po stronie bocznej zginacz długi pa-
lucha. Oba mięśnie przykrywają go w części bliższej. Jego ścięgno końcowe,
powyżej kostki przyśrodkowej krzyżuje się ze ścięgnem mięśnia zginacza długiego
palców, po czym owija się na tylnej powierzchni kostki przyśrodkowej, kierując
się ku dołowi i do przodu. Kończy się w większej części na guzowatości kości
łódkowatej i na kości klinowatej przyśrodkowej, a w mniejszej części na dwóch
pozostałych kościach klinowatych, podstawach kości śródstopia II-IV oraz na
kości sześciennej.

129
 Mięsień piszczelowy tylny przede wszystkim silnie odwraca stopę, poza tym
ją przywodzi i w mniejszym stopniu zgina podeszwowo. Przy stopie usta-
lonej pociąga goleń do tyłu. Stanowi również podporę poprzecznego sklepienia
stopy.
Mięsień zginacz długi palców leży na tylnej stronie kości piszczelowej, przy-
środkowo od mięśnia poprzedniego. Jego wrzecionowaty brzuciec w dolnej części
goleni przechodzi w ścięgno, które nieco powyżej stawu skokowo-goleniowego
zawija się na tylnej powierzchni kostki przyśrodkowej i wzdłuż bocznego brzegu
podpórki kości piętowej kieruje się na stronę podeszwową stopy. Tutaj krzyżuje
ścięgno mięśnia zginacza długiego palucha i dzieli się na cztery odnogi dla If-V
palca. Działa podobnie jak mięsień poprzedni - odwraca, przywodzi i zgina
podeszwowo stopę. Zbliża piętę do goleni przy unoszeniu na palce. Wzmacnia
wybitnie sklepienie stopy.
Mięsień zginacz długi palucha jest najmocniejszym mięśniem głębokiej warst-
wy zginaczy. Jest rozpięty między strzałką a paluchem. W górnej części pokrywa
również mięsień piszczelowy tylny. Ścięgno jego biegnie w bruździe kości skokowej,
następnie pod podpórką kości piętowej na stronę podeszwową stopy w kierunku
palucha.
Mięsień zgina podeszwowo, odwraca i przywodzi stopę. Wspólnie ze zgmaczem
długim palców unosi stopę na palce. Unosząc podpórkę kości piętowej, ustala
prawidłowe położenie kości skokowej. Wzmacnia sklepienie stopy i zapobiega
płaskostopiu.

Ryc. 49. Mięśnie działające na bliższe stawy stopy,

strona boczna
1 - rzepka, 2 - głowa strzałki, 3 - guzowatość piszczeli,
4 i 7 - m. prostownik długi palców i m. strzałkowy trzeci,
5 - m. strzałkowy długi, 6 - m . strzałkowy krótki, 8 - kostka
5 6 boczna, 9 - guzowatość kości śródstopia V

130
 Mięśnie strzałkowe, długi i krótki tworzą boczną grupę mięśni goleni. Mięsień
strzałkowy długi leży bardziej powierzchownie, jego ścięgno przykrywa ścięgno
mięśnia strzałkowego krótkiego. Początkowo oba ścięgna biegną razem z tyłu
i dokoła kostki bocznej w kierunku brzegu bocznego stopy. Oba ścięgna są usta-
lone przez dwa troczki mięśni strzałkowych: górny i dolny (retinaculum mm.
peroneorum superius et inferius). Poniżej troczka dolnego oba ścięgna rozdzielają się
zdążając w kierunku swych przyczepów końcowych. Ścięgno mięśnia strzałkowego
krótkiego kończy się przede wszystkim na guzowatości kości śródstopia V, nato-
miast ścięgno mięśnia slrzałkowego długiego kieruje się ku podeszwie w bruździe
kości sześciennej i ukośnie w poprzek stopy do jej brzegu przyśrodkowego. Oba
mięśnie strzałkowe nawracają stopę: mięsień strzałkowy długi przez obniżenie
brzegu przyśrodkowego; mięsień strzałkowy krótki przez unoszenie jej brzegu
bocznego. Wspólnie ze zginaczami, oba mięśnie zginają stopę podeszwowo oraz ją
odwodzą. Mają również udział w zabezpieczeniu sklepienia stopy przez spłasz-
czeniem.

D. Zestawienie ruchów w stawach bliższych stopy oraz wykonujących je mięśni

Zginanie grzbietowe stopy: Nawracanie stopy:

mięsień piszczelowy przedni, mięsień strzałkowy długi,

mięsień prostownik długi palców, mięsień strzałkowy krótki,
mięsień prostownik długi palucha, mięsień strzałkowy trzeci,
mięsień strzałkowy trzeci. mięsień prostownik długi palucha,
mięsień prostownik długi palców.
Zginanie podeszwowe stopy:
Odwodzenie stopy:
mięsień trójgłowy łydki,
mięsień piszczelowy tylny, mięsień strzałkowy długi,
mięsień zginacz długi palucha, mięsień strzałkowy krótki,
mięsień zginacz długi palców, mięsień strzałkowy trzeci,
mięsień strzałkowy długi, mięsień prostownik długi palucha,
mięsień strzałkowy krótki, mięsień prostownik długi palców.
mięsień podeszwowy.
Przywodzenie stopy:
Odwracanie stopy:
mięsień piszczelowy przedni,
mięsień trójgłowy łydki, mięsień trójgłowy łydki,
mięsień piszczelowy przedni, mięsień piszczelowy tylny,
mięsień piszczelowy tylny, mięsień zginacz długi palucha,
mięsień zginacz długi palucha, mięsień zginacz długi palców,
mięsień zginacz długi palców, mięsień podeszwowy.
mięsień podeszwowy.

131
5. Zespół funkcjonalny stawów dalszych stopy

Do stawów dalszych stopy zaliczono: stawy stępowo-śródstopne, międzyśród-

stopne, śródstopno-paliczkowe oraz miedzypaliczkowe.

A. Stawy dalsze stopy

W stawach stępowo-śródstopnych (articulationes tarsometatarsea) łączą się

kości klinowate i kość sześcienna stepu z podstawami kości śródstopia I-V.
Zwykle stawy mają trzy oddzielne torebki stawowe, a szczelina stawowa przebiega
poprzecznie od brzegu przyśrodkowego do brzegu bocznego stopy, zakreślając łuk
wygięty do przodu. Stawy wzmocnione są więzadłami - stępowo-śródstopnymi
grzbietowymi i podeszwowymi (ligg. tarsometatarsea dorsalia et plantaria) oraz
klinowo-śródstopnymi międzykostnymi (ligg. euneometatarsea interossea).
Stawy międzyśródstępne (articulationes intermetatarsea) są utworzone przez
skierowane do siebie powierzchnie podstaw kości śródstopia II-V. Torebki
stawowe są wzmocnione więzadłami śródstopnymi (ligg. metatarsea) - grzbieto-
wymi, podeszwowymi i międzykostnymi. Stawy te, podobnie jak poprzednie, są
stawami płaskimi, ruchy pomiędzy poszczególnymi kośćmi są nieznaczne.
Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) oraz mie-
dzypaliczkowe (articulationes interphalangeae) są zbudowane podobnie do odpo-
wiednich stawów ręki. Stawy śródstopno-paliczkowe stanowią połączenia między
głowami kości śródstopia a podstawami paiiczków bliższych palców, a stawy
miedzypaliczkowe - między cztenami palców. Torebki stawowe obu rodzajów
stawów są wzmocnione więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia), a stawów
śródstopno-palcowych dodatkowo więzadłami podeszwowymi (ligg. plantaria)
i poprzecznymi głębokimi śródstopia (libb. metatarsea transversa profunda).
Stawy śródstopno-paliczkowe są stawami kłykciowymi, ruchy odbywają się
dokoła osi poprzecznej - zginanie i prostowanie, oraz dokoła osi podłużnej kości
- odwodzenie i przywodzenie. Ruchy zgięcia grzbietowego są obszerniejsze (około
60°) niż ruchy zgięcia podeszwowego (około 30°). W położeniu zgięcia grzbietowego
możliwe są ruchy przywodzenia i odwodzenia - obszerniejsze u dzieci, aniżeli u osób
dorosłych. W zawiasowych stawach międzypałiczkowych odbywa się słabe zgię-
cie podeszwowe palców.

B. Mięśnie działające na stawy dalsze stopy

Mięśnie długie

1. Mięsień prostownik długi palców - m. extensor digitorum longus

Początek: kłykieć boczny kości piszczelowej, głowa strzałki i 3/4 części brzegu
przedniego strzałki, błona międzykostna, powięź goleni.
Przyczep: rozcięgna grzbietowe palców II-V.

132
 2. Mięsień prostownik długi paiucha - m. extensor hallucis longus
Początek: powierzchnia przyśrodkowa strzałki, przyległa część błony międzykostnej.
Przyczep: paliczek dalszy palucha.
3. Mięsień zginacz długi palców - m. fiexor digitorum lungus
Początek: tylna powierzchnia kości piszczelowej.
Przyczep: podstawy paliczków dalszych II-V palca.
4. Mięsień zginacz długi paiucha - m, flexor hallucis longus
Początek: 2/3 dolne tylnej powierzchni trzonu strzałki, przyległa część błony mię-
dzykostnej.
Przyczep: podstawa paliczka dalszego palucha.

Mięśnie krótkie

1. Mięsień prostownik krótki palców - m. extensor digitorum brevis

Początek: grzbietowo-boczna strona kości piętowej przed zatoką stepu.
Przyczep: rozcięgna grzbietowe palców U, III i IV.
2. Mięsień prostownik krótki palucha - m. extensor hallucis brevis
Początek: wspólny ? poprzednim mięśniem.
Przyczep: paliczek bliższy palucha.
3. Mięsień odwodzicie! palucha - m. abductor hallucis
Początek: przyśrodkowa strona guza piętowego, troczek zginaczy, rozcięgno pode-
szwowe.
Przyczep: brzeg przyśrodkowy podstawy paliczka bliższego palucha, trzeszczka
przyśrodkowa,
4. Mięsień zginacz krótki paHicha - m, f!exor hallucis brevis
Początek: powierzchnia podeszwowa kości klinowatej przyśrodkowej, więzadło
podeszwowe długie, rozcięgno podeszwowe.
Przyczep: głowa przyśrodkowa: trzeszczka przyśrodkowa, brzeg przyśrodkowy
podstawy paliczka bliższego palucha; głowa boczna: trzeszczka boczna, brzeg
boczny podstawy paliczka bliższego paiucha.
5. Mięsień przywodzicie! palucha - m. adductor hallucis
Początek: głowa skośna: kość sześcienna i klinowata boczna, podstawy II i III kości
śródstopia, więzadło podeszwowe długie; głowa poprzeczna: podeszwowe strony
torebek stawów środstopno-paliczkowych III-V.
Przyczep: trzeszczka boczna, brzeg boczny paliczka bliższego palucha.
6. Mięsień zginacz krótki palców - m. flexor digitorum brevis
Początek: powierzchnia dolna guza piętowego, rozcięgno podeszwowe.
Przyczep: podstawa paliczków środkowych II-V palca.
7. Mięsień czworoboczny podeszwy - m. ąuadratus plantae
Początek: podeszwowa i przyśrodkowa powierzchnia kości piętowej
Przyczep: ścięgno mięśnia zginacza długiego palców.
8. Mięśnie glistowate - mm. lumbricales
Pocztek: ścięgna długiego zginacza paiców.
Przyczep: brzegi przyśrodkowe podstawy paliczków bliższych II-V palca.

133
 9. Mięśnie międzykostne grzbietowe - mm. interossei dorsales
Początek: dwoma głowami na zwróconych do siebie powierzchniach kości śród-
stopia I-V.
Przyczep: podstawy paiiczków bliższych i rozcięgno grzbietowe I1-IV palca.
10. Mięśnie międzykostne podeszwowe - mm. interossei planlares
Początek: podeszwowo-przyśrodkowe powierzchnie kości śródstopia II-V.
Przyczep: podstawy paiiczków bliższych i rozcięgno grzbietowe palców 1II-V.
11. Mięsień odwodzicie! palca małego - m. abductor digiti minimi
Początek: wyrostek boczny guza piętowego, powierzchnia dolna kości piętowej,
rozcięgno podeszwowe.
Przyczep: guzowatość kości śródstopia V, podstawa paliczka bliższego V palca.
12. Mięsień zginacz krótki palca małego - m. flexor digiti minimi brevis
Początek: więzadło podeszwowe długie, podstawa kości śródstopia V.
Przyczep: podstawa paiiczka bliższego palca małego.
13. Mięsień przeciwstawiacz palca maiego - m. opponens digiti minimi
Początek: więzadło podeszwowe długie, pochewka ścięgna mięśnia strzałkowego
długiego.
Przyczep: strona boczna kości śródstopia V.
Opis mięśni długich - prostowników i zginaczy oraz ich działanie na stawy
bliższe stopy - przedstawiono wcześniej, pozostaje do wyjaśnienia ich działanie na
stawy dalsze stopy, które praktycznie ograniczone jest do ruchów palców.
Mięsień prostownik długi palców prostuje palce II-V i zgina je grzbietowe.
Jego działanie na stawy dalsze stopy jest słabsze.
Mięsień prostownik długi palucha jest bardzo silnym prostownikiem i zgina-
czem grzbietowym palca I. Jego ścięgno wyraźnie uwydatnia się na grzbiecie stopy
podczas tego ruchu.
Mięsień zginacz długi palców ma mniejszy udział w zginaniu palców II-V niż
całej stopy w zgięciu podeszwowym.
Mięsień zginacz długi palucha nie tylko zgina palec I, ale przez pasmo, które
mięsień wysyła do mięśnia poprzedniego, bierze również udział w zginaniu pozo-
stałych palców. Dzięki temu odgrywa rolę przy podnoszeniu się na palce.
Dwa z mięśni krótkich stopy: mięsień prostownik krótki palucha i mięsień
prostownik krótki palców położone są na grzbiecie stopy. Oba mięśnie, tworząc
wspólny brzusiec, rozpięte są między kością piętową a palcami I-IV. Mięśnie
prostują, zginają grzbietowo i nieco odwodzą palce. Palec V otrzymuje ścięgno
prostujące od mięśnia strzałkowego trzeciego lub mięśnia strzałkowego krótkiego.
Pozostałe mięśnie krótkie stopy leżą na jej stronie podeszwowej. Tworzą one
trzy wyniosłości: przyśrodkową, boczną i pośrednią. Na wyniosłość podeszwo-
wą przyśrodkową {eminentia plantaris medialiś) składają się trzy mięśnie krót-
kie palucha: odwodziciel, zginacz i przywodziciel palucha. W porównaniu
z kłębem kciuka, brak tu mięśnia przeciwstawiacza, a więc i ruchu przeciwstawia-
nia palucha.
Wyniosłość podeszwowa boczna (eminentia plantaris lateralis) utworzona jest
przez trzy mięśnie palca V: odwodziciel, zginacz krótki i przeciwstawiacz.

134
Ryc. 50. Mięśnie krótkie stopy (a - warstwa powierzchowna, b - warstwa głębsza, c - war-
stwa głęboka)
l -• m. odwodziciel palucha. 2 - m. zginacz krótki palucha, 3 - głowa skcśru m. przywodziciela palucha,
4 - głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha, 5 - m. odwodziciel palca małego, 6 - m. zginać/ krótki
palca małego, 7 - m. zginacz krótki palców, 8 -- m. czworoboczny podeszwy, 9 - mm, glistowate. 10 i i I
- mm. międzykostne

Pomiędzy obu wynioslościami leżą mięśnie wchodzące w skład wyniosłości

podeszwowej pośredniej (eminentia plantaris intermedi): zginacz krótki palców,
czworoboczny podeszwy, glistowate i międzykostne. Poszczególne mięśnie krót-
kie stopy wykazują duże podobieństwo do mięśni ręki, ale jednak ich siła jest
znacznie większa; służą one bowiem nie tylko do poruszania palców, ale również
usztywnieniu sklepienia stopy. Z uwagi na małą ruchomość palców stóp, mięśniom
tym przypada w większym stopniu zadanie statyczne niż dynamiczne.

C. Zestawienie ruchów w stawach dalszych stopy oraz wykonujących je mięśni

Zginanie podeszwowe palców: mięśnie glistowate,

mięśnie międzykostne.
mięsień zginacz długi palucha,
mięsień zginacz długi palców, Prostowanie i zginanie grzbietowe
mięsień zginacz krótki palucha, palców:
mięsień zginacz krótki palca małego, mięsień prostownik długi palców,
mięsień zginacz krótki palców, mięsień prostownik długi palucha,
mięsień odwodziciel palucha, mięsień prostownik krótki palców,
mięsień przywodziciel palucha, mięsień prostownik krótki palucha,
mięsień odwodzicie! palca małego, mięsień strzałkowy trzeci.

135
 Przywodzenie palców: Odwodzenie palców:
mięsień przywodzicie! palucha, mięsień prostownik krótki palców,
mięśnie glistowate, mięsień prostownik krótki palucha,
mięśnie międzykostne podeszwowe. mięsień odwodziciel palucha,
mięsień odwodziciel palca małego,
mięśnie międzykostne grzbietowe.

6. Architektura stopy

Zadaniem stóp jest dźwiganie ciężaru ciała człowieka nie tylko podczas
stania na obu lub na jednej kończynie, lecz także w czasie różnych form przemiesz-
czania (chodzenia, marszu, biegu, skoków itd.). To ciągle zmieniające się statyczne
i dynamiczne obciążenie stóp stwarza konkretne wymagania konstrukcyjne.

2 3

Ryc. 51. Konstrukcja sklepienia stopy

1 - rozcięgno podeszwowe, 2 - więzadło podeszwowe dfugie. 3 - więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe,
4 - kierunek rozciągania łuków podłużnych i>topy, 5 - ścięgno Achillesa. 6 •- linie naprężeń stopy

W budowie stopy została zastosowana konstrukcja sklepienia. Sklepienie stopy

składa się z pięciu luków podłużnych, odpowiadających kościom śródstopia
w przedniej części i zbiegających się ku tyłowi oraz z łuków poprzecznych. Trzy
łuki podłużne przyśrodkowe biegną przez kości klinowate i kość łódkowatą do
kości skokowej. Dwa łuki boczne, przechodzą przez kość sześcienną do kości
piętowej. Podłużne sklepienie stopy wzmocnione jest w sposób bierny „klamrą
więzadłową", w skład której wchodzi rozcięgno podeszwowe, więzadło podeszwowe
długie, więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe oraz więzadło piętowo-łódkowe.
Sklepienie stopy utworzone jest również przez łuki poprzeczne. W tylnej części
śródstopia i przedniej stepu łuk poprzeczny jest całkowity, ku tyłowi łuki te są
niepełne. Łuki poprzeczne są wzmocnione poprzecznie biegnącymi więzadłami
podeszwowymi. Oprócz biernej „klamry więzadłowej", sklepienie stopy wspomaga

136
 komponenta czynna w postaci licznych mięśni krótkich i długich, które przeciw-
działając ciężarowi ciała, umożliwiają stopie wykonanie zadań statycznych i rucho-
wych. Rola mięśni krótkich podeszwy w zabezpieczaniu sklepienia stopy przed
spłaszczeniem została omówiona wcześniej. W tym miejscu wypada przypomnieć, że
również i niektóre mięśnie długie goleni, tworząc czynną klamrę mięśniową, pod-
trzymują podłużne łuki stopy. Szczególnie należy jeszcze raz podkreślić znaczenie
mięśnia zginacza długiego palucha, którego ścięgno podtrzymując podpórkę skoko-
wą kości piętowej, zapobiega zsuwaniu się kości skokowej, a w konsekwencji
płaskostopiu i wykoślawieniu stóp. Również mięśnie piszczelowy przedni i tylny,
które wraz z mięśniami strzałkowymi długim i krótkim tworzą na stronie pode-
szwowej stopy dwa „strzemiona ścięgniste", mają udział w czynnym podtrzymywa-
niu sklepienia stopy. Jednak mięśnie spełniają tę funkcję dobrze tylko wtedy, gdy
rytmicznie pracują, gdy podlegają naprzemiennym skurczom, gdy jest czas na ich
regenerację. Natomiast podczas stania mięśnie znajdują się pod wpływem stałego
obciążenia, są w długotrwałym skurczu izometrycznym. Stąd szybsze narastanie
uczucia zmęczenia podczas długiego stania niż w czasie wielogodzinnego marszu.
Sklepienie podłużne stopy po stronie przyśrodkowej jest większe niż po stronie
bocznej, która spoczywa na podłożu. Najlepiej uwydatnia się to na negatywie,
śladzie stopy, który charakteryzuje głębokie wcięcie po stronie przyśrodkowej,
ograniczone od przodu przez wyniosłości giów kości śródstopia i opuszki palców,
od tylu przez wyniosłość pięty, z boku zaś przez brzeg boczny stopy. „Zawieszenie
w powietrzu" przyśrodkowego brzegu stopy chroni przed uciskiem nerwy zaopa-
trujące stronę podeszwową, zapewnia swobodne krążenie krwi oraz zwiększa sprę-
żystość stopy, która jest dolnym amortyzatorem w łańcuchu stawowym kończyny
dolnej. Spłaszczenie sklepienia stopy i obniżenie jej brzegu przyśrodkowego powo-
duje, że stopa całą płaszczyzną podeszwową przylega do podłoża. Powstaje płasko-

7%

\ 40%

/ 15%

33%
Ryc. 52. Schemat obciążenia poszczególnych części powierz-
chni podeszwowej stopy człowieka w pozycji stojącej

137
,,) »n pion BOD 00 IttONYul lliUlUwjjcn iiópy 1 niewłaściwego jej ustawienia.
Długotrwałe działanie szkodliwych czynników może doprowadzić do trwałych
nieprawidłowości anatomicznych w konstrukcji stopy.

138
VI. TUŁÓW

Szkielet osiowy (skeleton axiale), stanowiący kostną osnowę tułowia czło-

wieka, tworzą kręgi składające się na kręgosłup oraz żebra i mostek wytwa-
rzające wspólnie z odcinkiem piersiowym kręgosłupa kostną część klatki pier-
siowej.

1. Zespól funkcjonalny kręgosłupa

Do zespołu czynnościowego kręgosłupa zaliczono kręgi oraz występujące między

nimi różne formy połączeń międzykręgowych wraz z mięśniami, umożliwiającymi
wykonywanie ruchów w obrębie różnych odcinków kręgosłupa.

A. Charakterystyka budowy kręgu

Kręgi \vertebrae) poszczególnych odcinków kręgosłupa mają cechy wspólne,

które jednak w różnych okolicach tułowia mogą być nieco odmienne - głównie ze
względu na specyficzną funkcję, jaką tam spełniają.

Ryc. 53. Budowa kręgu na przykładzie krę-

gu piersiowego
1 - wyrostek kolczysty, 2 -wyrostek poprzeczny,
3 - wyrostek stawowy górny. 4 — nasada łuku,
5 - trzon, 6 - otwór kręgowy, 7 - dołki żebrowe

139
 Każdy kręg ma kształt zamkniętego pierścienia, który składa się z brzusznie
położonego trzonu (corpus vcrtehrae) oraz z grzbietowo położonego łuku kręgu
{arcus vertebrae). Obie części są połączone symetrycznymi nasadami łuku (pedicu-
lus arcus vertebrae), odchodzącymi od tylnych części trzonu.
Trzon kręgu (corpus wrtebrae) to niski waiec kostny, zbudowany z istoty
gąbczastej pokrytej cienką warstwą istoty kostnej zbitej. Jego powierzchnia górna
i dolna są porowate i nieco chropowate. Obwód kręgu jest nieco wklęsły. Łuk
kręgu {arcus vertebrae) jest znacznie niższy i cieńszy od trzonu. W miejscu nasad,
tzn. odejścia od trzonu, na górnym i dolnym brzegu pierścienia występuje płytkie
wcięcie kręgowe górne i dolne (incisura verłebralis superior et inferior). Oba
wcięcia dwóch sąsiadujących kręgów ograniczają otwór międzykręgowy (foramen
intervertebrale). Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków: od tyłu nieparzysty
wyrostek kolczysty {processus spinosus), ku górze i ku dołowi parzyste wyrostki
stawowe górne i dolne (processus articularcs superiores et inferiores) oraz na boki
parzyste wyrostki poprzeczne (processus transversi). Trzon i luk kręgu ograniczają
otwór kręgowy (foramen rcrtebrale). Suma otworów wszystkich kręgów tworzy
kanał kręgowy (canalis vertebralis), przeznaczony dla rdzenia kręgowego. Główne
części kręgu: trzon, łuk i wyrostki spełniają różne zadania. Trzon kręgu służy do
dźwigania ciężaru wyżej położonych części ciała, stanowi zatem część nośną. Łuk
kręgu jest ochroną dla rdzenia kręgowego, Wyrostki poprzeczne i kolczyste
służą jako miejsca przyczepu mięśni, są zatem mechanizmem dźwigniowym.
Wyrostki stawowe służą do stawowego połączenia kręgów między sobą.

B. Różnice w budowie kręgów

Kręgi szyjne (vertebrae cenicalis), a jest ich siedem, są najmniejsze, gdyż

kręgosłup szyjny dźwiga tylko ciężar głowy. Trzony są niskie o nieco siodełkowej
powierzchni górnej i dolnej. Otwór kręgowy jest duży o kształcie trójkąta z zaokrąg-
lonymi kątami. Wyrostki kolczyste są krótkie, rozdwojone i ustawione prawie
poziomo. Wyjątek stanowi wyrostek kolczysty siódmego kręgu, długi, nie roz-
dwojony i wystający pod skórą na dolnej granicy karku. Stąd krąg szyjny VII nosi
nazwę kręgu wystającego (veriehra prominens). Powierzchnie wyrostków stawo-
wych są ustawione nieco skośnie pod kątem około 45° od góry ku dołowi i od
przodu ku tyłowi. Wyrostki poprzeczne są stosunkowo krótkie, rozdwojone na
końcu w postaci guzka przedniego i tylnego (tuberculum anterius et posterius).
Najbardziej charakterystyczną cechą wyrostków poprzecznych są otwory wyrostka
poprzecznego (foramen transversarium) przeznaczone dla tętnic i żył kręgowych.
Dwa najwyższe kręgi szyjne - szczytowy i obrotowy - łączą się stawowo z czaszką
i dlatego ich budowa jest odmienna od pozostałych kręgów szyjnych.
Kręg szczytowy (atlas), który dźwiga głowę bezpośrednio, nie ma w swej
budowie trzonu, ale w zamian łuk przedni (arcus anterior), ani właściwego wyrost-
ka kolczystego, tylko mały guzek tylny (tuberculum posterius). Dwa łuki kręgu,
przedni i tylny, połączone są w obrębie symetrycznych części bocznych kręgu

140
(masae leterales). Na stronie górnej części bocznej znajdują się dołki stawowe górne
(joveae articulares superiores) do połączenia z kością potyliczną czaszki, a na stronie
dolnej dołki stawowe dolne (foveae articulares infcriores) do połączenia z kręgiem
obrotowym. Na tylnej powierzchni łuku przedniego leży mała powierzchnia stawowa
- dołek zębowy (fovea dentis), do połączenia z zębem kręgu obrotowego. Na
powierzchni przedniej łuku znajduje się mały guzek przedni {tuberculum anterius).
Kręg obrotowy (axis) charakteryzuje się wydłużeniem trzonu ku górze w wyro-
stek zwany zębem (dens), zakończony tępym wierzchołkiem (apex dentis). Ząb na
przedniej stronie ma powierzchnię stawową przednią do połączenia z dołkiem
zębowym łuku przedniego kręgu szczytowego, a na tylnej stronie powierzchnię
stawową tylną stykającą się z wiczadłcm poprzecznym kręgu szczytowego. Ponadto
kręg obrotowy rna parzyste powierzchnie stawowe górne, do połączenia z kręgiem
szczytowym, i wyrostki stawowe dolne, do połączenia z III kręgiem szyjnym. Inne
elementy budowy kręgu obrotowego nie odbiegają zbytnio od budowy pozostałych
kręgów szyjnych.

Ryc. 54. Kręgi poszczególnych odcinków kręgosłupa, widok z góry

1 - kręg szczytowy, 2 - kręg obrotowy, 3 - kręg szyjny IV, 4 - kręg szyjny VI, 5 - kręg szyjny VII,
6 - kręg piersiowy I, 7 - kręg piersiowy V, 8 - kręg piersiowy XII, 9 - kręg lędźwiowy

Kręgi piersiowe (yertebrae thoracicae), których jest dwanaście, różnią się od

innych kręgów przede wszystkim obecnością dołków żebrowych (foveae costales)
do połączenia z żebrami. Niepełne dołki żebrowe górne i dolne leżą na krawędzi
górnej i dolnej trzonów kręgów II-X. Sąsiadujące kręgi wraz z krążkiem między-

141
 kręgowym tworzą w ten sposób wspólną powierzchnię dla głowy zebra. Na
trzonach kręgów pozostałych - J, XI i XII, występuje jedna, pełna powierzch-
nia stawowa. Na przedniej stronie wyrostków poprzecznych kręgów I-X położone
są dołki żebrowe do połączenia z guzkiem żebra. Ponadto budowa trzonów
kręgów piersiowych jest już masywniejsza. Trzony są wysokie, ich powierzchnie
górne i dolne mają kształt serca karcianego o tępym koniuszku. Otwór kręgowy
jest okrągły, o stosunkowo malej średnicy. Wyrostki kolczyste są długie, nie
rozdwojone na końcu, trójgraniaste w przekroju, pochylone ku dołowi zachodzą
na siebie dachówkowato. Wyrostki stawowe są ustawiane w płaszczyźnie czo-
łowej, jedynie na dolnych kręgach ustawiają się stopniowo w płaszczyźnie strzał-
kowej.
Kręgi lędźwiowe (ycrtebrac lumbalcs), przeważnie jest ich pięć, odróżniają się
od innych kręgów przede wszystkim masywnymi trzonami o nerkowatym przekroju.
Także wyrostki stawowe oraz wyrostek kolczysty są bardzo mocne. Wyrostki
stawowe są ustawione w płaszczyźnie strzałkowej. Na każdym wyrostku stawowym
górnym znajduje się mały, owalny guzek zwany wyrostkiem suteczkowatym
(prnressus mamillaris). Wyrostki kolczyste mają kształt prostokątnych dość krótkich
płytek kostnych, ustawionych względem siebie równolegle w płaszczyźnie pośrod-
kowej. Miejsce wyrostków poprzecznych zajmują wyrostki żebrowe (processus
costaies), stanowiące jak gdyby krótkie, szczątkowe żebra. Właściwemu wyrostkowi
poprzecznemu odpowiada mały guzek wyrostka dodatkowego {processus acces-
sorius), leżący z tyłu u nasady wyrostka żebrowego. Otwór kręgowy ma kształt
trójkątny, jest znacznie mniejszy od trzonu.
Kość krzyżowa (os sacrum) powstaje ze zrośnięcia się najczęściej pięciu kręgów
krzyżowych ostatecznie w wieku 20-25 lat. Ma ona kształt klina leżącego pomiędzy
tylnymi odcinkami obu kości miednicznych, z którymi tworzy, o czym wcześniej już
wspomniano, silny pierścień kostny zwany miednicą. Zgodnie z działaniem sil, część
górna kości jest szeroka, masywna i nosi nazwę podstawy (basis), a część dolna
wąska i cienka - wierzchołka (apex). W części środkowej podstawy znajduje się
owalna powierzchnia górna I kręgu krzyżowego. Do tyłu odchodzi łuk kręgu, który
wraz z trzonem ogranicza trójkątny otwór prowadzący do kanału krzyżowego
(canalis sacrahs). U nasady łuku znajdują się symetryczne wyrostki stawowe górne,
które służą do połączenia z ostatnim kręgiem lędźwiowym. Wyrostki poprzeczne
i szczątkowe żebra I kręgu zrastając się ze sobą wytworzyły tzw. części boczne
kości krzyżowej (partes lateralcs ossis sacri). Na częściach bocznych znajduje się
powierzchnia uchowata (facies auricularis) oraz guzowatość krzyżowa (tuberosi-
tas sacralis). Wierzchołek kości krzyżowej owalną powierzchnią łączy się z kością
guziczną.
Powierzchnia przednia, czyli miednicza kości (facies pehina), jest wklęsła
i gładka. Miejsca zrośnięcia kręgów są zaznaczone czterema kresami poprzecz-
nymi (lineae transversae), które sięgają bocznie do parzystych otworów krzyżowych
(foramina sacralia pehina). Powierzchnia tylna, czyli grzbietowa (facies dorsalis),
jest wypukła w kierunku tylnym i ma szereg nierówności. W linii pośrodkowej
biegnie grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), powstały ze

142
Ryc. 55. Kość krzyżowa, powierzchnia
miednic/na
! - wierzchołek. 2, 4 - otwory krzyżowe,
3 -- trzony kręgów krzyżowych, 5 - podstawa.
6 - wyrostek stawowy, 7 - kresy poprzeczne
Ryc. 56. Kość krzyżowa, powierzchnia
grzbietowa
1 - wierzchołek. 2 - grzebień krzyżowy boczny,
3 - powierzchnia uchowata, 4 - otwory krzyżo-
we grzbietowe. 5 - wyrostek stawowy. 6 - wejś-
cie do kanału krzyżowego, 7 - grzebień krzyżo-
wy pośredni. 8 - grzebień krzyżowy pośrodko-
wy, 9 - rożki krzyżowe

zrośnięcia wyrostków kolczystych. Bocznie od niego, po obu stronach, ieży grze-

bień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia), powstający z połączenia
wyrostków stawowych. U podstawy grzebień ten rozpoczyna się wyrostkami stawo-
wymi górnymi, a na wierzchołku kończy się rożkami krzyżowymi (cormia sac-
ralia). Najbardziej bocznie leży grzebień krzyżowy boczny (crista sacralia lateralis}
utworzony przez wyrostki poprzeczne. Między grzebieniami pośrednimi i bocznymi
znajdują się otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia).
Kość krzyżowa jest w zasadzie jedyną częścią kręgosłupa wykazującą wyraźnie róż-
nice płciowe. U kobiet jest na ogół krótka, szeroka, o mniejszej i bardziej równomiernej
krzywiźnie miednicznej. Natomiast u mężczyzn kość jest wąska, długa i silnie wklęsła.
Kość guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, powstała w następstwie kościozrostu
czterech lub pięciu szczątkowych kręgów. Kość ma kształt zbliżony do trójkąta,
którego podstawa jest zwrócona w kierunku kości krzyżowej, a wierzchołek stanowi
zakończenie kręgosłupa. Poszczególne jej kręgi mają zachowany tylko trzon, jedynie
pierwszy ma uwstecznione wyrostki poprzeczne oraz resztki wyrostków stawowych
górnych, określanych mianem rożków guzicznych (cornua coccygea).

C. Połączenia międzykręgowe kręgosłupa

Kręgi ruchomej części kręgosłupa, tj. części ponadkrzyżowej, są połączone

między sobą za pomocą krążków międzykręgowych, morfologicznie niezależnych,
symetrycznych stawów oraz licznych więzadeł.

143
 Krążki międzykręgowe (disci inter\>ertebrales), potocznie zwane dyskami, sta-
nowią płaskie płytki chrzestne leżące między trzonami sąsiadujących kręgów. Jest
ich 23 i stanowią około 25% wysokości kręgosłupa ponadkrzyżowego, zmieniając
swój kształt i wielkość odpowiednio do łączonych przez nie trzonów kręgów.
Wysokość krążków wzrasta od góry ku dołowi i jest najwyższa w odcinku lędź-
wiowym kręgosłupa. U osobnika dorosłego pierwszy krążek znajduje się między
trzonem II i III kręgu szyjnego, a ostatni między V kręgiem lędźwiowym a kością
krzyżową.
Krążek jest zbudowany z chrząstki włóknistej. Część obwodowa krążka, tzw.
pierścień włóknisty (anulus jlbrosus), bardziej zbita, jest połączona z trzonami
kręgów. W części środkowej przechodzi w galaretowate jądro miażdżyste {nucłeus
pulposus), które pełni funkcję hydraulicznego amortyzatora, zmniejszającego wszel-
kie wstrząsy kręgosłupa. Jądro miażdżyste stanowiące elastyczną ,,poduszkę wod-
ną", zależnie od fazy zgięcia kręgosłupa, ulega przesunięciu w odpowiednią stronę
- zawsze w stronę przeciwną do kierunku ruchu. Powierzchnie krążków pokryte są
cienką warstwą chrząstki szklistej. Między łukami kręgów znajdują się 23 pary
stawów międzykręgowych (articulationes intervertebrales), utworzone przez wyros-
tki stawowe górne i dolne kręgów. Torebki stawowe w odcinku piersiowym
kręgosłupa są silnie napięte, pozostałych stawów znacznie luźniejsze.
Połączenia trzonów kręgów z krążkami międzykręgowymi wzmacniają silne
więzadła podłużne przednie i tylne. Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale
anterius) jest rozpięte na przedniej powierzchni trzonów kręgów od części podstaw-
nei kości potylicznej po powierzchnię miedniczną kości krzyżowej. WięzadSo
podłużne tyine (lig. longitudinale posteriuś) leży na tylnej powierzchni trzonów
kręgów wewnątrz kanału kręgowego. Więzadło to jest węższe od poprzedniego.
Biegnie od przedniego brzegu otworu wielkiego kości potylicznej do górnej części
kanału krzyżowego. Oprócz łączenia trzonów kręgów z krążkami międzykręgowy-
mi, więzadła podłużne hamują odpowiednio ruchy zgięcia kręgosłupa do przodu lub
do tyłu.
Stawy międzykręgowe wzmacniają więzadła żółte (ligg. flava). Rozpięte są
między łukami sąsiednich kręgów, uzupełniając od strony tylnej ścianę kanału
kręgowego, najsilniejsze są w odcinku lędźwiowym. Zbudowane z rozciągliwej
tkanki łącznej sprężystej, stanowią silną elastyczną taśmę, ułatwiającą prostowanie
kręgosłupa.
Pozostałe elementy kręgów połączone są więzadłami międzypoprzecznymi, mię-
dzy kolcowymi i nadkolcowymi. Więzadła międzypoprzeczne (ligg. intertransver-
saria). zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, łączą wyrostki poprzeczne sąsiednich
kręgów; najsłabiej są rozwinięte w części szyjnej kręgosłupa; więzadła te napinają się
podczas zgięcia bocznego kręgosłupa w przeciwną stronę. Więzadła międzykol-
cowe (ligg. interspinalia) oraz więzadła nadkolcowe (ligg. supraspinalia) łączą
wyrostki kolczyste kręgów. Przedłużeniem ku górze wiązadła nadkolcowego w od-
cinku szyjnym kręgosłupa jest więzadło karkowe (lig. nuchae) dochodzące do
grzebienia potylicznego zewnętrznego. Omówione więzadła napinają się przy ruchu
zgięcia szyi i głowy do przodu.

144
D. Połączenie kręgosłupa z głową

Połączenie kręgosłupa z głową składa się z dwóch stawów głowy: górnego

i dolnego. Dzięki odmiennej budowie obu pierwszych kręgów szyjnych oraz braku
między nimi krążka międzykręgowego, ruchomość głowy w tych stawach jest
większa i bardziej różnorodna, aniżeli w pozostałych stawach odcinka szyjnego
kręgosłupa, a ponadto budowa stawów głowy jest korzystna pod względem statycz-
nym dla wzmocnienia równowagi głowy.
Staw głowy górny składa się z dwóch symetrycznych, anatomicznie odrębnych
stawów szczytowo-potylicznych (articulationes atlantooccipitales), łączących kły-
kcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Powierzch-
nie stawowe są owalne, o podwójnej krzywiźnie i zbieżnym ustawieniu ku przodowi.
Torebki stawowe są cienkie i krótkie. Oba stawy są wzmocnione błoną szczyto-
wo-potyliczną przednią i tylną {membrana attantooccipitalis (interior et poslerior),
która łączy brzegi otworu wielkiego kości potylicznej z przednim albo tylnym
łukiem kręgu szczytowego. W stawie głowy górnym zasadnicze ruchy odbywają się
dokoła osi poprzecznej i strzałkowej. Dokoła osi poprzecznej odbywają się ruchy
zginania głowy do przodu i ku tyłowi w zakresie około 30°. W połączeniu ze
zginaniem kręgosłupa szyjnego zakres ruchomości wzrasta do około 125°. Dokoła
osi w przybliżeniu strzałkowej, odbywają się nieznaczne ruchy zginania bocznego
głowy - około 10". Dalszy ruch zginania bocznego, do około 45°, zachodzi przy
współudziale kręgosłupa szyjnego.
Staw głowy dolny składa się z czterech, anatomicznie oddzielnych stawów
szczytowo-obrotowych: dwóch stawów szczytowo-obrotowych bocznych (ar-
ticulationes atłamoaxiales laterales) oraz dwóch stawów szczytowo-obrotowych
pośrodkowych (articulationes atlantoaxiales medianae). Oba stawy szczyto-
wo-obrotowe boczne są utworzone przez dołki stawowe dolne kręgu szczyto-
wego i powierzchnie stawowe górne kręgu obrotowego. Staw szczytowo-obro-
towy pośrodkowy przedni jest utworzony przez powierzchnię stawową przed-
nią zęba kręgu obrotowego oraz dołek zębowy przedniego łuku kręgu szczyto-
wego. W stawie szczytowo-obrotowym pośrodkowym tylnym łączą się powie-
rzchnia stawowa tyina zęba kręgu obrotowego oraz powierzchnia stawowa
więzadła poprzecznego kręgu szczytowego. Wszystkie cztery stawy mają odręb-
ne, cienkie i luźne torebki stawowe, ale wspólny aparat więzadłowy, do którego
należą: więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cmeiforma atlantis) składające
się z więzadła poprzecznego (lig. transversum atlantis), rozpiętego między częś-
ciami bocznymi kręgu szczytowego, którego zadaniem jest utrzymywanie zęba
kręgu obrotowego w prawidłowym położeniu, oraz dwóch pęczków podłużnych
(fasciculi longitudinales), przyczepiających się do przedniego brzegu otworu wiel-
kiego kości potylicznej oraz do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego;
więzadło wierzchołka zęba (%. apicis dentis), cienkie i delikatne, łączy szczyt zęba
z przednim brzegiem otworu wielkiego kości potylicznej: więzadła skrzydłowate
(ligg. alaria) rozpoczynające się na stronach bocznych zęba i biegnące skośnie ku
górze do przyśrodkowej strony kłykci potylicznych. Opisane więzadła są przykryte

145
od tyłu błoną pokrywającą (membrana tectoria), która stanowi poszerzone prze-
dłużenie więzadła podłużnego kręgosłupa tylnego, dochodzącego aż do czaszki.
Głównym ruchem w stawie głowy dolnym jest ruch obrotowy głowy. W ruchu
tym kręg szczytowy wraz z czaszką obraca się dokoła zęba kręgu obrotowego
w zakresie około 30° w każdą stronę. Dalszy ruch do około 90° w każdą stronę
zachodzi przy współudziale kręgosłupa szyjnego. Ruch obrotowy w stawach szczy-
towo-obrotowych pośrodkowych jest sprzężony z ruchem w stawach szczyto-
wo-obrotowych bocznych, których powierzchnie stawowe ustawione pochyło ku
bokom powodują ześlizgiwanie kręgu szczytowego ku dołowi. W ruchu obrotowym
kręg szczytowy wraz z głową obniża się nieco ruchem śrubowym, przy czym
następuje równoczesne pochylenie głowy w stronę przeciwną pod wpływem pociąga-
nia odpowiedniego więzadła skrzydłowatego.
Poza ruchem obrotowym, w stawie głowy dolnym odbywają się bardzo nie-
znaczne ruchy zgięcia głowy do przodu i do tyłu.

E. Ogólna charakterystyka kręgosłupa

Długość kręgosłupa człowieka dorosłego mierzona wzdłuż krzywizn wynosi

około 70-75 cm, co stanowi w przybliżeniu 40-45% długości ciała. Na długość tę
składają się w okoio 3/4 wysokości trzonów kręgów, a w 1/4 wysokości krążków
międzykręgowych. Wymiary długościowe kręgosłupa są osobniczo zmienne i zależą
od wielu czynników - wzrostu, płci, wieku, pozycji ciała, a nawet pory doby
(wieczorem kręgosłup jest o około 1,5 cm krótszy, na skutek „zmęczenia" i spłasz-
czenia krążków międzykręgowych oraz nieznacznego pogłębienia krzywizn kręgo-
słupa).
Kręgosłup człowieka spełnia trzy główne zadania, pozornie się wykluczające,
jako osiowa część szkieletu jest narządem podpory ciała, a dzięki obecności na
kręgach licznych wyrostków, do których przyczepiają się mięśnie, jest również
narządem ruchów biernych. Ponadto na skutek wytworzenia przez trzony i łuki
kręgów kanału kręgowego, spełnia również rolę narządu ochraniającego rdzeń
kręgowy. Podstawowym elementem nośnym (podporowym) kręgosłupa są trzony
poszczególnych kręgów. U człowieka w związku z pionizacją ciała, kręgi niżej
położone dźwigają coraz większy ciężar i dlatego masywność kręgów wzrasta
w kierunku dolnym kręgosłupa, osiągając najmocniejszą budowę i największą
wytrzymałość w części podstawnej kości krzyżowej. Oglądany z przodu kręgosłup
przedstawia się jako kolumna zwężająca się ku górze.
Przyżyciowo siłę nośną kręgosłupa zwiększają krążki międzykręgowe, więzadła
kręgosłupa oraz mięśnie łączące poszczególne kręgi. Siła nośna kręgosłupa wynosi
około 350 kg. Kręgosłup oglądany z boku jest wężowato wygięty. W płaszczyźnie
pośrodkowej ciała ma kilka wygięć noszących nazwę krzywizn. W części szyjnej
i iędźwiowej kręgosłup jest skierowany wypukłością do przodu i te krzywizny
noszą nazwę lordoz (lordosis cervicalis et lumbalis). W odcinku piersiowym
i krzyżowym występują kifozy - krzywizny skierowane wypukłością do tyłu

146
Ryc. 57. Schemat kręgosłupa z klatką piersiową (przekrój
strzałkowy)
! - kręgi szyjne (lordoza szyjna), 2 - kręgi piersiowe (kifoza piersio-
wa), 3 - kręgi lędźwiowe (lordoza lędźwiowa), 4 - kręgi krzyżowe
(kifoza krzyżowa), 5 - kręgi guziczne, 6 - otwór górny klatki piersio-
wej, 7 - mostek, 8 - kąt żebrowy, 9 - otwór dolny klatki piersiowej,
D - szczeliny międzykręgowe dla dysków

(kyphosis thoracica et sacraiis). Krzywizna lędźwiowa tworzy z kością krzyżową kąt

f dźwiowo-krzyżowy (angulus lumbosacralis), którego szczyt nosi nazwę wzgórka
(promontorium). Wynosi on około 120-170°. Jest to cecha wybitnie ludzka.
Wymienione krzywizny kręgosłupa są wygięciami fizjologicznymi, związanymi
z pionową postawą i lokomocją dwunożną człowieka. Krzywizny piersiowa i krzy-
żowa kształtują się w życiu płodowym, natomiast lordoza szyjna i lędźwiowa
wykształcają się po urodzeniu w wyniku zmieniającego się obciążenia i określonego
działania mięśni. Lordoza szyjna zaczyna się kształtować około 3-4 miesiąca życia,
tj. z chwilą pierwszych prób podnoszenia główki przez niemowlę. Unoszenie główki,
związane z naprzemiennym zginaniem i prostowaniem kręgosłupa szyjnego, warun-
kuje stopniowe uwypuklenie odcinka szyjnego kręgosłupa do przodu. Podobnie gdy
dziecko zaczyna siadać (około 6 miesiąca życia), a zwłaszcza wstawać i chodzić
(około 10-15 miesiąca), wtedy kręgosłup lędźwiowy ze względów statycznych uwy-
pukla się do przodu, co zapobiega przewracaniu się do przodu pod wpływem
ciężaru górnej części tułowia. Krzywizny ustalają się stopniowo i osobniczo w róż-
nym czasie - około 20-25 roku życia. Wpływają na nie warunki życia, wiek, rodzaj
pracy i związane z nią obciążenia.
Oprócz znaczenia niwelującego wstrząsy w czasie czynności lokomocyjnych,
krzywizny kręgosłupa pełnią ważną rolę w statyce ciała. Lordoza szyjna zbliża
wierzchołek swego największego wygięcia do rzutu środka ciężkości głowy i w ten
sposób przyczynia się do skrócenia ramienia siły oporu twarzoczaszki. Podobnie
najbardziej wysunięty do przodu wierzchołek lordozy lędźwiowej pokrywa się
z rzutem środka ciężkości klatki piersiowej. Przy jednoczesnym cofnięciu środka

147
 ciężkości klatki piersiowej do tylu na skutek kifozy piersiowej, następuje skrócenie
ramienia siły oporu klatki piersiowej. W ten sposób krzywiziiy kręgosłupa współ-
uczestniczą w skracaniu ramienia siły ciężkości głowy oraz tułowia, powodując
zmniejszenie wydatku energetycznego siły mięśniowej. Oprócz krzywizn strzajko-
wych, skierowanych do przodu lub do tyłu, u człowieka dorosłego zwykle występują
w płaszczyźnie czołowej słabe skrzywienia boczne tzw. skoliozy (scoliosis),
pojawiające się około 7-10 roku życia. Najczęściej występują skrzywienia boczne
części piersiowej kręgosłupa, wypukłością skierowane w prawą stronę. Skrzywienie
takie może osiągnąć znaczny stopień przechodząc w stan chorobowy. Połączenie
nadmiernej krzywizny piersiowej ze skrzywieniem bocznym kręgosłupa tzw, kyp-
hoscoliosis, nazywamy garbem (gibbus).
Ruchy kręgosłupa dokonują się dokoła trzech osi: poprzecznej, strzałkowej
i pionowej. Ruchomość pomiędzy dwu sąsiednimi kręgami jest niewielka, jednak
suma ruchów 24 kręgów znajdujących się ponad kością krzyżową daje duży zakres
ruchomości kręgosłupowi jako całości, pomimo że możliwość ruchów w poszczegól-
nych odcinkach nie jest jednakowa.
Ruchy zginania kręgosłupa do przodu i ku tyłowi odbywają się dokoła osi
poprzecznej w płaszczyźnie strzałkowej, w zakresie 170-250°, przede wszystkim
w odcinku szyjnym i lędźwiowym z udziałem dwu dolnych kręgów piersiowych.
Zakres ruchu do przodu jest mniejszy niż do tyłu, szczególnie w odcinku lędź-
wiowym kręgosłupa.
Ruchy zgięcia bocznego odbywają się dokoła osi strzałkowej w płaszczyźnie
czołowej w zakresie około 55° w jedną stronę. Najsilniejsze zgięcie boczne doko-
nuje się w odcinku piersiowym kręgosłupa, na skutek czołowego ustawienia powie-
rzchni wyrostków stawowych kręgów. W części szyjnej ruch zginania bocznego
łączy się z ruchem obrotowym wskutek ukośnego położenia powierzchni stawo-
wych.
Ruch skręcania zachodzi dokoła osi pionowej w płaszczyźnie poprzecznej. Ruch
w każdą stronę wynosi około 80° i jest najobszerniejszy w odcinku szyjnym
kręgosłupa. W odcinku lędźwiowym, z powodu strzałkowo ustawionych powierz-
chni stawowych kręgów, ruch skręcania jest nieznaczny.
Ruch obwodzenia powstaje przez kombinację wszystkich trzech rodzajów ru-
chów. Biorą w nim udział także oba stawy biodrowe.
Niezależnie od funkcji podporowo-nośnej oraz ruchowej, kręgosłup jest rów-
nież narządem ochronnym rdzenia kręgowego. Rdzeń chronią od przodu trzony
kręgów, od tyłu łuki i wyrostki kolczyste, bocznie wyrostki poprzeczne. Oko-
liczne więzadła uzupełniają pancerz ochronny rdzenia, niezwykle silny, ale jedno-
cześnie sprężysty. Elastyczność i sprężystość zawdzięcza kręgosłup krążkom mię-
dzykręgowym oraz krzywiznom fizjologicznym. Dzięki nim kręgosłup odgrywa
rolę amortyzatora łagodzącego wstrząsy i chroniącego narządy czaszki (mózgowie
oraz narządy wzroku, słuchu i równowagi statycznej) przed uszkodzeniem.
Jednak rola tego amortyzatora nie jest wystarczająca. Uzupełniająca amortyzacja
odbywa się w stawach biodrowych, kolanowych, a przede wszystkim - w stawach
stopy.

148
F. Mięśnie działające na kręgosłup oraz stawy głowy
Mięśnie położone na stronie grzbietowej kręgosłupa
1. Mięsień prostownik grzbietu - m. erector spinae

Pasmo boczne
Mięsień płatowaty głowy i szyi - m. splenius capitis et cewicis
Początek: wyrostki kolczyste kręgu szyjnego III do kręgu piersiowego V lub VI.
Przyczep: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych I-III, kresa karkowa i wyrostek
sutkowaty kości skroniowej.
Mięsień krzyżowo-grzbietowy - m. sacrospinalis
Początek wspólny: powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej, grzebień biodrowy,
wyrostki kolczyste dolnych kręgów lędźwiowych, powięź piersiowo-lędźwiowa.
— Mięsień najdłuższy - m. longissimus
Początki: oprócz wspólnych początków, liczne początki na wyrostkach poprzecz-
nych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych.
Przyczepy: wyrostki dodatkowe i żebrowe kręgów lędźwiowych, wyrostki poprzecz-
ne kręgów piersiowych, żebra przyśrodkowo od kątów żeber, wyrostki poprzeczne
większości kręgów szyjnych i wyrostek sutkowaty kości skroniowej.
m
— Mięsień biodrowo-żebroYW — iliocostali?
Początki: oprócz początków wspólnych z mięśniem najdłuższym liczne początki na
katach żeber III-XII.
Przyczepy: kąty żebrowe wszystkich żeber, wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych
III ! IV.
Mięśnie międzypoprzeczne - mm. intertransversarii
Początki: wyrostki poprzeczne.
Prz v cze n y: wvrostki oo^rzeczne sąsiedniego kr^cu.

Pasmo przyśrodkowe
Mięsień kolcowy - m. spinalis
Początki i przyczepy: wyrostki kolczyste z ominięciem kilku kręgów, łuska kości
potylicznej, obok guzowatości potylicznej zewnętrznej.
Mięsień poprzeczno-kolcowy - m. transrersospinalis
Początki: wyrostki poprzeczne kręgów.
Przyczepy: wyrostki kolczyste kręgów położonych wyżej.
— Mięsień półkolcowy - m. semispinalis
Przyczep: do wyrostków kolczystych położonych wyżej, z ominięciem V i VI kręgu,
łuska kości potylicznej.
— Mięsień wielodzielny — m. muitifidus
Przyczep: do wyrostków kolczystych położonych wyżej, z ominięciem II-IV kręgu.
— Mięśnie skręcające - mm. rotatores
Przyczep: do wyrostków kolczystych kręgów sąsiednich leżących wyżej - mięśnie
skręcające krótkie.

149
Przyczep: do wyrostków kolczystych położonych wyżej, z ominięciem jednego kręgu
•- mięśnie skręcające długie.
Mięśnie międzykolcowe - mm. interspinales
Początek i przyczep: wierzchołki wyrostków kolczystych sąsiadujących kręgów.

2. Mięśnie podpotyliczne

Mięsień skośny głowy górny - m. obliguus capilis superior

Początek: wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego.
Przyczep: poniżej bocznej części kresy karkowej doinej kości potylicznej.
Mięsień prosty głowy tylny mniejszy - m. rectus capitis posterior minor
Początek: guzek tylny kręgu szczytowego.
Przyczep: poniżej części przyśrodkowej kresy karkowej dolnej kości potylicznej.
Mięsień prosty głowy tylny większy - m. rectus capitis posterior major
Początek: wyrostek kolczysiy kręgu obrotowego.
Przyczep: poniżej środkowej części kresy karkowej dolnej kości potylicznej.
Mięsień skośny głowy dolny - m. obliąuus capitis inferior
Początek: wyrostek kolczysty kręgu obrotowego.
Przyczep: wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego.
Mięsień prosty głowy boczny - m. rectus capitis lateralis
Początek: wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego.
Przyczep: wyrostek wcięcia żyły szyjnej kości potylicznej.

3. Mięśnie pomocnicze

Mięsień czworoboczny grzbietu - m. trapezius

Mięsień dźwigacz łopatki - m. levator scapulae
Mięsień czworoboczny lędźwi - m. ąuadratus lumborum
Początek: warga wewnętrzna grzebienia kości biodrowej, więzadło biodrowo-lędź-
wiowe.
Przyczep: wyrostki żebrowe kręgów lędźwiowych I-IV, żebro XII.

Mięśnie położone na stronie brzusznej kręgosłupa

1. Mięsień prosty głowy przedni - m. rectus capitis anterior

Początek: łuk przedni i nasada wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego.
Przyczep: część podstawna kości potylicznej.
2. Mięsień długi głowy - m. longus capitis
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych III-VI.
Przyczep: część podstawna kości potylicznej.
3. Mięsień długi szyi - m. longus colli
Pasmo przy środkowe, podłużne
Początek: t r z o n y k r ę g ó w piersiowych l-III o r a z szyjnych V-VII.
Przyczep: t r z o n y k r ę g ó w szyjnych I-III.

150
P a s m o boczne, skośne górne
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych iII-IV.
Przyczep: guzek przedni kręgu szczytowego, trzon kręgu obrotowego.
Pasmo boczne, skośne dolne
Początek: trzony kręgów piersiowych III-I.
Przyczep: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych VI i VII.
4. Mięsień pochyl}' przedni - m. scalenus anterior
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych III i IV.
Przyczep: guzek mięśnia pochyłego przedniego żebra I.
5. Mięsień pochyły środkowy - m. scalenus medius
Początek: wyrostki poprzeczne wszystkich kręgów szyjnych.
Przyczep: górna powierzchnia żebra !, ku tyłowi od mięśnia pochyłego przedniego.
6. Mięsień pochyły tylny - m. scalenus posterior
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych V-VII.
Przyczep: powierzchnia zewnętrzna zebra II.
7. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy - m. sternocleidomastoideus
Początek: powierzchnia przednia rękojeści mostka, powierzchnia górna mostkowe-
go końca obojczyka.
Przyczep: wyrostek sutkowaty kości skroniowej i przyległa część kresy karkowej
górnej kości potylicznej.
8. Mięsień skośny zewnętrzny brzucha - m. obliquus extcrnus abdominis
Początek: powierzchnia zewnętrzna żeber V-XII.
Przyczep: warga zewnętrzna grzebienia kości biodrowej, więzadło pachwinowe,
kresa biała.
9. Mięsień skośny wewnętrzny brzucha - m. obliąuus internus abdominis
Początek: powięź piersiowo-lędźwiowa. krasa pośrednia grzebienia kości biodrowej.
2/3 boczne więzadła pachwinowego.
Przyczep: krawędzie dolne trzech ostatnich żeber, krasa biała.
10. Mięsień prosty brzucha - m. rectus abdominis
Początek: powierzchnia zewnętrzna chrząstek żebrowych V-VII, wyrostek mieczy-
kowaty.
Przyczep: gałąź górna kości łonowej, przednia powierzchnia spojenia łonowego.
11. Mięsień lędźwiowy większy - m. psoas major
Początek: trzony kręgów Xli piersiowego i I-IV lędźwiowego, XII żebro oraz
wyrostki żebrowe pięciu kręgów lędźwiowych.
Przyczep: krętarz mniejszy kości udowej.
Mięsień prostownik grzbietu jest zaliczany do właściwej mięśniówki grzbietu,
która tworzy grupę głębokich mięśni grzbietu w odróżnieniu od mięśni powierz-
chownych (mięsień czworoboczny, mięsień równoległoboczny, mięsień dźwigacz
łopatki, mięsień najszerszy grzbietu, mięśnie zębate tylne górny i dolny), biorących
udział w ruchach kończyny górnej lub w ruchach oddechowych klatki piersiowej.
Mięsień prostownik grzbietu sięga od miednicy aż do głowy i składa się na niego
duża liczba brzuśców mięśniowych, układających się w dwa pasma mięśniowe
- boczne i przyśrodkowe. Mięśnie powierzchowne tych pasm tworzą brzuśce długie

151
 o przebiegu podłużnym, natomiast głębsze składają się z brzuśców krótkich, ułożo-
nych ukośnie lub poprzecznie. Pasmo boczne leży w bruździe żebrowo-kręgowej
kręgosłupa, pasmo przyśrodkowe w bruździe grzbietowej. Mięsień prostownik
grzbietu jest najsilniej rozwinięty w odcinku lędźwiowym i szyjnym kręgosłupa.
W tym ostatnim tworzy mięśnie karku. Długie brzuśce pasma bocznego oraz
przyśrodkowego są właściwymi mięśniami prostującymi kręgosłup. Mięśnie te mają
przebieg równoległy do kręgosłupa. Mięśnie średnio długie, np. półkolcowy i wielo-
dzielny, mają przebieg ukośny w stosunku do kręgosłupa i w zależności od tego czy
działają jedno-, czy obustronnie, prostują kręgosłup, skręcają lub zginają w bok.
Mięśnie najkrótsze, zależnie od swego położenia, skręcają kręgosłup - na przykład
mięśnie skręcające długie i krótkie, prostują - na przykład mięśnie międzykolcowe
lub zginają bocznie - na przykład mięśnie międzypoprzeczne w czasie działania
jednostronnego, a prostują kręgosłup podczas skurczu obustronnego.

Ryc. 58. Mięsień prostownik grzbietu

1 - ni. najdłuższy, 2 - m. biodrowo-żcbrowy

Mięsień prostownik grzbietu bierze udział we wszystkich ruchach tułowia z wy-

jątkiem zginania do przodu. Jego antagonistami czynnościowymi są mięśnie brzu-
cha, szczególnie mięśnie proste brzucha. Jednak jednocześnie mięsień prostownik
grzbietu wraz z mięśniami brzucha ustala wyprostną postawę ciała. Do utrzymania
zwykłej wyprostnej postawy tułowia wystarcza napięcie fizjologiczne (tonus) mięśnia

152
prostownika grzbietu. Zatem postawa ciała może być miernikiem stanu naszego
układu mięśniowego, który zależy od wielu czynników, na przykład zmęczenia,
odżywiania, stanu zdrowia, stopnia wytrenowania i wyrobienia fizycznego itd.

Pasmo boczne

Mięsień płatowaty głowy i szyi składa się właściwie z dwóch mięśni: płatowate-
go głowy oraz płatowatego szyi. Oba mięśnie biegną rozbieżnie ku górze do swych
przyczepów w taki sposób, że ich brzegi prz.yśrodkowe tworzą literę V. Mięsień jest
przykryty mięśniami powierzchniowymi: mostkowo-obojczykowo-sutkowym i czwo-
robocznym grzbietu. Powierzchnią przednią przylegają do mięśnia półkolcowego
i mięśnia najdłuższego. Brzeg boczny styka się z mięśniem dźwigaczem łopatki.
Mięsień płatowaty głowy działając obustronnie zgina głowę ku tyłowi współpracu-
jąc z mięśniem czworobocznym grzbietu i z mięśniem półkolcowym głowy. Kurcząc
się jednostronnie zwraca twarz w stronę działającego mięśnia. Mięsień płatowaty
szyi odpowiednio do mięśnia poprzedniego zgina odcinek szyjny kręgosłupa do tyłu
lub w działaniu jednostronnym obraca głowę. Staiy skurcz mięśni po jednej stronie
powoduje tzw. kręcz karku.
Mięsień krzyżowo-grzbietowy jest położony w bruździe ograniczonej przez
wyrostki kolczyste kręgów oraz wyrostki poprzeczne i żebra. Biegnie on z okolicy
krzyżowej w stronę karku. Mięsień składa się z dwu pasm: mięśnia bio-
drowo-żebrowego i mięśnia najdłuższego.
Mięsień biodrowo-żebrowy stanowi część boczną mięśnia krzyżowo-grzbieto-
wego. Przebiega on między żebrami i dzieli się na część lędźwiową, piersiową
i szyjną.
Mięsień najdłuższy biegnie przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-żebrowego
między wyrostkami poprzecznymi kręgów. Składa się również z trzech części:
piersiowej, szyjnej i głowowej, które dachówkowato na siebie zachodzą. Mięsień
krzyżowo-grzbietowy prostuje, a także zgina ku tyłowi kręgosłup w czasie skurczu
obustronnego, działa przy tym wdechowo. Skurcz jednostronny powoduje zgięcie
kręgosłupa w bok. Mięsień najdłuższy głowy pociąga głowę do tyłu przy skurczu
obustronnym oraz skręca ją w tę samą stronę w skurczu jednostronnym. Jedno-
stronny skurcz mięśnia biodrowo-żebrowego powoduje skręcenie i zgięcie kręgo-
słupa w bok.
Mięśnie międzypoprzeczne są to krótkie, segmentalnie ułożone mięśnie w od-
cinku lędźwiowym i szyjnym kręgosłupa. Skurcz jednostronny tych mięśni zgina
kręgosłup w bok, obustronny prostuje.

Pasmo przyśrodkowe

Mięsień kolcowy należy do pasma przyśrodkowego długich mięśni grzbietu

i dzieli się na mięsień kolcowy klatki piersiowej, mięsień kolcowy szyi i słabo
wykształcony mięsień kolcowy głowy. Obustronny skurcz mięśnia przyczynia się do
prostowania kręgosłupa, jednostronny do zginania w bok.

153
 Ryc. 59. Schemat przyczepów mięśnia poprzeczno-kolcowego
1 - m. skręcający krótki, 2 - m. skręcający długi, 3 - m, wielodzielny,
4 - m. póikolcowy

Mięsień poprzeczno-kolcowy wypełnia bruzdę między wyrostkami kolczystymi

i poprzecznymi kręgów. Powierzchowną warstwę tego mięśnia tworzy mięsień
^óikolcow*7, środków^ — mięsień wselod.Z!£lnv i sl^bok? —• mipśme skręcaiace
Mięsień półkolcowy występuje w części piersiowej, szyjnej i głowowej. Jego
włókna biegną najbardziej stromo. Między przyczepem początkowym a końcowym
mięsień omija zwykle sześć kręgów. Mięsień półkolcowy klatki piersiowej i szyi przy
skurczu obustronnym napinają kręgosłup, zwłaszcza w części szyjnej. Przy skurczu
jednostronnym skręcają i zginają kręgosłup w bok. Mięsień półkoicowy głowy
powoduje zgięcie głowy do tyłu przy skurczu obustronnym. Jednostronny skurcz
mięśnia skręca głowę w stronę przeciwną.
Mięsień wielodzielny rozciąga się wzdłuż całego prawie kręgosłupa - od kości
krzyżowej do kręgu obrotowego. Przyczepy początkowe mięśnia oddalone są o dwa
do czterech kręgów od przyczepów końcowych. Mięsień najsilniej rozwinięty jest
w okolicy lędźwiowej kręgosłupa. Obustronny skurcz mięśnia prostuje kręgosłup,
skurcz jednostronny skręca kręgosłup w stronę przeciwną.
Mięśnie skręcające leżą w najgłębszej warstwie mięśnia poprzeczno-kolcowego,
bezpośrednio na kręgach, w odcinku lędźwiowym, piersiowym i szyjnym kręgo-
słupa. Mięśnie skręcające krótkie kończą się na wyrostku kolczystym sąsiedniego,
wyżej położonego kręgu, a mięśnie skręcające długie z ominięciem jednego kręgu.
Czynność mięśni polega na skręcaniu kręgosłupa.
Mięśnie międzykolcowe występują w odcinku lędźwiowym i szyjnym kręgo-
słupa. Czynność mięśni polega na prostowaniu kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego.

Mięśnie podpotyliczne

Mięśnie podpotyliczne (pięć) są krótkimi, lecz silnymi mięśniami, które uległy

szczególnemu rozwojowi i zróżnicowaniu w związku z ruchami głowy. Mięśnie te

154
 Ryc. 60. Mięśnie podpotyliczne
1 - m. pótkolcowy, 2 - m. prosty głowy tylny mniejszy,
3 - m. prosty głowy tylny większy, 4 - rn. skośny głowy
górny. 5 - m. prosty głowy boczny, 6 - wyrostek
poprzeczny kręgu szczytowego, 7 - m. skośny głowy
dolny, 8 - wyrostek kolczysty kręgu obrotowego

leżą głęboko na karku i rozpięte są między kością potyliczną a obu górnymi

kręgami szyjnymi.
Skurcz obustronny wszystkich mięśni podpotylicznych zgina głowę ku tyłowi,
jednostronne działanie obu mięśni prostych tylnych oraz skośnego dolnego skręca
głowę w tę samą stronę, natomiast mięsień skośny głowy górny obraca głowę twarzą
w stronę przeciwną. Głowę razem z kręgiem szczytowym obraca mięsień skośny
głowy dolny, przy czym głowa w tym ruchu nie zostaje opuszczona ani uniesiona.
Mięsień prosty głowy boczny w skurczu jednostronnym zgina głowę w bok.

Mięśnie pomocnicze

Wszystkie powyżej opisane mięśnie działające na kręgosłup oraz stawy głowy,

położone na tylnej stronie kręgosłupa, tworzą warstwę głębokich mięśni grzbietu
Dodatkowo w działaniu tym współuczestniczą częściowo mięsień czworoboczny
grzbietu i mięsień dźwigacz łopatki, których głównym polem działania jest obręcz
kończyny górnej, oraz mięsień czworoboczny lędźwi, który działa również jako
mięsień wydechowy. Obustronny skurcz części zstępującej mięśnia czworobocznego
grzbietu przy ustalonej obręczy powoduje odchylenie głowy do tyłu. Skurcz jedno-
stronny części górnej mięśnia powoduje obrót głowy w stronę przeciwną.
Podobnie działa na szyjny odcinek kręgosłupa mięsień dźwigacz łopatki. Przy
skurczu obustronnym zgina głowę ku tyłowi, działając jednostronnie - zgina
kręgosłup szyjny w bok.
Mięsień czworoboczny lędźwi leży na tylnej ścianie jamy brzusznej. Brzeg
boczny mięśnia jest wolny, przyśrodkowy, graniczy z kręgosłupem lędźwiowym.
Obustronne działanie mięśnia ustala lędźwiowy odcinek kręgosłupa. Jednostronny
skurcz mięśnia zgina kręgosłup i klatkę piersiową w bok.

Mięśnie przedniej strony kręgosłupa

Mięśnie prosty głowy przedni, długi głowy i długi szyi leżą bezpośrednio na
przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Obustronny skurcz mięśnia prostego
przedniego głowy i mięśnia długiego głowy zgina głowę do przodu. W działaniu

155
jednostronnym oba mięśnie zginają głowę w bok. Skurcz obustronny mięśnia
długiego szyi powoduje zgięcie kręgosłupa szyjnego do przodu, jednostronny obraca
i zgina szyję w stronę boczną.

Ryc. 61. Mięśnie pochyle oraz mięśnie położone

na przedniej stronie kręgosłupa
- m. pochyły przedni. 2 - m. pochyły środkowy,
- m. pochyły tylny, 4 - m. prosty głowy boc7ny,
- m. długi głowy, 6 - m. prosty głowy przedni,
7 - pasmo boc7ne skośno górne m długiego szyi,
8 - pasmo przyśrodkowe, podłużne m. długiego szyi,
9 - pasmo boczne, skośne dolne m. długiego szyi

Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy jest najsilniejszym mięśniem szyi.

Leży powierzchownie na stronie bocznej biegnąc ukośnie od rękojeści mostka do
kości skroniowej. Oba mięśnie tworzą zarys litery V, której wierzchołek leży na
górnej krawędzi wcięcia szyjnego rękojeści mostka. Przy ustalonym mostku i oboj-
czyku skurcz obustronny mięśnia odchyla głowę do tyłu zwracając twarz ku górze.
Działając jednostronnie zgina głowę ku bokowi i obraca w stronę przeciwną
z jednoczesnym unoszeniem twarzy ku górze. Niezależnie od tych ruchów mięsień
pociąga ku przodowi szyję wraz z głową. Przy ustalonym przyczepie końcowym na
głowie, mięsień unosi mostek i wspomaga czynność mięśni działających w czasie
wdechu. Jest mięśniem wdechowym pomocniczym, wysiłkowym.
Mięśnie pochyłe należą do grupy bocznej mięśni głębokich szyi. Rozpięte są
między wyrostkami poprzecznymi kręgów szyjnych a dwoma górnymi żebrami.
Mięśnie pochyłe działając obustronnie zginają kręgosłup szyjny wraz z głową do
przodu. Przy skurczu jednostronnym zginają odcinek szyjny kręgosłupa w bok,
w tym samym kierunku. Gdy kręgosłup jest ustalony pociągają żebra ku górze, są
więc mięśniami wdechowymi pomocniczymi. Szczególnie silnie wdechowo działają
przy zgiętym do tyłu kręgosłupie szyjnym. W spokojnym oddychaniu nie biorą
udziału. Ich funkcja ogranicza się wtedy do podtrzymywania klatki piersiowej
- spełniają rolę aparatu wieszadłowego żeber.
Mięśnie brzucha: skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny, czworoboczny lę-
dźwi oraz prosty brzucha biorą udział we wszystkich ruchach kręgosłupa z wyjąt-

156
kiem prostowania. Z pozycji stojącej mięśnie skośne brzucha: zewnętrzny i wewnę-
trzny oraz prosty brzucha zapoczątkowują ruch zginania tułowia do przodu. Dalsze
zginanie dokonuje się wskutek działania siły ciężkości górnej części ciała i jest
regulowane przez odpowiednie napięcie mięśnia prostownika grzbietu, Pełne działa-
nie tych mięśni występuje w pozycji leżącej na grzbiecie w czasie podnoszenia górnej
połowy ciała. Mięśnie skośne brzucha w skurczu jednostronnym zginają tułów
w bok w tę samą stronę lub skręcają tułów i kręgosłup, przy czym mięsień skośny
zewnętrzny brzucha w stronę przeciwną, a mięsień skośny wewnętrzny obraca tułów
w tę samą stronę.
Mięsień czworoboczny lędźwi, który leży na tylnej ścianie jamy brzusz-
nej w działaniu obustronnym ustala lędźwiowy odcinek kręgosłupa, a kurcząc
się jednostronnie zgina tułów w bok wspólnie z mięśniem lędźwiowym większym,
mięśniem krzyżowo-grzbietowym i mięśniami skośnymi brzucha. Mięśnie brzucha,
oprócz działania na kręgosłup, dzięki swym przyczepom żebrowym, zaliczane
są również do mięśni wydechowych oraz biorących udział w wytwarzaniu tłocz-
ni brzusznej. Ta ich funkcja zostanie opisana dokładniej przy mięśniach od-
dechowych.
Mięsień lędźwiowy większy, który omówiono w zespole mięśni stawu bio-
drowego, z racji swego położenia do przodu od kręgosłupa lędźwiowego, przy
ustalonych kończynach dolnych, współpracując z mięśniem prostym brzucha
w działaniu obustronnym, wspomaga zginanie tułowia do przodu iub z leżenia
na grzbiecie - unoszenie górnej części ciała, a współpracując z mięśniami skoś-
nymi brzucha tej samej strony, działając jednostronnie zgina kręgosłup lędźwiowy
w bok.

G. Zestawienie ruchów w stawach głowy i kręgosłupa

oraz wykonujących je mięśni

Zginanie głowy do przodu (skurcz mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,

obustronny): mięsień prosty głowy boczny,
mięsień długi głowy, mięsień półkolcowy.
mięsień prosty głowy przedni. Obracanie głowy w tę samą stronę:
Zginanie głowy do tyłu (skurcz mięsień płatowaty,
obustronny): mięsień skośny głowy dolny,
mięsień czworoboczny grzbietu (część mięsień prosty głowy tylny większy,
górna), mięsień prosty głowy tylny mniejszy.
mięsień prostownik grzbietu, Obracanie głowy w przeciwną stronę:
mięśnie podpotyliczne,
mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy. mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,
mięsień czworoboczny grzbietu (część
Zginanie głowy w bok: górna),
mięsień płatowaty, mięsień półkolcowy,

157
Odcinek szyjny kręgosłupa

Zginanie do przodu (skurcz obustron- mięsień długi szyi - część boczna,

ny): mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,
mięsień prostownik grzbietu,
mięsień długi szyi,
mięsień dźwigacz łopatki.
mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,
mięsień pochyły przedni. Skręcanie
Zginanie do tyłu (skurcz obustronny): w tę s a m ą s t r o n ę :
mięsień płatowaty;
mięsień płatowaty,
mięsień prostownik grzbietu. w przeciwną stronę:
mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,
Zginanie w bok (skurcz jednostronny):
mięsień pólkolcowy,
mięśnie pochyłe, mięsień wielodzielny,
mięsień płatowaty, mięśnie skręcające.

Odcinek piersiowy i lędźwiowy kręgosłupa

mięsień prosty brzucha, mięsień skośny wewnętrzny brzucha,

mięśnie skośne brzucha zewnętrzny i we-
wnętrzny,
mięsień lędźwiowy większy.
Zginanie do tyłu (skurcz obustronny):
mięsień prostownik grzbietu.
Zginanie w bok (skurcz jednostronny):
mięsień prostownik grzbietu,
mięsień czworoboczny lędźwi,
mięsień lędźwiowy większy.
Skręcanie (skurcz jednostronny)
w tę s a m ą s t r o n ę :
mięsień skośny wewnętrzny brzucha,
mięsień krzyżowo-grzbietowy,
w przeciwną stronę:
mięsień skośny zewnętrzny brzucha,
mięsień poprzeczno-kolcowy.

2. Zespół funkcjonalny klatki piersiowej

Do zespołu czynnościowego klatki piersiowej, który jest związany przede wszystkim

z mechanizmem oddechowym, zaliczono żebra i mostek wraz z połączeniami żebro-
wo-mostkowymi i żebrowo-kręgowymi oraz mięśnie działające podczas oddychania.

A. Żebra (costae)

Zebra, dwanaście par, wchodzą wraz z mostkiem w skład klatki piersiowej.

Stopień rozwoju poszczególnych żeber nie jest jednakowy, najlepiej rozwinięte są

158
żebra górne od I do VII. Żebra dolne XI i XII wykazują dość znaczną redukcję.
Siedem par żeber górnych łączących się z mostkiem bezpośrednio określa się
mianem żeber mostkowych (costae stemales) lub żeber prawdziwych (costae
verae). Dalsze pięć żeber, wytwarzających po obu stronach łuk żebrowy (arcus
coslalis), nazywa się żebrami rzekomymi (costae spuriae). Żebra od Viii do X,
które dochodzą do mostka pośrednio, poprzez żebra leżące wyżej, nazywa się
żebrami przytwierdzonymi (costae affixae). Dwie ostatnie pary żeber, które
w ogóle nie dochodzą do mostka, lecz ich wolne końce luźno tkwią w powłokach
brzusznych, określa się nazwą żeber luźnych albo wolnych (costae fluctuantes).

Ryc. 62. Żebra, widok z góry, z boku i od do}u

i - głowa żebra, 2 - szyjka, 3 - trzon, 4 - guzek. 5 - kąl
żebrowy, 6 - powierzchnia stawowa głowy żebra

W każdym żebrze odróżnia się część kostną i część chrzestną. Kość żebrowa (os
costale) lub żebro kostne składa się z głowy, szyjki i trzonu. Głowa żebra (caput
costae), stanowiąca tylny zgrubiały koniec kości, ma powierzchnię stawową, którą
u większości żeber (II-X) dzieli poprzeczny grzebień (crista capitis) na dwie
ustawione pod pewnym kątem powierzchnie, przeznaczone dla dwóch sąsiadujących
kręgów, z którymi styka się. Głowy I, XI i XII żebra nie mają grzebieni. Głowa
przechodzi w cienką szyjkę (collum costae}, a ta z kolei w guzek żebra (tuberculum
costae) zaopatrzony w powierzchnię stawową. Guzek dwu ostatnich żeber nie ma
powierzchni stawowej. Bocznie od guzka następuje zmiana kierunku przebiegu
trzonu żebra ku przodowi, skutkiem czego tworzy się kąt żebra (angulus costae).
Kąt ten na I żebrze zlewa się z guzkiem żebra, na dalszych żebrach oddala się od
niego,
Trzon (corpus costae) jest płaską listewką kostną, posiadającą powierzchnię
zewnętrzną i wewnętrzną oraz krawędź górną i dolną. Krawędź górna jest zaokrąg-
lona, dolna zaostrzona wskutek biegnącej wzdłuż niej po wewnętrznej stronie
bruzdy żebra (suicus costae), przeznaczonej dla naczyń i nerwów międzyżebrowych.
Długość żeber kostnych wzrasia od I do VIII. Koniec przedni żeber jest nieco
szerszy i wgłębiony do połączenia z chrząstką żebrową.

159
 Chrząstki żebrowe (cartilagines costales) zbudowane z chrząstki szklistej tworzą
z żebrami kostnymi wklęsły ku górze łuk silniej zaznaczony na żebrach od V w dół.
Przyśrodkowy, mostkowy koniec chrząstki żeber prawdziwych jest zwężony, a żeber
przytwierdzonych - zaostrzony. Chrząstki tych ostatnich łączą się ze sobą pod ostrym
kątem tworząc łuk żebrowy. Chrząstki żeber prawdziwych dochodzą do mostka pod
kątem otwartym ku dołowi. Żebra krańcowe, tj. dwa pierwsze żebra i dwa ostatnie
mają wiele cech odrębnych. Żebro I jest krótsze, szersze i bardziej wygięte niż
pozostałe żebra. Na skutek poziomego ustawienia trzonu, wyróżnia się na nim
powierzchnię górną i dolną oraz krawędź przyśrodkową i boczną. Kąt i guzek tego
żebra leżą na tym samym poziomie. Żebro II ma powierzchnię górno-boczną
i dolno-przyśrodkową. Powierzchnia żebra jest ustawiona w położeniu pośrednim
w stosunku do żebra I i leżących niżej żeber. Żebra XI i XII są krótsze, słabiej
rozwinięte, nie mają bruzd, guzka żebra ani też kąta żebrowego.

B. Mostek (sternum)

Mostek jest kością płaską, położoną pośrodku przedniej ściany klatki piersio-
wej, ukośnie w stosunku do kręgosłupa piersiowego. Na mostku wyróżnia się trzy
części: rękojeść, trzon i wyrostek mieczykowaty.
Rękojeść (manubrium), stanowiąca część górną mostka, jest ukształtowana w po-
staci mniej więcej płaskiej, czworobocznej płytki kostnej. Na górnym brzegu rękojeści
znajduje się pośrodku nieparzyste wcięcie szyjne (incisura jugiilaris) i dwa boczne,
symetrycznie ułożone wcięcia obojczykowe (incisurae cłaviculares). Na bocznych
krawędziach rękojeści, tuż poniżej wcięć obojczykowych Seżą wcięcia żebrowe do
połączenia z chrząstką pierwszych żeber (incisurae costales prima). Na pograniczu
chrząstkozrostu mostkowego (svnchnndrosis sternalis). między rękojeścią a trzonem
mostka, leżą wcięcia żebrowe do połączenia z drugą parą żeber (incisura costalis).
Rękojeść i trzon w miejscu połączenia tworzą kąt mostka (angulas sterni).

Ryc. 63. Mostek, widok od przodu i z boku

I - wcięcie szyjne rękojeści mostka, 2 - wcięcie obojczykowe,
3 - wcięcie dla I żebra, 4 - kąt mostkowy, 5 - wyrostek mieczykowa-
ty, 6 - wcięcie dla VII żebra, 7 - trzon mostka, 8 - wcięcie dla Ii
żebra, 9 - rękojeść mostka

160
 Trzon mostka (corpus sterni) jest cieńszy, węższy i dłuższy od rękojeści. Na jego
brzegach bocznych znajduje się po pięć połówek wcięć żebrowych dla żeber II-VII.
Wcięcia dla żeber VI i VII leżą bardzo blisko siebie, tuż obok połączenia trzonu
z wyrostkiem mieczykowatym.
Wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus) wykazuje dużą zmienność
kształtu, często jest na końcu rozdwojony lub też ma otwór. Jest to twór szcząt-
kowy.

C. Stawy żebrowo-kręgowe (articulationes costovertebrales)

Stawy te składają się z dwóch rodzajów połączeń stawowych żeber z kręgo-

słupem; ze stawów głów żeber i stawów żebrowo-poprzecznych.
Stawy głów żeber (articulationes capitum costaruni) są utworzone przez powie-
rzchnie stawowe głów żeber I-VII i odpowiadające im dołki żebrowe kręgów.
Żebra I, XI i XII są połączone tylko z jednym odpowiadającym im kręgiem,
pozostałe żebra z dwoma sąsiednimi kręgami. Staw od wewnątrz jest wzmocniony
przez więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis coslae intraarticulare), które
jest rozpięte między grzebieniem głowy żebra a krążkiem międzykręgowym. Stawy I,
XI i XII żebra nie mają tego więzadła. Ponadto cienką torebkę stawową wzmacnia
od przodu więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radia tum).
Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransverscriae) występują tylko
na dziesięciu górnych żebrach - ostatnie dwa żebra mają tylko stawy głów żeber
Powierzchnie stawowe są utworzone przez powierzchnie stawowe guzków żeber
i dołki żebrowe wyrostków poprzecznych kręgów piersiowych. Cienkie i wiotkie
torebki stawowe wzmocnione są kilkoma więzadłami żebrowo-poprzecznymi
(ligg. costotransversariae), rozpiętymi między szyjką żebra a wyrostkami poprzecz-
nymi, leżącymi wyżej lub na tym samym poziomie, oraz więzadłem guzka żebra,
biegnącym od wyrostka poprzecznego kręgu do guzka żebra. Oba rodzaje stawów

Ryc. 64. Schemat połączenia żebra z kręgiem

piersiowym
1 - wyrostek poprzeczny kręgu, 2 - guzek żebra,
3 - trzon żebra. 4 - główka żebra, 5 - trzon kręgu

161
 żebrowo-kręgowych są czynnościowo sprzężone, ruch odbywa się dokoła wspólnej
osi, przechodzącej wzdłuż osi szyjki żebra od strony przyśrodkowej i przedniej ku
stronie bocznej i tylnej oraz ku dołowi. Ruch żeber w obu stawach jest niewielki,
jednakże przesunięcie brzusznych końców żeber jest znaczne. Ruchy żeber, ich
podnoszenie i opuszczanie się związane są z mechanizmem oddychania. Uniesienie
żeber powoduje powiększenie wymiaru strzałkowego i poprzecznego klatki piersio-
wej, a tym samym zwiększenie objętości jamy klatki piersiowej. Przez opuszczenie
żeber wymiary te się zmniejszają. Rozszerzenie klatki piersiowej powoduje wdech
(inspiratio), zmniejszenie objętości - wydech (expiratio). Znaczenie decydujące dla
tych naprzemiennych zjawisk ma pochyły kierunek przebiegu żeber w dół. Poziome
ustawienie żeber w stanie spoczynku prowadziłoby zawsze do zmniejszenia wymia-
rów klatki piersiowej zarówno przy ich unoszeniu, jak i obniżaniu.

D. Połączenia żeber z mostkiem

Siedem górnych par żeber określanych mianem żeber prawdziwych lub most-
kowych (costae verae s. sternales) łączy się z mostkiem bezpośrednio. Części
chrzestne pierwszej pary żeber zlewają się z rękojeścią mostka wytwarzając chrząst-
kozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis sternocostalis). Natomiast chrząstki
żeber 11-VII łączą się z mostkiem za pomocą stawów mostkowo-żebrowych
{articulationes sternocostales). Podobnie jak w stawach głów żeber połączenia obu
końców stawowych wzmacnia więzadło śródstawowe (lig. śternocostale intraar-
ticulare). Torebki stawowe wzmacniają wiezadła mostkowo-żebrowe promieniste
(ligg. sternocostalia radiata), tworząc na przedniej i tylnej stronie mostka błonę
mostkową (membrana sterni).
Chrząstki VII pary żeber połączone są z wyrostkiem mieczykowatym mostka
więzadłami żebrowo-mieczykowatymi (ligg. costoxiphoidea). Między przylegający-
mi do siebie brzegami chrząstek żeber VI-IX istnieją stawy międzychrząstkowe
(articulationes interchondrales) wzmocnione błonami międzyżebrowymi zewnętrznymi.
Ruchy żeber w połączeniach mostkowo-żebrowych są nieznaczne, a!e konieczne,
stanowią bowiem uzupełnienie ruchów żeber w stawach żebrowo-kręgowych. Moż-
liwość odkształcania chrząstek żebrowych w połączeniach z mostkiem umożliwia nie
tylko ruchy unoszenia i obniżania żeber, ale również ich skręcanie na zewnątrz i do
środka. Udział chrząstek żebrowych w ruchach klatki piersiowej ma duże znaczenie
dla ruchów oddechowych, głównie w tzw. oddychaniu piersiowym.

E. Ogólna charakterystyka klatki piersiowej

Klatka piersiowa (thorax) ma kształt ściętego u szczytu stożka, spłaszczonego

nieco w osi strzałkowej. Najwęższa jest w części górnej, gdzie znajduje się jej
wierzchołek z otworem górnym klatki piersiowej, a najszersza u podstawy, czyli na
wysokości otworu dolnego. Ściany klatki piersiowej są mniej lub bardziej wypukłe.

162
 Ryc. 65. Klatka piersiowa, widok z przodu
la rękojeść mostka, ib trzon mostka, Ic - wyrostek
mieczykowaty, 2 - żebra prawdziwe, 3 - żebra przytwierdzone,
4 - żebra wolne, 5 - kręgi piersiowe

Wyróżniamy na niej ścianę przednią, tylną oraz dwie ściany boczne. Ściana
przednia, utworzona przez mostek i chrząstki żeber jest najkrótsza, ustawiona
pochyło, tak że rękojeść mostka leży bliżej kręgosłupa niż wyrostek mieczykowaty.
Ściany boczne są najdłuższe, tworzą je przednie części żeber kostnych, między
którymi znajdują się przestrzenie międzyżebrowe (spatia inter cos talia). Są one
najszersze na granicy kostno-chrzęstnej żeber. Ścianę tylną tworzy odcinek piersio-
wy kręgosłupa i tylne części żeber. Kręgosłup wpukla się głęboko w jamę klatki
piersiowej, nadając jej na przekroju poprzecznym kształt nerkowaty. Od strony
zewnętrznej, między uwypuklonymi do tyłu żebrami a wciętym do przodu kręgo-
słupem, tworzą się parzyste bruzdy grzbietowe (suki dorsales) i żebrowo-kręgowe
(suki costovertebrales), w których znajdują się mięśnie pasma przyśrodkowego
i bocznego prostownika grzbietu. Od strony wewnętrznej klatki piersiowej, po obu
stronach kręgosłupa, leżą głębokie bruzdy płucne (suki pulmonares). Ściany ograni-
czają przestrzeń, tzw. jamę klatki piersiowej (cavum thoracis), stanowiącą osłonę
dla znajdujących się wewnątrz narządów - serca, płuc i wątroby.
Klatka piersiowa ma dwa otwory: górny i dolny. Otwór górny klatki piersio-
wej (apertura thoracis superior), kształtu nerkowatego, jest ograniczony trzonem
pierwszego kręgu piersiowego, pierwszą parą żeber i górnym brzegiem rękojeści

163
 mostka. Płaszczyzna otworu jest skierowana ku przodowi i dołowi pod kątem około
30°, tak że wcięcie szyjne rękojeści mostka leży na poziomie granicy między II i III
kręgiem piersiowym. Otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior),
jest znacznie większy niż górny i ma kształt bardziej nieregularny. Ograniczają go
XII kręg piersiowy, ostatnia para żeber, łuki żebrowe obu stron stykające się pod
kątem około 70° oraz wyrostek mieczykowaty mostka. Kąt zawarty między łukami
żeber określa się mianem kąta podmostkowego [angulus infrastemaiis).
Klatka piersiowa wykazuje różnice płciowe. U kobiet jest krótsza wskutek mniej
spadzistego przebiegu żeber i krótszego mostka, a jej otwór doiny jest stosunkowo
szerszy niż u mężczyzn. Zależnie od typu konstytucjonalnego klatka piersiowa może
być płaska lub wysklepiona, dłuższa lub krótsza, o większej lub mniejszej objętości.
Wykazuje również zmiany po przebytych stanach chorobowych (krzywica).
Klatka piersiowa bierze udział w oddychaniu. W czasie wdechu się unosi, a w fazie
wydechu - opada. Na ruchy oddechowe klatki piersiowej składają się: ruchy obrotowe
i ślizgowe żeber w stawach żebrowo-kręgowych, elastyczne odgięcia chrząstek żebro-
wych, ruchy unoszenia i wysuwania do przodu mostka oraz prostowania odcinka
piersiowego kręgosłupa. W wyniku opisanych ruchów, podczas wdechu klatka piersio-
wa zwiększa swój wymiar strzałkowy i czołowy. Unoszenie klatki piersiowej w fazie
wdechu i pozycji stojącej powodują odpowiednie mięśnie oddechowe, natomiast na jej
opadanie w fazie wydechu wpływa siła grawitacji (ciężkości klatki piersiowej), sprężys-
tość chrząstek żebrowych oraz działanie mięśni wydechowych.

F. Mięśnie oddechowe

Mięśnie oddechowe można podzielić na mięśnie czynne przy wdechu oraz

mięśnie czynne przy wydechu. Jedne mięśnie są czynne przy oddychaniu spoczyn-
kowym, są to właściwe mięśnie oddechowe, inne działają w okresie wzmożonej
czynności oddechowej i stanowią mięśnie pomocnicze.

Mięśnie wdechowe
Mięśnie wdechowe właściwe

1. Przepona - diaphragma
Początek:
c z ę ś ć l ę d ź w i o w a - pars lumbalis:
- odnoga przepony: trzony trzech lub czterech górnych kręgów lędźwiowych
(odnoga prawa), trzony dwu do trzech górnych kręgów lędźwiowych (odnoga lewa);
- łuk lędźwiowo-żebrowy przyśrodkowy: rozpięty między trzonem I lub II kręgu
lędźwiowego a wyrostkiem żebrowym (poprzecznym) kręgu lędźwiowego I;
- łuk lędźwiowo-żebrowy boczny: rozpięty pomiędzy wyrostkiem żebrowym kręgu
lędźwiowego I a żebrem XII,
c z ę ś ć ż e b r o w a - pars costaiis: powierzchnia wewnętrzna chrząstek żebrowych

164
c z ę ś ć m o s t k o w a - pars sternalis: wewnętrzna powierzchnia wyrostka mieczy-
kowatego, tylna blaszka pochewki mięśnia prostego brzucha.
Przyczep: ośrodek ścięgmsty przepony - centrum tendineum diaphragmatis.
2. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne - mm. intercostales externi
Początek: dolna krawędź wyżej leżącego żebra, na zewnątrz od bruzdy żebra, od
guzka do granicy kostno-chrząstkowej żebra.
Przyczep: krawędź górna niżej leżącego żebra.

Mięśnie wdechowe pomocnicze

Mięśnie unoszące klatkę piersiową bezpośrednio.

P o c z ą t e k na k r ę g o s ł u p i e i czaszce
3. Mięsień pochyły przedni - m. scalenus anterior
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych III i IV.
Przyczep: guzek mięśnia pochyłego przedniego żebra I.
4. Mięsień pochyły środkowy - m. scalenus medius
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych V-VII.
Przyczep: górna powierzchnia żebra I ku tyłowi do przyczepu poprzedniego mięśnia.
5. Mięsień pochyły tylny - m. scalenus posterior
Początek: wyrostki poprzeczne kręgów szyjnych V-VII.
Przyczep: powierzchnia zewnętrzna żebra II.
5. Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy - m. sternodeidomastoideus
Początek: powierzchnia przednia rękojeści mostka, powierzchnia górna mostkowe-
go końca obojczyka.
Przyczep: wyrostek sutkowaty kości skroniowej i przyległa część kresy karkowej
górnej kości potylicznej.
7. Mięsień zębaty tylny górny - m, serratus posterior superior
Początek: wyrostki kolczyste kręgów szyjnych VI i VII oraz kręgów piersiowych
I i II.
Przyczep: zewnętrzne powierzchnie żeber II-V bocznie od kąta.

Mięśnie unoszące kłatkę piersiową bezpośrednio.

Początek na obręczy kończyny górnej

8. Mięsień piersiowy mniejszy - m. pectoralis minor

Początek: III-V żebro.
Przyczep: wyrostek kruczy łopatki.
9. Mięsień podobojczykowy - m. subclavius
Początek: 1 żebro na granicy kostno-chrzęstnej.
Przyczep: dolna powierzchnia barkowego końca obojczyka.
10. Mięsień zębaty przedni - m. serratus anterior (część dolna)
Początek: I-IX żebro, powierzchnia zewnętrzna.
Przyczep: brzeg przyśrodkowy łopatki.

165
Mięśnie unoszące klatkę piersiową pośrednio,
poprzez ustalenie obręczy kończyny górnej
11. Mięsień czworoboczny grzbietu - m. trapezius (część górna)
Początek: guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe i nadkolcowe,
wyrostki kolczyste wszystkich kręgów piersiowych.
Przyczep: koniec barkowy obojczyka, wyrostek barkowy łopatki, grzebień łopatki.
i 2. Mięsień równoiegłoboczny - m. rhomboideus
Początek: wyrostki kolczyste VI i VII kręgu szyjnego, I-IV kręgu piersiowego,
więzadło karkowe.
Przyczep: brzeg przyśrodkowy łopatki.
13. Mięsień dźwigacz łopatki - m. levator scapulae
Początek: wyrostki poprzeczne I-IV kręgu szyjnego.
Przyczep: kąt górny łopatki.

Inne mięśnie pomocnicze

14. Mięsień prostownik grzbietu - m. erector spinae
Początek: powierzchnia grzbietowa kości krzyżowej, wyrostki kolczyste kręgów
lędźwiowych i dolnych piersiowych. Liczne początki na wyrostkach poprzecznych
kręgów piersiowych i szyjnych oraz na kątach żeber.
Pr7yrTprv licziic nrzvczer>^ HH katach żeber, wvrostkcich ^o^rzeczn^ch i kolcz v st v ch
kręgów lędźwiowych, piersiowych i szyjnych, wyrostek sutkowaty kości skroniowej,
łuska kości potylicznej.
15. Mięsień najszerszy grzbietu - m. latissimus dorsi (część żebrowa)
Początek: wyrostki kolczyste VII-XII kręgu piersiowego, powięź piersiowo-lędź-
wiowa, grzebień biodrowy, X-XII żebro, kąt doiny łopatki (nie stałe).
Przyczep: grzebień guzka mniejszego kości ramiennej.
!6. Mięsień piersiowy większy - m. pectoralis major
Początek: przyśrodkowa połowa obojczyka, mostek, II-VII (VI) żebro, blaszka
przednia pochewki mięśnia prostego brzucha.
Przyczep: grzebień guzka większego kości ramiennej.

Mięśnie wydechowe
Mięśnie wydechowe właściwe
1. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne - mm. intercostales interni
Początek: krawędź dolna wyżej leżącego żebra do wewnątrz od bruzdy żebra, od
kąta żebra aż do mostka.
Przyczep: krawędź górna niżej leżącego żebra.

M i ę ś n i e wydechowe p o m o c n i c z e
M i ę ś n i e brzucha
2. Mięsień prosty brzucha - m. rectus abdominis
Początek: powierzchnia zewnętrzna chrząstek żebrowych V-VII, wyrostek mieczy-
kowatv.

166
Przyczep: gałąź górna kości łonowej, przednia powierzchnia spojenia łonowego.
3. Mięsień skośny zewnętrzny brzucha - m. obliąuus externus abdominis
Początek: powierzchnia zewnętrzna żeber V-XI1.
Przyczep: warga zewnętrzna grzebienia kości biodrowej, więzadło pachwinowe,
kresa biała.
4. Mięsień skośny wewnętrzny brzucha - m. obliąuus intemus abdominis
Początek: powięź piersiowo-lędźwiowa, kresa pośrednia grzebienia kości biodrowej,
2/3 boczne więzadła pachwinowego.
Przyczep: krawędzie dolne trzech dolnych żeber, kresa biała.
5. Mięsień poprzeczny brzucha - m. transversus abdominis
Początek: powierzchnie wewnętrzne chrząstek żebrowych VII-XII, wyrostki żebro-
we kręgów lędźwiowych, warga wewnętrzna grzebienia kości biodrowej, boczna
część więzadia pachwinowego.
Przyczep: kresa biała.
6. Mięsień czworoboczny lędźwi - m. ąuadratus lumborum
Początek: warga wewnętrzna grzebienia kości biodrowej, więzadło biodrowo-lędź-
wiowe.
Przyczep: wyrostki żebrowe kręgów lędźwiowych I-1V, żebro XII.
7. Mięsień stożkowaty - m. pyramidalis
Początek: gałąź górna kości łonowej i spojenie łonowe, ku przodowi od mięśnia
prostego brzucha.
Przyczep: kresa biała.

Inne mięśnie pomocnicze

8. Mięsień poprzeczny klatki piersiowej - m. transversus thoracis

Początek: powierzchnia tylna wyrostka mieczykowatego i dolnej części trzonu
mostka.
Przyczep: granica kostno-chrząstkowa żeber II-VI.
9. Mięsień zębaty tylny dolny - ni. serratus posterior inferior
Początek: wyrostki kolczyste dwu ostatnich kręgów piersiowych oraz dwu pierw-
szych kręgów lędźwiowych.
Przyczep: krawędź dolna żeber IX-XII.
10. Mięśnie podżebrowe - mm. subcostales
Początek: powierzchnia wewnętrzna dolnych żeber w okolicy kątów.
Przyczep: krawędź górna II lub III niżej leżącego żebra.
11. Mięsień najszerszy grzbietu - m. latissimus dorsi
Przepona stanowi mięśniową przegrodę między jamą klatki piersiowej i jamą
brzuszną. Jest to cienki, płaski mięsień wyskiepiony na kształt kopuły do jamy
klatki piersiowej, kształtu nerkowatego, z wnęką zwróconą do kręgosłupa. Składa
się ona z obwodowo położonej części mięśniowej oraz centralnie położonej części
ścięgnistej.
W części mięśniowej przepony wyróżnia się trzy części: lędźwiową, najgrubszą
i najsilniejszą, która rozpoczyna się dwiema odnogami prawą i lewą na trzonach

167
 Ryc. 66. Przepona
1 - iuk lędźwiowo-żebrowy przyśrodkowy,
2 - odnoga lewa, 3 - rozwór przełykowy,
4 - rozwór aortowy

kręgów lędźwiowych oraz na dwóch łukach ścięgnistych; część żebrową, stanowiącą

najszerszy odcinek przepony, której włókna zachodzą pomiędzy początki mięśnia
poprzecznego brzucha; część mostkową - najmniejszą i najsłabszą.
Włókna mięśniowe wszystkich trzech części biegną zbieżnie do środka mięśnia,
wytwarzając wspólne rozcięgno, tzw. ośrodek ścięgnisty (centrum tendineum),
który jest równocześnie ścięgnem końcowym dla poszczególnych części przepony.
Na ośrodku ścięgnistym spoczywa serce wraz z osierdziem. Obie odnogi przepony
ograniczają rozwór aortowy (hiatus aorticus), położony na wysokości XII kręgu
piersiowego, przez który przechodzi aorta. Nieco ku górze i na lewo znajduje się
rozwór przełykowy {hiatus esophageus), przez który przechodzą również pnie
nerwu błędnego. Na prawo i ku przodowi od rozworu przełykowego, już w obrębie
ośrodka ścięgnistego, znajduje się otwór żyły głównej dolnej iforamen venae
inferior).
Górna, wypukła powierzchnia przepony odpowiada podstawie obu płuc,
a w części środkowej odpowiada sercu i osierdziu. Powierzchnia wklęsła, czyli
powierzchnia dolna przepony, sąsiaduje po prawej stronie z wątrobą, a po lewej
stronie z żołądkiem i śledzioną.
Przepona jest najważniejszym mięśniem wdechowym, działającym bez przerwy
od chwili urodzenia. Powoduje ona tzw. oddychanie brzuszne w odróżnieniu od
tzw. oddychania piersiowego. Podczas skurczu przepona się spłaszcza. Dzięki temu
w czasie wdechu powiększa się objętość jamy klatki piersiowej, ciśnienie w niej
opada i powietrze atmosferyczne przez drogi oddechowe wchodzi do płuc. Podczas

168
 wydechu przepona się rozkurcza. Napięcie mięśni brzucha wywiera ucisk na trzewia
jamy brzusznej, a te z kolei wypychają ku górze rozluźnioną przeponę, co pomaga
przy usuwaniu powietrza z płuc. Przepona jest również czynna w czasie wydawania
głosu - reguluje siłę wydechowego prądu powietrza.
Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne jedenaście par - wypełniają przestrzenie
międzyżebrowe od guzków żeber do końców przednich żeber kostnych. Włókna
mięśniowe, biegną skośnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. W przedłużeniu
mięśni międzyżebrowych zewnętrznych w kierunku mostka biegnie błona między-
żebrowa zewnętrzna (membrana intercostalis externa) o takim samym przebiegu
włókien ścięgnistych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszą żebra, a więc są
mięśniami wdechowymi. Podobnie jak mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne działa
mięsień zębaty tylny górny. Jest to niewielki, czworokątny, cienki mięsień położo-
ny w górnej części grzbietu pod mięśniem równoległobocznym. Mięśnie pochyłe
oraz mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy opisano w zespole mięśni przedniej
strony kręgosłupa Pozostałe mięśnie wdechowe pomocnicze: piersiowy mniejszy,
podobojczykowy.. zębaty przedni, czworoboczny grzbietu, równoległoboczny, dźwi-
gacz łopatki, najszerszy grzbietu i piersiowy większy, zostały omówione przy opisie
mięśni działających na obręcz kończyny górnej lub staw ramienny. Wszystkie te
mięśnie działają jako pomocnicze mięśnie wdechowe pod warunkiem, że obręcz
kończyny górnej i ramię są ustalone. Działanie wdechowe mięśnia najszerszego
grzbietu ogranicza się tylko do części mięśnia przyczepiającej się na żebrach,
a mięśnia zębatego przedniego - do jego części dolnej.
Mięsień prostownik grzbietu opisano razem z mięśniami działającymi na kręgo-
słup. Jego rola w oddychaniu (wdechu) polega na wydłużaniu klatki piersiowej
poprzez prostowanie piersiowego odcinka kręgosłupa.
Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne wypełniają przestrzenie międzyżebrowe
od mostka do kątów żeber po czym przechodzą w błonę międzyżebrową wewnętrz-
ną (membrana intercostalis interna). Włókna ich krzyżują się z włóknami mięśni
międzyżebrowych zewnętrznych prawie pod kątem prostym. Mięśnie międzyżeb-
rowe wewnętrzne opuszczają żebra, są więc mięśniami wydechowymi. Ponadto oba
rodzaje mięśni międzyżebrowych oprócz czynności oddechowych odgrywają ważną
rolę jako czynne elastyczne uzupełnienie przestrzeni międzyżebrowych w czasie
naprzemiennych zmian ciśnienia w jamie kiatki piersiowej podczas oddychania.
Mięśnie brzucha: prosty, skośny zewnętrzny, skośny wewnętrzny, poprzeczny
i czworoboczny lędźwi oprócz działania na kręgosłup i uczestnictwa we wszystkich
ruchach kręgosłupa z wyjątkiem prostowania, są czynne również w czasie wydechu.
Są one antagonistami wdechowo pracującej przepony. Napięcie tych mięśni powo-
duje przesuwanie zawartości jamy brzusznej ku górze w czasie równoległego rozkur-
czu przepony. Działanie mięśni brzucha jest najskuteczniejsze wtedy, gdy wydech
następuje szybko i gwałtownie, jak w czasie kaszlu, kichania, krzyku, śmiechu czy
też śpiewu. Mięśnie brzucha zalicza się do najsilniejszych mięśni wydechowych
pomocniczych.
Mięsień prosty brzucha ma kształt szerokiej taśmy położonej symetrycznie
w przedniej ścianie brzucha. Rozpięty jest między mostkiem i środkowymi żebrami

169
 Ryc. 67. Mięśnie brzucha
I - pierścień udowy powierzchowny, 2 pierścień pachwinowy we-
wnętrzny, 3 więzadło pachwinowe, 4 - kresa biała, 5 - m. skośny
zewnętrzny brzucha, 6 - ro7.cięgno m. skośnego zewnętrznego brzu-
cha, 7 - in. zębaty przedni

a kością łonową. Mięsień podzielony jest na odcinki przez 3-4 poprzecznie przebie-
gające smugi ścięgniste (intcrsectkmes tendineac). U osobników z dobrze rozwiniętą
mięśniówką brzucha, na wysokości smug ścięgnistych widoczne są poprzeczne
bruzdy, które wraz z bocznym zarysem mięśnia prostego charakterystycznie mode-
lują przednią ścianę brzucha. Mięsień prosty brzucha pokryty jest od strony
przedniej i tylnej łącznotkankową błoną, która tworzy tzw. pochewkę mięśnia
prostego brzucha (vagina m. reeti abdominis). Pochewka utworzona jest przez
rozcięgna obu mięśni skośnych i mięsień poprzeczny brzucha, które w linii pośrod-
kowej przedniej łączą się i splatają z rozcięgnami strony przeciwnej tworząc kresę
białą (linea alba). Podstawę pochewki tworzy rozcięgno mięśnia skośnego wewnęt-
rznego brzucha, które rozdzielając się na brzegu bocznym mięśnia prostego na dwie
blaszki przednią i tylną, obejmuje mięsień z przodu i od tyłu. który tkwi między
nimi jak miecz w pochwie. Biaszkę przednią wzmacnia rozcięgno mięśnia skośnego
zewnętrznego, blaszkę tylną - rozcięgno mięśnia poprzecznego. Blaszka przednia
pokrywa całą przednią stronę mięśnia prostego, blaszka tylna jest znacznie krótsza
i pokrywa tylko 2/3 górne mięśni, a w dolnej 1/3 mięśnia, rozcięgna wszystkich
trzech mięśni brzucha wchodzą w skład tylko blaszki przedniej.
Czynność mięśnia prostego brzucha polega głównie na zginaniu tułowia do
przodu przy ustalonej miednicy lub unoszeniu miednicy albo górnej połowy ciała
z pozycji leżącej na grzbiecie. W tym działaniu jest on głównym antagonistą mięśnia
prostownika grzbietu. W trakcie zginania tułowia do przodu mięsień równocześnie
obniża żebra, działa więc jako mięsień wydechowy. Ponadto bierze czynny udział
w wytwarzaniu tłoczni brzusznej.
Mięsień skośny zewnętrzny brzucha leży powierzchownie na przednio-bocznej
ścianie dolnego odcinka klatki piersiowej oraz brzucha. Jego włókna mięśniowe
mają ten sam kierunek przebiegu, co włókna mięśni międzyżebrowych zewnętrznych
- skośny ku przodowi i dołowi. Włókna mięśniowe górnej części mięśnia prze-
chodzą w szerokie rozcięgno, którego włókna, zachowując kierunek włókien mięś-

170
 Ryc. 68. Mięśnie brzucha
I - rozwór żyły odpiszczelowej wielkiej, 2 - pierścień
udowy powierzchowny, 3 -- więzadlo pachwinowe,
4, 6 - m. prosty brzucha, 5 - m. skośny wewnętrzny
brzucha, 7 - blaszka przednia pochewki m. prostego
brzucha, 8 blaszka tylna pochewki m. prostego 9— -11
brzucha, 9 - m. zębaty przedni, 10 - mm. między-
żebrowe wewnętrzne, 11, 13 - smugi ścięgniste, 12
- kresa biała, 14 - m. stożkowaty

1—

niowych, krzyżują się z włóknami strony przeciwnej i wytwarzają pasmo ścięgniste,

kresę biaią (linea alba). Rozcięgno mięśnia skośnego zewnętrznego brzucha przy-
czynia się do utworzenia blaszki przedniej pochewki mięśnia prostego brzucha.
Najniższa część rozcięgna, rozpięta między kolcem biodrowym przednim górnym
a guzkiem łonowym, przechodzi w więzadło pachwinowe (lig. inguinale). Powyżej
przyśrodkowej części tego więzadła, w rozcięgnie mięśnia znajduje się rozstęp,
zwany pierścieniem pachwinowym powierzchownym (analus inguinałis superficialis),
stanowiący zewnętrzne ujście kanału pachwinowego (canalis inguinałis) do przejścia
powrózka nasiennego (funiculus spermalicus) u mężczyzny i więzadła obłego macicy
(lig. teres uteri) u kobiety. Przez kanał pachwinowy u płodów płci męskiej zstępują
jądra z jamy brzusznej do worka mosznowego (descensus tesłium). Kanał pach-
winowy stanowi także miejsce zmniejszonej oporności przedniej ściany brzucha,
przez które po urodzeniu mogą się przeciskać pętle jelitowe w kierunku moszny.
Powstaje wtedy przepuklina pachwinowa (hernia inguinale) wrodzona (jeśli szczelina
ta nie zarośnie) lub nabyta w następstwie osłabienia mięśni, powięzi i więzadeł,
upośledzająca nieraz znacznie sprawność fizyczną. U kobiet przepuklina pachwino-
we występują o wiele rzadziej niż u mężczyzn, ponieważ kanał pachwinowy u kobiet
jest o wiele węższy. Mięsień skośny zewnętrzny brzucha, oprócz zginania bocznego
i skręcania tułowia w skurczu jednostronnym oraz zginania kręgosłupa do przodu
w działaniu obustronnym, obniża również żebra powodując wydech. Wraz z innymi
mięśniami brzucha oraz przeponą bierze udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej.
Mięsień skośny wewnętrzny brzucha jest prawie całkowicie przykryty przez
mięsień skośny zewnętrzny. Włókna mięśniowe mają przebieg wachlarzowaty:
najwyższe przebiegają ku górze i do przodu, mają więc kierunek włókien mięśni
międzyżebrowych wewnętrznych, środkowe biegną poprzecznie, podobnie jak włók-
na mięśnia poprzecznego brzucha, najniższe zstępują nieco ku dołowi, a więc mają

171
 przebieg zgodny z włóknami mięśnia skośnego zewnętrznego. Od dolnej części
mięśnia odchodzą włókna mięśniowe, które u mężczyzny przyłączają się do powróz-
ka nasiennego i wchodzą w skład mięśnia dźwigacza jądra (m. cremaster),
u kobiety natomiast dochodzą do więzadła obłego macicy. Rozcięgno mięśnia
skośnego wewnętrznego dzieli się na dwie blaszki: przednią i tylną, które biorą
udział w wytwarzaniu pochewki mięśnia prostego brzucha.
Mięsień oprócz zginania do przodu i w bok oraz skręcania kręgosłupa, pociąga
również klatkę piersiową ku dołowi powodując tym samym wydech.
Mięsień poprzeczny brzucha leży najgłębiej z wszystkich mięśni brzucha.
Bezpośrednio jest przykryty przez mięsień skośny wewnętrzny. Włókna mięśniowe
przebiegają poprzecznie ku stronie przyśrodkowej, przechodząc w płaskie rozcięgno.
Włókna jego krzyżują się z włóknami rozcięgien strony przeciwnej, współtworząc
kresę białą oraz blaszkę tylną pochewki mięśnia prostego brzucha. Z dolnej części
mięśnia odchodzą również włókna do mięśnia dźwigacza jądra. Mięsień poprzeczny
brzucha zwęża klatkę piersiową, pociąga żebra ku dołowi i w ten sposób przyczynia
się do wydechu. Jednak zasadnicza funkcja mięśnia polega na stworzeniu kurcz-
liwego pierścienia opasującego brzuch i możliwości zwężania lub rozszerzenia jamy
brzusznej. Jest on głównym mięśniem przyczyniającym się do wytworzenia tłoczni
brzusznej.
Mięsień czworoboczny lędźwi znajduje się na tylnej ścianie jamy brzusznej
między kręgosłupem lędźwiowym, grzebieniem biodrowym a XII żebrem. Mięsień,
oprócz zginania bocznego tułowia, pociąga żebro XII w dół, działając wydechowe.
Mięsień stożkowaty leży wewnątrz pochewki mięśnia prostego w dolnej części
brzucha. Ma kształt trójkąta o wierzchołku skierowanym ku górze. Jest to mięsień
szczątkowy, bardzo zmienny. Jego słabe działanie polega na napinaniu kresy białej.
Mięsień poprzeczny klatki piersiowej położony jest na wewnętrznej ścianie
klatki piersiowej między dolną częścią mostka a górnymi żebrami. Ma cechy
mięśnia zanikowego. W czasie skurczu mięsień pociąga żebra ku dołowi, działa więc
wydechowe
Mięsień zębaty tylny dolny leży w dolnej części grzbietu, jest przykryty
mięśniem najszerszym grzbietu i częściowo mięśniem czworobocznym. Mięsień
w czasie skurczu opuszcza dolne żebra.
Mięśnie podżebrowe mają charakter szczątkowy, występują tylko w dolnej
części klatki piersiowej - obniżają żebra.
Mięsień najszerszy grzbietu działa wdechowo przy ustalonych ramionach,
unosząc dolne żebra. Jednak brzeg boczny mięśnia przy ustalonych ramionach
działa wydechowo, np. podczas kaszlu.

G. Działanie mięśni oddechowych

W czasie oddychania klatka piersiowa zmienia rytmicznie swe wymiary. Skurcz

mięśni wdechowych powoduje zwiększenie się wszystkich trzech wymiarów klatki
piersiowej. Zmiana wymiaru przednio-tylnego i poprzecznego klatki piersiowej jest

172
 przede wszystkim wynikiem działania mięśni unoszących żebra. Natomiast zmiana
wymiaru pionowego (podłużnego) klatki piersiowej zależy głównie od przepony.
Działa ona podobnie jak tłok, poruszając się na przemian ku górze i ku dołowi,
a ponieważ powierzchnia przepony jest znaczna, spłaszczenie jej o 1-2 cm powoduje
zwiększenie objętości klatki piersiowej o około 70%. Przepona jest najważniejszym
mięśniem oddechowym w ogóle, gdyż może utrzymać przy życiu człowieka nawet
przy porażeniu wszystkich innych mięśni oddechowych. Najskuteczniejszy wdech
następuje przy czynnym napięciu przepony z równoczesnym rozluźnieniem powłok
brzucha, czynnym uniesieniem żeber i spłaszczeniem (wyprostowaniem) kifozy
piersiowej kręgosłupa. Ponieważ klatka piersiowa tworzy przestrzeń zamkniętą,
powiększenie jej wymiaru powoduje zwiększenie objętości, połączone z obniżeniem
ciśnienia w jej wnętrzu. Te warunki powodują, że płuca, przylegające do ścian klatki
piersiowej, dzięki swej sprężystości i elastyczności, podążają w kierunku ruchu
klatki piersiowej oraz przepony, powiększając tym samym swą objętość. W rozciąg-
niętych pęcherzykach płucnych ciśnienie powietrza obniża się, wskutek czego do
pluć wciska się powietrze z otoczenia. Wydech następuje wskutek zmniejszania
wszystkich wymiarów klatki piersiowej dzięki sprężystości elementów jej ścian.
Ciężar klatki piersiowej oraz elastyczność i sprężystość chrząstek żeber i więzadeł
z chwilą gdy przestają działać mięśnie wdechowe powodują opadanie klatki piersio-
wej. Skurcz mięśni międzyżebrowych wewnętrznych oraz czynne napięcie mięśni
brzucha pogłębiają wydech. Najskuteczniejszy wydech następuje przy czynnym napię-
ciu mięśni brzucha z równoczesnym rozluźnieniem się przepony, czynnym obniżeniu
żeber i pogłębieniu kifozy piersiowej kręgosłupa. Zmniejszenie objętości klatki piersio-
wej w fazie wydechu powoduje wzrost ciśnienia powietrza w pęcherzykach płucnych
powyżej ciśnienia atmosferycznego i powietrze zostaje usunięte na zewnątrz. Podczas
spokojnego oddychania ilość ta wynosi przeciętnie 500 ml na jeden oddech, a liczba
oddechów około 16 na minutę. Przy większym wysiłku fizycznym lub wpływach
psychicznych wzrasta głębokość oddechów lub ich częstość.

Ryc. 69. Schemat obrazujący powiększanie się przednio-tylnego

i poprzecznego wymiaru klatki piersiowej w czasie wdechu

W zależności od tego czy w trakcie oddychania występuje przewaga ruchów

przepony, czy też klatki piersiowej, odróżnia się dwa zasadnicze typy oddechowe;
piersiowy (żebrowy) i brzuszny (przeponowy). Typ piersiowy występuje częściej

173
 Ryc. 70. Schemat obrazujący powiększanie
się przednio-tyinego i podłużnego wymiaru
klatki piersiowej w typie oddychania brzu-
sznym (a) i piersiowym (b)

u kobiet (zwłaszcza w okresie ciąży), typ brzuszny u mężczyzn - nie stanowi to

jednak reguły, W czasie snu u obu płci przeważa typ piersiowy. W oddychaniu
spokojnym występuje zwykle czysty typ oddechowy brzuszny. W czasie oddychania
wysiłkowego, pogłębionego, działanie przepony zostaje wzmocnione przez inne
mięśnie oddechowe, które unoszą żebra. Wzmożony oddech jest więc ruchem
oddechowym mieszanym - typ oddechowy żebrowo-przeponowy. Typ oddychania
zmienia się z wiekiem. W okresie młodości przeważa oddychanie piersiowe. W wie-
ku późniejszym przeważa typ oddychania mieszany, wskutek zmniejszonej sprężys-
tości klatki piersiowej, a także obniżenia i spłaszczenia przepony.

H. Tłocznia brzuszna

Jeżeli przy ustalonej klatce piersiowej nastąpi równoczesny skurcz wszystkich

mięśni brzucha, przepony oraz dna miednicy, zmniejsza się wówczas objętość jamy
brzusznej, a ciśnienie w niej znacznie wzrasta tworząc tłocznię brzuszną (prelum
abdotninis). Wzmożone ciśnienie działa na narządy jamy brzusznej i miednicy
ułatwiając wydalanie moczu (mikcję), oddawanie kału (defekację) i wydalanie płodu
z ciężarnej macicy.
Działanie tłoczni brzusznej jest szczególnie skuteczne, gdy po wdechu powietrze zo-
staje zatrzymane w płucach przez zamknięcie szpary głośni. Wypełnione płuca pod-
pierają wtedy i ustalają przeponę, uniemożliwiając jej wpuklenie do klatki piersiowej.

I. Zestawienie ruchów oddechowych oraz wykonujących je mięśni

Wdech spoczynkowy (spokojny): Wdech wysiłkowy:

przepona, mięśnie pochyłe,
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne. mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy,

174
mięsień zębaty tyiny górny, Wydech wysiłkowy (wzmożony):
mięsień piersiowy mniejszy,
msęsień prosty brzucha,
mięsień podobojczykowy,
mięsień skośny zewnętrzny brzucha,
mięsień zębaty przedni,
mięsień skośny wewnętrzny brzucha,
mięsień czworoboczny grzbietu,
mięsień poprzeczny brzucha,
mięsień równoległoboczny,
mięsień czworoboczny lędźwi,
mięsień dźwigacz łopatki,
mięsień poprzeczny klatki piersiowej,
mięsień piersiowy większy,
mięsień zębaty tylny dolny,
mięsień najszerszy grzbietu,
mięśnie podżebrowe,
mięsień prostownik grzbietu.
mięsień najszerszy grzbietu.
Wydech spoczynkowy (spokojny):
mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne.
 VII. GŁOWA

Kościec głowy stanowi czaszka (craniwn). Tworzy ona osłonę kostną dla
mózgowia i narządów zmysłów (wzroku, słuchu i równowagi statycznej) oraz dla
początkowych odcinków ukiadu pokarmowego (jama ustna) i oddechowego (jama
nosowa). Z tego powodu wyróżnia się na czaszce dwie główne części: czaszkę
mózgową lub mózgoczaszkę {neurocranium) oraz czaszkę trzewiową lub trzewio-
czaszkę (splanchnocranium).
Mózgoczaszka ma kształt kulisty i leży ponad zredukowaną i cofniętą twarzo-
czaszką, a więc odmiennie niż u zwierząt, u których leży poza nią z tyłu. Kulisty
kształt czaszki człowieka ułatwia utrzymanie jej w równowadze chwiejnej na
kręgosłupie szyjnym. Część górna czaszki, zwana sklepieniem, składa się z płaskich
kości w kształcie płytek. Zbudowane są one z dwu blaszek istoty zbitej, grubszej
zewnętrznej (lamina externa) i cieńszej wewnętrznej (lamina interna). Między nimi
znajduje się różnej grubości istota gąbczasta, zwana tu śródkoścłem (diploe),
zawierająca szpik kostny i liczne naczynia krwionośne.
Kości trzewioczaszki mają kształt rozmaity, przeważnie związany z ich prze-
znaczeniem czynnościowym. Tworzą one kostną obudowę oczodołów, jamy noso-
wej i jamy ustnej. Niektóre z nich, na przykład kość sitowa, czołowa, szczęki,
zawierają jamy powietrzne, tzw. zatoki, wysłane błoną śluzową.

1. Kości czaszki

Czaszka ludzka składa się z dwudziestu dziewięciu kości. Siedem kości tworzy
mózgoczaszkę, pozostałe dwadzieścia dwie należą do trzewioczaszki.
Kości mózgoczaszki:
kość czołowa - os frontale
kość ciemieniowa - os parietale
kość potyliczna - os occipitale
kość klinowa - os sphenoidale
kość skroniowa - os temporale

razem

176
Kości trzewioczaszki dzielimy na trzy grupy:
kości czaszki twarzowej 15
kosteczki słuchowe 6
kość gnykowa 1
razem 22

Kości czaszki twarzowej parzyste (6):

kość nosowa - os nasale

kość jarzmowa - os zygomaticum
szczęka - maxilla

Kości te są widoczne na czaszce i łatwo wyczuwalne pod skórą na głowie.

Trzy dalsze kości:

kość Izowa - os lacrimale

małżowina nosowa dolna - concha nasalis inferior
kość podniebienna -- os palaiinum

położone głęboko, są niewyczuwalne przez skórę: kość łzowa leży w oczodole,

małżowina nosowa w jamie nosowej, kość podniebienna na pograniczu jamy ustnej
i jamy nosowej.

Kości czaszki twarzowej nieparzyste (3):

kość sitowa - os ethmoidale

lemiesz - wmer
żuchwa - mandibula
Kość sitowa leży głęboko w górnej części jamy nosowej, zachodząc we wcięcie
kości czołowej. Blaszka sitowa tej kości wchodzi w skład dołu przedniego czaszki.

Kosteczki słuchowe - ossicula audilus (6):

młoteczek - malieus
kowadełko - incus
strzemiączko - stapes
Kosteczki słuchowe wchodzą w skład ucha środkowego.
kość gnykowa - os hyoideum (1):

A. Ogólna-budowa czaszki

Rozpatrując czaszkę jako całość można odróżnić na niej ścianę górną i dolną,
przednią i tylną oraz dwie ściany boczne.

177
 Ściana górna czaszki stanowiąca jej skłepienie (cahciria) jest utworzona przez
łuskę kości czołowej, która tworzy czoło (frons), i część przednią sklepienia głowy.
dwie kości ciemieniowe tworzące część środkową sklepienia oraz część łuski kości
potylicznej stanowiącą część tylną, potylicę (occiput), sklepienia czaszki. Przednią
granicę sklepienia stanowią łuki brwiowe (arcus superciliares) kości czołowej, tylną
- kresa karkowa górna (linea nuchae superior) kości potylicznej, boczne ogranicze-
nia tworzą kresy skroniowe (linea temporales) kości ciemieniowych.
Powierzchnia zewnętrzna sklepienia jest gładka i wypukła, jej środek tworzy
szczyt (yertex). W linii pośrodkowej sklepienia biegnie szew strzałkowy (sutura
sagittalis), łączący obie kości ciemieniowe. W przedniej części sklepienia styka się on
ze szwem wieńcowym (sutura coronalis), który łączy kość czołową z kośćmi
ciemieniowymi. Punkt styku obu szwów nosi nazwę bregma. Ku tyłowi szew
strzałkowy łączy się ze szwem węgłowym {sutura lambdoidca), przebiegającym
miedzy kośćmi ciemieniowymi a łuską kości potylicznej. Miejsce zetknięcia tych
szwów nosi nazwę lambda. Najbardziej wysuniętą do przodu część sklepienia,
leżącą między łukami brwiowymi, nazywa się gładzizną (glabella). Natomiast
znaczne wyniosłości kości ciemieniowych, położone bocznie od szwu strzałkowego,
określa się mianem guzów ciemieniowych (lubcra parictalia).

Ryc. 71. Ściana przednia czaszki

1 - trzon żuchwy, 2 - gatąż żuchwy, 3 - wyrostek
zebodołowy szczęki, 4 - przegroda nosa, 5 - szczelina
oczodołowa dolna, 6, 15 - kość izowa, 7 - szczelina
oczodołowa górna, 8 - iuska skroniowa, 9 - iuska
oczodołowa, 10 - kresa skroniowa, 11 - brzeg nad-
oczodołowy kości czołowej, !2 - kość nosowa. 13 - po-
wierzchnia oczodołowa skrzydeł większych kości klino-
wej. 14 - wyrostek czołowy szczęki, 16 - kość
jarzmowa, 17 - małżowina nosowa dolna,
18 - otwór gruszkowaty, 19 - trzon szczęki

Ściana przednia czaszki tworzy właściwy kościec twarzy (Jacies ossea). Jej
górną granicę stanowią łuki brwiowe, boczne - kości jarzmowe i gałęzie żuchwy,
a dolną - trzon żuchwy. Łączące się na stronie bocznej wyrostki szczęki i kości
jarzmowej tworzą kostne podłoże policzka. Centralną część ściany przedniej zaj-
mują trzy duże otwory: wejście do oczodołu (aditus orbitae), a między nimi
i poniżej otwór gruszkowaty (apertura piriformis), prowadzący do części kostnej
jamy nosowej. Ku bokowi od otworu, a poniżej wejścia do oczodołu, na kości
szczękowej leży dół nadkłowy (fossa canina).

178
 Oczodół (orbita) ma kształt czworościennej piramidy, której szczyt jest skiero-
wany do wewnątrz czaszki, do kanału wzrokowego (canalis opticus). W głębi
oczodołu znajdują się dwie szerokie szczeliny: górna i doina przeznaczone do
przejścia naczyń krwionośnych i nerwów.
Jama nosowa (cavum nasi) jest podzielona pionową przegrodą kostną nosa
(septum nasi osseum) na dwie oddzielne jamy. Z przodu obie jamy mają wspólne
ujście w otworze gruszkowatym, ku tyłowi każda z nich ma oddzielny otwór tylny,
tzw. nozdrza tylne (choanae). Część kostna przegrody jamy nosowej w części górnej
składa się z blaszki pionowej kości sitowej, w części dolnej z lemiesza. Z jamą
nosową łączą się cztery zatoki przynosowe: zatoka czołowa (sinus frontalis),
szczękowa (sinus maxi/laris), klinowa (sinus sphenoidalis) i komórki sitowe (celul-
lae ethmoidales).
Ściana tylna czaszki jest nieregularnie okrągła. Składają się na nią tylne części
kości ciemieniowych, część łuski kości potylicznej oraz części sutkowe kości skro-
niowych wraz z ich wyrostkami sutkowatymi znajdującymi się w dolnych rogach po
obu stronach czaszki. W linii pośrodkowej łuski kości potylicznej wznosi się
wyniosłość zwana guzowatością potyliczną zewnętrzną (proiuberuntia oceipitalis
externa). której dolny punkt końcowy wyznacza tył głowy (inion). Obustronnie od
tej wyniosłości biegnie kresa karkowa górna (linea nuchae superior), a ku dołowi
grzebień potyliczny zewnętrzny (crista oceipitalis e.rlerna). Od niego, w połowie
długości, obustronnie odchodzi kresa karkowa dolna (linea nuchae interior).
Pomiędzy ścianą tylną czaszki a ścianami górną i bocznymi brak wyraźnej granicy.
Ściana boczna czaszki utworzona jest w kolejności od przodu do tyłu przez
boczne części kości czołowej i ciemieniowych, skrzydło większe kości klinowej, kość
skroniową oraz boczną część kości potylicznej. Charakterystycznym elementem
bocznej ściany jest łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), łączący jak gdyby czaszkę
mózgową z czaszką twarzową, utworzony przez wyrostek jarzmowy kości skronio-
wej i wyrostek skroniowy kości jarzmowej, połączone ze sobą szwem. Na bocznej
ścianie czaszki biegnie łukowato ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Wraz
z kością jarzmową oraz łukiem jarzmowym ogranicza ona głęboki dół skroniowy
(fossa temporalis), który poniżej łuku jarzmowego przechodzi w dół podskroniowy
(fossa infratemporalis). Wyrostek jarzmowy kości skroniowej rozpoczyna się dwie-
ma odnogami: przednią i tylną. Odnoga przednia ogranicza od przodu dół żuch-
wowy (fossa mandibularis) oraz czołowo ustawiony guzek stawowy (tuberculum
articulare). Do tyłu i poniżej tylnej odnogi łuku jarzmowego znajduje się otwór
słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus) otoczony w 3/4 przez część bęben-
kową kości skroniowej, z wyjątkiem odcinka górnego. Ku dołowi i do przodu od
części bębenkowej znajduje się zmiennej długości wyrostek rylcowaty (processus
styloideus), natomiast ku dołowi i do tyłu wyrostek sutkowaty (processus mas-
toideus) kości skroniowej.
Ściana dolna czaszki stanowi podstawę zewnętrzną czaszki (basis erami
externa) bez żuchwy. Granicę przednią tworzą wyrostki zębodołowe szczęk
(processus aheolares maxillae). które są również częścią przednią granicy bocznej.
Dalszy ciąg granicy bocznej tworzy ku tyłowi brzeg kości jarzmowej, łuk jarz-

179
 19

Ryc. 72. Ściana boczna czaszki

I - trzon żuchwy. 2 - wyrostek zębodołowy szczęk, 3 - wyrostek szczękowy k. jarzmowej, 4 - wyrostek
czołowy szczęki. 5 - k. nosowa, 6 - wyrostek czołowy kości jarzmowej, 7 - skrzydło większe k. klinowej,
8 - kresa skroniowa. 9 - fuska czołowa, !0 szew wieńcowy, i 1 - k. ciemieniowa, 12 - szew węgłowy, 13
- łuska skroniowa. 14 - luk jarzmowy, i 5 - otwór słuchowy zewnętrzny, 16 - wyrostek sutkowaty kości
skroniowej, 17 - wyrostek kłykciowy żuchwy, 18 - wyrostek dziobiasty żuchwy, 19 - gałąź żuchwy

mowy i wyrostek sutkowaty kości skroniowej oraz kresa karkowa górna kości
potylicznej.
Powierzchnię dolną czaszki można podzielić na trzy odcinki: przedni, środ-
kowy i tylny. Odcinek przedni należy do czaszki twarzowej i składa się przede
wszystkim z podniebienia kostnego {palatum osseum), utworzonego przez wyros-
tki podniebienne szczęk (processus palatini) i położone z tyłu za nimi blaszki
poziome obu kości podniebnych (laminae horizontales ossis palatini}. Nad tylnym
brzegiem podniebienia znajdują się nozdrza tylne przedzielone lemieszem.
Odcinek środkowy należy do czaszki mózgowej. Odpowiada on polu leżącemu
między krawędzią tylną podniebienia twardego a przednim brzegiem otworu wiel-
kiego {foramen magnum) kości potylicznej. Boczną granicę stanowi grzebień pod-
skroniowy kości klinowej i wyrostek sutkowaty kości skroniowej. Część środkową
doinej powierzchni podstawy czaszki tworzą wyrostki skrzydłowe (processus ptery-
goidei) kości klinowej, dolna powierzchnia trzonu kości klinowej, która łączy się
z częścią podstawną kości potylicznej. Po obu jej stronach leżą dolne powierzchnie
piramid kości skroniowych i część skrzydeł większych (alae majoris) kości klinowej.
Odcinek środkowy dolnej powierzchni podstawy czaszki wyróżnia się licznymi
otworami i szczelinami przeznaczonymi do przejścia naczyń i nerwów. Centralne
miejsce odcinka tylnego podstawy czaszki zajmuje otwór wielki (foramen magnum)
ograniczony bocznie kłykciami potylicznymi (condyłi occipitales). Do tyłu od
otworu wielkiego leży w linii pośrodkowej znany już grzebień potyliczny zewnętrz-
ny, kończący się guzowatością potyliczną zewnętrzną. Bocznie od nich ciągną się
kresy karkowe, ograniczające płaszczyznę potyliczną i karkową.
Wnętrze czaszki mózgowej, służące za pomieszczenie dla mózgowia, określa się

180
 mianem jamy czaszki (cavum crani). Ściany jej są utworzone przez odpowiednie
powierzchnie wszystkich siedmiu kości części mózgowej czaszki. Na ścianie górnej
wewnętrznej powierzchni sklepienia czaszki widoczne są liczne rowki dla naczyń
krwionośnych, płytkie wgłębienia, wyciski palczaste spowodowane zakrętami móz-
gowia oraz łęki mózgowe, spowodowane bruzdami mózgowymi i bruzdy dla zatok
żylnych opony twardej.
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) jest wymo-
delowana przez podstawę mózgowia i stanowi jej dokładne odbicie (negatyw).
Ukształtowana jest w postaci trzech tarasowato schodzących ku tyłowi nierównych
wgłębień, zwanych dołami czaszki: przednim, środkowym i tylnym.
Pojemność jamy czaszki pozostaje w ścisłym związku z objętością mózgowia
3 3
i wynosi średnio 1500 cm u mężczyzn, a 1380 cm u kobiet.

B. Połączenia kości czaszki

Większość kości czaszki jest połączona między sobą ściśle i nieruchomo albo za
pomocą chrząstkozrostów, albo też więzozrostów. które w wieku starczym mogą
przejść w kościozrosty. Tylko dwie kości czaszki są połączone ze sobą stawem: kość
skroniowa i żuchwa.
Większość połączeń między kośćmi czaszki stanowią szwy - jedna z odmian
wic2ozrostu. Kości mózgoczaszki łączą się głównie szwami piłowatymi lub łusko-
watymi, kości trzewioczaszki - szwami gładkimi. Nazwa szwu odpowiada zwykle
obu łączącym się kościom, np. szew klinowo-czołowy. Tylko szwy łączące kości
sklepienia czaszki noszą nazwy odrębne, jak szew wieńcowy (sutura coronalis),
łączący kość czołową z obu kośćmi ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura
sagittalis), stanowiący połączenie między obu kośćmi ciemieniowymi, czy też szew
węgłowy (sutura lambdoidea), leżący między łuską kości potylicznej a kośćmi
ciemieniowymi. Krótkie pasma iącznotkankowe szwów są pozostałością pierwo-
tnego, błoniastego sklepienia czaszki (desmocranium). Są one miejscami wzrostu
kości czaszki. Mózgoczaszka musi się powiększać wraz ze wzrostem mózgowia.
Dopiero po ustaniu wzrostu mózgowia (w wieku 45-50 lat), przestaje także rosnąć
czaszka i rozpoczyna się starcze kostnienie szwów (obliteracja szwów), które
postępuje od strony wewnętrznej ku zewnętrznej.
Czaszka noworodka zawiera jeszcze większe, nie skostniałe pozostałości czaszki
błoniastej w postaci ciemiączek (Jonticuli). Ciemiączka występują w miejscach
łączenia się kości sklepienia. Największe są ciemiączka nieparzyste, przednie i tylne.
Pierwsze, tzw. ciemiączko czołowe (fonticulus anterior s. frontalis), znajduje się na
skrzyżowaniu szwu wieńcowego, strzałkowego i istniejącego w tym okresie szwu
czołowego. Ciemiączko to zarasta w ciągu drugiego roku życia. Ciemiączko tylne
lub potyliczne (fonticulus posterior s. occipitalis), mniejsze od poprzedniego, wy-
stępuje między szczytem łuski kości potylicznej a obu kośćmi ciemieniowymi.
Z ciemiączek parzystych, znajdujących się na bocznej ścianie czaszki, ciemiączko
klinowe (fonticulus sphenoidalis) położone jest między kością ciemieniową a skrzyd-

181
 Ryc. 73. Ciemiączka
i - ciemiaczko przednie. 2 - ciemiączko tylne, i 3 - szew wieńcowy. 4 - szew strzałkowy, 5 - szew
węglowy, 6 guz czołowy, 7 - guz ciemieniowy, 8 - ciemiijczko przednio-boczne. 9 - ciemiączko
tylno-boczne

iem większym kości klinowej, a ciemiączko sutkowe (fonticulus mastoideus) leży

u zbiegu kości ciemieniowej, skroniowej i potylicznej. Jest ono pozostałością czaszki
chrzestnej. Ciemiączko tylne oraz ciemiączka boczne zamykają się w ciągu pierwszego
roku życia. Mniejsze znaczenie w połączeniach kości czaszki odgrywają chrząstko-
zrosty. W czaszce osobnika dorosłego występują tylko dwa chrząstkozrosty: skali-
sto-potylłczny {synchondrosis petrooccipitalis) i klinowo-skalisty (synchondrosis sphe-
nopetrosa), łączące piramidę kości skroniowej z kością potyliczną i klinową. W czasz-
ce osobników młodych występuje kilka niestałych, przejściowych chrząstkozrostów,
które wcześnie kostnieją. Pomiędzy trzonem kości klinowej a częścią podstawną kości
potylicznej znajduje się chrząstkozrost klinowo-potyliczny (synchondrosis sphenooc-
cipitalis). W następstwie jego skostnienia, po 20 roku życia, kość potyliczna i kość
klinowa przekształcają się w jednolitą kość podstawną czaszki (05 basilare).

2. Zespól funkcjonalny stawu skroniowo-żuchwowego

Jak już wyżej wspomniano, oba stawy skroniowo-żuchwowe stanowią jedyne

połączenie stawowe kości czaszki, poza kosteczkami słuchowymi. W skład kostnej
części stawu wchodzą powierzchnie stawowe kości skroniowej oraz głowy żuchwy.

A. Żuchwa (mandibula)

Żuchwa jest kością o budowie symetrycznej, składającej się z dwóch połów,

prawej i lewej, połączonych w środku trzonu w jednolitą całość. Żuchwa nadaje
charakterystyczny kształt dolnej części twarzy. Składa się z podkowiasto wygiętego

182
 do tyłu trzonu (corpus mandibulae) przechodzącego po obu stronach w gałąź
żuchwy (rami mandibulae). Trzon i gałąź żuchwy tworzą kąt żuchwy (angulus
mandibulae) mieszczący się w granicach 90-140°.
W górnej krawędzi trzonu osadzone są zęby i dlatego tę część żuchwy określa się
mianem części zębodołowej (pars aheolaris). Na powierzchni przedniej trzonu
żuchwy znajduje się guzowatość bródkowa {protuherantia mentalis), natomiast na
powierzchni wewnętrznej - parzyste kolce bródkowe (spinae mentales). Każda
gałąź żuchwy ma dwa brzegi, przedni i tylny, oraz powierzchnię zewnętrzną
i wewnętrzną. Brzeg przedni gałęzi wydłuża się w kierunku górnym i nieco ku
przodowi w płaski wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Brzeg tylny prze-
chodzi ku górze w poprzecznie położony, tępy wyrostek kłykciowy (processus
condylaris), którego część najwyższą nazywa się głową żuchwy (caput mandibulae),
a przewężenie poniżej głowy - szyjką (collum mandibulae). Między obu wyrostkami
znajduje się wcięcie żuchwy (incisura mandibulae).
Kość gnykowa (os hyoidcwu) jest to mała, nieparzysta kość kształtu pod-
kowiastego. Różni się od pozostałych kości szkieletu tym, że nie łączy się z żadną
inną kością stawowo ani też w sposób ścisły, lecz jest zawieszona pośród licznych
mięśni nad- i podgnykowych między żuchwą a rękojeścią mostka.
Kość gnykowa składa się z trzonu, który z tyłu po obu stronach przechodzi
w parzyste rogi większe (cornua majora), skierowane do tyłu i nieco ku górze, oraz
w rogi mniejsze (cornua minora) skierowane ku górze.

B. Staw skroniowo-żuchwowy

Dwa symetryczne stawy skroniowo-żuchwowe, prawy i lewy, są anatomicznie

samodzielne, jednak budowa ich jest identyczna, a ruchy zachodzą w obu stawach

Ryc. 74. Staw skroniowo-żuchwowy

(przekrój strzałkowy)
główka żuchwy. 2 - torebka stawowa. 3 - krążek stawowy.
4 - guzek k. skroniowej

183
jednocześnie i dlatego zwykie omawia się jeden staw skroniowo-żuchwowy (ar-
ticulatio temporomandibularis).
Główkę stawu tworzy powierzchnia stawowa głowy wyrostka kłykciowego
żuchwy, a panewkę - powierzchnia stawowa dołu żuchwowego i guzka stawo-
wego kości skroniowej. Jama stawowa jest podzielona krążkiem stawowym na
dwa piętra: górne i dolne. Krążek, zbudowany z chrząstki włóknistej, spełnia
funkcję przesuwalnej panewki dla głowy żuchwy, zwiększając w ten sposób zakres
ruchu żuchwy. Torebka stawowa jest wiotka i obszerna. Po stronie zewnętrznej jest
wzmocniona więzadłem bocznym (lig. laterale), a od strony wewnętrznej więzad-
lem klinowo-żuchwowym (lig. sphenomandibulare) i więzadłem rylcowo-żuchwo-
wym (lig. stylomandibulare).
W stawie skroniowo-żuchwowym zachodzą ruchy żuchwy konieczne do od-
gryzienia kęsa pokarmowego, rozdrobnienia pokarmu i do żucia. Ruchy żuchwy
można podzielić na trzy kierunki ruchów: wysuwanie i cofanie żuchwy (ruch
ślizgowy), obniżanie i unoszenie żuchwy (ruchy otwierania i zamykania ust - ruch
zawiasowy), ruchy obrotowe albo żucia (mielenia).

C. Mięśnie działające na staw skroniowo-żuchwowy

Mięśnieżwacze:
1. Mięsień skroniowy - m. temporalis
Początek: ściana dołu skroniowego.
Przyczep: wyrostek dziobiasty żuchwy.
2. Mięsień żwacz - m. masseter
Początek: łuk jarzmowy, kość jarzmowa, wyrostek jarzmowy szczęki.
Przyczep: zewnętrzna strona kąta żuchwy.
3. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy - m. pterygoideus medialis
Początek: dół skrzydłowy kości klinowej.
Przyczep: powierzchnia przyśrodkowa kąta żuchwy.
4. Mięsień skrzydłowy boczny - m. pterygoideus lateralis
Początek: zewnętrzna powierzchnia wyrostka skrzydłowego, grzebień podskroniowy.
Przyczep: wyrostek kłykciowy żuchwy.

Mięśnie nadgnykowe:
5. Mięsień dwubrzuścowy - m. digastricus
6. Mięsień rylcowo-gnykowy - m. stylohyoideus
7. Mięsień żuchwowo-gnykowy - m. mvlohyoideus
8. Mięsień bródkowo-gnykowy - m. geniolnoideus

Mięśnie podgnykowe:
9. Mięsień mostkowo-gnykowy - m. sternohyoideus
10. Mięsień łopatkowo-gnykowy - m. omohyoideus
11. Mięsień mostkowo-tarczowy - m. sternothyreoideus
12. Mięsień tarczowo-gnykowy - m. thyreohyoideus

184
 Mięsień skroniowy jest największym i najsilniejszym mięśniem żwaczowym,
w kształcie wachlarza, wypełniającym prawie całkowicie dół skroniowy. Mięsień
leży bezpośrednio pod skórą, przykryty mocną powięzią skroniową. Mięsień unosi
żuchwę aż do zaciśnięcia zębów, jego tylna część cofa żuchwę wysuniętą do przodu.
Mięsień żwacz to gruby, krótki, czworoboczny mięsień położony na powierz-
chni zewnętrznej ramienia żuchwy. Mięsień silnie unosi żuchwę oraz obraca na
zewnątrz.
Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy jest położony do wewnątrz od gałęzi
żuchwy. Wykazuje taki sam kierunek przebiegu włókien jak mięsień poprzedni.
Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy współdziała z mięśniem skroniowym i mięśniem
żwaczem w unoszeniu żuchwy przy skurczu obustronnym i jej obracaniu na
zewnątrz w działaniu jednostronnym.
Mięsień skrzydłowy boczny leży także na wewnętrznej stronie żuchwy, ale
w odróżnieniu od poprzednich mięśni, jego włókna biegną poziomo. Równoczesny
skurcz obu mięśni skrzydłowych bocznych wysuwa żuchwę do przodu. Jednocześnie
z tym ruchem do przodu, oba mięśnie biorą udzia! w otwieraniu ust (obniżaniu
żuchwy). Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnątrz, natomiast gdy kurczą
się oba mięśnie na przemian, żuchwa przesuwa się naprzemiennie w kierunku
bocznym, w prawo i w lewo, czyli wykonuje ruchy żucia. Właściwe mięśnie żwacze,
które nie spełniają innych czynności poza poruszaniem żuchwy, są wspomagane
przez liczne mięśnie pomocnicze. Zalicza sie do nich mięśnie języka, mięśnie warg
i policzków oraz niektóre mięśnie szyi, w tym mięśnie nad- i podgnykowe.
Mięśnie nad- i podgnykowe biorą aktywny udział w otwieraniu ust. Obniżanie
żuchwy jest ruchem biernym, powstającym na skutek rozluźnienia mięśni żwaczo-
wych. Czynnie obniżają żuchwę mięśnie nadgnykowe, szczególnie mięsień żuch-
wowo-gnykowy i mięsień dwubrzuścowy. Mięśnie podgnykowe przez skurcz ustala-
ją (unieruchamiają) kość gnykową, a mięśnie nadgnykowe pociągają żuchwę w dół.

D. Zestawienie ruchów w stawie skroniowo-żuchwowym oraz wykonujących

je mięśni
Wysuwanie żuchwy:
mięsień skrzydłowy boczny.
Cofanie żuchwy:
mięsień skroniowy.
Unoszenie żuchwy (zamykanie ust):
mięsień skroniowy,
mięsień żwacz,
mięsień skrzydłowy przyśrodkowy.
Obniżanie żuchwy (otwieranie ust):
mięsień skrzydłowy boczny,
mięsień żuchwowo-gnykowy,
mięsień dwubrzuścowy,
mięsień bródkowo-gnykowy.
Skręcanie żuchwy na zewnątrz:
mięsień skroniowy,
mięsień żwacz,
mięsień skrzydłowy przyśrodkowy.
Skręcanie żuchwy do wewnątrz:
mięsień skrzydłowy boczny.
Ruchy obrotowe żuchwy (żucia):
mięsień skrzydłowy boczny,
mięsień skroniowy,
mięsień żwacz,
mięsień skrzydłowy przyśrodkowy,
mięsień policzkowy.

185
3. Mięśnie wyrazowe (mimiczne)

Na twarzy oraz na sklepieniu głowy leżą mięśnie mimiczne, które zajmują

szczególną pozycję wśród mięśni szkieletowych. Pochodzą one z mięśniówki skór-
nej szyi (m. platysma colli), a ich cechą charakterystyczną jest to, że nie przebiegają
ponad stawami od jednej kości do drugiej, lecz zwykle przyczepiają się do skóry
i dlatego mogą napinać i poruszać skórę nadając twarzy ściśie określony wyraz.
W ten sposób pośredniczą w odzwierciedlaniu emocjonalnego nastroju i psychicz-
nego stanu, w jakim znajduje się człowiek - śmiech, smutek, radość, zamyślenie,
zdziwienie itd. W stanie rozkurczu mięśni, skóra pod wpływem swej sprężystości
powraca do pierwotnego stanu. Gdy z wiekiem zmienia się elastyczność skóry
twarzy, fałdy powstałe wskutek działania mięśni mimicznych przyjmują charakter
stały w postaci bruzd i zmarszczek, np. bruzda nosowo-wargowa (sulcus men-
tolabialis).

Ryc. 75. Mięśnie mimiczne

1 - ra. potyliczno-czoiowy (m. naczaszny), 2 - m. marszczący brwi. 3 - m. okrężny oka, 4a, b - m.
dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa. 5 - m. podiużny, 6 - ni. dźwigacz kąia ust, 7 - m. jarzmowy
mniejszy, 8 - m. jarzmowy większy, 10 - m. żwacz, 1! - m. policzkowy, 12 - okrężny ust. 13 - m,
obniżający kąt ust. 14 - m. obniżający wargę dolną. 15 — m. nosowy, 16 - m. bródkowy, 17 - m.
skroniowo-ciemieniowy (naczaszny)

Mięśnie mimiczne powodują również otwieranie i zamykanie szpar powieko-

wych, szpary ustnej i w pewnym stopniu nozdrzy, mruganie powiek, ruchy poli-
czków itd. Mięśnie zamykające mają przebieg okrężny i otrzymują odpowiednie
nazwy, np. mięsień okrężny ust (m. orbiculis oris) czy też mięsień okrężny oka (w.
orbiculis oculi). Mięśnie otwierające mają przebieg promienisty i przyjmują często
nazwę od czynności, które wykonują, np. mięsień dźwigacz wargi górnej (m.
levator labii superioris), mięsień dźwigacz kąta ust (m. levator anguli oris), mięsień
obniżający wargę dolną (m. depressor labii inferioris), mięsień obniżający kąt ust
(m. depressor anguli oris) czy też mięsień marszczący brwi (m. corrugator supercilli)
lub mięsień śmiechowry (m. risorius) wywołujący w skórze tzw. „dołek śmiechowy".

186
 Jedynym mięśniem mimicznym, mającym również przyczep na kościach i po-
krytym powięzią, jest mięsień policzkowy (m. buccinator), który jest rozpięty
między wyrostkami zębodołowymi szczęki i żuchwy. Czynność mimiczna mięśnia
policzkowego polega na rozciąganiu szpary ust, np. podczas płaczu i śmiechu.
Ponadto jego skurcz powoduje przesuwanie pokarmu między zęby - bierze udział
w czynności żucia, oraz zwiększa ciśnienie w jamie ustnej, jak przy wydmuchiwaniu
powietrza z jamy ustnej (mięsień trębaczy).
Na sklepieniu głowy umięśnienie skórne jest znacznie mniej zróżnicowane,
występuje w postaci cienkich blaszek mięśniowych mięśnia potyiiczno-czołowego
(m. occipitofrontalis), które łączą się z szerokim rozcięgnem pokrywającym sklepie-
nie czaszki, tzw. czepcem ściegnistym (galea aponenrotica). Oba te mięśnie rozpięte
między kresą najwyższą kości potylicznej a skórą brwi określa się nazwą mięśnia
naczasznego (m. epicranius). Mięsień unosi brwi do góry oraz marszczy skórę na
czole, nadając twarzy wyraz uwagi i skupienia.
UKŁADY: NERWOWY, NACZYNIOWY,
ODDECHOWY, TRAWIENNY,
MOCZOWY, PŁCIOWY,
WEWNĄTRZWYDZIELNICZY,
NARZĄDÓW ZMYSŁÓW,
POWŁOKA WSPÓLNA
UKŁAD NERWOWY

I. Znaczenie układu nerwowego

Definicję układu nerwowego (systema neruosum) można ująć jako zespół

ośrodków i dróg nerwowych mających zdolność przyjmowania informacji
i wykorzystywania ich do sterowania zachowaniem się i czynnościami
organizmu.
Definicja powyższa znajduje uzasadnienie w podziale i funkcji układu
nerwowego, którą można sprowadzić do następujących czynności: 1) układ
nerwowy odbiera bodźce, które działają na organizm z otoczenia lub powstają
w samym ustroju; 2) przekształca te bodźce w impulsy nerwowe, które są
przewodzone do ośrodków nerwowych i tam integrowane; 3) przesyła pobu-
dzenia nerwowe (impulsy) do narządów całego ciała, przez które organizm
reaguje na środowisko. Zespoły narządów, których zadaniem jest utrzymanie
przy życiu ustroju i gatunku muszą być sterowane, by funkcje poszczególnych
układów były skoordynowane w spełnianiu wspólnych zadań. Tę nadrzędną,
kierowniczą funkcję sterowania i koordynacji spełnia układ nerwowy dzięki
zdolności przyjmowania informacji ze środowiska i umiejętności wykorzysta-
nia tych informacji dla odpowiedniego kierowania czynnościami organizmu.

II. Podział układu nerwowego

Neurony (komórki nerwowe) przewodzące impulsy dośrodkowo tworzą

ośrodki i drogi dośrodkowe - nazywamy je częścią dośrodkową, aferentną albo
informacyjną układu nerwowego. Neurony przewodzące impulsy odśrodkowo
tworzą ośrodki i drogi odśrodkowe albo eferentne. Jeśli te ośrodki i drogi
przewodzą impulsy do mięśni szkieletowych (poprzecznie prążkowanych)
nazywamy je częścią somatyczną albo ruchową układu nerwowego, a jeżeli do
mięśni gładkich, mięśnia sercowego lub gruczołów, wtedy nazywamy je częścią
autonomiczną układu nerwowego.
Te trzy zespoły funkcjonalne układu nerwowego nazywa się układem
informacyjnym, ruchowym i autonomicznym. Impulsy w układzie ruchowym
mogą podlegać sterowaniu dowolnemu, w układzie autonomicznym są nie-
zależne od naszej woli. Znaczy to, że efektorami w układzie ruchowym

19!
 (mięśniami poprzecznie prążkowanymi szkieletowymi) możemy sterować do-
wolnie; inne efektory (mięsień sercowy, mięśnie gładkie i gruczoły) są niezależne
od naszej woli.
W układzie nerwowym obok neuronów aferentnych (informacyjnyh) i efe-
rentnych (ruchowych) istnieje jeszcze trzeci rodzaj neuronów, tzw. pośred-
niczących, łączących w sposób mniej lub bardziej złożony układ aferentny
z obu układami eferentnymi (somatycznym i autonomicznym). Komórki
pośredniczące w połączeniu dróg informacyjnych z ruchowymi tworzą na
wyższych piętrach wielorakie łuki odruchowe o charakterze sprzężeń zwrot-
nych dodatnich i ujemnych.
Komórki nerwowe pośredniczące, łączące komórki informacyjne, to nie
tylko mniej lub bardziej złożony system przekazujący impulsy. Komórki
nerwowe pośredniczące tworzą bowiem ośrodki, które nie należąc do żadnego
z wymienionych układów (informacyjnego, ruchowego somatycznego, rucho-
wego autonomicznego), są wmontowane między te układy, scalając je w jedną
czynnościową całość i mogą być dla tych układów ośrodkiem nadrzędnym
albo raczej różnymi ośrodkami nadrzędnymi, zależnie od tego ile i jakie
czynniki integrują odpowiednio nimi sterując.
Przedstawiony podział układu nerwow-ego na część informacyjną, ruchową
i autonomiczną oraz na integrującą część nadrzędną jest podziałem czynnoś-
ciowym, funkcjonalnym, Z punktu widzenia topograficznego układ nerwowy
możemy podzielić na część ośrodkową, czyii układ nerwowy ośrodkowy
(systema newosum centrale), oraz na część obwodową, czyli układ nerwowy
obwodowy (systema nervosum peripkericum), stanowiący łącznik między ukła-
dem ośrodkowym a obwodem.
W skład układu ośrodkowego wchodzi mózgowie (encephalon) oraz rdzeń
kręgowy (medulla spinalis), a mózgowie dzieli się z kolei na przodomózgowie
(prosencephalon), śródmózgowie (mesencephaloń) i tyłomózgowie (rhombence-
phalon). W skład przodomózgowia wchodzi kresomózgowie (telencephalon)
i międzymózgowie (diencephalon), a w skład tyłomózgowia rdzeniomózgowie
(myeiencephalon), czyli rdzeń przedłużony (medulia oblongata), oraz móżdżek
(cerebellwn) i most (pons).
Z punktu widzenia fizjologicznego i klinicznego mózgowie dzielimy na
mózg (cerebrum), pień mózgu (truncus cerebri) i móżdżek (cerebellum). Mózg
stanowi istota szara i biała półkul mózgowych. W skład poia mózgu w szero-
kim ujęciu wchodzą jądra kresomózgowia, międzymózgowie, śródmózgowie,
most i rdzeń przedłużony. W węższym zakresie do pnia mózgu zalicza się tylko
śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony.
Układ nerwowy obwodowy możemy pod względem topograficznym po-
dzielić na nerwy czaszkowe (nervi craniales), nerwy rdzeniowe (nerui spinałeś)
i nerwy pni współczulnych (nervi trunci sympathici). Nerwy czaszkowe są
topograficznie związane z mózgowiem znajdującym się w jamie czaszki, nerwy
rdzeniowe z rdzeniem kręgowym znajdującym się w kanale kręgowym, zaś
nerwy pni współczulnych są również związane topograficznie z rdzeniem

192
kręgowym, ale nie bezpośrednio jak nerwy rdzeniowe, a za pośrednictwem
dwóch łańcuchów zwojów, leżących wzdłuż obu stron kręgosłupa i zwanych
pniami współczulnymi. Przedstawiony podział układu nerwowego obwodowe-
go ma uzasadnienie również ze względu na zasięg działania tych trzech grup
nerwów. Mianowicie nerwy czaszkowe zaopatrują głównie głowę i szyję (z
wyjątkiem nerwów błędnych, dochodzących do jamy brzusznej), nerwy rdze-
niowe - ściany tułowia i kończyny, a nerwy pni współczulnych - trzewa głowy
i szyi, klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy małej oraz mięśnie układu
naczyniowego i gruczoły skóry.

III. Podział, budowa i funkcja tkanki nerwowej

Tkanka nerwowa (textus neruosus) składa się z komórek nerwowych, czyli

neuronów oraz z komórek tkanki glejowej (neuroglia), czyli neurogleju.
Komórki nerwowe i komórki neurogleju rozwijają się głównie z zewnętrznego
listka zarodkowego - ektodermy.

1. Budowa i podział komórek nerwowych

Komórka nerwowa (neurocytus s. neuronum) stanowi podstawową jed-

nostkę morfoiogiczno-czynnościową w układzie nerwowym. Liczba neuro-
nów człowieka cechująca się dużą zmiennością osobniczą szacowana jest
na 15-20 mld.
Komórka nerwowa składa się z ciała komórkowego oraz mniejszej lub
większej liczby wypustek. Ciało neuronu bez wypustek nazywamy perikario-
nem, wypustki - włóknami nerwowymi. Perikarion zawiera wszystkie składniki
komórki, a oprócz tego swoiste składniki charakterystyczne dla tkanki
nerwowej: tigroid, neurofibryle i ziarenka barwnika.
Tigroid lub ciałka Nissla są to zasadochłonne ziarenka zawierające kwas
rybonukleinowy, które przejmują różne funkcje jądra komórkowego. Neuro-
fibryle to delikatne włókienka przebiegające w ciele komórkowym i w wypust-
kach, którym przypisuje się rolę elementów budulcowych. Ziarenka barwnika
należą do lipochromów występujących w postaci drobnych grudek. Obecność
licznych mitochondriów, aparatu Golgiego oraz lizosomów w cytoplazmie
komórki nerwowej wskazuje na zachodzącą intensywną przemianę materii.
Od ciała komórkowego odchodzi zazwyczaj szereg rozgałęziających się
wypustek. Jedna z wypustek, zwykle dłuższa, nosi miano neurytu lub aksonu.
Niekiedy może ona osiągać 120 cm długości. Inne wypustki, krótsze, noszą
miano dendrytów albo wypustek protoplazmatycznych. Zarówno dendryty, jak
i akson mogą być zaopatrzone na swych końcach w boczne odgałęzienia, tzw.
kolaterale, tworzące drzewkowate zakończenie wypustki, tzw. telodendrium.

i 93
 Wypustki nerwowe (włókna nerwowe) w większości otoczone są jedną lub
dwiema osłonkami, W zależności od rodzaju i liczby osłonek włókna nerwowe
można podzielić na:
- włókna nerwowe nagie (bez osłonek) stanowią nerwy węchowe oraz
początkowe i końcowe odcinki wypustek nerwowych;
- włókna nerwowe rdzenne (mielinowe) okryte osłonką rnielinową o chara
kterystycznym białym, błyszczącym wyglądzie, występują w układzie ośrod-
kowym i nerwie wzrokowym;
- włókna nerwowe rdzenne okryte osłonką mielinową i neurolemą, tzw.
osłonką Schwanna, występują w większości nerwów obwodowych; we włók-
nach rdzennych, w odstępach co kilka milimetrów pomiędzy sąsiednimi
osłonkami, występują tzw. przewężenia Ranviera;
- włókna nerwowe bezrdzenne (bezmielinowe) okryte tylko neurolemą,
określane często mianem włókien szarych, występują głównie w obrębie układu
nerwowego autonomicznego.
W zależności od liczby wypustek odchodzących od perikarionu komórki
nerwowe można podzielić na jednowypustkowe (jednobiegunowe), dwubiegu-

Ryc. 1. Schemat komórki nerwowej (neuronu)

/ - ciało komórki (perikarior.), 2 - dendryty, i - wypuslka osiowa (ncuryt, aleson), 4 - osłonka
mielinowa, 5 - przewężenie Ranvicra, 6 - rozgałęzienie końcowe (Iclodendrium)

194
 nowe i wielobiegunowe. Neurony jednobiegunowe występują głównie w proce-
sie rozwoju. Neurony dwubiegunowe w niektórych zwojach nerwów czasz-
kowych (zwój ślimaka, zwój przedsionka), w błonie węchowej jamy nosowej,
w siatkówce gałki ocznej. Komórki wielobiegunowe charakterystyczne są dla
neuronów ruchowych oraz neuronów układu nerwowego autonomicznego.
W zwojach rdzeniowych oraz w większości zwojów nerwów czaszkowych
występują komórki pozornie jednobiegunowe (pseudojednobiegunowe), któ-
rych jedna wypustka w pobliżu ciała komórki dzieli się na dendryt i akson.
Pod względem czynnościowym neurony można podzielić na odbiorcze
(receptorowe), pośredniczące (wstawkowe) i wykonawcze (efektorowe). Neuro-
ny receptorowe odbierają bodźce i przetwarzają je na impulsy nerwowe.
Neurony efektorowe przekazują impulsy nerwowe do efektorów. Natomiast
neurony pośredniczące łączą w sposób mniej lub bardziej złożony układ
odbiorczy (aferentny) z układami eferentnymi, tworząc na wyższych piętrach
wielosynaptyczne łuki odruchowe o skomplikowanej strukturze. Neurony
pośredniczące, jeżeli łączą ośrodki leżące po tej samej stronic płaszczyzny
symetrii i na tym samym piętrze mózgowia, nazywamy neuronami kojarzenio-
wymi (asocjacyjnymi), jeżeli natomiast łączą ośrodki po obu stronach płaszczyz-
ny symetrii na tym samym piętrze, nazywamy spoidłowymi (kornisuralnymi).
Neurony pośredniczące są głównym składnikiem tkanki nerwowej układu
ośrodkowego. Są one liczniejsze od neuronów informacyjnych, a te z kolei od
neuronów eferentnych (somatycznych i autonomicznych razem).

2. Czynność komórek nerwowych

Cechami czynnościowymi neuronu są pobudliwość i przewodnictwo. Przewo-

dzenie impulsów nerwowych przez neurony związane jest z procesami elektro-
chemicznymi zachodzącymi w ich błonie komórkowej. Pomiędzy wnętrzem
komórki ajej otoczeniem występuje różnica w koncentracji jonów nieorganicz-
nych sodu (Na + ), potasu (K + ) i chloru (Ci~). Płyn pozakomórkowy zawiera
znacznie więcej jonów N a + , natomiast we wnętrzu komórki znajduje się więcej
jonów K+ i Cl"". Różnica powyższa jest spowodowana zróżnicowaną przepusz-
czalnością błony komórkowej dla jonów Na + i K + . W stanie spoczynku jest
ona dobrze przepuszczalna dla K + , a bardzo słabo przepuszczalna dla N a 4 .
Różna koncentracja anionów i kationów we wnętrzu neuronu i poza nim
oraz wybiórcza przepuszczalność błony komórkowej dla poszczególnych
jonów warunkują występowanie w stanie spoczynku również różnych ładun-
ków elektrycznych pomiędzy wnętrzem komórki a jej otoczeniem. Wewnątrz
komórki jest ładunek ujemny, na zewnątrz dodatni. Tę różnicę potencjału
elektrycznego między wnętrzem komórki a jej stroną zewnętrzną w warunkach
braku pobudzenia nazywamy potencjałem spoczynkowym.
Bodziec działający na błonę neuronu powoduje zmianę jej przepuszczalno-
+
ści, w wyniku której do wnętrza komórki wnikają jony N a , a wypływają jony

195
K + . W wyniku przemieszczania jonów N a + i K+ najpierw zmniejsza się
potencjał spoczynkowy, po czym następuje odwrócenie ładunku błony ko-
mórkowej; powierzchnia zewnętrzna staje się ujemna w stosunku do wnętrza
komórki. Zjawisko to określa się jako depolaryzację błony komórkowej,
a nagie występujące zmiany różnicy potencjałów elektrycznych między śro-
dowiskiem zewnętrznym komórki a jej wnętrzem nazywamy potencjałem
czynnościowym.
Przesuwanie się fali depolaryzacji od miejsca zadziałania bodźca na błonę
komórkową aż do zakończeń neuronu nazywamy impulsem nerwowym.
W warunkach prawidłowych aksony przewodzą impulsy nerwowe odśrod-
kowo, tzn. od ciała komórki nerwowej do zakończeń aksonu, a dendryty
przewodzą impulsy dośrodkowo, tj. do ciaia komórkowego.
Po krótkim okresie depolaryzacji wynoszącym około 5 milisekund
następuje zjawisko repolaryzacji, a więc powrót do warunków w stanie
spoczynku.
Szybkość przewodzenia impulsu nerwowego jest zróżnicowana w za-
leżności od średnicy włókna nerwowego oraz od rodzaju i grubości osłonek.
Włókna o większej średnicy, zwłaszcza typu włókien rdzennych {mielinowych),
charakteryzują się szybkim przewodnictwem wynoszącym 80-120 metrów
na sekundę. We włóknach bezrdzennych, występujących najczęściej w układzie
nerwowym autonomicznym, przesyłanie impulsów jest znacznie wolniejsze.
0,5-5,0 metrów na sekundę. We włóknach mielinowych występuje tzw.
przewodnictwo skokowe w odróżnieniu od przewodnictwa ciągłego, wy-
stępującego we włóknach bezrmelinowych. We włóknach rdzennych (białych)
osłonka mielinowa spełnia rolę izolatora i dlatego ruch jonów odbywa
się w przewężeniach Ranviera i impuls przesuwa się pomiędzy następującymi
po sobie przewężeniami.
Neurony łączą się ze sobą za pomocą styku, czyli synapsy, W synapsie styka
się błona komórkowa jednego neuronu z błoną komórkową drugiego neuronu,
przy czym rozróżnić można różne rodzaje styków. Najczęściej łączy się błona
komórkowa aksonu jednego neuronu z błoną komórkową dendrytu albo ciała
komórkowego (czyli perikarionu) drugiego neuronu. Błonę komórkową neuro-
nu przekazującego impuls nazywamy błoną presynaptyczną, natomiast błonę
komórkową neuronu odbierającego impuls określa się mianem błony post-
synaptycznej.
Wypustka nerwowa biorąca udział w synapsie jest zakończona zgrubie-
niem, zwanym kolbką synaptyczną. Między błoną tej kolbki (presynaptyczną)
a błoną komórki nerwowej, z którą ta kolbka tworzy synapsę (postsynaptycz-
ną), istnieje szczelina synaptyczna szerokości 150-500 angstremów. W kolb-
kach synaptycznych znajdują się substancje chemiczne zwane mediatorami,
które pośredniczą w przekazywaniu impulsów. Z poznanych dotychczas
mediatorów należy wymienić acetylocholinę, adrenalinę, noradrenalinę, dopa-
minę, serotoninę oraz niektóre aminokwasy (glicynę, kwas gamrna-aminomas-
łowy, kwas glutaminowy, asparaginowy).

196
 Z koibki synaptycznej, pod wpływem nadchodzących impulsów, mediator
dostaje się do szczeliny synaptycznej zmieniając w podobny sposób przepusz-
czalność błony postsynaptycznej dla jonów N a + i K + , wywołując zlokalizowa-
ną depolaryzacje błony postsynaptycznej, Mediator może spowodować przeni-
kanie przez błonę postsynaptyczną jonów dodatnich lub ujemnych i w ten
sposób zmniejszyć różnicę potencjałów po obu stronach neuronu przyj-
mującego impuis, wywołując depolaryzację błony lub zwiększając tę różnicę
powodując hiperpolaryzację błony komórkowej. W pierwszym przypadku, jeśli
zmniejszenie różnicy potencjałów przekroczy wymaganą wielkość progową,
spowoduje powstanie impulsów w neuronie postykowym. Hiperpolaryzacja
błony komórkowej ma odwrotny skutek, mianowicie prowadzi do zahamowa-
nia impulsów w neuronie postykowym. Tak więc oprócz synaps wywołujących
pobudzenie neuronów postykowych przez depolaryzację błony postsynaptycz-
nej, istnieją synapsy powodujące zahamowanie czynności przewodzenia impul-
sów w neuronie postykowym przez hiperpolaryzację błony postsynaptycznej.
Mediatorami pobudzającymi są np. noradrenalina, adrenalina, dopamina,
kwas glutaminowy oraz asparaginewy, a do mediatorów hamujących zalicza
się między innymi kwas gamrna-aminomasłowy (GABA), glicynę i inne Efekt
pobudzający i hamujący mediatorów zależy od ich koncentracji i rodzaju
receptorów w błonie postsynaptycznej, z którymi wiążą się i dlatego ta sama
synapsa w różnych warunkach pobudzenia (przez wytwarzanie różnych
mediatorów) może spełniać obie funkcje, tzn. pobudzenia lub hamowania.

3. Receptory i efektory

Zakończenia obwodowe wypustek neuronów informacyjnych występujące

w tkankach ustroju (nabłonkowej, łącznej i mięśniowej), które mają zdolność
odbioru różnych bodźców i przekodowywania ich (transformowania) na
impulsy nerwowe, nazywamy receptorami (recipio — przyjmuję). Receptory
różnią się między sobą budową anatomiczną, lokalizacją i wrażliwością
(progiem pobudliwości) na okreśione bodźce.
W zależności od budowy receptory można podzielić na:
- wolne zakończenia nerwowe,
- zakończenia nerwowe otorbione.
Wolne zakończenia nerwowe występują przede wszystkim w tkance na-
błonkowej w postaci nagich dendrytów, pojedynczych lub rozgałęzionych,
wnikających do tkanki. Zakończenia wolne są najstarszym typem zakończeń
nerwowych.
W zakończeniach nerwowych otorbionych końcowy odcinek włókna ner-
wowego zostaje otoczony tkanką łączną, która tworzy różnie uformowaną
torebkę. Zakończenia nerwowe tego typu znajdują się w głębszych warstwach
skóry, w tkance podskórnej, w naczyniach krwionośnych, narządach wewnętrz-
nych oraz w mięśniach i torebkach stawowych

197
 Zakończenia nerwowe informacyjne w układzie ruchu występują w czterech
głównych postaciach: A) wrzecion mięśniowych, B) ciałek Golgiego, C) ciałek
Paciniego oraz D) nieosłoniętych zakończeń nerwowych.
A. Wrzeciona mięśniowe znajdują się w tkance łącznej pomiędzy pęczkami
włókien mięśniowych. Są tworami o obłym kształcie leżącymi wśród włókien
mięśniowych i równolegle do nich. W skład wrzecionka wchodzi przeważnie
kilka włókien mięśniowych, otoczonych torebką włóknistą. Część środkowa
włókien pozbawiona jest włókienek kurczliwych i zwykle jest poszerzona.
W części tej kończą się spiralnie zakończenia włókien czuciowych, charak-
teryzujących się bardzo niskim progiem pobudliwości. Obwodowo od części
środkowej znajdują się rozgałęzione zakończenia nerwowe, tzw. bukietowe,
posiadające wyższy próg pobudliwości. Właściwym bodźcem dla wrzecionek
mięśniowych jest rozciąganie.
B. Ciałka Golgiego położone są w ścięgnach i tworzą wiązkę włókien
ścięgnistych, otoczonych przestrzenią chłonną i zamknięte są w torebce
włóknistej. Właściwym bodźcem dla tych receptorów jest napinanie.
C. Ciałka Paciniego są to twory owaine, złożone z kiiku biaszek, do środka
których wnikają włókna nerwowe. Receptory te znajdują się w ścięgnach,
torebkach stawowych, okostnej, w po więziach pokrywających mięśnie oraz
w tkankach podskórnych. Właściwym bodźcem jest dla nich ucisk.
D. Wolne zakończenia nerwowe znajdują się wśród włókien mięśniowych,
w ścięgnach, powięziach i stawach. Pośredniczą one w przewodzeniu bólu
głębokiego.
Dzięki impulsom informacyjnym, otrzymywanym przez ośrodki nerwowe
z omówionych receptorów, skurcze pojedynczych mięśni oraz grup mięśnio-
wych są koordynowane dając harmonijne, odpowiednio dostosowane i sku-
teczne ruchy. Od innych impulsów zależy wrażenie tzw. czucia głębokiego.
W zależności od położenia receptory dzielimy na:
1) eksteroreceptory,
2) proprioreceptory,
3) interoreceptory,
4) telereceptory.
1. Eksteroreceptory - położone w obrębie powłoki wspólnej, odbierają
wrażenia ze środowiska zewnętrznego (tzw. czucie eksteroceptywne) czucia
dotyku, ucisku, zmian temperatury, bólu, smaku.
2. Proprioreceptory - położone w mięśniach szkieletowych, torebkach
stawowych i więzadłach odbierają tzw. czucie proprioceptywne o stanie całego
układu kostno-stawowo-mięśniowego, ruchu oraz pozycji kończyn i innych
części ciała.
3. Interoreceptory (wisceoreceptory) - położone w narządach wewnętrznych
i jamach ciała odbierają tzw. czucie interoceptywne nazywane również czuciem
trzewnym, dotyczące czucia bólu i odczuć pokrewnych oraz zmian chemicznych.
4. Teiereceptory - odbierają wrażenia zewnętrzne na odległość, tzw. czucie
teleceptywne z narządu wzroku, słuchu, powonienia.

198
 Pewne receptory są bardziej wrażliwe na określone bodźce i w związku
z tym stosuje się nazwy od rodzaju bodźca, który pobudza je swoiście,
Wyróżnia się więc np. chemoreceptory (smakowe, węchowe, receptory tętnic),
baroreceptory (receptory tętnic reagujące na zmiany ciśnienia krwi), termo-
receptory, fotoreceptory, mechanoreceptory, tangoreceptory (dotyk) itd. Oka-
zało się jednak, że aczkolwiek każdy receptor reaguje najłatwiej na jeden
szczególny rodzaj bodźca -- bodziec właściwy ~ to jednak wiele z nich
oddziałuje w pewnym stopniu na inne typy bodźców.
Narządy posiadające zdolność przyjmowania odpowiedzi układu nerwowe-
go na informacje czy zdoiność przyjmowania poleceń układu nerwowego
i w pewnych okolicznościach zdolność ich wykonywania, nazywamy efek-
torami (efficio — wykonuję). Efektorami, które przyjmują polecenia w postaci
impulsów nerwowych są:
- mięśnie szkieletowe,
- mięsień sercowy,
- mięśnie gładkie,
- gruczoły.
W szerszym znaczeniu efektorami mogą być narządy i układy tworzące pewne
zespoły wykonawcze. Takim zespołem wykonawczym, czyli efektorem w szerszvm
znaczeniu, mogą być układy naczyniowy i oddechowy oraz układ narządów
ruchu w czynności dostarczania tlenu do komórek i tkanek ustroju. Wspomniany
zespół jest sterowany i koordynowany przez ośrodki nerwowe leżące na różnych
piętrach układu nerwowego ośrodkowego w sposób bardziej skomplikowany niż
pojedynczy efektor.

4. Łuk odruchowy

Droga, jaką przebywa impuls nerwowy z obwodu (od receptora) z po-

wrotem do obwodu (do efektora), stanowi luk odruchowy.
Łuk odruchowy w najprostszej postaci składa się z:
1) części dośrodkowej złożonej z receptora, który pobudzony wyzwala
impulsy nerwowe w neuronie informacyjnym (aferentnym), wypustki tego
neuronu z kolei przenoszą impuls do ośrodkowego układu nerwowego;
2) części ośrodkowej znajdującej się w substancji szarej ośrodkowego
układu nerwowego, która składa się z neuronów przewodzących impulsy
odśrodkowo połączonych synapsami z wypustką dośrodkową;
3) części odśrodkowej, którą tworzy komórka nerwowa ruchowa (eferent-
na) przewodząca impulsy od ośrodkowego układu nerwowego do narządu
wykonawczego (efektora) - mięśnia lub gruczołu.
Włókna nerwowe doprowadzające i odprowadzające impulsy przebiegają
z reguły nie w oddzielnych nerwach, lecz w jednym. Morfologicznie nie można
ich z całą pewnością odróżnić od siebie.
W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących
impulsy nerwowe od receptora do efektora odruchy dzielimy na proste i złożone.

199
 Ryc. 2. Schemat łuku odruchowego
7 - zakończenie włókna nerwowego czuciowego (receptor), 2 - cześć odwodowa włókna czuciowego (afcrerUnego), 3 - zwój
rdzeniowy, 4 - część ośrodkowa wjókaa czuciowego, 5 - neuron pośredniczący (wstawkowy), 6 - komórka ruchowa rogu
przedniego rdzenia (moloncuron), 7 - ncuryl komórki ruchowej, 8 - zakończenie serwowe w mieśam (efektor)

W łuku odruchowym prostym występuje tylko jedna synapsa, w której

neuron czuciowy przekazuje pobudzenie bezpośrednio na neuron ruchowy.
Jest to tzw. odruch monosynaptyczny. W organizmie człowieka występuje tylko
jeden rodzaj odruchów monosynaptycznych - odruch na rozciąganie, który
zostaje wywołany rozciągnięciem mięśnia poprzecznie prążkowanego. Na
skutek rozciągnięcia mięśnia dochodzi do pobudzania znajdujących się w nim
zakończeń pierścieniowo-spirainych neuronów czuciowych. Impulsy nerwowe
docierają do istoty szarej rdzenia kręgowego i po przejściu przez jedną synapsę
pobudzają neurony ruchowe, które docierając do tego samego mięśnia
wywołują jego skurcz.
Oprócz prostego łuku odruchowego znacznie częściej spotykamy łuk
odruchowy złożony, w którym między neuron dośrodkowy (informacyjny,
aferentny) i odśrodkowy (ruchowy, eferentny) wewnątrz ośrodka nerwowego
włączony jest jeden lub kilka neuronów łączących (wtrąconych). W takim łuku
odruchowym występują dwie lub większa liczba synaps. Jest to łuk odruchowy
odruchu polisynaptycznego.
Łuk odruchowy prosty i złożony biegnie nie tylko przez rdzeń kręgowy,
lecz także przez ośrodki wyższe, położone w mózgowiu, jak również przez korę
mózgową, najwyższy ośrodek w całym układzie nerwowym. Jeżeli łuk od-
ruchowy zachodzi przy udziale synaps zlokalizowanych w ośrodkach rdzenia
kręgowego lub pnia mózgu, nazywamy go odruchem bezwarunkowym. Od-
ruchy bezwarunkowe stanowią filogenetycznie najstarszy i najprostszy sposób
reakcji organizmu na bodźce dziedziczne, charakterystyczne dla danego
gatunku i utrzymujące się przez całe życie. Obok odruchów bezwarunkowych

200
istnieją również odruchy warunkowe, które wykształcają się przy udziale ośrodków
nerwowych w korze mózgowej. Odruchy warunkowe są reakcjami zdobytymi
(wyuczonymi) w ciągu życia osobniczego i mogą ulegać wzmocnieniu (przez częste
działanie bodźców wywołujących odpowiednie skojarzenia) lub też wygasać (na
skutek zanikania odpowiednich bodźców). Liczba odruchów warunkowych
wytworzonych w ciągu życia osobniczego jest praktycznie nieograniczona.

5. Komórki neurogleju

W układzie nerwowym ośrodkowym i obwodowym obok komórek ner-

wowych (neuronów) występują kilkakrotnie liczniejsze komórki glejowe okreś-
lane mianem neurogleju iub tkanki gicjowej. Komórki giejowe nie przewodzą
impulsów nerwowych, lecz pełnią szereg ważnych funkcji pomocniczych
(podporowych, odżywczych, izolacyjnych itd.) w układzie nerwowym. Do
komórek glejowych zaiicza się astrocyty, oligodendrocyty, komórki wyściólki
(ependymy) i komórki mikrogleju.
Astrocyty mają małe ciaSo komórki, od którego odchodzą liczne wypustki.
Jedne z wypustek astrocytów oplatają naczynia włosowate w otoczeniu
neuronów, inne stykają się z powierzchnią komórek nerwowych. W ten sposób
astrocyty pośredniczą w przemianie materii komórek nerwowych.
Oligodendrocyty posiadające skąpe wypustki mogą przylegać bezpośrednio
do komórek nerwowych jako tzw. komórki towarzyszące iub pokrywać
włókna nerwowe, układając się wzdłuż nich szeregiem. Wytwarzają one mielinę
włókien nerwowych.
Astrocyty i oligodendrocyty zaliczane są do makrogleju.
Komórki wyściółki (ependymy) pokrywają w postaci nabłonka całą we-
wnętrzną powierzchnię kanału środkowego rdzenia kręgowego oraz wszystkie
rozszerzenia tego kanału w mózgowiu, które nazwano komorami. Komórki
ependymy biorą również udział w tworzeniu płynu mózgowo-rdzeniowego
wypełniającego te przestrzenie w układzie ośrodkowym.
W skład tkanki glejowej wchodzą także komórki mniejsze zwane mikro-
giejem lub mezoglejern. Wykazują one właściwości żerne, fagocytując fragmen-
ty obumarłych komórek nerwowych. Dzięki zachowanej zdolności rozrodczej,
wypełniają ubytki powstałe w tkance nerwowej.

IV. Układ nerwowy ośrodkowy

1. Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) przypomina swym kształtem wydłużony

walec nieco spłaszczony w osi strzałkowej długości 40-45 cm, średnicy do
1,5 cm i masie około 28 g. Położony jest w kanale kręgowym mniej więcej od

201
brzegu otworu potylicznego wielkiego do II kręgu lędźwiowego. Zakończony
jest stożkiem rdzeniowym (conus medullaris), który przechodzi w nić końcową
{filum terminale). Otoczony jest oponami i zawieszony na więzadłach.
Rdzeń kręgowy, podobnie jak kręgosłup, dzielimy na odcinek szyjny,
piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i guziczny. W odróżnieniu od kręgosłupa
odcinek szyjny rdzenia składa się z 8 segmentów, a odcinek guziczny
- z 1 segmentu. Pozostałe odcinki rdzenia mają taką samą liczbę segmentów co
kręgosłup kręgów - 1 2 piersiowych, 5 lędźwiowych i 5 krzyżowych. Z każdego
segmentu rdzenia kręgowego wychodzi jedna para nerwów rdzeniowych.
Ponieważ jest 31 segmentów, dlatego z rdzenia wychodzi 31 par nerwów
rdzeniowych. Segment rdzenia kręgowego z jedną parą nerwów rdzeniowych
nazywa się również często neuromerem.
Wskutek zwiększenia objętości istoty szarej i białej tych neuromerów
rdzenia, które zaopatrują kończyny, powstają w rdzeniu kręgowym dwa
zgrubienia: w odcinku szyjnym i lędźwiowym. Korzenie nerwów rdzeniowych
otaczające w kanale krzyżowym nić końcową tworzą wraz z nią tzw.
koński ogon.

Ryc. 3. Schemat rdzenia kręgowego

l - szczelina pośrodkowa przednia, 2 - bruzda pośroditowa tylna, i - korzeń przedni (ruchowy), 4 - korzeń tylny (czuciowy),
5 - zwój rdzeniowy, 6 - nerw rdzeniowy, 7 - gaiaż przednia (brzuszna) nerwu rdzeniowego, 8 - gaiąż tylna (grzbietowa) nerwu
rdzeniowego

Na przedniej powierzchni rdzenia kręgowego znajduje się głęboka szczelina

pośrodkowa przednia (fissura mediana anterior), a na powierzchni tylnej
znacznie płytsza bruzda pośrodkowa tylna (suleus medianus posterior), które
dzielą rdzeń na dwie symetryczne połowy. Każda z tych połów ma bruzdę
boczną przednią (suleus lateralis anterior) i bruzdę boczną tylną (sulctis lateralis
posterior), które są związane z wyjściem z rdzenia odpowiednich korzeni
nerwów rdzeniowych.
Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego widoczne są dwie od-
miennie zabarwione warstwy; położona w środku istota szara oraz obejmująca
ją, leżąca na obwodzie, istota biała.
Istota szara (substantia grisea) na przekroju poprzecznym podobna jest do
rozpiętego motyla. Ciągnie się ona przez całą długość rdzenia w postaci

202
 kolumny, w której można wyróżnić parzyste słupy (columnae) przednie, parzyste
słupy ty!ne oraz w odcinku piersiowym rdzenia (w segmentach od trzeciego
szyjnego do drugiego lędźwiowego) parzyste słupy boczne. Część środkowa
istoty szarej, która otacza kanał środkowy, zwana jest istotą pośrednią
środkową, przechodzącą w kierunku bocznym w istotę pośrednią boczną.
W przekroju poprzecznym słupy tworzą odpowiednie rogi (cornu) istoty szarej:
przednie, tylne i boczne. W rogach przednich rdzenia kręgowego znajdują się
jądra ruchowe nerwów rdzeniowych dające początek korzeniom brzusznym,
czyli przednim nerwów rdzeniowych. W rogach tylnych znajdują się jądra
informacyjne, natomiast w rogach bocznych znajdują się skupienia komórek
tworzących jądro pośrednioboczne, dające początek przedzwojowym włóknom
współczulnym, i jądro pośrednioprzyśrodkowe, dające początek przedzwojo-
wym włóknom przywspółczulnym. Wypustki jąder rogów bocznych rdzenia
wychodzą również korzeniami przednimi. W istocie szarej pośredniej rdzenia
rozrzucone są komórki pośredniczące.
Jądrami nazywa się wyraźnie odgraniczone skupienie komórek nerwowych
znajdujących się wewnątrz mózgowia i rdzenia kręgowego.
Istota biała (substantia alba) obejmuje szczelnym płaszczem istotę szarą
rdzenia. Tylko między słupem tylnym i bocznym obie istoty przenikają się
w kształcie sieci i tworzą twór siatkowaty, który jest najlepiej wykształcony
w części szyjnej rdzenia. Istota biała składa się przede wszystkim z włókien
nerwowych w przeważającej części zawierających osłonkę mielinową i tworzy
układ przewodzący rdzenia kręgowego. Istotę białą można podzielić na
parzyste sznury przednie, boczne i tylne, w których włókna nerwowe są ułożone
według określonych czynności tworząc drogi nerwowe rdzenia kręgowego.
Zespoły włókien nerwowych pełniących podobną funkcję tworzą drogi
nerwowe.
W sznurach tylnych biegną drogi informacyjne, w sznurach przednich
i bocznych - drogi ruchowe, autonomiczne i również informacyjne, ale
różniące się od dróg informacyjnych sznurów tylnych zakresem przenoszonych
informacji.
Wypustki nerwowe biegnące w sznurach tyinych pochodzą z komórek
informacyjnych zawartych w zwojach rdzeniowych (skupiska perikarionów
leżące w układzie obwodowym, ułożone w postaci wyraźnych zgrubień na
przebiegu korzeni tylnych rdzenia). Neurony tych zwojów, tzw. komórki
pozornie jednowypustkowe (pseudojednobiegunowe), mają początkowo jedną
wypustkę, która dopiero po krótkim przebiegu dzieli się w kształcie dużej litery
T na wypustkę obwodową i dośrodkową. Wypustki obwodowe wchodzą
w skład nerwów rdzeniowych; dośrodkowe skupione w wiązki, zwane korze-
niami grzbietowymi albo tylnymi, dochodzą do odpowiednich segmentów na
tylno-bocznej powierzchni rdzenia i albo przechodzą częściowo do sznurów
tylnych bądź też wnikają do rogów tylnych tworząc synapsy z komórkami
jąder informacyjnych rogów tylnych istoty szarej rdzenia. Wypustki jąder
informacyjnych rogów tylnych wchodzą albo wprost do sznurów bocznych po

203
tej samej stronie, albo krzyżują się w spoidle białym rdzenia i biegną
drugostronnie w sznurach bocznych i przednich.
Drogi ruchowe sznurów bocznych i przednich rdzenia, należące do układu
somatycznego i autonomicznego, pochodzą z mózgowia.

A. Drogi nerwowe rdzenia kręgowego

Drogi nerwowe rdzenia kręgowego można podzielić na drogi własne

rdzenia związane z jego czynnością odruchową oraz na drogi łączące rdzeń
kręgowy z mózgowiem. Te z kolei dzielą się na drogi domózgowe, czyli
wstępujące, oraz drogi odmózgowe, czyli zstępujące.

Ryc. 4. Schemat dróg nerwowych własnych rdzenia

kręgowego
/ - neurony ruchowe (eferentne), 2 - neuron czuciowy (afereatny), i - syna-
psa, 4 - neuron kojsrzcniowy

Drogi własne rdzenia kręgowego utworzone są przez neuryty większości

komórek nerwowych rdzenia, które dzielą się w istocie szarej lub po
wyjściu z niej do istoty białej na dwie gałęzie, wstępującą i zstępującą.
Włókna te tworzą w istocie białej pęczki własne (fascicuii proprii), wy-
stępujące najliczniej w sznurze przednim i bocznym. Pęczki własne wraz ze
swymi komórkami macierzystymi oraz z. neuronami obwodowymi (dośrod-
kowymi i odśrodkowymi) pośredniczą w przekazywaniu impulsów infor-
macyjnych docierających z obwodu na obwodowe neurony ruchowe (soma-
tyczne lub autonomiczne), leżące w różnych segmentach rdzenia. Na tej
drodze odbywają się liczne odruchy tzw. rdzeniowe, mogące występować
również w rdzeniu odizolowanym od wpływów ośrodków wyższych miesz-
czących się w mózgowiu.
Drogi rdzeniowo-mózgowe pośredniczą w przekazywaniu impulsów ner-
wowych z receptorów do mózgowia - są więc drogami czuciowymi. Można
wśród nich wyróżnić trzy zasadnicze grupy: drogi wstępujące sznura tylnego,
drogi rdzeniowo-wzgórzowe i drogi rdzeniowo-móżdżkowe.

204
 Drogi wstępujące sznura tylnego są utworzone przez włókna korzeni tylnych
rdzenia - są zatem wypustkami komórek pozornie jednobiegunowych zwojów
rdzeniowych. W sznurze tylnym Istoty białej rdzenia tworzą dwa pęczki
włókien wstępujących: przyśrodkowy • pęczek smukły (fasciculus gracilis)
i boczny - pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus). Pęczek smukły występuje na
całej długości rdzenia kręgowego, pęczek klinowaty otrzymuje włókna z górnej

Ryc. 5. Schemat drogi nerwowej wstępującej

sznura tylnego rdzenia kręgowego
ryciaa górna ~ pęczek klinowaty, rycina dolna - pęczek smukły

części ciała - z najwyższych segmentów7 piersiowych oraz szyjnych. Drogi

wstępujące sznura tylnego biegną dalej do rdzenia przedłużonego, zwanego
często opuszką rdzenia kręgowego i z tego powodu można je nazwać drogą
rdzeniowo-opuszkową. Obydwa pęczki sznura tylnego kończą się w jądrach
smukłych i klinowatych rdzenia przedłużonego. Neuryty tych jąder tworzą
drugi neuron dróg wstępujących sznura tylnego. Większość włókien przechodzi
w rdzeniu przedłużonym na stronę przeciwiegłą i w postaci wstęgi przyśrod-
kowej dochodzi do wzgórza. Tu rozpoczyna się trzeci neuron, który biegnie od
wzgórza do kory mózgowej „czuciowej" w zakręcie zaśrodkowym płata
ciemieniowego.
Drogi wstępujące sznura tylnego przewodzą impulsy informacji epikrytycz-
nych (gnostycznych) określanych jako czucie głębokie. Receptory drogi czucia
epikrytycznego znajdują się w skórze oraz w narządach ruchu - propriorecep-
tory torebek stawowych, więzadeł, wrzecionka mięśniowe i ścięgnowe. Drogi
sznura tylnego umożliwiają dokładne odróżnienie podniet według ich umiejs-
cowienia, sposobu powstawania i rodzaju oraz informują o ruchach czynnych
i biernych, umożliwiając rozpoznanie ułożenia poszczególnych części ciała
nawet bez pomocy wzroku.

205
 Drogi rdzeniowo-wzgórzowe rozpoczynają się w komórkach rogów tylnych
istoty szarej rdzenia. Neuryly tych komórek, stanowiące II neuron tej drogi,
przechodzą na stronę przeciwną i tu biegną w sznurze przednim lub bocznym
istoty białej w kierunku domózgowym. Większość włókien tej drogi dochodzi
do wzgórza, gdzie znajdują się komórki III neuronu, które przewodzą impulsy
do ośrodków czuciowych kory. W przebiegu przez pień mózgu drogi rdzenio-
wo-wzgórzowe oddają bocznice do tworu siatkowatego tyłomózgowia i śród-
mózgowia (droga rdzeniowo-siatkowa) oraz do blaszki pokrywy śródmóz-
gowia (droga rdzeniowo-pokrywowa).

Kyc. 6- Schemat drogi nerwowej rdzenio-

wo-wzgórzowej

Drogi rdzeniowo-wzgórzowe przewodzą impulsy informacji protopatycz-

nych określanych również jako czucie powierzchowne lub prymitywne. Prowa-
dzą one wrażenia dotyku powierzchownego, ucisku, bólu i temperatury.
Receptory tej drogi znajdują się w tkankach powierzchownych (w skórze,
w błonach śluzowych jamy ustnej i nosowej, w spojówkach oczu, w tkance
podskórnej) i są to rnechanoreceptory, termoreceptory, chemoreceptory oraz
receptory odbierające wrażenie bólowe tzw. receptory nocyceptywne. Uważa
się, że droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia prowadzi wrażenia dotyku
i ucisku, a boczna - czucia bólu i temperatury.
Drogi rdzeniowo-móżdżkowe są skupione w dwóch pęczkach: przednim
i tylnym. Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia rozpoczyna się w komórkach
rogów tylnych istoty szarej głównie w segmentach lędźwiowych. Neuryty
komórek biegną na stronę przeciwną rdzenia, wnikają do sznurów przednich
istoty białej i poprzez rdzeń przedłużony, most i konary górne móżdżku
dochodzą do robaka móżdżku.
Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna jest utworzona z neurytów komórek
jądra grzbietowego tej samej strony. Większość włókien tej drogi pochodzi
z segmentów górnych lędźwiowych i dolnych piersiowych. Włókna wychodzą-
ce z jądra grzbietowego biegną łukowato do sznurów tylnych istoty białej po
tej samej stronie rdzenia. Droga ta dociera do móżdżku poprzez rdzeń
przedłużony oraz konary dolne.
Drogi rdzeniowo-móżdżkowe prowadzą do móżdżku impulsy z mięśni
i stawów (tzw. nieświadome czucie proprioceptywne lub kinestetyczne)

206
i w ten sposób powodują, że móżdżek jest ośrodkiem dla kontroli ruchów.
Drogi rdzeniowo-móżdżkowe przewodzą również wrażenia eksteroceptywne.
np. ze skóry.

Ryc. 7. Schemat drogi rdzeniowo-móżdżkowej

przedniej i tyinej

Przez rdzeń kręgowy przechodzą również drogi informacyjne z narządów

wewnętrznych izw. drogi Muerocepiywoe lub wisccrocepiywne. Receptory tych
dróg znajdują się w ścianach naczyń, w ścianach narządów oraz w trzewnych
błonach surowiczych. Przekazują one informacje bólowe, informacje wywołane
rozciąganiem ścian naczyń lub narządów oraz informacje dotyczące składu
chemicznego krwi, chłonki i innych płynów ustrojowych. Znaczna część tych
informacji, która nie dociera do naszej świadomości, jest przeznaczona dla
ośrodków pozakorowych, które na ich podstawie sterują różnymi czynno-
ściami wegetatywnymi ustroju. Większość wrażeń z narządów wewnętrznych
odczuwamy jako ból w różnych miejscach powierzchni ciała. Informacje
bólowe powstają w warunkach patologicznych i stanowią ostrzeżenie przed
niebezpieczeństwem grożącym ze schorzałego narządu.
Skupiska pierwszych neuronów informacji interoceptywnych znajdują
się w zwojach nerwów czaszkowych i rdzeniowych. Do zwojów rdzenio-
wych informacje dochodzą głównie drogą włókien współczulnych i przy-
współczulnych, a także częściowo drogą włókien somatycznych i stąd
występuje możność rzutowania bólów trzewnych na skórę. Ze zwojów
włókna informacyjne przez korzenie grzbietowe biegną prawdopodobnie do
rogów tylnych oraz istoty pośredniej środkowej, gdzie tworzą synapsy.
Neuryty drugich neuronów biegną wspólnie z drogami protopatycznymi

207
w sznurach przednio-bocznych rdzenia i następnie poprzez pień mózgu
do wzgórza, tworząc po drodze liczne połączenia synaptyczne. Ośrodki
korowe tego czucia mają być podobne jak w przypadku dróg z eks-
teroreceptorów, a więc prawdopodobnie znajdują się w zakręcie zaśrodkowym
płata ciemieniowego.
Drogi zstępujące rdzenia kręgowego, czyli korowo-rdzeniowe można po-
dzielić na trzy grupy: na drogi rozpoczynające się w korze mózgowej,
czyli piramidowe; na biorące początek w ośrodkach ruchowych pnia móz-
gu, zwane drogami pozapiramidowymi, oraz na drogi wychodzące z ośrod-
ków autonomicznych mózgowia, które biegną do jąder wspólczulnych
i przywspółczulnych rdzenia kręgowego. Dwie pierwsze grupy dróg działa-
ją wyłącznie na mięśnie szkieletowe i kierują ruchami zależnymi od na-
szej woli.

R.yc. 8. Schemat drogi nerwowej piramidowej

1 i 6 - droga korowo-rcUcnkrwa bochna, 2 — droga koro-
wo-rdzeniowa przednia, 3 - droga korowo-jądrowa, 4 -jądra
ruchowe nerwów czaszkowych, 5 - skrzyżowanie włókien
dróg piramidowych

Drogi układu autonomicznego prowadzą impulsy do mięśni gładkich,

mięśnia sercowego i gruczołów.
Drogi piramidowe utworzone są przez neuryty komórek piramidowych
kory mózgowej, głównie zakrętu przedśrodkowego płata czołowego oraz
innych płatów półkul mózgu. Z kory drogi piramidowe biegną przez torebkę
wewnętrzną do odnóg mózgu, stąd przez brzuszną część mostu do rdzenia
przedłużonego. Na przebiegu w śródmózgowiu, moście i rdzeniu przedłużonym
część dróg piramidowych odłącza się, dochodząc kolejno do jąder ruchowych
nerwów czaszkowych tworząc drogi korowo-jądrowe.

208
 Pozostała część włókien dróg piramidowych (droga korowo-rdzcniowa)
przed wejściem do rdzenia kręgowego krzyżuje się częściowo w piramidach
rdzenia przedłużonego. Włókna skrzyżowane (80-90%) biegną do sznurów
bocznych istoty białej rdzenia, nie skrzyżowane (10 - 20%) - do przednich. Stąd
biegną do istoty szarej rdzenia łącząc się z komórkami ruchowymi rogów
przednich lub z neuronami pośredniczącymi najbliższego ich otoczenia. Około
55% włókien tej drogi kończy się w odcinku szyjnym rdzenia, 20% w piersio-
wym i 25% w części lędźwiowej. Drogi piramidowe występują tylko u człowie-
ka i małp człekokształtnych. U człowieka wykształcają się w wieku kilku lat.
Układ piramidowy kieruje wykonywaniem ruchów świadomych, dowol-
nych i zamierzonych. Drogi piramidowe stanowią neuron ośrodkowy drogi dla
ruchów dowolnych. Neuron obwodowy ciągnie się od jąder ruchowych rogów
przednich rdzenia aż do włókien mięśniowych. Drogi piramidowe nie tylko
przewodzą pobudzania neuronowe ruchów dowolnych, lecz także hamują lub
raczej przytłumiają odruchy.
Układ piramidowy jest jednym z organów wykonawczych, za pomocą
którego układ nerwowy kieruje odruchami. Układ ten podlega wyłącznie
ośrodkom korowym. To sterowanie układu ruchu wymaga jednak kontroli
wielu ośrodków, które mając własne drogi informacyjne, muszą dostosować
rozkazy kory do aktualnych sytuacji w narządach ruchu i środowisku
zewnętrznym. Często muszą też bez udziału kory wydawać polecenia narzą-
dom ruchu, dotyczące np. postawy i napięcia mięśniowego. Rolę tę spełnia
układ pozapiramidowy, mający swe ośrodki w pniu mózgu, który łączy te
podkorowe jądra ruchowe za pomocą dróg wieloneuronowych (wielosynap-
tycznych).
Do ośrodków układu pozapiramidowego zaliczyć należy prążkowie, gałkę
bladą, jądro niskowzgórzowe oraz istotę czarną i jądra czerwienne. Te
skupiska macierzystych komórek dróg pozapiramidowych, pomimo że znaj-
dują się na różnych piętrach mózgowia, pozostają pod wpływem ośrodków
korowych, głównie leżących do przodu od kory piramidowej, w zakrętach
czołowych. Drogi piramidowe i pozapiramidowe są nawzajem tak ze sobą
połączone, ze każdy nowy, dowolny ruch, dotychczas nie wykonywany,
najpierw jest kierowany przez drogi piramidowe, a gdy zostanie utrwalony,
przejmują go drogi pozapiramidowe.
Drogi układu pozapiramidowegn mają również liczne połączenia ze wzgó-
rzomózgowiem, z ośrodkami układu siatkowatego, a przez ten układ oraz
przez jądra czerwienne z móżdżkiem, zaś w rdzeniu przedłużonym z jądrami
przedsionkowymi. Dzięki tym rozlicznym połączeniom, układ pozapiramidowy
ma możliwość sprawowania kontroli podświadomej czynności mięśni. Układ
pozapiramidowy jest starszy filogenetyczrue od układu piramidowego. Zapew-
nia on powstawanie automatyzmów ruchowych, reguluje napięcie mięśniowe
i postawę ciała.
Drogi pozapiramidowe w pniu mózgu biegną grzbietowe od dróg pirami-
dowych, a w rdzeniu kręgowym prawdopodobnie w sznurach bocznych.

209
Kończą się w jądrach ruchowych rogów przednich rdzenia i tu ich wpływ
na komórki ruchowe sumuje się z bodźcami piramidowymi lub się im
przeciwstawia.
Oprócz dróg piramidowych i pozapiramidowych, które wpływają na
czynność mięśni szkieletowych, przez rdzeń kręgowy biegną również impulsy
z ośrodków układu autonomicznego do mięśni gładkich, mięśnia sercowego
i gruczołów. Jądra przywspółczulne pnia mózgu oraz współczulne i przywspół-
czulne rdzenia kręgowego są połączone z ośrodkami nadrzędnymi w korze
i podwzgórzu za pomocą dróg biegnących prawdopodobnie w sznurach
przednio-bocznych rdzenia. Przebieg tych dróg nie jest jeszcze dokładnie
poznany z wyjątkiem drogi naczyniowo-ruchowej (do mięśni gładkich naczyń)
oraz wydzieiniczej (do gruczołów skóry), które biegną w rdzeniu do przodu od
dróg piramidowych.

B. Znaczenie rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy spełnia dwa główne zadania: jest narządem odruchów

i narządem przewodzenia. Jako narząd odruchów przyjmuje on poprzez
neurony informacyjne korzeni tylnych pobudzenie z receptorów i bez od-
działywania ośrodków położonych w mózgowiu inicjuje stereotypowe, od-
ruchowe czynności mięśni szkieletowych, mięśni gładkich oraz gruczołów.
które służą do utrzymania życia ustroju. Wszystkie drogi, które służą
do wykonywania tej czynności rdzenia kręgowego, tworzą razem drogi
własne rdzenia.
Czynność rdzenia kręgowego jako narządu przewodzącego polega na
przekazywaniu impulsów informacyjnych z receptorów do wyższych pięter
układu nerwowego oraz impulsów ruchowych z ośrodków pnia mózgu i kory
na obwód do efektorów.

2. Mózgowie

Mózgowie (encephaloń) mieści się całkowicie w jamie czaszki i ma

kształt bardzo do niej podobny. Jego nierówna, spłaszczona powierzchnia
podstawna (facies basalis) wypełnia doły jamy czaszki - przedni, środkowy
i tylny. Powierzchnia wypukła mózgowia (facies convexa), odpowiadająca
pokrywie czaszki, jest wyraźnie podzielona w płaszczyźnie strzałkowej
szczeliną podłużną mózgu (fissura iongitudinaiis cerebri) na dwie półkule
mózgu (hemispheria cerebri). W głębi bruzdy znajduje się ciało modze-
lowate {corpus callosum) zbudowane z włókien nerwowych, które łączy
obie półkule. W dole tylnym czaszki znajduje się móżdżek (cerebellum)
- oddzielony od półkul szczeliną poprzeczną mózgu (fissura transversa
cerebri). Ku przodowi do móżdżku, na podstawie czaszki, spoczywa pień

210
 2?

Ryc. 9. Schemat powierzchni podstawnej mózgowia

/ - płat czołowy, 2 - opuszka węchowa. 3 - pasmo węchowe, 4 - liójkąt węchowy, 5 - płat skroniowy, 6 - nerw wzrokowy,
7 - skrzyżowanie wzrokowe, S - guz popielaty z lejkiem, 9 - ciała sutcczkowale i nerw okoruchowy, 10 - odnogi mózgu i do tyłu od
nich most, // - nerw trójdzielny, 12 - nerw odwodzący, 13 - nerw twarzowy, 14 - nerw przcdsionkowo-ślimakowy, 15 - nerw
językowo-gardłowy, 16 -nerw błędny, 11 -nerw dodatkowy, 18 -nerw podjczykowy, 19 - oliwka, 20- piramida, 21 -skrzyżowanie
piramid, 22 - móżdżek

nukgu (truncus cerehri). Mózgowie, podobnie jak rdzeń kręgowy, otoczone

jest oponami.
Masa mózgowia wynosi przeciętnie 1375 -1405 g u mężczyzn i 1245 -1275 g
u kobiet, a średnia objętość - 1330 cm 3 .

A. Rdzeń przedłożony

Rdzeń przedłużony (medulla oblongata), zwany też rdzeniomózgowiem (my-

elencephałoń), jest jakby ogniwem przejściowym między mózgowiem a rdze-
niem kręgowym. W odcinku graniczącym z rdzeniem jest do niego podobny
tak w budowie zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Jednak w części górnej, tzw.
domostowej, zmienia się jego wygląd zewnętrzny, zwiększa się stopniowo jego
objętość, a budowa wewnętrzna staje się coraz bardziej złożona w porównaniu
z budową rdzenia kręgowego.
Na brzusznej powierzchni jest wyraźnie widoczna szczelina posrodkowa
przednia; biegnie ona nieprzerwanie z rdzenia kręgowego przez całą długość
rdzenia przedłużonego i kończy się w bruździe biegnącej poprzecznie wzdłuż
tylnego brzegu mostu. Po obu stronach szczeliny występują dwa walcowate
wzniesienia, zwane piramidami (pyramides), zawierające włókna drogi ner-
wowej korowo-rdzeniowej. Z boku od piramid znajdują się wyniosłości zwane
oliwkami (olwa), zawierające jądra oliwki.

211
 Na grzbietowej powierzchni występuje bruzda pośrodkowa tylna, stano-
wiąca przedłużenie odpowiedniej bruzdy rdzenia kręgowego. Bruzda ta nie
biegnie przez całą długość rdzenia przedłużonego, lecz kończy się w miejscu,
gdzie kanał środkowy rdzenia rozszerza się w komorę czwartą. Po obu jej
stronach występują parzyste wyniosłości zwane pęczkiem smukłym {fasciculus
gracilis) i pęczkiem klinowatym (fasciculus cur.eatus). W zgrubieniach obu
pęczków zwanych guzkami, znajdują się jądra smukłe i klinowate, w których
kończą się pierwsze neurony dróg epikrytycznych sznurów tylnych.
Przylegający do rdzenia kręgowego dolny odcinek rdzeniomózgowia,
w którym znajduje się skrzyżowanie włókien dróg korowo-rdzeniowych
należących do dróg piramidowych, nazywamy odcinkiem podoliwkowym.
Przypomina on swą budową wewnętrzną rdzeń kręgowy. W pozostałym
odcinku rdzenia przedłużonego, nazywanym odcinkiem oliwkowym, istota
szara rogów tylnych oraz istota biała sznurów tylnych ulegają rozczepicniu
i odchyleniu na boki przez rozszerzający się kanał środkowy, z którego powstaje
komora czwarta {uentriculus ąuartus). Z tego powodu układ jąder uległ
odchyleniu na boki i w ten sposób najbardziej przyśrodkowo i brzusznie leżą
jądra ruchowe, bocznie i nieco grzbietowo od nich - jądra autonomiczne,
jeszcze bardziej bocznie - jądra informacyjne. Jądra smukłe i klinowate leżą
w miejscu, gdzie kanał środkowy zaczyna się rozszerzać w komorę czwartą.
Wypustki tych jąder krzyżują się w odcinku oliwkowym tworząc skrzyżowanie
wstęg (decussatio lemniscorum) i w postaci wstęgi przyśrodkowej (lemniscus
medialis) biegną do wzgórza.
Na powierzchni brzusznej rdzenia przedłużonego w bruździe między
piramidą a mostem wychodzą nerwy czaszkowe od VI do XII. Są wśród nich
nerwy czuciowe (dośrodkowe), ruchowe (odśrodkowe) i mieszane. W istocie szarej
zgrupowane są również ośrodki czynności odruchowych i autonomicznych
ważnych dla życia organizmu. Do odruchów odbywających się przy udziale
rdzenia przedłużonego należą takie czynności, jak: ssanie, żucie, połykanie,
kichanie, kaszel, wydzielanie śliny, wymioty, mruganie powiek, wdech i wydech,
hamowanie czynności serca, rozszerzanie naczyń krwionośnych, wydzielanie potu
oraz regulowanie przemiany materii. Ośrodki te zlokalizowane są głównie
w jądrach tworu siatkowatego, który w rdzeniomózgowiu jest dobrze wykształco-
ny. Za pośrednictwem rdzenia przedłużonego dochodzi również do skutku szereg
odruchów orientujących w przestrzeni. Bodźce dośrodkowe w tych odruchach
dochodzą przez nerw przedsionkowo-ślimakowy do jądra oliwki (nucleus olwaris).
Jądra oliwki utrzymując połączenie z korą mózgu, prążkowiem, gałką bladą,
jądrem czerwiennym, istotą czarną i rdzeniem kręgowym, mają prawdopodobnie
koordynować pracę móżdżku z czynnością układu pozapiramidowego.

B. Most

Most i móżdżek wchodzą w skład tyłomózgowia wtórnego (metencephaloń).

Z obu części tyłomózgowia wtórnego most (pons) stanowi jego część mniejszą
leżącą brzusznie od komory IV, a móżdżek część większą, leżącą grzbietowo od

212
 tej komory. Powierzchnia grzbietowa mostu, stanowiąca dno komory IV, czyli
dołu równolegiobocznego (fossa rhomboidea), jest płaska, brzuszna natomiast
jest uwypuklona. W części grzbietowej mostu występuje istota szara środkowa,
twór siatkowaty oraz jądra nerwów czaszkowych V-VIII. W moście znajduje
się ośrodek pneumotaksyczny połączony z ośrodkiem oddechowym w rdzeniu
przedłużonym. Odgrywa on ważną rolę w regulacji rytmicznego oddychania.
Na pograniczu między częścią brzuszną a grzbietową mostu biegną włókna
wstęgi przyśrodkowej, czyli czuciowej, oraz wstęgi bocznej, czyli słuchowej.
Część brzuszna mostu zbudowana jest głównie z włókien nerwowych o podłuż-
nym i poprzecznym przebiegu, pomiędzy którymi znajdują się skupiska istoty
szarej zwane jądrami mostu (nuclei pontis). Włókna nerwowe łączą most z korą
mózgu, z rdzeniem przedłużonym i kręgowym oraz z móżdżkiem.

C. Móżdżek

Móżdżek (cerebellum) znajduje się po stronie grzbietowej komory IV

wypełniając większą część dołu tylnego czaszki po obu stronach mostu. Od
płatów potylicznych oddziela go szczelina poprzeczna mózgu, w której rozpięty
jest namiot móżdżku (część opony twardej).
Móżdżek składa się z parzystych półkul (hemispheriae cerebelli) połączonych
częścią nieparzystą, zwaną robakiem (vermis). W móżdżku istota szara skupiona
jest w postaci cienkiej warstwy na obwodzie półkul tworząc korę móżdżku
{cortex cerebelli) oraz głębiej, w istocie białej w postaci jąder móżdżku (nuclei
cerebelli). Kora móżdżku składa się z 3 warstw: zewnętrznej drobinowej i głębiej
leżących warstwy zwojowej i warstwy ziarnistej. Jądra móżdżku są parzyste,
z tego 3 pary jąder mieszczą się w półkulach: jądro czopowate, czyli wsunięte
(«. emboliformis), jądro zębate (n. dentatus) i jądro kulkowate (n. globosus), a jedna
para, jądro wierzchu (n. fastigii) znajduje się w istocie białej robaka.
Istota biała położona w głębi móżdżku tworzy ciało rdzenne (corpus
medullare). Przenikając w sąsiednie struktury mózgowia wytwarza trzy pary
konarów móżdżku (pedunculi cerehellares) - górne, środkowe i doine, łączące
móżdżek z pokrywą śródmózgowia, z mostem i z rdzeniem przedłużonym.
Biegną w nich drogi odmóżdżkowe i domóżdżkowe. Drogi aferentne przekazu-
ją do móżdżku informacje o charakterze proprioceptywnym z mięśni tułowia,
kończyn i mięśni żwaczy oraz z mięśni poprzecznie prążkowanych układu
irawiennego i oddechowego (mięśnie jamy ustnej, języka, gardła i krtani).
Móżdżek otrzymuje informacje dotyczące nie tylko ruchów aktualnie wykony-
wanych, lecz również ruchów zamierzonych (drogi oliwkowo-móżdżkowe).
Przez konary górne biegną głównie włókna odmóżdżkowe rozpoczynające się
w jądrach móżdżku (głównie jądrze zębatym), które dochodzą do jąder pnia
mózgu, tworu siatkowatego i wzgórza.
Liczne połączenia móżdżku z drogami aferentnymi, jądrami pnia mózgu
i tworu siatkowatego, z korą mózgu, z układem przedsionkowym, słuchowym
 i wzrokowym zapewniają jego ważną rolę w utrzymaniu napięcia mięśniowego,
równowagi oraz koordynacji ruchowej poszczególnych grup mięśni, co zabez-
piecza stabilność i płynność ruchów. Funkcje analizujące i integrujące realizo-
wane są głównie na poziomie kory móżdżku, która gromadzi informacje
o aktualnym stanie narządu mchu, o sile skurczów poszczególnych grup mięśni
poprzecznie prążkowanych oraz o położeniu głowy w stosunku do tułowia.
Kora za pośrednictwem jąder móżdżku wywiera ostateczny wpływ na czyn-
ność narządów ruchu i koordynuje funkcję niższych ośrodków ruchowych na
różnych poziomach pnia mózgu. Za pośrednictwem dróg z ośrodków pnia
mózgu wpływy móżdżkowe zostają przekazane na jądra ruchowe rogów
przednich rdzenia kręgowego oraz na analogiczne jądra ruchowe nerwów
czaszkowych.
Wpływ móżdżku na ośrodki niższe pnia mózgu uzależniony jest od
częstości oraz natężenia informacji osiągających korę i jądra móżdżku.
Wszystkie informacje osiągające móżdżek wykazują w synapsach wpływy
pobudzające. Jednakże efekt końcowy na zakończeniach dróg odmóżdżkowych
może być w stosunku do ośrodków pnia mózgu pobudzający lub hamujący.
Zależy to od syntezy, jaka dokonała się w ośrodkach móżdżku, którego
zadaniem jest kontrola i korekcja impulsów dochodzących do efektorów
narządów ruchu.

D. Śródmózgowie

Najmniej rozbudowaną częścią mózgowia jest śrćdmózgowie (mesence-

phaloń), leżące na drodze między przodomózgowiem a tyłomózgowiem.
W skład śródmózgowia wchodzą pokrywa (tectum mesencephali), czyli blaszka
czworacza leżąca po stronie grzbietowej, i konary mózgu (peduncuii cerebri)
stanowiące część brzuszną śródmózgowia. Pokrywa składa się z blaszki, na
której uwypuklają się dwie pary wzgórków (colliculi): górne, zawierające
ośrodki wzrokowe, i dolne, w których znajdują się ośrodki słuchu. Granicę
między pokrywą a konarami stanowi wodociąg mózgu (aąueductus cerebri),
będący odpowiednikiem kanału środkowego rdzenia i łączący komorę IV
tyłomózgowia z komorą III międzymózgowia.
Konary mózgu podzielone są przez parzyste skupisko istoty szarej, zwane
istotą czarną (substantia nigra) na nieparzystą nakrywkę (tegmentum) stanowią-
cą część górną oraz na parzyste odnogi mózgu (crura cerebri) rozdzielone na
powierzchni brzusznej przez dół międzykonarowy (fossa interpeduncularis).
W nakrywce konarów znajdują się jądra ruchowe nerwów czaszkowych III
i IV, jądra autonomiczne nerwu III (okoruchowego), jądro czerwienne (nucleus
ruber) oraz komórki tworu siatkowatego. Przez nakrywkę biegną drogi
wstępujące (wstęga przyśrodkowa i boczna) i zstępujące drogi pozapiramido-
we. Odnogi mózgu składają się tylko z istoty białej i biegną w nich zstępujące
drogi piramidowe i korowo-mostowe.

214
 Wzgórki górne i dolne pokrywy śródmózgowia łączą się za pomocą
walcowatych zgrubień, nazywanych ramionami wzgórków (brachia coliculi),
z ciałami kolankowatymi zawzgórza,
Śródmózgowie jest ważnym ośrodkiem koordynacji ruchowej. Aparat
przekazywania impulsów i koordynacji leży przede wszystkim w nakrywce
i w blaszce pokrywy. Najważniejszym ośrodkiem pośród jąder ruchowych
nakrywki jest jądro czerwienne, stanowiące jakby ognisko dla licznych dróg
doprowadzających do niego impulsy z móżdżku, z jądra przedsionkowego,
ze wzgórza i kresomózgowia. Jest ono ważnym ogniwem scalającym impulsy
pozapiramidowe z impulsami z kory mózgu, móżdżku oraz jąder przedsion-
ka. Śródmózgowie ma wpływ na regulowanie postawy ciała. Z układem
ruchowym pozapiramidowym połączona jest również istota czarna, która
odgrywa rolę w koordynacji ruchów mimowolnych oraz w ruchach szybko
wykonywanych.

Ryc. 10. Przekrój strzałkowy mózgowia

/ - komora czwarta rdzemotnózgowia, 2 - móżdżek. 3 - blaszka pokrywy śródmózgowia, 4 - iylny płat ciała modzdowatego.
5 - szyszynka, 6 - ciaio rnodzdowatc, ? -- słup sklepienia krsoruózgowia, S - przegroda przezroczysta, 9 - kolano dala
modzelowalego, 10 - olwór między komorami kresomózgowia, 11 - spoidło przednie, 12 ~ zrosi międzywzgórzowy, 13 ~ pasmo
wzrokowe, 14 - przysadki mózgowia, 15 - guz popielaty, 16 - ciało suteczkowate, 17 - nerw ckonichowy, ;g - most, 19 - konar
mózgowy, 20 - wodociąg mózgu. 2/ - rdzeń przedłużony

Blaszka pokrywy jest uważana za ośrodek koordynacji czuciowej, do

pobudzenia którego dochodzą drogą wzrokową i słuchową oraz od kory
mózgu. Dzięki połączeniu tych ośrodków poprzez jądra czerwienne z innymi
ośrodkami pnia mózgu, ustrój może reagować pewnymi określonymi od-
ruchami orientacyjnymi na bodźce optyczne i akustyczne. Odruchy te polegają
na zwracaniu głowy i ciała w kierunku nowego bodźca świetlnego lub
dźwiękowego.

215
E. Międzymózgowie

Międzymózgowie (diencephaloń) dzieli się na wzgórzomózgowie, niskowzgó-

rze i podwzgórze.
Wzgórzomózgowie (thalamencephaloń), stanowiące górną część międzymóz-
gowia, składa się z trzech części: nadwzgórza, wzgórza i zawzgórza.
Nadwzgórze (epithalamus) składa się z szyszynki oraz parzystych uzdeczek.
Szyszynkę (corpus pineale) zalicza się do gruczołów dokrewnych. ponieważ
wytwarzane przez szyszynkę związki indolowe (m.in. melatonina uważana za
hormon) działają hamująco na ośrodki kontrolujące wydzielanie gonado-
tropin, opóźniając w ten sposób dojrzewanie płciowe. Melatonina wpływa
także na ośrodki kontrolujące sen i czuwanie.
Przez parzyste uzdeczki (habenulae) i ich spoidło przechodzą drogi z węcho-
mózgowia, z hipokampa, z ciała migdałowatego i gałki bladej. Po częściowych
synapsach w jądrach uzdeczki drogi te biegną do śródmózgowia.
Wzgórze (thalamus) składające się przeważnie z istoty szarej, tworzy
większość ścian bocznych komory III międzymózgowia. Składa się ono
z dwóch części leżących po obu stronach komory i połączonych w tylnym
odcinku nfldw/pnnrftm a w nrzednirn zrostem miedrYwzaór^owym Sadhesio
interthalatnica), biegnącym poprzecznie przez światło komory III. Poniżej
zrostu przebiega rowek podwzgórzowy (suicus hypothalamicus) oddzielający
wzgórze od podwzgórza, który przylega do dolnej powierzchni wzgórza.
Istota szara wzgórza jest poprzedzielana blaszkami istoty białej (lamina
medullares thalami) na trzy grupy jąder (nuclei thalami}: na jądra przednie
wzgórza, mające połączenie z węchomózgowiem, podwzgórzem i układem
iimbicznym; jądra przyśrodkowe, łączące się z częścią ruchową kory mózgowej;
jądra boczne, które są miejscem zakończenia wstęgi przyśrodkowej, wstęgi
bocznej i wstęgi trójdzielnej (droga czuciowa nerwu trójdzielnego) oraz
przebiegu drogi smakowej.
Jądra wzgórza zawierające neurony pośredniczące i informacyjne powodują,
że wzgórze stanowi nadrzędny ośrodek przekaźnikowy impulsów czuciowych
z niższych pięter do kory mózgowej. Kontroluje przechodzenie impulsów
czuciowych do kory torując lub hamując ich przejście w zależności od
uzyskanych informacji. Neurony informacyjne stanowią ostatnie skupiska
perikarionów w drogach informacyjnych (protopatycznych, epikrytycznych
i interoceptywnych) przed ich dojściem do kory. Neurony pośredniczące
wykorzystują informacje, aby je przekazać do użytku kory albo do użytku
różnych ośrodków pośredniczących podkorowych (np. podwzgórza), lub też do
ośrodków eferentnych z odpowiednią decyzją (móżdżku, prążkowia, układu
pozapirarnidowego). Wzgórze w stosunku do impulsów czuciowych jest
ośrodkiem scalającym wrażenia, które mogą tutaj wzajemnie na siebie wpływać,
ponadto otrzymują one tutaj zabarwienie uczuciowe. Powstają takie uczucia, jak
wstręt, niechęć, lęk, przyjemność. Impulsy eferentne zainicjowane we wzgórzu
podlegają dalszej kontroli i decyzji innych ośrodków nadrzędnych, np. móżdżku.

216
 Najdalej ku tyłowi wysuniętą częścią wzgórza jest zawzgórze (meta-
thalamus). Składa się ono z parzystych ciał kolankowatych bocznych i przyśrod-
kowych (corpora geniculata lateralis et medialis). Ciała kolankowate boczne
zawierają ośrodki informacji wzrokowych, a wychodzące z nich włókna tworzą
promienistość wzrokową (radiatio optica). Ciała kolankowate przyśrodkowe
zawierają ośrodki informacji słuchowych, a wychodzące z nich włókna tworzą
promienistość słuchową (radiatio acustica).
Niskowzgórze (subthaiamus) mieści się poniżej i bocznie od wzgórza.
W istocie szarej niskowzgórza największym skupiskiem neuronów jest jądro
niskowzgórzowe {nucleus subthalamicus), leżące w przedłużeniu istoty czarnej
śródmózgowia. Jądro to zawiera skupiska neuronów ruchowych, przekazują-
cych impulsy do mięśni szkieletowych i jest zaliczane do układu poza-
piramidowego.
Podwzgórze (hypothalamus) stanowi wraz z niskowzgórzem dolną część
międymózgowia. Podwzgórze dzielimy na trzy części: przednią - nadwzrokową,
środkową - Iejkowo-guzową i tyiną - suteczkową.
Przednie podwzgórze, czyli część nadwzrokową (jjars supraoptica), przylega
do skrzyżowania wzrokowego. W części tej znajdują się trzy pary jąder,
mianowicie: jądro skrzyżowania (nucleus suprachiastmaticus). jądro nadwzroko-
we (nucleus supraopticus) i jądro przykomorowe (nucleus parauentricularis).
Fizjologia jądra skrzyżowania nie zosiała dotychczas ustalona, natomiast
czynność pozostałych jąder związana jest z neurosekrecją. Wydzielane przez
nie hormony przenikają wzdłuż neurytów komórek tworzących te jądra do
płata tylnego przysadki mózgowej i tam w postaci hormonów tylnego płata, tj.
wazopresyny i oksytocyny dostają się do krwi. Wazopresyna wywiera działanie
antydiuretyczne, a oksytocyna powoduje skurcze mięśniówki macicy podczas
porodu i laktację. Uszkodzenie jąder przednich podwzgórza prowadzi do
zaburzenia gospodarki wodnej. Część przednia podwzgórza uczestniczy praw-
dopodobnie również w regulacji temperatury ciała - uszkodzenie jąder tej
części prowadzi do przegrzania (hipertermii) ustroju.
Ku tyłowi od części nadwzrokowej znajduje się podwzgórze środkowe
składające się z guza popielatego (tuber cinereum), przechodzącego ku dołowi
w lejek (infundibułum), na końcu którego zawieszona jest przysadka mózgowa
(hypophysis). W jądrach guza popielatego znajdują się nadrzędne ośrodki
autonomiczne, takie jak ośrodek termoregulacji, przyjmowania pokarmów,
gospodarki wodno-mineralnej, regulacji przemian tłuszczowych, krążenia,
regulacji czynności gonad. Połączenie podwzgórza z przysadką za pomocą
dróg nerwowych oraz krążenia wrotnego przysadki stwarza możliwość funk-
cjonalnego oddziaływania na zasadzie sprzężeń zwrotnych układu nerwowego
z układem wewnątrzwydzielniczym. W pod wzgórzu odbywa się integracja
czynności dokrewnych i nerwowych somatycznych oraz autonomicznych.
Podwzgórze tylne to parzyste ciała suteczkowate (corpora mamillaria),
których jądra mają wpływ na reguiację temperatury ciała (uszkodzenie jąder
powoduje przechłodzenie, hipotermię ciała).
 Podwzgórze dzięki licznym połączeniom z drogami informacyjnymi eks-
tero- i interoceptywnymi, ze śródmózgowiem, wzgórzomózgowiem i nisko-
wzgórzem, układem limbicznym, przysadką mózgową i korą mózgu, odgrywa
ważną rolę w regulacji czynności dokrewnych, autonomicznych i zachowaw-
czych. Podwzgórze ma wpływ na wszystkie procesy istotne dla równowagi
wewnętrznej ustroju (homeostazy). Odgrywa ważną rolę w regulacji przemiany
materii (białek, tłuszczów i węglowodanów). Do ośrodków kierujących za-
chowaniem organizmu, które wyzwalają aktywność somatyczną, można zali-
czyć ośrodek agresji, ośrodek ucieczki oraz ośrodek rozrodczy, kierujący
aktywnością somatyczną organizmu związaną z popędem płciowym. W pod-
wzgórzu mieszczą się także ośrodki czuwania i snu.
Podwzgórze ma niewątpliwie większe znaczenie fizjologiczne. Jego ośrodki,
rządzące głównie czynnościami autonomicznymi układu nerwowego, umoż-
liwiała wykonywanie bardzo złożonych czynności zwanych instynktami, które
są wrodzone i utrwalone dziedzicznie dla każdego gatunku. Wiedza o czynno-
ści tej części mózgowia jest jeszcze niekompletna i wiele danych pozwala raczej
na wysuwanie hipotez dotyczących funkcji podwzgórza, które zapewne będą
w przyszłości weryfikowane.
Do miedzymózgowia zaiieza się także komorę III (ventriculus tertius), która
ma kształt szczeliny przebiegającej w płaszczyźnie posrodkowej między wzgó-
rzami, sięgającą aż do podstawy mózgowia. Z tyłu komora III łączy się
z wodociągiem mózgowia, od przodu zaś komunikuje się z komorami
bocznymi półkui mózgowych.

F. Kresomózgowie

Kresomózgowie (telencephalon) w filogenezie wykazuje najbardziej postępują-

cy rozwój i u człowieka stanowi największą część mózgowia. Kresomózgowie
składa się z dwu symetrycznych półkul mózgu (hemispheria cerebri) i kresomozgo-
wia nieparzystego (telencephalon impar), które tworzy połączenie między
półkulami.
W skład półkul mózgowych wchodzi istota szara tworząca korę mózgu,
która otacza na kształt płaszcza istotę białą zawierającą jądra podkorowe
kresomózgowia.
Na każdej półkuli można wyróżnić trzy powierzchnie (facies): grzbieto-
wo-boczną lub wypukłą, przyśrodkową oraz powierzchnię podstawną lub dolną;
trzy brzegi (margo): górny - oddzielający powierzchnię grzbietowo-boczną od
przyśrodkowej, brzeg boczny - oddzielający powierzchnię grzbietowo-boczną
od podstawnej oraz brzeg przyśrodkowy - oddzielający powierzchnię przyśrod-
kową od podstawnej; trzy bieguny (jyolus): przedni, czyli czołowy, tylny
- potyliczny oraz biegun dolny, czyli skroniowy. Półkule oddzielone są od siebie
przez głęboką szczelinę podłużną mózgu (fissura longitudinalis cerebri), a płaty
potyliczne półkul od górnej powierzchni móżdżku oddziela szczelina poprzecz-
na (fissura transnersa cerebri).

218
 Powierzchnia zewnętrzna pólku! jest pofałdowana, a fałdy te rozdzielone
bruzdami (suki) nazywamy zakrętami (gyri). Na powierzchni górno-bocznej
każdej półkuli wyraźnie rysują się dwie bruzdy: boczna i środkowa, które
pozwalają podzielić topograficznie tę powierzchnię na płat (lobus) czołowy,
ciemieniowy, potyliczny i skroniowy. Płat czołowy leży do przodu od bruzdy
środkowej i powyżej bruzdy bocznej; ciemieniowy znajduje się do tyłu od
bruzdy środkowej i przechodzi do tyłu bez wyraźnej granicy w płat potyliczny;
płat skroniowy iezy poniżej bruzdy bocznej i do przodu od płata potylicznego,
z którym również nie ma wyraźnej granicy. Równolegle do bruzdy środkowej
biegną bruzdy przedśrodkowa i zaśrodkowa. W dnie bruzdy bocznej leży
wyspa (insula) kształtu piramidy zwróconej podstawą ku górze, która stanowi
wpukloną część powierzchni mózgu. Na dolnej powierzchni płata czołowego
znajdują się opuszka węchowa (bulbus olfactorius), pasmo węchowe (tractus
oifactorius) i trójkąt węchowy [trigonum olfactorium), leżący w najbardziej ku
tyłowi położonych okolicach powierzchni podstawnej płata czołowego. Wy-
mienione struktury stanowią część obwodową węchomózgowia.
W półkulach istota szara rozmieszczona jest na obwodzie w warstwie
kilkumilimetrowej grubości (1,5-4 mm) tworząc korę mózgu (cortex cerebri).
Liczbę komórek nerwowych kory szacuje się różnie, 5-14 miliardów, z których
każda ma 500-600 synaps. Kora mózgu ma budowę warstwową, w której na
zmianę występują warstwy bogate i ubogie w komórki nerwowe. Najbardziej
powierzchownie leżą komórki drobinowe, które tworzą warstwę brzeżną (lamina
zonalis). Warstwa ta zawiera mało komórek nerwowych, a dużo glejowych.
Zbudowana jest głównie z licznych wypustek nerwowych komórek leżących
w warstwach głębszych. Warstwy 2 i 4 kory mózgu zbudowane są z komórek
ziarnistych, a warstwy 3 i 5 z komórek piramidowych. Warstwy piramidowe są
z reguły najgrubsze z warstw kory, komórki ich mają kształt piramidy
i wielkość ich powiększa się od powierzchni kory do wewnątrz. Neuryty
olbrzymich komórek piramidowych z warstwy 5 kory tworzą włókna dróg
piramidowych. Najbardziej wewnętrzną warstwę kory, 6, tworzą komórki
różnokształtne.
Występowanie i grubość warstw komórek w korze mózgu nie jest jed-
nakowa. Kora stara (archicortex) związana z hipokampem i dawna (paleocor-
tex) związana z węchomózgowiem ma zwykle budowę trójwarstwową, nato-
miast w korze nowej półkul (neocortex) liczba warstw może być powiększona
poprzez podział jednej z podstawowych warstw. Warstwie 2 i 4 kory mózgu
(komórki ziarniste) przypisuje się funkcje recepcyjne związane z odbiorem
impulsów aferentnych z obwodu. Warstwy 3 i 5 (komórki piramidowe)
związane są z emisją impulsów eferentnych przeznaczonych do mięśni szkiele-
towych. Warstwie 1 i 6 przypisuje się funkcje koordynacyjne z uwagi na dużą
liczbę wypustek nerwowych penetrujących pozostałe warstwy kory. Ponadto
uwzględniając budowę drobnowidową oraz obserwacje kliniczne wyróżniono
w korze szereg pól, którym przypisuje się określone funkcje. Określa się je
mianami nadrzędnych ośrodków nerwowych, które odgrywają kierowniczą

219
rolę w sterowaniu procesami ruchowymi, autonomicznymi zachodzącymi
w organizmie oraz w odbiorze wrażeń. Najogólniej można powiedzieć, że
w płacie czołowym znajdują się ośrodki ruchowe, w płacie ciemieniowym
rozmieszczone są ośrodki czuciowe, w płacie skroniowym leżą ośrodki słucho-
we, a w płacie potylicznym - ośrodki wzrokowe.

Ryc. 11. Schemat lokalizacji ośrodków korowych na powierzchni grzbietowo-hocznej półkul.

kresomózgowia
7 - ośrodek ruchowy mowy, 2 - ośrodki ruchowe, i - ośrodki czucia powierzchownego, 4 - ośrodek słuchu, 5 - ośrodek stucho*^
mowy, 6 - ośrodek wzrokowy mowy, 7 - ośrodek wzroki, a - bruzda środkowa, b - bruzda boczna

Pole ruchowe kory obejmuje przede wszystkim zakręt przedśrodkowy

Reprezentacja somatotopowa jest tak rozmieszczona, że każda połowa ciaia
rzutuje na zakręt przedśrodkowy jakby stała na głowie. W najniższej częśa
zakrętu przedśrodkowego znajdują się więc ośrodki dla mięśni głowy, szyi,
w części środkowej dla mięśni kończyny górnej i tułowia, a w części górnej dla
mięśni kończyny dolnej. Od tych ośrodków odchodzą przez drogi piramidowe
świadome pobudzenia ruchowe. Oprócz tego pola ruchowego w płacie
czołowym wyodrębnia się także inne obszary ruchowe leżące w okolicy
zakrętów czołowego górnego i środkowego. Wychodzące z nich pobudzenia
ruchowe przechodzą przez podkorowe ośrodki przełączeniowe - jądra pnia
mózgu, twór siatkowaty i rdzeń kręgowy. Obok tych pierwotnych ośrodków
ruchowych kory prawdopodobnie występują również ośrodki wtórne, w któ-
rych gromadzą się obrazy czy wzorce przebiegu celowych ruchów. Przy braku
pól ruchowych wtórnych w zasadzie nie mógłby powstać plan uporządkowa-
nego, precyzyjnego ruchu.
Pole czuciowe kory znajduje się głównie w płacie ciemieniowym wokół
zakrętu zaśrodkowego. Występują tutaj ośrodki czuciowe odbierające wraże-
nia czucia ogólnego (czucia dotyku, temperatury oraz informacje o ruchach
mięśniowych). Czucie bólu prawdopodobnie nie posiada reprezentacji korowej.

220
Projekcja czuciowa w zakręcie zaśrodkowym jest również somatotopiczna, tzn.
że najniżej reprezentowana jest głowa, potem szyja, kończyna górna, tułów
i kończyna dolna. Kora czuciowa pośredniczy nie tylko w uświadamianiu
czucia powierzchownego i głębokiego, lecz także gromadzi spostrzeżenia
czuciowe w postaci zapamiętanych obrazów. Obrazy te umożliwiają każdo-
razowo zakwalifikowanie nowych bodźców do którejś z grup, które już
poprzednio działały na ośrodki czuciowe kory.

Ryc. 12. Schemat lokalizacji ośrodków korowych na powierzchni przyśrodkowej półkuli kreso-
mózgowia
/ - ośrodki ruchowe, 2 - ośrodki czucia powierzchownego, i - ośrodek powonienia, 4 - ośrodek wzroku, 5 - ośrodek smaku,
c - bruzda obręczy, d - szczelina ciemieniowo-potyliczna, t - szczelina poboczna, / - bruzda spoidła wielkiego, g — szczelina
hipokarnpa, h - szczelina ostrogowa

Spośród ośrodków czucia sensorycznego lub ośrodków zmysłów wyróżnio-

no ośrodek wzroku, słuchu, powonienia i smaku.
Pole wzrokowe kory zawierające ośrodki wzrokowe znajduje się w płacie
potylicznym w sąsiedztwie bruzdy ostrogowej. Rzutowanie korowe siatkówki
oka leży po obu stronach bruzdy ostrogowej - ośrodek aktualnego widzenia.
W pozostałych okolicach kory wzrokowej lokalizują się ośrodki pamięci
wzrokowej. Przy wypadnięciu czynności ośrodka aktualnego spostrzegania
występuje ślepota korowa (prawdziwa), a przy wypadnięciu ośrodka pamięcio-
wego istnieje niemożność rozpoznawania i tym samym nazywania widzianych
przedmiotów.
Pole słuchowe kory leży na górnej powierzchni płata skroniowego
zwróconej do wyspy, zwłaszcza w zakręcie poprzecznym, będącym częścią
zakrętu skroniowego górnego. Także i tu występuje pole spostrzegania
i zapamiętywania. Uszkodzenie pierwszego z nich prowadzi do głuchoty
prawdziwej (korowej). W przypadku zniszczenia ośrodka zapamiętywania
chory słyszy, nie może jednak zrozumieć i prawidłowo interpretować te-
go, co usłyszał.

221
 Korowy ośrodek zmysłu statycznego, tj. zmysłu równowagi i położenia ciała
w przestrzeni, znajduje się w części tylnej zakrętu zaśrodkowego lub w zakręcie
skroniowym górnym.
Ośrodki korowe dla zmysłu powonienia i smaku nie są jeszcze z całą
pewnością zlokalizowane.

Ryc. 13. Schemat części obwodowej i ośrodkowej węchomózgowia

1 - opuszka węchowa, 2 - pasmo węchowe, i - trójkąt węchowy, 4 - istota dziurkowana przednia, 5 - zakręt obręczy, 6 - riesn
zakrętu obręczy, 7 - z&kręi hipokantpa

Korowy ośrodek powonienia, czyli tzw. część ośrodkowa węchomózgowia

znajduje się prawdopodobnie w zakręcie obręczy i hipokampa. Hipokamp
stanowi część kory mózgu wpukJoną do rogu dolnego komory bocznej.
Według innych autorów ośrodek powonienia znajduje się w węzinie zakrętu
sklepieniowego na pograniczu zakrętu obręczy i zakrętu hipokampa.
Korowy ośrodek smaku lokalizowany jest w dolnej części zakrętu zaśrod-
kowego bądź też w części ośrodkowej węchomózgowia (wzdłuż powierzchni
zakrętu hipokampa) lub w korze wyspy.
W korze mózgowej umieszczone są również ośrodki mowy - ośrodek ruchowy
mowy i ośrodek czuciowy (słuchowy) mowy. Ośrodki te leżą asymetrycznie
- u ludzi praworęcznych w lewej półkuli, a u leworęcznych w prawej.
Ośrodek ruchowy mowy znajduje się w tylnej części zakrętu czołowego
dolnego. Usunięcie lub uszkodzenie tego pola upośledza lub uniemożliwia
zdolność mówienia, pomimo że żaden z mięśni biorących udział w mówieniu
nie jest porażony.
Ośrodek czuciowy mowy znajduje się w tylnej części zakrętu skroniowego
górnego. Przy porażeniu tej okolicy chory traci zdolność rozumienia słów.
Lokalizacja morfologiczna niektórych ośrodków w korze jest trudna. Nie
dotyczy to ośrodków posiadających lokalizację somatotopiczną - ośrodki
korowe przyjmujące informacje z obwodu czy też ośrodki ruchowe (piramido-
we). W innych polach kory czynności polegające na scalaniu nieraz bardzo

222
 złożonych i różnorodnych informacji oraz na powzięciu decyzji o ich wykorzys-
taniu (po uprzednim porównaniu ich z nabytym doświadczeniem i zapamięta-
nymi wyobrażeniami) odbywają się prawdopodobnie w niezliczonych sieciach
nerwowych, w których impulsy krążą po zamkniętych obwodach, zmieniając
się stosownie do zadań, jakie mają spełniać. Za siedlisko wyższych czynności
nerwowych związanych z inteligencją i myśleniem abstrakcyjnym uważane są
okolice przedczołowe położone do przodu od pola ruchowego. Przypuszcza się,
że w okolicach przedczołowych zachodzą procesy intelektualne związane
z zapamiętywaniem wielkiej liczby informacji, ich kojarzeniem i powstawaniem
na ich podstawie złożonych konstrukcji myślowych, z przewidywaniem skutków
różnych czynności, rozwagą, wnioskowaniem i uogólnieniem pozwalającym na
rozwiązywanie skomplikowanych zadań logicznych. Okolica przedruchowa
płatów czołowych wykorzystuje prawdopodobnie wszystkie dochodzące do
kory informacje, być może oparte na korowych polach integracyjnych opisanych
powyżej lub na podstawie bezpośrednich połączeń z ośrodkami wzgórzomóz-
gowia. Połączenia te są prawdopodobnie dwukierunkowe, co mogłoby oznaczać,
że ośrodki integracyjne płatów czołowych mają zdolność torowania lub
hamowania dochodzących do nich informacji. W niektórych przypadkach
można by to nazwać skupianiem lub odwracaniem uwagi od dochodzących
informacji. Te dwustronne połączenia być może umożliwiają również kontrolę
wydanych poleceń, ponieważ przy uszkodzeniu płatów czołowych ulegają
zaburzeniu wyższe czynności nerwowe związane z planowaniem pewnych
czynności, wydawaniem decyzji na ich wykonanie oraz krytyczną ocenę ich
wykonania według założonego planu.
Poza korą półkul mózgowych istota szara znajduje się w skupiskach
rozrzuconych w istocie białej półkul, zwanych jądrami kresomózgowia lub
jądrami podkorowymi. Największe z nich jądro ogoniaste (nucleus caudatus)
przylega do wzgórza. Bocznie od tego jądra, oddzielone od niego i od
międzymózgowia blaszką istoty białej, zwaną torebką wewnętrzną, znajduje się
jądro soczewkowate (nucleus lentiformis). Składa się ono z dwu części: gałki
bladej i skorupy. Gałka biada (globus pallidus) rozwojowo związana jest
z niskowzgórzem, topograficznie natomiast zaliczana jest do jąder kresomóz-
gowia. Skorupa (putamen) połączona jest z jądrem ogoniastym licznymi
mostkami istoty szarej. Z tych względów skorupę i jądro ogoniaste obejmuje
się wspólną nazwą prąźkowia (striatum). Nazwa ta ma też uzasadnienie
fizjologiczne, gdyż w obu jądrach znajdują się najwyższe podkorowe ośrodki
ruchowe. Prążkowie łącznie z gałką bladą nazywa się ciałem prążkowanym.
Prążkowie jest najwyższym, dominującym ośrodkiem układu ruchowego
pozapiramidowego. Odbiera ono przede wszystkim impulsy z kory, ze wzgó-
rza, z istoty czarnej oraz z ośrodków autonomicznych międzymózgowia i w ten
sposób otrzymuje podniety zarówno z otoczenia, jak też i ze środowiska
wewnętrznego ustroju. Natomiast funkcją gałki bladej jest wysyłanie impulsów.
Oprócz jąder ogoniastego i soczewkowatego do jąder kresomózgowia
zalicza się przedmurze i ciało migdałowate.

223
 Przedmurze (ciaustrum) leży bocznie od jądra soczewkowatego, a ciaio
migdałowate (corpus amygdaloideum) znajduje się w istocie białej płata skronio-
wego. Ciało migdałowate należy do struktur układu limbicznego, a przedmurze
stanowi prawdopodobnie stację przekaźnikową impulsów aferentnych właśnie
do ciała migdałowatego.
Istota biała półkul (substantia alba hemispheriorum) składa się z wypustek
nerwowych mieiinowych o różnej grubości oraz z licznych komórek glejowych
Włókna istoty białej w zależności od ich połączeń można podzielić na:
- włókna kojarzeniowe, czyli asocjacyjne, łączące ośrodki korowe w obrę-
bie jednej półkuli;
- włókna spoidłowe, czyli komisuralne, które łączą ośrodki korowe oby-
dwu półkul tworząc spoidła należące do kresornózgowia środkowego;
- włókna rzutowe, czyli projekcyjne, łączące ośrodki korowe z ni/.ej
leżącymi ośrodkami, przewodzą impulsy w obydwu kierunkach - dokorowym
(włókna doprowadzające) i odkorowym (włókna odprowadzające). Przez
włókna doprowadzające rzutują jakby na korę impulsy ekstero-, proprio-
i interoceptywne, a przez włókna odprowadzające pobudzenia z kory rzutują
na obwód. Włókna rzutowe tworzą pasma istoty białej zwane torebkami
(torebkę wewnętrzną, zewnętrzną i torebkę ostatnią), które oddzielają po-
szczególne jądra kresomózgowia.
We wnętrzu każdej półkuli mózgowej znajduje się szczelinowata przestrzeń
zwana komorą boczną (ventricuias lateralis). Komora składa się z czterech
części, z których każda leży w innym płacie: róg przedni -- w płacie czołowym,
część środkowa - w płacie ciemieniowym, róg dolny - w płacie skroniowym,
róg tyiny - w płacie potylicznym. Obie komory boczne są połączone z komorą
III międzymózgowia,
Kresomózgowie środkowe Sub nieparzyste (telencephalon medium s. impar)
obejmuje blaszkę krańcową, spoidło przednie, ciało modzelowate, spoidło
sklepienia oraz przegrodę przeźroczystą. Ciało modzelowate (corpus callosum) jest
głównym skupiskiem dróg spoidłowych nowej kory. Ku tyłowi przechodź;
w blaszkę krańcową (lamina tertninalis). Spoidło przednie (commisura anterior.
składa się przede wszystkim z dróg łączących ośrodki węchomózgowia obu
półkui (kora dawna), a spoidło sklepienia (commisura fornicis) łączy korę
hipokampa (kora stara). Sklepienie (fornix) stanowi główną drogę odśrodkową
z hipokampa, łączącą hipokarnp z ciałami suteczkowatymi. Przegroda przeźroczy-
sta (seplum pellucidum) znajduje się między sklepieniem a ciałem modzelowatym

G. Ukbd siatkowaty

Układ siatkowaty (systema reticularis) jest pojęciem czynnościowym, po-

chodzącym od struktur znajdujących się częściowo w rdzeniu kręgowym i pniu
mózgu, zwanym tworem siatkowatym. Twór siatkowaty jest pojęciem morfo-
logicznym, na który składa się duża łiczba komórek nerwowych tworzących

224
jądra rozciągające się od części szyjnej rdzenia kręgowego, poprzez rdzeń
przedłużony, most i śródmózgowie do międzymózgowia. Jądra tworu siatko-
watego mają nie tylko bardzo liczne wzajemne połączenia zarówno na tym
samym poziomie, jak i między różnymi piętrami, ale również łączą się
z jądrami pnia mózgu i móżdżku rdzeniem kręgowym oraz drogami przebiega-
jącymi przez pień mózgu. Ponieważ aksony neuronów tworu siatkowatego
dzielą się na wypustki wstępujące i zstępujące, jądra tworu siatkowatego
tworzą układ siatkowaty wstępujący i zstępujący.
Układ siatkowaty stanowi filogenetycznie stary system integrujący wielo-
rakie czynności układu nerwowego. Cechą tego układu jest możliwość modulo-
wania bodźców czuciowych i ruchowych, tj. wzmacnianie (pobudzanie) lub
wytłumianie (hamowanie) doprowadzanych i odprowadzanych impulsów.
Część wstępującą układu siatkowatego wiąże się ze stanem czuwania
polegającym na przewodzeniu impulsów aferentnych od receptorów i ak-
tywizacją wszystkich pól kory mózgu, ośrodków podkorowych kierujących
zachowaniem i ośrodków kontrolujących układ autonomiczny i układ we-
wnątrzwydzielniczy.
Układ siatkowaty zstępujący odgrywa ważną rolę w regulacji czynności
odruchowej rdzenia kręgowego i napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych.
Ma również wpływ na czynność ośrodków kontrolujących krążenie i od-
dychanie.
W układzie siatkowatym, podobnie jak w korze mózgowej, dzięki rozlicz-
nym wzajemnym połączeniom neuronów tworzących sieci o obwodach zam-
kniętych, impulsy mogą krążyć przez pewien czas po ustaniu pobudzenia.

H. Ukiad limbiczny

Układ limbiczny (systema limbicum), określany również jako tzw. układ

brzeżny lub rąbkowy, zawiera struktury kresomózgowia położone na po-
wierzchni przysrodkowej mózgu (zakręt obręczy, zakręt hipokampa, przegroda
przeźroczysta, zakręt zębaty), korę wyspy, opuszki węchowe oraz struktury
położone w innych częściach mózgowia, jak np. ciała migdałowate, jądra
przednie wzgórza, jądra uzdeczki, ciało suteczkowate, jądra tworu siatko-
watego śródmózgowia. Dokładne określenie wszystkich struktur wchodzących
w skład układu iimbicznego nie jest jeszcze możliwe w obecnym stanie wiedzy.
Podobnie czynność układu Iimbicznego i jego poszczególnych części nie jest
w pełni wyjaśniona. Jego liczne połączenia przebiegające pomiędzy poszczegól-
nymi składowymi układu (drogi wewnętrzne) oraz drogi zespalające ten układ
z międzymózgowierR i tworem siatkowatym zdają się wskazywać, że układ ten
odgrywa dużą rolę w koordynacji czynności układu somatycznego i auto-
nomicznego. Układ limbiczny bywa często nazywany „mózgiem emocjonal-
nym", jest bowiem uważany za główny ośrodek kontroiujący zachowanie
socjalne i seksualne oraz stany emocjonalne. Ponieważ emocjom i odruchom

225
 zachowawczym towarzyszą reakcje ze strony układu autonomicznego (na
przykład wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca,
pocenie się, ślinienie i inne), dlatego układ limbiczny bywa również nazywany
„mózgiem trzewnym".

I. Opony i płyn mózgowo-rdzeniowy

Mózgowie i rdzeń kręgowy pokryte są trzema łącznotkankowymi błonami

nazywanymi oponami (meninges). Błona zewnętrzna włóknista tworzy oponę
twardą (dura mater), stanowiącą okostną kanału kręgowego i jamy czaszki. Pod
oponą twardą występuje opona pajęcza lub pajęczynówka {arachnoidea), cienka,
beznaczyniowa błona, od której odchodzą włókna łącznotkankowe do opony
miękkiej. Opona miękka (pia maier) jest silnie unaczynioną błoną, ściśle
przylegającą do powierzchni zewnętrznej mózgowia i rdzenia kręgowego,
wnikającą we wszystkie zagłębienia, bruzdy i szczeliny. Opony są od siebie
oddzielone szczelinowatymi przestrzeniami: jamą podpajęczynówkową (cauum
subarachnoideale) i jamą podtwardówkową (caiwm suhdurale). W rdzeniu
kręgowym, pomiędzy oponą twardą a ścianą kanału kręgowego, występuje
również jama nadtwardówkowa (cavum epidurale).
Przestrzenie podpajęczynówkowe mózgowia i rdzenia kręgowego oraz
kanały i komory ośrodkowego układu nerwowego wypełnione są płynem
mózgowo-rdzeniowym. Płyn mózgowo-rdzeniowy (liąuor cerehrospinaiis) po-
wstaje w splotach naczyniówkowych komór w wyniku przesączania się wody
i niektórych składników osocza krwi. Z komór bocznych półkul mózgowych
płyn mózgowo-rdzeniowy przepływa do komory III miedzymózgowia, a na-
stępnie przez wodociąg mózgu śródmózgowia do komory IV rdzeniomóz-
gowia. Z komory IV płyn może płynąć do kanału środkowego rdzenia
kręgowego lub przez otwory w jej stropie do jamy podpajęczynówkowej.
Funkcja płynu mózgowo-rdzeniowego sprowadza się prawdopodobnie do
równomiernego rozkładu ciśnienia w jamie czaszki, do mechanicznej ochrony
mózgowia przed urazami oraz do funkcji odżywczych w stosunku do nie-
których komórek układu nerwowego ośrodkowego.

V. Ukiad nerwowy obwodowy

Układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum) zawiera nerwy

czaszkowe i nerwy rdzeniowe. Nerwy czaszkowe pozostają w łączności
z mózgowiem, tzn. rozpoczynają się łub kończą w pniu mózgu, natomiast
nerwy rdzeniowe pozostają w łączności z rdzeniem kręgowym, powstając przez
połączenie korzeni brzusznych z grzbietowymi rdzenia.
Nerwy są zbudowane z wiązek włókien nerwowych, które objęte są przez
luźną tkankę łączną, zwaną nanerwiem (epineurium), zawierającą naczynia

226

ta*
 krwionośne służące do odżywiania nerwów. Poszczególne pęczki włókien
nerwowych otoczone są przez bardziej zbitą tkankę łączną zwaną onerwiem
(perineurium).
Nerwy obwodowe zawierają włókna czuciowe i ruchowe somatyczne
i autonomiczne. Włókna czuciowe (informacyjne-aferentne) pochodzą z komó-
rek leżących na obwodzie w zwojach rdzeniowych lub czaszkowych, mogą
jednak być rozmieszczone w inny sposób, np. w błonie węchowej jamy nosowej
lub w siatkówce oka. Włókna ruchowe nerwów (eferentne-sornatyezne) po-
chodzą z komórek zgromadzonych w układzie nerwowym ośrodkowym, które
tworzą jądra ruchowe nerwów rdzeniowych lub czaszkowych. Włókna auto-
nomiczne mogą być dwojakiego rodzaju: przedzwojowe, pochodzące ze sku-
pisk neuronów w układzie ośrodkowym (z jąder autonomicznych), i poza-
zwojowe, których komórki macierzyste znajdują się na obwodzie (najczęściej
w zwojach), a czasem są rozproszone wzdłuż przebiegu nerwów aibo w ścia-
nach narządów. Synapsy łączące neurony przedzwojowe z pozazwojowymi
znajdują się poza układem ośrodkowym, najczęściej również w zwojach.
Włókna przedzwojowe są włóknami białymi, mają bowiem dość grubą osłonę
mielinową. Włókna pozazwojowe, skąpomielinowe są włóknami szarymi.

I. Nerwy czaszkowe

Nerwami czaszkowymi (nerui craniałes) nazywamy dwanaście par nerwów

związanych topograficznie i czynnościowo z mózgowiem. Łączą one układ
nerwowy ośrodkowy z receptorami i efektorami głównie głowy i szyi (wyjątek
stanowi nerw błędny i nerw dodatkowy). W zależności od rodzaju włókien
nerwowych i od pełnionej funkcji nerwy czaszkowe można podzielić na
czuciowe (zmysłowe), ruchowe, mieszane oraz zawierające również włókna
przywspółczulne.
Nerwy: węchowy (I), wzrokowy (II) i przedsionkowo-ślimakowy (VIII)
składają się z włókien dośrodkowych czuciowych; ich komórki macierzyste
leżą na zewnątrz mózgowia.
Nerwy: okoruchowy (III), bloczkowy (IV), odwodzący (VI), dodatkowy (XI)
i podjęzykowy (XII) zawierają przede wszystkim włókna ruchowe, których
jądra początkowe są rozmieszczone w nakrywce konarów mózgu śródmóz-
gowia, w części grzbietowej mostu i w rdzeniu przedłużonym.
Nerwy: trójdzielny (V), twarzowy (VII), językowo-gardłowy (IX) oraz
błędny (X) zaliczane są do nerwów mieszanych. Jądra macierzyste ich włókien
czuciowych znajdują się na zewnątrz mózgowia zaś włókna ruchowe pochodzą
z jąder ruchowych zgrupowanych w części grzbietowej mostu i w rdzeniu
przedłużonym.
Nerwy: okoruchowy (III), twarzowy (VII), językowo-gardłowy (IX) i błęd-
ny (X) zawierają także włókna przywspółczulne pochodzące z jąder przywspół-
czulnych położonych w mózgowiu.

227
 I. Nerw węchowy (n. olfactorius) składa się z kilkunastu nitek węchowych
stanowiących aksony komórek dwubiegunowych błony śluzowej okolicy
węchowej jamy nosowej. Nerwy te przez otwory w blaszce kości sitowej
wchodzą do jamy czaszki i wnikają, do opuszki węchowej.
II. Nerw wzrokowy (n. opticus) utworzony jest przez neuryty komórek
zwojowych siatkówki gałki ocznej. Przez kanał wzrokowy wchodzi do jamy
czaszki, gdzie w sąsiedztwie części przedniej podwzgórza następuje skrzy-
żowanie (chiasma opticum) włókien przyśrodkowych (donosowych). Od skrzy-
żowania odchodzą pasma wzrokowe (tractus optid) zdążające w swej głównej
masie do ciał kolankowatych bocznych zawzgórza. Tutaj włókna pasma
wzrokowego tworzą synapsy z następnymi neuronami drogi wzrokowej.
Wypustki tych neuronów rozpraszając się w postaci promienistości wzrokowej
(radiatis optica) biegną do korowych ośrodków wzrokowych płata poty-
licznego półkul mózgowych. Część wypustek dochodzi do wzgórków górnych
pokrywy śródmózgowia.
III. Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) zawiera włókna ruchowe i włókna
przywspółczulne. Zarówno włókna ruchowe, jak też przywspółczulnc rozpo-
czynają się w odpowiednich jądrach śródmózgowia. Do oczodołu nerw
wchodzi przez szczelinę oczodołową górną i jego włókna ruchowe zaopatrują
mięśnie poruszające gałką oczną (z wyjątkiem mięśnia skośnego górnego
i prostego bocznego) oraz mięsień dźwigacz powieki górnej. Włókna przy-
współczulne nerwu dochodzą do zwoju rzęskowego znajdującego się w oczodo-
le do tyłu od gaiki ocznej, gdzie tworzą synapsy. Włókna pozazwojowe
unerwiają mięśnie gładkie: rzęskowy i zwieracz źrenicy.
IV. Nerw bloczkowy (n. trochlearis) rozpoczyna się w jądrze ruchowym
nakrywki śródmózgowia. Do oczodołu wchodzi przez szczelinę oczodołową
górną i unerwia mięsień skośny oka górny.
V. Nerw trójdzielny (n. trigeminus) zawiera włókna czuciowe i ruchowe.
Włókna czuciowe pochodzą ze zwoju trójdzielnego położonego na szczycie
części skalistej kości skroniowej w jamie czaszki. Włókna ruchowe pochodzą
z jądra ruchowego mieszczącego się w moście. Nerw dzieli się na trzy gałęzie:
oczną, szczękową i żuchwową.
Nerw oczny (n. ophtalmicus) zawiera włókna czuciowe. Do oczodołu
wnika przez szczelinę oczodołową górną. Unerwia oponę twardą, błonę
śluzową jamy nosowej i zatok przynosowych, błonę zewnętrzną i środkową
gałki ocznej, spojówkę, skórę czoła, powieki górnej, grzbietu nosa oraz
okolicy oczodołowej.
Nerw szczękowy (n. maxillaris) jest również nerwem czuciowym. Wychodzi
z jamy czaszki przez otwór okrągły w podstawie czaszki do dołu skrzydło-
wo-podniebiennego. Tam dzieli się na gałęzie końcowe unerwiające oponę
twardą i jamę nosową (wspólnie z nerwem ocznym), podniebienie miękkie,
skórę twarzy (powieki dolne, boczne powierzchnie skrzydła nosa, wargi górne,
okolicę podoczodoiową, jarzmową i skroniową, górne części policzków),
dziąsła i zęby szczęki.

228
 Nerw żuchwowy (n. mandibularis) jest nerwem mieszanym. Przechodzi przez
otwór owainy do dołu podskroniowego i tu się dzieli na gałęzie końcowe. Jego
włókna czuciowe unerwiają oponę twardą (wspólnie z poprzednimi nerwami),
błonę śluzową policzka, dna jamy ustnej, przedniej części języka, skórę wargi
dolnej, dolnej części policzka, okolicy przyuszniczo-żwaczowej i bródki oraz
zębodoły, dziąsła i zęby żuchwy. Włókna ruchowe nerwu zaopatrują mięśnie
poruszające żuchwą w stawie skroniowo-żuchwowym, część mięśni nadgnyko-
wych oraz mięsień napinacz błony bębenkowej.
VI. Nerw odwodzący (n. abducens) jest ostatnim z trzech nerwów zaopat-
rujących mięśnie gałki ocznej (obok okoruchowego i bloczkowego). Jego
włókna ruchowe pochodzą z jądra znajdującego się w moście. Do oczodołu
wnika przez szczelinę oczodołową górną. Unerwia mięsień prosty oka boczny.
VII. Nerw twarzowy (n. facialis) składa się z włókien czuciowych, rucho-
wych i przywspółczulnych. Włókna czuciowe (smakowe) rozpoczynają się
w zwoju kolanka położonym na przebiegu nerwu w piramidzie kości skronio-
wej. Włókna informacyjne przenoszą impulsy z receptorów smakowych §
przednich języka oraz prawdopodobnie informacje z eksterorecepiorów ucha
zewnętrznego i środkowego (czucie dotyku, ucisku, bólu i temperatury).
Komórki macierzyste włókien ruchowych znajdują się w moście. Włókna
ruchowe przeznaczone są dla mięśni wyrazowych twarzy oraz dla części mięśni
nadgnykowych.
Włókna przywspółczulne rozpoczynają się w jądrze ślinowym górnym
położonym również w moście. Są włóknami wydzielniczymi dla gruczołów
łzowych, ślinianek podżuchwowej i podjęzykowej oraz dla gruczołów błony
śluzowej jamy ustnej właściwej i jamy nosowej.
VIII. Nerw przcdsionkowo-śiimakowy (n. vestibuiocochlearis) zwany dawniej
nerwem statyczno-słuchowym, ponieważ prowadzi wrażenia słuchowe oraz
równowagi.
Część ślimakowa nerwu {pars cochlearis) rozpoczyna się w zwoju spiralnym
wrzecionka ślimaka, a kończy się w jądrach krańcowych mostu. Przewodzi
impulsy nerwowe z komórek słuchowych narządu spiralnego.
Część przedsionkowa (pars vestibularis) rozpoczyna się w zwoju przedsionka,
który leży w dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. Kończy się w jądrach
krańcowych mostu i rdzenia przedłużonego. Przewodzi impulsy nerwowe
z nabłonka zmysłowego grzebieni bankowych przewodów półkolistych oraz
z plamki woreczka i plamki łagiewki. Informuje o ruchach i położeniu głowy,
IX. Nerw językowo-gardlowy (n. glossopharyngeus) zawiera trzy rodzaje
włókien: informacyjne, ruchowe i przy współczuł ne. Informacyjne pochodzą ze
zwoju górnego i dolnego, które leżą w pobliżu otworu żyły szyjnej. Unerwiają
błonę śluzową gardła, jamy bębenkowej, trąbki słuchowej oraz 3 tylnej części
języka.
Włókna ruchowe są wypustkami jądra ruchowego położonego w rdzeniu
przedłużonym. Unerwiają mięśnie gardła, podniebienia miękkiego i niektóre
mięśnie nadgnykowe.

229
 Włókna przywspółczulne pochodzą z jądra ślinowego dolnego położonego
w rdzeniu przedłużonym i unerwiają wydzielniczo śliniankę przyuszną.
X. Nerw błędny (n. vagus) jest najdłuższym nerwem czaszkowym do-
chodzącym aż do jamy brzusznej. Składa się z włókien czuciowych, ruchowych
i przywspółczulnych. Włókna czuciowe pochodzą ze zwoju górnego i dolnego
(podobnie jak włókna informacyjne nerwu IX). Włókna ruchowe i przywspół-
czulne rozpoczynają się w rdzeniu przedłużonym.
Włókna czuciowe podobnie jak przywspółczulne zaopatrują narządy głowy,
szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej, aż po lewe zgięcie okrężnicy. Na swym
przebiegu w odcinku szyjnym nerw błędny wspólnie z nerwem IX unerwia
czuciowo i wydzielniczo błonę śluzową i mięśnie gardła oraz oddaje gałęzie
krtaniowe, tchawicze, sercowe i przełykowe. Na swym przebiegu w kiatce
piersiowej oddaje gałęzie do naczyń oraz do trzew klatki piersiowej (płuc,
oskrzeli, tchawicy, opłucnej, osierdzia i przełyku). W jamie brzusznej wysyła
gałęzie do jeiita ślepego z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicy wstępującej,
wątroby, trzustki, nerek, śledziony oraz części brzusznej moczowodu.
Włókna ruchowe nerwu błędnego, razem z włóknami ruchowymi nerwu IX,
unerwiają mięśnie podniebienia miękkiego, gardła i krtani.
XI. Nerw dodatkowy (n. accesscrius) jest przede wszystkim tisrweni ruchowym,
który składa się z części czaszkowej i rdzeniowej. Włókna ruchowe pochodzą
z jąder rdzenia przedłużonego i pierwszych segmentów rdzenia kręgowego.
Korzenie rdzeniowe wchodzą do jamy czaszki przez otwór wielki kości
potylicznej i tam łączą się z korzeniem czaszkowym w jeden wspólny nerw, który
opuszcza jamę czaszki przez otwór szyjny (wspólnie z nerwami IX i X) i biegnie
do mięśnia czworobocznego i mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego.
XII. Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) rozpoczyna się w jądrze ruchowym
rdzenia przedłużonego. Wychodzi z jamy czaszki przez kanał nerwu pod-
językowego. Unerwia mięśnie języka.

2. Nerwy rdzeniowe

Od rdzenia kręgowego odchodzi zazwyczaj 3 i par nerwów rdzeniowych

(nervi spinałeś), w tym:
- 8 par nerwów szyjnych (nervi cervicałes, Cj-Cg),
- 12 par nerwów piersiowych (nervi thoracici, Tł^-Thj^),
- 5 par nerwów lędźwiowych (nervi łumbales, Lx - L5),
- 5 par nerwów krzyżowych {nervi sacrales, S t -S 5 ),
- 1 para nerwów guzicznych (nervi coccygei, Coj).
Nerwy rdzeniowe powstają w kanale kręgowym w pobliżu otworu między-
kręgowego z połączenia korzenia brzusznego i grzbietowego rdzenia. Powstały
z połączenia korzeni pień nerwu rdzeniowego (truncus nervi spinałeś) ma długość
około i cm i jest nerwem mieszanym. Zawiera włókna ruchowe, czuciowe
i autonomiczne.

230
 Ryc. 14. Schemat nerwu rdzeniowego
/ - nerw rdzeniowy, 2 - korzeń tylny (afcrcnlny), i - korzeń przedni (eferentny), 4 - gałąź lylna (grzbietowa), 5 - zwój rdzeniowy,
6 - gaJąż przednia (brzuszna), 7 - zwój wgpółczulny, 8 - odgałęzienie brzuszne, 9 - odgałęzienie skórne

Włókna ruchowe (do mięśni szkieletowych) są aksonarni komórek tworzą-

cych jądra ruchowe w rogach przednich substancji szarej rdzenia. Opuszczają
one rdzeń kręgowy jako korzenie przednie (brzuszne).
Włókna czuciowe są dendrytami komórek pozornie jednobiegunowych
zwojów rdzeniowych (aksony tych komórek wchodzą do rogów tylnych
rdzenia tworząc korzeń tylny - grzbietowy).
Włókna autonomiczne (do mięśni gładkich i gruczołów) pochodzą z jąder
pośrednio-bocznych lub pośrednio-przyśrodkowych rdzenia, które wychodzą
z korzeniami brzusznymi, rzadziej korzeniami grzbietowymi (włókna przed-
zwojowe), albo odchodzą od zwojów autonomicznych (włókna pozazwojowe)
i dołączają do nerwów rdzeniowych.
Każdy nerw rdzeniowy w obrębie otworu międzykręgowego dzieli się na
cztery gałęzie: grzbietową, brzuszną, oponową i łączącą.
Gałęzie grzbietowe zawierają włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne.
Unerwiają one skórę grzbietu od potylicy po kość guziczną, mięśnie głębokie
grzbietu (m. prostownik grzbietu) oraz częściowo szkielet kręgosłupa i jego
połączenia. Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych zachowują podział meta-
meryczny (segmentowy).
Gałęzie brzuszne również zawierają trzy rodzaje włókien nerwowych:
czuciowe, ruchowe i autonomiczne. Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych
wychodzące z segmentów szyjnych, lędźwiowych, krzyżowych i guzicznych,
w odróżnieniu od gałęzi grzbietowych, wymieniają pomiędzy sobą włókna
tworząc parzyste sploty: szyjne, ramienne, lędźwiowe i krzyżowe. Jedynie
gałęzie brzuszne wychodzące z segmentów piersiowych zachowują charakter
metameryczny tworząc nerwy międzyżebrowe (nervi intercostales).

231
 Gałęzie brzuszne nerwów szyjnych tworzą dwa sploty: szyjny i ramienny.
Splot szyjny (plexus ceroicalis) oddaje gałęzie do skóry szyi i obręczy kończyny
górnej oraz do mięśni szyi z wyjątkiem unerwianych przez nerwy czaszkowe.
Najdłuższy nerw tego splotu, nerw przeponowy (n. phrenicus), schodzi do
jamy klatki piersiowej (oddając gałązki do opłucnej i osierdzia) i oddaje
przeponie włókna ruchowe i informacyjne.
Splot ramienny (plexus brachialis) znajdujący się w jamie pachowej unerwia
przede wszystkim skórę kończyn górnych i dołu pachowego oraz mięśnie
działające na staw ramienny i pozostałe stawy kończyn górnych. Oddaje
również gałęzie do szkieletu kończyn górnych oraz do naczyń.
Nerwy splotu lędźwiowego (plexus lumbalis) i krzyżowego (plexus sacralis)
zaopatrują skórę i mięśnie obręczy kończyny dolnej, mięśnie dna miednicy,
skórę narządów płciowych zewnętrznych oraz kończyn dolnych. Największe
nerwy splotu lędźwiowego, udowy (n. femoralis) i zasłonowy (n. obturatorius),
zaopatrują prócz tego mięśnie uda - prostowniki stawu kolanowego - nerw
udowy, mięśnie przywodziciele uda - nerw zasłonowy. Największy nerw splotu
krzyżowego, nerw kulszowy (n. ischiadicus), oddaje swe gałęzie do mięśni
zginających staw kolanowy oraz do wszystkich mięśni kończyny dolnej
leżących poniżej stawu kolanowego.
Uogólniając można powiedzieć, że dwie główne gałęzie nerwów rdzenio-
wych - grzbietowa i brzuszna unerwiają czuciowo, ruchowo i autonomicznie:
ściany tułowia (także błony surowicze wyścielające ich wewnętrzną powierzch-
nię, jak opłucną, osierdzie i otrzewną), kończyny oraz część głowy i szyi.
Gałąź oponowa (ramus meningeus) wraca do kanału kręgowego przez otwór
międzykręgowy i unerwia czuciowo i autonomicznie opony rdzenia, okostną
oraz naczynia kanału kręgowego.
Gałąź łącząca (ramus communicans) składa się z włókien autonomicznych
przedzwojowych rozpoczynających się w jądrach pośredniobocznych lub
posrednioprzyśrodkowych rdzenia, które biegną do zwojów współczulnych iub
przywspółczuinych oraz z włókien pozazwojowych, biegnących z pnia wspól-
czulnego do nerwu rdzeniowego. Włókna przedzwojowe są włóknami rdzen-
nymi, wchodzą w skład korzeni brzusznych, czyli ruchowych, i stanowią gałąź
łączącą białą (ramus communicans albus). Włókna pozazwojowe nie maja
osłonki mielinowej, tworzą one gałąź łączącą szarą (ramus communicans
griseus).

VI. Układ nerwowy autonomiczny

Układ nerwowy autonomiczny (sysłema nervosum autonomicum) reguluc

czynności życiowe wegetatywne związane z pracą narządów wewnętrznych
oraz kontrolą układów oddychania, trawienia, przemiany materii, rozmnaża-
nia i innych, które są związane z utrzymaniem stałości środowiska wewnętr/-

232
 nego ustroju {homeostasis). Czynności powyższe dokonują się z reguły bez
udziału świadomości i bez naszej woii utrzymują się także podczas utraty
przytomności. Istnieją również bardzo ścisłe wzajemne powiązania między
układem autonomicznym a psychiką. Szeregu stanom emocjonalnym, jak
strach, radość, gniew i inne, towarzyszą reakcje wegetatywne, takie jak np.
zblednięcie lub zaczerwienienie skóry twarzy, pot ze strachu czy gęsia skórka,
płacz, przyspieszenie akcji serca.
Termin autonomiczny oznacza, że układ ten może działać niezależnie, co
w rzeczywistości nie znajduje potwierdzenia, ponieważ układ ośrodkowy
i autonomiczny są ze sobą czynnościowo i topograficznie ściśle powiązane
lokalizacją ośrodków nerwowych i przebiegiem dróg nerwowych. Między
układem somatycznym i autonomicznym występują jednak również pewne
różnice. W odróżnieniu od układu somatycznego, który unerwia mięśnie
poprzecznie prążkowane, układ autonomiczny unerwia mięśnie gładkie, mięsień
sercowy i gruczoły. Dalsze różnice to: nierównomierne rozmieszczenie ośrodków
autonomicznych w układzie nerwowym ośrodkowym; występowanie zwojów
nerwowych poza układem nerwowym ośrodkowym; droga nerwowa (ruchowa)
składa się zawsze z dwóch neuronów - przedzwojowego, który rozpoczyna się
w ośrodku autonomicznym w pniu mózgu lub rdzeniu kręgowym, a kończy się
w zwoju obwodowym, oraz pozazwojowego, który w tym zwoju się rozpoczyna
i kończy w tkankach unerwionego narządu (do efektorów dochodzą zawsze
włókna pozazwojowe); powolne przewodzenie impulsów nerwowych (0,5 - 5 m/sj;
wydzielanie w synapsach ruchowych (eferentnych) nie tylko acetylocholiny, lecz
również noradrenaliny. Nadrzędne dla układu autonomicznego ośrodki znajdują
się w pniu oraz w korze mózgu. Głównym ośrodkiem regulującym czynność
układu autonomicznego jest pod wzgórze, które integruje czynności tego układu
z gruczołami dokrewnymi (przysadką mózgową), a także poprzez układ
limbiczny z układem ruchowym i korą. Ośrodki pnia mózgu podlegają z kolei
ośrodkom korowym, które mieszczą się prawdopodobnie na powierzchni dolnej
płata czołowego, w wyspie i w zakrętach obręczy tworząc tzw. mózg trzewny.
Układ nerwowy autonomiczny dzieli się na dwie części: część współczulną
(pars sympathica) i część przywspółczuiną (pars parasympathica). Różnią się one
od siebie odmienną lokalizacją ośrodków w układzie nerwowym ośrodkowym
oraz właściwościami fizjologicznymi i farmakologicznymi. Obie te części
cechuje antagonizm czynnościowy, tzn. że obie części układu autonomicznego
działają na ogół w sposób przeciwstawny na wiele narządów.

1. Część współczulną

Ośrodki części współczulnej znajdują się w rogach bocznych istoty szarej

odcinka piersiowego rdzenia (C g - L3) w postaci jąder pośredniobocznych
Aksony komórek tworzących te jądra, stanowiące włókna przedzwojowe
mielinowe (białe) wychodzą z rogów bocznych do korzeni brzusznych, stąd,

I
233
 doszedłszy do nerwu rdzeniowego, oddzielają się jako tzw. gałęzie łączące białe
i dochodzą w większości do pni współczuinych lub do komórek współczuinych,
leżących bardziej obwodowo w tzw. zwojach przedkręgowych (w odróżnieniu
od zwojów leżących przykręgowo) lub jeszcze dalej - w ścianach narządów.
W zwojach współczuinych włókna przedzwojowe tworzą synapsy przełączając
impulsy na komórki zwojów, których neuryty tworzące włókna pozazwojowe
skąpomielinowe (szare) dołączają w większości do nerwów rdzeniowych i tą
drogą docierają do efektorów. W części współczulnej stosunek liczbowy włókien
przedzwojowych do włókien pozazwojowych wynosi przeciętnie 1:2. Gałęzie
łączące białe (włókna przedzwojowe) i szare (włókna pozazwojowe) nie stanowią
odrębnych tworów anatomicznych. Wszystkie zawierają zawsze domieszkę
włókien informacyjnych, a niektóre z nich (w odcinku szyjnym i piersiowym pni
współczuinych) mogą przenosić włókna ruchowe z rogów przednich do
okolicznych mięśni, np. do mięśni przedkręgowych, do przepony.
Do ośrodków współczuinych rogów bocznych istoty szarej rdzenia kręgo-
wego zalicza się:
- ośrodek naczynioworuchowy leżący w segmentach piersiowych i górnych
lędźwiowych, podrażnienie powoduje skurcz mięśniówki gładkiej naczyń,
wzmożone napięcie ścian tętnic oraz zwężenie ich światła;

Ryc. 15. Schemat ośrodków i zwojów części współczulnej układu nerwowego autonomicznego
/ - rdzeń kręgowy, 2 - jądru pośrsdaio-bocznc, S - włókna przedzwojowe, 4 - pień wspólczulny, i - zwoje szyjne pnia
współczulncgo, 6 - włókna zazwojowc, 7 - zwój trzewny, 8 - zwój krezkowy górny, 9 - zwój krezkowy dolny, 10 - narządy
- efektory

234
 - ośrodek wydzielania potu zlokalizowany jest podobnie jak poprzedni,
uszkodzenie prowadzi do zaburzeń lub zahamowania wydzielania potu;
ośrodek wlosoruchowy zajmuje obszar podobny jak powyżej podane
ośrodki, podrażnienie powoduje skurcz mięśni przy włosowych, czyli tzw.
jeżenie włosów i gęsią skórkę;
- ośrodek rzęskowo-rdzeniowy jest umiejscowiony między segmentami C8
a Th 2 , podrażnienie ośrodka powoduje rozszerzenie źrenicy i szpary powiek
oraz wytrzeszcz gałki ocznej;
- ośrodek hamujący wydalanie moczu jest położony między segmentami
T h n a L 3 , u mężczyzn ośrodek ten ma również wpływ na wytrysk nasienia.
Ośrodki współczulne dla narządów wewnętrznych znajdują się na całej
długości jądra pośredniobocznego, lecz ich dokładna lokalizacja nie jest
jeszcze poznana.
Część przykręgową części współczulnej stanowi parzysty pień współczulny
(truncus sympathicus), który rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu
pierwszego kręgu guzicznego, gdzie obydwa pnie łączą się zwojem nieparzystym.
W pniu współczulnym odróżniamy 3 zwoje szyjne, 10-12 zwojów piersiowych,
3 - 5 zwojów lędźwiowych, zwykle 4 zwoje krzyżowe i 1 nieparzysty zwój
guziczny. Zwoje pnia współczulnego połączone są gałęziami międzyzwojowymi.
Poza omówionymi już gałęziami łączącymi białymi i szarymi, pnie współ-
czulne oddają również gałęzie zwane nerwami trzewnymi i naczyniowymi.
Włókna gałęzi trzewnych i naczyniowych w większej części nie biegną
bezpośrednio do narządów, lecz najpierw do zwojów przedkręgowych. Od-
chodzące od zwojów gałęzie nerwowe łączą się z sąsiednimi gałęziami w gęste
sploty i w tej postaci dochodzą do narządów wykonawczych. Sploty te na
swym przebiegu nie są samodzielne, lecz często dołączają do splotów około-
naczyniowych. Ze splotów tych odchodzą włókna nie tylko do ścian naczyń,
ale także do narządów zaopatrywanych przez te naczynia (np. splot tętnicy
ocznej do oka, tętnicy nerkowej do nerki itp.). Sploty oprócz włókien
współczulnych zawierają również włókna przywspółczulne czuciowe.
Ze zwojów szyjnych oraz z górnych piersiowych odchodzą tzw. nerwy
sercowe oddające dużą część włókien do serca i wielkich naczyń, a także do
innych trzew klatki piersiowej. Nerwy trzewne odchodzące z odcinka piersio-
wego pni współczulnych nie tylko unerwiają trzewa klatki piersiowej, lecz także
przechodzą przez przeponę do jamy brzusznej.
Zespół splotów przedkręgowych kłatki piersiowej nosi wspólną nazwę
splotu śródpiersiowego (plexus mediastinales). Składają się na niego sploty
zaopatrujące różne narządy i noszące nazwy tych narządów (splot sercowy,
tchawiczy, oskrzelowy, przełykowy itp.).
W jamie brzusznej sploty dzielimy na dwie części, na splot trzewny
i międzykrezkowy. Splot trzewny (plexus celiacus) nazywany również splotem
słonecznym (plexus solaris) z powodu jego odgałęzień odchodzących we
wszystkich kierunkach, otacza pień trzewny i tętnicę krezkową górną. Zaopat-
ruje on trzewa parzyste jamy brzusznej i część przewodu pokarmowego (po

235
 okrężnicę poprzeczną) wraz z wątrobą i trzustką. Oddaje też włókna do
śledziony. Splot międzykrezkowy (plexu$ intermesentericus) zaopatruje pozo-
stałą część przewodu pokarmowego.
W miednicy małej znajduje się parzysty splot miedniczy (plexus pebinus)
przeznaczony do odbytnicy, pęcherza moczowego i narządów płciowych.
Należy jeszcze specjalnie podkreślić, że we wszystkich gałęziach nerwowych
współczulnych występują nie tylko włókna odprowadzające (eferentne), lecz
także informacyjne (aferentne) z trzew i naczyń, z serca, a także prawdopodob-
nie ze ścian tułowia i kończyn. Natomiast do splotów nerwów pni współczul-
nych dołączają swe włókna nerwy błędne (na szyi, w klatce piersiowej i w jamie
brzusznej), nerwy przeponowe (w klatce i jamie brzusznej) oraz nerwy
miednicze, wyprowadzające włókna przywspołczulne z segmentów krzyżowych
rdzenia kręgowego. W splotach włókna przywspołczulne łączą się z włóknami
nerwów pni współczulnych i w postaci wspólnych nerwów osiągają unerwiane
przez siebie narządy. W ten sposób znakomita większość narządów wewnętrz-
nych ma podwójne unerwienie współczulne i przywspołczulne.
W zakończeniach włókien przedzwojowych części współczulnej mediato-
rem jest acetylocholina, zaś we włóknach pozazwojowych katecholaminy
(adrenalina, noradrenalina, dopamina).
Biorąc pod uwagę mediatory we włóknach pozazwojowych, część współczulną
określa się jako adrenergiczną. Mediatory włókien pozazwojowych części
współczulnej zwiększają aktywację czynności określonych narządów7 (np. serca,
płuc, niektórych gruczołów dokrewnych, mięśni szkieletowych, układu naczynio-
wego, przemiany materii), umożliwia to rozwinięcie aktualnej energii do wysiłku
fizycznego i pracy. Część współczulną działa „ergotropowo", co ogólnie ujmując
oznacza, że czynność układu współczulnego sprowadza się do zabezpieczenia
związków organizmu ze światem zewnętrznym - przygotowanie go do obrony lub
ucieczki. Część współczulną kieruje procesami dysymilacyjnymi, więc pozbawie-
nie ustroju wpływu układu współczulnego wywołuje szybkie wyczerpanie się
pracy mięśniowej, spadek wydajności pracy komórek oraz zaburzenia w regulacji
ciepła.

2. Część przywspółczulna

Do cech charakterystycznych układu przywspółczulnego należy zaliczyć:

- występowanie neuronów ośrodkowych, czyli przedzwojowych w pniu
mózgu oraz w części krzyżowej rdzenia kręgowego, a neuronów obwodowych
albo pozazwojowych w zwojach przedkręgowych lub zwojach ściennych, z tego
powodu włókna przedzwojowe są z reguły dłuższe od włókien pozazwojowych;
- większą liczbę włókien zazwojowych niż w układzie współczulnym,
stosunek liczbowy włókien przedzwojowych do włókien pozazwojowych wy-
nosi 1:15 lub nawet 1:32;
- wspólny przebieg włókien przywspółczulnych z niektórymi nerwami
czaszkowymi i rdzeniowymi;

236
Ryc. 16. Schemat ośrodków i zwojów części przywspółczulnej układu nerwowego autonomicznego
I - ośrodki w pniu mózgu, 2 - ośrodki w rdzeniu kręgowym, i - włókna przedzwojowc, 4 - iraapjy w zwojach przedkręgowych,
5 - włókna zazwojowe, 6 - narządy (efektory)

- wspólny mediator zarówno we włóknach przedzwojowych, jak i poza-

zwojowych, jakim jest acetylocholina;
- omijanie przez włókna przedzwojowe zwojów pnia współczulnego.
Do ośrodków układu przywspółczulnego znajdującego się w pniu mózgu
zaliczamy:
- jądro nerwu okoruchowego (III), leżące w nakrywce konarów śródmóz-
gowia; włókna przedzwojowe biegną do zwoju rzęskowego w oczodole,
a włókna pozazwojowe zaopatrują mięsień rzęskowy i mięsień zwieracz źrenicy;
- jądro nerwu twarzowego (VII), leżące w dolnym odcinku mostu; włókna
przedzwojowe dochodzą do zwoju podżuchwowego oraz skrzydłowo-pod-
niebiennego, włókna pozazwojowe ze zwoju podżuchwowego dochodzą do
ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej oraz do gruczołów językowych przed-
nich; ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego włókna pozazwojowe dochodzą do
gruczołu łzowego, gruczołów jamy nosowej i podniebienia;
- jądro nerwu językowo-gardłowego (IX), leżące w rdzeniu przedłużonym;
włókna przedzwojowe dochodzą do zwoju usznego, włókna pozazwojowe
dochodzą do ślinianki przyusznej oraz gruczołów policzkowych i wargowych;

237
 jądro nerwu błędnego (X), lezące również w rdzeniu przedłużonym;
włókna przcdzwojowe dochodzą w większej swej części do zwojów splotu
śród piersiowego i trzewnego oraz częściowo do zwojów śródściennych; włókna
pozazwojowe unerwiają narządy głowy, szyi, klatki piersiowej i większość
narządów jamy brzusznej.
Część krzyżowa układu przywspółczulnego obejmuje włókna przywspół-
czulne rozpoczynające się w jądrze pośrednio-przyśrodkowym leżącym w neu-
romerach S 2 -S 4 . Włókna przedzwojowe opuszczają rdzeń głównie korzeniami
brzusznymi nerwów rdzeniowych, a następnie oddzielają się od nich jako
nerwy miednicze (nervi pehici). Nerwy te dochodzą do zwojów miedniczych
i zwojów śródściennych narządów. Włókna pozazwojowe unerwiają narządy
miednicy mniejszej oraz niektóre narządy położone w jamie brzusznej. Powo-
dują one wzrost napięcia mięśni gładkich pęcherza moczowego i jelit, rozkurcz,
zwieraczy wewnętrznych odbytu, a także cewki moczowej, wzwód prącia
i ejakulację.
Według nowszych badań przypuszcza się, że ośrodki przywspółczulne
występują nie tylko w części krzyżowej rdzenia, lecz także znajdują się na całej
długości rdzenia kręgowego wychodząc przez korzenie przednie i tylne.
Przy opisie części współczulnej wspomniano, że z zespolenia włókien
zazwojowych części współczulnej i przywspółczulnej układu autonomicznego
powstają w jamach ciała lub w ścianach narządów sploty autonomiczne
zawierające również włókna informacyjne. W ich skład wchodzą również zwoje
autonomiczne, głównie przywspółczulne, w których występują synapsy włókien
przedzwojowych i zazwojowych. W niektórych splotach, jak np. w splocie
trzewnym, występują również zwoje współczulne, w których dopiero włókna
przedzwojowe współczulne przełączają impulsy na włókna współczulne
zazwojowe.
Z bardziej znanych splotów wymieniono:
- splot śródpiersiowy (plexus mediastinalis) unerwiający trzewa i naczynia
jamy klatki piersiowej;
- splot trzewny, czyli słoneczny (plexus celiacus) unerwiający większość
narządów jamy brzusznej;
- splot międzykrezkowy (plexus intermesentericus) zaopatrujący dolną część
przewodu pokarmowego;
- splot miedniczy (plexus pebinus) unerwiający narządy miednicy małej.
Z uwagi na występowanie acetylocholiny w zakończeniach włókien ner-
wowych zarówno przed-, jak i zazwojowych, część przywspółczulną układu
autonomicznego określa się mianem cholinergicznej. Część przywspółczulna
zawiaduje procesami asymilacyjnymi. Zwiększenie tych czynności powoduje
spadek przemiany podstawowej i obniżenie temperatury ciała. Część przy-
współczulna działa zatem „trofotropowo", tzn. stymulująco na procesy odnowy
poprzez hamowanie zużycia materii i energii, a pobudzanie procesów przyj-
mowania, trawienia i wchłaniania pokarmów, czyli gromadzenia energii
potencjalnej, głównie w okresach wypoczynku i snu.

238
UKŁAD NACZYNIOWY

I. Znaczenie i podział układu naczyniowego

Zasadniczą czynnością układu naczyniowego (systemu vasorum) jest przeno-

szenie tlenu i substancji odżywczych do wszystkich tkanek i narządów
organizmu oraz usuwanie z nich produktów przemiany materii i odprowadze-
nie ich do narządów wydalających.
Układ naczyniowy przenosi również do narządów substancje wytwarzane
pod kontrolą układu nerwowego, zwane hormonami, które drogą krwi
wpływają na czynności niektórych tkanek, narządów czy układów. Może
ponadto przenosić informacje ze środowiska wewnętrznego do układu ner-
wowego ośrodkowego, W ten sposób układ nerwowy za pomocą tzw. dróg
humoralnych może otrzymywać informacje o poziomie niektórych substancji
chemicznych we krwi i w ten sposób może sterować czynnościami poszczegól-
nych narządów.
Układ naczyniowy bierze również udział w regulacji temperatury ciała.
Zamkniecie nod kontro! 3 układu nerwowego zespoleń tf>tniczo-żvlnvcłi skóry
powoduje kierowanie całego strumienia krwi do naczyń włosowatych, co
zwiększa promieniowanie ciepła przez naskórek. Zmniejszenie natomiast
przepływu krwi daje oczywiście skutek odwrotny.
W takich narządach, jak np. nerki, płuca czy wątroba, układ naczyniowy
bierze nie tylko udział w przemianie materii, lecz także bezpośrednio
w spełnianiu czynności przez te narządy, np.: w wytwarzaniu moczu
w nerkach, wymianie gazowej w płucach, dostarczaniu produktów trawienia
do wątroby itd.
Układ naczyniowy ma również powiązanie z tkankami i narządami,
które mają zdolność regeneracji krwi i chłonki, których składniki ulegają
stałej odnowie.
Ukiad naczyniowy najogólniej można podzielić na część krwionośną oraz na
część chłonną (limfatyczną). Do części krwionośnej należy zaliczyć serce,
naczynia krwionośne i krew, a do części chłonnej - naczynia chłonne, węzły
chłonne oraz chłonkę (limfę). Do narządów regenerujących krew i chłonkę należą:
szpik kostny i węzły chłonne oraz grasica i śledziona.

239
II. Część krwionośna układu naczyniowego
Część krwionośna, do której
układ zamknięty, ponieważ krew
włosowatych, a stąd przez żyły
układu naczyniowego nazwano
zaliczamy serce, naczynia oraz krew, tworzy
z serca kieruje się do tętnic i daiej do naczyń
z powrotem wraca do serca. Tę czynność
krążeniem krwi.

1. Położenie, kształt i budowa zewnętrzna serca. Osierdzie

Serce (cor) to mięśniowy, stożkowatego kształtu narząd układu krwionoś-

nego. Znajduje się w śródpiersiu przednim, to jest w przestrzeni ograniczonej
z przodu mostkiem, z dołu przeponą, z boków przez opłucne śródpiersiowe,
z tyłu przez, śródpiersie tylne, a zwłaszcza przez przełyk, który w śródpiersiu
tylnym znajduje się najbliżej serca. Leży na wysokości między II a VI żebrem,
przy czym część górna serca, zwana podstawą, skierowana jest ku górze, ku
tyłowi i w stronę prawą, a część dolna zwana koniuszkiem ku dołowi, do
przodu i w stronę lewą. Zatem oś długa serca ma potrójnie skośny przebieg:
z góry na dół, od tyłu do przodu i ze strony prawej w stronę lewą, tworząc
z każdą z trzech głównych płaszczyzn ciała kąt około 40°. W rzucie na przednią
ścianę klatki piersiowej serce leży asymetrycznie - 3 po stronie prawej, a \
serca po lewej stronie płaszczyzny symetrij-
W sercu oprócz podstawy (basis) i koniuszka (apex) wyróżnia się trzy
powierzchnie: przednią mostkowo-żebrową {facies sternacostalis), tylno-dolną
przeponową {facies diaphragmatica) oraz powierzchnię płucną {facies pulmona-

Ryc. 17. Topografia serca wraz z zastawkami

ł - zaslaw]ta pnia phicncgo, 2 - zastawka dwudzielna, 3 - koniuszek: serca, 4 ~ zastawka trójdzielna, 5 - zastawka aorty, 6 - aorta
wstępująca; strzałką oznaczona przeponę

240
2. Budowa ścian serca

Ściany serca składają się z trzech warstw. Zewnętrzna warstwa to błona

surowicza, pokrywająca bezpośrednio mięsień sercowy i zwana nasierdziem
(epicardium). Warstwę środkową tworzy śródsierdzie, składające się z mięśnia
sercowego (myocardium) i szkieletu serca. Najbardziej wewnętrzną warstwę
nazywamy wsierdziem (endocardium).
Nasierdzie (epicardium), jak już poprzednio wspomniano, jest błoną surowi-
czą bezpośrednio pokrywającą mięsień sercowy.
Mięsień sercowy {myocardium) stanowi najgrubszą warstwę serca wykonu-
jącą właściwą jego pracę. Mięsień sercowy jest mięśniem poprzecznie prąż-
kowanym, różni się jednak od mięśni szkieletowych obecnością poprzecznych
połączeń, łączących włókna mięśniowe pomiędzy sobą. W następstwie tych
poprzecznych wstawek, spełniających roję desmosornów, komórki mięśniowe
wytwarzają przestrzenną sieć (syncytium).

Ryc. 19. Schemat szkieletu serca

/ - pkrścKÓ pnia płucnego, 2 - pierścień aorty, 3 - przegroda międzykoroorowa, 4 - pierśdeń przedsionkowo-komorowy prawy,
5 - pęczek przedsionkowo-komorowy, 6 - trójkąt włóknisty prawy, 7 - trójkąt włóknisty lewy, 8 - pierścień przcdsioc-
kowo-koroorowy lewy

Mięsień sercowy składa się z właściwej mięśniówki wykonującej pracę serca

(mięsień czynnościowy) oraz z mięśnia przewodnictwa, którego zadaniem jest
wytwarzanie i przewodzenie bodźców z przedsionków do komór. Mięsień
przewodzący serca różni się od mięśnia czynnościowego obfitością sarkopia-
zmy i skąpą liczbą miofibryli.
W ściankach przedsionków, których praca motoryczna jest niewielka,
mięśniówka czynnościowa jest słaba. Pasma mięśniowe ułożone są w dwóch
warstwach: powierzchownej (okrężnej) i głębokiej (podłużnej). W komorach

242
występuje trójwarstwowy układ mięśniówki. Można wyróżnić warstwę ze-
wnętrzną - skośną, środkową - okrężną oraz wewnętrzną - podłużną. Mięsień
przedsionków oddzielony jest od mięśnia czynnościowego komór pierścieniem
włóknistym (anulus fibrosus), stanowiącym część rusztowania serca zwanym
szkieletem serca.
Szkielet serca składa się z dwóch pierścieni włóknistych przedsionko-
wo-komorowych oraz dwóch pierścieni komorowych - pnia płucnego i aorty,
połączonych ze sobą dwoma trójkątami włóknistymi (trigona fibrosa). Szkielet
serca stanowi zrąb, do którego przyczepiają się mięśnie przedsionków i komór,
płatki zastawek przedsionkowo-komorowych oraz umocowane są ujścia na-
czyń tętniczych serca.
Mięsień przewodnictwa odpowiedzialny jest za wytwarzanie bodźców i za
przewodzenie stanu pobudzenia w sercu. W skład układu przewodzącego
wchodzą: węzeł zatokowo-przedsionkowy znajdujący się w ścianie prawego
przedsionka, węzeł przedsionków G-korrserowy położony w dnie prawego przed-

Ryc. 20. Schemat układu bodźcowo-przewodzą-

cego serca
i -- węzd zatokowo-przedsionkowy, 2 - *-czcł przedsionko-
wc-k.omorowy, i - pęczek przedsionkowo-katnorawy, •)' - odnoga
lewa, 5 - odnoga prawa

sionka, między tym przedsionkiem a komorą prawą, oraz pęczek przedsion-

kowo-komorowy, który biegnie z prawego przedsionka do przegrody między-
komorowej i stanowi jedynie połączenie mięśniówki czynnościowej przedsion-
ków z mięśniówką komór. Pęczek przedsionkowo-komorowy dzieli się na dwie
odnogi biegnące w kierunku koniuszka serca i mięśni brodawkowych obu
komór. Wiązki obu odnóg przechodzą w sieć włókien mięśniowych (tzw.
Purkiniego), będących końcowym odcinkiem układu przewodzącego i łączą-
cych się z włóknami mięśni czynnościowych komór.
Wsierdzie (endocardium) stanowi cienką, gładką i rozciągiiwą wyściółkę
pokrywającą jamy serca oraz płatki zastawek.

243
3. Budowa wewnętrzna serca. Zastawki

Serce ma budowę jamistą. W części gómej serca występują dwa przedsionki

prawy i lewy (atrium dextrum et sinistrum), oddzielone od siebie przegrodą
międzyprzedsionkową (septum interatriale), a w części dolnej dwie komory:

1 - zastawka, półksiężycowata aorty, 2 - zastawka przcdsionkowo-komorowa prawa (trójdzielna), 3 - zuliwlca pólksięiyco*ala

piiia płucnego, 4 — zastawka przedsicnkowo-komGrows 0™*'s}

prawa i !ewa (ventriculus dexter et sinister), które są oddzielone przegrodą

międzykomorową (septum interventiculare). Przedsionki od komór oddzielone
są przegrodą przedsionkowo-kotnorową (septum atriotentriculare), w której
znajdują się otwory zwane ujściami przedsionkowo-komorowymi.
W ujściach przedsionkowo-komorowych, na granicy między przedsionkami
a komorami znajdują się zastawki przedsionkowo-komorowe (valvae atrioven-

Kyc. 22. Schemat budowy zastawki przedsionkowo-komorowej prawej (trójdzielnej)

/ - pierścień włóknisty, 2 - płatki zastawki, 3 - siruny iriegnisu:, 4 - mięśnie brodawkowate

244
 triculares) lewa - dwudzielna, prawa - trójdzielna. Płatki zastawek zbudowane
z tkanki łącznej pokrytej wsierdziem są przymocowane do pierścieni włókni-
stych, które otaczają ujścia przedsionkowo-komorowe. Do powierzchni płat-
ków zwróconych do światła komór przyczepiają się struny ścięgniste (chordae
tendineae), które łączą się z mięśniami brodawkowatymi (musculi papillares)
występującymi na dnie komór. W lewej komorze znajdują się dwa mięśnie
brodawkowate, w prawej trzy.
Ciśnienie krwi znacznie wzrastające w czasie skurczu komór wypycha
płatki zastawek w kierunku przedsionków. Równocześnie z mięśniem ko-
mór kurczą się mięśnie brodawkowate, które za pomocą strun ścięgni-
stych pociągają płatki zastawek w kierunku odwrotnym niż ciśnienie
krwi, to znaczy do światła komór, zapobiegając wypchnięciu zastawek do
przedsionków. W ten sposób płatki, ustawione w ujściach przedsionko-
wo-komorowych, nieznacznie tylko wygięte w kierunku przedsionków,
ściśle stykają się swymi brzegami i zamykają drogę powrotu krwi do
przedsionków.

Ryc. 23. Schemat budowy zastawki

półksiężycowatej aorty
/ - aorta, 2 ~ tętnica wieńcowe, i - grudka
płatka, 4 ~ iąkotka płatka, 5 - kieszonka

W początkowych odcinkach naczyń tętniczych wychodzących z komór

znajduje się druga para zastawek: zastawka aorty (va!va aortae) i zastawka
pnia płucnego (vaba trunci pulmonalis). Każda z nich składa się z trzech
półksiężycowatych płatków umieszczonych na wewnętrznych ścianach tętnic
w kształcie trzech kieszonek, dnem zwróconych do światła komór. W czasie
skurczu komór, kiedy zastawki przedsionkowo-komorowe są zamknięte,
krew, mając zamkniętą drogę powrotną do przedsionków, wpada do tętnic
- z lewej komory do aorty, z prawej komory do pnia płucnego. Kieszonki
zastawek tętniczych zostają przyciśnięte naporem przepływającej krwi do
ścian tętnic. Dopiero w czasie rozkurczu komór, wskutek spadku w nich
ciśnienia, krew wracając w kierunku światła komór rozchyla kieszonki,
wypełnia je i zbliża ich brzegi, które teraz ściśle przylegając do siebie
zamykają drogę powrotu krwi do komór.

245
 W opuszce aorty przyciśnięte do ściany kieszonki zastawki półksiężycowa-
tej zasłaniają ujście dwóch tętnic wieńcowych, uniemożliwiając dopływ krwi do
tych tętnic. Dopiero w czasie rozkurczu komór, kiedy napór krwi odchyla
kieszonki od ściany opuszki, odsłaniają się ujścia tętnic wieńcowych umoż-
liwiając dopływ krwi do mięśniówki serca.

4. Czynność serca. Układ bodźcowo-przewodzący

Serce stanowi narząd napędowy układu krwionośnego. Z fizycznego

punktu widzenia, serce można przyrównać do pompy tłoczącej krew pod
odpowiednim ciśnieniem do głównych naczyń tętniczych, wychodzących z obu
komór, a zastawki serca, pełniące funkcję wentyli, skierowują prąd krwi
w odpowiednim kierunku.
Czynność serca składa się z trzech faz: skurczu (systołe), rozkurczu (diastole)
oraz pauzy. W czasie pauzy, tj. okresu następującego po rozkurczu, krew z żył
wpływa do przedsionków, a przez otwarte ujścia przedsionkowo-kornorowe
również do komór. W fazie skurczu przedsionków krew wypełnia komory
serca, unosząc jednocześnie płatki zastawek przedsionkowo-komorowych. Pc
skurczu przedsionków rozpoczyna się skurcz komór, który składa się z fazy
napinania oraz fazy wyrzucania krwi do tętnic. W fazie napinania mięsień
czynnościowy komór naciska z dużą siłą na krew znajdującą się w komorach
Wzrost ciśnienia krwi powoduje domknięcie brzegów zastawek dwudzielnej
i trójdzielnej, a skurczone mięśnie brodawkowate komór przytrzymują struna-
mi ścięgnistymi płatki zastawek, uniemożliwiając ich wynicowanie w kierunku
przedsionków. Z chwilą gdy ciśnienie krwi w komorach serca przekroczy
ciśnienie krwi w aorcie i pniu płucnym, zastawki półksiężycowate otwierają się
i krew zostaje wypchnięta do tych tętnic.
Wyrzucanie krwi trwa do chwili, gdy ciśnienie w komorach spadnie poniżej
ciśnienia w aorcie i pniu płucnym. Wtedy zamykają się zastawki półksiężyco-
wate i rozpoczyna się faza rozkurczu komór. Tę rytmiczną i naprzemienną
kolejność skurczów przedsionków i komór reguluje układ bodźcowo-przewo-
dzący, dzięki zdolności wytwarzania i przewodzenia bodźców. Mięsień przewo-
dzący serca, tworzący węzeł zatokowo-przedsionkowy, węzeł przedsionko-
wo-komorowy, pęczek przedsionkowo-komorowy oraz sieć włókien Purki-
niego penetrujących mięśniówkę komór, stanowi rozrusznik dla całego mięśnia
sercowego. Głównym miejscem, w którym powstają rytmiczne bodźce, jest
węzeł zatokowo-przedsionkowy. Pobudzenie rozchodzi się z niego najpierw na
przedsionki, a następnie, przez niższe ośrodki mięśnia przewodzącego, również
na komory.
Skurcze mięśnia sercowego wywołane są wyłącznie stanem czynnym
powstającym w układzie bodźcowo-przewodzącym serca. Układ nerwowy
może tylko zmienić pobudliwość mięśnia przewodzącego, wpływając w len
sposób na częstość skurczów serca.

246
5. Podział i budowa naczyń krwionośnych

Naczynia krwionośne można podzielić na:

- wychodzące z serca tętnice i ich rozgałęzienia, posiadające silnie roz-
winiętą warstwę mięśniową;
- żyły, mające cieńszą mięśniówkę niż tętnice, które prowadzą krew
do serca;
- naczynia włosowate czyli kapilary, których szczególną cechą są cienkie
ściany;
- zespolenie tętniczo-żylne stanowiące rodzaj anastomoz (połączeń) między
tętnicami a żyłami z pominięciem sieci naczyń włosowatych.
Tętnice (arteriae) - ściany tych naczyń są stosunkowo grube i składają się
z trzech warstw: z błony zewnętrznej, środkowej i wewnętrznej. Błona
wewnętrzna łącznotkankowa wysiana jest od strony światła naczynia śród-
blonkiem. Błona środkowa zawiera głównie mięśnie gładkie o przebiegu
okrężnym. Błona zewnętrzna, najczęściej łącznotkankowa, może zawierać
włókna sprężyste biegnące wzdłuż naczynia.
Tętnice biorą czynny udział w procesie krążenia na skutek rytmicznych

Żyły (venae) - ich ściany są cieńsze, natomiast mają szersze światło.

Trójwarstwowa budowa ściany żyły jest słabiej zaznaczona. W ścianach żyl
występuje mniej włókien sprężystych i słabiej wykształcona jest mięśniówka
Cechą morfologiczną żył są zastawki żylne, tworzące wewnętrzne kieszonki
głównie w żyłach kończyn. Zastawki żylne nadają kierunek przepływu krwi do
serca oraz uniemożliwiają powstawanie wstecznego prądu krwi w żyłach,
uciskanych rytmicznie przez kurczące się mięśnie.
Naczynia włosowate (vasa ćapillaria) - stanowią sieć łączącą tętnice i żyły
Ściany naczyń włosowatych są pozbawione mięśniówki, a składają się głównie
ze śródbłonka otoczonego od zewnątrz błoną podstawową. Średnica kapilar
waha się od 5 do 30 mikronów.
Naczynia włosowate są najważniejszym odcinkiem naczyń krwionośnych.
Tu bowiem następuje wymiana tlenu i substancji odżywczych do tkanek
i usuwanie z nich produktów przemiany materii.
Zespolenia tetniczo-żyłne stanowią w wielu narządach bezpośrednie, „krót-
kie połączenie" między tętniczką a żyłką. Zespolenia te umożliwiają czasowe
wyłączenie obszaru naczyń włosowatych i krążenia.

6. Krążenie małe

Z prawej komory serca krew wypływa pniem płucnym (truncus pulmonaliś).

W jego początkowym odcinku znajduje się zastawka półksiężycowata, zapo-
biegająca cofaniu się krwi do prawej komory w czasie jej rozkurczu. Pień
płucny dzieli się na tętnice płucne (a. pulmonaies), a te z kolei dzielą się na

247
tętnice płatowe, zaopatrujące poszczególne płaty płuc. Tętnice płatowe oddają
gałęzie do segmentów płucnych, w których gałęzie dzieląc się na coraz drobniejsze
tętnice przechodzą ostatecznie w sieć naczyń włosowatych otaczającą pęcherzy-
ki płucne. Między krwią znajdującą się w naczyniach włosowatych a powietrzem
pęcherzyków płucnych odbywa się wymiana gazowa. Uboga w tlen, a bogata
w dwutlenek węgla krew zostaje pozbawiona nadmiaru dwutlenku węgla
i zaopatrzona w nowe zapasy tlenu, co jest głównym zadaniem krążenia małego,
czyli płucnego (circulatio pana s. pubnonalis). Z sieci naczyń włosowatych krew
płynie do żył, które łączą się w cztery żyły płucne (v. pulmonales} uchodzące do
lewego przedsionka serca, dostarczając tam krew utlenowana.

7. Tętnice krążenia wielkiego

A. Aorta wstępująca i łuk aorty

Tę część krążenia krwi, która zaczyna się w lewej komorze, skąd krew
utlenowana płynie tętnicami do sieci naczyń włosowatych narządów, a stamtąd
wraca żyłami do prawego przedsionka, nazywa się krążeniem wielkim (cir-
culatio magna).

16

Ryc. 24. Schemat krążenia krwi w sercu i w wielkich naczyniach

/ - lętnka szyjna wipólna lewa, 2 - tętnica podobojczykowa lewa, 3 - łuk aorty, 4 ~ tętnica płucna lewa, 5 - żyły płucne
6 ~ przedsionek lewy, 7 - zastawka dwudzielna, 8 - micueń brodawkowaty, 9 -» komora lewa, 10 - komora prawa, / / - żyła główna
dolna, 12 - przedsionek prawy, 13 - żyła główna górna, 14 - aorta wstępująca, 15 - tętnica płucna prawa, 16 - pień
ramienno-Ełowowy, 17 - pień phicoy

Krew utlenowana, która wpłynęła do lewego przedsionka żyłami płucnymi,

w czasie skurczu przedsionków zostaje przesunięta do lewej komory. W trakcie
skurczu komór, zawartość z lewej komory zostaje wyrzucona do tętnicy
głównej, czyli aorty. Cofnięcie się krwi z komory do przedsionka uniemożiiwia
zastawka dwudzielna.

248
 Część początkowa aorty rozpoczyna się w komorze lewej rozszerzeniem
zwanym opuszką aorty (bulbus aortae). Na ścianach opuszki znajdują się
kieszonki zastawki półksiężycowatej. Dwie z tych kieszonek przysłaniają ujścia
tętnic wieńcowych (a. coronariae cordis) unaczyniąjących serce.
Opuszka aorty przechodzi w aortę wstępującą {aorta ascendens), a ta z kolei
w łuk aorty (arcus aortae).
Od powierzchni wypukłej łuku aorty odchodzą trzy tętnice: pień ra-
mienno-giowowy (truncus brackiocephalicns), tętnica szyjna wspólna lewa (a.
carotis communis sinistra) i tętnica podobojezykowa lewa (a. subclavia sinistra).
Pień ramienno-głowowy po krótkim przebiegu dzieli się na tętnicę szyjną
wspólną prawą (a. carotis communis dextra) i tętnicę podobojezykowa prawą
(a. subclavia de,xtra).
Od wklęsłej strony łuku aorty odchodzą gałęzie oskrzelowe (rami bronchiales).
Każda tętnica szyjna wspólna na wysokości mniej więcej IV kręgu szyjnego
dzieli się tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną (a. carotis interna et externa).
W miejscu podziału występuje rozszerzenie zwane zatoką szyjną (sinus caro-
ticus). Stanowi ona jedno z ogniw sterującego wpływu układu nerwowego na
serce i naczynia. Jej ściany są obficie unerwione i dostarczają układowi
nerwowemu informacji o sianie ciśnienia krwi w tętnicy szyjnej wewnętrznej,
zaopatrującej mózgowie.
Tętnica szyjna wewnętrzna wchodzi przez podstawę czaszki do jamy
czaszki i tu kieruje swój główny pień do koła tętniczego mózgu (circulus
arteńosus cerebrii). Jej gałęzie zaopatrują również zawartość oczodołu, jamy
nosowej i jej otoczenia, oponę twardą mózgowia, a gałęzie skórne dochodzą do
powiek, czoła i grzbietu nosa.

Ryc. 25. Tętnice głowy i szyi

/ - lętnica twarzowa, 2 ~ tętnica językowa, i - tętnica szyjna wewnętrzna, 4 - tętnica szyjna zewnętrzna, 5 - zatoka tętnicy szyjnej,
6 - lętnica szyjna wspólna, 7 - pień ramienno-głowowy, 8 - tętnica potyliczna, 9 - tętnica skroniowa powierzchowna; linią
przerywaną oznaczono lęlnicę kręgową

249
 Tętnica szyjna, zewnętrzna, unaczynnia powierzchownie głowę, oddaje
gałęzie do trzew szyi, do jamy nosowej i ustnej oraz do gardła. Końcowe
gałęzie tętnicy szyjnej zewnętrznej to tętnica szczękowa (a. maxillańs) i skronio-
wa powierzchowna (a. temporaiis superficialis).
Tętnica podobojczykowa po wyjściu z klatki piersiowej przechodzi między
mięśniami pochyłymi na zewnętrzną powierzchnię pierwszego żebra i stąd
kieruje się do jamy pachowej. Jedną z ważniejszych gałęzi tętnicy podobojczy-
kowej jest tętnica kręgowa (a. vertebralis), która biegnie przez otwory w wyro-
stkach poprzecznych kręgów szyjnych oraz otwór potyliczny wielki do jamy
czaszki. Tutaj parzyste tętnice kręgowe łączą się w tętnicę podstawną (a.
basilaris) biegnącą do koła tętniczego mózgu. Gałęzie tętnic podobojczyko-
wych biorą udział również w unaczynieniu ścian klatki piersiowej, np.: tętnica
piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) i jej odgałęzienia, tętnica mięśnio-
wo-przeponowa (a. musculophrenica), tętnica nadbrzuszna górna (a. epigastrica
superior) oraz gałęzie międzyżebrowe przednie (rami intercostales anteriores).
Tętnica pachowa (a. axillaris) jest bezpośrednim przedłużeniem tętnicy
pod obojczykowej. Przebiega przez jamę pachową oddając szereg gałęzi una-
czyniających ściany klatki piersiowej i obręcz kończyny górnej. Po wyjściu
z jamy pachowej przechodzi w tętnicę ramienną (a. brachialis) biegnącą
w bruździe przysrodkowej mięśnia dwugłowego. Z powierzchni przysrodkowej
ramienia przechodzi do dołu łokciowego dzieląc się na tętnice końcowe:
łokciową (a. ulnaris) i promieniową (a, radialis).

Ryc. 26. Tętnice kończyny górnej

Z - lclnica łokciowa, 2 - tętnica promieniowa, i - tętnica
ramienna, 4 - tętnica pachowa, 5 - łuk dłoniowy powierzchowny

250
 Jedną z większych gałęzi tętnicy łokciowej jest tętnica międzykostna (a.
interossea), biegnąca początkowo na dłoniowej powierzchni błony międzykost-
nej przedramienia, a poniżej mięśnia nawrotnego czworobocznego przechodzi
na jej powierzchnię grzbietową.
Obie tętnice biegną wzdłuż osi długiej przedramiena. Tętnica łokciowa
i promieniowa oraz ich odgałęzienia dłoniowe łączą się na powierzchni
dłoniowej ręki tworząc łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris super-
ficialis) i łuk dłoniowy głęboki (arcus palmaris profundus). Od łuków tętniczych
odchodzą tętnice do palców.
Łuki dłoniowe mają ważne znaczenie czynnościowe, zapewniają mimo ucisku
na tętnice przy wykonywaniu różnych ćwiczeń ruchowych (na przyrządach lub
trzymaniu twardych przedmiotów, np. w czasie pracy), dobre ukrwienie ręki.

B. Aorta zstępująca. Aorta piersiowa

Łuk aorty przechodzi w aortę zstępującą (aorta descendens) w pobliżu

kręgosłupa, na jego przednio-bocznej lewej powierzchni. Aortę zstępującą
na przebiegu w jamie klatki piersiowej nazywa się aortą piersiową (aorta
thoracis), w jamie brzusznej - aortą brzuszną (aorta abdominalis). Gałęzie

Ryc. 27. Tętnice przedniej ściany tułowia (widok od tyłu)

/ - tętnica szyjna wspólna prawa, 2 - tętnica podobojczyicowa prawa, 3 - tętnica pieriiowa wewnętrzna, 4 - tętnica
o uerdziowo-przeponowa, j - tętnica międzyżebrowa, 6 - tętnica mięśniowo-prze po nowa, 7 - tętnica nadbrzuszna górna, 8 - tętnica
nadbrzuszna dolna, 9 - tętnica biodrowa zewnętrzna, 10 - tętnica podojczytowa lewa, // - tętnica szyjna wspólna lewa

251
 aorty zstępującej dzieli się na trzewne i ścienne, unaczyniające narządy
i ściany tułowia.
Do gałęzi ściennych aorty piersiowej - zalicza się tętnice międzyżebrowe
tylne (a. intercostales posteriores) i tętnice przeponowe górne (a. phrenicae
superiores) unaczyniające miedzyżebrza i przeponę. Gałęzie trzewne aorty
piersiowej biegną do przełyku (r. oesophagei), osierdzia (r. pericardiaci), oskrzeli
(r. bronchiales) i do węzłów chłonnych śródpiersiowych (r. mediastinaies).

C. Aorta brzuszna

Na wysokości XII kręgu piersiowego aorta przechodzi przez rozwór

aortowy przepony i zmienia nazwę na aortę brzuszną (aorta abdominalis).
W jamie brzusznej biegnie do przodu i w lewo od kręgosłupa dochodząc do IV
kręgu lędźwiowego i tu dzieli się na swe gałęzie końcowe: na dwie symetryczne
tętnice biodrowe wspólne (aa. iliacae communes dextra et sinistra) oraz tętnice
krzyżową pośrodkową (a. sacralis medianę).
Gałęzie ścienne aorty brzusznej to cztery pary tętnic lędźwiowych (aa.
lumbales), parzyste tętnice przeponowe dolne (aa. phrenicae inferiores) oraz
tętnica lędźwiowa najniższa (a. lumhalis ima).

Ryc. 28. Naczynia jamy brzusznej i miednicy

/ - aorta brzuszna, 2 - nadnercze lewe, 3 - śledziona, 4 - naczynia śledzionowe, 5 - DcrLa lewa, 6 - naczynia krezkowe dolne,
7 - naczynia jajnikowe i jądrowe, 8 - naczynia biodrowe zewnętrzne, 9 - naczynia krzyżowe pośrodkowc, W - naczyna biodrowe
wewnętrzne, // - naczynia biodrowe wspólne, 12 - naczynia krezkowe górne, 13 - żyła wrolna, 14 - pień trzewny, 15 - naczynia
wiosowalc wątroby, 16 - żyły wątrobowe

252
 Gałęzie trzewne aorty brzusznej podzielić można na gałęzie parzyste
i nieparzyste. Tętnice parzyste to tętnice zaopatrujące nadnercza (a. sup-
rarenalis), nerki (a. renalis), jajniki (a. owarica) lub jądra {a. testicularis). Tętnice
nieparzyste to pień trzewny (truncus celiacus), który dzieli się na tętnicę
śledzionową (a. lienalis), żołądkową lewą {a. gastrica sinistra) i wątrobową
wspólną (a. hepatica communis). Przedłużeniem tętnicy wątrobowej wspólnej
jest tętnica wątrobowa właściwa (a. hepatica propria), oddająca krew do naczyń
włosowatych wątroby. Tętnica krezkowa górna (a. mesenterica superior) zaopat-
ruje jelito czcze i kręte oraz jelito grube aż po zgięcie lewe okrężnicy.
Począwszy od tego miejsca okrężnica zstępująca, esica i górna część odbytnicy
zaopatrywane są przez tętnicę krezkową dolną {a. mesenterica inferior).
Tętnice biodrowe wspólne powstałe z rozgałęzienia aorty brzusznej dzielą
się na tętnice biodrowe zewnętrzne i wewnętrzne (a. iliaca externa et interna).

Ryc. 29. Tętnice kończyny dolnej

1 - aorta brzuszna, 2 - tętnica biodrowa wspólna, j - tętnica
biodrowa zewnętrzna, 4 - tętnica udowa, 5 - tętnica głęboka uda,
6 - tętnica podkolanowa, 7 - tętnica piszczelowa tylna, 8 ~ tętnica
piszczelowa pizednia, 9 - tętnica strzałkowa, 10 — tętnica bio-
drowa wewnętrzna

Tętnica biodrowa wewnętrzna schodzi do miednicy małej i zaopatruje

ściany i trzewia miednicy, narządy płciowe zewnętrzne i okolicę kroczową.
Tętnica biodrowa zewnętrzna oddaje gałęzie do ścian brzucha i prze-
chodzi pod więzadłem pachwinowym na udo, przyjmując nazwę tętnicy
udowej (a. femoralis). Największą jej gałęzią jest tętnica głęboka uda (a,
profundus femoris). Obie tętnice zaopatrują obręcz biodrową i udo, następ-

253
nie tętnica udowa przez rozwór przywodzicieii przechodzi do dołu pod-
kolanowego i zmienia nazwę na tętnicę podkoianową (a. poplitea). Wyszedłszy
z dołu podkolanowego na goleń, tętnica podkoianową dzieli się na tętnicę
piszczelową przednią i tylną (a. tibialis (interior et posterior). Ta ostatnia biegnie
w przedłużeniu tętnicy podkolanowej w tylnej grupie mięśni goleni do kanału
kostki przyśrodkowej. Największą jej gałęzią jest tętnica strzałkowa (a.
peronea), która biegnie wzdłuż strzałki i kończąc się bocznie od ścięgna
Achillesa oddaje gałęzie piętowe. Tętnica piszczelowa tylna na powierzchni
podeszwowej stopy dzieli się na tętnicę podeszwową przyśrodkową (a. plantaris
medialis) i tętnicę podeszwową boczną (a. plantaris lateralis).
Przedłużeniem tętnicy piszczelowej przedniej (biegnącej w przedniej grupie
mięśni goleni) jest tętnica grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis). Z zespolenia
tętnicy grzbietowej stopy z tętnicami podeszwowymi powstaje łuk podeszwowy
(arcus plantaris) wysyłający tętnice do palców stopy.

8. Żyły krążenia wielkiego

Rozgałęzienia wszystkich tętnic krążenia wielkiego dzielą się na coraz

drobniejsze tętnice i podobnie jak w krążeniu płucnym przechodzą w naczynia
włosowate znajdujące się we wszystkich narządach organizmu. Z naczyń
włosowatych powstają żyły, które łączą się w coraz większe naczynia i ostatecz-
nie uchodzą do prawego przedsionka serca dwiema dużymi żyłami: żyłą
główną górną i dolną. Tam uchodzi też zatoka wieńcowa serca (sinus
coronarius), czyli krótkie naczynia żylne wyprowadzające krew z żył serca.

A. Układ żyjy głównej górnej

Żyła główna górna (v. cava superior) powstaje z połączenia dwu żył
ramienno-głowowych (w. brachiocephalicae) na wysokości pierwszej chrząstki
żebrowej prawej. Początek każdej z żył ramienno-głowowych znajduje się
w miejscu połączenia się żyły szyjnej wewnętrznej (v. jugularis interna) z żyłą
podobojczykową (u. subclavia). Miejsce połączenia tych żył nazywamy kątem
żylnym [angulus uenosus).
Żyła szyjna wewnętrzna zbiera krew z jamy czaszki (z mózgowia, oka, ucha.
opon mózgowych), z twarzy oraz większej części szyi. Odpowiada to obszarowi
unaczynienia przez tętnicę szyjną wspólną.
Żyła podobojczykową zbiera krew z kończyny górnej, z okolicy obręczy
barkowej i górnych okolic tułowia oraz z głębokich części szyi.
Przed wejściem żyły głównej górnej do prawego przedsionka uchodzi do
niej żyła nieparzysta (v. azygos). Poza żyłami ramienno-głowowymi jest to
jedyne większe naczynie żylne, które do niej uchodzi. Żyła nieparzysta wchodzi
do klatki piersiowej przez przeponę po stronie prawej, na przednio-bocznej
powierzchni kręgosłupa. Jest ona przedłużeniem żyły lędźwiowej wstępującej
prawej (v. lumbalis ascendens dextra) pochodzącej od żyły biodrowej wspólnej

254
(v. iliaca communis). Na wysokości V kręgu piersiowego, zataczając łuk ponad
korzeniem płucnym, żyła nieparzysta uchodzi do żyły głównej górnej. Głów-
nym jej dopływem jest żyła nieparzysta krótka (v. kemiazygos) stanowiąca
przedłużenie żyły lędźwiowej wstępującej lewej (v. lumbalis ascendens sinistra).
Obie żyły nieparzyste zbierają krew ze ścian klatki piersiowej oraz trzewi. Żyły
ścienne i trzewne noszą te same nazwy co towarzyszące im tętnice: międzyżeb-
rowe, oskrzelowe, przełykowe, osierdziowe i śródpiersiowe.
Ze ścian oraz trzewi klatki piersiowej zbierają również krew żyły piersiowe
wewnętrzne (w, thoracicae internae) oraz mniejsze dopływy.
Reasumując można powiedzieć, że żyła główna górna zbiera krew głównie
z głowy, kończyn górnych i klatki piersiowej.

B. Ukiad żyiy głównej dolnej

Żyła główna dolna (v. cava inferior) otrzymuje swe gałęzie z dolnej połowy
ciała - z brzucha i miednicy oraz z kończyn dolnych. Żyła ta powstaje
z połączenia żyły krzyżowej pośrodkowej (v. sacralis mediana) z żyłami
biodrowymi wspólnymi (vii iliacae communeś) na wysokości IV lub V kręgu
lędźwiowego po stronie prawej.
Żyły biodrowe wspólne biorą swój początek do przodu od stawów
krzyżowo-biodrowych, z połączenia żył biodrowych wewnętrznych z bio-
drowymi zewnętrznymi.
Żyia biodrowa wewnętrzna (v. iliaca interna) prowadzi krew ze ścian i trzewi
miednicy małej, biodrowa zewnętrzna (v. iliaca externa) - ze ścian miednicy
dużej i z kończyn dolnych, jako przedłużenie żyły udowej (v. femoris).
Dopływy żyły głównej dolnej można podzielić, podobnie jak gałęzie aorty
zstępującej, na ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne noszą nazwę towarzyszących
im tętnic (lędźwiowe i przeponowe), a gałęzie trzewne to żyły pochodzące
z narządów parzystych jamy brzusznej (nadnerczowe, nerkowe), z wątroby
i z gruczołów płciowych (jajnikowe lub jądrowe).
Żyły z narządów nieparzystych jamy brzusznej (z wyjątkiem wątrobowych)
nie uchodzą do żyły głównej dolnej, lecz do żyły wrotnej.

C. Układ żyjy wrotnej

Żyła wrotna (v. portae) powstaje w okolicy głowy trzustki z połączenia

trzech głównych pni żyinych: krezkowej górnej (v. mesenteńca superior),
krezkowej dolnej (v. mesenterica inferior), śledzionowej (v. lienalis). Do tych pni
żyinych oraz bezpośrednio do żyły wrotnej uchodzą żyły żołądka, dwunastnicy
oraz trzustki.
Obszar skąd żyła wrotna zbiera krew zaczyna się na granicy przełyku
i wpustu żołądka, a kończy się w górnym odcinku odbytnicy. Żyła wrotna

255
swymi dopływami prowadzi krew z naczyń włosowatych podprzeponowej
części przewodu pokarmowego i ze śledziony do wątroby. We wnęce wątroby
żyła wrotna dzieli się na gałąź prawą i lewą, które unaczyniają odpowiednie
płaty wątroby. Krew żyły wrotnej po przejściu przez układ żył między-
zrazikowych i śródzrazikowych dostaje się do żyi wątrobowych (w. hepaticae),
które wprowadzają krew do żyły głównej dolnej.
Znaczenie żyły wrotnej związane jest z fizjologią wątroby i polega na
dostarczaniu do tego gruczołu substancji wchłanianych z przewodu pokarmowe-
go, głównie węglowodanów, aminokwasów, a także niewielkiej ilości tłuszczów.

D. Żyły kończyn

Pod względem topograficznym żyły kończyn dzielimy na głębokie i powie-

rzchowne (podskórne). Żyły głębokie towarzyszą tętnicom i nos7.ą zwykle ich
nazwy. Mniejszym tętnicom towarzyszą zwykle dwie żyły.
Na kończynie górnej parzyste żyły towarzyszą tętnicom zazwyczaj aż do
wysokości stawu ramiennego. Tak więc w pobliżu tętnicy promieniowej,
łokciowej i ramiennej biegną po dwie żyły. Tętnicy pachowej, a czasami
również górnemu odcinkowi tętnicy ramiennej, towarzyszy już tylko jedna żyła
- ramienna wspólna (v. brachialis communis) i pachowa (v. axillańs).
Żyły skórne (powierzchowne) kończyny górnej zbierają się począwszy od
wysokości stawu łokciowego do dwu pni żyinych: żyły odpromieniowej
i odłokciowej.
Większa z nich - żyła odłokciowa (v. basilica) - biegnie po przyśrodkowej
stronie przedniej powierzchni przedramienia i uchodzi do górnego odcinka
jednej z żył ramiennych lub do ramiennej wspólnej (gdy jest tylko jedna żyła
ramienna), a czasem uchodzi dopiero do początkowego odcinka żyły pachowej.
Żyia odpromieniowa (v. cephalica) biegnie po bocznej stronie przedniej
powierzchni przedramienia oraz ramienia i uchodzi w dole naramien-
no-piersiowym do żyły pachowej.
Żyła pachowa (v. axillaris) na wysokości obojczyka przyjmuje nazwę żyły
podobojczykowej (v. subclavia). Tak więc krew żylna z kończyny górnej uchodzi
ostatec/xiie żyłą podobojczykową do żyły ramiermo-głowowej, a przez nią do
żyły głównej górnej.
Na kończynie dolnej tętnica piszczelowa i strzałkowa mają po dwa
naczynia żylne o tej samej nazwie, ale już tętnica podkolanowa biegnie tylko
w towarzystwie jednej żyły, podobnie jak tętnica udowa i biodrowa zewnętrzna.
Żyły powierzchowne kończyny dolnej łączą się w dwa pnie żylne: żyłę
odstrzałkową i odpiszczelową.
Żyła odstrzałkową (v. saphena parva) uchodzi do żyły podkulanowej,
a odpiszczelową (o. saphena magna), największa i najdłuższa powierzchowna
żyła u człowieka, biegnie na przyśrodkowo przedniej powierzchni goleni i uda,
po czym wpada do żyły udowej {v. Jemoris), która przeszedłszy pod więzadłem
pachwinowym przyjmuje nazwę żyły biodrowej zewnętrznej.

256
9. Krew

Krew (sanguis) jest płynną tkanką, która wypełnia naczynia krwionośne

i tworzy środowisko wewnętrzne ustroju. Całkowitą objętość krwi wypeł-
niającej łożysko krwionośne stanowi 13-2^ ciężaru ciała, czyli przeciętnie
około 5-5,5 1.
Krew składa się z części płynnej zwanej osoczem oraz z elementów
upostaciowanych, do których należą krwinki czerwone i białe oraz płytki krwi.
Elementy morfotyczne stanowią 47%, a osocze 53% objętości całej krwi.
Osocze (plazma) krwi, pozbawione składników upostaciowanych, jest
płynem bezbarwnym. Zawiera 90-92% wody i około 9% składników or-
ganicznych. Większość tych składników, bo około 7% objętości osocza,
stanowią białka krwi - albuminy (4%), globuliny (2,8%), fibrynogen (0,4%).
Reszta składników organicznych to węglowodany i tłuszcze.
Osocze poza układem naczyniowym zmienia swą konsystencję, tzn. krzep-
nie. Podczas krzepnięcia z osocza wypada włóknik, czyli fibryna. Osocze
pozbawione włóknika nazywa się surowicą (serum).
Krwinki czerwone (erytrocyty) u człowieka nie mają jąder komórkowych.
Wytwarzane są przez szpik kostny czerwony, skąd do naczyń krwionośnych
przedostają się przez ściany naczyń włosowatych szpiku kostnego.
W i mm 3 krwi znajduje się 4,5 - 5 milionów krwinek czerwonych. Czerwone
ciałka krwi, czy ii erytrocyty, są to krążki na obwodzie grubsze, w środku
cieńsze, w przekroju poprzecznym mające kształt biszkoptu. Ich średnica
wynosi przeciętnie 7,5 mikrona.
Krwinki czerwone żyją około 100-120 dni. Dzięki zawartej w nich
substancji białkowej zwanej hemoglobiną, pełnią one w tym czasie ważną rolę
w transporcie tlenu (z płuc do tkanek) i dwutlenku węgla (z tkanek do płuc).
Krwinki białe (leukocyty) różnią się od krwinek czerwonych brakiem
hemoglobiny oraz obecnością wszystkich składników komórkowych. Jest ich
znacznie mniej niż erytrocytów, w 1 mm 3 krwi znajduje się 4-8 tysięcy białych
ciałek. Ich cechą charakterystyczną jest zdolność do ruchów pełzakowatych
i zdolność fagocytozy.
Krwinki białe dzielą się na: 1) granulocyty - zawierające w cytoplazmie
ziarnistości; 2) limfocyty - posiadające zdolności produkowania przeciwciał;
3) monocyty - będące czynnymi fagocytarni.
Ze względu na powinowactwo ziarnistości granulocytów do barwników
obojętnych, kwaśnych lub zasadowych dzieli się je na obojętnochłonne,
kwaso- i zasadochłonne. Najliczniejsze są granulocyty obojętnochłonne, sta-
nowią one bowiem 50 - 70% wszystkich leukocytów, kwasochłonne występują
znacznie rzadziej - 2 - 4%, a zasadochłonne stanowią zaledwie 0,5% wszystkich
białych ciałek.
Granulocyty utrzymują równowagę między organizmem a mikroorgani-
zmami. Dzięki właściwościom fagocytozy i hemotaksji, granulocyty kierują się
do ognisk zapalnych w organizmie i pożerają, czyli fagocytują fragmenty

257
 komórek lub bakterie i następnie trawią je w lizosomach. Obniżenie się liczby
granulocytów poniżej 1500 w 1 mm 3 we krwi obwodowej powoduje zmniejsze-
nie odporności organizmu.
Limfocyty są komórkami różnej wielkości. Ich cechą charakterystyczną
jest duże, kuliste jądro otoczone tylko cienką warstwą cytoplazmy. Jak
już poprzednio powiedziano, limfocyty mają zdolność wytwarzania przeciwciał
i odpowiedzialne są za reakcje immunologiczne typu komórkowego i hu-
moralnego.
Monocyty są największymi komórkami krwi, posiadają zazwyczaj jądro
kształtu fasoli. Mają zdolność szybkiego poruszania się ruchem amebowatym
do miejsc uszkodzonych i pochłaniają znaczną liczbę bakterii i fragmenty
martwych tkanek.
Płytki krwi (trombocyty) są to najmniejsze elementy morfotyczne krwi.
W 1 mm 3 krwi obwodowej znajduje się średnio 250 tysięcy płytek. Odgrywają
one rolę w mechanizmie krzepnięcia krwi oraz w uszczelnianiu uszkodzonych
ścian naczyń, zwłaszcza włosowatych.

III. Część chłonna układu naczyniowego

Obok układu krwionośnego istnieje drugi układ naczyniowy, rozgałę-

ziający się w całym organizmie i zorganizowany według określonego sy-
stemu. Jest to układ naczyń chłonnych (vasa lymphatica), czyli układ lim-
fatyczny.
Naczynia chłonne zaczynają się siecią naczyń włosowatych w przestrze-
niach międzykomórkowych. Z tej sieci wychodzą naczynia o małej średnicy,
uchodzące do węzłów chłonnych (vasa affeTentia). Z węzłów chłonnych wy-
chodzą naczynia o większej średnicy w odpowiednio mniejszej liczbie {pasa
efferentia). Skupiska węzłów chłonnych na drodze przebiegu naczyń chłonnych
mogą powtarzać się kilkakrotnie. Z ostatniego skupiska węzłów naczynia
chłonne uchodzą do naczyń żylnych.
W tak zbudowanej części limfatycznej układu naczyniowego nie można
mówić o krążeniu chłonki w takim znaczeniu, jak to powiedziano o krążeniu
krwi Dlatego też tę czynność układu naczyniowego nazwano przepływem
chłonki z naczyń włosowatych chłonnych do żył.

1. Naczynia chłonne

Naczynia chłonne (vasa lymphatica) zaczynają się siecią naczyń włoso-

watych. Włośniczek limfatycznych nie mają tylko te tkanki, które nie mają
również naczyń włosowatych krwionośnych, np. nabłonek skóry i błon
śluzowych, tkanka chrzestna, rogówka, twardówka i ciało szkliste oka.

258
 Chlonka z naczyń włosowatych dostaje się naczyniami doprowadzają-
cymi do węzłów chłonnych, skąd wypływa mniej licznymi, ale posiadają-
cymi większą średnicę naczyniami wyprowadzającymi. Naczynia limfatycz-
ne stanowią w zasadzie układ równoległy do układu żylnego, przeprowa-
dzając też linifę w tym samym kierunku. Na drodze przepływu chłonki
może być kilka stacji węzłów chłonnych. Większe naczynia chłonne zbie-
rające chłonkę z ostatnich skupisk, węzłów chłonnych tworzą pnie lub
przewody.

A. Budowa naczyń chłonnych

Ściany naczyń chłonnych budową przypominają żyły. Drobne naczynia

chłonne (włosowate) mają ściany zbudowane ze śródbłonka. Jednak przekrój
naczyń limfatycznych włosowatych jest często większy od przekroju analogicz-
nych naczyń krwionośnych. Część naczyń limfatycznych włosowatych rozpo-
czyna się ślepymi woreczkami, których ściana jest przepuszczalna dla płynów
i elementów morfotycznych.
Ściana naczyń większych składa się z trzech warstw: z błony wewnętrznej,
środkowej i zewnętrznej. Naczynia limfatyczne zaopatrzone są w liczne
zastawki typu kieszonkowego, dzięki którym limfa płynie tylko w jednym
kierunku.

B. Przewody i większe pnie chłonne

Chłonka z całego organizmu zbiera się ostatecznie w obu wielkich

naczyniach limfatycznych, zwanych przewodami. Przewód chłonny prawy
(ductus Hmphaticus dexter) zbiera łimfę z prawej części głowy, szyi, klatki
piersiowej oraz z prawej kończyny górnej. Przewód ten powstaje z połączenia
pnia oskrzelowo-śródpiersiowego (truncus bronchomediastinalis) zbierającego
chłonkę z jamy klatki piersiowej, prawego pnia szyjnego (truncus jugularis
dexter), zbierającego chłonkę z prawej połowy głowy i szyi, z prawego pnia
podobojczykowego (truncus subclavius dexter), zbierającego chłonkę z kończyny
górnej prawej.
Przewód ten jest bardzo krótki i zwykle nie przekracza kilkunastu
milimetrów długości.
Przewód piersiowy (truncus thoracicus) dzieli się na część brzuszną,
piersiową i szyjną. Zaczyna się na wysokości II kręgu lędźwiowego
rozszerzeniem, zwanym zbiornikiem mlecza (cisterna chyli). Do zbiornika
mlecza uchodzą pnie jelitowe (trunci intestinales) i pnie lędźwiowe (trunci
lumbales). Od zbiornika mlecza przewód biegnie ku górze wzdłuż przed-
niej powierzchni kręgosłupa i przechodzi przez przeponę do tylnego
śródpiersia.
W części piersiowej można wyróżnić odcinek dolny (aortalny) i odcinek
górny (nadaortalny). Jamę klatki piersiowej opuszcza przez otwór górny.

259
 Ryt 30. Gtówr.e naczynia chłonne i żyły do których uchodzą
; -aorta brzuszna, 2 - żyła główna dolna, 3 -zbiornik mleczu, 4 i i -pnie chłonne jelitowe i lędźwiowe, 6 -przepona, 7-przewód
chłonny cieniowy flewy), 8 - żyła główna górna, 9 - żyła ramienno-głowowa lewi, W - żyła podobojczykowa prawa, / / - żyła
szyjna wewnętrzna prawa, (2 - pień chłonny oskrzelowo-śródpieriiowy prawy, 13 - przewód chłonny piersiowy uchodzący do
lewego kąta żylnego, 14 - przewód chłonny prawy uchodzący dc prawego kąta tylnego, /5 - micjicc połączenia żyły szyjnej
wewnętrznej prtwtj z żyłą podobojczykowa prawą tworzące kąt żylny prawy

Część szyjna przewodu piersiowego zbacza w lewo na wysokości VII kręgu

szyjnego, przyjmując zwykle pień szyjny lewy (truncus jugularis sinister),
zbierający chłonkę z kończyny górnej lewej.
Obydwa przewody chłonne, prawy i piersiowy uchodzą ostatecznie w ką-
tach żylnych do żył ramienno-głowowych prawej i lewej.

2. Węzły chłonne

Węzły chłonne {nodi lymphatici) są to narządy zbudowane głównie

z tkanki łącznej siateczkowatej, otoczonej torebką łącznotkankową, nadającą
im kształt przypominający ziarno fasoli. Średnica ich może być różna, 2 - 30
mm. Od torebki w głąb węzła wnikają beleczki łącznotkankowe, które
dzielą wnętrze węzła na nisze, wypełnione tkanką łączną siateczkowatą,
zawierającą grudki chłonne, czyli miejsca rozmnażania i dojrzewania lim-

260
focytów. Pod torebką węzła znajduje się przestrzeń, zwana zatoką brzeżną, od
której w głąb węzła odchodzą zatoki pośrednie kończące się w zatokach
końcowych.
Chłonka z naczyń doprowadzających do węzła (vasa lymphatica afferentia)
wlewa się do zatoki brzeżnej, skąd przez zatoki pośrednie i końcowe płynie do
naczyń wyprowadzających (vasa lymphatica efferentia).

Ryc. 31. Schemat węzła chłonnego •*

i ~ narzynia ch!onnc wyprowadzające, 2 - tętnica węzła, S - żyła
wcrfa, 4 - naczynia chJonnc doprowadzające, 5 - torebka węzła,
6 - zatoka br?xżna, 7 - grudki chłonne

Węzły chłonne występują w grupach od kilku do kilkunastu sztuk. Liczba

węzłów chłonnych wynosi 360-1200. Nazwy otrzymują węzły chłonne w zależ-
ności od okolicy, w której są położone, od sąsiedztwa narządu lub naczyń
krwionośnych, którym towarzyszą.
Węzły chłonne są miejscem, w którym powstają limfocyty, a zatem pełnią
funkcję obronną, oczyszczając chłonkę z bakterii. Przypisuje się im również
zdolność wytwarzania przeciwciał.

3. Chłonka

Chłonka (lympka) jest płynem, który w przeciwieństwie do krwi (która

w całym krwiobiegu ma prawie ten sam skład), w różnych częściach swego
układu ma różny skład i wygląd.
Przeważnie jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym
podobnym jak w osoczu krwi, natomiast limfa naczyń chłonnych jelita, wtedy
gdy transportuje tłuszcze wchłaniane w czasie trawienia, staje się płynem
mętnym o zabarwieniu żółtawomlecznym i stąd pochodzi jej nazwa mlecz
(chylus). Chłonka ponadto charakteryzuje się dość dużą i zmienną zawartością
limfocytów wynoszącą 2-20 tysięcy w 1 mm 3 .

261
IV. Narządy budowy i rozkładu składników morfbtyczsiych krwi
i chłonki

Wszystkie rodzaje krwinek utraciły zdolność podziału, a tym samym

mnożenia się. Mają one ograniczony czas trwania życia (erytrocyty około
100-120 dni, ziarniste ciałka białe 2-4 dni), w końcu którego starzeją się,
zamierają i muszą być stale zastępowane przez nowe. Zarówno proces
usuwania komórek starzejących się, jak ich zastępowania jest zjawiskiem
ciągłym, utrzymującym komórkowy skład krwi i chłonki na stałym poziomie.
Erytrocyty, granuiocyty i trombocyty powstają w szpiku kostnym czerwo-
nym, limfocyty powstają w narządach limfatycznych, monocyty zaś głównie
w układzie śródbłonkowo-siateczkowatym śledziony. Narządy te obejmuje się
wspólnym mianem układu krwiotwórczego (systema haemopoeticum).

1. Szpik kostny czerwony

Szpik kostny czerwony (medulla ossium rubra) znajduje się w istocie gąbczastej
kości, a więc u dorosłego człowieka w kościach krótkich i płaskich, np.
w trzonach kręgów, żebrach, mostku, kościach nadgarstka i stepu, w nasadach
kości długich. Istota gąbczasta kości stanowi rusztowanie dla komórek
macierzystych krwinek czerwonych i białych - erytroblastów i leukoblastów
(mieloblastów). Warstwa zbita kości stanowi ochronny pancerz szpiku kostnego.
Szpik czerwony jest silnie unaczyniony - naczynia wchodzą do istoty
gąbczastej przez kanały odżywcze kości. Powstałe w szpiku krwinki opuszczają
szpik przez żyły kanałów odżywczych.
Ciężar szpiku kostnego czerwonego u dorosłego człowieka wynosi
około 1300 g.

2. Narządy chłonne

Wszystkie narządy chłonne zbudowane są z tkanki limfatycznej, która

składa się z mezenchymalnej siateczki, a jej oczka prawie wyłącznie wypełnione
są limfocytami.
Tkanka limfatyczna występuje pod postaciami:
- grudek limfatycznych samotnych,
- grudek limfatycznych skupionych,
- migdałków,
- węzłów chłonnych,
- białej miazgi śledziony,
- grasicy.
Najbardziej zróżnicowanymi narządami limfatycznymi są węzły chłonne,
które zostały omówione w części chłonnej układu naczyniowego.

262
3. Grasica

Grasica (thymus) jest narządem parzystym, mieszczącym się w przednim

górnym śródpiersiu, między mostkiem a tchawicą Składa się z dwóch płatów,
prawego i lewego połączonych ze sobą tkanką łączną.

Ryc. 32. Położenie grasicy

/ - płucc itfwc, 2 - serce, 3 - grasice

Grasica jest otoczona torebką łącznotkankową, od której odchodzą w głąb

przegrody dzielące narząd na placiki. Każdy płacik składa się z ciemniejszej
obwodowej warstwy, zwanej korą, i leżącej głębiej warstwy jaśniejszej, zwanej
rdzeniem. Kora i rdzeń zbudowane są z tkanki siateczkowatej, której oczka są
gęsto wypełnione limfocytami. Od grasicy odchodzą naczynia chłonne wy-
prowadzające.
Prócz zdolności limfotwórczej przypisuje się grasicy również zdolności
wytwarzania ciał odpornościowych i dlatego grasicę obecnie częściowo zalicza
się jeszcze do gruczołów wydzielania wewnętrznego.
Okres maksymalnego rozwoju grasicy przypada na wiek dziecięcy do
okresu pokwitania, kiedy osiąga swój największy ciężar - około 40 g. Po tym
okresie przestaje wzrastać i ulega stopniowej, powolnej inwolucji.

4. Śledziona

Śledziona (Hen) jest nieparzystym narządem położonym w jamie brzusznej

w lewym podżebrzu przylegającym do przepony, żołądka, nerki lewej, okręż-
nicy i ogona trzustki. Wyróżnia się na niej wypukłą powierzchnię przeponową
(facies diaphragmatica) oraz położone od strony jamy brzusznej powierzchnię
żołądkową (facies gastrica), nerkową (facies renalis) i okrężniczą (facies colica).
Między powierzchniami nerkową i żołądkową znajduje się wnęka śledziony
(hilus Henis). Powierzchnie śledziony oddzielone są od siebie brzegiem górnym
(margo superior) i dolnym (margo inferior).

263
 Ryc. 33. Śledziona
/ - powierzchnia żołądkowa, 2 - wnęka. 3 - brzeg górny, 4 - powierzchnia nerkowa, 5 ~ brzeg dolny, 6 - tętnica ilsuiaoBCWŁ
7 - żyta sledzbaowa* S - śledziona dodatkowa

Śledziona otoczona jest silną torebką. Torebka i odchodzące od niej w głąb

narządu beleczki są zbudowane z tkanki łącznej, zawierającej włókna sprężyste
oraz mięśnie gładkie. Obecność włókien sprężystych i mięśniowych może
powodować ciągłe i duże zmiany objętości śledziony. Między torebką i belecz-
kami znajdują się przestrzenie wypełnione tkanką siateczkowatą, stanowiącą
zrąb dla miazgi śledziony.
Tvliazga śledziony (pulpa iienis) dzieli się w zależności od wyglądu makro-
skopowego na miazgę białą i miazgę czerwoną. W skład miazgi białej wchodzi
tkanka lirnfatyczna z ośrodkami rozmnażania limfocytów. W oczkach tkanki
siateczkowatej miazgi czerwonej śledziony występują prócz limfocytów także
krwinki czerwone oraz inne postacie krwinek białych.
Unaczynienie śledziony pochodzi z tętnicy śledzionowej (a. lienalis), która
wnikając przez wnękę przebiega w beleczkach, a następnie rozgałęzia się
w tkance siateczkowatej. Po przejściu przez grudki chłonne śledziony, tętnice
dzielą się na drobne naczynia zwane pędzelkami (penicilli), które otwierają się
do rozszerzonych naczyń włosowatych żylnych zwanych zatokami. Zatoki
śledzionowe łączą się w żyły, które ostatecznie zbierają się w żyłę śledzionową
(v. lienalis) uchodzącą do żyły wrotnej.

264
 Chfonka odpływa przez węzły trzustkowo-śiedzionowe i trzewne do prze-
wodu piersiowego.
Śledziona pełni funkcję zbiornika krwi, Magazynuje krew, a w chwili
dużego zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do naczyń. Daje się to
czasami odczuć jako kłujący ból w podżebrzu lewym.
Jest narządem kontrolującym stan krwinek, wychwytuje i niszczy starzejące
się krwinki czerwone, płytki krwi i reguluje liczbę krążących granulocytów.
Jest producentem limfocytów j ciał odpornościowych, rna wpływ na krze-
pnięcie krwi.
UKŁAD ODDECHOWY

I. Znaczenie układu oddechowego

Zadaniem układu oddechowego (systema respiratorium) jest zapewnienie
dopływu powietrza do pęcherzyków płucnych otoczonych naczyniami włoso-
watymi, w celu możliwości wymiany dwutlenku węgla znajdującego się we krwi
naczyń włosowatych (który musi być wydalony z organizmu) na tlen zawarty
w powietrzu (który musi być dostarczony komórkom i utworzonym z nich
tkankom i narządom).
W tym złożonym procesie sterowanym przez układ nerwowy, biorą równie/
udział układ naczyniowy i układ narządów ruchu. Układ naczyniowy, dzięki
zdolności przenoszenia krwi do naczyń włosowatych wszystkich narządów,
umożliwia dostarczanie tlenu z układu oddechowego komórkom ustroju.
Układ narządów ruchu biorący czynny udział w mechanizmie oddychania
stwarza warunki, w których tlen zawarty w otaczającym nas powietrzu dostaje
się do układu oddechowego.
Znaczenie dróg oddechowych nie ogranicza się tylko do przeprowadzania
powietrza. Zanim powietrze dostanie się do delikatnych pęcherzyków płuc-
nych, zostanie przedtem odpowiednio przygotowane. Już w jamie nosowej
rozpoczyna się proces oczyszczania, ogrzewania i nawilżania wdychanego
powietrza, który odbywa się w dalszym ciągu w gardle, tchawicy i oskrzelach
Ponadto w okolicy węchowej jamy nosowej zostaje zapoczątkowany proces
odbioru wrażeń zapachowych.
Powietrze zawarte w drogach oddechowych zostaje wykorzystywane poza
tym do innych celów, np. krtań jest narządem dźwiękotwórczym, a podniebie-
nie i jama nosowa spełniają przy tym rolę rezonatorów.
Pod względem czynnościowym jama ustna, służąca zasadniczo do pobiera-
nia pokarmów, może stanowić także część dróg oddechowych w przypadku,
gdy oddychanie przez nos jest niemożliwe. Poza tym jama ustna bierze udział
w wytwarzaniu głosu.

II. Podział układu oddechowego

Jak z powyższego wynika, w skład układu oddechowego wchodzą drogi

oddechowe, narządy wymiany gazowej oraz worki surowicze obejmujące
te narządy.

266
 Drogi oddechowe dzielimy na górne i dolne. Do górnych dróg oddechowych
zalicza się jamę nosową i gardio. Natomiast do dolnych dróg oddechowych
- krtań, tchawicę i oskrzela. Narządem wymiany gazowej są płuca objęte przez
opłucną - worki surowicze ułatwiające ruchy płuc w klatce piersiowej.

III. Drogi oddechowe

1. Drogi oddechowe górne

A. Nos zewnętrzny i jama nosowa

Jama nosowa (canum nasi) stanowi początek drogi oddechowej. Przednią

ścianę i odcinki przednie ściany bocznej jamy nosowej stanowi nos zewnętrzny
(nasus externus).
Nos zewnętrzny mieści się między wargą górną a czołem, z boków graniczy
z policzkami. Miejsce, w którym nos zewnętrzny łączy się z czołem, nazywa się
nasadą nosa (radix nasi). Przednia wąska powierzchnia nosa, zwana grzbietem
nosa (dorsum nasi), przechodzi ku dołowi w koniec nosa (apex nasi). Grzbiet nosa
może być haczykowaty, wypukły, prosty lub wklęsły. Powierzchnie boczne
w okolicy nasady nosa graniczą z kątami przyśrodkowymi oczu, poniżej
przechodzą bez wyraźnej granicy w policzki. Tylko w dolnym odcinku
powierzchnie boczne są wyraźnie odgraniczone od policzków i wargi górnej,
tworząc skrzydła nosa (alae nasi). Powierzchnia dolna nosa zawiera dwa otwory,
noszące nazwę nozdrzy przednich (nares), które stanowią wejście do jamy nosowej.
Nos zewnętrzny, jako najbardziej odstająca część twarzy, musi być na tyle
elastyczny, aby nie ulegał łatwo uszkodzeniom. Dlatego posiada specjalną
budowę - w części górnej składa się z kości, a w części środkowej i dolnej
z chrząstek i skóry.
Kostną podstawę nosa stanowią obie kości nosowe (ossa nasalia) i wyrostki
czołowe szczęk (processus frontales maxillae). Kości te ograniczają otwór
gruszkowaty (apertura piriformis), będący kostnym otworem nosowym czaszki.
Poniżej części kostnej, szkielet nosa utworzony jest przez chrząstki (car-
tilagines nasi). W części pośrodkowej nosa występuje nieparzysta chrząstka
przegrody nosa (cartilago septi nasi) odpowiadająca kształtem grzbietowi nosa.
Chrząstka przegrody nosa zagina się na boki, łącząc się z chrząstkami
bocznymi nosa (cartilago nasi lateralis). Dołączające się z kolei chrząstki
skrzydłowe większe (cartilagines alares majores) biorą udział w utworzeniu
końca nosa. Chrząstki te ograniczają z trzech stron nozdrza przednie (nares).
Skóra zewnętrznej powierzchni nosa jest gruba i nieelastyczna z dużymi
gruczołami łojowymi. Skóra nosa przechodzi na przedsionek nosa (vestibulum
nasi), w którym pokryta jest krótkimi, sztywnymi włosami (vibrissae), tworzący-
mi rodzaj siatki ochronnej zatrzymującej większe cząsteczki ciał obcych,
zawarte we wdychanym powietrzu.

267
 Jama nosowa stanowi dwudzielną przestrzeń przedzieloną w płaszczyźnie
strzałkowej przegrodą nosa (septum nasi). Ponieważ przegroda nie zawsze biegnie
w płaszczyźnie symetrii, obie jamy nosowe najczęściej nie są sobie równe.
Szkielet przegrody nosa w odcinku górnym jest kostny, stanowi go biaszka
pionowa kości sitowej oraz lemiesz. Do przodu od nich znajduje się chrząstka
przegrody nosa. Najbardziej do przodu i u dołu położona jest część błoniasta
przegrody nosa (septum membranaceum nasi). Przegroda stanowi przyśrodkowe
ściany jam nosowych. Ściany boczne w przednim odcinku tworzy nos
zewnętrzny, dalej ku tyłowi - szczęki i kości podniebienia. W górnym odcinku
ściany boczne uzupełniają błędniki kości sitowej. Ścianę dolną stanowi
podniebienie, ścianę tylną w górnym odcinku - trzon kości klinowej.

Ryc. 34. Droga oddechowa w przekroju strzałkowym

/ - małżowiny noiowc, 2 - mjgdałek gardłowy, 3 - ujide trąbki słuchowej.
4 - jama UIIOŁ, 5 - nagłośnia, 6 - krtań, 7 - tchawica

Na ścianie bocznej jamy nosowej - osadzone są trzy małżowiny nosowe:

dolna, środkowa i górna (concha nasalis inferior, media et superior). Ustawione
są one jedna nad drugą, mniej więcej równolegle, i wystają do światła jamy
nosowej, w następstwie czego stanowi ona wąską szczelinę. Małżowiny nosowe
dzielą ściany boczne na przewody nosowe {meatus nasi). Przewód nosowy dolny
(pod małżowiną dolną) zawiera ujście przewodu nosowo-łzowego (canalis
nasolacrimalis), stanowiącego kanał odpływowy dla gruczołów łzowych. Prze-
wód nosowy środkowy (poniżej małżowiny środkowej) łączy się z zatoką
szczękową (sinus maxillaris), czołową (sinus frontalis) i przednią częścią błędnika
sitowego (iabyrinthus ethmoidalis). Przewód nosowy górny łączy się z tylnymi
komórkami sitowymi. Między blaszką sitową a przednią ścianą trzonu kości
klinowej znajduje się zachyłek klinowo-sitowy. Poniżej zachyłka znajdują się
otwory prowadzące do zatoki klinowej (sinus sphenoidalis).
Przed małżowiną nosową górną, między małżowiną środkową a fałdem
zwanym groblą nosa (agger nasi), biegnie pod sklepieniem jamy nosowej wąska
bruzda węchowa (suleus olfactorius).

268
 Przewody nosowe łączą się przyśrodkowo z przestrzenią leżącą tuż przy
przegrodzie nosowej, zwaną przewodem nosowym wspólnym (meatus nasi
communis). Przewody nosowe i przewód nosowy wspólny łączą się ku tyłowi
w przewód nosowo-gardlowy (meatus nasopharyngeus), który przez nozdrza tylne
(choanae) przechodzi w część nosową gardła. Nozdrza tylne leżą w tylnej
ścianie nosa, poniżej trzonu kości klinowej i są podzielone, podobnie jak
nozdrza przednie, przegrodą nosa.
Jamy nosowe oraz łączące się z nimi zatoki przynosowe oraz komórki
sitowe wyściela błona śluzowa. Przykrywa ją w przeważającej części nabłonek
cylindryczny, wielorzędowy migawkowy, z wyjątkiem małej powierzchni, jaką
stanowi okolica węchowa.
Czynnościowo błonę śluzową jamy nosowej można podzielić na dwie
części: okolicę węchową i okolicę oddechową.
Okolica węchowa (regio olfactoria) zajmuje górną część jamy nosowej,
leżącą między małżowiną nosową górną a przegrodą nosa. Błona śluzowa
okolicy węchowej (błona węchowa) ma żółtawe zabarwienie. Nabłonek węcho-
wy, również wielorzędowy, ale pozbawiony migawek, składa się z trzech
rodzajów komórek: podstawnych, zrębowych i gęsto wśród nich rozmieszczo-
nych komórek węchowych. Te ostatnie są dwubiegunowymi komórkami
nerwowymi. Ich biegun obwodowy zwęża się w stosunkowo szeroką nić, która
biegnie w kierunku powierzchni nabłonka i tam, przez szczelinę między
komórkami zrębowymi, wystaje ponad powierzchnię nabłonka w postaci
pęcherzyka węchowego. Z pęcherzyka w postaci pędzelka wystaje 6-8 rzęsek
węchowych długości do 2 mikronów. Pęcherzyk wraz z rzęskami stanowi
prawdopodobnie receptor węchu.
W błonie węchowej znajdują się gruczoły surowicze (gruczoły węchowe).
Wonne substancje chemiczne docierające w postaci gazów do okolicy węcho-
wej ulegają rozproszeniu w wydzielinie gruczołów surowiczych, która stale
obmywa błonę węchową. W ten sposób wydzielina gruczołów surowiczych
ułatwia zetknięcie się substancji chemicznych z receptorami, ale też szybko je
usuwa, stale umożliwiając receptorom przyjęcie nowych informacji węchowych.
W odróżnieniu od błony węchowej pozostałą część błony śluzowej, wyraźnie
różowo zabarwioną, nazywa się błoną oddechową, a okolicę, którą pokrywa
- okolicą oddechową (regio respiratoria). Nabłonek migawkowy okolicy oddecho-
wej jest nabłonkiem wielorzędowym, położonym na błonie podstawnej. Ruchy
migawek odbywają się w kierunku nozdrzy tylnych. Liczne komórki kubkowe
i małe gruczoły cewkowo-pęcherzykowe wydzielają śluz o bardzo różnorodnej
konsystencji. W okolicy małżowin i otworów zatok przynosowych występują
sploty żylne. Rozszerzają się one przy dopływie zimnego powietrza do jam
nosowych; promieniujące z nich ciepło ogrzewa przechodzące powietrze. Zatoki
przynosowe wyściela cienka, uboga w naczynia błona śluzowa, pozbawiona
gruczołów. W okolicy nozdrzy przednich błona śluzowa nie dochodzi do ich
krawędzi, lecz kończy się wcześniej przechodząc w skórę owłosioną. Tę część jam
nosowych pokrytych skórą nazywa się przedsionkiem nosa (vestibulum nasi).

269
 Jamy nosowe, tworzące początek stale otwartych dróg oddechowych, mają
urządzenia ochronne i obronne (ostrzegawcze). Włosy w przedsionku nosa,
a następnie śluz pokrywający błonę oddechową, oczyszczają częściowo powie-
trze z zawartego w nim pyłu. Powietrze wdechowe zostaje również nasycone
parą wodną, a w obrębie splotów żylnych - ogrzane. Błona węchowa wrażliwa
na lotne substancje wonne i błona oddechowa zaopatrzona w różnego rodzaju
eksteroreceptory (wrażliwe, np. na ciepło i zimno lub na lotne substancje
drażniące) informują układ nerwowy o składzie chemicznym wdychanego
powietrza, o jego temperaturze i powodują odpowiednie reakcje, np. rozszerze-
nie splotów żylnych do ogrzania powietrza; odruch kichania lub wstrzymywa-
nia oddechu na krótki czas pod wpływem ostrzegawczych informacji z chemo-
receptorów; pogłębienie wdechów po otrzymaniu informacji z tych samych
receptorów o „świeżości powietrza" itd. Odpowiednio skontrolowane i przygo-
towane powietrze z jam nosowych przechodzi do dalszych dróg oddechowych,
w których nadal te i inne procesy będą zachodziły.

B. Gardło

Gardło (pharynx) stanowi wspólny odcinek dróg oddechowych i pokar-

mowych, łączący się z jamą nosową i jamą ustną, dochodzący do wejścia do
przełyku lub wejścia do krtani. Gardło znajduje się do przodu od kręgosłupa
i do tylu od jam nosowych, jamy ustnej i krtani; rozciąga się od podstaw \
czaszki do VI kręgu szyjnego. Przestrzeń gardła dzielimy na trzy części: część
nosową {pars nasalis), ustną {pars oralis) i krtaniową (pars laryngea).
Przewód gardła wysłany jest błoną śluzową, która w części ustnej i krtanio-
wej pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, a w części nosowe
gardła występuje nabłonek walcowaty migawkowy. Nad błoną śluzową wy-
stępuje błona włóknista gardła. Jest to mocna blaszka łącznotkankowa, która
u góry przyczepia się do podstawy czaszki. Błona mięśniowa gardła składa się
z mięśni poprzecznie prążkowanych przebiegających w dwóch kierunkach:
okrężnym (zwieracze gardła) i podłużnym (dźwigacze gardła). Czynność tych
mięśni pozostaje w związku z połykaniem pokarmu. Błona zewnętrzna stanowi
przedłużenie powięzi policzkowo-gardłowej. Pokrywa ona od zewnątrz mięśnie
gardła oraz łączy gardło z narządami sąsiednimi.
Część nosowa gardła {pars ncusalis pharyngis) czynnościowo należy do
układu oddechowego. Jama nosowa łączy się z częścią nosową gardła za
pomocą parzystych nozdrzy tylnych (choanae). Ściany tej części są przymoco-
wane nieruchomo do kości czaszki i dlatego jest ona zawsze otwarta. Na
sklepieniu gardła (fornix pharyngis) znajduje się migdałek gardłowy (tonsilla
pharyngea) zanikający prawie zupełnie u osób dorosłych. W bocznych ścianach
znajdują się ujścia trąbek słuchowych (ostia pharyngea tubae auditwa) łączące
część nosową gardła z jamami bębenkowymi ucha środkowego. W trakcie
połykania ściany trąbki słuchowej (tuba auditwa) rozchylają się i wyrównują
ciśnienie w uchu środkowym.
Ku dołowi część nosowa łączy się z częścią ustną gardła.

270
 Część ustna {pars oralis) łączy się za pomocą cieśni gardzieli (isthmus
faucium) z jamą ustną. Podczas połykania, przy wydawaniu wysokich dźwię-
ków oraz przy wymawianiu niektórych spółgłosek, mięśnie podłużne unoszą
podniebienie zakończone języczkiem, zbliżają je do tylnej ściany gardła
i w ten sposób część nosowa gardła zostaje oddzielona od części ustnej.
Zapobiega to przedostawaniu się treści pokarmowej do części nosowej
gardła przy połykaniu.
Część krtaniowa gardła (pars laryngea pharyngis) zalicza się w przeważającej
części do przewodu pokarmowego. Położona jest w tyle za krtanią mając
do przodu wejście do krtani (aditus laryngis). Po obu stronach tego wejścia
znajduje się dosyć głęboki zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis), sta-
nowiący drogę kęsa pokarmowego. W zachyłku tym mogą utkwić połknięte
obce ciała.

2. Drogi oddechowe dolne

Droga oddechowa prowadzi powietrze z jamy nosowej przez nozdrza tylne

do jamy gardła, gdzie krzyżuje się z drogą pokarmową. Z jamy gardła droga
oddechowa prowadzi do krtani, stanowiącej początek dolnych dróg od-
dechowych.

A. Krtań

Krtań (larynx) umieszczona jest do przodu od części krtaniowej gardła,

mniej więcej na wysokości IV-VI kręgu szyjnego u mężczyzn i nieco wyżej
u kobiet. Zawieszona jest za pomocą więzadei i mięśni na kości gnykowej. Od
dołu krtań łączy się z tchawicą. Do powierzchni bocznych krtani przylega
gruczoł tarczowy i częściowo mięśnie szyi. Tylna powierzchnia krtani sąsiaduje
z gardłem. Połączenie krtani z kością gnykową sprawia, że ruchy jej są

Ryc 35, Krtań

Strona Scwa: / - kość gnykowa, 2 — nagłośnia, i - chrząstka tarczowala, 4 - chrząstka pierścieniowata, 5 - chrząstki tchawicy.
Strona prawa: I - nagłośnia; 2 - przekrój strzałkowy kości gnykowej. 3 - przekrój strzałkowy chrząstki tHręzowatej, powyżej - riajn
tłuszczowe, 4 - chrząstka pierścieniowata, 5 - chrząstka tchawicy, 6 - stożek sprężysty, 7 - wiczadło głosowe, 8 - chrząstka
nalewkowata, 9 - błona tarczowo-gnykowa

271
 przekazywane krtani w ten sposób, że mięśnie unoszące kość gnykową unoszą
jednocześnie krtań.
Krtań ma szkielet składający się z chrząstek połączonych ze sobą stawami
lub więzadłami, które mogą zmieniać swe wzajemne położenie dzięki mięśniom
poprzecznie prążkowanym.
Szkielet krtani tworzy dziewięć chrząstek. Trzy chrząstki nieparzyste:
tarczowata, pierścieniowata i nagłośniowa oraz trzy parzyste: chrząstka
nalewkowata, różkowata i klinowata.
Największe w szkielecie krtani dwie chrząstki nieparzyste, chrząstka
tarczowata (cartilago thyroidea) i chrząstka pierścieniowata (cartilago cri-
coidea), stanowią przednią, tylną i boczne ściany krtani. Znacznie mniej-
sza od nich trzecia chrząstka, nieparzysta, nagłośniowa (cartilago epiglot-
tica) stanowi szkielet nagłośni, zamykającej wejście do krtani w trakcie
połykania.
Chrząstka tarczowata (c. thyroidea), największa z chrząstek, jest zbudo-
wana z dwu płytek złączonych ze sobą z przodu pod kątem rozwartym
ku tyłowi. Chrząstka ta stanowi przednią i boczne ściany krtani, jest
wyczuwalna pod skórą, a u mężczyzn często widoczna jako wzniesienie
pod skórą przedniej okolicy szyi, zwane wyniosłością krtaniową (prominen-
tia laryngea) lub Jabłkiem Adama". Na tylnych końcach obu płytek wi-
doczne są wystające ku górze i ku dołowi rogi górne i dolne. Górna
krawędź chrząstki łączy się z kością gnykową za pomocą błony tarczo-
wo-gnykowej (membrana thyrohyoidea). Różki dolne chrząstki tarczowatej
połączone są stawowo z bocznymi powierzchniami płytki chrząstki pierś-
cieniowatej.
Chrząstka pierścieniowata (c. crieoidea) jest w kształcie sygnetu, tworzy swą
skierowaną ku tyłowi płytką tyiną ścianę krtani. Łuk chrząstki sterczy do
przodu, uzupełniając od dołu szkielet bocznych i przedniej ściany krtani.
Chrząstka nagłośniowa (c. epiglottica) o kształcie liścia, swym zwężonym
końcem zwróconym w dół jest przymocowana do tylnej powierzchni kąta
chrząstki tarczowatej za pomocą więzadła tarczowo-nagłośniowego (ligamemum
thyroepiglotticum). Jej szerszy koniec sterczy ku górze, wystając powyżej trzonu
kości gnykowej. Chrząstka ta ma dużą sprężystość i pochylając się ku tyłowi
zamyka wejście do krtani.
Na górnej krawędzi płytki chrząstki pierścieniowatej widoczne są dwie
powierzchnie stawowe służące do połączenia z dwiema chrząstkami nalew-
kowatymi.
Chrząstki nalewkowate (c. arytenoideae) są to maleńkie ostrosłupy, szczyta-
mi zwrócone ku górze, a trójkątnymi podstawami spoczywające na płytce
chrząstki pierścieniowatej. Przedni kąt tej podstawy tworzy wyrostek głosowy
(processus vocalis), boczny - wyrostek mięśniowy (jprocessus muscularis). Chrzą-
stki nalewkowate mogą wykonywać dwojakie ruchy, często sprzężone ze sobą:
mogą się przybliżać lub odpowiednio oddalać od siebie, mogą prócz tego
wykonywać ruchy obrotowe dokoła osi pionowej.

272
 Z wierzchołkiem chrząstki nalewkowatej łączy się parzysta, o kształcie
małego stożka, chrząstka różkowata (c. corniculata), a w tylnej części fałdu
nalewkowo-nagiośniowego krtani tkwi mała, o zmiennym kształcie, parzysta
chrząstka klinowata (c. cuneiformis).
Wnętrze krtani zwane jamą (cavum laryngis) składa się z trzech części:
górnej (przedsionka krtani), środkowej (głośni) i dolnej (jamy podgłośniowej).
Przedsionek krtani (vestibulum laryngis) rozpoczyna się wejściem do krtani
(aditus laryngis), ograniczonym od przodu przez nagłośnię, z boku przez
parzyste fałdy nalewkowo-nagłośniowe, od tyłu wcięciem międzynalewkowym
(incisura interarytenoidea), czyli wcięciem błony śluzowej między chrząstkami
nalewkowatymi. Fałdy nałewkowo-nagłośniowe (plicae aryepiglotticae) łączą
brzegi chrząstki nagłośniowej z wierzchołkami chrząstek nalewkowatych.
Granicę dolną przedsionka stanowi druga para fałdów, tzw. faJdy kieszonki
krtaniowej (plicae uentriculares), rozpięte pomiędzy wewnętrzną powierzchnią
chrząstki tarczowatej a chrząstkami nalewkowatymi.
Poniżej fałdów kieszonki krtaniowej znajduje się część głośniowa krtani.
Głośnia (glottis) jest najwęższą częścią jamy krtani zawartą między fałdami
głosowymi. Fałdy głosowe (plicae uocales) rozpięte są między kątem chrząstki
tarczowatej a wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych i ograniczają
szparę głośni (rima glotidis). Fałdy głosowe ograniczone są od strony górnej
i przyśrodkowej przez tzw. wargi głosowe (lahia vocaiis), które drgają w stosun-
ku do siebie. Wargi głosowe zawierają więzadła głosowe i mięsień głosowy (m.
vocalis). Są one odporne na pracę mechaniczną. Pomiędzy fałdami kieszonki
krtaniowej a fałdami głosowymi znajduje się zagłębienie, dwustronny boczny
uchyłek zwany kieszonką krtaniową (ventriculus laryngis).
Szparę głośni ograniczoną fałdami głosowymi nazywa się częścią między-
błoniastą, a część tylną szpary, znajdującą się między wyrostkami głosowymi
chrząstek nalewkowatych - częścią międzychrząstkową.
Poniżej fałdów głosowych światło krtani ponownie się rozszerza tworząc
jamę podgłośniową (cavum infraglotticum), która ku dołowi przechodzi
w tchawicę.
Błona śluzowa krtani pokryta jest przy wejściu do krtani i na fałdach
głosowych nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Pozostałe okolice mają
nabłonek wielorzędowy migawkowy, charakterystyczny dla dróg oddecho-
wych. W błonie śluzowej krtani występują liczne gruczoły, które swoją
wydzieliną zwilżają fałdy głosowe i całe wnętrze krtani.
Krtań umieszczona poniżej miejsca skrzyżowania dróg pokarmowej i od-
dechowej spełnia dwa zadania. Pierwsze - to ochrona dróg oddechowych przed
wtargnięciem ciał obcych, drugie - to wytwarzanie dźwięków.
Aparat ochronny zaczyna funkcjonować dopiero wtedy, kiedy ciała obce
dotykają wejścia do krtani. Nagłośnia stanowiąca ruchomą, przednią ścianę
przedsionka krtani, może pochylając się do tyłu zamknąć wejście do krtani.
Ruch zamykania nagłośni jest prawdopodobnie wynikiem pracy małych mięśni:
tarczowo-nagłośniowego (m. thyreopiglotticus) i nalewkowo-nagłośniowego

273
 (m. aryepiglotticus), które obejmując nagłośnię na kształt pętli przeginają ją do
tyłu tak, że nagłośnia opada na fałdy nalewkowo-nagłośniowe.
Drugim czynnikiem, który zamyka wejście do krtani jest przesunięcie się jej
pod język i ucisk nasady języka na nagłośnię. Wtedy całkowicie przechyla się
ona ku tyłowi zamykając wejście do krtani. Kiedy ten ucisk ustaje, nagłośnia
jak sprężyna powraca do swego pionowego położenia spoczynkowego wskutek
sprężystości chrząstki nagłośniowej.
Z tworzeniem dźwięków jest związana głównie część środkowa krtani,
a zwłaszcza głośnia. Wspominano już, że chrząstki nalewkowate, które
połączone są stawowo z chrząstką pierścieniowatą, mogą wykonywać dwojakie
ruchy: mogą przybliżać lub oddalać się od siebie, mogą prócz tego wykonywać
również ruchy obrotowe wokół osi pionowej. Te mchy powodują ustawianie
wyrostków głosowych do przodu (wtedy zbliżają się do siebie) lub przesuwanie
ich w bok (wtedy oddalają się od siebie). Przesuwające się wyrostki głosowe
pociągają za sobą przyczepione do nich fałdy głosowe z wargami głosowymi,
odpowiednio zwężające lub rozszerzające szparę głośni. Natomiast przechyle-
nie się do przodu chrząstki tarczowatej w obu stawach pierścienno-tarczowych
powoduje wydłużanie i napinanie warg głosowych, umożliwiające powstawanie
wysokich tonów.

Ryc. 36. Schemat położenia więzadeł głosowych

I - wiczadia giosowc, 2 - wyrostki głosowe chrząstek nalewkowa tych, 3 - chrząstka pierśaeniowala, 4 - wyrostki mięśniowe
chrząstek nalewkowatych, 5 - chrząstka rożkowata, 6 - stożek sprężysty, 7 - chrząstka larczowata

Wytwarzanie głosu jest związane z drganiem warg głosowych w kierunku

mniej więcej poprzecznym w stosunku do siebie, które zwierając się lub
rozwierając, przerywają okresowo wydechowy prąd powietrza wywołując
dźwięk. W zależności od szerokości szpary głośni oraz od długości, grubości
i stanu napięcia warg głosowych, a tym samym więzadeł głosowych, wysokość
dźwięku będzie wyższa lub niższa. Silniejszy napór prądu powietrza na wargi
głosowe powoduje zwiększenie amplitudy ich drgań i tym samym siłę głosu.
Przy bezdźwięcznym szeptaniu aparat głosowy krtani jest bezczynny. Przy
mowie dźwięcznej fałdy głosowe zbliżają się do siebie, szpara głośni zmienia się
w cienką szczelinę. Barwa dźwięku, która nadaje głosowi jego Indywidualny
charakter, zależy również od wykształcenia przestrzeni rezonujących, w któ-
rych drga słup powietrza - gardła, jamy nosowej oraz zatok przynosowych.
Wytwarzanie zgłosek mowy nie odbywa się w krtani, lecz głównie w jamie
ustnej przy udziale języka, podniebienia, warg i zębów.

274
 Powstawanie dźwięków w krtani jest możliwe dzięki jej mięśniom poprze-
cznie prążkowanym, które poruszają i przesuwają w odpowiednich kierunkach
chrząstki krtani (kształtują szparę głośni) oraz napinają wargi głosowe.
Najważniejsze z nich to: mięsień pierścienno-naiewkowy tylny (m. cricoarytenoi-
deus posteriof) - rozszerzający szparę głośni; mięsień pierścienno-naiewkowy
boczny (m. cricoarytenoideus lateralis) - będący antagonistą mięśnia tylnego;
mięsień nalewkowy poprzeczny (m. arytenoideus transversus) - zbliżający do
siebie chrząstki nalewkowate; mięsień tarczowo-nalewkowy (m. tyroarytenoi-
deus), a szczególnie jego wewnętrzna część zwana mięśniem głosowym (m.
vocalis) - powodujący bardzo delikatne napinanie warg głosowych i regulujący
w ten sposób wysokość i barwę dźwięku oraz mięsień pierścienno-tarczowy (m.
cricothyroideus) - powodujący przesuwanie względem siebie chrząstek tar-
czowatej i pierścieniowatej, tym samym pośrednio wpływający na wydłużenie
i napinanie warg głosowych.

B. Tchawica

Część podgłośniowa krtani przechodzi w tchawicę (trachea), stanowiącą kanał

0 stale otwartym świetle, długości 10-12 cm, w zależności od wzrostu danego
osobnika. Średnica może się wahać od kilkunastu do przeszło 20 milimetrów.
Część górna tchawicy leży w obrębie szyi ku przodowi od przełyku. Część
dolna schodzi do śródpiersia i kończy się podziałem na dwa oskrzela główne,
prawe i lewe, na wysokość IV lub V kręgu piersiowego. W odcinku śródpier-
siowym tchawica leży również do przodu od przełyku, a jej podział, zwany
rozdwojeniem tchawicy (hifurcatio tracheae), leży do tyłu od łuku aorty
1 podziału pnia płucnego.
Szkielet tchawicy składa się z 16-20 podkowiastych chrząstek, otwartych
od strony grzbietowej. Tylne, otwarte odcinki chrząstek zamyka ściana
błoniasta (paries membranaceus) składająca się z mięśniówki gładkiej ułożonej
poprzecznie i tkanki łącznej, wytwarzając w ten sposób jednolitą cewc.
Zewnętrzną warstwę tchawicy tworzy błona włóknista, rozdwajająca się
w miejscach, w których obejmuje chrząstki. W przestrzeniach między chrzą-
stkami błona włóknista jest obficie zaopatrzona we włókna elastyczne, miejsca
te nazwano więzadłami obrączkowymi (ligamenta anularia). Wewnętrzną warst-
wę ściany tchawicy tworzy błona śluzowa, podobna w swej budowie do błony
śluzowej krtani. W świetle tchawicy, w miejscu rozdwojenia, znajduje się ostra
krawędź biegnąca w osi strzałkowej, zwana ostrogą tchawicy (carina tracheae).
Krtań z tchawicą podczas połykania przesuwa się do góry. Podczas
głębokiego wdechu obniża się przepona, a płuca się rozprężają - w obu
przypadkach tchawica może się także wydłużać, dzięki elastyczności podłużnej.
Na skutek czynności mięśni ściany błoniastej, tchawica może się również czynnie
zwężać. Podczas kaszlu występujące znaczne zmniejszenie wymiaru podłużnego
i poprzecznego tchawicy powoduje powstawanie silnego prądu powietrznego
(wzrost ciśnienia w tchawicy), który ułatwia wykrztuszanie zalegającego śluzu.

275
C, Oskrzela

Tchawica w miejscu rozdwojenia dzieli się na dwa oskrzela główne {hronchi

principales), rozchodzące się pod kątem 90°. Oskrzela główne od miejsca
rozdwojenia kierują się w dół i na boki, w kierunku wnęk płucnych. Oskrzele
prawe (bronchus dexter) ma przebieg bardziej stromy i światło nieco większe od
lewego (ze względu na większą objętość prawego płuca, co spowodowane jest
bardziej lewostronnym umieszczeniem serca w śródpiersiu). Te warunki spra-
wiają, że ciała obce łatwiej dostają się do oskrzela prawego niż lewego. We
wnęce płucnej (hilus puimonis) oskrzela główne wchodzą do miąższu płucnego
dzieląc się na oskrzela płatowe: na trzy w płucu prawym i na dwa w płucu
lewym. Oskrzela płatowe (broncki lobares) dzielą się na oskrzela segmentowe
(bronchi segmentales), zaopatrując segmenty oskrzelowo-plucne. Za segment
oskrzelowo-płucny (segmentum bronchopulmonalis) uważany jest taki odcinek
pląta płuc, który ma własne oskrzele segmentowe i tętnicę segmentową
pochodzącą z podziału tętnic krążenia płucnego (małego). Prawe płuco składa
się najczęściej z 10 segmentów (płat górny zawiera 3 segmenty, środkowy 2,
a dolny 5 segmentów). W płucu lewym znajdują się najczęściej po 4 segmenty
w płacie górnym i dolnym.

Ryc. 37. Tchawica i oskrzela

/ - tchawica, 2 - oskrzele główne lewe, 3 — oskrzele gtówne prawe

Oskrzela segmentowe w obrębie swego segmentu dzielą się jeszcze kilka lub
kilkanaście razy, przechodząc ostatecznie w nie posiadające już chrząstek
oskrzelka. Oskrzelko {bronchiolus) ma średnicę około 1 mm i wysłane jest
nabłonkiem migawkowym. Oskrzelko może się dzielić jeszcze kilkakrotnie,
przechodząc w oskrzelko końcowe (bronchioli terminales). Każde oskrzelko
końcowe dzieli się dychotomicznie na dwa oskrzelka oddechowe (bronchioli
respiratorii), które zaliczane są już do miąższu płuc. Na oskrzelkach koń-
cowych kończą się więc drogi oddechowe.
Błona śluzowa oskrzeli pokryta jest nabłonkiem migawkowym. Liczne
gruczoły śluzowe zwilżają wdychane powietrze, tworząc przy tym na po-
wierzchni błony lepką warstwę, na której zatrzymują się wdychane cząsteczki

276
kurzu. Migawki nabłonka przesuwają te zanieczyszczenia w kierunku krtani.
Chrząstki pierścieniowate oskrzeli głównych w mniejszych oskrzelach przybie-
rają kształt małych, nieregularnych chrząstek, zastępowanych coraz częściej
tkanką mięśniową gładką.

IV. Płuca i opłucna

Narządami układu oddechowego, w których zachodzi proces tzw. oddycha-

nia zewnętrznego, są płuca (pulmones). Płuca są narządem parzystym - płuco
prawe i lewe {pulmo dexter et sinister), umieszczonym w jamie klatki piersiowej
(cavum thoracis), są oddzielone od siebie narządami śródpiersia (mediastium),
a od trzew jamy brzusznej oddziela je przepona. Oba płuca na kształt
ochronnego płaszcza obejmują serce.
Kształt płuca stanowi w pewnym stopniu odlew ograniczającej go jamy
klatki piersiowej zamkniętej u dołu przeponą. Wklęsła podstawa płuca
odpowiada wypukłości przepony, na której spoczywa i określana jest jako
powierzchnia przeponowa (facies diaphragmatica). Natomiast boczna wypukła
powierzchnia płuca przylegająca do żeber nosi nazwę powierzchni żebrowej
{facies costaiis), a powierzchnia przeciwległa, zwrócona do śródpiersia, nosi
nazwę powierzchni przyśrodkowej (facies medialis). Kopulasty, górny koniec
płuca nosi nazwę szczytu płuca (apex puimonis), wystaje on kilka centymetrów
ponad górny otwór klatki piersiowej.
Na powierzchni przyśrodkowej znajduje się głęboka wklęsłość - wycisk
sercowy (impressio cardiaca), w którym leży serce objęte osierdziem.
Pośrodku powierzchni przyśrodkowej położona jest wnęka płucna (hilus
puimonis). Wychodzące i wchodzące do wnęki twory w otoczeniu tkanki
łącznej tworzą korzeń płuca (radix puimonis). W skład korzeni płucnych
wchodzą: 1) oskrzela główne prawe i lewe, 2) tętnice płucne prawe i lewe,
3) żyły płucne prawe i lewe, 4) tętnice i żyły oskrzelowe, 5) naczynia
chłonne, 6) nerwy.
Płuca dzielą się na płaty (lobi pulmonatis), oddzielone od siebie szczelinami
międzypłatowymi (fissurae interlobares), dochodzącymi prawie do wnęki. Płuco
lewe ma jedną taką szczelinę zwaną skośną (fissura obliąua), która dzieli płuco
na dwa płaty: górny i dolny (lobus superior et inferior). W płucu prawym oprócz
szczeliny skośnej występuje szczelina pozioma (fissura horizontalis); obie szczeli-
ny dzielą płuco na trzy płaty: górny, środkowy i dolny (lobus superior, medius et
inferior).
Dla potrzeb klinicznych ustalono podział płuc na segmenty oskrzelo-
wo-płucne (segmenta bronchopulmonalia). Segmenty te stanowią niezależne
jednostki, które mają własne oskrzela oraz zaopatrywane są przez gałęzie lewej
lub prawej tętnicy płucnej. Szczegółowy podział płuc na segmenty przedstawio-
no przy opisie drzewa oskrzelowego.

277
 W płucach odróżnia się składnik oskrzelowy i składnik pęcherzykowy.
Pierwszy służy do przewodzenia powietrza; w przedłużeniu krtani, tchawicy
i oskrzeli głównych tworzy on w płucach silnie rozgałęzione drzewo oskrzelowe
(arbor bronchialis). Składnik pęcherzykowy utworzony jest z miseczkowatych
uwypukleń - pęcherzyków płucnych (aheoli pulmonis), których cienka ściana
pozwala na wymianę gazową między powietrzem oddechowym a krwią.

Ryc. 38. Schemat miąższu płucnego

i - pęcherzyk* płucne, 2 - przewodniki pęcherzykowe, 3 - oskrzcilto oddechowe, 4 ~- letniczka płucna, 5 - oskrzclko końcowe,
6 - żyłka pKicna

Za właściwy miąższ płucny uważa się tę część dróg oddechowych, która bierze
udział w wymianie gazowej. Są to oskrzelka oddechowe (bronchioli respiralorii) i ich
ostatnie rozgałęzienia - przewodziki pęcherzykowe (duciuli aheolares). W ścianach
oskrzelek oddechowych znajdują się pojedyncze pęcherzyki płucne, w przewodzi-
kach pęcherzykowych są one rozmieszczone gęsto obok siebie. Końcowe odcinki
przewodzików pęcherzykowych często są rozszerzone i wtedy określa sieje nazwą
woreczków pęcherzykowych (sacculi aheolares). Średnica oskrzelka oddechowego
nie przekracza zwykle 0,5 mm. Wieiorzędowy nabłonek migawkowy traci
w oskrzelku oddechowym stopniowo swe migawki. Szkielet oskrzelka stanowią
głównie włókna kJejodajne, przeplatane włóknami sprężystymi i pęczkami
włókien mięśni gładkich. Ściany przewodzików pęcherzykowych utworzone są
przeważnie z pęcherzyków płucnych. W miejscach gdzie nie ma pęcherzyków
płucnych, ściana przewodzików jest podobna w budowie do ściany oskrzelek.
Pęcherzyki płucne są to twory kuliste, otwarte do światła oskreelek
oddechowych lub przewodzików pęcherzykowych czy woreczków pęcherzyko-
wych. Ściany ich są utworzone z nabłonka jednowarstwowego, otoczonego
gęstą siecią naczyń włosowatych, otrzymujących krew z krążenia małego, czyli
z rozgałęzień tętnic płucnych. Przez cienki nabłonek pęcherzyków oraz
śródbłonek naczyń włosowatych odbywa się wymiana gazowa.
Płuca są pokryte niemal całkowicie błoną surowiczą, zwaną opłucną ,
{plewa). Opłucna składa się z dwóch blaszek: opłucnej ściennej {pleura parieta-
lis) wyścielającej jamę klatki piersiowej oraz opłucnej płucnej albo trzewnej j
{pleura pulmonalis) pokrywającej płuca. Między obu blaszkami znajduje się
jama opłucnej {cavum pleurae). Przejście opłucnej płucnej w opłucną ścienną,
czyli krezka płuca {mesopneumonium), znajduje się wokół wnęki płucnej, skąd

278
 biegnie ku dołowi do przepony zdwojona blaszka opłucnej zwana więzadłem
płucnym (ligamentum pulmonale).
Opłucna płucna otacza całą powierzchnie płuca (z wyjątkiem wnęki
płuc) wnikając do szczelin międzypłatowych i w ich dnie przechodzi z jednego
płata na drugi.
Opłucna ścienna przylega do wewnętrznej powierzchni klatki piersiowej, do
narządów śródpiersia i przepony i pod względem topograficznym dzieli się ją
na: opłucną żebrową (niema costalis)., pokrywającą wewnętrzne powierzchnie
przedniej, tylnej i bocznej ściany klatki piersiowej; opłucną przeponową (pleura
diaphragmatica), przylegającą do górnej powierzchni przepony; opłucną śród-
piersiową (pleura mediastinalis), stanowiącą z obu stron boczne ściany śródpier-
sia; oskiepek opłucnej (cupula pleurae), tj. tę część opłucnej ściennej, która
wystaje przez otwór górny klatki piersiowej, stanowiąc przedłużenie opłucnej
żebrowej i śródpiersiowej. W opłucnej śródpiersiowej wyróżnia się opłucną
osierdziową (pleura pericardiaca) pokrywającą worek osierdziowy serca.
W Jamie opłucnej (cavum pleurae) znajduje się kilka mililitrów płynu
surowiczego, który zmniejsza tarcie przy oddychaniu. Jama opłucnej jest
w zasadzie przestrzenią istniejącą jedynie potencjalnie, ponieważ oba listki
opłucnej ściśle do siebie przylegają wskutek działania sił napięcia powierz-
chownego płynu opłucnowego oraz ujemnego ciśnienia (niższego od atmo-
sferycznego) panującego w worku opłucnym. Istnienie ciśnienia niższego niż
atmosferyczne jest możliwe dzięki sprężystości tkanki płucnej, która ma
skłonność do zmniejszania swej objętości.

V. Mechanika oddychania

Mechanika oddychania związana jest z rytmicznymi zmianami wymiarów

klatki piersiowej, ze sprężystością płuc, określoną rolą opłucnej oraz zmieniają-
cym się w kolejnych fazach oddychania ciśnieniem powietrza w jamie klatki
piersiowej, w jamie opłucnowej oraz w miąższu płucnym.
Wentylacja płuc jest przede wszystkim uzależniona od ruchów klatki
piersiowej w fazie wdechu i wydechu. W czasie wdechu powiększają się
wszystkie wymiary klatki piersiowej - wymiar przedmo-tylny, a także poprze-
czny - wskutek działania mięśni wdechowych, które unoszą ku górze żebra
oraz wysuwają do przodu mostek. Natomiast skurcz przepony, polegający na
spłaszczeniu się jej kopulastej wypukłości, powoduje zwiększenie wymiaru
podłużnego (pionowego) klatki piersiowej.
Ponieważ klatka piersiowa jest przestrzenią zamkniętą, powiększenie jej
wymiarów powoduje zwiększenie objętości połączone z obniżeniem ciśnienia
w jej wnętrzu. Te warunki powodują, że w czasie wdechu elastyczne płuca
wykorzystują ten spadek ciśnienia i rozszerzają się dążąc za odsuwającymi się
ścianami klatki piersiowej. Ciśnienie w jamie opłucnowej obniża się wtedy
o około 6 mm Hg. Przy bardzo głębokim wdechu, na przykład podczas

279
 ciężkiego wysiłku, ciśnienie to może spaść aż o 40 mm Hg poniżej ciśnienia
atmosferycznego.
Rozciągnięcie tkanki płucnej powoduje obniżenie się ciśnienia powietrza
w pęcherzykach płucnych, a następnie w oskrzelkach i oskrzelach poniżej
ciśnienia atmosferycznego, oraz napływ powietrza atmosferycznego do płuc
w celu wyrównania powstałej różnicy ciśnień. Zatem płuca i klatka piersiowa
rozszerzają się nie z powodu wejścia do nich powietrza - ale wręcz odwrotnie,
powietrze wchodzi do płuc dlatego, że się one przedtem rozszerzyły.
Na szczycie wdechu mięśnie wdechowe rozkurczają się i klatka piersiowa
dzięki sprężystości elementów jej ścian zaczyna zmniejszać swą objętość. Żebra
opuszczają się ku dołowi, mostek cofa się, a przepona wpukla się do klatki
piersiowej. Zmniejszenie objętości jamy klatki piersiowej powoduje automa-
tycznie nacisk na płuca, wzrost ciśnienia w jamie oplucnowej (do około 2,5 mm
Hg poniżej ciśnienia atmosferycznego) oraz podniesienie ciśnienia powietrza
w pęcherzykach płucnych powyżej ciśnienia powietrza atmosferycznego. Wy-
starcza to do usunięcia z płuc znajdującego się tam powietrza, czyJi do wydechu.
Spokojny wydech jest aktem biernym, nie wymagającym skurczu mięśni,
natomiast przy silnym wydechu działa szereg mięśni obniżających żebra.

VI. Pojemność płuc

W czasie oddychania spoczynkowego z częstością średnio 16 oddechów na

minutę, przy każdym wdechu napływa do płuc około 500 ml powietrza.
Nazywa się ono powietrzem oddechowym. Z tych 500 ml powietrza tyko około
360 ml dostaje się do pęcherzyków płucnych, a pozostałe 140 ml zalega
w drogach oddechowych, wypełniając tzw. przestrzeń martwą i nie bierze
udziału w wymianie gazowej.
Ilość powietrza, którą można jeszcze pobrać po wykonaniu normalnego
wdechu, wynosi około 2500 ml i stanowi ono powietrze dopełniające (uzupeł-
niające).
Po wykonaniu normalnego wydechu można usunąć z płuc około 1000 ml
powietrza - jest to powietrze zapasowe. Część pozostała powietrza (około 1200
ml), która nie daje się usunąć to powietrze zalegające. Suma powietrza
oddechowego, dopełniającego i zapasowego wynosi około 4000 ml i określa
pojemność życiową płuc. Pojemność całkowita płuc jest większa od pojemności
życiowej o około 1200 ml powietrza zalegającego i wynosi około 5200 ml.
Pojemność życiowa płuc uważana jest za miarę sprawności układu odde-
chowego. W przypadku bardzo dobrej sprawności człowiek wykorzystuje
80-90% swej pojemności życiowej płuc, a u osób przeciętnych procent ten jest
niższy i wynosi 65-80%. Poprawie sprawności oddechowej sprzyja między
innymi uprawianie odpowiednich ćwiczeń fizycznych oraz sportu, zwłaszcza na
wolnym powietrzu. Pojemność życiowa płuc obniża się wraz z wiekiem wskutek
zmniejszonej sprężystości klatki piersiowej i elastyczności tkanki płucnej.

280
 UKŁAD TRAWIENNY

I. Znaczenie i podział układu trawiennego

Zadaniem układu trawiennego albo pokarmowego (systema digestorium) jest

pobieranie pokarmu, przerabianie go (rozkład, trawienie, wchłanianie) oraz
wydalanie nie strawionych resztek treści pokarmowej.
Układ trawienny składa się z przewodu pokarmowego rozpoczynającego się
ustami a kończącego się odbytem oraz dwóch dużych gruczołów: wątroby
i trzustki.

Ryc. 39. Schemat układu trawiennego

/ - ślinianki, 1 -gardło, 3 - przełyk, 4 - żołądek, 5 - dwunastnica, 6 - trzustka, 7 - wątroba, S - pęcherzyk żółciowy, 9 -jelito czcze,
10 - jelito kręte, // - jelito grube, 12 - odbytnica

281
 Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej z narządami w niej zawartymi,
gardła, przełyku, żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego.
W ramach czynności układu trawiennego zadanie jamy ustnej polega
głównie na pobieraniu pokarmu (odgryzaniu, ssaniu, piciu itp.), rozdrabnianiu,
miażdżeniu i mieszaniu go ze śliną, zawierającą między innymi enzymy
trawienia. Tak przerobiony pokarm zostaje uformowany w kęs, który w trakcie
połykania przesuwa się przez gardło do przełyku. Stąd, wskutek odruchowych
perystaltycznych skurczów mięśniówki gładkiej ściany przełyku, pokarm
wędruje do dalszych odcinków przewodu pokarmowego, podlegając tam
obróbce chemicznej (trawieniu) i częściowemu wchłanianiu. W jelicie cienkim
odbywa się dalsze trawienie węglowodanów, białek i tłuszczów pod wpływem
enzymów wydzielanych przez gruczoły ściany jelita oraz dostarczanych z trzu-
stki i wątroby. W obrębie jelita cienkiego odbywa się również wchłanianie
prostych składników pokarmowych do krwi. W jelicie grubym zachód/!
zwrotne wchłanianie wody, elektrolitów, witamin i aminokwasów. Nie strawio-
ne resztki pokarmowe formowane są w kał i wydalane odbytem na zewnątrz.
Jama ustna i gardło, prócz czynności związanych z układem pokarmowym,
spełniają jeszcze inne funkcje. Stanowiąc część drogi oddechowej, która
w gardle krzyżuje się z drogą pokarmową^ jama ustna., a takie gardło (wspólni?
z krtanią) biorą również udział w czynności mowy. Z tych powodów za
początek przewodu pokarmowego uważa się często dopiero przełyk, określając
tę część układu przewodem żołądkowo-jelitowyni, który jest związany wyłącz-
nie z rozkładem pożywienia.

II. Budowa ścian przewodu pokarmowego

Ściany przewodu pokarmowego zbudowane są najczęściej z trzech warstw

z błony śluzowej, błony mięśniowej i błony zewnętrznej. Błona śluzowa składa
się z nabłonka i z tkanki łącznej, stanowiącej blaszkę właściwą błony śluzowe;
Nabłonek jamy ustnej, gardła i przełyku, a więc tych części, które prawie me
wchłaniają treści pokarmowej, jest wielowarstwowy płaski. Pozostała część
przewodu ma nabłonek jednowarstwowy walcowaty. Pod błoną śluzową kż\
luźna tkanka łączna, zwana tkanką podśluzową. Obecność tkanki podśluzowe-
sprawia, że błona może układać się w fałdy i wygładzać zależnie od rozciągania
lub kurczenia się ściany narządu. Między błoną śluzową a tkanką podśluzową
może znajdować się warstwa mięśni gładkich, zwana blaszką mięśniową błon>
śluzowej.
Błona śluzowa wraz z tkanką podśluzową otoczona jest błoną mięśniową,
która począwszy od przełyku (z wyjątkiem jego górnego odcinka) składa się
z mięśni gładkich. Błona mięśniowa układa się zwykle w dwie warstwy,
bezpośrednio do tkanki podśiuzowej przylega warstwa okrężna, bardziej
obwodowo leży warstwa podłużna.

282
 Warstwa zewnętrzna, tzw. błona surowicza, otacza przewód pokarmowy
i łączy go z otoczeniem. Składa się z tkanki łącznej. W jamie brzusznej
większość naraądów powleka gładka, cienka, biaława błona zwana otrzewną
(peritoneum).

III. Budowa i funkcja przewodu pokarmowego

1, Jama ustna

Jama ustna (caimm oris) dzieli się na przedsionek jamy ustnej, jamę ustną
właściwą i cieśń gardzieli. Dwie pierwsze części oddzielone są od siebie
wyrostkami zebodołowymi szczęki i żuchwy oraz zębami.

A, Przedsionek jamy ustnej

Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) leży do przodu od wyrostków

zębodołowych i zębów. Jego zewnętrzne ściany stanowią z przodu wargi (labia
oris) z boków policzki (huccae). Błona śluzowa warg i policzków przechodzi
w dnie i na stronie przedsionka w błonę śluzową dziąseł. Przedsionek jest
z przodu podzielony fałdami błony śluzowej, tzw. wędzidefkiem wargi górnej
i dolnej {frenulum labii superioris et inferioris), na część prawą i lewą. W błonie
śluzowej policzków znajduje się ujście przewodu ślinianki przyusznej. W przed-
niej ścianie przedsionka, między wargą górną (lahium superius) i dobą (labium
inferius) znajduje się szpara ustna (rima oris). Wargi pokryte są na zewnątrz
skórą, wewnątrz - błoną śluzową. Na granicy między nimi znajduje się tzw.
czerwień wargowa, przez której wielowarstwowy nabłonek płaski pozbawiony
warstwy zrogowaciałej, włosów i gruczołów potowych przeświecają naczynia
włosowate krwionośne. Na zewnętrznej powierzchni wargi górnej biegnie
pionowa rynienka podnosowa (pkilirum), zaczynająca się poniżej przegrody
nosowej. Błona śluzowa policzków i warg przechodzi w obrębie sklepienia
przedsionka jamy ustnej {fomix vestibuli) na wyrostki zębodołowe żuchwy
i szczęki i cosi odtąd nazwę dziąsia (gingiua). Dziąsła są nieprzesuwalną bioną
śluzową, usadowioną na podłożu kostnym.

B. Jama ustna właściwa

Jama ustna właściwa (cavum oris proprium) stanowi przestrzeń między

łukami zębów a cieśnią gardzieli. Jej strop stanowi podniebienie (palatum),
a dno - okoiica podjęzykowa i język.
Część przednia podniebienia to podniebienie twarde (palatum durum).
Posiada ono szkielet kostny utworzony z wyrostków podniebiennych szczęk
i blaszek poziomych kości podniebiennych. Błona śluzowa podniebienia
twardego nie ma mięśniówki gładkiej ani tkanki podśluzowej, lecz jest dość

283
 Ryc. 40. Przekrój strzałkowy przez jamę ustną i trzewia szyi
.' - jama nosowa, 2 - korzeń siekacza szczęki, 3 - przedsionek jamy ustnej, 4 - okolica podjczykows, 5 - ujścis gardłowe trąbki
słuchowej, 6 - język, 7 - część usins gardła, 8 - część krtaniowa gardła, 9 - przełyk, W - tchawica

ściśle zrośnięta z okostną. Podniebienie twarde ku tyłowi przechodzi w pod-

niebienie miękkie {palatum molle), będące fałdem błony śluzowej zawierającym
mięśnie poprzecznie prążkowane. Pośrodku tylnego brzegu podniebienia
miękkiego znajduje się wyniosłość zwana języczkiem (uvuld).

12

Ryc. 41. Jama ustna

1 - warga góroa, 2 - wędzidclko warfti RÓrnej, i - dziąsło górne, 4 - podniebienie twarde. 5 - podniebienie miękkie, 6 - języczek,
7 - cieśń gardzieli, 8 - powierzchnia grzbietowa języka, 9 — dziąsło dolne, W - wędzidełko wargi dolnej, / / - warga dolna, 12 - ruk
podnicbienno-gafdłowy, 13 - migdałck podniebienny, 14 - hik podniebicnuo-jczykowy

284
 Okolica podjęzykowa znajdująca się pod językiem tworzy dno jamy
ustnej (fundus cavi oris). Główną warstwę dna jamy ustnej stanowi przepo-
na jamy ustnej (diaphragma oris), składająca się głównie z mięśni żach-
wowo-gnykowych (mm. mytehyoidei). Błona śluzowa pokrywająca dno jamy
ustnej wytwarza fałd podjęzykowy (plica subiingualis) ustawiony w płasz-
czyźnie pośrodkowej. Na brodawce fałdu podjczykowego, zwanej mięskiem
podjęzykowyrn, znajduje się wspólne ujście śiinianek podjęzykowej i śli-
nianki podżuchwowej.
Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, język i ślinianki,

C. Zęby

U człowieka powstają 52 zawiązki zębów (dentes), w tym 20 mlecznych

i 32 stałych.
Zęby mleczne (dentes decidui) wyrzynają się począwszy od 6 miesiąca życia
aż do końca drugiego roku i później. Uzębienie mleczne stanowi zmniejszony
model uzębienia stałego. W skład zębów mlecznych wchodzą (w każdej połowie
szczęki, i żuchwy) 2 siekacze (inciswi), 1 kieł (caninus), 2 trzonowce (molares)
- razem 5 zębów. Począwszy od siódmego roku życia zęby mleczne są
zastępowane przez zęby stale (dentes permanentes). W skład zębów stałych
wchodzą dodatkowo 2 przedtrzonowce (premolares) i trzeci irzonowy. ząb
mądrości - razem 8 zębów.
Każdy ząb składa się z korony, szyjki i korzenia lub korzeni, mieszczących
się w zębodole.

IH

III-
Ryc. 42. Przekrój strzałkowy zęba siecznego
/ - korona. // - szyjka, III - korzcć, ! - szkliwo, 2 - zębina, 3 - komora
zęba, 4 ~ kostniwo, 5 - dz^ąsło, 6 - wyrostek zębodołowy, 7 - ozębna

Korona zęba (coror.a dentis) wystaje ponad dziąsło do światła jamy ustnej
i pokryta jest szkliwem (enamelum). Korzeń (radix) jest częścią zęba pokrytą
kostniwem (cementum) i schowaną w zębodole. Na granicy korony i korzenia
znajduje się szyjka zęba (coiium dentis), która jest przykryta dziąsłem i w nor-
malnych warunkach jest niewidoczna. Ząb zbudowany jest głównie z zębiny

285
(dentinum). Korona zawiera jamę, zwaną komorą zęba (cavum dentis), która
przechodzi w cieńszy kanał korzenia (canais radicis), kończący się jednym lub
kilkoma otworami na szczycie korzenia (foramen apicis dentis).
Na koronie zęba wyróżnia się powierzchnię wargową, powierzchnię języko-
wą, dwie powierzchnie styczne, powierzchnię zgryzu lub brzeg sieczny. Szkliwo
pokrywające powierzchnie korony zęba jest najtwardszą substancją organizmu
ludzkiego. Składa się ono z pryzmatów tzw. słupów szkliwnych, połączonych
istotą międzypryzmatyczną. W ich skład prócz substancji organicznych wcho-
dzą kryształki apatytu. Szkliwo jest pokryte oszkliwem, odpornym na działanie
kwasów i zasad.
Komora zęba i kanały korzeniowe wypełnione są luźną tkanką łączną,
tworzącą miazgę zęba {pulpa dentis) i stanowiącą zrąb dla nerwów i naczyń
zęba. Miazga w otworach szczytowych korzenia przechodzi w ozębną korzenia
(periodontium), która wytwarza więzadła umocowujące zęby.
Zęby różnią się częściowo liczbą korzeni. Siekacze, kly i przedtrzonowcc
dolne są zwykle zębami jednokorzeniowymi, przedtrzonowce górne mogą mieć
po dwa korzenie. Zęby trzonowe górne mają po trzy korzenie, dolne po dwa
Ząb mądrości może mieć do czterech korzeni, a czasem tylko jeden.

D. Język

Język (lingua) jest to mięśniowy narząd pokryty błoną śluzową, który ma

znaczną ruchomość i zdolność zmieniania kształtu (wydłużania się i skracania,
rozszerzania i zwężania, grubienia i spłaszczania się). Ta wyjątkowa zdolność
zmiany kształtu związana jest z licznymi funkcjami języka, język bierze udział
w żuciu (wsuwając pokarm między szeregi zębów), połykaniu (tworzy kęs

Ryc 43, Schemat rozmieszczenia brodawek językowyr'

/ - brodawki okolone, 2 - brodawki liśdaslc, 3 ~ brodawki grzybowa
4 - brodawki ailkowale

286
 i przerzuca go do gardła), ssaniu, mówieniu (szczególny udział bierze język przy
wymawianiu niektórych samogłosek i spółgłosek), kontroluje za pomocą
dotyku i oczyszcza jamę ustną. Tę zdolność zmieniania kształtu zawdzięcza
język różnym kierunkom przebiegu swych mięśni poprzecznie prążkowanych.
Biegną one w osi strzałkowej, poprzecznej i pionowej.
W języku wyróżnia się nasadę, trzon i koniec oraz grzbiet i powierzchnię
dolną, Część tylna języka przytwierdzona do dna jamy ustnej nazywa się
nasadą języka (radix linguae). Dalej do przodu nasada przechodzi w trzon
{corpus), zwężający się w koniec języka {apex). Między nasadą a trzonem
znajduje się bruzda graniczna w kształcie rzymskiej piątki otwartej do przodu.
Przed bruzdą znajdują się brodawki okólne {papillae vallatae) w liczbie kilku lub
kilkunastu. Ku tyłowi od kąta bruzdy granicznej znajduje się otwór ślepy
{foramen caecum).
Błona śluzowa grzbietu języka w swej blaszce właściwej zawiera mocną
błonę łącznotkankową. do której przyczepiają się mięśnie języka. Część tych
mięśni rozpoczyna się i kończy w samym języku, część natomiast przyczepia się
do wyrostków rylcowatych (ich skurcz pociąga język do tyłu i ku górze), do
rogów większych kości gnykowej (pociąganie języka ku tyłowi i nieco w dół)
ora.z uo rCuica. urouKOwcgo (pociąganie uo przodu).
Oprócz wspomnianych brodawek okolonych na grzbiecie i brzegach języka
znajdują się liczne innego kształtu brodawki: nitkowate {papillae filiformes),
grzylbowate {papillae fungiformes) i liściaste {papillae foliatae). W ich błonie
śluzowej znajdują się kubki smakowe (euliculi gustatorii), twory zawierające
receptory smaku. Ściany kubków są utworzone z komórek zrębowych i kilku
lub kilkunastu komórek smakowych, które wysyłają na powierzchnię błony
śluzowej pręciki smakowe. Komórki smakowe są receptorami zmysłu smaku.
Receptory te nie tylko znajdują się w błonie śluzowej brodawek języka, ale
także w błonie śluzowej podniebienia, warg, policzków, mięśni gardzieli
i nagłośni. Dzięki tym receptorom odczuwamy cztery rodzaje smaku: słodki,
kwaśny, gorzki i słony. W tym samym kubku mogą się znajdować receptory
kilku rodzajów smaku.

E. Gruczoły ślinowe

W błonie śluzowej jamy ustnej znajdują się liczne drobne gruczoły ślinowe
(glandulae salivares) - policzkowe, wargowe, językowe i podniebienne. Prócz tego
do przedsionka jamy ustnej uchodzi przewód śiisiianki przyusznej {ductus
parotideus), w dnie jamy ustnej przewody ślinianek podżuchwowej i pod-
językowej {ductus submandihuiaris et sublingualis). Wszystkie trzy ślinianki są
parzyste.
Największa z nich, ślinianka przyuszna {glandula parotis) o masie około 30 g
leży na gałęzi żuchwy, do przodu od małżowiny usznej oraz częściowo poza
gałęzią żuchwy. Przewód jej uchodzi na błonie śluzowej policzków w okolicy
drugiego zęba trzonowego górnego.

287
 O połowę mniejsza ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) leży
pod przeponą jamy ustnej. Przewód wyprowadzający biegnie nad mięśniem
żuchwowo-gnykowym i łączy się najczęściej z przewodem ślinianki pod-
językowej. Wspólny przewód wyprowadzający uchodzi na rnięsku podjęzyko-
wym na dolnej powierzchni języka, z boku od wędzidełka.
Najmniejsza ze ślinianek, podjęzykowa (glandula sublingualis) o masie około
5 g, leży w okolicy podjęzykowej, przylegając do trzonu żuchwy.
ŚUnłanki wydzielają do jamy ustnej około 1,5 litra śliny na dobę. Wydzieli-
na śiinianki przyusznej ma charakter surowiczy, ślinianki podjęzykowej
- śluzowy, a ślinianki podżuchwowej ma charakter mieszany, śluzowo-surowi-
czy. Ślina surowicza zawiera enzym trawiący wielocukry - amylazę ślinową,
natomiast w ślinie śluzowej występuje mucyna, ułatwiająca potykanie ufor-
mowanego kęsa pokarmowego.

F. Cieśń gardzieli

Cieśń gardzieli (isthmus faucium) jest krótkim kanałem łączącym jamę ustną
z gardłem. Ściany gardzieli (fauces) są utworzone w górze przez podniebienie
miękkie, z dołu przez nasadę języka, z boków przez dwa parzyste łuki: przedni
podniebienno-językowy {arcus palaiogiossus) i tylny podniebienno-gardłowy
(arcus palatopharyngeus). Między łukami po każdej stronie znajduje się
migdałek podniebienny (tonsilla palalina). W nasadzie języka znajduje się
migdakk językowy (tonsilla lingualis).

2. Gardło

Gardło ipharynx) jest narządem wspólnym układu trawiennego i od-

dechowego. Krzyżują się w nim drogi pokarmowe i oddechowe. Jamę gardła
dzieli się na część nosową, ustną i część krtaniową. Część nosowa gardła
czynnościowo należy do układu oddechowego, pozostałe dwie części jamy
gardła: ustną i krtaniową włącza się w przewód pokarmowy.
Budowę gardła omówiono w układzie oddechowym.

3. Przełyk

Przełyk (oesophagus) jest przewodem pośredniczącym w przekazywaniu

pokarmów z gardła do żołądka. Nie zachodzą w nim procesy trawienia
i wchłaniania.
Połączenie gardła z przełykiem znajduje się do przodu od VI kręgu szyjnego
i do tyłu od chrząstki pierścieniowatej krtani. Na całym swym przebiega
przełyk leży do przodu od kręgosłupa i kończy się na wysokości X lub XI kręgu
piersiowego, łącząc się z żołądkiem. Długość jego wynosi około 25 cm.
Ze względu na topografię w przełyku wyróżnia się część szyjną położoną na
pograniczu szyi i klatki piersiowej, część piersiową przebiegającą w śródpiersiu

288
górnym i tylnym oraz najkrótszą część brzuszną, zawartą między przeponą
a żołądkiem.
W przebiegu przełyku występują trzy zwężenia: górne (krtaniowe) - w miejs-
cu odejścia od gardła, środkowe (aortaine) - w miejscu skrzyżowania z łukiem
aorty, dolne (brzuszne) - w miejscu przejścia w żołądek.
Ściana przełyku jest zbudowana z błony zewnętrznej, z błony mięśniowej,
z tkanki podśluzowej i z błony śluzowej. Błona zewnętrzna składa się z luźnej
tkanki łącznej umożliwiającej przesuwalność przełyku. Błona mięśniowa skła-
da się z dwóch warstw: wewnętrznej okrężnej i zewnętrznej podłużnej.
W górnej części przełyku są to mięśnie poprzecznie prążkowane, w dolnej
- mięśnie gładkie. Skurcz przełyku w jego górnej części następuje szybko,
w dolnej natomiast - powoli. Tkanka podśiuzowa oraz błona śiuzowa są
pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. W tkance podśluzowej znaj-
dują się gruczoły przełykowe.

4, Żołądek

Żołądek (ve.ntricv.ius), w języku greckim (gaster), stanowi workowate roz-

mechanicznie rozdrobniony w jamie ustnej, zmieszany ze śliną i uformowany

w kęs zostaje przesunięty do żołądka i tu zamieniony w płynną miazgę
(chymus),
Żołądek leży ukośnie od góry i strony lewej ku dołowi i strony prawej
w okolicy nadbrzusznej podżebrza lewego. Żołądek jest najbardziej elastyczną
częścią przewodu pokarmowego i dlatego jego kształt oraz położenie u czło-
wieka ustawicznie się zmieniają i zależą głównie od jego wypełnienia treścią
pokarmową, a także od okresu trawienia.

10—

Ryc. 44. Schemat żołądka

7 - przełyk, 2 - dno żołądka, 3 - wpusl, 4 - trzon żołądka, 5 - krzywizna mniejsza, 6 - krzywizna większa, 7 - część odżwkrnikowa
żołądka, 8 - odźwiernik, 9 - opuszka dwunastnicy, W - XI żebro

289
 Żołądek łączy się z przełykiem częścią zwaną wpustem żołądka (cardia).
Bezpośrednio do wpustu przylegająca część żołądka nazywa się częścią
wpustową. Powyżej wpustu z lewej strony znajduje się sklepione w postaci
kopuły dno żołądka (furidus), poniżej trzon (corpus), przechodzący w część
odźwiernikową (pars pylorica), zakończoną odźwiernikiem (pylorus). Lewy
wypukły brzeg żołądka nazywa się krzywizną większą (curvatura major), prawy
wklęsły - krzywizną mniejszą (curvatura minor). Odźwiernik stanowiący przejś-
cie żołądka w jelito cienkie zawiera zgrubiałą warstwę okrężną błony mięśnio-
wej, zwaną zwieraczem odźwiernika (m. sphincter pylori). Zamyka on przejście
z żołądka do jelita i otwiera się odruchowo po zneutralizowaniu w dwunastnicy
kwaśnej treści pokarmowej, która przy poprzednim otwarciu odźwiernika
dostała tam się z żołądka. Podział anatomiczny żołądka na trzon i część
odźwiernikową jest zgodny z jego dwoma podstawowymi zadaniami, jakie ma
do spełnienia. Trzon żołądka jest właściwym magazynem pokarmu. Część
odźwiernikową transportuje dalej miazgę pokarmową z żołądka do dwunastni-
cy, odznacza się przy tym bardzo żywą perystaltyką. W trzonie odbywa się
właściwa czynność żołądka, czyli trawienie pokarmów pod wpływem wydziela-
nego soku żołądkowego.
Sok żołądkowy jest wytwarzany przez gruczoły błony śluzowej żołądka
i zawiera kwas solny 0,4-0,5%, soie mineralne, głównie NaCl i KG, enzymy:
pepsynę, katepsynę, podpuszczkę i iipazę oraz śluz i wodę. Ze względu na
różnice w budowie morfologicznej gruczołów dzielimy je na wpustowe,
właściwe (w dnie i trzonie żołądka) oraz odźwiernikowe. Gruczoły wpustowe
i odźwiernikowe wytwarzają wydzielinę śluzową, enzymy wytwarzane są
głównie przez gruczoły właściwe. Ujścia gruczołów żołądkowych znajdują się
w tzw. ucieczkach żołądkowych, czyli zagłębieniach występujących pomiędzy
fałdami błony śluzowej. Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem jednowarst-
wowym walcowatym.
Błona mięśniowa ściany żołądka składająca się z trzech warstw: podłużnej
(zewnętrznej), okrężnej (środkowej) i skośnej (wewnętrznej) zapewnia od-
powiednie napięcie ścianom żołądka i wykonuje ruchy robaczkowe (perystal-
tyczne) przesuwające treść pokarmową w kierunku odźwiernika.

5. Jelito cienkie

Rozpoczęta już w jamie ustnej i żołądku obróbka chemiczna pokarmu za

pomocą enzymów śliny oraz soku żołądkowego odbywa się jednak głównie
w następnym odcinku cewy pokarmowej, w jelicie cienkim, i tu zostaje
zakończona. Tutaj też substancje zawarte w strawionej miazdze pokarmowej
zaczynają przenikać przez nabłonek do głębszych warstw błony śluzowej,
a stamtąd do naczyń włosowatych i chłonnych. Zjawisko to nazywamy
wchłanianiem. Niektóre substancje mogą się już wchłaniać w jamie ustnej (np.
nikotyna i alkohol), w żołądku ze składników pokarmowych w nieznacznym
stopniu wchłaniane są cukry proste i woda, ale inne składniki pokarmowe
muszą ulec jeszcze dalszej obróbce chemicznej w jelicie cienkim.

290
 Jelito cienkie (intestinum tenue) dzielimy na trzy części: dwunastnicę, jelito
czcze i jelito kręte. Dwunastnica jest wyraźnie odgraniczona od dalszej części
jelita, natomiast jelito czcze przechodzi w jelito kręte stopniowo zmieniając swe
niektóre cechy morfologiczne.
Długość jelita cienkiego może dochodzić do 5 metrów. Średnica jelita
początkowo licząca do 40 mm zmniejsza się w miarę zbliżania się do końcowego
odcinka jelita krętego do 25 mm. Zmniejszanie się światła jelita cienkiego na
korzyść długości zwiększa znacznie jego powierzchnię w stosunku do objętości,
co nie jest bez wpływu na proces wchłaniania substancji pokarmowych.

A. Dwunastnica

Dwunastnica (duodenum) jest najkrótszym odcinkiem jelita cienkiego i nie

przekracza zwykle 25 cm długości. Ma kształt podkowiasty i dzieli się na część
górną (j)ars superior), część zstępującą (pars descendens), część" poziomą {pars
horizontalis) i cześć wstępującą {pars ascendens). Początkowy, rozszerzony
odcinek części górnej nosi nazwę opuszki dwunastnicy (bulbus duodeni). Opusz-
ka stanowi przedłużenie odźwiernika i znajduje się mniej więcej na wysokości
I kręgu lędźwiowego, ponad głową trzustki. W dalszym przebiegu dwunastnica
zakręca ku dołowi w prawo (część zstępująca), obejmując głowę trzustki. Na
wysokości III kręgu lędźwiowego (poniżej głowy trzustki) zakręca w lewo
(część pozioma), następnie skośnie ku górze i w fewo (część wstępująca). Tu
kończy się (na wysokości II kręgu lędźwiowego do przodu od mięśnia
lędźwiowego większego), przechodząc ostrym zgięciem w jelito czcze.

Ryc. 45. Dwunastnica i trzustka

/ - opuszka dwunastnicy, 2 - ogon trzustki, 3 - przewód trzustieuwy, 4 - naczynia krezko-wc górne, 5 -jelito caczc, 6 - brodawka
większa dwunastnicy ZE wspólnym ujściem przewodu trzustkowego i przewodu żołdowego wspólnego, 7 - część zstępująca
dwunastnicy, 8 — brodawka mniejsza z ujściem przewodu trzustkowego dodatkowego

W błonie śluzowej opuszki dwunastnicy nie występują fałdy okrężne.

Zaczynają się one zwykle w części zstępującej dwunastnicy, a zanikają zupełnie
w końcowym odcinku jelita krętego. W części zstępującej na ścianie tyl-
no-przyśrodkowej znajdują się dwie brodawki, większa (papilla duodeni tnajor)
zawierająca wspólne ujście przewodu żółciowego wspólnego i przewodu
trzustkowego oraz kilkanaście milimetrów wyżej mniejsza {papilla duodeni
minor) - z ujściem przewodu trzustkowego dodatkowego.

291
 liiił

B. Jelito czcze i kręte

Jelito czcze (jejunum) i jelito kręte (ileum) nie są od siebie wyraźnie
odgraniczone i mają wiele cech wspólnych. Zazwyczaj przyjmuje się, że f górnej
części jelita cienkiego stanowi jelito czcze, a | doisej - jelito kręte.

Ryc. 46. Schemat pętli jelitowych

1 - sieć więksi* otrzewnej, 2 - okręimics poprzesta, 3 - pętu
jeliu cienkiego, 4 - okrężnka ełowata, 5 - zgięcie wątrc!>owe
okrężoicy

Jelito cienkie rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym (flexura duode-

nojejunałis) na wysokości II kręgu lędźwiowego, kończy zastawką krętoi-
ezo-kątniczą (valva ileocecaliś) w miejscu ujścia do kątnicy w prawym dole
biodrowym. Zastawka krętniczo-kątnicza, podobna w swej budowie do
odźwiernika żołądka, otwiera się tylko w czasie ruchu perystaltycznego
końcowego odcinka jelita krętego. W ten sposób treść jelita krętego może
wpływać porgami do jeiita grubego, ale nie może się coftiąć, gdyż po ustaniu
fali pcrystaltycznej jeiita krętego, zastawka natychmiast się zamyka.
Jelito czcze i kręte leżą wewnątrzotrzewnowe i przymocowane są do tylnej
ściasy jamy brzusznej za pomocą krezki Krezka jeiita cienkiego (mesenterium)
jest podwójnym fałdem otrzewnej, który schodzi z tylnej ściany jamy brzusznej
i w swym wolnym brzegu zawiera jelito. Brzeg wolny krezki ma długość równą
długości jelita, iiatomiast jej przyczep do tylnej ściany jamy brzusznej wynosi
tylko około 15 cm. Różnica długości obu brzegów krezki powoduje pofałdowa-
nie krezki i ułożenie jelita cienkiego w liczne pętle. Pętle jelita cienkiego
wypełniają większą część jamy brzusznej i mogą się przesuwać i zajmować
różne położenie w jej obrębie.
Ogólnie można powiedzieć, że jelito czcze zajmuje lewą część jamy
brzusznej poniżej żołądka, zaś pętle jelita krętego układają się w prawej i dolnej
części jamy brzusznej.
Ściana jelita cienkiego składa się z czterech podstawowych warstw (podob-
nie jak całej cewy pokarmowej), które nie różnią się w budowie od pozostałych

292
części przewodu pokarmowego z wyjątkiem błony śluzowej. Błona śluzowa
jelita czczego i krętego jest dostosowana do głównej funkcji jelita cienkiego, tj.
zasadniczego procesu trawienia oraz wchłaniania. Pokryta jest nabłonkiem
wielowarstwowym walcowatym, który tworzy liczne gruczoły jelitowe wy-
twarzające sok jelitowy, zawierający enzymy rozkładające związki zawarte
w treści jelitowej do składników prostych, wchłanialnych do krwi.

pOKiIiriOW
brzusznej pokrytych otrzewną
) - wyrostek rmcczykowaly tuostka, 2 - prawy p»al wątroby,
i - okrężnica. wstępująca, 4 ~ pętla jelita cieakiego, 5 - sieć
większa otrzewnej

W błonie śluzowej jelita występują również komórki kubkowe ora?

skupiska tkanki limfoidalnej w postaci grudek chłonnych pojedynczych i skupio-
nych (folliculi lymphatici solitarii et aggregati). Grudki te występują począt-
kowych odcinkach jelita cienkiego (w dwunastnicy i jelicie czczym) pojedynczo,
w dalszych odcinkach (w jelicie krętym) tworzą skupienia. Komórki kubkowe
wydzielają śluz.
Błona śluzowa jelita cienkiego wytwarza fałdy okrężne (plicae circulares)
dochodzące do wysokości 8 mm, które zwiększają powierzchnię wewnętrzną
jelita cienkiego. W odróżnieniu od fałdów śluzówki żołądka, fałdy okrężne
jelita nie znikają przy jego rozciąganiu.
Drugim czynnikiem, który zwiększa powierzchnię śluzówki, są kosmki
jelitowe (villi intestinales). Kosmki to cienkie wypustki błony śluzowej wyso-
kości 0,5 -1,5 mm, są na ogół gęsto ułożone obok siebie (10 - 40 na 1 mm 2 ),
nadając błonie śluzowej wygląd aksamitu. Liczba ich jest szacowana na około
5-10 milionów i dzięki nim powierzchnia wewnętrzna jelita wzrasta mniej
więcej o 600%. Kosmki są to małe narządy stanowiące odrębną jednostkę
morfologiczną i funkcjonalną. Są pokryte nabłonkiem walcowatym i mają
własne włókna mięśniowe gładkie (pochodzące z blaszki mięśniowej błony
śluzowej), biegnące aż do szczytu kosmka. Rytmiczne skurcze mięśniówki
kosmka skracają jego długość, co ułatwia wypływ krwi żylnej i chłonki. W osi
długiej kosmka biegnie przynajmniej jedno naczynie chłonne włosowate,

293
 kończące się ślepo w szczycie kosmka pętlą lub rozszerzonymi gałązkami
Tętniczki, jedna lub kilka, dochodzą do wierzchołka kosmka i tu dopiero
kończą się, oddając po drodze gałązki do sieci naczyń włosowatych kosmka
Żyła wyprowadzająca krew z naczyń włosowatych ma zawsze co najmnk
jedno zespolenie tętniczo-żyine, umożliwiające krążenie krwi z pominięciem
sieci naczyń włosowatych lub regulujące przepływ przez te naczynia.
Kosmki jelitowe są narządami wchłaniającymi chemicznie rozłożone skład
niki pokarmowe, które po przejściu nabłonka kosmka kierują się dwiema
drogami. Mianowicie naczynia włosowate krwionośne przyjmują wchłonięte
przez nabłonek cukry proste i powstałe z rozpadu białek aminokwasy, za ;
naczynia włosowate chłonne przyjmują tłuszcze, zsyntetyzowane w nabłonku
z wchłoniętych kwasów tłuszczowych i giicerolu. Stąd tłuszcze płyną drogi
przewodu piersiowego do żyły ramienno-głowowej lewej i żyłą główną górni
do prawego przedsionka serca, a cukry i aminokwasy żyłą krezkową górna
przez żyłę wrotną do sieci naczyń włosowatych wątroby.

Ryc. 48. Schemat kosmka jelitowego

komórlci młbŁonta fcosmka. 2 ~ ssacs-ynia krwionośne włoscwal - !£ i. R »£,••. _
^ - żyłka, 5 - aaezmie chłonne

Mięśnie gładkie błony mięśniowej jelita cienkiego wykazują okresowe

zmiany napięcia, które powodują powstawanie ruchów wahadłowych, odcin-
kowych oraz perystaitycznych. Ruchy jelita cienkiego powodują wymieszanie
miazgi pokarmowej z sokami trawiennymi oraz przesuwanie z odpowiednia
prędkością miazgi pokarmowej w kierunku od żołądka do odbytu. Zadanie to
spełnia błona mięśniowa. Jej warstwa podłużna kurcząc się skraca określony
odcinek jelita i powiększa jego średnicę, zaś warstwa okrężna zwęża jego
przekrój, co prowadzi do przesunięcia treści do dalszego odcinka jelita.
Ruchy wahadłowe polegają na przemiennym wydłużaniu poszczególnego
odcinka jelita, w wyniku czego treść pokarmowa przesuwa się to w jedną, to
w drugą stronę.

294
 Ryo, 49. Schemat rodzajów ruchów jelita, cienkiego
/ - okresowe zmiany napięcia mieśtsiówki gładkiej jelita, 2 - ruchy wahadłowe, 3 - ruchy odcinkowe (segmenialae), 4 - ruchy
pcrysUtilymne (robaczkowe)

Ruchy odcinkowe (segmentalne) wykonuje mięśniówka okrężna kurcząc się

w różnych odcinkach jelita przy biernym rozluźnieniu mięśniówki podłużnej.
Skurcze te w danej chwili dzielą jelito na poszczególne segmenty i następnie
zanikają, a między nimi występują nowe zwężenia.
Ruchy wahadłowe i odcinkowe służą do mieszania treści pokarmowej
z sokiem jelitowym.
Ruchy perystaltyczne, czyli robaczkowe, przesuwają treść w kierunku
odbytu pod wpływem równoczesnej współpracy obu warstw mięśniowych.
Występują tu zwężenia pierścieniowate, które są poprzedzone rozszerzeniem
cewy. Odcinek poszerzony jest gotów do przyjęcia treści jelita z części zwężonej.
Następujące po sobie skurcze powodują wytworzenie się fali perystaltycznej,
która przesuwa treść w kierunku odbytu mniej więcej o 10-12 cm.
Motoryka jelit występuje głównie na skutek rozciągnięcia i podrażnienia
mięśni gładkich. Układ nerwowy natomiast reguluje częstość występowania
ruchów jelit

6. Jelito grube

Jelito grube (intestinum crassum) jest końcową częścią przewodu pokar-

mowego. Dzieli się na jelito ślepe (cecum) wraz z wyrostkiem robaczkowym
(appendix vermiformis), okrężnicę (coloń) i odbytnicę (rectum).

295
 i!|i»i^r"piiin]i||i|i||i]p]i]ii|ii|iiiiiniiir i

Długość jelita grubego wynosi około 130-150 cm, a średnica 50-80 mm.
Początkową częścią jelita grubego jest jelito ślepe, zwane też kątnicą, położone
poniżej ujścia jelita krętego do jelita grubego. Ujście to ograniczone jest
zastawką krętniczo-kątniczą {valva ileocecalis), która zapobiega cofaniu się
treści pokarmowej z jelita grubego do jelita cienkiego. Jelito śiepe leży
w prawym dole biodrowym, ma kształt szerokiego worka długości 7 cm
i średnicy około 90 mm. Jest ono pokryte ze wszystkich stron przez otrzewną.
W dolnym przyśrodkowym odcinku jelita ślepego znajduje się ujście wyrostka
robaczkowego. Ma on kształt cienkiego uchyłka kątnicy o zmiennej długości
i średnicy (najczęściej 7-8 cm długości i 6 mm średnicy). Posiada dość grubą
ścianę zawierającą dobrze rozwiniętą mięśniówkę oraz dużą ilość tkanki
limfatycznej, składającej się z licznych grudek chłonnych. Wyrostek leży
wewnątrzotrzewnowe, ma własną krezkę i zwisa najczęściej w kierunku
miednicy mniejszej. Wyrostek robaczkowy nie bierze bezpośredniego udziału
w trawieniu.
Powyżej zastawki krętniczo-kątniczej rozpoczyna się okrężnica. Okrężnicę
ze względu na jej przebieg dzielimy na okrężnicę wstępującą (coion ascendens),
poprzeczną (coion transuersum), zstępującą (colon descendens) i esowatą (coion
sigmoideum). Okrężnica wstępująca biegnie w przedłużeniu jelita ślepego
ku górze na tylnej ścianie jamy brzusznej, W prawym podżebrzu, na
wysokości dolnego końca prawej nerki zbacza w lewo przechodząc w okrężnicę
poprzeczną. Okrężnica poprzeczna ma szeroką krezkę, pozwalającą na znacz-
ną ruchomość tego odcinka jelita grubego. W lewym podżebrzu, tuż poniżej
śledziony, okrężnica poprzeczna zagina się ku dołowi i przechodzi w okrężnicę
zstępującą. Na wysokości lewego grzebienia biodrowego okrężnica zstępująca
przechodzi w esowatą, która leży wewnątrzotrzewnowe i ma szeroką krezkę
umożliwiającą jej znaczną ruchomość (okrężnica wstępująca i zstępująca
nie ma krezki i zrasta się z tylną ścianą jamy brzusznej). Na wysokości
III kręgu krzyżowego esica przechodzi w odbytnicę (rectum), która biegnie
na tylnej ścianie miednicy małej i kończy się odbytem (anus), otworem
leżącym na wysokości końca kości guzicznej. Odbytnicę dzielimy na część
miedniczą (pars pefoina reeti) i część kroczową (pars perinealis reeti). Granicę
między nimi stanowi przejście odbytnicy przez mięsień dźwigaes odbytu
(m. levatoT ani), który jest częścią przepony miednicy (diaphragma pehis).
Część miedniczą odbytnicy ulega rozszerzeniu i nosi nazwę bańki odbytnicy
(ampulla reeti). Odbytnica nie ma krezki; jej tylna ściana jest zrośnięta
z tylną ścianą miednicy małej.
Mięśniówka podłużna nie jest rozłożona w ścianie jelita grubego równo-
miernie, lecz skupiona w trzech taśmach szerokości około 8 mm, przebiegają-
cych podłużnie w jednakowej od siebie odległości od ujścia wyrostka robacz-
kowego do odbytnicy. Jedna z nich, tzw. taśma swobodna (taenia libera), biegnie
częściowo na przedniej powierzchni jelita ślepego i okrężnicy, jest widoczna
pod otrzewną. Dwie pozostałe, taśma sieciowa (taenia omentaiis) i taśma
krezkowa (taenia mesocolica), biegną na powierzchni tylnej. Kończą się przy

296
 początku odbytnicy, przechodząc w jej mięśniówkę podłużną. Skurcz taśm
powoduje pofałdowanie się powierzchni kątnicy i okrężnicy; powstają w ten
sposób wypuklenia na zewnątrz (haustra coli) i leżące między nimi ostre wgięcia
do światła jelita, zwane fałdami połksiężycowatymi (plicae semilunares).
Mięśniówka gładka okrężna, zgrubiała w okolicy odbytu, tworzy zwieracz
odbytu wewnętrzny (m. sphincter ani internus), który reaguje rozwarciem przy
rozciąganiu kałem ściany odbytnicy. Obwodowo od mięśniówki gładkiej
znajduje się pierścień utworzony z mięśniówki poprzecznie prążkowanej,
zwany zwieraczem odbytu zewnętrznym (m. sphincier ani externus}> którego
czynność jest zależna od naszej woli. Jednocześnie z rozkurczeni obu zwieraczy
występują skurcze przepony i mięśni brzucha, ciśnienie w jamie brzusznej
wzrasta i kał wydalany jest na zewnątrz.
Błona śluzowa jelita grubego jest gładka i nie ma kosmków; pokryta jest
nabłonkiem cylindrycznym, zaopatrzonym w mikrokosmki. Gruczoły składają
się głównie z komórek kubkowych, wydzielających śluz. Błona śluzowa
odbytnicy tworzy w górnym odcinku 2-5 okrężnych fałdów. W części
kroczowej odbytnicy istnieją tylko fałdy podłużne, zwane słupami odbytniczymi
{c.olumnae anales). Nabłonek cylindryczny w okolicy odbytu przechodzi w na-
błonek wie!owarstwowv oleski skóry.
Udział jelita grubego w procesach trawiennych jest niewielki. Sok wydziela-
ny przez śluzówkę jelita grubego zawiera dużo mucyny. ma odczyn słabo
alkaliczny i nie zawiera enzymów. Enzymy przechodzą do jelita grubego
z miazgą pokarmową z jelita cienkiego. W jelicie grubym zachodzi zwrotne
wchłanianie wody, wchłanianie elektrolitów, witamin i aminokwasów oraz pod
wpływem działania bogatej flory bakteryjnej następuje gnicie nie strawionych
białek. Wskutek wchłaniania wody następuje zagęszczenie nie strawionych i me
wchłoniętych składników pokarmowych oraz powstawanie kału. W formowa-
niu kału dużą rolę odgrywa śluz wytwarzany przez komórki kubkowe błony
śluzowej, który zlepia nie strawione resztki pokarmu. Masy kałowe silnymi
skurczami perystaltycznymi ścian jelita grubego (kilka razy na dobę) przesuwa-
ne są w kierunku odbytnicy.

IV. Wielkie gruczoły trawienne

1. Trzustka

Trzustka (pcmcreas), mniejszy z dwu wielkich gruczołów dwunastnicy, jest

narządem o obłym kształcie, długości około 18 cm i masie do 100 g. Trzustka
leży zaotrzewnowo i przylega do tylnej ściany jamy brzusznej na wysokości
dość różnej indywidualnie, bo wahającej się w granicach od dolnej krawędzi
XII kręgu piersiowego do trzonu III kręgu lędźwiowego. Narząd ten, ułożony
poprzecznie do osi długiej ciała, dzieli się na głowę, trzon i ogon.

297
 Głowa trzustki (caput pancreatis), leżąca najbardziej w prawo, położona jest
we wgłębieniu krzywizny dwunastnicy. Trzon (corpus pancreatis) położony
poprzecznie w stosunku do kręgosłupa przechodzi w ogon (cauda), który
dochodzi aż do wnęki śledziony. Ku tyłowi od głowy trzustki przebiega żyła
wrotna i przewód żółciowy wspólny, a trzon na wysokości I, II kręgu
lędźwiowego krzyżuje się z leżącą przed nim aortą i żyłą główną dolną.
Pod względem czynnościowym można podzielić trzustkę na część zewnątrz
i wewnątrzwydzielniczą.
Część zewnątrzwydzielnicza (pars exocrina) jest gruczołem pęcherzykowym
złożonym, utworzonym przez płaciki trzustki (lobuli pancreatici), których
wydzielinę, zwaną sokiem trzustkowym, odprowadzają przewodziki trzust-
kowe do przewodu trzustkowego lub przewodu dodatkowego, a przez nie do
dwunastnicy.
Przewód trzustkowy (ductus pancreaticus) biegnie przez całą długość trzu-
stki i uchodzi w obrębie brodawki większej dwunastnicy, z reguły razem
z przewodem żółciowym wspólnym.
Przewód trzustkowy dodatkowy (ductus pancreaticus accesorius) biegnie
w głowie trzustki i najczęściej ma dwa ujścia; jedno do głównego przewodu
trzustkowego, drugie do dwunastnicy na brodawce mniejszej.
Komórki gruczołowe części zewnątrzwydzieiniczej trzustki wydzielają en-
zymy rozczepiające białka (trypsyna, chymotrypsyna i karboksypeptydaza),
hydrolizujące tłuszcze roślinne i zwierzęce (lipaza) oraz rozkładające węg-
lowodany (amylaza).
Część dokrewną trzustki (pars endocrina) tworzy narząd wysepkowy, składa-
jący się z drobnych skupisk komórek gruczołowych, zwanych wysepkami
(insulae). Liczba ich waha się od 200 tysięcy do 2 milionów, wyjątkowo obficie
występują w ogonie trzustki. Wysepki zbudowane są z komórek nabłon-
kowych, układających się w pasma, między którymi znajduje się gęsta sieć
naczyń włosowatych krwionośnych. Spośród trzech rodzajów komórek: alfa,
beta i gamma tylko komórkom alfa i beta przypisuje się działalność wewnątrz-
wydzielniczą. Komórki aifa wytwarzają glukagon (podwyższający zawartość
glukozy we krwi), a komórki beta - insulinę, która działa antagonistycznie,
obniżając poziom cukru we krwi.

2. Wątroba

Drugi z wielkich gruczołów dwunastnicy, a zarazem największy gruczoł

ustroju, wątroba (hepar), leży w najwyższym piętrze jamy brzusznej, tuż pod
przeponą, głównie po stronie prawej. Ciężar wątroby wynosi przeciętnie 1,5 kg
i ma ona zabarwienie czerwonobrunatne. Powierzchnia górna, przednia i tylna
wątroby zwana przeponową (fascia diaphragmatica) jest wypukła, natomiast
powierzchnia dolna, trzewna (fuscici viscsralis^ iest nieco wklęsła.. Powierzchnie
są od siebie oddzielone brzegiem górnym i brzegiem dolnym wątroby.

298
 Wątroba dzieli się na dwa nierównej wielkości płaty, na większy płat
prawy (lobus dexter) i na mniejszy płat kwy (iobus sinister). W obrębie pląta
prawego wyróżnia się jeszcze dwa mniejsze płaty: płat czworoboczny (lohus
ąuadratus) i płat ogoniasty (łobus caudatus). Dwa ostatnie płaty są widoczne
tylko na powierzchni trzewnej wątroby. Płat prawy i lewy są od siebie
oddzielone na powierzchni przeponowej wątroby przez więzadło sierpowate
(ligamentum falciforme), a na powierzchni trzewnej granicę między obu

Ryc. 50. Powierzchnia przednio-górna wątroby

/ - płjti prawy, 2 ~ płat lewy, 3 - więzadło wieńcowe wątroby,
4 - wiczadlo skrpowalc wąlroby, 5 - więzadło obie,6 -pęcherzyk
żółciowy

płatami stanowią szczeliny więzadia obłego (fissura ligamenti teretis) i żylnego

(fissura ligamenti venosi). Między płatem czworobocznym a ogoniastym leży
dość głęboka bruzda biegnąca poprzecznie, zwana wrotami wątroby {porta
hepatis). Do wrót wątroby dochodzą: tętnica wątrobowa, żyła wrotna i nerwy,
wychodzą: przewód wątrobowy i jego przedłużenie, przewód żółciowy oraz
naczynia chłonne.
Wątroba jest jednym z nielicznych narządów, które ze względu na pełnione
funkcje mają dwa rodzaje unaczynienia: krążenie czynnościowe i krążenie
odżywcze.

Ryc. 51. Powierzchnia dolna wątroby

1 - płat prawy, 2 - żyła wrotna, 3 - przewód żółciowy wspólny, 4 - tętnica wątrobowa, 5 - pęcherzyk żółciowy, 6 - wiązadło obłe,
7 - płat lewy

299
 Krążenie czynnościowe (circulatio publica) jest utworzone przez żyłę wrotną,
która prowadzi krew żylną z sieci naczyń włosowatych żołądka, jelita cienkiego,
jelita grubego, z trzustki, śledziony oraz z pęcherzyka żółciowego. Krew ta
zawiera substancje wchłonięte w przewodzie pokarmowym, zawiera hormony
trzustki oraz niektóre produkty czynności śledziony i substancje wchłonięte
przez ściany pęcherzyka żółciowego. Z sieci naczyń włosowatych wątroby (sieć
dziwna żylna, rozpięta między dwoma układami żylnymi, żyły wrotnej i żył
wątrobowych) krew uchodzi żyłami wątrobowymi do żyły głównej dolnej.
Krążenie odżywcze (circulatio pńuata), którego zadaniem jest odżywianie
komórek wątrobowych, składa się z tętnicy wątrobowej właściwej, prowadzą-
cej do sieci naczyń włosowatych wątroby krew natlenowaną z pnia trzewnego
aorty brzusznej i z naczyń odprowadzających - żył wątrobowych.
Obydwa krążenia zespalają się ze sobą na poziomie zrazików w ten sposób,
7.c naczynia odprowadzające - żyły wątrobowe, są wspólne dla obu krążeń
- czynnościowego i odżywczego.
Jednostką morfologiczno-czynnościową są zraziki wątrobowe (lohuli hepa-
iis), zbudowane z komórek wątrobowych (hepatocytów) układających się w blasz-
ki wątrobowe (laminae hepaticae) przebiegające promieniście w stosunku do
środka zrazika. Zraziki mają kształt graniastosłupów o zaokrąglonych krawę-
dziach, o średnicy 1 - 2 mm i wysokości nie większej niż 4 mm. Połączone są
tkanką łączną i ściśle do siebie przylegają. W tkance łącznej biegną tętnice i żyły
międzyzrazikowe, będące gałązkami żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej właści-
wej. Od tych naczyń biegną w głąb zrazików naczynia włosowate, uchodzące do
żyły środkowej zrazika. Z żył środkowych krew płynie do żył wątrobowych.
W miąższu wątroby, niezależnie od sieci naczyń włosowatych krwionoś-
nych, występuje tej samej wielkości sieć włosowatych kanalików żółciowych
Kanaliki żółciowe są to rurki o średnicy 1 mikrona, których ściany utworzone
są przez bruzdy na powierzchniach przylegających do siebie komórek wątro-
bowych. W bruzdach tych komórki wątrobowe posiadają mikrokosmki,
sterczące do światła kanalików żółciowych. Dzięki mikrokosmkom bardzo
małe światło kanalików żółciowych ma zwiększoną wielokrotnie powierzchnię.
Komórki wątrobowe wydzielają do nich żółć, potrzebną do trawienia tłusz-
czów. Kanaliki żółciowe leżące między komórkami wątrobowymi przebiegają
promieniście od środka ku obwodowi zrazika - łączą się ze sobą tworząc
skomplikowaną sieć przestrzenną otoczoną gęstą siecią naczyń włosowatych
krwionośnych, uchodzących do rozgałęzień żyły wrotnej. Kanaliki żółciowe
włosowate uchodzą do przewodzików międzyzrazikowych (ductuli interlobuia-
res), wysłanych nabłonkiem. Przewodziki międzyzrazikowe łączą się w większe
przewodziki żółciowe (ductuii biliferi), które biegną w kierunku wnęki wątroby
tworząc ostatecznie dwa przewody wątrobowe: większy, wychodzący z prawego
płata, i mniejszy - z lewego (ductus hepaticus dexter et sinister). We wrotach
wątroby przewody te łączą się ze sobą tworząc przewód wątrobowy wspólny
(ductus hepaticus communis). Po krótkim przebiegu przewód ten łączy się
z przewodem pęcherzykowym (ductus cysticus) pęcherzyka żółciowego w prze-

300
 wód żółciowy wspólny (ductus choledochus), który uchodzi w części zstępującej
dwunastnicy na brodawce większej wspólnie z przewodem trzustkowym (ductus
pancreaticus). Przewód wątrobowy wspólny ma dobrze rozwinięte mięśnie
gładkie, które wytwarzają w jego przebiegu rodzaj zwieraczy, regulujących
dopływ żółci do dwunastnicy.
Produkcja żółci w wątrobie odbywa się bez przerwy, jednak tylko w czasie
trawienia większych posiłków odpływa ona do jelita. W przerwach między
okresami trawienia doprowadzana jest do pęcherzyka żółciowego, w którym
jest magazynowana i gdzie ulega zagęszczeniu.
Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea) leży na powierzchni trzewnej wątroby
między płatem prawym a czworobocznym w dole pęcherzyka żółciowego
(fnssa ucsicae felleae). Pęcherzyk jest kształtu gruszkowatcgo, długości około
7-10 cm. Rozróżnia się w nim trzon (corpus vesicae felleae), dno (fundus) i szyjkę
(collum). Pojemność pęcherzyka wynosi 30-50 ml.
Czynność wątroby jest bardzo złożona, składa się na nią zarówno wydziela-
nie zewnętrzne żółci, jak skomplikowane funkcje syntez i analiz, oraz wydziela-
nia dokrewnego, mające podstawowe znaczenie dla przemiany materii i energii
całego ustroju. Zestawiając czynności wątroby można je przedstawić w dużym
uproszczeniu następująco:
- wątroba wytwarza żółć niezbędną w trawieniu tłuszczów;
- magazynuje glikogen, tłuszcze, białka i witaminy;
- reguluje poziom poszczególnych aminokwasów we krwi poprzez ich
przemianę na glukozę i mocznik; glukoza zostaje wykorzystana do syntezy
glikogenu, a mocznik, jako produkt odpadowy, zostaje wydalony przez nerki;
- reguluje gospodarkę żelaza i miedzi;
- syntetyzuje białka osocza krwi: albuminy, alfa- i beta-globuliny oraz
fibrynogen;
- wydziela do krwi enzymy i czynniki krzepnięcia krwi (protrombinę oraz
heparynę);
- bierze udział w rozkładaniu krwinek czerwonych;
- pełni rolę odtruwającą przez wychwytywanie z krwi substancji trujących,
wiązanie ich i w postaci nieszkodliwych związków zwrotne kierowanie do
krwiobiegu lub wydalanie z żółcią albo przez nerki;
- stanowiąc filtr zatrzymujący większość krążących we krwi hormonów
pośrednio reguluje ich stężenie;
- jest głównym źródłem chłonki odprowadzanej przewodem piersiowym;
- jest centralnym narządem przemiany węglowodanów, białek i tłuszczów.

V. Otrzewna

Jamę brzuszną oraz znajdujące się w niej narządy wyścieła oraz pokrywa
gładka i śliska błona łącznotkankowa zwaną otrzewną (peritoneum). Po-
wierzchnia wewnętrzna otrzewnej pokryta jest jednowarstwowym nabłonkiem

301
płaskim, posiadającym nieznaczne właściwości wydziclnicze. Otrzewną zalicza
się do błon surowiczych, których śliska powierzchnia ułatwia przesuwanie
względem siebie różnych narządów ze sobą sąsiadujących.
Część otrzewnej wyściełającej od wewnątrz ściany jamy brzusznej i mied-
nicy nazywamy otrzewną ścienną (peritoneum parietale), część zaś pokrywającą
narządy - otrzewną trzewną {peritoneum viscerale).

Ryc. 52. Schemat położenia narządów jamy brzusznej

w stosunku do otrzewnej
/ - położenie srćdotrzcwnowc, 2 - jama otrzewnej, i - położenie
wewnątrzotrzewnowe wraz z Itrczltą, 4 - położenie pozaolrzcwnowc

Otrzewna ścienna wyścieła warstwą ciągłą ścianę przednią, ściany boczne

i przeponę. Na tylnej ścianie jamy brzusznej i na ścianach miednicy otrzewna
ścienna przechodzi ze ściany na narządy i staje się otrzewną trzewną.
Otrzewna przechodząc ze ściany na narząd może się różnie zachowywać.
Jeżeli narząd pokryty jest przez otrzewną ze wszystkich stron, to takie
położenie nazywamy wewnątrzotrzewnowym. Należą tu: żołądek, jelito cienkie
z wyjątkiem dwunastnicy, śledziona, wątroba, jelito ślepe z wyrostkiem
robaczkowym, okrężnica poprzeczna oraz esowata, górna część odbytnicy,
macica. Wszelkie narządy leżące pomiędzy otrzewną a ścianą jamy brzusznej,
położone są pozaotrzewnowo. Przestrzeń pozaotrzewnowa występuje tylko na
tylnej ścianie jamy brzusznej, gdzie między nią a otrzewną położone są:
dwunastnica, trzustka, nerki i nadnercza. Gdy tylna ściana danego narządu jest
pokryta otrzewną częściowo, mówimy wówczas o położeniu śródotrzew-
nowym. Należą tu pęcherz moczowy, środkowa część odbytnicy, okrężnica
wstępująca i zstępująca.
W przypadku gdy obie błony otrzewnej łączą się na tylnej ścianie narządów
w podwójną blaszkę określamy ją krezką (mesenteńum) danego narządu, np.
krezka jelita, krezka żołądka, krezka wątroby lub więzadłami (ligamentwn), np.
więzadłem wieńcowym wątroby przechodzącym z przepony na powierzchnię
przeponową wątroby lub więzadłem sierpowatym łączącym przednią ścianę
jamy brzusznej z wątrobą itd. Zawiłe stosunki, jakie zachodzą między otrzewną
a trzewiami, są częściowo wynikiem rozwoju w okresie życia płodowego i nie
zawsze dają się łatwo wytłumaczyć.

302
UKŁAD MOCZOWY

I. Znaczenie i podział układu moczowego

Zadaniem układu moczowego (systema urinańa) jest wydalanie z ustroju

zbędnych produktów przemiany materii oraz utrzymywanie równowagi wod-
nej i elektrolitowej, a także w znacznej mierze kwasowo-zasadowej środowiska
wewnętrznego ustroju.
Funkcje te spełniają głównie nerki jako narządy wytwarzające mocz oraz
drogi wyprowadzające mocz, do których należą kielichy nerkowe, miedniczki
nerkowe, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa.

II. Budowa i funkcja nerek

Nerka (ren) jest narządem parzystym, położonym w przestrzeni poza-

otrzewnowej na grzbietowej ścianie jamy brzusznej. Kształtem nerka przypo-
mina fasolę długości 11-12 cm, szerokości 5-6 cm i masie około 150 g.
Lewa nerka, zazwyczaj nieco większa od prawej, sięga swym górnym
końcem do wysokości XI żebra iub nieco wyżej, prawa zwykle nie przekracza

Ryc. 53. Schemat dróg moczowych

_ Xl żebro, 2 - nerk* lewa, i ~ miedoiczka i kielichy nerkowe,
4 - moczowód, 5 - ujście raoczowodu da pęcherzyka moczowego

303
 ostatniego międzyżebrza na skutek obecności wątroby. Dolny koniec nerki
sięga II lub III kręgu lędźwiowego. Osie podłużne obu nerek nie są równoległe.
lecz biegną zbieżnie w górę.
Na nerce odróżnia się bardziej wypukłą powierzchnię przednią (facia
anterior) oraz bardziej spłaszczoną powierzchnię tylną (facies posłerior), brzeg
boczny wypukły (margo lateralis), brzeg przyśrodkowy wklęsły (margo medialis:
oraz koniec nerki górny i dolny (extremitas superior et inferior). Na końcach
górnych nerek usadowione są nadnercza. Na wklęsłym brzegu nerki w połowie
jego wysokości znajduje się zagłębienie zwane wnęką nerkową (hilus renalis;
prowadzące do zatoki nerkowej (sinus renalis). Zatoka jest to przestrzeń
wypełniona tkanką tłuszczową, w której zawieszone są początkowe odcinki
dróg wyprowadzających mocz (kielichy i miedniczka) oraz naczynia i nerwy

Ryc. 54. Schemat przekroju czołowego nerki

6— l ~ warstwa korowa nerki, 2 - warstwa rdzenia nerki (piramida), 3 - kjdi
nerkowy tnnicjtzy, i • niicdniczka nerkowa, 5 kidich nerkowy »icti
6 - moczowóc, 7 - żyła nerkowa, S - tętnica nerkowa

Nerka wraz z przyiegającym do jej górnego końca nadnerczem otoczona jest

luźną tkanką łączną i tkanką tłuszczową tworzącą torebkę tłuszczową (capsula
adiposa). Torebka tłuszczowa jest otoczona powięzią (fascia renalis), która od góry
zrośnięta jest z przeponą, a od dołu i przyśrodkowo z powięzią lędźwiową. W ten
sposób nerka jest przymocowana do tylnej ściany jamy brzusznej, jednak na tyle
elastycznie, że może się przesuwać w dól i w górę. Różnica w położeniu nerki
między pozycją leżącą a stojącą wynosi 1-2 cm; podobnie jak podczas
oddychania. Powierzchnię nerki obejmuje torebka włóknista (capsula fibrosa),
zawierająca w swej głębszej warstwie włókna mięśniowe gładkie.
W nerce wyróżnia się dwie warstwy widoczne gołym okiem: zewnętrzną
korę nerki (cortex Tenis) oraz wewnętrzną rdzeń nerki (medulla renis). Kora
otacza koncentrycznie rdzeń nerki i pod postacią słupów nerkowych (columnae
renaies) wnikających pomiędzy piramidy rdzenia dochodzi do zatoki nerkowej.
Rdzeń nerki składa się z 10-15 piramid (pyramides renaies), oddzielonych od
siebie słupami korowymi, których podstawy są zwrócone do powierzchni nerki
(warstwy korowej), natomiast ich wierzchołki, zwane brodawkami nerkowymi
(papillae renaies), zwrócone są w kierunku zatoki. Każda piramida wraz
z otaczającym ją płaszczem korowym tworzy płat (lobus). Każdej brodawce
odpowiada kielich miedniczki nerkowej (calyx renalis).

304
 Jednostką morfoiogiczno-funkcjonalną nerki jest nefron (nephronum). Przyj-
muje się, że nerka zawiera ponad miiion nefronów. Każdy nefron składa się
z ciałka nerkowego i rozpoczynającego się od niego kanalika.

i —

Ryc. 55. Schemat ciałka nerkowego

- lciniczka doprowadzająca, 2 - iciniczka odprowadzająca,
nr]

Nefron rozpoczyna się w korze nerki ciałkiem nerkowym (corpuscuium

renis). Ciało nerkowe składa się z kłębka naczyniowego (giGtnerulus) i ota-
czającej go torebki kłębka (capsula glomeruli). Kłębek stanów; skupisko
pętli naczyń włosowatych, do których krew doprowadza tętnicze naczyme
doprowadzające (was ąfferens), a wyprowadza również naczynie tętnicze
(vas ejferens). Z tych względów sieć naczyń włosowatych kłębka nazwano
siecią dziwną tętniczą (rete mirabile arteriosum) w odróżnieniu od sieci
włosowatej zwykłej, której naczyniem odprowadzającym jest żyła. W ścia-
nie naczynia doprowadzającego występuje tzw. aparat przykiębuszkowy
[complexus ingxtaglomerularis) umożliwiający jego zamknięcie, co pozwala
na czasowe wyłączenie niektórych kłębuszków. Miejsce wejścia i wyjścia
naczyń w ciałku nerkowym nosi nazwę bieguna naczyniowego (polus vas-
cuiaris).
Torebka kłębka rna podwójną ścianę składającą się z dwu blaszek. Zawarta
między nimi szczelinowata przestrzeń łączy się z kanalikiem nefronu, tworząc
biegun kanalikowy (polus iubuiaris), położony naprzeciw bieguna naczyniowe-
go. Dokoła otworu, w którym tętniczki łączą się z kłębkiem, blaszka
zewnętrzna torebki przechodzi w blaszkę wewnętrzną (naczyniową), przylega-
jącą do naczyń włosowatych kłębka. Ściany naczyń składają się z bardzo
cienkiego śródbłonka, otoczonego błoną podstawową. Komórki blaszki we-
wnętrznej torebki nie przylegają bezpośrednio do błony podstawowej, łecz
łączą się z nią za pomocą licznych drobnych wypustek. Blaszka zewnętrzna
zbudowana z jednowarstwowego nabłonka płaskiego przechodzi w ścianę
kanalika, utworzoną w początkowym odcinku z nabłonka sześciennego.

305
 W ciałku nerkowym odbywa się przesączanie surowicy krwi do świat-
ła torebki i stąd do kanalika nefronu. Przez nerki przepływa około
20-25% krwi, stanowiącej pojemność minutową serca. Do ciałek ner-
kowych krew dopływa przez tętniczki doprowadzające pod wysokim ciś-
nieniem. Dzięki wysokiemu ciśnieniu krwi, występującemu w naczyniach
włosowatych kłębuszków, część osocza krwi przepływającej przez te na-
czynia zostaje przefiltrowana do światła torebki kłębka, tworząc przesącz
kłębuszkowy. Przesącz jest więc ultrafdtrem osocza krwi i nazywamy go
moczem pierwotnym.

Ryc. 56. Schemat budowy nefronu

i — cewka zbiorcza, 2 - cewka kręta dal&za, 3 - cewka kreta bliższa,
4 — ciafto nerkowe, 5 - pętla nefronu

Obie nerki są w stanie przesączyć około 7,5 litra moczu pierwotnego

w ciągu godziny (około 180 litrów na dobę). Ponieważ jednak drogami
wyprowadzającymi wychodzi przeciętnie w ciągu godziny mniej niż 75 ml
moczu, a więc mniej niż 1% moczu pierwotnego, wobec tego w dalszych
odcinkach nefronu (kanaliku nefronu) musi nastąpić jego zagęszczenie.

306
 Kanalik nefronu jest zróżnicowany strukturalnie. Ze względów morfologicz-
nych można go podzielić na trzy części. Początkowy odcinek, stanowiący
przedłużenie torebki, to kanalik kręty bliższy (kanalik kręty I rzędu), który tak
nazwano z powodu licznych zagięć, jakie tworzy na swym przebiegu. Następny
odcinek kanalika nazywa się pętlą nefronu, znajdującą się na ogół w rdzeniu
nerki. Składa się ona z dwu ramion: zstępującego i wstępującego. Ramię
wstępujące powraca w okolicę ciałka nerkowego i przechodzi we wstawkę, czyli
kanalik kręty dalszy (kanalik kręty II rzędu). Kanalik kręty dalszy, jako
końcowy odcinek nefronu, przechodzi w kanalik zbiorczy (cewkę zbiorczą),
których kilka łączy się w obrębie piramidy w przewód brodawkowy. Przewody
te w liczbie 10 - 25 uchodzą na szczycie brodawki nerkowej tworząc poić sitowe.
W trakcie przepływu moczu pierwotnego przez poszczególne części kanali-
ka nefronu, ulega on zredukowaniu ze 150-180 litrów do 1 -1,5 litra na dobę
wydalanego moczu ostatecznego. Wynika z tego, że większość przesączonego
w kłębuszkach płynu ulega resorpcji (wchłonięciu) w kanalikach nerkowych.
Razem z wodą wchłonięte zostają z powrotem różne substancje w niej
rozpuszczone, które są pożyteczne dla ustroju, jak np. glukoza, aminokwasy,
sole mineralne. Inne substancje, zbyteczne, toksyczne lub obce dla ustroju, np.
kreatynina, mocznik, niektóre leki, nie zostają w kanalikach wchłonięte
z moczu pierwotnego i przechodzą do moczu ostatecznego. W ten sposób
organizm pozbywa się niektórych związków szkodliwych lub nadmiaru sub-
stancji normalnie występujących w płynach ustrojowych.
Podobnie jak w wątrobie, strukturę nerki kształtuje w dużym stopniu układ
naczyniowy. Do wnęki nerki wnika duża tętnica nerkowa (a. renalis), dzieląc się
w zatoce nerkowej na liczne gałęzie, które wnikają między brodawkami do
miąższu nerki jako tętnice międzyplatowe (aa. interlobares). Na granicy rdzenia
i kory (na podstawach piramid rdzenia) dzielą się one ponownie na tętnice
łukowate (aa. arcuatae), od których odchodzą tętnice międzyzrazikowe (aa.
interloburae), biegnące ku obwodowi nerki. Od nich odchodzą we wszystkich
kierunkach naczynia doprowadzające kłębków. Naczynia włosowate kłębka
tworzą „dziwną sieć tętniczą", gdyż naczyniem odprowadzającym kłębka jest
także tętniczka. Tętniczki odprowadzające kłębka naczyniowego ponownie się
rozgałęziają tworząc końcową sieć naczyń włosowatych, położoną między
kanalikami nefronu. Włosowate naczynia żylne odprowadzają krew poprzez
żyły międzyzrazikowe, łukowate i międzypiatowe do żyły nerkowej (v. renalis).

III. Drogi odprowadzające mocz

Drogi odprowadzające mocz rozpoczynają się właściwie od cewek zbior-

czych (łuhuli recti), które łączą się w przewody brodawkowe (ductus papillaris),
uchodzące na powierzchni brodawki piramidy rdzenia w tzw. polu sitowym
(area oribrosa). Z nich ścieka mocz do kielichów nerkowych mniejszych.

307
1. Miedniczka i kielichy nerkowe

Kielichy nerkowe mniejsze (calices renales minores) są to najczęściej stożko-

wate, błoniaste przewody długości około 1 cm, występują najczęściej w liczb:;
8 -10. Zazwyczaj każdy kielich mniejszy obejmuje jedną, a często nawet kilki
brodawek, w którym jak w lejku, zbiera się mocz.
Kielichy mniejsze łączą się w dwa lub trzy przewody obszerniejsze, t/.y.
kielichy nerkowe większe (calices renales majores), które uchodzą do miedniczk:
nerkowej.
Miedniczka nerkowa (pebis renalis) jest kształtu lejkowatego woreczka
spłaszczonego przednio-tylnie. Wierzchołek lejka wystaje z wnęki nerki ku
dołowi i przechodzi w moczowód. Miedniczkę nerkową cechuje duża zmien-
ność kształtu. Dwa krańcowe typy miedniczek stanowią kształt bańkowat;.
i częściej występujący kształt rozgałęziony.
Ściana kielichów oraz miedniczki jest trójwarstwowa. Błona śluzowa jc>:
pokryta nabłonkiem przejściowym, tzn. nabłonkiem wielowarstwowym sześcien-
nym. Błona śluzowa otoczona jest warstwą mięśniową, którą pokrywa warstwa
tkanki łącznej. Błona mięśniowa składa się z wewnętrznej warstwy podłużnej
i leżącej na zewnątrz od niej warstwy okrężnej. Mięśniówka okrężna kielichóu
mniejszych schodzi na podstawy brodawek nerkowych i kurcząc się może
zaciskać końcowe odcinki cewek zbiorczych, zapobiegając cofaniu się moczu
z kielichów. To samo dzieje się z mięśniówka okrężną kielichów w momencie
zapobiegania cofania się moczu z miedniczek. Fala perystaltyczna z miedniczki
przenosi się zatem na moczowód i kilka razy na minutę wyrzuca porcje moczu.

2. Moczowody

Miedniczka we wnęce nerki przechodzi w moczowód (ureter), który biegnie

zaotrzewnowo na mięśniu lędźwiowym większym (cześć brzuszna - pars
abdominalis), po czym krzyżuje się z naczyniami biodrowymi wspólnymi i schodzi
do miednicy małej (część miednicza - pars peluina). Tam oba moczowody, lewy
i prawy, przebijają skośnie ścianę pęcherza moczowego w pobliżu jego dna
i uchodzą w dnie pęcherza, w tak zwanym trójkącie pęcherza (trigonum uesicae).
Długość moczowodu wynosi 27-34 cm, średnica około 0,8 cm. Mocz
przechodzi poprzez moczowody częściowo pod wpływem ciśnienia i siły
grawitacyjnej, przede wszystkim jednak dzięki perystaltycznym skurczom
warstwy mięśniowej moczowodów.

3. Pęcherz moczowy

Pęcherz moczowy (vesica urinaria) jest nieparzystym zbiornikiem mięśnio-

wym, do którego nieustannie kroplami spływa mocz z obu moczowodów.
Pęcherz zostaje co jakiś czas opróżniony przez wydalenie moczu na zewnątrz
przez cewkę moczową.

308
 Pęcherz leży w miednicy mniejszej, za spojeniem łonowym. U mężczyzny
leży on do przodu od odbytnicy, u kobiety między odbytnicę a pęcherz wsuwa
się macica i pochwa.
W pęcherzu odróżniamy szczyt (apex vesicae) skierowany do przodu i ku
górze, trzon (corpus) i dno pęcherza (fundus uesicae) skierowne ku dołowi i ku
tyłowi. Pęcherz jest zawieszony na więzadle pępkowym pośrodkowym (liga-
mentwn umbilicale medianum), biegnącym od szczytu pęcherza do pępka, na
przedniej ścianie jamy brzusznej. Do dna pęcherza z tyłu uchodzą z obu boków
moczowody, a od przodu odchodzi cewka moczowa.
Pojemność pęcherza bywa bardzo różna, przeciętnie wynosi 700 mi. Błona
śluzowa pęcherza jest gruba i bogato unaczyniona. Wysłana jest nabłonkiem
przejściowym, charakterystycznym dla dróg moczowych. Błona mięśniowa
pęcherza składa się w zasadzie z trzech warstw włókien mięśni gładkich
(wewnętrznej - podłużnej, środkowej - okrężnej i zewnętrznej - podłużnej),
które są niezbyt wyraźnie od siebie odgraniczone i tworzą siatkę mięśniową.
Włókna mięśniowe trójkąta pęcherzowego przechodzą w kierunku ujścia
wewnętrznego cewki moczowej w pętlę mięśniową tworzącą mięsień zwieracz
pęcherza (m. sphincter vesicae). Zwieraczowi temu, złożonemu z mięśni gład-
kich, towarzyszy drugi mięsień okrężny poprzecznie prążkowany, pochodzący
z mięśniówki krocza, czyli mięsień zwieracz cewki moczowej (m. sphincter
uretkrae). Mięsień ten obejmuje część błoniastą cewki moczowej.
Mięśnie podlegające i nie podlegające naszej woli współpracują razem przy
zamykanju i opróżnianiu pęcherza moczowego. W aktywnym opróżnieniu
pęcherza główną rolę odgrywa czynność tłoczni brzusznej.

4. Cewka moczowa

Opisane poprzednio narządy moczowe nie wykazują różnic płciowych,

natomiast występują one w budowie i funkcji cewki moczowej u mężczyzn
i kobiet. Wyróżnia się więc cewkę moczową męską i cewkę moczową żeńską.

A. Cewka moczowa męska

Cewkę moczową męską (urethra masculina), długości około 17-20 cm, ze

względów topograficznych można podzielić na trzy części: sterczową, błoniastą
i gąbczastą,
Pierwsza z nich [pars prostatica) biegnie od ujścia wewnętrznego wprost do
gruczołu krokowego (sterczą), przez który przechodzi pionowo w dół. Na
tylnej ścianie części sterczowej znajduje się wzniesienie, wzgórek nasienny
(colliculus seminalis), na którym uchodzą parzyste przewody wytryskowe (ductus
ejaculalorius), a pośrodku znajduje się ujście łagiewki sterczowej (utriculus
prostaticus), ślepo zakończonego woreczka długości około 1 cm. Częścią
błoniastą [pars membranacea) nazywamy krótki odcinek cewki moczowej, który
po wyjściu z gruczołu krokowego biegnąc w dół i do przodu przebija przeponę

309
moczowo-płciową (mięśniowo-łącznotkankową trójkątną płytę, rozpiętą w ką-
cie podlonowym) i zagłębia się w ciele gąbczastym prącia. W miejscu przejścia
cewki przez przeponę moczowo-płciową znajduje się poprzecznie prążkowany
zwieracz cewki moczowej (m. sphincter urethrae). Ostatnia, gąbczasta część
cewki (pars spongiosa), biegnie w ciele gąbczastym przez całą długość prącia.
Cewka moczowa męska oprócz funkcji odprowadzania moczu, od miejsca
ujścia do niej przewodów wytryskowych stanowi również drogę nasienia.

B. Cewka moczowa żeńska

Cewka moczowa żeńska (urethra fcminina) ma przeciętnie 4 cm długości,

a światło jej około 6 mm średnicy. Zaczyna się ujściem w dnie pęcherza
moczowego, przechodzi przez przeponę moczowo-płciową i kończy się ujściem
zewnętrznym w przedsionku pochwy. Podobnie jak u mężczyzn, przy ujściu
wewnętrznym cewki mięśniówka gładka dna pęcherza moczowego tworzy
mięsień - zwieracz pęcherza, a w miejscu przejścia cewki przez przeponę
moczowo-płciową znajduje się poprzecznie prążkowany mięsień - zwieracz
cewki moczowej.
Cewka moczowa żeńska spełnia tylko czynność drogi moczowej i jest
właściwie odpowiednikiem bardzo krótkiego początkowego odcinka cewki
męskiej - do miejsca ujścia łagiewki sterczowej i przewodów wytryskowych.
Ściana cewki moczowej u obu płci składa się z dwóch warstw, z błony
śluzowej i błony mięśniowej. Błona śluzowa w początkowych odcinkach
cewki moczowej u obydwu płci pokryta jest nabłonkiem przejściowym,
który w cewce męskiej od wzgórka nasiennego zmienia się w nabłonek
wielowarstwowy wałeczkowaty, a w cewce żeńskiej przechodzi w nabłonek
wielowarstwowy płaski. Włókna mięśni gładkich przebiegają w cewce po-
dobnie jak w innych odcinkach dróg moczowych, wewnętrznie podłużnie
i w warstwie zewnętrznej - okrężnie. Część gąbczasta cewki męskiej nie
ma błony mięśniowej.

310
UKŁAD PŁCIOWY

I. Znaczenie i podział układu płciowego

Znaczenie narządów płciowych (organa genitalia), które są zróżnicowane

morfologicznie i czynnościowo u kobiety i mężczyzny, poiega na stworzeniu
możliwości zachowania gatunku poprzez wytworzenie potomstwa. Układ
płciowy z tych względów nazywany jest często układem rozrodczym (sysłema
reproductivum).
Narządy płciowe zarówno żeńskie, jak i męskie dzieli się na wewnętrzne
znajdujące się w jamie miednicy oraz na leżące poza nią narządy zewnętrzne.
Do narządów płciowych męskich wewnętrznych należą: jądra, najądrza,
nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy i gruczoły opuszko-
wo-cewkowe. Do narządów zewnętrznych zaliczamy prącie i inośzac.
Do narządów płciowych żeńskich wewnętrznych należą: Jajniki, jajowody,
macica i pochwa. Części płciowe zewnętrzne określa się nazwą sromu nie-
wieściego.

II. Narządy płciowe męskie

Morfologiczne zróżnicowanie narządów płciowych męskich (organa genita-

lia masculina) służy do wytwarzania plemników (komórek płciowych męskich)
i do wprowadzenia ich do pochwy w trakcie aktu spółkowania (kopulacji).
Udział mężczyzny w rozrodzie kończy się wraz z aktem płciowym.

1. Jądra

Jądra (testiś) są parzystymi gruczołami płciowymi męskimi umieszczonymi

w worku mosznowym. Oba jądra oddziela od siebie łącznotkankowa przegroda
moszny (septum scroti).
Jądro ma kształt jaja kurzego obustronnie spłaszczonego o długości około
5 cm i masie 12 g. W jądrze wyróżnia się koniec górny i dolny (extremitas
superior et inferior), powierzchnię boczną i przyśrodkową (facies latelaris et
mediaiis) oraz brzeg przedni i tyiny {morgo anterior et posterior). Do tylnego

311
Ryc. 57. Schemat narządów płcio-
wych męskich
/ - pęcherz moczowy, ? - odbytnica, 5 - gruczo!
krokowy, 4 •- część błoniasta cewki moczowej,
poniżej - prącie i moszna
Ryc, 58. Schemat budowy wewnętrznej jądra i na
jądrza
/ - przewód nąjądrzŁ 2 - niisicaiov;ód, 3 - przcrodziJa odprc'*ad^;ąc-
jądra, 4 - siatka jądra, 5 - śródjądrze, 6 - cewki nasienne proste, 7 - bio-_
biaława tworząca przegródki jądra, R - aajądrze

brzegu jądra przylega najądrze. W jego obrębie wchodzą i wychodzą

naczynia krwionośne oraz opuszczają jądro jego przewody wyprowadzają-
ce. Jądro otoczone jest grubą torebką włóknistą - błoną białawą {tunicu
albuginea), od której w głąb gruczołu wchodzą liczne przegrody łączno-
tkankowe (przegródki jądra - septula testis), dzielące jądro na przeszło 200
płacików (lobuli testis). Przegrody biegną zbieżnie do tylnego brzegu gru-
czołu i łączą się tam tworząc śródjądrze (mediastinum testis). Każdy płacik
składa się z kilku cewek nasiennych krętych (tubuli seminiferi contorti),
które przed wejściem do śródjądrza łączą się w cewki proste (tuhuli semi-
niferi reeti). W śródjądrzu cewki proste tworzą sieć kanalików zwaną siecią
jądra (rete testis). Cewki nasienne proste i siatkę jądra zaliczamy do dróg
wyprowadzających nasienie. Z siatki jądra wychodzi około 10-20 przewo-
dzików odprowadzających jądra (ductuli efferentes testis) uchodzących do
przewodu naiądrza (ductus epididymidis).
Cewki nasienne kręte są wysłane nabłonkiem plemnikotwórczym, składają-
cym się z dwóch rodzajów komórek: płciowych (plemnikotwórczych) i roz-
rzuconych rzadko wśród nich nielicznych komórek podpórkowych. Komórki
podpórkowe mają kształt wydłużony, a w ich ciała wpuklają się liczne komórki
płciowe. Komórki podpórkowe pełnią prawdopodobnie rolę odżywczą w sto-
sunku do komórek płciowych.
Komórki płciowe ułożone są w wielu warstwach w ten sposób, że na błonie
podstawnej cewek nasiennych występują niedojrzałe spermatogonie, zaś naj-
bliżej światła kanalika dojrzałe plemniki. Proces rozwoju komórek płciowych
od sperrnatogorui do sperrnatyd nazywamy spermaicgenCią, zaś ich dalsze
przekształcanie się w plemniki - sperntiogenezą.

312
 Dojrzały plemnik (spermium) składa się z główki, szyjki i witki. Początkowy
odcinek witki nazywamy wstawką. Długość plemnika wynosi około 50-60
mikronów. Główka jądra zawiera chromatynę (nośnik cech dziedzicznych)
i akrosom. Natomiast szyjka jądra zawiera centrosomy, wstawka - mitochond-
ria, a witka - włókienka kurczliwe umożliwiające wykonywanie wężowatych
ruchów, które powodują poruszanie się plemnika. Witka zostaje odrzucona
w momencie zapłodnienia komórki jajowej. Plemniki stanowią najważniejszy
dSa zjawiska zapłodnienia składnik nasienia. Jądro test również gruczołem
dokrewnym.

2. Najądrza

Przewodziła odprowadzające jądra w liczbie kilkunastu wchodzą do

przewodu najądrza (ductus epididymidis). Parzyste najądrze (epididymis) przylega
swą wklęsłą powierachnią do jądra pokrywając je od końca górnego wzdłuż
całego tylnego brzegu. Jego długość wynosi około 5 cm. W najądrzu rozróż-
niamy głowę, a także trzon oraz ogon. Ogon najądrza zagina się w swej części
końcowej do góry przechodząc w nasieniowód.
Najądrze jest układem przewodzików, których zadaniem jest odprowadza-
nie plemników, a jednocześnie spełniają one funkcje ich zbiornika- W obrębie
głowy najądrza przewodziki wyprowadzające jądra łączą się ze sobą tworząc
przewód najądrza Nabłonek przewodzików składa się z komórek walcowa-
tych posiadających rzęski, które poruszają się w kierunku przewodu najądrza.
Nabłonek przewodzików otoczony jest mięśniówką okrężną. Ruchy rzęsek
powodują powolne przesuwanie się nasienia w kierunku przewodu najądrza,
natomiast skurcz mięśniówki gładkiej może spowodować szybkie przesunięcie
plemników.
Przewód najądrza tworzy bardzo liczne zakręty i pętle, nadające mu
znaczną długość - po wyprostowaniu około 5 cm. Nabłonek przewodu jest
wielorzędowy, walcowaty. Wśród komórek wysokich leżą niższe komórki
wydzielnicze. Wydzielina przewodu najądrza stwarza środowisko, które sprzy-
ja ostatecznemu dojrzewaniu i przechowywaniu plemników, a lekko kwaśne
środowisko działa hamująco na ruchy plemników, oszczędzając ich energię.
Plemniki opuszczają przewód najądrza dzięki skurczom dobrze rozwiniętej
mięśniówki gładkiej, znajdującej się w jego ścianie.

3. Nasieniowody

Nasieniowód (ductus deferens) stanowi przedłużenie przewodu najądrza

i w czasie wytrysku z dużą szybkością przeprowadza nasienie do cewki
moczowej. Jest to przewód długości 50-60 cm. Biegnie początkowo po
przyśrodkowej stronie jądra kierując się do kanału pachwinowego, przez który
wchodzi w towarzystwie nerwów i naczyń do miednicy małej, tworzących

313
razem z nim powrózek nasienny (funiculus spermaticus). W miednicy nasienio-
wód zmierza w kierunku gruczołu krokowego. Przed wejściem do tego
gruczołu dochodzi do nasieniowodu przewód wydalający (ductus excretorii)
pęcherzyka nasiennego. Od tego miejsca nasieniowód zmienia nazwę i jako
przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius) wnika do gruczołu krokowego
i uchodzi do części sterczowej cewki moczowej po obu bokach łagiewki
sterczowej. Od tego miejsca cewka moczowa męska nosi nazwę przewodu
moczowo-nasiennego.
W miednicy małej, w miejscu skrzyżowania z moczowodem, nasieniowód
rozszerza się, tworząc bańkę nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). Komórki
nabłonka bańki nasieniowodu (i prawdopodobnie przewodu wytryskowego)
wytwarzają wydzielinę wchodzącą w skład nasienia, która pobudza plemniki
do ruchu.

4. Pęcherzyki nasienne

Pęcherzyki nasienne (vesiculae seminales) przylegają z obu stron do dna

pęcherza moczowego i są bezpośrednio położone pod bańkami nasienio-
wcdćw. Są to dwa ślepo kończące się z jednej strony przewody, które
w swym krętym przebiegu utrzymywane są przez zewnętrzną torebkę lą-
cznotkankową, nadającą im kształt podługowatych woreczków długości 4-5
cm. Przewody wydalające pęcherzyków nasiennych {ductus excretorius) uchodzą
do nasieniowodów.
Nabłonek walcowaty pęcherzyków nasiennych ma zdolność wydzielniczą.
Wydzielina pęcherzyków o odczynie alkalicznym zawiera substancje (protami-
ny, fruktozę, kwas cytrynowy, enzymy) mające ważne znaczenie do utrzymania
ruchliwości i żywotności plemników w nasieniu.

5. Gruczoł krokowy

Gruczoł krokowy zwany również sterczem (prostata) jest narządem

nieparzystym, o średnicy około 35 mm, leżącym poniżej pęcherza mo-
czowego. Stercz jest zorganizowanym zespołem 30-50 pojedynczych gru-
czołów cewkowo-pęcherzykowych, otoczonych zbitą torebką łącznotkan-
kową zawierającą włókna mięśniowe. Przewodziki gruczołów cewko-
wo-pęcherzykowych sterczą łączą się w kilka większych przewodów od-
prowadzających, które wchodzą do cewki moczowej w obrębie zatoki
sterczowej (sinus prostaticus), położonej bocznie od wzgórka nasiennego.
Skurcz włókien mięśniowych gładkich sterczą powoduje wyciśniecie wy-
dzieliny gruczołów.
Wydzielina gruczołu krokowego zawiera substancje białkowe, kropelki
tłuszczu, kwas cytrynowy i szereg enzymów stwarzających korzystne środowi
sko dla ruchu plemników. Wydzielina gruczołu krokowego nadaje nasieniu

314
 charakterystyczny zapach oraz ma właściwości neutralizujące kwaśną wydzieii-
nę pochwy. Gruczoł krokowy wydziela także substancje o właściwościach
hormonalnych, tzw, prostaglandyny, które powodują zwolnienie skurczów
macicy i rozluźnienie końca brzusznego jajowodu.

6. Gruczoły opuszkowo-cewkowe

Parzyste gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandulae bulbourethrales), kształtu

i wielkości ziarna grochu, leżą w pobliżu opuszki prącia w obrębie przepony
moczowo-płciowej. Przewody gruczołów opuszkowo-cewkowych uchodzą do
części gąbczastej cewki moczowej.
Gruczoły te produkują podobną do śluzu wydzielinę o odczynie lekko
zasadowym. Gruczoły opuszkowo-cewkowe opróżniają się podczas wzwodu
prącia przygotowując drogę dla nasienia.
Nasienie (sperma) stanowi męską substancję zapładniającą, która zawiera
wydzieliny jąder, najądrzy, baniek nasieniowodów, pęcherzyków nasiennych,
gruczołu krokowego i gruczołów opuszkowo-cewkowych. Jest ona nośnikiem
męskich komórek płciowych - plemników.

7. Prącie

W skład części płciowych męskich zewnętrznych wchodzi prącie i moszna,

na której jest położone prącie w stanie spoczynkowym. Prącie (penis) spełnia
dwojakie zadanie: jest narządem kopulacyjnym i jednocześnie narządem
odprowadzającym układu moczowego. W prąciu można wyróżnić odnogi,
nasadę, trzon i żolądź prącia. Odnogi i nasada stanowią część tylną nieruchomą
prącia (parsfixa) przytwierdzoną do kości łonowych i spojenia łonowego oraz
przykrytą skórą moszny i krocza. Trzon prącia wraz z żołędzia są częścią
ruchomą (pars mobilis).
Trzon prącia składa się z trzech ciał jamistych. Dwa ciała jamiste
prącia (corpora cauernosa penis) leżą podłużnie w grzbietowej (górnej) części
prącia, zaś trzecie, zwane ciałem gąbczastym prącia (corpus spongiosum
penis), zawierające cewkę moczową, biegnie wzdłuż dolnej powierzchni prącia.
Ciało gąbczaste na obu swych końcach rozszerza się tworząc z przodu
żołądź (glans penis), zaś w końcu tylnym zgrubienie zwane opuszką prącia
(bulbus penis). Opuszka prącia leży na przeponie moczowo-płciowej i przykryta
jest przez parzysty mięsień opuszkowo-jamisty. Skurcz tego mięśnia powoduje
podczas wytrysku wyrzucenie nasienia z cewki moczowej. Na szczycie żołędzia
kończy się cewka moczowa.
Ciała jamiste i ciało gąbczaste są otoczone błoną białawą (tunica
albuginea), która oddzielając od siebie ciała jamiste wytwarza przegrodę
prącia (septum penis).

315
 Trzon prącia pokrywa cienka przesuwalna skórka, która na żołędzi tworzy
fałd zwany napletkiem (preputium). Napletek przymocowany jest od strony
ciała gąbczastego do korony żołędzi wędzidełkiem napletka {frenulum pre-
putii). W napletku występują gruczoły wydzielające łój napletkowy, czyli
tzw. mastkę (smegma). Skóra prącia spoczywa na tkance podskórnej ma-
jącej cechy powięzi.
Ciała jamiste i ciało gąbczaste prącia składają się z licznych szczelino-
watych przestrzeni wysłanych śródbłonkiem i zawierających krew. Krew
z ciał jamistych wyprowadzają naczynia żylne o wąskim świetle. W następ-
stwie rozkurczu mięśni gładkich tętnic doprowadzających oraz skurczu żył
wypustowych krew dopływa do ciał jamistych w nadmiarze. Szczelinowate
przestrzenie przepełnione krwią rozszerzają się znacznie i objętość ciał jami-
stych zwiększa się powodując wzwód (phallus), tj. usztywnienie i powiększe-
nie prącia. Ciaio gąbczaste wypełnia się krwią tyiko nieznacznie, ponieważ
żyłki wyprowadzające krew z ciała gąbczastego mają większe światło i od-
pływ krwi jest lepszy. W ten sposób przebiegająca w nim część gąbczasta
cewki moczowej nie ulega zaciśnięciu w czasie erekcji, co umożliwia wytrysk
nasienia.

8. Moszna

Jądra, najądrza oraz początki nasienłowodów znajdują się w mosznie

{scrotum). Moszna jest workiem skórnym, a ściany jej składają się z tych
samych warstw co ściana brzucha, chociaż noszą inne nazwy, np. tkanka
podskórna to błona kurczliwa, mięśniom brzucha odpowiada mięsień dźwi-
gacz jądra, jamie otrzewnej - jama surowicza moszny. Podobieństwo to jest
wynikiem tzw. procesu zstępowania jąder (descensus testiculorum), który
zachodzi pod koniec okresu rozwoju wewnątrzmacicznego lub dopiero po
urodzeniu. U płodu jądra znajdują się w jamie brzusznej w okolicy lędźwiowej,
ale pod koniec ciąży jądra wraz z najądrzami i nasieniowodami wędrują w dół
z jamy brzusznej przez kanał pachwinowy do moszny. W procesie tym
uczestniczy także przednia ściana jamy brzusznej, która wędrując przed jądrem
do worka mosznowego tworzy jak gdyby kieszonkę ze wszystkich swoich
warstw: z otrzewną włącznie. Jądra zstępują zatem do gotowego worka
mosznowego.
ściana moszny składa się ze skóry (owłosionej i zawierającej dużo barw-
nika), błony kurczliwej (tunica dartos), powięzi nasiennej zewnętrznej mięśnia
dźwigacza jądra {m. cremaster), powięzi nasiennej wewnętrznej i osłonki podwój-
nej jądra. Dużą rolę odgrywa błona kurczliwa zbudowana z mięśni gładkich,
które mogą wytwarzać w skórze (pozbawionej podściółki tłuszczowej) bardzo
liczne fałdy, szczególnie pod wpływem zimna. Stopniem swego obkurczenia
reguluje temperaturę wewnątrz moszny. Temperatura wewnątrz moszny jest
o 2- 3°C niższa niż w jamie brzusznej, co ma duże znaczenie dla prawidłowego
przebiegu spermiogenezy.

316
 III. Narządy płciowe żeńskie

Zróżnicowanie morfologiczne narządów płciowych żeńskich (organa

genitalia feminina) służy ciąży. Do chwili porodu płód mieści się w macicy i tu
odbywa się jego rozwój. Matka i płód wspólnie wytwarzają specjalny narząd,

Ryc. 59. Schemat narządów płciowych żeńskich

/ - pęcherz moczowy. ? - odbytnica, i - wargi sromowe większe,
4 - wargi sromowe mniejsze, 5 — pochwa, 6 - ccwlca moczowa,
7 - macica

łożysko (placenta), który umożliwia wymianę materii między nimi pełniąc

równocześnie funkcję płuc, jelit i nerek. Ciąża jest wyłącznie udziałem
kobiety.

1. Jajniki

Jajniki (ouarium) są gruczołami płciowymi żeńskimi wytwarzającymi ko-

mórki płciowe - jaja (ova). Leżą wewnątrzotrzewnowo na bocznej ścianie
miednicy małej, w rozwidleniu naczyń biodrowych wspólnych. W położeniu
tym utrzymują je więzadła wieszadłowe jajnika (ligamentum suspensorium ovarii),
biegnące od ściany bocznej miednicy do końca jajowodowego jajnika, więzadJo
właściwe jajnika (ligamentum ouarii proprium), łączące jajnik z macicą, oraz
krezka jajnika (mesovarium), będąca częścią więzadła szerokiego macicy.
Więzadło wieszadłowe jajnika stanowi fałd otrzewnej, wewnątrz którego
biegną do wnęki jajnika naczynia i nerwy.
Jajniki są gruczołami o kształcie zbliżonym do migdała, długości około
4-5 cm i masie 6-8 g. W jajniku wyróżnia się powierzchnię przyśrodkową
i boczną (facies medialis et lateralis), brzeg wolny i brzeg krezkowy (margo
liber et mesovaricus) oraz koniec jajowodowy (extremitas tubaria) i koniec
maciczny (extremitas uterina). Na brzegu krezkowym występuje wnęka jajnika
(hilus ouarii).

317
 Jajniki pokrywa błona biaława (tunica alhuginea). Pod błoną białawą
znajduje się zrośnięta z nią kora jajnika (cortex ouarii). W korze wśród tkanki
łącznej leżą gęsto ułożone pęcherzyki jajnikowe, zawierające komórki jajowe
w różnych stadiach rozwoju. Pęcherzyki jajnikowe pierwotne (folliculi ouańca
pńmarii) leżą najbliżej błony białawej. Pęcherzyki bardziej dojrzale {folliculi
ouaricci crescentes) leżą głębiej. Dojrzały pęcherzyk ma średnicę przekraczającą
10 mm. Obejmuje on całą grubość kory, a nawet uwypukla powierzchnię jajnika
tworząc wzgórek jajonośny (cumulus oophorus). Oprócz pęcherzyków znajdują-
cych się w różnych stadiach dojrzewania obecne są liczne ciałka żółte (corpus
luteum). Są to pęknięte pęcherzyki w różnych okresach zmian wstecznych.

Ryc. 60. Narządy płciowe wewnętrzne żeńskie

/ - dno macicy, 2 - jajowód, 3 - lejek jajowodu, 4 - jajnik, 5 - ujście msbcy do pochwy, 6 - wiczadło szerokie macicy

Oogonie zawarte w pęcherzykach pierwotnych w czasie wzrostu pęcherzyka

przekształcają się w owocyt I rzędu, a następnie w owocyt II rzędu (komórkę
jajową). Mniej więcej co 28 dni jeden z dojrzałych pęcherzyków pęka
przerywając błonę białawą. Owocyt wraz z pokrywającą go otoczką prze-
źroczystą wypływa z pęcherzyka do jamy otrzewnej, stąd dostaje się do
jajowodu. Zjawisko przechodzenia komórki jajowej z jajnika do jamy otrzew-
nej nazywamy jajeczkowaniem lub owuiacją; występuje ona najczęściej między
13 a 14 dniem cyklu miesiączkowego. Jeżeli jajo nie zostanie zapłodnione, to
ciałko żółte zanika przekształcając się w bliznowate ciałko białawe (corpus
albicans). Jeżeli zapłodnienie nastąpi, powstaje ciałko żółte ciążowe (corpus
luteum grauiditatis), które zaczyna zanikać od 6 miesiąca ciąży.
Pod warstwą korową jajnika występuje rdzeń (medulla), składający się
z luźnej wiotkiej tkanki łącznej bogato unaczynionej. Rdzeń przerywa korę
przy wnęce jajnika wzdłuż brzegu krezkowego.

2. Jajowody

Parzyste jajowody (tubae uterinae) są przewodami długości 10-20 cm,

średnicy 3-8 mm, których jeden koniec otwiera się do jamy otrzewnej - ujście
brzuszne jajowodu (ostium abdominale tubae uterinae) w okolicy jajnika,

318
 drugi uchodzi do jamy macicy (ostium uterinum tubae). W okolicy ujścia
brzusznego jajowód rozszerza się tworząc lejek (infundibulum tubae uterinae).
Z brzegu lejka zwisa kilka strzępków (fimbriae), które dotykają powierzchni
jajników i po pęknięciu pęcherzyka jajnikowego wychwytują jaja do jajowodu.
Jajowód otoczony jest otrzewną, wchodzącą w skład więzadła szerokiego macicy.
Ściana jajowodu zbudowana jest z trzech warstw: błony śluzowej, błony
mięśniowej (okrężnej i podłużnej) i błony surowiczej, czyli otrzewnej. Nabłonek
jest jednowarstwowy walcowaty i składa się z komórek zaopatrzonych w rzęski
oraz z komórek wydzielniczych. Ruch rzęsek falujących w kierunku macicy
oraz rytmiczne skurcze mięśniówki jajowodu mają wpływ na przesuwanie się
jaja do macicy.
Zapłodnienie komórki jajowej następuje najprawdopodobniej w środkowej
części jajowodu, w tzw. bańce jajowodu (ampulla tubae uterinae).

3. Macica

Macica (uterus) jest narządem nieparzystym, długości około 8 cm. Znajduje

się w miednicy malej między pęcherzem a odbytnicą. Pokrywająca ją otrzewna,
schodząc z jej brzegów bocznych biegnie z obu stron do bocznych ścian
miednicy małej jako więzadio szerokie macicy (iigamentum latum uterii). Na
granicy brzegów bocznych i brzegu górnego macicy w wiezadie szerokim
uchodzą do jamy macicy jajowody.
W macicy wyróżnia się cześć górną - trzon macicy (corpus uteri) i część
dolną - szyjkę macicy (cervix uteri). Górną zaokrągloną część trzonu leżącą
powyżej ujść jajowodów nazywamy dnem (fundus uteri). Na granicy trzonu
i szyjki leży cieśń macicy (isthmus uteri). Najniższy odcinek szyjki wpukla się do
pochwy (część pochwowa - portio vaginalis) i otworem, zwanym ujściem macicy
{ostium uteri), łączy jamę tego narządu ze światłem pochwy.
Jama macicy (cavum uteri) w trzonie ma kształt trójkątnej szczeliny,
ustawionej czołowo, w której podstawę tworzy dno, a szczyt jest zwrócony ku
dołowi do cieśni, gdzie łączy się z kanałem szyjki macicy (canalis cenicis uteri).
Ujście macicy jest ograniczone wargą przednią i tylną (labiurn anierius et
posterius).
Ściana macicy zbudowana jest z trzech warstw: z błony śluzowej, grubej
mięśniówki gładkiej i otrzewnej. Szczególnie dobrze rozwinięta jest błona
mięśniowa zwana mięśniem macicy {myometrium), składająca się z pęczków
mięśniowych o przebiegu spiralnym, tworzących układ siatkowaty. Odchodzące
od obu brzegów macicy spiraine pęczki mięśniowe przeplatając się i symetrycz-
nie krzyżując mogą się rozwijać i wydłużać, co zachodzi podczas ciąży, gdy
macica się powiększa, a zwijają i skręcają się podczas rozwiązania, co objawia się
silnymi skurczami porodowymi. Błona śluzowa macicy jest pokryta nabłonkiem
jednowarstwowym walcowatym, składającym się z komórek migawkowych
i z liczniej występujących bezrzęskowych komórek wydzielniczych.

319
 Błona śluzowa macicy po osiągnięciu dojrzałości płciowej podlega okreso-
wym zmianom powtarzającym się mniej więcej co 4 tygodnie, objętych
wspólną nazwą cyklu menstruacyjnego lub menstruacyjno-owulacyjnego.
Zmiany te sterowane przez układ nerwowy drogą nerwowo-humoralną polega-
ją na przeroście błony śluzowej macicy oraz rozroście gruczołów i naczyń
krwionośnych błony. W ten sposób macica przygotowuje się na przyjęcie
zapłodnionej komórki jajowej. Macica przyjmuje z jajowodu zapłodnione jajo,
które zagnieżdża się (impiantatió) w błonie śluzowej i w niej się rozwija. Macica
ochrania rozwijający się początkowo zarodek, a następnie płód, i pośredniczy
w wymianie różnych substancji między ustrojem matki a płodu. Kiedy płód
dojrzeje, a więc kiedy rozwinie się na tyie, aby móc żyć w warunkach
środowiska zewnętrznego, następuje poród (partus). Głównym czynnikiem
wydalającym go z ustroju matki są rytmiczne skurcze macicy.
Okres rozwoju przedurodzeniowego od zapłodnienia jaja do porodu
nazywamy ciążą (graviditas). Ciąża trwa u człowieka 10 miesięcy księżycowych,
czyli około 280 dni. W tym okresie następuje przerwa w cyklach menstruacyj-
no-owuJacyjnych.
Jeżeli komórka jajowa po owulacji nie uiegnie zapłodnieniu, następują
zmiany degeneracyjne w błonie śluzowej macicy; nabłonek złuszcza się,
z pękających naczyń krew dostaje się do światła macicy i wraz ze złuszczonym
nabłonkiem i wydzieliną gruczołów zostaje wydalona przez pochwę na
zewnątrz. Nie zapłodniona komórka jajowa podlega cytoiłzie. Błona śluzowa
macicy przygotowuje się od nowa na przyjęcie zapłodnionego jaJŁ

4, Pochwa

Pochwa (uagina) jest elastycznym kanałem mięśniowo-błoniastym łączącym

światło macicy z przedsionkiem pochwy. Długość jej nie przekracza zwykle
10 cm. Pochwa podczas spółkowania pośredniczy we wprowadzeniu nasienia
męskiego do narządów płciowych kobiety obejmując prącie jak pochwa miecz
- stąd jej nazwa. Podczas porodu stanowi też kanał dla rodzącego się płodu,
a także jest drogą odpływu krwi menstruacyjnei i innych produktów wydziela-
nia narządów płciowych.
Górny odcinek pochwy obejmuje część pochwową szyjki macicy. Znajdują-
cą się między nimi szczelinę nazywamy sklepieniem (fornix vaginae). Z tyłu
sięga ono znacznie wyżej niż z przodu i jest przykryte otrzewną. Większa część
pochwy leży nad przeponą moczowo-płciową dobrzusznie od odbytnicy
i dogrzbietowo od pęcherza i cewki moczowej. Dolny odcinek pochwy po
przejściu przez przeponę moczowo-płciową uchodzi do przedsionka pochwy
ku tyłowi od cewki moczowej. W ujściu pochwy znajduje się fałd błony
śluzowej, zasłaniający częściowo ujście, zwany błoną dziewiczą (hymen), która
ulega defloracji podczas stosunku płciowego.
Ściana pochwy jest zbudowana z trzech warstw: z błony śluzowej, z błony
mięśniowej i warstwy łącznotkankowej. Błona mięśniowa składa się z podłuż-

320
nych i okrężnych mięśni gładkich. W końcowym odcinku pochwy, w miejscu
przejścia przez przeponę moczowo-płciową, znajduje się warstwa okrężna
mięśni poprzecznie prążkowanych. Błona śluzowa wytwarza w ścianach
pochwy poprzeczne fałdy i wyniosłości tzw. słup zmarszczek przedni i tylny
(cołumnae rugarum anterior et posterior). Błona śluzowa pochwy pokryta jest
wielowarstwowym nabłonkiem płaskim, nie posiadającym gruczołów. Na-
błonek ten charakteryzuje się intensywnym złuszczaniem komórek. Mimo
braku gruczołów błona śluzowa jest wilgotna, gdyż wydziela obficie białawą
wydzielinę o odczynie kwaśnym nie zawierającą śluzu.

5. Srom niewieści

Srom niewieści (pudendum femininum) składa się ze wzgórka łonowego,

z warg sromowych większych i mniejszych, przedsionka pochwy i łechtaczki.
Wzgórek łonowy (mons pubis) stanowi poduszeczkę tłuszczową pokrytą
skórą owłosioną (pubes):, zakrywając prawie całkowicie pozostałe części sromu.
W obrębie wzgórka łonowego łączą się obie wargi sromowe większe.
Wargi sromowe większe (labia majora pudendi), pokryte także włosami,
stanowią dwa. podłużne fałdy skórne, składające się z podsciołki tłuszczowej
i tkanki łącznej Ograniczają one szparę sromu (rima pudendi). Miejsce
połączenia się warg sromowych większych nosi nazwę spoidła przedniego lub
tylnego warg sromowych (commisura iabiorum majorum pudendi anterior s.
posterior).
Wargi sromowe mniejsze {labia minora pudendi) w postaci dwóch cienkich
różowoczerwonej barwy fałdów skórnych ograniczają przedsionek pochwy.
Obie wargi mniejsze łączą się z tyłu w obrębie wedzidełka warg sromowych
(frenulum Iabiorum pudendi). Z przodu zachodzą na łechtaczkę.
Przedsionek pochwy (uestibulum vaginae) jest eliptyczną, płytką przestrzenią
ograniczoną z boków wargami sromowymi mniejszymi, z przodu wędzidełkirn
łechtaczki, z tyłu wędzidełkiem warg sromowych. Do przedsionka pochwy
uchodzą oddzielnie cewka moczowa i pochwa. W obrębie przedsionka skóra
zewnętrzna przechodzi w błonę śluzową pokrytą nabłonkiem wielowarst-
wowym płaskim. Do przedsionka uchodzą również gruczoiy przedsionkowe
większe i mniejsze (glandulae ve.$tibulares majores et minores), których wydzieli-
na zwilża przedsionek pochwy.
Łechtaczka (clitoris) jest nieparzystym ciałem jamistym (odpowiadającym
mniej więcej prąciu męskiemu) położonym w górnej i przedniej części sromu,
długości około 2 cm i średnicy 4-5 mm. Składa się z dwóch ciał jamistych
(corpora ditoridis), otoczonych błoną białawą i zakończonych szczątkową
żołędzia łechtaczki (glans ditoridis). Na podrażnienie, które wzmaga pobudze-
nie płciowe, łechtaczka reaguje wzwodem i powiększeniem żołędzi.

321
UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY

I. Znaczenie i podział układu wewnątrzwydzielniczego

Układ wewnątrzwydzielniczy (systema endocrinum) stanowi zespół gruczo-

łów o wydzielaniu wewnętrznym, zwanych również gruczołami dokrewnymi
(glandulae sine ductibus), ponieważ nie mają one przewodów wyprowadzają-
cych, a ich wydzieliny bezpośrednio przenikają do naczyń krwionośnych,
naczyń chłonnych, płynu mózgowo-rdzeniowego i do płynów tkankowych.
Substancje wydzielane przez te gruczoły nazywamy hormonami {hor-
mao = pobudzam). Hormony są to substancje chemiczne zbudowane z amino-
kwasów lub związków pochodnych cholesterolu, wywierające wpływ na
określone komórki i utworzone z nich tkanki ora?, narządy dzięki zdolności
regulowania ich funkcji przez działania pobudzające (torujące) lub hamujące.
Pełnią one zatem role podobną do układu nerwowego, z którym zresztą
pozostają w ścisłym związku czynnościowym, z tym. że regulacja nerwowa
odbywa się znacznie szybciej i jest raczej krótkotrwała, natomiast regulacja
hormonalna jest wolniejsza i działa dłużej. Podobnie jak podniety nerwowe są
ukierunkowane i przeznaczone do określonych jednostek morfologicznych,
poszczególne hormony również wywierają wpływ jedynie na określone komór-
ki. Hormony razem z fermentami i witaminami tworzą grupę biokatalizatorów.
Układ wewnątrzwydzielniczy można podzielić na dwie podgrupy narzą-
dów, a mianowicie: na gruczoły wyłącznie wewnątrzwydzielnicze oraz gruczoły
wewnątrswydzleinicze mieszane. Do grupy pierwszej należy zaliczyć narządy
pełniące wyłącznie funkcję wewnątrzwydziełniczą, jak: przysadkę mózgową,
szyszynkę, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne i nadnercza.
Do drugiej grupy zaliczamy narządy, które prócz funkcji wewnątrzwydziel-
niczej spełniają jeszcze inne czynności, jak np. trzustka i gruczoły płciowe.
Dlatego narządy te można zaliczyć do dwu różnych układów: trzustkę do
układu trawiennego, a jądra i jajniki do układu płciowego.
Czynność dokrewną przypisuje się również innym narządom i tkankom,
np. grasicy, śledzionie, wątrobie, łożysku, ścianie jelita cienkiego itd., które
zostały opisane w odpowiednich rozdziałach układu naczyniowego, trawien-
nego i płciowego. Związki wytwarzane i wydzielane do krwi przez inne narządy
poza gruczołami dokrewnymi, określa się mianem hormonów tkankowych lub
związków biologicznie czynnych.

322
 II. Gruczoły dokrewne właściwe

1. Przysadka mózgowa

Przysadka mózgowa (hypophysis cerebń) jest częścią podwzgórza między-

mózgowia, z którym jest połączona lejkiem. Leży ona w zagłębieniu siodła
tureckiego trzonu kości klinowej. Jest narządem nieparzystym, o masie około
0,6 - 0,8 g i średnicy około 1 cm, otoczona jest łącznotkankową torebką, od
której w głąb narządu wnikają włókna tkanki łącznej z naczyniami i nerwami.
Przysadka składa się z dwu części różniących się pod względem rozwoju,
budowy histologicznej i czynności, czyli z części gruczołowej (adenohypophysis)
i z części nerwowej (neurohypophysis). W przysadce gruczołowej można
wyróżnić trzy części: płat przedni (lobus anterior), część guzową (pars tuberalis)

Ryc 61. Schemat położenia gruczołów dokrewnych

I - przysadka mózgowa, 2 - tarczyca, i - gruczoły przytarczyczne, 4 - nadnercza, 5 - narząd wysepkowy Irzustki, 6 - gruczoły
dokrewne jajników, 7 - gruczoły dokrewne jąder, S - szyszynka

323
 i część pośrednią {pars intermedia). Część nerwowa składa się z płata tylnego
(lobus posterior) i lejka (infundibulum).
Płat przedni zbudowany jest ze zrębu łącznotkankowego bogato unaczy-
nionego, na którym spoczywają pasma komórek nabłonkowych, z których
jedne wykazują słabe powinowactwo do barwników (komórki hromofobne),
inne barwią się kwasochłonnie lub zasadochłonnie (komórki hromofilne).
Komórki hromofobne stanowią przeciętnie 50% wszystkich komórek płata
przedniego u obojga płci, natomiast komórek kwasochłonnych jest około 40%,
a pozostałe to komórki zasadochłonne. Hormony płata przedniego wytwarzają
komórki hromofilne, przy czym każdy z hormonów jest wytwarzany przez
sobie tylko właściwy rodzaj komórek.
Wśród komórek kwasochłonnych wyróżnić można komórki wytwarzające
hormon wzrostu (hormon somatotropowy - STH lub GH) i prolaktynę
(hormon regulujący laktację - PRL).
Mormon somatotropowy uczestnicząc w regulacji przemiany białek, węglowo-
danów, tłuszczów i soli mineralnych w organizmie, pobudza do wzrostu
wszystkie zdolne do tego tkanki i narządy ustroju. Somatotropina jest szczególnie
aktywna w stosunku do chrząstek nasadowych kości długich. Nadmiar tego
hormonu w okresie wzrastania może spowodować olbrzymi wzrost (gigantyzm),
niedobór - zahamowanie wzrostu (karłowatość). Nadmiar hormonu somatotro-
powego u osobnika o zakończonym procesie wzrostu powoduje rozrastanie kości
wszerz oraz powiększanie niektórych tkanek miękkich, zwłaszcza języka
i wątroby. Wywołane schorzenie nosi nazwę akromegalii.
Prolaktyna jest wydzielana przez przysadkę po porodzie, powoduje wy-
twarzanie mleka przez komórki wydzielnicze sutków. W okresach poza
laktacją prolaktyna nie jest wydzielana. Prolaktyna hamuje wydzielanie
hormonów folikulostymuliny i hormonu luteinizującego; nie dochodzi wtedy
do owulacji, a nawet krwawień miesięcznych.
Wśród komórek zasadochłonnych wyróżnia się komórki wydzielające
hormon tyreotropowy - TSH, hormony gonadotropowc: folikulostymuiinę - FSH
i hormon luteinizujący - LH oraz hormon adrenokortykotropowy ACTH.
Wymienione hormony tropowe przedniego płata przysadki kontrolują i regu-
lują na zasadzie sprzężeń zwrotnych czynność wewnątrzwydzieiniczą zależnych
gruczołów dokrewnych.
Hormon tyreotropowy pobudza do wydzielania komórki tarczycy. Niedo-
bór lub brak tyreotropiny pociąga za sobą niedoczynność tarczycy, a jego
nadmiar jest przyczyną nadczynności tego gruczołu.
Spośród hormonów gonadotropowych folikulostymulina - FSH reguluje
u kobiet rozwój pęcherzyków jajnikowych, natomiast w ustroju męskim od
hormonu tego jest zależna spermatogeneza.
Hormon luteinizujący - LH pobudza gruczoły dokrewne jajnika i jądra.
W jajniku LH przy współudziale FSH powoduje wytwarzanie się ciała żółtego.
Hormon adrenokortykotropowy - ACTH pobudza do wydzielania korę
nadnerczy.

324
 Część guzowa przysadki otacza cienką warstwą lejek, posiada komórki
z zasadochłonną plazmą, w której występują ziarnistości. Czynność tej części
przysadki nie jest jeszcze dostatecznie wyjaśniona.
Komórki części pośredniej przysadki wydzielają hormon melanotropowy
- MSH (intermedynę), regulujący wytwarzanie i rozmieszczanie w skórze
barwnika melaniny. Melanotropina odgrywa również istotną rolę w przy-
stosowaniu się oka do ciemności oraz uwalnia wolne kwasy tłuszczowe
z tkanki tłuszczowej.
Wydzielanie hormonów tropowych przysadki jest kontrolowane przez
układ nerwowy. Układ neurohormonalny środkowego podwzgorza wy-
twarza tzw. hormony uwalniające i hamujące, które drogą neurosekre-
cyjną dostają się do naczyń włosowatych tzw. krążenia wrotnego przysadki.
Stąd naczynia żylnc tego krążenia przekazują te hormony do naczyń
włosowatych przysadki gruczołowej, skąd dostają się do płata przedniego
i wywierają pobudzający lub hamujący wpływ na uwalnianie hormonów
tropowych.
Działanie pobudzające wywierają:
1) somatoliberyna uwalniająca hormon somatotropowy;
2) tyroliberyna uwalniająca hormon tyreotropowy;
3) gonadofiberyna uwalniająca hormony gonadotropowe;
4) kortykoliberyna uwalniająca hormon kortykotropowy.
Działanie hamujące mają:
1) somatostatyna hamująca uwalnianie hormonu wzrostu;
2) proiaktostatyna hamująca uwalnianie prolaktyny;
3) melanostatyna hamująca uwalnianie melanostymuliny.
Płat tylny, tzw. część nerwowa przysadki, składa się głównie z tkanki
glejowej, której komórki nazwano pituicytami, oraz z włókien nerwowych
bezrdzennych, biegnących od komórek układu autonomicznego podwzgorza.
Pituicyty nie mają właściwości wydzielniczych, a tzw. hormony tylnego pląta
przysadki - wazopresyna i oksytocyna są wytwarzane przez część nadwzrokową
podwzgorza. Komórki jąder nadwzrokowego i przykomorowego syntetyzują
te dwa neurohormony, które drogą włókien nerwowych przesuwane są do
części nerwowej przysadki, gdzie są magazynowane.
Wazopresyna kurczy mięśnie gładkie naczyń krwionośnych i zwiększa
resorpcję zwrotną wody w nerkach. W związku z tym nazywana jest również
hormonem antydiuretycznym ADH, który jest ważnym regulatorem bilansu
godnego ustroju. Przy niedoborze tego hormonu występuje schorzenie zwane
moczówką prostą, która charakteryzuje się wzmożonym pragnieniem i wydala-
niem dużych ilości moczu (do 12 1 na dobę). Nadmiar hormonu antydiuretycz-
nego wywołuje skurcz mięśni naczyń krwionośnych, podwyższając w ten
sposób ciśnienie krwi.
Oksytocyna działa obkurczająco na ciężarną macicę, co ułatwia poród.
Hormon ten powoduje również skurcze mięśni gładkich przewodów mlecz-
nych, powodując wydzielanie mleka w okresie laktacji.

325
2. Szyszynka

Szyszynka (corpus pineale) jest również częścią międzymózgowia należącą

do nadwzgórza.. Jest niewielkim, płaskim narządem o kształcie trójkąta, masie
0,1-0,2 g i największym wymiarze około 7-8 mm. Swą przednią krawędzią
łączy się ze spoidłem uzdeczek i ze spoidłem tylnym. Głównym składnikiem
komórkowym szyszynki są pinealoeyty, komórki wielo wy pustkowe o nieregu-
larnym kształcie oraz drobne ciała zbudowane z węglanów i fosforanów
wapnia, zwane piaskiem mózgu (acenulus cerebri). Pinealocyty produkują
związki indolowe, w tym melatoninę, które prawdopodobnie w wieku dziecię-
cym hamują czynność gonadotropową przysadki, opóźniając w ten sposób
dojrzewanie płciowe. Meiatonina wpływa także na ośrodki kontrolujące sen
i czuwanie.

3. Gruczoł tarczowy

Gruczoł tarczowy (glandula thyroidea), czyli tarczyca, znajduje się w przed-

nio-dolnym odcinku szyi. Składa się z dwóch płatów - prawego i lewego - oraz
łączącej je węziny (isthmus), wąskiego pasma gruczołu leżącego do przodu od
górnego odcinka tchawicy. Z węziny często wyrasta ku górze, do przodu od
krtani, wyrostek gruczołu, zwany płatem piramidowym (lohus pyramidalis).
Płaty tarczycy obejmują z boków dolną część krtani i przylegającą do niej
część tchawicy. Ku tyłowi graniczą z bocznymi ścianami przełyku i dolnego
odcinka gardła. Masa całego gruczołu tarczowego wynosi 30-60 g.
Powierzchnię gruczołu tarczowego pokrywa torebka łącznotkankowa, od
której odchodzą w głąb gruczołu przegrody razem z nerwami i naczyniami
krwionośnymi, dzieląc go na płaciki (lobuli). Miąższ gruczołu składa się
z różnej wielkości okrągłych pęcherzyków (folliculi) wypełnionych koloidem.
W płynie tym gromadzi się hormon gruczołu tyroksyna i według potrzeb
oddawany jest do krwi. Gruczoł tarczowy charakteryzuje się bogatym unaczy-
nieniem krwionośnym. Zaopatrywany jest z kilku źródeł i otrzymuje w ciągu
minuty na 1 g narządu 4 razy więcej krwi niż nerka.
Głównymi hormonami tarczycy są tyroksyna i trójjodotyronina. Wytwarza-
nie tych hormonów jest w dużej mierze zależne od czynnika zewnętrznego,
którym jest jod, ponieważ są syntetyzowane z jodu nieorganicznego i z amino-
kwasu - tyrozyny
Hormony tarczycy są zmagazynowane w gruczole w postaci tyreoglobuliny
(tyroksyna związana z globuliną). Aktywność enzymu (proteinozy) odczepiają-
cego te hormony od tyreoglobuliny pozostaje pod kontrolą hormonu tyreo-
tropowego przysadki.
Hormony tarczycy zwiększają aktywność metaboliczną większości tkanek
ustrojowych, działając przyspieszająco na przemianę materii i energii. Stąd
przy ich niedoborze przemiana ulega zwolnieniu, natomiast przy nadmiarze

326
znacznie się przyspiesza. W obu przypadkach występują zmiany chorobowe.
Nadczynność tarczycy wywołuje chorobę Gravesa-Basedowa. Głównymi jej
objawami są: powiększenie gruczołu (wole), przyspieszenie czynności serca,
wytrzeszcz gałek ocznych, niepokój, pobudliwość i nerwowość w zachowaniu.
Niedoczynnosc tarczycy może być spowodowana brakiem jodu lub niedo-
borem hormonów. Niedoczynnosc tarczycy powoduje spadek przemiany
materiL Następuje przy tym zwolnienie wszystkich czynności ustroju, w tym
również umysłowych. Niedoczynnosc tarczycy u dzieci charakteryzuje się
zahamowaniem rozwoju fizycznego (karłowatość) i niedorozwojem umys-
łowym (matołectwo, kretynizm). Niedoczynnosc gruczołu rozwijająca się
u osób dorosłych powoduje powstanie tzw. obrzęku śluzakowatego - obrzęk
powiek i innych tkanek, skóra staje się gruba, sucha i obrzmiała, głos grubieje
i staje się ochrypły, zaburzeniom ulegają czynności psychiczne (zobojętnienie
i przytępienie umysłowe) i płciowe.

4. Gruczoły przytarczyczne

Dwie pary gruczołów przytarczycznych (glandulae parathyroideae) górnych

i dolnych znajdują się poza tylną powierzchnią płatów tarczycy. Gruczoły te,
zwane też przytarczyczkami, mają niewielkie rozmiary, ich masa wynosi
50-300 mg. Składają się z dwu rodzajów komórek - głównych i kwasochłon-
nych (oksyfilnych). Hormon wydzielany przez gruczoły przytarczyczne zwany
parathormonem - PTH, reguluje zawartość jonów wapnia w płynach ustrojo-
wych. Zbyt wielkie lub zbyt małe stężenie tych jonów we krwi hamuje lub
pobudza wydzielanie parathormonu (sprzężenie zwrotne bez udziału przysadki
i układu nerwowego).
Zmniejszenie zawartości parathormonu we krwi wywołuje stan nadmiernej
pobudliwości nerwowo-mięśniowej aż do objawów skurczów tężcowych mięśni
szkieletowych, zwłaszcza kończyn i krtani. Skurcz mięśni krtani może do-
prowadzić do uduszenia.
Nadmiar parathormonu podnosi poziom wapnia we krwi kosztem soli
wapnia w kościach. Kości ulegają odwapnieniu i stają się łamliwe. Zmniejsza
się pobudliwość mięśniowa.
Działanie parathormonu rozciąga się też i w pewnym stopniu na regulację
zawartości fosforanów we krwi. Hormon ten, ułatwiając wchłanianie wapnia
w jelitach i resorpcję w kanalikach nerwowych, utrudnia tę resorpeję fo-
sforanom.

5. Gruczoł nadnerczowy

Parzysty gruczoł nadnerczowy (giandula suprarenalis), czyli nadnercze, jest

umieszczony w postaci czapeczek na górnych końcach obu nerek. Masa
gruczołów wynosi średnio 10-18 g.

327
 Nadnercze składa się z dwu różniących się rozwojowo, morfologicznie
i czynnościowo części: z leżącej obwodowo kory (cortex), która stanowi
80-90% masy całego narządu i zewsząd przez korę otoczonego rdzenia
(medulla). Korę ze względu na swą budowę histologiczną dzielimy na zewnętrz-
ną warstwę kJębkowatą (żona glomerulosa), na głębiej leżącą, najszerszą warstwę
pasmowałą (żona fasciculata) i przylegającą do rdzenia warstwę siatkowatą
(żona reticularis). Istnieje prawdopodobieństwo, że warstwy te różnią się nie
tylko morfologicznie, lecz i fizjologicznie.
Przypuszcza się, że warstwa kłębkowata związana jest z gospodarką wodną
i mineralną przez wydzielanie mineralokortykoidów w postaci aldosteronu
i dezoksykortykosteronu. Mineralokortykoidy wzmagają w kanalikach ner-
kowych resorpcję zwrotną jonów sodowych i wody z moczu pierwotnego
z równoczesnym wydalaniem jonów potasowych. W komórkach mięśniowych
i nerwowych mineralokortykoidy zwiększają zawartość potasu i jednocześnie
zmniejszają zawartość sodu.
Warstwa pasmowata wytwarza glikokortykoidy, a więc sterydy (kortyzon
i hydrokortyzon), od których zależna jest przemiana węglowodanów, białek
i tłuszczów. Glikokortykoidy powodują prawidłową pobudliwość wszystkich
rodzajów tkanki mięśniowej, zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, wpły-
wają również na czynności tkanki chłonnej oraz na skład krwi. Ta czynność
kory jest w szczególny sposób zależna od czynności przedniego płata przy-
sadki, mianowicie od obecności we krwi hormonu adrenokortykotropowego
(ACTH).
W warstwie siatkowatej powstają prawdopodobnie androgeny, hormony
zbliżone budową chemiczną i czynnością do hormonów płciowych. Zasad-
niczym hormonem należącym do grupy androgenów jest dehydroepiandros-
teron, a do jego pochodnych należą również testosteron i estradioL Pod
wpływem androgenów przyspiesza się synteza białek i wzrost organizmu.
Nadmiar androgenów we krwi powoduje zaburzenia w sferze płciowej:
przedwczesne dojrzewanie płciowe u dzieci, występowanie wtórnych cech
płciowych męskich u kobiet (obniżenie tonacji głosu, silne owłosienie ciała czy
zarost na twarzy, rozwój łechtaczki imitujący prącie, męski popęd płciowy).
Schorzenie nosi nazwę wiryiizmu.
Niedoczynność kory nadnerczy, wywołana najczęściej zmianami gruźli-
czymi, powoduje chorobę Addisona zwaną również cisawicą. Choroba przebie-
ga wśród objawów osłabienia mięśniowego, obniżenia ciśnienia krwi i spadku
w niej poziomu cukru oraz brązowego zabarwienia skóry odkrytych części
ciała. Nie leczona choroba prowadzi do zgonu.
Rdzeń nadnerczy wytwarza dwa hormony: adrenalinę i noradrenalinę (tej
ostatniej znacznie mniej). Wywierają one na narządy wewnętrzne podobny
wpływ jak pobudzenie nerwów współczulnych. Obydwie substancje działają na
obwodowe naczynia krwionośne podnosząc ciśnienie krwi. Różnica w ich
działaniu polega na tym, że adrenalina silniej pobudza akcję serca, a nor-
adrenalina pobudza do skurczu mięśniówkę gładką naczyń oporowych. Silne

328
stany emocjonalne, jak strach, gniew, ból - wymagające mobilizacji sił
organizmu - wywołują wzmożone wydzielanie adrenaliny do krwi. Adrenalina
zwiększa dopływ krwi do mięśni, serca i mózgu, przyspiesza czynność serca
i zwiększa jego pojemność wyrzutową, powoduje uwalnianie glukozy z glikoge-
nu w wątrobie, dostarczając mięśniom dodatkowego źródła energii. W ten
sposób organizm w obliczu grożącego niebezpieczeństwa mobilizuje wszystkie
siły do wykonania nadzwyczajnego wysiłku fizycznego.

III. Gruczoły dokrewne mieszane

i. Grasica

Budowę grasicy (thymus) omówiono przy układzie chłonnym jako centralny

narząd limfoidainy. Z powodu swej funkcji limfocytotwórczej grasica od
dawna zwyczajowo zaliczana jest do układu chłonnego, pomimo że udało
się ostatnio wyizolować z niej szereg substancji białkowych, które nazwano
hormonami grasicy.
Najwcześniej z grasicy wyizolowano hormon tytnozynę, który przyspiesza
dojrzewanie limfocytów. Do hormonów grasicy o ogólnym działaniu zalicza się
tymopoletynę oraz grasiczy czynnik hormonalny - THF i grasiezy czynnik
surowiczy - FTS. Tymopoietyna hamuje przewodzenie impulsów nerwowych
przez synapsy nerwowo-mięśniowe i tym samym jej nadmiar ma wywoływać
ogólne osłabienie mięśniowe. Natomiast grasicze czynniki T H F i FTS uczest-
niczą w mechanizmach odpornościowych organizmu.

2. Część wewnątrzwydzielnicza trzustki

Trzustka jest gruczołem zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym. Jej część

zewnątrzwydzielnicza została opisana przy układzie trawiennym. Część wc-
wnątrzwydzielniczą tworzy narząd wysepkowy (insulae langerhansi), składający
się ze skupisk komórek wewnątrzwydzieiniczych, tzw. wysepek, rozrzuconych
wśród przeważającej masy komórek wydzielających soki trawienne. Wysepki
składają się z trzech rodzajów komórek: kwasochłoanych lub alfa, zasado-
chłonnych lub beta i nie zróżnicowanych lub delta. Komórki alfa wydzielają
hormon zwiększający poziom cukru we krwi, zwany giukagonem. Komórki
beta wytwarzają insulinę, która współdziałając z hormonem przedniego płata
przysadki, tarczycy i nadnerczy, obniża poziom cukru we krwi.
Insuiina i glukagon są podstawowymi regulatorami przemiany węglowoda-
nowej w organizmie. Spadek poziomu cukru we krwi nazywamy hipoglikemią.
Pojawiają się wtedy zaburzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego
prowadzące do utraty przytomności (śpiączka hipoglikemiczna), drgawek
i zgonu. Wzrost stężenia cukru we krwi nazywamy hiperglikemią. Na skutek

329
niedoboru insuliny, niemożność magazynowania i spalania cukru prowadzi
do podniesienia poziomu glukozy we krwi i przechodzenie cukru do mo-
czu (tzw, cukro-mocz). Wzrost stężenia cukru we krwi zwiększa jej ciśnie-
nie osmotyczne, którego następstwem jest zwiększone wydalanie moczu
(wielomocz) i zwiększone pragnienie. Wskutek niemożności wykorzystania
glukozy, organizm czerpie energię ze spalania tłuszczów. Utlenianie tłusz-
czów prowadzi do bardzo groźnych powikłań w postaci tzw. kwasicy cuk-
rzycowej i śpiączki, kończących się zwykle śmiercią, jeśli nie zostanie poda-
na insulina.
Komórki delta prawdopodobnie wydzielają somatostatyne i gastrynę.
Gastryna jest zasadniczym hormonem przewodu pokarmowego wywołującym
wydzielanie soku żołądkowego.

3. Gruczoł dokrewny jądra

Gruczoły płciowe męskie - jądra (testis), zostały opisane w rozdziale

dotyczącym układu płciowego. Tutaj zostanie omówiona ich czynność we-
wnątrzwydzielnicza.
Komórki śródmiąższuwt; jądra, które sianowią niewielką część jądra,
wytwarzają męskie androgeny, z których najsilniej działający jest testosteron
(biosynteza androgenów odbywa się również, chociaż w znacznie mniejszym
stopniu, w jajnikach i korze nadnerczy). Testosteron pobudza wzrost kości
i mięśni w kierunku kształtów męskich. Wpływa na powstawanie cech
płciowych męskich drugorzędowych (na wzrost oraz charakter budowy narzą -
dów płciowych) i trzeciorzędowych (typ owłosienia, budowa krtani i zależna od
niej niższa tonacja głosu, tzw. głos męski). Produkcja testosteronu jest.
sprzężona z hormonem luteinizującym (LH) przysadki.
Gruczoł dokrewny jądra wydziela również, w małym stopniu, hormony
żeńskie (estrogeny).

4. Gruczoły dokrewne jajnika

Komórki wewnątrzwydzieinicze jajnika (ovarium) znajdują się w ścianie

pęcherzyka jajnikowego i w ciałku żółtym. Komórki pęcherzyka jajnikowego
wytwarzają estrogeny (przede wszystkim estriadol), ciałko żółte wytwarza
gestogeny (głównie progesteron).
Pęcherzyk jajnikowy wytwarza estrogeny przed dokonaniem jajeczkowa-
nia; powodują one wzrost i rozpuicłmieoie błony śluzowej macicy. Z chwilą
pęknięcia pęcherzyka jajnikowego wydzielanie estrogenów zmniejsza się. Pęk-
nięty pęcherzyk zarasta i przekształca się w ciałko żółte, które swą czynność
dokrewną spełnia przez około dwa tygodnie. Pod wpływem wytwarzanego
przez ciałko żółte progesteronu błona śluzowa macicy grubieje i zostaje
przygotowana na przyjęcie zapłodnionego jaja.

330
 Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, wtedy ciałko żółte zostaje
przekształcone w ciałko żółte ciążowe, które wytwarza progesteron, niezbędny
do utrzymania ciąży przez kilka miesięcy. Jeżeli jajo nie zostanie zapłodnione,
to po upływie około dwóch tygodni od pęknięcia pęcherzyka jajnikowego
ciałko żółte zanika, ustaje produkcja estrogenów i progesteronu, a pozbawiona
wpływu tych hormonów błona śluzowa macicy ulega ziuszczeniu i wydaleniu
na zewnątrz wraz z krwią, w tzw. krwawieniu miesiączkowym.
Wytwarzanie hormonów jajnika pozostaje w związku przyczynowo-sku-
tkowym z hormonami gonadotropowymi przedniego płata przysadki. Sprzę-
żenie zwrotne przysadki z jajnikiem polega na tym, że folikulostymulina
(FSH) pobudza wydzielanie estrogenów, natomiast wysokie stężenie estro-
genów we krwi hamuje wydzielanie folikulostymuliny. W podobny sposób
duże stężenie progesteronu hamuje wytwarzanie przez przysadkę hormonu
luteinizującego (LH).

331
 NARZĄDY ZMYSŁÓW

I. Znaczenie i podział narządów zmysłów

Narządy zmysłów są przystosowane do odbierania bodźców fizycznych

i chemicznych, pochodzących ze środowiska zewnętrznego (eksteroreceptory)
i z wnętrza ustroju (interorcceptory). Pobudzone komórki zmysłowe danego
narządu zmysłu przekazują impulsy bezpośrednio na swoje neuryty (np.
komórki węchowe) lub jak w oku - przenoszą je pośrednio na odgałęzienia
obwodowe komórek zwojowych. Impulsy nerwowe są dalej przekazywane
przez nerwy zmysłowe do mózgowia, trafiając ostatecznie do określonych
okolic kory mózgu, gdzie są uświadamiane.
Do narządów zmysłów należą:
- narząd wzroku,
- narząd przedsionkowo-ślimakowy (statyczno-słuchowy),
- narząd powonienia,
- narząd smaku,
- narządy czucia powierzchownego i głębokiego.
Narządy powonienia i smaku zostały opisane w rozdziałach dotyczących
układu oddechowego oraz trawiennego. Narządy czucia powierzchownego
(receptory dotyku, ucisku, bólu, temperatury) i głębokiego (receptory ucisku,
bólu, ruchów, czucia zmiany położenia kończyn, skurczu mięśni, ciśnienia krwi,
stopnia wypełnienia przewodu pokarmowego i inne) zostały częściowo opisane
w rozdziale o układzie nerwowym. Przedstawiono w nim również reprezentację
korową poszczególnych narządów zmysłów. Zatem w niniejszym rozdziale
ograniczono się do opisu narządu wzroku i narządu przedsionkowo-ślimako-
wego (statyczno-sluchowego).

II. Narząd wzroku

Narząd wzroku (organum visus) znajduje się w ochraniającym go oczodole.

W skład narządu wzroku wchodzi oko (oculus) i jego narządy dodatkowe (organa
oculi accesoria). Oko składa się z gaiki ocznej (bulbus oculi) i nerwu wzrokowego
(r.. opticus). Do narządów dodatkowych należą urządzenia kierunkowe (mięśnie
gałki ocznej) oraz urządzenia ochronne (powieki, spojówka i narząd łzowy).

332
 1. Gałka oczna

Gałka oczna (hulbus ocuii) spoczywa w oczodole na ciele tłuszczowym. Ze

względu na jej ksztah zbliżony do kuli wyróżnia się na niej biegun przedni
i tylny (polus anterior et posterior), linię łączącą oba bieguny, którą stanowi oś
zewnętrzna gałki oczne] (axis bulbi externus) oraz równik (eąuator), który dzieli
gałkę na połowę przednią i tylną. Wymiar przednio-tylny gałki ocznej wynosi
średnio 24 mm, pionowy - 23 mm, zaś wymiar poprzeczny - 23,5 mm. Objętość
gałki wynosi 7,2 cm 3 .

Ryc. 62. Schemat gaiki ocznej

a - rogówka, b - tęczówka, c - zatoka żylna, d - miejsce przyczepu spojówki do gaiki ocznej, t - ciało rzęskowe, / - soczewka,
9 - naczyniówka, h - przyczep mięśnia prostego bocznego oka, i - plamka żóha,;' - nerw wzrokowy, k - brodawka wzrokowa,
I ~ ciało szkliste, m - twardówka, n - źrenica

Zawartość gałki ocznej otoczona jest ścianą składającą się z trzech warstw.
Warstwę zewnętrzną tworzy błona włóknista, warstwę środkową - błona
naczyniowa, wewnętrzną - błona nerwowa.
Przedni odcinek błony włóknistej (tunica fibrosa) stanowi przeźroczysta
rogówka (cornea). Kształt rogówki jest zbliżony do szkiełka od zegarka,
ponieważ promień jej krzywizny jest o 4 - 5 mm mniejszy od promienia tylnej
części gałki, którą stanowi twardówka. Rogówka zbudowana jest z przeźroczy-
stych pasm włókien klejodajnych i sprężystych. Jej przednia powierzchnia
pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, tylna - śródbłonkiem.
Rogówka nie ma naczyń krwionośnych ani chłonnych. Odżywianie odbywa się
drogą przenikania z naczyń twardówki i z cieczy wodnistej wypełniającej
komorę przednią oka. W odżywianiu nabłonka rogówki udział biorą łzy, które
również zwilżają i oczyszczają przednią powierzchnię oka. Rogówka jako twór
przeźroczysty ma zadanie przepuszczania i załamywania promieni świetlnych,
działając jednocześnie jak soczewka wypukła (zbierająca) i jak lustro odbijające
część światła.

333
 Twardówka (selera) stanowi większą (1), nieprzeźroczystą część błony
włóknistej oka. Powierzchnia zewnętrzna twardówki jest przeważnie biała
(u małych dzieci często niebieskawa, a w wieku starczym przybiera zabarwienie
żółtawe, pochodzące od złogów tłuszczowych) i jej przedni odcinek widoczny
jest jako „białko oka". Grubość twardówki jest największa w tylnym odcinku
(1-2 mm), a na równiku najmniejsza (0,4 mm). Przy tylnym biegunie
w twardówce znajduje się otwór sitowy {foramen cribriformis selerae), przez
który z gałki ocznej wychodzi nerw wzrokowy.
Do błony naczyniowej (tunica vasculosa) gałki ocznej zaliczamy naczyniów-
kę, ciało rzęskowe i tęczówkę.
Naczyniówka (choroidea) stanowi tylny, największy odcinek błony naczynio-
wej, wyścielając wewnętrzną powierzchnię twardówki począwszy od nerwu
wzrokowego przechodząc ku przodowi w ciało rzęskowe. Naczyniówka
posiadając bardzo liczne naczynia krwionośne służy do odżywiania zewnętrznych
warstw siatkówki.
Ciało rzęskowe (corpus ciliare) jest częścią środkową błony naczyniowej. Ma
kształt pierścienia, na którym jest zawieszona soczewka i do którego przymo-
cowana jest tęczówka, Ciało rzęskowe zawiera mięśnie gładkie o przebiegu
okrężnym i promienistym. Mięśnie rzęskowe wpływają na stopień wypukłości
soczewki w procesie akomodacji. Skurcz włókien okrężnych mięśnia rzęs-
kowego powoduje rozluźnienie więzadełek łączących ciało rzęskowe z soczew-
ką, przez co soczewka staje się bardziej wypukła. Jego rozkurcz powoduje
napięcie więzadełek i spłaszczenie soczewki. Dzięki tej właściwości ciała
rzęskowego soczewka może rzucać ostry obraz na siatkówkę, skupiając
odpowiednio promienie pochodzące z różnych odległości (zdolność nastawie-
nia obrazu na ostrość = akomodacja). Jeżeli ten układ jest niewydolny, wtedy
można jego czynność skorygować odpowiednimi soczewkami (okulary). Gdy
promienie wpadające do oka dają obraz wyraźny dopiero poza siatkówką (tzw.
dalekowzroczność), wtedy sprowadzić go można na siatkówkę za pomocą
soczewki wypukłej. Jeżeli obraz ostry tworzy się przed siatkówką (tzw.
krótkowzroczność), można go skupić na siatkówce soczewkami wklęsłymi.
Najbardziej do przodu położoną część błony naczyniowej gałki ocznej
stanowi barwna tęczówka (im). Tęczówka leży między rogówką i soczewką
i dzieli przestrzeń zawartą między nimi na przednią i tylną komorę oka (camera
anterior et posterior bulbi). Komory są wypełnione cieczą wodnistą [humor
aąuosus), wytwarzaną przez naczynia ciała rzęskowego. Obie komory połączo-
ne są ze sobą przez źrenicę (pupillla) - otwór znajdujący się pośrodku tęczówki.
Barwa tęczówki zależy od ilości brunatnego barwnika skupionego w jej
przedniej lub tylnej warstwie. Jeżeli barwnik występuje w przedniej warstwie,
wówczas tęczówka ma brunatne zabarwienie (oczy ciemne), jeśli znajduje się
tylko na jej tylnej powierzchni, wtedy tęczówka ma barwę szarą do niebieskiej
(oczy jasne). Zadaniem barwnika tęczówki jest niewpuszczanie promieni
świetlnych do wnętrza gałki ocznej.
Tęczówka oprócz barwnika zawiera również dwa mięśnie gładkie, które
regulują średnicę otworu źreniczego. Mięsień zwieracz źrenicy (m. sphincter

334
 pupillae), którego włókna biegną okreżnie, i mięsień rozwieracz źrenicy
(m. dilator pupillae) o promienistym ułożeniu włókien mięśniowych powodują,
że źrenica odruchowo zwężając się i rozszerzając reguluje dopływ światła do
wnętrza gałki ocznej. Tęczówka zatem pełni rolę podobną do przesłony
w aparacie fotograficznym.
Błonę wewnętrzną gaiki ocznej (tunica interna bulbi) tworzy siatkówka (retina).
Pokrywa ona powierzchnię wewnętrzną wszystkich trzech części błony naczy-
niowej (naczyniówkę, ciałko rzęskowe i tęczówkę). Zewnętrzną powierzchnię
siatkówki przylegającą do błony naczyniowej tworzy warstwa barwnikowa (pars
pigmentosa). Część przednia siatkówki, pokrywająca ciało rzęskowe i tęczówkę
jest niewrażliwa na światło i nosi miano ślepej (pars ceca retinae). Pozostała część
siatkówki, zwana wzrokową (pars optica retinae), pokrywająca tylną połowę
gałki ocznej zawiera trzy warstwy neutronów, tworzące między sobą synapsy.
Od strony naczyniówki leży światłoczuła warstwa komórek zmysłowych
zwanych pręcikami i czopkami, które są właściwymi receptorami bodźców
świetlnych. Na całej części siatkówki wzrokowej rozmieszczonych jest około
120 milionów pręcików (bacilli), które zawierają wysoko światłoczuły barwnik
- rodopsynę, zwany też purpurą wzrokową, reagującą nawet na bardzo słabe
bodźce świetlne, co umożliwia wid/enie o zmroku i w ciemności. Miejscem
największego zagęszczenia czopków (coni) na siatkówce jest plamka żótta
(macula lutea). Czopków jest prawie 20 razy mniej niż pręcików (około
7 milionów), zawierają związek chemiczny jodopsynę (zwany fioletem wzroko-
wym), który przy silnym natężeniu światła wywołuje wrażenie różnych barw.
Komórki zmysłowe siatkówki pełnią rolę analogiczną do kliszy fotograficznej,
a rodopsynę i jodopsynę można porównać ze światłoczułymi związkami
chemicznymi powlekającymi błonę filmową, z tą jednak przewagą, ze związki
te są regenerowane. Wypustki pręcików i czopków połączone są z komórkami
nerwowymi dwubiegunowymi, które leżą bliżej wnętrza gałki ocznej, za-
krywając niejako czopki i pręciki. Przed komórkami dwubiegunowymi wy-
stępuje warstwa komórek nerwowych zwojowych, których neuryty skupiają się
w jedną wiązkę w tzw. tarczy nerwu wzrokowego (discus n. optici), a ta, nie
posiadając komórek światłoczułych, często określana jest mianem plamki
ślepej. Neuryty komórek zwojowych siatkówki opuszczają gałkę oczną w po-
staci nerwu wzrokowego przez otwór sitowy twardówki.
Przebieg nerwu wzrokowego oraz drogi wzrokowej opisano w rozdziale
dotyczącym układu nerwowego.

2. Zawartość gaiki ocznej

Promienie świetlne, aby osiągnąć komórki zmysłowe siatkówki, muszą

przeniknąć przez rogówkę, przez ciecz wodnistą komory przedniej oka,
następnie przez źrenicę do soczewki. Stąd odpowiednio skupione przechodzą
przez ciało szkliste i niemal przez całą grubość siatkówki do receptorów,
którymi są pręciki i czopki.

335
A. Soczewka

Dwuwypukłowa soczewka (lens) położona jest między tęczówką z przodu

a ciałem szklistym z tyłu i za pomocą obwódki rzęskowej (zonula ciliaris)
zawieszona jest na ciele rzęskowym. Jest tworem bezbarwnym, przeźroczy-
stym i sprężystym, nieco spłaszczonym od przodu, a silniej uwypuklonym
od strony ciała szklistego. Obie jej powierzchnie schodzą się na równiku
soczewki (eąuator lens). Punkty środkowe przedniej i tylnej powierzchni
soczewki nazywają się biegunami - przednim i tylnym (polus anterior et
posterior lentis), zaś iinia łącząca oba bieguny jest osią soczewki (axis lentis).
Soczewka objęta jest sprężystą torebką (capsula), pod którą znajduje się
jednowarstwowy nabłonek (epithelium) oraz włókna soczewki (fibrae lentis).
Wobec braku naczyń krwionośnych soczewka odżywiana jest przez ciecz
wodnistą oka.
U osób dorosłych średnica soczewki wynosi okoio 9 mm, a grubość
osiowa około 4 mm, przy czym jej kształt zmienia się nieco w procesie
akomodacji. Soczewka jako ciało przeźroczyste załamuje promienie świetl-
ne wpadające przez źrenicę i nadaje im zbieżność konieczną do wytwo-
rzenia obrazów na siatkówce. Siła załamująca soczewki jest znaczna i wy-
nosi około 10 dioptrii (dioptrią nazywa się siłę łamiącą soczewki, której
ogniskowa wynosi 1 metr).

B. Ciało szkliste

Ciało szkliste (corpus vitreum) to przeźroczysta, bezbarwna, galaretowata

masa wypełniająca wnętrze gałki ocznej poza soczewką, stanowiąc główną jej
zawartość. Ciało szkliste oprócz słabej zdolności załamywania (refrakcji)
promieni świetlnych, przyczynia się do utrzymania prawidłowego ciśnienia
śródocznego, które wywołuje napięcie warstw ściany gałki ocznej i jest
warunkiem zachowania właściwości optycznych oka.

3. Narządy dodatkowe oka

Do narządów dodatkowych oka należą: mięśnie poruszające gałkę oczną

tworzące aparat ruchowy gałki oraz powieki, spojówki i narząd łzowy,
określane mianem aparatu ochronnego gałki ocznej.

A. Aparat ruchowy

Ruchy gałki ocznej odbywają się pod wpływem działania sześciu mięśni:
czterech mięśni prostych (górnego, przyśrodkowego, dolnego i bocznego) oraz
dwóch skośnych (górnego i dolnego). Rozpoczynają się one (z wyjątkiem
mięśnia skośnego dolnego) w otoczeniu kanału wzrokowego i szczeliny
oczodołowej górnej, tworząc wokół tych otworów pierścień ścięgnisty (mięsień

336
skośny dolny zaczyna się w przednim odcinku przyśrodkowej ściany oczodołu).
Kończą się cienkimi ścięgnami na twardówce: mięśnie proste do przodu od
równika, a mięśnie skośne ku tyłowi od równika gałki ocznej. Czynność mięśni
prostych polega na podnoszeniu i obniżaniu przedniego bieguna gałki ocznej
(mm. prosty górny i dolny) oraz na przywodzeniu i odwodzeniu (mm. prosty
przyśrodkowy i boczny). Mięśnie skośne uzupełniają czynność mięśni prostych,
wprowadzając nieznaczne ruchy obrotowe. Od prawidłowej współpracy wszys-
tkich mięśni gałki ocznej zależy skojarzenie ruchów obu gałek oraz zbieżne
ustawienie, polegające na takim ustawieniu oczu, by promienie z punktu
oglądanego padały na plamki żółte siatkówek obu oczu.

B. Aparat ochronny

Gałka oczna przykryta jest z przodu powiekami (palpebrae), górną i dolną.

Powieka górna jest odgraniczona od ciała przez brew (supercilium) - wał
skórny umieszczony wzdłuż łuku brwiowego kości czołowej, pokryty gęstymi
włosami. Powieka dolna jest odgraniczona od policzka przez bruzdę powieko-
wo-policzkową {suleus palpebromaris). Zewnętrzna powierzchnia powiek po-
kryta jest skórą, wewnętrzna — spojówką. Z wolnych brzegów powiek
wyrastają rzęsy (cilia). Urządzenie ruchowe powiek składa się z dwóch mięśni
poprzecznie prążkowanych: dżwigacza powieki górnej oraz mięśnia okrężnego
oka, który zwęża szparę między powiekami aż do zaciskania włącznie.
Powieki chronią gałkę oczną przed czynnikami szkodliwymi (ciała obce).
Mruganie odruchowe powiek (10-20 razy na minutę) powoduje oczyszczanie
i zwilżanie wydzieliną łzową powierzchni gałki ocznej.
Spojówka (tunica conjunctwa) jest blaszką łącznotkankową, przeźroczy-
stą, pokrytą nabłonkiem wielowarstwowym. Pokrywa ona nie tylko we-
wnętrzną powierzchnię powiek, lecz także zagina się w pobliżu brzegu
oczodołu, przechodzi na gałkę oczną pokrywając przednią część twardów-
ki aż do brzegu rogówki. Miejsce przejścia spojówki z powiek na gałkę
oczną określa się mianem sklepienia górnego i dolnego spojówki (fornix
conjunctiuae superior et inferior), a kieszenie spojówkowe położone między
powiekami a gałką oczną noszą nazwę worka spojówkowego (saceus con-
juncłiuae).
Spojówka jest narządem ochronnym i wydzielniczym. Dzięki jej gładkiej
i śliskiej powierzchni możliwe są ruchy gałek ocznych, a wilgotna powierzchnia
spojówki oczyszcza rogówkę i pokrywa cienką warstwą płynu łzowego, która
chroni ją przed wysychaniem, zwiększa jej właściwości optyczne, pełniąc
jednocześnie funkcję odżywczą i bakteriobójczą.
Narząd łzowy (apparatus lacrimalis) składa się z gruczołu łzowego i dróg
odprowadzających.
Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis) znajduje się w górnobocznym kącie
oczodołu. Jego wydzielina w postaci łez (lacrimae) wypływa do worka
spojówkowego. Stąd dostaje się do otworków (tzw. punktów łzowych)

337
znajdujących się na przyśrodkowych krawędziach powiek. Punkty łzowe
{puncta lacrimałia) stanowią początki kanalików Izowych (canaliculi lacrimales)
uchodzących do woreczka łzowego (saccus lacrimalis), leżącego w dołku kości
łzowęj, na przyśrodkowej ścianie oczodołu. Woreczek łączy się ku dołowi
z przewodem nosowo-łzowym (ductus nasolacrimalis), uchodzącym do jamy
nosowej w przewodzie nosowym dolnym.

III. Narząd przedsionkowo-ślimakowy

Narząd przedsionkowo-ślimakowy (organum vestibulocochleare) zwany rów-

nież statyczno-słuchowym (organum statoacusticum) obejmuje narząd słuchu
oraz narząd statyczny, czynnościowo niezależne, Secz ściśle ze sobą powiązane
pod względem morfologicznym. Narząd przedsionkowo-ślimakowy powszech-
nie nazywny uchem (auris) składa się z ucha zewnętrznego, środkowego
i wewnętrznego. Ucho zewnętrzne i środkowe są związane tylko z narządem
słuchu i służą do przewodzenia fal dźwiękowych. Ucho wewnętrzne, zwane też
błędnikiem, zawiera komórki zmysłowe (receptory) zarówno dla narządu
słuchu, jak i dla narządu równowagi.

1. Ucho zewnętrzne

Ucho zewnętrzne (auris externa) składa się z małżowiny i przewodu

słuchowego zewnętrznego. Małżowina uszna (auricula) jest fałdem skórnym,
którego rusztowanie stanowi chrząstka sprężysta. Tylko dolna jej część, tzw.
płatek, nie zawiera chrząstki, lecz tkankę tłuszczową. Brzeg wolny małżowiny
odgięty ku stronie bocznej nosi nazwę obrąbka. W przednim odcinku
małżowiny, w połowie jej wysokości, znajduje się wejście do przewodu
słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus), wysłanego skórą i za-
mkniętego od strony przyśrodkowej błoną bębenkową. Szkielet przewodu
w odcinku zewnętrznym jest chrzestny, głębiej - kostny. Skóra przewodu
słuchowego zewnętrznego zawiera krótkie, sztywne włosy (tragi), gruczoły
łojowe (glandulae sebaceae) oraz woskowinowe (g. ceruminosae). Przewód
słuchowy kostny znajduje się w kości skroniowej, zakończony jest bruzdą
bębenkową, w której umocowana jest błona bębenkowa.
Błona bębenkowa (membrana tympani) odgranicza ucho zewnętrzne od
środkowego. Stanowi cienką, przeźroczystą i sprężystą błonę łącznotkankową
kształtu kulistego o średnicy 9 - i i mm, ustawioną skośnie w stosunku do dna
przewodu słuchowego. Znajdujący się od strony ucha środkowego mięsień
napinacz błony bębenkowej (m. tensor tympani), może zmieniać jej napięcie
i dzięki takiej budowie błona bębenkowa działa podobnie jak membrana
mikrofonu, przewodząc z dużą dokładnością fale dźwiękowe o różnej często-
tliwości, które w nią uderzają.

338
 VII

Ryc. 63. Schemat ucha

a - małżowina uszna, b ~ błona bębenkowa, c - przewód słuchowy zewnętrzny, d - wyrostek sulkowaty kości skroniowej,
e - wyrostek rylcowaty, / - irabka słuchowa, g - kanał tętnicy szyjnej, h - ślimak, i - kanały półkoliste i przedsionek,
; - strzcrai4czko, k - kowadełko, i - młoteczek, VII - nerw twarzowy, VIII - nerw przcdsionkowo-śiirnakowy

2. Ucho środkowe

Ucho środkowe (auris media) składa się z jamy bębenkowej, trąbki słucho-
wej i komórek sutkowych.
Jama bębenkowa (cavum tympani) leży przyśrodkowo od przewodu słuchowe-
go zewnętrznego i jest od niego oddzielona błoną bębenkową. Szczelinowata
przestrzeń jamy bębenkowej, wysłana błoną śluzową i wypełniona powietrzem,
zawiera trzy kosteczki słuchowe (ossicula auditus) zwane młoteczkiem, kowadeł-
kiem i strzemiączkiem. Kosteczki słuchowe tworzą niezwykle sprawny ruchowy
układ dźwigni przekazujący i przekształcający energię drgań błony bębenkowej.
Ogniwo zewnętrzne tego słuchowego łańcucha tworzy młoteczek (malleus),
którego rękojeść połączona jest z błoną bębenkową, a głowa z trzonem kowadełka
(staw kowadełkowo-młoteczkowy). Ogniwo środkowe tworzy kowadełko (incus),
połączone stawowo z głową strzemiączka (staw kowadełkowo-strzemiączkowy),
a strzemiączko {stapes), którego podstawa zamyka otwór owalny przedsionka,
tworzy ogniwo wewnętrzne. Napięcie błony bębenkowej oraz wzajemne położenie
i ruchy kosteczek słuchowych są regulowane przez dwa mięśnie: mięsień napinać/,
błony bębenkowej (m. tensor tympani) oraz mięsień strzemiączkowy (m. stapedius).
Drgania błony bębenkowej, które są wzmacniane 20 - 25-krotnie przez
łańcuch kosteczek słuchowych (co wynika ze stosunku powierzchni błony
bębenkowej do średnicy otworu owalnego przedsionka), przenoszone są przez
podstawę strzemiączka na błonę strzemiączkową, która zamyka otwór owalny
przedsionka. Podstawa strzemiączka wchodząc do okienka przedsionka i cofa-
jąc się z niego, dzięki elastyczności błony strzemiączkowej (ruchy tłoka),
wywołuje ruchy przychłonki błędnika.
Jednym z warunków dokładnego przenoszenia drgań jest wyrównane
ciśnienie po obu stronach błony bębenkowej. Podwyższenie (lub obniżenie)

339
 ciśnienia powietrza tylko po jednej stronie błony bębenkowej powoduje
napięcie i wybrzuszenie błony w kierunku niższego ciśnienia, utrudniając jej
drganie i przejściowo upośledzając słuch. Utrzymanie równowagi ciśnienia
na zewnątrz i do wewnątrz od błony bębenkowej jest możliwe dzięki
obecności trąbki słuchowej - przewodu łączącego jamę bębenkową z częścią
nosową gardła.
Trąbka słuchowa (tuba auditiva) jest przewodem długości 3 -4 cm wysłanym
błoną śluzową, składającym się z części przyśrodkowej - kostnej i bocznej
- chrzestnej. Część chrzestna trąbki rozszerza się przy odruchu połykania
wyrównując ciśnienie powietrza w jamie bębenkowej oraz w komórkach
sutkowych z ciśnieniem powietrza otaczającego środowiska. Ponadto przez
trąbkę słuchową odprowadzany jest do gardła śluz i inne wydzieliny z ucha
środkowego.
Uzupełnienie jamy bębenkowej stanowią komórki sutkowe (cellulae mas-
toideae). Są to wolne przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione
powietrzem, zawarte w wyrostku sutkowym kości skroniowej, które tworzą jak
gdyby zatoki oboczne jamy bębenkowej.
Przenoszenie drgań powietrza przez błonę bębenkową i łańcuch kosteczek
słuchowych na płyn zawarty w uchu wewnętrznym, nie jest jedyną drogą
przekazywania fal dźwiękowych. Istnieje jeszcze możliwość przenoszenia fai
dźwiękowych przez powietrze wypełniające jamę bębenkową i komórki sut-
kowe (droga powietrzna). Drgania błony bębenkowej wywołują skomplikowa-
ny proces nakładania i odbijania się fa! (zjawisko rezonansu), w wyniku
którego zostaje wprawiona w drgania błona bębenkowa wtórna, zamykająca
okienko okrągłe śiimaka. Istnieje jeszcze trzecia możliwość przewodzenia
drgań fal dźwiękowych - bezpośrednio przez kości czaszki do ucha wewnętrz-
nego (droga kostna).

3. Ucho wewnętrzne

Ucho wewnętrzne (auris interna) z powodu swej złożonej budowy zwane

błędnikiem (labyrinthus) leży w części skalistej (piramidzie) kości skroniowej.
Błędnik składa się z części zewnętrznej kostnej, która stanowi sztywny futerał
dla leżącego wewnątrz błędnika błoniastego. Błędnik błoniasty połączony jest
z częścią kostną włokienkami tkanki łącznej oraz oddzielony szczelinowatymi
przestrzeniami, które są wypełnione płynem osoczopochodnym zwanym przy-
chłonką {perylympha). Wewnątrz błędnika błoniastego znajduje się płyn zwany
śródchłonką (endolympha).
W błędniku kostnym (labyrinthus osseus) wyróżniamy: ślimaka, przedsionek,
kanały półkoliste i przewód słuchowy wewnętrzny. Ślimak zawiera komórki
zmysłowe słuchu, przedsionek i kanały półkoliste - receptory zmysłu statycz-
nego, a przewód słuchowy wewnętrzny jest kanałem dla obu nerwów zmys-
łowych i naczyń błędnika.

340
 Ślimak kostny (cochlea) stanowi przednią część błędnika. Ma on kształt
stożkowaty zbliżony do muszli ślimaka winniczka, w którym wyróżnia się
podstawę (basis), przylegającą do dna przewodu słuchowego wewnętrznego,
oraz skierowany bocznie i ku dołowi wierzchołek zwany osklepkiem ślimaka
(cupuia cochleae). W przekroju osiowym ślimak kostny jest stopniowo zwężają-
cym się przewodem owiniętym dookoła stożkowatej osi kostnej (filaru kost-
nego), zwanej wrzecionkiem (modiolus), które jednocześnie tworzy ścianę
przyśrodkową kanału. Przewód ze względu na swój przebieg nazywa się
kanałem spiralnym ślimaka {canalis spiralis cochleae). Rozpoczyna się on
okrągłym otworem w przedsionku (apertura vestibularis cochleae) i biegnąc ku
wierzchołkowi ślimaka wytwarza 2| - 2\ skrętów. Od powierzchni zewnętrznej
wrzecionka odchodzi do środka kanału spiralnego cienka blaszka kostna
(lamina spiralis ossea), która nic dochodząc do przeciwległej ściany kanału
ślimaka dzieli go częściowo (od strony przyśrodkowej) na dwa przewody
- górny i dolny. Ten niecałkowity podział kanału spiralnego na dwa piętra
uzupełnia część błędnika błoniastego tzw. błona spiralna (membrana spiralis),
która jest rozpostarta od wolnego brzegu blaszki kostnej do ściany bocznej
ślimaka. Blaszka spiralna kostna i błona spiralna tworzą razem blaszkę
podstawną (lamina basilaris), która dzieli poprzecznie kanał spiralny ślimaka na
dwa przewody, które owijają się wokół wrzecionka ślimaka jak kręte schody.
Przewód górny, dochodzący u podstawy do okienka owalnego przedsionka
(fenestra uestibuli), nazywa się schodami przedsionka (scala vestibuli), a przewód
dolny, który łączy się przez okienko okrągłe ślimaka (fenestra cochleae) z jamą
bębenkową - schodami bębenka (scala tympani). Schody przedsionka i schody
bębenka łączą się ze sobą u szczytu ślimaka przez szparę osklepka (helicotrema),
Oba przewody wypełnione są przychłonką.
Wewnątrz ślimaka kostnego mieści się znacznie mniejszy, o przekroju
trójkątnym, ślepo zakończony przewód ślimaka błoniastego (ductus cochlearis).
Przyczepia się on do wolnego brzegu blaszki spiralnej kostnej oraz przylega
do przeciwległej, zewnętrznej bocznej ściany kanału spiralnego ślimaka.
W ten sposób kanał spiralny ślimaka dzieli się na trzy przewody: środ-
kowy-błoniasty, wypełniony śródchłonką, oraz na omówione schody przed-
sionka i schody bębenka.
Na błonie podstawnej przewodu ślimaka znajduje się narząd spiralny zwany
często narządem Cortiego (organum spirale s. Cortii) - właściwy transduktor
bodźców akustycznych na impulsy nerwowe.
Narząd spiralny w postaci listewki nabłonka zmysłowego rozciąga się
wzdłuż całego przewodu ślimakowego. Zbudowany jest z komórek rzęsatych
(słuchowych), które są ułożone w komórkach podpórkowych (zrębowych).
Komórek rzęsatych jest około 1500, ułożone są w kilku rzędach, a każda ma na
swej powierzchni 30 -100 rzęsek. Od blaszki podstawnej w kierunku narządu
spiralnego odchodzi cienka, sprężysta błona pokrywająca (membrana tectoria),
do której przylegają rzęski komórek słuchowych. Komórki rzęsate są oplecione
przez liczne wypustki komórek nerwowych zwoju spiralnego ślimaka.

341
 Ryc. 64. Schemat budowy wewnętrznej ślimaka oraz narządu spiralnego (Cortiego)
A. / - błona przedsionkowa, 2 - schody przedsionka, 1 - przewód ślimaka, 4 - błona pokrywająca, 5 - błona podslawna na blasze:
spiralnej, 6 - schody bębenka, 7 - zwój spiralny
B. / - błona pokrywowa, 2 - błona siatkowata, 3 - komórka r2csata, 4 - błona podslawna. 5 ~ komórki podporowe

Drgania błony bębenkowej, spowodowane falami dźwiękowymi dopro-

wadzonymi do błony przewodem słuchowym zewnętrznym, zostają przekazane
przez układ kosteczek słuchowych na błonę strzemiączkową otworu owalnego
przedsionka. Pod wpływem wsuwającego się i cofającego na podobieństwo
tłoka strzemiączka, zaczyna początkowo falować przychłonka schodów przed-
sionka, której drgania przesuwają się w kierunku wierzchołka ślimaka i przez
szparę osklepka przechodzą na przychłonkę schodów bębenka. Ponieważ
płyny są nieściśliwe, drganie strzemiączka w okienku owalnym przedsionka
nie mogłoby wywołać ruchu przychłonki, gdyby nie obecność okienka okrą-
głego ślimaka zasłoniętego błoną bębenkową wtórną {membrana tympani se-
cundarió), która pod wpływem drgań strzemiączka i ruchów przychłonki
na' przemian uwypukla się w stronę jamy bębenkowej lub wpukla do
schodów bębenka. Drgnia przychłonki schodów przedsionka i schodów
bębenka powodują powstawanie drgań błony podstawnej kanału spiralnego
ślimaka (na której spoczywa narząd spiralny) i udzielają się śródchłonce
przewodu błoniastego ślimaka. Drgania błony podstawnej i falowanie śród-
chłonki poruszają komórki słuchowe narządu spiralnego, które pocierają
swoimi rzęskami o nakrywającą je błonę pokrywającą. Uciskane rzęski
zostają w ten sposób podrażnione i wysyłają impulsy do dendrytów komórek
zwoju spiralnego ślimaka.
W uchu wewnętrznym oprócz receptorów słuchu znajdują się również
komórki zmysłowe narządu równowagi, które mieszczą się w błędniku
błoniastym - przedsionku i kanałach półkolistych. We wgłębieniach ściany
kostnej przedsionka leżą dwie części błędnika błoniastego - wydłużona
łagiewka (utriculus) i okrągły woreczek (saceulus). Na obu woreczkach znajdują
się powierzchnie pokryte nabłonkiem nerwowym, który tworzy plamkę worecz-
ka i plamkę łagiewki (macula saceuli et macula utriculi). Nabłonek zmysłowy
plamek jest zbudowany z komórek zrębowych i rzęsatych. Na włoskach

342
komórek rzęsatych ieży cienka warstwa galaretowatej błony kamyczkowej
(membrana statoconiorum), zawierająca kryształki węglanu i fosforanu wapnia
zwane kamyczkami błędnikowymi lub otolitami. Od łagiewki odchodzą trzy
błoniaste przewody półkoliste (ductus semicirculares), które leżą w kanałach
błędnika kostnego w trzech płaszczyznach głównych - strzałkowej, czołowej
i poprzecznej. Przy ujściu każdego przewodu półkolistego do łagiewki znajduje
się banieczkowate rozszerzenie (ampulla membranaceae) z ustawionym poprzecz-
nie grzebieniem bankowym (crista ampullaris), który posiada nabłonek nerw-
wowy zmysłowy (neuroepithelium), wykazujący zdolność odbierania podniet. Na
rzęskach nabłonka zmysłowego znajduje się galaretowata substancja zwana
osklepkiem.
Bodźcem dla nabłonka zmysłowego łagiewki i woreczka oraz grzebieni
bankowych są ruchy śródchSonki wypełniającej błędnik błoniasty. W plamkach
łagiewki i woreczka przy ruchach śródchłonki przedsionka kamyczki błęd-
nikowe (otolity) wywierają zmienny nacisk na rzęski komórek zmysłowych
w zależności od położenia ciała i głowy, dając poczucie równowagi lub jej
utraty {wrażenia wznoszenia lub spadania). Natomiast prąd śródchłonki
poruszający osklepek grzebieni bankowych przewodów półkolistych informuje
głównie o ruchach obrotowych głowy.
Od plamek łagiewki i woreczka oraz grzebieni bankowych pobudzenia
komórek zmysłowych przewodzone są do odpowiednich ośrodków mózgowia
przez gałązki części przedsionkowej VIII nerwu czaszkowego.
W zakończeniu dodać należy, że, podrażnienie komórek zmysłowych
narządu przedsionkowego nie powoduje bezpośredniego uświadomienia do-
znań, lecz pośrednio, przez powstanie szeregu odruchów, np. zmiany napięcia
mięśni. W utrzymaniu równowagi - oprócz bodźców pochodzących i, narządu
równowagi - biorą również udział przede wszystkim zmysł wzroku, bodźce
pochodzące z proprioreceptorów (informujące głównie o stanie napięcia mięśni
szkieletowych) oraz pochodzące z receptorów stóp reagujących na zmienny
nacisk. Informacje płynące od tych różnych „czujników" są w układzie
nerwowym kojarzone i integrowane na impulsy regulujące postawę ciała.
POWŁOKA WSPÓLNA

I. Znaczenie i podział powłoki wspólnej

Tkanki i narządy organizmu położone w głębi ustroju są oddzielone od

środowiska zewnętrznego powloką wspólną (integumentum commune), która
tworzy niejako barierę między układami wewnętrznymi a ustrojem. Nie jest to
jednak bariera, która tylko odgradza i ochrania organizm przed szkodliwymi
czynnikami środowiska zewnętrznego (fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi),
ale jednocześnie pozwala na nawiązanie z nim kontaktu przez receptory zmysłowe
wchodzące w jej skład. Dzięki obecności receptorów wrażliwych na dotyk, ucisk,
ból i temperaturę, ośrodki nerwowe otrzymując inlormację o rodzaju bodźców
działających na ustrój z otoczenia, mogą z kolei wywoływać odruchy ze strony
efektorów powłoki wspólnej lub innych, głębiej leżących narządów.
Powloką wspólna składa się ze skóry oraz jej wytworów - gruczołów,
paznokci i włosów.

II, Skora

Najbardziej powierzchowną warstwę ciała ludzkiego stanowi skora (cutis),

składająca się z naskórka, skóry właściwej oraz tkanki podskórnej.

1. Naskórek

Naskórek (epidermis) jest utworzony z nabłonka wielowarstwowego pła-

skiego. Powierzchnia naskórka zwana warstwą powierzchowną zrogowacialą
(stratum corneum) nie jest gładka, lecz ma zagłębienia zwane bruzdami skóry
{suki cutis) i wyniosłości - grzebienie skóry (cristae cutis), tworzące listewki
skórne (linie papilarne). Najbardziej regularny przebieg linii papilarnych
występuje na opuszkach palców oraz na powierzchniach dłoniowych rąk
i podeszwowych stóp. Układ grzebieni i bruzd skóry jest osobniczo zróż-
nicowany, co wykorzystuje się do celów identyfikacji.
Najbardziej powierzchownie leżące komórki naskórka ulegają spłaszczeniu,
tracą struktury wewnątrzkomórkowe, rogowacieją i stopniowo się złuszczają.
Nieustanne łuszczenie się warstw powierzchniowych naskórka chroni ustrój
przed wnikaniem w głąb skóry drobnoustrojów.

344
 Zaopatrywanie naskórka w nowe komórki zapewnia najbardziej wewnętrz-
na warstwa rozrodcza (strałum germinatwum), której komórki mnożą się
i uzupełniają ubytki. Między warstwą rozrodczą (podstawną) naskórka a skórą
właściwą znajdują się komórki barwnikotwórcze, zwane melanocytami, które
wytwarzają pigment - mdaninę. Od ilości melaniny zawartej w naskórku
zależy barwa skóry oraz zdolność pochłaniania promieni świetlnych, która
zapobiega przegrzaniu głębiej leżących tkanek ustroju.
Odżywianie naskórka, który nie ma naczyń włosowatych, odbywa się na
zasadzie przenikania płynu tkankowego z przestrzeni skóry właściwej do
przestrzeni międzykomórkowych naskórka.

2. Skóra właściwa

Przylegająca do naskórka powierzchnia skóry właściwej (corium s. dermis)

nie jest gładka, lecz pofałdowana w tzw. brodawki skórne tworzące wcześniej
wspomniane grzebienie skóry. Brodawki zawierają liczne naczynia włosowate
krwionośne oraz zakończenia nerwowe tworzące ciałka dotykowe. Tę część
skóry określa się mianem warstwy brodawkowej (stratum papillare).
Głębsza warstwa skóry - zawierająca znaczną liczbę włókien sprężystych
i klejodajnych, które nadają jej odporność i rozciągliwość - nosi nazwę
wsrstwy siatkowatej (stratum reticulare). Warstwa ta zawiera naczynia krwio-
nośne, liczne zakończenia nerwowe odbierające czucie eksteroceptywne, gru-
czoły wydzielnicze skóry oraz brodawki i cebulki włosowe. Mogą także
występować mięśnie gładkie tworzące mięśnie przywłosowe, brodawkę sutka
czy też błonę kurczliwą moszny.
Obecność w skórze licznych zakończeń nerwowych oraz bogatej sieci
naczyń krwionośnych, nadaje skórze właściwości wyspecjalizowanego narządu
czucia oraz możliwość czynnej regulacji temperatury ustroju.

3. Tkanka podskórna

Tkanka podskórna (tela subcutanea) składa się z tkanki łącznej luźnej

i mniej lub bardziej rozwiniętej podśełółkś tłuszczowej (panniculus adiposus).
Tkanka podskórna zapewnia skórze przesuwa! ność przez połączenie za pomo-
cą pęczków włókien tkanki łącznej tzw. troczków skóry (retinaculae cutis)
z podłożem (powięzią lub okostną), a podściółka tłuszczowa stanowi zapas
substancji odżywczych oraz amortyzuje nadmierne uciski zewnętrzne.

III. Czucie skórne

Skóra-zawiera różne typy zakończeń nerwowych, przystosowane do od-

bierania różnorodnych bodźców, które tworzą tzw. ciałka krańcowe nerwów
(corpuscula neruosa terminalia). Niektóre z nich są wolnymi zakończeniami

345
 nerwowymi, inne składają się z zakończeń otorbionych. Woine zakończenia
nerwowe pojedyncze lub rozgałęzione występują głównie w naskórku, nato-
miast zakończenia nerwowe otorbione znajdują się w skórze właściwej
i w tkance podskórnej. Ogólnie można powiedzieć, że receptory skóry służą do
odbierania bodźców dotykowych, ucisku, bóiu oraz ciepła i zimna.
Czucie dotyku odbierane jest głównie przez trzy rodzaje receptorów: ciałka
Meissncra, iąkotki Merkela oraz wolne zakończenia nerwowe oplatające po-
chewkę włosa.
Ciałka dotykowe Meissncra, złożone z nieregularnie skręconych zakończeń
nerwowych otoczonych torebką tkanki łącznej, znajdują się w brodawkach
skóry. Szczególnie licznie występują w skórze rąk i stóp, sutków i warg oraz
w błonie śluzowej koniuszka języka, Łąkotki dotykowe Merkela składają się
z kiiku tarczek w kształcie kubka, do których wnikają włókna nerwowe
wytwarzające w nich sploty. Położone są one również w brodawkach,
szczególnie skóry opuszków palców, powierzchni dłoniowej rąk oraz po-
wierzchni podeszwowej stóp, na wargach, a takie w jamie ustnej Woine
zakończenia nerwowe tworzą układ siatkowaty otaczający podstawę mieszka
włosowego.
Zasadniczym czynnikiem drażnienia receptorów dotykowych otorbionyeh
jest nierównomierny nacisk na powierzchnię skóry powodujący jej odkształce-
nie. Wolne zakończenia nerwowe otaczające mieszki włosowe ulegają nato-
miast pobudzeniu nawet przy nieznacznych ruchach włosów.
Znacznie silniejszy nacisk na skórę wywołuje wrażenie ucisku. Rolę
feceptorów ucisku spełniają ciałka biaszkowaie Vaier-Paciniego, które składają
się z blaszek łącznotkankowych ułożonych współśrodkowo dokoła wewnętrz-
nego zakończenia nerwowego o kształcie brodawki. Czucie uciska nie jest
jednakże prawdziwym czuciem skórnym, ponieważ ciałka Vater-Paciciego nie
tylko znajdują się w tkance podskórnej, aie także występują w okostnej,
ścięgnach, torebkach stawowych i powięziach otaczających mięśnie. Do
receptorów czucia ucisku zalicza się również ciałka Golgi-Mazzoniego wy-
stępujące w warstwie podbrodawkowej skóry.
Za receptory czucia ciepła i zimna uważa się ciałka Ruffiniego i ciałka
krańcowe Krausego. Ciałka Ruffiniego przedstawiają się w postaci wydłużo-
nych kłębków i splotów bezrdzennych otoczonych łącznotkankową torebką.
Z ciałek Ruffiniego wychodzą cienkie włókienka zaopatrujące naczynia włoso-
wate i naskórek. Znajdują się one nie tylko w skórze właściwej i w tkance
podskórnej, ale także w innych okolicach, np. w okostnej, omięsnej itd. Ciałka
krańcowe Krausego występujące w postaci kłębuszków włókien nerwowych
kształtu owalnego znajdują się przede wszystkim w blaszce właściwej błon
śluzowych oraz w warstwie podbrodawkowej skóry.
Silny bodziec odkształcający powoduje doznanie bólu. Może ono być
wywołane przez uderzenie, działanie temperatury, substancji chemicznych
i prądu elektrycznego, przy czym zakończenia bólowe nie odpowiadają
wybiórczo na jedną odmianę bodźca, lecz na każdy jej rodzaj. Ból przewodzą

346
 przede wszystkim nagie zakończenia nerwowe włókien bezrdzennych, które
kończą się w powierzchownych warstwach skóry, głównie w brodawkach
skóry. Nagie zakończenia nerwowe przewodzące ból znajdują się również
w rogówce, a cieniutkie zakończenia nerwowe w warstwie podbrodawkowej
i w głębszych warstwach skóry. Ból przewodzą również włókna bezrdzenne,
które wnikają do ciałek dotykowych i blaszkowatych. Większość impulsów
bólowych powstających w skórze biegnie do ośrodkowego układu nerwowego
w nerwach somatycznych, niektóre jednak, powstające w warstwach głębszych,
trafiają do nerwów autonomicznych.
Kategorie doznań odbieranych przez receptory skóry nie obejmują tylko
czucia dotyku, ucisku, ciepła i zimna czy też bólu. Oprócz doznań pod-
stawowych istnieje cała gama odczuć mieszanych, na podstawie dotyku można
ocenić np. wiele cech dotykanego przedmiotu: gładkość, szorstkość, twardość,
lepkość, wilgotność itd. Osobną kategorię wrażeń dotykowych stanowią
łaskotanie i wibracje. Również złożone jest odczucie bólu („ból kłujący", „ból
piekący") i różnych jego odmian, jak swędzenie, pieczenie i mrowienie skóry.
W doznaniach mieszanych bierze prawdopodobnie udział nie jeden, ale różne
rodzaje receptorów skórnych w powiązaniu z receptorami czucia głębokiego.
Pełne, „normalne" czucie występuje prawdopodobnie przy współdziałaniu
czucia skórnego i głębokiego.

IV. Narządy dodatkowe skóry

Do wytworów skóry zaliczamy gruczoły skórne - łojowe, potowe i mleczne,

a także rogowe wytwory naskórka - paznokcie i włosy.

1. Gruczoły skóry

A. Gruczoły łojowe

Gruczoły łojowe (glandulae sebaceae) są gruczołami pęcherzykowymi, które

znajdują się w skórze właściwej i z reguły związane są z włosami, ponieważ ich
przewody wyprowadzające uchodzą do mieszków włosowych, a stąd dostają
się na powierzchnię skóry. Tyiko nieliczne mają bezpośrednie ujście na
powierzchni zewnętrznej naskórka (na wargach ust, na brodawkach sut-
kowych, na wargach sromowych mniejszych oraz napletku). Gruczołów
łojowych pozbawione są powierzchnie dłoniowe rąk i podeszwowe stóp.
Wydzielany przez gruczoły łój (serum) zawierający m.in. kwasy tłusz-
czowe, cholesterol i związki woskowe, pokrywając naskórek chroni organizm
przed przenikaniem wody, nadmiernym parowaniem, powlekając włosy - na-
daje im elastyczność i miękkość, ma też pewne właściwości bakteriostatyczne.

347
 B. Gruczoły potowe

W skórze istnieją dwa rodzaje gruczołów potowych: gruczoły zbudowane

w postaci pojedynczej cewki tzw. ekrynowe (glandulae sudoriferae) oraz większe
od nich gruczoły cewkowate rozgałęzione tzw. apokrynowe (glandulae gl -nifor-
mes majores). Część wydzielnicza obu rodzajów gruczołów znajduje się w naj-
głębszych warstwach skóry właściwej lub na pograniczu z tkanką podskórną.
Przewody wyprowadzające otwierają się na powierzchni skóry małymi otwor-
kami potowymi (porami).
Rozmieszczenie obu rodzajów gruczołów w skórze nie jest równomierne.
Gruczoły ekrynowe w liczbie 2-3 milionów rozmieszczone są na całej po-
wierzchni skóry z wyjątkiem czerwieni warg, napletka i warg sromowych
mniejszych. Najliczniej występują w skórze rąk i stóp oraz na czole. Pot (sudor)
wydzielany przez te gruczoły w 98% składa się z wody oraz zawiera chlorek
sodowy i produkty przemiany białkowej, jak mocznik i kwas moczowy.
Wydzielina gruczołów potowych ekrynowych ma duże znaczenie dla termo-
regulacji ustroju (parowanie potu z powierzchni skóry pociąga za sobą utratę
ciepła i zapobiega przegrzaniu organizmu) oraz dodatkowo pewne znaczenie
wydzielnicze, polegające na pozbywaniu się wraz z potem niektórych soli
i produktów przemiany materii. Ponadto kwaśny odczyn potu przeciwdziała
zakażeniu bakteryjnemu skóry.
Gruczołów apokrynowych najwięcej znajduje się w skórze brodawek sut-
kowych, w dole pachowym, na brzuchu w okolicy pępka, w okolicach
narządów płciowych (wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, moszna) oraz
dokoła odbytu. W wydzielinie gruczołów apokrynowych występuje szereg
substancji wonnych, które nadają poszczególnym osobnikom charakterystycz-
ny zapach wydzielany pod wpływem bodźców emocjonalnych i dlatego część
gruczołów tej grupy określa się mianem gruczołów potowych zapachowych.

C. Gruczoły mleczne

Gruczoł mleczny albo sutkowy (glandula mammaria), czyli sutek (mamma),

jest największym gruczołem skóry, który intensywnie rozwija się u dziewcząt
w okresie pokwitania, a pełne wykształcenie osiąga w czasie ciąży. Parzyste
sutki tworzą kopulaste uwypuklenia skóry na klatce piersiowej na wysokości
między III a VII parą żeber. Położone są w tkance podskórnej, która poprzez
tkankę łączną wiotką jest połączona z powięzią mięśnia piersiowego większego.
Na szczycie sutka znajduje się brodawka sutkowa (papilla mammae) obrzeżo-
na otoczką (areole). Naskórek brodawki i otoczki może zawierać dużą ilość
barwnika oraz spiralnie ułożone dokoła brodawek mięśnie gładkie i gruczoły
potowe o charakterze apokrynowym. Gruczoł sutkowy składa się z 15-20 lub
więcej płatów oddzielonych tkanką tłuszczową i łączną. Z każdego płata
wychodzi przewód mleczny (ductus lactiferi) kończący się na szczycie brodawki.
Wydzielina gruczołu sutkowego, zwana mlekiem (lac), zawierająca białka,
tłuszcze, witaminy i przeciwciała, służy jako pokarm dla noworodków i nie-

348
mowląL Bezpośrednio po porodzie gruczoł sutkowy wydziela siarę (collostrum),
bogatszą w albuminy i globuliny, zawierającą ciała odpornościowe matki,
które zapewniają noworodkowi odporność bierną.

2. Paznokcie

Grzbietowe powierzchnie opuszek wszystkich palców pokryte są zrogowa-

cialymi, lekko wypukłymi płytkami zwanymi paznokciami (ungues). W paznok-
ciu wyróżnia się brzeg wolny (margo liber), brzegi boczne {morgo lateralis) i brzeg
zakryty (margo occultus). Brzegi boczne oraz brzeg zakryty objęte są fałdem
skórnym zwanym wałem paznokcia (vallum unguis). Paznokieć wnika w szczeli-
nę położoną pod wałem, która tworzy zatokę paznokcia (sinus unguis).
Paznokieć składa się z ukrytego w zatoce korzenia (radix unguis), ciała
paznokcia (pars asperta) oraz części wolnej (pars libera). Korzeń i ciało
paznokcia spoczywają na podłożu zwanym macierzą (matrix), mającym budo-
wę skóry właściwej, pokrytej nabłonkiem będącym odpowiednikiem warstwy
rozrodczej naskórka; w tym miejscu paznokieć zabarwiony jest białawo
tworząc tzw. obłączek (lunula), często widoczny na kciuku. Nawarstwiające się
tutaj ciągle świeże warstwy zrogowaciałych komórek, przesuwają płytkę
paznokciową w kierunku brzegu wolnego, który nie spoczywa na podłożu
i który obcinamy w miarę wzrastania. Dzięki unerwieniu macierzy paznokieć
jest wrażliwy na ucisk.

3. WJosy

Włosy (pili) są wytworami warstwy rozrodczej naskórka w postaci nit-

kowatych zrogowaciałych włókien. Pierwsze włosy pojawiają się już u płodu
pokrywając całą skórę delikatnym meszkiem (lanugó). Pod koniec ciąży lub
krótko po urodzeniu grubieją i wydłużają się włosy głowy, brwi i rzęs.
W okresie dojrzałości płciowej meszek ulega przekształceniu również w innych
okolicach ciała i powstają włosy pachy i włosy łonowe. U mężczyzn prócz tego
tworzy się zarost na twarzy oraz szyi i pojawiają się włosy w nozdrzach
przednich, otworze słuchowym i w okolicy odbytu. Pozbawione są włosów
okolice dłoni rąk i podeszew stóp, żołędzi prącia i łechtaczki, wewnętrznej
powierzchni napletka oraz warg sromowych mniejszych i czerwieni wargowej.
Włos składa się z ukrytego w skórze korzenia (radix pili) oraz z części
zewnętrznej zwanej łodygą włosa (scapus pili). Korzeń włosa sięgający w głąb
tkanki podskórnej jest objęty pochewką zwaną mieszkiem włosa (folliculus pili)
i rozpoczyna się zgrubieniem - opuszką, cebulką włosa (bulbus pili), w którą
wsuwa się od dołu unaczynione przedłużenie mieszka - brodawka włosa (papilla
pili). Brodawka pośredniczy w odżywianiu włosa, natomiast opuszka jest
właściwym miejscem powstawania i wydłużania włosa. Do mieszka włosa
przyczepia się mięsień przywłosowy (m. errector pili) biegnący do naskórka,

349
 a w kącie pomiędzy mięśniem a korzeniem włosa Jeży gruczoł łojowy. Skurcz
tego mięśnia powoduje wyprostowanie włosa oraz wyciśnięcie łoju z gruczołu.
Skurcz większej liczby mięśni przywłosowych powoduje tzw. gęsią skórkę (cutis
anserina).

Warstwowo włos składa się z rdzenia, korzenia i osłonki (medulla et

radix et cuticula pili). Warstwa rdzenna często zawiera drobne pęcherzyki
nadające włosom siwy iub biały wygląd. Kolor włosów uzależniony jest
od ilości brunatnego barwnika - melaniny - znajdującego się w warstwie
korowej włosa.

Włosy odgrywają rolę czułych receptorów dotykowych oraz spełniają

funkcję ochronną - zwłaszcza włosy brwi, rzęs w stosunku do narządu wzroku
oraz owłosienie głowy stanowiące pewną ochronę dla mózgowia przed
przegrzaniem.