You are on page 1of 204

1918–1950 BELLONA

1950–2007 MYŚL WOJSKOWA

Bellona

Pismo naukowe
wydawane przez
Ministerstwo Obrony Narodowej

Rocznik XCII (IV)

Nr 1/2010 (660)
SPIS TREŚCI

BEZPIECZEŃSTWO RP
Gen. bryg. Marek K. Ojrzanowski — NATO – dojrzały jubileusz, nowe wyzwania ...................................... 7

Gen. bryg. w st. spocz. dr — Logistyka strukturalnym elementem bezpieczeństwa państwa ......... 23
Włodzimierz Zieliński

Kpt. Janusz Wdowski — Współpraca wojska z organizacjami międzynarodowymi ................. 32

Dr Elżbieta Posłuszna — Sieci nienawiści .................................................................................. 39


Dr Jacek Posłuszny

Płk dr Jarosław Solarz — Broń radiologiczna jako środek terroru ............................................. 46

SZTUKA WOJENNA

Płk prof. nadzw. dr hab. Andrzej Polak — Grupy operacyjne w polskiej sztuce wojennej .................................. 53

Płk dr Jacek Trembecki — Sztuka operacyjna a strategia w Afganistanie ................................... 67

Mjr Robert K. Łukawski — Planowanie działań sił powietrznych ..................................................76

Mjr Sławomir Walenczykowski — Rozwój brytyjskiej doktryny wojennej ................................................86

DOŚWIADCZENIA
Ppłk dr Dariusz Brążkiewicz — Wojna rosyjsko-gruzińska .................................................................. 92

Ppor. rez. Szymon Niedziela — Izrael – Palestyna: wojna bez końca ..................................................103

Płk Leszek Laszczak — Od propagandy do informacji ...........................................................115

EDUKACJA

Prof.nadzw. dr hab. Zdzisław Morawski — Status i pozycja funkcjonariuszy służb specjalnych ..........................124

Ppłk dr Andrzej Tomczak — Przygotowanie survivalowe pilotów i podchorążych lotnictwa ........130

Ppłk Zbigniw Tarka — Wybór zawodu żołnierza szeregowego ...........................................136

Anna Miler — Operacja czy misja pokojowa? ..........................................................141

Ppłk dr Donat Kowalski — Współpraca szkoleniowa Armii Czerwonej i Reichswehry ..............149

TECHNIKA I LOGISTYKA

Gen. bryg. Andrzej Kaczyński — Perspektywy rozwoju infrastruktury teleinformatycznej NATO ......163
Płk Mirosław Koziełło

Ppłk w st. spocz. dr Jerzy Garstka — Saperzy polscy w misjach zagranicznych .........................................169

Ppłk Jacek Stochel — Finansowanie amerykańskich operacji wojskowych .........................182

 Kwartalnik Bellona 1/2010


SPIS TREŚCI

Ppłk dr Tomasz Jałowiec — Wielonarodowe wsparcie logistyczne ................................................188


Płk Wiesław Pawłucki

RECENZJE I OMÓWIENIA
Ppłk dr Jan Borkowski — Holistyczne ujęcie terroryzmu ..........................................................194

Prof. dr hab. Andrzej Makowski — Operacje militarne na morzu ............................................................197

Płk prof. nadzw. dr hab. Andrzej Polak — Tożsamość metodologiczna polemologii ........................................ 201

* * * — Warunki zamieszczania artykułów...................................................204

R E C E N Z E N C I

prof. dr hab. Andrzej Makowski


prof. dr hab. inż. Radosław Trębiński
płk prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek
prof. nadzw. dr hab. Jan Maciejewski

Zespół redakcyjny: Egzemplarze czasopisma Skład komputerowy w Redakcji


Maria Janowska, są dostępne w wewnętrznym Wojskowej. Oddano do druku
Barbara Szymańska kolportażu wojskowym. w lutym 2010 r.
adres: Redakcja Wojskowa Dyrektor Redakcji Wojskowej Projekt okładki: Elektroniczna wersja czasopisma Papier kredowany 115 g.
z siedzibą w Warszawie, redaktor naczelny: Marcin Dmowski jest dostępna na stronie Nakład 1400 egz.
Al. Jerozolimskie 97, Marek Sarjusz-Wolski Skład, łamanie i grafika: internetowej redakcji. Zam. 154.
00-909 Warszawa 60, tel.: +48 22 684 53 65 Jolanta Muszyńska
www.polska-zbrojna.pl Redaktor prowadzący: Fotoedytor: Andrzej Witkowski Artykuły zamieszczone Drukarnia Wydawnictw
e-mail: sekretariat@ ppłk dr Wojciech Horyń Streszczenia: w ,,Kwartalniku Bellona” Specjalnych Sztabu
redakcjawojskowa.pl tel.: +48 22 684 52 37 ppłk dr Wojciech Horyń są recenzowane. Generalnego WP,
fax: +48 22 684 55 03 e-mail: wojciech.horyn@ Warszawa 2010.
redakcjawojskowa.pl Tłumaczenie na jęz. ang. : projekt graficzny:
Anita Kwaterowska Łukasz Kaugan/caStudio ISSN 1897-7065

Kwartalnik Bellona 1/2010 


TA B L E O F CO N T E N TS

SECURITY OF THE REPUBLIC OF POLAND

BrigGen Marek K. Ojrzanowski — NATO – Mature Anniversary, New Challenges ................................7

BrigGen (Ret) Włodzimierz Zieliński, PhD — Logistics as Structural Element of State Security ............................23

Capt Janusz Wdowski — Military Cooperation with International and Non-Governmental


Organizations ...................................................................................32

Elżbieta Posłuszna, PhD — Networks of Hate ............................................................................. 39


Jacek Posłuszny, PhD

Col Jarosław Solarz, PhD — Radiological Weapon as Terror Means ............................................46


ART OF WAR
Col Andrzej Polak, Prof. — Operational Groups and Polish Art of War ......................................53

Col Jacek Trembecki, PhD — Operational Art vs. Strategy in Afghanistan ....................................67

Maj Robert K. Łukawski — Planning Air Operations ...................................................................76

Maj Sławomir Walenczykowski — British Defense Doctrine Development .......................................... 86

EXPERIENCE
LtCol Dariusz Brążkiewicz, PhD — Georgian-Russian War .................................................................... 92

2ndLt (Ret) Szymon Niedziela — Israel – Palestine: War Without End ............................................... 103

Col Leszek Laszczak — From Propaganda to Information .................................................. 115

EDUCATION
Zdzisław Morawski, Prof — Special Services’ Status .................................................................124

LtCol Andrzej Tomczak, PhD — Survival Training in Aviation .........................................................130

LtCol Zbigniew Tarka — Choosing Profession of Regular Soldier ........................................136

Anna Miler — Peace Operation vs. Peace Mission ................................................141

LtCol Donat Kowalski, PhD — Cooperation in Training Between Red Army and Reichswehr .....149

TECHNOLOGY AND LOGISTICS


BrigGen Andrzej Kaczyński — Perspective for IT and Communications Development in NATO .163
Col Mirosław Koziełło

LtCol (Ret) Jerzy Garstka, PhD — Polish Sappers in Foreign Missions ...............................................169

LtCol Jacek Stochel — US Military Operations Financing ................................................182

 Kwartalnik Bellona 1/2010


TA B L E O F CO N T E N TS

LtCol Tomasz Jałowiec, PhD — Multinational Logistic Support ......................................................188


Col Wiesław Pawłucki

BOOK REVIEWS AND OTHER

LtCol Jan Borkowski, PhD — Holistic Approach to Terrorism ....................................................194



Andrzej Makowski, Prof — Maritime Military Operations ....................................................... 197

Col Andrzej Polak, Prof. — Methodological Identity of Polemology ....................................... 201





* * * — Terms of Publishing ....................................................................... 204

Kwartalnik Bellona 1/2010 


Od redakcji
Minęły trzy lata od chwili, gdy wprowadzono zasadnicze zmiany
na rynku wydawniczym czasopism wojskowych. Momentem
zwrotnym w funkcjonowaniu instytucji zajmujących się
piśmiennictwem resortowym było utworzenie w 2007 roku Redakcji
Wojskowej. Wówczas, między innymi, Redakcja Czasopism
Wojskowych, publikująca dwumiesięcznik „Myśl Wojskowa”
(wersja jawna i niejawna) oraz „Biuletyn Sztabu Generalnego
Wojska Polskiego”, weszła w skład nowej instytucji – jako Wydział
„Myśli Wojskowej”. Jego zadaniem było wydawanie kwartalnika „Myśl Wojskowa”
w wersji jawnej oraz w wersji elektronicznej w systemie MIL-WAN (o klauzuli „zastrzeżone”).
W pierwszym kwartale 2007 roku, w nawiązaniu do tradycji, powrócono do korzeni
wydawanego periodyku i zmieniono dotychczasowy tytuł na „Kwartalnik Bellona”.
Zmiany organizacyjne miały na celu spowodowanie również zmian jakościowych, co
można było obserwować podczas lektury kolejnych numerów czasopisma. Poniekąd cel
został osiągnięty. Jest ono rozpoznawalne nie tylko w środowisku wojskowym, ale również
cywilnym, akademickim. Jest także wydawane na określonym poziomie naukowym, co
jest, między innymi, zasługą Rady Naukowej „Kwartalnika Bellona”. Okres, kiedy dane
mi było kierować pismem uważam za owocny, a cel, jaki sobie postawiłem przed przyjściem
do Redakcji Wojskowej za osiągnięty. Oczywiście, nie byłoby to możliwe bez zaangażowania
pracowników redakcji, którzy przygotowywali kolejne edycje kwartalnika.
W obecnym numerze, którego lekturę proponujemy Czytelnikom, w dziale „Bezpieczeństwo”
poruszamy problematykę związaną ze zmianami w NATO (gen. Marek K. Ojrzanowski),
logistyce (gen. Włodzimierz Zieliński) i współpracy międzynarodowej (kpt. Janusz
Wdowski). Znalazły się tu także artykuły dotyczące działalności terrorystycznej – autorstwa
dr. Elżbiety i Jacka Posłusznych oraz płk. dr. Jarosława Solarza.
O działaniach grup operacyjnych w dziale „Sztuka wojenna” przypomina płk prof. Andrzej
Polak, o sztuce operacyjnej w Afganistanie z kolei pisze płk dr Jacek Trembecki.
Szczególnie polecam artykuły z działu „Doświadczenia”, w których jest poruszana ważna
problematyka dotycząca wojny rosyjsko-gruzińskiej (ppłk dr. Dariusz Brążkiewicz),
konfliktu izraelsko-palestyńskiego (Szymon Niedziela) i zmian w funkcjonowaniu instytucji
wojskowych zajmujących się działalnością informacyjną i prasową (płk Leszek
Laszczak).
Polecam również inne artykuły, które się znalazły w przedstawianym „Kwartalniku
Bellona”, na przykład autorstwa gen. Andrzeja Kaczyńskiego i płk. Mirosława
Koziełło.

Życzę przyjemnej lektury.

ppłk dr Wojciech Horyń


szef Wydziału „Kwartalnika Bellona”

R A D A N A U K O W A „ K W A R T A L N I K A B E L L O N A ”

prof. dr hab. Andrzej Makowski, prof. dr hab. Józef Półturzycki, prof. dr hab. Bogdan Szulc,
prof. dr hab. inż. Radosław Trębiński, płk prof. dr hab. Mariusz Wiatr, gen. bryg. prof. nadzw. dr hab. Janusz
Kręcikij, prof. nadzw. dr hab. Jan Maciejewski, prof. nadzw. dr hab. Marian Kozub, płk nawig. prof. nadzw.
dr hab. Marek Grzegorzewski, płk prof. nadzw. dr hab. Jarosław Wołejszo, płk prof. nadzw. dr hab. Marek
Wrzosek, gen. dyw. dr Krzysztof Załęski, gen. dyw. dr Anatol Wojtan (przewodniczący), ppłk dr Wojciech Horyń

 Kwartalnik Bellona 1/2010


NATO – dojrzały jubileusz,
nowe wyzwania
Przez ponad sześćdziesiąt lat sojusz północnoatlantycki zdawał pomyślnie egzamin w sferze bezpieczeństwa
międzynarodowego. Mimo znaczących zmian, jakie miały miejsce w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku,
przeorientował swoją politykę militarną. Kolejnym sprawdzianem jego funkcjonowania jest operacja
w Afganistanie. To nowe wyzwanie na arenie międzynarodowej – walka z terroryzmem, wymusiło zmianę
paradygmatu działania międzynarodowych sił zbrojnych. W strategii NATO można wyróżnić pięć priorytetów,
które przekładają się na konkretne zadania. Ponieważ Polska jest członkiem NATO, zmiany w sojuszu
wpływają również na strategiczne przeznaczenie sił zbrojnych RP.

gen. bryg.
MAREK K. OJRZANOWSKI For over sixty years, the North Atlantic Alliance has been passing its exams in international
security. Despite significant changes that took place in the last decade of the 20th century, NATO
narodowy przedstawiciel reoriented its military policy. An operation in Afghanistan is another test for it; a new international
łącznikowy przy Dowództwie challenge – the war on terrorism – enforced the paradigm shift in operations of the international
Transformacji NATO (ACT)
armed forces. In the NATO’s strategy, there are five priorities which interpret into specific tasks.
w Norfolk (Wirginia, USA).
Wcześniej, między innymi, As Poland is a member of NATO, any changes in the Alliance affect the strategic assignment of the
dowodził PKW UNIFIL Polish forces.
w Libanie i Wielonarodową

O
Brygadą w Iraku, był zastępcą
szefa Zarządu ds. rganizacja Traktatu Północno- brało udział w dwóch dużych operacjach
Bezpieczeństwa i Współpracy atlantyckiego (NATO) obchodziła humanitarnych na świecie, poza formalnymi
Regionalnej w ubiegłym roku jubileusz sześć- granicami swojej odpowiedzialności. Dziś
w Międzynarodowym Sztabie dziesięciolecia. Weszła w wiek dojrzały sojusz północnoatlantycki prowadzi równo-
Wojskowym IMS w Kwaterze z cennymi i niepodważalnymi doświadcze- cześnie pięć operacji wojskowych i wspiera
Głównej NATO w Brukseli oraz
dyrektorem Departamentu
niami. Najważniejsze z nich to zwycięstwo kilka innych.
Transformacji MON. w zimnej wojnie i odsunięcie widma kata- Wydawać by się mogło, że sześćdziesię-
strofy nuklearnej, do jakiej świat się kilka cioletnie doświadczenia spowodowały wy-
razy niebezpiecznie zbliżał, oraz położenie pracowanie pozycji i procedur pozwalają-
kresu napięciu wynikającemu z konfronta- cych sojuszowi na rozwiązywanie spraw
cji dwóch supermocarstw i dwóch odmien- spornych i kontrowersji bez większych pro-
nych systemów wartości. To brzemienne blemów. Tak jednak nie jest. Współczesne
w skutki i ze wszech miar korzystne dla świa- i przyszłe wyzwania oraz zagrożenia zmu-
towego porządku zwycięstwo nastąpiło szają NATO nie tylko do zmiany stosowa-
w sposób pokojowy, bez jednego wystrzału. nych dotychczas reguł, ale całego paradyg-
Militarny z założenia sojusz w okresie matu postępowania. Charakter owych zagro-
zimnej wojny nie był nigdy wykorzystany żeń i wyzwań jest całkowicie odmienny od
praktycznie i nie musiał w walce potwier- dotychczasowych, jednak są one realne
dzać swojej sprawności. Niewątpliwie i stwarzają niebezpieczeństwo dla naszych
stanowi to o jego ogromnym sukcesie i sku- wartości, naszej kultury i życia społeczeństw.
teczności, ale jednocześnie jest jego swoistą Nie można nie zwracać na nie uwagi, trze-
wadą, gdyż minione pokojowe dziesięcio- ba stawić im czoła, gdyż w przeciwnym
lecia i odniesiony w sposób bezkonfron- razie, jak tkanka rakowa, rozrosną się do
tacyjny sukces wpłynął na utrwalenie rozmiarów niemożliwych do opanowania.
określonych nawyków i postaw ludzkich. Polska od jedenastu lat jest członkiem
Tymczasem po względnym spokoju sytua- Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
cja na świecie dramatycznie się zmieniła. i stara się odgrywać w nim aktywną rolę.
Niedługo po zakończeniu zimnej wojny Wyzwania stojące przed NATO i jego trans-
NATO interweniowało na Bałkanach (1992 r.), formacja nie mogą więc pozostać bez wpły-
poza obszarem swojej terytorialnej odpowie- wu na naszą filozofię postępowania.
dzialności, uśmierzając wojnę domową.
Siedem lat później używało siły podczas sta- Wnioski z przeszłości
bilizacji Kosowa (1999 r.), a od 2003 roku Sojusz północnoatlantycki przez lata funk-
rozpoczęło działania w Afganistanie. Ponadto cjonowania potwierdził swoją niekwestio-

Kwartalnik Bellona 1/2010 


Bezpieczeństwo RP
nowanie pozytywną rolę i zasłużenie okazał główne instalacje NATO zostały rozmiesz-
się najskuteczniejszym przymierzem w hi- czone w Belgii. W celu zniwelowania szkód
storii. Zwycięstwo w zimnej wojnie nad w wymiarze politycznym i militarnym, na
Związkiem Radzieckim i przewodzoną przez wniosek belgijskiego ministra spraw zagra-
niego koalicją wojskową, jaką był Układ nicznych Pierre’a Harmela, opracowano
Warszawski, zmieniło układ sił na świecie raport, który przedstawiał alternatywne
WYJAŚNIENIE NR 1 i wprowadziło jednobiegunowy porządek. rozwiązania i w znacznej mierze przyczynił
Raport Harmela „wyznaczył NATO od początku swojego powstania się do zmiany wojskowych i politycznych
nową, rewolucyjną drogę dla kierowało się zasadą solidarności sojuszni- priorytetów sojuszu przy zachowaniu jego
NATO stwierdzając, że sojusz czej: jeden za wszystkich, wszyscy za jed- zdolności strategicznych2. (1)
miał do spełnienia dwie nego, zawartą w artykule piątym traktatu Dzięki nieszablonowym rozwiązaniom
równoważne misje: obronę waszyngtońskiego, oraz stanowiło sprawne i elastyczności instytucjonalnej z kryzysu
i détente (odprężenie).
Innymi słowy, zalecał, aby forum konsultacyjne, co wynikało z arty- tego, jak i innych (na przykład sprawa Kanału
NATO utrzymało tradycyjną kułu czwartego tego traktatu. Te dwie, Sueskiego z 1965 roku czy zbombardowa-
misję obrony oraz wypracowa- chyba najistotniejsze, zasady znacznie przy- nie przez USA Libii w 1986 roku), sojusz
ło nowy cel w postaci détente. czyniły się do sukcesu Organizacji Traktatu północnoatlantycki wychodził wyraźnie
Oznaczało to, że – uznając
nieprzerwane zagrożenie Północnoatlantyckiego i również dziś nie wzmocniony. Przykładem jego zdolności
ze strony Związku Radziec- straciły aktualności. Sojusz niewątpliwie adaptacyjnych są także rozwiązania podjęte
kiego i Układu Warszawskiego w ciągu tych sześćdziesięciu lat miał po szczycie w Pradze w 2002 roku, kiedy
oraz konieczność odstraszania również trudne czasy, co szczególnie było w obliczu nowego zagrożenia, spowodowa-
– państwa członkowskie NATO
powinny także starać się
widoczne w różnicy zdań pojawiającej się nego przez światową sieć terrorystyczną,
promować bardziej stabilne na forum kierowniczym w kluczowych kwe- dokonano radykalnej zmiany struktur dowo-
stosunki oraz podejmować stiach, na przykład w sprawie Kosowa czy dzenia, określono próg wydatków na cele
najbardziej podstawowe Afganistanu. Cała instytucjonalna mądrość, wojskowe jako dwa procent dochodu naro-
kwestie polityczne. wynikająca z artykułu czwartego traktatu dowego państw członkowskich, wprowa-
Obecnie większość analityków
uważa Raport Harmela za waszyngtońskiego, pozwalała jednak zacho- dzono planowanie obronne według wyma-
dokument epokowy, który wać zdolność do dużej elastyczności, co ganych zdolności oraz utworzono Siły
pomógł poszerzyć misję NATO, ostatecznie zawsze prowadziło do poro- Odpowiedzi NATO (NATO Response Forces
umożliwiając mu ewolucję od zumienia1. – NRF) przeznaczone do natychmiastowej
organizacji typowo wojskowej
do unii dyplomatycznej, która NATO doświadczyło również wielu kryzy- reakcji wojskowej, gdyby taka się okazała
ma także zadania polityczne. sów politycznych, z których najpoważniejszy konieczna3.
[…] Stanley R. Sloan przy- był spowodowany decyzją prezydenta Francji W tym momencie swojej historii sojusz
pisuje raportowi pomocną rolę Charles’a de Gaulle’a o wycofaniu się miał już poważne, ponaddziesięcioletnie
w zakresie przywrócenia
szerokiego konsensusu
Francji ze zintegrowanej struktury sojuszu doświadczenia z operacji wojskowych na
strategicznego wśród państw w 1966 roku. Niezależnie od politycznych Bałkanach, w Bośni i Kosowie, w których
sprzymierzonych, jako że NATO skutków tego postanowienia, które zmienia- pomyślnie zostały zrealizowane przyjęte dla
ewoluowało w kierunku ło układ sił oraz parytety reakcji sojuszu tych operacji zasadnicze założenia strate-
wykorzystywania różnych w stosunku do istniejącego zagrożenia ze stro- gicznie4. Przyświecała tutaj zasada, sformu-
środków dyplomatycznych,
politycznych i wojskowych ny Związku Radzieckiego, de Gaulle zażądał łowana przez senatora Richarda Lugara,
w celu zapewniania usunięcia z Paryża Kwatery Głównej NATO out of area – or out of business, oznacza-
bezpieczeństwa i wszelkich jego instalacji wojskowych z te- jąca, że pomimo wykonywania zadań poza
transatlantyckiego”. renu Francji. Wszystko to ujawniło głęboki formalnym obszarem terytorialnej odpo-
(http://www.nato.int/docu/re- rozłam w politycznej i wojskowej spójności wiedzialności, NATO ma uzasadnione
view/2005/issue1/polish/
history.html.
sojuszu, było również ogromnym wyzwaniem powody do interwencji, odpowiada bowiem
R. C. Hendrickson: Manlio logistycznym, gdyż w krótkim czasie należa- na zapotrzebowanie społeczności regionu,
Brosio: poszukiwacz konsen- ło przemieścić do innych krajów ponad sto w tym wypadku w związku z odrażającymi
susu w erze zimnowojennej.
„Przegląd NATO” wiosna 2005.) tysięcy osób międzynarodowego personelu czystkami etnicznymi. Alternatywą mogła
oraz ponad milion ton wyposażenia i różne- być jedynie utrata wiarygodności i zarazem
go rodzaju sprzętu. przydatności sojuszu5.
Jednak ta operacja logistyczna przebiegła Niespełna rok później, na mocy mandatu
nadzwyczaj sprawnie i przed upływem roku Organizacji Narodów Zjednoczonych, NATO

1 http://www.brookings.edu/events/2009/0330_nato.aspx. Zapis dyskusji Tackling NATO’s Challenges. The Brooking Institution, 20.03.2009, s. 58.
2 R. C. Hendrickson: The Miscalculation of NATO’s Death. “Parameters”, Spring 2007, s. 103.
3 Ibidem, s. 105.

4 W tym wypadku również nie obyło się bez kryzysów, jednak silna presja dyplomatyczna Stanów Zjednoczonych pozwoliła je skutecznie pokonać. Por.: O. Thelier: Sword or

Ploughshare? New Roles for NATO and the Changing Nature of Transatlantic Relations. George C. Marshall European Center for Security Studies. Occasional paper no. 17,
1 February 2008, s. 17–21.
5 Tackling NATO’s Challenges…, s. 10.

 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
objęło dowodzenie misją Międzynarodo-
wych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa
(International Security Assistance Force –
ISAF) w Afganistanie. Po sześciu latach
obecności sił koalicyjnych w tym kraju są
widoczne ogromne trudności z wykonaniem
zadań i ciągle się pojawiają kontrowersje na
temat tej misji. Jednak trudno nie zauważyć
wielkiego postępu, jaki dzięki tej interwen-
cji nastąpił w Afganistanie. Przeprowadzenie
demokratycznych wyborów, ustabilizowanie
prowincji północnych, budowa narodowych
sił bezpieczeństwa, inwestycje infrastruktu-
ralne, rozszerzenie dostępu do edukacji
i służby zdrowia, kształcenie kobiet, ograni-
czenie upraw narkotyków to przykłady po-
stępu dokonanego w różnych dziedzinach
i w stopniu, jaki do tej pory nigdy nie miał
miejsca w tym kraju6. Oczywiście, sytuacja
jest jeszcze daleka od zadowalającej i potrze-
ba wiele wysiłku, nie tylko państw człon- Fot. 1. Budowa narodowych sił bezpieczeństwa w Afganistanie następuje dzięki pomocy
kowskich sojuszu północnoatlantyckiego, ISAF (mon)
lecz całej społeczności międzynarodowej,
aby się polepszała. Jednak to właśnie NATO Ogłoszona 1 grudnia 2009 roku przez
pozostaje organizacją wiodącą i biorącą na prezydenta USA Baracka Obamę nowa
siebie zasadniczy ciężar działań stabiliza- strategia dla Afganistanu i obietnica zwięk-
cyjnych. Zresztą nie ma wyboru, innego szenia liczby żołnierzy o siedem tysięcy
zdolnego do prowadzenia takich działań pod- przez państwa NATO rewitalizuje solidar-
miotu po prostu nie ma. ność działania sojuszu i pozwala mieć na-
Podobnie jak w latach poprzednich, rów- dzieję na uzyskanie pozytywnego przesile-
nież obecnie w sprawie operacji w Afgani- nia w rozsądnym czasie8. Przy analizie
stanie wśród członków koalicji występują perspektyw dla tej wojny niewątpliwie po-
poważne różnice zdań, skutkujące niewypeł- żyteczna jest zdecydowana postawa, prezen-
nianiem podjętych zobowiązań. Ich podsta- towana przez jednego z autorów, który prze-
wą jest asymetryczne podejście w pojmowa- konująco rozprawia się z trzema mitami:
niu interesów bezpieczeństwa globalnego 1.  Afganistan nie stanowi ważnego inte-
przez państwa europejskie i Stany Zjedno- resu dla Stanów Zjednoczonych.
czone Ameryki. W Europie przeważa po- 2.  Talibowie wygrywają wojnę w Afgani-
gląd, że za bezpieczeństwo globalne od- stanie i nie można ich zatrzymać.
powiadają USA, które mają do tego wystar- 3.  Afganistan był zawsze niestabilny
czające środki. Taki pogląd nie jest jednak i nigdy nie miał skutecznego rządu cen-
korzystny z dwóch przyczyn. Po pierwsze, tralnego.
„amerykanizacja” działań doprowadzi do Joseph J. Collins pisze, że talibowie
„ugrzęźnięcia” misji. Stany Zjednoczone mogą być pokonani i odizolowani dzięki
mimo wszystko bowiem nie są w stanie strategii ochrony ludności i wytworzenia
samodzielnie unieść jej ciężaru. Po drugie, warunków bezpieczeństwa w państwie, pro-
pogląd ten jest groźny dla samej Europy. Ze wincjach i dystryktach. W wyniku prowadzo-
względu na położenie geograficzne, desta- nych przez siły pakistańskie działań przeciw-
bilizacja Pakistanu i Afganistanu stanowi ko ich sanktuariom mogą zostać łatwo roz-
większe niebezpieczeństwo dla Europy niż bite ich bazy i ośrodki szkoleniowe. Lepsza
dla USA. Potwierdzają to ostatnio zneutra- koordynacja z partnerami z Zatoki Perskiej
lizowane spiski terrorystyczne w Niemczech, i zwiększone wysiłki w działaniach przeciw
Danii i Hiszpanii7. narkotykom pozbawią ich zaplecza finanso-

6 www.unamagroups.org/progress_afghanistan.pdf. Progress in Afganistan, Bucharest Summit 2–4 April 2008. NATO, s. 2–3.
7 Tackling NATO’s Challenges..., s. 42–43.
8 NATO: Na misję w Afganistanie ma być wysłanych w przyszłym roku dodatkowo 7 tysięcy żołnierzy, „Kurier Poranny”, 5.12.2009, s. 11. Prezydent Obama nakazał 1 grud-

nia 2009 roku zwiększenie liczby żołnierzy amerykańskich o 30 tysięcy.

Kwartalnik Bellona 1/2010 


Bezpieczeństwo RP
wego. Aby szybciej osiągnąć zwycięstwo, stości i upowszechniło jej nierozłączne
musimy uderzać mocniej i mądrzej, zwięk- atrybuty: globalizację i rewolucję technolo-
szyć radykalnie zdolności Afgańczyków do giczną. Wartości ery przemysłowej, oparte
wzięcia odpowiedzialności za swoje sprawy. na posiadaniu dóbr materialnych, terytoriów
Prawdą jest, że siły talibów poczyniły duży i sfer wpływów, ustąpiły wartościom zwią-
postęp, ale może być on powstrzymany. zanym z wiedzą, usługami i swobodnym
Talibowie nie są w stanie wygrać, chyba że przepływem idei, energii, kapitału i ludzi
Zachód sam się wycofa9. w funkcjonujących globalnych powiązaniach
Sytuacja NATO wydaje się obecnie dość sieciowych. Zrodziło to napięcia i konflikty
Obecne operacje paradoksalna. Z jednej strony sojusz po raz o naturze sieciowej i niezwiązane z tradycyj-
kolejny adaptuje swoje instrumenty wojsko- nymi państwami czy terytoriami oraz niepo-
prowadzone przez NATO: we do zmienionych okoliczności i prze- siadające charakteru militarnego w znacze-
ISAF (International prowadza energiczną i w gruncie rzeczy niu klasycznym, niestety także takie, których
Security Assistance pomyślną transformację zdolności i struktur podłożem są działania niezgodne z prawem,
Force) w Afganistanie, wojskowych. Z drugiej zaś, czyni to w poli- szkodliwe i niebezpieczne dla podmiotów
KFOR (Kosovo Force) tycznej próżni, bez konsensusu, jeśli chodzi indywidualnych i zbiorowych. Są to wszel-
w Kosowie, wspomaganie o polityczne i wojskowe priorytety, a tym kiego rodzaju działania nielegalne, jak na
reform w Bośni samym w sprawie dzielenia obowiązków przykład operacje karteli przestępczych,
i Hercegowinie, „Active i ponoszonego ryzyka10. pranie brudnych pieniędzy, przerzut narko-
Endeavour” na Morzu Innym nierozwiązanym problemem jest tyków, broni i ludzi oraz działania w sieci –
Śródziemnym, NTMI luka technologiczna i poziom nakładów włamania i ataki cybernetyczne, rozpo-
(NATO Trainning Mission militarnych USA i pozostałych państw soju- wszechnianie wirusów o różnej skali złośli-
Iraq) w Iraku. szu. Dlatego też na szczytach w Waszyngtonie wości, zakłócanie funkcjonowania systemów
Asystowanie: Unii w 1999 roku i Pradze w 2002 roku podjęto użyteczności publicznej: energetycznych,
Afrykańskiej w Darfurze inicjatywy, które miały na celu zintensy- komunikacyjnych i łączności. Ponadto lista
i Somalii, ONZ fikowanie przekształceń NATO i zwiększe- zagrożeń jest wzbogacona przez postępują-
w zwalczaniu nie jego zdolności wojskowych. Świadomość ce zmiany klimatyczne, negatywne trendy
piratów w Rogu Afryki. rozmiaru tego problemu pozwala stwierdzić, demograficzne13, proliferację broni maso-
Operacje humanitarne: że najbardziej pożądane i jednocześnie wego rażenia i wzmacniającą się rywaliza-
Nowy Orlean po realne będzie dla NATO skupienie się na cję o zasoby naturalne wśród formujących
huraganie Katrina, 2005; potrzebnych obecnie i w przyszłości zdol- się nowych potęg regionalnych. Kryzys
Pakistan po trzęsieniu nościach niezbędnych do prowadzenia ekonomiczny, który wybuchł w środku 2008
ziemi, 2006. Ponadto coraz częstszych i coraz bardziej wymaga- roku, najgłębszy od wielkiej recesji z począt-
NATO zabezpieczało jących operacji stabilizacyjnych i utrzyma- ku ubiegłego wieku, natychmiast swym
masowe imprezy nia pokoju11. zasięgiem ogarnął cały glob i jego skutki
sportowe, takie jak Do tej pory z wszelkich sytuacji kryzyso- będą odczuwane długo w przyszłości.
olimpiady w 2004 wych NATO wychodziło obronną ręką, mię- Słowem, współczesne i przyszłe środowisko
i 2006 roku oraz Mundial dzy innymi, dzięki zdolności do skutecznej bezpieczeństwa jest wyraźnie skomplikowa-
w 2006 roku. samooceny i umiejętności elastycznego ne i nieprzewidywalne14.
dostosowania się do zmieniających się uwa- Dowództwo Transformacji NATO (Allied
runkowań. Jest to fenomen sojuszu i świad- Command Transformation – ACT), które
czy o jego wielkości, dzięki której przetrwał zdaje sobie sprawę ze znaczenia wyzwań
poważne zawirowania i zwyciężył w zimnej zagrażających ludności państw człon-
wojnie12. Świat jednak nie stoi w miejscu kowskich i stojących przed sojuszem jako
i zdolności adaptacyjne NATO zostają obec- całością, jak również, aby do możliwie naj-
nie poddane kolejnemu, równie poważnemu mniejszego stopnia zredukować potencjalne
sprawdzianowi. zaskoczenie, przygotowało w 2009 roku
projekt nazwany „Multiple Futures”
Nowe wyzwania („Wielokrotne przyszłości”). Przedstawiono
Przejście z ery przemysłowej do informa- w jego ramach prognozy dotyczące global-
tycznej radykalnie zmieniło obraz rzeczywi- nych trendów rozwojowych środowiska

9 J. J. Collins: No reason to quit. “Armed Forces Journal”, October 2009, s. 46.


10 O. Theiler: Sword or Ploughshare…, s. 27.
11 M. Berdal, D. Ucko: NATO at 60. “Survival” 2009 no. 51(2), s. 57.

12 Tackling NATO’s Challenges…, s. 58.

13 Prognozy demograficzne dla NATO znajdują się w analizie Jeffreya Simona: NATO’s Uncertain Future. “Joint Force Quarterly” 2009 no. 53.

14 D. Hamilton: A revitalised NATO in a New Atlantic Partnership. “ISSues”, April 2009 no. 29, s. 5.

10 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
bezpieczeństwa do roku 203015. Przyjęto wewnętrznymi przeobrażeniami społeczny-
cztery podstawowe założenia i omówiono mi i wysiłkami ukierunkowanymi na zara-
związane z nimi problemy. dzenie nadchodzącej zmianie demograficz-
—  Rozważano, dlaczego i w jaki sposób nej, w której ludność rdzenna zestarzeje się,
ewoluująca i niewyraźna natura zagrożeń a powstałą lukę wypełnią młodzi emigranci.
będzie utrudniać osiągnięcie konsensusu Kraje tej sfery, charakteryzujące się relatyw-
w zdefiniowaniu ataku na sojusz północno- nie spokojną stabilizacją, są przytłoczone
atlantycki. swoimi sprawami. Skupiają się na wewnętrz-
—  Założono, że zachodzi konieczność nych kwestiach społecznych, legalnej i nie-
zbadania, na ile NATO jest zobowiązane do legalnej emigracji i ponadpaństwowych
działania poza jego tradycyjnym zakresem problemach związanych z diasporami. To zaś
odpowiedzialności. z kolei sprawia, że są one nieprzygotowane
—  Przyjęto, że łatwo dostępne nowocze- do tego, aby zaradzić zagrożeniom geopoli-
sne technologie pozwolą zdecydowanemu tycznym.
przeciwnikowi zaatakować wrażliwe miej-  Walka nowoczesności opisuje sferę,
sca sojuszu w nowy i niespotykany sposób, w której silna wiara w racjonalność wraz
co wymaga rewizji procedur, organizacji, z towarzyszącą jej pomysłowością i innowa-
koncepcji operacyjnych, zdolności i w koń- cjami technologicznymi, napędza i promuje
cu kompozycji sił i struktur dowodzenia. poziome powiązania pomiędzy zaawanso-

NATO z wszelkich sytuacji kryzysowych wychodziło obronną ręką dzięki


zdolności do skutecznej samooceny i umiejętności elastycznego dostosowania
się do zmieniających się uwarunkowań.
—  Uznano, że należy usprawnić komu- wanymi sieciowo społecznościami wokół
nikowanie się z partnerami międzynarodo- globu. Łącząca je sieć jest atakowana z ze-
wymi i społecznościami, co pozwoli pozy- wnątrz przez autorytarne reżimy z peryferii,
tywnie kształtować i wpływać na własne jak również z wewnątrz, z powodu występo-
wartości, idee i wydarzenia w coraz bardziej wania chwiejnej równowagi pomiędzy
zglobalizowanym świecie16. swobodami obywatelskimi a nadzorem
W możliwych wizjach przyszłości przed- państwa.
stawiono potencjalne ryzyko i wrażliwe   Nowe siły polityczne, które wyrosły
miejsca, szczególnie podatne na niebezpie- dzięki bogactwu, w związku z łatwiejszym
czeństwo, dla ludności, integralności teryto- dostępem do broni masowego rażenia spra-
rialnej oraz wartości i idei. Wyodrębniono wiły, że zwiększyła się liczba mocarstw
cztery ewentualności (rodzaje) przyszłości, regionalnych, między którymi panuje kru-
które określono jako: ciemna strona eksklu- cha równowaga. Globalizacja w aspekcie
zywności (Dark Side of Exlusivity), złudna integracji handlowej i uzgodnionych standar-
stabilizacja (Deceptive Stability), walka no- dów międzynarodowych jest przez te mocar-
woczesności (Clash of Modernities) i nowe stwa zagrożona, gdyż rywalizują one o za-
siły polityczne (New Power Politics). soby i sfery wpływów, ograniczając do nich
 Ciemna strona ekskluzywności uka- dostęp globalny17.
zuje, jak globalizacja, zmiany klimatyczne Wynikające z przedstawionych wizji przy-
i niedobory surowców w sposób dramatycz- szłości konsekwencje, pokazują wyraźnie,
ny wpływają na funkcjonowanie państw że środowisko bezpieczeństwa będzie ewo-
spoza zglobalizowanego świata, jeśli chodzi luować pod wpływem różnorodnych i nie-
o sprostanie potrzebom ludności. Słabe i upa- przewidywalnych dynamicznych wydarzeń
dłe państwa stanowią źródło destabilizacji, politycznych, społecznych, technologicz-
dlatego kraje ze zglobalizowanego świata nych i militarnych. Powstałe konflikty będą
staną przed strategicznymi wyborami pod- niezmiernie złożone, nieobliczalne i trudne
jęcia odpowiedniej reakcji. do opanowania. Zaawansowane technologie,
 Złudna stabilizacja odnosi się do sfe- które będą ogólnie dostępne i wykorzystane
ry, w której kraje rozwinięte są pochłonięte do zabijania, stworzą potencjalnym przeciw-

15 http://www.act.nato.int/MultipleFutures/20090503_MFP_findings.pdf. Multiple Futures Project: Findings and Recommendations. April 2009.


16 Ibidem, s. 3–4.
17 Ibidem, s. 2–3.

Kwartalnik Bellona 1/2010 11


Bezpieczeństwo RP
nikom możliwości przekraczające współcze- Takie niespodziewane zdarzenia przeważ-
sne wyobrażenia. Współzawodnictwo nie wywierają ogromny wpływ na status
w kształtowaniu i wpływaniu na idee i wy- quo, radykalnie zmieniają ustalony porzą-
darzenia będzie przyspieszać i przybierać na dek funkcjonowania w skali globalnej. Są
sile. W tej sytuacji sojusz północnoatlantyc- one wtedy uważane za szok strategiczny21.
ki będzie musiał wzmocnić swoją zdolność Był nim na przykład napad Japonii na Pearl
do uzyskania jednomyślności w rozumieniu Harbor w 1941 roku, upadek Związku
występującego ryzyka i zagrożenia. Jeśli Socjalistycznych Republik Radzieckich
chce być nadal skuteczny, powinien być zdol- (ZSRR) w 1991 w roku, atak terrorystycz-
Stany ny do uprzedzania, oddziaływania w posze- ny 11 września 2001 roku czy wielkie kry-
rzonym zakresie, przygotowania i reakcji na zysy ekonomiczne. Ich nieuchronność
Zjednoczone, główne trendy, kierunki i wydarzenia w śro- wynika nie tylko z tradycyjnego przywiąza-
przyjmują, że muszą dowisku bezpieczeństwa przyszłości. nia ludzi do spraw znanych i minionych, ale
mieć siły zbrojne Zdiagnozowanie przyszłego środowiska również z wewnętrznej niedoskonałości
przygotowane do walki bezpieczeństwa w założonym horyzoncie planowania obronnego, w którym wystę-
w pełnym spektrum czasowym 20–25 lat jest niezmiernie trud- puje luka „ziemi niczyjej”, zawarta pomię-
konfliktu, łącznie ne. Przyszłości jeszcze nikomu nie udało się dzy ewentualnościami konwencjonalnymi
z możliwością dokładnie przewidzieć. Wydarzenia ostat- a spekulowanymi. Luki tej nie można wyeli-
zastosowania niej dekady: zamach 11 września 2001 ro- minować, tymczasem właśnie w niej znaj-
broni jądrowej. ku, wojny w Iraku i Afganistanie, kryzys duje się obszar powstawania strategicznych
ekonomiczny, pandemie tak zwanej ptasiej szoków i wszelkich innych zdarzeń niespo-
i świńskiej grypy, nadzwyczajny rozwój dziewanych. Co więcej, ma ona wybitnie
krajów Azji18 są tu wyraźnymi przykłada- niekonwencjonalny charakter, obejmuje
mi. Nic też dziwnego, że jeśli analizuje się wszelkie zagrożenia nieregularne, katastro-
przyszłe wyzwania, sięga się do jedynego ficzne, hybrydowe, bardziej i mniej antycy-
sprawdzonego źródła – historii. Liczące pra- powane, jak również zachodzące pomiędzy
wie cztery tysiąclecia dzieje konfliktów nimi możliwe kombinacje i mutacje. Dlatego
zbrojnych pozwalają wyciągnąć wnioski, też szoki strategiczne, zaskoczenia i wyda-
które nie zawsze muszą napawać optymi- rzenia niespodziewane będą miały charak-
zmem, jak chociażby konkluzja, że wojny ter niekonwencjonalny i niemilitarny22.
zawsze były atrybutem stosunków pomiędzy Przyszły konflikt, z którym zetknie się
ludźmi. Zapewne ten argument spowodował, NATO, będzie miał również charakter
że najsilniejszy kraj NATO, Stany trwały, do którego doskonałym wstępem
Zjednoczone, przyjmują, że muszą mieć si- jest już siedmioletni konflikt w Afganista-
ły zbrojne przygotowane do walki w pełnym nie i sześcioletni w Iraku23. Oprócz na-
spektrum konfliktu, łącznie z możliwością głego i niekonwencjonalnego charakteru
zastosowania broni jądrowej. Uważa się tam, strategicznych szoków i zagrożeń można
że duże międzypaństwowe wojny konwen- wyróżnić ich dwie formy ogólne. Pierwsza
cjonalne znajdują się obecnie w stanie hiber- wynika z kontekstu środowiska i jest bar-
nacji, do końca jednak nie można wyelimi- dziej „niezależna”. Spowodowana nieko-
nować ich prawdopodobnego wybuchu19. rzystnymi warunkami, w nagły sposób
Przyjęto też, że przyszłe dziesięciolecia ujawnia się z otoczenia i stwarza konkret-
będą się cechować wystąpieniem trwałego ne zagrożenie bez zmiany charakteru
konfliktu o niekonwencjonalnym charakte- środowiska na niebezpieczny. Należą do
rze, w który USA zostaną zaangażowane. niej wszelkie odmiany działań wywro-
Uwzględnia się przy tym, ponad wszelką towych przeciwko legalnym władzom,
wątpliwość, wystąpienie zaskoczenia i wy- identyfikowanie polityków, rozruchy spo-
darzeń niespodziewanych, których, jeśli łeczne, pandemie, degradacja środowiska,
weźmiemy pod uwagę naturę ludzką, nie da niedorozwój, klęski naturalne i przemysło-
się uniknąć20. we, państwa upadłe i bunty ludności.

18 Dogłębna analiza tego przesłania znajduje się w pracy Nialla Fergusona: The War of the World. Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York 2006.
19 The Joint Operational Environment. US Joint Forces Command, November 2008, s. 43.
20 Ibidem, s. 3.

21 Całościowe opracowanie na ten temat w: N. Freier: Known Unknowns: Unconventional „Strategic shocks”in Defense Strategy Development. Strategic Studies Institute,

US AWC Carlisle, November 2008.


22 Ibidem, s. 3.

23 N. Freier: DoD Leaders, Strategists, and Operators in an Era of Persistent Unconventional Challenge. Center for Strategic and International Studies, June 2009, s. 1.

12 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
Druga forma to zagrożenia „intencyjne”, —  zapewnienie swoim członkom kolek-
które obejmują terroryzm, działania party- tywnej obrony zgodnie z artykułem 5 trak-
zanckie, „nieograniczone działania bojowe”, tatu waszyngtońskiego;
agresywny populizm i propagandę, konflik- —  instytucjonalizacja więzi transatlan-
ty hybrydowe i ośrodki oporu. Jej bardziej tyckich i stanowienie forum do dyskusji
gwałtowna i niebezpieczna odmiana to na temat kwestii wspólnego bezpieczeństwa
działania nieregularne (irregular warfare), i strategii;
do których należą działania przeciwparty- —  utrzymanie parasola ochronnego nad
zanckie (counterinsurgency operations – Europą, w którego ramach poszczególne
COIN), przeciwterrorystyczne (counterter- kraje mają możliwość reagowania na wspól-
rorism – CT), niekonwencjonalne (unco- ne zagrożenia w skali regionu zamiast
nventional warfare – UW), przeciwprolife- tradycyjnej rywalizacji między sobą25.
racyjne i informacyjne (information opera- Powyższe cele, które stanowią dla NATO
tions – IO). raison d’être, okazują się ponadczasowe,
Obie formy zagrożeń mogą ze wzrastają- o czym świadczy ich wyraźne potwierdze-
cym prawdopodobieństwem wystąpić na nie w dokumentach końcowych ostatniego
obszarze NATO, Stanów Zjednoczonych czy szczytu w Strasburgu/Khel w kwietniu 2009
poza nimi. Obie też mogą się pojawić roku26.
oddzielnie albo w rozmaitych kombinacjach Pierwsza dekada po zakończeniu zimnej
– od najniższego szczebla taktycznego wojny wymusiła zmianę dotychczasowego
do najwyższego strategicznego i polity- militarno-obronnego paradygmatu NATO
cznego24. na bardziej elastyczny, czemu służyło
Kompleksowe i dynamiczne zmiany poważne rozszerzenie sojuszu. Obecnie je-
w środowisku bezpieczeństwa i niedające się go funkcjonalny wymiar nie ogranicza się
przewidzieć zagrożenia stanowią poważne do państw członkowskich. Współpracują
wyzwania dla Organizacji Traktatu Północ- z nim w ramach Rady Partnerstwa Północno-
noatlantyckiego w obecnym kształcie. Aby atlantyckiego (Euro-Atlantic Partnership
nadal spełniała ona swoją funkcję stabilizu- Council – EAPC) dziesiątki państw partner-
jącą, musi się do nowej rzeczywistości szyb- skich, inne w ramach Dialogu Śródziemno-
ko dostosować. Pomagać jej w tym będzie morskiego (Mediterranean Dialogue – MD)
zmiana dotychczasowego charakteru z mili- i Inicjatywy Współpracy Stambulskiej
tarno-obronnego na reakcyjno-kryzysowy, (Istambul Cooperative Initiative – ICI) oraz
przy czym funkcje militarne i obronne tak zwane państwa kontaktowe, na przykład
muszą zostać zachowane. Japonia i Australia. Otwiera to możliwości
Zmiana paradygmatu
Już raz w swojej historii, po zakończeniu
zimnej wojny, z braku zasadniczego czynni-
ka uzasadniającego powołanie i istnienie
NATO – wspólnego wroga (co zresztą
doprowadziło do poważnego kryzysu tożsa-
mości) – sojusz musiał szybko przeoriento-
wać swoje priorytety, aby nie stracić na
znaczeniu. Doszło wtedy do radykalnego
zwiększenia liczby państw członkowskich –
z szesnastu do dwudziestu ośmiu – i zapo-
czątkowania praktycznego zaangażowania,
przeważnie niewojskowego w znaczeniu
tradycyjnym, lecz w działania stabilizacyj-
ne i to poza obszarem formalnej odpowie-
dzialności.
Obecnie, pomimo upływu sześćdziesięciu
lat i wdrożenia istotnych zmian transforma-
cyjnych, dla sojuszu nadal są aktualne trzy Fot. 2. Szczyt NATO w Strasburgu – Kehl (Francja), 3–4 kwietnia 2009 r.
zasadnicze cele: (fot. http://www.nato.int/)

24 Ibidem, s. 5.
25 D. Hamilton et al.: Alliance Reborn: An Atlantic Compact for the 21th Century. Washington 2009, s. 21.
26 http://www.nato.int/cps/en/natolive/news_52845.htm. Strasbourg – Khel Summit Declaration i Declaration on Alliance Security.

Kwartalnik Bellona 1/2010 13


Bezpieczeństwo RP
do transformacji stosunków transatlantyc- się rozpoczynać od własnego domu, jednak
kich obejmujących: energiczne partnerstwo w wieku katastroficznego terroryzmu i za-
umożliwiające zachowanie dotychczasowe- grożeń sieciowych żaden kraj nie jest już
go poziomu rozwoju, ochronę własnych sam w swoim domu. Jeżeli Europejczycy
społeczeństw, promowanie wspólnych i Amerykanie chcą być bezpieczni, indy-
wartości i współpracę z innymi w wypraco- widualne wysiłki narodowe powinny być
waniu globalnej odpowiedzi na globalne bardziej skupione na współpracy transatlan-
wyzwania27. Charakter zmiany paradyg- tyckiej. Tymczasem być może najbardziej
matu w tej sytuacji zostaje ukierunkowany dramatycznym wyzwaniem, przed jakim
na działania o wymiarze niemilitarnym, stajemy, jest bioterroryzm. Zmutowanym
bardziej cywilnym i niekonwencjonalnym. bakteriom czy wirusom użytym celowo do
rozprzestrzenienia zarazy nie przeszkodzą
Strategia żadne granice, rakiety ani czołgi.
Po zmianie paradygmatu, który stanowi 3.  Należy zająć się pełnym zakresem
swojego rodzaju wizję, następnym krokiem wyzwań bezpieczeństwa międzynarodo-
jest zdefiniowanie strategii, która aby speł- wego, których wspólnie doświadczamy.
niać swoją funkcję, oprócz racjonalności Wiele z nich swoje źródła ma w południo-
i całościowego ujęcia problemu, musi wy- wo-zachodniej Azji i na szeroko pojętym
odrębniać priorytety28. Bez naruszania nie- Bliskim Wschodzie. Dziś nasze bezpieczeń-
zbędnego wymiaru transatlantyckiego w no- stwo jest bronione w Hindukuszu, a nie na
wym paradygmacie można wykazać pięć Przełęczy Fuldyjskiej. Główne zagrożenie
priorytetów strategicznych. dla mieszkańców Europy i Ameryki wycho-
dzi z chaosu i terroryzmu w Afganistanie
i klanowych enklaw w Pakistanie. Ścisła
Dla NATO ciągle są aktualne trzy zasadnicze cele, co potwierdzono w dokumen-
tach końcowych szczytu w Strasbourgu/Khel w kwietniu 2009 roku:
współpraca transatlantycka jest nie tylko
– zapewnienie swoim członkom kolektywnej obrony zgodnie z artykułem 5 traktatu konieczna, aby nie dopuścić do wyproduko-
waszyngtońskiego; wania przez Iran broni jądrowej, może się
– instytucjonalizacja więzi transatlantyckich i stanowienie forum do dyskusji na okazać niezbędna, aby stworzyć, rozszerzo-
temat kwestii wspólnego bezpieczeństwa i strategii; ny na Zatokę Perską – Bliski Wschód, reżim
– utrzymanie parasola ochronnego nad Europą. odstraszania, kiedy Iran rzeczywiście taką
broń posiądzie. Rozwiązanie konfliktu
izraelsko-palestyńskiego i niestabilności
1.  Należy przeciwstawić się bezpośred- społecznej w Libanie zależy przede wszyst-
nim zagrożeniom ekonomicznym poprzez kim od ludzi w tym regionie. Współpraca
przeorientowanie gospodarki na przy- transatlantycka jest niezbędna do wprowa-
szłość. Europejsko-amerykańskie stosunki dzenia tam nowej drogi do pokoju, zapew-
w ciągu kilku najbliższych lat globalnego nienia rozwoju tego procesu, udzielania
kryzysu ekonomicznego będą kształtowane pomocy i wsparcia humanitarnego oraz
przez jego skutki. Ten epokowy szok roz- wprowadzenia nowych form regionalnej
wiał wszelkie wątpliwości we wzajemnych dyplomacji. Silniejsze wsparcie jest również
powiązaniach ekonomii transatlantyckiej. Im potrzebne dla Algierii, Maroka i Tunezji
głębsza i bardziej przedłużająca się ekono- w ich wysiłkach powstrzymania i zreformo-
miczna recesja w 2009 roku, tym większe wania radykalnego islamu.
ryzyko polityki izolacyjnej po obu stronach 4.  Niezależnie od historycznego postę-
Atlantyku. Wspólnym wyzwaniem jest pu w rozszerzeniu stabilizacji na konty-
pokazanie własnym obywatelom i milionom nencie, Europa nie stanowi całości, nie jest
ludzi na świecie, że możliwe jest odniesie- w pełni wolna ani w pełni w stanie poko-
nie korzyści z globalizacji przez rozłożenie ju. Obszar Europy poza Unią Europejską
jej kosztów na najbardziej dotkniętych i NATO jest nadal nękany historycznymi ani-
kryzysem, bez ulegania pokusom protek- mozjami i częstymi kryzysami granicznymi,
cjonizmu. Wymaga to wielkiej fiskalnej łącznie z kilkoma zamrożonymi konflikta-
i monetarnej zachęty. Potrzebne są śmiałe mi, które w różny sposób wywierają wpływ
myślenie i śmiałe czyny. na państwa regionu. Stany Zjednoczone i ich
2.  Wspólne zbudowanie odporności sojusznicy europejscy są zainteresowani
społecznej. Bezpieczeństwo ojczyzny może poszerzaniem strefy demokratycznej stabil-

27 D. Hamilton et al.: Alliance Reborn…, s. 8.


28 R. Kuźniar: Polityka i siła. Warszawa 2006, s. 354.

14 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
ności, w której nie ma miejsca na wojny. Europy, ale do wyeksponowania wartości eu-
W ich interesie jest pewna siebie, kompe- ropejskich.
tentna, patrząca na zewnątrz Europa, nie zaś 5.  Odnowienie wysiłków, aby utrzymać
prześladowana niepokojami lub skupiona zdolną do zamieszkania planetę oraz po-
na niestabilnych obszarach, o mniejszym lepszyć warunki życia najbiedniejszych
znaczeniu, na peryferiach. Sukces w regio- i prześladowanych. W ciągu dziesięcioleci
nie – skuteczniejsze demokratyczne rządy myślenie strategiczne było skupione na
oparte na zasadach prawa, postęp w zwal- odstraszaniu i powstrzymywaniu, dziś
czaniu korupcji i przemytu, pokojowe roz- zachodzi potrzeba jego ukierunkowania na
wiązywanie konfliktów, bezpieczna produk- wyzwania spowodowane wpływem ludz-
cja i przesył energii, silniejsza i prosperują- kości na naszą Ziemię. Od tego, jak sobie
ca gospodarka rynkowa – będzie istotnie poradzimy z problemami zmian klimatu, wy-
oddziaływać na poradzieckim obszarze dajności energetycznej, brakiem zasobów
i Bliskim Wschodzie. Porażka w rozwiązy- naturalnych i wzrostem aspiracji ludności
waniu problemów regionu wprowadzi będzie zależeć czy jutro będziemy żyli
ryzyko destabilizującej konkurencji i kon- w świecie bezpiecznym29.
frontacji pomiędzy regionalnymi i zewnętrz- W wymiarze wojskowym sojusz stoi przed
nymi aktorami, umocni separatystyczne koniecznością uzyskania wymaganych zdol-
konflikty, spotęguje zagrożenia i zakłóci ności obronnych, wynikających z wymuszo-
międzypaństwowe rynki energetyczne, nego przez nowe środowisko bezpieczeństwa
których negatywne konsekwencje mogą roz- przesunięcia zaangażowania w stronę ma-
przestrzenić się na całą Europę, Eurazję łych taktycznych jednostek wielonarodo-
i Bliski Wschód. Zdolność krajów regionu wych i wypracowania do tego adekwatnego
do poradzenia sobie z powyższymi wyzwa- systemu doktryn. Istotę owej zmiany przed-
niami, wola i zdolność Europy i Stanów stawiono na rysunku 1.
Zjednoczonych do wspólnej pracy z mniej Na podstawie tych wymogów dowódca
stabilnymi krajami i Rosją, doprowadzi nie NATO do spraw transformacji przygoto-
tylko do utrwalenia stabilizacji kresów wał zalecenia, które z punktu widzenia

Korpus Zimna wojna

Dywizja Artykuł 5 traktatu


waszyngtońskiego

Brygada Siły Odpowiedzi


NATO
Kompania
Stabilizacja i rekonstrukcja

Wielonarodowe jednostki Zagrożenia hybrydowe i COIN


taktyczne

Wykorzystanie wojskowe System doktryn


Zasadnicza zmiana Największe zmiany w systemie doktryn
w angażowaniu Kompleksowe podejście, sieciowe C2, strategiczne komu-
nikowanie, mobilny połączony element dowodzenia
(DJSE), wsparcie z zaplecza (Reachback), wielonarodowa
logistyka, obrona cybernetyczna, OMLT-y, integracja
oper./rozp., CIED itp.

Aktualne środki, procedury, procesy i kontrola nie wystarczają do pełnego opisania, pomiaru
i zarządzania systemem doktryn i potrzebują udoskonalenia

Źródło: gen. por. w st. spocz. James Soligan, Konferencja szefów ds. transformacji, Norfolk 14.12.2009 r.

Rys. 1. Istota zmiany w uzyskaniu wymaganych zdolności


29 D. Hamilton et al.: Alliance Reborn…, s. 11.

Kwartalnik Bellona 1/2010 15


Bezpieczeństwo RP
wojskowego powinny być uwzględnione   Zapobieganie i rozwiązywanie kon-
w dialogu strategicznym, rozważaniach fliktów oraz usuwanie skutków. Kraje
politycznych i – w dalszej kolejności – członkowskie powinny ustanowić i utrzymy-
w wytycznych sojuszniczych do poszcze- wać relacje, które zachęcą agencje rządowe
gólnych dyscyplin planowania obron- do wypracowania podejścia kompleksowe-
nego. go (comprehensive approach – CA) do za-
 Adaptacja do wymogów zagrożeń rządzania konfliktami. Na szczeblu między-
hybrydowych30. Jak dowodzi historia, „pa- narodowym NATO musi wypełniać swój
radoks wojny” wykazuje, że myślący prze- mandat w bezustannie komplikujących się
ciwnik unika „miejsc silnych”, wyszukuje konfliktach wspólnie z różnymi aktorami
miejsca spodziewanych słabości. Dlatego nie międzynarodowymi. Sukces odniesie jedy-
podejmie konwencjonalnych działań wojsko- nie dzięki utworzeniu strategicznego part-
wych, w których nie będzie w stanie spro- nerstwa, które będzie przejrzyste, zrozumia-
stać siłom NATO. Zamiast tego będzie łe i wzajemnie respektowane.
atakował sposobami uważanymi w sojuszu   Przeciwdziałanie proliferacji. Wyalie-
za nieregularne czy asymetryczne lub we nowani państwowi i pozapaństwowi aktorzy
wszelkich innych odmianach. Środowisko będą w coraz większym stopniu zdolni do
bezpieczeństwa będzie obejmować elemen- wytworzenia, sprzedaży, kupna i użycia
ty konwencjonalne, nieregularne, terrory- broni masowego rażenia. Również państwa
styczne i kryminalne występujące w rozma- upadłe (lub strukturalnie słabe) posiadające
itych kombinacjach. Tacy przeciwnicy nie broń jądrową będą stanowić znaczne zagro-
będą zwracać uwagi na różnicę między dzia- żenia dla bezpieczeństwa państw sojuszu
łaniami cywilnymi a wojskowymi, wykorzy- północnoatlantyckiego.
stają je natomiast, aby zagrozić obszarom,   Zdolności ekspedycyjne i bojowe do
ludności i wojskom sojuszu. W tej sytuacji działań w warunkach ekstremalnych.
na wszystkich szczeblach (taktycznym, Natura przyszłych operacji będzie wymagać
posiadania wielonarodowych połączonych
Bezpieczeństwo ojczyzny może się rozpoczynać sił ekspedycyjnych i zdolności do efektyw-
nego działania we wszelkich warunkach
od własnego domu, jednak w wieku geograficznych i klimatycznych.
katastroficznego terroryzmu i zagrożeń   Strategiczna komunikacja i zwycię-
stwo w walce o treści. Ciągłe zapotrzebo-
sieciowych żaden kraj nie jest już sam wanie na informację będzie wymagać od
w swoim domu. sojuszu północnoatlantyckiego energicznej
rywalizacji na polu zarówno narodowym, jak
i międzynarodowym, w celu skutecznego
operacyjnym i strategicznym) należy rozwi- informowania i tworzenia wsparcia dla
nąć zdolności związane ze szkoleniem, wykonywanego zadania, jego celu i prowa-
kształceniem i doktrynami, niezbędne do dzonych działań.
przeciwstawienia się przeciwnikowi stosu-   Organizacja i rozwój sił. Przyszłe nie-
jącemu swoje metody walki, gdyż obecny bezpieczeństwa i zagrożenia będą przeszko-
ich system jest niewystarczający. dą w uzyskaniu zdolności NATO do osią-
  Współdziałanie z innymi i budowa- gnięcia jedności strategicznej, zachowania
nie instytucji. Współdziałanie i współpraca solidarności i porozumienia w sprawie
z krajami spoza NATO i innymi aktorami zagrożeń i potrzeby obrony kolektywnej
międzynarodowymi jest niezbędna, aby zgodnie z artykułem piątym traktatu
sojusz mógł stworzyć warunki do ustano- waszyngtońskiego. Zmiany demograficzne
wienia bezpieczeństwa i stabilizacji. Skon- wewnątrz sojuszu i różnice w postrzeganiu
centrowanie się na reformach systemu bez- zagrożenia i bezpieczeństwa będą wpływać
pieczeństwa, jako narzędziu zapobiegania na tworzenie sił narodowych, ich gotowość
konfliktom, wzmocni świadomość kultural- i zdolności. Dlatego NATO będzie musiało
ną, poprawi interoperacyjność i w dłuższej przystosować swoje struktury wewnętrzne
perspektywie może wyeliminować potrzebę i proces podejmowania decyzji do nowych
interwencji wojskowej. warunków31.

30 Termin hybrydowe wywodzi się ze strategii obrony narodowej USA z 2005 roku. Obecnie jest najszerzej wykorzystywany w pracach Franka B. Hoffmana, w szczególności:
Conflict in the 21th Century: The rise of Hybrid War (Arlington Virginia 2007); Hybrid Warfare and Challenges (“Joint Force Quarterly” 2009 no. 52); Hybrid Threats:
Reconceptualising the Evolving Character of Modern Conflict (Washington 2009).
31 Multiple Futures…, s. 16.

16 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
Aby strategiczne propozycje sojuszu zna- Dlatego funkcjonująca przez piętnaście lat
lazły odniesienie praktyczne, opracowano zasada out of area – or out of business mu-
listę niedociągnięć obejmujących pięćdzie- si zostać zmodyfikowana i przyjąć postać:
siąt dziedzin32. Uwzględniono najbardziej in area – or in trouble, która oznacza, że
dotkliwe problemy odczuwane na wszyst- NATO musi poświęcić należytą uwagę
kich szczeblach funkcjonowania NATO i we procesom zachodzącym na obszarze własnej
wszystkich jego strukturach. Jest to dosko- odpowiedzialności. W przeciwnym razie
nała pomoc podczas przygotowania bieżą- może się spotkać z wielkimi problemami,
cych operacji, przedsięwzięć kolejnego które w przeszłości, jak pokazuje historia
cyklu planowania obronnego oraz planowa- ubiegłego wieku, pochłonęły ogromną ilość
nia długoterminowego. Daje ponadto wy- czasu, zasobów materialnych, a przede
śmienitą wykładnię do planowania kierun- wszystkim istnień ludzkich.
ków rozwoju sił zbrojnych w poszczególnych Proponuje się więc równoważny zestaw
krajach członkowskich. zadań obejmujących zaangażowanie we-
Zebrane niedomagania są wprost bezcen- wnętrzne i zewnętrzne (rys. 2). Zadania
ną wskazówką dla planistów operacyjnych
i obronnych, pokazują kierunki, na których
mają oni skupić wysiłki w celu racjonal- ZADANIA
nego gospodarowania ograniczonymi zaso-
bami. W tej sytuacji powinna się skończyć
krytyka niedociągnięć sojuszu z pozycji
„NATO ma oczywiste słabości”. Nie o to wewnętrzne zewnętrzne
•  odstraszanie i obrona •  zapobieganie i reagowanie kryzysowe
chodzi. Sojusz przez dziesięciolecia dosko-
•  wzmocnienie odporności transatlantyckiej •  działania stabilizacyjne
nale sobie radził z kryzysami, trudnościami •  budowa Europy spójnej, wolnej i w pokoju •  efektywna współpraca z partnerami
i wszelkiego rodzaju niedostatkami. Jego
siłą są jego członkowie. Kolektywne dzia-
łanie na rzecz wspólnej sprawy eliminuje Rys. 2. Zadania NATO
niedostatki w całej organizacji. Oczywiście
pod warunkiem, że najpierw uda się nam
wyeliminować je u siebie. wewnętrzne to: odstraszanie i obrona;
Jest to nic innego jak wypełnienie treścią wzmacnianie odporności społeczeństw na
artykułu trzeciego traktatu waszyngtońskie- zagrożenia dla obszaru transatlantyckiego;
go (2), co nabrało później kształtu w tak wkład w doprowadzenie Europy do spójnej
zwanym celu Robertsona (po szczycie całości, wolnej i pokojowej. Wśród zewnętrz-
w Stambule w 2004 r.), postulującym prze- nych wymieńmy: zapobieganie kryzysom
znaczenie przez wszystkich członków i reagowanie na nie, udział w działaniach
2 procent PKB na siły zbrojne, z czego 20 stabilizacyjnych, współpraca z partnerami
procent na ich modernizację, a 40 procent w celu uzyskania szerokiego zakresu zdol- WYJAŚNIENIE NR 2
na siły mobilne i zdolne do przerzutu, ności operacyjnych. Artykuł 3 traktatu
których 8 procent byłoby gotowych do na- Wszystkie te zadania, zarówno wewnętrz- waszyngtońskiego:
tychmiastowego rozwinięcia lub zaangażo- ne, jak i zewnętrzne, łączą się z pięcioma Dla skuteczniejszego
wanych w operacji. wymaganiami: osiągnięcia celów niniejszego
—  konieczne są intensywne debaty na ten traktatu, Strony, każda
Zadania temat, aby parlamenty były przekonane
z osobna i wszystkie razem,
poprzez stałą i skuteczną
Po opracowaniu strategii kolejny krok to o zasadności udzielenia wsparcia w wypeł- samopomoc i pomoc
sformułowanie zadań, które, po uwzględnie- nianiu zadań, a partnerzy byli otwarci na wzajemną, będą utrzymywały
niu przedstawionych priorytetów, powinny współpracę; i rozwijały swoją indywidualną
i zbiorową zdolność do
zostać właściwie zbalansowane. Przywódcy —  musi się polepszyć zdolność do prze- odparcia zbrojnej napaści.
sojuszu mają rację, gdy utrzymują, że bez- rzutu sił;
(DzU 2000 nr 87, poz. 970).
pieczeństwo świata zachodniego zaczyna się —  ważna jest lepsza synergia z partnera-
dziś w Hindukuszu. Jednak w dobie kata- mi – państwami, instytucjami i organiza-
stroficznego terroryzmu jutrzejsza linia cjami pozarządowymi;
frontu może przebiegać przez lotnisko we —  warunkiem jest lepsza współpraca
Frankfurcie, metro w Waszyngtonie, port między władzami cywilnymi a wojs-
w Rotterdamie czy wielki bazar w Istambule. kowymi;

32 2009 Bi-SC Priority Shortfall Areas, ACT, September 2009. Zostały one oficjalnie zaprezentowane podczas Dnia Przemysłowego NATO w Waszyngtonie (NATO Industry
Day 2009) 8–9.10.2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 17


Bezpieczeństwo RP
—  wydzielanie adekwatnych do zadań które jeszcze nie występują. Muszą być
zasobów33. zdolni do konfrontacji z przeciwnikiem
Przedstawione zadania nie oznaczają, że o odmiennej kulturze, nieprzywiązanym do
NATO zawsze powinno odgrywać w ich respektowanych przez nas wartości i metod
wypełnianiu rolę kluczową. W zależności od walki35.
zaistniałych okoliczności, może przewodni- W celu kształcenia przyszłych liderów,
czyć w ich wykonywaniu, być podmiotem zarówno cywilnych, jak wojskowych, propo-
wspierającym czy po prostu jednym z wie- nuje się utworzenie specjalnego ośrodka
lu uczestników. Na przykład, w wypadku szkolenia. Program, który byłby w nim
obrony i odstraszania sojusz utrzyma pozy- realizowany, byłby zgodny z potrzebami
cję zasadniczej instytucji transatlantyckiej. kompleksowego systemu bezpieczeństwa,
Jeśli chodzi zaś o pozostałe zadania, naj- łączyłby doskonalenie umiejętności trady-
prawdopodobniej będzie odgrywać rolę cyjnego wykorzystania siły wojskowej
wspierającą lub będzie częścią większej z umiejętnością prowadzenia działań, na
sieci organizacji. Wiedza o sposobie i cza- przykład, przeciwterrorystycznych, przeciw-
sie możliwego zaangażowania NATO jest partyzanckich, stabilizacyjnych, operacji
niezbędna przy określaniu przewidywanego obronnych w odległym kraju36.
wysiłku i koniecznych do wykonania zada- Edukacja wyższych przywódców nie
nia zasobów34. może być ponadto ograniczona do akademii
obrony i sztabowych, lecz powinna się
Główne zadania strategiczne dla polskich sił zbrojnych to: odbywać także z wykorzystaniem najlep-
– obrona kraju przed przeciwnikiem konwencjonalnym; szych uczelni na świecie. Profesjonalna edu-
– obrona kraju przed współczesnymi zagrożeniami o charakterze niekonwencjo- kacja wojskowa musi być kształceniem zdol-
nalnym; ności krytycznego i kreatywnego myślenia,
– realizacja zobowiązań sojuszniczych i międzynarodowych. zarówno podczas kierowania działaniami bo-
jowymi, jak i pozyskiwania i alokacji zaso-
bów. Interdyscyplinarne programy naucza-
Nowe, wpływające na kształt przyszłości nia powinny obejmować historię, antropolo-
wyzwania zmieniły paradygmat, strategię gię, ekonomię, geopolitykę, kulturę, nauki
i zadania sojuszu północnoatlantyckiego, przyrodnicze, prawo i komunikowanie stra-
który musi te zmiany zaadoptować i wpro- tegiczne37. Kształcenie osób, które mają
wadzić w życie. Jest to możliwe, jeżeli na służyć na poziomie strategicznym, musi
wszystkich szczeblach: od najwyższego ponadto uwzględniać „wolną sztukę”, aby
przywództwa do najniższego wykonaw- wysocy rangą wojskowi potrafili porozumie-
czego, będziemy mieć przygotowanych wać się z politykami tak, by ci rozumieli
i kompetentnych ludzi. specyficzne wymogi wojskowe. Dowódca
szczebla strategicznego odpowiada za to
Najważniejsi są ludzie przed wojskiem i narodem, musi umieć
Kwalifikacje przywódców i kompetent- wyjaśnić kontekst wojskowy, aby podjęto
nych wykonawców zależą z reguły od spraw- słuszne i realistyczne decyzje polityczne38.
nego systemu edukacyjnego, który też po- Strategia spełni swój utylitarny cel i utrwa-
winien zostać zreformowany. Współczesne li pożądane nawyki wymagane przez współ-
konflikty wymagają oficerów i liderów czesne i przyszłe uwarunkowania, jeśli
cywilnych, którzy będą w stanie dowodzić będzie nauczana na wszystkich szczeblach
i kierować w sposób pośredni, z zaplecza, na dowodzenia, już od kompanii. Powinny być
zasadzie reachbacku, i którzy potrafią funk- jej również poświęcone oddzielne, w stan-
cjonować w niepewnym, wielowymiaro- dardowym wymiarze trzech lat, studia
wym, chaotycznym i z natury nieprzewidy- doktoranckie39.
walnym środowisku. Powinni oni być przy- Jednym słowem, żołnierz musi być przy-
gotowani do przewidywania warunków, gotowany do zostania propagandzistą, pra-

33 D. Hamilton et al.: Alliance Reborn…, s. 22.


34 Współczesne polityczne dylematy NATO, patrz: R. Kupiecki: NATO. Refleksja na sześćdziesięciolecie. „Rocznik Strategiczny 2008/09”. Red. R. Kuźniar. Warszawa 2009,
s. 155–170.
35 R. H. Scales: Return of the Jedi. ”Armed Forces Journal”, October 2009, s. 22.

36 N. Freier: DoD Leaders…, s. 36.

37 “The Joint Operational Environment”…, s. 49.

38 C. S. Gray: Schools for Strategy: Teaching Strategy for 21st Century Conflict. US AWC Carlisle, November 2009, s. 51.

39 G. Marcella, S. O. Foght: Teaching Strategy in the 21th century. “Joint Force Quarterly” 2009 no. 51.

18 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
cownikiem socjalnym, inżynierem cywilnym,
nauczycielem szkolnym, pielęgniarzem
i szkolnym skautem, jak stwierdził w wyda-
nej w 1964 roku pracy Counterinsurgency
Warfare, Theory and Practice David Galula.
Wszystko po to, aby nabyte uniwersalne
zdolności pozwoliły mu zrozumieć otacza-
jące środowisko, kulturę i ludzi, wśród i na
których korzyść będzie wykonywał zadania
i podejmował decyzje40.
Wnioski dla polskich sił zbrojnych
Globalne zagrożenia pojawiające się przed
Organizacją Traktatu Północnoatlantyckiego
dotyczą również naszego kraju i tylko od ich
skali zależą skutki ich oddziaływania. Wielu
przejawów globalnych wyzwań doświad-
czamy zresztą już od dawna. Polskie kon-
tyngenty wojskowe wykonują zadania Fot. 3. Polskie kontyngenty wojskowe wykonują zadania w wielu miejscach na świecie,
w Czadzie, Iraku i Afganistanie. Angażujemy obecne były na przykład w Czadzie (mon)
się politycznie i dyplomatycznie w spory
i konflikty w bliższej (Ukraina) lub dalszej lądzie z siedmioma państwami o zinstytu-
(Gruzja) odległości od naszych granic. cjonalizowanym przyjaznym nastawieniu.
Doświadczamy zakłóceń w dostawach ener- Cztery sąsiadujące kraje (Niemcy, Czechy,
gii, awarii energetycznych (województwo Słowacja, Litwa) są członkami Organizacji
zachodniopomorskie w kwietniu 2008 r.), Traktatu Północnoatlantyckiego i Unii
ataków hakerów na systemy komputerowe Europejskiej, trzy pozostałe natomiast
i raptownych zaburzeń meteorologicznych (Rosja, Białoruś, Ukraina) są krajami part-
(powódź tysiąclecia w 1997 r., biały szkwał nerskimi NATO i członkami Organizacji
w 2007 r., trąby powietrzne na Śląsku Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
i w Małopolsce) niepretendujących jeszcze Po drugiej stronie Bałtyku znajdują się rów-
do trwałych zmian klimatycznych. Jak nież przyjazne nam państwa skupione w tych
dotąd są to przeważnie zagrożenia znane samych co my organizacjach.
i do pewnego stopnia antycypowane. Kwestią Po trzecie, mamy uregulowane dyploma-
czasu jest jednak to, że szoki strategiczne tyczne i ekonomiczne stosunki ze wszystki-
i zdarzenia niespodziewane trafią również mi sąsiadami, gros naszej wymiany handlo-
do nas. Pod tym względem jesteśmy w ta- wej odbywa się z krajami Unii Europejskiej,
kiej samej sytuacji jak kraje wielkie, mocar- najwięcej z naszym zachodnim sąsiadem –
stwa, państwa małe i geograficznie od- Niemcami.
dalone. Jednak w odróżnieniu, na przykład, Po czwarte, nie mamy kwestii spornych
od Stanów Zjednoczonych, które jako z sąsiadami w sprawach terytorialnych, nie
jedyne obecnie mocarstwo spotyka się posiadamy pochodzących od sąsiadów
nieuchronnie z pełnym wachlarzem zagro- mniejszości narodowych ani nasi ziomkowie
żeń i w pełnej skali zaskoczenia, ponosi przy nie stanowią znacznych i spornych mniejszo-
tym odpowiedzialność za przewodzenie ści poza naszymi granicami. Co więcej,
organizacjom międzynarodowym, z NATO historycznie przez ponad tysiąc lat dobrze
na czele, Polska, jako kraj mniejszy i nie- ich poznaliśmy i doskonale wiemy, czego
będący potęgą ekonomiczną, paradoksalnie możemy się po nich spodziewać.
ma wiele atutów. Po piąte, niezależnie od tak doborowego
Po pierwsze, jeśli weźmiemy pod uwagę ob- towarzystwa, jesteśmy członkiem dwóch naj-
szar, liczbę ludności, potencjał ekonomiczny, potężniejszych na świecie sojuszy: NATO
każde negatywne zdarzenie będzie miało dla i Unii Europejskiej, które zapewniają nam
nas relatywnie mniejsze skutki niż w kraju dys- bezpieczeństwo w sensie militarnym, poli-
ponującym większym potencjałem. tycznym i gospodarczym.
Po drugie, znajdujemy się w konkretnym W tym kontekście, polskie siły zbrojne,
położeniu geograficznym – graniczymy na podobnie jak cała Organizacja Traktatu

40 http://smallwarsjournal.com/blog/2009/05/human-terrain-a-strategic-impe/. N. Massellis: Human Terrain: A Strategic Imperative on 21st Century Battlefield. “Small
Wars Journal”, May 2009, s. 4.

Kwartalnik Bellona 1/2010 19


Bezpieczeństwo RP
Północnoatlantyckiego, powinny zrewido- obronnych i operacyjnych. Siły Zbrojne RP
wać swoje strategiczne przeznaczenie i zdol- w obecnym kształcie nie są w stanie spro-
ności. Na podstawie wniosków z dotychcza- stać żadnemu z nich, a tym bardziej łatwej
sowych rozważań, dotyczących istoty wy- do przewidzenia konieczności wypełnie-
zwań i zagrożeń przyszłego środowiska mię- nia kombinacji wszystkich trzech. Podobnie
dzynarodowego i kierunków reakcji na nie jak w NATO, przy uwzględnieniu ograni-
sojuszu północnoatlantyckiego, Stanów czoności zasobów, problem polega na zna-
Zjednoczonych i także Unii Europejskiej41, lezieniu właściwego balansu między ni-
jak również obecnych uwarunkowań nasze- mi.
go wojska (stan prawny, wyposażenie, wy- Nie ma potrzeby powtarzania opinii na
szkolenie, gotowość bojowa), można wyod- temat stanu naszego wojska, są one często
rębnić trzy główne zadania strategiczne dla wyrażane, zarówno przez ekspertów, jak
polskich sił zbrojnych, wraz z przypisanymi i polityków42. Główne niedostatki to archa-
im zasadniczymi zdolnościami: iczna struktura organizacyjna, zachowana
1.  Obrona kraju przed przeciwnikiem w spadku po Układzie Warszawskim, bez in-
konwencjonalnym. stytucjonalnych ośrodków planowania stra-
2.  Obrona kraju przed współczesnymi tegicznego i zaplecza intelektualnego, alie-
zagrożeniami o charakterze niekonwen- nacja w stosunku do systemu bezpieczeń-
cjonalnym. stwa kraju i funkcjonującego w NATO, brak
3. Realizacja zobowiązań sojuszniczych architektury informatycznej. Są one konse-
i międzynarodowych. kwencją pozostawania w schematach myślo-
Szczegółowo zostały one przedstawio- wych epoki przemysłowej.
ne w tabeli. Każde z tych zadań ma inne Zmiany zachodzące w świecie, generowa-
cele, które wynikają z przewidywanych za- ne przez epokę informatyczną, kroki podej-
grożeń o różnym prawdopodobieństwie mowane przez naszych partnerów strategicz-
wystąpienia, i wymaga innych zdolności nych, gwarantujących nam bezpieczeństwo,

Tabela. Strategiczne przeznaczenie polskich sił zbrojnych


Prawdopodobieństwo
Przeznaczenie sił zbrojnych Wymagane zdolności Atrybuty
wystąpienia zagrożenia
Siły lądowe, powietrzne,
Obrona kraju przed przeciwnikiem Znikome Statyczne, obrona
marynarka;
konwencjonalnym 0–10% terytorium
działania połączone
intencyjnym (działania Integracja z systemem
Specjalistyczne,
cybernetyczne, bezpieczeństwa kraju,
Spodziewane współdziałanie
terroryzm, masowe wspieranie służb
75% ze służbami specjalnymi,
migracje, zorganizowa- bezpieczeństwa i sił specjal-
Obrona kraju przed bezpieczeństwo regionu
na przestępczość itp.) nych w skali regionu
współczesnymi
zagrożeniami niezależnym (klęski
niekonwencjonalnymi żywiołowe, zmiany Współdziałanie Integracja z systemem
o charakterze: klimatyczne, narusze- z władzami bezpieczeństwa kraju,
Wysokie
nia systemów energe- i służbami cywilnymi, współpraca z władzami
90%
tycznych, komunika- bezpieczeństwo kraju i służbami cywilnymi,
cyjnych, awarie i regionu współpraca regionalna
przemysłowe itp.)
Mobilność, ekspedycyjność,
utrzymanie; działania
Realizacja zobowiązań sojuszniczych Pewne Dynamiczne,
w pełnym spektrum
i międzynarodowych 100% interoperacyjność
konfliktu, w tym stabiliza-
cyjne, wśród ludzi

41 Ocena przyszłego środowiska bezpieczeństwa przez Unię Europejską jest przedstawiona w wydawnictwie European Union Institute for Security Studies zatytułowanym
What Ambitions for European Defence In 2020? (Paryż 2009), w szczególności w: T. Ries: The globalising security environment and the EU, s. 61, dostępne na: http://www.
iss.europa.eu/uploads/media/What_ambitions_for_European_defence_in_2020.pdf
42 Na przykład: L. Dorn: Siły Zbrojne – stan zapaści. „Rzeczpospolita”, 26.02.2009; B. Komorowski: Polska armia na czas wojny z kryzysem. „Rzeczpospolita”, 17.05.2009;

R. Osica: 10 lat w NATO – zmiany w wojsku, zmarnowane szanse polityczne. PAP, 5.03.2009; S. Koziej: Mamy za dużo wodzów, a za mało Indian. „Gazeta Wyborcza”, 9.01.2009;
B. Sienkiewicz: Niepokojąca słabość. „Dziennik”, 13.12.2008; L. Kościuk: Koniec armii masowej. „Polska Zbrojna” 2008 nr 47; J. Rokita: A ja bronię generała Skrzypczaka.
„Dziennik”, 24.08.2009; K. Losz: Taka armia nas nie obroni. „Nasz Dziennik”, 21.12.2009.

20 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
oraz aktualny stan naszych sił zbrojnych ności 150 tysięcy żołnierzy”, bez podania do
wskazują na potrzebę głębokich i zdecy- jakiego celu ma taka armia służyć, jak ma
dowanych reform. Powinny się one skoncen- być przygotowana, wyszkolona, wyposażo-
trować na trzech następujących kierun- na i za jakie pieniądze, aby w ogóle mogła
kach: być skuteczna.
 analizie środowiska bezpieczeństwa Jedenaście lat temu przystąpiliśmy do
regionalnego (Europa) z uwzględ- najpotężniejszego międzynarodowego
nieniem systemów funkcjonujących sojuszu wojskowego w celu zapewnienia
w NATO i Unii Europejskiej. Ich wpływ bezpieczeństwa kraju, dlatego w pierwszej
na środowisko bezpieczeństwa Polski kolejności musimy dążyć do spełnienia
teraz i w przyszłości jest decydujący. obowiązujących w nim standardów i har-
Wyciągnięte z takiej analizy wnioski po- monijnego wpisania się w jego możli-
zwolą zdefiniować założenia do własnego wości obronne (tu znów trzeba przywołać
systemu bezpieczeństwa; art. 3 traktatu waszyngtońskiego). Jest to

Współczesne konflikty wymagają oficerów i liderów cywilnych, którzy będą


w stanie dowodzić i kierować w sposób pośredni, z zaplecza,
którzy potrafią funkcjonować w niepewnym, wielowymiarowym,
chaotycznym i z natury nieprzewidywalnym środowisku.
 kompleksowej analizie systemu potrzebne w obliczu nowych wyzwań,
bezpieczeństwa kraju obejmującej których rozmiar i charakter są, jak widzi-
wszystkie agendy rządowe i liczące się my, globalne. Terytorium Polski jest już
instytucje pozarządowe, gdyż kierunek obszarem NATO. Każda polska jednostka
zagrożeń jest wyraźnie przesunięty jest jednostką natowską i nie są potrzebne
w stronę tych niemilitarnych, o charakte- sztucznie brzmiące apele, aby w naszym
rze cywilnym i w dużym stopniu nieprze- kraju stacjonowały jednostki wojskowe
widywalnych43; NATO, gdyż właśnie takimi są nasze
 opracowaniu wizji, strategii i pla- własne. Jeżeli uważamy, że tak nie jest, co
nów wykonawczych długo-, średnio- można wywnioskować z publikowanych
i krótkoterminowych rozwoju sił zbroj- opinii, to bardzo niedobrze to o nas świad-
nych jako integralnej części sytemu czy i tym bardziej powinniśmy to zmienić.
bezpieczeństwa kraju i regionalnego. O jakość naszego systemu bezpieczeństwa
Umożliwi to przysposobienie wojska do musimy zadbać sami, jak słusznie zauwa-
efektywnego reagowania na potencjalne ża George Friedman, gdyż jest to gwa-
zagrożenia, skutecznego wypełnienia rancja naszej wiarygodności. Ale najpierw
zobowiązań sojuszniczych przy zachowa- sami musimy uwierzyć, że jesteśmy do
niu konstytucyjnej funkcji służenia obro- tego zdolni44.
nie kraju i jego obywateli. Tym samym nie Zdziwienie również budzi wyrażana prze-
dopuści się do ugrzęźnięcia w przygo- sadna obawa po ćwiczeniach wojskowych
towaniach do wojny, która nigdy nie „Zapad 2009” („Zachód 2009”) przeprowa-
nastąpi. dzonych we wrześniu 2009 roku za naszą
Takie kierunki działania mieszczą się wschodnią granicą45. Uważnie obserwowa-
w logicznym porządku aksjologicznym oraz ne, między innymi przez stronę polską,
uwzględniają zasady myślenia strategiczne- rutynowe ćwiczenia o średniej skali, w któ-
go: realność, holistyczność i priorytetyzację. rych brało udział 12,5 tysiąca żołnierzy, to
Powinny przede wszystkim umożliwić nic innego jak powielanie scenariuszy
zerwanie ze schematyzmem i powierzchow- z wojen epoki przemysłowej. Użycie będą-
nością myślenia widoczną w niektórych cych w dyspozycji NATO środków epoki
opiniach, na przykład w stylu „potrzebuje- informatycznej, na przykład do obezwład-
my dużej i silnej armii, najlepiej o liczeb- nienia systemu dowodzenia, szybko czyni

43 Por.: M. Ostrowski: W labiryncie sojuszu. „Polityka” 2009 nr 50, 12.12.2009, s. 13–14.


44 G. Friedman: Polska będzie mocarstwem. „Dziennik”, 7.11.2009.
45 http://www.polskieradio.pl/wiadomosci/artykuly/default.aspx?id=115227

Kwartalnik Bellona 1/2010 21


Bezpieczeństwo RP

Fot. 4. Od czasu przystąpienia Polski do NATO w naszych siłach zbrojnych nastąpiły ogromne zmiany, które
są widoczne, między innymi, w sprzęcie jakim dysponujemy (fot. A. Weber)

takie siły bezużytecznymi. Nie ma obawy, stanu i dowódca musi uczynić, jest ustalenie
epoka przemysłowa już nie wróci, podobnie jaki rodzaj wojny w konkretnych warunkach
jak nie przesiądziemy się do parowozów czy politycznych zamierza prowadzić; nie może
zaprzęgów konnych46. go pomylić, ani próbować go przekształcić
Od momentu akcesji przebyliśmy nad w coś obcego jej naturze. Jest to pierwszy ze
wyraz długą i ciernistą drogę, wprowadzi- strategicznych problemów, i o największym
liśmy duże zmiany w siłach zbrojnych, znaczeniu49.
widoczne szczególnie w zinstytucjonali- Na tym polu znajduje się zadanie dla
zowaniu cywilnej kontroli nad wojskiem zreformowanego systemu edukacji kraju,
i w naszym udziale w strukturach i opera- który będzie w stanie kształcić politycz-
cjach NATO47. W obliczu nowych wyzwań nych i wojskowych liderów na poziomie
jest to jednak dopiero początek drogi. strategicznym, wspartego adekwatnym
i transparentnym systemem doboru
Podsumowanie kadry50. Korzystać przy tym trzeba ze
W Polsce, podobnie jak w NATO, jest po- współpracy międzynarodowej, gdyż pole-
trzebna zdolność do patrzenia w przyszłość, ganie tylko na zasobach krajowych jest
do czego jest konieczne odpowiednie przy- obecnie niewystarczające.
gotowanie decydentów, wśród których szcze- NATO na drodze do swego dojrzałego ju-
gólna odpowiedzialność spoczywa na poli- bileusz stawiało czoła wielu wyzwaniom,
tykach. Oni sprawują nad wojskiem kierow- potwierdzało w tym okresie swoją spraw-
nictwo polityczne, którego w warunkach de- ność w utrzymaniu pokoju w Europie
mokracji nie zamierza nikt kwestionować, i w sposób zdecydowany pogrzebało zimną
oni też podejmują kluczowe decyzje48. wojnę. Powiększenie liczby jego członków,
Muszą być do takiej misji wyjątkowo dobrze zgodnie z artykułem 10 traktatu waszyng-
przygotowani, co wymaga, między innymi, tońskiego, sprawiło, że poszerzył się obszar
skutecznego zarządzania procesami decy- hołdujący tym samym wartościom świata
zyjnymi. Doskonale zdawał sobie z tego spra- zachodniego, które determinują utrzymanie
wę Carl von Clausewitz, gdy pisał prawie pokoju i porządku w dynamicznym świecie.
dwieście lat temu: Miejmy nadzieję, że jak najdłużej w przy-
Pierwszym, najważniejszym i najdonio- szłości, i że Polska w sposób istotny się do
ślejszym w skutkach aktem oceny, którą mąż tego przyczyni.  g

46 Uzasadnienie odejścia do lamusa wojen epoki przemysłowej por.: M. van Creveld: The Transformation of War. Free Press 1991; R. Smith: The Utility of Force. The Art of
War in the Modern World. New York 2007; R. Kuźniar: Polityka i siła…, s. 305–310.
47 G. Wiśniewski: Polskie doświadczenia z członkowstwa w NATO 15 lat po utworzeniu NACC (Północnoatlantyckiej Rady Współpracy). „Krakowskie Studia Międzynarodowe”

2006 nr 2.
48 A. Karkoszka: Gra cywilno-wojskowa. „Polska Zbrojna” 2009 nr 36, s. 6–11.

49 C. von Clausewitz: On War. New York 1976, s. 88.

50 http://wiadomosci.wp.pl/kat,101874,title,Politycy-sa-bezradni-ws-Afganistanu,wid,11735421,felieton.html. S. Koziej: Politycy są bezradni ws. Afganistanu. 1.12.2009.

22 Kwartalnik Bellona 1/2010


Logistyka strukturalnym
elementem bezpieczeństwa
państwa
W XXI wieku logistyka zyskała na znaczeniu. Dotychczasowy obszar kwatermistrzowski, techniczny, trans-
portowy ustąpił jej miejsca. Logistyce zaczęto nadawać strukturę i formę. Wzrasta udział branży logisty-
cznej w produkcie światowym brutto (PŚB), w tym także w wojsku.
Gospodarka państwa jest ściśle skorelowana z jego bezpieczeństwem. Tworzenie i funkcjonowanie
ekonomicznych podstaw obronności i bezpieczeństwa wymaga postrzegania ich w relacjach narodowych
oraz sojuszniczych. Jednakże w obu wypadkach jest ważny narodowy potencjał gospodarczy i obronny.

In the 21st century, logistics became important and took place of quartermaster, technical and
gen. bryg. w st. spocz. dr
transport support. The logistics’ share in the GWP and in the military is increasing.
WŁODZIMIERZ ZIELIŃSKI The state’s economy is closely correlated with its security. The establishment of economic defense
absolwent Wyższej Szkoły and security basis needs to be perceived from the point of view of a state and alliances. In both
Oficerskiej Wojsk
cases, however, a domestic economic and defense potential is essential.
Zmechanizowanych
we Wrocławiu. Przeszedł

G
wszystkie stanowiska służbo-
we od dowódcy plutonu dy przygotowywałem i segregowa- także przebudować organizację wojsk, aby
do dywizji. W latach 1987– łem materiały pod kątem przydat- stała się ona kompatybilna ze strukturami
–1990 był dowódcą pułku ności do opracowania tematu, spoj- NATO oraz Unii Europejskiej. Pociągnęło
zmechanizowanego, w latach rzałem także do Leksykonu wiedzy wojsko- to za sobą likwidację pionu kwatermistrzow-
1994–1996 dowódcą
Samodzielnej Brygady wej, opublikowanego przez Wydawnictwo sko-technicznego, rozpoczęto organizację
Pancernej, następnie, MON w 1979 roku. Oczywiście, w tamtych struktur logistycznych.
w latach 1997–2002 czasach nikt nie mógł przewidzieć, że trzy- Przed zasadniczą przebudową piony kwa-
dowódcą dywizji. Służbę dzieści lat później pojęcia definiujące oraz termistrzowski i techniczny, transportowy,
wojskową pełnił w jedenastu organizacja i działanie służb zabezpieczają- infrastruktury oraz medyczny dysponowały
garnizonach; ukończył ją na
stanowisku szefa wojewódz-
cych wojsko całkowicie się zmienią. Wówczas w skali wojska ogromnym potencjałem,
kiego sztabu wojskowego. w naszej armii funkcjonowały służby kwa- który stanowił w 1989 roku na szczeblu ope-
termistrzowskie i techniczne. W czasie po- racyjnym 28 procent ówczesnego stanu sił
koju na ich czele stali kwatermistrz i szef zbrojnych. Na pion stacjonarny składało się
służb technicznych – od szczebla samodziel- 1090 jednostek, w których było 145 tysięcy
nego batalionu – pułku w randze zastępców stanowisk. Do końca lat dziewięćdziesiątych
dowódcy. Na czas „W” kierowanie tyłami rozformowano 980 z nich, zlikwidowano
przejmował kwatermistrz, on też dowodził 115 tysięcy etatów. Udział logistyki w sta-
na tyłowym stanowisku dowodzenia (TSD) nie sił zbrojnych zmniejszył się do 12 pro-
(KSD ). Według Leksykonu…, logistyka nie cent, a liczbę instytucji zajmujących się tą
ma właściwego odpowiednika w polskiej ter- problematyką w Ministerstwie Obrony
minologii wojskowej; ze względu na istotę Narodowej zredukowano o około 60 procent,
i treść najbliższe temu terminowi są: ekono- mimo podziału wcześniejszych struktur za-
mika wojskowa i gospodarka wojskowa. rządzania na część cywilną i wojskową1.
Logistyce zaczęto nadawać taką strukturę
Logistyka w armii i państwie i formę, aby mogła sprostać zadaniom wy-
Po zmianach ustrojowych w państwie nikającym z jej definicji. Pojęcie logistyka
w 1989 roku zaczęła się transformacja wraz ze zmianami w armii, ale przede
gospodarki, która trwa do dzisiaj. Należało wszystkim w związku ze stopniową i postę-

1 J. Bielecki: Nowy model dla logistyki. „Polska Zbrojna” 1999 nr 15, s. 16–17.

Kwartalnik Bellona 1/2010 23


Bezpieczeństwo RP
pującą prywatyzacją gospodarki, pojawie- techniczne, medyczne, transportowe i gospo-
niem się coraz większego i prężniejszego darczo-bytowe. Na podstawie tej definicji
sektora prywatnego, zaczęło się stopniowo można wyodrębnić logistykę obronną jako
rozwijać i znajdować należne miejsce część gospodarki obronnej zajmującą się
w gospodarce narodowej, a tym samym przygotowaniem i użyciem środków i usług
w państwie. będących w dyspozycji państwa i przezna-
Ze względu na ewolucyjny i interdyscy- czonych do zaspokojenia jego potrzeb obron-
plinarny charakter koncepcji logistycznego nych, a także logistykę wojskową, związaną
zarządzania w literaturze przedmiotu funk- najściślej z armią.
cjonuje wiele definicji logistyki, które pod- Wydaje się jednak, że logistykę należy
kreślają różne jej aspekty i możliwości. traktować jako całość. Nie da się wyodręb-
Przytoczę kilka z nich, w moim odczuciu nić całkowicie oddzielnych pionów, na przy-
bardzo charakterystycznych. Na przykład kład armii, policji, przemysłu. Jest to jeden
Danuta Kisperska-Moroń w Elementach z tych elementów gospodarki, gdzie wszyst-
logistyki, wydanych w 1992 roku przez kie te uwarunkowania i wiele innych nawza-
katowicką Akademię Ekonomiczną, traktu- jem się przenikają, uzupełniają i oddziałują
je logistykę jako kompleksową wiedzę o pro- na siebie.
cesach logistycznych, czyli procesach Zadania logistyczne można wykonywać
przepływu produktów związanych z każdą zarówno w skali mikroekonomicznej, na
działalnością gospodarczą, oraz o sposobach poziomie nawet jednego przedsiębiorstwa,
skutecznego zarządzania nimi. Natomiast jak makroekonomicznej – w gospodarce
Martin Christopher w Logistyce i zarzą- danego kraju. Na przełomie XX i XXI wie-
dzaniu łańcuchem dostaw (wydawnictwo ku nastąpił gwałtowny rozwój logistyki.
Polskiego Centrum Doradztwa Logistycz- W połączeniu z rewolucją naukowo-tech-
nego z 2000 roku) przedstawia logistykę niczną, zwłaszcza informatyczną, spowodo-
jako strategiczne zarządzanie zaopatrze- wało to, że rozwijane niegdyś śmiałe wizje
niem, przechowywaniem i transportem ma- racjonalizowania przepływu produktów
teriałów, częściami oraz gotowymi produk- i usług pomiędzy państwami i kontynenta-
tami (wraz z odpowiednią dokumentacją) mi stały się możliwe dzięki logistyce.
w ramach organizacji oraz przez jej kanały W dobie powszechnej globalizacji logisty-
marketingowe, zapewniające maksymaliza- ka zaczyna odgrywać coraz istotniejszą
cję obecnych i przyszłych zysków oraz naj- rolę w funkcjonowaniu nie tylko pojedyn-
bardziej efektywną realizację zamówień. czych przedsiębiorstw, ale także w całym
systemie gospodarczym danego kraju, a na-
Logistyce zaczęto nadawać taką strukturę wet świata. Coraz częściej mówi się o wy-
odrębniającym się i nabierającym znaczenia
i formę, aby mogła sprostać zadaniom sektorze logistycznym jako o jednym z sek-
wynikającym z jej definicji. torów mających swój udział w generowaniu
dochodu narodowego. Na podstawie anali-
zy przeprowadzonej przez Wydział Statystyki
Zarówno z przytoczonymi, jak i wieloma ONZ, sektor logistyczny został jednoznacz-
innymi definicjami można by się zgodzić lub nie wyodrębniony jako sektor gospodarczy
też polemizować czy obejmują one wszelkie i jako przedmiot statystyki gospodarczej
aspekty zagadnienia. Każdy przedstawia w USA i Singapurze. Oddziałuje on tak jak
i formułuje definicje według przyświecają- wszystkie inne sektory gospodarcze na
cej mu wizji. Za najpełniejsze zobrazowanie ekonomię, społeczeństwo, przestrzeń i przy-
logistyki z punktu widzenia opisywanego rodę. Te czynniki wpływają także, w ramach
tematu, a więc umiejscowienia jej jako sprzężenia zwrotnego, na logistykę. Według
elementu strukturalnego gospodarczych szacunkowych danych na temat wydatków
podstaw bezpieczeństwa państwa, przyjąłem na logistykę w poszczególnych krajach i na
jej definicję znajdującą się w Słowniku z za- świecie (Estimation of Global and National
kresu bezpieczeństwa narodowego (wydaw- Logistics Expenditures 2002 r.) stwierdzo-
nictwo Akademii Obrony Narodowej). no, że :
Zgodnie z nią, logistyka to zarządzanie łań- —  udział branży logistycznej w produk-
cuchem dostaw, przepływu materiałów cie światowym brutto wynosił 13,8 procent
i towarów od jego oryginalnego źródła do (w pierwszej dekadzie XXI wieku – 5,4 bi-
postaci, w której jest konsumowany przez liona euro),
ostatecznego klienta, przy czym zakres —  roczne wydatki na logistykę w Europie
zasilania obejmuje zasilanie: materiałowe, i Ameryce Północnej kształtowały się na

24 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
poziomie około biliona euro w każdym członkowskich NATO. Wśród ogniw gospo-
z tych regionów, darczo-obronnych istotne miejsce zajmuje
—  w Unii Europejskiej logistyka stanowi przemysł obronny. Aby utrzymać jego po-
13 procent PŚB (przy uwzględnieniu tencjał na poziomie niezbędnym z punktu
całokształtu czynności logistycznych). widzenia potrzeb obronnych, konieczna jest
Wszystko to wskazuje na wzrastającą jego restrukturyzacja i unowocześnianie oraz
rolę logistyki i jej stopniowe coraz szybsze rozwijanie współpracy z przemysłem obron-
i głębsze oddziaływanie i współdziałanie nym państw NATO i Unii Europejskiej.
z innymi sektorami gospodarki narodowej. Kategorią związaną z kwestiami gospo-
Wzrasta zainteresowanie makroekonomicz- darczych podstaw obronności i bezpieczeń-
nymi aspektami logistyki i badaniem zależ- stwa są zadania gospodarczo-obronne. Jest
ności na styku działalności produkcyjnej, to całokształt przedsięwzięć realizowanych
handlowej, transportowej. Stają się one za- przez przedsiębiorców na rzecz obronności
czynem do wykreowania nowego rodzaju i bezpieczeństwa państwa na podstawie prze-
polityki gospodarczej państwa, nazwanej pisów ustawy o powszechnym obowiązku
polityką logistyczną. W krajowej literaturze obrony RP oraz aktów wykonawczych do
przedmiotu za twórcę tego pojęcia uznaje ustawy.
się profesora Jarosława Witkowskiego
z Uniwersytetu Ekonomicznego we Wśród ogniw gospodarczo-obronnych istotne miejsce zajmuje przemysł obronny.
Wrocławiu. Według niego, w systemie inter- Aby utrzymać jego potencjał na poziomie niezbędnym z punktu widzenia potrzeb
wencyjnym działań rządu polityka logistycz- obronnych, konieczna jest jego restrukturyzacja i unowocześnianie oraz rozwijanie
na powinna być usytuowana w miejscu współpracy z przemysłem obronnym państw NATO i Unii Europejskiej.
centralnym. Takie umiejscowienie nie zmie-
nia wzajemnych zależności i wzajemnego
przenikania się z pozostałymi politykami. W skali państwa sfery bezpieczeństwa nie
Polityka logistyczna nie może być nigdy da się oddzielić od bezpieczeństwa ekono-
niezależna i oderwana od innego rodzaju po- micznego. Jako społeczeństwo nie zawsze
lityki. Odgrywa jednak ona w jakimś sensie mieliśmy tego świadomość. Powszechnie
rolę wiodącą, przenikającą i wiążącą inne. uważano, że domeną bezpieczeństwa
i obronności zajmuje się głównie armia.
Podstawy bezpieczeństwa Zmiana świadomości społecznej następuje
ekonomicznego stopniowo. Obecnie sprawy szeroko pojęte-
Wszelkie elementy ukazane wcześniej są go bezpieczeństwa stały się dziedziną badań
związane z całą gospodarką państwa naukowych i wyszły daleko poza mury uczel-
i w mniejszym lub też większym stopniu ni wojskowych. Poziom myślenia o bezpie-
wpływają na podstawy jego bezpieczeństwa. czeństwie jest oczywiście różny w poszcze-
System gospodarczo-obronny, którego gólnych grupach społecznych, rozmaicie też
formuła jest pochodną polityki gospodarczo- pojmuje się jego istotę. Życie dostarcza wie-
-obronnej państwa, ma zapewnić materialne lu przykładów, które wskazują, że świado-
podstawy wykonania zadań obronnych oraz mość ekonomiczna społeczeństwa i rozumie-
tworzyć warunki do przetrwania ludności nie terminów ekonomicznych, a także bez-
w sytuacjach kryzysu i wojny. Podstawowe pieczeństwa ekonomicznego w pojęciu
powinności ogniw gospodarczych, zarówno minimalnym – od własnej rodziny – po
państwowych, jak i prywatnych, w dziedzi- maksymalne – w sferze rozumienia intere-
nie obronności, to tworzenie i utrzymywa- sów państwa, Europy i świata – powoli, ale
nie rezerw państwowych na potrzeby obron- systematycznie wzrasta.
ne, zapewnianie, że wymagania obronne W kulturze społecznej synonimem poję-
będą uwzględniane w realizacji polityki cia bezpieczeństwo jest dom. Marian
przestrzennego zagospodarowania kraju, Cieślarczyk w artykule Kulturowe uwa-
utrzymywanie infrastruktury obronnej, runkowania budowy bezpieczeństwa eko-
a także prowadzenie prac badawczo-rozwo- nomicznego (Wyższa Szkoła Finansów
jowych na rzecz obrony państwa. i Zarządzania, Siedlce 2008) schematycz-
Jedną ze szczególnie ważnych ich funkcji nie przedstawia bezpieczeństwo jako dom
jest uczestnictwo w wykonywaniu zadań na oraz ukazuje piramidę bezpieczeństwa
rzecz wsparcia sił sojuszniczych, przybywa- z podwalinami, u której podstawy leży tak-
jących, rozwijanych i prowadzących opera- że bezpieczeństwo ekonomiczne państwa.
cje na terytorium Polski, a także realizacji Gdy rozpatrujemy pojęcie gospodarczych
sojuszniczych inwestycji obronnych, za- podstaw bezpieczeństwa państwa (GPB)
równo w Polsce, jak i innych państwach (nazywanych także gospodarczymi podsta-

Kwartalnik Bellona 1/2010 25


Bezpieczeństwo RP
wami obronności) (GPO), należy wskazać, gospodarkę z punktu widzenia jej zdolności
iż gospodarka narodowa każdego państwa do zaspokajania potrzeb obronnych państwa.
wykonuje także zadania obronne. Oznacza Dąży ona do określenia przydatności zaso-
to, że można w niej wyróżnić dziedziny, bów do zaspokojenia potrzeb obronnych
które w różnym stopniu zaspokajają potrze- i bezpieczeństwa
by obronne państwa. Zmieniają się one Jeśli spojrzymy na gospodarcze podstawy
w zależności od poziomu bezpieczeństwa bezpieczeństwa państwa według kryterium
państwa oraz od intensywności zagrożenia definicyjnego, trzeba wskazać, że tworzy
konfliktem i charakteru zagrożeń. Wyodręb- je ta część gospodarki narodowej państwa,
nia się je na podstawie kryteriów ekono- która w ograniczonym lub pełnym zakresie
micznych oraz obronnych. Pierwsze z nich realizuje zadania na rzecz jego obronności
formułuje ekonomia, rozpatrująca gospodar- i bezpieczeństwa. Jest nią ten obszar gospo-
kę przez pryzmat możliwości zaspokojenia darki narodowej, który służy wyłącznie
różnorodnych i konkurujących ze sobą po- zapewnieniu bezpieczeństwa państwa oraz
trzeb społecznych i dająca odpowiedź na obszar podwójnego zastosowania – to jest
pytania: które z posiadanych zasobów obszar gospodarki, który w warunkach za-
i w jakiej części można przeznaczyć na po- grożenia bezpieczeństwa w krótkim czasie
trzeby obronności (bezpieczeństwa) pań- może dokonać transformacji (rekonwersji)
stwa? Kryteria obronne z kolei formułuje z gospodarki służącej zaspokojeniu potrzeb
ekonomika obrony (czy też szerzej ekono- konsumpcyjnych i rozwojowych na rzecz
mika bezpieczeństwa), rozpatrująca tę samą gospodarki służącej zaspokojeniu potrzeb
obronności i bezpieczeństwa kraju. Obszar
Tabela. Wydzielone obszary gospodarki z punktu służący wyłącznie zapewnieniu obronności
widzenia ich przydatności do zaspokajania (a w szerszym ujęciu także bezpieczeństwa)
zróżnicowanych potrzeb państwa odpowiada w istocie gospodarce
obronnej państwa. Natomiast obszar pod-
Obszar Ekonomia Ekonomika bezpieczeństwa wójnego zastosowania to swoista rezerwa
gospodarki obronnej, która stosownie do
Obszar niedostępny lub nieprzydatny
A
Obszar służący zaspokojeniu
do zaspokajania potrzeb związanych
potrzeb i okoliczności może być przystoso-
potrzeb podstawowych
z bezpieczeństwem wana do celów związanych z realizacją
potrzeb obronnych2. Materialną bazę dla
Obszar zaspokojenia potrzeb wszystkich tych segmentów stanowi gospo-
konsumpcyjnych wyższego rzędu
B Obszar „podwójnego zastosowania” darka narodowa.
i rozwojowych.
Obszar racjonalnej transformacji
Gospodarcze podstawy bezpieczeństwa
z punktu widzenia kryterium podejścia iden-
Koszt alternatywny tyfikacyjnego wskazują z kolei na potrzebę
Obszar służący wyłącznie
C bezpieczeństwa w stosunku
bezpieczeństwu wyróżnienia dwóch radykalnie odmiennych
do innych potrzeb
spojrzeń na nie, to znaczy narodowego
Ekonomiczne podstawy i sojuszniczo-integracyjnego.
A+B
konsumpcji i rozwoju
Ekonomiczne podstawy Podstawy bezpieczeństwa –
B+C
bezpieczeństwa ujęcie narodowe
Identyfikacja gospodarczych podstaw bez-
Wyjaśnienia:
pieczeństwa według podejścia narodowego
Poszczególne obszary tworzą na przykład:
A – zasoby niezbędne do przetrwania ludności i funkcjonowania państwa (np. utrzymanie dzieci i chorych,
wskazuje, że są one tworzone na podstawie
minimum administracji);
krajowego potencjału gospodarczo-obron-
B – zasoby służące w normalnych warunkach celom konsumpcyjnym i rozwojowym, które w warunkach nego, który jest tożsamy z obszarem gospo-
zagrożeń mogą być wykorzystane w przeciwdziałaniach (np. transport i łączność, zakłady produkcyjne po darki obronnej państwa.
konwersji). Jest to także obszar racjonalnej transformacji przeznaczenia zasobów; Analiza struktury gospodarki narodowej
C – zasoby przeznaczone wyłącznie do zaspokajania potrzeb związanych z obronnością i bezpieczeństwem z punktu widzenia jej celowego funkcjono-
państwa (np. przemysł zbrojeniowy, rezerwy i zapasy ponad normy techniczno-produkcyjne, utrzymywanie wania wskazuje na zróżnicowaną zdolność
alternatywnych źródeł zaopatrzenia);
poszczególnych segmentów zasobów gospo-
B + C – gospodarcze podstawy bezpieczeństwa (obronności) państwa;
A + B – gospodarcze podstawy konsumpcji i rozwoju.
darczych (potencjału gospodarczego) do
zaspokajania potrzeb związanych z obron-
Źródło: Podstawy, mechanizmy i procedury kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego Polski z punk- nością (bezpieczeństwem) państwa. W kon-
tu widzenia narodowej i sojuszniczej strategii obronnej. Cześć I – Metodologia i model badań sekwencji możliwe się staje wydzielenie jej
bezpieczeństwa ekonomicznego kraju. Red. Z. Stachowiak. AON, Warszawa 2001, s. 196. trzech specyficznych obszarów funkcjonal-

2 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Warszawa 2002, s. 39–40.

26 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
Ekonomia (ekonomika konsumpcji i rozwoju)

EKONOMICZNE PODSTAWY
KONSUMPCJI I ROZWOJU

A B C
EKONOMICZNE PODSTAWY
BEZPIECZEŃSTWA

Ekonomika bezpieczeństwa (ekonomika obrony)


Źródło: Podstawy, mechanizmy i procedury kształtowania bezpieczeństwa ekonomicznego Polski z punktu widzenia narodowej
i sojuszniczej strategii obronnej. Cześć I – Metodologia i model badań bezpieczeństwa ekonomicznego kraju. Red. Z.
Stachowiak. AON, Warszawa 2001, s. 196.

Rys. 1. Gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa


w ujęciu narodowym
nych A, B i C, w których mieści się całość cyjnych – doprowadza do ograniczenia
zasobów gospodarczych (potencjału gospo- materialnej bazy bezpieczeństwa, a w rezul-
darczego) państwa (rys. 1 i tab.). tacie do redukcji poziomu obronności i bez-
Obszar „A” gospodarki narodowej został pieczeństwa.
wydzielony, aby uwzględnić konieczne mi- Granice między poszczególnymi obszara-
nimum zasobów, które nie będą mogły być mi mogą ulegać przesunięciom. Sytuacja ta
przeznaczone na potrzeby obronności (bez- może mieć miejsce pomiędzy obszarem „B”
pieczeństwa) nawet w warunkach totalnego i „C” gospodarki narodowej w zależności
konfliktu zbrojnego. Są one niezbędne do od aktualnych priorytetów. W warunkach
przeżycia społeczeństwa na tak zwanym zmian systemowych i związanych z tym
zapleczu, a także do funkcjonowania orga- procesem potrzeb modernizacyjnych i roz-
nizacji państwa (administracji), która dostar- wojowych, gdy nie ma zagrożeń militarnych
cza środki dla walczącego wojska. o wielkiej skali, należy przesuwać zasoby ze
Jeśli uwzględnimy naturalne zadania go- sfery bezpieczeństwa do obszaru „B”.
spodarki, czyli zaspokajanie potrzeb kon- Sztywną granicę dla takich działań musi sta-
sumpcyjnych i rozwojowych, bez potrzeb nowić zachowanie zdolności zasobów
związanych z obronnością i bezpieczeń- i struktur umiejscowionych w obszarze „C”
stwem, zasoby gospodarcze umiejscowione do wykonania przewidzianych dla nich
w obszarze „C” stanowią „obciążenie” zadań. Ważną zaś cechą zasobów umiejsco-
i obrazują skalę obciążenia gospodarki wionych w obszarze „B” powinna być ich
świadczeniami na rzecz obronności i bezpie- zdolność do przestawienia zastosowania
czeństwa. Zasoby te są jednocześnie kosz- z celów rozwojowych na potrzeby związane
tem alternatywnym bezpieczeństwa w sto- z bezpieczeństwem. W tym kontekście
sunku do innych potrzeb. Rozpatrywanie należy także widzieć przygotowanie i przy-
gospodarki z punktu widzenia jej zdolności stosowanie infrastruktury techniczno-eko-
do zaspokajania potrzeb związanych z obron- nomicznej kraju do przyjęcia sojuszniczej
nością i bezpieczeństwem wskazuje na pomocy ekonomicznej i militarnej. Rozmiary
granice wykorzystania zasobów gospodar- zasobów umiejscowionych w poszczegól-
czych. Ich przekroczenie, nawet w warun- nych segmentach mogą podlegać zmianom
kach wojny, może doprowadzić państwo do nie tylko wskutek przesuwania granic
załamania, pomimo sukcesów na froncie. pomiędzy nimi, ale także w wyniku proce-
Natomiast w warunkach pokoju nadmierne sów rozwojowych lub dostępu do zasobów
wykorzystanie zasobów na potrzeby zwią- zagranicznych.
zane z obronnością i bezpieczeństwem – Drugie podejście – sojuszniczo-integra-
kosztem potrzeb rozwojowych i konsump- cyjne – jest pochodną członkostwa Polski

Kwartalnik Bellona 1/2010 27


Bezpieczeństwo RP
w NATO i Unii Europejskiej (rys. 2). strategii sojuszniczej nie ujawnia jednokie-
Spojrzenie z punktu widzenia tworzenia runkowych relacji nadrzędności i podrzęd-
i funkcjonowania ekonomicznych podstaw ności, ale dwustronne oddziaływanie na
obronności i bezpieczeństwa wymaga ich siebie mające wyraz dwutorowej i zrówno-
postrzegania i wiązania w relacji: bezpie- ważonej podrzędności. Z jednej strony, inte-
czeństwo narodowe a bezpieczeństwo resy i cele strategii narodowych są pierwot-
sojusznicze, a także strategia narodowa ne w stosunku do strategii sojuszniczej,
a strategia sojusznicza3. z drugiej zaś – ustalenia sojusznicze są nad-
rzędne, jeśli chodzi o sposoby i procedury
Interesy i cele strategii postępowania. Oznacza to, że jej wyrazem
Strategia sojusznicza nie może wyręczyć jest nadrzędność strategii narodowej wobec
danego kraju od interesowania się zasadni- sojuszniczej, tam gdzie chodzi o żywotne
czymi zagadnieniami dotyczącymi obron- interesy narodu, a zarazem podrzędność
ności (bezpieczeństwa). Oznacza to potrze- strategii narodowej wobec sojuszniczej
bę wypracowania adekwatnej do nowych w sytuacji wykonywania wspólnie zaplano-
realiów strategii narodowej, która wobec wanych zamierzeń. Rozumienie relacji mię-

D/N D/N

A B C

SOJUSZ OBRONNY
D/N
SOJUSZ OBRONNY

GPO
STREFA REGULACJI

STREFA REALNA
D/N D/N K/P

A B C

SOJUSZ GOSPODARCZY
K/P D/N
SOJUSZ GOSPODARCZY

GPB

D/N D/N K/P

A B C
K/P K/P D/N

GPK/R
Wyjaśnienia: GPB  –  gospodarcze podstawy bezpieczeństwa; GPO  –  gospodarcze podstawy obronności; GPK/R  –  gospodarcze podstawy konsumpcji
i rozwoju; K/P  –  kreatywny/przydatny; D/N  –  destruktywny/nieprzydatny.

Źródło: Gospodarcze podstawy bezpieczeństwa państwa wobec wyzwań rozwojowych świata na początku XXI wieku, Część I - Identyfikacja gospodarczych podstaw
bezpieczeństwa państwa oraz wyzwań rozwojowych świata na początku XXI wieku. Red. B. Balcerowicz. Warszawa 2002, s. 49.

Rys. 2. Gospodarcze podstawy obronności i bezpieczeństwa państwa


w ujęciu sojuszniczym
3 Z. Stachowiak: Gospodarcze podstawy bezpieczeństwa jako obiekt badawczy ekonomiki bezpieczeństwa. W: Wybrane problemy ekonomiki bezpieczeństwa. Red. Z. Stachowiak
i J. Płaczek. Warszawa 2002, s. 71–80.

28 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
dzy strategią narodową a sojuszniczą zależy ce procesy gospodarcze. Składa się ona
od właściwego postrzegania istoty sojuszu. z układu więzi wchodzących w skład me-
Jeśli będzie on traktowany jako instrument chanizmu regulacji rynkowej i bezpośred-
polityki bezpieczeństwa danego państwa, niej. Przebiegające w niej procesy informa-
a także państw będących jego członkami, to cyjno-decyzyjne polegają na postrzeganiu,
jego celem nie jest ograniczenie suwerennej przetwarzaniu i przekazywaniu różnego
odpowiedzialności za bezpieczeństwo pań- rodzaju informacji, a także na przygotowa-
stwa, lecz zespolenie wysiłków aliantów, niu i podejmowaniu decyzji. Rezultaty tych
a przez to zwiększenie możliwości wykony- procesów mają wywoływać pożądane zda-
wania zadań obronnych każdego z nich. rzenia (zachowania) w sferze realnej.
Skuteczność gospodarczych podstaw Podsystem realny i regulacji ekonomicz-
bezpieczeństwa jest zależna od potencja- nych podstaw obronności podlega ciągłym
łu ekonomicznego każdego z państw oraz przekształceniom pod wpływem przepły-
sojuszu w całości. Taki układ ujawnia wów informacyjno-decyzyjnych, czyli
wiele ról i zadań każdego z uczestników regulatorów ekonomicznych i administra-
sojuszu. Jedną z nich jest także rola pań- cyjnych, zawierających określoną treść
stwa gospodarza, której odgrywanie spo- w postaci opisu, zachęty do działania, po-
częło na Polsce z chwilą przystąpienia do lecenia, nakazu, zakazu, limitu itp. Ich
Organizacji Traktatu Północnoatlanty- efekty są rezultatem działań regulacyjnych
ckiego. Rodzi ona wiele dylematów, któ- uczestników gospodarowania: gospo-
re mają z jednej strony charakter zobowią- darstw domowych (konsumentów), przed-
zań sojuszniczych, z drugiej zaś – pytania siębiorstw (pracowników) i ośrodków wła-
o korzyści z tego tytułu4. dzy państwowej. Działania te nie mają cha-
Sfera regulacyjna i realna W warunkach pokoju nadmierne wykorzystanie zasobów na potrzeby związane
W ekonomicznych podstawach obronno- z obronnością i bezpieczeństwem – kosztem potrzeb rozwojowych i konsumpcyjnych
ści i bezpieczeństwa, ze względu na proce- – doprowadza do ograniczenia materialnej bazy bezpieczeństwa, a w rezultacie do
sy w nich zachodzące, można wyróżnić redukcji poziomu obronności i bezpieczeństwa.
sferę realną i regulacyjną. Pierwsza z nich
obejmuje procesy materialne wytwarzania
dóbr i świadczenia usług pożądanych z punk- rakteru jednokierunkowego. Są wynikiem
tu widzenia zapewnienia obronności (bez- interakcji między ośrodkiem regulującym
pieczeństwa) państwa. Tworzy ją materialna a układem regulowanym, który zawsze się
baza produkcyjna gospodarki narodowej stara wpływać na ośrodek regulujący
wraz z zasobami naturalnymi i wytworzony- w celu wymuszenia korzystnych dla siebie
mi dobrami produkcyjnymi i konsumpcyj- oddziaływań regulacyjnych.
nymi oraz ludność i zmiany w jej strukturze. W ujęciu narodowym gospodarcze pod-
Składają się na nią różnego rodzaju procesy stawy bezpieczeństwa są tworzone na
materialne (fizyczne), których rezultatem są podstawie obszaru służącego wyłącznie
dobra materialne i usługi charakteryzujące bezpieczeństwu i obszaru podwójnego za-
się określoną użytecznością. Zalicza się do stosowania (B+C), który tworzą: system
nich działalność produkcyjną, inwestycyjną, gospodarki obronnej (przemysł obronny, in-
transportową, usługową itd. Jest ona zorga- frastruktura gospodarczo-obronna, rezerwy
nizowana stosownie do pełnionych funkcji, gospodarczo-obronne, postęp naukowo-tech-
a jej struktura odzwierciedla procesy realne niczny oraz międzynarodowa współpraca
w niej zachodzące. gospodarcza i gospodarczo-obronna); sys-
Druga ze sfer – regulacyjna – obejmuje tem kierowania gospodarczymi podstawami
procesy informacyjno-decyzyjne o charak- bezpieczeństwa (kierowanie gospodarką
terze regulacyjnego oddziaływania na pod- obronną, dostosowanie potrzeb obronności
mioty gospodarcze w celu wywołania okre- do możliwości gospodarki, mobilizacja
ślonego procesu w gospodarce lub osiągnię- gospodarcza) oraz system logistyki obron-
cia określonego stanu gospodarki. Jej struk- nej (zaspokajanie potrzeb obronnych, świad-
tura organizacyjna jest odpowiednia do peł- czenia na rzecz obronności, zobowiązania
nionych funkcji. Tworzą ją oddziaływania sojusznicze wynikające z odgrywania roli
ludzi w roli producentów, przedstawicieli państwa gospodarza).
władzy, zasady podziału, zmiany konsump- Uszczegółowienie podejścia sojusznicze-
cji, reguły prawne i normy społeczne wiążą- go, uwzględniającego zarówno zobowiąza-
4 H. Szafran: Wsparcie pobytu i działań wojsk sojuszniczych na terytorium Polski (Host Nation Support). Warszawa 2000.

Kwartalnik Bellona 1/2010 29


Bezpieczeństwo RP
nia sojuszu obronnego, jak i gospodarczego, jowej jest umożliwienie rozwoju, zarówno
skłania do wyróżnienia5: społeczeństwa, jak i gospodarki.
—  gospodarczych podstaw obronności Ważnym obszarem założeń gospodar-
(GPO), składających się z obszaru służące- czych podstaw bezpieczeństwa jest logisty-
go wyłącznie zapewnieniu obronności i ob- ka obronna, postrzegana na wielu nakłada-
szaru podwójnego zastosowania, które to jących się na siebie płaszczyznach, zarów-
w marginalnym stopniu ujawniają elementy no ze sfery realnej, jak również normatyw-
destrukcyjne i nieprzydatne (D/N) oraz no-regulacyjnej i funkcjonalnej.
obszar niedostępny lub nieprzydatny do Pierwszoplanowymi kwestiami z obsza-
zaspokojenia potrzeb związanych z bezpie- ru logistyki obronnej muszą być te, które
czeństwem, charakteryzujący się elementa- dotyczą zaspokojenia materialnych potrzeb
mi destrukcyjnymi i nieprzydatnymi z punk- obronnych państwa, a w szczególności:
tu widzenia obronności, ale jednocześnie zapewnienia optymalnych warunków do
kreatywnymi i przydatnymi z punktu widze- utrzymania i szkolenia sił zbrojnych
nia rozwoju; w czasie pokoju; przygotowania bazy
—  gospodarczych podstaw bezpieczeń- do wykonania przez armię zadań w okre-
stwa (GPB), charakteryzujących się tym, że sie zagrożenia bezpieczeństwa państwa
wszystkie elementy składowe (A+B+C) i w czasie wojny; oraz stworzenia warun-
w dominującej części ujawniają znamiona ków przetrwania ludności w sytuacjach
kreacji i przydatności, a tylko w marginal- ekstremalnych.
nej części zjawiska destrukcji i nieprzy-
datności; Potrzeby i wyzwania
Ponieważ obecny poziom zaspokojenia
Materialne potrzeby obronne państwa w pierwszej kolejności powinny być potrzeb materialnych wojska, a także in-
zaspokajane z nagromadzonych narodowych rezerw i zapasów, a dopiero potem nych ogniw kształtowania obronności
z dostaw zewnętrznych, które wynikają z sojuszniczych powiązań gospodarczo- i bezpieczeństwa państwa, znacznie odbie-
-obronnych. ga od potrzeb, celowe się staje określenie
oczekiwań w tej dziedzinie. Trzeba pamię-
tać, iż gospodarcze podstawy obronności
—  gospodarczych podstaw konsumpcji muszą się jednocześnie wpisywać w ko-
i rozwoju (GPK/R), obejmujących obszar alicyjny system obronności. Oznacza to,
niedostępny lub nieprzydatny do zaspoko- że materialne potrzeby obronne państwa
jenia potrzeb związanych z bezpieczeń- w pierwszej kolejności powinny być
stwem (A), charakteryzujący się domina- zaspokajane z nagromadzonych narodo-
cją cech kreatywnych i przydatnych, oraz wych rezerw i zapasów, a dopiero potem
podwójnego zastosowania, odznaczający z dostaw zewnętrznych, które wynikają
się takimi samymi cechami, oraz obszar z sojuszniczych powiązań gospodarczo-
służący wyłącznie bezpieczeństwu, mają- -obronnych.
cy cechy destrukcyjne i nieprzydatne Wszystkie podejmowane działania muszą
z punktu widzenia rozwoju i konsumpcji uwzględniać finansowe konsekwencje wy-
oraz kreatywne i przydatne z punktu siłku obronnego państwa, czyli wydatków
widzenia obronności. budżetowych państwa na obronność. Oznacza
Postrzeganie gospodarczych podstaw to jednocześnie wskazanie ich źródeł finan-
obronności (bezpieczeństwa) ze względu na sowania. W związku z tym trzeba założyć,
kryterium pełnionych funkcji pozwala na że generalną zasadą polityki bezpieczeństwa
wyróżnienie, zarówno w sferze realnej, jak (w tym obronności) państwa musi się stać
i regulacji, trzech funkcji6: obronnej, kon- obciążenie kosztami związanymi z utrzyma-
sumpcji i rozwoju oraz bezpieczeństwa. niem bezpieczeństwa państwa wszystkich
Istotą funkcji obronnej jest takie ukształto- obywateli naszego kraju. Odnosi się to
wanie ich podstaw, które zapewniłyby peł- zarówno do czasu pokoju, zagrożenia oraz
nienie tej funkcji. Założeniem funkcji kon- wojny. Świadczenia ze strony obywateli
sumpcji jest zapewnienie obywatelom dane- muszą mieć charakter osobisty, rzeczowy
go państwa zaspokojenia potrzeb konsump- i szczególny.
cyjnych na poziomie akceptowanym przez Świadczeniami osobistymi muszą być
społeczeństwo. Z kolei celem funkcji rozwo- objęci, zarówno w czasie pokoju, jak i woj-

5 Z. Stachowiak: Filozofia postrzegania i identyfikowania…, s. 52–53.


6 Ibidem, s. 53–54.

30 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
ny, wszyscy obywatele w określonym prze- czas i korzystne finansowo, możliwości
dziale wieku (między szesnastym a sześć- środków cywilnych. Sięganie do cywil-
dziesiątym rokiem życia), z wyjątkiem osób nych źródeł zasilania ma na celu także
przewidzianych do wykonania innych zadań utrzymywanie nienaruszonych zasobów
lub mających określoną kategorię zdrowia. własnych wojska i obniżenie kosztów po-
Obowiązek świadczeń rzeczowych może być dejmowanych działań. Inną ważną prze-
nałożony na urzędy i instytucje państwowe, słanką jest to, iż konieczność poniesienia
podmioty gospodarcze i inne jednostki nakładów na stworzenie odpowiedniej in-
organizacyjne, a w czasie mobilizacji i woj- frastruktury będzie się także przekładała
ny również na osoby fizyczne. Z kolei świad-
czeniom szczególnym muszą podlegać Stosunkowo nowym elementem systemu
organy administracji, podmioty gospodarcze
i inne jednostki organizacyjne, które wyko- logistyki obronnej w naszym kraju jest
nują zadania na rzecz obronności i bezpie- podsystem wsparcia logistycznego
czeństwa państwa, w tym związane z osią-
ganiem wyższych stanów gotowości bojowej sojuszniczych wojsk NATO – wsparcia
w siłach zbrojnych oraz ogłoszeniem mobi-
lizacji7. Decyzje o nałożeniu obowiązku
państwa gospodarza (HNS).
konkretnego świadczenia muszą mieć rygor
natychmiastowej wykonalności w określo- na sferę gospodarczą, co może mieć ko-
nym terminie. rzystny wpływ na rozwój wielu regionów
Ponieważ w Polsce, w której ciągle ma- Polski, gdyż na ten cel są przeznaczane
my do czynienia z transformacją systemo- znaczne środki w ramach specjalnego
wą, nie udało się wypracować spójnych funduszu NATO8.
programów dotyczących realizacji wszyst- Gospodarcze podstawy obronności po-
kich rodzajów świadczeń, celowe i ko- winny również uwzględniać wyzwania, ja-
nieczne staje się sprecyzowanie prawnych kie niesie wobec logistyki obronnej tak
ram ich wykonania. zwana nowa gospodarka, która wysuwa
Stosunkowo nowym elementem systemu na plan pierwszy idee przedsiębiorczości
logistyki obronnej w naszym kraju jest i innowacyjności9, a także racjonalno-
podsystem wsparcia logistycznego sojusz- ści i efektywności10. One to bowiem
niczych wojsk NATO – wsparcia państwa zrodziły outsourcing jako nową formę wy-
gospodarza (HNS). Właściwe wydaje się konania zadań w siłach zbrojnych11.
precyzyjniejsze uregulowanie zobowiązań, Powinna ona być wykorzystana także pod
wynikających z porozumień w ramach kątem obniżenia wydatków na obronność
sojuszu lub z dwustronnych bądź wielo- państwa12.
stronnych umów zawartych między pań- Rola logistyki systematycznie wzrasta,
stwem gospodarzem oraz organizacją zarówno w skali makro- jak i mikroregional-
NATO (dowódcami NATO) i państwem/ nej. W tej jej części, gdzie są wykonywane
państwami wysyłającymi wojska. Regu- zadania na rzecz obronności i bezpieczeń-
lacje te powinny zakładać realizację zobo- stwa państwa, jest ona potężnym filarem
wiązań sojuszniczych głównie siłami woj- strukturalnym zabezpieczającym prawid-
skowymi z wykorzystaniem zasobów łowe funkcjonowanie tego wszystkiego, co
wojskowych, z równoczesnym dążeniem rozumiemy przez gospodarcze podstawy
jednak do maksymalizacji wykorzystania, bezpieczeństwa, zarówno w układzie naro-
jeśli jest to celowe, realne, dostępne na dowym, jak i sojuszniczym. g

7 Słownik ..., s. 79–80.


8 M. Juszczyk: Wsparcie działań przez państwo gospodarza. Podstawowe problemy teorii. AON, Warszawa 2003.
9 Z. Kurasiński: Wybrane aspekty rozwoju logistyki w XXI wieku. W: Logistyka a przedsiębiorczość i innowacyjność i przedsiębiorczość w warunkach „Nowej gospodarki”.
Red. Z. Stachowiak. Siedlce 2007, s. 11–25.
10 M. Wasylko: Logistyka jako system racjonalizacji produktów regionalnych. W: Logistyka …, s. 26–32; M. Krč: Efektywność a outsourcing w siłach zbrojnych w ramach
regionu. W: Logistyka…, s. 127–133.
11 T. Masiowski: Outsourcing w logistyce polskich sił zbrojnych. W: Logistyka…, s. 109–113; A. Szymonik: Doświadczenia z wykorzystania outsourcingu w siłach zbrojnych
szansą poprawy zarządzania przedsiębiorstwem. W: Logistyka…, s. 114–126; W. Zieliński: Dylematy wdrażania outsourcingu w oddziałach gospodarczych Wojska Polskiego
w latach transformacji systemowej. W: Logistyka…, s. 142–150.
12 Z. Stachowiak: Outsourcing jako koncepcja obniżenia wydatków na obronność kraju. W: Logistyka…, s. 134–141.

Kwartalnik Bellona 1/2010 31


Współpraca wojska
z organizacjami
międzynarodowymi
Doświadczenia ostatniej dekady wskazują, że istnieje potrzeba wzajemnych relacji podmiotów państwowych
z organizacjami międzynarodowymi i pozarządowymi. Znaczenia nabiera współpraca cywilno-wojskowa
(CIMIC). Siły wojskowe bezpośrednio współpracują z większymi i najważniejszymi organizacjami cywilnymi,
one z kolei kontaktują się z mniejszymi podmiotami. W zależności od rodzaju operacji wojskowej współpraca
z organizacjami międzynarodowymi i pozarządowymi cechuje się różną intensywnością i charakterem.
Organizacje cywilne działające w rejonach operacji wojskowych można podzielić na: organizacje
międzynarodowe, organizacje pozarządowe, międzynarodowe lub krajowe rządowe agencje charytatywne.
Kierują się one następującymi zasadami: neutralności, bezstronności, humanitarności, zawsze przyświeca
im dążenie do ochrony życia ludzkiego.
kpt.
JANUSZ WDOWSKI
The experiences of past ten years have shown that there is a need for mutual relations between
oficer specjalista w Zespole
ds. Pomocy Humanitarnej the state and international and non-governmental organizations. The civil-military cooperation
w Centralnej Grupie Wsparcia (CIMIC) gains on significance. The military forces are in immediate relationship with larger and most
Współpracy Cywilno- important civil organizations, which further work with the smaller ones. Depending on a kind of
-Wojskowej w Kielcach; military operation, a cooperation with international and non-governmental organizations varies in
absolwent Wydziału intensity and nature.
Mechanicznego Wojskowej Civil organizations operating in the regions of military operations are of several kinds:
Akademii Technicznej oraz international organizations, non-governmental organizations, and charity international or
Politechniki Radomskiej. governmental agencies. They follow the rules of neutrality, impartiality, humanness and they always
Doktorant w Akademii Obrony
care about the protection of human life.
Narodowej w Warszawie.
Służył, między innymi,

W
dwukrotnie w Zespole
Wsparcia CIMIC spółczesna rzeczywistość w wy- w najbliższej przyszłości mogą być jeszcze
w Afganistanie. miarze globalnym w coraz więk- bardziej intensywne. Jednym z głównych
szym stopniu jest kształtowana partnerów we współpracy z organizacjami
nie tylko przez poszczególne państwa oraz tego typu mogą się okazać siły wojskowe.
ich sformalizowane i zintegrowane ponad- Dla strony wojskowej nowe zagrożenia
państwowe oraz ponadnarodowe sojusze militarne oraz aktywność związana z reago-
i ugrupowania. Na znaczeniu, szczególnie waniem na coraz częstsze kryzysy o charak-
w ostatnich latach, zyskują organizacje mię- terze niemilitarnym (między innymi klęski
dzynarodowe oraz pozarządowe. Bywa, że żywiołowe oraz katastrofy naturalne) są
są one wskazywane jako jedne z ważniej- w pierwszej dekadzie obecnego stulecia
szych struktur wpływających na nowy, cha- bodźcem do budowania relacji ze środowi-
rakterystyczny dla XXI wieku, planetarny skiem cywilnym. Nawiązanie oraz utrzyma-
ład instytucjonalny1. Dziedzinami, w któ- nie kontaktów z przedstawicielami środowi-
rych szczególnie jest widoczna aktywność ska cywilnego w rejonie prowadzenia
wymienionych podmiotów są: ochrona operacji może się okazać jednym z wyzwań
zdrowia i środowiska naturalnego, ochrona decydujących o powodzeniu podejmowa-
praw człowieka, edukacja, oświata, szeroko nych działań.
rozumiana pomoc humanitarna, kultura. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych
Wzajemne relacje oraz kontakty struktur ubiegłego stulecia zaczęto dostrzegać
państwowych, takich jak, na przykład, rząd, i doceniać znaczenie właściwie organizowa-
siły porządkowe i bezpieczeństwa, władza nej i prowadzonej współpracy cywilno-
na szczeblu lokalnym, z organizacjami mię- -wojskowej (Civil-Military Cooperation –
dzynarodowymi oraz pozarządowymi są co- CIMIC). W Polsce podstawowym dokumen-
raz częstsze i wszystko wskazuje na to, że tem dotyczącym tej kwestii jest Doktryna

1 G. Kołodko: Wędrujący świat. Warszawa 2008, s. 349.

32 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
współpracy cywilno-wojskowej Sił Zbroj-
nych RP (DD/9)2. Zgodnie z nim, współpra-
ca cywilno-wojskowa to zespół przedsię-
wzięć obejmujący koordynację i współdzia-
łanie pomiędzy dowódcą wojskowym a pod-
miotami cywilnymi, przez które rozumie się
ludność cywilną, władze lokalne oraz orga-
nizacje międzynarodowe, rządowe i poza-
rządowe, działające w obszarach ich kom-
petencji i odpowiedzialności3. Dowódca
powinien zatem uwzględniać występowanie
w rejonie odpowiedzialności elementów
środowiska cywilnego, które mogą w spo-
sób istotny wpływać na możliwości działa-
nia i zdolności operacyjne wojsk własnych.
Wśród nich decydujące znaczenie jest przy-
pisywane organizacjom międzynarodowym
i pozarządowym.
Podział organizacji cywilnych
Wśród organizacji cywilnych, z którymi Fot. 1. Dystrybucja pomocy humanitarnej w wiosce De Mohammed Khan Kalay
mogą się zetknąć siły wojskowe, możemy w Afganistanie, czerwiec 2008 r. (fot. Łukasz Pilecki)
wyróżnić ich trzy podstawowe typy:
—  organizacje międzynarodowe (inter- Zjednoczonych na rzecz Dzieci (United
national organizations – IO’s), Nations International Children’s and Educa-
—  organizacje pozarządowe (non-go- tion Found – UNICEF), Międzynarodową
vernmental organizations – NGO’s), Organizację do spraw Migracji (International
—  międzynarodowe lub krajowe rządo- Organization for Migration – IOM).
we agencje charytatywne4. Oddzielne miejsce wśród organizacji mię-
Status organizacji międzynarodowych dzynarodowych zajmuje Międzynarodowy
jest ustanowiony umowami międzynarodo- Komitet Czerwonego Krzyża i Czerwonego
wymi, zaś zasady ich działania i aktywność Półksiężyca (International Committee of the
są ustalane i koordynowane na szczeblach Red Cross and Red Crescent – ICRCRC),
międzynarodowych i rządowych. Do orga- którego działanie i zadania nie zostały spre-
nizacji międzynarodowych zalicza się pod- cyzowane żadną umową międzyrządową.
mioty funkcjonujące w ramach Organizacji Organizacja ta jest zatem ciałem zupełnie
Narodów Zjednoczonych (ONZ) oraz Orga- niezależnym, bezstronnym i neutralnym.
nizacji Bezpieczeństwa i Współpracy Organizacje pozarządowe z reguły nie
w Europie (OBWE). Wśród głównych struk- są finansowane przez poszczególne rządy.
tur, które jako organizacje międzynarodowe Działają na zasadzie wolontariatu, są nieza-
mogą towarzyszyć obecności sił wojskowych leżne, nie podejmują przedsięwzięć komer-
w rejonie prowadzonej operacji, można wy- cyjnych. Od organizacji międzynarodowych
mienić: Wysokiego Komisarza Narodów różnią się również tym, że mają własny
Zjednoczonych do spraw Uchodźców (United statut, cel oraz charakterystyczne dla siebie
Nations High Commisioner for Refugees – metody wykonywania zadań. W danym
UNHCR), Biuro ONZ do spraw Koordynacji rejonie kryzysowym może być obecnych
Pomocy Humanitarnej (United Nations w tym samym momencie nawet kilkaset
Office for the Co-ordination of Humanitarian organizacji pozarządowych.
Affairs – UNOCHA), Wysokiego Komisarza Organizacje tego typu można podzielić na
Narodów Zjednoczonych do spraw Praw dwie zasadnicze kategorie:
Człowieka (United Nations High Com- —  mandatowe – które oficjalnie zostały
misioner for Human Rights – UNHCHR), zaaprobowane przez wiodącą w danym
Światowy Program Żywnościowy (World rejonie występowania kryzysu organizację
Food Programme – WFP), Fundusz Narodów międzynarodową;

2 Doktryna współpracy cywilno-wojskowej Sił Zbrojnych RP. DD/9 MON, SGWP, Szkol. 805/2004. Warszawa 2004.
3 Ibidem, s. 8.
4 Civil-Military Cooperation Tactics, Techniques and Procedures. Canadian Land Force Information Operations 2005, s. 61.

Kwartalnik Bellona 1/2010 33


Bezpieczeństwo RP
—  nieposiadające mandatu – nie mają czy też angażować się w rozważania lub
autoryzacji wiodącej w danym terenie orga- rozmowy na tematy polityczne, rasowe,
nizacji międzynarodowej, działają jako pod- religijne lub ideologiczne;
wykonawcy dla organizacji legitymujących —  bezstronność – pomoc jest niesiona
się mandatem. każdemu, kto jej potrzebuje bez względu na
Międzynarodowe lub krajowe rządo- narodowość, poglądy polityczne i ideolo-
we agencje charytatywne mają za zada- giczne, przynależność etniczną, płeć i kolor
nie realizować projekty, których celem skóry; jedynym warunkiem są potrzeby i ich
zasadniczym z reguły jest wspieranie roz- pilność;
woju. Posiadają one budżety wyasygnowa- —  humanitarność – poczucie obowiąz-
ne przez właściwe im rządy. Do tego typu ku niesienia ulgi w cierpieniu niezależnie od
organizacji należą między innymi: Agencja miejsca, w którym to cierpienie występuje,
Stanów Zjednoczonych do spraw Rozwoju przy czym godność ludzka oraz prawa
Międzynarodowego (United States Agency jednostki i grup społecznych podlegają
for International Development – USAID), bezwzględnej ochronie.
kanadyjska Agencja Rozwoju Międzynaro- Naczelną zasadą działalności organizacji
dowego (International Development humanitarnych jest ochrona życia ludzkie-
Agency – IDA), amerykańskie Biuro do go. Wszelkie przedsięwzięcia – w tym, mię-
spraw Ludności, Uchodźców i Migracji dzy innymi, wymiana informacji z przedsta-
(Bureau of Population, Refugees and wicielami sił wojskowych – mogące narazić
Migration – BPRM), Biuro do spraw życie ludzkie lub zagrozić bezstronności
Humanitarnych Wspólnoty Europejskiej organizacji międzynarodowych i pozarządo-
(European Community Humanitarian wych, zgodnie z zasadami funkcjonowania
Office – ECHO). i mandatami tych struktur, nie mogą mieć
miejsca6.
Zasady działania
Aktywności organizacji humanitarnych Relacje w środowisku
przyświecają trzy fundamentalne zasady5: operacyjnym
—  neutralność – organizacjom i innym Ukierunkowanie organizacji humanitar-
podmiotom niosącym pomoc humanitarną nych na ochronę cywili może prowadzić do
nie wolno opowiadać się po żadnej ze stron generowania napięć z siłami wojskowymi,
konfliktu ani sympatyzować z którąś z nich wykonującymi własne zadania w rejonie
odpowiedzialności. Podstawowe problemy,
które mogą wywołać konflikty na linii siły
wojskowe – organizacje pozarządowe i mię-
dzynarodowe, wynikają z:
—  działania w środowisku, w którym
celem nadrzędnym jest osiągnięcie celów
politycznych lub militarnych na poziomie
strategicznym;
—  operowania w środowisku, gdzie wy-
stępuje bardzo duże nagromadzenie elemen-
tów teatru działań (osób, instytucji, organi-
zacji itp.);
—  konieczności podejmowania trudnych
moralnie decyzji;
—  demonstrowania frustracji związanej
z niemożliwością rozwiązywania ważnych
zagadnień i problemów;
—  troski o własny personel i ludzi oraz
ich bezpieczeństwo;
—  współzawodnictwa przy pozyskiwaniu
informatorów i informacji.
Fot. 2. Uroczystość przekazania społeczności wioski Khezer Khel w Afganistanie studni, Może się także zdarzyć sytuacja, w której
wrzesień 2007 r. (archiwum autora) część organizacji uzna, iż współpraca z woj-

5 Doktryna współpracy…, s. 53.


6 Civil-Military Guidelines and Reference for Complex Emergencies. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. New York 2008, s. 14.

34 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
skiem i ich niezależność (neutralność –
jeden z fundamentów działania NGO’s
i IO’s) wzajemnie się wykluczają i nie jest
możliwe podjęcie jakiegokolwiek dialogu.
Rozbieżność celów, metod wykonywania
zadań oraz różnice wynikające z wyznaczo-
nych priorytetów sprawiają, że siły wojsko-
we i organizacje humanitarne przypisują
sobie i drugiej stronie pewne uogólnione
cechy, które wpływają na relacje między
nimi.
Siły wojskowe widzą same siebie jako
formację o silnej, sformalizowanej struktu-
rze, której członkowie są odpowiednio
wyselekcjonowani i wyszkoleni. Mają odpo-
wiednią wiedzę i rozumieją sprawy zwią-
zane z szeroko pojmowaną polityką. Przed-
stawiciele wojska uważają, że jego obecność
na terenie operacji jest najważniejszym Fot. 3. Siły wojskowe udzielają wsparcia organizacjom humanitarnym w dziedzinie opieki
czynnikiem służącym powstrzymaniu prze- medycznej nad ludnością lokalną; wioska Gorabay w Afganistanie, lipiec 2007 r.
mocy i stworzeniu warunków do zażegnania (archiwum autora)
kryzysu. ukryty) czynnik polityczny lub ekono-
Organizacje międzynarodowe i pozarzą- miczny. Obecność wojska na terenie
dowe są natomiast traktowane przez siły operacji reguluje mandat misji, który po-
wojskowe jako formacje reprezentujące winien być interpretowany w bardzo
idealistyczny i uproszczony pogląd na rze- wąski i restrykcyjny sposób. Ochrona wła-
czywistość. Jednocześnie są uważane za snych sił (Force Protection) często jest
podmioty konkurencyjne. W wojsku do- priorytetem, przestaje się liczyć rozwój
minuje przekonanie, że organizacje huma- i wzmacnianie lokalnych sił bezpieczeń-
nitarne kierują się własnym interesem stwa. W przeświadczeniu przedstawicieli
i trudno znaleźć z nimi wspólny język. organizacji humanitarnych, siły wojskowe
Uważa się, że są to podmioty niezdyscy- często nie rozumieją lokalnego kontekstu
plinowane, które nie rozumieją sytuacji kulturowego i zajmują postawę konfronta-
i nie potrafią patrzeć na różne problemy cyjną. Ich obecność może generować
z punktu widzenia polityczno-strategicz- problemy związane z korupcją, przemy-
nego. Dosyć często można się zetknąć tem i prostytucją. Siły wojskowe mogą
w wojsku z poglądem, że organizacje mię- osłabiać, a nawet kompromitować działa-
dzynarodowe i pozarządowe marnotrawią nia pomocy humanitarnej.
środki i są rozrzutne oraz nie działają Społeczność organizacji międzynarodo-
w sposób profesjonalny i że kierując się wych i pozarządowych podkreśla natomiast
„wrażliwością społeczną” wystawiają własną niezależność, postępowanie zgodne
się na niepotrzebne niebezpieczeństwa. z mandatem misji. Jest ona przekonana
Zdarza się, że siły wojskowe uważają, że o skuteczności swojego działania, co wyni-
organizacje międzynarodowe i pozarządo- ka głównie z przeświadczenia, że przedsta-
we są zaangażowane w konflikt tylko przez wiciele organizacji humanitarnych są blisko
sam fakt swej obecności w rejonie, nieza- ludzi i ich reprezentują7.
leżnie od ich statutów czy mandatów. Przedstawione opinie na temat sił woj-
Dla organizacji międzynarodowych i po- skowych oraz organizacji międzynarodo-
zarządowych natomiast źródła działania wych i pozarządowych są pewnie czasami
sił wojskowych mają charakter polityczny. przejaskrawione, jednak pokazują stereo-
Według nich, wojsko jest rozmieszczone typy, z którymi mogą się zetknąć repre-
w rejonie operacji, aby realizować inte- zentanci poszczególnych podmiotów
resy strategiczne, a nie ze względu na we wzajemnych relacjach. Istotne staje się
potrzeby humanitarne. Uważają, że siły zatem znalezienie wspólnych celów
wojskowe nie są neutralne. Za ich obec- i płaszczyzn porozumienia pomimo repre-
nością i działaniem kryje się (czasami zentowania różnych stanowisk, odmien-

7 Por.: Civil-Military Cooperation Tactics…, s. 67–68.

Kwartalnik Bellona 1/2010 35


Bezpieczeństwo RP
nych metod działania oraz ram organiza- różnych organizacji międzynarodowych
cyjno-mandatowych. i pozarządowych (np. organizacji A, B, R)
zaangażowanych w prowadzenie obozów
Zasady współdziałania dla uchodźców (jedna z dziedzin aktyw-
Powinnością dowódcy związaną ze współ- ności NGO’s oraz IO’s). Koordynacją
pracą cywilno-wojskową jest nawiązanie, wszystkich podejmowanych w tym wypad-
ustanowienie i utrzymanie relacji z orga- ku działań zajmuje się jedna organizacja
nizacjami międzynarodowymi i pozarządo- wiodąca (oznaczona jako M). Właściwie
wymi8. Współpraca taka może niekiedy zorganizowana współpraca wojska z orga-
obejmować również wsparcie (w tym nizacjami międzynarodowymi i poza-
w środki materiałowe oraz sprzęt) tychże rządowymi opierałaby się właśnie na
organizacji. kontakcie przedstawiciela sił wojskowych
Z punktu widzenia dowódcy wojskowego z nią, nie zaś z całą gamą mniejszych pod-
zasadnicze znaczenie przy nawiązywaniu miotów.
kontaktów z przedstawicielami organizacji Wymiana informacji między organizacja-
międzynarodowych i pozarządowych ma mi humanitarnymi a siłami wojskowymi
zrozumienie i poznanie podstawowych może obejmować:
elementów, które determinują ich działanie. —  informacje o bezpieczeństwie w rejo-
Chodzi o: mandat organizacji, rolę, jaką ma nie prowadzenia operacji oraz bezpieczeń-
ona do odegrania, jej strukturę i metody stwie cywili;
działania9. —  dane o lokalizacji personelu i infra-
Ze względów praktycznych siły wojsko- struktury organizacji niosących pomoc
we na terenie operacji współpracują z kil- humanitarną;
koma większymi i najważniejszymi orga- —  informacje o działaniach humanitar-
nizacjami cywilnymi, które z kolei mogą nych (planach akcji pomocy humanitarnej,
angażować do wykonywania poszczegól- przewidywanych drogach zaopatrywania
nych zadań inne, mniejsze podmioty. i czasie organizowania konwojów z pomocą
Organizacją tak zwaną wiodącą może być humanitarną);
tylko taka, która ma mandat społeczności —  informacje o terenach zaminowanych;
międzynarodowej na inicjowanie i koordy- —  dane o przemieszczaniu się ludności.
nowanie przedsięwzięć innych organizacji Ponadto organizacje pozarządowe i mię-
cywilnych działających na obszarze ope- dzynarodowe mogą dążyć do uzyskania in-
racji10. W tabeli pokazano przykładowy formacji na temat aktywności sił militarnych
podział obowiązków i odpowiedzialności oraz o efektach uderzeń sił wojskowych.
Z punktu widzenia dowódcy wojskowego
Tabela. Podział zadań organizacji międzynarodowych organizacje międzynarodowe i pozarządowe
mogą przez swoje zachowania wspierać
i pozarządowych w obozach dla uchodźców cele misji, ich działania mogą mieć charak-
Organizacja M – koordynuje działania wszystkich organizacji ter neutralny lub też mogą utrudniać osiąga-
nie celów operacji militarnej. Dowódca
Sfery działań Obóz 1 Obóz 2 Obóz 3
wojskowy powinien mieć przy tym świado-
Koordynacja, rejestracja Organizacja A Organizacja A Organizacja B mość, że ich stosunek do obecności i dzia-
Woda Organizacja A Organizacja A Organizacja A łań podejmowanych przez stronę militarną
Ochrona medyczna Organizacja C Organizacja C Organizacja C może się zmieniać.
Najważniejsze korzyści dla sił wojsko-
Żywność Organizacja W Organizacja W Organizacja B
wych, wynikające ze współpracy z orga-
System sanitarny Organizacja G Organizacja K Organizacja K nizacjami humanitarnymi, sprowadzają
Ochrona, bezpieczeństwo Organizacja R Organizacja R Organizacja R się do:
Energia elektryczna Organizacja G Organizacja K Organizacja K —  aspektu propagandowo-medialnego,
—  pozyskiwania dodatkowych źródeł
Schronienie Organizacja A Organizacja A Organizacja B informacji,
Dystrybucja Organizacja A Organizacja A Organizacja B —  zwiększenia swobody prowadzenia
operacji,
Źródło: Handbok for Emergencies. Second Edition. United Nations High Commissioner for Refugees.
Geneva 1998, s. 52.
—  aspektu humanitarnego.

8 Doktryna współpracy cywilno-wojskowej…, s. 9.


9Civil Military Cooperation Quick Reference Guide. Supreme Headquarters Allied Powers Europe B-7010 2006, s. 9.
10 Doktryna współpracy cywilno-wojskowej…, s. 52.

36 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
W zależności od rodzaju operacji wojsko- nowanie obozów dla uchodźców oraz osób
wej relacje oraz współpraca z organizacjami przesiedlonych12. (1)
międzynarodowymi i pozarządowymi mo- Obecność sił wojskowych miała na celu
gą się odznaczać różną intensywnością oraz wyeliminowanie aktywności grup rebelianc-
charakterem. Na rysunku przedstawiono kich i przestępczych oraz ograniczenie
stopień nasilenia działań podejmowanych aktów przemocy i liczby przestępstw, a przez
przez siły wojskowe oraz towarzyszącej im to powstanie warunków do niesienia pomo-
aktywności organizacji pozarządowych cy przez przedstawicieli organizacji między-
i międzynarodowych w zależności od rodza-
Poziom zaangażowania
ju prowadzonej operacji wojskowej. We
wszelkich typach operacji poniżej progu woj-
ny (a więc: operacjach humanitarnych, utrzy- Wysoki
mania pokoju, wymuszania pokoju, zapobie-
gania konfliktom, tworzenia i budowania
pokoju) dowódca wojskowy powinien brać
Organizacje
pod uwagę aktywność organizacji humani- międzynarodowe
tarnych w strefie odpowiedzialności. Jedynie i pozarządowe

w wypadku operacji wojennych obecność Niski Siły wojskowe

i działania ich przedstawicieli mogą być


znacznie ograniczone. Operacje humanitarne

Zapobieganie konfliktom
Jeśli chodzi o wsparcie organizacji mię-

Wymuszanie pokoju
Utrzymanie pokoju

Operacje wojenne

Tworzenie pokoju

Budowanie pokoju
dzynarodowych i pozarządowych przez si-
ły wojskowe, najbardziej pożądane przez
stronę cywilną są wszelkie działania zwią-
zane z bezpieczeństwem oraz wsparciem
logistycznym11. Szczególnie istotne dla
organizacji będzie zapewnienie bezpie- Na podstawie badań własnych.
czeństwa ich pracowników oraz ludności
cywilnej znajdującej się w rejonie dotknię- Rys. Zaangażowanie sił wojskowych i organizacji
tym kryzysem. Ważny jest dostęp do humanitarnych w zależności od rodzaju działań
elementów wojskowej infrastruktury operacyjnych
transportowej i przeładunkowej, między
innymi lotnisk, portów, magazynów. Orga- narodowych i pozarządowych. Jeden z ce-
nizacje liczą też na wsparcie transpor- lów misji EUFOR, jakim była poprawa
towe (transport lądowy, morski oraz lotni- bezpieczeństwa, został osiągnięty bez
czy), techniczne, szkoleniowe, medyczne, rozstrzygnięć siłowych. W dużej mierze
inżynieryjne przy rozbudowie infrastruk- środkiem wystarczającym do osiągnięcia za-
tury oraz na pomoc w lokalizacji i neutra- kładanego celu była sama obecność sił
lizacji zagrożenia związanego z polami wojskowych oraz duża aktywność patrolo-
minowymi. wa – element odstraszania i demonstracji
Organizacje międzynarodowe i pozarzą- oraz posiadania ewidentnej przewagi
dowe stosunkowo często muszą polegać na w sprzęcie (między innymi transportery
ochronie wojskowej, która jest skierowana opancerzone, śmigłowce), jak również w wy-
przeciwko grupom militarnym i ugrupowa- szkoleniu. Wszystko to przyczyniło się do
niom zbrojnym, o charakterze kryminalnym, poprawy środowiska działania organizacji
obecnym w rejonie operacyjnym. Zapew- humanitarnych we wschodnim Czadzie oraz
nienie ochrony i bezpieczeństwa może być Republice Środkowoafrykańskiej.
kluczowe dla właściwego wykonania stoją- Organizacje międzynarodowe oraz poza-
cych przed nimi zadań. Przykładem może tu rządowe, których działanie jest oparte na
być operacja EUFOR w Czadzie i Republice wspomnianych fundamentalnych zasadach,
Środkowoafrykańskiej. Jednym z jej zasad- z których jedną jest neutralność, niechętnie
niczych celów było stworzenie bezpieczne- korzystają ze wsparcia wojska. Wszelkie
go środowiska działania dla organizacji tego typu rozwiązania są z reguły traktowa-
humanitarnych, które zapewniają funkcjo- ne jako posunięcie ostateczne.

11 K. E. Bonn, A. E. Baker: Guide to Military Operations other than War. Tactics, Techniques and Procedures for Stability and Support. Domestic and International. Mechanicsburg
2000, s. 27.
12 http://www.sgwp.wp.mil.pl/plik/File/misja_PKW_Czad.doc. Misja Wojska Polskiego w Republice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej. Materiał prasowy MON.

5.10.2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 37


Bezpieczeństwo RP
Zgodnie z wytycznymi stosowanymi przez Na obszarach, na których występują kon-
większość organizacji humanitarnych, ich flikty o dużym nasileniu, będzie działać
działania mogą być wspierane przez wojsko niewiele organizacji międzynarodowych
w następujących sytuacjach: i pozarządowych niosących pomoc lud-
—  gdy są potrzebne unikatowe środki ności cywilnej. Agendy zajmujące się
posiadane przez wojsko, którymi nie dyspo- pomocą humanitarną z reguły angażują się
nują organizacje międzynarodowe oraz w działania na danym terenie, gdy jest
pozarządowe lub środowisko cywilne; zapewniony pewien dostateczny poziom
—  zachodzi konieczność natychmiasto- bezpieczeństwa dla ich pracowników.
WYJAŚNIENIE NR 1 wego działania spowodowana ograniczenia- Może się zdarzyć, że siły militarne są
25 września 2007 roku Rada mi czasowymi; jedynymi formacjami obecnymi na danym
Bezpieczeństwa ONZ przyjęła —  wsparcie lub pomoc mają charakter obszarze i brakuje podstawowego wspar-
rezolucję nr 1778
zatwierdzającą humanitarny, przy czym jest sprawowana cy- cia humanitarnego na rzecz środowiska
międzynarodową obecność wilna kontrola nad użyciem sił wojskowych; cywilnego. W takim wypadku przedsta-
w Czadzie i Republice Ponadto obowiązuje limit czasowy korzy- wiciele organizacji pozarządowych i mię-
Środkowoafrykańskiej. stania ze wsparcia sił wojskowych. Powinien dzynarodowych dopuszczają użycie woj-
Na jej mocy, między innymi,
powołano misję ONZ
być jasno sprecyzowany czas oraz skala ska
w Republice Środkowoafry- użytych sił i środków. w celu zaspokojenia podstawowych
kańskiej i Czadzie (fr. Mission Przedstawiciele organizacji międzyna- potrzeb ludności15 niezbędnych do prze-
des Nations Unies rodowych i pozarządowych nierzadko życia danej populacji cywili16.
en République Centrafri- wyrażają przekonanie, że użycie sił woj-
caine et au Tchad –
skowych w celu wspierania działań huma- Podsumowanie
MINURCAT). Na rok skiero-
wano w ten rejon siły Unii nitarnych jest dosyć problematyczne. Współczesne środowisko operacyjne
Europejskiej (EUFOR), których Zauważają, że chociaż wojsko prowadzi charakteryzuje się nasyceniem wieloma
zadaniem było wspieranie oraz wsparcie na rzecz cywili, to jednak nie za- elementami układu pozamilitarnego,
zabezpieczanie działań misji
ONZ. Rozwiązania te miały
wsze motywem są względy humanitarne. wśród których znaczącą rolę odgrywają
służyć normalizacji sytuacji Ich zdaniem działania takie mogą wyni- organizacje międzynarodowe i pozarządo-
w regionie. Misja EUFOR kać z chęci uzyskania poparcia ze strony we. Duża rozbieżność w zamierzeniach,
w Czadzie oraz Republice lokalnego środowiska cywilnego dla obec- metodach działania oraz strukturach kom-
Środkowoafrykańskiej trwała ności sił militarnych. Mogą być także in- ponentów sił wojskowych i organizacji
od 15 marca 2008 do
14 marca 2009 roku. spirowane potrzebą pozyskiwania źródeł humanitarnych powoduje, iż potencjalny
W składzie sił europejskich wywiadowczych oraz zwiększeniem bez- dialog i współdziałanie mogą być trudne.
znalazł się polski kontyngent pieczeństwa sił zbrojnych13. Z punktu widzenia celów operacji, nawią-
wojskowy w sile 400 żołnierzy, Według przedstawicieli organizacji mię- zanie przez dowódcę wojskowego kontak-
którego trzon stanowiły dwie
kompanie manewrowe dzynarodowych i pozarządowych, nawet gdy tów oraz ich utrzymanie z przedstawi-
(po jednej z Wojsk Lądowych intencją sił wojskowych może być aspekt cielami organizacji międzynarodowych
oraz Żandarmerii Wojskowej) czysto humanitarny, to jednak pomoc woj- i pozarządowych może mieć znaczenie
oraz grupa powietrzna. Od ska na rzecz ludności cywilnej może szko- zasadnicze. Współpraca może obejmować
marca do grudnia 2009 roku
Polski Kontyngent Wojskowy
dzić samym organizacjom14. Może nastąpić również wydzielenie sił i środków wojsko-
w Republice Czadu działał rozmycie odpowiedzialności i wysiłku wych do wsparcia działań tego typu orga-
w składzie MINURCAT II. organizacji wspierających ludność cywilną. nizacji. Należy przy tym jednak pamiętać
Potęgować się też będzie niebezpieczeństwo o kilku fundamentalnych zasadach:
związane z brakiem dostępu organizacji mię- —  siły wojskowe nie są jedną z instytucji
dzynarodowych i pozarządowych do pew- niosących pomoc humanitarną i nie do
nych terenów, gdzie pomoc jest niezbędna. wykonania tego typu zadań je powołano;
Ponadto, zdaniem przedstawicieli organiza- —  wsparcie na rzecz środowiska cywil-
cji międzynarodowych i pozarządowych, nego powinno się odbywać w z góry zapla-
wsparcie sił militarnych ma miejsce w ści- nowanym (jak najkrótszym) czasie;
śle określonym przedziale czasowym, —  rodzaj potencjalnego wsparcia (siły
a wycofanie się wojska nie oznacza, że i środki) powinien być wcześniej określony;
organizacje humanitarne nie będą dalej dzia- —  siłami wojskowymi udzielającymi
łały w danym rejonie. Ich pomoc ma charak- wsparcia na rzecz środowiska cywilnego
ter długofalowy. dowodzi dowódca wojskowy. g

13 Civil-Military Guidelines…, s. 31.


14 Ibidem, s. 17.
15 Organizacje międzynarodowe i pozarządowe stosują często angielski termin critical factors (czynniki krytyczne). Chodzi o środki niezbędne do przeżycia i egzystowania na

danym terenie, takie jak: żywność, woda, oraz poczucie bezpieczeństwa, ochronę medyczną, system sanitarny.
16 Civil-Military Guidelines…, s. 17.

38 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sieci nienawiści
Rozwój nowoczesnych technologii informacyjnych oraz komunikacyjnych, oprócz ułatwienia życia i pracy
niesie także wiele zagrożeń. Sieć informacyjna, jaką tworzy Internet, powoduje, że staje się ona teatrem
działań terrorystycznych. Zarówno organizacje terrorystyczne, jak i pojedynczy terroryści lub przestępcy
mają możliwość oddziaływania poprzez sieć na podmioty gospodarcze i państwowe. Aby się temu
przeciwstawić należałoby podejmować działania pre factum, ale jest to bardzo trudne do wykonania.

The development of modern information and communication technologies facilitates our life, but
they also can be a threat. Network of information – and Internet is such a network – becomes the
dr theatre for terrorist actions. For terrorist organizations, and individual terrorists and criminals
ELŻBIETA POSŁUSZNA Internet is a tool they use to harass state and economy institutions, etc. One of the ways to prevent
adiunkt w Zakładzie Filozofii it could be the pre factum actions, still very difficult to perform.
Wydziału Nauk
Humanistycznych Szkoły
Głównej Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie.
Absolwentka filologii polskiej

N
oraz filozofii na Uniwersytecie ienawiść, która się rodzi na gruncie bowiem układ sił w sferze bezpieczeństwa
Łódzkim; tytuł doktora nauk konfliktów systemów wartości i mo- ładu społecznego.
humanistycznych w zakresie
filozofii uzyskała w Instytucie cą sprzężenia zwrotnego rozwija je, Trudno jest przecenić znaczenie rewolucji
Filozofii i Socjologii Polskiej nie zmieniła się od wieków. Nasz niechętny informacyjnej. Za sprawą zaawansowanych
Akademii Nauk. do niej stosunek – po hekatombach totalita- systemów informatycznych i komunikacyj-
ryzmów dwudziestowiecznych – umocnił się nych dokonało się usprawnienie znacznej
gwałtownie i rozwinął na niespotykaną części ludzkiej aktywności, co z kolei wpły-
wcześniej skalę. Nic naprawdę istotnego nie nęło na wiele sfer naszego życia. Ale, jak
zmieniło się w podejściu do problemu prze- słusznie zauważyli John Arquilla
ciwdziałania jej. Wciąż, paradoksalnie, i David Ronfeldt, nowe technologie mają
reagujemy na nią niejako post factum – głów- własność transformacyjną1, która prowadzi
nie post factum, choć nie od dziś wiemy, że do odrzucenia starych sposobów myślenia
to za mało, by zmienić cokolwiek w tej, trze- i działania na rzecz nowych, takich, które
ba przyznać wielce skomplikowanej, nie- ułatwiają dotarcie do rozmaitych, często
łatwo poddającej się jakimkolwiek oddzia- wcześniej nieosiągalnych celów.
ływaniom, trudnej do ogarnięcia materii. Ale Rewolucja informacyjna (w szczegól-
zmiana wydaje się nieuchronna, a wymusza ności zaś rozwój Internetu) spowodowała
dr ją to, co nie do poznania zmieniło w końcu ogromne zmiany w sposobie funkcjonowa-
JACEK POSŁUSZNY ubiegłego wieku i wciąż intensywnie prze- nia wielu instytucji. Być może najważniej-
adiunkt w Instytucie Filozofii
mienia fundamenty komunikacji społecznej szą z nich jest odchodzenie od tradycyjnych
i Socjologii Wydziału w kręgu cywilizacji zachodniej. Przełom in- hierarchicznych i centralnie zarządzanych
Stosowanych Nauk formacyjno-komunikacyjny ery sieci – oto struktur organizacyjnych ku strukturom
Społecznych Akademii wehikuł zmian, koło napędowe, jak się nam luźniejszym, jak najbardziej zdecentralizo-
Pedagogiki Specjalnej wydaje, rozwoju nowego podejścia do pro- wanym, często wręcz horyzontalnym – bez
im. Marii Grzegorzewskiej blemów bezpieczeństwa w XXI wieku. wyraźnego kierownictwa czy ośrodków
w Warszawie. Ukończył studia
filozoficzne na Uniwersytecie Podejścia, w którym nie będzie się już kontroli. Tego rodzaju zjawisko dotyczy
im. Adama Mickiewicza uciekać, nie zdoła się uciec, od przeciw- także (może nawet w większym stopniu)
w Poznaniu. Tytuł doktora działania sensu stricto, przeciwdziałania pre struktur niejawnych, takich jak organizacje
nauk humanistycznych factum. W erze sieci o przeciwdziałaniu terrorystyczne. Jak przewidują analitycy
w zakresie filozofii uzyskał rozwojowi nienawiści zawsze trzeba będzie Rand Corporation – John Arquilla, David
w Instytucie Filozofii
i Socjologii Polskiej już myśleć zanim się ona pojawi, jak naj- Ronfeldt i Michele Zanini, Terroryści
Akademii Nauk. wcześniej i jak najszerzej. Nowy przeciwnik będą odchodzić od hierarchicznych modeli
– sieci nienawiści – drastycznie zmienia ku sieciowym modelom ery informacyjnej.

1 J. Arquilla, D. Ronfeldt: Cyberwar is Coming. W: In Athena’s Camp: Preparing for Conflict in the Information Age. Santa Monica 1997, s. 26.

Kwartalnik Bellona 1/2010 39


Bezpieczeństwo RP
W grupach – przywództwo „wybitnej posta- stwa, ważne jest to, co się rozgrywa w rze-
ci” ustąpi miejsca horyzontalnym, zdecen- czywistości, w tak zwanym realu.
tralizowanym modelom. Więcej wysiłku Istotą wojny sieciowej są modele siecio-
będzie się wkładać w tworzenie układu grup we – sieciowe struktury organizacyjne –
ponadnarodowo powiązanych w sieć niż które, w czasie gdy się ona toczy, mogą
grup autonomicznych2. przyjmować wiele różnych kształtów4.
W podobny sposób przyszłość terroryzmu Mogą być na przykład powiązane łańcu-
postrzega Michael Whine, który wskazuje chowo (chain network). W takim wypad-
kluczowe zalety nowych narzędzi informa- ku komunikacja między poszczególnymi
cji i komunikacji: Technologie informa- ogniwami (wymiana dóbr i informacji) bę-
cyjne i komunikacyjne oferują nowe możli- dzie przebiegać wzdłuż linii ogniw połą-
wości politycznym ekstremistom i terrory- czonych jedynie ośrodkami sąsiadujący-
mi. Innym typem powiązań jest sieć
Technologie informacyjne i komunikacyjne węzłowa (star network). Tu komunikacja
pomiędzy ośrodkami i koordynacja dzia-
oferują nowe możliwości politycznym łań jest uzależniona od ośrodka centralne-
ekstremistom i terrorystom. Umożliwiają go, od swoistego węzła pośredniczącego,
który pełni funkcję przekaźnika informa-
rozproszenie dowodzenia i kontroli. cji i dóbr. Bardzo często poszczególne
ośrodki nic nie wiedzą o swym wzajem-
stom. Umożliwiają rozproszenie dowo- nym istnieniu. Kolejnym rodzajem powią-
dzenia i kontroli; dają nieograniczone moż- zań jest sieć wszechkanałowa (all-
liwości komunikacji i pozwalają uczynić -channel network). Wszystkie ośrodki są
celem działań zasoby informacyjne czy w niej ze sobą powiązane – każdy z każ-
procesy komunikacyjne przeciwników. dym. Nie ma tu jakichkolwiek wyróżnio-
Rewolucja informacyjna uwypukla znacze- nych węzłów, a komunikacja pomiędzy
nie wszelkich sieciowych modeli, a fakt, iż wybranymi punktami sieci może się doko-
dzięki nim rozmaite, rozproszone podmioty nywać niezależnie od wszelkich pozosta-
mogą się komunikować, konsultować, inte- łych powiązań.
grować i działać wspólnie, pokonując więk- Każdy z tych modeli sieciowych może
sze niż kiedykolwiek odległości i opierając się sprawdzać w innych warunkach. Sieć
się na lepszych niż kiedykolwiek zasobach łańcuchowa najlepiej zdaje egzamin w gru-
informacyjnych, sprzyja ich rozwojowi. pach przemytniczych, sieć węzłowa –
Rozwój technologii komunikacyjnych, od w grupach przestępczych, a wszechkanało-
faksu po e-mail, ułatwia to, co nazwano wa wśród wojowniczych ugrupowań, które
„wojną sieciową”, czy też „działaniami są w dużym stopniu zdecentralizowane
zaczepnymi” prowadzonymi przez rozmaite, i zinformatyzowane. Jakąkolwiek sieć weź-
często odseparowane geograficznie, powią- miemy, jej poszczególne węzły mogą się
zane, niepaństwowe podmioty, niż przez odnosić do indywiduów, grup lub ich
hierarchie3. części, a nawet instytucji lub państwa.
Węzły mogą być duże lub małe, mocniej
Modele sieciowe lub słabiej powiązane. Mogą się angażować
Wojna sieciowa, o której wspomina Whine, w podobne aktywności lub też dokonywać
to nowy rodzaj konfliktu, w którym decydu- podziału pracy na bazie obranej przez
jącą rolę odgrywają sieciowo powiązane siebie specjalizacji. Granice samych sieci
jednostki i grupy, rozwijające odpowiednie mogą być dobrze określone lub też mało
(z punktu widzenia ich sieciowej natury naj- czytelne, a nawet nieszczelne w stosunku
korzystniejsze) ideologie i strategie działa- do środowiska zewnętrznego5.
nia. Należy zauważyć, że nie musi się ona Spośród wszystkich tych prostych czy hy-
odbywać w sieci internetowej. Owszem, wie- brydycznych form organizacyjnych zdecy-
le, a może nawet większość działań zwykle dowanie najbezpieczniejsza jest sieć wszech-
jest tam prowadzonych, jednak dla samego kanałowa. Sieci łańcuchowe łatwo jest
przebiegu wojny oraz ewentualnego zwycię- sparaliżować, przynajmniej czasowo, ude-

2 J. Arquilla, D. Ronfeldt, M. Zanini: Networks, Netwar, and Information-Age Terrorism. W: I. O. Lesser et al.: Countering the New Terrorism. Santa Monica 1999, s. 41.
3 M. Whine: Cyberspace: A New Medium for Communication, Command, and Control by Extremists. “Studies in Conflict & Terrorism” 1999 no. 22, s. 231–232.
4 Por.: J. Arquilla, D. Ronfeldt: The Advent of Netwar (Revisted). W: Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime, and Militancy. Ed. J. Arquilla, D. Ronfeldt. Santa Monica

2001.
5 Por.: J. Arquilla, D. Ronfeldt: The Advent of Netwar: Analytic Background. “Studies in Conflict & Terrorism” 1999 no. 22.

40 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
rzeniem w którekolwiek z ogniw. Sieci wych, systemach komunikacyjnych, rela-
węzłowe można zniszczyć uderzeniem cjach towarzyskich, seksualnych, a także
w ośrodek centralny. Sieć wszechkanałowa w kontaktach organizacji kryminalnych i ter-
natomiast, nawet jeśli zostanie w którymś rorystycznych.
miejscu zaatakowana, nadal może funkcjo-
nować, zapewne też szybko się odbuduje. Opór bez przywództwa
Ma ona jednak i wadę. Jej utrzymanie nie Proliferacja scale-free network, zwłaszcza
jest rzeczą prostą – aby mogła należycie w kontaktach organizacji kryminalnych
funkcjonować, potrzebna jest stała i inten- i terrorystycznych, nie jest przypadkowa.
sywna komunikacja pomiędzy węzłami, Sieć ta ma bowiem co najmniej dwie istot-
a jej zapewnienie jest czynnością czaso- ne zalety. Jest oparta na bogato uposażonych
chłonną i w pewnych warunkach (np. w sy- węzłach, co czyni ją pod względem komu-
tuacji, gdy trzeba zachować tajność) także nikacyjnym niezwykle sprawną, w każdym
trudną do wykonania. Być może właśnie dla- razie o wiele sprawniejszą niż ma to miejsce
tego opisane trzy modele powiązań siecio- w wypadku tak zwanej random network,
wych występują również w rozmaitych ukła- która opiera się wyłącznie na węzłach słabo
dach hybrydycznych, łączących w jednej wyposażonych. Ponadto scale-free network
strukturze organizacyjnej kilka powiązań jest niezwykle odporna na uszkodzenie przy-
sieciowych (bądź też nawet sieciowych padkowe. W random network zniszczenie
i hierarchicznych zarazem). niewielkiej liczby przypadkowych węzłów
Złożone struktury organizacyjne mogą łatwo może spowodować uszkodzenie całej
być zróżnicowane na poszczególnych pozio- sieci. Scale-free network jest w stanie prze-
mach funkcjonowania. Na poziomie najwyż- trzymać aż do 80 procent przypadkowych
szym, na przykład, mogą funkcjonować uszkodzeń.
zgodnie z którąś z sieciowych form organi-
zacji, co skutkuje hierarchizacją poszczegól-
Wojna sieciowa to nowy rodzaj konfliktu, w którym decydującą rolę odgrywają
nych ośrodków sieci. Hierarchiczne struktu- sieciowo powiązane jednostki i grupy, rozwijające odpowiednie ideologie i strategie
ry organizacyjne mogą też się posługiwać działania.
sieciowymi formami organizacji któregoś ze
swoich elementów. Mogą to robić stale lub
doraźnie, na przykład w celu wykonania ja- Oprócz niewątpliwych zalet, scale-free
kiegoś zadania, którego nie mógłby spraw- network ma jedną poważną wadę: jest nie-
nie wykonać organ ustrukturalizowany hie- zwykle podatna na zamierzony atak na wę-
rarchicznie. zły centralne. Przy jednoczesnym ataku wy-
W 1998 roku fizyk Albert-Làszlo starczy wyeliminować od 5 do 15 procent
Barabàsi oraz Eric Bonabeau, Hawoong istniejących węzłów centralnych (zależy to
Jeong i Réka Albert za pomocą wyszuki- od liczby posiadanych przez nie powiązań),
warki przeglądali strony WWW i dokumen- by doprowadzić do zniszczenia całej sieci.
towali przy tym powiązania pomiędzy nimi. Z tego punktu widzenia eliminacja węzłów
Jak się okazało, większość badanych stron – centralnych może się wydawać zadaniem
około 80 procent – miała mniej niż cztery priorytetowym. Należy jednak przypusz-
powiązania, zdecydowana ich mniejszość czać, że nie doprowadzi ona do ostateczne-
(0,01 procent) natomiast ponad tysiąc6. go rozpadu sieci. Najprawdopodobniej
Strony (węzły), które mają nietypowo dużą będzie on jedynie chwilowy, zaś komórki
liczbę powiązań, są istotnymi spoiwami zatomizowane (węzły nietknięte atakiem) po
sieci. Ich istnienie zapobiega sieciowemu pewnym czasie same zaczną pełnić funkcję
rozproszeniu pojedynczych (gorzej pod węzłów centralnych.
względem liczby powiązań wyposażonych) Nie jest to oczywiście zadanie łatwe. Silny
węzłów, a także pozwala zwiększyć spraw- atak oraz trwałe niebezpieczeństwo inwigi-
ność i szybkość przesyłanych informacji. Te lacji ze strony organów ścigania mogą
dobrze uposażone węzły (hubs) konstytuują spowodować, że zaatakowana sieć przez
scale-free network – rodzaj sieci, która jest długi czas nie będzie w stanie się odrodzić.
czymś pomiędzy siecią węzłową a siecią W takiej sytuacji rozwiązaniem może się
wszechkanałową. Można ją odnaleźć, na okazać odejście od sieciowych form organi-
przykład, w powiązaniach stron interneto- zacyjnych na rzecz tego, co w literaturze jest

6 http://www.scribd.com/doc/6152736/Scale-Free-Networks-and-How-they-impact-everything-by-AlbertLaszlo-Barabasi-and-Eric-Bonabeau. A.-L. Barabàsi, E. Bonabeau:


Scale Free Networks, maj 2003. 16.12.2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 41


Bezpieczeństwo RP
określane jako opór bez przywództwa ologia oraz zgodne z nią czyny i działania.
(leaderless resistance). Termin ten najpraw- Nie ma już powiązań pomiędzy ogniwami.
dopodobniej został po raz pierwszy użyty Istnieją jedynie źródła emisji idei oraz ci,
w 1962 roku przez pułkownika Uliusa którzy są skłonni wprowadzać tę ideologię
Louisa Amossa, który w swym eseju zaty- w życie.
tułowanym właśnie Leaderless Resistance, Korzyści, które płyną z takiego modelu
stwierdził, że w wypadku komunistycznej „organizacji”, są oczywiste. Oporu bez przy-
inwazji na Stany Zjednoczone należy się wództwa nie sposób destruować uderzeniem
uciec do taktyki partyzanckiej. Inwazja ko- w którąkolwiek z komórek. Każda z nich jest
W koncepcji munistyczna jednak nie nastąpiła i praca wszak autonomicznym tworem – jej znisz-
Amossa na wiele lat została zapomniana. czenie nie spowoduje „większego zamiesza-
Louisa Beama Sformułowana w niej myśl odżyła dopiero nia” wśród pozostałych komórek, nie
głównym spoiwem w roku 1992 za sprawą Wielkiego Smoka7 wpłynie też prawdopodobnie na ich sposób
łączącym komórki rycerzy Ku Klux Klanu – Louisa Beama. funkcjonowania. W takiej sytuacji również
autonomiczne jest Według niego, powodzenie walki przeciw- inwigilacja ze strony policji wydaje się
ideologia oraz zgodne ko państwowej tyranii zakłada rezygnację działaniem o niewielkim stopniu skutecz-
z nią czyny i działania. z wszelkich hierarchicznych struktur orga- ności – rozpracowanie jednej czy nawet
Nie ma już powiązań nizacyjnych, które powinny zostać zastąpio- wielu komórek nie pozwoli przecież zdobyć
pomiędzy ogniwami. ne luźną konfiguracją niewielkich, autono- choćby nawet częściowej wiedzy na temat
Istnieją jedynie źródła micznych komórek, jednostek lub małych planowanych działań innych komórek
emisji idei oraz ci, którzy grup, którymi nie kieruje żaden ośrodek „organizacji”. Z punktu widzenia organów
skłonni są wprowadzać decyzyjny, wyspecjalizowany w zarządzaniu ścigania zdobycie takiej wiedzy staje się
tę ideologię w życie. zhierarchizowanymi strukturami organiza- jeszcze trudniejsze, gdy rolę komórek od-
cyjnymi. Takie autonomiczne komórki nie grywają samotne, niezwiązane z nikim
musiałyby właściwie bezpośrednio wcho- (z jakąkolwiek inną komórką) indywidua.
dzić ze sobą w kontakt. Platformą kontaktu
byłyby ogólnie dostępne kanały, takie jak Samotne wilki
prasa czy Internet. Czy taka „organizacja” Koncepcja działań terrorystycznych, do-
mogłaby sprawnie funkcjonować? Beam konywanych przez samotne, niezwiązane
uważa, że tak, a to ze względu na podziela- z żadną organizacją jednostki, nie jest czymś
ny przez wszystkich rzeczników sprawy nowym. Jej zalążki można już znaleźć
wspólny światopogląd: Na pierwszy rzut oka, u teoretyka anarchizmu Michaiła Bakunina,
taki typ organizacji wydaje się nierealny, który opowiadał się za tak zwaną strategią
przede wszystkim dlatego, że nie mamy tu do propagandy przez czyn. Zgodnie z nią, jed-
czynienia z żadną organizacją. Naturalnym nostki (a także małe grupy), zanim ostatecz-
pytaniem, jakie się tu pojawia jest, jak „fan- nie utworzą dużą i hierarchicznie zbudowa-
tomowe komórki” czy pojedyncze jednostki ną organizację, powinny działać samodziel-
mają kooperować ze sobą, skoro nie istnie- nie, z własnej inicjatywy, bez czekania na
je możliwość porozumiewania się czy cen- jakiekolwiek wytyczne z góry. Bakuninowi
tralny system rozkazów? Odpowiedź na to faktycznie się udało zainspirować swą
pytanie brzmi, że uczestnicy programu „opo- koncepcją wielu zamachowców. Prawdziwy
ru bez przywództwa” za pośrednictwem fan- rozwój strategii działań terrorystycznych
tomowych komórek czy indywidualnych opartych na indywidualnej aktywności, tak
akcji muszą wiedzieć dokładnie, co mają zwanych samotnych wilków (lone wolves),
zrobić i jak to zrobić. Nie jest to tak nieprak- nastąpił jednak w drugiej połowie dwudzie-
tyczne, jak by się mogło wydawać, ponieważ stego wieku, przede wszystkim za sprawą
jest prawdą, że w każdym ruchu wszystkie działaczy, liderów i strategów skrajnej pra-
osoby mają ten sam światopogląd, podzie- wicy (głównie białych suprematystów, prze-
lają te same filozoficzne założenia, i ogólnie ciwników aborcji i zwolenników podziałów
reagują w danych sytuacjach w ten sam rasowych), takich jak: Joseph Tommasi,
sposób8. Luis Beam, William Luther Pierce, Tom
Można w uproszczeniu powiedzieć, że Metzger czy Alex Curtis9.
w koncepcji Beama głównym spoiwem Duże znaczenie dla popularyzacji aktyw-
łączącym komórki autonomiczne jest ide- ności „samotnych wilków” miała powieść

7 Tytuł Wielkiego Smoka (Grand Dragon) był nadawany przywódcom Ku Klux Klanu, którzy kierowali organizacją, zarówno na poziomie lokalnym, jak i stanowym.
8 L. R. Beam: Leaderless Resistance. “The Seditionist” 1992 no. 12, s. 3.
9 Bliższe omówienie ich poglądów można znaleźć m.in. u Jeffrey’a Kaplana: Leaderless Resistance. „Terrorism and Political Violence”, Autumn 1997, vol. 9, no. 3, s. 80–95.

42 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP

Fot. Zamach w Oklahoma City 19 kwietnia 1995 roku przyczynił się do zmiany myślenia o działalności
„samotnych wilków” (fot. NASA)

Williama Pierce’a Hunter. Została w niej nemu. Pojawiały się także wątpliwości, czy
opisana samotna „walka” weterana wojny ataki indywidualne mogą być w ogóle zali-
w Wietnamie Oskara Yeagera, który mordo- czane do terroryzmu. Wątpliwości te wyko-
wał kolorowych i Żydów w imię przy- rzystał nawet gorący przeciwnik aborcji –
wrócenia w Ameryce segregacji rasowej10. prezydent USA Ronald Reagan. Uznał on
Taka działalność, zdaniem Pierce’a, jest cał- w 1983 roku, że ataki na kliniki aborcyjne
kiem bezpieczna, ponieważ policja nie jest nie powinny być klasyfikowane jako akty
w stanie infiltrować umysłu. terroru, ponieważ nie są dokonywane przez
Za modelowy przykład strategii „samot- grupy zorganizowane.
nych wilków” uchodzi działalność terrory- Zamach w Oklahoma City – przeprowa-
styczna Erica Rudolfa, który się wsławił, dzony przez dwie osoby – oraz wzrastająca
między innymi, dwoma atakami bombowy- liczba ataków na instytucje publiczne, doko-
mi na kliniki aborcyjne (podczas jednego nywanych przez pojedyncze osoby, znaczą-
z nich w styczniu 1998 r. został zabity poli- co zmieniły ten sposób myślenia. W 2003
cjant Robert Sanderson), podłożeniem roku amerykańskie Federalne Biuro Śledcze
bomby podczas olimpiady w Atlancie
w 1996 roku (dwie osoby zabite i sto jede- „Samotne wilki” nie do końca, oczywiście, są samotne. Działają w samotności,
naście rannych) oraz atakiem na klub gejow- kiedy jest ona wskazana, ale odnajdują się też świetnie w wielkich grupach
ski (podczas którego zostało rannych pięć w rolach bohaterów, inspiratorów, przywódców duchowych.
osób). Rudolf, podobnie jak słynny
Unabomber – Theodore Kaczynski – przez
wiele lat skutecznie się wymykał organom (FBI) przyznało, że samotni ekstremiści mo-
ścigania. Dopiero w 2003 roku, podczas gą stanowić w najbliższych latach poważne
rutynowej kontroli, wpadł w ręce policji. zagrożenie dla państwa11. W 2007 roku dy-
Analitycy policyjni do połowy lat dzie- rektor FBI Robert S. Mueller potwierdził
więćdziesiątych ubiegłego wieku nie trakto- te prognozy. Powiedział, że: Zagrożenie ze
wali terroryzmu „samotnych wilków” zbyt strony krajowych terrorystów czy ekstremi-
poważnie. Mylnie uważali, że jedynie stów, działających razem z innymi podobnie
zorganizowane grupy bojowników mogą myślącymi indywiduami lub też jako samot-
znacząco zagrozić bezpieczeństwu publicz- ne wilki, stało się jednym z najpoważniej-

10 Pierwowzorem postaci Yeagera był Joseph Paul Franklin – seryjny morderca, podejrzewany o zamordowanie w latach 1976–1980 na tle obyczajowym i rasowym około
dwudziestu osób.
11 http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9F0CE1DC113DF930A15751C0A9659C8B63. D. Jonston, J. Risen: Lone Terrorists May Strike in the U.S. Agencies

Warn, 23.02.2003. 17.12.2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 43


Bezpieczeństwo RP
szych wewnętrznych zagrożeń, przed jakim kość proliferacji nienawistnych przesłań –
przyszło nam stanąć12. to w sumie szczegóły nieistotne (może
w odniesieniu do tej pierwszej kwestii jest
Siła sieci internetowej to zbytnia przesada). Jednak w porówna-
„Samotne wilki” nie do końca, oczy- niu z łatwością globalizowania przekazu
wiście, są samotne. Działają w samotności, – dzięki sieci internetowej – obie te kwe-
kiedy jest ona wskazana, ale odnajdują się stie nie znaczą zbyt wiele, nawet wtedy,
też świetnie w wielkich grupach w rolach gdy dołożymy organizacyjną prostotę
bohaterów, inspiratorów, przywódców du- informowania i komunikacji (m.in. za spra-
chowych. W erze sieci „samotne wilki” wą powszechnej niemalże dostępności
zaczęły dysponować ogromną siłą rażenia. narzędzi i wiedzy). Aktywność lokalna
Ich lokalna, najczęściej, aktywność bardzo łatwo nabiera globalnego znaczenia.
szybko może nabrać znaczenia globalnego. Niewielkie starcia w miejscach, o których
Dzięki Internetowi i innym mass mediom tylko nieliczni słyszeli nie po raz pierw-
informacje o ich działaniach mogą bowiem szy, w sieci znaczą nieporównanie więcej
w ciągu kilku minut obiec glob. A gdy raz niż poza nią. Uderzenie w lokalnego, na
to zrobią, zaczną krążyć, mogą obiegać przykład, „wroga Matki Ziemi”13 nie jest
w nieskończoność, powtarzane przez przy- mało istotnym wydarzeniem lokalnym.
godnych rzeczników tej samej sprawy. Składa się na mnogość działań całego
Wrzucanie w sieć staje się synonimem ruchu environmentalistycznego, by trzy-
uwiecznienia, nieśmiertelności. W siecio- mać się tego przykładu, decyduje o jego
wym wirtualu informacyjno-komunikacyj- powadze, a w konsekwencji o potencjale
nym realny czyn „samotnego wilka” zaczy- oddziaływania. Lokalne działania nabie-
na być może znaczyć więcej niż w rzeczy- rają globalnego znaczenia przede wszyst-
wistości i bardzo podnosi wartość ideolo- kim dzięki Internetowi.
giczną aktu przemocy. Poczty bohaterów za- Sieć jest dla ruchów nie tylko – by tak rzec
wsze były istotne, ale dziś, dzięki łatwości – kondensatorem mocy (który zbiera drob-
ich propagowania, zyskały na znaczeniu. ne „osiągnięcia” komórek czy wręcz indy-
widuów i przemienia je w „potęgę” ruchu).
W erze sieci o przeciwdziałaniu rozwojowi Jest swego rodzaju przywódczynią ideową,
źródłem inspiracji i motywacji, a co najważ-
nienawiści zawsze trzeba będzie myśleć zanim niejsze w kontekście naszych rozważań –
podstawą ponadnarodowej, niemalże global-
się ona pojawi, jak najwcześniej i jak najszerzej nej (pewnie już niedługo) wspólnoty. Wiąże
– pre factum. ona bardzo mocno, bo mocą ideałów, które
się składają na tożsamość – więc niejako mo-
cą tożsamości14.
Mnogość informacji, jej dostępność,
słowem: nadmiar, powinny obniżać ich Pre factum
wartość, a przez to skuteczność oddziały- To co lokalne niezwykle łatwo prze-
wania – ale nie w wypadku ekstremizmu. kształca się dziś w globalne i zmusza –
Tu informacje nie tylko konkurują o uwa- szczególnie w wypadku problemów tu
gę. Tu się liczy też pewna synergia – poruszanych – do zmiany perspektywy
synergia niepokojów, podminowujących myślenia o bezpieczeństwie. W obliczu
poczucie bezpieczeństwa, a przez to naru- bardzo szeroko zakrojonej aktywności
szających ład społeczny; to woda na młyn nowych sieciowych ruchów społecznych
ekstremy… i wszystkich niezadowo- (wykształcających „międzynarodówki”
lonych. oparte na znacznie bardziej „życiowych”
Obecna – po rewolucji informacyjno-ko- powiązaniach niż dotąd dominujące
munikacyjnej – łatwość szerzenia propa- ideologiczne, bo np. na wspólnych działa-
gandy ma dużo większe znaczenie niż niach w dowolnym miejscu na Ziemi,
jeszcze niedawno. Niskie koszty i szyb- z czego słynie ruch alterglobalistyczny)

12 http://www.fbi.gov/congress/congress07/mueller091007.htm. R. S. Mueller: Statement Before the Senate Commitee On Homeland Security and Governmental Affairs,
10.09.2007. 23.01.2009.
13 Przykłady można znaleźć na licznych stronach internetowych radykałów ekologicznych lub też w publikacjach, np.: L. J. Pickering: The Earth Liberation Front 1997–2002.
Portland 2007. Nie przypadkiem są skrupulatnie odnotowywane – od najsłynniejszych, jak wielki ekotaż w Vail (patrz: D. Glick: Powder Burn. Arson, Money, and Mystery on
Vail Mountain, New York 2003) po całkiem drobne, niektórym mogłoby się wydawać, że niewarte uwagi.
14 Por: M. Castells: Siła tożsamości. Warszawa 2008.

44 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
nie sposób już myśleć o bezpieczeństwie innego wyjścia. Bez solidnej wiedzy na
społecznym w wąskiej, państwowo-naro- temat źródeł nie będziemy w stanie oddzia-
dowej perspektywie. Nawet perspektywa ływać „gruntownie” (przed wystąpieniem
cywilizacyjna częstokroć okazuje się już interesujących nas tu zjawisk, naprawdę pre
niedostatecznie szeroka (czego dowodzi factum), tak jak nie byliśmy dotąd w stanie
ruch społeczny radykalnych obrońców tego robić. A jeśli rzeczywistością okaże się
islamu). Kwestia ta była zresztą wiele to, na co próbujemy tu zwrócić uwagę –
razy analizowana w kontekście problemów radykalna zmiana układu sił (za sprawą
globalizacji i bezpieczeństwa, a wynika- sieci nienawiści ery informacyjno-komuni-
jące z tych rozważań postulaty wydają się kacyjnej), możemy nie zapanować nad
łatwe do zrealizowania (glokalna perspek- destabilizacją społeczną, jaką zdają się one
tywa myślenia o bezpieczeństwie jest, jak nam fundować. Reagować powinniśmy już
się zdaje, szeroko akceptowana). dziś, gdy dopiero zaczynamy przeczuwać tę

W obliczu bardzo szeroko zakrojonej aktywności nowych sieciowych


ruchów społecznych nie można już myśleć o bezpieczeństwie w wąskiej,
państwowo-narodowej perspektywie.
Zdecydowanie trudniej będzie wykonać destabilizację, gdy zaledwie ją zaczynamy
to, co wynika z przemyśleń nad wzrastającą przewidywać. To, czym dysponujemy po
(w erze informacyjno-komunikacyjnej) latach reagowania post factum, wydaje się
mocą działalności „samotnych wilków”. niewiele warte wobec potęgi sieci dopiero
Przypadek Unabombera, zdemaskowanego rozwijającej skrzydła. Nikt już chyba nie
i zatrzymanego15 poniekąd „na własne wątpi, że one będą rządzić naszym ładem
życzenie” (po publikacji manifestu)16, do- społecznym po rewolucji informacyjno-
brze pokazuje, jak mało możemy zrobić post -komunikacyjnej. By za ich sprawą nie
factum, to znaczy gdy już zapadnie decyzja zawładnął nim nieład, spieszyć się trzeba
o samotnym przeciwstawianiu się społeczeń- z odkrywaniem źródeł fenomenów, dla
stwu, państwu, cywilizacji, czemukolwiek, których nieład jest pożądanym, przyjaznym
co uznajemy za ważne. Podjęcie działań żywiołem.
pre factum postuluje się tu otwarcie, ale
z ogromną nieśmiałością. Wynika ona *
ze świadomości wielkiej złożoności i głębo-
kości tego problemu. Deprymuje mnogość * *
pytań (na razie) bez odpowiedzi, już na
samym początku rozjaśniania tej kwestii. Pre W erze sieci nienawiść (która wciąż jest
factum – czyli, w tym kontekście, zanim nie- tym, czym była dla tych, którzy ją badają,
nawiść każe podjąć działania? Nie, jeszcze i nigdy już nie będzie tym, czym była dla
głębiej – zanim narodzi się nienawiść. Więc tych, którzy chcą z nią walczyć), która pra-
– z czego się rodzi, gdzie jest najsilniej za- gnie nieładu, by mścić się na rzeczywisto-
korzeniona? ści, która ją zrodziła, rośnie w siłę, jak
Nasza przewidywana bezradność, wyzie- chyba nigdy dotąd. Nie widać bowiem
rająca zza rozmaitych analiz potencjału, niczego, co mogłoby ją okiełznać. Bez wie-
jaki ekstremistom wszelkiego rodzaju przy- dzy jak powstaje, jak obraca wartości prze-
nosi rewolucja informacyjno-komunikacyj- ciw innym wartościom, a z nimi ich wyznaw-
na, nieustannie już będzie nam przypominać ców, możemy mieć poważny kłopot z ogar-
o sobie, zmuszać do sięgania w badaniach nięciem przewidywanych zakłóceń ładu
nad źródłami zagrożeń znacznie głębiej niż społecznego, których zwiastunami są współ-
dotąd byliśmy to skłonni robić. To niezbyt czesne konflikty systemów wartości, dziś
optymistyczna perspektywa: musimy do- rozniecane skutecznie już nie tylko przez
trzeć do tego, do czego najtrudniej jest grupy, ale też i indywidua – silne, jak nigdy
dotrzeć. Ale dziś, jak się zdaje, nie mamy dotąd. g

15 Por.: J. Douglas, M. Olshaker: Unabomber. On the Trail of America’s Most Wanted Serial Killer. New York, London 1996; A. Chase: Harvard and the Unabomber. The
Education of an American Terrorist. New York, London 2003.
16 Por.: T. Kaczynski (Unabomber): Społeczeństwo przemysłowe i jego przyszłość. Manifest Wojownika. Mielec 2003.

Kwartalnik Bellona 1/2010 45


Broń radiologiczna
jako środek terroru
Środki radioaktywne mogą posłużyć jako broń, a w rękach terrorystów stanowią szczególne zagrożenie.
Obecnie w przemyśle oraz innych gałęziach gospodarki dość często są stosowane materiały radioaktywne.
Chociaż pozyskanie ich nie jest sprawą prostą, to jednak mogą się dostać w niepowołane ręce. Możliwość
użycia broni radiologicznej jest ograniczona ze względu na specyfikę oraz obszar działania, jednakże pod-
czas imprez masowych może ona spowodować znaczne straty wśród ludności.

Radioactive means could serve as weapons, but in terrorists’ hands they are particularly lethal.
płk dr Today the radioactive materials are widely used in industry. Although they are not easily
JAROSŁAW SOLARZ accessible, unauthorized persons may somehow get access to it. The possibility to use radiological
kierownik Zakładu Obrony weapon is limited due to its specificity, however it may be lethal when used, for example, during
przed Bronią Masowego mass events.
Rażenia w Centrum Szkolenia
OPBMR SZRP Akademii
Obrony Narodowej. Autor
kilkunastu publikacji
książkowych oraz wielu

K
artykułów o tematyce
związanej z ochroną przed ażde społeczeństwo, niezależnie od go skażenia terenu. Inne czynniki rażenia
skażeniami. Specjalizuje się stopnia swego rozwoju, jest narażo- broni jądrowej w tym wypadku nie wystę-
w problematyce prognozowa- ne na wiele zagrożeń, wystąpienie pują, przez co skala zniszczeń i porażeń
nia skażeń oraz oceny problemów i komplikacji, które w mniej- jest nieporównywalna i jako taka nie sta-
zagrożeń generowanych
przez środki masowego
szym lub większym stopniu wpływają na nowi dużego zagrożenia. Mimo to nie
rażenia. sposób jego funkcjonowania. Wśród nich można wykluczyć, iż w warunkach eska-
istotną rolę odgrywa polityczna, militarna, lacji działań terrorystycznych broń radio-
kulturalna i ekonomiczna asymetria, spra- logiczna może stanowić problem, zwłasz-
wiająca, że aby osiągnąć cele, zaczyna się cza w obliczu słabej znajomości istoty jej
korzystać także ze sposobów niedozwolo- oddziaływania oraz powszechnego strachu
nych. Szczególnie groźne są metody terro- przed promieniowaniem.
rystyczne, które już z założenia mają być Celem artykułu jest analiza możliwości
nieobliczalne, zaskakujące, czasami szalo- użycia broni radiologicznej w kontekście
ne i zawsze niebezpieczne. Ochrona przed ochrony imprez masowych. Przedstawiono
zagrożeniami tego typu jest niezwykle trud- w nim najbardziej prawdopodobne metody
na, zwłaszcza iż przeciwnik coraz chętniej wykorzystania broni radiologicznej, określo-
sięga do arsenału środków masowego raże- no skalę i prawdopodobieństwo ewentual-
nia. Ocenia się, iż użycie klasycznych skład- nych zagrożeń. Aby dokonać tego rodzaju
ników broni masowego rażenia1 przez oceny, poszukiwano odpowiedzi na następu-
terrorystów, choć zawsze możliwe, jest ma- jące pytania: czy broń radiologiczna może
ło prawdopodobne, dlatego warto zwrócić być realnym narzędziem zamachów terrory-
uwagę na broń radiologiczną2, która stano- stycznych? Co może być potencjalnym
wi stosunkowo nową kategorię. celem ataku radiologicznego? Jakie są
Podobieństwo broni radiologicznej do najbardziej prawdopodobne sposoby wyko-
broni jądrowej polega jedynie na wykorzy- nania ataku radiologicznego?
staniu substancji promieniotwórczych, Postawione pytania wskazują, iż problem
które ze względu na swoje właściwości terrorystycznego użycia broni radiologicz-
mogą doprowadzić do promieniotwórcze- nej może być bardzo realny, niezależnie od

1 Jako klasyczne autor traktuje broń jądrową, chemiczną oraz biologiczną. Szersze rozważania nad możliwością użycia środków tego typu przedstawiono w J. Solarz: Obrona
przed środkami masowego rażenia w warunkach zagrożenia terrorystycznego. Warszawa 2006.
2 Broń radiologiczna to broń przeznaczona do rozprzestrzeniania substancji promieniotwórczych do środowiska poprzez wykorzystanie urządzeń wybuchowych lub wyposażenia

innego typu. Obrona przed bronią masowego rażenia w operacjach połączonych. DD/3.8. Ministerstwo Obrony Narodowej. Sztab Generalny WP. Warszawa 2004, s. 12.

46 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
faktu, że jak dotąd nie odnotowano żadnych kończącym się procesie straszenia, poucza-
skutecznych prób jej użycia. nia i dezinformacji, co prowadzi do wytwo-
rzenia nieprawdziwej, apokaliptycznej iluzji
Broń radiologiczna współczesnego świata. Jeśli dysponuje się
– istota i działanie takim podłożem, to terrorystom wystarczy
Działanie broni radiologicznej, w odróż- tylko iskra, aby nabrzmiała bańka strachu,
nieniu od jądrowej, nie polega na reakcji roz- fobii i głęboko tkwiących zahamowań wy-
szczepienia lub syntezy jąder atomowych, buchła na niespotykanie dużą skalę i przy-
gdyż energia, która może zostać uwolniona czyniła się do gwałtownej eskalacji niepo-
podczas wybuchu brudnej bomby (fot.1) kojów i chaosu.
będzie pochodną eksplozji konwencjonal- Skażenia promieniotwórcze (radiologicz-
nych ładunków wybuchowych. Użycie ma- ne) to niepożądane występowanie substan-
teriałów wybuchowych ma zresztą charak- cji promieniotwórczych na danej powierzch-
ter pomocniczy, gdyż służy jedynie do roz- ni. Będzie do nich dochodzić, gdy pył pro-
rzucenia materiału promieniotwórczego, mieniotwórczy (lub inne źródła promienio-
będącego głównym czynnikiem rażenia. wania) zostanie rozprzestrzeniony na danym
Niekiedy materiałów wybuchowych nie obszarze (powierzchni). Wiadomo, iż sub-
będzie w ogóle, szczególnie wtedy, gdy ma- stancje tego typu są wykorzystywane w róż-
teriały radioaktywne zostaną rozpylone, roz- nych dziedzinach życia, zwłaszcza w prze-
rzucone, zdyspergowane lub zastosowane myśle, medycynie lub badaniach naukowych.
w postaci aerozolu lub dymu3. Tak duża powszechność ich występowania Fot. 1. Brudna bomba
Bezpośrednim efektem użycia tej broni powoduje konkretne, całkiem uzasadnione (E. Eraker: Cleanup after
jest promieniotwórcze skażenie terenu, obawy związane z nieautoryzowanym ich a radiological attack: U.S.
którego wielkość będzie zależeć od takich wykorzystaniem, szczególnie przez różno- prepares guidance. “The
Nonproliferation Review”
czynników, jak: zaskoczenie, czas uwalnia- rodne grupy lub organizacje o charakterze 2004 no. 3, s. 168–170)
nia środka promieniotwórczego, stopień terrorystycznym. Z tego względu uwaga
jego dyspersji, warunki pogodowe i tereno- decydentów powinna być zwrócona na pra-
we itp. Za każdym razem jednak, niezależ- widłową ochronę materiałów promienio-
nie od skali i efektów wykonanego ataku, twórczych, szczególnie tych, których
podstawowym celem terrorystów będzie właściwości fizykochemiczne pozwalają na
obniżenie zaufania do władz, utrata poczu- ich wykorzystanie jako broni radiologicznej.
cia bezpieczeństwa, a w konsekwencji Uważny przegląd tych materiałów prowadzi
doprowadzenie do paniki, chaosu, a nawet jednak do wniosku, iż tylko nieliczne z nich
histerii. mają te pożądane przez terrorystów właści-
Istnieje wiele sposobów użycia broni ra- wości. Z tego powodu rzeczywista, użytecz-
diologicznej. Zawsze jednak, zarówno teren, na wartość materiałów promieniotwórczych
jak i obiekty ataku, zostaną skażone promie- jest znacznie ograniczona.
niotwórczo, choć w dużo mniejszej skali niż Poszczególne substancje promieniotwór- Za każdym
ma to miejsce po uderzeniach jądrowych. cze, rozpatrywane pod kątem ich ter- razem,
Wyjątkiem będą katastrofy elektrowni jądro- rorystycznej przydatności, wymagają
wych. Podobnie ewentualne ofiary, jeżeli uwzględnienia takich kryteriów, jak: po- niezależnie od skali
w ogóle będą, nie będą liczne4. W rezulta- wszechność użycia, aktywność, czas poło- i efektów wykonanego
cie można uznać, że jedynym, naprawdę wicznego rozpadu, łatwość przenoszenia ataku, podstawowym
istotnym skutkiem takiego ataku będzie oraz duża dyspersyjność5. celem terrorystów będzie
ogromny efekt psychologiczny, który pod- Przykładem materiału promieniotwór- obniżenie zaufania do
sycany przez strach, media i niepewność, czego, który spełnia wszystkie wymagane władz, utrata poczucia
może przybrać różne formy – od uzasadnio- kryteria, może być chlorek cezu. Zawiera bezpieczeństwa,
nego niepokoju aż do masowej histerii. on dużą ilość silnie aktywnego cezu-137 a w konsekwencji
Źródeł tego zjawiska należy upatrywać o odpowiednim okresie półrozpadu, wystę- doprowadzenie do paniki,
w bardzo małej świadomości społeczeństwa puje w postaci wysoko dyspersyjnego prosz- chaosu, a nawet histerii.
dotyczącej istoty oddziaływania promienio- ku, ponadto jest powszechnie stosowany
wania jonizującego na ludzi oraz bezkrytycz- w radiografii przemysłowej. Wszystkie te
nej postawie mass mediów, które prześciga- cechy niemal automatycznie kwalifikują go
ją się w pogoni za popularnością i sensacją. do miana niezwykle skutecznego narzędzia
Całe społeczeństwa uczestniczą więc w nie- terroru radiologicznego.

3 Ma to szczególne znaczenie w wypadku, gdy atak radiologiczny będzie wykonywany skrycie.


4 Jeżeli takie wystąpią, to będą pochodzić raczej od samego wybuchu, a nie od promieniowania.
5 Ch. D. Ferguson et al.: The Four Faces of Nuclear Terrorism. Monterey 2004, s. 264.

Kwartalnik Bellona 1/2010 47


Bezpieczeństwo RP
Tabela 1. Izotopy promieniotwórcze stosowane Czynnikiem, który ma duże znaczenie, jest
w medycynie powszechność użycia materiałów promie-
niotwórczych. Powoduje ona, że są one
Radioizotop Główne zastosowania Okres półrozpadu
stosunkowo łatwo dostępne. Mówiąc inaczej,
Ameryk Am-241 Wykrywanie osteoporozy 432,7 lat im jest ich więcej, tym łatwiej je pozyskać,
Azot N-13* Badania serca 10 minut przetworzyć i w końcu zastosować jako broń
Bor B-10** Terapia nowotworów w mózgu trwały
radiologiczną. Obecnie na dużą skalę mate-
riały promieniotwórcze są wykorzystywane
Bizmut Bi-212 Jako składnik monoklinalnych przeciwciał 1,1 godziny w przemyśle, medycynie, badaniach nauko-
Chrom Cr-51 Etykietowanie białych ciałek krwi 27,7 dnia wych, rolnictwie i w wielu innych dzie-
Dysproz Dy-165 Terapia artretyzmu 2,3 godziny dzinach. Przykłady izotopów promienio-
twórczych powszechnie stosowane w medy-
Europ Eu-155 Wykrywanie osteoporozy 4,73 lat
cynie oraz przemyśle przedstawiono
Fluor F-18* Badanie epilepsji 110 minut w tabeli 1 i 2.
Fosfor P-33 Etykietowanie białych ciałek krwi 25 dni
Kategorie zagrożenia
Gadolin Gd-153 Pomiar gęstości kości 242 dni
Przedstawione informacje mogą sugero-
Gal Ga-67* Badanie guzów nowotworowych 78 godzin
wać, iż tak duża liczba i różnorodność izo-
Ind In-111* Badania mózgu 67 godzin topów promieniotwórczych łatwo może do-
Iterb Yb-169 Radiografia przemysłowa 31 dni prowadzić do niewłaściwego ich użycia, na-
Iryd Ir-192 Implanty w terapii nowotworów głowy 74,4 dnia
wet w celach terrorystycznych. W rzeczywi-
stości sytuacja nie wygląda tak źle, gdyż
Itr Y-90 Terapia artretyzmu 64,24 godziny drugim czynnikiem, który warunkuje przy-
Jod J-123, J-131 Badania i terapia tarczycy 13,21 godz., 8 dni datność poszczególnych radioizotopów do
Kadm Cd-109 Wykrywanie raka 462 dni celów terrorystycznych, jest okres półroz-
padu (1). Aby ewentualny atak był skutecz-
Kobalt Co-60 Terapia nowotworów 5,3 lat
ny, nie może być ani zbyt długi, bo wtedy
Krypton Kr-81m* Badania płuc 13 sekund aktywność substancji (2) będzie za mała na
Ksenon XE-133 Badania płuc 5,24 dnia wywołanie porażeń, ani za krótki, gdyż
Miedź Cu-64 Badanie metabolizmu miedzi 13 godzin czas skutecznego oddziaływania może się
okazać niewystarczający6.
Pallad Pd-103 Leczenie raka prostaty 17 dni
W rezultacie, pomimo iż istnieje bardzo
Potas K-42 Określanie poziomu potasu w naczyniach wiele radioizotopów o mocno zróżnicowa-
12,5 godziny
wieńcowych nym przeznaczeniu, to tylko nieliczne
Rad Ra-226 Aplikatury radowe 1600 lat stanowią rzeczywiste zagrożenie. Wśród
Ren Re-188 Jako składnik monoklinalnych przeciwciał 17 godzin nich wymienia się sztuczne pierwiastki
promieniotwórcze produkowane w reakto-
Samar Sm-153 Badania i terapia układu kostnego 46,3 dnia
rach jądrowych, takie jak: ameryk-241,
Selen Se-75 Badania kory nadnerczy 118 dni kaliforn-252, cez-137, kobalt-60, iryd-192,
Sód Na-24 Gospodarka elektrolityczna 15,1 godziny pluton-238, stront-90. Ich podstawową cha-
Stront Sr-89 Terapia nowotworowa kośćca 50,5 dnia
rakterystykę przedstawiono w tabeli 3.
Z zaprezentowanych radionuklidów jeden
Tal Tl-201* Badania mięśnia sercowego 78 godzin z nich budzi szczególne kontrowersje. Jest
Tantal Ta-182 Leczenie raka pęcherza 115 dni to kaliforn-252, który charakteryzuje się bar-
Technet Tc-99m Badania serca, tarczycy i innych 6,01 godziny dzo dużą aktywnością (1μg spontanicznie
emituje 2,314 miliona neutronów na sekun-
Tlen O-15* Badania gospodarki tlenowej 2 minuty
dę). Ta cecha powoduje, że jest jednym
Wapń Ca-47 Badania metabolizmu wapnia w układzie z dwóch pierwiastków (oprócz ame-
4,53 dnia
kostnym ryku-242) o najniższej masie krytycznej, co
Węgiel C-11* Obrazowanie mózgu 20 minut potencjalnie kwalifikuje go do konstrukcji
Złoto Au-198 Terapia nowotworowa 2,69 dnia ładunków jądrowych. Jego wykorzystanie
jest jednak mało prawdopodobne, gdyż
Żelazo Fe-59 Badanie metabolizmu żelaza w śledzionie 45,1 dnia
kaliforn jest jednocześnie chyba najdroż-
* Izotop wytwarzany w cyklotronie. ** Izotop aktywowany promieniowaniem neutronowym. m Metasta- szym ze wszystkich znanych dotychczas
bilny izomer jądrowy – czyli nuklid o tej samej liczbie masowej A i tej samej liczbie atomowej Z, którego
jądra znajdują się w ciągu mierzalnie długiego czasu w różnych stanach energetycznych.
pierwiastków. W 1998 roku jeden gram
kalifornu-252 wyceniano na 56 milionów
Źródło: G. Jezierski: Energia jądrowa wczoraj i dziś. Warszawa 2005.

6 Trzeba wziąć pod uwagę czas przygotowania „bomby”, czas transportu oraz realny czas oddziaływania po użyciu.

48 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
dolarów (jeszcze droższy jest inny izotop Tabela 2. Wybrane izotopy promieniotwórcze
tego pierwiastka Cf-249, który kosztował stosowane w przemyśle
180 mln dolarów).
Wszystkie wymienione radionuklidy Okres
umieszczono na liście niebezpiecznych ma- Radioizotop Główne zastosowania
półrozpadu
teriałów promieniotwórczych, utworzonej Ameryk Am-241 Czujki dymu, pomiary wilgotności, zawartości
przez Międzynarodową Agencję Energii popiołu, masy materiałów sypkich, gęstości, 432,7 lat
Atomowej (International Atomic Energy grubości
Agency – IAEA). Pierwotnie (do 2003 roku)
Brom Br-82 Kontrola szczelności i lokalizacja nieszczelności
funkcjonował podział na trzy kategorie, 36 godzin
w dużych obiektach
który następnie został poszerzony do
pięciu7. Podstawowym kryterium kwalifika- Cez Cs-137 Radiografia przemysłowa, pomiary grubości,
cji radionuklidów do określonej kategorii zawartości popiołu, wilgotności, masy 33 lata
materiałów sypkich, poziomu, gęstości
jest ich zdolność do wywoływania determi-
nistycznych efektów zdrowotnych. Taka Fosfor P-32 Badanie skuteczności różnych nawozów
14,3 dnia
zdolność jest określana w stosunku do fosforowych
aktywności (A) każdego radionuklidu, po- Iryd Ir-192 Radiografia przemysłowa 74,4 dnia
równywanej z wielkością czynnika norma- Iterb Yb-169 Radiografia przemysłowa 31 dni
lizacyjnego „D”. To oznacza, że radionukli-
Kobalt Co-60 Radiografia przemysłowa, pomiary grubości
dy o aktywności większej od wartości „D”
wykładziny wielkiego pieca, poziomu cieczy, 5,3 lat
mogą, w pewnych warunkach8, powodować
masy materiałów sypkich, gęstości
poważne skutki zdrowotne.
Poszczególne kategorie można przedsta- Pluton Pu-238 Zasilanie ogniw elektrycznych w satelitach 87,7 lat
wić następująco. Polon Po-210 Usuwanie elektryczności statycznej 138 dni
Kategoria 1 – materiały niezwykle nie- Potas K-42 Badanie wpływu soli potasowych na rośliny
bezpieczne, które niezabezpieczone stano- 12,5 godziny
i organizmy żywe
wią zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi
Promet Pm-147 Pomiar pyłu w powietrzu 2,6 lat
mających z nimi bezpośredni kontakt od
kilku minut do godziny. Mogą także zagra- Selen Se-75 Radiografia przemysłowa 118 dni
żać ludziom przebywającym w pobliżu, Siarka S-35 Badanie związków organicznych zawierających
87,1 dnia
jeżeli ulegną rozproszeniu na skutek wybu- siarkę
chu lub pożaru (do kilkuset metrów). Sód Na-24 Kontrola szczelności, badanie odporności
Powodują silne skażenie otoczenia, jego roz- 15,1 godziny
na korozję, badanie biegu podziemnych rzek
ległość będzie zależeć od wielkości i rodza-
Stront Sr-90 Farby świecące, zasilanie baterii jądrowych 28 lat
ju źródła promieniotwórczego, stopnia dys-
persji środka oraz warunków pogodowych, Tal Tl-204 Pomiary grubości papieru, folii z mas
jednak nie mniej niż kilometr kwadratowy. plastycznych, cienkich blach i folii, usuwanie
4 lata
ładunków elektrycznych z tkanin, zapobieganie
Będą to materiały, które charakteryzują się
osadzaniu się kurzu
stosunkiem A/D większym lub równym
1000. Żelazo Fe-59 Badanie zużycia części trących maszyn 45,1 dnia
Kategoria 2 – materiały bardzo niebez- Źródło: G. Jezierski: Energia jądrowa wczoraj i dziś. Warszawa 2005.
pieczne, niezabezpieczone stanowią zagro-
żenie dla zdrowia i życia ludzi mających bezpośredni kontakt od kilku dni do kilku
z nimi bezpośredni kontakt od kilku godzin tygodni. Stanowią także zagrożenie dla
do kilku dni. Zagrażają także ludziom ludzi przebywających w pobliżu, jeżeli
przebywającym w pobliżu, jeżeli ulegną ulegną rozproszeniu na skutek wybuchu lub WYJAŚNIENIE NR 1
rozproszeniu na skutek wybuchu lub poża- pożaru (do kilku metrów). Powodują powsta-
Okres półrozpadu to czas,
ru (do 100 metrów). Powodują silne skaże- nie niewielkich skażeń otoczenia, które po którym masa danego
nie otoczenia, które nie przekracza kilome- mogą pokryć kilkaset metrów kwadrato- radionuklidu maleje o połowę.
tra kwadratowego. Stosunek A/D wynosi wych. Wartość A/D wynosi od 1 do 10.
od 10 do 1000. Kategoria 4 – materiały o małej szkodli-
Kategoria 3 – materiały niebezpieczne, wości, niezabezpieczone mogą czasowo
które niezabezpieczone stanowią zagrożenie zagrażać zdrowiu ludzi mających z nimi bez-
dla zdrowia i życia ludzi mających z nimi pośredni kontakt przez wiele tygodni.

7 Categorization of radioactive sources. Viena 2003, s. 27–29.


8 Rozważania dotyczą sytuacji, w których dojdzie do niewłaściwego postępowania z materiałem promieniotwórczym, stwarzającego zagrożenie dla zdrowia lub życia ludzi.
Natomiast wykorzystywanie omawianych źródeł promieniowania, zgodnie z zastosowaniem, przy zachowaniu wszelkich wymogów bezpieczeństwa, nie stanowi zagrożenia.

Kwartalnik Bellona 1/2010 49


Bezpieczeństwo RP
Tabela 3. Radionuklidy „specjalnej troski”
Okres
Aktywność Emisja Emisja Emisja
Radioizotop połowicznego
(Ci/g) cząstek alfa cząstek beta gamma
rozpadu
Kobalt Co-60 1100 – niskiej energii tak 5,3 lat
Stront Sr-90 140 nie 28 lat
– tak
(Itr-90) 550 000 niskiej energii (64 godziny)
Cez Cs-137 88 nie 33 lata
– niskiej energii
(Bar-137) (540 milionów) (tak) (2,6 minut)
Iryd Ir-192 >450 – tak tak 74,5 dnia
Pluton Pu-238 17,2 tak nie niskiej energii 87 lat
Ameryk Am-241 3,4 tak nie niskiej energii 432 lata
Kaliforn Cf-252 536 tak nie niskiej energii 2,7 lat

Źródło: Ch. D. Ferguson, T. Kazi, J. Perera: Commercial Radioactive Sources: Surveing the Security Risks. Monterey 2003, s. 16.

W żadnej innej sytuacji nie stanowią zagroże- we porażenie skóry. Z kolei radionuklidy
nia. Stosunek A/D waha się od 0,01 do 1. emitujące tylko cząstki alfa, na przykład
Kategoria 5 – materiały nieszkodliwe, nie ameryk-241, kaliforn-252 oraz pluton-238,
stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi. stanowią realną groźbę, ale tylko po przedo-
Wielkość A/D poniżej 0,01. staniu się do wnętrza organizmu poprzez in-
W przedstawionej klasyfikacji, w aspek- halację lub drogi pokarmowe. Jednak w du-
cie wymienionych radionuklidów „specjal- żych skupiskach ludzkich, na przykład pod-
nej troski”, można zauważyć, iż wszystkie czas imprez masowych, rozpylenie takich
znajdują się w trzech pierwszych katego- substancji w powietrzu będzie stanowić
riach, czyli tych, które zawierają źródła bardzo realne zagrożenie.
promieniowania, stanowiące istotne zagro- Inne materiały promieniotwórcze, na przy-
żenie dla zdrowia i życia ludzi. Są to odpo- kład zużyte paliwo jądrowe, do celów terro-
WYJAŚNIENIE NR 2
wiednio: kategoria 1 – Sr-90, Pu-238, rystycznych się nie nadają. Zawierają
Aktywność substancji
Co-60, Cs-137; kategoria 2 – Ir-192 oraz bowiem składniki, które mogą służyć do pro-
to wartość bezpośrednio kategoria 3 – Am-241, Cf-252. dukcji ładunków jądrowych, co powoduje,
związana z czasem że znajdują się pod szczególnie ścisłym
półrozpadu. Oznacza liczbę Promieniowane, czyli to, nadzorem. Ponadto ich ogromna aktywność
przemian promieniotwórczych co może być groźne nakłada na potencjalnego właściciela nie-
w jednostce czasu. Jednostką
układu SI jest Becquerel, czyli Równie istotnym czynnikiem, który mo- zwykle duże wymagania związane z ochro-
jedna przemiana na sekundę. że mieć znaczenie przy wyborze materiału ną przed promieniowaniem, polegające na
promieniotwórczego do wykonania ataku, zastosowaniu skomplikowanych środków
jest rodzaj emitowanego promieniowania. bezpieczeństwa, które w zasadzie wyklucza-
Jak wiadomo, przemiany promieniotwórcze ją możliwość ukrycia substancji promienio-
mogą skutkować emisją cząstek alfa, beta, twórczej, jej transportu i ostatecznego wy-
neutronów oraz kwantów gamma lub pro- korzystania przez terrorystów.
mieniowania rentgenowskiego. Ich charak-
terystykę przedstawiono w tabeli 4. Sposoby użycia broni
Skuteczny zasięg każdego promieniowa- radiologicznej
nia może istotnie wpływać na zakres i inten- Zakłada się, że celem ataku terrorystycz-
sywność destrukcyjnego oddziaływania na nego będą obiekty o dużym znaczeniu eko-
ludzi. Największy zasięg ma promieniowa- nomicznym, politycznym lub militarnym,
nie gamma i neutronowe, toteż przy napro- a często także i religijnym. Taki podział
mienieniu zewnętrznym realne zagrożenie obiektów ataku wynika głównie z ich
mogą stanowić tylko te rodzaje promienio- ogromnej roli, jaką odgrywają w codzien-
wania. Wśród potencjalnych materiałów ter- nym funkcjonowaniu każdego państwa czy
rorystycznego zastosowania emiterami wy- danej społeczności. Chodzi więc o to, aby
soko przenikliwego promieniowania gamma uderzać w obiekty kluczowe, których
są radioizotopy cezu-137, kobaltu-60 oraz porażenie spowoduje maksymalne możli-
irydu-192. Dodatkowo są także emiterami we skutki, przekładające się na bezradność
cząstek beta, podobnie jak stront Sr-90, co władz, powszechne oburzenie i totalny
może powodować tak zwane beta-kontakto- chaos. W tej układance bardzo ważnym

50 Kwartalnik Bellona 1/2010


Bezpieczeństwo RP
czynnikiem, istotnie wpływającym na Tabela 4. Charakterystyka wybranych rodzajów
opłacalność zaatakowania danego obiek- promieniowania
tu, jest liczba osób, których atak będzie
dotyczył. Dlatego takie obiekty, jak: sta- Rodzaj Energia Zasięg w:
cje kolejowe, metro, lotniska, duże biurow- promieniowania (keV) powietrzu wodzie aluminium ołowiu
ce, stadiony piłkarskie czy gęsto zaludnio- Cząstki alfa 5000 0,05 6x 10-5 3x 10-5 2 x 10-5
ne dzielnice miejskie to potencjalne cele
ataku. Łatwo dostrzec, że wymienione Cząstki beta 1000 4 0,004 0,002 7 x 10-4
obiekty bardzo dokładnie wpasowują się Promieniowanie 10 1,9 0,02 1,4 x 10-4 7 x 10-6
w kryteria organizacji imprez masowych, rentgenowskie 30 30 0,3 0,004 3 x 10-5
których podstawowym wyróżnikiem jest 100 50 0,06 0,02 1,7 x 10-4
Promieniowanie
duża liczba ludzi zebranych w jednym 400 80 0,09 0,04 0,004
gamma
miejscu i czasie. 1000 120 0,14 0,06 0,013
Wykonanie ataku terrorystycznego na te Promieniowanie
obiekty z użyciem broni radiologicznej 1000 200 0,1 0,1 0,08
neutronowe
będzie znacznie łatwiejsze niż w wypad-
ku ataku konwencjonalnego. Uwolnienie Źródło: G. W. Philips, D. J. Nagle, T. Coffey: A Primer on the Detection of Nuclear and Radiological
Weapons. Washington 2005, s. 4.
substancji promieniotwórczej nie wyma-
ga bowiem wykonania ataku bezpośred- Użycie materiałów promieniotwórczych
nio w centrum imprezy. W dogodnych za pomocą radiologicznych urządzeń dys-
warunkach pogodowych można sterować persyjnych (Radiological Dispersal Devices
obłokiem promieniotwórczym w taki – RDD) lub brudnych bomb jawi się więc
sposób, aby pokrył on dokładnie ten jako główna metoda ataku radiologiczne-
obszar, który jest celem ataku terrorystycz- go. Jego skuteczność w dużej mierze
nego. Dodatkowo taki atak można prze- będzie zależała od ilości użytego środka
prowadzić skrycie, bez użycia materiałów wybuchowego oraz ilości i typu materia-
wybuchowych, tylko za pomocą urządzeń łu promieniotwórczego. Zdaniem specja-
dyspersyjnych. listów, skutki takiego ataku w postaci
Uważa się, iż istnieje co najmniej kilka śmierci lub porażeń są zwykle bardzo prze-
skutecznych metod wykonania ataków sadzone10. Mimo to, zwłaszcza w aspek-
radiologicznych9. Są to ataki na elektrow- cie ochrony imprez masowych, nie wolno
nie jądrowe lub zakłady przetwarzające ich bagatelizować. Bardzo często psycho-
materiały jądrowe, transporty materiałów logiczny i społeczny wpływ takiego ataku
promieniotwórczych, a także użycie radio- znacznie przekroczy efekty bezpośred-
logicznych urządzeń dyspersyjnych, tak nie. Trzeba więc pamiętać, iż masowa
zwanych brudnych bomb, ukrycie i pozo- histeria, panika, a w końcu totalny chaos,
stawienie źródeł promieniowania w miej- to szczególnie pożądane efekty działal-
scach mocno uczęszczanych, skażenia za- ności terrorystów.
pasów żywności lub źródeł wody oraz roz- Drugą, całkiem prawdopodobną metodą
pylenie pyłu promieniotwórczego w po- wykonania ataku radiologicznego jest
wietrzu za pomocą specjalnego wyposa- użycie specjalnych przyrządów do rozprze-
żenia. strzeniania materiałów promieniotwórczych
Jeśli przyjmiemy do rozważań kryterium przygotowanych w formie aerozoli. Taki atak
ochrony imprez masowych, można uznać, może być wykonany nie tylko na otwartym
że wśród wymienionych metod ataku za terenie, na przykład samolotem rolniczym
prawdopodobne można uznać jedynie przeznaczonym do nawożenia upraw, ale
użycie radiologicznych urządzeń dyspersyj- także wewnątrz budynków przez wykorzy-
nych lub rozpylenie pyłu promieniotwórcze- stanie systemów wentylacyjnych, które
go w powietrzu za pomocą specjalnych przy- rozprowadzą pył promieniotwórczy po ca-
rządów. Pozostałe metody, choć teoretycz- łym obiekcie. W efekcie zostaną skażone nie
nie możliwe, są albo niewiarygodne (nikt nie tylko przebywające tam osoby, ale także kon-
organizuje imprez masowych w elektrow- strukcja budynku i wszelkie znajdujące się
niach jądrowych), albo mało efektowne, na tam przedmioty. Ich powrót do stanu
przykład pozostawianie źródeł promienio- używalności może być niezwykle praco-
wania czy skażenie wody. chłonny i długotrwały. Warunkiem skutecz-

9 J. Solarz: Broń jądrowa i radiologiczna, czyli o czym marzą terroryści. „Zeszyty Naukowe” AON 2007 nr 1.
10 E. Eraker: Cleanup after a radiological attack: U.S. prepares guidance. “The Nonproliferation Review” 2004 no. 3, s. 168–170.

Kwartalnik Bellona 1/2010 51


Bezpieczeństwo RP

Fot. 2. Porzucone urządzenia ze źródłami promieniowania zawsze stwarzają potencjalne zagrożenie

ności takiego ataku jest jednak odpowiedni możliwość wywierania silnej presji na spo-
stopień rozdrobnienia materiału promienio- łeczeństwo. Taki efekt psychologiczny to
twórczego, na tyle duży, aby środek mógł się pochodna powszechnej nieznajomości
swobodnie rozprzestrzeniać w powietrzu na istoty oddziaływania promieniowania
duże odległości. jonizującego na ludzi oraz braku skutecz-
Wymienione sposoby ataku radiologicz- nych metod ochrony. W tym kontekście
nego nie wyczerpują wszystkich możliwo- wszelkie imprezy o charakterze masowym
ści. Istnieje wiele innych, mniej „popular- będą stały w pierwszym szeregu opłacal-
nych” metod użycia środków promienio- nych celów ataków radiologicznych. Duże
twórczych, które przy odrobinie inwencji skupiska ludzkie, organizowane doraźnie,
mogą doprowadzić do całkiem poważnych w warunkach znacznych ograniczeń cza-
skutków. sowych i proceduralnych (np. ochronnych)

Przydatność broni radiologicznej do wykonywania zamachów terrorystycznych jest oceniana bard-


zo wysoko. Jest to następstwem znacznego rozpowszechnienia materiałów promieniotwórczych oraz
niepohamowanego dążenia terrorystów do siania terroru. Tym bardziej, że do konstrukcji takiej broni
nie jest potrzebna duża wiedza, a kwestie techniczne nie są zbyt skomplikowane.

Trudno się oprzeć refleksji, że broń staną się wymarzoną okazją do ataku.
radiologiczna – w odróżnieniu od broni ją- Ataku, który najprawdopodobniej zos-
drowej – stanowi zdecydowanie mniejsze tanie wykonany za pomocą improwizo-
zagrożenie, wynikające z ograniczonej wanych urządzeń wybuchowych ze środ-
możliwości powodowania zniszczeń i po- kiem promieniotwórczym lub mobilnych
rażeń. Mimo to jej „przydatność” do i stacjonarnych urządzeń dyspersyjnych
wykonywania zamachów terrorystycznych wypełnionych materiałem radioaktyw-
jest oceniana bardzo wysoko, co jest na- nym.
stępstwem znacznego rozpowszechnie- Coraz większa groźba proliferacji środ-
nia materiałów promieniotwórczych oraz ków masowego rażenia oraz bardzo słabe
niepohamowanego dążenia terrorystów przygotowanie społeczeństwa w tej dziedzi-
do siania terroru. Tym bardziej że do kon- nie wymuszają podjęcie kompleksowych,
strukcji takiej broni nie jest potrzebna bardziej zdecydowanych kroków mających
duża wiedza, a kwestie techniczne nie są na celu ochronę przed bronią radiologiczną.
zbyt skomplikowane. Wskazują także na konieczność ciągłego
Dodatkowym atutem, ewentualnego uży- doskonalenia dotychczasowych procedur
cia substancji promieniotwórczych, jest walki z terroryzmem. g

52 Kwartalnik Bellona 1/2010


Grupy operacyjne
w polskiej sztuce wojennej
W Wojsku Polskim grupy operacyjne (GO) organizowano w okresie międzywojennym w ramach frontów
i armii. Postrzegano je jako najmniejszy związek wyższego rzędu prowadzący samodzielnie działania
bojowe. Struktury GO były różnorodne i obejmowały wydzielone do nich związki taktyczne, oddziały piecho-
ty i kawalerii, wzmacniano je ewentualnie dodatkowymi oddziałami pozostałych rodzajów broni.
W czasie drugiej wojny światowej utworzono kilkanaście grup operacyjnych. Praktyka udowodniła, że ich
tworzenie było słuszne. Jednakże podstawowym mankamentem był brak uzupełnienia grup operacyjnych
o jednostki specjalistyczne odpowiedzialne za łączność, logistykę itp.

płk prof. nadzw. dr hab. In the Polish military the operational groups (OGs) used to be formed in the interwar period on the
ANDRZEJ POLAK fronts and in the armies. They were considered the smallest groups of the highest level which
profesor nadzwyczajny conduct their independent combat actions. The OG’s structure was diverse and covered tactical units,
w Zakładzie Operacji infantry and cavalry troops, with support by additional all-arms troops.
Połączonych Akademii During WWII, there were several operational groups formed. The reality proved that it had been
Obrony Narodowej. Autor a good decision. However, among the negatives thgere was lack of specialist troops responsible for
wielu publikacji dotyczących communications, logistics, etc. complementary to those groups.
sztuki wojennej oraz teorii
operacji. Uczestnik

O
i współorganizator rganizowanie grup operacyjnych ma samodzielnymi związkami opera-
seminariów oraz konferencji
podejmujących zagadnienia (GO), jako związków niesamo- cyjnymi.
sztuki wojennej, w tym sztuki dzielnych, było charakterystyczne
operacyjnej. Absolwent dla polskiej sztuki wojennej okresu mię- Tworzenie grup operacyjnych
Wyższej Szkoły Oficerskiej dzywojennego. Odpowiednikiem grup Pierwsze grupy operacyjne organizo-
Wojsk Zmechanizowanych operacyjnych w innych ówczesnych wano podczas działań wojennych w latach
we Wrocławiu, Akademii
Obrony Narodowej
armiach europejskich były korpusy. 1919–1921, zwykle w strukturze frontów lub
w Warszawie oraz Akademii Należało je organizować – był to warunek armii, ale zdarzały się również grupy podle-
Pomorskiej w Słupsku. podstawowy – na potrzeby określonej gające bezpośrednio naczelnemu wodzowi.
operacji. To znaczy, że przyszłe zadanie Każdy, kto prześledzi dokładnie działania
stanowiło o wielkości i składzie takiego wojenne strony polskiej w latach 1919–1921,
związku operacyjnego. Tworzenie grup zauważy, że grupy różnego rodzaju i prze-
operacyjnych uzasadniano zwykle znaczenia organizowano dosyć powszech-
koniecznością odosobnionego działania nie. Nie da się jednak jednoznacznie odpo-
siłami mniejszymi od armii, zawsze tam, wiedzieć na pytanie, co decydowało o tym,
gdzie pojedyncze związki taktyczne (wiel- że grupę określano jako operacyjną albo tak-
kie jednostki) nie wystarczały do jego tyczną? Na pewno nie ich wielkość ani tym
wykonania. W zależności od sytuacji bardziej miejsce w ugrupowaniu (strategicz-
w ich strukturze mogły się znaleźć: 2–3 nym czy operacyjnym). W jakimś stopniu
związki taktyczne (piechoty i kawalerii) czynnikiem wyróżniającym mógł być cel
oraz oddziały innych rodzajów broni prowadzonych działań i wynikające z niego
(wojsk). Przewidywano również, że na zadania, ale nie zawsze.
większych teatrach działań wojennych Trudno też jednoznacznie założyć, że gru-
mogły powstać (na skutek skupiania wy- py operacyjne traktowano jako najmniejsze
siłków na kierunkach rozstrzygających) ze związków operacyjnych. Nie spełniały
znaczne luki operacyjne, które wymagały przecież większości warunków koniecznych
osłony małymi siłami działającymi w sze- do prowadzenia działań na samodzielnym
rokim pasie. W tych warunkach grupa kierunku. Brakowało im nie tylko sił i środ-
operacyjna mogła odgrywać rolę swoiste- ków, ale z reguły nie miały też stałych do-
go łącznika operacyjnego1 pomiędzy dwo- wództw i sztabów. Dlatego nie może dziwić

1 S. Mossor: Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny. Warszawa 1986, s. 577. Przy takim zadaniu grupa operacyjna powinna samodzielnie prowadzić obronę
obszaru o szerokości 80–100 km.

Kwartalnik Bellona 1/2010 53


Sztuka wojenna
zjawisko dosyć swobodnej interpretacji, kością sił i środków odpowiadały zaled-
jaki związek można uznać za grupę ope- wie brygadom.
racyjną. Oprócz grup operacyjnych, prowadzących
Z punktu widzenia celu prowadzonych działania na samodzielnych teatrach działań
działań, grupami operacyjnymi były siły wojennych, powszechnie organizowano je
organizowane początkowo doraźnie na w ramach frontów i armii. W składzie grup
poszczególnych teatrach działań wojen- operacyjnych frontów były zwykle 2–3 dy-
nych przeciwko siłom ukraińskim (Grupa wizje piechoty i brygada jazdy. Zdarzały się
Operacyjna „Wschód”), czeskim (grupa również grupy operacyjne w składzie: dywi-
operacyjna pułkownika Franciszka Lati- zja piechoty i brygada jazdy. Niektóre z nich
nika) czy niemieckim (grupy operacyjne wzmacniano pułkiem artylerii i kompanią
powstania wielkopolskiego i trzeciego czołgów. Oprócz etatowych dywizji czy
powstania śląskiego). Były nimi również brygad (piechoty i kawalerii) w skład grup
grupy: „Poleska” i „Wołyńska”, które operacyjnych wchodziły często improwizo-
jako pierwsze podjęły walkę z oddziałami wane grupy taktyczne2 (tab. 1).
radzieckimi na białorusko-litewskim Zbliżoną strukturę organizacyjną miały
teatrze działań wojennych, chociaż wiel- grupy operacyjne organizowane w ramach
armii: od grupy w składzie brygady i pułku
piechoty (grupa operacyjna gen.
Tabela 1. Grupy operacyjne organizowane w latach Witkowskiego)3, po grupy w sile czterech
1919–1920 w składzie frontów związków taktycznych (dwie dywizje pie-
choty i dwie brygady jazdy), jak na przykład
Front Grupa operacyjna Skład grupa operacyjna generała Stanisława
3 Dywizja Piechoty Legionów (3 DPL), Hallera4. Były armie, w których do tego
gen. Iwaszkiewicza 4 Dywizja Piechoty (4 DP), poziomu dowodzenia sięgano częściej niż
12 Pułk Artylerii Polowej (12 pap) w innych. Bez wątpienia za przykład może
3 Dywizja Piechoty Legionów (3 DPL);
tu służyć 1 Armia, w której składzie prowa-
10 Dywizja Piechoty (10 DP); dziły działania grupy operacyjne dowodzo-
Wołyński ne przez generałów: Aleksandra Karnic-
grupa gen. Konarzewskiego: 1 Pułk
gen. Zielińskiego Strzelców Wileńskich (1 psw), dwa kiego, Aleksandra Osińskiego, Bolesława
baony 10 Pułku Piechoty (10 pp), Roję, Lucjana Żeligowskiego, Władysława
1 Wielkopolski Pułk Artylerii Polowej Jędrzejewskiego, Jana Rządkowskiego,
(1 pap wlkp.) Stefana Suszyńskiego i Stefana Witkow-
1 Dywizja Piechoty Legionów (1DPL), skiego5. Podobnie wyglądała sytuacja w in-
gen. Rydza-Śmigłego 3 Dywizja Piechoty Legionów (3 DPL), nych armiach, gdzie działało od czterech do
1 Brygada Jazdy (1 BJ) siedmiu grup operacyjnych6 (tab. 2).
1 Dywizja Litewsko-Białoruska (1 DL-B),
Skład większości grup operacyjnych czę-
gen. Lasockiego
8 Dywizja Piechoty (8 DP) sto się zmieniał, czasem wynikało to z ko-
Litewsko-
-Białoruski
rekty lub zmiany zadania, innym razem
14 Dywizja Piechoty (14 DP),
gen. Żeligowskiego było związane z nagłą potrzebą wsparcia
2 Dywizja Piechoty Legionów (2 DPL)
kolejnymi oddziałami. Za przykład może
6 Dywizja Piechoty (6 DP), posłużyć grupa pułkownika Gustawa
gen. Zygadłowicza 10 Dywizja Piechoty (10 DP), Orlicza-Dreszera utworzona w składzie
2 Dywizja Litewsko-Białoruska (2 DL-B) 5 Armii. Początkowo w jej strukturze zna-
6 Dywizja Strzelców (6 DS), lazły się: cztery pułki jazdy, batalion pie-
Przeciwniemiecki gen. Karnickiego 7 Dywizja Strzelców (7 DS.), choty i bateria artylerii. Później, kiedy
pułk czołgów występowała pod nazwą grupy „Płońsk”, jej
11 Dywizja Piechoty (11 DP), podstawę organizacyjną stanowiły: pułk
Pomorski gen. Gąsieckiego
5 Brygada Jazdy (5 BJ) szwoleżerów, pułk ułanów, brygada piecho-

2 M. Klimecki: Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią 1918–1919. Warszawa 2000, s. 179, 192; L. Wyszczelski: Niewypowiedziana wojna. Polsko-rosyjskie
działania militarne w 1919 roku. Toruń 2005, s. 159–160; M. Cieplewicz et al.: Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939. Warszawa 1990, s. 346; B. Polak:
Front przeciwniemiecki 1919. Wybór dokumentów wojskowych. Koszalin 1990, s. 141; B. Polak: Wojsko Wielkopolskie 1918–1920. Koszalin 1990, s. 217.
3 Bitwa lwowska1920. Dokumenty operacyjne. Część I (25 VII–5 VIII). Red. M. Tarczyński. Warszawa 2002, s. 145–218.

4 Bitwa lwowska1920. Dokumenty operacyjne. Część II (6 VIII–18 X). Red. M. Tarczyński. Warszawa 2002, s. 11; Bitwa warszawska 1920. Dokumenty operacyjne. Część II

(17–28 VIII). Red. M. Tarczyński. Warszawa 1996, s. 318–319, 564, 568, 726–727, 740, 766.
5 Bitwa warszawska. Dokumenty operacyjne. Część I (13–17 VIII). Red. M. Tarczyński. Warszawa 2002, s. 197, 207, 354–355, 453, 466; Bitwa warszawska 1920.

Część II…, s. 202, 209, 653; Bitwa lwowska 1920. Część I…, s. 154, 218, 618–619.
6 A. Polak: Związki operacyjne w polskiej sztuce wojennej. Warszawa 2007, s. 217–218.

54 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
ty i bateria artylerii. W kolejnych dniach Tabela 2. Grupy operacyjne organizowane w latach
przydzielono jej brygadę jazdy7. 1920–1921 w składzie armii
Nierzadko te same grupy występowały pod
różnymi nazwami8. Szczególnie wyraźnie
widać to w organizacji 2 Armii w czasie Armia Nazwa grupy Skład
operacji niemeńskiej. W dokumentach ope-
racyjnych występują różne nazwy grup
operacyjnych. Grupa osłony występuje 18 Brygada Piechoty (18 BP),
gen. Witkowskiego
zamiennie jako grupa „Północna” lub GO 41 Pułk Piechoty (41 pp)
1 Armia
gen. Osińskiego. Grupa uderzeniowa w roz- 11 Dywizja Piechoty (11 DP),
gen. Jędrzejewskiego
kazach często jest nazywana grupą skrzydło- 17 Dywizja Piechoty (17 DP)
wą lub grupą oskrzydlającą, zaś grupa wią- 1 Dywizja Piechoty Legionów (1 DPL),
żąca znacznie częściej występuje pod nazwą 1 Dywizja Litewsko-Białoruska (1 DL-B),
uderzeniowa
grupy frontalnej. Zorganizowana w końco- 2 Brygada Jazdy (2 BJ),
wym etapie operacji grupa pościgowa armii 2 Armia 4 Brygada Jazdy (4 BJ)
częściej występuje pod nazwą grupy „Mir”9. 17 Dywizja Piechoty (17 DP),
Niektórzy z dowódców firmowali swoim północna (osłony)
Brygada Syberyjska
nazwiskiem grupy operacyjne występujące
7 Dywizja Piechoty (7 DP),
w składzie kilku armii lub frontów. Są to ge- 18 Dywizja Piechoty (18 DP),
nerałowie: Władysław Jędrzejewski10, gen. Krajowskiego grupa gen. Małachowicza,
Aleksander Osiński11 i Edward Rydz- Brygada Kozaków Dońskich,
-Śmigły. 3 Armia 214 Pułk Ułanów
Etatowy dowódca 9 Dywizja Piechoty (9 DP),
13 Dywizja Piechoty (13 DP),
Bez wątpienia za etatowego wręcz dowód- gen. S. Hallera
1 Dywizja Jazdy (1 DJ),
cę grup operacyjnych (rys. 1) można uznać 2 Dywizja Jazdy (2 DJ)
generała Lucjana Żeligowskiego. Po raz
15 Dywizja Piechoty (15 DP),
pierwszy dowodzenie grupą operacyjną
4 Brygada Piechoty (4 BP),
powierzono mu we wrześniu 1919 roku gen. Junga
18 Pułk Ułanów (18 p.uł),
(w ramach Frontu Litewsko-Białoruskiego). 4 Armia 215 Pułk Ułanów (215 p.uł)
Utworzona wówczas grupa operacyjna
11 Dywizja Piechoty (11 DP),
składała się z trzech dywizji piechoty i bry- płk. Ładosia
16 Dywizja Piechoty (16 DP)
gady jazdy12. W kolejnych miesiącach z jej
składu wydzielono jedną z dywizji. Zadaniem Dywizja Ochotnicza,
płk. Łuczyńskiego
grupy było, między innymi, zorganizowanie 18 Brygada Piechoty (18 BP)
obrony na linii Berezyny13. Na wiosnę 1920 5 Armia 18 Dywizja Piechoty (18 DP),
roku grupę operacyjną gen. Żeligowskiego gen. Krajowskiego
brygada strzelców (BS),
tworzyły znowu trzy dywizje14. W ciągu kil- 8 Brygada Jazdy (8 BJ),
ku miesięcy jej skład zmieniał się jeszcze 22 Pułk Piechoty (22 pp) z 9 DP
kilkakrotnie. 12 Dywizja Piechoty (12 DP),
gen. Latinika
Kolejną grupę (tzw. północną) generał 6 Dywizja Ukraińska (6 DU)
Żeligowski organizował w strukturze 1 Armii
6 Armia 10 Brygada Piechoty (10 BP),
Frontu Północno-Wschodniego (lipiec
1920 r.). Tworzyły ją macierzysta dywizja gen. Szymańskiego 105 Pułk Piechoty (Rezerwowy)
(105 pp rez.)
dowódcy grupy oraz brygada piechoty15.

7 Bitwa warszawska 1920. Część I…, s. 338, 343–345, 452.


8 Grupę operacyjną gen. Krajowskiego (3 Armia) nazywano często grupą „Pińską” lub „Północną” (por.: Bitwa niemeńska 1920. Dokumenty operacyjne. Część II 20 IX–18 X. Red.
M. Tarczyński. Warszawa 1999, s. 997), zaś grupę operacyjną gen. Osikowskiego (5 Armia) nazywano grupą „Kutno” (por.: Bitwa warszawska 1920. Część I…, s. 115, 280).
9 Bitwa niemeńska 1920. Część II…, s. 399.

10 Bitwa warszawska 1920. Część II…, s. 653; Bitwa niemeńska 1920. Dokumenty operacyjne. Część I (29 VIII–19 IX). Red. M. Tarczyński. Warszawa 1998, s. 73; Bitwa

niemeńska 1920. Część II…, s. 200. Początkowo gen. Jędrzejewski dowodził grupą operacyjną w składzie 1 Armii (cztery dywizje piechoty), następnie grupą operacyjną w 3
Armii (dwie dywizje piechoty), i wreszcie w 6 Armii (dwie dywizje piechoty i brygada jazdy).
11 Bitwa warszawska1920. Część I…, s. 453; Bitwa warszawska 1920. Część II…, s. 212, 220, 224, 233, 329; Bitwa niemeńska 1920. Część I…, s. 477, 507. Gen. Osiński

najpierw dowodził grupą operacyjną w 5 Armii, następnie grupą pościgową Frontu Północnego, ponownie w 5 Armii, w 1 Armii i znowu w składzie Frontu Północnego. Podczas
operacji niemeńskiej dowodził grupą osłonową 2 Armii.
12 L. Wyszczelski: Niewypowiedziana wojna…, s. 154.

13 Dzieje wojen i wojskowości polskiej 1918–1939. T. 5, Warszawa 2002, s. 198.

14 L. Żeligowski: Wojna w roku 1920. Wspomnienia i rozważania. Warszawa 2006, s. 9.

15 L. Wyszczelski: Operacja warszawska. Sierpień 1920. Warszawa 2005, s. 60.

Kwartalnik Bellona 1/2010 55


Sztuka wojenna

GRUPY OPERACYJNE GENERAŁA ŻELIGOWSKIEGO

IX 1919 III 1920 VII 1920 VIII 1920 IX 1920 X 1920 X 1920

2 DPL 2 DPL 10 DP 10 DP 9 DP 13 DP 22 DO 22 DO

10 DP 6 DP 18 BP 11 DP 10 DP 1 DJ 1 DL-B 201 pp

14 DP 14 DP 19 DP brygada kozaków 3 BJ dywizjon


jazdy

FRONT 1 ARMIA
LITEWSKO-BIAŁORUSKI FRONT PŁN-WSCH 3 ARMIA NDWP

Rys. 1. Grupy operacyjne generała Lucjana Żeligowskiego w latach 1919–1920


Grupa prowadziła działania opóźniające na Oprócz dywizji piechoty w jej składzie zna-
lewym skrzydle armii i osłaniała siły głów- lazła się brygada kozaków. W początkowym
ne. Przyjęte ugrupowanie pozwalało jej etapie operacji grupa brała udział w działa-
wejść do walki w każdym kierunku, w za- niach pościgowych za armią konną
leżności od sytuacji. Nie mając styczności Budionnego, następnie uderzała na Sokal.
z armią i sąsiednią grupą operacyjną, udało Kilka dni później grupy operacyjne genera-
się Żeligowskiemu wyprowadzić siły na ła Żeligowskiego i generała Hallera zostały
przedmoście warszawskie, zachowano przy połączone w jedną, pod dowództwem
tym zwartość i spoistość wewnętrzną oddzia- Żeligowskiego (trzy dywizje piechoty, dy-
łów16. Gdy grupa przechodziła na jednym z wizja jazdy i brygada kozaków)19. W takim
odcinków (60 km) do obrony, miała w swym składzie grupa nacierała na Włodzimierz
składzie: dywizję i dwie brygady piechoty, Wołyński. Po zdobyciu miasta jedną z dywi-
brygadę etapową, dwa pułki piechoty, baon zji piechoty i dywizję jazdy wydzielono do
morski oraz kilka mniejszych oddziałów składu innej grupy operacyjnej (gen.
(około 7–8 tysięcy żołnierzy)17. Nowotnego)20. Dalsze działania zaczepne
W czasie operacji obronnej (prowadzonej grupa operacyjna generała Żeligowskiego
przez 1 Armię) na przedmościu warszawskim prowadziła w sile dwóch dywizji piechoty.
dowódca armii powierzył generałowi W październiku 1920 roku w jej składzie
Żeligowskiemu utworzenie grupy operacyj- znajdowały się jeszcze dwie dywizje piecho-
nej, której zadaniem miało być odzyskanie ty i brygada jazdy21.
Radzymina. Do jej składu wydzielono trzy Ostatnią grupę operacyjną generał
dywizje piechoty. Po ciężkich walkach Żeligowski tworzył z rozkazu naczelnego
15–16 sierpnia 1920 roku miasto odzyskano. wodza. Jej zadaniem było wykonanie ma-
Zadania związane z uderzeniem na Radzymin newru na Wilno. Do składu grupy wydzie-
stawiali dowódcy grupy – dowódca frontu lono dywizję i pułk piechoty oraz dywizjon
i dowódca armii, zaś dowódcy jednej z dywi- jazdy22. W tym czasie 3 Armia otrzymała
zji – dowódca grupy operacyjnej i dowódca zadanie wiązania sił litewskich, zaś 2 Armia
1 Armii18. Po bitwie pod Radzyminem gru- ubezpieczała działania grupy od wschodu
pę skierowano do odwodu armii. i południowego-wschodu (przed ewentual-
Generał Żeligowski kolejną grupę opera- ną interwencją strony rosyjskiej)23. Bez
cyjną organizował w składzie 3 Armii. większego problemu (po dwóch dniach)

16 Z. Matuszak: Obrona operacyjna w wojskowości polskiej w latach 1918–1939. Piotrków Trybunalski 2004, s. 187.
17 L. Żeligowski: Wojna w roku 1920…, s. 65.
18 L. Wyszczelski: Operacja warszawska…, s. 317.
19 Bitwa niemeńska 1920. Część I…, s. 353.
20 L. Wyszczelski: Operacja niemeńska 1920 roku. Warszawa 2003, s. 436.
21 Bitwa niemeńska 1920. Część II…, s. 561.
22 M. Wrzosek: Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921. Warszawa 1992, s. 326.
23 P. Łossowski: Stosunki polsko-litewskie w latach 1918–1920. Warszawa 1966, s. 298.

56 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
9 października 1920 roku opanowano wzmacniano je dodatkowymi oddziałami
Wilno24. W kolejnych dniach zatrzymano pozostałych rodzajów broni.
i odrzucono natarcie litewskiej dywizji pie- Trudno nie zgodzić się z tezą Stefana
choty. Rajd kawalerii na tyły wojsk litew- Mossora, że historia działań wojennych
skich (20–21.10.1920 r.) zmusił je do odwro- w latach 1919–1921 dowiodła, iż tworzenie
tu na całym froncie25. W sztabie grupy ope- doraźnych dowództw, przez podporządko-
racyjnej opracowano plan zdobycia Kowna. wanie kilku (2–3) związków taktycznych
Natarcie rozpoczęte w listopadzie prowadzo- dowódcy jednego z nich, nie było rozwiąza-
no w pasie trzydziestu kilometrów. niem właściwym, albowiem świeżo miano-
Ostatecznie plan zajęcia całego obszaru wany wyższy dowódca nie miał ani przygo-
Litwy nie powiódł się i wstrzymano działa- towania, ani środków do ogarnięcia (jak
nia zaczepne26. pisał Mossor) większego związku: ciążył mi-
W ciągu zaledwie roku (od września mo woli myślowo do swojej własnej dywizji,
1919 r. do października 1920 r.) generał dowodzonej tymczasem również w sposób
Żeligowski zorganizował siedem grup ope- improwizowany przez kogo innego27.
racyjnych o różnym składzie, od wzmocnio- Z drugiej strony, nie ulega wątpliwości,
nej dywizji piechoty do kilku dywizji. Grupy że w systemie dowodzenia operacyjnego gru-
podlegały dowódcom armii, frontu, a nawet py operacyjne mogłyby odgrywać istotną ro-
bezpośrednio naczelnemu wodzowi. lę. To im dowódcy armii (frontów) powierza-
li często najtrudniejsze zadania, zarówno
Grupy operacyjne w operacjach zaczepnych, jak i obronnych. Ich
w latach 1919–1921 charakter był tak różny, że trudno wskazać
Nie jest proste wskazanie wyraźnych róż- jakąś szczególną cechę charakterystyczną.
nic pomiędzy wieloma grupami operacyjny- O wszechstronności świadczą chociażby zwy-
mi i taktycznymi organizowanymi w latach czajowe nazwy wielu z nich, jak grupa: ude-
1919–1921. Prosty przykład. W ramach rzeniowa, osłony czy wiążąca.
Grupy Operacyjnej „Wschód” działania pro- Największym mankamentem grup opera-
wadziła grupa (taktyczna) generała Roji, cyjnych był brak stałych dowództw i szta-
która swą wielkością odpowiadała wielu gru- bów. Do rzadkości należały przypadki, kie-
pom operacyjnym, a nawet je przewyższała. dy je organizowano, tak jak, na przykład,
WYJAŚNIENIE NR 1
Podobnie było z grupą operacyjną dowodzo- w grupach: „Poleskiej”, gen. Jędrzejewskiego,
ną przez pułkownika Franciszka Latinika. gen. Osińskiego czy „Południe”28. Zdarzało Dowództwo Grupy
Operacyjnej „Południe”
O jej charakterze operacyjnym decydowała się jednak, że tworzono je z niedawnych (dwie dywizje piechoty
nie wielkość sił, ale miejsce w ugrupowaniu dowództw armii czy frontu29. (1) Zwykle i brygada jazdy) miało
strategicznym całości sił polskich. łączono sztaby dywizji, które wchodziły powstać ze sztabu
Trudno również podać dokładną liczbę w skład grupy operacyjnej, lub jeden ze szta- dotychczasowej 1 Armii.
grup operacyjnych powstałych w latach bów dywizji stawał się sztabem grupy. Do składu dowództwa kolejnej
grupy operacyjnej kierowano
1919–1921. Oprócz tych, które podlegały W obydwu sytuacjach odbywało się to kosz- część oficerów z dowództwa
bezpośrednio naczelnemu wodzowi, organi- tem dowództw dywizji. Nikt nie czuł tego Frontu Północnego.
zowano je również w strukturze armii i fron- lepiej niż Żeligowski: najczęściej nic nie by-
tów. Niektórzy z dowódców sięgali po ło zorganizowane – ani łączność, ani środ-
pośredni poziom dowodzenia znacznie chęt- ki lokomocji. Jeżeli taki dowódca zabierał ze
niej niż inni. Wielu dowódców grup opera- sobą to, co miał w dywizji, to krzywdził
cyjnych dowodziło w ciągu tych paru lat swego następcę i swoją dywizję. Jeżeli tego
kilkoma takimi związkami. nie zrobił, to nie mógł po prostu ruszyć
W strukturze grup operacyjnych organi- z miejsca. Jeśli jakimś sposobem dostał się
zowanych przez armie i fronty znajdowały do miejsca postoju swojej grupy, to był tam
się przede wszystkim związki taktyczne ciężarem jednego z podległych mu oddzia-
i oddziały piechoty (dywizje, brygady i puł- łów, któremu rekwirował środki dowodzenia.
ki) oraz kawalerii (dywizje i brygady, rza- Jeżeli się na to nie zdecydował, pozostawał
dziej samodzielne szwadrony). Sporadycznie bezczynny30.

24 Zarys dziejów…, s. 383.


25 B. Waligóra: Zajęcie Wilna przez gen. Żeligowskiego. „Bellona” 1930 nr 36, s. 265–269.
26 L. Wyszczelski: Polska sztuka wojenna w latach 1918–1921. Toruń 2004, s. 285.
27 S. Mossor: Sztuka wojenna…, s. 571.
28 L. Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa 2006, s. 86.
29 Bitwa niemeńska 1920. Część I…, s. 74.
30 L. Żeligowski: Wojna w roku 1920…, s. 10–11.

Kwartalnik Bellona 1/2010 57


Sztuka wojenna
W innym miejscu swych wspomnień prze- armia gromadziła większość środków dodat-
strzegał: już samo pojęcie grupa operacyj- kowych (artyleria ciężka, lotnictwo, broń
na dało się nam we znaki w tej wojnie. pancerna), co wymagało wielu drobiazgo-
Organizacja ta była wprost naszą plagą, wych zarządzeń.
gdyż stwarzała nowe organizmy dowodze- Grupę operacyjną postrzegano jako naj-
nia, nie dając im ku temu żadnych środków. mniejszy związek wyższego rzędu, mający
Stwarzano grupy w najrozmaitszych wymia- w swym składzie siły i środki wystarczają-
rach, nawet kiedy nie było żadnych opera- ce do w miarę samodzielnego prowadzenia
cji. Istniały grupy większe od armii, ale działań, bez oglądania się na jakąkolwiek
WYJAŚNIENIE NR 2 były i mniejsze od batalionu31. pomoc taktyczną, techniczną czy material-
Studia artyleryjskie ną33. Miała być ona tworzona zawsze w ra-
prowadzone w Wyższej Założenia teoretyczne mach armii jako ogniwo pośrednie między
Szkole Wojennej wykazały, że Po zakończeniu działań wojennych, kiedy armią a dywizją i łączyć w sobie zagad-
w każdej grupie operacyjnej
powinna się znaleźć jednostka w większości krajów Europy ogniwem nienia operacyjne i taktyczne. W Wyższej
artylerii ciężkiej, jako jeden pośrednim pomiędzy armią a dywizją był Szkole Wojennej przyjmowano, że skład
z ważnych czynników korpus, w Polsce rozwinęła się na dobre jednostek taktycznych i organizacyjnych róż-
manewru, za którego pomocą teoria grup operacyjnych. Ze względu na nych rodzajów broni i służb, które tworzą
dowódca mógł skutecznie
interweniować na polu walki.
organizację dywizyjną armii, zakładano grupę operacyjną, jest zmienny, zaś głów-
tworzenie (doraźnie) w jej ramach, niekiedy nym zadaniem takiego związku miała być
na okres całej operacji lub pewnego jej organizacja manewru, polegająca na wyzna-
etapu, jednej lub więcej grup operacyjnych czeniu zadań i kierunków działań dla
do przeprowadzenia w operacji odosobnio- poszczególnych związków taktycznych.
nego lub głównego zadania. Planowano to W zależności od potrzeb grupa operacyjna
zrobić zawsze wtedy, gdy pojedyncza dywi- mogła posiadać34: zmienną liczbę związków
zja piechoty (brygada kawalerii) nie wystar- taktycznych (1–2 dywizje piechoty, brygadę
czała do wykonania zadania. kawalerii), kilka batalionów strzelców, bata-
Wykładowcy Wyższej Szkoły Wojennej lion ciężkich karabinów maszynowych,
wychodzili z założenia, że koordynowanie kilka (1–4) kompanii kolarzy, do trzech
działań wszystkich związków taktycznych (1–3) dywizjonów artylerii (w tym dywizjon
wchodzących w skład armii oraz oddziałów artylerii ciężkiej)35 (2), podobną liczbę
pozadywizyjnych (artyleria, broń pancerna, (1–3) dywizjonów artylerii przeciwlotniczej
saperzy, lotnictwo) mogło utrudniać dowo- (kompania przeciwlotniczych karabinów
dzenie dowódcy armii, który ponadto, aby maszynowych), batalion czołgów (2–3 kom-
się upewnić co do ścisłego współdziałania panie), do dwóch (1–2) pociągów pancer-
związków taktycznych na kierunku głów- nych i tyleż samo (1–2) eskadr lotnictwa
nym, musiałby zejść do roli dowódcy tak- (liniowego lub obserwacyjnego), kompanię
tycznego, co oddziaływało ujemnie na moż- saperów36 i łączności oraz pluton radiowy
liwości dowodzenia całością operacji32. Jeśli (na każdą dywizję piechoty). W warunkach
dowódca armii rozporządzał dyspozycyjny- polskich w składzie grupy operacyjnej
mi dowództwami grup operacyjnych, mógł mogły się również znaleźć oddziały Korpusu
panować nad całością działań. Dowództwo Ochrony Pogranicza oraz oddziały Obrony
grupy miało koordynować działania związ- Narodowej.
ków taktycznych w sytuacji, kiedy były ze Z analizy materiałów z ćwiczeń i gier wo-
sobą ściśle związane i wymagały stałego jennych wynika, że skład grup operacyjnych
współdziałania taktycznego. Ta potrzeba nie odbiegał zbytnio od założeń teoretycz-
koordynacji działań w polskich warunkach nych przyjętych w Wyższej Szkole Wojennej.
szczupłości sił mogła wystąpić raczej na Grupy operacyjne organizowane w ramach
kierunku głównym, gdyż tam dywizje pie- armii posiadały zwykle: dwie dywizje pie-
choty prowadziły działania w wąskich choty i brygadę kawalerii, ale równie często
pasach. Poza tym na kierunku głównym organizowano grupy operacyjne w składzie

31 Ibidem, s. 10.
32 CAW: sygn. I.340.1.310. Zagadnienia niesamodzielnych grup operacyjnych w ramach armii (referat komendanta Wyższej Szkoły Wojennej, z 23.02.1934 r.).
33 S. Mossor: Sztuka wojenna…, s. 576.
34 Podręcznik dla operacyjnej służby sztabów. Warszawa 1928, s. 56.
35 CAW: sygn. I.340.1.309. Propozycja przydziału artylerii dla grupy operacyjnej (materiały Wyższej Szkoły Wojennej).
36 CAW: sygn. I.340.1.330. Założenie do ćwiczenia aplikacyjnego w Centrum Wyszkolenia Saperów, dla oficerów sztabu baonów saperów (26.07.1935 r.). W ćwiczeniach
grupie operacyjnej (dwie dywizje piechoty i brygada kawalerii) przydzielono ze składu armii trzy kompanie saperów oraz pluton zmotoryzowany.

58 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
trzech dywizji piechoty. W strukturach nie- tendentury (po plutonie na związek taktycz-
których z nich znalazło się również więcej ny), zdrowia (szpital polowy, zespół chirur-
oddziałów artylerii i lotnictwa37. giczny, zespół przeciwgazowy, kolumna
Bez większego błędu można założyć, że sanitarna i stacja ewakuacyjna), samocho-
skład organizacyjny grupy operacyjnej pro- dowej (kolumna ciężarowa na związek
wadzącej działania w przeciętnych warun- taktyczny – mogła przewieźć do 60 t), tabo-
kach operacyjnych powinien wyglądać na- rowej (dwie kolumny taborowe na związek
stępująco: dwie dywizje piechoty, brygada taktyczny), etapowa (po batalionie wartow-
kawalerii, do trzech (2–3) dywizjonów arty- niczym i etapowym na dwie dywizje)38.
lerii (ciężkiej i lekkiej), baon saperów, baon Zakładano również organizowanie do-
czołgów, batalion karabinów maszynowych, wództwa i sztabu grupy operacyjnej, two-
dwa dywizjony przeciwlotnicze, kilka (1–3) rzonych zwykle przez podział sztabu jed-
kompanii łączności, do dwóch (1–2) kom- nej z dywizji piechoty lub brygady kawa-
panii kolarzy i tyleż samo eskadr lotnictwa lerii. Niekiedy powoływano je z dowódz-
(rys. 2). twa i sztabu okręgu korpusu. W każdym

GRUPA OPERACYJNA

baon saperów eskadra lotnictwa


dywizja piechoty dywizjon artylerii

baon km
brygada kawalerii kompania łączności
dywizjon
baon czołgów
przeciwlotniczy
kompania kolarzy

Rys. 2. Optymalny skład grupy operacyjnej w latach 1921–1939


Ogółem, w związkach taktycznych i od- wypadku były one jednak improwizowa-
działach grupy operacyjnej w optymalnym ne. Przedmiotem jednej z gier wojennych
składzie (uwzględniając najważniejsze było studium grupy operacyjnej, w którym
z nich) mogło się znaleźć: ponad 40 tysięcy jeden z inspektorów armii zwrócił uwagę,
żołnierzy, 50 czołgów i samochodów pan- że doświadczenia wojny 1920 roku wyka-
cernych, 24 samoloty, blisko 150 dział arty- zały konieczność posiadania stałego
lerii polowej, 76 dział przeciwpancernych, pośredniego szczebla dowodzenia pomię-
ponad 1100 karabinów maszynowych oraz dzy armią a związkiem taktycznym. Brak
213 granatników i moździerzy (tab. 3). tego szczebla wywołał konieczność doraź-
Niezwykle istotnym elementem grupy nego powierzania dowództwa grupy ope-
operacyjnej były służby, na których spoczy- racyjnej dowódcom związków taktycz-
wało zadanie zorganizowania zaopatrzenia nych, którzy niedysponowali odpowiedni-
we wszystkie niezbędne środki oraz ewaku- mi środkami dowodzenia ani łączności,
acji ludzi i sprzętu. Przewidywano przydzie- co ujemnie wpływało na rezultat działań39.
lenie do grupy operacyjnej sił i środków na- Wysuwane w ciągu całego okresu między-
stępujących służb: uzbrojenia (po plutonie wojennego postulaty utworzenia już w cza-
parkowym na każdy związek taktyczny), in- sie pokoju około dwudziestu stałych

37 Składy grup operacyjnych opracowano na podstawie materiałów CAW: sygn. I.302.4.1066. Sprawozdanie gen. Piskora z gry wojennej: GO gen. Skotnickiego; sygn.
I.302.4.1070. Sprawozdanie gen. Berbeckiego z gry wojennej: GO „Częstochowa”; sygn. I.303.3.805. Założenie do ćwiczenia korespondencyjnego WSWoj.; sygn. I.302.4.1076.
Rozkaz organizacyjny gen. Burhardt-Bukackiego do gry wojennej z dn. 10.03.1938 r.; sygn. I.302.4.1076. Uwagi gen. Piskora do ćwiczenia aplikacyjnego dla oficerów
sztabowych; sygn. I.302.4.1084. Założenie do gry wojennej gen. Rómmla, z 1938 r.; sygn. I.302.4.981. Założenie do ćwiczenia aplikacyjnego dla oficerów sztabowych CWA
z 17.01.1939 r.; sygn. I.340.1.330. Podróż operacyjna WSWoj. „Przemyśl” z 1939 r.; sygn. I.340.1.330. Podróż operacyjna WSWoj. „Pokucie” z 1939 r.
38 CAW: sygn. I.340.1.353. Wykłady Wyższej Szkoły Wojennej z operacyjnej służby sztabów.

39 CAW: sygn. I.302.4.1066. Akta GISZ. Sprawozdanie gen. Piskora z gry wojennej (13.03.1937 r.).

Kwartalnik Bellona 1/2010 59


Sztuka wojenna
Tabela 3. Siły i środki związków taktycznych i oddziałów grupy
operacyjnej
Działa Działa Moździerze Karabiny
Grupa operacyjna Żołnierze Czołgi Samoloty
(75–55 mm) ppanc. i granatniki maszynowe
Dywizja piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
Dywizja piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
Brygada kawalerii 7300 16 22 – – 11 199
Artyleria 2040 36 – – – 12
Baon czołgów 449 – – 49 – 9
Baon karabinów
993 – – 36
maszynowych
Lotnictwo 24
Razem: 43 766 148 76 49 24 213 1172

dowództw grup operacyjnych nigdy nie Andersa). Wiele z nich zorganizowano jesz-
zostały uwzględnione40. cze przed wybuchem wojny lub w pierw-
Pracą sztabu grupy operacyjnej miał kie- szych jej dniach. Były to grupy operacyjne
rować szef sztabu41. Przewidywano również pierwszorzutowych armii: „Pomorze” (gru-
etaty dowódców broni (saperów i łączności, py: „Czersk” i „Wschód”), „Poznań” (Grupa
artylerii42), którzy odpowiadali za prawid- Operacyjna „Koło”), „Łódź” (grupy:
łowe funkcjonowanie podległych oddziałów „Piotrków” i gen. Dindorfa-Ankowicza),
WYJAŚNIENIE NR 3 rodzajów broni. Sztab grupy operacyjnej „Kraków” (grupy: „Śląsk” i „Bielsko”),
Płk dypl. Aleksander tworzyły cztery oddziały43: organizacyjny, „Karpaty” (Grupa Operacyjna „Jasło”).
Pragłowski, ówczesny szef informacyjny, operacyjny oraz kwatermi- Jedną z takich grup była Grupa Operacyjna
sztabu Armii „Łódź”, na temat
niezbyt precyzyjnego strzowski (zaopatrywania, ewakuacji i trans- „Piotrków” zorganizowana w składzie Armii
postawienia zadania pisał: portu)44. „Łódź”.
jest to ciężkim Zgodnie z decyzją przyszłego naczelnego Z zadania, jakie otrzymała Armia „Łódź,”
uchybieniem Naczelnego wodza, o przyjęciu linearnego ugrupowania wynikało, że powinna częścią sił (oddział
Wodza, że skazywał nas
na domysły, a nie określił
strategicznego sił polskich w przededniu wydzielony) opóźniać działania przeciwni-
tego wyraźnie. Na wspomnie- wybuchu drugiej wojny światowej, więk- ka na przedpolu, bronić Piotrkowa i Łodzi
nia te (Odpowiadam szość armii rozpoczęła przygotowania do oraz być w gotowości do wykonania zwro-
głosom o wrześniu) obrony o charakterze stałym i tworzyła tów zaczepnych na własnym obszarze ope-
powołuje się autor monografii (dosyć powszechnie) w swoim składzie gru- racyjnym i na korzyść Armii „Poznań”.
armii Jan Wróblewski.
py operacyjne. Powinna też nadzorować kierunek Radom-
(J. Wróblewski: Armia sko–Skarżysko. W rozkazie naczelnego
„Łódź” 1939. Warszawa 1975, Rzeczywistość wojenna wodza nie określono dla niej, jak w wypad-
s. 33).
W czasie działań wojennych we wrześniu ku armii skrzydła północnego („Modlin”,
1939 roku utworzono kilkanaście grup „Pomorze”, „Poznań”), ostatecznej pozycji
operacyjnych. Organizowano je powszech- obrony45. Zatem, zadanie dla armii zostało
nie w strukturach armii, ale zdarzały się rów- przedstawione mało precyzyjnie.
nież grupy operacyjne podlegające bezpo- Do realizacji tak postawionego zadania
średnio naczelnemu wodzowi („Wyszków”) Armia „Łódź” otrzymała: cztery dywizje
lub dowództwom frontów (grupy operacyj- piechoty, dwie brygady kawalerii46, cztery
ne: gen. Kruszewskiego, „Dniestr”, „Stryj” bataliony Obrony Narodowej (w składzie
czy grupa operacyjna kawalerii gen. Sieradzkiej Brygady Obrony Narodowej)47

40 S. Feret: Polska sztuka wojenna 1918–1939. Warszawa 1972, s. 152.


41 Podręcznik dla operacyjnej służby…, s. 2.
42 CAW: sygn. I.340.1.9. Pismo gen. Kutrzeby do Przewodniczącego Komitetu Wyższego Szkolnictwa Wojskowego, w sprawie przydziału artylerii do grupy operacyjnej.
43 Podręcznik dla prac sztabów w polu. Warszawa 1934, s. 11.
44 CAW: sygn. I.340.1.364. Akta szkolnictwa wojskowego.
45 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. T. 1, cz. 1, Londyn 1951, s. 286.
46 J. Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa 1975, s. 27.
47 K. Pindel: Obrona Narodowa 1937–1939. Warszawa 1979, s. 76.

60 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
oraz liczne oddziały różnych rodzajów Niezbyt precyzyjnie sformułowane zada-
broni – głównej i pomocniczej: piechoty nie nie mogło ułatwiać dowódcy armii pod-
(dwa bataliony strzelców i dwa bataliony jęcia decyzji… i nie ułatwiało. (3) Dyspro-
ckm), artylerii (pułk artylerii ciężkiej)48, sa- porcja pomiędzy szerokością obszaru obro- WYJAŚNIENIE NR 4

perów (kompania saperów Korpusu Ochrony ny (100 km w linii prostej) a ilością sił wy- Sieradz w planie naczelnego
Pogranicza, trzy grupy fortyfikacyjne)49, dzielonych do dyspozycji Armii „Łódź” wodza miał odgrywać rolę
przedmościa, z którego Armia
broni pancernej (dwa dywizjony pancerne, wprawdzie nie była tak znaczna, jak w wy- „Łódź” mogłaby wykonać
trzy kompanie czołgów i dwa pociągi pan- padku pozostałych armii, ale należy pamię- przeciwuderzenia. Łódź
cerne)50, broni przeciwlotniczej (dwie tać, że została ona ugrupowana na głównym i Piotrków wskazano jako
kompanie karabinów maszynowych i cztery kierunku uderzenia sił niemieckich, prowa- rejony, które należało
bezwzględnie utrzymać.
baterie przeciwlotnicze)51 i lotnictwa (dwie dzącym ze Śląska na Warszawę53. W sy-
eskadry myśliwskie, dwie eskadry obserwa- tuacji, kiedy nie wskazano wyraźnie osta-
cyjne i eskadra rozpoznawcza), łączności tecznej linii obrony, trudno mówić o głębo-
(kompanie: stacyjne, telefoniczne kablowe, kości obszaru. Punktem odniesienia dla
telefoniczne budowlane i radiowe) oraz siły głębokości obrony mogą być: Sieradz
i środki służb52. (70–80 km od granicy) oraz Łódź i Piotr-
Ogółem w związkach taktycznych i od- ków (odpowiednio: 120 i 90 km od gra-
działach armii znalazło się: blisko 90 tysię- nicy)54. (4)
cy żołnierzy, 81 czołgów i samochodów Kilkakrotnie zmieniano decyzję, co do
pancernych, 49 samolotów, ponad 250 dział przyjęcia wstępnego ugrupowania.
artylerii polowej i 140 dział przeciwpancer- Najpierw zamierzano wysunąć na przed-
nych, około 2,5 tysiąca karabinów maszyno- pole dwie dywizje piechoty i brygadę ka-
wych oraz blisko 500 granatników i moź- walerii. W połowie sierpnia zdecydowano
dzierzy (tab. 4). prowadzić działania opóźniające tylko

Tabela 4. Siły i środki związków taktycznych i oddziałów


Armii „Łódź” (31.08.1939 r.)
Działa Działa Czołgi Moździerze Karabiny
Armia „Łódź” Żołnierze Samoloty
(75–55 mm) ppanc. (sam. panc.) i granatniki maszynowe
2 Dywizja Piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
10 Dywizja Piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
28 Dywizja Piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
30 Dywizja Piechoty 16 492 48 27 – – 101 458
Wołyńska Brygada
7300 16 22 - - 11 199
Kawalerii
Kresowa Brygada
6465 16 18 - - 9 162
Kawalerii
1 Pułk Kawalerii KOP 600 - 2 - - - 48
Sieradzka Brygada
2228 - - - - 28 48
Obrony Narodowej
piechota 4122 - - - 30 126
artyleria 1700 24 - - - - 12
broń pancerna 923 8 - 81 - - 36
lotnictwo - - 49 - -
Razem: 89 306 256 140 81 49 482 2469

Źródło: J. Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa 1975, s. 27–29.

48 K. L. Galster: Księga pamiątkowa artylerii polskiej 1914–1939. Londyn 1975, s. 384.


49 Z. Cutter: Polskie wojska saperskie w 1939 r. Częstochowa 2003, s.172, 318–320.
50 R. Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa 2004, s. 88.
51 M. Kopczewski, Z. Moszumański: Polska obrona przeciwlotnicza w latach 1920–1939. Pruszków 1996, s. 146.
52 J. Wróblewski: Armia „Łódź”…, s. 28.
53 W. Iwanowski: Kampania wrześniowa 1939. Warszawa 1961, s. 93–94.
54 Polskie Siły Zbrojne w drugiej…, s. 286.

Kwartalnik Bellona 1/2010 61


Sztuka wojenna
Tabela 5. Parametry operacyjno-taktyczne operacji (w rejonie Sieradza), zalecając jednocześnie
obronnej Armii „Łódź” wysłanie na przedpole silnych oddziałów
wydzielonych57. (5) W sytuacji styczności
Szerokość Głębokość Liczba Liczba z przeciwnikiem oddziały te miały się wy-
Związek taktyczny obrony Obrony obiektów da na km cofać na główną linię obrony58. W ogólnym
(km) (km) fortyfikacyjnych obrony rozkazie operacyjnym dowódcy armii nie po-
10 Dywizja Piechoty 25 10–12 15 1–10 stawiono zadania dla 2 Dywizji Piechoty59.
28 Dywizja Piechoty 20 10–12 4 1–20 Dywizja kończyła przegrupowanie na
obszar armii (na południe od Łodzi)60
30 Dywizja Piechoty 35 10–12 17 1–30
(tab. 5).
2 Dywizja Piechoty 30–35 – – 1–12 Aktywność podkreślana w sposobie pro-
Razem: 110–115 10–12 36 1–18 wadzenia obrony wskazuje, że zamiarem
dowódcy armii była operacja obronna
siłami kawalerii. W ostatniej chwili wysu- ruchowa. I jeśli przyjąć, że położona
nięto jednakcałość sił na przedpole55. 70–120 kilometrów od granicy linia Warty
Na obszarze powierzonym armii nie ist- i Widawki mogłaby stanowić rubież obron-
niała żadna możliwość obrony pozycyjnej ną61, na której należało ostatecznie zatrzy-
posiadanymi siłami. Byłoby to swoiste ugru- mać przeciwnika i stworzyć warunki do
powanie kordonowe, pozbawione zdolności wykonania zwrotu zaczepnego, to sposób
manewrowych. Na główną pozycję obrony podziału sił wyraźnie mija się z ideą pro-
ostatecznie wybrano linię Warty i Widawki. wadzenia operacji obronnej sposobem
W nadgranicznej części obszaru armii nie manewrowym.
było żadnych wyraźnych przeszkód tereno- W odwodzie pozostawiono zaledwie jed-
WYJAŚNIENIE NR 5 wych. Kompleksy leśne nie mogły stanowić ną dywizję (i to jeszcze niepełną), czyli
Podstawą organizacji zbyt poważnej przeszkody dla niemieckich jedną czwartą posiadanych sił i środków.
każdego oddziału wydzielo- jednostek zmechanizowanych i pancernych. Wprawdzie w najbliższym czasie powinny
nego (OW) miał być pułk Wspomniane rzeki mogły już być przeszko- dotrzeć dywizja piechoty i brygada kawale-
(piechoty lub kawalerii).
Wzmacniano je: baonami dą przeciwpancerną. rii, ale w planie operacji (i słusznie) ich nie
Obrony Narodowej, Podjęcie przez Armię „Łódź” jakichkol- uwzględniano. Brak naturalnych przeszkód
dywizjonami (bateriami) wiek działań zaczepnych (zalecała je dyrek- utrudniał (a nawet uniemożliwiał) prowadze-
artylerii, kawalerią dywizyjną, tywa naczelnego wodza) było nie do pomy- nie skutecznych działań opóźniających na
kompaniami czołgów
rozpoznawczych, a nawet
ślenia. Jedynie w sprzyjających okoliczno- większą skalę.
pociągiem pancernym. Pasy ściach mogła ona wykonać lokalne kontrata- Nie oznacza to, że działań takich w ogó-
działania każdego oddziału ki batalionem lub pułkiem, ale działania te le nie należało planować, ale kierowanie na
wydzielonego wynosiły średnio nie mogły rozstrzygać nawet o losach dywi- przedpole trzech czwartych sił w takich oko-
20 kilometrów, zaś głębokość zji, a tym bardziej operacji obronnej armii. licznościach nie było rozważnym posunię-
na poszczególnych kierunkach
od 30 do 60 kilometrów Do pierwszego rzutu wydzielono wszystkie ciem. Pozbawiało, wbrew pozorom, dowód-
(od pozycji głównej). dywizje piechoty i brygady kawalerii56. cę swobody działania w głębi obrony.
W chwili wybuchu wojny Armia „Łódź” Oddziały piechoty wysunięte tak głęboko na
posiadała na miejscu tylko jedną (Wołyńską) przedpole, w konfrontacji z jednostkami
brygadę kawalerii. Kresowa Brygada szybkimi przeciwnika, mogły nie zdążyć na
Kawalerii dopiero 3 września dotarła na czas obsadzić głównej rubieży obrony. Nie
obszar operacyjny armii. Dwie z dywizji będziemy już wspominać o jakimkolwiek
(28 Dywizję Piechoty i 30 Dywizję Piechoty) przejściu do zwrotu zaczepnego (po kilku
oraz Wołyńską Brygadę Kawalerii wysunię- dniach prowadzenia działań opóźnia-
to głęboko na przedpole (30–60 km). Jedną jących).
dywizję (10 Dywizję Piechoty) ześrodkowa- Szerokość głównej rubieży obrony wy-
no na wysokości głównej pozycji obrony nosiła 80 kilometrów i była przyzwoita,

55 J. Wróblewski: Armia „Łódź”…, s. 35–36.


56 J. Przemsza-Zieliński: Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej. Warszawa 1995, s. 385.
57 J. Wróblewski: Armia „Łódź”…, s. 56–58.
58 Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł. Warszawa 1968, s. 263–264. Inicjatorem wysunięcia sił głównych armii na przedpole głównej pozycji obrony był dowódca
armii.
59 Ogólny rozkaz operacyjny nr 1 dowódcy Armii „Łódź” (31.08.1939 r.). W: Wojna obronna Polski…, s. 380–383.
60 T. Jurga: Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 r. Warszawa 1975, s. 208.
61 A. Aksamitowski: Fortyfikacje stałe w II Rzeczypospolitej. Warszawa 2001, s. 176–177. Na rubieży tej wzniesiono 36 obiektów fortyfikacyjnych. Odpowiednio: 10 DP –
piętnaście, 28 DP – cztery i 30 DP – siedemnaście.

62 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna

25 km
40 km

50–60 km

20 km
20 km
30–35 km 35 km
20 km

22 km
20 km

12 km

Rys. 8. Ugrupowanie obronne Armii ,,Łódź” (31.08.1939 r.)

jak na warunki polskie. Szerokości pasów pod dowództwem generała Franciszka


obrony poszczególnych związków taktycz- Dindorfa-Ankowicza (dywizja piechoty
nych wynosiły odpowiednio: 20 kilome- i brygada kawalerii).
trów – 28 Dywizja Piechoty, 25 kilo-
metrów – 10 Dywizja Piechoty i 35 ki- Grupa Operacyjna „Piotrków”
lometrów – 30 Dywizja Piechoty. Głębo- Początkowo dowódca Armii „Łódź” nie
kość obrony nie powinna przekraczać przewidywał utworzenia w jej strukturze
10–12 kilometrów. Rubież tę poszerzono żadnej grupy operacyjnej. Do podjęcia
o kolejne 30–35 kilometrów (na kierunku takiej decyzji skłoniła go trudność w wy-
Piotrkowa) i przewidziano do jej obsadze- konaniu powierzonego zadania, a przede
nia 2 Dywizję Piechoty. W czasie organi- wszystkim kłopoty związane z dowo-
zowania zgrupowań dywizyjnych (później dzeniem związkami taktycznymi i oddzia-
oddziałów wydzielonych) oddziały arty- łami rozrzuconymi na rozległym obszarze.
lerii rozdzielono (w miarę równomiernie) Ideą utworzenia Grupy Operacyjnej
do każdego z nich. „Piotrków”62 było objęcie wspólnym
Już w pierwszym dniu kampanii wrze- dowództwem wszystkich sił prowadzących
śniowej na pozycje obronne Armii „Łódź” działania na południowym skrzydle
uderzyły główne siły dwóch armii armii.
niemieckich. Aby uporządkować dowodze- Odcinek piotrkowski, szczególnie new-
nie operacyjne, w ramach armii zdecy- ralgiczny w ocenie dowódcy armii, znaj-
dowano się utworzyć dwie grupy ope- dował się zbyt daleko od miejsca postoju
racyjne. Pierwsza z nich, Grupa Operacyjna sztabu, aby można było stamtąd skutecz-
„Piotrków”, miała ubezpieczać południo- nie reagować na szybko zmieniającą się
we skrzydło armii. Podobne zadanie, na sytuację. Poza tym, bezpośrednio na
północy, otrzymała grupa operacyjna tyłach kierunku powierzonego grupie

62 M. Bielski: Grupa operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa 1991, s. 16–17.

Kwartalnik Bellona 1/2010 63


Sztuka wojenna

GRUPA OPERACYJNA ,,PIOTRKÓW”

30 DP WOŁYŃSKA BK 2 pal 2 pp 8 kp łączn.

30 pal 82 pp 12 p.uł. 21 dyon panc. 7 baon ckm 20 kp łączn.

30 dac 83 pp 21 p.uł. pociąg panc. nr 53 pluton 34 kp łączn.


lotn. tow.

41 kczr 84 pp 19 p.uł. 2 bczl 138 pl żand. 35 kp łączn.

2 psk 11 bs 206 kp asyst.


2 dyon 4 pac

2 dak

Źródło: M. Bielski: Grupa operacyjna,,Piotrków”1939. Warszawa 1991, s. 20.

Rys. 4. Podział sił w Grupie Operacyjnej ,,Piotrków” (3.09.1939 r.)


operacyjnej koncentrowały się związki piero 1 września. Ostatecznie w jej skład
taktyczne odwodowej Armii „Prusy”, weszły: dywizja piechoty, brygada kawa-
co wymagało stałego uzgadniania wielu lerii, batalion ciężkich karabinów maszy-
istotnych kwestii. Zbytnie angażowanie się nowych, dywizjon artylerii ciężkiej oraz
tu dowódcy armii rozpraszałoby go, zaś oddziały innych rodzajów broni i służb65
dla dowódców dywizji organizowanie (rys. 4). Wśród oddziałów tych znalazły
współdziałania mogłoby się okazać zbyt się: kompania asystencyjna, pluton żan-
trudne. darmerii, stacyjna kompania łączności,
Ustalono, że dowództwo i sztab Grupy kompania telefoniczno-kablowa, kompa-
Operacyjnej „Piotrków” zostanie zorganizo- nia telefoniczno-budowlana i kompania
wany w większości z oficerów Dowództwa radiowa.
Okręgu Korpusu IV („Łódź”), zaś dowódca W pierwszych dniach wojny, oprócz wspo-
okręgu korpusu zostanie dowódcą grupy mnianych związków taktycznych i oddzia-
operacyjnej63. Organizację sztabu grupy łów, w składzie grupy operacyjnej znalazły
rozpoczęto 25 sierpnia. Miał się składać się również: pułk piechoty, pułk artylerii,
z jedenastu oficerów (łącznie z dowódcą). batalion strzelców, batalion czołgów lekkich,
Niestety, nie udało im się podjąć od począt- dywizjon pancerny, pociąg pancerny, kom-
ku właściwej działalności sztabowej, albo- pania czołgów rozpoznawczych oraz pluton
wiem większość z nich do wybuchu wojny lotnictwa towarzyszącego66.
pozostawała na dotychczasowych stanowi- Ogółem, w związkach taktycznych
skach64. i oddziałach Grupy Operacyjnej „Piotrków”
Skład grupy operacyjnej zmieniał się zebrano: ponad 32 tysiące żołnierzy, 73 czoł-
wraz z kolejnymi planami jej użycia. gi i samochody pancerne, 3 samoloty, ponad
Oficjalnie Grupę Operacyjną „Piotrków” 100 dział artylerii polowej i blisko 60 dział
powołano (rozkazem dowódcy armii) do- przeciwpancernych, ponad 800 karabinów

63 Materiał i Dokumenty Wojskowego Instytutu Historycznego (MiD WIH): sygn. II/2/99. W. Thommée: Od Warty do Wisły i Modlina. Przyczyny, skutki, konsekwencje,
s. 40–42.
64 MiD WIH: sygn. II/3/112. J. Kwieciński: Chronologiczny przebieg wydarzeń w GO gen. Thomméego w kampanii wrześniowej, s. 1. Autor do 31 sierpnia pracował w odd-

ziale operacyjnym armii.


65 Ogólny rozkaz operacyjny nr 2 dowódcy armii „Łódź” (1.09.1939 r.). W: Wojna obronna Polski 1939…, s. 425–426.

66 M. Bielski: Grupa operacyjna „Piotrków”…, s. 20.

64 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
Tabela 6. Siły i środki Grupy Operacyjnej „Piotrków” (3.09.1939 r.)
Działa Działa Czołgi Moździerze Karabiny
Grupa Operacyjna „Piotrków” Żołnierze Samoloty
(75–55 mm) ppanc. (sam. panc.) i granatniki maszynowe
30 Dywizja Piechoty 17 113 60 27 13 – 101 464
Wołyńska Brygada Kawalerii 9009 16 22 60 – 26 239
2 Pułk Piechoty 3357 2 9 – – 33 111
2 Pułk Artylerii 1700 24 – – – – 6
Pluton lotnictwa towarzyszącego – – – 3 – –
Baon ciężkich karabinów
993 – – – – – 36
maszynowych (ckm )
Razem: 32 172 102 58 73 3 160 820

maszynowych oraz blisko 200 granatników mi związkami taktycznymi i oddziałami


i moździerzy (tab. 6). armii70.
W chwili utworzenia Grupy Operacyjnej
„Piotrków” właściwe decyzje dotyczące Wnioski
ugrupowania zostały podjęte przez dowód- Z kilkunastu grup operacyjnych zorgani-
cę armii. Dowódcy grupy pozostało jedynie zowanych podczas kampanii wrześniowej
odpowiednie koordynowanie działań po- 1939 roku kilka było nimi jedynie z nazwy
szczególnych związków taktycznych i od- (grupy: „Stryj”, „Dniestr”, „Czersk” czy
działów w operacji. Pas obrony wysuniętej grupa „Jasło”). Wielkością sił i środków nie
w kolano Warty 30 Dywizji Piechoty wyno- odpowiadały nawet ekwiwalentowi dywizji,
sił 22 kilometry. Na pasie o podobnej szero- a zdarzały się też grupy w sile wzmocnione-
kości miał prowadzić działania opóźniające go pułku (grupa operacyjna gen. Prze-
oddział wydzielony, wysunięty jeszcze włockiego). W takim wypadku wyznaczni-
głębiej na przedpole (głębokość opóźniania kiem jej operacyjności był raczej stopień
sięgała 40 km)67. Wysuniętą 30–60 kilome- wojskowy dowódcy niż zorganizowane
trów na przedpole Wołyńską Brygadę w jej składzie siły. Specyficznym obszarem
Kawalerii ugrupowano na pasie szerokości obrony i sposobem organizacji wyróżniała
12 kilometrów. się grupa dowodzona przez generała
W pierwszych dniach września brygada Waleriana Czumę. Organizowana z zamia-
stoczyła (pod Mokrą i Ostrowami) dwu- rem obrony miasta dysponowała znacznie
dniową bitwę z niemieckim XVI Korpusem większą liczbą oddziałów przeciwlotniczych
Pancernym68. W tym samym czasie dywi- i saperów71.
zja piechoty prowadziła (częścią sił) dzia- Skład wielu grup operacyjnych, pod
łania opóźniające na przedpolu Warty. względem liczby związków taktycznych pie-
Następnie wycofała się na linię Warty, aby choty i kawalerii, był zbliżony do założeń
3 września przejść do obrony na głównej przedwojennych. Nieco gorzej wyglądała
rubieży. sytuacja z przydziałem oddziałów pozosta-
Przez kolejne dwa dni dywizja piecho- łych rodzajów broni. Niewiele z nich otrzy-
ty utrzymała pozycję i zadała przeciw- mało dodatkowe dywizjony artylerii czy
nikowi poważne straty 69. Po przeła- kompanie saperów. Średnio, każdą z grup
maniu (5 września) głównej rubieży wzmocniono jedynie kompanią czołgów,
obrony armii (nad Wartą) oddziały Grupy zamiast przewidywanego baonu. Tylko
Operacyjnej „Piotrków” przeszły do w jednej z nich – w Grupie Operacyjnej
odwrotu. Kilka dni później dowódca „Bielsko” – liczba sił przekroczyła etat
grupy – generał Wiktor Thommée – przyjęty dla optymalnego składu, za to
przejął dowództwo nad pozostały- w wypadku środków do etatu zabrakło jej

67 J. Wróblewski: Armia „Łódź”..., s. 56–58.


68 I. Malinowski: Bój pod Mokrą. „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1979 nr 3, s. 172–189.
69 MiD WIH: sygn. II/2/191. T. Kierst: Kronika działań 30 Poleskiej DP w kampanii wojennej w miesiącu wrześniu 1939 r., s. 12–20.
70 M. Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. T. 2, Warszawa 1983, s. 289.
71 A. Polak: Związki operacyjne…, s. 259.

Kwartalnik Bellona 1/2010 65


Sztuka wojenna
Tabela 7. Siły i środki grup operacyjnych w kampanii wrześniowej 1939 roku
Działa Działa Moździerze Karabiny
Grupa operacyjna Żołnierze Czołgi Samoloty
(75–55 mm) ppanc i granatniki maszynowe
Etat „P” 43 766 148 76 49 24 213 1172
„Czersk” 10 535 28 24 21 6 52 247
„Wschód” 37 288 102 54 – 6 250 1056
„Koło” 40 194 124 60 13 – 249 1010
„Piotrków” 32 172 102 58 73 3 160 820
gen. Ankowicza 27 983 64 59 47 – 129 741
„Śląsk” 40 906 144 39 13 3 101 609
„Bielsko” 44 818 132 67 52 12 194 1184
„Jasło” 11 920 10 24 – – 47 267

16 dział i 12 samolotów. W pozostałych Nie skorzystano z doświadczeń i ostrze-


grupach różnice były już o wiele wyraźniej- żeń generała Żeligowskiego. Przygotowanie
sze (tab. 7). etatowych dowództw i sztabów czy zapew-
Doświadczenia z użycia grup operacyj- nienie grupom operacyjnym wyposażenia
nych (piechoty i kawalerii) w kampanii wrze- w odpowiednie służby (do zaopatrywania
śniowej, ich miejsce i rola w ugrupowaniu się we wszystkie środki materiałowe i żyw-
operacyjnym oraz otrzymane zadania nościowe, potrzebne do prowadzenia opera-
potwierdziły, że koncepcja ich tworzenia cji) pozostało na etapie projektów.
w ramach armii była słuszna. Niestety, jeśli Podsumowaniem doświadczeń grup ope-
liczba związków taktycznych (piechoty i ka- racyjnych w polskiej sztuce wojennej okre-
walerii) oraz oddziałów pozostałych rodza- su międzywojennego mogą być słowa ge-
jów broni była zbliżona do składu optymal- nerała Antoniego Szyllinga (dowódcy Armii
nego, to przydziału służb (niezwykle istot- „Kraków” we wrześniu 1939 roku):
nych w sprawnym funkcjonowaniu grup) nie Gdy wojna mija, staje się tematem po-
potraktowano zbyt poważnie. Pomysł two- wszechnym. Wszystko wydaje się łatwe.
rzenia grup operacyjnych bez organicznej Mnożą się fachowe lub niefachowe opinie
łączności, służb i własnego zaopatrzenia i oceny. Wylicza się zasługi, podkreśla
wydaje się mało rozsądny. winy i błędy, tworzy się nowe plany rzeczy
Podobnie przedstawiała się sytuacja z ich już bezpowrotnie minionych […] Nie nowe
dowództwami i sztabami. Rzadko organi- to spory i niezawodnie powstały z dobrych
zowano je na bazie etatowego dowództwa intencji, ale gdy przychodzi następna – z wła-
okręgu korpusu. Takim przykładem była snej woli lub z przymusu – bierze się
właśnie Grupa Operacyjna „Piotrków”. karabin do ręki i ...strzela. I wtedy strzela się
Pozostałe dowództwa i sztaby były w znacz- kiepsko, a dowodzić nie umie72.
nej mierze improwizowane przez podział Jeśli grupy operacyjne prowadziły (pod-
sztabu jednej z dywizji piechoty (brygady czas kampanii wrześniowej 1939 roku) sku-
kawalerii). Do niektórych z nich kierowano tecznie działania przez dłuższy czas (np.
oficerów z różnych jednostek i instytucji Grupa Operacyjna „Piotrków”, późniejsza
wojskowych. Organizacja większości grupa gen. Thomméego) było to zasługą tyl-
sztabów grup operacyjnych odbiegała znacz- ko i wyłącznie kunsztu i wyszkolenia ich do-
nie od etatów przyjętych w założeniach wódców i żołnierzy.  g
teoretycznych.

72 A. Polak: Praktyczny wymiar zasad sztuki wojennej. Warszawa 2003, s. 5.

66 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka operacyjna
a strategia w Afganistanie
Według poglądów NATO, wojsko prowadzi operacje zgodnie z artykułem V Traktatu Północnoatlantyckiego
lub operacje reagowania kryzysowego, w których skład wchodzą operacje wsparcia pokoju. Te ostatnie są
prowadzone w Afganistanie. Chociaż biorą w nich udział głównie siły zbrojne, to niezmiernie ważne jest
zaangażowanie komponentu cywilnego. Środkiem ciężkości operacji afgańskiej nie jest zwycięstwo
militarne, lecz społeczeństwo afgańskie. Rolą ISAF jest pomoc w tworzeniu nowej rzeczywistości w Afga-
nistanie.

In NATO, operations are conducted in compliance with Article 5 of the North Atlantic Treaty.
płk dr Fast response operations include peace stabilization operations, which are now conducted in
JACEK TREMBECKI Afghanistan. Although mainly the armed forces take part in such operations, the engagement of
civil component is still extremely important. The centre of gravity in Afghan operation is not
kierownik Zakładu Operacji a military victory, but the Afghan society. The ISAF’s role is to help to create new reality in
Pokojowych i Reagowania
Afghanistan.
Kryzysowego. Absolwent
Wyższej Szkoły Oficerskiej

O
Wojsk Zmechanizowanych
we Wrocławiu i Akademii d dłuższego czasu trwają dyskusje, —  wojną, ponieważ wojna to stan stosun-
Obrony Narodowej. Uczestnik które dotyczą strategii oraz celów ków pomiędzy dwoma podmiotami prawa
operacji pokojowej UNTAC Międzynarodowych Sił Wsparcia międzynarodowego, a NATO nie zerwało
w Kambodży, operacji
stabilizacyjnej w Iraku oraz
Bezpieczeństwa (International Security z nikim stosunków pokojowych i nie jest
operacji wsparcia pokoju Assistance Force – ISAF) w Afganistanie, stroną w konflikcie.
ISAF w Afganistanie. działających w ramach operacji wymusza- Czym w związku z tym jest operacja
nia pokoju. Nie zawsze są one poparte ISAF? Na podstawie porozumienia zawar-
racjonalnymi argumentami i zbyt często są tego w grudniu 2001 roku w Bonn pomię-
zabarwione emocjami. Jeśli chcemy odpo- dzy rządem Afganistanu, reprezentowanym
wiedzieć na pytania, jaka powinna być przez większość przedstawicieli ugrupowań
strategia i jakie cele powinny osiągać siły działających w tym kraju, i NATO oraz
wielonarodowe, musimy przede wszystkim rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr
ustalić zarówno stan obecny, jak i typ ope- 1386, która powołuje operację w Afganistanie
racji. Po określeniu podstawy naszych zgodnie z rozdziałem VII Karty Narodów
rozważań kolejnym etapem będzie rozwią- Zjednoczonych, możemy stwierdzić, że ope-
zanie problemu czy sztuka operacyjna po- racja ISAF jest jedną z operacji reagowania
może nam znaleźć odpowiedź na pytanie: kryzysowego (zgodnie z AJP 3.4), konkret-
w jakim kierunku powinny być prowadzo- niej: operacją wsparcia pokoju (AJP 3.4.1),
ne działania w Afganistanie? a jeszcze dokładniej, ze względu na pod-
stawy prawne (wspomniany rozdział VII
Operacje wsparcia pokoju Karty…) i na cel, operacją wymuszania po-
W punkcie wyjścia rozważań należy pod- koju (Peace Enforcement Operation).
kreślić, że operacja ISAF nie jest: Rodzaje operacji, jakie może prowadzić
—  operacją stabilizacyjną, gdyż jest to NATO, oraz zależności pomiędzy nimi
termin z doktryny USA, który obejmuje przedstawiono na rysunku 1.
zbiór wszelkiego rodzaju działań amerykań- Należy też wskazać podstawową różnicę
skich sił zbrojnych wspierających dyplo- pomiędzy dwoma zasadniczymi zbiorami
mację amerykańską, która, jak pokazuje operacji, które może podejmować sojusz, to
praktyka, nie zawsze potrzebuje autoryzacji znaczy wynikającymi z artykułu V Traktatu
organizacji międzynarodowych (np.: Irak Północnoatlantyckiego i operacjami reago-
2003 r.); wania kryzysowego. Operacje reagowania
—  operacją pokojową, gdyż są to działa- kryzysowego są wartością dodaną do zadań
nia komponentów wojskowych dowodzo- traktatowych sojuszu. Zostały określone już
nych bezpośrednio przez struktury ONZ; w czasie funkcjonowania NATO i nie wy-

Kwartalnik Bellona 1/2010 67


Sztuka wojenna

Operacje z art. V
Art. V traktatu waszyngtońskiego
głosi, iż zbrojna napaść na jednego Operacje reagowania kryzysowego
lub kilku jego sygnatariuszy dokonana
w Europie lub Ameryce Północnej •  operacje wspierające działania humanitarne
będzie uważana za napaść przeciwko •  operacje zwalczania klęsk żywiołowych
wszystkim stronom traktatu. W wyko- •  operacje poszukiwawczo-ratownicze Operacje wsparcia pokoju
naniu prawa do indywidualnej lub zbi- •  operacje ewakuacyjne
orowej samoobrony, zgodnie z art. 51 •  operacje wspierające wycofanie sił •  zapobieganie konfliktom
Karty Narodów Zjednoczonych, wszy- •  operacje wymuszające sankcje i embargo •  tworzenie pokoju
scy sygnatariusze zobowiązali się •  operacje wsparcia pokoju •  budowanie pokoju
udzielić napadniętemu pomocy, jaką •  utrzymywanie pokoju
uznają za konieczną, nie wyłączając •  wymuszanie pokoju
użycia siły zbrojnej. •  operacje humanitarne

Rys. 1. Rodzaje operacji według NATO


pływają bezpośrednio z zapisów dokumen- i współdziałających z nimi organizacji mię-
tu waszyngtońskiego. W związku z tym dzynarodowych (ONZ, UE itp.), rządowych
decyzja o ich podjęciu przez sojusz i proces i pozarządowych nie jest zniszczenie sił
generowania sił na ich potrzeby podlegają talibów – coraz częściej teraz nazywanych
innym zasadom niż w wypadku operacji siłami rebelianckimi lub terrorystycznymi,
wynikających z artykułu V, na których lecz pozbawienie ich bazy, czyli wsparcia ze
WYJAŚNIENIE NR 1
potrzeby są stworzone zawczasu zarówno strony społeczeństwa. (2)
W Radzie Północnoatlan- struktury dowodzenia, relacje dowodzenia, Z analizy działań przeciwpartyzanckich,
tyckiej na stałe jest nasz
przedstawiciel w randze
jak i siły podzielone na poszczególne kate- które mogą stanowić odniesienie dla działań
ambasadora. Jest to realne gorie użycia. Należy zaznaczyć, że w tym w niektórych rejonach Afganistanu, wyni-
narzędzie, dzięki któremu wypadku są zaangażowane wszystkie pań- ka, że w punkcie wyjścia, czyli przed pod-
możemy mieć wpływ na stwa NATO proporcjonalnie do swojego jęciem jakichkolwiek kroków, siły aktywnie
modyfikację i/lub zmianę potencjału. występujące przeciwko legalnym władzom
celów operacji w Afganistanie.
Po wypracowaniu stanowiska W odniesieniu do operacji reagowania to około jeden procent społeczeństwa,
polskiego i zaprezentowaniu kryzysowego w Afganistanie należy zadać 60–70 procent to cześć neutralna lub obo-
go radzie, w ramach jeszcze jedno pytanie: co jest celem ISAF? jętna i 20–30 procent to część wspierająca
negocjacji, możemy się starać Cel działań każdych sił wielonarodowych, rząd. Celem ISAF jest więc, dzięki zsynchro-
wprowadzić zmiany w operacji,
w tym w naszych siłach, które tworzonych w ramach NATO, jest opisany nizowaniu działań bojowych, szkoleniu sił
są integralną częścią w określanym przez Radę Północnoatlan- rządowych, działaniom humanitarnym,
Wielonarodowych Sił tycką stanie końcowym działania (End wsparciu rządu i władzy lokalnej, rozwojo-
Połączonych kierowanych State). (1) W wypadku Afganistanu przyję- wi ekonomicznemu oraz działaniom w dzie-
przez Dowództwo Sił
Sojuszniczych NATO (Allied
to, że siły ISAF mają za zadanie wspierać dzinie komunikacji społecznej, zmiana tych
Command Operations – rząd Afganistanu (GIRoA) w sprawowaniu proporcji. Jeśli nawet założymy, że w wyni-
ACO) znajdujące się i rozszerzeniu władzy w kraju oraz stworze- ku działań sił koalicyjnych nastąpi wzrost
w Mons w Belgii. niu warunków do odbudowy i rozwoju. tak zwanej grupy aktywnej przeciwników do
W związku z tym ich celem nie jest wygra- pięciu procent, to celem głównym jest zwięk-
na lub zwycięstwo, jak określają to niektó- szenie grupy wspierającej władzę legalną do
rzy eksperci. Zwyciężyć mają Afgańczycy, 60–70 procent, co powinno nastąpić w wy-
a nie siły wielonarodowe, których zadaniem niku zmniejszenia grupy obojętnej i neutral-
jest tylko wspieranie rządu afgańskiego nej do poziomu 20–30 procent (rys. 2).
w jego wysiłkach do stworzenia – po nie-
malże trzydziestu latach działań – normal- Kategorie sztuki operacyjnej
nie funkcjonującego państwa. Przy tak okre- w operacjach wsparcia pokoju
ślonym pożądanym stanie końcowym ope- Jeżeli przyjmiemy taki cel działania
racji celem działania sił wielonarodowych operacji wsparcia pokoju, to pojawia się

68 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna

Grupy aktywne/ Grupy aktywne/


terrorystyczne terrorystyczne
ok. 1 % ok. 5 %
Działania informacyjne

część
Działania kinetyczne/bojowe neutralna
obojętna
ok. 20–30%
część
Szkolenie narodowych sił bezpieczeństwa
neutralna
obojętna
ok. 60–70%

Działania humanitarne

część
Działania wspierające władzę centralną i lokalną wspierająca
rząd
ok. 60-70%

część Rozwój gospodarczy


wspierająca
rząd
ok. 20-30%

Cel działania:
umocnienie
struktur
Struktura demokratycznych
społeczeństwa przed Działania wielowymiarowe i rynkowych
rozpoczęciem działań Efekt: zmiany
w strukturze
społecznej

Rys. 2. Istota działań w operacjach wsparcia pokoju


pytanie: co w związku z tym jest środkiem powinny być sformułowane dość ogólnie,
ciężkości (Centre of Gravity – CoG) w tego aby nie ograniczać swobody w wyborze
typu działaniach. Środkiem ciężkości, czyli sposobu wykonania zadania. Jednak ogólni-
najistotniejszą kategorią sztuki operacyjnej, kowość określenia stanu końcowego ma
który jednocześnie stanowi punkt wyjścia również swoje minusy – sprawia problemy
do ukierunkowania planowania działań i wy- w stwierdzeniu czy już osiągnęliśmy stan
konywania zadań. W poszukiwaniu odpo- końcowy, czy też jeszcze nie. Z tego też
wiedzi na to pytanie w pierwszej kolejności względu oprócz stanu końcowego formułu-
przeanalizujmy stan końcowy, który jest je się jeszcze dodatkowo kryteria sukcesu
określony przed rozpoczęciem działań, (Criteria of success), czyli wymierne kryte-
i w zasadzie stanowi punkt wyjścia w trak- ria powodzenia, które pozwolą jednoznacz-
cie planowania operacji wsparcia pokoju. nie odpowiedzieć na pytanie: czy osiągnęli-
Stan końcowy jest charakteryzowany jako śmy stan końcowy naszego działania?
kompleks warunków politycznych i militar- Dylematy innego rodzaju, związane z for-
nych, których osiągnięcie oznacza, że zada- mułowaniem stanu końcowego, można
nie zostało wykonane, czyli opisuje stan śro- przedstawić na przykładzie sił brytyjskich
dowiska, jaki powinniśmy w wyniku działa- uczestniczących w operacji stabilizacyjnej
nia osiągnąć. Warunki, które go określają, „Iracka wolność” (“Iraqi Freedom”). W 2003

Kwartalnik Bellona 1/2010 69


Sztuka wojenna
roku stan końcowy, który miały osiągnąć si- również jest traktowany w sposób klasycz-
ły brytyjskie wykonujące swoje zadanie na ny. W celu jego wygenerowania analizuje-
południu Iraku w ramach sił koalicyjnych, my więc wszystko, co jest związane ze
WYJAŚNIENIE NR 2
określono następująco: zjednoczony, stabil- stroną, wobec której zamierza się prowadzić
Jak podaje Misja Wsparcia ny Irak, efektywny i reprezentatywny rząd, działania. Przede wszystkim staramy się
Narodów Zjednoczonych
w Afganistanie (United przestrzegający praw człowieka i ekonomii odpowiedzieć na pytanie: do czego dąży
Nations Assistance rynkowej i niestanowiący dłużej zagrożenia przeciwnik, czyli „co” (np.: teren kluczowy,
Mission Afghanistan – dla sąsiadów. Niestety, tak sformułowany manewr) lub „jakie siły” mogą zdecydować
UNAMA), w 2007 roku 46% stan końcowy nie jest możliwy do osiągnię- o osiągnięciu przez niego celu. Rozważania
ofiar cywilnych to ofiary
działań różnych grup
cia w znanej nam przyszłości. Nie było więc o źródle siły przeciwnika w operacjach
terrorystycznych, siły wielona- możliwe wycofanie się sił brytyjskich z Iraku reagowania kryzysowego są trudniejsze do
rodowe są odpowiedzialne bez przyznania się do porażki. Z tego też prowadzenia, gdyż nie ma w nich przeciw-
za spowodowanie 41% strat. względu w 2007 roku stan końcowy został nika w znaczeniu klasycznym. Mogą być
Pozarządowa Organizacja zmodyfikowany i określono go jako: umoż- nim, na przykład, siły przeciwne stabilizacji
Zajmująca się Ochroną Praw
Człowieka (Human Rights liwienie rządowi Iraku realizacji własnych sytuacji w rejonie objętym kryzysem. Takie
Watch – HRW) określa te zadań w samodzielnym i niepodległym pań- problemy napotykamy również w trakcie
straty na 950 osób w wyniku stwie. Tak sformułowany stan końcowy po- planowania operacji wymuszania pokoju,
działań różnych grup terrory- zwalał już na podjęcie decyzji o wyjściu która stanowi najintensywniejsze pod
stycznych i 434 ofiary cywilne
w wyniku działań sił wielonaro-
z Iraku z poczuciem jego osiągnięcia, czyli względem kinetycznym działania na rzecz
dowych. Natomiast w 2008 zakończenia operacji sukcesem. pokoju. W operacji tego rodzaju możemy
roku (wg UNAMA) straty Należy stwierdzić, że stan końcowy dla sił wyróżnić następujące fazy:
w wyniku działań różnych grup wykonujących zadania w trakcie operacji —  inwazji lub opanowania obszaru od-
terrorystycznych wyniosły wsparcia pokoju z jednej strony powinien powiedzialności w ramach operacji, w któ-
55%, a w wyniku działań sił
wielonarodowych – 39%, być na tyle precyzyjny, aby umożliwiał rej celem jest pokonanie sił przeciwnych pro-
z jednoczesnym zwiększeniem podjęcie dalszych czynności planistycznych, cesowi pokojowemu i zapewnienie sobie
liczby ofiar z 700 z drugiej – na tyle ogólny, aby był możliwy i siłom rządowym swobody manewru na jej
do 1160 osób. do osiągnięcia. obszarze;
Kolejnym etapem w planowaniu operacji —  stabilizacji, której celem jest, w wy-
wsparcia pokoju jest określenie środka cięż- niku działań sił wsparcia pokoju współdzia-
kości. Zarówno w teorii, jak i praktyce sta- łających z komponentem cywilnym, usta-
nowi on kluczowy element w planowaniu, bilizowanie sytuacji w rejonie odpowiedzial-
organizowaniu i realizacji operacji wsparcia ności;
pokoju. Środek ciężkości to źródło siły, —  normalizacji, której celem jest, dzię-
które na poziomie strategicznym możemy ki działaniom szeroko rozumianego kompo-
traktować dwojako: w sensie materialnym – nentu cywilnego we współdziałaniu z siła-
na przykład polityczne centrum państwa, mi wsparcia pokoju, stworzenie warunków
miejsce gdzie są podejmowane decyzje do- do przekazania wszelkiej odpowiedzial-
tyczące całości państwa (np. stolica, a w niej ności władzy centralnej i lokalnej.
instytucje centralne) lub w sensie niemate- Co w związku z tym może być środkiem
rialnym – wartość, jaką prezentuje sobą ciężkości, czyli źródłem siły w operacji
naród jako całość. Na poziomie operacyj- wsparcia pokoju? W planowaniu i organi-
nym rozważania nad środkiem ciężkości po- zowaniu działań w tak wrażliwym środo-
winny się ograniczyć do naszego zasięgu, wisku źródła siły powinno się szukać wła-
czyli naszego obszaru odpowiedzialności. śnie w tym środowisku. Przeanalizujmy
Zgodnie zresztą z zaleceniem Carla von jeszcze raz przedstawione wcześniej stany
Clausewitza, który jasno daje do zrozumie- końcowe i odpowiedzmy na pytanie: co
nia, że jest to skoncentrowanie sił użytych w nich jest częścią wspólną? Otóż w obu
do walki. Środek ciężkości zawsze jest znaj- występuje rząd kraju, w którym jest prowa-
dowany tam, gdzie masa jest skoncentrowa- dzona operacja wsparcia pokoju. Ale nie
na najgęściej1. W związku z tym stanowi cel może on funkcjonować samodzielnie.
najbardziej pożądany do uderzenia; jedno- Warunkiem, aby powstał i wykonywał
cześnie jest najtrudniejsze uderzenie w śro- swoje podstawowe zadania, jest poparcie
dek ciężkości. społeczeństwa. Tak dochodzimy do konklu-
W wypadku działań klasycznych, w któ- zji, że nie jesteśmy w stanie osiągnąć po-
rych punktem odniesienia w trakcie plano- żądanego stanu końcowego bez poparcia
wania jest przeciwnik, środek ciężkości społeczności lokalnej, czyli źródłem siły

1 C. von Clausewitz: O wojnie. Lublin 1995, s. 781.

70 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
w tego typu działaniach jest właśnie spo- —  Drugie zagadnienie to tworzenie wła-
łeczeństwo. dzy, zarówno na szczeblu lokalnym, jak
i centralnym. Jest to trudne, z tego względu,
Wybór strategii że w Afganistanie w wielu prowincjach,
Przeprowadźmy teraz analizę środka cięż- szczególnie południowych i wschodnich, jest
kości i starajmy się znaleźć relacje pomię- bardzo mało wykształconych ludzi. W two-
dzy środkiem ciężkości a innymi narzędzia- rzeniu władz lokalnych często trzeba się
mi planistycznymi – liniami operacyjnymi opierać na miejscowych przywódcach,
i punktami decydującymi. Jeżeli przyjmie- którzy, niestety, z reguły są skorumpowani,
my za środek ciężkości operacji wsparcia po- zarówno w sensie dosłownym, jak i przez
koju ISAF społeczeństwo afgańskie, to dal- swoją współpracę z każdym, kto tylko mógł
sza analiza przebiega według następującego się przyczynić do odniesienia jakiejkolwiek
algorytmu. korzyści przez ich klan. Częsta zmian
1. Ustalenie możliwości krytycznych sojuszy w Afganistanie to standard.
środka ciężkości (critical capabilities). Na
tym etapie analizy określamy możliwości Stan końcowy dla sił wykonujących zadania w trakcie operacji wsparcia pokoju
krytyczne, jakimi dysponuje środek ciężko- z jednej strony powinien być na tyle precyzyjny, aby umożliwiał podjęcie
ści, które mogą być wykorzystane zarówno dalszych czynności planistycznych, z drugiej – na tyle ogólny, aby był możliwy
przez nas, jak i przeciwników procesu poko- do osiągnięcia.
jowego. Taką możliwością krytyczną jest
wsparcie. Jeżeli będzie ono po naszej stro-
nie, to pozwoli nam osiągnąć stan końcowy —  Kolejne zagadnienie to rozwój.
operacji ISAF, określany jako stworzenie wa- Wieloletnie działania wojenne doprowadzi-
runków do samodzielnego i niezawisłego ły do sytuacji, w której nawet dobrze rozwi-
funkcjonowania rządu Islamskiej Republiki jające się w latach siedemdziesiątych rolnic-
Afganistanu, jeśli będzie po stronie talibów, two zostało zaniedbane. Nie ma w tej chwi-
uniemożliwi to działania i osiągnięcie stanu li w Afganistanie jakiejkolwiek dziedziny
końcowego operacji. gospodarki, która nie jest zapóźniona – mo-
2. Określenie wymagań krytycznych że oprócz produkcji maku – tutaj Afganistan
(critical requirements). Na tym etapie, jest w czołówce. Jest to kolejne wyzwanie
jeżeli już dysponujemy możliwościami dla ISAF, gdyż aby uporać się z tym proble-
krytycznymi, ustalamy, jakie wymagania mem, trzeba znaleźć rolnikom równie
należy spełnić, aby uzyskać i zachować dochodowe uprawy. Jako przykład można
wsparcie po naszej stronie. W wypadku podać Turcję, w której przed wstąpieniem do
Afganistanu wymagania krytyczne, które NATO również istniał problem uprawy
powinniśmy spełnić, w dużym uogólnie- maku, jednak go rozwiązano. Osobom upra-
niu, możemy zamknąć w czterech zagad- wiającym mak wydano koncesje, dzięki
nieniach. temu uchwycono zasięg problemu. Następnie
—  Pierwsze to bezpieczeństwo. W kra- rząd zobowiązał się do jego skupu. Pieniądze
ju, w którym od 1979 roku są prowadzone, uzyskano od firm farmaceutycznych z USA
z różnym nasileniem, działania wojenne, i Wielkiej Brytanii, które miały kupować
mieszkańcom brakuje przede wszystkim mak do celów farmaceutycznych. W ten
poczucia bezpieczeństwa, rozumianego za- sposób odcięto producentów od dostawców.
równo w sensie bezpieczeństwa indywidu- Jednocześnie stopniowo wprowadzano inne
alnego, klanowego, jak i państwowego. Jego uprawy, które w wypadku producentów
brak był i jest wykorzystywany przez maku były objęte kontraktami.
talibów. Od 1994 roku na kolejno opanowy- —  Ostatnim zagadnieniem jest komuni-
wanych obszarach Afganistanu konsekwent- kacja strategiczna, która obejmuje wymia-
nie powodowali oni, że ustawały walki wszel- nę informacji w każdej formie pomiędzy
kich sił lokalnych, ustanawiali prawo i za- siłami wsparcia pokoju (wojskiem) a środo-
pewniali spokój mieszkańcom. Decydowało wiskiem, w którym wykonują one zadanie,
to, i w dalszym ciągu decyduje, o poparciu w tym również z mediami. Talibowie nie mu-
dla nich. I nie szkodzi, że było to bardzo szą zabiegać o dostęp do mediów. Każdy ich
surowe prawo zwyczajowe, które ogranicza- zamach, porwanie, egzekucja są odnotowa-
ło wiele praw (w tym przede wszystkim praw ne we wszystkich mediach oraz w świado-
kobiet), ale funkcjonowało jakiekolwiek mości społeczności lokalnej, jako przejaw
prawo i każdy bez wyjątku jemu podlegał, ich aktywności i siły, a jednocześnie bezsil-
a to po tylu latach anarchii dawało poczucie ności ISAF w zapewnieniu bezpieczeństwa
bezpieczeństwa. nie tylko Afgańczykom, ale również sobie.

Kwartalnik Bellona 1/2010 71


Sztuka wojenna
Wśród wiadomości codziennych trudno zna- mieszkańców (w operacji KFOR w ok.
leźć dobre informacje o liczbie otwartych 60 razy mniejszym Kosowie uczestniczyło
szkół, szpitali i innych zrealizowanych ok. 60 tys. żołnierzy).
projektach. Zakłada się, że w działaniach przeciwpar-
Dobrze byłoby gdyby nasze społeczeństwo tyzanckich stosunek sił wojskowych do
było systematycznie i wiarygodnie informo- ludności cywilnej, której zapewnia się bez-
wane, na przykład za pomocą comiesięcz- pieczeństwo, powinien wynosić około 1 do
nego dodatku do jednego z dzienników, 50. W Afganistanie wynosił on 1 do 116,
o tym dlaczego jesteśmy w Afganistanie, jak w roku 2011, w wypadku gdy siły ANA,
wygląda codzienność polskiego kontyngen- ANP itp. osiągną 134 tysięcy, stosunek ten
tu i jak działalność naszych żołnierzy zmie- zmieni się jak 1 do 96.
nia prowincję Ghazni. Celem tej komunika- Z tego też względu podstawowymi
cji strategicznej byłoby kształtowanie i utrzy- celami zamachów są właśnie afgańscy poli-
manie poparcia dla naszego wysiłku w ope- cjanci, żołnierze, punkty werbunkowe itp.
racjach wsparcia pokoju, a jednocześnie Ponownie pytamy: dlaczego? Odpowiedź
w świadomości społecznej nie funkcjonowa- jest prosta: aby zniechęcić Afgańczyków
łyby tylko złe i tragiczne informacje z rejo- do wstępowania do formacji afgańskich
nu operacji. Spełnienie wszystkich wyma- i tym samym ograniczyć możliwości zapew-
gań stanowi z pewnością duże wyzwanie. nienia ludności bezpieczeństwa. Prowadzi
to do utraty jej wsparcia i zaniku chęci współ-
Talibowie nie muszą zabiegać o dostęp do mediów. Każdy ich zamach, porwanie, pracy.
egzekucja są odnotowane we wszystkich mediach oraz w świadomości społeczności —  W obszarze tworzenie władzy punk-
lokalnej jako przejaw ich aktywności i siły, a jednocześnie bezsilności ISAF ty krytyczne to: przedstawiciele władzy cen-
w zapewnieniu bezpieczeństwa nie tylko Afgańczykom, ale również sobie. tralnej i lokalnej, czyli gubernatorzy prowin-
cji, członkowie rad prowincji, subguberna-
torzy, przedstawiciele władzy na szczeblu
3. Określenie punktów krytycznych dystryktu itp., czyli osoby, które współdzia-
(critical vulnerabilities), czyli ostateczny łają z siłami ISAF, UNAMA i UE i tworzą
etap analizy środka ciężkości, w którym usta- administrację lokalną i centralną. Punktami
lamy punkty wrażliwe w zidentyfikowanych krytycznymi są również: kształt tworzone-
wymaganiach krytycznych. Określenie go przez Afgańczyków państwa, proces
punktów krytycznych, czyli podatnych na wyborów, sposób funkcjonowania poszcze-
działania zarówno nasze, jak i talibów, gólnych systemów państwowych, na przy-
poprzez które możemy doprowadzić do, kład sprawiedliwości – co jest bardzo wraż-
z jednej strony, zwiększenia odporności liwym punktem w założeniach dotyczących
poszczególnych wymagań na oddziaływa- powstającego państwa islamskiego, gdyż
nie talibów, a z drugiej – takiego kształtowa- oznacza odpowiedź na kluczowe pytanie:
nia tych wymagań, aby możliwie jak najpeł- czy system prawny powinien być niezależ-
niej i najszybciej uzyskać wsparcie społe- ny od religii, czy też oparty na Koranie?
czeństwa afgańskiego dla naszych działań. Kolejne punkty wymagające wypracowania
W wypadku Afganistanu punkty krytyczne to: struktura władz centralnych i lokalnych,
w zidentyfikowanych wymaganiach krytycz- relacje władz afgańskich wszystkich szcze-
nych zostały określone następująco. bli z organizacjami międzynarodowymi,
—  W obszarze bezpieczeństwo – rządowymi i pozarządowymi oraz walka
w pierwszej kolejności zapewnienie bezpie- z korupcją, co często dyskredytuje obraz
czeństwa ISAF, w następnej – na punktach tworzonych władz, zarówno w środowisku
werbunkowych oraz żołnierzom poszczegól- wewnętrznym, jak i wielonarodowym.
nych formacji sił afgańskich: policji afgań- Wymienione punkty wrażliwe to tylko część
skiej (Afghan National Police – ANP), wielu problemów, z którymi borykają się
Narodowej Armii Afgańskiej (Afghan wspólnie władze Afganistanu i ISAF.
National Army – ANA), Afgańskiej Policji —  Kolejny obszar to rozwój. Możemy
Granicznej (Afghan Border Piloce – ABP) w nim wymienić następujące punkty wraż-
itp. Dlaczego? Są one niezbędne, aby zapew- liwe: współdziałanie władz afgańskich i or-
nić odpowiedni poziom bezpieczeństwa ganizacji międzynarodowych, rządowych
społecznościom lokalnym, gdyż same siły i pozarządowych w ramach spójnego
koalicyjne, które liczą 58 390 żołnierzy, nie programu odbudowy i rozbudowy dystryk-
są w stanie zapewnić bezpieczeństwa w kra- tów, prowincji, regionów i państwa; stworze-
ju o powierzchni 647 500 kilometrów kwa- nie alternatywnych źródeł utrzymania w sto-
dratowych, liczącym około 33 milionów sunku do upraw roślin przeznaczonych na

72 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
narkotyki; brak lokalnej kadry eksperckiej krytycznymi a punktami krytycznymi przed-
oraz mogącej przygotować, nadzorować stawiono w tabeli.
i przejmować odpowiedzialność za funkcjo- Wypracowanie w trakcie analizy środka
nowanie już zrealizowanych projektów roz- ciężkości punktów krytycznych otwiera dro-
wojowych, kontraktorzy lokalni – ich brak gę do wyboru wariantu działań na szczeblu
lub bardzo niski poziom zaawansowania operacyjnym. Zidentyfikowane punkty kry-
technicznego, zrealizowane projekty rozwo- tyczne stanowią bowiem podstawę do okre-
jowe, zsekularyzowany system edukacji ślenia warunków pośrednich, które umożli-
jako alternatywa dla szkół koranicznych wiają działanie w kierunku środka ciężko-
(madres). ści, czyli określenie punktów decydujących
– Ostatnie zagadnienie to komunikacja (Decisive Points – DPs). Jeśli mamy ustalo-
strategiczna. W jej ramach możemy wyróż- ne te warunki, możemy wariantować, na
nić następujące punkty krytyczne: niezależ- przykład: kolejność ich osiągnięcia i etapy
ni dziennikarze lokalni, niezależne media lo- osiągania poszczególnych punktów decydu-
kalne (prasa, radio, Internet, telewizja), dzia- jących (Sequencing Operations/Phasing),
łania informacyjne skierowane do społe- wykonawców (działanie jednego z kompo-
czeństw państw donatorów i wydzielających nentów lub działania połączone, kto jest
kontyngenty, świadomość funkcjonowania wspieranym, a kto wspierającym itp.) – Lines
komunikacji strategicznej, czyli tego, że każ- of Operations, ustalać czy istnieją alterna-
de słowo, obraz i działanie jest przekazem tywne sposoby osiągnięcia poszczególnych
informacyjnym dla środowiska, w którym punktów decydujących, czy osiągnięcie
wykonujemy zadanie. któregoś z punktów decydujących rozszerza
Efekty analizy na podstawie przedstawio- nasze działania i wykracza poza jeden etap
nego algorytmu i zależności pomiędzy operacji (Branches and Sequels). Udzielenie
możliwościami krytycznymi, wymaganiami odpowiedzi na te pytania utworzy nam
Tabela. Analiza środka ciężkości i przykłady z operacji wymuszania pokoju ISAF
Główny cel do osiągnięcia i warunki jakie muszą być spełnione, aby można było podjąć działanie w kierunku jego osiągnięcia?
Środek ciężkości (Centre of Gravity) Możliwości krytyczne (Critical Capabilities)
Co jest najistotniejszym elementem w analizowanych siłach, od którego Co stanowi najistotniejszą cechę/możliwość środka
zależy osiągnięcie celu działań (na analizowanym poziomie)? ciężkości, która pozwala zdominować przez analizowane siły
działania na rozpatrywanym poziomie?
Społeczeństwo Afganistanu •  Wsparcie
Punkty krytyczne (Critical Vulnerabilities) Wymagania krytyczne (Critical Requirements)
Jakie są słabe punkty, luki lub niedostatki w kluczowych elementach Jakie są kluczowe elementy analizowanego systemu lub jak-
analizowanego system lub w warunkach koniecznych, które muszą być ie warunki muszą zostać spełnione, aby najistotniejsza
spełnione, aby umożliwić zaistnienie najistotniejszej cechy środka cecha/możliwość środka ciężkości, która umożliwia domina-
ciężkości? cję w trakcie działań zaistniała lub została zrealizowana?
•  Ośrodki werbunkowe, ośrodki szkolenia, ASF (ANA, ANP, ABP), zespoły •  Bezpieczeństwo,
szkoleniowe i mentorskie; •  władza centralna i lokalna,
•  przedstawiciele władzy centralnej i lokalnej, proces wyborów, funkcjono- •  rozbudowa,
wanie poszczególnych systemów, np.: sprawiedliwości – bardzo wrażliwy •  informacja.
punkt itp., infrastruktura władz centralnych i lokalnych, relacje z organiza-
cjami międzynarodowymi, rządowymi i pozarządowymi, walka z korupcją;
•  współdziałanie władz afgańskich i organizacji międzynarodowych,
rządowych i pozarządowych w ramach spójnego programu odbudowy i roz-
budowy, stworzenie alternatywnych źródeł utrzymania w stosunku do upraw
roślin na narkotyki, brak lokalnej kadry eksperckiej, brak lokalnej kadry
mogącej przygotować, nadzorować i w następnej kolejności przejmować
odpowiedzialność za funkcjonowanie projektów rozwojowych, kontraktorzy
lokalni, zrealizowane projekty rozwojowe, zsekularyzowany system edukacji;
•  niezależni dziennikarze lokalni, lokalne niezależne media (prasa, radio,
Internet, telewizja, działania informacyjne skierowane do społeczeństw
państw donatorów i wydzielających kontyngenty.
Wnioski
Które z określonych słabych punktów, luk lub niedostatków kluczowych elementów systemu lub najważniejszych warunków mogą zostać
wykorzystane w celu uniemożliwienia ISAF stworzenia warunków i w efekcie wykorzystania najistotnieszej cechy lub siły do uzyskania
przewagi w działaniach

Kwartalnik Bellona 1/2010 73


Sztuka wojenna
wariant działania na szczeblu opera- —  Przy planowaniu i wykonywaniu
cyjnym. zadania w operacji wsparcia pokoju szcze-
gólną uwagę zwracamy na jej środowisko.
Wnioski W związku z tym istotne jest nie tylko osią-
– Nie ma potrzeby zmieniać strategii gnięcie celu operacji, ale również dokona-
udziału naszego kraju w Afganistanie, wy- nie trwałych zmian w środowisku, czyli
starczy tylko zapewnić siły i środki do społeczeństwie afgańskim. Dlatego też w sa-
wykonywania już podjętych zadań. Z tego mym procesie planowania pojawiają się no-
też względu większość sformułowanych we kategorie, na przykład: „skutki”, czyli
wniosków dotyczy zmiany sposobu podej- zmiany w środowisku, które są efektem
ścia do naszego udziału w operacji wymu- naszego działania. Dlaczego? Z badań
szania pokoju w Afganistanie, w tym przede wynika, że w około 48 procentach państw
wszystkim zwiększenia udziału komponen- objętych kryzysem, jeśli siły wielonarodo-
tu cywilnego w planowaniu i wykonywaniu we się wycofają w ciągu pięciu lat, to kon-
zadań związanych z odbudową państwa na flikt odżywa na nowo. W związku z tym
szczeblu prowincji Ghazni. należy się liczyć, że w celu dokonania trwa-
—  Operacje reagowania kryzysowego, łych zmian w społeczeństwie afgańskim
jak wynika z analizy środka ciężkości, wy- obecność ISAF będzie przynajmniej tak
magają tworzenia komponentów cywilno- długa, jak w wypadku Bośni i Hercegowiny.
-wojskowych do osiągania zakładanych Siły wielonarodowe znajdują się tam już
celów. Dlaczego? Większość zadań dotyczy od 1991 roku.
odbudowy oraz tworzenia państwa i zapew- —  Komponent cywilny powinien się skła-
nienia możliwości realizowania przez nie dać ze specjalistów desygnowanych z po-
podstawowych funkcji. Komponent wojsko- szczególnych ministerstw, zespołów eks-
wy jest przeznaczony do wykonywania perckich wydzielanych zarówno z mini-
zadań praktycznie tylko w dziedzinie bez- sterstw (np. zespół do szkolenia i monito-
pieczeństwa i nie jest dobrym pomysłem, ringu policji powinien być wydzielony
aby wojsko zastępowało specjalistów cywil- z policji, a nie z wojska, dzięki temu wojsko
nych w zadaniach dotyczących rozwoju odzyskałoby siły wydzielone do wykonywa-
czy też budowy administracji na szczeblu nia zadań niewojskowych), instytucji pod-
centralnym i lokalnym. ległych, współpracujących, jak i realizu-

•  Ministerstwo Spraw
•  Ministerstwo Obrony
   Wewnętrznych
   Narodowej
   i Administracji
•  Ministerstwo Spraw
•  Ministerstwo Sprawiedliwości
   Wewnętrznych
•  Ministerstwo Edukacji
   i Administracji
•  Ministerstwo Zdrowia Administracja Bezpieczeństwo

Rozwój Komunikacja
strategiczna

•  Ministerstwo Gospodarki
•  Zespół
•  Ministerstwo Infrastruktury
   międzyresortowy
•  Ministerstwo Rolnictwa

Rys. 3. Przykład udziału, przez wydzielenie zespołów eksperckich poszczególnych


ministerstw w zadaniach realizowanych przez Polskie Siły Zadaniowe w operacji ISAF
74 Kwartalnik Bellona 1/2010
Sztuka wojenna
jących konkretne zadania na podstawie dodatku, na przykład raz w miesiącu,
kontraktów. w którym byłyby podawane także dobre
—  Projekty rozwojowe przygotowywa- wiadomości, analizowana problematyka,
ne i realizowane w prowincji Ghazni po- która może zainteresować polski biznes.
winny wynikać z Narodowej strategii roz- W Afganistanie są wydawane miliardy
woju Afganistanu na lata 2008–2013 euro, niestety, w projektach tych nie uczest-
(Afghanistan National Development niczą firmy polskie.
Strategy 1387–1391 (2008–2013)) i pro- —  Analiza stanu prawnego i ewentualna
gramów opracowanych na jej podstawie zmiana dotycząca możliwości delegowania
dla poszczególnych sektorów funkcjono- pracowników cywilnych do wykonywania
wania państwa. Wydzielanie polskich zadań w ramach operacji reagowania kryzy-
zespołów eksperckich do pracy w posz- sowego bez wcielania ich do wojska. Takie
czególnych sektorach i wsparcie w tym rozwiązania z powodzeniem są wprowadza-
zakresie poszczególnych państw, które są ne zarówno przez Departament Stanu USA
państwami wiodącymi w opracowaniu w Dowództwie Regionalnym Wschód
programów, przyspieszy osiąganie celów, (Region Commands East – RC East), jak
czyli zmian dla ludzi w prowincji Ghazni. i rząd niemiecki, który jest państwem wio-
W innym wypadku będziemy musieli dącym w Dowództwie Regionalnym Północ
czekać aż ograniczone ilościowo i mery-
torycznie zespoły ze szczebla centralnego Nie ma potrzeby zmieniać strategii udziału
podejmą taką pracę na rzecz prowincji
Ghazni, gdyż każda z prowincji w Afga- naszego kraju w Afganistanie, wystarczy
nistanie jest specyficzna pod względem
etnicznym, religijnym, gospodarczym
tylko zapewnić siły i środki do wykonywania
itp. już podjętych zadań.
—  Komponent cywilny ze względu na
środowisko, w którym wykonuje zadania,
powinien odbyć podstawowe przeszkolenie (Region Commands North – RC North),
wojskowe. i który na podstawie przyjętej w 2003 roku
—  Środowisko operacji wymusza, zarów- Strategii państwa niemieckiego dla
no w trakcie jej planowania, jak i prowadze- Afganistanu określił zadania dla poszczegól-
nia, uwzględnienie problematyki świado- nych ministerstw. W związku z tym
mości kulturowej. Komponenty cywilne w Regionie Północnym oprócz żołnierzy
i wojskowe powinny przejść przeszkolenie niemieckich zadania wykonuje ponad dwa
w tej dziedzinie. Wskazane byłoby wprowa- tysiące specjalistów cywilnych, zarówno
dzenie dwóch poziomów wiedzy: podstawo- delegowanych, jak i w ramach kontraktów
wego dla każdego uczestnika i zaawansowa- podpisanych z poszczególnymi minister-
nego dla personelu kluczowego, zarówno stwami.
z komponentu wojskowego, jak i cywilnego. Na rysunku 3 przedstawiono przykładowe
Można również rozpatrzyć przygotowanie zaangażowanie poszczególnych ministerstw,
i skierowanie zespołu 3–4-osobowego (na koordynowane przez Ministerstwo Spraw
wzór funkcjonującego w armii amerykań- Zagranicznych, w wykonanie zadań realizo-
skiej na szczeblu brygady Human Terrain wanych przez Polskę w prowincji Ghazni.
Team – HTT – zespołu składającego się —  Wnioski z naszego udziału w operacji
z 4–6 specjalistów wspomagającego dowód- ISAF w Afganistanie powinny nam pomóc
cę w pokonywaniu różnic kulturowych, w przyjęciu odpowiednich rozwiązań praw-
komunikowaniu się i dopasowywaniu zadań nych, sformułowaniu zintegrowanych
do efektów, które zamierzamy osiągnąć programów przygotowania oraz opracowa-
w środowisku). Można również powołać ta- niu wspólnych – cywilnych i wojskowych –
ki zespół w kraju. procedur planowania i wykonywania zadań
—  Komunikacja strategiczna – rozwiąza- w operacjach reagowania kryzysowego
nie problemu związanego z wykonywaniem w ramach NATO oraz misjach petersber-
zadań w tej dziedzinie, zarówno na terenie skich w ramach Unii Europejskiej. Tym bar-
Afganistanu (brakuje ekspertów do szkole- dziej, że obie te organizacje biorą czynny
nia i przygotowywania Afgańczyków do udział w kształtowaniu bezpieczeństwa
tworzenia niezależnych mediów), jak i w kra- międzynarodowego.  g
ju – stworzenie stałego ogólnodostępnego

Kwartalnik Bellona 1/2010 75


Planowanie działań sił
powietrznych
Prowadzenie działań operacyjnych wymaga współdziałania wszystkich komponentów wojskowych oraz
dobrego planowania. Użycie potencjału sił powietrznych określa Dowództwo Sił Połączonych. Ustala ono
kluczowe zadania oraz udziela szczegółowych wytycznych dotyczących ich wykonania. Koordynacja działań
sił powietrznych wydaje się skomplikowana, gdyż obejmuje współdziałanie poszczególnych dowództw
w ramach Dowództwa Sił Połączonych. W planowaniu uwzględnia się ryzyko misji czy ryzyko strat, jak również
ryzyko zagrożeń. Niezmiernie ważne w planowaniu operacji powietrznych jest wzajemne zrozumienie
pomiędzy planującym a wykonawcą.

mjr
Operation conduct requires a cooperation of all military components and a good plan. The use of
ROBERT K. ŁUKAWSKI
air force potential is defined by the Joint Force Command, which identifies key tasks and gives spe-
absolwent Wyższej Oficerskiej cific objectives on their execution. The coordination of air force actions seems complex, as it covers
Szkoły Lotniczej w Dęblinie a cooperation of individual commands within the Joint Force Command. The planning provides for
oraz Akademii Obrony the possibility of mission, loss or threat risks. When planning air operations, a mutual understand-
Narodowej w Warszawie.
ing between a planner and a task executor is incredibly important.
Służył w 6 Pułku Lotnictwa
Myśliwsko-Bombowego w Pile
oraz w Sekcji Działań

P
Ofensywnych Zarządu
Operacji Powietrznych A3 onadczasowe stwierdzenie pułkowni- zadaniami związanymi z planowaniem i kie-
w Dowództwie Komponentu ka Carla von Clausewitza, że wojna rowaniem operacjami NATO. Odpowiada za
Sił Powietrznych w Ramstein. jest przedłużeniem polityki prowadzo- określenie militarnych ram operacji (kam-
Brał udział w pracach nej za pomocą innych środków, jest również panii) oraz przeformowanie celów politycz-
związanych z przygotowywa- adekwatne do innych operacji wojskowych, nych na cele i zadania wojskowe.
niem nowych dokumentów
także tych dotyczących reagowania kryzy-
NATO dotyczących targetingu.
Autor licznych artykułów sowego. Tę myśl odzwierciedla przede Rola szczebla operacyjnego
o problematyce funkcjonowa- wszystkim system podejmowania decyzji Kluczowym elementem w skutecznym
nia sił powietrznych. i planowania działań przyjęty przez sojusz prowadzeniu operacji jest właściwa komu-
północnoatlantycki. Przeniesieniem wpły- nikacja pomiędzy szczeblami dowodzenia,
wu politycznego na kształt oraz przebieg w tym precyzyjne zrozumienie zamiarów
operacji wojskowych jest umocowanie orga- i intencji przełożonych, wyrażonych w do-
nów polityczno-wojskowych, takich jak kumentach bojowych (plany, rozkazy, za-
Rada Północnoatlantycka (North Atlantic rządzenia) dystrybuowanych w relacjach
Council – NAC) oraz Komitet Wojskowy pionowych. Główną pracę koordynacyjno-
(Military Commettee – MC), w strukturach -planistyczną przeprowadza szczebel opera-
decyzyjnych NATO. Istotny w tym momen- cyjny – Dowództwo Sił Połączonych (Joint
cie staje się sposób transformacji celów Force Command – JFC). To ono kreuje
politycznych na grunt czysto wojskowy i do- obraz działań, dzięki którym zostanie osią-
kładne odzwierciedlenie tego w wojskowych gnięty główny cel wojskowy, a przez to
planach operacji (kampanii). również polityczny. W ramach planowania
W wypadku NATO działania militarne operacyjnego właściwe komórki organiza-
oraz niemilitarne są oparte na trzypoziomo- cyjne Dowództwa Sił Połączonych synchro-
wym systemie dowodzenia: strategicznym, nizują działania wszystkich rodzajów wojsk
operacyjnym i taktycznym1. Poziom strate- i broni wydzielonych do operacji oraz koor-
giczny tworzą dwa dowództwa strategiczne: dynują przedsięwzięcia z organizacjami
Dowództwo Sił Zbrojnych NATO w Europie niewojskowymi zaangażowanymi w działa-
(Supreme Allied Command Europe – nia w rejonie operacji. To ten szczebel gene-
SHAPE) oraz Dowództwo Transformacji ruje listę efektów, jakie mają być wywołane
(Supreme Allied Command Transformation po stronie przeciwnej, w celu stworzenia
– SACT). Tylko SHAPE zostało obarczone dogodnych warunków do wykonania zadań

1 Allied Joint Doctrine – AJP-01(C), 2007, s. 2–20 oraz ACO Guidelines for Operational Planning (GOP), 1 August 2005, s. 1–3.

76 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
i osiągnięcia stanu końcowego operacji2. kluczowego, którym będzie wywalczenie
Rolą dowództw komponentów sił, stanowią- i utrzymanie pożądanego stopnia kontroli
cych pomost pomiędzy szczeblem opera- przestrzeni powietrznej (inaczej mówiąc,
cyjnym a taktycznym (wykonawczym), jest wyeliminowanie oddziaływania przeciwni-
uzupełnienie planu operacji wypracowa- ka powietrznego), przez co stworzy się
nego przez Dowództwo Sił Połączonych dogodne i bezpieczne warunki prowadzenia
o specjalistyczne elementy właściwe dla każ- działań dla pozostałych komponentów sił.
dego komponentu. W ten sposób jest reali- Charakter operacji i ocena możliwości prze-
zowana zasada scentralizowanego planowa- ciwnika oraz sytuacji w rejonie operacyjnym
nia i zdecentralizowanego wykonania3. wpływają na ostateczny podział wysiłku sił
W planowaniu, przygotowaniu i prowa- powietrznych. Jest to szczególnie widoczne
Charakter
dzeniu działań występują pewne powiązania w wypadku operacji stabilizacyjnych (np. operacji
i zależności pomiędzy tymi procesami oraz ISAF w Afganistanie), w których ze wzglę- i ocena możliwości
organizacjami, które biorą w nich udział. du na brak przeciwnika powietrznego klu- przeciwnika oraz sytuacji
W odniesieniu do użycia potencjału sił po- czowe zadanie wywalczenia i utrzymania w rejonie operacyjnym
wietrznych ogólny wysiłek komponentu przewagi w powietrzu jest niejako zagwa- wpływają na ostateczny
powietrznego, planowany dla danej opera- rantowane i potencjalny wysiłek lotnictwa podział wysiłku sił
cji, jest określany przez Dowództwo Sił został przesunięty na inne rodzaje zadań. powietrznych.
Połączonych4 na podstawie oceny możli- Dowództwo Sił Połączonych określa
wości dostępnych sił i środków lotniczych kluczowe zadania (Key Tasks) do wykona-
i po uzgodnieniu z innymi komponentami nia przez poszczególne komponenty sił
oczekiwanego wsparcia ze strony sił po- oraz udziela szczegółowych wytycznych
wietrznych. Obciążenie komponentu sił (Amplified Guidances) dotyczących ich
powietrznych będzie zależeć w głównej realizacji6. Elementy te nakładają na dowód-
mierze od analizy celów operacyjnych i stra- ców komponentów (w tym sił powietrznych)
tegicznych, przyjętej koncepcji przebiegu obowiązek przydzielenia odpowiednich sił
operacji oraz oceny przebiegu działań bie- i środków do skutecznej ich realizacji, czyli
żących. Jak podkreśla się w dokumentach stanowią pierwszy z determinantów przy-
NATO, wysiłek sił powietrznych nie jest szłego kształtu działań na poziomie taktycz-
arbitralny i narzucony z góry. Jest on przy- nym (tab. 1). Kolejny element rozkazu
gotowywany przez jego dowódcę w formie operacyjnego (Joint Coordination Order –
propozycji. Przedstawiany dowódcy sił po- JCO), stymulujący działania sił powietrz-
łączonych (do zatwierdzenia) projekt musi nych na poziomie operacyjnym, to określe-
uwzględniać elementy planowania operacyj- nie zależności pomiędzy komponentami
nego. Obejmuje on, między innymi: wytycz- sił w kontekście wykonania zadań kluczo-
ne przełożonych, środki ciężkości, punkty wych (supported-supporting relationships).
decyzyjne, listę kluczowych obiektów od- Poprzez taki zabieg, polegający na przypi-
działywania, ocenę możliwości przeciw- saniu niejako do konkretnego zadania jego
nika, przewidywany przebieg operacji, głównego wykonawcy wraz ze wskazaniem
rezultaty działań bieżących oraz wyniki tych elementów sił, które mają wpierać wy-
uzgodnień przeprowadzonych z innymi konanie tego zadania, po raz kolejny wpły-
komponentami5. wa się na podział dysponowanego wysiłku,
Podział wysiłku sił powietrznych, prze- ale już w zdecydowanie dokładniejszej
prowadzony przez dowódcę sił połączonych, formie. Zapis ten wymusza także podjęcie
pozwala na racjonalne wykorzystanie do- działań koordynacyjnych pomiędzy poszcze-
stępnego potencjału lotniczego w kontekście gólnymi komponentami w celu uszczegóło-
przyjętych priorytetów operacji połączonej wienia zakresu działań, oczekiwanego wy-
oraz wykonania zadań w poszczególnych jej siłku i czasu.
fazach. Z punktu widzenia sił powietrznych, Dodatkowymi elementami rozkazu
a także całej operacji połączonej, najważ- operacyjnego, które kształtują aktywność sił
niejsze będzie przydzielenie odpowiedniej powietrznych i podział wysiłku, są: połączo-
ilości sił i środków do wykonania zadania na priorytetowa lista obiektów oddziaływa-

2 AJP-01(C)..., s. 1–11 oraz 1–12.


3 Allied Joint Doctrine for Air and Space Operations – AJP-3.3(A), ratification draft 3, 2009, s. 3–1.
4 Ibidem, s. 4–10.
5 Expeditionary (JFAC HQ) Standard Operating Procedures, version 1. CC-Air HQ Ramstein, May 2009, s. 1–139.
6 Joint Coordination Order 002 z 232359ZMAY09 – SFJE09. Materiały z ćwiczenia “Steadfast Juncture” 2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 77


Sztuka wojenna
nia (Joint Prioritized Target List – JPTL) wskazanych obiektów w nakazanym czasie
oraz połączona priorytetowa lista obiektów i z określonym efektem. Druga dotyczy
obrony (Joint Prioritized Defended Assets działań defensywnych (obronnych) i wy-
List – JPDAL). Pierwsza z nich odnosi się musza wydzielenie sił oraz organizację
głównie do zadań ofensywnych i „zmusza” obrony powietrznej wskazanych, kluczo-
dowódcę komponentu sił powietrznych do wych obiektów obrony (osłony) we własnym
wydzielenia sił niezbędnych do porażenia ugrupowaniu.

Tabela 1. Zależności pomiędzy dowódcami komponentów w odniesieniu


do przydzielonych zadań
SUPPORTING COMMAND

Priority JLSG LCC SOCC MCC ACC JFC


JLSG
SPOD ITAS, CATO, FW
(RSOM & JEA security/
1 security/ MedEvac, CAS and
sustain the LLOCs security
LOCs security SoF (convoys)
Force
SUPPORTED COMMAND

CAS, ITAS, ISR, AI,


LCC HRO For JEAC role
2 Sustain CSAR/SAR, SoF, DCA
(JEA security) ISR JEA security
& (JPR), JEA security
Spf unit& LOC CAS, ITAS, ISR, AI,
SOCC (CFA) 3 Sustain security (UNK CSAR/SAR, SoF,
to GAM) DCA&(JPR)
BPT conduct anti- Anti-piracy/counter-
MCC
-piracy/counter-piracy & -piracy (ISR& ASFAO,
(Maritime
4 Sustain Opposed boardings with ISR for LLOC protection
Embargo/
means & capabilities. & AEW for AD).
Anti-piracy)
BPT support HRO JEA security
ACC APOD & DOB APOD & DOB
5 Sustain
(Air Embargo) security security
OP0 Reserve –
JFC 6
G+35

Źródło: JCO 02 do ćwiczenia “Steadfast Juncture” 2009, s. 5.

Legenda: –  SPOD Security – Seaport of Disembarka- –  DCA – Defensive Counter Air –


–  Supported Command – Dowództwo tion – morski port rozładunkowy defensywne działania lotnictwa
Wspierane –  ITAS – Intra Theatre Airlift Support – –  JPR – Joint Personnel Recovery –
–  Supporting Command – Dowództwo transport powietrzny na teatrze działań połączone odzyskiwanie personelu
Wspierające –  CATO – Combined Air Terminal Opera- –  BPT – be prepared to conduct anti-pira-
–  Priority – priorytet tions – połączone operacje załadunkowo- cy/counter piracy & Opposed boardings
–  JLSG – Joint Logistic Support Group – -rozładunkowe with means and capabilities – być przy-
Grupa Wsparcia Logistyki Połączonej –  FW MedEvac – Fixed Wing Medical gotowanym do prowadzenia działań
–  LCC – Land Component Command – Evacuation – ewakuacja medyczna przeciwko piratom oraz niepożądanemu
Dowództwo Komponentu Sił Lądowych z wykorzystaniem samolotów okrętowaniu się w ramach posiadanych
–  SOCC – Special Operations Component –  CAS and SoF (convoys) – Close Air Sup- sił i środków
Command – Dowództwo Komponentu port and Special Operation Forces – –  BPT support HRO – być przygotowanym
Działań Specjalnych bezpośrednie wsparcie lotnicze i wsparcie do wsparcia operacji humanitarnych
–  MCC – Maritime Component Command – konwojów sił specjalnych –  APOD&DOB security – Air Port of
Dowództwo Komponentu Sił Morskich –  HRO – Humanitarian Operations – Disembarcation&Deployed Operation
–  ACC – Air Component Command – operacje humanitarne Base – rozładunkowy port lotniczy
Dowództwo Komponentu Sił Powietrznych –  ISR – Intelligence, Surveillance, Reconnais- i przebazowana baza lotnicza
–  Sustain – wsparcie i zabezpieczenie sance – wywiad, obserwacja i rozpoznanie –  ASFAO – Anti-Surface Force Air Opera-
działań bojowych –  AI – Air Interdiction – izolacja lotnicza tions – działania lotnicze przeciwko
–  JEA Security – Joint Engagement Area – –  CSAR/SAR – Combat Search and potencjałowi sił naziemnych/morkskich
połączony rejon działania Rescue/Search and Rescue – bojowe –  AEW for AD – Airborne Early Warning for
–  LLOCs Security – Land Lines of Commu- poszukiwanie i ratownictwo/poszuki- Air Defense – powietrzne wczesne ostrze-
nications – lądowe linie komunikacyjne wanie i ratownictwo ganie dla działań defensywnych lotnictwa

78 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
Kolejną dziedziną aktywności sił po- danie nowego dokumentu tego typu. Jeżeli
wietrznych, kształtowaną przez szczebel zaistniałe okoliczności nie stanowią po-
operacyjny, jest rozpoznanie. W odniesieniu ważnych utrudnień w wykonywaniu zapla-
do sił i środków komponentu powietrznego nowanych działań i nie implikują drastycz-
wpływ na zakres działań i podział wysiłku nych zmian, wówczas wszelkie korekty są
będzie miał kształt planu pozyskiwania wprowadzane zarządzeniami bojowymi
informacji rozpoznawczych z powietrza (ISR (Fragmentary Order – FRAGO)8.
Collection Plan). Liczba rejonów i obiektów Aby jak najefektywniej wykorzystać moż-
rozpoznania powietrznego oraz ich ważność liwości bojowe, dowódca komponentu
w kontekście pozyskania informacji będą de- powietrznego transponuje wytyczne opera-
terminowały planowanie użycia dostępnych cyjne na instrukcje dla szefa zarządu plano-
środków na szczeblu taktycznym Centrum wania (rys. 1). Stanowią one podstawę do
Operacji Powietrznych (Combined Air opracowania rozkazu bojowego lotnictwa
Operation Center – CAOC). W skrajnych (Air Tasking Order – ATO). Oprócz zadań,
wypadkach do wykonywania zadań roz- celów i priorytetów działań komponentu sił
poznawczych (Intelligence, Surveillance, powietrznych dyrektywa operacyjna lotnic-
Reconnaissance – ISR) będą angażowane twa zawiera elementy, bez których nie jest
również samoloty rozpoznania taktycz- możliwe zaplanowanie misji dla poszczegól-
nego. nych jednostek. (1) Przede wszystkim wpro-
Dowództwo Sił Połączonych określa ramy wadza alokację posiadanych środków walki
operacji i wskazuje na ogólny podział wy- w kontekście przewidywanych rodzajów
siłku sił powietrznych, jaki ma być przewi- działań lotnictwa (Force Allocation), okre-
dziany w kontekście realizacji kluczowych śla rejony obrony powietrznej (Air Defence
zadań lub też spożytkowany w określonej Areas – ADAs)9 oraz obszary tworzenia
fazie operacji. zobrazowania sytuacji powietrznej (Reco-
gnized Air Picture (RAP) Production Areas),
Rola szczebla wprowadza także ograniczenia działań
WYJAŚNIENIE NR 1
Prezentowana struktura
operacyjno-taktycznego w stosunku do przewidywanego ryzyka strat planowania i prowadzenia
Wskazania przełożonego, wyrażone własnych podczas wykonywania zadań (Risk działań sił powietrznych
w rozkazie operacyjnym, muszą być podda- Consideration). zakłada utworzenie
dowództwa i sztabu
ne szczegółowej i wnikliwej analizie na
poziomie dowództwa komponentu sił po- Kształtowanie działań przez komponentu sił powietrznych
wraz z ulokowanym wewnątrz
wietrznych. Istotne w planowaniu i kiero- alokację sił (Force Allocation) struktury centurm operacji
waniu działaniami sił powietrznych jest Jest to jeden z ważniejszych czynników, powietrznych – tzw. koncepcja
przetworzenie wytycznych, wskazówek oraz który wpływa na przyszłe działania na JFACC HQ with embeded
AOC (CAOC).
zadań operacyjnych na cele i zadania dla poziomie taktycznym. Polega na podziale
jednostek, które dzięki wykonywaniu zadań posiadanych sił (pod względem możliwości
cząstkowych będą się przyczyniały do osią- bojowych i przeznaczenia) i przydzieleniu
gnięcia celów operacyjnych. Komponent sił ich do wykonywania poszczególnych typów
powietrznych (Air Component Command – działań lotnictwa (zadania ofensywne,
ACC), oprócz planu operacji sił powietrz- defensywne, walka elektroniczna itp.).
nych7, opracowuje podstawowy dokument Proces ten jest przeprowadzany przez ope-
rozkazodawczy – dyrektywę operacyjną ratorów oddziału operacyjnego (Guidance,
lotnictwa (Air Operations Directive – AOD), Apportionment and Targeting – GAT),
za którego pomocą kształtuje i kontroluje którzy muszą przewidzieć potrzeby niezbęd-
działania poziomu taktycznego. Jest to ne do osiągnięcia wytyczonych przez dowód-
dokument, który uszczegóławia założenia cę celów. Przez podział posiadanego poten-
planu operacji. Przyjmuje się, że dla każdej cjału sił i przyporządkowanie określonego
z faz operacji będzie opracowywana co wysiłku do właściwych rodzajów działań,
najmniej jedna dyrektywa. W razie wystą- nakładają na planistów z zespołu planowa-
pienia istotnych zmian w trakcie trwania nia operacji powietrznych (Master Air
danej fazy operacji (w stosunku do założo- Operation Plan – MAOP) – szczebel CAOC,
nego planu) jest możliwe opracowanie i wy- obowiązek takiego planowania, aby wskaza-

7 OPLAN lub SUPLAN, w zależności od wytycznych przełożonych szczebla operacyjnego, obejmuje wykorzystanie sił powietrznych w całej operacji. Opisane również w ACO
Guidelines for Operational Planning (GOP), 1 August 2005, s. 1–3.
8 Expeditionary (JFAC HQ) Standard Operating…, s.1–140. Układ zawarty w JFAC Handbook 4 Reports and Returns, s. HB 4–I–1.

9 W wypadku działań czasu „P” zamiast rejonów obrony powietrznej określa się rejony nadzorowania powietrznego (Air Policing Areas –APAs).

Kwartalnik Bellona 1/2010 79


Sztuka wojenna

DOWÓDZTWO SIŁ POŁĄCZONYCH


(JFC)

Zarząd J 3/5

Rozkaz operacyjny
(JCO)

Dowództwo Komponentu Sił Dowództwo Komponentu Sił Dowództwo Komponentu Sił


Lądowych (LCC) Powietrznych (ACC) Morskich (MCC)

JFACC

ZARZĄD ZARZĄD ZARZĄD ZARZĄD


ZARZĄD
WSPARCIA PLANOWANIA PLANOWANIA DZIAŁAŃ
ROZPOZNANIA
DZIAŁAŃ OPERACYJNEGO DZIAŁAŃ BIEŻĄCYCH
koordynacja koordynacja
Oddział Oddział Oddział
AOD GAT MAOP

Dyrektywa Rozkaz
operacyjna bojowy
lotnictwa lotnictwa
(AOD) (ATO)

Legenda:
Jednostka / Jednostka /
– JFACC – Joint Force Air Component Commander – dowódca komponentu powietrznego sił połączonych Wykonawca Wykonawca
– MCC – Maritime Component Command – Dowództwo Komponentu Sił Morskich Jednostka /
– LCC – Land Component Command – Dowództwo Komponentu Sił Lądowych Wykonawca

Źródło: Expeditionary (JFAC HQ) Standard Operating Procedures…, s. 1–19.

Rys. 1. Struktura dowodzenia siłami powietrznymi i przepływ


dokumentów dowodzenia
ne wielkości były przestrzegane w fazie jących. Była to metoda bardzo niedokładne-
planowania i wykonania zadań. W związku go wskazywania kluczowych obszarów
z tym ograniczają swobodę działania szcze- działań lotnictwa i zbyt ogólna, aby efektyw-
bla taktycznego, z drugiej jednak strony nie mogła się przyczyniać do właściwego
wskazują na priorytety w wykonaniu zadań zaplanowania zadań taktycznych, które
operacyjnych. w ogólnym zarysie odzwierciedlałyby za-
Do końca 2006 roku przyjmowano mysł prowadzenia operacji przyjęty przez
zasadę procentowego podziału wysiłku sił dowódcę komponentu sił powietrznych.
powietrznych w odniesieniu do rodzajów Z tego też względu, od pierwszych ćwiczeń
działań, na przykład: 40 procent potencjału w 2007 roku10, zmieniono podejście do
do wykonywania zadań defensywnych, sztywnego, procentowego podziału wysiłku
30 procent do zadań ofensywnych i 30 pro- lotnictwa. Nowe założenie jest zgodne z ideą
cent do zadań wspierających i zabezpiecza- zdecentralizowanego wykonywania zadań

10 AFORP Air Operations Directive 01. Ćwiczenie “Bold Ambition” 2007, 20–30 marca 2007 CC-Air HQ Ramstein.

80 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna

AIR OPERATIONS DIRECTIVE (dyrektywa operacyjna lotnictwa) (AOD) 001 dated (dnia)……..
Operation/Exercise (operacja/ćwiczenie)…….
(Effective for execution at (efektywna do realizacji od)…… (G+…))
REFERENCES (dokumenty odniesienia):
a.  …
1.  SITUATION (sytuacja)
a.  JCL’s Guidance (wskazówki Dowództwa Połączonego w Lizbonie)
b.  JCL’s Operational Objectives and Weight of Effort (WOE) (Cele operacyjne i waga wysiłku)
c.  Key ACC tasks (kluczowe zadania komponentu sił powietrznych)
d.  Enemy Forces (siły przeciwnika)
e.  Friendly Forces (wojska własne)
      (1)  Land (siły lądowe)
      (2)  Maritime (siły morskie)
      (3)  SOCC (komponent sił specjalnych)
2.  JFACC MISSION (misja dowódcy komponentu powietrznego sił połączonych)
a.  Operational End-State (operacyjny stan końca)
b.  End of Phase (koniec fazy operacji)
3.  EXECUTION- JOINT AIR OPERATIONS (wykonanie – połączone działania powietrzne)
a.  CJFACC Intent (zamiar dowódcy)
b.  Method (metoda)
c.  Concept of Operations (koncepcja operacji)
      (1)  Defensive Counter Air (DCA) (defensywna walka z potencjałem powietrznym)
      (2)  Offensive Counter Air (OCA) (ofensywna walka z potencjałem powietrznym)
      (3)  ASFAO (działania powietrzne przeciwko siłom naziemnym/nawodnym)
      (4)  GBAD/SBAD (naziemna/nawodna obrona powietrzna)
      (5)  Ground and Sea based ASACS (naziemne/nawodne systemy radiolokacyjne i dowodzenia)
      (6)  Airborne C2 (powietrzny system dowodzenia)
      (7)  Electronic Warfare (EW) and SEAD (walka elektroniczna i obezwładnienie systemów obrony powietrznej przeciwnika)
      (8)  Air Transport (transport powietrzny)
      (9)  Air to Air Refuelling (AAR) (tankowanie w powietrzu)
     (10)  Joint Personnel Recovery (połączone odzyskiwanie personelu)
     (11)  Intelligence Surveillance Reconnaissance (wywiad, obserwacja i rozpoznanie)
     (12)  Information Operations (działania informacyjne)
d.  RISK CONSIDERATION (analiza ryzyka)
e.  CO-ORDINATING INSTRUCTIONS (instrukcje koordynacyjne)
4.  LOGISTICS (logistyka)
5.  COMMAND AND CONTROL (dowodzenie i kierowanie)
ANNEXES: (załączniki)
A.  Air ORBAT (See ICC Data Base) (ugrupowanie sił powietrznych)
B.  JPTL (połączona priorytetowa lista celów)
C.  JPDAL (połączona priorytetowa lista obiektów osłony)
D.  Prioritised Task List (priorytetowa lista zadań)
E.  Collection Task List (lista zadań zbioru informacji)
F.  CCIRs (lista kluczowych informacji dla dowódcy)
G.  Joint TST Matrix and CDE methodology (połączona tabela obiektów warunkowanych czasowo i metodologia określania zniszczeń
towarzyszących)

Legenda: SEAD – Suppress Enemy Air Defence – pokonanie obrony


JCL – Joint Command Lisbon powietrznej przeciwnika
SOCC – Special Operations Component Command ICC – Integrated Command and Control – zautomatyzowany system
GBAD/SBAD – Ground Based Air Defence/Sea Based Air Defence – dowodzenia
naziemne systemy obrony powietrznej/morskie systemy obrony JPTL – Joint Prioritized Target List
powietrznej JPDAL – Joint Prioritized Defended Assets List
ASACS – Air Surveillance and Communication Systems – system CCIRS – Commander Critical Information Requirements
rozpoznania powietrznego i łączności TST – Time Sensitive Targets
CDE – Collateral Damage Estimate
Źródło: AOD 001 do ćwiczenia ”Steadfast Juncture” (SFJE) 2009.

Rys. 2. Format dyrektywy operacyjnej lotnictwa AOD

Kwartalnik Bellona 1/2010 81


Sztuka wojenna
na poziomie taktycznym oraz pozostawienia ku hierarchicznym obiektów oddziaływania,
większej swobody szefowi Centrum Operacji określić uzbrojenie dla każdego statku po-
Powietrznych (Air Operations Center – wietrznego (weaponeering solution) oraz
AOC). Umożliwia skuteczniejsze wykorzy- punkty celowania (desired mean point of
stanie przydzielonych sił, szczególnie w od- impact – DMPI). Jednak dynamika współ-
niesieniu do jednostek wyposażonych czesnych działań i brak odpowiedniej liczby
w samoloty wielozadaniowe (multirole). specjalistów uzbrojenia, mających wiedzę
Wizję zadań w poszczególnych rodzajach o wszystkich typach uzbrojenia lotniczego
działań lotnictwa oraz wskazanie liczby środ- używanego w NATO, powodują, że obo-
ków (samolotów) do wykonania zadań przed- wiązki te są cedowane na jednostki wskaza-
stawia się w koncepcji działań powietrznych ne do wykonania zadań.
(Concept of Operation) punkt 3c (rys. 2). W projekcie nowej wersji natowskiej
W poszczególnych podpunktach, zgodnych doktryny działań kosmiczno-powietrznych
z podziałem na rodzaje działań, operatorzy (AJP-3.3(A)) autorzy idą nawet nieco dalej,
jeśli chodzi o podział wysiłku. Zakładają
Dowództwo Sił Połączonych określa ramy operacji i wskazuje na ogólny podział większą kontrolę działań na poziomie
wysiłku sił powietrznych, jaki ma być przewidziany w kontekście realizacji kluczowych taktycznym i szerszy wpływ na dysponowa-
zadań lub też spożytkowany w określonej fazie operacji. nie wysiłkiem sił powietrznych w poszcze-
gólnych strefach działań lotnictwa. We wzo-
rze dyrektywy operacyjnej lotnictwa11 pro-
GAT umieszczają przede wszystkim dane ponują, na przykład, określenie wysiłku sił
dotyczące liczby i typu dostępnych statków powietrznych, wyrażonego w liczbie samo-
powietrznych oraz kluczowych zadań prze- lotolotów, dowiązanego do celów operacyj-
widzianych do wykonania. Może to być nych i celów komponentu sił powietrznych
wskazanie określonej liczby samolotów prze- wypracowanych podczas planowania opera-
znaczonych w odpowiednim czasie do wspar- cyjnego i zapisanych w planie operacji
cia działań sił lądowych czy morskich. (Operation Plan – OPLAN). Dodatkowo,
Wskazówki mogą obejmować również na- zakładają wyróżnienie wielkości wysiłku
kaz zorganizowania odpowiedniej liczby w rozdzieleniu na poszczególne komponen-
zgrupowań połączonych działań powietrz- ty sił i rodzaje zadań. Uregulowania miały-
nych (Composit Air Operations – COMAO) by również dotyczyć statków powietrznych,
na wskazane grupy obiektów, wydzielenie które dyżurują na ziemi oraz dostępnego
określonego potencjału lotnictwa transpor- sumarycznego dziennego nalotu w podzia-
towego do wsparcia działań powietrznode- le na działania operacyjne i nieoperacyjne
santowych czy logistycznych, zaplanowania (to znaczy zadania szkoleniowe, wsparcia
wskazanej liczby stref dyżurowania lotnic- organizacji pozarządowych czy pomocy
twa myśliwskiego (Fighter Area of Respon- humanitarnej itp.). Pojawiają się także zapi-
sibility – FAOR) itp. Ponadto są podawane sy, które określają nie tylko przypisane
szczegółowe wskazówki, dotyczące chociaż- zadania do wykonania wraz z przydzielo-
by stopnia gotowości bojowej załóg i statków nym wysiłkiem, ale także zakładany czas na
powietrznych, czy też rezerwacji określo- ich realizację (Estimated Time of Completion
nych sił do wykonania szczególnie ważne- – ETC).
go zadania (np. samoloty wydzielone tylko
do oddziaływania na ważne cele/obiekty Kształtowanie działań przez
natychmiastowego rażenia (Time Sensitive określenie ryzyka start
Targets – TST), czy bezpośredniego wspar- Ryzyko strat własnych (Risk Conside-
cia lotniczego (Close Air Support – CAS), ration) to kolejny determinant procesu kształ-
wsparcia działań sił specjalnych itp., a także towania działań sił powietrznych. Wpływ na
ograniczenia w użyciu wydzielonych sił plan użycia lotnictwa na poziomie taktycz-
(np. narodowe, związane z ograniczeniami nym (Master Air Atack Plan – MAAP) moż-
użycia uzbrojenia, liczba samolotolotów do na wywierać dzięki ustaleniu poziomu
wykorzystania w dniu działań). akceptowalnego ryzyka dla danej grupy
Zgodnie z założeniami planistycznymi, zadań (Acceptable Level of Risk – ALR),
komponent sił powietrznych powinien rów- czasami nawet w odniesieniu do pojedyn-
nież, oprócz wskazania ułożonych w porząd- czych misji. Definicja ALR12 wskazuje, że

11 AJP-3.3(A)…. , Annex 4c, s. 4c–1 do 4c–4.


12 R. Carter : Air Component Command Acceptable Level of Risk (ALR) Discussion Paper. A3 OAO CC-Air HQ Ramstein, March 2008, s. 2.

82 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
jest to forma polecenia dowódcy kierowane- z tym związanych. Przykładowy opis stop-
go do podwładnego, mającego wpłynąć na ni ryzyka w kategorii zagrożeń z powietrza
kształt dalszego planowania oraz realizację może wyglądać następująco.
podjętych decyzji i określającego poziom   Stopień pierwszy: żadne straty nie są
dopuszczalnych start własnych podczas akceptowalne w trakcie wykonywania
wykonywania zadań. Albo prościej: jest to zadania; statek powietrzny (statki po-
określenie ryzyka straty statku powietrzne- wietrzne) nie będzie wlatywał w znaną
go czy załogi podczas wykonywania zada- strefę oddziaływania samolotów przeciw-
nia, gdzie osiągnięcie celu jest ważniejsze nika; do wykonania zadania jest niezbęd-
od bezpieczeństwa wykonawcy. ne wydzielenie dodatkowych sił wsparcia
Dotychczasowe prace prowadzone przez w pełnym zakresie; konieczne jest zabez-
Sztab Dowództwa Komponentu Sił Powietrz- pieczenie w środki samoobrony w pełnym Wpływ na plan
nych w Ramstein z problematyki ALR zakresie. użycia lotnictwa
doprowadziły do wyodrębnienia trzech   Stopień drugi: możliwe pojedyncze
kategorii oceny ryzyka: straty statków powietrznych podczas wyko- na poziomie taktycznym
—  związanego z elementami planowanej nywania zadania, jednak przetrwanie jest (Master Air Atack Plan –
misji (Mission Risk – MR), ważniejsze od sukcesu misji; samoloty MAAP) można wywierać
—  odnoszącego się do zagrożeń z po- powinny unikać wchodzenia w strefę oddzia- dzięki ustaleniu poziomu
wietrza (Air to Air Risk – A/A), ływania przeciwnika powietrznego, ewentu- akceptowalnego ryzyka
—  obejmującego zagrożenia z ziemi alne wejście jest możliwe jedynie w razie dla danej grupy zadań
(Surface to Air Risk – S/A). posiadania zdecydowanej przewagi sił osło- (Acceptable Level of Risk
Ryzyko misji opisują czynniki niezwią- ny myśliwskiej; do wykonania zadania jest – ALR), czasami nawet
zane z przeciwdziałaniem strony przeciw- niezbędne wydzielenie dodatkowych sił w odniesieniu do
nej, mogące wpłynąć na niekorzystny prze- wsparcia w pełnym zakresie; konieczne jest pojedynczych misji.
bieg wykonywania zadania. Zalicza się do zabezpieczenie w środki samoobrony w peł-
nich, między innymi, takie elementy, jak: nym zakresie.
pogodę (może być analizowana w różnych   Stopień trzeci: możliwe niewielkie
rejonach po trasie misji), porę roku, doby, straty statków powietrznych podczas wyko-
pomoce nawigacyjne i łączność (GPS, nywania zadania, jednak przetrwanie jest
TACAN, SATCOM itp.), stan załogi (wy- ważniejsze od sukcesu misji; samoloty
szkolenie, stan psychofizyczny, ukompleto- powinny unikać wchodzenia w strefę oddzia-
wanie), stan statku powietrznego, nasycenie ływania przeciwnika powietrznego, ewentu-
przestrzeni powietrznej innymi obiektami alne wejście jest możliwe jedynie w razie po-
(loty cywilne, ptaki), dostępność lotnisk siadania przewagi sił osłony myśliwskiej; są
zapasowych. zapewnione dodatkowe siły wsparcia w zre-
Ryzyko zagrożeń z powietrza obejmuje dukowanej ilości; konieczne jest zabez-
wskazówki dla planujących i wykonują- pieczenie w środki samoobrony w pełnym
cych misje bojowe dotyczące oceny zagro- zakresie.
żenia powietrznego podczas wykonywania   Stopień czwarty: są dopuszczalne duże
zadań. straty statków powietrznych podczas wyko-
Ryzyko zagrożeń z ziemi jest oceną moż- nania zadania, sukces jest równie ważny, co
liwego oddziaływania systemów przeciwlot- przetrwanie statków powietrznych; samolo-
niczych przeciwnika i negatywnego wpły- ty mogą wchodzić w strefę oddziaływania
wu na skuteczność wykonywania zadań. przeciwika powietrznego pod warunkiem
Każda z trzech kategorii ryzyka jest posiadania odpowiedniej osłony myśliw-
oceniana według dziesięciostopniowej skali, skiej; dodatkowe siły wsparcia zredukowa-
w której wyróżnia się pięć stopni ryzyka: ne do niezbędnego minimum; jest dopusz-
—  bardzo niski (very low) – odpowiada- czalne częściowe zmniejszenie środków
jący wartościom skali od 0 do 1, samoobrony statków powietrznych.
—  niski (low) – wartości od 2 do 3,   Stopień piąty: wykonanie zadania jest
—  średni (medium) – wartości od 4 do 6, ważniejsze od wielkości potencjalnych strat
—  wysoki (high) – wartości od 7 do 8, zadanych przez przeciwnika powietrznego;
—  bardzo wysoki (very high) – wartości samoloty mogą penetrować strefę oddziały-
od 9 do 10. wania przeciwnika powietrznego w celu
Poszczególne stopnie w każdej z kate- wykonania misji; wykonanie zadania może
gorii powinny być opisane w taki sposób, być realizowane bez odpowiedniego wspar-
aby planiści na szczeblu Centrum Operacji cia; jest dopuszczalne wykonywanie zada-
Powietrznych nie mieli wątpliwości co do nia bez właściwego poziomu samoobrony
idei i zakresu ewentualnych przedsięwzięć statku powietrznego.

Kwartalnik Bellona 1/2010 83


Sztuka wojenna
W pozostałych kategoriach ryzyka (MR stałych dwóch (A/A oraz S/A). Określenie
oraz S/A) dokonuje się podobnego opisu akceptowanego poziomu ryzyka dla danej
stopni ryzyka. Kolejny krok to ustalenie grupy zadań czy też dla konkretnej misji nie
ważności poszczególnych kategorii i zależ- ma charakteru stałego i niezmiennego.
ności w kontekście planowanych rodzajów Istnieje możliwość modyfikacji wcześniej
działań, a w szczególnych wypadkach nawet przyjętych założeń i elastycznego reagowa-
w stosunku do pojedynczych misji. nia na zmiany w sytuacji operacyjnej. Musi
Zależnie od rodzaju zadania (misji) oraz to jednak znaleźć swoje odzwierciedlenie
charakteru operacji poszczególne kategorie w zapisach dyrektywy operacyjnej lotnictwa
ryzyka mogą mieć różne znaczenie dla i muszą być dokładnie przedstawione przy-
pomyślnego osiągnięcia celów. To planiści jęte rozwiązania. Zastosowanie przypisane-
komponentu sił powietrznych, zgodnie z wy- go poziomu akceptowalnego ryzyka lub
tycznymi dowódcy, będą określać zależ- ewentualna zmiana wariantu może być
ności pomiędzy kategoriami ryzyka i przy- dokonana jedynie w okresie od publikacji
porządkowywać priorytety w poszczegól- rozkazu bojowego do chwili tuż przed roz-
nych kategoriach. W niektórych wypadkach poczęciem wykonywania zadania, z takim
może się zdarzyć, że ryzyko związane z ele- wyliczeniem, aby pozostawić odpowiedni
mentami planowanej misji jest ważniejsze czas na przygotowanie się wykonawców do
od pozostałych kategorii – i odwrotnie. jego realizacji.
Przypuśćmy, że ryzyko misji dla zadania Wpływ akceptowalnego poziomu ryzyka
bezpośredniego wsparcia lotniczego (Close strat własnych na plan operacji przygotowy-
Air Support – CAS) zostało określone jako wany na szczeblu taktycznym można prze-
bardzo niskie (very low). Jak będą to rozu- śledzić na przykładzie hipotetycznej misji.
Planiści z MAOP otrzymali zadanie
zaplanowania misji dla samolotu transpor-
Określenie akceptowanego poziomu ryzyka dla danej grupy zadań czy też dla towego C-130, który będzie wspierał
konkretnej misji nie ma charakteru stałego i niezmiennego. Możliwa jest modyfika- działania grupy bojowej sił specjalnych,
cja wcześniej przyjętych założeń i elastyczne reagowanie na zmiany w sytuacji ope-
operującej na zapleczu nieprzyjaciela,
racyjnej. Musi to jednak znaleźć swoje odzwierciedlenie w zapisach dyrektywy
operacyjnej lotnictwa i muszą być dokładnie przedstawione przyjęte rozwiązania.
poprzez zrzut amunicji i zaopatrzenia.
Ustalone stopnie ryzyka w poszczególnych
kategoriach określono następująco: MR –
mieli planiści z poziomu taktycznego? Może średni, A/A – niski oraz S/A – średni. Na
to oznaczać, że w razie pogorszenia się podstawie opisów poszczególnych stopni
warunków pogodowych, na przykład na i kategorii podanych w dyrektywie AOD,
lotnisku startu lub w rejonie zadania, misja planiści mogą wyciągnąć wnioski od-
ta zostanie zaniechana. Przyczyną może być noszące się do zakresu przedsięwzięć
brak w danym momencie odpowiednio organizacyjnych oraz określenia sił
wyszkolonego personelu latającego. Stan ta- niezbędnych do osiągnięcia założonego
ki może również wynikać z ograniczeń zwią- efektu działań. W tym wypadku, w kate-
zanych ze statkami powietrznymi, które gorii Mission Risk można ustalić, między
pozostają w dyspozycji, przejawiających się innymi, następujące elementy:
w brakach radaru pokładowego, odpowied- —  jakie są niezbędne (minimalne)
niego sprzętu komunikacji itp. warunki atmosferyczne pozwalające na
Jeżeli jednak poziom ryzyka dla tej samej wykonanie zadania;
misji zostanie określony jako medium czy —  jaki jest wymagany poziom wyszko-
high, będzie to oznaczało, że wykonanie lenia oraz stan psychofizyczny personelu
zadania bezpośredniego wsparcia lotnicze- latającego, który ma uczestniczyć w plano-
go jest dużo ważniejsze od ograniczeń ryzy- wanej misji;
ka misji. Można będzie więc wykonać dane —  jaki jest możliwy wariant załadunku
zadanie nawet przy słabszych warunkach statku powietrznego;
pogodowych czy też bez odpowiedniego —  z jakiej wysokości możliwe jest doko-
wsparcia grup bojowego poszukiwania nanie zrzutu ładunku i z wykorzystaniem
i ratownictwa (Combat Serach and Rescue jakich systemów zrzutu;
– CSAR). —  jaki jest czas wykonania zadania oraz
Ze studiów nad problemem wynika, że pora doby.
nadawanie danej grupie działań lotnictwa Jeśli założymy średni stopień ryzyka start
właściwego stopnia ryzyka powinno się własnych, oznacza to, że w razie wystąpie-
odbywać od określenia poziomu akceptowa- nia niekorzystnego układu rozpatrywanych
nych start w kategorii MR, potem w pozo- elementów, misja może nie zostać zreali-

84 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
zowana. Ograniczenia pogodowe, czy też a tym samym „zaoszczędzić” wysiłek samo-
te związane z możliwościami samolotu lotów wsparcia.
i załogi, mogą wymusić zaangażowanie Przedstawione elementy, które kształtują
większej liczby środków lub wyselekcjono- działania sił powietrznych na poszczegól-
wanie odpowiedniej załogi spośród dostęp- nych szczeblach dowodzenia, stanowią roz-
nych jednostek. Może to spowodować winięcie pewnych form komunikacji w pro-
konieczność ograniczenia działań w innej cesie przygotowania i prowadzenia działań.
grupie lub przesunięć czasowych w wyko- Tworzone dokumenty dowodzenia są pod-
naniu innych zadań. Jeśli nie ma systemów stawową formą przekazywania zamiarów
precyzyjnego zrzutu ładunku oraz możliwo- i celów do podwładnych. Ważne jest zatem
ści dostarczenia środków bojowych i zaopa- właściwe odczytanie intencji poszczegól-
trzenia z wykorzystaniem innych metod nych szczebli dowódczych, a także opiera-
(np. lądującej), niekorzystne warunki atmos- nie się na wzajemnym zrozumieniu i zaufa-
feryczne mogą wpłynąć na czas wykonania niu pomiędzy planującym a wykonawcą, aby
misji, co w wypadku wojsk walczących osiągnąć zakładane cele działań. Tam gdzie
w okrążeniu może się okazać czynnikiem jest to konieczne, należy nakładać ograni-
kluczowym. czenia w swobodzie użycia środków walki,
W odniesieniu do następnej kategorii – a w innych wypadkach pozostawić inicjaty-
ryzyka zagrożeń z powietrza – postępowa- wę po stronie podwładnego (tab. 2).
nie planistów z MAOP jest podobne. Stopień
niski kategorii A/A wskazuje, że nie są Tabela 2. Przykład przyjętego ogólnego poziomu
akceptowalne straty w powietrzu. Oznacza akceptowalnych start własnych w odniesieniu
to, że misja C-130 musi być wsparta przez do planowanych rodzajów działań
siły lotnictwa myśliwskiego, które będą
w stanie zapewnić bezpieczeństwo wykona-
nia zrzutu. Mission Type Acceptable Risk Level
(rodzaj zadania) (akceptowalny poziom ryzyka)
W wypadku uszczuplonych zasobów sił
myśliwskich, wydzielonych do zabezpie- ASFAO MED (średni)
czenia działań innych rodzajów lotnictwa, Defensive Counter Air MED
prawdopodobne stanie się ustalenie priory- Joint Personnel Recovery MED
tetów lub dokładne dopasowanie czasów
Electronic Warfare (walka elektroniczna) LOW (niski)
realizacji innych zadań wymagających
osłony z powietrza. Niski stopień ryzyka Command and Control Platform (platforma
LOW
nakłada na planistów obowiązek szczegóło- dowodzenia)
wej analizy możliwości potencjału sił my- Air-to-Air Refueling (tankowanie w powietrzu) LOW
śliwskich przeciwnika, rejonów potencjal- Intelligence, Surveillance and Recce LOW (MED for ISR recce jet a/c)
nego działania i przewidzenia najdogod-
Air Transport (transport powietrzny) LOW
niejszego sposobu uniknięcia przeciwdzia-
łania z powietrza.
Legenda:
Podczas analizy kategorii ryzyka zagro-
Recce – reconnaissance – rozpoznanie Jet a/c (aircraft) – samolot odrzutowy
żeń z ziemi (S/A), przy ustalonym średnim powietrzne
stopniu ryzyka, jest konieczne wydzielenie
sił lotniczych do neutralizacji środków obro- Źródło: AOD 001 do ćwiczenia „Steadfast Juncture” (SFJE) 2009, s. 10.
ny przeciwlotniczej w rejonie wykonania za-
dania oraz na trasie przelotu C-130. Liczba Pytań wymagających odpowiedzi oraz
zaangażowanych samolotów wsparcia (po- obszarów podlegających głębszej analizie
konania OPL – SEAD, zakłócających – EW) jest więcej. Podany opis jest tylko przykła-
w tym wypadku nie będzie znacząca. Średni dem, który ma pokazać złożoność problemu
stopień ryzyka może wskazywać, że zagro- i sposób wpływania sztabu komponentu sił
żenie powodzenia wykonania zadania ze powietrznych na plan wykonania zadań
strony naziemnych systemów OPL przeciw- opracowywany na najniższym szczeblu
nika jest nieznaczne. Oznacza to, że w wy- dowodzenia. Jak podkreśla doktryna AJP-1,
niku właściwego wyboru trasy lotu, omija- przyjęte zasady planowania i prowadzenia
jącej znane środki OPL przeciwnika, oraz działań nie są ostateczne i w zależności od
zastosowania wysokiego profilu dolotu, sytuacji mogą ulegać modyfikacjom czy
można istotnie zmniejszyć ryzyko strat, zmianom13.  g

13 AJP-01(C)…, s. 4–1.

Kwartalnik Bellona 1/2010 85


Rozwój brytyjskiej doktryny
wojennej
Właściwie skonstruowana doktryna obronna umożliwia przygotowanie sił zbrojnych do prowadzenia
działań bojowych oraz zabezpieczenia funkcjonowania w okresie pokoju i konfliktów zbrojnych. Błędy
popełnione już na etapie wypracowania doktryny mogą się zemścić w praktyce. Takim przykładem jest
brytyjska doktryna wojenna z okresu 1919–1939. Początkowo rząd brytyjski nie przewidywał zagrożenia
międzynarodowego, cięto budżety wojskowe oraz redukowano stany osobowe sił zbrojnych. Wojsko było
słabo opłacane, przez co brakowało chętnych do służby. Nie dostrzegano także zagrożeń ze strony Niemiec,
koncentrując się na Dalekim Wschodzie. Zakładano również, że blokada ekonomiczna określonego państwa
przynosi wymierne efekty militarne bez potrzeby prowadzenia działań wojennych. Historia zweryfikowała
te błędne założenia.
mjr
SŁAWOMIR
Properly developed defense doctrine allows for a proper preparation of the armed forces to con-
WALENCZYKOWSKI
duct combat actions and secure situation in time of peace and conflict. The mistakes made during
specjalista Oddziału the stage of doctrine development could have damaging results in later practice. The illustration of
Zabezpieczenia Funkcji this may be British war doctrine from 1919-1939. British government had never anticipated any in-
Państwa Gospodarza ternational threat situation, and the military budgets would be reduced as would be the personnel
Logistyki Pomorskiego of the armed forces. The army was underpaid, which was discouraging for potential candidates for
Okręgu Wojskowego.
Absolwent Wyższej Szkoły
military service. Germany was not considered as a source of threat, and the government’s attention
Oficerskiej Wojsk focused mainly on the Far East. Also, Great Britan’s economic blockade of Germany was believed to
Zmechanizowanych be enough to prevent it from entering into war. History, however, verified this belief.

G
we Wrocławiu oraz Naval
Postgraduate School łównym zadaniem sił zbrojnych jest tryny wojennej w latach 1919–1939. Brak
w Monterrey. zapewnienie państwu bezpieczeń- strategicznego planowania, niewłaściwa oce-
stwa. Aby temu podołać, w czasie na międzynarodowej sytuacji politycznej,
pokoju przygotowują się one do spełnienia błędne wnioski z poprzednich konfliktów
wymagań czasu wojny. Wojsko nie działa oraz podporządkowanie rozwoju obronności
jednak w próżni. Jest odzwierciedleniem doraźnym celom polityki wewnętrznej
państwa, któremu służy. To właśnie organy doprowadziły do nieodpowiedniego przygo-
państwowe są odpowiedzialne za definiowa- towania Wielkiej Brytanii do drugiej wojny
nie zadań dla sił zbrojnych i kierunków ich światowej. Błędy te przyczyniły się do
rozwoju1. niepowodzeń brytyjskich sił zbrojnych
Bez jasno sprecyzowanego celu, jakiemu w początkowym okresie wojny.
mają służyć siły zbrojne, kolejne programy
restrukturyzacji, którym są poddawane, bar- Restrukturyzacja przez cięcia
dziej odzwierciedlają sytuację gospodarczą Wielka Brytania znalazła się po stronie
kraju, bieżącą koniunkturę czy krótkotermi- zwycięzców pierwszej wojny światowej, jed-
nowe ambicje polityczne niż przygotowanie nak koniec zmagań zastał ją osłabioną i za-
wojska do swego głównego zadania. Przy ta- dłużoną2 do tego stopnia, że politycy zda-
kim podejściu planowanie długofalowe albo wali sobie sprawę, iż kolejny globalny kon-
nie istnieje, albo jest spychane na plan dal- flikt może położyć kres istnieniu imperium.
szy i nie ma przełożenia na zasoby udostęp- Aby uchronić się przed najgorszym, należa-
nione siłom zbrojnym. Prowadzi to nie- ło zniechęcić potencjalnych agresorów do
uchronnie do braku współpracy pomiędzy ataku. Jednak przy niewielkich realnych
rodzajami sił zbrojnych i rywalizacji o ogra- możliwościach wyjściem było wyłącznie
niczone środki finansowe. przekonanie potencjalnych przeciwników, że
Jednym z przykładów takiego podejścia wojna z Wielką Brytanią będzie oznaczać
do obronności i braku koordynacji w plano- wojnę długotrwałą3. Przy takim założeniu
waniu obronnym jest rozwój brytyjskiej dok- tylko siła ekonomiczna i finansowa Wielkiej

1 M. Ojrzanowski: Zdolności operacyjne – warunkiem skutecznych sił zbrojnych. „Kwartalnik Bellona” 2008 nr 2, s. 48.
2 Samo zadłużenie wobec USA opiewało na kwotę 4,7 miliarda dolarów. Z. Steiner: British Power and Stability: the Historical Record. W: Power and Stability. British Foreign
Policy, 1865–1965. (Ed.) E. Goldstein, B. J. C. McKercher. London 2003, s. 28.
3 B. R. Posen: The Sources of Military Doctrine. France, Britain and Germany between the world wars. Ithaca 1987, s. 141.

86 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
Brytanii oraz jej rozległego imperium były Rezultatem takiego postrzegania zagrożeń
gwarantem końcowego sukcesu. Nabierało była doktryna defensywna, w której kanał
to tym większego znaczenia, że szefowie La Manche, potęgę Królewskiej Marynarki
sztabów (1) już od końca lat dwudziestych Wojennej (Royal Navy) oraz niewielkie siły
ostrzegali, że Wielka Brytania nie ma wy- lądowe, niezbędne do kontroli nad rozległym WYJAŚNIENIE NR 1

starczających sił, aby jednocześnie stawić imperium, uznano za wystarczające gwaran- Komitet Szefów Sztabów
czoła Japonii na Dalekim Wschodzie, cje dla bezpieczeństwa Wielkiej Brytanii. był ciałem doradczym
Włochom w basenie Morza Śródziemnego W tej sytuacji Królewskie Siły Powietrzne Komitetu Obrony Imperium
(CID) i obejmował szefów
oraz Niemcom w Europie4. (Royal Air Force – RAF) stały się główną sztabów poszczególnych
Po pokonaniu państw centralnych oraz siłą ofensywną w ewentualnym konflikcie rodzajów sił zbrojnych.
znacznym ograniczeniu ich potencjału mili- zbrojnym7. Pod osłoną RAF-u i Royal Navy
tarnego, jak również w wyniku poszukiwa- Wielka Brytania miała zmobilizować swoją
nia środków na zwiększenie wydatków in- gospodarkę i przestawić ją na produkcję wo-
westycyjnych, rząd brytyjski 15 sierpnia jenną. Siła ekonomiczna i finansowa impe-
1919 roku ogłosił tak zwaną zasadę dziesię- rium miała zapewnić wyposażenie dla zmo-
ciu lat (Ten Years Rule). Zakładała ona, że bilizowanych sił lądowych, których zada-
nie istnieje zagrożenie wybuchem wojny niem było złamanie w zmasowanym kontr-
przez następną dekadę, w związku z tym ataku przeciwnika.
Wielka Brytania nie będzie musiała angażo- Zasada dziesięciu lat obowiązywała jed-
wać się w żaden konflikt europejski, dzięki nak znacznie dłużej. W związku z brakiem
czemu nie będzie potrzeby przygotowania realnych zagrożeń dla całości imperium,
i wysłania do Francji sił ekspedycyjnych5. w latach dwudziestych Wielka Brytania kon-
Zgodnie z tym założeniem dowództwa ro- centrowała się na udziale w inicjatywach roz-
dzajów sił zbrojnych miały dokonać analizy brojeniowych, Lidze Narodów oraz trakta-
wydatków – w domyśle pod kątem ich tach pokojowych (np. pakt z Locarno8).
znaczącego obniżenia. (2) Pozwalało to na coroczne przedłużanie za- WYJAŚNIENIE NR 2

Drugim efektem przyjęcia zasady dziesię- sady dziesięciu lat9. Dopiero kryzys daleko- Wydatki ograniczono
ciu lat było widoczne obniżenie stanów wschodni (1931–1932) unaocznił potrzebę z 616,6 miliona funtów w roku
liczebnych sił zbrojnych Wielkiej Brytanii. rewizji dotychczasowych poglądów10. budżetowym 1919–1920 do
232,4 miliona funtów w roku
Na początku 1919 roku wojska lądowe wciąż Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy, następnym. Proces ten
liczyły ponad dwa miliony żołnierzy, a do w październiku 1933 roku, szefowie szta- postępował w latach kolejnych
wiosny 1920 roku zredukowano je do 320 bów dokonali przeglądu priorytetów obron- i przyniósł obniżenie wydatków
tysięcy. W 1921 roku premier David Lloyd nych. W raporcie przedstawionym rządowi do 207,4 miliona w roku
1921–1922 oraz
George powołał Komisję Wydatków Naro- podkreślono, że najważniejszym zadaniem 138,1 w roku następnym.
dowych (Committee of National Expendi- sił zbrojnych powinna być ochrona brytyj-
(G. C. Peden: Arms, Economics
tures) pod kierownictwem sir Erica Geddesa skich interesów na Dalekim Wschodzie and British Strategy. From
w celu sprawdzenia zasadności wydatków przed Japonią. Dopiero w dalszej kolejności Dreadnoughts to Hydrogen
Bomb. Cambridge 2007,
w poszczególnych resortach. Efektem prac postawiono wsparcie sojuszników na konty- s. 127.)
był tak zwany raport Geddesa, który w od- nencie europejskim oraz obronę Indii przed
niesieniu do sił zbrojnych proponował agresją sowiecką11.
kolejną redukcję wydatków na obronność Ostatecznie w 1934 roku określono, że
o 40 milionów funtów oraz obniżenie sta- Niemcy stały się potencjalnym przeciwni-
nów osobowych o 90 tysięcy żołnierzy (na kiem, ale osiągną gotowość do wojny dopie-
same wojska lądowe przypadała redukcja ro w 1939 roku12. Założenia programu zbro-
o ponad 50 tysięcy)6. jeniowego, przyjęte przez rząd w lutym 1936

4 J. L. Hughes: The origins of World War II in Europe. The failure of British deterrence and German Expansionism. “The Journal of Interdisciplinary History”. Volume XVIII, Issue 4, Spring
1988, s. 851–891.
5 H. Strachan: European Armies and the Conduct of War. London 2005, s. 151; A. Sharp, K. Jeffery: “Aprčs la Guerre Finit, Soldat anglais partit…”: Anglo–French

Relations 1918–1925. W: Power and Stability…, s. 125–126.


6 A. Sharp, K. Jeffery: Apres La Guere Finit…, s. 126–128.

7 B. R. Posen: The Sources of Military Doctrine…, s. 15.

8 Jednym z głównych punktów tego traktatu były brytyjskie gwarancje nienaruszalności granicy francusko-niemieckiej. Udzielono ich pomimo obiekcji szefów sztabów sił

zbrojnych, którzy ostrzegali, że Wielka Brytania po redukcjach w latach 1919–1922 nie posiadała sił i środków, aby móc te gwarancje wymusić. Z. Steiner: British Power and
Stability: the Historical …, s. 30–32.
9 B. R. Posen: The Sources of Military Doctrine…, s. 146.

10 G. C. Peden: Arms, Economics and…, s. 100.

11 Ibidem, s. 102–104.

12 J. L. Hughes: The origins of World…, s. 856.

Kwartalnik Bellona 1/2010 87


Sztuka wojenna
roku, potwierdziły, że Niemcy staną się stracił stanowisko szef Imperialnego Sztabu
głównym przeciwnikiem. Jednak aby zacho- Generalnego generał sir John Deverell17.
wać zbilansowany budżet oraz nie obciążać Poszczególne rodzaje sił zbrojnych opra-
nadmiernie gospodarki wychodzącej z dłu- cowywały swoje plany przy ciągle zmniej-
giego kryzysu początku lat trzydziestych13, szających się nakładach finansowych i bra-
główny wysiłek skierowano na ochronę ku koordynacji na szczeblu politycznym,
Wielkiej Brytanii przed możliwym atakiem co doprowadziło do rywalizacji o ograniczo-
powietrznym. W związku z tym wojska ne zasoby. Każdy z rodzajów sił zbrojnych
lądowe miały nie przygotowywać się do sposobił się do działań, które je faworyzo-
operacji w Europie zanim nie zostaną zabez- wały i pozwalały przyciągnąć jak najwięcej
pieczone szlaki handlowe oraz Wyspy funduszy18.
Brytyjskie14. W wojskach lądowych przewidywano
Dopiero w lutym 1939 roku premier dwa rodzaje potencjalnych konfliktów.
Arthur Neville Chamberlain podjął decy- W wypadku pierwszego, o charakterze
zję, że jedyną szansą na zażegnanie wojny globalnym, zakładano taktykę defensywną,
jest wykazanie determinacji Wielkiej niezbędną do zyskania czasu na zmobilizo-
Brytanii wobec nacisków ze strony Niemiec. wanie sił. Osłonę dla mobilizacji miały
Ponownie zmieniono zadania wojsk lądo- zapewnić marynarka wojenna i lotnictwo
wych i nakazano przygotowanie sił ekspe- myśliwskie. Z drugiej strony, przeciwnik
dycyjnych do wysłania na kontynent. W mar- miał być stale zagrożony uderzeniami lot-
cu podjęto decyzję o podwojeniu sił Armii nictwa bombowego oraz blokadą ekono-
Terytorialnej z 13 do 26 dywizji. W połowie miczną. Drugi konflikt, bardziej prawdo-
kwietnia, w czasie rozmów sztabowych podobny, to wojna o małej intensywności
z Francją, Wielka Brytania zobowiązała się toczona w różnych regionach imperium.
wysłać na kontynent cztery dywizje pie- Lokalny przeciwnik miał dysponować znacz-
choty w ciągu sześciu tygodni od wybuchu nie słabszym potencjałem militarnym,
W lutym wojny. Dziesięć dywizji Armii Terytorial- który spodziewano się pokonać w szybkiej
1939 roku nej miało podążyć do Francji w ciągu kampanii, przy użyciu małych, ale mobil-
4–6 miesięcy, a kolejne 16 dywizji w cią- nych i dysponujących nowoczesnym uzbro-
premier Arthur N. gu 9–12 miesięcy15. jeniem kontyngentów, co miało niwelować
Chamberlain podjął słabość liczebną zaangażowanych sił.
decyzję, że jedyną Rywalizacja między Pierwsze prace nad planami przygotowa-
szansą na zażegnanie rodzajami sił zbrojnych nia armii brytyjskiej do dużego konfliktu
wojny jest wykazanie Podwojenie stanu Armii Terytorialnej tuż podjęto tuż po zakończeniu wojny pod kie-
determinacji Wielkiej przed wybuchem wojny może wyglądało rownictwem ówczesnego szefa Imperialnego
Brytanii wobec nacisków dobrze na papierze, ale oznaczało znaczne Sztabu Generalnego marszałka polnego
ze strony Niemiec. osłabienie potencjału istniejących dywizji, Henry’ego Wilsona19. Efektem był powsta-
Ponownie zmieniono gdyż musiały one wydzielić kadrę do sfor- ły w 1919 roku plan, w którym przewidy-
zadania wojsk lądowych mowania i szkolenia nowo powstających wano dwa warianty przygotowania materia-
i nakazano jednostek. Wojska lądowe były zawsze na łów i wyszkolonej kadry niezbędnych do
przygotowanie sił ostatnim miejscu w kolejce po fundusze, wystawienia odpowiednio pięćdziesięciu
ekspedycyjnych do a skupiało się to najbardziej na Armii i czterdziestu jeden dywizji. Jednak żadna
wysłania na kontynent. Terytorialnej, która przez lata nie otrzymy- z opracowanych wersji nie uzyskała akcep-
wała nowoczesnego uzbrojenia nawet na tacji z powodu braku środków finansowych
potrzeby szkolenia. oraz wprowadzenia zasady dziesięciu lat20.
W rezultacie wojska lądowe przez ostanie Prace nad tym planem zarzucono aż do
miesiące pokoju musiały przygotowywać się początku 1939 roku.
do działań na kontynencie. Działań, do któ- Odpowiedzią na drugie zagrożenie – woj-
rych przez wiele lat miały się nie przygoto- nę o małej intensywności – była mała, mo-
wywać16, a za przygotowanie do których bilna armia zawodowa, zdolna do przerzutu
13 W latach 1929–1932 PKB Wielkiej Brytanii spadło o 5,1%. Poziom PKB z 1929 roku udało się osiągnąć dopiero w 1934 roku. G. C. Peden: Arms, Economics and…, s. 128.
14 M. M. Postan: British War Production. Londyn 1952, s. 29.
15 G. C. Peden: Arms, Economics and… , s. 157.

16 Ibidem, s. 160.

17 D. French: Big Wars and Small Wars Between the Wars. W: Big Wars and Small Wars. The British Army and the Lessons of War in the 20th Century. London 2006, s. 36.

18 B. R. Posen: The Sources of Military Doctrine…, s. 159–160.

19 Plany te wynikały raczej z przekonań marszałka H. Wilsona, który już przed pierwszą wojną światową był znany ze swoich sympatii profrancuskich. Ponadto Wilson twierdził,

że nie można zostawiać Francji samej sobie, gdyż bez wsparcia Wielkiej Brytanii łatwo ulegnie potędze militarnej Niemiec.
20 D. French: Raising Churchill’s Army. The British Army and the War against Germany 1919–1939. Oxford 2005, s. 15.

88 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
w każdy zakątek imperium. Jeśli dyspono- zasięgu, jednak osiągnięto to kosztem wagi
wałoby się nowoczesnym uzbrojeniem, moż- pocisku. Zamówienia na działa dla artylerii
na by łatwo i szybko osiągnąć zwycięstwo średniej i ciężkiej złożono dopiero w drugiej
przy minimalnych stratach własnych. Jednak połowie 1939 roku. Zdecydowanie za
w tym wypadku istotnym problemem stawa- późno, aby pierwsze egzemplarze mogły do- Brytyjskie siły
ła się wydolność systemu logistycznego. trzeć do jednostek przed 1941 rokiem. zbrojne
Kontyngenty wysyłane do udziału w ope- Dlatego też pododdziały artylerii ciężkiej
racjach kolonialnych musiały z reguły dzia- przystąpiły do wojny wyposażone w sprzęt, przystąpiły do drugiej
łać w dużym oddaleniu od swoich baz który pamiętał jeszcze pola bitew pierwszej wojny światowej
zaopatrzenia. Stawiało to pod znakiem za- wojny światowej24. z wyposażeniem, które
pytania możliwości zaopatrzenia pododdzia- Jednym z remediów na problemy związa- być może sprawdzało się
łów, z założenia mobilnych i wyposażonych ne z wyszkoleniem oraz koniecznością w warunkach wojen
w broń o dużej sile ognia. Im większa siła sprostania długotrwałym okresom służby kolonialnych, ale pod
ognia, tym większe zużycie amunicji i więk- poza granicami kraju miała być armia zawo- wieloma względami
sze problemy z jej uzupełnieniem. Ilość dowa. Jednak samo zaprzestanie poboru, gdy ustępowało uzbrojeniu
amunicji zabieranej przez pododdziały eks- brakowało odpowiednich środków na szko- niemieckiemu.
pedycyjne była ograniczona zdolnościami lenie, było rozwiązaniem połowicznym.
transportowymi, a ładowność środków trans- Niskie płace, złe warunki służby i słabe
portu musiała być wykorzystana także do perspektywy rozwoju powodowały proble-
zapewnienia żywności, wody i paliwa. my rekrutacyjne, z którymi Wielka Brytania
W rezultacie, uwzględniając doświadcze- do wybuchu wojny nie była w stanie sobie
nia kampanii kolonialnych21, wojska lądo- poradzić. W założeniu każdy batalion
we Wielkiej Brytanii kładły większy nacisk stacjonujący w koloniach był powiązany
na mobilność oraz niezawodność uzbro- z batalionem stacjonującym w metropolii,
jenia, poświęcały przy tym zdolność do który miał dostarczać wyszkoloną kadrę dla
wygenerowania znacznej siły ognia. W kon- batalionu poza granicami. Pierwszeństwo
fliktach kolonialnych przeciwnik i tak był w obsadzaniu batalionów stacjonują-
gorzej uzbrojony i zorganizowany. Dlatego cych w koloniach powodowało ciągłe nie-
też brytyjskie siły zbrojne przystąpiły do dobory w obsadzie stanów batalionów
drugiej wojny światowej z wyposażeniem, w metropolii. Nie wpływało to z pewnością
które być może sprawdzało się w warunkach pozytywnie na ich poziom wyszkolenia. Na
wojen kolonialnych, ale pod wieloma wzglę- przykład, w jednostkach artylerii niedobory
dami ustępowało uzbrojeniu niemiec- były tak znaczne, że do rutynowego szkole-
kiemu22. nia z całej brygady można było wydzielić
Doświadczenia pierwszych lat wojny po- maksymalnie jedną baterię25.
kazały, że ani ręczne karabiny maszynowe Gdy brakowało sprzętu i ludzi, szkole-
Bren, ani dwucalowe moździerze czy kara- nie miało niewiele wspólnego z realizmem,
biny przeciwpancerne Boys nie były w sta- a zaprzestanie od 1925 roku dużych ćwi-
nie zapewnić piechocie wystarczającego czeń z wojskami wpłynęło także na niedo-
wsparcia. Broń ta sprawdzała się niewątpli- ciągnięcia w szkoleniu zespołowym. Nie
wie w Palestynie i na pograniczu indyjskim, było więc możliwości, aby właściwie
ale nie wystarczała do wygenerowania od- wyszkolić zespołowo bataliony, a sztaby
powiedniej siły ognia przeciwko wojskom brygad czy dywizji, które dowodziły
niemieckim23. swoimi jednostkami na papierze, nie mia-
Przy opracowywaniu nowego sprzętu ły szans na zgranie zarówno w pracy
artyleryjskiego doświadczenia poszły po- sztabowej, jak i we współpracy ze swoimi
dobnym torem. W celu odciążenia systemu nominalnymi podwładnymi26.
logistycznego wdrożono do pododdziałów Reformy przeprowadzone przez ministra
artylerii jednolity sprzęt. W rezultacie, wpro- wojny Isaaca Leslie Hore-Belishę w latach
wadzana od 1937 roku 25-funtowa armato- 1937–1938, które miały na celu poprawę
haubica była lekka, mobilna i o sporym płac i warunków służby, pozwoliły na zwięk-

21 Siły brytyjskie brały udział w co najmniej siedmiu dużych operacjach o charakterze kolonialnym: Egipt 1919, Afganistan 1919, Irlandia 1919–1921, Turcja 1919–1922,
Irak 1920, Palestyna 1929 oraz 1936–1939.
22 D. French: Raising…, s. 81–82.

23 Ibidem, s. 85–86.

24 I. V. Hogg: Allied Artillery of World War Two. Ramsbury 2001.

25 S. Bidwell, D. Graham: Fire–Power. The British Army Weapons and Theories of War 1904–1945, s. 156.

26 J. F. C. Fuller: Generalship – Its Diseases and Their Cure. The Personal Factor in Command. Harrisburg 1936.

Kwartalnik Bellona 1/2010 89


Sztuka wojenna
W tym wypadku cel miał uświęcać środki.
Jednak założenia empiryczne nie zostały
poparte żadnymi doświadczeniami czy te-
stami aż do 1937 roku29.
Mimo zaangażowania w teorię bombardo-
wań strategicznych i zaniedbania taktycznej
współpracy z wojskami lądowymi, niewiele
zrobiono, aby zapewnić zdolności do wyko-
nania tego zadania. Jeszcze w 1937 roku
dowództwo bombowe (Bomber Command)
twierdziło, że w wyniku ataku na Zagłębie
Ruhry jest w stanie w ciągu dwóch tygodni
sparaliżować niemiecką machinę wojenną30.
Brzmiało to o tyle dziwnie, że pierwsze bom-
bowce Hampden, Whitley i Wellington
dotarły do dywizjonów RAF-u w latach
1937–1938. Ciężko byłoby nazwać bombow-
Fot. Duma floty brytyjskiej – krążownik liniowy HMS Hood – największy okręt wojenny cami strategicznymi wprowadzone w 1937
świata do II wojny światowej (Archiwum Royal Navy) roku bombowce Blenheim oraz Battle,
które nie były w stanie osiągnąć Zagłębia
szenie zaciągu. Jednak nawet w styczniu Ruhry z Wielkiej Brytanii. We wrześniu
1939 roku nadal brakowało 20 tysięcy żoł- 1939 roku tylko 28 z 55 dywizjonów prze-
nierzy do osiągnięcia limitu 201 tysięcy zbrojono w nowoczesne bombowce31.
żołnierzy wojsk regularnych27. Te same Dopiero pod koniec 1937 roku zaczęto
problemy dotyczyły Armii Terytorialnej, zdawać sobie sprawę, że Wielka Brytania
która miała dostarczać kadrę do rozbudowy jest tak samo narażona na wyprzedzające
wojsk lądowych w czasie wojny. Ze wzglę- uderzenie lotnicze, jak i Niemcy. W związ-
dów ekonomicznych każda jej jednostka ku z tym przyspieszono rozbudowę sił
mogła osiągnąć pułap 60 procent etatu lotnictwa myśliwskiego oraz obrony prze-
wojennego. Jednak nie uzyskano nawet ciwlotniczej. Poczucie zagrożenia, podsyca-
tego. W 1937 roku wojska terytorialne były ne przez nierealistyczne oceny wywiadu,
w stanie osiągnąć pułap 80 procent obsady zaowocowało pospieszną rozbudową sił
pokojowej, a do etatu brakowało ponad artylerii przeciwlotniczej wojsk lądowych.
tysiąc oficerów28. W rezultacie wymagania Pochłonęło to znaczne sumy z budżetu, przez
stawiane kandydatom do służby były mniej- co zabrakło ich na rozwój sił zmechanizo-
sze niż wymagania wobec rekrutów armii wanych oraz dostawy nowego sprzętu do
regularnej. jednostek regularnych i terytorialnych.
Królewskie Siły Powietrzne w latach Admiralicja optowała za rozbudową tak
dwudziestych i trzydziestych poświęciły się zwanej floty dwóch oceanów, zdolnej do
teorii bombardowań strategicznych. Opty- zabezpieczenia interesów brytyjskich, za-
mistyczne założenia efektów bombardowań, równo na Atlantyku, jak i Pacyfiku. Po
zarówno przeciw celom wojskowym (znisz- upadku tego projektu jedynym rozwiąza-
czenie potencjału przemysłowego), jak niem stało się przerzucenie sił z jednego te-
i cywilnym (zniszczenie morale przeciwni- atru operacji na drugi. W latach dwudzie-
ka), pozwalały wierzyć, że uda się odstra- stych teoria taka miała jeszcze rację bytu,
szyć potencjalnych agresorów. Brytyjscy gdyż Królewska Marynarka Wojenna na
teoretycy wojskowi – Basil H. Liddell Hart Atlantyku i Morzu Śródziemnym mogła
oraz John Frederic Charles Fuller – apro- mieć silne wsparcie potencjalnych sojusz-
bowali ideę bombardowań celów cywilnych ników (Stany Zjednoczone, Francja) lub
jako środka do złamania morale przeciwni- życzliwie neutralnych (Włochy), a jedynym
ka i w ten sposób skrócenia wojny oraz unik- przeciwnikiem mogły być rozbrojone
nięcia masakry jakiej doświadczyły armie po pierwszej wojnie światowej Niemcy.
walczące w pierwszej wojnie światowej. W latach trzydziestych, wraz ze wzrostem

27 D. French: Raising…, s. 52.


28 Ibidem, s. 53–54.
29 B. R. Posen: The Sources of Military Doctrine…, s. 160–161.
30 H. Strachan: European Armies and…, s. 153.
31 C. R. Postan: British War…, s. 114.

90 Kwartalnik Bellona 1/2010


Sztuka wojenna
napięcia w Europie (pozycja Włoch) i więk- względem posiadanych zasobów, dostępnych
szym zagrożeniem szlaków żeglugowych, środków, czy ambicji dowódców. Marynarka
możliwości przerzutu sił na Pacyfik dra- wojenna chciała przenieść ciężar działań na
stycznie spadły. Jednak w dalszym ciągu Pacyfik do walki z Japonią, siły powietrzne
wydatkowano znaczne sumy na budowę przez długi czas hołdowały zasadzie strate-
bazy morskiej w Singapurze, nawet wtedy, gicznych bombardowań. Siły lądowe, które
gdy stawało się jasne, że flota, jaką baza znajdowały się najniżej, zarówno w hierar-
miała zabezpieczać, najprawdopodobniej chii, jak i w kolejce po fundusze, musiały się
nie przybędzie. ograniczyć do roli „imperialnego policjan-
Drugim ważnym zadaniem floty była blo- ta”37. Wprowadzenie służby zawodowej, gdy
kada ekonomiczna. Na skutek błędnych brakowało środków na szkolenie, były niskie
wniosków wyciągniętych z pierwszej wojny płace, złe warunki służby i długie, nawet
światowej, założono, że to blokada dopro- kilkuletnie okresy służby poza granicami
wadziła do załamania Niemiec. Wiara taka kraju, skutkowało brakami w obsadzie
była wspierana zarówno w opracowaniach etatowej.
brytyjskich32, jak i niemieckich. Te ostatnie
z wiadomych przyczyn koncentrowały się na Brak koordynacji w rozwoju poszczególnych
cierpieniach ludności cywilnej, a nie na
wpływie blokady na możliwości produk- rodzajów sił zbrojnych powodował,
cyjne33.
Liddell Hart podążył tym tropem i wysnuł
że każdy z nich przygotowywał się samodzielnie
wniosek, że skoro blokada złamała potęgę do takiego rodzaju działań, jaki mu
Niemiec, w związku z tym nie będzie po-
trzeby wysyłania sił ekspedycyjnych na kon-
najbardziej odpowiadał.
tynent. Według jego koncepcji, należało się
wstrzymać z operacjami wojsk lądowych aż Siły zbrojne Wielkiej Brytanii przystąpi-
czynniki ekonomiczne oraz działania floty ły w związku z tym do wojny nieprzygoto-
przyniosą efekt34. W latach 1937–1938 wane do tego, aby sprostać zadaniom, jakie
doradcą ministra wojny był Hore-Belisha, przed nimi postawiło pole bitwy. Wojska lą-
który miał niewątpliwy wpływ na decyzje dowe pod względem wyposażenia były do-
o ograniczaniu zaangażowania Wielkiej stosowane bardziej do prowadzenia wojen
Brytanii w potencjalny konflikt europejski, kolonialnych niż walki z dobrze wyposażo-
był zwolennikiem tak zwanej zasady nym przeciwnikiem. Królewskie Siły
ograniczonego zaangażowania (limited Powietrzne preferowały bombardowania
liability). strategiczne, jednak nie przygotowały ani sił,
Twierdzenie o skuteczności blokady ani środków by ten cel osiągnąć. Marynarka
znalazło także potwierdzenie w analizach wojenna, jakkolwiek imponująca pod wzglę-
wywiadu brytyjskiego. Nie była to jednak dem tonażu i liczby okrętów, stanęła przed
jego jedyna pomyłka. Brytyjskie służby tak szerokim spektrum zadań, że po włącze-
wywiadowcze zawiodły także przy anali- niu się Japonii do wojny nie była w stanie
zie mocnych i słabych stron niemieckiej efektywnie wesprzeć garnizonów na Dalekim
machiny wojennej oraz tempa niemieckich Wschodzie.
zbrojeń. Znacząco także przeceniły moż- Największy jednak problem, oprócz ogra-
liwości Luftwaffe do przeprowadzenia niczeń finansowych, to brak jednolitej wizji
wyprzedzającego uderzenia w latach wykorzystania sił zbrojnych. Przekładało się
1937–193835, co istotnie wpłynęło na to na brak koordynacji wysiłków poszcze-
decyzje rządu36. gólnych rodzajów sił zbrojnych. W efekcie
Brak koordynacji w rozwoju poszczegól- każdy z nich skupił się na preferowanych
nych rodzajów sił zbrojnych powodował, że przez siebie działaniach. W takiej sytuacji
każdy z nich przygotowywał się niejako sa- nawet ograniczone środki finansowe, jakie
modzielnie do takiego rodzaju działań, jaki były dostępne, nie zawsze wykorzystywano
mu najbardziej odpowiadał, czy to pod właściwie. g.

32 Więcej w: B.H. Liddell Hart: History of the First World War. London 1972, s. 460–461
33 H. Strachan: European Armies and…, s. 149.
34 B. H. Liddell Hart: Strategy, the Indirect Approach. New York 1967, s. 186.
35 G. C. Peden: Arms, Economics and…, s. 107.
36 J. L. Hughes: The origins of Word…, s. 854.
37 B. R. Posen: The Sources of Military…, s. 159.

Kwartalnik Bellona 1/2010 91


Wojna rosyjsko-gruzińska
Konflikt zbrojny pomiędzy Rosją a Gruzją w sierpniu 2008 roku sprowokował do nowego spojrzenia na
sytuację polityczną w rejonie Kaukazu, jak również na współczesną myśl wojskową związaną z konfliktami
lokalnymi, w których jedną ze stron jest mocarstwo międzynarodowe. Osetia Południowa oraz Abchazja
stanowiły źródło konfliktu. Działania militarne podjęte przez siły zbrojne Gruzji miały doprowadzić do ponowne-
go podporządkowania zbuntowanych regionów.
Pięciodniowa wojna dostarczyła wielu informacji o sztuce wojennej państw uczestniczących w konflik-
cie. Początkowa przewaga wojsk gruzińskich przerodziła się w jej klęskę. Konflikt ten był także sprawdzianem
zachowań Rosji, Unii Europejskiej i innych państw na arenie międzynarodowej.

ppłk dr
DARIUSZ BRĄŻKIEWICZ The armed conflict between Russia and Georgia in August 2008 provoked a new perception of
szef Wydziału Organizacji a political situation in the Caucasus region as well as contemporary military thought on local
Studiów Akademii Obrony conflicts with one part involved being an international power state. South Ossetia and Abkhazia were
Narodowej, wcześniej adiunkt the core of the conflict. The military actions performed by Georgian armed forces were to once again
Instytutu Badań make the rebellious regions subordinate.
Strategicznych AON. Tytuł
The five-day war provided much information on the art of war of the states engaged in the conflict.
doktora nauk wojskowych
o specjalności The original advantage of Georgian forces turned into defeat. The conflict was also a test on how
bezpieczeństwo państwa Russia, EU and other countries would react to such conflict.
uzyskał na Wydziale

P
Strategiczno- ięciodniowa wojna rosyjsko-gruziń- obywateli poza granicami kraju, nawet
-Obronnym AON. Swoje ska otworzyła nowy etap strategicz- poprzez interwencje militarne.
zainteresowania badawcze
nego dążenia Rosji do samodziel-
koncentruje na zagrożeniach
bezpieczeństwa nego działania na obszarach uznanych za Obszary konfliktów
współczesnego świata ważne dla bezpieczeństwa tego państwa, na terenie Gruzji
ze szczególnym nawet leżących poza jego granicami. Po Po rozpadzie Związku Socjalistycznych
uwzględnieniem czynników kilkunastu latach od powstania Federacja Republik Radzieckich (ZSRR) w 1991 roku
społeczno-politycznych,
militarnych i ekologicznych.
Rosyjska podjęła decyzję o interwencji Kaukaz Południowy stał się jednym z nie-
militarnej poza swoim terytorium. Był to wielu regionów poradzieckich o tak skom-
krok, który zaskoczył zarówno Stany plikowanym układzie narodowościowo-
Zjednoczone Ameryki, jak i kraje Unii -politycznym. W powstających państwach
Europejskiej. Uwidocznił się wówczas – Gruzji i Azerbejdżanie – odżyły zadaw-
wyraźny brak jednomyślnej polityki tych nione konflikty etniczne: gruzińsko-abcha-
państw wobec takich poczynań. ski, gruzińsko-osetyński i ormiańsko-azer-
W sposób oczywisty ówczesna sytuacja ski. W wyniku tych spięć na tle narodowo-
międzynarodowa przyczyniła się do umoc- ściowym mamy do czynienia z konfliktami
nienia pozycji Rosji w rejonie Kaukazu między: Rosją i Gruzją oraz Azerbejdżanem
Południowego i regionie kaspijskim. i Armenią, przy czym Armenia jest jedno-
Ujawniła również ambicje i determinację cześnie uznawana za jedynego sojusznika
Rosji w dążeniu do poprawy swojego bez- Rosji w tym regionie. Spośród trzech wy-
pieczeństwa w tak zwanym miękkim pod- mienionych konfliktów etnicznych, dwa
brzuszu. Rosja dała do zrozumienia całe- związane z obszarem Gruzji mają miejsce
mu światu, że dominuje w tym zapalnym na terenach bezpośrednio graniczących
regionie, będącym strategicznym miej- z Rosją, co jest znaczącym faktem historycz-
scem przesyłu ropy i gazu dla Zachodu. no-społecznym. Obszarami tymi są: Osetia
Ponadto ze wszystkich krajów tego regio- Południowa oraz Abchazja. To właśnie z ich
nu tylko Gruzja wykazuje wyraźne ten- powodu w 2008 roku rozegrała się krótka,
dencje prozachodnie w polityce między- ale ważna dla stosunków Rosja–Zachód
narodowej. Dla Rosji jest to sytuacja nie wojna rosyjsko-gruzińska.
do zaakceptowania, która sprawia, że Osetia Południowa leży w północnej
przyjmuje ona na arenie międzynarodo- części Gruzji, na południowych stokach
wej ostre metody działania. W związku Kaukazu i graniczy od północy z Osetią
z tym podejmuje w swoich strefach wpły- Północną znajdującą się na terenie Federacji
wów działania polityczno-militarne, przy Rosyjskiej. Obejmuje obszar 3,9 tysięcy km2.
czym zaznacza, że chodzi o jej ważne Ludność liczy około 70–90 tysięcy;
interesy narodowe, w tym obronę jej są to głównie Osetyjczycy – około 75–85

92 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
procent mieszkańców, i Gruzini – 10–20 pro- Republik Radzieckich. Wspierana przez
cent. Większość Osetyjczyków legitymuje Rosję w latach 1990–1992 prowadziła
się obywatelstwem rosyjskim1. walki zbrojne z Gruzją zakończone sukce-
Osetyjczycy są jedną z najmłodszych grup sem – jednostronnie 29 maja 1992 roku
etnicznych na Kaukazie. Ich przodkowie na ogłosiła niepodległość4. Miesiąc później –
stepach między Wołgą a Donem stworzyli 25 czerwca 1992 roku – w miejscowości
między dziewiątym i trzynastym wiekiem Dagomys, Gruzja (Eduard Szewardnadze)
chrześcijańskie królestwo Alanię, które i Rosja (Borys Jelcyn) podpisały porozumie-
utrzymywało doskonałe stosunki z Gruzją. nie, w którego konsekwencji pod patrona-
Koniec trzynastego stulecia przyniósł najaz- tem Organizacji Bezpieczeństwa i Współ-
dy Mongołów i rozbicie Alanii. Część jej pracy w Europie (OBWE) powstały miesza-
mieszkańców udała się w góry Kaukazu ne siły pokojowe: gruzińsko-rosyjsko-
(Osetyjczycy), a część, zwana Jasami, ucie- -osetyjskie.
kła na zachód – na Węgry. Osetyjczycy za-
grożeni ze strony Złotej Ordy, a później 23 października 2009 roku Duma Państwowa Rosji znowelizowała ustawę
Chanatu Krymskiego, nie myśleli o powro- o obronie, umożliwiając użycie sił zbrojnych poza granicami federacji. Zwiększone
cie na niziny i zostali góralami. kompetencje dotyczą prezydenta i obejmują, między innymi, czas i zakres użycia
Wysłane do Petersburga poselstwo w 1774 wojsk poza terytorium Rosji, na przykład dla obrony swoich obywateli. Tym samym
roku poprosiło carycę Katarzynę o włącze- powstało narzędzie pozwalające na interwencje, szczególnie w byłych republikach
nie Osetii do Rosji. Spory historyków, czy radzieckich, gdzie obywateli Rosji jest najwięcej. Zmiana ta znalazła swoje
odzwierciedlenie w nowej doktrynie wojennej, opublikowanej 5 lutego 2010 roku,
dotyczyło to także Osetii Południowej, trwa-
która jest dowodem konsekwentnych zmian w geopolityce Rosji.
ją do dziś. Lojalność górali osetyjskich
wobec Rosji była wynagradzana nadawany- (Duma zwiększyła uprawnienia prezydenta na użycie wojsk za granicą. „Tydzień na Wschodzie”
mi na własność polami na żyznej równinie OSW 2009 nr 37, s. 6.)
nad rzeką Terek. W 1861 roku w ramach
wyróżnienia utworzono również Osetyjski
Okręg Wojskowy oraz narodową dywizję Przez kilkanaście lat podejmowano próby
kawalerii. politycznego rozwiązania konfliktu, które
Wybuch rewolucji październikowej oraz zawsze się kończyły niepowodzeniem.
zmiany geopolityczne wprowadziły na Dochodziły do tego incydenty (ostrzelania,
Kaukazie chaos i walki. Rosja bolszewicka, aresztowania) z udziałem wszystkich stron.
gdy podpisywała w 1920 roku pokój Po „rewolucji róż” napięcie między Gruzją
z Gruzją, zrzekała się Osetii Południowej. a separatystami zdecydowanie się nasiliło.
Po podbiciu w 1922 roku Gruzji przez Wynikało to z faktu dążenia nowych władz
Armię Czerwoną, mimo żądań Osetyjczyków do rozwiązania konfliktu w sposób jedno-
przyłączenia Osetii Południowej do Rosji znaczny, nawet militarny, przez dozbrajane
Radzieckiej, pozostała ona tylko obwodem i unowocześniane wojsko. W 2007 roku na
autonomicznym w ramach Gruzji. Nie- terenach Osetii Południowej, zamieszkanych
zależnie od tych niespełnionych żądań przez Gruzinów i będących pod kontrolą
Osetyjczycy w okresie wielkiej wojny oj- władz Gruzji, powołano własne władze pod
czyźnianej byli wierni Rosjanom, w przeci- nazwą Administracja Południowej Osetii.
wieństwie do swoich sąsiadów: Czeczenów Abchazja leży nad Morzem Czarnym
i Inguszów. Spośród wszystkich narodów w północno-zachodniej części Gruzji. Jej
Kaukazu tylko Osetyjczycy nigdy się nie powierzchnia to 8,6 tysięcy km2. Ludność
zbuntowali przeciwko Rosji2. szacuje się na około 150–250 tysięcy.
W okresie pierestrojki3 w Osetii Połud- Najliczniejszą grupę stanowią Abchazo-
niowej narastały nastroje narodowościowe. wie – około 35–45 procent; pozostali to:
W grudniu 1990 roku Południowoosetyjska Gruzini – około 20 procent, Ormianie –
Republika Demokratyczna ogłosiła suwe- 20–35 procent, Rosjanie – 20 procent i inne
renność w ramach ZSRR i zadeklarowała nacje. Około 80 procent mieszkańców legi-
wolę wejścia do Rosyjskiej Federacji tymuje się obywatelstwem rosyjskim5.

1 http://www.osw.waw.pl. Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach, rozmrożone konflikty pomiędzy Rosją a Zachodem. Raport specjalny OSW. Warszawa, 9.07.2008, s. 5.
2 J. Winiecki: Pasterze z mieczami. „Polityka” nr 41 (2675), 11.10.2008, s. 80–81.
3 Pierestrojka – ros. przebudowa; potoczna nazwa przekształceń systemu komunistycznego w ZSRR w latach 1985–1991.

4 K. Strachota, W. Bartuzi: Reintegracja czy rekonkwista? Gruzja wobec Abchazji i Osetii Południowej w kontekście uwarunkowań wewnętrznych i międzynarodowych. OSW.

Warszawa, maj 2008, s. 9.


5 Abchazja, Osetia Południowa…, s. 6.

Kwartalnik Bellona 1/2010 93


Doświadczenia
niemal całej inteligencji abchaskiej.
Zamykano abchaskie szkoły, alfabet abcha-
ski zastąpiono gruzińskim, w miejsce
abchaskich nazw miejscowości, ulic, punk-
tów geograficznych itp. wprowadzano
nazwy gruzińskie. W efekcie systematycz-
nie spadał odsetek Abchazów wśród lud-
ności republiki.
Abchaskie życie narodowe zaczęło się od-
radzać pod koniec lat pięćdziesiątych ubie-
głego wieku, zaś na przełomie lat siedemdzie-
siątych i osiemdziesiątych w republice
powstał radykalny abchaski ruch narodowy,
który za główny cel stawiał sobie zmianę
statusu Abchazji i jej usamodzielnienie
od Gruzji. Pod tymi hasłami w Suchumi wie-
lokrotnie dochodziło do masowych demon-
stracji (w latach: 1957, 1964, 1967, 1978)6.
Okres pierestrojki spowodował dążenie
Abchazów do przywrócenia statusu republi-
ki związkowej ZSRR. Tymczasem wojna
domowa w Gruzji i poparcie udzielone przez
Rys. Mapa polityczna Kaukazu z wyróżnieniem Abchazję obalonemu prezydentowi Zwiadowi
Abchazji i Osetii Południowej (w Gruzji) i Północnej Gamsachurdii skutkowało w sierpniu 1992
(w Rosji) roku wkroczeniem wojsk gruzińskich i jej
niemal całkowitym zajęciem. W tym samym
W ósmym wieku powstało pierwsze roku Abchazja ogłosiła niepodległość. Przy
królestwo abchaskie, w dziesiątym, w wy- bezpośrednim wsparciu wojsk rosyjskich
niku umowy między Abchazami a Gruzinami, i, między innymi, czeczeńskich ochotników
Abchazja weszła w skład Królestwa Gruzji. z Szamilem Basajewem na czele do wrze-
Od piętnastego do dziewiętnastego stulecia śnia 1993 roku Abchazi odzyskali kontrolę
była księstwem zależnym od Turcji. W 1810 nad prawie całą Abchazją (z wyjątkiem gór-
roku Abchazja, na wniosek swego władcy, nej części Wąwozu Kodorskiego).
została włączona do Rosji (formalnie rządził Aby wstrzymać walki, Rada Bezpie-
książę abchaski podporządkowany bez- czeństwa ONZ podjęła decyzję (rezolucja
pośrednio carowi). W 1864 roku stała się RB nr 858 z 24 sierpnia 1993 roku) o powo-
częścią administracji rosyjskiej jako łaniu Misji Obserwacyjnej Narodów Zjedno-
Suchumski Oddział (Okręg) Wojskowy. czonych w Gruzji (United Nations Observer
Zniesienie autonomii spowodowało wybuch Mission in Georgia – UNOMIG). Rozpoczęto
w 1866 roku powstania narodowego prze- również, jak się okazało bezowocne, roko-
ciwko Rosji, które zakończyło się klęską wania w Genewie. Jednocześnie przywódcy
Abchazów i w konsekwencji masową emi- Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP)
gracją ludności do Turcji. W marcu 1921 ro- zdecydowali o skierowaniu w rejon konflik-
ku, po podboju przez Armię Czerwoną, tu Kolektywnych Sił Pokojowych (de facto
proklamowano Abchaską Socjalistyczną wyłącznie jednostki rosyjskie). W różnych
Republikę Radziecką. W 1931 roku, już okresach liczyły one od 1,5 do 2,5 tysiąca
Abchaska Autonomiczna Socjalistyczna żołnierzy i formalnie nadzorowały zawiesze-
Republika Radziecka, została włączona na nie broni. 12 października 1999 roku parla-
mocy dekretu Józefa Stalina do Gruzińskiej ment abchaski ogłosił pełną niepod-
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. ległość7.
W latach trzydziestych i czterdziestych W 2006 roku progruziński rząd Abchazji
dwudziestego wieku oraz na początku przeniesiono z Tbilisi do Wąwozu
lat pięćdziesiątych władze radzieckie wspie- Kodorskiego, co było związane ze zmianą
rały masowe gruzińskie osadnictwo strategii Gruzji po 2003 roku wobec repu-
w Abchazji. Nastąpiła fizyczna likwidacja blik separatystycznych. Zasadniczym celem

6 http://www.kaukaz.net/narody/abchazi. M. Falkowski: Abchazi (Apsua). 5.01.2010.


7 K. Strachota, W. Bartuzi: Reintegracja czy…, s. 10.

94 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
tych działań było dążenie Gruzji do umię- Gruzji do zajęcia Osetii Południowej w 2008
dzynarodowienia problemu oraz podważe- roku spowodowały w ciągu kilku miesięcy
nie pozycji władz samozwańczych. nasilenie działań. Symptomem zaostrzenia
sytuacji było zestrzelenie 20 kwietnia 2008
Przed wybuchem wojny roku przez rosyjski myśliwiec MiG-29 gru-
Na początku 2008 roku Rosja poniosła na zińskiego samolotu bezzałogowego nad
arenie międzynarodowej jedną z bardziej Abchazją, co potwierdził raport obserwato- Jonathan Littell,
znaczących porażek politycznych ostatnich rów ONZ. W maju Rosja skierowała do znany publicysta
lat – w lutym 2008 roku część państw za- Abchazji czterystuosobowy oddział inżynie- francuski, który
chodnich, wbrew stanowisku Rosji, uznała ryjny wojsk kolejowych, który do końca przebywał w Gori po
niepodległość Kosowa. Ponadto 3 kwietnia lipca naprawił linie kolejowe, mosty i tune- zakończeniu walk,
2008 roku państwa członkowskie NATO le od granicy rosyjskiej do Suchumi poznanych tam żołnierzy
uzgodniły na szczycie w Bukareszcie, że i Oczamczire. Obydwie strony rozpoczęły rosyjskich, między innymi
w przyszłości Gruzja i Ukraina będą mogły w tym samym czasie – 15 lipca 2008 roku – z 76 Dywizji
wstąpić do Organizacji Traktatu Północno- ćwiczenia wojskowe. Rosja na Północnym Powietrznodesantowej,
atlantyckiego i jednocześnie nadały im Kaukazie manewry „Kaukaz 2008” przy gra- opisał jako karnych i
status państw kandydujących. Coraz wyraź- nicy z Gruzją zaangażowała osiem tysięcy pewnych siebie
niej nagłaśniano także znaczenie przesyłu żołnierzy i siedemset pojazdów, przerzuca- profesjonalistów,
ropy i gazu z Azerbejdżanu do Turcji przez jąc do Osetii Północnej w rejon strategicz- nieprzypominających
Gruzję, a po dalszej rozbudowie rurociągu nego tunelu Roki10 wojska desantowo-sztur- agresywnych
do Europy pominięcie szlaków przesyło- mowe11. Gruzini z kolei prowadzili w rejo- kontraktników z drugiej
wych Rosji. nie Tbilisi dwutygodniowe ćwiczenia wojny czeczeńskiej
Tymczasem w Gruzji wśród elit politycz- „Immediate Response 2008” („Natych- dobieranych
no-wojskowych stopniowo dojrzewała myśl miastowa odpowiedź 2008”), w których z najgorszych sfer. Taka
uporządkowania co najmniej jednego sepa- uczestniczyło około tysiąca żołnierzy ame- postawa żołnierzy
ratystycznego regionu, w tym wypadku – rykańskich i sześciuset gruzińskich12. rosyjskich mogła wynikać
Osetii Południowej. Przyjęto plan szybkiej W tym czasie coraz częściej wybuchały z faktu, że znajdowali się
akcji militarnej większością posiadanych incydenty zbrojne między Gruzinami a se- oni poza terytorium Rosji
sił z jednoczesną szczątkową osłoną granic paratystami, głównie z Osetii. Na początku oraz z tego, że coraz
z Abchazją. Wybór militarnego sposobu sierpnia obie strony rozpoczęły ewakuację więcej jednostek
rozstrzygnięcia zadawnionego konfliktu wy- cywilów: Osetyjczycy z Cchinwali, a Gruzini specjalnych składa się
nikał z faktu, że po „rewolucji róż” w 2003 z enklaw na terytorium Osetii. tylko z żołnierzy
roku zmieniono doktrynę militarną oraz kontraktowych o dużych
zwiększono wydatki na wojsko. W efekcie Potencjał militarny umiejętnościach,
przeprowadzono radykalną reformę armii Wielkość sił zbrojnych obu stron zdecy- jednolicie
gruzińskiej. Duże znaczenie w rozwoju sił dowanie się różniła na niekorzyść Gruzji. Po umundurowanych,
zbrojnych Gruzji mieli przebywający stale stronie rosyjskiej sama tylko 58 Armia co w armii rosyjskiej jest
amerykańscy doradcy oraz amerykańscy, Ogólnowojskowa, stacjonująca na terenie nadal poważnym
izraelscy i tureccy instruktorzy. Pozwoliło to Północnokaukaskiego Okręgu Wojskowego, problemem.
na zmianę od podstaw organizacji sił zbroj- liczyła około stu tysięcy żołnierzy. W jej
(J. Littell: Gruzja, notatki
nych, szczególnie wojsk lądowych8. Zmody- skład wchodziły: dwie dywizje zmechanizo- z podróży. „Przegląd Polityczny”
fikowano rosyjski sprzęt i zakupiono uzbro- wane, brygady górskie, samodzielny pułk 2008 nr 91/92, s. 21.)
jenie, między innymi, na Ukrainie (czołgi, zmechanizowany, brygady rakiet operacyj-
transportery opancerzone, systemy przeciw- no-taktycznych, brygady artylerii przeciw-
lotnicze, kuter rakietowy), w Turcji (lekkie lotniczej, pułki artylerii. Wojska lotnicze to
kołowe transportery opancerzone), Izraelu 4 Armia Lotnicza złożona z dziewięciu puł-
(rozpoznawcze bezzałogowe statki powietrz- ków. Dodatkowo z wojsk powietrznodesan-
ne, karabinki), Bułgarii (moździerze)9. towych wydzielono dwie dywizje powietrz-
Zdecydowanie najlepszym nabytkiem były nodesantowe oraz batalion specnazu (sił spe-
przeciwlotnicze zestawy rakietowe Buk-1M, cjalnego przeznaczenia).
bardzo mobilne i trudne do lokalizacji. Na uwagę zasługuje fakt użycia dwóch
Urażona ambicja Rosji i jej słabnąca po- federalnych batalionów „czeczeńskich” –
zycja w świecie oraz intensywne dążenie „Zapad” i „Wostok”. Były to bataliony sił

8 T. Szulc: Zakłamana wojna. „Raport WTO” 2008 nr 9, s. 4.


9 M. Gawęda: Wojska gruzińskie w wojnie z Rosją. „Nowa Technika Wojskowa” 2008 nr 11, s. 52.
10 Roki – tunel o długości 3600 m pod głównym pasmem Kaukazu, łączy Osetię Południową z Rosją.

11 M. Gawęda: Wojska rosyjskie w wojnie z Gruzją. „Nowa Technika Wojskowa” 2008 nr 10, s. 46.

12 Ibidem, s. 50.

Kwartalnik Bellona 1/2010 95


Doświadczenia
specjalnych Głównego Zarządu Wywiadu czenia, samodzielnej brygady artylerii oraz
(Glawnoje Razwiedywatielnoje Uprawljenie kilku samodzielnych batalionów. W Tbilisi
– GRU), które faktycznie podlegały bezpo- stacjonowała brygada Gwardii Narodowej
średnio Sztabowi Generalnemu Federacji w sile ośmiu tysięcy żołnierzy. Wojska lot-
Rosyjskiej. Pierwszy z nich został skierowa- nicze obejmowały cztery eskadry: samolo-
ny do Abchazji, drugi do Osetii Południowej. tów szturmowych, śmigłowcową, rozpo-
Składały się one głównie z Czeczeńców, znawczą i szkolną. Obrona przeciwlotnicza
którzy przeszli na stronę rosyjską i mieli to dwa dywizjony wyrzutni rakiet, w tym
doświadczenie bojowe wyniesione z walk na jeden nowoczesny – mobilny system
Kaukazie Północnym. Buk-1M, ponadto działa, działka i przenośne
Siły paramilitarne Osetii Południowej wyrzutnie przeciwlotnicze. Flota wojenna
liczyły około trzech tysięcy żołnierzy. składała się z dwudziestu sześciu okrętów,
Dysponowali oni czołgami, pojazdami w tym dwóch kutrów rakietowych. Straż
pancernymi, wyrzutniami rakiet, działami przybrzeżna miała dwadzieścia cztery okrę-
i moździerzami. Siły rezerwy oceniano na ty. Na lądzie marynarka wojenna posiadała
około piętnaście tysięcy żołnierzy, ale była batalion piechoty morskiej i samodzielny ba-
to wielkość zakładana, gdyż wielu mężczyzn talion artylerii nadbrzeżnej. W całej Gruzji
emigrowało w poszukiwaniu pracy. ze stu tysięcy żołnierzy rezerwy przeszko-
Zdecydowanie większe były siły parami- lonych było około sześćdziesięciu tysięcy.
litarne Abchazji. Liczyły prawie dziesięć Należy również nadmienić, że na granicy
tysięcy żołnierzy z możliwością mobiliza- Gruzja–Osetia Południowa stacjonowały
cyjnego powiększenia do dwudziestu trzy bataliony – rosyjski, gruziński i osetyj-
dziewięciu tysięcy. Oprócz sił lądowych, ski – o statusie wojsk pokojowych.
które posiadały czołgi, pojazdy pancerne, W przeddzień wybuchu walk zasadni-
wyrzutnie rakiet i dział, Abchazja dyspo- czych, 7 sierpnia prezydent Micheil
nowała lotnictwem, a flota miała dwadzie- Saakaszwili w swoim orędziu ogłosił jed-
ścia jeden kutrów oraz brygadę piechoty nostronne zawieszenie broni i zaproponował
morskiej13. Osetyjczykom gwarantowaną przez Rosję
W sierpniu 2008 roku siły zbrojne Gruzji autonomię w ramach Gruzji.
liczyły blisko dwadzieścia siedem tysięcy
żołnierzy, z tego około dwudziestu tysię- Działania wojenne
cy to żołnierze zawodowi. Wojska lądowe Rosja i Gruzja formalnie nie wypowie-
składały się z pięciu brygad piechoty, sa- działy sobie wojny, nie zerwały stosunków
modzielnej brygady specjalnego przezna- dyplomatycznych, a obydwie strony podczas
tych kilku dni wojny, chociaż nie respekto-
wały trzeciej konwencji haskiej (Konwencja
dotycząca rozpoczęcia kroków nieprzyjaciel-
skich, Haga, 18 października 1907 r.), były
przekonane o swojej racji14.
  Pierwszy dzień walk. Wstępne walki
pięciodniowej wojny rosyjsko-gruzińskiej
rozpoczęły się w nocy z 7 na 8 sierpnia 2008
roku. Był to gruziński ostrzał artyleryjski
paramilitarnych oddziałów Osetii Południo-
wej w Cchinwali i rejonie Dżawy.
8 sierpnia nad ranem ruszyły do ataku na
Cchinwali pododdziały 4 Brygady Piechoty
oraz 3 Brygady Piechoty. Liczyły one oko-
ło 3,3 tysiąca żołnierzy. Atak Gruzinów na
Osetię Południową wykonano z południo-
wego wschodu z zamiarem zdobycia stolicy
separatystycznej republiki i kontynuowa-
niem ataku w kierunku północno-zachod-
Fot. 1. Czołgi gruzińskie na drodze do Cchinwali, 8 sierpnia 2008 r. nim. Wojska gruzińskie, dzięki przewadze
(Irakli Gedenedze/Reuters) liczebnej, po zaciętych walkach ulicznych,

13 T. Szulc: Zakłamana…, s. 10.


14 F. de Mulinen: Podręcznik prawa wojennego dla sił zbrojnych. Warszawa 1998, s. 19.

96 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
do południa zajęły co najmniej połowę lotnicze Rosji i Gruzji, które uczestniczyły
Cchinwali. Ważnym atutem nacierających przez cały dzień w walkach, straciły po
wojsk gruzińskich było zajęcie okolicznych dwa samoloty. Tego dnia prezydent Gruzji
wzgórz dominujących nad miastem i ostrze- Saakaszwili ogłosił powszechną mobi-
liwanie z nich obrońców oraz przybywają- lizację.
cych z odsieczą posiłków. Ponadto miasto,   Drugi dzień walk. Poranek 9 sierpnia
ze względu na swoje położenie w kotlinie, przyniósł atak Gruzinów na pozycje osetyj-
nigdy nie było przewidywane przez skie i rosyjskie w Cchinwali i na północnych
Osetyjczyków do obrony. obrzeżach miasta. Nadal bronił się okrążo-
W tym czasie koszary i posterunki sił po- ny rosyjski batalion sił pokojowych. Dotarły
kojowych rosyjskiego batalionu zmechani- do niego wojska rosyjskie, które przywiozły
zowanego (ok. pięciuset żołnierzy) nie były amunicję i jedzenie oraz wywiozły rannych.
atakowane. W południe główne siły osetyj- Rosjanie stawiali na zdecydowane działanie.
skie wycofały się do miasta Dżawa. Wprowadzali pododdziały do walki z mar-
W Cchinwali pozostał jedynie osetyjski szu, bez należytego rozpoznania, dlatego
batalion sił pokojowych (ok. pięciuset żoł- ponosili znaczne straty. Górskie drogi były
nierzy), który bronił swoich koszar, budyn- bowiem ostrzeliwane przez artylerię gru-
ku Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i za- zińską, bardzo aktywną w początkowej fa-
chodniej części miasta. Po południu rosyjski zie wojny, oraz grupy bojowe specnazu i
batalion sił pokojowych również został ochotników.
zaatakowany i poniósł znaczne straty, gdy Walki toczone tego dnia pokazały, że
się bronił w odosobnionych punktach15. Gruzini są groźnym przeciwnikiem. Na
Rosjanie przewidzieli sytuację, jaka szczególną uwagę zasługiwali żołnierze
zapanowała 8 sierpnia. Wynikała ona z fak- z samodzielnej brygady specjalnego prze-
tu, iż dużą samodzielność w działaniu dano znaczenia Był to bardzo ciężki okres dla
dowódcy Północnokaukaskiego Okręgu Rosjan. Obydwie strony dokonywały kontr-
Wojskowego. Ponadto na urlopach i poza ataków, dynamika walk była bardzo inten-
granicami kraju przebywało wielu rosyjskich sywna. Przykładem jest kontratak w godzi-
polityków, parlamentarzystów i szta- nach popołudniowych gruzińskiego wzmoc-
bowców. nionego batalionu z rejonu Kchewi.
Od godzin porannych przez tunel Roki na- Wspierany przez artylerię, próbował prze-
pływały już pierwsze rosyjskie wojska. ciąć główną drogę zarską i odciąć obrońców
Zarówno prezydent Rosji Dmitrij Miedwie- Cchinwali. Uderzenie odparto głównie dzię-
diew, jak i premier Władimir Putin, infor- ki rosyjskim nawałom ogniowym artylerii
mowali opinię światową o swoim zdetermi- oraz użyciu lotnictwa.
nowaniu w działaniach na rzecz obrony Innym przykładem jest atak z zasadzki
swoich obywateli (Osetyjczyków z rosyjskim gruzińskiego specnazu na sztab 58 Armii na
obywatelstwem) w separatystycznej republi-
ce i obronie żywotnych interesów Rosji
w tej części świata. Jako agresora wskazy-
wali Gruzję.
Pierwsze do walki zostały skierowane
rosyjskie pododdziały artylerii oraz lotnic-
two, które atakowało między innymi Gori
oraz gruzińskie oddziały w rejonie Cchinwali,
ze szczególnym uwzględnieniem artylerii,
broniącej skutecznie dostępu do miasta.
W godzinach popołudniowych siły dwóch
kompanii osetyjskiego specnazu próbowały
kontratakować na Cchinwali, ale bez rezul-
tatu. Pod koniec dnia resztki osetyjskiego
i rosyjskiego batalionów sił pokojowych
broniły się już tylko w jednym punkcie,
wokół sztabu rosyjskich sił pokojowych.
Wojska rosyjskie nadciągające od tunelu Fot. 2. Rosyjski czołg wjeżdża w tunel Roki prowadzący do Południowej Osetii, 8 sierpnia
Roki podeszły do przedmieść Cchinwali 2008 r.
w godzinach nocnych z 8 na 9 sierpnia. Siły (http://www.guardian.co.uk/world/2008/sep/18/georgia.eu. Dmitry Lovetsky/AP)

15 T. Szulc: Zakłamana…, s. 12.

Kwartalnik Bellona 1/2010 97


Doświadczenia
wadził na piętnaście dni stan wojenny,
a Azerbejdżan wstrzymał eksport ropy przez
gruzińskie terytorium i porty.
Tymczasem w Abchazji siły separaty-
styczne rozpoczęły ostrzał gruzińskich po-
zycji w wąwozie Kodori, a rosyjskie samo-
loty bombardowały w rejonie walk bazy
w Senaki i Poli oraz lotnisko Kopitnari.
 Trzeci dzień walk. Przed południem
10 sierpnia północna część Cchinwali była
kontrolowana przez Rosjan, a wojsk rosyj-
skich było tak dużo, że do wieczora opano-
wały całe miasto. Jednocześnie Rosjanie
wraz z Osetyjczykami wykonali dalsze obej-
ścia na rubieże broniących się wokół miasta
Gruzinów, a lotnictwo rosyjskie kontynu-
Fot. 3. Rosyjska kolumna wojskowa w rejonie Cchinwali, 9 sierpnia 2008 r. owało bombardowania wybranych celów. Po
(http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/51,80583,5567883.html?i=9. Musa założeniu baz po południowej stronie gór
Sadulayev AP)
Kaukazu intensywniej do walk włączyły się
śmigłowce rosyjskie. Pod koniec dnia siły
drodze zarskiej do Cchinwali. Sztab armii gruzińskie wycofały się na południe od
wraz z dowódcą, generałem Anatolijem Cchinwali i tak się zakończył trzeci dzień
Chrulewem, przemieszczał się z Władykau- walk w tym rejonie.
kazu do Cchinwali w składzie wzmocnione- W Abchazji przez cały dzień prowadzono
go batalionu 135 Gwardyjskiego Samo- ostrzał i bombardowania gruzińskich pozy-
dzielnego Pułku Zmechanizowanego cji w wąwozie Kodori, a abchaskie siły
z 19 dywizji. Po zniszczeniu pierwszych separatystyczne zajmowały pozycje wzdłuż
dwóch bojowych wozów piechoty rosyjska rzeki Inguri i czekały na przybycie wojsk
Rosja i Gruzja kolumna rozproszyła się i nastąpiła cha- rosyjskich. Rosjanie skierowali do Abchazji
otyczna obrona. Dowódca armii czynnie głównie wojska desantowo-szturmowe
formalnie nie uczestniczył w walce. Podczas odpierania w sile dziewięciu tysięcy żołnierzy ze skła-
wypowiedziały sobie ataku zginęło wielu oficerów i żołnierzy. du 76 i 98 dywizji powietrznodesantowych
wojny, nie zerwały Wydarzeniom tym przyglądali się rosyjscy wojsk powietrznodesantowych przetranspor-
stosunków dziennikarze jadący w kolumnie. Kierowca towanych z Rosji na pokładach samolotów
dyplomatycznych dowódcy armii zginął, a generał Chrulew, transportowych, między innymi Ił-76.
i chociaż obie strony lekko ranny, powrócił do Władykaukazu16. Dokonano też w miejscowości Oczamcziria
nie respektowały Rosjanie uniknęli najgorszego – klęski desantu pięciuset żołnierzy 810 Pułku
trzeciej konwencji medialno-propagandowej, a taką byłaby Piechoty Morskiej z Sewastopola z zespołu
haskiej były przekonane śmierć dowódcy atakujących wojsk. Floty Czarnomorskiej. To właśnie z tym
o swojej racji. Wspomagające przez cały dzień siły lądo- zespołem, złożonym z krążownika rakieto-
we lotnictwo Rosji i Gruzji utraciło po dwa wego Moskwa, niszczyciela Smietliwyj,
samoloty. Dla Gruzinów był to drugi i jed- trzech korwet i okrętów desantowych, star-
nocześnie ostatni dzień intensywnych lotów ły się na morzu cztery kutry gruzińskie.
i walk, gdyż przy swoim potencjale kilkuna- Rosjanie odnieśli sukces – podczas zajścia
stu maszyn bojowych nie byli w stanie uzu- kuter gruziński został zatopiony, a krążow-
pełnić strat oraz odtworzyć lotnisk nik niegroźnie trafiony17.
i systemów radarowych. Po całodziennych  Czwarty dzień walk. Wojska rosyjskie
walkach w Cchinwali i jego okolicach kontynuowały 11 sierpnia marsz na obra-
Rosjanie w nocy z 9 na 10 sierpnia zajęli nym kierunku w stronę Gori. Napotykały tu
część wzgórz od wschodu i zachodu stolicy na opór gruzińskich pododdziałów, ale naj-
Osetii Południowej. większe walki tego dnia toczyły się o wieś
W związku z przekształcaniem się kon- Zemo Nikozi, leżącą na południe od stolicy
fliktu na terenie Osetii Południowej w regu- Osetii Południowej. Przygotowani na stano-
larną wojnę obejmującą również pozostałą wiskach obronnych Gruzini prowadzili
część Gruzji, parlament tego kraju wpro- celny ogień, głównie z artylerii. Niszczyli

16 http://news.money.pl/artykul/moskwa;nie;atakujemy;rurociagow,50,0,360754.html. 11.08.2008.
17 T. Szulc: Zakłamana…, s. 14.

98 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
czołgi i transportery opancerzone. Pod ogień
dostała się kolumna z 693 Pułku Zmecha-
nizowanego 19 Dywizji Zmechanizowanej
oraz kompania batalionu „Wostok”, które
maszerowały od strony miejscowości
Chetagurowo. Po początkowym chaosie i po-
niesieniu strat wynikających z braku rozpo-
znania pozycji przeciwnika i terenu (brak
map), pododdziały rosyjskie przystąpiły do
walki. Również zabezpieczenie medyczne
nie było dobrze przygotowane i ciężko ran-
nych ewakuowano do oddalonego miejskie-
go szpitala w Cchinwali. W tym krwawym
starciu ważnym momentem okazało się za-
bicie przez żołnierzy specnazu z „Wostoka”
gruzińskiego żołnierza naprowadzającego
ogień artylerii. Do walki włączyły się inten-
sywnie śmigłowce szturmowe Mi-24, które
obezwładniły część broniących się Gruzinów
i w ten sposób przyczyniły do uzyskania po- Fot. 4. Rosyjska kolumna przemieszczająca się do wsi Nikozi Zemo na południe od
Cchinwali, 12 sierpnia 2008 r.
wodzenia. Walki te pokazały profesjonalizm
(http://www.guardian.co.uk/world/gallery/2008/aug/12/georgia.russia?pictu-
broniących się żołnierzy gruzińskich i umie- re=336483227. Dmitry Kostyukov/AFP/Getty Images)
jętność wykorzystania różnych systemów
obrony, szczególnie artylerii.
Tego samego dnia 104 Pułk Desantowo- gdzie atakowały wspólne siły rosyjsko-
-Szturmowy ze składu 76 Dywizji Po- -abchaskie. Usytuowane tam siły gruzińskie,
wietrznodesantowej obszedł linie obrony liczące około trzech tysięcy żołnierzy i po-
sił gruzińskich i jako forpoczta głównych licjantów, zajmowały trudno dostępne
sił rosyjskich 58 Armii dokonał rajdu tereny. 11 sierpnia połączone siły rozpo-
w kierunku Gori. Ominął główne pozycje częły rozpoznanie i natarcie na wąwóz.
walk i znalazł się na głębokich tyłach Drugi kierunek działań to miejscowości
gruzińskich; bez problemu pokonał czter- Zugdidi i Senaki, następnie port Poti na
dzieści kilometrów. W miejscowości terytorium Gruzji. Marsz wojsk rosyjskich
Warani doszło do walk z zaskoczonymi przez tereny gruzińskie odbywał się prawie
żołnierzami gruzińskimi, którzy po godzin- bez walk. Zajęto Zugdidi i Senaki. W Senaki
nej walce zostali rozbici. Za 104 Pułkiem Rosjanie zniszczyli na terenie lotniska dwa
Desantowo-Szturmowym podążał 693 Pułk śmigłowce i instalacje bazy, a żołnierze
Zmechanizowany, któremu przekazywano 247 Pułku Desantowo-Szturmowego zdoby-
zdobyczny sprzęt i jeńców. li na tymże lotnisku niezniszczone dwie
Następnie 104 pułk podszedł pod Gori wyrzutnie rakiet przeciwlotniczych Buk-1M,
i zajął pobliskie wzgórze. Jednocześnie roz- które przetransportowali na swoje tyły, jako
bił gruzińską baterię artylerii przeciwpan- ważną zdobycz wojenną. Tego dnia w za-
cernej i przeszedł do aktywnej obrony18. chodniej Gruzji żołnierze tego kraju nie
Wydarzenia te spowodowały załamanie wykazali ducha bojowego jak na froncie
obrony gruzińskiej. Oskrzydlające działanie północnym i w panice porzucili wojskowy
wojsk rosyjskich sprawiło, że dowództwo sprzęt, czym ułatwili Rosjanom zadanie.
gruzińskie zaczęło się obawiać okrążenia lub 11 sierpnia nastąpił więc przełom w woj-
ataku od tyłu. Podjęto więc decyzję o wyco- nie rosyjsko-gruzińskiej, głównie w wyniku
faniu z rubieży obrony Awnewi–Kwemo– przejścia Rosjan do kontrofensywy w kie-
Nikozi–Tkwaiawi w kierunku Gori, gdzie runku gruzińskiego miasta Gori oraz otwar-
znajdowali się żołnierze rezerwy, których cia drugiego frontu na granicy abchasko-
planowano użyć do odtworzenia stanów -gruzińskiej.
osobowych walczących brygad i pozostałych  Piąty dzień walk. Ostatni dzień dzia-
pododdziałów. łań wojennych – 12 sierpnia – to frontalny
W Abchazji działania sił rosyjsko-abcha- odwrót sił gruzińskich w centralnej Gruzji
skich były prowadzone w dwóch kierunkach. na kierunku Maccheta–Tbilisi. Jeszcze przed
Pierwszy to teren Wąwozu Kodorskiego, południem w Gori prowadzono przygotowa-

18 M. Gawęda: Specnaz w boju. „Komandos” 2009 nr 1, s. 17–19.

Kwartalnik Bellona 1/2010 99


Doświadczenia
w tym amerykańskie pojazdy typu Humvee.
Fakt, że okręty nie zostały przebazowane, na
przykład do Batumi przy granicy tureckiej,
można wytłumaczyć obawą Gruzinów przed
atakami rosyjskich okrętów patrolujących mo-
rze i de facto utrzymujących blokadę morską
wybrzeża Gruzji. W ciągu kilku dni okręty
i baza zostały zniszczone.
Tego dnia prezydent Dmitrij Miedwiediew
podjął decyzję o zakończeniu „operacji przy-
muszania Gruzji do pokoju” w związku
z osiągnięciem przez armię rosyjską zakłada-
nych celów. Przerwano marsz na Tbilisi, ale
nie zaniechano rajdów pododdziałów rosyj-
skich po zajętym terenie i niszczeniu ważnych
dla Gruzji węzłów drogowych i instalacji.
Mediacje mocarstw zachodnich
Fot. 5. Gruzińscy żołnierze uciekają z palącego się pojazdu opancerzonego na drodze Po pięciodniowych walkach dwie separaty-
z Gori do Tbilisi, 12 sierpnia 2008 r. styczne republiki utrwaliły swój status nieza-
(http://www.guardian.co.uk/world/gallery/2008/aug/12/georgia.russia?pictu- leżności wobec Gruzji. Natomiast Gruzja po-
re=336483201. Uriel Sinai/Getty Images)
niosła klęskę militarną, nie osiągnęła bowiem
zamierzonego celu strategicznego – likwida-
nia do obrony. Ewakuowano ludność cywil- cji zbuntowanych regionów. Została zmuszo-
ną. Niespodziewanie zaniechano tych na do podjęcia rozmów pokojowych nieko-
działań i rozpoczęto odwrót do miejsco- rzystnych z jej punktu widzenia.
wości Maccheta leżącej 25 kilometrów na Jednocześnie, aby zakończyć konflikt,
północ od Tbilisi. Planowano utworzyć tu 12 sierpnia prezydent Francji Nicolas
linię obrony. Podczas odwrotu porzucono Sarkozy oraz przewodniczący OBWE
sprzęt i uzbrojenie, a zachowanie żołnierzy Alexander Stubba prowadzili rozmowy
rezerwy potęgowało niepokój i panikę w sze- z Dmitrijem Miedwiediewem, podczas
regach gruzińskich. Rezerwiści byli bowiem których uzgodniono sześciopunktowy plan
mobilizowani już od 8 sierpnia i pozostawie- jego rozwiązania. Zakładał on:
ni przez kilka dni bez rozkazów i aprowiza- 1.  Zobowiązanie do niestosowania siły.
cji popadali w skrajny defetyzm. W godzi- 2.  Trwałe zakończenie wszystkich dzia-
nach popołudniowych Gori było więc już łań wojennych.
miastem bez żołnierzy gruzińskich, ale oto- 3.  Zapewnienie swobodnego dostępu do
czonym przez siły rosyjskie. Z kolei osetyj- pomocy humanitarnej.
skie oddziały paramilitarne przystąpiły do 4.  Powrót sił zbrojnych Gruzji do stałych
przeczesywania gruzińskich miejscowości miejsc dyslokacji.
w Osetii Południowej, co spowodowało ma- 5.  Wycofanie sił zbrojnych Federacji
sowe ucieczki Gruzinów z tych terenów. Rosyjskiej do linii sprzed rozpoczęcia dzia-
Tymczasem w wąwozie Kodori wojska ro- łań bojowych. Do czasu wypracowania „mię-
syjsko-abchaskie rozbiły oddziały żołnierzy dzynarodowych mechanizmów” rosyjskie
gruzińskich. Podczas walk Rosjanie przepro- siły pokojowe podejmą „dodatkowe środki
wadzili taktyczny desant dwustu pięćdzie- bezpieczeństwa”.
sięciu żołnierzy na tyłach Gruzinów. 6.  Rozpoczęcie międzynarodowej dyskusji
Wzmocniona brygada gruzińska wycofała o statusie Osetii Południowej i Abchazji oraz
się, pozostawiła przy tym część sprzętu, ta- środkach zapewnienia ich bezpieczeństwa19.
kiego jak: czołgi, wyrzutnie rakiet, transpor- Ważny był też fakt, że podczas konferen-
tery opancerzone oraz indywidualne wypo- cji prasowej w Moskwie prezydent Nicolas
sażenie. Żołnierze i policjanci uciekali Sarkozy stwierdził, że Rosja ma prawo
wszystkimi dostępnymi środkami transpor- bronić swoich obywateli za granicą. Tego
tu: wojskowymi i cywilnymi. samego dnia – 12 sierpnia – na wiecu
Rosjanie tymczasem zajęli niebroniony port w Tbilisi przywódcy Polski, Litwy, Łotwy,
i bazę w Poti, gdzie się znajdowały opuszczo- Estonii i Ukrainy udzielili Gruzji pełnego
ne przez załogi okręty wojenne oraz sprzęt, poparcia w konflikcie z Rosją.

19 Kalendarium konfliktu rosyjsko-gruzińskiego. „Tydzień na Wschodzie” OSW 2008 nr 26, s. 4–5.

100 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
13 sierpnia prezydent Francji udał się do
Tbilisi w celu podpisania przez Gruzję wy-
pracowanego w Moskwie porozumienia.
Uzyskał wstępną zgodę, ale w związku z róż-
nicą zdań dotyczącą szóstego punktu, roz-
mowy zostały zawieszone. 14 sierpnia fak-
tem się stało zapowiadane wystąpienie
Gruzji ze Wspólnoty Niepodległych Państw.
Zostało jednogłośnie przegłosowane w par-
lamencie. Następnego dnia – 15 sierpnia –
do Tbilisi przybyła sekretarz stanu USA
Condoleezza Rice, która udzieliła politycz-
nego poparcia Gruzji w tym konflikcie.
Podczas wizyty prezydent Micheil Saaka-
szwili podpisał plan zawieszenia broni ze
zmienioną treścią punktu szóstego.
Fot. 6. Sekretarz stanu USA Condoleezza Rice i prezydent Gruzji Micheil Saakaszwili,
Bilans walk 15 sierpnia 2008 r.
Liczba strat wśród żołnierzy i ludności (http://www.guardian.co.uk/world/2008/aug/15/georgia.russia. Irakli Gedenidze/AP)
cywilnej obydwu stron konfliktu jest trudna
do jednoznacznego określenia, a podstawą dnie po zakończeniu walk – 26 sierpnia –
podawanych wielkości są tylko oficjalne Dmitrij Miedwiediew oficjalnie uznał nie-
komunikaty. Zgodnie z wypowiedzią rosyj- podległość Abchazji i Osetii Południowej.
skiego wiceministra obrony Nikołaja Konsekwentne mediacje francuskie dopro-
Pankowa w lutym 2009 roku dla radia „Echo wadziły do podpisania 8 września porozu-
Moskwy”, życie straciło 64 żołnierzy rosyj- mienia między Rosją a Unią Europejską, na
skich, 283 było rannych, a trzech uznano za którego mocy wojska rosyjskie zaprzestały
zaginionych20. Śmierć poniosło również aktywności militarnej poza terenami Osetii
wielu żołnierzy z paramilitarnych oddziałów Południowej i Abchazji. Ponadto Unia
samozwańczych republik, ale dane liczbo- Europejska od 1 października utworzyła
we w tym wypadku są albo znacznie zani- z obserwatorów cywilnych misję (200 ob-
żone, albo ich po prostu brak. Natomiast serwatorów i 150 osób personelu pomocni-
wśród Gruzinów życie straciło 169 żołnie- czego), której celem jest monitorowanie
rzy i szesnastu policjantów. Zginęło także procesu wycofywania się wojsk rosyjskich
228 osób cywilnych21. z terytorium Gruzji22. Niestety, jej przedsta-
Poważnym problemem dla Gruzji stała wiciele nie są wpuszczani na tereny separa-
się ludność cywilna, która uciekała przed tystycznych republik. Misja jest stricte unij-
walkami i Rosjanami, a szczególnie Osetyj- na i niezależna od przebywających w tym
czykami. Około piętnastu tysięcy Gruzinów kraju misji ONZ i OBWE.
opuściło w czasie walk swoje domy w Osetii
Południowej oraz Abchazji i nie mogą do Wnioski
nich wrócić. Ponadto podczas kilku dni walk Pięciodniowa wojna pokazała zdecydowa-
kilkadziesiąt tysięcy uciekinierów przemie- ne różnice w celach strategicznych Rosji
ściło się przez terytorium państwa. 19 sierp- i Zachodu. Zaangażowanie polityczno-mili-
nia w rejonie Gori pod egidą Erika tarne USA w krajach Kaukazu Południowego
Fourniera, ambasadora Francji, odbyła się (Gruzja, Azerbejdżan) było i jest odbierane
pierwsza wymiana jeńców, w tym pilotów w Rosji jako ingerencja w jej strefę wpły-
strąconych samolotów. wów. Interwencja militarna w Gruzji zosta-
Okupacja Gori trwała do 22 sierpnia 2008 ła przyjęta przez społeczeństwo rosyjskie
roku. Przed opuszczeniem miasta Rosjanie jako działanie właściwe, a oburzenie i kry-
zniszczyli całą infrastrukturę wojskową. tyka USA oraz Europy jako niezrozumiałe
W tym czasie wyznaczyli także strefy bufo- i pełne agresji wobec Rosji. Władze Rosji od
rowe wzdłuż granic Osetii Południowej dłuższego czasu zauważały brak zro-
i Abchazji na obszarze Gruzji i zakazali zumienia na Zachodzie dla swoich poczy-
ruchu wojsk i policji tego kraju. Dwa tygo- nań i racji. Rosjanie pokazali tą wojną,

20 http://tvn24.lajt.pl/1587441,1,16,wiadomosc.html. 21.02.2009.
21 http://georgiaupdate.gov.ge/.
22 http://wyborcza.pl/1,76842,5757264,Wyslannicy_UE_rozpoczeli_misje_obserwacyjna_w_Gruzji.html. 2.10.2008.

Kwartalnik Bellona 1/2010 101


Doświadczenia
że zmienili na arenie międzynarodowej swo- Po przewartościowaniu swojej polityki mię-
ją strategię. Ich działania, szczególnie w nie- dzynarodowej Rosja zmieniła reguły gry
Oficjalny raport których regionach, mają być zgodne z inte- i rzuciła Zachodowi wyzwanie w postaci ata-
Unii Europejskiej, resem narodowym, bez zbędnego tłumacze- ku na Gruzję. Zapowiedziała w ten sposób
nia się przed opinią międzynarodową. nowy kierunek myślenia strategicznego.
przygotowywany przez
Potwierdzeniem tego było przedstawienie Kolejna przyczyna tego konfliktu ma pod-
Niezależną
przez prezydenta Miedwiediewa, 31 sierp- łoże gospodarcze i jest związana z udziałem
Międzynarodową „Misję
nia 2008 roku, w wywiadzie dla mediów Gruzji w wielkim planie przesyłu ropy i ga-
Wyjaśniającą”, pod
rosyjskich pięciu zasad, na których będzie zu z Kazachstanu do Europy. Ich transport
kierunkiem szwajcarskiej
się opierać polityka zagraniczna Kremla. odbywałaby się z Kazachstanu tankowcami
ambasador Heidi
Zakładają one: do Baku w Azerbejdżanie i dalej przez
Tagliavini, na temat
—  oparcie stosunków z zagranicą na Gruzję oraz Turcję do Europy Środkowej
przebiegu gruzińsko-
prymacie prawa międzynarodowego; i Zachodniej. Tym samym Rosja straciłaby
-rosyjskiego konfliktu
—  stworzenie wielobiegunowego ładu swoją dominującą pozycję głównego dostaw-
zbrojnego opublikowano
międzynarodowego, niedopuszczającego cy ropy i gazu do Europy. Jeżeli zamysłem
30 września 2009 roku.
dominacji jakiegokolwiek państwa; Rosji było również osłabienie Gruzji jako
Obszerny dokument
—  gotowość do rozwoju przyjaznych partnera w wielkich planach zachodnich
(1129 stron) zawiera
stosunków z innymi państwami, w tym za- korporacji, to plan generalnie się nie powiódł
opis przyczyn,
chodnimi; i Gruzja dalej planuje swój udział w tym
uwarunkowań
—  wolę zdecydowanej obrony obywateli przedsięwzięciu.
historycznych i przebiegu
rosyjskich i interesów rosyjskiego biznesu Wydarzenia krótkotrwałej wojny odbiły
działań zbrojnych oraz
za granicą; się szczególnym echem wśród państw pora-
analizę prawną.
—  rozwój szczególnych, przyjaznych sto- dzieckich. Ta lekcja dominacji rosyjskiej
Wskazano w nim Gruzję
sunków z państwami sąsiednimi leżącymi w swojej strefie wpływów wśród krajów
jako inicjatora
w regionach, w których Rosja ma uprzywi- byłego ZSRR była zbyt przekonywająca, by
zaplanowanych działań
lejowane interesy23. któreś z nich miało odwagę podjąć konfron-
zbrojnych, a Rosję jako
Dla Gruzji konsekwencją tej wojny jest tację, nie tylko militarną.
stronę konsekwentnie
fakt porażki militarnej, utrata dużej części Z punktu widzenia celów osiągniętych
zwiększającą napięcie,
uzbrojenia, zniszczenie infrastruktury woj- w czasie pięciodniowej wojny przez strony kon-
prowadzące do wybuchu
skowej, komunikacyjnej, a co najistotniejsze fliktu, należy zauważyć, że Rosja utrzymała
konfliktu oraz
– utrata bezpowrotna lub na wiele lat spor- w swojej strefie wpływu Osetię Południową
naruszającą prawo
nych republik. Ponadto wydaje się, że błęd- i Abchazję. Wygrała też zdecydowanie pod
międzynarodowe przed
ne w swoim założeniu było zakładanie bra- względem militarnym. Triumfowała propagan-
i w trakcie wojny.
ku reakcji ze strony Rosji. Chociaż Gruzja, dowo – przedstawiała Gruzję jako agresora
Generalnie opis zdarzeń
która cieszy się dużym poparciem USA i ob- separatystycznych republik. Aby podkreślić
i ich analiza zachowują
serwowała przez ostatnie lata sytuację swoje racje, Rosja dwa tygodnie po zakończe-
status stron konfliktu na
międzynarodową, mogła wyciągnąć błędne niu walk – 26 sierpnia 2008 roku – uznała nie-
podobnym poziomie, czyli
wnioski. Zapomniała, że geopolityczno- podległość Osetii Południowej i Abchazji.
współwinnych wybuchu
-historyczne uwarunkowania regionu, O tym, że Rosja osiągnęła swój cel świad-
walk na tak dużą skalę.
w którym leży, są dla Rosji strategiczne, czy fakt podejścia do wojny przez Unię
(http://www.ceiig.ch/Report.
html; Raport na temat wojny
szczególnie z punktu widzenia energetycz- Europejską. Na nadzwyczajnym szczycie
rosyjsko-gruzińskiej. „Tydzień nego oraz narodowościowego. 1 września 2008 roku państwa członkowskie
na Wschodzie” OSW 2009 Przy analizie przyczyn wydarzeń tamtych wypracowały jednolite stanowisko krytyku-
nr 34, s. 9.)
dni należy zwrócić uwagę na fakt margina- jące stronę rosyjską. Nie ogłoszono jednak
lizacji przez państwa Zachodu, po zakończe- sankcji wobec Rosji.
niu zimnej wojny, znaczenia Rosji jako mo- Gruzja, która z impetem rozpoczęła szturm
carstwa. W tym czasie Zachód kieruje uwa- na Osetię Południową, poniosła w wojnie
gę na Chiny, jako prężnie rozwijające się go- klęskę militarną. Nie tylko nie osiągnęła ce-
spodarczo mocarstwo i poszerza z nim lu, ale wręcz możliwość jego realizacji od-
współpracę. Wiele krajów poradzieckich za- daliła się na trudno przewidywalny czas.
częło zacieśniać więzi gospodarcze i poli- Wojna ta nie wpłynęła na politykę Gruzji
tyczne z Zachodem. Te ogólnoświatowe tren- i jej prozachodnie stanowisko oraz udział
dy polityki i współpracy międzynarodowej w ekonomicznych przedsięwzięciach ener-
nie były akceptowane przez Rosję, która wi- getycznych. W ten sposób Gruzja nie pozwo-
dząc spadek swego znaczenia jako mocar- liła Rosji na osiągnięcie kolejnego sukcesu,
stwa, przez wiele lat podejmowała własne czyli izolacji niezależnego kraju Kaukazu
działania i obserwowała reakcje Zachodu. na arenie międzynarodowej.  g

23 Doktryna Miedwiediewa. „Tydzień na Wschodzie” OSW, 2008 nr 27, s. 13.

102 Kwartalnik Bellona 1/2010


Izrael – Palestyna:
wojna bez końca
Trudno odnieść się do konfliktu izraelsko-palestyńskiego bez znajomości historii obu narodów oraz
wydarzeń związanych z dzisiejszym terytorium Bliskiego Wschodu. Nasilenie postaw antyżydowskich
wśród Palestyńczyków spowodowała tak zwana deklaracja Balfoura z 1917 roku, dająca możliwość
utworzenia państwa izraelskiego. Powstało ono w 1948 roku, a w roku 1964 powołano Organizację
Wyzwolenia Palestyny. Mimo wielu planów rozwiązania konfliktu między Izraelem a OWP nie udało
się osiągnąć konsensusu. Okresy stabilizacji są zakłócane nieustannymi działaniami zbrojnymi bądź
terrorystycznymi.

ppor. rez. It is difficult to talk about the Israeli-Palestinian conflict without any knowledge of history of both
SZYMON NIEDZIELA nations and the events related to present territory of Middle East. The escalation of anti-Semitist
attitudes among Palestinians was caused by the so-called Balfour Declaration of 1917, which
pracownik Muzeum
Powstania Warszawskiego; allowed for the possibility to create Israeli state. It was established in 1948, and in 1964 the
absolwent Instytutu Palestine Liberation Organization was set up. In spite of many plans to solve the conflict between
Stosunków Israel and PLO, no consensus was reached. The stabilization periods are being disturbed by
Międzynarodowych continuous armed or terrorist actions.
Uniwersytetu Warszawskiego

K
i Szkoły Podchorążych
Rezerwy w Toruniu. onflikt izraelsko-palestyński sięga ówcześnie przez Kananejczyków, wywodzą-
swymi korzeniami zamierzchłej cych się z ludów semickich. Byli oni obec-
historii. Przedstawienie jego obec- ni w Palestynie już kilka tysięcy lat przed
nego oblicza jest niemożliwe bez wcześniej- nadejściem plemion hebrajskich. Stali wy-
szego zasygnalizowania kluczowych wyda- żej od Izraelitów pod względem kultury
rzeń, które legły u jego początków. W tej materialnej. Dysponowali bardziej zawanso-
złożonej materii należy posiłkować się wanym uzbrojeniem oraz imponowali
dziejami starożytnego Wschodu, by zrozu- Żydom-nomadom potężną, kamienną infra-
mieć wydarzenia współczesne. strukturą. Cywilizacja kananejska posz-
czycić się wtedy mogła budowanymi z trwa-
Uwarunkowania historyczne łego materiału miastami. Jednym z pierw-
Według tradycji biblijnej Żydzi (Hebraj- szych ośrodków urbanistycznych, które
czycy) wywodzą się od praojca Abrahama, padły pod naporem hebrajskich najeźdźców,
który aby wypełnić plan Boży opuścił było Jerycho, jedno z najstarszych miast na
Ur chaldejskie i przez Mezopotamię dotarł świecie.
do ziemi Kanaan, którą Bóg dał we włada- Stary Testament z jednej strony uzasadnia
nie swemu ludowi – Izraelitom1. Później na- prawo Żydów do ziemi Kanaan z tytułu
ród wybrany przebywał we wschodnim woli Bożej, z drugiej – przypomina zdobyw-
Egipcie (kraj Gossen). Potwierdzają to rela- com, że zabrali cudzą własność i cudze
cje starotestamentowe oraz teksty znalezio- dobra: Dałem wam ziemię, około której nie
ne w Mari, w których znajdują się informa- trudziliście się, i miasta, których wyście
cje o plemieniu Beniaminitów oraz ich przy- nie budowali, a w nich zamieszkaliście.
wódcach zwanych dawidum. Hebrajczycy Winnice i drzewa oliwne, których nie sadzi-
opuścili Egipt pod wodzą Mojżesza w XII liście dają wam dziś pożywienie3. Żydzi mie-
wieku p.n.e. z powodu narastającego ucisku li w pewnym sensie poczucie winy
oraz eksploatacji ekonomicznej2. Przez wobec Kananejczyków, którym zagarnęli
Synaj doszli do Palestyny, zamieszkanej ziemię4.

1 Jako potwierdzenie swych praw do Palestyny Żydzi podają źródła starotestamentowe: Księgę Rodzaju (rozdział 12), Księgę Liczb (rozdział 34) i Księgę Jozuego
(rozdział 1).
2 Zob. szerzej: J. Wolski: Historia powszechna. Starożytność. Warszawa 1996, s. 69.

3 Księga Jozuego (24, 13). W: Biblia Tysiąclecia. Poznań 1991, s. 227.

4 P. Johnson: Historia Żydów. Kraków 1996, s. 56.

Kwartalnik Bellona 1/2010 103


Doświadczenia
1946 1947 (projekt podziału) 1949–1967 2000

IZRAEL IZRAEL IZRAEL IZRAEL


PALESTYNA PALESTYNA PALESTYNA PALESTYNA

PALESTYNA IZRAEL IZRAEL

JORDANIA
EGIPT

Źródło: http://blixx.files.wordpress.com/2007/02landloss.jpg

Rys. Palestyna i Izrael w latach 1946–2000


W tym samym czasie do Palestyny napły- Współcześni Palestyńczycy to pod wzglę-
nęły z Egiptu wojownicze plemiona dem tożsamości narodowo-kulturowej amal-
Filistynów, zaliczanych do „ludów morza”5. gamat substratów kananejskich, filistyńskich
Do tego sojuszu plemiennego wchodziły (nazwa Palestyna wywodzi się z arabskiego
ponadto ludy: Zikar, Szekelesz, Dunana słowa Filastinun) i arabskich przybyłych
i Waszasz. Wcześniej zniszczyli oni cywili- w VII wieku7. W historiografii izraelskiej
zację minojską na Krecie oraz wiele miast Filistyni są przedstawiani jako plemiona
na syryjsko-fenickim wybrzeżu Morza barbarzyńskie, które gdziekolwiek się poja-
Śródziemnego. Filistyni przewyższali wiele wiły zostawiały po sobie pożogę. Nie do
ludów starożytnego Wschodu pod wzglę- końca jest to osąd prawdziwy. Ostatnie wy-
dem organizacji i techniki wojskowej. kopaliska archeologiczne w Gazie dowiodły,
Powszechnie stosowali broń z żelaza, co na podstawie elementów ceramiki, że
zapewniało im przewagę na ówczesnym po- Filistyni posiadali własne pismo należące
lu walki. Byli rządzeni przez feudalno-woj- do grupy cypro-minojskiej. Potwierdzałoby
skową arystokrację. Plemię to zaczęło siać to kreteńską genezę tego ludu.
niepokój w Egipcie, co spowodowało mili- Walka z Kananejczykami oraz Filistynami
tarną ripostę państwa faraonów. Przepędzeni pogłębiła wewnętrzną spoistość silnie zdy-
znad Nilu założyli na wschodnim wybrzeżu wersyfikowanego organizmu plemiennego
Morza Śródziemnego symmachię pięciu Hebrajczyków. Przyczyniło się to do proce-
miast (pentapolis): Gaza, Aszkelon, Aszdod, su powolnej metamorfozy dotychczasowych
Ekron i Gat. Na czele każdego z nich stał koczowników-hodowców w osiadłych rolni-
władca seren (jedyne znane obecnie filistyń- ków. W latach 1035–935 p.n.e. powstało
skie słowo)6. skonsolidowane państwo Izrael, którego

5 Ibidem.
6 Starożytny Izrael. Red. H. Shonks. Warszawa 1994, s. 135.
7 S. Niedziela: Konflikt izraelsko-palestyński: geneza, przebieg, inicjatywy pokojowe. ,,Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004 nr 4.

104 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
kolejni władcy: Saul, Dawid i Salomon, organizacji Powszechne Przymierze Izrae-
rządzili królestwem liczącym się na mapie lickie wykupili w Palestynie mały obszar
starożytnego Wschodu. Apogeum rozwoju ziemi (nazwany Mikreh Israel), na którym
i dobrobytu Izraela to lata panowania założyli szkołę rolniczą. Kolonizację finan-
Salomona (975–935 r. p.n.e.). sował francuski bankier pochodzenia żydow-
W ciągu następnych stuleci Palestyna- skiego Edmund de Rothschild. W latach Jasir Arafat
-Izrael przechodziła we władanie kolejnych 1881–1903 trwała tak zwana pierwsza urodził się w Kairze
mocarstw Bliskiego i Środkowego Wschodu. aliyah (powrót do Syjonu). W tym okresie w 1929 roku jako
Położenie geograficzne regionu, będące ponad 25 tysięcy Żydów z całego świata Muhammad Abd
jego atutem w kontekście wymiany gospo- (głównie z Rosji) osiedliło się w Palestynie. al-Rauf Arafat al-Kudwa
darczej z innymi centrami ówczesnego świa- Powstały pierwsze osady: Petach Tikwa, al-Hussajni. Nazywany
ta, stawało się przekleństwem w okresie Rechowot, Riszon le Syjon. też Abu Ammar (ojciec
wojen i wypraw łupieżczych sąsiadów lub W sensie religijnym termin syjonizm ozna- narodu). Najwybitniejszy
jakichkolwiek ludów barbarzyńskich. Pales- cza nadzieję wygnańców żydowskich na i najbardziej znany
tyna znajdowała się pod panowaniem Asyrii, powrót do Syjonu – ojczyzny danej im przez polityk palestyński.
Babilonii, Persji, Aleksandra Wielkiego, Najwyższego. Z punktu widzenia poli- Współzałożyciel
Seleucydów, Rzymian (w 70 roku, za pano- tycznego syjonizm dążył do utworzenia i przywódca od 1965
wania cesarza Tytusa, zburzono Drugą w Palestynie państwa żydowskiego. Propa- roku ugrupowania
Świątynię, w 135 roku po stłumieniu powsta- gowano w tym celu emigrację Żydów Al-Fatah. Od 1969 roku
nia Szymona Bar Kochby Rzymianie wy- z Europy, Rosji i Ameryki do Ziemi Świętej. przywódca Organizacji
gnali Żydów z Judei i Samarii), Bizancjum, W Niemczech Leon Pinsker napisał książ- Wyzwolenia Palestyny.
Arabów, Krzyżowców (XI–XIII wiek) kę Selbstemanzipation (Samowyzwolenie). Początkowo postulujący
i Turcji osmańskiej (1516–1918 r.). Autor twierdził, że podstawową przyczyną zniszczenie Izraela,
Szczególnie w okresie otomańskim anta- antysemityzmu jest brak ojczyzny i własne- w 1993 roku, po
gonizm żydowsko-palestyński praktycznie go państwa. Jego teza doprowadziła do podpisaniu porozumień
nie istniał. Animozje spowodował masowy zawiązania się pierwszych grup Miłośników w Oslo, uznał prawo
napływ pod koniec XIX i na początku XX Syjonu (Chowewe Cijon)8. W 1896 roku państwa żydowskiego
wieku Żydów aszkenazyjskich z Europy. Teodor Herzl, syn bogatego kupca żydow- do istnienia. Jego
Stanowili oni całkowicie obcy element skiego z Węgier, opublikował broszurę działalność miała
kulturowo-etniczny dla ludności muzułmań- Państwo żydowskie. Zawarł w niej podsta- charakter ambiwalentny.
skiej, która nie zgadzała się z ideologią wowe tezy ruchu syjonistycznego: wszyscy Łączył ,,kałasznikowa”
mówiącą, że są oni wracającymi do Ziemi Żydzi stanowią jeden naród i dlatego powin- i gałązkę oliwną jako
Obiecanej potomkami Hebrajczyków wy- ni mieć dla siebie jedno państwo. W 1897 narzędzia osiągania
pędzonych ze swej ojczyzny dwa tysiące roku w Bazylei obradował I Kongres celów politycznych.
lat temu. Syjonistyczny, podczas którego powołano W 1993 roku otrzymał
Światową Organizację Syjonistyczną. W jej tytuł człowieka roku
Narodziny syjonizmu programie głoszono: Celem syjonizmu jest tygodnika ,,Time”.
W drugiej połowie XIX wieku wśród utworzenie w Palestynie ojczyzny narodowej W 1994 roku, wspólnie
Żydów europejskich narodziła się idea dla Żydów, zagwarantowanej prawem mię- z Icchakiem Rabinem,
syjonizmu. W 1860 roku powstała we Francji dzynarodowym. Syjoniści brali pod uwagę został laureatem
organizacja Powszechne Przymierze Izrae- różne warianty umiejscowienia ojczyzny Pokojowej Nagrody Nobla.
lickie (Alliance Israelite Universelle). Propa- żydowskiej: Amerykę Północną, Argentynę, W 1996 roku wybrany
gowała ona żydowskie osadnictwo Cypr, Synaj, Ugandę i Syrię. Ostatecznie na prezydenta Autonomii
w Palestynie. W 1862 roku Mojżesz Hess zadecydowano, że jedynym celem będzie Palestyńskiej. Zmarł
wydał słynne dzieło Rzym i Jerozolima. Palestyna jako terytorium przyszłej żydow- 11 listopada 2004 roku
Zawarte tam idee zachęcały Izraelitów do skiej ojczyzny. we Francji.
powrotu na ziemię ojców do Syjonu.
Państwem wspomagającym miała być Nierozwiązywalny węzeł
Francja. W 1864 roku rabin Zevi Hirsch W czasie pierwszej wojny światowej mo-
Kalischer założył w Berlinie pierwsze carstwa zachodnie (Francja, Wielka Brytania)
stowarzyszenie syjonistyczne o nazwie szukały sojuszników w walce z Turcją
Centralny Komitet dla Żydowskiej Koloni- osmańską i weszły w sojusz z Arabami.
zacji Palestyny. Kalischer jest uważany za Obiecały im, że w zamian za udzieloną po-
pierwszego syjonistę. W swej książce moc będą mogli utworzyć własne państwo
Denszat Cijon (Poszukiwanie Syjonu) okre- z dotychczasowych prowincji imperium oto-
ślił schemat powrotu rozproszonych Żydów mańskiego. Londyn prowadził jednak po-
do Syjonu. W 1870 roku Żydzi z francuskiej dwójną grę. W 1916 roku, w tak zwanym

8 D. Bensimon, E. Errera: Żydzi i Arabowie. Historia współczesnego Izraela. Warszawa 2000, s. 28–29.

Kwartalnik Bellona 1/2010 105


Doświadczenia
pakcie Sykes-Picot, Brytyjczycy i Francuzi Każdy Palestyńczyk rozumiał, że Żydzi od
dokonali podziału Bliskiego Wschodu na trzech tysięcy lat są jednym z narodów za-
własne strefy wpływów. W sposób koniunk- mieszkujących Ziemię Świętą. Jednak jakim
turalny, w celu osłabienia Turcji, wykorzy- prawem obszar ten jest nazywany praojczy-
stano entuzjazm arabski. (1) zną Żydów z Warszawy, Łodzi, Wilna,
Pod koniec wojny Anglicy byli świadomi, Kijowa i Odessy? Palestyńczycy uświado-
że do pokonania państw centralnych nie- mili sobie, że jedyną drogą do niepodległej
zbędne będzie zaangażowanie się Stanów Palestyny jest walka zbrojna. Do krwawych
Zjednoczonych. Należało jednak uruchomić wystąpień antyżydowskich dochodziło
WYJAŚNIENIE NR 1 mechanizm, dzięki któremu udałoby się w latach 1929, 1933 i 1936.
Układ Sykes-Picot nakłonić rząd w Waszyngtonie do wyjścia W 1936 roku podmiotem organizacyjnym
z 6 maja 1916 roku był z izolacji. Słusznie zauważono, że będzie to palestyńskiego ruchu niepodległościowego
tajnym porozumieniem możliwe dzięki zdobyciu poparcia jakże został ustanowiony Wysoki Komitet Arabski.
pomiędzy rządami Wielkiej
Brytanii i Francji, odnoszącym wpływowych za oceanem elit żydowskich. Do czasów utworzenia Organizacji Wyzwo-
się do podziału Bliskiego Koncepcja Wielkiej Brytanii była transakcją lenia Palestyny był on ośrodkiem ruchu
Wschodu na strefy wpływów wymienną: Żydzi zachęcają prezydenta narodowego Palestyńczyków. Czołową rolę
po zakończeniu pierwszej Woodrowa Wilsona do udzielenia wspar- odgrywał w nim Wielki Mufti Jerozolimy
wojny światowej. Jego nazwa
wywodzi się od nazwisk dwóch
cia materialnego i wojskowego Europie, Al-Hadżdż Amin Al-Husejni.
negocjatorów tego paktu, Brytyjczycy popierają ideę utworzenia Animozje żydowsko-palestyńskie pogłę-
sir Marka Sikesa, państwa żydowskiego w Palestynie. Taką biały destabilizację brytyjskiego terytorium
reprezentującego Wielką obietnicę zawierała tak zwana deklaracja mandatowego. Anglicy dostrzegli zagroże-
Brytanię, i Georga Picota Balfoura z 2 listopada 1917 roku: nie, które płynęło z masowej emigracji
z Francji.
Mój drogi lordzie Rothschild Żydów do Palestyny. W tej sytuacji syjoni-
Z wielką przyjemnością przekazuję Panu, ści uzyskali poparcie silniejszego protek-
w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości, na- tora jakim były Stany Zjednoczone. Kwestia
stępującą deklarację sympatii wobec żydow- żydowska stała się jednym z tematów deba-
skich dążeń syjonistycznych, która została ty międzynarodowej.
przedłożona i zaaprobowana przez Gabinet. 29 listopada 1947 roku Zgromadzenie
Rząd Jego Królewskiej Mości ustosun- Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwa-
kowuje się przychylnie do założenia liło rezolucję nr 181 o podziale terytorium
w Palestynie siedziby narodowej dla naro- mandatowego Palestyny. Planowano utwo-
du żydowskiego i dołoży wszelkich starań, rzyć dwa państwa: żydowskie (14 tys. km2)
aby ułatwić osiągnięcie tego celu. Jest przy i palestyńskie (11 tys. km2) oraz neutral-
tym całkiem zrozumiałe, że nie uczyni się ną strefę Jerozolimy jako corpus separa-
nic, co mogłoby naruszyć prawa obywatel- tum pod międzynarodowym zarządem11.
skie i religijne społeczności nieżydowskich Dyplomatyczna parcelacja Ziemi Świętej
w Palestynie, lub też prawa i polityczny sta- była niesprawiedliwa dla Palestyńczyków.
tus, z których Żydzi korzystają w jakimkol- Pozbawiała ich żyznych i dobrze nawod-
wiek innym kraju. nionych terenów nadbrzeżnych od Hajfy
Byłbym wdzięczny gdyby zechciał Pan do Gazy oraz doliny Jezreel. Ponadto
przekazać niniejszą deklarację do wiado- obszar przyszłego państwa byłby rozdzie-
mości Federacji Syjonistycznej lony terytorium Izraela.
James Balfour9. Pomimo tych minusów, z perspektywy
Arabowie i Palestyńczycy zostali oszuka- ponad sześćdziesięciu lat konfliktu, moż-
ni podwójnie. Ich ziemię podzieliły między na pokusić się o hipotezę, iż Palestyńczycy
sobą Wielka Brytania i Francja. Ponadto popełnili historyczny błąd, gdy odrzucili
udzielono przyzwolenia na powstanie Izraela to, co w ówczesnym momencie zostało im
i masową imigrację Żydów do Ziemi zaproponowane przez wspólnotę między-
Świętej10. narodową. Stworzono by precedens geo-
Napływ Żydów europejskich do Palestyny polityczny w postaci niepodległej, choć
doprowadził do narastania antagonizmu okrojonej terytorialnie, Palestyny. Wybór
w stosunkach z lokalną ludnością muzuł- wariantu konfrontacyjnego uwikłał
mańską. Przyczyna była bardzo prosta. Palestyńczyków w niekończącą się wojnę

9 http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/History/balfour.html.
10 Zob.: W. Dobrzycki: Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych. Warszawa 1996, s. 274–275; Dictionnaire Diplomatique Académie Diplomatique
Internationale. Paris, s. 839–850 oraz S. Niedziela: Konflikt…, op. cit.
11 Zob.: J. Modrzejewska-Leśniewska: Bliskowschodni dylemat. W: Zarys dziejów Afryki i Azji 1869–1996. Red. A. Bartnicki. Warszawa 1996, s. 422.

106 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
bez – co pokazuje współczesność – szans cjał, by zmieniać i narzucać swoją wolę
na perspektywę zbudowania w pełni w stosunkach międzynarodowych w skali
suwerennego państwa. regionalnej i globalnej. Waszyngton jest naj-
Permanentna wojna żydowsko-palestyń- większym protektorem Izraela. Ameryka
ska trwa do dzisiaj. Ulegała ona regionalnej przeznacza ogromne środki finansowe na
i ponadregionalnej internacjonalizacji, zo- wsparcie państwa żydowskiego. Taka posta-
stały w nią zaangażowane takie państwa, jak: wa ma swoje uzasadnienie teologiczne.
Egipt, Liban, Jordania i Syria. Wysiłki spo- Nieprawdziwe są twierdzenia, iż strategia
łeczności międzynarodowej mające na celu Ameryki na Bliskim Wschodzie jest deter-
wygaszenie sporu zaowocowały między
innymi porozumieniami w Oslo w 1993 ro- Organizacja Wyzwolenia Palestyny (Palestine Liberation Organization, Munazza-
ku, których efektem było powołanie namiast- mat al-Tahrir al-Filastiniyyah). Utworzona w 1964 roku w Kairze. Dużą rolę w jej ukon-
ki państwowości: Autonomii Palestyńskiej. stytuowaniu odegrał ówczesny przywódca Egiptu Gamel Abd-el Nasser. Pierwszym
Miała to być poczekalnia do niepodległości. przewodniczącym został Ahmed Szukejri. W 1967 roku, po wojnie sześciodniowej,
Niestety, po wybuchu drugiej intifady Szukejri przekazał przywództwo w OWP. Na czele ugrupowania stanął Yahya
w 2000 roku nasilił się antagonizm z Izraelem Hammuda. Od 1969 roku funkcję tę objął Jasir Arafat. Karta Organizacji Wyzwole-
oraz pogłębiły walki frakcyjne w łonie nia Palestyny postulowała zniszczenie Izraela, prawo uchodźców do powrotu oraz
organizacji palestyńskich, zwłaszcza na utworzenie niepodległej Palestyny. W 1974 roku OWP uzyskała w Organizacji Na-
linii Hamas–Fatah. rodów Zjednoczonych status obserwatora i jedynego przedstawiciela narodu
palestyńskiego. W 1988 roku Kongres Narodowy Palestyny na konferencji
Z punktu widzenia historii Żydów uza-
w Algierze ogłosił powstanie państwa palestyńskiego. W 1993 roku Jasir Arafat po
sadnione wydaje się pytanie, czy utworze- raz pierwszy uznał prawo Izraela do istnienia. Struktura wewnętrzna Organizacji Wyz-
nie państwa Izrael nie było największym wolenia Palestyny: Al-Fatah (ramię zbrojne Brygady Męczenników Al-Aqsa), Ludowy
błędem w ich historii? Nowy podmiot na Front Wyzwolenia Palestyny, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny, Arabski
Bliskim Wschodzie nie został zaakcepto- Front Wyzwolenia, Palestyński Front Wyzwolenia, As-Saiqa (frakcja prosyryjska).
wany przez państwa arabskie. Wzrosły po-
stawy antyżydowskie. Izrael prowadzi bar-
dzo kosztowne wojny. Na ulicach minowana przede wszystkim przez lobby
Jerozolimy, Tel-Awiwu, Hajfy i Beer żydowskie w USA. Wydać się to może
Szewy ludzie żyją w napięciu, boją się za- zaskakujące, ale grupą, która najbardziej
machów terrorystycznych. Czy Żydom broni interesy Izraela za oceanem, są wspól-
aszkenazyjskim z Europy opłaciło się wła- noty fundamentalistów ewangelickich:
sne państwo nad Jordanem? Amerykański Kościół Prezbiterialny oraz
Podobne pytania zadawał przewodniczą- Zjednoczony Kościół Metodystyczny.
cy Światowego Kongresu Żydów Nahum Ewangelicy wierzą, że ponowne przyjście
Goldman, który twierdził, że powstanie Chrystusa na ziemię w celu ustanowienia no-
Izraela było w historii niebezpiecznym pre- wego Jeruzalem będzie możliwe tylko pod
cedensem, gdyż może spowodować falę warunkiem powrotu wszystkich Żydów do
roszczeń i kuriozalnych aspiracji politycz- Syjonu oraz ustanowienia imperium żydow-
nych: Indianie będą żądali Ameryki, Celtowie skiego. Są głęboko przekonani, że Bóg
połowy Europy, Aborygeni Australii12. błogosławi Amerykę, gdyż ta pomaga
Znany filozof żydowski Martin Buber prze- Żydom14.
strzegał przed konsekwencjami ignorowania Waszyngton i Tel Awiw twierdzą, że
kwestii arabskiej. Krytykował brak daleko- w interesie wspólnoty międzynarodowej
wzroczności politycznej twórców Izraela, prowadzą walkę z terroryzmem palestyń-
którzy nie uregulowali wcześniej kwestii skim. Jest to jeden z elementów globalnej
palestyńskiej. Rektor Uniwersytetu Hebraj- wojny z terroryzmem. Czy jednak uzbro-
skiego w Jerozolimie Judah Magnes stał na jona przez Amerykanów armia izraelska
stanowisku dwunarodowego, ale jednego bombardująca Gazę rozwiąże konflikt bli-
państwa w Palestynie13. skowschodni? Pożądana funkcja peace ma-
Bliski Wschód stał się nierozwiązywal- king w rzeczywistości przerodzi się w war
nym węzłem geopolitycznym współczesne- keeping15.
go świata. Kluczową rolę w uregulowaniu Na Bliskim Wschodzie, aby zadowolić
sporu odgrywają Stany Zjednoczone jako strony konfliktu, należy każdemu dać, co mu
supermocarstwo mające odpowiedni poten- się należy. Problem tkwi w tym, że Palestyna

12 N. Goldman: The Psychology of Middle East Peace. ,,Foreign Affairs” 1975 October.
13 M. Rodinson: Izrael faktem kolonialnym? ,,Miesięcznik Literacki” 1968 nr 3.
14 Les protestants evangéliques aux États-Unis et la politique américaine. ,,Annuaire Français des Relations Internationales” 2006.
15 A. Joxe: Colombie et Palestine: du peace making au war keeping. ,,Le Débat Stratégique” janvier 2002.

Kwartalnik Bellona 1/2010 107


Doświadczenia
jest ziemią świętą dla wielu narodów i wspól- rodzaju motywacje zaowocowały kilkuna-
not religijnych. stoma planami uregulowania i zakończenia
sporu16.
Proces pokojowy —  1969 rok: plan Rogersa. Przed-
14 maja 1948 roku David Ben Gurion stawiony przez sekretarza stanu USA
proklamował powstanie państwa Izrael. Williama Rogersa. Przewidywał w pierw-
W 1964 roku powołano do życia Organizację szym etapie zaprzestanie wszelkich dzia-
Wyzwolenia Palestyny (OWP). Jej pierw- łań zbrojnych, w drugim zaś, zawarcie od-
szym przewodniczącym został Ahmed dzielnych porozumień na temat rokowań
Szukejri (od 1969 r. Jasir Arafat). pod auspicjami Rady Bezpieczeństwa
Antagonizm tych dwóch podmiotów trwa do ONZ. Nie było mowy o powstaniu pań-
dzisiaj. Strony wielokrotnie zasiadały do stwa palestyńskiego, jednak wskazywano
stołu rokowań, jednak były to zaledwie krót- na konieczność wycofania się Izraela
kotrwałe interludia lub niemożliwe do reali- z okupowanych terenów sąsiednich państw
zacji deklaracje polityczne. Przedmiotem arabskich.
sporu jest Ziemia Święta – kolebka religii —  1976 rok: plan Allona. Wielokrotny
monoteistycznych, a dzisiaj ojczyzna i jedy- minister w rządzie izraelskim Yigal Allon,
ny dom milionów Żydów i Palestyńczyków. który w 1969 roku przez krótki okres
(2) Adwersarze postępują w myśl niezbyt pełnił funkcję premiera ad interim, postu-
pragmatycznej zasady – aut Caesar aut lował konieczność wygaszenia konfliktu
nihil (albo [być] Cezarem albo nikim). Ziemi z Palestyńczykami, zakończenie okupacji
nie ma dużo, a ludzi każdego roku coraz wię- Zachodniego Brzegu Jordanu i strefy Gazy
cej. Zadowalające Żydów i muzułmanów oraz wynegocjowanie podziału tery-
rozwiązanie jest wypadkową wysiłków we- toriów.
wnętrznych na linii Izrael–OWP oraz inter- —  1978 rok: układ z Camp David.
wencji wspólnoty międzynarodowej (USA, Premier Izraela Menachem Begin oraz
Unia Europejska, NATO, Rosja, Liga Państw przywódca Egiptu Anwar as-Sadat z udzia-
Arabskich, Organizacja Konferencji łem prezydenta USA Jimmy’ego Cartera
WYJAŚNIENIE NR 2 Islamskiej). zobowiązali się do podpisania traktatu po-
W granicach Izraela Konflikt żydowsko-palestyński jest kata- kojowego, a Izrael do wycofania się z Synaju.
bez Cisjordanii i Gazy mieszka lizatorem sytuacji politycznej w newralgicz- Zarysowano projekt autonomii dla ludności
6 mln 667 tys. ludzi nym dla świata regionie Bliskiego Wschodu. palestyńskiej pod okupacją jako etap przej-
(ok. 1,5 mln Palestyńczyków).
W Cisjordanii mieszka Dywidendę z pokoju będą czerpać wszyscy. ściowy przed ostatecznym rozwiązaniem.
2 mln 386 tys. Palestyńczyków Eskalacja wojny będzie także niekorzystna Z perspektywy widać, że porozumienia te
i 246 tys. Żydów. W Gazie – dla całego świata. Kością niezgody jest nie wpłynęły pozytywnie na normalizację
1 mln 481 tys. tylko ziemia, którą każda ze stron określa stosunków bilateralnych pomiędzy Izraelem
Palestyńczyków.
jako własne sanktuarium narodowe. Jeszcze a Egiptem. Do dzisiaj państwa te nie stanę-
(„Britannica Book of the Year większym problemem jest realizacja postu- ły w obliczu wojny. Jednak od tego czasu
2006”, s. 413.) latu o prawie uchodźców palestyńskich do Kair, aby utrzymać status quo, bardzo ostroż-
powrotu. Gwarantuje to rezolucja ONZ nr nie angażuje się politycznie na rzecz
194. Obecnie napływ setek tysięcy ludzi Palestyńczyków.
z obozów w Libanie, Jordanii, Syrii i Egipcie —  1982 rok: plan Reagana. Prezydent
na terytorium Izraela spowodowałby nie- USA Ronald Reagan proponował autono-
bezpieczne dla państwa żydowskiego naru- mię dla Palestyńczyków na Zachodnim
szenie struktury etnicznej. Palestyńczycy Brzegu Jordanu i w strefie Gazy. Postulował
staliby się żywiołem arytmetycznie dominu- zamrożenie osadnictwa żydowskiego na
jącym. Europa oraz Stany Zjednoczone terytoriach okupowanych. W planie sugero-
dostrzegły i zrozumiały istniejące ścisłe wano kondominium palestyńsko-jordańskie
powiązanie pomiędzy kwestią palestyńską nad tymi obszarami.
a stosunkami z państwami arabskimi. Zaczęto —  1988 rok: plan Shultza. Sekretarz
pogłębiać wysiłki zmierzające do wygasze- stanu USA George Shultz kładł akcent na
nia konfrontacji oraz zainicjowania proce- bilateralne negocjacje między Izraelem
sów koncyliacyjnych. Jeden dobry uczynek a jego sąsiadami, przy czym reprezentacja
w świętej sprawie palestyńskiej to politycz- palestyńska miała znajdować się w ramach
ny zysk w świecie muzułmańskim. Tego delegacji jordańskiej.

16 Zob. wybrane roczniki przeglądów międzynarodowych: ,,Keesing’s Record of World Events”, ,,SIPRI Yearbook”, ,,Britannica Book of the Year”, ,,L’Année Stratégique” oraz
,,Annuaire Français des Relations Internationales”.

108 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
—  1991 rok: na Zachodnim Brzegu Jordanu i w stre-
 plan Mubaraka. Autorem był prezy- fie Gazy.
dent Egiptu Hosni Mubarak. Zakładano —  1994 rok: w Kairze podpisano układ
budowę wzajemnego zaufania i pokojo- o ograniczonej autonomii palestyńskiej
wych stosunków między światem arab- w Gazie i Jerychu.
skim, Stanami Zjednoczonymi oraz —  1998 rok: memorandum z Wye
Izraelem, uregulowanie sporów granicz- River. Polityczne porozumienie służące
nych, rozwiązanie problemu palestyńskie- implementacji porozumień z Oslo.
Fragment
go i rozszerzanie demokracji w państwach —  1999 rok: memorandum z Szarm przemówienia
arabskich. Ważny był też zawarty w pla- El-Szejk. Podpisane przez premiera Izraela Szymona Peresa
nie postulat, aby cały Bliski Wschód uznać Ehuda Baraka i przewodniczącego do Zgromadzenia
za strefę wolną od broni atomowej, che- Autonomii Palestyńskiej Jasira Arafata Ogólnego Narodów
micznej i biologicznej17; w obecności amerykańskiej sekretarz stanu Zjednoczonych
  plan chiński. Zaproponowano pięć Madeleine Albright, prezydenta Egiptu wygłoszonego
zasad uregulowania konfliktu bliskowschod- Hosni Mubaraka i króla jordańskiego 28 września 1993 roku:
niego: (1) odrzucenie użycia siły i uregulo- Abdullaha II. Dokument precyzował wa- Porozumienie pokojowe
wanie wszystkich kwestii tylko środkami runki i sposoby realizacji wcześniejszych po- między nami
politycznymi, (2) zwołanie konferencji rozumień, zwłaszcza z Oslo z 1993 roku. a Palestyńczykami nie
międzynarodowej pod egidą ONZ z udzia- —  2000 rok: plan Clintona. 23 grudnia jest jedynie zgodą
łem pięciu stałych członków Rady Bezpie- prezydent USA Bill Clinton przedstawił podpisaną przez
czeństwa i państw zainteresowanych, (3) dia- własną wizję rozwiązania sporu. Zakła- przywódców politycznych.
log Izraela z Organizacją Wyzwolenia dała ona: Jest to ciągłe, głębokie
Palestyny, (4) Izrael będzie bezpieczny jeśli 1) powstanie państwa palestyńskiego zobowiązanie wobec
przestanie nękać naród palestyński i wyco- w strefie Gazy oraz na 95 procentach tery- następnego pokolenia
fa się z terytoriów okupowanych, (5) torium Zachodniego Brzegu Jordanu. Arabów i Izraelczyków,
Palestyna i Izrael powinny uznać się wza- Przewidziano możliwość scedowania na chrześcijan, muzułmanów
jemnie i współistnieć pokojowo jako niepod- rzecz Palestyny przygranicznych obszarów i Żydów. Wiemy, że
ległe państwa18; pustyni Negew w ramach rekompensaty za ogłoszenie końca wojny
  konferencja pokojowa w sprawie utracone 5 procent Cisjordanii; to nie wszystko. Musimy
Bliskiego Wschodu w Madrycie. Po raz 2) Izrael zachowałby prawo do kontroli starać się wykorzenić
pierwszy za wspólnym stołem konferencyj- terenów o dominującym osadnictwie żydow- przyczyny wszelkiej
nym zasiedli reprezentanci stron konfliktu: skim; wrogości. Jeśli jedynie
Izraelczycy, Palestyńczycy, Jordańczycy, 3) pozostali osadnicy żydowscy mieliby położymy kres przemocy,
Libańczycy, Syryjczycy i Egipcjanie. prawo wyboru pomiędzy powrotem do ale zlekceważymy biedę,
Poruszono kwestię tymczasowego samorzą- Izraela lub pozostaniem na obszarach, to może okazać się,
du palestyńskiego na Zachodnim Brzegu które wejdą w skład państwa palestyń- że zamieniliśmy jedną
Jordanu i w strefie Gazy. skiego; groźbę na inne
—  1993 rok: 4) Palestyńczycy przejęliby kontrolę nad niebezpieczeństwo.
  tajne porozumienia izraelsko-pale- arabskimi osiedlami we wschodniej
(S. Peres: Nowy Bliski Wschód.
styńskie w Oslo19. Zostały rozpoczęte Jerozolimie, a także uzyskaliby jakąś formę
Warszawa 1995)
z inicjatywy szefa norweskiej dyplomacji sprawowania suwerennej jurysdykcji nad
Thorvalda Stoltenberga. W trakcie spo- Wzgórzem Świątynnym;
tkania Szymona Peresa i Mahmuda 5) w zamian za te ustępstwa strona pale-
Abbasa przedyskutowano zasadnicze te- styńska miała zrezygnować z prawa 3,6 mi-
zy planu zatytułowanego Na początek linów uchodźców do powrotu.
Gaza i Jerycho. Zakładał on nadanie Plan ten był przełomowy i rokował nadzie-
Palestyńczykom autonomii na terytoriach ję na radykalną zmianę w stosunkach mię-
okupowanych; dzynarodowych na Bliskim Wschodzie.
  porozumienie w Waszyngtonie. Niestety, jego implementację zahamowały
Premier Izraela Icchak Rabin oraz przy- wewnętrzne zmiany na izraelskiej scenie po-
wódca Organizacji Wyzwolenia Palestyny litycznej. 6 lutego 2001 roku wybory wygrał
Jasir Arafat 13 września zaakceptowali prawicowy blok Likud. Stojący na jego
plan utworzenia w ciągu pięciu lat tym- czele Ariel Szaron miał inną wizję przyszłe-
czasowego samorządu palestyńskiego go państwa palestyńskiego: 42 procent

17 J. Kukułka: Historia współczesna stosunków międzynarodowych 1945–1996. Warszawa 1996, s. 643.


18 Ibidem, s. 644.
19 Zob. szerzej : S. Peres: Nowy Bliski Wschód. Warszawa 1995, s. 7–37.

Kwartalnik Bellona 1/2010 109


Doświadczenia
konfliktu, której podstawą był plan Clintona.
Akceptował ją premier Izraela Ehud Barak
oraz prezydent Autonomii Palestyńskiej
Ariel Szaron Jasir Arafat. Niestety, jej realizację prze-
– właściwie Ariel kreśliło dojście do władzy w Tel Awiwie
Scheinerman. Urodził się Ariela Szarona22.
w 1928 roku na terenie —  2003 rok:
Izraela w Kfar Malal
  ,,mapa drogowa” (The Road Map)23.
w rodzinie żydowskich
imigrantów z Rosji. Bardzo
Wizja przyszłości Bliskiego Wschodu
szybko zaczął karierę przedstawiona przez prezydenta USA
wojskową. Uczestniczył jako George’a W. Busha. Jej paradygmatem
oficer w wojnie izraelsko- było istnienie obok siebie dwóch niepod-
-arabskiej (1948–1949), ległych państw: Izraela i Palestyny. Plan
w kampanii sueskiej został odrzucony przez fundamentalistycz-
(1956 r.), w wojnie ne ugrupowania palestyńskie Hamas oraz
sześciodniowej Islamski Dżihad;
(5–10.06.1967 r.) oraz   plan genewski. Jego protagonistami
w wojnie Jom Kippur byli politycy spoza oficjalnego establish-
(1973 r.). W latach 1981– mentu politycznego: Yossi Beilin, Amram
–1983 minister obrony. Mitzna i Abraham Burg (Izrael) oraz Jasir
W 1982 roku zaplanował Fot. 1. Ariel Szaron (htlp://pl.wikipedia.org) Abed Rabbo (Autonomia Palestyńska).
atak na Liban celem
zniszczenia infrastruktury
Stwierdzono konieczność realizacji posta-
terrorystycznej służącej do Zachodniego Brzegu Jordanu, suwerenność nowień rezolucji ONZ nr 242, 338 i 1397
przeprowadzania ataków na Izraela nad całą Jerozolimą, zakaz likwida- mówiących o całkowitym wycofaniu się
Izrael (operacja „Pokój dla cji jakichkolwiek osiedli żydowskich20. Izraela z terytoriów okupowanych. Plan
Galilei”). Jego wizyta na —  2001 rok: zakładał parcelację Jerozolimy według klu-
Wzgórzu Świątynnym   raport Mitchella. Senator amerykań- cza miejsc religijnych ważnych dla obu stron.
28 września 2000 roku ski George Mitchell zalecał wstrzymanie W wypadku uchodźców palestyńskich pro-
doprowadziła do wybuchu izraelskiego osadnictwa na terytoriach oku- ponowano zamiast prawa do powrotu, co
intifady Al-Aqsa. W latach powanych, zniesienie blokady terytoriów pa- zakłada rezolucja ONZ nr 194, wypłacanie
2001–2006 premier Izraela. lestyńskich, rezygnację z używania broni odszkodowań.
W 2005 roku wystąpił palnej przeciwko palestyńskim demonstran- —  2004 rok: Wielki Bliski Wschód
z bloku Likud i utworzył tom. W raporcie wezwano władze Autonomii (Greater Middle East). Plan przedstawiony
własną partię o nazwie
Palestyńskiej do zaprzestania stosowania przez Stany Zjednoczone. Obszar ten miał
Kadima. Inicjator wycofania
i likwidacji osiedli
aktów terroru jako środka politycznego obejmować tereny od Maroka po Pakistan.
żydowskich w strefie Gazy. nacisku21; George W. Bush podkreślił, że stabilizacja,
Od stycznia 2006 roku   plan Teneta. Przygotował go szef CIA bezpieczeństwo i rozwój tych państw spo-
w śpiączce spowodowanej George Tenet, współautorem był wysoki wodują ograniczenie wpływów organizacji
rozległym udarem mózgu. przedstawiciel Unii Europejskiej do spraw terrorystycznych. Głównym etapem tego
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa procesu byłoby uregulowanie konfliktu
Javier Solana. Strona palestyńska zobo- palestyńsko-izraelskiego.
wiązała się do powstrzymania aktów prze- —  2007 rok: konferencja w Annapolis.
mocy. Władze izraelskie zapowiedziały Spotkanie rozpoczęło się 27 listopada 2007
zniesienie blokady oraz wycofanie sił bez- roku w Annapolis w siedzibie Akademii
pieczeństwa na pozycje sprzed wybuchu Marynarki Wojennej USA. Uczestnicy
drugiej intifady; reprezentowali 49 państw i organizacji
  porozumienie z Taby. Od 21 do międzynarodowych. Główni zainteresowani
27 stycznia w kurorcie egipskim Taba odby- to: Izrael, Autonomia Palestyńska, Stany
ły się negocjacje izraelsko-palestyńskie. Zjednoczone, ONZ – sekretarz generalny
Stronę izraelską reprezentował Szlomo Ben Ban Ki-moon, Unia Europejska – Javier
Ami, palestyńską Ahmed Qurei. Była to Solana i Benita Ferrero Waldner, Rosja –
zdecydowanie jedna z najbardziej korzyst- Siergiej Ławrow, Organizacja Państw Arab-
nych i postępowych koncepcji rozwiązania skich, Organizacja Konferencji Islamskiej,

20 S. Niedziela: Konflikt…
21 ,,Rocznik Strategiczny 2001/2002”, s. 332.
22 Ibidem, s. 326.
23 O szansach i niepowodzeniach ,,mapy drogowej” zob. szerzej: M. Viorst: The Road Map to nowhere. ,,The Washington Quarterly” Summer 2003.

110 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz dzie udzielonym przeglądowi ,,Politique
Walutowy24. Zasadnicze sprawy podczas Internationale”, że pokój na Bliskim
negocjacji to cztery kwestie: granice przy- Wschodzie jest dlatego ciągle odległy,
szłego państwa palestyńskiego, status gdyż Jasir Arafat nie chce państwa pale-
Jerozolimy, problem uchodźców palestyń- styńskiego obok Izraela, ale na miejscu
skich oraz poprawa stosunków izraelsko- państwa żydowskiego26. Były premier
-syryjskich w kontekście sporu terytorialne- jednoznacznie potępił jakąkolwiek formę
go o wzgórza Golan. Ustanowiono program negocjacji z terrorystami z Hamasu.
cyklicznych spotkań Ehuda Olmerta Niestety, sytuacja polityczna na Zachodnim
i Mahmuda Abbasa w celu monitorowania Brzegu Jordanu i w strefie Gazy potwierdza-
implementacji porozumień pokojowych. ła te kasandryczne prognozy. Fundamentaliści
Potwierdzono w ten sposób przekonanie islamscy zaczęli zdobywać coraz szersze
stron konfliktu, że jego rozwiązanie nastąpi kręgi sympatyków. Należy wszak pamiętać,
przede wszystkim w wyniku wysiłków bila- że eskalacja konfliktu i stopniowa suprema-
teralnych Izraela i Autonomii Palestyńskiej cja sił ultrasowskich w łonie ruchu palestyń-
przy wsparciu wspólnoty międzynarodowej skiego była spowodowana wzrostem repre-
jako inicjatora i moderatora nie zaś protago- syjności państwa żydowskiego. Jak ujął to
nisty wygaszenia zarzewia wojny na Bliskim lapidarnie jeden z polityków z terytoriów
Wschodzie. okupowanych Saeb Erekat: izraelska oku-
Enuncjacje przywódców zainteresowa- pacja nawet z Matki Teresy uczyniłaby ter-
nych stron oraz światowe media wskazy- rorystkę27.
wały, iż z konferencją w Annapolis wiąza-
no ogromne oczekiwania i nadzieje na Hamas (Harakat al-Mukawama al-Islamiyyah – Islamski Ruch Oporu) – utworzony
poprawę sytuacji politycznej. Komentatorzy w 1987 roku po wybuchu intifady. Przywódcami byli: Ahmed Yassin, Mahmud al-
podkreślali, że wygaszenie konfliktu -Zahhar i Abd-el Aziz al-Rantissi. Celem działalności organizacji jest utworzenie
bliskowschodniego będzie wymagało za- niepodległego państwa palestyńskiego na obszarze Izraela, Zachodniego Brzegu
angażowania głównych podmiotów: Jordanu i strefy Gazy. Posługuje się narzędziami terroru w celu osiągnięcia swego
Izraela, Autonomii i Hamasu. Jednak ugru- programu politycznego. Ramieniem zbrojnym Hamasu są Brygady Izz ad-Din al-
powanie to do dzisiaj jest traktowane -Qassam. Islamski Ruch Oporu bardzo rozbudował system opiekuńczy, który
z ostracyzmem. Bez Islamskiego Ruchu wspomaga rodziny zamachowców-samobójców.
Islamski Dżihad (Harakat al-Djihad al-Islami al-Filistini) – organizacja założona pod
Oporu realizacja postanowień z Annapolis
koniec lat siedemdziesiątych XX wieku. Jej szefem był Fathi Shikaki. Dąży do znisz-
wydaje się niemożliwa25.
czenia Izraela. Obecnie przywódcą jest Abdullah Ramadan Szallah. Ramieniem
Fiasko koncepcji pokojowych zbrojnym są Brygady Al-Quds.

Czynnikami, które utrudniały wprowa-


dzenie w życie przedstawionych koncep- 11 listopada 2004 roku zmarł w Paryżu
cji pokojowych, były najczęściej wewnętrz- pierwszy prezydent Autonomii Palestyńskiej
ne zmiany polityczne w Izraelu i Autonomii Jasir Arafat. Dla narodu palestyńskiego był
Palestyńskiej oraz wzrost wpływów ugru- tym, kim Simon Bolivar dla Ameryki
powań fundamentalistycznych odrzucają- Łacińskiej, Kwame Nkrumach dla Afryki
cych ex definitione jakikolwiek pryncy- i Mahatma Gandhi dla Indii. Libertador
pialny modus vivendi. Strona żydowska z kefią na głowie nie doczekał się jednak nie-
radykalnie ograniczyła swoją elastyczność podległości państwa, o które walczył przez
negocjacyjną po objęciu funkcji premiera całe życie. Po jego śmierci prezydent USA
przez Ariela Szarona. Wśród Palestyń- George W. Bush powiedział: Miejmy
czyków natomiast zaczęły dominować nadzieję, że przyszłość przyniesie pokój
ugrupowania ,,jakobinów”: Hamas oraz i realizację niepodległościowych aspiracji
Islamski Dżihad. Podmioty te zmajoryzo- Palestyny28. Nelson Mandela we wstępie
wały scenę polityczną Autonomii i odsu- do biografii przewodniczącego OWP na-
nęły na bok ,,żyrondystów” z Fatahu. Jeden pisał: Prezydent Arafat pozostanie na
z liderów prawicowego bloku Likud zawsze symbolem heroizmu dla wszystkich
Beniamin Netanjahu stwierdził w wywia- ludów świata walczących o sprawiedliwość

24 Usa: il 27 novembre ad Annapolis vertice di pace sul Medio Oriente. ,,La Repubblica”, 21.11.2007.
25 B. Knowlton: Bush is upbeat on Mideast talks. ,,International Herald Tribune”, 27.11.2007. Zob. też: S. Niedziela: Konflikt izraelsko-palestyński w latach 2004–2007.
,,Zeszyty Naukowe AON” 2008 nr 1.
26 Israël face ŕ ses ennemies. Un entretien avec Benyamin Netaniahou. ,,Politique Internationale”, printemps 2007.

27 T. Bielecki: Rewolta młodych. ,,Gazeta Wyborcza”, 20–21.11.2004.

28 ,,Keesing’s Record of World Events 2004”, s. 46 338.

Kwartalnik Bellona 1/2010 111


Doświadczenia
nych przez Mahmuda Abbasa następuje
Mahmud Abbas niepokojące zjawisko odchodzenia od tożsa-
– urodził się w 1935 roku mości ogólnopalestyńskiej na rzecz identy-
w Safed (obecnie fikacji: jestem z Hamasu bądź Fatahu, nie
terytorium Izraela, zaś jestem Palestyńczykiem. Pogłębiająca
ówcześnie mandat się konfrontacja wewnętrzna w łonie ruchu
brytyjski). W 1948 roku palestyńskiego jest najważniejszym ,,sojusz-
po proklamowaniu nikiem” Izraela. Z punktu widzenia strony
powstania państwa żydowskiej stanowi to koronny argument na
żydowskiego jego rodzinę przedstawienie Palestyńczyków jako ,,deto-
wygnano do Syrii. natora” Bliskiego Wschodu, z którym nie da
W Damaszku ukończył się prowadzić konstruktywnych negocjacji.
studia, następnie Izrael wskazał Hamas jako źródło bezpośred-
kształcił się w Kairze oraz niego zagrożenia dla własnego bezpie-
w Moskwie. Od 1965 czeństwa i na przełomie 2008 i 2009 roku
roku członek Fatahu. zdecydował się na wojnę prewencyjną – ude-
Bliski współpracownik rzył z użyciem potężnego instrumentarium
przewodniczącego militarnego na bezbronną strefę Gazy.
Organizacji Wyzwolenia Fot. 2. Mahmud Abbas (http://pl.wikipedia.org) W wyniku ataku lądowo-powietrzno-mor-
Palestyny Jasira Arafata. skiego, trwającego od 27 grudnia 2008 ro-
Był jednym z architektów i wolność29. Zasadniczo odmienne w tonie ku do 18 stycznia 2009 roku, śmierć ponio-
porozumienia z Izraelem kondolencje nadeszły z Izraela. W dzienni- sło około 1,5 tysiąca Palestyńczyków. Szanse
w 1993 roku. W 2003 ku ,,The Jerusalem Post” pisano: Jaser na podpisanie porozumień pokojowych
roku pierwszy premier Arafat był ojcem międzynarodowego terro- i w dalszej perspektywie na niepodległe pań-
Autonomii Palestyńskiej. ryzmu oraz inspiracją dla Usamy Ibn stwo palestyńskie legły w gruzach razem
Od 2005 roku prezydent Ladina30 z Gazą.
Autonomii. Ma opinię Światowe media podgrzewały debatę.
polityka umiarkowanego, Roztaczały wizję historycznego porozumie- Jak wyjść z impasu?
zwolennika pokojowego nia pokojowego zainicjowanego przez nowy Od kilkudziesięciu lat społeczność mię-
współistnienia Izraela establishment polityczny w Autonomii uwol- dzynarodowa oraz umiarkowani i pokojowo
i niepodległej Palestyny. niony od atawizmów dotychczasowej stra- nastawieni politycy z obu stron zastanawia-
tegii Organizacji Wyzwolenia Palestyny. ją się nad sposobami osiągnięcia kompromi-
Tymczasem rzeczywistość przyznała rację su w niekończącym się konflikcie. Sytuacja
tym, którzy ostrzegali przed chaosem, jaki polityczna na Bliskim Wschodzie wpływa
może spowodować brak tak silnej osobo- nie tylko na państwa regionu (Izrael,
wości jak Arafat. Abu Ammar nie był być Autonomia Palestyńska, Liban, Jordania
może koryfeuszem demokracji i praw czło- i Syria), ale również na inne subregiony oraz
wieka, ale potrafił utrzymywać większość globalne stosunki międzynarodowe.
frakcji politycznych Palestyny w posłuszeń- Aksjomatem polityki bezpieczeństwa
stwie. Izraela jest sojusz wojskowy ze Stanami
Era ,,postjaseryzmu” uwolniła kontrolo- Zjednoczonymi, co stanowi realne niebez-
wane dotychczas separatyzmy i ruchy frak- pieczeństwo konfrontacji nuklearnej w razie
cyjne. Na obszarze Autonomii powstały zaatakowania państwa żydowskiego przez
de facto dwa antagonistyczne podmioty: Iran. Z tego powodu w wysiłkach zmierza-
kontrolowana przez Hamas Gaza oraz po- jących ku pokojowi powinny być zaangażo-
zostający w strefie wpływów Fatahu wane różne podmioty: przede wszystkim
Zachodni Brzeg Jordanu. Od tej pory – sami adwersarze – Żydzi i Palestyńczycy, ale
przytoczmy opinię francuskiego przeglądu również państwa regionu, mocarstwa global-
,,Ramses” – można mówić o dwóch ne (USA, Rosja, Chiny) oraz organizacje
Palestynach31. międzynarodowe (ONZ, Unia Europejska,
Wskutek pogorszenia się warunków Liga Państwa Arabskich, Bank Światowy,
ekonomicznych oraz utraty wiary w sens Organizacja Konferencji Islamskiej). Należy
dalszych wysiłków pokojowych inicjowa- wzmocnić mechanizmy implementacyjne

29 Książka Arafat l’irréductible (Arafat bez uproszczeń) została wydana w 2004 r. przez Fayard. Autorem jest Amnon Kapeliouk. Za: ,,Le Monde Diplomatique”, avril 2004.
30 http://www.jpost.com. A. Dershowitz: Bin Laden’s inspiration. ”The Jerusalem Post”, 12.11.2004.
31 A. Signoles : Israël/Palestine: la fin des fenętres d’opportunité. ,,Politique Étrangčre” 2004 nr 4 oraz Israël/Palestine: un processus de paix durablement relancé. ,,RAMSES

Rapport annuel mondial sur le systčme économique et les stratégies 2009”, s. 237–241.

112 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
Narodów Zjednoczonych. Przecież to ONZ Beniamin
w swej rezolucji nr 181 zadecydowała Netanjahu
o podziale Ziemi Świętej między Żydów
i Palestyńczyków. Do dzisiaj nie zostało to – polityk izraelski,
w pełni zrealizowane32. urodził się w Tel-Awiwie
Problemy, które mogą zagrozić wspól- w 1949 roku. Jego ojciec
nocie międzynarodowej, powinny być roz- rabin Bension Netanjahu
wiązywane na forum globalnym, a nie przybył do Palestyny
regionalnym. Jak słusznie zauważa w eseju w 1920 roku z Litwy.
na łamach ,,International Affairs” Zbigniew Był związany
Brzeziński, rolę protagonistów powinny z ultraprawicowym
odegrać Stany Zjednoczone i Unia ruchem Włodzimierza
Europejska. Jako pozytywny akcent należy Żabotyńskiego. W latach
odnotować traktowanie w sposób prioryte- sześćdziesiątych
towy kwestii palestyńskiej przez prezyden- Beniamin wyjechał wraz
ta USA Baracka Obamę33. Uzasadniona z rodziną do USA, gdzie
wydaje się jednak sugestia, iż w tandemie ukończył prestiżowe
Waszyngton–Bruksela główne zadania po- studia w MIT. Po
winny być powierzone Europie. Po pierw- powrocie do Izraela pełnił
sze, Stary Kontynent jest mniej konfronta- wiele ważnych funkcji
cyjny wobec świata arabsko-muzułmańskie- politycznych: premiera
go niż Ameryka, co stanowiłoby zachętę dla (1996–1999), ministra
Palestyńczyków zrażonych proizraelską Fot. 3. Beniamin Netanjahu (www.gadezera.net) finansów (2002–2005),
polityką USA. Po drugie, Unia jest najwięk- lidera Likudu
szym donatorem pomocy finansowej dla nych zmian w konflikcie bliskowschodnim. (od 2005 r.). Od marca
Autonomii34. Ugrupowanie to, gdyby sprawowało władzę, 2009 roku ponownie
Dotychczasowe inicjatywy i plany poko- zapewne ,,wygładziłoby” swój ekstremizm, objął funkcję premiera.
jowe kończyły się sukcesami na papierze, by prowadzić konstruktywny dialog. Jest przeciwnikiem idei
jednak ich implementacja na Zachodnim Wyrzuceni na margines życia politycznego utworzenia niepodległej
Brzegu Jordanu i w strefie Gazy okazywała i traktowani z ostracyzmem przez wspólno- Palestyny. Proponuje
się niemożliwa. Szansa doprowadzenia stron tę międzynarodową działacze Hamasu intensywny rozwój
konfliktu do pokoju powinna być dana zeszli na najbardziej integrystyczne i nie- ekonomiczny tych ziem
nieobecnym dotychczas podmiotom. przejednane pozycje36. w ramach unitarnego
Warto w tym kontekście zwrócić uwagę Niestety, polityczne porażki oraz skan- państwa Izrael.
na coraz aktywniejszą rolę dyplomacji dale korupcyjne podważają wiarygodność
Włoch w regionie śródziemnomorskim. nomenklatury OWP–Fatah. Najwyższy
Italia chce być mediatorem w dyspucie czas, by w życiu politycznym Autonomii
bliskowschodniej. W lutym 2009 roku rozpoczęła się odnowa i wymiana elit. Na
z wizytą w Rzymie przebywali prezydent Bliskim Wschodzie nie ma czasu, by
Egiptu Hosni Mubarak oraz przywódca kilka razy popełniać te same błędy. Grupa
Autonomii Palestyńskiej Mahmud Abbas. polityków skupionych wokół Abbasa
W niezwykle ciepłych słowach wyrażali powinna ten aspekt mocno przedysku-
się o planach pokojowych premiera Silvio tować37.
Berlusconiego35. Czy nowy rząd Izraela doprowadzi do
Gdy spojrzymy z perspektywy historycz- pokojowego rozwiązania sporu? Enuncjacje
nej na fiasko dotychczasowych układów mię- niektórych polityków nie napawają
dzy Izraelem a OWP, najpierw Jasira optymizmem. Pełniący funkcję szefa
Arafata, obecnie Mahmuda Abbasa, na- dyplomacji skrajnie prawicowy Avigdor
suwa się następująca refleksja: być może to Liebermann zapowiedział buńczucznie,
suwerenny wybór narodu palestyńskiego że bezpieczeństwa Izraelowi nie zapewnią
w styczniu 2006 roku, który powierzył rzą- świstki papieru i pobożne życzenia w ro-
dy Hamasowi, doprowadziłby do pożąda- dzaju konferencji z Annapolis, lecz siła

32 M. Fadhel Troudi: La gestion onusienne du conflit israélo-palestinien: la défaite du droit. ,,Géostrategiques”, novembre 2006.
33 Z. Brzezinski: Major foreign Policy challenges for the next USA president. ,,International Affairs” 2009 no. 1.
34 D. Schmidt: Palestine: la problematique de l’aide. ,,Politique Étrangčre” 2006 no. 3.
35 Mubarak e Abu Mazen a Roma. Contiamo molto sull’Italia. ,,La Repubblica”, 11.02.2009.
36 M. Herzog: Can Hamas be tamed? ,,Foreign Affairs”, March–April 2006.
37 M. Rabbani: Mahmoud Abbas y el futuro de la ANP. ,,Política Exterior”, marzo-abril 2009.

Kwartalnik Bellona 1/2010 113


Doświadczenia

Fot. 4. Wzgórze Świątynne w Jerozolimie (http://pl.wikipedia.org)

militarna. Potwierdza się teza o zbytniej Wezwania Baracka Obamy o zamroże-


militaryzacji społeczeństwa izraelskiego. nie nielegalnej kolonizacji przez Żydów
Jak metaforycznie napisano w przeglądzie Zachodniego Brzegu Jordanu i wschodniej
,,Critique Internationale”: Izrael nie jest Jerozolimy zostały odrzucone przez stro-
państwem z armią, lecz armią, która ma nę izraelską. Tymczasem jednym z alter-
państwo38. Premier Beniamin Netanjahu natywnych kierunków osadnictwa mogła-
uważa, iż wysiłki negocjacyjne byłej by być pustynia Negew, oczywiście po
szefowej izraelskiej dyplomacji Tzipi zainwestowaniu tam odpowiednich środ-
ków, w czym mogłyby partycypować
Wzgórze Świątynne w Jerozolimie: sancta sanctorum dwóch religii mono-
organizacje międzynarodowe i Stany
teistycznych – islamu i judaizmu. W tradycji arabskiej nazywane Haram
Zjednoczone40.
asz-Szarif. Przez Żydów zwane wzgórzem Moria. Główne obiekty kultu to:
Rashid Khalidi, dyrektor Instytutu
meczet Kopuła na Skale (Qubbat as-Sahra), meczet Al-Aqsa oraz Ściana
Bliskowschodniego na Uniwersytecie
Płaczu. Według tradycji starotestamentowej Abraham miał tam złożyć
Columbia, twierdzi, że w kwestii antagoni-
ofiarę z Izaaka. Król żydowski Salomon wzniósł w X wieku p.n.e. Pierwszą
zmu żydowsko-palestyńskiego należy dać
Świątynię. Muzułmanie wierzą, że z tego miejsca Mahomet wzniósł się do
szansę trzeciemu obozowi, dotychczas nie-
nieba. W islamie Jerozolima (Al-Quds) to trzecie po Mekce i Medynie świę-
widocznemu. Fatah jest skorumpowany,
te miasto. Podział Jerozolimy to jeden z węzłów gordyjskich konfliktu
a Hamas posługuje się narzędziem terroru.
bliskowschodniego.
Te podmioty polityczne wykazały swą
nieskuteczność. Pozostaje więc Mustafa
Barghouti i jego Narodowa Inicjatywa
Livni niczego nie przyniosły. Dlatego Palestyńska41. Oby ta koncepcja zakończy-
należy nadal kontynuować kolonizację, ła się sukcesem. Będzie bardzo trudno, gdyż
a pokój osiągnąć poprzez rozwój gospo- każdy, kto chce zaprowadzić pokój na
darczy. Gdy Palestyńczycy będą zamoż- Ziemi Świętej jest zmuszony dzielić sacrum,
niejsi, zapomną o walce o niepodle- a – jak wiadomo – sacrum jest niepo-
głość39. dzielne. g

38 Israël n’est pas un État qui a une armée mais une armée qui a un État. Za: A. Dieckoff: Oů va Israël? ,,Critique Internationale” 2003 no 7.
39 J. M. Muńoz : Israel considera papel mojado el pacto de Annapolis. ,,El País”, 1.04.2009 oraz Israel elections: both sides claim victory. ,,The Times”, 11.02.2009.
40 S. Bédar: L’asymétrie appliqué: la guerre israélienne dans les territories occupées. ,,Le Débat Stratégique”, mai 2001.
41 Israël-Palestine: d’Oslo ŕ la guerre contre le terrorisme Entretien avec Rashid Khalidi. ,,Politique Étrangčre” no. 4 2004.

114 Kwartalnik Bellona 1/2010


Od propagandy
do informacji
Gdy patrzymy na politykę informacyjną ostatnich dwudziestu lat, łatwo dostrzec przeobrażenia, jakie
miały miejsce w służbie prasowo-informacyjnej w Wojsku Polskim. Zmiany strukturalne w Ministerstwie
Obrony Narodowej, cywilna kontrola nad armią, członkowstwo w NATO, to tylko niektóre determinanty
decydujące o kształcie przepływu informacji w resorcie obrony narodowej. Także udział Wojska Polskiego
w operacjach poza granicami kraju wymusił dostosowanie struktur oraz sposobów działania do standardów
międzynarodowych.

płk The information policy of last 20 years is characterized by changes introduced in the press and
information service in the Polish military. The structural changes in the Ministry of National Defense,
LESZEK LASZCZAK
civil control over the military and NATO membership are just a few elements determining the flow
szef grupy problemowej of information in the defense department. Also, the Polish Armed Forces’ participation in the
ds. utworzenia Narodowych operations abroad enforced the adjustment to international standards.
Sił Rezerwy w Zespole
ds. Profesjonalizacji Sił
Zbrojnych RP. W karierze
wojskowej piastował różne
funkcje, między innymi

D
w służbie prasowej
Ministerstwa Obrony roga od czysto propagandowej for- Wyborczej” i tygodnika „Solidarność” były
Narodowej. muły informowania o sprawach swoistym trzęsieniem ziemi. Bo choć Ustawą
obronności państwa, w pełni podpo- z dnia 26 stycznia 1984 r. „Prawo prasowe”
rządkowanej ideologii minionego systemu, (DzU 1984 nr 5, poz. 24) wprowadzono, mię-
do akceptacji i stosowania w praktyce stan- dzy innymi, zasadę, że Organa państwowe
dardów informacyjnych właściwych dla […] są obowiązane do udzielania prasie in-
armii państw demokratycznych to jedna formacji o swej działalności, to w praktyce
z najistotniejszych przemian w Siłach zapis ten odnosił się do monopolu informa-
Zbrojnych RP. Rzeczywisty znak czasu cyjnego ówczesnego państwa.
i symbol przeobrażeń, które zaszły w Wojsku Jednym z rezultatów przemian ustrojo-
Polskim, oraz percepcji spraw obronności. wych, zapoczątkowanych w końcu lat osiem-
Gdyby przed dwudziestu laty ktoś zapropo- dziesiątych XX wieku, było zniesienie
nował zorganizowanie przedsięwzięcia, cenzury prewencyjnej, wprowadzonej na
w którego ramach publicznie byłyby oma- podstawie Ustawy z dnia 31 lipca 1981 r.
wiane sprawy istotne dla funkcjonowania sił o kontroli publikacji i widowisk (DzU 1981
zbrojnych i kontestowane szczegółowe nr 20, poz. 99). Prawdziwa eksplozja
decyzje, zostałby bez wątpienia uznany co nowych, niezależnych tytułów prasowych
najmniej za osobę niespełna rozumu. i tworzenie rynku mediów, których funkcjo-
A jednak! Pomimo wielu niedostatków nowanie było oparte na regułach demokra-
i niekiedy powierzchowności dyskusji sprawy tycznego państwa prawnego, postawiły przed
wojska są stale obecne w mediach o różnorod- armią początku lat dziewięćdziesiątych
nym charakterze, stanowiących naturalne rzeczywiste wyzwania. Oto bowiem infor-
forum ścierania się poglądów i poszukiwania macja stała się towarem, nad którego dystry-
optymalnych rozwiązań umożliwiających bucją nie można było już sprawować pełnej
zaspokojenie potrzeb obronnych państwa funk- kontroli. Co więcej, zyskujące rzeczywistą
cjonującego w układzie sojuszniczym. To rangę czwartej władzy media zaczęły się
uzmysławia, jak wiele dwie minione dekady interesować także tymi sprawami wojska, co
zmieniły w relacjach wojsko–społeczeństwo– do których przez lata było oczywiste, że
–obywatel oraz filozofii informowania o spra- stanowią tematy tabu. Dostosowanie do
wach wojska i bezpieczeństwa państwa. nowych warunków wymagało zmiany men-
talności przede wszystkim wyższej kadry
W zmienionej rzeczywistości dowódczej. Przy czym w realiach zmierzchu
Przed dwudziestu laty, będące rezultatem ludowego Wojska Polskiego, wyraźnie była
ustaleń okrągłego stołu, narodziny „Gazety widoczna głęboka polaryzacja stanowisk

Kwartalnik Bellona 1/2010 115


Doświadczenia
kadry wobec potrzeby przemian, czego MON, któremu nadała rangę centralnej
odzwierciedleniem były choćby rezultaty instytucji prasowo-informacyjnej resor-
wyborów do tak zwanego sejmu kontrak- tu. Stworzyła także zręby systemu obsłu-
towego, w których znaczna część żołnie- gi prasowej, opartego w dowództwach
rzy zawodowych i ich rodzin głosowała wojskowych w zasadzie na personelu
tak, jak zdecydowana większość społe- nieetatowym.
czeństwa. Powstanie BPI MON było ważnym kro-
Pojawienie się w Ministerstwie Obrony kiem na drodze tworzenia systemu infor-
Narodowej pierwszych cywilnych wicemi- mowania opinii publicznej o sprawach
nistrów i zmiany instytucjonalno-kadrowe wojska w warunkach demokracji. Jedno-
w siłach zbrojnych pierwszej połowy lat cześnie, pomyślane w zasadzie jako narzę-
dziewięćdziesiątych stały się katalizatora- dzie obsługi prasowej ministra obrony
mi wzrostu zainteresowania mediów nie narodowej i najważniejszych uroczystości
„wojskiem paradnym”, lecz odpowiedzia- państwowych, biuro miało kompetencje
mi na pytania zasadnicze: o miejsce i rolę ograniczone wobec dowództw sił zbroj-
sił zbrojnych w raczkującej, polskiej nych i mediów wojskowych, nadzorowa-
demokracji. Dla armii, zmieniającej się nych nadal przez Zarząd Wydawnictw,
i redukującej w skomplikowanych realiach Drukarni i Zaopatrzenia. Pomimo tych
społecznych i budżetowych, nie bez zgrzy- ograniczeń, powstaniu Biura Prasy i Infor-
tów budującej podwaliny współczesnej macji MON towarzyszył rzeczywisty za-
tożsamości, której podstawą stała się pał i poczucie, że „rodzi sie nowe”.
zasada cywilnej kontroli nad wojskiem, Przygotowywane w BPI MON przeglądy
odpowiadanie na formułowane przez cy- mediów „Prasa–sygnały”, zwane potocz-
wilne media „trudne” pytania stało się nie wycinankami, publikacje o innych
codzienną koniecznością. armiach czy przeznaczone w zasadzie dla
nieetatowych oficerów prasowych kursy
Pierwsze lata członkostwa w NATO prasowo-informacyjne cieszyły się dużym
uznaniem. Poza zajęciami warsztatowymi
przyspieszyły upowszechnienie w Siłach obejmowały także wykłady o funkcjo-
Zbrojnych RP narzędzi informacyjnych nowaniu demokratycznego państwa.
Dla uczestników organizowano wizyty
opartych na nowoczesnych technologiach w sejmie.
Jednak konflikty i spory o relacje na
teleinformatycznych. szczytach władzy w okresie „obiadu draw-
skiego” dobitnie wskazały na niedostatki
Biura Prasy i Informacji MON w koordy-
W nowej rzeczywistości stało się jasne, nowaniu polityki informacyjnej Mini-
że nowych zadań nie da się wykonywać po sterstwa Obrony Narodowej. Nowa insty-
staremu, z wykorzystaniem form i metod tucja nie została bowiem wyposażona
rodem z poprzedniej epoki. Likwidacji w skuteczne instrumenty umożliwiające
Głównego Zarządu Politycznego WP wykonanie takiego zadania. Co więcej,
i tworzeniu nowych struktur wychowaw- zgodna z potrzebami mediów i oczekiwa-
czych wojska towarzyszyły też próby wy- niami pierwszych cywilnych kierownictw
pracowania instytucjonalnych rozwiązań, MON, nieznana w przeszłości otwartość
odpowiednich dla potrzeb rodzącej się de- w informowaniu spotykała się z krytyką
mokracji. ze strony części starszej kadry, traktującej
niemal każdą informację o wojsku jako
Nowe zadania – nowe struktury niejawną.
W tych okolicznościach w 2003 roku
utworzono Biuro Prasy i Informacji MON Na drodze do standardów NATO
(BPI MON). Następnie opracowano Istotnym wsparciem budowy nowocze-
Decyzję Ministra Obrony Narodowej nr snych, charakterystycznych dla demokra-
45/MON z dnia 23 lipca 1993 r. w spra- tycznego państwa, standardów informacyj-
wie zasad prowadzenia działalności nych w warunkach wojska stało się przy-
prasowo-informacyjnej, która aż do 2005 stąpienie Polski do programu „Partnerstwo
roku była jedyną podstawą prawną tej dla pokoju” otwierającego drogę do człon-
działalności w wojsku. Regulowała ona kostwa w Organizacji Traktatu Północno-
kompetencje i najważniejsze zasady funk- atlantyckiego (NATO), uważanej jeszcze
cjonowania Biura Prasy i Informacji w latach osiemdziesiątych XX wieku za

116 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia

Fot. 1. Oficjalny serwis internetowy Ministerstwa Obrony Narodowej funkcjonuje już od 1998 roku

potencjalnego przeciwnika. Lawinowo i szkoleniach organizowanych w ramach


rosnące potrzeby rynku mediów oraz programu „Partnerstwo dla pokoju” za
towarzyszące ugruntowywaniu mechani- granicą oraz podejmowanie coraz poważ-
zmów demokratycznych zmiany w men- niejszych zadań i projektów prasowo-
talności żołnierzy zawodowych, a także -informacyjnych sprawiały, że potrzeby
potrzeba uznania, zgodnie z demokratycz- resortu obrony narodowej, dotyczące
nymi standardami, że za kreowanie poli- komunikacji społecznej były zaspokajane
tyki informacyjnej resortu odpowiada je- na coraz wyższym poziomie.
dynie minister obrony narodowej, stały się Nowym impulsem do realizacji wyma-
w 1995 roku przesłankami prób udosko- gań informacyjnych resortu obrony naro-
nalenia istniejących rozwiązań. Niestety, dowej stał się okres przedakcesyjny.
brak środków oraz przyczyny pozamery- W 1998 roku, dzięki zaangażowaniu pa-
toryczne spowodowały, że plany uspraw- sjonatów nowej technologii, uruchomio-
nienia działalności Biura Prasy i Informacji no stronę internetową Ministerstwa
MON oraz usankcjonowania kompetencji Obrony Narodowej, stanowiącą jego
etatowych oficerów prasowych szefa oficjalny serwis internetowy. Zreorgani-
Sztabu Generalnego WP, dowódców okrę- zowano także Biuro Prasy i Informacji
gów wojskowych i rodzajów sił zbrojnych MON. Dostosowano jego strukturę do po-
nie zostały zrealizowane. Ponadto, „okro- trzeb promocyjnych, związanych z zapo-
jone” po reorganizacji urzędu ministra, wiadanym członkostwem Polski w NATO,
Biuro Prasy i Informacji MON było zmu- oraz tak, aby sprostać zainteresowaniu
szone zrezygnować, między innymi, tym faktem dziennikarzy zagranicznych.
z aktywnego prowadzenia działalności Dyrektor BPI MON przewodniczył
szkoleniowej. wówczas pracom resortowego Zes-
Jednak struktury prasowe resortu nabie- połu ds. Promocji Członkostwa Polski
rały doświadczenia, stawały się coraz bar- w NATO, a szef nowo utworzonego
dziej profesjonalne i zbliżały się w swoich Zespołu Promocji i Kontaktów Zagra-
działaniach do standardów informowania nicznych BPI MON został sekretarzem
NATO. Doświadczenia ze współorganizo- tego ciała.
wania centrów prasowo-informacyjnych Swoistą szkołą współpracy z biurami
międzynarodowych ćwiczeń wojskowych, prasowymi NATO oraz koordynacji w ra-
udział oficerów prasowych w kursach mach rządu, stały się potrzeby informacyj-

Kwartalnik Bellona 1/2010 117


Doświadczenia
ne operacji sojuszniczej w Kosowie, roz- strony wojsko to patriotyczna, bohaterska
poczętej w krótkim czasie po wstąpieniu rola, jaką żołnierze polscy odegrali
Polski do sojuszu północnoatlantyckiego. w historii i walkach o niepodległość oraz
Kolejne lata owocowały coraz bardziej instytucja kształtująca męskie charaktery.
profesjonalnym wykonywaniem zadań, Z drugiej, siermiężna, koszarowa rzeczy-
zarówno przez BPI MON, jak i oficerów wistość, w której niektórzy znajdowali się
prasowych na różnych szczeblach dowo- bez ich woli, oraz skomplikowana historia
dzenia sił zbrojnych, stawianych w ramach czasów ludowego Wojska Polskiego, a tak-
polityki informacyjnej resortu. Motorem że lansowane niekiedy podziały na „do-
napędowym rozwoju było ciągle zwięk- brych żołnierzy” i „złych sztabowców”.
szające się zapotrzebowanie na informa- Takie postrzeganie armii to jeden z czyn-
cje związane z manifestującym się w for- ników, który należy uwzględniać w plano-
mie ćwiczeń wojskowych i licznych przed- waniu działań informacyjnych.
sięwzięć międzynarodowych członko- Pierwsze lata członkostwa w NATO przy-
stwem w NATO. Znaczenie miały także: spieszyły upowszechnienie wykorzystywa-
wzrost świadomości kadry dowód- nia w Sił Zbrojnych RP narzędzi informa-
czej Wojska Polskiego na temat roli infor- cyjnych opartych na nowoczesnych techno-
mowania opinii publicznej o sprawach logiach teleinformatycznych. To właśnie na
wojska, aktywna współpraca BPI MON bazie Biura Prasy i Informacji MON wdra-
z instytucjami prasowo-informacyjnymi żano pilotażowy program elektroniczne-
sojuszu północnoatlantyckiego i poszcze- go obiegu dokumentów w Ministerstwie
gólnych państw członkowskich oraz im- Obrony Narodowej. Komputeryzacja i upo-
plementacja na polski grunt wiedzy wszechnienie fotografii cyfrowej przełoży-
o ewolucji polityki informacyjnej NATO ły się na podniesienie jakości serwisu inter-
pod wpływem doświadczeń kampanii netowego ministerstwa, który stał się jednym
w Kosowie. z najlepiej ocenianych wśród wszystkich
stron resortowych. Od tego czasu rozpo-
Nowoczesne działania częto jego systematyczne unowocześnianie
informacyjne – nie rzadziej niż raz na dwa lata.
Analiza procesu budowy i reformowa- Ministerstwo Obrony Narodowej jako
nia instrumentów wykorzystywanych pierwsze wprowadziło też serwis WAP
w polityce informacyjnej resortu obrony dla użytkowników telefonii komórkowej,
narodowej pozwala stwierdzić, że na zainteresowanych sprawami wojska i obron-
wizerunek Sił Zbrojnych RP miał i ma ności państwa.
wpływ socjologiczny dualizm w postrze- Powrócono także do organizowania kur-
ganiu wojskowej rzeczywistości. Z jednej sów prasowo-informacyjnych, nie tylko dla
osób związanych ze służbą prasową , lecz
także dla kadry dowódczej i kandydatów
do służby w dyplomacji wojskowej.
Powodem była świadomość, że najwięk-
szą wiarygodność w oczach dziennikarzy
ma rozmówca ekspert, a nie osoba przy-
gotowana, nawet profesjonalnie, do infor-
mowania oraz coraz powszechniejsza prak-
tyka kierowania do polskich ataszatów
obrony pytań dziennikarzy zagranicznych
na temat stanu polskiej obronności.
Trudne do przecenienia znaczenie dla
dalszych zmian w wojskowym systemie
informowania miało przyjęcie Ustawy
z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do
informacji publicznej (DzU 2001 nr 112,
poz. 1198). Uchwalenie tego aktu prawne-
go, zgodnego ze standardami Unii Euro-
pejskiej, zrodziło konieczność przeanali-
zowania dotychczasowej praktyki udostęp-
niania informacji, a w perspektywie zbu-
Fot. 2. Konferencja prasowa generała Abizaida z przedstawicielami polskich mediów; Irak, dowania Biuletynu Informacji Publicznej
wrzesień 2003 (fot. MNDCS) MON (BIP MON). Rygory nałożone przez

118 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
ustawę oznaczały, że każdy obywatel, a nie nia dla roli służby żołnierzy polskich w ich
jak uprzednio jedynie dziennikarz, ma kraju.
prawo dostępu do informacji na temat Z perspektywy czasu jeszcze wyraźniej
obronności. Ustawa określiła, między in- widać, że bilans tych doświadczeń jest po-
nymi, terminy udzielania odpowiedzi zytywny. Spostrzeżenie to dotyczy także
obowiązujące instytucje państwowe oraz pierwszych praktycznych doświadczeń
obligatoryjność podawania powodu odmo- związanych z rolą personelu prasowo-
wy udostępnienia informacji, pod rygorem -informacyjnego w realizacji operacji in-
odpowiedzialności karnej. Był to w isto- formacyjnych i psychologicznych we
cie kres ery „uznaniowości” – w jej miej- współdziałaniu z innymi komórkami do-
sce wprowadzono obligatoryjność działa- wództw i sztabów.
nia i procedury administracyjne. Nie
zastosowano wyłączeń dla problematyki Budowa systemu
obronnej, z wyjątkiem informacji podle- prasowo-informacyjnego
gających ochronie na gruncie Ustawy Wnioski wynikające z nazbyt małej
z dnia 22 stycznia 1999 r. o ochronie in- w stosunku do zadań liczebności oficerów
formacji niejawnych (DzU 1999 nr 11, poz. prasowych oraz goszcząca na łamach
95) czy innych regulacji prawnych. mediów „afera rolandowa”, w żaden spo-
sób niezawiniona przez oficerów praso-
Operacja iracka wych MNDCS, były inspiracją do przeglą-
Punktem zwrotnym na drodze kształto- du możliwości polityki informacyjnej re-
wania transparentnego systemu informa- sortu i utworzenia Centrum Informa-
cyjnego stała się decyzja o udziale Polski cyjnego MON (CIMON). Na mocy Decyzji
w operacji irackiej. Sformowanie pod nr 33/MON z dnia 17 lutego 2005 roku
polską komendą Wielonarodowej Dywizji w sprawie zakresu działania Centrum
Centrum-Południe (Multinational Division Informacyjnego MON zostały zwiększone
Central-South – MNDCS), z udziałem żoł- kompetencje centralnej instytucji prasowo-
nierzy dwudziestu trzech armii, stworzy-
ło nowe wyzwanie, także w sferze Punktem zwrotnym na drodze kształtowania
polityki informacyjnej. Udział w działa-
niach koalicyjnych i konieczność nie- transparentnego systemu informacyjnego stała
zwłocznego reagowania na nieznane wcze-
śniej sytuacje, w warunkach realnego
się decyzja o udziale Polski w operacji irackiej.
zagrożenia życia i zdrowia żołnierzy, przy-
czyniły się – choć nie bez trudności – do -informacyjnej pod kątem wymogów
poprawienia zdolności wykonywania ówczesnego środowiska informacyjnego.
zadań w realnej operacji połączonej, W strukturze organizacyjnej Centrum
noszącej cechy konfliktu zbrojnego Informacyjnego MON, zbudowanego ja-
o zróżnicowanej intensywności. ko nowa instytucja, uwypuklono funkcje
Stopień skomplikowania tych zadań wy- analityczne i szkoleniowe. Kompetencje
nikał z funkcjonowania w strukturze ko- do koordynowania polityki informacyjnej
alicyjnej, różnorodności systemów przez dyrektora Centrum Informacyjnego
informacyjnych i zarządzania kryzysowe- MON w imieniu ministra obrony narodo-
go poszczególnych armii, których żołnie- wej znalazły swój wyraz w czytelnej for-
rze wchodzili w skład MNDCS, zróżnico- mule współpracy i nadzoru nad wykona-
wanego poziomu przygotowania kadry do- niem zadań prasowo-informacyjnych przez
wódczej do realizacji potrzeb informacyj- rzeczników, oficerów i asystentów praso-
nych oraz faktu akredytowania przy do- wych w dowództwach sił zbrojnych.
wództwie MNDCS około dwudziestu pol- Rozpoczęto opracowywanie i rozsyłanie
skich dziennikarzy podczas pierwszych przeglądów mediów z wykorzystaniem na-
zmian PKW Irak. Co więcej, operacji irac- rzędzi elektronicznych. Kontynuowano
kiej od początku towarzyszyło ogromne i rozwijano współpracę zagraniczną z in-
zainteresowanie polskiej i międzynarodo- stytucjami prasowo-informacyjnymi.
wej opinii publicznej. Zachodziła więc Organizowano podróże studyjne i szko-
konieczność informowania z jednej strony lenia dla coraz liczniejszych grup dzien-
wielkich międzynarodowych korporacji nikarzy polskich i zagranicznych. Dla
informacyjnych, z drugiej – mediów lokal- dziennikarzy, którzy jako korespondenci
nych, co przyczyniało się do tworzenia wojenni mieli informować o operacjach
wśród Irakijczyków atmosfery zrozumie- wojskowych, prowadzono profesjonalne

Kwartalnik Bellona 1/2010 119


Doświadczenia
szkolenia, w tym we współdziałaniu z jed- koordynację działań prasowo-informacyj-
nostką GROM. nych oraz zapewnienie spójności przeka-
Słusznym i koniecznym zmianom na zu. W przeszłości okazywało się bowiem,
szczeblu centralnym w zasadzie jednak nie że nadrzędne (co oczywiste) potrzeby
towarzyszyło wzmocnienie struktury służ- całych sił zbrojnych przegrywały z intere-
by prasowo-informacyjnej na różnych sami segmentowymi.
szczeblach dowodzenia sił zbrojnych. Była W resorcie pojawił się pierwszy w hi-
ona w dalszym ciągu oparta na tak zwa- storii cywilny rzecznik prasowy mini-
nych nieetatowcach, których znakomita stra obrony narodowej. Dokumentem,
większość w rzeczywistości i tak poświę- tworzącym warunki do wdrożenia nowe-
cała prawie cały czas służbowy na zaspo- go systemu, opracowanym przez Centrum
kajanie licznych potrzeb informacyjnych Informacyjne MON wspólnie z Depar-
reprezentowanych dowództw. Sytuacja tamentem Wychowania i Promocji
w tym wypadku odbiegała od rozwiązań Obronności (DWiPO), stała się pierwsza
stosowanych w wielu państwach NATO w historii Wojska Polskiego Strategia in-
i Unii Europejskiej i utrudniała organizo- formowania i promocji obronności resor-
wanie centrów prasowych ćwiczeń wojsko- tu obrony narodowej wprowadzona do
wych oraz obsługę prasową, szczególnie użytku decyzją ministra obrony narodowej
dziennikarzy lokalnych. nr 274 z 6 lipca 2006 roku. Dwie kolejne
W roku 2006 stało się oczywiste, że decyzje: 298/MON z 1 sierpnia 2006 ro-
wycofywaniu żołnierzy polskich z Iraku ku w sprawie służby prasowej w resor-
będzie towarzyszył wzrost naszego zaan- cie obrony narodowej oraz 299/MON
gażowania w operację NATO w Afga- z 1 sierpnia 2006 roku w sprawie zasad
nistanie, które stawało się priorytetem realizacji polityki informacyjnej w resor-
cie obrony narodowej, ustanawiały nowe
zasady działania w tej istotnej dziedzinie
funkcjonowania resortu.
Przyjęte regulacje prawne tworzyły
zręby spójnego, oszczędnego i dostosowa-
nego do zadań sił zbrojnych systemu
prasowo-informacyjnego. Jego istotą było
zapewnienie szybkiej, możliwie pełnej
i odbiurokratyzowanej reakcji wojska na
zainteresowanie opinii publicznej, także
w warunkach zarządzania kryzysowego.
Celem: społeczne zaufanie i wsparcie dla
działań podejmowanych przez resort obro-
ny narodowej, w tym związanych z trans-
formacją sił zbrojnych.
Warunki do realizacji tych założeń mia-
ła zapewnić profesjonalna, etatowa, służ-
Fot. 3. Roczna odprawa oficerów prasowych – pierwsza po utworzeniu etatowej służby ba prasowa, utworzona, na mocy decyzji
prasowej resortu obrony narodowej; Warszawa, 15.12.2006 r. (fot. P. Owczarczyk) 298/MON, po wielu latach starań. W jej
skład wchodziły trzy podstawowe struktu-
w polityce informacyjnej resortu. W tym ry: centralna instytucja prasowo-informa-
samym czasie podjęto także decyzje pro- cyjna – Centrum Informacyjne MON,
wadzące do zawieszenia w warunkach etatowy personel prasowo-informacyjny
pokoju obowiązkowej służby wojskowej w dowództwach sił zbrojnych (do szcze-
obywateli i stworzenia armii profesjonal- bla samodzielnej brygady) oraz nowo
nej, opartej wyłącznie na formule ochot- utworzona Redakcja Wojskowa.
niczej. Z myślą o nowych wyzwaniach Decyzje ministra obrony narodowej
opracowano, uzgodniono i rozpoczęto określały też jasne i przejrzyste zasady
wdrażanie kompleksowej formuły realiza- kompetencji i powinności w procesie udo-
cji polityki informacyjnej resortu odpo- stępniania informacji. Dyrektor CIMON
wiadającej standardom NATO oraz potrze- zyskał, między innymi, narzędzia niezbęd-
bom i obowiązkom MON w zakresie ne do zapewnienia spójności informacji
informowania opinii publicznej. W związ- w sytuacjach kryzysowych. Służył temu,
ku z przewidywanym zaangażowaniem na przykład, przepis o prawie wydawania
operacyjnym priorytetowo potraktowano akredytacji dziennikarzom zagranicznym

120 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
bezpośrednio przez dyrektora Centrum
Informacyjnego MON w uzgodnieniu
z dyrektorem Departamentu Współpracy
Międzynarodowej MON.
Po zmianach w strukturze sił zbrojnych
znalazło się 110 etatów dla służby praso-
wej: oficerów, asystentów prasowych i pra-
cowników wojska. Pozwoliło to na pewne
uporządkowanie sytuacji, bo choć formal-
nie w siłach zbrojnych funkcjonowało
jedynie dwanaście osób przyporządko-
wanych do etatów prasowych (mniej niż
w armiach NATO o wielokrotnie niższej
liczebności), to w praktyce coraz bardziej
rozbudowane zadania wykonywało znacz-
nie więcej osób. Jednocześnie na niższych
szczeblach dowodzenia nie było perso-
nelu, który nie tylko przekazywałby
informacje, ale potrafiłby nimi aktywnie
zarządzać.
Zgodnie z wymienionymi decyzjami
oficerowie prasowi podlegają dowódcom, Fot. 4. Miesięcznik ,,Przegląd Sił Zbrojnych” został
przyjęty jako nowy sposób pisania o tematyce
ale jednocześnie wykonują zadania zwią- szkoleniowej.
zane z polityką informacyjną resortu. Za
spójność przekazu jest odpowiedzialny
dyrektor centralnej instytucji prasowo-in- Rozpoczęto, między innymi, wydawa-
formacyjnej, pełniący funkcję gestora nie miesięcznika „Przegląd Sił Zbrojnych” Największe
nowej prasowej grupy osobowej, określa- (jednocześnie zrezygnowano z odrębnych
jący modele przebiegu służby oficerów tytułów szkoleniowych), powstającego
zmiany dotyczyły
prasowych. Narzędziami umożliwiający- przy wydatnym udziale personelu rodza- prasy wojskowej.
mi faktyczne wywiązywanie się z tych jów sił zbrojnych. Zdecydowana większość Analiza stanu mediów
obowiązków stało się opiniowanie kandy- czytelników przyjęła go jako nowy sposób wojskowych wskazywała
datów na stanowiska rzeczników – ofice- pisania o tematyce szkoleniowej. Jedno- na ich zróżnicowaną
rów prasowych, od szczebla dywizji (rów- cześnie, dzięki powstaniu etatowej służby użyteczność w procesie
norzędnego), oraz dwuszczeblowy system prasowej, dowództwa rodzajów sił zbroj- informowania kadry
szkoleń personelu prasowo-informacyjne- nych zyskały możliwości przygotowywa- i środowisk wojska
go w kraju, następnie możliwość kierowa- nia własnych wewnętrznych biuletynów. o decyzjach
nia na kursy organizowane w ośrodkach Swoich „gospodarzy” otrzymały także podejmowanych przez
NATO. serwisy internetowe. Niestety, reformy kierownictwo resortu.
prowadzone z uwzględnieniem nadrzęd- Flagowy tytuł „Polska
Prasa wojskowa nych potrzeb informacyjnych całego resor- Zbrojna” funkcjonował
Największe zmiany dotyczyły prasy tu były niekiedy oceniane z punktu widze- na wyjątkowych w skali
wojskowej. Analiza stanu mediów woj- nia interesów lokalnych. Pomimo tych całego NATO zasadach.
skowych wskazywała na ich zróżnicowa- uwarunkowań bilans reform był zdecy-
ną użyteczność w procesie informowania dowanie pozytywny, a filary tego nowo-
kadry i środowisk wojska o decyzjach czesnego systemu do dzisiaj służą siłom
podejmowanych przez kierownictwo re- zbrojnym.
sortu. Flagowy tytuł „Polska Zbrojna” Zmianom organizacyjnym towarzyszył
funkcjonował na wyjątkowych w skali także dalszy rozwój elektronicznych na-
całego NATO zasadach. Resort nie dys- rzędzi informowania. Na przykład, do
ponował także tytułem szkoleniowym, rozsyłania skróconych przeglądów
który łączyłby kadrę poszczególnych mediów dla kierowniczej kadry resortu
rodzajów sił zbrojnych. Jednocześnie i dowódców zaczęto wykorzystywać sys-
użyteczność i poziom merytoryczny pism tem Black Berry. W celu uporządkowa-
poszczególnych rodzajów sił zbrojnych nia trybu udostępniania informacji na
były zróżnicowane. Dlatego szczególnie stronach BIP MON rozpoczęto prace
skomplikowany, choć jednocześnie efek- nad decyzją ministra obrony narodowej
tywny, był proces budowy Redakcji w tej sprawie. Opracowano także zało-
Wojskowej. żenia strategii informacyjnej MON

Kwartalnik Bellona 1/2010 121


Doświadczenia
dziernika 2007 r. w sprawie zasad
udostępniania informacji publicznej
w Biuletynie Informacji Publicznej resor-
tu obrony narodowej. Ponadto upowszech-
niano założenia nowej Strategii bezpie-
czeństwa narodowego Rzeczypospolitej
Polskiej.
Niekwestionowanym priorytetem infor-
macyjnym roku 2008 stały się założenia
i przebieg profesjonalizacji, której przy-
spieszenie zakładał przyjęty w sierpniu
2008 roku rządowy Program profesjona-
lizacji Sił Zbrojnych RP na lata 2009–
–2010. Ważną rolę odegrały tu pionier-
skie, prowadzone w 2008 roku, ogólno-
polskie kampanie promocyjne, koordyno-
wane przez Departament Wychowania
i Promocji Obronności. Niestety, ograni-
czenia budżetowe MON zmniejszyły
możliwości pełnego wykorzystania ich
Fot. 5. Afganistan. Spotkania z przedstawicielami lokalnych mediów przyczyniają się do pozytywnych rezultatów.
tworzenia wśród ludności miejscowej atmosfery zrozumienia dla roli żołnierzy polskich Profesjonalizacja Wojska Polskiego sta-
w ich kraju (mon)
ła się inspiracją do dalszych prac na rzecz
kreowania wizerunku nowoczesnych
w odniesieniu do operacji sojuszni- i profesjonalnych sił zbrojnych, armii,
czej w Afganistanie. Rozwiązania przy- która w warunkach pokoju będzie funk-
jęte w 2006 roku specjaliści z Kwatery cjonować wyłącznie w formule służby
Głównej NATO sytuowali w gronie ochotniczej. Poza przyjętymi rozwiąza-
czterech, pięciu najlepszych w sojuszu niami prawnymi, organizacyjno-kadro-
północnoatlantyckim. wymi i przewidzianym systemem zachęt
w procesie pozyskiwania odpowiedniej
Promowanie wojska liczby spełniających wymogi kandydatów
Wzrost znaczenia szeroko rozumianej do służby istotne znaczenie nadal będzie
sfery komunikacji społecznej dla aktyw- miała działalność informacyjna. Wyraźnie
nego kreowania wizerunku resortu obro- widać też korzystne zmiany i modyfika-
ny narodowej stał się podstawą przekształ- cje we flagowym tytule Redakcji
cenia Centrum Informacyjnego MON Wojskowej, jakim jest tradycyjnie „Polska
w Departament Prasowo-Informacyjny Zbrojna”.
MON (DPI MON), który zaczął funkcjo- W kwietniu 2009 roku wydano Decyzję
nować od początku 2007 roku. nr 108/MON z dnia 7 kwietnia 2009 r.
W tym czasie w służbie prasowej stop- w sprawie zasad realizacji polityki infor-
niowo obsadzano stanowiska etatowe. macyjnej w resorcie obrony narodowej.
Jednocześnie coraz ważniejsze stawało Nowelizowała ona decyzję nr 299/MON
się informowanie o służbie żołnierzy z 1 sierpnia 2006 roku. Uwzględniono
polskich w Afganistanie. Udoskonalano w niej aktualne potrzeby sił zbrojnych oraz
w związku z tym procedury przygotowa- ewolucję polityki informacyjnej NATO.
nia dziennikarzy, którzy mieli wyjechać Decyzja poszerzyła zakres odpowiedzial-
w rejon operacji stabilizacyjnych i sojusz- ności DPI MON za funkcjonowanie
niczych z udziałem Polaków. W wyniku wojskowych serwisów internetowych w re-
kolejnej modernizacji części informacyj- sorcie obrony narodowej. Nowa, jeszcze
nej portalu internetowego MON została bardziej multimedialna, część informa-
ona poszerzona o podstrony dotyczące cyjna portalu internetowego MON,
polskiego udziału w operacji afgańskiej. dostępna dla internautów od listopada
Wzorem serwisu o PKW Irak utworzono 2009 roku, należy do czołówki tego
serwis informacyjny na temat PKW typu stron internetowych. Na szczegól-
Afganistan. Zakończono także prace nad ne uznanie zasługuje fakt, że przygotowa-
resortowym systemem udostępniania li ją wyłącznie specjaliści wojskowi, bez
informacji publicznej, których efektem angażowania dodatkowych środków finan-
była Decyzja nr 449/MON z dnia 4 paź- sowych.

122 Kwartalnik Bellona 1/2010


Doświadczenia
Przy analizie zmian w sposobie komu- i dezinformacyjnych przez grupy i organi-
nikowania się wojska z otoczeniem ze- zacje terrorystyczne. Służba prasowa
wnętrznym nie wolno zapominać o tym, resortu obrony narodowej może być sku-
że dzisiejszy sprawny i zgodny z demokra- tecznie wykorzystana do przeciwdziałania
tycznymi i sojuszniczymi standardami negatywnym skutkom uogólnień, stereo-
wojskowy system informowania opinii pu- typów i uprzedzeń na temat wojska.
blicznej to przede wszystkim zasługa lu- Na podstawie analizy potrzeb, związa-
dzi tworzących służbę prasową resortu. nych z rekrutacją do służby zawodowej
Organizowali oni obsługę prasową i po- i Narodowych Sił Rezerwowych, warto się
dróże studyjne dla dziennikarzy, kursy zastanowić nad zasadnością kontynuowa-
i szkolenia, wykonywali swoje obowiązki nia przyjętych w 2006 roku planów wyda-
w centrach prasowych ćwiczeń i operacji wania periodyku o charakterze rekrutacyj-
wojskowych. W zdecydowanej większości nym dla młodzieży. Na uwagę zasługują
zyskali legitymizację i szacunek dzienni- także możliwości niewymagającej dużych
karzy oraz innych żołnierzy za swoją nakładów promocji sił zbrojnych na stro-
wiedzę, inwencję i kreatywność. nach internetowych oraz w wydawnic-
Przez wiele lat występowali oni w roli twach NATO i innych państw. Bardzo do-
jednoosobowych instytucji. Wykorzys- bre są w tej mierze rezultaty działalności
tywali w pracy swoje wyczucie i umiejęt- podlegającego Dowództwu Operacyjnemu
ności, podczas gdy w „starych armiach” zespołu Combat Camera, który służbę
sojuszu podobne zadania dzieliły między polskich żołnierzy popularyzuje w Inter-
siebie zespoły wieloosobowe. Szczególnej necie.
dojrzałości wymagało przy tym znalezie- Zaangażowanie Polski w operacje
nie złotego środka pomiędzy oczekiwa- sojusznicze, które łączą się z realnym
niami dziennikarzy, którzy dysponowali zagrożeniem życia żołnierzy, oznacza
coraz lepszym instrumentarium praw- konieczność doskonalenia procedur zarzą- Służba prasowa
nym, a niekiedy konserwatywnym stano- dzania kryzysowego oraz prowadzenia resortu obrony narodowej
wiskiem części środowiska wojskowego. operacji psychologicznych i informacyj- może być skutecznie
Personel prasowo-informacyjny praktycz- nych skoordynowanych z działalnością wykorzystana do
nie do rozpoczęcia formowania Wielo- informacyjno-promocyjną. Zagrożenie przeciwdziałania
narodowej Dywizji Centrum-Południe cyberterroryzmem wymaga szczególnej negatywnym skutkom
w roku 2003 nie dysponował precyzyjny- troski o zapewnienie bezpieczeństwa elek- uogólnień, stereotypów
mi instrukcjami i dokumentami norma- tronicznych systemów informacyjnych, i uprzedzeń na temat
tywnymi, koniecznymi do upowszechnia- służących udostępnianiu informacji, wojska.
nia informacji w warunkach operacyj- także w procesie informowania wewnętrz-
nych. Zastępowało je osobiste lessons nego.
learned z ćwiczeń i kursów w ramach pro- Osobiste zaangażowanie i kreatywność
gramu „Partnerstwo dla pokoju”, a także personelu prasowo-informacyjnego oraz
doświadczenia wyniesione ze służby wielu polskich żołnierzy uczestniczących
w strukturach NATO w pierwszych latach w przekazywaniu wiedzy na temat spraw
członkostwa Polski w organizacji. Jednak wojska, nowoczesne postrzeganie potrzeb
to, w jakim stopniu jest wykorzystywany związanych z informowaniem opinii
potencjał służby prasowej i każdego publicznej i kreowaniem wizerunku
oficera prasowego, zależy przede wszyst- Wojska Polskiego przez wielu cywilnych
kim od dowódców. ministrów obrony narodowej oraz wzrasta-
Rozwój technologii informacyjnych po- jąca świadomość kadry dowódczej przy-
zwala dziś praktycznie każdemu, aby stał czyniły się do zbudowania skutecznego
się kreatorem, a nie tylko konsumentem i taniego resortowego systemu komunika-
informacji. Jesteśmy świadkami procesu cji społecznej. Co więcej, także w dysku-
globalizacji informacji, w którego ramach sji o przyszłości NATO i polityki obron-
coraz szybciej upowszechniają się nowe nej Unii Europejskiej, po dwudziestu
narzędzia informacyjne i poszerzają latach doświadczeń transformacyjnych,
paletę komunikacyjnych możliwości. Ale Siły Zbrojne RP mogą występować nie
współczesność to także nowe zagrożenia, tylko jako konsument polityki informacyj-
wynikające choćby z niebezpieczeństwa nej tych organizacji, lecz także jako jej
ataków cyberterrorystycznych czy wyko- kreator. To ważne, szczególnie w odnie-
rzystywania mediów w państwach demo- sieniu do zbliżającej się prezydencji
kratycznych do kampanii propagandowych naszego kraju w Unii Europejskiej. g

Kwartalnik Bellona 1/2010 123


Status i pozycja
funkcjonariuszy
służb specjalnych
Służba Kontrwywiadu Wojskowego i Służba Wywiadu Wojskowego są służbami specjalnymi. Ich
funkcjonariusze należą do grupy społecznej cechującej się szczególnym charakterem służby. Unor-
mowania ustawowe określają zajmowane przez funkcjonariusza stanowisko służbowe oraz posiada-
ny stopień. Te dwa elementy są determinantami pozycji i statusu społecznego funkcjonariuszy.

Military Counter-Intelligence Agency and Military Intelligence Agency are special agencies. Their
officers belong to a social group of particular nature. The law regulations define their service, posi-
tions and rank, which further determine their status and play an important role when it comes to
their social status.
prof. nadzw. dr hab.
ZDZISŁAW MORAWSKI

S
profesor nadzwyczajny łużba Kontrwywiadu Wojskowego Prawa i obowiązki funkcjonariuszy SKW
w Zakładzie Socjologii
Ogólnej Wydziału Nauk
(SKW) i Służba Wywiadu Woj- i SWW, w tym wszelkie sprawy związane
Społecznych Uniwersytetu skowego (SWW) są – zgodnie z ter- z obsadą stanowiska służbowego i miano-
Wrocławskiego minologią socjologiczną – organizacjami waniem na stopień służbowy, reguluje
formalnymi o szczególnym przeznaczeniu. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie
W Ustawie z dnia 9 czerwca 2006 roku funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu
o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego2
i Służbie Wywiadu Wojskowego1 (dalej (dalej w tekście zwana ustawą o służbie
w tekście zwanej ustawą o służbach) SKW funkcjonariuszy).
określa się jako służbę specjalną i służbę W artykule będziemy się starali uzasad-
ochrony państwa właściwą w sprawach nić tezę, że normy regulujące mianowanie
ochrony przed zagrożeniami wewnętrznymi na stanowisko służbowe i stopień służbowy
dla obronności państwa, bezpieczeństwa i mogą być uznane za prawne determinanty
zdolności bojowej Sił Zbrojnych RP oraz in- tego, co w socjologii określa się mianem po-
nych jednostek organizacyjnych podległych zycji społecznej i statusu społecznego danej
lub nadzorowanych przez ministra obrony jednostki. Trzeba oczywiście podkreślić, że
narodowej (art. 1). SWW jest z kolei okre- prawo nie jest jedyną determinantą pozycji
ślona jako służba specjalna, właściwa w spra- i statusu funkcjonariuszy, odgrywa jednak
wach ochrony przed zagrożeniami zewnętrz- ważną rolę w określeniu ich sytuacji także
nymi dla obronności państwa, bezpieczeń- poza służbą. Jest to następstwem dyspozy-
stwa i zdolności bojowej Sił Zbrojnych RP cyjnego charakteru tych służb3.
oraz innych jednostek organizacyjnych pod-
ległych lub nadzorowanych przez ministra Status i pozycja społeczna
obrony narodowej (art. 2). Jedyną, jak wi- Status społeczny jest elementem stratyfi-
dać, różnicą, jeśli chodzi o działanie obu kacji, która jest układem hierarchicznie zde-
służb, jest charakter zagrożeń, przed który- terminowanym przez indywidualne cechy
mi mają one chronić. W wypadku wywiadu jednostkowe. To także prestiż przyznawany
są to zagrożenia zewnętrzne, kontrwywiadu przez grupę w zamian za usługi, jakie dana
– wewnętrzne. W omawianej ustawie zosta- osoba świadczy lub może świadczyć na rzecz
ły również wyczerpująco określone zadania grupy lub w zamian za wnoszone przez nią
obu instytucji (art. 5 i 6). wartości. Status jest przyznawany na podsta-

1 DzU 2006 nr 104, poz. 709 z późn. zm.


2 DzU 2006 nr 104, poz. 710.
3 A. Szewczyk: Status prawny funkcjonariuszy wojskowych służb specjalnych. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2007 nr 3, s. 85.

124 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
wie powszechnego grupowego konsensu, ro- czyć, że obie interesujące nas służby nie są
dzi się dzięki kooperacji i zgodzie społecz- częścią Sił Zbrojnych RP, aczkolwiek ich
nej. Na status danej osoby składają się więc szefowie podlegają, podobnie jak Siły
nie tylko cechy indywidualne, takie jak Zbrojne RP, ministrowi obrony narodowej,
bogactwo, wiedza, uzdolnienia, pochodze- przy czym niektóre uprawnienia w stosun-
nie, zaradność, ale także tak zwane zasoby ku do nich przysługują też prezesowi Rady
społeczne, czyli na przykład członkostwo w Ministrów i ministrowi koordynatorowi
grupach społecznych, role przez nią odgry- służb specjalnych, gdy jest on powołany.
wane w otoczeniu społecznym. Status spo- Ustawa określa obie służby specjalne jako
łeczny jest, inaczej mówiąc, wartością po- urzędy administracji rządowej (art. 3 ustawy
siadanych przez daną jednostkę zasobów in- o służbach), które wykonują jednak zadania
dywidualnych i społecznych istotnych dla jej na rzecz sił zbrojnych (art. 5 i 6 ustawy
otoczenia społecznego, które mogą tworzyć o służbach).
członkowie danej grupy społecznej. Stra- Ustawa o służbie funkcjonariuszy w tro-
tyfikacja, aczkolwiek nie jest elementem sce o prestiż funkcjonariusza stanowi, że
struktury, jest wobec niej pochodna – osoby, może nim być osoba posiadająca wyłącznie
które mają wyższą pozycję w grupie powin- obywatelstwo polskie, korzystająca z pełni
ny mieć też wyższą rangę w hierarchii praw publicznych, wykazująca nieskazitel-
prestiżu, jednak nie zawsze się tak dzieje, ną postawę moralną, obywatelską i patrio-
mimo że zwykle wysoki status w hierarchii tyczną, dająca rękojmię zachowania tajem-
prestiżu wzmacnia pozycję władzy4. nicy, mająca co najmniej średnie wykształ-
Pozycja społeczna z kolei najczęściej jest cenie i określone kwalifikacje zawodowe
określana jako miejsce zajmowane przez oraz zdolność fizyczną i psychiczną do
daną jednostkę w strukturze społecznej. pełnienia służby (art. 3 ustawy o służbie
Pozycje społeczne członków danej grupy to funkcjonariuszy). Regulację tę możemy
„konstelacje”, podukłady stanowiące ele- zatem uznać za określającą wymogi wobec
menty struktur. Istotną cechą pozycji zajmo- jednostki podejmującej służbę – przepisy te
wanych w danej grupie przez jej członków dotyczą więc statusu funkcjonariusza.
jest ich hierarchiczność, będąca przejawem W przeciwieństwie do unormowań zwią-
hierarchiczności struktury wewnątrzgrupo- zanych ze służbą w Siłach Zbrojnych RP,
wej. Różnice między poszczególnymi pozy- regulacje dotyczące stanowisk służbowych
cjami mają charakter hierarchiczny przede
wszystkim z tego względu, że pozycje te róż- Status społeczny to prestiż przyznawany przez
nią się rozmiarem przypisanej im władzy,
czyli możliwościami spowodowania, że grupę w zamian za usługi, jakie dana osoba
inni członkowie grupy będą zmuszeni do świadczy lub może świadczyć na rzecz grupy lub
zachowania się sprzecznego ze swoimi inte-
resami. Poszczególne pozycje cechuje w zamian za wnoszone przez nią wartości.
charakterystyczna dla nich zdolność wywie-
rania wpływu na grupę. Pozycje różnią się w SKW i SWW są w ustawie o służbie funk-
też możliwością dostępu do informacji oraz cjonariuszy bardziej lakoniczne i mniej
nierównym stosunkiem do sankcji gru- wyczerpujące. Poniżej scharakteryzujemy
powych. ich główne elementy.
Funkcjonariusza ze służbą wiąże stosu-
Regulacje prawne a pozycja nek służbowy. Powstaje on, według ustawy,
funkcjonariusza w wyniku mianowania na podstawie do-
Po przeanalizowaniu pojęć statusu i pozy- browolnego zgłoszenia się do służby (art. 7
cji społecznej przejdziemy teraz do omówie- ust. 1 ustawy o służbie funkcjonariuszy).
nia treści regulacji prawnych, kształtujących Początek służby liczy się od dnia określone-
pozycję i status funkcjonariuszy obu służb go w rozkazie personalnym o przyjęciu do
specjalnych. W niektórych miejscach, w ce- służby i mianowaniu na stanowisko służbo-
lu porównania, będziemy regulacje te odno- we (art. 7 ust. 2). Z przepisu tego wynika, że
sili do odpowiednich zapisów prawnych akt przyjęcia do służby musi być połączony
dotyczących sił zbrojnych. Trzeba zazna- z mianowaniem na określone stanowisko

4 W. Strykowski-Kozień: Dynamika struktury społecznej. W: Struktura, wymiana, władza: studia z socjologii teoretycznej. Red. T. Sozański, J. Szmatka, M. Kempny. Warszawa
1993, s. 111 i nast.; J. Szmatka: Małe struktury społeczne. Wstęp do mikrosocjologii strukturalnej. Warszawa 1989, s. 190–192.

Kwartalnik Bellona 1/2010 125


Edukacja
służbowe. Osobę po przyjęciu do służby puje po wydaniu decyzji o zwolnieniu go
mianuje się na trzy lata funkcjonariuszem z zawodowej służby wojskowej. Pozostawanie
w służbie przygotowawczej. Po upływie te- w dyspozycji trwa do dnia zwolnienia ze
go okresu i uzyskaniu pozytywnej oceny służby. Jest to więc swoista osłona socjalna
ogólnej w opinii służbowej, funkcjonariusz żołnierza, gdyż przez ten czas pozostaje on
zostaje mianowany na stałe. na zaopatrzeniu dotychczasowej lub innej
Jeżeli funkcjonariusz ma szczególne kwa- jednostki wojskowej (art. 21 ustawy o służ-
lifikacje, może być zwolniony ze służby bie wojskowej).
przygotowawczej lub szef odpowiedniej W wypadku SKW i SWW pozostawanie
służby może skrócić czas jej trwania. Okres w dyspozycji nie musi poprzedzać zwolnie-
służby przygotowawczej można przedłużyć nia ze służby, lecz tylko przeniesienie na
w razie przerwy w wykonywaniu obowiąz- inne stanowisko służbowe. Przypomnijmy,
ków służbowych przez funkcjonariusza, że funkcjonariusza zwalnia się ze służby
która trwa ponad trzy miesiące. Decyzję dopiero wówczas, gdy nie wyrazi zgody na
o tym podejmuje szef odpowiedniej służby to przeniesienie.
(art. 8). Przedstawione rozwiązania dotyczące
W porównaniu z regulacjami dotyczący- służby funkcjonariuszy kontrwywiadu i wy-
mi stanowisk służbowych w Siłach Zbrojnych wiadu wojskowego regulują sposób wejścia
RP5, w ustawie o służbie funkcjonariuszy do struktury organizacyjnej każdej ze służb
nie ma pojęcia stopnia etatowego, nie wspo- i wyjścia z niej. Można więc je zaliczyć do
mina się też o opisie stanowiska, grupie norm kształtujących pozycję funkcjonariu-
sza. Podobną funkcję spełniają także inne
regulacje.
Funkcjonariuszem służb wywiadu i kontrwywiadu wojskowego może być osoba,
która posiada wyłącznie obywatelstwo polskie, korzysta z pełni praw publicznych,
O dyspozycyjnej pozycji funkcjonariusza
wykazuje nieskazitelną postawę moralną, obywatelską i patriotyczną, daje rękojmię decydują, na przykład, przepisy o możli-
zachowania tajemnicy, ma co najmniej średnie wykształcenie i określone kwalifikacje wości przeniesienia go do pełnienia służ-
zawodowe oraz zdolność fizyczną i psychiczną do pełnienia służby. by w innej miejscowości oraz delegowania
na sześć miesięcy do czasowego pełnienia
służby w innej miejscowości. Ten ostatni
okres może być w uzasadnionych wypad-
uposażenia, grupie osobowej (art. 6 ust. 1 kach przedłużony do dwunastu miesięcy (art.
pkt 3 ustawy o służbie wojskowej). Nie 14 ustawy o służbie funkcjonariuszy). Ustawa
posłużono się w niej wprost terminem hie- stanowi też, że funkcjonariuszowi można
rarchia służbowa, nie zdefiniowano wyższe- powierzyć na okres do sześciu miesięcy peł-
go, niższego i równorzędnego stanowiska nienie obowiązków służbowych na innym
służbowego (por. art. 6 ust. 1 pkt. 4–6 usta- stanowisku. W takim wypadku uposażenie
wy o służbie wojskowej), nie przewidziano funkcjonariusza nie może być obniżone
też zawierania kontraktów. Mimo tych (art. 15 ust.1). Chodzi tu o czasowe przenie-
braków, ustawa o służbie funkcjonariuszy sienie na inne stanowisko, a nie – jakby
jest uważana za wyczerpującą i ze względu można na pierwszy rzut oka sądzić – po-
na swoją kompleksowość uznawana za prag- wierzenie dodatkowo pełnienia obowiązków
matykę6. na innym stanowisku. Gdyby zachodziła ta
Funkcjonariusza można odwołać z zaj- ostatnia ewentualność, to wówczas norma
mowanego stanowiska i przenieść do dys- stanowiąca, że obniżenie uposażenia
pozycji szefa służby. Może on pozostawać w takim wypadku jest niemożliwe, nie mia-
w jego dyspozycji nieprzerwanie nie dłużej łaby uzasadnienia. Należałoby się bowiem
niż dwanaście miesięcy. Po upływie tego spodziewać raczej podwyższenia uposaże-
okresu funkcjonariusza przenosi się na wy- nia, a co najmniej jego nieobniżania.
znaczone stanowisko służbowe, a gdy nie- Powierzenie dodatkowego pełnienia
wyraża on na to pisemnej zgody, zwalnia się obowiązków na stanowisku nieobsadzonym
go ze służby (art. 13 ustawy o służbie funk- jest natomiast przewidziane w pragmatyce
cjonariuszy). służby żołnierzy zawodowych. Żołnierz może
Nieco inne rozwiązanie jest przewidziane więc czasowo zajmować dwa stanowiska.
w wypadku Sił Zbrojnych RP. Przeniesienie Dodatkowe wynagrodzenie wówczas nie przy-
do dyspozycji żołnierza zawodowego nastę- sługuje (art. 25 ustawy o służbie wojskowej).

5 Ustawa z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. DzU 2003 nr 179, poz. 1750 z późn. zm. Dalej w artykule ustawa o służbie wojskowej. Por.:
J. Paśnik: Nowa ustawa o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych – uwagi krytyczne. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2004 nr 4, s. 16–29.
6 A. Szewczyk: Status prawny…, s. 84.

126 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
Funkcjonariusza można też oddelegować, riuszowi postępowania karnego w sprawie
za jego zgodą, do wykonywania zadań służ- o przestępstwo nieumyślne, postępowania
bowych poza SKW lub SWW, po przenie- w sprawie o wykroczenie oraz postępowa-
sieniu go do dyspozycji szefa odpowiedniej nia dyscyplinarnego, funkcjonariusza moż-
służby. Może to nastąpić wówczas, gdy jest na zawiesić w czynnościach – jest to więc Zawieszenie
to uzasadnione realizacją zadań odpowied- zawieszenie fakultatywne. Następuje ono,
niej służby (art. 15 ust. 2 ustawy o służbie podobnie jak w wypadku przestępstwa
funkcjonariusza
funkcjonariuszy). umyślnego ściganego z oskarżenia publicz- można uznać za swoistą
Pozycja funkcjonariusza może być nego, na czas nie dłuższy niż trzy miesiące sankcję zabezpieczającą
obniżona przez przeniesienie na niższe (art. 17 ust. 2). Okres zawieszenia może być służbę kontrwywiadu lub
stanowisko służbowe. Następuje to w wy- przedłużony, jednak nie dłużej niż do dnia wywiadu wojskowego
padku wymierzenia kary dyscyplinarnej po- uprawomocnienia się orzeczenia wydanego przed podejrzeniami,
legającej na wyznaczeniu na niższe stano- w postępowaniu karnym lub postępowaniu że mogą one chronić
wisko służbowe (art. 16 ust. 1 i art. 109 ust. w sprawie o wykroczenie (art. 17 ust. 3). swoich funkcjonariuszy
1 pkt 6 ustawy o służbie funkcjonariuszy). Przedłużenie okresu zawieszenia może więc przed poniesieniem
Jest to więc przeniesienie obligatoryjne. nastąpić zarówno w wypadku zawieszenia odpowiedzialności za
Ustawa przewiduje także wiele sytuacji, fakultatywnego, jak i obligatoryjnego. popełnione przestępstwo
w których przeniesienie na niższe stanowi- W omawianej ustawie znajduje się defini- lub wykroczenie.
sko służbowe może, ale nie musi nastąpić – cja zawieszenia. Polega ono na odsunięciu
ma więc charakter fakultatywny. funkcjonariusza od wykonywania obowiąz-
Funkcjonariusza można, na przykład, ków służbowych (art. 17 ust. 4). Zawieszenie
przenieść na niższe stanowisko służbowe następuje w formie rozkazu personalnego
w wypadku orzeczenia przez komisję lekar- szefa danej służby. Funkcjonariuszowi od
ską trwałej niezdolności do pełnienia służ- tego rozkazu przysługuje środek prawny
by, jeżeli nie ma możliwości mianowania go w postaci możliwości zwrócenia się do sze-
na stanowisko równorzędne. Można tego fa danej służby z wnioskiem o ponowne roz-
dokonać także w wypadku stwierdzenia patrzenie sprawy (art. 17 ust. 5). Ważnym
w opinii służbowej nieprzydatności na da- następstwem zawieszenia jest obowiązek
nym stanowisku (w okresie służby przygo- informowania kierownika jednostki organi-
towawczej) oraz niewywiązywania się przez zacyjnej o zamiarze opuszczenia miejsca
funkcjonariusza z obowiązków, stwierdzo- zamieszkania na dłużej niż trzy dni (art. 17
nego w okresie służby stałej w dwóch kolej- ust. 6).
nych opiniach służbowych. Można tak Stan zawieszenia jest w świetle przed-
również postapić, gdy mamy do czynienia stawionych regulacji szczególną sytuacją
z likwidacją zajmowanego stanowiska służ- funkcjonariusza, w której czasowo nie
bowego i nie ma możliwości mianowania zajmuje on przewidzianej dla niego pozy-
funkcjonariusza na równorzędne stanowisko cji organizacyjnej. Można tę sytuację
służbowe. Funkcjonariusza można przenieść uznać też za swoistą sankcję zabezpiecza-
na niższe stanowisko służbowe również na jącą SKW lub SWW przed podejrzeniami,
jego pisemną prośbę. że mogą one chronić swoich funkcjonariu-
Funkcjonariusz, który nie wyraził zgody szy przed poniesieniem odpowiedzial-
na przeniesienie na niższe stanowisko służ- ności za popełnione przestępstwo lub
bowe, może być zwolniony ze służby (art. wykroczenie.
16 ust. 2–4 ustawy o służbie funkcjonariu- Pozbawieniem funkcjonariusza wszel-
szy). Zmiana zajmowanego stanowiska mo- kiej pozycji służbowej jest zwolnienie ze
że też nastąpić w trybie dyscyplinarnym, być służby. Ustawa, podobnie jak w wypadku
karą polegającą na wyznaczeniu na niższe zawieszenia, przewiduje zwolnienie obli-
stanowisko służbowe (art. 112). gatoryjne i fakultatywne. Obligatoryjnie
Instytucją prawną mającą wpływ na zwalnia się funkcjonariusza ze służby
pozycję funkcjonariusza obu służb jest w wypadku orzeczenia trwałej niezdol-
zawieszenie. Funkcjonariusza zawiesza się ności do służby przez komisję lekarską,
na czas nie dłuższy niż trzy miesiące w ra- nieprzydatności do służby stwierdzonej
zie wszczęcia przeciwko niemu postępowa- w opinii służbowej w okresie służby przy-
nia karnego w sprawie o przestępstwo umyśl- gotowawczej, wymierzenia kary dyscypli-
ne ścigane z oskarżenia publicznego (art. 17 narnej wydalenia ze służby, skazania
ust. 1). Można więc to zawieszenie nazwać prawomocnym wyrokiem sądu za prze-
obligatoryjnym, gdyż musi ono nastąpić stępstwo umyślne ścigane z oskarżenia
z chwilą wszczęcia postępowania karnego. publicznego lub gdy mamy do czynienia
W razie wszczęcia przeciwko funkcjona- z utratą obywatelstwa polskiego lub

Kwartalnik Bellona 1/2010 127


Edukacja
nabyciem obywatelstwa innego państwa Drugą grupę stanowią sytuacje, kiedy
(art. 19 ust. 1). Sytuacje, w których zwal- przyczyny zwolnienia fakultatywnego są
nia się funkcjonariusza ze służby, są więc w pewnym sensie niezależne od funkcjo-
następstwem utraty przez niego niezbęd- nariusza albo też takie, które mogą być
nych w służbie zasobów indywidualnych spowodowane działaniami funkcjonariu-
w postaci zdrowia, kwalifikacji, uczciwo- sza, jednak trudno mu przypisać jakieś
ści, związków z państwem. zaniedbanie. Przykładem może być obję-
Ustawa przewiduje też instytucję zwol- cie kierowniczego stanowiska państwowe-
nienia fakultatywnego ze służby, czyli go albo funkcji w samorządzie terytorial-
zwolnienia, które gdy zaistnieją pewne nym. Obowiązki, które są następstwem
okoliczności może, lecz nie musi nastąpić. objęcia tych stanowisk mogą bowiem
W odróżnieniu od omawianych sytuacji, kolidować z obowiązkami wynikają-
związanych ze zwolnieniem obligatoryj- cymi ze służby.
nym, jest ono przewidziane głównie w wy- Nabycie prawa do emerytury w pełnym
padku zdarzeń mniejszej wagi. Może, na wymiarze jest związane z odpowiednią
przykład, nastąpić, gdy podczas służby wysługą lat w służbie. Zwolnienie w ta-
stałej stwierdzono dwukrotnie w opiniach kim wypadku może być następstwem
niewywiązywanie się z obowiązków służ- zmniejszanej się wraz wiekiem przydat-
bowych. W czasie służby stałej funkcjona- ności do służby funkcjonariusza.
riusz jest więc bardziej chroniony niż Obiektywnym powodem zwolnienia ze
w okresie służby przygotowawczej. służby jest likwidacja jednostki organiza-
Zwolnienie może też mieć miejsce, gdy cyjnej połączona z niemożliwością prze-
nastąpiło skazanie prawomocnym wyro- niesienia funkcjonariusza na inne stano-
kiem sądu za przestępstwo nieumyślne lub wisko. Szczególną przyczyną zwolnienia
ścigane z oskarżenia prywatnego; lub gdy funkcjonariusza może być ważny interes
funkcjonariusz nie pełni służby dłużej niż służby. Ustawodawca nie sprecyzował
trzy miesiące z powodu tymczasowego jednak na czym ma on polegać. Uczynił
aresztowania. Powodami, których zaistnie- tak zapewne celowo, aby umożliwić zwol-
nie umożliwia zwolnienie funkcjonariusza nienie funkcjonariusza w okolicznościach
ze służby są także: trudnych do przewidzenia przez prawo, ale
Ustawa o służbie —  objęcie kierowniczego stanowiska na tyle istotnych, że wymagających zwol-
państwowego albo funkcji z wyboru w or- nienia pracownika. Posłużenie się przez
funkcjonariuszy ganach samorządu terytorialnego, ustawę trudnym do jednoznacznego zde-
stanowi, że mianowanie —  nabycie prawa do emerytury w pełnym finiowania terminem ważny interes służby
na kolejny, wyższy wymiarze, jako przesłanką zwolnienia ze służby
stopień następuje —  ważny interes służby, zwiększa niewątpliwie dyspozycyjność
stosownie do —  likwidacja jednostki organizacyjnej funkcjonariusza.
zajmowanego lub jej reorganizacja połączona ze zmniej- Należy też wspomnieć o możliwości
stanowiska służbowego, szeniem obsady etatowej (jeżeli przeniesie- dyscyplinarnego wydalenia ze służby
posiadanych kwalifikacji nie funkcjonariusza do innej jednostki orga- (art. 116).
zawodowych oraz nizacyjnej lub na niższe stanowisko służbo- Wygaśnięcie stosunku służbowego funk-
uzyskania pozytywnej we nie jest możliwe), cjonariusza następuje w razie jego śmierci
opinii służbowej. —  dwukrotne niestawienie się bez uspra- lub stwierdzenia zaginięcia (art. 20), a więc
wiedliwienia przed komisją lekarską, do z mocy samego prawa z chwilą zajścia
której funkcjonariusz został skierowany wymienionych zdarzeń.
w celu określenia jego stanu zdrowia (art. 19 Stanowisko służbowe funkcjonariusza
ust. 2). można, w świetle przedstawionych rozwa-
Wśród wymienionych powodów zwolnie- żań, uznać za kształtujące jego pozycję.
nia fakultatywnego można wyodrębnić Odwołanie z danego stanowiska, połączo-
takie, w których wyniku funkcjonariusz utra- ne z przeniesieniem do dyspozycji, prze-
cił z własnej winy wszystkie lub część zaso- niesienie lub delegowanie do służby w in-
bów indywidualnych wymaganych od niego nej miejscowości, powierzenie pełnienia
w służbie niezależnie od zajmowanego obowiązków na innym stanowisku, prze-
stanowiska. Można do nich zaliczyć: niewy- niesienie na niższe stanowisko służbowe,
wiązywanie się z obowiązków służbowych, zawieszenie w czynnościach służbowych,
skazanie prawomocnym wyrokiem sądu, zwolnienie ze służby, zmieniają tę pozy-
nieobecność w służbie z powodu tymczaso- cję czasowo, na stałe lub w ogóle pozba-
wego aresztowania, niestawienie się przed wiają funkcjonariusza pozycji w oma-
komisją lekarską. wianych służbach.

128 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
Pozycje zajmowane w służbach tworzą Istotną regulacją, która odróżnia hierar-
z natury rzeczy pewną hierarchię, aczkol- chię stanowisk od hierarchii stopni, jest prze-
wiek ustawa wspomina o niej dość pis stanowiący, że stopnie podoficerów,
lakonicznie. Przykładem regulacji, która chorążych i oficerów są dożywotnie. Można
potwierdza istnienie hierarchii stanowisk z tego wysnuć wniosek, że posiadanie stop-
służbowych, jest ustawowa możliwość nia służbowego stanowi stały element statu-
przeniesienia na niższe stanowisko służ- su danej jednostki niezależny od pozycji
bowe. zajmowanej w służbie.
O trwałości statusu wyznaczonego przez
Hierarchia stopni służbowych stopień świadczy też wyjątkowość sytuacji,
Oprócz hierarchii stanowisk służbowych gdy funkcjonariusz może być stopnia pozba-
istnieje w służbach wywiadu i kontrwywia- wiony. Utrata, pozbawienie lub obniżenie
du wojskowego hierarchia stopni służbowych stopnia może nastąpić z reguły w trybie
funkcjonariuszy. Ustawa o służbie funkcjo- szczególnym – w odróżnieniu od stanowi-
nariuszy dzieli stopnie służbowe na cztery ska, gdy przeniesienie na niższe stanowisko
korpusy: szeregowych, podoficerów, chorą- może nastąpić też w innych wypadkach, na
żych i oficerów. Stanowi ona, że mianowa- przykład stwierdzenia nieprzydatności
nie na kolejny, wyższy stopień następuje na danym stanowisku.
stosownie do zajmowanego stanowiska służ-
bowego, posiadanych kwalifikacji zawodo- Stopnie podoficerów, chorążych i oficerów są dożywotnie. Można z tego
wych oraz uzyskania pozytywnej opinii służ- wysnuć wniosek, że posiadanie stopnia służbowego jest stałym elementem
bowej (art. 31 ust. 1). Stopień służbowy jest statusu danej jednostki niezależnym od pozycji zajmowanej w służbie.
więc ściśle powiązany ze stanowiskiem
służbowym.
Z brzmienia przywołanego przepisu wy- Utrata stopnia następuje tylko w razie utra-
nika, że mianowanie na określony stopień ty obywatelstwa polskiego, prawomocnego
następuje po mianowaniu na stanowisko. orzeczenia środka karnego pozbawienia
W wypadku korpusu podoficerów i chorą- praw publicznych i skazania prawomocnym
żych warunkiem mianowania na stopień jest wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolno-
ponadto uzyskanie pozytywnej opinii służ- ści za przestępstwo popełnione w wyniku
bowej i zdanie odpowiedniego egzaminu motywacji zasługującej na szczególne
(art. 27). Z kolei warunkiem mianowania potępienie (art. 33 ust. 3). Obniżenie stop-
na pierwszy stopień w korpusie oficerów nia i pozbawienie stopnia oficerskiego są
jest, oprócz zajmowania stanowiska, z któ- z kolei rodzajami kar dyscyplinarnych orze-
rym jest związany stopień oficera, pozytyw- kanymi za popełnione przestępstwa, wykro-
na opinia służbowa, wyższe wykształcenie czenia i naruszenia dyscypliny służbowej
oraz zdanie egzaminu na oficera (art. 28). (art. 105, 106 i 109).
Ustawa przewiduje minimalne okresy Kara obniżenia stopnia polega na wyda-
służby w danym stopniu, po których upły- niu rozkazu personalnego o utracie posiada-
wie może nastąpić nadanie kolejnego wyż- nego stopnia i powrocie do stopnia bezpo-
szego stopnia (art. 31 ust. 2). Użycie przez średnio niższego (art. 113), kara pozbawie-
ustawodawcę słowa kolejnego oznacza, że nia stopnia oficerskiego natomiast – na
jest niedopuszczalny awans, polegający na wydaniu rozkazu personalnego o utracie
ominięciu niektórych stopni w obrębie kor- stopnia oficerskiego i powrocie do stopnia
pusów. szeregowego (art. 114).
Jeśli chodzi o regulacje dotyczące egzami- Na podstawie dotychczasowych rozważań
nów, można zauważyć, że przy awansach można stwierdzić, że jest uzasadniony po-
w obrębie korpusu podoficerów i chorążych gląd, według którego stanowisko służbowe
obowiązuje zdanie odpowiedniego egzaminu funkcjonariusza Służby Kontrwywiadu
przy awansie na każdy stopień. W wypadku Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego
korpusu oficerów egzamin jest konieczny kształtuje jego pozycję społeczną, a stopień
tylko przy mianowaniu na pierwszy stopień służbowy jest jedną z istotnych determinant
oficerski. Być może jednak przepisy zostały jego statusu. g
nieprecyzyjnie zredagowane.

Kwartalnik Bellona 1/2010 129


Przygotowanie survivalowe
pilotów i podchorążych
lotnictwa
Piloci wojskowi są narażeni na zestrzelenie podczas wykonywania zadań bojowych. Sytuacja taka
rodzi potrzebę umiejętności radzenia sobie w przygodnym terenie, najczęściej na terytorium wroga.
Czy piloci polscy są przygotowywani do takich działań? Badania przeprowadzone na populacji pilotów
i podchorążych lotnictwa w 1997 i 2007 roku udzielają odpowiedzi na powyższe pytanie. Niestety,
brak systemowych rozwiązań szkoleniowych dla pilotów wojskowych z tematyki szkoły przetrwania
powoduje niższy poziom przygotowania survivalowego.

Military pilots risk being shot down during combat tasks. Therefore, they need to be able to cope
ppłk dr with all kinds of situations on various terrains, frequently the enemy’s one. Are Polish pilots well-
ANDRZEJ TOMCZAK -trained for such situations? The 1997 and 2007 surveys among pilots and air officer cadets answer
starszy specjalista this. Unfortunately, lack of training solutions for military pilots makes them poorly trained in
w Zarządzie Szkolenia – P7. survival.
Doktor nauk o kulturze

S
fizycznej. Absolwent Akademii
Wychowania Fizycznego, zkoła przetrwania żołnierzy jest jed- stwie pojawiło się wiele prac, które opisują
Międzynarodowej Szkoły nym z elementów szkolenia SERE zagadnienie szkoły przetrwania pilotów
Menedżerów, Wyższej Szkoły (Survival – przetrwanie, Evation – uni- wojskowych w dwóch aspektach. Pierwszy
Oficerskiej Wojsk kanie, Resistance – postępowanie w razie dotyczył ogólnego ujęcia tematyki szkoły
Chemicznych. Autor
kilkudziesięciu publikacji schwytania, Escape – ucieczka)1. W wielu przetrwania4; drugi odnosił się do badań
na temat wychowania armiach świata prowadzi się je podczas spe- kompetencji psychomotorycznych żołnierzy
fizycznego żołnierzy. cjalnych kursów dla żołnierzy, mają one też do przetrwania5.
Uczestnik wielu konferencji zróżnicowany czas trwania2. Jak przedsta- W wyniku badań własnych oraz analizy
naukowych. Służbę wojskową wiono w literaturze, dzięki takim szkoleniom literatury specjalistycznej wypracowano
pełnił w jednostkach
lotniczych oraz Wojskowym
i podejmowaniu akcji ratowniczych odzyska- definicję szkoły przetrwania żołnierzy.
Instytucie Medycyny no wielu pilotów wojskowych3. Określono ją jako wiedzę i kompetencje
Lotniczej. W Polsce problematykę szkoły przetrwa- psychomotoryczne związane z umiejęt-
nia pilotów wojskowych szczególnie nagło- nością radzenia sobie w sytuacjach wymu-
śniono w mediach po zestrzeleniu w 1995 szonego odosobnienia na terenie zajętym
roku nad Bośnią amerykańskiego pilota przez siły wrogie6.
wojskowego kapitana Scotta O`Grady’ego, Dokonano podziału zagadnienia na dwie
który przez sześć dni ukrywał się w lasach kategorie zadań i zdefiniowano je jako:
przed wojskami bośniackimi, a potem został —  I kategoria zadań szkoły przetrwania
uratowany przez wojska własne. W następ- żołnierzy to wiedza i kompetencje psycho-

1 P. Błazeusz, A. Goławski: Zestrzelony, niestracony. „Żołnierz Polski” 2002 nr 10, s. 6–8.


2 A. Tomczak: Szkoła przetrwania żołnierzy jako specjalny nurt survivalu. W: J. Bergier, M. Sroka (red.) Survival w teorii i praktyce. Biała Podlaska 2009, s. 143–152.
3 J. Jaworski: Siły powietrzne w wojnach i konfliktach zbrojnych XX wieku. ASG WP, Warszawa 1987; J. Kędzierski: Bitwa o Anglię w świetle liczb. „Wojskowy Przegląd Lotniczy”

1961 nr 7; K. Kubiak: Korea 1951. Warszawa 1994.


4 K. Kwarecki, J. Wasyluk: Biologiczne i psychologiczne aspekty przygotowania do przetrwania w warunkach odosobnienia i zagrożenia życia. „Polski Przegląd Medycyny

Lotniczej” 1995 nr 2, s. 217–220; R. M. Kalina: Szkoła przetrwania (survival) jako formuła ukierunkowanego przygotowania psychofizycznego pilotów wojskowych. „Polski
Przegląd Medycyny Lotniczej” 1997 nr 3, s. 285–289; W. Śpiewak: Survival w kształceniu personelu latającego. Rozprawa doktorska. AON. Warszawa 1997; E. Hyra,
A. Tomczak: Koncepcja szkoły przetrwania dla pilotów wojskowych (z doświadczeń pilota–dowódcy i dydaktyka survivalu). W: Interdyscyplinarne aspekty treningu psychofizy-
cznego żołnierzy i funkcjonariuszy formacji obronnych (materiały pokonferencyjne). PTNKF 1999, s. 98–99; A. Tomczak: Szkoła przetrwania dla pilotów wojskowych.
„Przegląd Wojsk Lotniczych i Obrony Powietrznej” 1999 nr 10, s. 98–99; R. M. Kalina, A. Tomczak, T. Jasiński: Stres a szkoła przetrwania. „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej”
2002 nr 1, s. 399–406. Z. Stefaniak: Sprawnościowe i psychologiczne uwarunkowania przetrwania pilota w sytuacji trudnej w terenie zajętym przez przeciwnika po zestrze-
leniu samolotu. W: Służba żołnierzy i funkcjonariuszy służb państwowych wykonujących zadania w warunkach ekstremalnych. Red. L. Kosiorek MON, PTNKF 2004.
5 R. M. Kalina, A. Tomczak, K. Klukowski: Wstępna ocena możliwości przetrwania w odosobnieniu polskich pilotów wojskowych. „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej” 1998

nr 1, s. 19–27; R. M. Kalina, K. Klukowski, A. Czarniecki: Dwubój obronny jako test specjalnej sprawności fizycznej pilotów wojskowych. „Polski Przegląd Medycyny Lotniczej”
2002 nr 2, s. 123–134; A. Tomczak: Ocena przygotowania żołnierzy do działań w warunkach odosobnienia. Rozprawa doktorska. AWF Wrocław 2004.
6 R. M. Kalina, A. Tomczak, T. Jasiński: Stres a szkoła..., s. 399–406.

130 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
motoryczne związane z koniecznością utrzy- ściami lotników w odniesieniu do poszcze-
mania życia w warunkach izolacji od sił gólnych zmiennych.
własnych oraz innych jednostek i zbiorowo-
ści ludzkich; Analiza porównawcza wyników
—  II kategoria zadań szkoły przetrwania badań pilotów wojskowych
żołnierzy to wiedza i kompetencje psycho- Zmniejszył się odsetek pilotów badanych
motoryczne związane z koniecznością w roku 2007 w stosunku do badanych
podjęcia walki o przetrwanie z siłami, które w 1997 roku, którzy pośrednio ujawnili
dążą do pojmania lub pozbawienia życia. dostateczny poziom przygotowania surviva-
Celem publikacji jest rozstrzygnięcie lowego w każdej z analizowanych sfer:
problemu, czy piloci wojskowi oraz podcho- „świadomość konieczności przetrwania –
rążowie lotnictwa diagnozowani w 2007 ro- ŚS” (z 58 do 52%), „wiedzy survivalowej –
ku znacząco różnią się możliwościami reali- WS” (z 42 do 20%, przy p<0,01) i „umiejęt-
zacji I kategorii zadań szkoły przetrwania ności survivalowych – US” (z 52 do 35%,
żołnierzy w porównaniu z pilotami wojsko- przy p<0,05) – rysunek 1.
wymi i podchorążymi lotnictwa badanymi O 10 procent (z 22 do 12%) zmniejszył się
w roku 1997? odsetek pilotów, którzy ujawniali co najmniej
dostateczny poziom przygotowania surviva-
Materiał i metoda lowego we wszystkich trzech rozróżnianych
W pracy dokonano analizy porównawczej sferach (rys. 2). Jest to szczególnie istotna
wyników badań wykonanych w 1997 roku informacja praktyczna, gdyż wskazuje, że
z badaniami przeprowadzonymi w roku w ostatnim dziesięcioleciu znacznie zmniej-
2007. W roku 1997 objęto nimi 50 pilotów szyła się liczba pilotów, którzy deklarują
wojskowych i 178 podchorążych lotnictwa7, pośrednio możliwości przetrwania w od-
w roku 2007 – 60 pilotów wojskowych osobnieniu po zestrzeleniu samolotu.
w wieku 26–50 lat oraz 39 podchorążych Szczegółowa analiza uzyskanych wyni-
Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych ków badań sfery „świadomości koniecz-
(WSOSP) w wieku 19–25 lat. Posłużono się ności przetrwania” ujawniła, że zmniejszył
identyczną ankietą anonimową. Diagno- się odsetek pilotów, którzy preferują survi-
zowano pośrednio trzy sfery umowne: „świa-
domość konieczności przetrwania”, „wiedzę
survivalową” i „umiejętności survivalowe”. 60 58%
Za teoretyczny układ odniesienia dla tej kla- 52% 52%
syfikacji przyjęto opracowane w 1995 roku
kryteria szkolenia survivalowego8. O dosta-
50
42%
tecznym poziomie badanych czynników, to
znaczy rozróżnianych sfer, a także poszcze- 40 35%
gólnych umiejętności i wiedzy, świadczyła
zawsze zwykła większość odsetkowa. 30
Niezależnie od tej ogólnej zasady, obec-
ności części cech (przyporządkowanych po- 20%
szczególnym sferom) poszukiwano według 20
reguły zmiennej zero–jedynkowej. Arbitralnie
ustalono, że największe możliwości prze- 10
trwania w odosobnieniu po zestrzeleniu lub
przymusowym lądowaniu na terenie zajętym
przez wroga ma ten lotnik, który spełnia
0 ŚS WS US
przyjęte kryteria dostatecznego poziomu 1997 2007
każdego z trzech rozróżnionych czynników
głównych – tak zwanych sfer9. Rys. 1. Odsetek pilotów ujawniających dostateczny
W analizie statystycznej wyników posłu-
żono się wskaźnikiem struktury (wyrażonym poziom przygotowania survivalowego w sferach
w procentach) oraz określono znaczenie róż- „świadomości konieczności przetrwania”,
nic proporcji między badanymi zbiorowo- „wiedzy” i „umiejętności”
7 A. Tomczak, R. M. Kalina: Możliwości przetrwania w odosobnieniu podchorążych i kadetów lotnictwa – analiza porównawcza na tle badań pilotów wojskowych. „Polski
Przegląd Medycyny Lotniczej” 2001 nr 2, s. 113–123.
8 R. M. Kalina: Szkoła przetrwania (survival) jako…, s. 285–289.

9 A. Tomczak, R. M. Kalina: Możliwości przetrwania w odosobnieniu …, s. 113–123.

Kwartalnik Bellona 1/2010 131


Edukacja
25 sprawności fizycznej (z 29 do 60%, przy
22% 1997 p<0,001) – tabela 2.
2007 Umiejętności survivalowe zdiagnozowano
20 szczegółowo na podstawie dwunastu wyod-
rębnionych zmiennych, uznanych za te, które
będą w najwyższym stopniu przydatne żoł-
15 nierzowi podczas działań survivalowych.
12% W różnym stopniu zwiększył się odsetek
pilotów wojskowych, którzy deklarowali
10 umiejętności w: orientowaniu się w terenie
bez mapy (z 55 do 57%), udzielaniu samo-
pomocy w wypadku zranień (z 54 do 67%),
5 rozróżnianiu grzybów (z 50 do 52%), file-
towaniu ryb (z 22 do 23%), stosowaniu ćwi-
czeń relaksacyjno-koncentrujących (z 18 do
0
22%) oraz rozróżnianiu śladów zwierząt
(z 18 do 20%). Zmniejszył się natomiast od-
Rys. 2. Odsetek pilotów ujawniających co najmniej setek tych, którzy deklarują umiejętności:
wykonywania schronień (z 85 do 60%, przy
dostateczny poziom przygotowania survivalowego p<0,01), sporządzania z podręcznych surow-
we wszystkich trzech rozróżnianych sferach ców prostych narzędzi (z 80 do 60%, przy
p<0,05), przygotowania posiłku (z 74
valowe formy aktywności fizycznej z mło- do 32%, przy p<0,001), przeprawiania się
dości (z 50 do 30%) oraz deklarują gotowość przez rzekę górską (z 56 do 42%), posłu-
okresowego przebywania w warunkach eks- giwania się węzłami (z 48 do 40%)
tremalnych (z 46 do 7%, przy p<0,001). oraz wspinania się na skały (z 14 do 13%) –
Nieznacznie zwiększył się odsetek pilotów tabela 3.
deklarujących posiadanie tak zwanego sprzę-
tu survivalowego (tab.1). Analiza porównawcza wyników
Podczas analizy wyników badań kolej- badań podchorążych lotnictwa
nej sfery – „wiedzy survivalowej” – stwier- Identycznej analizie poddano wyniki ba-
dzono, że zmniejszył się odsetek pilotów dań podchorążych WSOSP z roku 1997
deklarujących wiedzę z zakresu fauny i 2007. Stwierdzono, że wzrósł odsetek
i flory podstawowych ekosystemów (z 60 podchorążych, którzy deklarowali pośred-
do 37%) oraz znajomość zagadnień kuli- nio „świadomość konieczności przetrwa-
narnych (z 38 do 20%). Wzrósł natomiast nia” (z 47 do 54%). Obniżył się natomiast
odsetek tych, którzy posiadają wiedzę procent podchorążych, którzy ujawniali
o metodach i formach samopomocy (z 46 pośrednio dostateczny poziom przygoto-
do 65%) oraz sposobach utrzymania wania survivalowego w sferze „wiedzy
survivalowej” (z 31 do 26%). Na niezmie-
Tabela 1. Odsetek pilotów wojskowych nionym poziomie (40%) pozostał odsetek
podchorążych deklarujących pośrednio
i podchorążych lotnictwa ujawniających pośrednio dostateczny poziom „umiejętności survi-
przejawy dostatecznego poziomu „świadomości valowych” (rys. 3).
konieczności przetrwania” Podobnie jak w badaniach pilotów, rady-
kalnie się obniżył (o 11%) odsetek podcho-
Rok 1997 Rok 2007 rążych, którzy deklarowali co najmniej do-
(%) (%) stateczny poziom przygotowania survivalo-
Zmienne
Piloci Podchorążowie Piloci Podchorążowie wego we wszystkich trzech rozróżnianych
(N=50) (N=178) (N=60) (N=39) sferach (rys. 4).
Preferowania survival- Szczegółowa analiza wyników badań
owych form aktywności 50 30 30 18 sfery „świadomości konieczności prze-
fizycznej w młodości trwania” dowiodła, że mniejszy odsetek
podchorążych diagnozowanych w 2007 ro-
Posiadanie sprzętu
survivalowego
46 55 48 82 ku preferował survivalowe formy aktyw-
ności fizycznej w młodości (18%) oraz
Gotowość do okresowego deklaruje gotowość okresowego przeby-
przebywania w warunkach 46 11 7 5
wania w warunkach ekstremalnych (5%)
ekstremalnych
niż ci badani w roku 1997 (odpowiednio

132 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
30 i 11%). Stwierdzono znaczy wzrost Tabela 2. Odsetek pilotów wojskowych i podchorą-
odsetka podchorążych deklarujących po- żych lotnictwa ujawniających pośrednio przejawy
siadanie tak zwanego sprzętu survivalowego dostatecznego poziomu „wiedzy survivalowej”
(z 55 do 82%, przy p< 0,01) – tabela 1.
Pod względem posiadanej „wiedzy survi- Wyniki badań z roku 1997 Wyniki badań z roku
valowej” badane grupy podchorążych lotnic- (%) 2007 (%)
twa znacznie się różnią. Dane upoważniają Zmienne
Piloci Podchorążowie Piloci Podchorążowie
do stwierdzenia, że zmniejszył się zasób (N=50) (N=178) (N=60) (N=39)
wiedzy o dużym znaczeniu dla przetrwania,
czyli dotyczący fauny i flory podstawowych Fauna i flora podsta-
60 58 37 40
wowych ekosystemów
ekosystemów (z 58 do 40%), oraz zagadnień
kulinarnych (z 30 do 15%). Wyraźne jest zróż- Metody i formy
46 41 65 54
nicowanie analizowanych grup podchorążych samopomocy
w dwóch pozostałych elementach „wiedzy Zagadnienia kulinarne 38 30 20 15
survivalowej”: metodach i formach samopo- Sposoby utrzymania
mocy (wzrost deklaracji z 41 do 54%) oraz 29 39 60 56
sprawności fizycznej
sposobach utrzymania sprawności fizycznej
(wzrost deklaracji z 39 do 56%) – tabela 2. Tabela 3. Odsetek pilotów wojskowych i podchorą-
Proporcjonalnie mniej podchorążych ba-
danych w 2007 roku deklaruje „umiejętno-
żych lotnictwa ujawniających pośrednio przejawy do-
ści survivalowe”, które dotyczą sporządza- statecznego poziomu „umiejętności survivalowych”
nia z podręcznych surowców prostych narzę-
dzi (z 70 w 1997 roku do 46% w roku 2007, Rok 1997 (%) Rok 2007 (%)
przy p<0,001), przygotowania posiłku Zmienne Piloci Podchorążowie Piloci Podchorążowie
(z 58 do 16% przy p< 0,001), przeprawiania (N=50) (N=178) (N=60) (N=39)
się przez górską rzekę (z 80 do 62%) oraz Wykonywanie schronień 85 40 60 70
rozróżniania grzybów (z 52 do 40%).
Sporządzanie
Obecnie proporcjonalnie więcej podchorą- z podręcznych surowców 80 70 60 46
żych ujawnia pośrednio umiejętności wyko- prostych narzędzi
nywania schronień (z 40 do 70%, przy
p<001), orientowania się w terenie bez Przygotowanie posiłku 74 58 32 16
mapy (z 64 do 76%), udzielania samopomo- Przeprawianie się przez
56 80 42 62
cy w wypadku zranień (z 68 do 73%), po- górską rzekę
sługiwania się węzłami (z 22 do 29%), Orientowanie się
55 64 57 76
filetowania ryb (z 18 do 24%), stosowania w terenie bez mapy
ćwiczeń relaksacyjno-koncentrujących Udzielanie samopomocy
(z 18 do 38%) oraz wspinania się na skały 54 68 67 73
w wypadku zranień
(z 10 do 22%) – tabela 3.
Rozróżnianie grzybów 50 52 52 40
Co robić, aby było lepiej? Posługiwanie się węzłami 48 22 40 29
W okresie analizowanych dziesięciu lat od- Filetowanie ryb 22 18 23 24
setek pilotów wojskowych oraz podchorążych Stosowanie ćwiczeń
lotnictwa, którzy ujawniają co najmniej do- relaksacyjno- 18 18 22 38
stateczny poziom przygotowania survivalo- -koncentrujących
wego we wszystkich trzech rozróżnianych
Rozróżnianie śladów
sferach, zmniejszył się o połowę i osiągnął zwierząt
18 32 20 32
wartość kilkunastu procent. Uzyskane wyni-
ki badań upoważniają do stwierdzenia, że sto- Wspinanie się na skały 14 10 13 22
sunkowo niewielu pilotów i podchorążych
sprostałoby trudom działania w warunkach i podchorążych lotnictwa (szkoła oficerska,
odosobnienia po zestrzeleniu samolotu lub kursy specjalistyczne, jednostka wojskowa);
przymusowym lądowaniu na terenie zajętym —  z drugiej strony, zmiany stylu życia, ja-
przez wroga w I kategorii zadań szkoły prze- kie nastąpiły w ostatnich kilkunastu latach.
trwania żołnierzy. Do szkół wojskowych, w tym i do lotnic-
Wydaje się, że główną przyczyną takiego twa, jest przyjmowana młodzież, która ma
stanu jest: inne zainteresowania niż ta sprzed kilkuna-
—  z jednej strony, brak w programach stu lat, oraz preferuje inne formy spędzania
szkolenia wojskowego kursów survivalowych czasu wolnego. Dawniej była popularna cho-
na każdym etapie służby pilotów wojskowych ciażby przynależność do harcerstwa, w któ-

Kwartalnik Bellona 1/2010 133


Edukacja
waniem były zajęcia dwudziestoczterogo-
60 54% dzinne, stanowiące namiastkę możliwych wa-
1997 2007
runków działania pilota wojskowego po
50 47%
zestrzeleniu samolotu i lądowaniu w niezna-
40% 40% nym terenie. Niestety, obecnie zaniechano
40 tych zajęć i pozostawiono tylko część
31% teoretyczną w niezbyt dużym wymiarze go-
30 26% dzin;
—  na początku obecnego stulecia w woj-
20 skowych ośrodkach szkoleniowo-kondy-
cyjnych (WOSzK) do planu zajęć turnusów
kondycyjnych dodano kilka godzin (3–4)
10 zajęć z teorii survivalu. Są one jednak bar-
dziej ukierunkowane na zasygnalizowanie
0 zagadnienia niż gruntowne przekazanie
ŚS WS US
wiedzy i umiejętności;
—  w jednostkach lotniczych dowódcy
Rys. 3. Odsetek podchorążych ujawniających organizowali zajęcia ze szkoły przetrwania
dostateczny poziom przygotowania survivalowego dla pilotów wojskowych, które prowadzili
w sferach „świadomości konieczności przetrwania”, żołnierze jednostek specjalnych wojsk
„wiedzy survivalowej” i „umiejętności survivalowych” lądowych.
Wprowadzone zmiany nie przyczyniły się
jednak do wzrostu odsetka pilotów wojsko-
rym zdobywano wiele przydatnych spraw- wych, którzy ujawniają co najmniej dosta-
ności, zaliczanych do wiedzy i umiejętności teczny poziom przygotowania survivalowgo
survivalowych. Analiza wyników badań w każdej z rozróżnianych sfer, co według
ujawniła, że w stosunku do 1997 roku obni- przyjętych kryteriów świadczyłoby o więk-
żyła się głównie elementarna umiejętność szych możliwościach przetrwania w odosob-
radzenia sobie w różnych sytuacjach niewy- nieniu (izolacji) po zestrzeleniu samolotu lub
magających jakiejś specjalistycznej wiedzy, awaryjnym lądowaniu.
a raczej tak zwanej własnej inicjatywy, za- W ostatniej dekadzie ubiegłego wieku pro-
radności (wykonywanie schronień, sporzą- ponowano utworzenie odrębnego ośrodka
dzanie z podręcznych surowców prostych na- szkolącego żołnierzy z zakresu przetrwania
rzędzi, przygotowanie posiłków, przeprawia- w warunkach ekstremalnych lub też aby
nie się przez zbiorniki wodne). szkolenia takie organizować na bazie woj-
Obecnie młodzież jest zainteresowana ra- skowych ośrodków szkoleniowo-kondycyj-
czej zdobywaniem umiejętności informa- nych. Kwestię tę podnoszono także podczas
tyczno-technicznych, co jest oczywiście po- kilku konferencji naukowych organizowa-
trzebne, zarówno do funkcjonowania we nych przez środowisko wojskowe10 (m.in.
współczesnym świecie, jak i do rozwoju w Zakopanem w 1999 roku, gdzie była obec-
osobistego, jednakże nie wzbogaca umiejęt- na również kadra dydaktyczna z wojskowych
ności przetrwania w warunkach ekstremal- ośrodków szkoleniowo-kondycyjnych11).
nych, które są przydatne pilotowi wojskowe- Postulowano, aby zajęć ze szkoły przetrwa-
mu. Należy więc nabywać je w ramach nia nie łączyć z pobytem pilotów na turnu-
odpowiednich szkoleń organizowanych pod- sach w WOSzK, gdyż obie struktury mają
czas służby wojskowej. zupełnie inne zadania i cele.
W analizowanym okresie (lata 1997– Na tle ogólnego obniżenia stopnia przy-
–2007) dokonano następujących zmian gotowania survivalowego lotników szczegól-
w systemie szkolenia pilotów wojskowych nego wyrazu nabiera znaczny wzrost odset-
dotyczących szkoły przetrwania: ka pilotów wojskowych i podchorążych lot-
—  w Wyższej Szkole Oficerskiej Sił nictwa deklarujących wiedzę o sposobach
Powietrznych, w połowie lat dziewięćdziesią- utrzymania sprawności fizycznej. Znajomość
tych ubiegłego wieku, wprowadzono przed- zasad przygotowania sprawnościowego czło-
miot „survival militarny”, którego podsumo- wieka jest wiedzą elementarną każdego żoł-

10 Cykliczne konferencje organizowane przez Sekcję Kultury Fizycznej w Wojsku Polskim przy Polskim Towarzystwie Naukowym Kultury Fizycznej oraz Akademię Wychowania
Fizycznego w Poznaniu.
11 E. Hyra, A. Tomczak: Koncepcja szkoły przetrwania dla pilotów…, s. 98–99.

134 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
nierza, nie tylko lotnika. Na podstawie prze- 25
prowadzonych innych badań, dotyczących 1997
różnych aspektów promocji zdrowia, stwier- 2007
dzono, że prowadzone podczas turnusów 20
WOSzK i w szkolnictwie wojskowym zaję-
cia z wychowania fizycznego w znacznym
stopniu wpływają na wzrost wiedzy szko- 15
lonych o sposobach treningu fizycznego
(usprawniania się). Deklaracje takie zło-
żyło ponad 80% pilotów wojskowych, 10
uczestników turnusów w wojskowych
ośrodkach szkoleniowo-kondycyjnych,
i ponad 40% badanych podchorążych 5
szkolnictwa wojskowego12. Świadczy to
o tym, że zarówno wojskowe ośrodki szko-
leniowo-kondycyjne, jak i szkoły wojsko- 0
we, odgrywają swoją rolę w prozdrowot-
nej edukacji żołnierzy. Rys. 4. Odsetek podchorążych ujawniających co
Innym pozytywnym aspektem, ujawnio-
nym podczas analizy wyników badań prze-
najmniej dostateczny poziom przygotowania surviva-
prowadzonych w 2007 roku, jest znaczny lowego we wszystkich trzech rozróżnianych sferach
wzrost odsetka podchorążych (o 20%),
którzy deklarują umiejętność stosowania gdyż dotychczas nie spotkałem się w lite-
ćwiczeń relaksacyjno-koncentracyjnych raturze polskiej i angielskojęzycznej
przez podchorążych lotnictwa. Umiejętność z opracowaniami dotyczącymi rozpatry-
ta, oprócz modlitwy, jak w swoich wspo- wanych kwestii.
mnieniach podkreślał kapitan O`Grady,
jest bardzo ważnym czynnikiem, który Wnioski
wzmacnia pozytywne myślenie w trudnych 1. Ze względu na charakter działań sił
chwilach walki o przetrwanie13. wrogich, na przykład zestrzelenie śmi-
Najważniejszym, według mnie, optymi- głowca w lipcu 2009 roku w Afganistanie14,
stycznym aspektem przeprowadzonych lotnicy polscy, którzy biorą udział w mi-
badań jest wzrost odsetka podchorążych sjach wojskowych, są zmuszeni do podej-
lotnictwa, którzy ujawniali pośrednio „świa- mowania działań w odosobnieniu (izola-
domość konieczności przetrwania”. Warto cji), jest więc wymagane wprowadzenie
zwrócić uwagę, że jest to jedyna zmiana roz- systemowych rozwiązań szkoleniowych
różnionego czynnika głównego (tzw. sfery) dla pilotów wojskowych z tematyki szko-
o tendencji wzrostowej (jeżeli weźmie się ły przetrwania.
pod uwagę wyniki badań podchorążych lot- 2. Szkolenia survivalowe powinny się
nictwa i pilotów wojskowych). Pozwala to odbywać regularnie w każdym okresie
na postawienie tezy, że większość przyszłych służby wojskowej (szkoła wojskowa –
pilotów wojskowych ma świadomość tego, jednostka wojskowa – ośrodki specja-
że przygotowanie survivalwowe jest potrzeb- listyczne).
ne i chętnie podda się szkoleniu specjali- 3. W celu trafnego diagnozowania kom-
stycznemu. Może to wynikać chociażby pleksowego przygotowania pilotów do
z faktu, że żołnierze polscy od wielu lat działań w warunkach odosobnienia (izo-
uczestniczą w różnorakich misjach wojsko- lacji) jest konieczne opracowanie prak-
wych i możliwość znalezienia się żołnierza tycznego, wielowymiarowego testu spraw-
(pilota) w sytuacji walki o przetrwanie jest nościowego, dzięki któremu oceniano
bardzo prawdopodobna. by przygotowanie żołnierzy do wykonania
Przeprowadzonych badań nie porów- zadań szkoły przetrwania zarówno pierw-
nano z wynikami badań innych autorów, szej, jak i drugiej kategorii.  g

12 A. Tomczak, A. Sigłowa: Health promotion of polish military pilots during fitness trainings in Military Training and Fitness Centres. W: Cultral behaviours conditioning
wellness. Red. E. Zderkiewicz, Lublin 2008, s. 203–212; A. Tomczak: Postrzeganie programowych zajęć wychowania fizycznego przez słuchaczy wyższego szkolnictwa
wojskowego. Praca złożona do druku.
13 K. Kwarecki, J. Wasyluk: Biologiczne i psychologiczne aspekty przygotowania do przetrwania w warunkach odosobnienia i zagrożenia życia. „Polski Przegląd Medycyny

Lotniczej” 1995 nr 2, s. 217–220.


14 http:// www.dziennik.com/news/swiat/3604.

Kwartalnik Bellona 1/2010 135


Wybór zawodu żołnierza
szeregowego
Przy wyborze zawodu człowiek kieruje się określoną motywacją. A jaka ona jest w wypadku żołnierzy za-
wodowych? W odpowiedzi na tak postawione pytanie przydatne stają się teorie: osiągnięć edukacyjnych,
nierówności edukacyjnych, społecznej integracji, uwarstwienia społecznego, procesu wyboru zawodu. Bada-
nia, które zostały przeprowadzone w 2009 roku w jednostkach wojskowych garnizonu Dęblin wskazują na
silne oddziaływanie motywów zewnętrznych i wewnętrznych.

When choosing your profession, one has a certain motivation. What kind of motivation do regular
ppłk soldiers have? The following theories could be helpful in answering this question: theory of
education achievements, education disparities, social integration, social groups or choosing your
ZBIGNIEW TARKA
profession process. The 2009 research in the military garrisons in Dęblin show how strong the
szef Wydziału Mobilizacji external and internal motivation can be.
i Uzupełnień Wojewódzkiego
Sztabu Wojskowego

P
w Lublinie. Absolwent
Wyższej Szkoły Oficerskiej ojęcie motywacja wywodzi się z ję- człowieka w pracy zawodowej, to pozna-
Wojsk Inżynieryjnych zyka łacińskiego od czasownika mo- nie celów, do których on dąży4. Cele takie
we Wrocławiu, studiów vere – pobudzić do czegoś, powodo- można podzielić na: dodatnie (motywacja
pedagogicznych na wać, poruszyć, przedsięwziąć, i od rze- dodatnia), do których osiągnięcia człowiek
Uniwersytecie Marii Curie- czownika motivitas oznaczającego siłę po- zmierza, i ujemne (motywacja ujemna),
-Skłodowskiej oraz studiów
podyplomowych w Akademii
ruszającą, sprawczą1. Zdaniem Janusza których człowiek stara się uniknąć. Celem
Obrony Narodowej. Reykowskiego, motywacja to proces psy- może być na przykład wybór zawodu lub
Obecnie doktorant na chologicznej regulacji, dzięki któremu for- miejsca pracy, dążenie do gratyfikacji ma-
niestacjonarnych studiach mułują się dążenia, rozumiane jako ten- terialnej, władzy czy też zmiana środowi-
pedagogicznych na Wydziale dencje do podejmowania czynności ukie- ska zawodowego.
Pedagogiki i Psychologii
runkowanych na określony cel2. Obejmuje
UMCS w Lublinie. Służył,
ona czynniki, które powodują, wytyczają Teorie decyzji zawodowych
między innymi, w misjach
pokojowych i stabilizacyjnych i podtrzymują zachowanie ludzkie zmie- Przedmiotem naszych rozważań jest
w PKW SFOR i PKW EUFOR rzające w określonym kierunku. Motywacja wybór zawodu żołnierza. Profesji szcze-
w Bośni i Hercegowinie. to zatem splot motywów o różnej sile i róż- gólnej, zarówno ze względu na ogromne
nym wektorze działania. wymagania psychologiczne, intelektual-
Synteza wielu definicji motywacji po- ne i etyczne, jak i na charakter pracy
zwala traktować ją jako proces, który wy- (służby) na rzecz narodu i społeczeństwa.
wołuje, ukierunkowuje i podtrzymuje okre- Wybór zawodu jest jedną z ważniejszych
ślone zachowania ludzi w dążeniu do osią- decyzji w życiu młodego człowieka
gnięcia zdefiniowanych celów. Jednak, by i wynika ze splotu różnych okoliczności
powstał proces motywacyjny, jak zauwa- oraz motywów. W wypadku wyboru pro-
ża Reykowski, powinny być spełnione dwa fesji żołnierza możemy się odwołać do
warunki: kilku teorii znanych z literatury przed-
—  po pierwsze – osiągnięcie celu mu- miotu, przede wszystkim koncepcji socjo-
si być postrzegane przez człowieka jako logicznych, psychologicznych i pedago-
użyteczne, gicznych.
—  po drugie – prawdopodobieństwo jego Z socjologicznego punktu widzenia wy-
osiągnięcia musi być większe od zera3. bór profesji, szkoły i pracy jest sekwencją
Tak więc, jak pisze Reykowski, pozna- wielu cząstkowych decyzji edukacyjnych,
nie motywów wyzwalających aktywność zawodowych i dotyczących zatrudnienia,

1 J. Sondel: Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków. Kraków 2006, s. 429.


2 J. Reykowski: Emocje, motywacja, osobowość. Warszawa 1992, s. 113.
3 J. Reykowski: Emocje i motywacja. W: Psychologia. Red. T. Tomaszewski. Warszawa 1997, s. 571.
4 Ibidem, s. 572.

136 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
towarzyszących rozwojowi zawodowemu
jednostki, które prowadzą do stabilizacji
w konkretnej roli zawodowej, w celu zaję-
cia określonej pozycji zawodowej w struk-
turze społecznej. W odniesieniu do kan-
dydatów do zawodowej służby wojskowej
zastosowanie mogą znaleźć następujące
teorie:
—  teoria osiągnięć edukacyjnych
Roberta D. Mare’a, określająca oddzia-
ływanie środowiska społecznego na mo-
tywację do podjęcia i pokonywania kolej-
nych progów edukacyjnych;
—  koncepcja nierówności edukacyj-
nych Raymonda Boudona, ukazująca
wpływ pochodzenia społecznego jednost-
ki na zróżnicowanie dostępu do wykształ- Fot. Większość szeregowych zawodowych ponownie wybrałaby tę profesję
cenia; (fot. B. Politowski)
—  funkcjonalna teoria uwarstwienia
społecznego Kingsleya Davise’a i Wil- Podejście psychodynamiczne w psy-
berta Moore’a, prezentująca dwie drogi chologii ma charakter zmodyfikowanej
osiągania pozycji społecznej: dziedzicze- teorii psychoanalitycznej Sigmunda
nia zawodu rodziców lub ułatwienia star- Freuda. W sytuacji wyboru zawodowego
tu do pozycji o podobnym prestiżu oraz analizie poddaje się w tym wypadku
własnych osiągnięć i zdolności; jednostkę, środowisko oraz ich wzajem-
—  teoria społecznej integracji ne dopasowanie, z tą jednak różnicą, że
Harry’ego Riesa, eksponująca rolę spo- w analizie indywidualnych predyspozy-
łeczeństwa jako dystrybutora pozycji cji psychologia dynamiczna koncentruje
społecznej osiąganej przez jednostkę; się nie na zainteresowaniach, ale na po-
—  zintegrowana teoria procesu wybo- pędach i potrzebach, a wśród czynników
ru zawodu Petera Blau’a i współpracow- środowiskowych wyboru zawodu szcze-
ników, ukazująca model złożonych zależ- gólnie wyróżnia otoczenie rodzinne 6.
ności i wpływów kształtujących decyzje Przedstawiciele tej teorii to: Edward
edukacyjno-zawodowe, w których central- S. Bordin i Anne Roe.
ną rolę przypisano strukturze społecznej Podejście rozwojowe zajmuje szczegól-
danego społeczeństwa5. ną rolę wśród teorii wyboru zawodu. Nie
Warto również odwołać się do litera- odrzuca ono wcześniejszych koncepcji,
tury z doradztwa zawodowego, która ale wzbogaca je o problematykę zmian
prezentuje różne koncepcje wyboru za- w cyklu dojrzewania oraz o kształtowanie
wodu. Ich autorzy starali się określić się wizji własnej osoby w kontekście pra-
determinanty decyzji zawodowych, by cy i innych ról życiowych7. Teorię tę gło-
pokazać ich skutki dla jednostek w po- sili: Eli Ginzberg, Sol W. Ginsburg, Sidney
staci dostosowania lub niedostosowania Axelrad, John L. Herma oraz Donald
zawodowego. E. Super.
Koncepcje cechy i czynnika podkreśla- Wraz ze zwiększaniem się wiedzy na
ją przy wyborze zawodu konieczność ko- temat uwarunkowań wyboru zawodu przez
jarzenia jednostki o określonych atrybu- człowieka coraz częściej jego zachowanie
tach z pracą, która odpowiada jej uzdol- tłumaczono oddziaływaniem środowiska
nieniom. Do głównych przedstawicieli tej zewnętrznego, używano przy tym termi-
teorii zaliczamy: Franka Parsona, Johna L. nologii związanej z teoriami uczenia się.
Hollanda, René V. Dawisa, Lloyda H. W wypadku podejścia poznawczego do
Lofquista i Dawida J. Weissa. osobowości człowiek jest widziany jako

5 K. Lelińska: Znaczenie socjologicznych teorii wyboru zawodu w pracy doradcy zawodowego. Referat wygłoszony podczas Światowego Kongresu Poradnictwa Zawodowego
„Doradca – profesja, pasja, powołanie?”, zorganizowanego 21–29 maja 2002 r. w Warszawie. W: Doradca – profesja, pasja, powołanie? Red. B. Wojtasik, A. Kargulowa.
Warszawa 2003, s. 68–81.
6 E. L. Herr, S. H. Cramer: Planowanie kariery zawodowej – cz. I. Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy Zawodowego, z. 15. Warszawa 2001, s. 108.

7 M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa: Psychologia rozwoju człowieka. T. 1, Warszawa 1996, s. 10.

Kwartalnik Bellona 1/2010 137


Edukacja
podmiot poznający świat i samego siebie, w niektórych kwestiach zostały one speł-
złożony system, przetwarzający i integru- nione, w innych zaś nie. Blisko co czwar-
jący informacje8. Teoria społecznego ucze- ty ankietowany uznał, że wojsko spełniło
nia się pozwala lepiej zrozumieć zmiany jego oczekiwania, natomiast 17% nie
w zachowaniu człowieka powstające pod podzieliło tej opinii, czuli się oni rozcza-
wpływem gromadzonych doświadczeń, rowani rzeczywistością, w jakiej się
choć pomija lub traktuje marginalnie zmia- znaleźli.
ny zachowania związane z wiekiem9. Spełnione oczekiwania to terminowe
Przedstawiciele tej teorii to: John D. i gwarantowane wynagrodzenia, a niespeł-
Krumboltz, Anita Mitchell i Brian G. Jones nione – brak pewności na przedłużenie kon-
oraz Dawid V. Tiedeman, Robert O’Hara traktu. Większość badanych przyszła do woj-
i Anne Miller-Tiedeman. ska z zamiarem pełnienia służby jak najdłu-
żej. Obecnie co drugi respondent podtrzy-
Zadowolenie z profesji muje ten zamysł, a co szósty chciałby osią-
żołnierza gnąć pełną wysługę emerytalną.
Z dotychczasowych badań, podejmowa- Przy tworzeniu profilu żołnierzy korpusu
nych przez Wojskowe Biuro Badań Spo- szeregowych zawodowych badani najczę-
łecznych, dotyczących wyboru zawodu ściej wskazywali takie cechy, jak: uczciwość,
żołnierza w korpusie szeregowych zawo- godność i honor, sumienność i rzetelność,
dowych (na próbie N=579 osób)10, wyni- komunikatywność i zdecydowanie. Teraz
ka, że jednym z głównych kryteriów, co piąty szeregowy zawodowy podnosi
które decyduje o wiązaniu swojej przy- swoje kwalifikacje na zaocznych studiach
szłości zawodowej z obecnym miejscem magisterskich lub licencjackich. Większość
pracy jest stan zadowolenia z dokonanego stwierdziła, że kandydaci do ich korpusu
wyboru. Badania prowadzone wśród powinni spełniać następujące kryteria: mi-
nimum średnie wykształcenie, obywatelstwo
Poznanie motywów wyzwalających aktywność polskie, odbyta zasadnicza służba wojsko-
wa, wiek do trzydziestu lat. Płeć, według
człowieka w pracy zawodowej to poznanie nich, nie stanowiła ograniczeń, a stan
celów, do których on dąży. zdrowia powinien być analogiczny jak w wy-
padku zatrudnienia przez pracodawcę
cywilnego.
szeregowych zawodowych wskazują, że Połowę badanej populacji można trak-
w porównaniu do 2007 roku wzrósł odse- tować jako stabilny i stały element kor-
tek respondentów zadowolonych z wybo- pusu. Jednak około 40% repondentów
ru zawodu. Obecnie stanowią oni 84,8% rozważało możliwość wystąpienia ze
badanych (było 68%), niezadowoleni służby zawodowej, głównie z powodu nie-
to 6,2% (wcześniej 19,1%), a 9% nie satysfakcjonującej wysokości uposażenia.
zajęło stanowiska w tej sprawie. Żołnierze z najniższego korpusu chcieli-
Na ponowny wybór zawodu wojskowe- by także, aby przysługiwało im prawo do
go zdecydowałoby się 2/3 ankietowanych uprawnień rekonwersyjnych, tak jak
(69,9%), inną decyzję podjęłoby 19%, pozostałym żołnierzom. Najczęściej
a 11,1% uczestników badania wybrało wskazywanym przez badanych manka-
opcję trudno powiedzieć. W badaniach mentem służby w korpusie szeregowych
przeprowadzonych w 2008 roku po- jest to, że są oni traktowani jak żołnierze
wtórzyłoby wybór zawodu 50% żołnie- służby zasadniczej, a nie zawodowej.
rzy, 35,4% zdecydowałoby się na inną Zainteresowani uważają, że w przy-
profesję, a 14,6% nie udzieliło jedno- szłości ich korpus nie zyska istotnie na
znacznej odpowiedzi. Tym samym wyraź- atrakcyjności zawodowej i na znaczeniu
nie wzrosła satysfakcja z podjętej decy- w strukturze wojska.
zji o służbie zawodowej.
W ocenie własnej sytuacji zawodowej Motywy wyboru zawodu
w kontekście spełnienia oczekiwań zwią- żołnierza
zanych ze służbą zawodową, szeregowi Badania własne wśród szeregowych
najczęściej (59%) wypowiadali się, że zawodowych przeprowadzono w maju

8 M. Kofta, D. Doliński: Poznawcze podejście do osobowości. W: Psychologia. Red. J. Strelau. T. II, Gdańsk 2000, s. 18.
9 A. Brzezińska, J. Trempała: Wprowadzenie do psychologii rozwoju. W: Psychologia. Red. J. Strelau. T. I, Gdańsk 2000, s. 240.
10 A. Orzyłowska: Sytuacja społeczno-zawodowa szeregowych zawodowych. WBBS, Warszawa 2008.

138 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
2009 roku w dwóch jednostkach wojsko- Najczęściej takiej odpowiedzi udzielali
wych na terenie Dęblina. Objęto nimi stu ankietowani młodzi do 25 roku życia –
żołnierzy zawodowych (N=100). Do opra- 77,6%, kawalerowie – 72,4%, pochodze-
cowania wyników badań wykorzystano nia robotniczego – 65,5%, z wykształce-
pakiet SPSS for Windows. Analizy współ- niem średnim bez matury – 36,2%, o naj-
zależności prowadzono przy założeniu mniejszym stażu pracy – do roku – 44,8%
poziomu istotności statystycznej p<0,05. badanych.
Z zebranych danych wynika, że ankie- W następnej kolejności wskazywano
towani mają ukształtowane przekonania szacunek dla zawodu żołnierza zawodowe-
o motywach wyboru zawodu żołnierza go (51%). W tym wypadku również naj-
w korpusie szeregowych. Czynniki decy- więcej odpowiedzi padło od ludzi młodych
dujące o wyborze takiej profesji to przede – do 25 roku życia – 64,7%, kawalerów –
wszystkim: chęć szybkiego usamodziel- 62,7%, pochodzenia robotniczego – 62,7%,
nienia się, zainteresowanie problematyką z wykształceniem średnim z maturą –
wojska i obronności, przewidywane korzy- 52,9% oraz z najmniejszym stażem pracy
ści materialne, jakie są związane z wyko- – do roku – 43,1%.
nywaniem zawodu, tradycje rodzinne, Przewidywane korzyści materialne
wpływ (namowa) rodziny, kolegów, zna- wskazało 50% ankietowanych. Najczęściej
jomych, zbieg okoliczności (przypadek), odpowiedzi takie uzyskiwano od osób
możliwość podnoszenia kwalifikacji, nie- najmłodszych – do 25 roku życia – 70%,
dostanie się na uczelnię cywilną, niezdo- kawalerów – 64%, z pochodzeniem robot-
bycie matury w szkole średniej, szacunek niczym – 54%, z wykształceniem średnim
do zawodu żołnierza zawodowego i brak z maturą – 46%, oraz z najmniejszym
pracy na rynku cywilnym (rys.). stażem służby zawodowej – 42%.
Według ankietowanych o wyborze za- Pierwszy i trzeci z motywów to motywy
wodu decyduje chęć szybkiego usamo- zewnętrzne, mające charakter instrumen-
dzielnienia się (58% odpowiedzi). talny. Ich istotą jest traktowanie zawodu

Niedostanie się na uczelnię cywilną

Zbieg okoliczności (przypadek)

Wpływ (namowa) rodziny, kolegów, znajomych

Tradycje rodzinne

Niezdobycie matury w szkole średniej

Możliwość podnoszenia kwalifikacji

Zainteresowanie problematyką
wojska i obronnoiści

Brak pracy na rynku cywilnym

Przewidywane korzyści materialne

Szacunek do zawodu żołnierza zawodowego

Chęć szybkiego usamodzielnienia się

0 10 20 30 40 50 60 70 %

Rys. Motywy wyboru zawodu w korpusie szeregowych zawodowych

Kwartalnik Bellona 1/2010 139


Edukacja
żołnierza zawodowego jako środka do kształceniem średnim z maturą – 58,8%,
osiągania innych celów. ze stażem pracy 2–3 lata – 41,2%.
Ważne w wyborze zawodu dla części ba- W wypadku odpowiedzi na pytanie
danych były również inne czynniki. Brak o plany i osiągnięcia związane ze służbą
pracy na rynku cywilnym ma związek zawodową 60% respondentów wskazuje
z wyborem zawodu u 45% respondentów. na uzyskanie kolejnych, wyższych stopni
Na zainteresowanie problematyką wojska wojskowych, podczas gdy dla 58% najważ-
i obronności wskazuje natomiast 44% ba- niejszym celem jest podpisanie kolejnego
danych. Średnio co trzeci badany (34%) kontraktu w korpusie szeregowych zawo-
twierdzi, iż o wyborze zawodu żołnierza dowych, a dla ponad połowy (55%) awan-
zawodowego w korpusie szeregowych za- sowanie na kolejne, wyższe stanowisko
wodowych zdecydowały możliwości pod- służbowe. Mianowania na wyższe stopnie
noszenia kwalifikacji. Mniejszy wpływ wojskowe są najważniejsze dla: najmłod-
odegrały takie czynniki, jak: niezdobycie szych wiekiem, do 25 lat, i kawalerów –
matury w szkole średniej – 16%, tradycje 61,7%, z pochodzeniem robotniczym
rodzinne – 15%, namowa rodziny (kole- – 60%, z wykształceniem średnim z ma-
gów, znajomych) – 14%, oraz zbieg oko- turą – 58,3% oraz o najkrótszym stażu
liczności (przypadek) – 12%. służby – 41,7%.

Najczęściej wskazywanym przez zawodowych *

szeregowych mankamentem ich służby jest to, * *


że są oni traktowani jak żołnierze Ze szczegółowej analizy zmiennych wy-
służby zasadniczej. nika, że motywy wewnętrzne, takie jak
szacunek dla zawodu żołnierza zawodowe-
go oraz zainteresowanie problematyką
Na pytanie o ponowny wybór zawodu wojska i obronności, były mniej istotne.
żołnierza 56% respondentów stwierdziło, Silnej motywacji zewnętrznej towarzyszy-
że po raz kolejny podjęliby taką decyzję ły trafne oceny wyboru zawodu (80%
(wartości maksymalne uzyskali: osoby badanych wybrałoby ponownie ten za-
młode do 25 lat – 71,4%, kawalerowie – wód). Dla ponad połowy respondentów
64,3%, z pochodzeniem robotniczym rzeczywistość zawodowej służby wojsko-
– 58,9%, z wykształceniem średnim z ma- wej okazała się lepsza i zgodna z wyobra-
turą oraz z najkrótszym stażem pracy – do żeniami przed rozpoczęciem tej służby.
roku – 48,2%), 24% badanych odpowie- Badania wykazały, że spośród ankieto-
działo, że raczej wybraliby ponownie wanych trzon korpusu szeregowych zawo-
zawód żołnierza, z kolei 16% wskazało na dowych stanowią ludzie młodzi do 25 lat,
niezdecydowanie, a tylko 4% raczej wy- stanu wolnego, pochodzenia robotnicze-
brałoby inny zawód. Wyniki wskazują go, z wykształceniem średnim z maturą,
na pozytywny odbiór zawodu żołnierza o krótkim stażu pracy – do roku. Dla nich
zawodowego. najistotniejszym celem w przyszłości jest
Wśród badanych 34% uznało, że rzeczy- awans i podpisanie kolejnych kontraktów.
wistość służby wojskowej okazała się Wtórnymi celami jest kontynuacja
zgodna z wcześniejszymi wyobrażeniami, nauki w szkołach podoficerskich, oficer-
jedna czwarta wskazała, że jest lepsza, ale skich lub akademiach wojskowych.
taka sama grupa oceniła, że jest gorsza. Również ukończenie studiów cywilnych
Prawie co piątej osobie z kolei było trud- wydaje się mało istotne dla badanych
no powiedzieć. respondentów. Zainteresowaniem cieszy
Na grupę pierwszą składają się osoby: się chęć podnoszenia sprawności w posłu-
do 25 lat – 64,7%, kawalerowie – 52,9%, giwaniu się językiem angielskim oraz
z pochodzeniem robotniczym – 50%, z wy- pełnienie służby w ramach misji pokojo-
wych i stabilizacyjnych. g

140 Kwartalnik Bellona 1/2010


Operacja czy misja
pokojowa?
Tematyce działań sił zbrojnych poza granicami kraju poświęcono już wiele miejsca. Jednak nadal otwarte
pozostaje pytanie, w jakiego typu operacjach uczestniczą żołnierze sił koalicyjnych. Szczegółowa klasyfi-
kacja operacji pokojowych oraz misji pokojowych, z jednej strony pozwala na ich rozróżnienie, z drugiej –
lepiej zrozumieć specyfikę ich realizacji.

Much attention has been paid to the armed forces’ operations abroad. However, one question
remains openy: in what kind of operations do coalition troops participate? A specific
ANNA MILER classification of peace operations and peace missions enables to differentiate between them, and
better understand the way they are carried out.
wykładowca na Wydziale
Dowodzenia i Operacji
Morskich Akademii
Marynarki Wojennej w Gdyni.

Ś
Absolwentka kierunku wiat na przełomie wieków nie okazał konieczność zastosowania nowych metod
stosunki międzynarodowe się wolny od kryzysów, konfliktów i środków do rozwiązania problemów za-
tej uczelni. Laureatka
XII edycji Konkursu im. prof. oraz wojen. Zmiany polityczno-mili- grażających bezpieczeństwu. Zmieniły się
Remigiusza Bierzanka. tarne, które miały miejsce w Europie i na w związku z tym się rodzaj i istota prowa-
świecie, nie przyniosły jednak rozwiązania dzonych operacji (tab. 1).
problemów społeczeństwa. Konflikty zbroj- Na podstawie dokumentów o działalności
ne i wojny nadal są metodą i sposobem na ONZ w artykule dokonano syntezy wnio-
ich rozstrzyganie. Dlatego też ważnym sków dotyczących pojęć: operacje pokojowe
czynnikiem zaprowadzenia pokoju na świe- i misje pokojowe. Wskazano, że określenia
cie jest wysyłanie misji pokojowych oraz te często są używane zamiennie, co jak się
prowadzenie operacji pokojowych w rejo- wydaje, jest spowodowane stopniem złożo-
nach dotkniętych konfliktem zbrojnym. ności wymienionych terminów oraz różno-
Do niedawna Organizacja Narodów rodnością ich definicji, a czasami wręcz
Zjednoczonych (ONZ) była jedyną instytu- braku uściślenia znaczenia poszczególnych
cją międzynarodową, która prowadziła dzia- terminów3. Definicje leksykalne różnicują
łania na rzecz pokoju w celu utrzymania bez- natomiast te dwa pojęcia: misja to ważne
pieczeństwa na świecie (VI i VII rozdział zadanie do spełnienia, posłannictwo, misja
Karty Narodów Zjednoczonych). Później polityczna, natomiast operacja to zaplano-
tym problemem zainteresowały się orga- wana akcja wojskowa wykonana przez
nizacje regionalne: Organizacja Bezpieczeń- oddział żołnierzy albo przez całą armię, ma-
stwa i Współpracy w Europie (KBWE/ jąca na celu zdobycie określonego punktu
OBWE) (1), Unia Afrykańska (UA) (2), strategicznego4.
Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) Wynika z tego, że misja dotyczy działal-
(3). Dzisiaj działania na rzecz pokoju podej- ności i aktywności politycznej, a operacja –
muje również Organizacja Traktatu Północ- sfery militarnej – jako wsparcie działań
noatlantyckiego (NATO)1 i Unia Europejska politycznych w celu zapobiegania kryzysom
(UE)2. Przez lata zmieniły się zapisy w do- i rozwiązywania konfliktów. W takim wy-
kumentach dotyczące utrzymania porządku padku można przyjąć, że misja pokojowa to:
i ładu międzynarodowego. Wymusiło to każda działalność służąca zarówno pokojo-

1 Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) – organizacja polityczno-wojskowa powstała 24 sierpnia 1949 roku w wyniku podpisania Traktatu Północnoatlantyckiego
przez dziesięć krajów europejskich: państw członków Unii Zachodniej (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania) oraz Danię, Islandię, Norwegię, Portugalię,
Włochy, USA i Kanadę. Początkowo celem istnienia organizacji, na mocy traktatu waszyngtońskiego, była obrona militarna przed atakiem ZSRR.
2 Unia Europejska (UE) – powstała 1 listopada 1993 roku na mocy traktatu z Maastricht. Jest to gospodarczo-polityczny związek demokratycznych krajów europejskich

(dwudziestu siedmiu od 1 stycznia 2007 r.), będący efektem wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej zapoczątkowanej po drugiej wojnie
światowej. Jest unikatową formą tego typu na świecie, ma 30% udział w produkcie światowym brutto.
3 Międzynarodowe operacje pokojowe. Red. D. Kozerawski. Warszawa 2003, s. 21.
4 Ibidem.

Kwartalnik Bellona 1/2010 141


Edukacja
Tabela 1. Generacje operacji pokojowych
III generacja IV generacja
I generacja II generacja
wymuszenie działania
tradycyjne wielofunkcyjne
pokoju antyterrorystyczne
rozdział VI artykuł 5
rozdział VI rozdział VII
i częściowo VII Traktatu Północno-
Karty Narodów… Karty Narodów…
Karty Narodów… atlantyckiego
•  obserwacja •  tworzenie •  zapewnienie •  wymuszenie •  interwencja
i przestrzeganie i kontrola strefy bezpieczeństwa sankcji zbrojna w reakcji
porozumienia buforowej między i tymczasowej •  zapewnienie na akty
o przerwaniu stronami administracji bezpieczeństwa terrorystyczne
działań •  monitorowanie •  nadzorowanie dla akcji (ugrupowań,
•  meldowanie ograniczeń rozbrojenia humanitarnych państw)
o naruszeniach w uzbrojeniu stron i demobilizacji •  interwencja
porozumienia w określonych stron zbrojna przeciw
•  mediacje strefach •  ochrona agresji
między stronami i nadzorowanie
wyborów

Źródło: Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003 – wybrane
problemy. Red. D. Kozerawski. Warszawa 2004, s. 40.

WYJAŚNIENIE NR 1 wi i bezpieczeństwu, jak też rozwiązywaniu regionalne zmierzają do zapewnienia


Organizacja Bezpieczeństwa konfliktów między państwami lub wewnątrz pokoju na obszarze dotkniętym konfliktem
i Współpracy w Europie – państw5. zbrojnym. Są one jednym ze skutecznych,
europejska organizacja Duży wpływ na organizację i przebieg a zarazem najbardziej znanym elementem
utworzona w 1994 roku w wy- działań na rzecz pokoju ma kilka istotnych działalności organizacji międzynarodowych
niku przekształcenia KBWE
(Konferencji Bezpieczeństwa czynników. Najważniejsze to zgoda obu zmierzających do utrzymania pokoju.
i Współpracy w Europie). stron konfliktu na ich prowadzenie. Siły Definicja operacji pokojowych nie zosta-
Jej zadaniem jest pokojowe muszą zachować bezstronność ła do dzisiaj oficjalnie określona i zapisana
zapobieganie powstawaniu wobec stron konfliktu i użycia siły. Ma to przez Organizację Narodów Zjednoczonych,
konfliktów w Europie.
duży wpływ na podział operacji i zadań, dlatego termin ten jest używany w różnych
jakie mają do wykonania w ramach opera- znaczeniach.
cji pokojowych uczestnicy wielonarodowych Jedno z nich mówi, że operacja pokojowa
sił pokojowych. Należy do nich zaliczyć: to: zapobieganie, ograniczenie i zakończe-
udzielanie pomocy ofiarom konfliktów, nie działań wojennych między państwami
szkolenie i nadzorowanie obywatelskich sił bądź wewnątrz państw za pośrednictwem
policyjnych, nadzorowanie przestrzegania interwencji trzeciej strony, zorganizowanej
praw człowieka, organizowanie wyborów, i kierowanej przez organizacje międzynaro-
budowanie porozumienia pomiędzy zwa- dowe przy użyciu międzynarodowego perso-
śnionymi stronami, rozbrajanie i demo- nelu wojskowego, policji lub personelu
bilizację, udzielanie pomocy uchodźcom cywilnego, podejmowanej w celu przy-
w powrocie do domów, pomoc w odbudo- wrócenia i utrzymania pokoju6.
wie zniszczonych krajów, oczyszczanie pól W niektórych dokumentach ONZ z po-
WYJAŚNIENIE NR 2 minowych. czątku jej działalności zamiast terminu
Unia Afrykańska organizacja operacje pokojowe możemy znaleźć opera-
międzynarodowa Operacje pokojowe cje z udziałem personelu wojskowego lub
o charakterze politycznym, Filozofia pokojowego rozkwitu społe- operacje polowe Narodów Zjednoczonych,
wojskowym i gospodarczym,
obejmująca swym zasięgiem czeństw i narodów była obecna już w cza- w których ramach międzynarodowy per-
wszystkie państwa afrykańskie sach starożytnych. Odwieczna chęć wyklu- sonel cywilny i (lub) wojskowy rozmieszczo-
(oprócz Maroka), powołana czenia siły z relacji między państwami jest ny jest za zgodą ONZ w celu pomocy
w miejsce Organizacji Jedności stałym i niedościgłym marzeniem wielu i rozwiązania istniejących lub potencjalnych
Afrykańskiej 9 lipca 2002 roku
na szczycie w Durbanie.
pokoleń polityków. Z niego też zrodziła się konfliktów międzynarodowych lub konflik-
idea operacji pokojowych. Podejmowane tów wewnętrznych mających wyraźny
przez organizacje międzynarodowe lub wymiar międzynarodowy7.

5 Ibidem, s. 22.
6 Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003 – wybrane problemy. Red. D. Kozerawski. Warszawa 2004, s. 38.
7 B. Balcerowicz: Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych. Warszawa 2006, s. 154.

142 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
W literaturze można się doliczyć kilkuna- militarnym, paramilitarnym lub niemilitar-
stu różnych definicji, które określają opera- nym, stosowane przez ONZ dla utrzymania
cje pokojowe. Jedną z nich jest operacja lub przywrócenia międzynarodowego poko-
pokojowa ONZ. Jest to: użycie wielonarodo- ju i bezpieczeństwa, bądź to przez zmianę sy-
wych sił wojskowych i cywilnych pod nad- tuacji stanowiącej groźbę dla pokoju, bądź WYJAŚNIENIE NR3

zorem ONZ w celu rozwiązania konfliktów to w celu ułatwienia pokojowego załatwia- Wspólnota Niepodległych
wewnętrznych lub między państwami. nia sporu, bądź też dla zainicjowania akcji Państw organizacja
międzynarodowa powstała
Działania ONZ mają na celu wprowadzenie w związku z groźbą naruszenia pokoju.[…]. 21 grudnia 1991 roku na
lub nadzorowanie realizacji postanowień do- Pojęcie operacji pokojowej obejmuje rów- terenie większości państw
tyczących przerwania działań wojennych, nież różnorodne i zwykle mniejsze, nieuzbro- dawnego Związku
rozdzielenia wojsk, całkowitego lub częścio- jone misje pokojowe, jak grupy obserwato- Radzieckiego. Powołano ją na
mocy tak zwanego układu
wego rozwiązania konfliktu oraz często za- rów, komisje śledcze, świadczenie dobrych białowieskiego
bezpieczenia pomocy humanitarnej8. usług, komisje koncyliacyjne itp.10. z 8 grudnia 1991 roku.
Inna definicja przedstawia operacje poko- Badania dowodzą, że operacje pokojowe
jowe jako przedsięwzięcia podejmowane dla to: działanie społeczności międzynarodowej
utrzymania lub przywrócenia pokoju i bez- z użyciem instrumentów nacisku polityczne-
pieczeństwa na obszarze konfliktów między- go i militarnego na strony konfliktu za ich
narodowych. Chociaż zakładają one użycie zgodą. Ich istotą jest polityczne i militarne
personelu wojskowego (tzw. błękitnych be- wspieranie pokojowego rozstrzygania spo-
retów), ich celem nie jest stosowanie przy- rów przy założeniu, że strony konfliktu
musu. […]. Wymagają zawsze zgody pań- zmierzają do pokojowych rozstrzygnięć na
stwa (państw), na obszarze którego są prze- warunkach prawa międzynarodowego11.
prowadzone9. W literaturze podaje się też, że operacje
W XXI wieku nadal funkcjonuje kilka de- pokojowe to: działania z ograniczonym uży-
finicji operacji pokojowych i ich rodzajów. ciem sił zbrojnych, podejmowane przez
Jest to spowodowane różnicami w ocenie społeczność międzynarodową w celu utrzy-
czynników przez organizacje czy państwa, mania lub przywrócenia pokoju w rejonie
które biorą udział w operacjach pod auspi- konfliktu12.
cjami ONZ (tab. 2). Pierwszą operacją pokojową, ustanowio-
Z literatury wynika, że operacje pokojo- ną przez ONZ na podstawie rezolucji
we ONZ oznaczają środki o charakterze S/RES/50 z 29 maja 1948 roku, była

Tabela 2.Typologia współczesnych operacji pokojowych


Wielka
ONZ NATO USA Kanada Rosja Polska
Brytania
Dyplomacja Zapobieganie Wsparcie Misje Ustanowienie Mediacja
prewencyjna konfliktom dyplomacji obserwacyjne pokoju i obserwacja
Tworzenie Tworzenie Utrzymanie Obecność
pokoju pokoju pokoju wojskowa
Rozszerzone Wzmożona
Utrzymanie Utrzymanie Utrzymanie Utrzymanie Utrzymanie
utrzymanie obecność
pokoju pokoju pokoju pokoju pokoju
pokoju wojskowa
Wymuszanie Wymuszanie Wymuszanie Przymuszenie Interwencja
pokoju pokoju pokoju do pokoju zbrojna
Budowanie Budowanie
pokoju pokoju
Pomoc
humanitarna

Źródło: Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–2003 – wybrane problemy.
Red. D. Kozerawski. Warszawa 2004, s. 40.

8 Cz. Marcinkowski: Operacje pokojowe na początku XXI wieku. Warszawa 2004, s. 26.
9 Ibidem.
10 L. Zapałowski: Operacje pokojowe ONZ. Kraków 1989, s. 38–40.
11 A. Czupryński: Charakter przyszłych operacji. „Przegląd Wojsk Lądowych” 2005 nr 1, s. 90.
12 Międzynarodowe operacje…, s. 23.

Kwartalnik Bellona 1/2010 143


Edukacja
Organizacja Nadzorująca Rozejm Narodów operacja prowadzona przez Europian Union
Zjednoczonych (United Nations Truce Force in Bosnia and Herzegovina –
Supervision Organization – UNTSO). „Althea”;
Wojskowi obserwatorzy zajęli pozycje na —  tworzenie pokoju (peacemaking) –
Bliskim Wschodzie (Izrael, Syria, Liban) działania dyplomatyczne wykonywane po
w celu monitorowania zawieszenia broni, wybuchu konfliktu. Mają na celu doprowa-
nadzorowania porozumień rozejmowych, dzenie do zaprzestania walk i zawarcia ugo-
a także zapobiegania incydentom. Obecnie dy pokojowej. Taki charakter ma, na przy-
UNTSO współpracuje także z pozosta- kład, Misja Organizacji Narodów Zjedno-
łymi misjami pokojowymi działającymi czonych w Etiopii i Erytrei (United Nations
w regionie. Mission in Ethiopia and Eritrea –
Bardzo ważnym elementem przeprowa- UNMEE);
dzenia działań na rzecz pokoju jest również —  utrzymanie pokoju (peacekeeping) –
poznanie zasad i warunków uczestniczenia łagodzenie i ograniczenie, a także zakończe-
różnych rodzajów sił zbrojnych w opera- nie działań zbrojnych pomiędzy uczestnika-
cjach. To pozwoli na zdefiniowanie wyma- mi konfliktu. Prowadzi się je na podstawie
gań przyszłych operacji. Zostały one podzie- rozdziału VI Karty Narodów Zjednoczonych.
lone na rodzaje operacji (rys. 1). Zadanie tego typu jest przypisane, na
NATO może również brać udział w ope- przykład, Grupie Obserwatorów Wojsko-
racjach pokojowych zgodnie z własną wych Organizacji Narodów Zjednoczonych
procedurą, gdyż dysponuje odpowiednim w Indiach i Pakistanie (United Nations
potencjałem. W dokumentach sojuszniczych Military Observer Group in India and
zamiast terminu operacje pokojowe używa Pakistan – UNMOGIP);
się pojęcia operacje wspierania pokoju —  wymuszanie pokoju (peace enforce-
(peace suport operations). Zostały one po- ment) – działania, których podstawą jest
dzielone według typów zadań, którymi są: rozdział VII Karty Narodów Zjednoczonych.
—  zapobieganie konfliktom (conflict Polegają na wykorzystaniu militarnych
prevention) – działania określone w rozdzia- środków w celu przywrócenia pokoju na
le VI Karty Narodów Zjednoczonych. obszarze dotkniętym konfliktem zbrojnym,
Obejmują monitorowanie i obserwacje, na przykład Pierwsza Operacja Organi-
misje dyplomatyczne, inspekcje, na przykład zacji Narodów Zjednoczonych w Somalii
(United Nations Operation in Somalia I –
UNOSOM I);
—  budowanie pokoju (peacebuilding) –
OPERACJA działania podejmowane po zakończeniu kon-
to organizacyjna forma wspierania zamierzeń politycznych fliktu w celu utrwalenia i umocnienia roz-
kraju narzędziami i metodami walki zbrojnej wiązań politycznych, aby uniknąć jego od-
nowienia, na przykład Misja Wsparcia
Narodów Zjednoczonych w Afganistanie
(United Nations Assistance Mission in
Afghanistan – UNAMA);
według kryterium celu działań —  pomoc humanitarna (humanitarian
aid) – działania wykonywane, aby zapewnić
pomoc ludności w zaistniałej sytuacji, przede
wszystkim, gdy nie ma jej ze strony
pobić przeciwnika usunąć lub stabilizować
neutralizować władz13.
lub samemu nie dać sytuację między
się pobić przyczyny stronami sporu Pierwszą operacją pokojową prowadzo-
ną przez NATO była operacja Wielo-
narodowych Sił Implementacyjnych
(Implementation Force – IFOR) w Bośni
OPERACJE OPERACJE i Hercegowinie. Działania operacyjne
OPERACJE
REAGOWANIA POKOJOWE trwały od 20 grudnia 1995 roku do
WOJENNE
KRYZYSOWEGO 20 grudnia 1996 roku. Celem była kontro-
la wprowadzenia w życie ustaleń konfe-
Źródło: A. Czupryński: Charakter przyszłych operacji. „Przegląd Wojsk Lądowych” 2005 nr 1, s. 90.
rencji z Dayton, która kończyła wojnę
Rys. 1. Rodzaje operacji w Bośni. Zadaniem IFOR w ramach

13 F. Gągor, K. Paszkowski: Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP. Warszawa 1998, s. 46.

144 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
operacji „Wspólny wysiłek” było bez- Zjednoczonych, oraz na tym, że nie wyróż-
pieczne wykonanie planu pokojowego. niają agresora i ofiary, a siły pokojowe
31 stycznia 1992 roku sekretarz general- zachowują status neutralności. Czynniki te
ny ONZ po raz pierwszy zdefiniował termin pozwoliły na rosnące zainteresowanie
operacje pokojowe ONZ w dokumencie i zaangażowanie błękitnych beretów oraz
„Program dla pokoju” Według niego, ope- danie nadziei na lepsze jutro ludziom do-
racją pokojową jest powstrzymywanie, tkniętym cierpieniem.
zahamowanie lub spowodowanie zaprzesta-
nia działań wojennych, toczonych pomiędzy Misje pokojowe
krajami lub w granicach kraju, za pośred- Jednym z elementów opanowania sytuacji
nictwem bezstronnej interwencji strony trze- kryzysowych oraz konfliktów zbrojnych jest
ciej. Celem operacji jest nakłonienie stron również misja pokojowa. Jest to rodzaj
biorących udział w konflikcie do jego roz- operacji pokojowych, o charakterze media- Fenomen
wiązania przez zastosowanie środków dy- cyjno-monitorującym lub obserwacyjno-
plomatycznych, polityczno-ekonomicznych -nadzorującym realizowanych przez niewiel-
operacji
lub militarnych oraz utrzymanie lub przy- ką liczbę personelu (od kilku do kilku- pokojowych
wrócenie pokoju14. dziesięciu osób)16. Główną cechą misji opiera się na użyciu
W 1996 roku waszyngtoński Instytut pokojowych jest wcześniejsze użycie środ- międzynarodowych sił
Badań nad Obroną Narodową podjął się ków dyplomatycznych. Dopiero wtedy pokojowych, które
uporządkowania terminologii operacji poko- mogą powstać warunki do prowadzenia dzia- funkcjonują na mocy
jowych. Według niego, operacje pokojowe łań na rzecz pokoju. Wieloletnie doświad- określonego mandatu
zostały podzielone na cztery typy: czenia ukazują, że misje pokojowe są Organizacji Narodów
—  operacje utrzymania pokoju (peace- skuteczne, gdy mają mandat międzynarodo- Zjednoczonych, oraz na
keeping operations) – działalność, która wej organizacji i są zaangażowane w nie tym, że nie wyróżniają
obejmuje przeprowadzenie misji obserwa- siły międzynarodowe. Niestety, nie gwaran- agresora i ofiary, a siły
cyjnych, a także operacji rozdzielających tuje to sukcesu, ważne jest, aby właściwie pokojowe zachowują
walczące strony po zawarciu przez nie po- określić mandat do konkretnej sytuacji. status neutralności.
rozumienia; Misje pokojowe są systemem pomocy dla
—  operacje ambitniejsze (more ambitio- krajów dotkniętych konfliktem zbrojnym
us operations) – określone jako działalność dzięki wykreowaniu warunków trwałego
obejmująca pomoc w okresie przejściowym, pokoju. Uczestnicy międzynarodowych
tak zwane operacje budowania pokoju misji pokojowych – personel wojskowy, po-
(peace-building operations); licyjny, cywilny z wielu krajów – obserwu-
—  ochronę akcji humanitarnych (huma- ją i nadzorują przebieg postępowań pokojo-
nitarian operations); wych, które rozwijają się po zakończeniu
—  wymuszanie pokoju (peace enforce- konfliktu, a także pomagają ich byłym
ment)15. uczestnikom we wdrażaniu uzgodnień
Polska należy do głównych państw, któ- pokojowych, które podpisali. Taka pomoc
re uczestniczą w międzynarodowych woj- przyjmuje różne rodzaje i obejmuje, między
skowych operacjach pokojowych i humani- innymi, wprowadzanie umów dotyczących
tarnych na świecie. Pierwszą operacją podziału władzy, środki mające na celu
pokojową, w której brali udział Polacy, by- odbudowę zaufania, umacnianie rządów
ła Komisja Nadzorcza Państw Neutralnych prawa, pomoc w organizowaniu wyborów,
(Neutral Nations Supervisory Armistice a także w rozwoju społecznym i ekono-
Commission – NNSC/Korea). Działania micznym.
rozpoczęły się 27 lipca 1953 roku w Korei. Na podstawie literatury można wyszcze-
Naszym obserwatorom wojskowym powie- gólnić kilka znaczeń terminu misja (łac. mi-
rzono nadzorowanie i przestrzeganie poro- sio – posłanie, wysłanie). Jest to:
zumienia o rozejmie na Półwyspie —  ważne zadanie wyznaczone do wyko-
Koreańskim. nania, posłannictwo;
Fenomen operacji pokojowych opiera się —  przedmiot aspiracji, czyli trwałych
na użyciu międzynarodowych sił pokojo- dążeń organizacji (systemu), określony zwy-
wych, które funkcjonują na mocy określo- kle w akcie erekcyjnym lub w statucie jako za-
nego mandatu Organizacji Narodów kres jej społecznie pożądanej działalności;

14 J. Karpowicz: Militarny aspekt wsparcia operacji pokojowych. „Myśl Wojskowa” 2000 nr 3, s. 26.
15 Międzynarodowe operacje…, s. 22.
16 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Red. B. Balcerowicz. Warszawa 2002, s. 67.

Kwartalnik Bellona 1/2010 145


Edukacja
—  ważne zadanie powierzone komuś, oraz statusowi dyplomatycznemu obserwa-
zwłaszcza wymagające wyjazdu do innego torów wojskowych misje te są dość skutecz-
kraju osoby, która je wykonuje; ne i mogą być prowadzone także przez takie
—  misje wojskowe – jednostki wojskowe organizacje międzynarodowe, które nie
kierowane na zaproszenie drugiego państwa posiadają odrębnego aparatu administra-
lub na zlecenie organów międzynarodo- cyjnego, jakim np. dysponuje ONZ. Dlatego
wych […] do nadzorowania układów rozej- też, oprócz ONZ, misje takie organizują
mowych […]; OBWE, UZE i UE18.
—  przedstawicielstwo państwa działające Natomiast siły pokojowe składają się z jed-
na terenie innego państwa w określonym ce- nostek piechoty uzbrojonej w lekką broń
lu, także siedziba tego przedstawicielstwa17. i wzmocnionych jednostkami wsparcia
Przez misje sił zbrojnych można poznać logistycznego. Wykorzystanie ich ma na
trwałe i główne cele narodowe i państwowe, celu zapobieganie dalszym walkom i utrzy-
dla których osiągnięcia tworzy się je i utrzy- manie zawieszenia broni. Siły pokojowe są
muje. skuteczne tylko wtedy, gdy zwaśnione
Tymczasem Organizacja Narodów strony chcą zakończyć konflikt.
Zjednoczonych w praktyce wyodrębniła Powszechnie przyjęto definicje rodzajów
dwie kategorie związane z misjami pokojo- misji pokojowych (rys. 2), które znalazły się
wymi (nieprzewidzianych Kartą…): misje w raporcie sekretarza generalnego ONZ
obserwacyjne, na przykład Misję Obser- z 1992 roku:
wacyjną Unii Europejskiej w Gruzji —  dyplomacja prewencyjna (preventive
(European Union Monitoring Mission in diplomacy) – oznacza działanie mające
Georgia – EUMM) i siły pokojowe (konflikt zapobiegać powstawaniu sporów między
zbrojny na Krecie w latach 1897–1898). stronami, przeciwdziałać przeradzaniu się
Misje obserwacyjne cechują się manda- istniejących sporów między stronami
tem międzynarodowym, składem międzyna- w otwarty konflikt;
rodowym oraz tym, że ich obecność musi —  tworzenie pokoju (peacemaking) – dzia-
być zaakceptowana przez strony konfliktu. łanie mające doprowadzić do porozumienia
Dodatkową ich cechą jest stosunkowo niskie nieprzyjacielskich stron, głównie za pomocą
obciążenie finansowane w porównaniu środków pokojowych, które są przewidziane
z operacjami z udziałem wojsk. Jednak w rozdziale VI Karty Narodów Zjedno-
dzięki małej liczebności i dużej mobilności czonych;
—  utrzymanie pokoju (peacekeeping) –
oznacza rozmieszczenie sił ONZ w terenie
objętym konfliktem za zgodą wszystkich za-
DYPLOMACJA PREWENCYJNA interesowanych stron. Siły ONZ obejmują
zwykle personel wojskowy lub (i) policyjny
TWORZENIE POKOJU
oraz komponent cywilny. Utrzymanie poko-
ju jest techniką, która poszerza możliwości,
zarówno zapobiegania konfliktowi, jak i two-
UTRZYMANIE POKOJU rzenia pokoju;
—  budowanie pokoju po konflikcie (post-
conflict peace building) – rozumiane jako
BUDOWANIE POKOJU PO ZAKOŃCZENIU KONFLIKTU działanie przy życiu środków politycznych,
dyplomatycznych, ekonomicznych oraz
pomocy technicznej, m.in. takich jak: demi-
WYMUSZANIE POKOJU
litaryzacja, kontrola broni ręcznej, reforma
instytucjonalna, poprawa systemu policyj-
nego i sądowego, nadzorowanie praw czło-
wieka, reforma systemu wyborczego, rozwój
MISJE POKOJOWE społeczno-gospodarczy;
—  wymuszenie pokoju (peace enforce-
ment) – rozumiane jako rozmieszczenie sił
ONZ w rejonie sporu (konfliktu), za porozu-
mieniem wszystkich zainteresowanych stron
Rys. 2. Spektrum współczesnych misji pokojowych
17 J. Flis: O misjach, funkcjach, celach i zadaniach sił zbrojnych. „Zeszyty Naukowe ” AON 2004 nr 1, s. 10.
18 Cz. Kącki: Siły wielonarodowe do misji pokojowych. Warszawa 2003, s. 10.

146 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
na poziomie strategicznym, ale z możliwo- nie informacji o naruszeniach praw czło-
ścią braku jego przestrzegania na poziomie wieka, doradztwo w sprawach prawnych
lokalnym. Dlatego też zakłada się, że jed- i konstytucyjnych, wspieranie dialogu władz
nostki wymuszania pokoju mogą być z przedstawicielami społeczeństwa.
upoważnione do użycia siły przy realizacji Misje obserwacyjne są prowadzone
danego mandatu19. przede wszystkim w fazie zawieszenia
Obecnie stosowanie wymienionych stra- konfliktu. Skupiają się na obserwacji i nad-
tegii jest bardzo złożone. zorowaniu przestrzegania podjętego porozu-
Potrzeba przeprowadzenia misji pokojo- mienia o przerwaniu ognia. Działalność
wych jest konsekwencją działań zmie- ogranicza się do obserwacji oraz meldowa-
rzających do stłumienia konfliktu między nia o naruszeniach takiego porozumienia,
skłóconymi stronami. W takim wypadku a także pośrednictwa we wspólnych kontak-
szczególną rolę odgrywają mediacje i obser- tach stron konfliktu. Aktywność media-
wacje – tabela 3. Na podstawie mandatu cyjną prowadzi się głównie w celu wyjaś-
opartego na postanowieniach rozdziału VI nienia incydentów. Przykładem jest misja
Karty Narodów Zjednoczonych ustanowio- Grupy Obserwatorów Organizacji Narodów
no na określony czas: misje mediacyjno-mo- Zjednoczonych w Libanie (United Nations
nitorujące, obserwacyjne, obserwacyjno- Observation Group in Lebanon – UNOGIL),
-nadzorujące. która trwała od czerwca do grudnia 1958
Misje mediacyjno-monitorujące są pro- roku. Obserwatorzy zajęli pozycje na grani-
wadzone przede wszystkim w początkowych cy syryjsko-libańskiej i utworzyli swoje
fazach narastania konfliktu, jako nośnik posterunki w strefie granicznej. Do ich
wczesnego ostrzegania i zapobiegania lub zadań należało kontrolowanie transportu
w dalszych jego fazach w dążeniu umożli- osób i materiałów wojskowych na terenie
wienia zawarcia przez strony porozumienia przygranicznym.
pokojowego. Ważną cechą odróżniającą je Misje obserwacyjno-nadzorujące są
od misji obserwacyjnych jest zwiększona prowadzone przede wszystkim w fazie wy-
mobilizacja w działalności mediacyjnej, gasania konfliktu. Wykonywane zadania
a także doradztwo prawne i polityczne polegają na obserwacji i nadzorowaniu
wobec stron konfliktu, mające za zadanie realizacji postanowień porozumienia poko-
pomoc w znalezieniu odpowiedniej metody jowego. Jedną z misji obserwacyjno-nadzo-
uniknięcia lub rozwiązania konfliktu. rujących była Druga Misja Weryfikacyjna
Przykładem jest misja Organizacji Bezpie- ONZ w Angoli (United Nations Angola
czeństwa i Współpracy w Europie w Federa- Verification Mission II – UNAVEM II),
cyjnej Republice Jugosławii (Kosowo, która trwała od czerwca 1991 roku do lute-
Sandżak, Wojwodina), którą przeprowadzo- go 1995 roku. Jej zadaniem było nadzoro-
no od września 1992 roku do czerwca 1993 wanie przebiegu wyborów, monitorowanie
roku. Głównymi jej zadaniami było: zbiera- działań miejscowej policji, nadzorowanie

Tabela 3. Mediacja i obserwacja


Misje mediacyjno- Misje obserwacyjno-
Rozdział Misje obserwacyjne
-monitorujące -nadzorujące
Karty Narodów Zjednoczonych
Rozdział VI
•  obserwacja rozwoju sytuacji •  obserwacja przestrzegania •  obserwacja realizacji
w rejonach zagrożonych porozumienia o przerwaniu ognia postanowień porozumienia
rozprzestrzenieniem się i meldowanie o przypadkach jego pokojowego,
konfliktów, naruszenia, •  nadzorowanie rozbrojenia
•  ułatwienie negocjacji stronom •  monitorowanie przestrzegania i demobilizacji sił walczących
Rodzaj działań (mandat) konfliktów w celu osiągnięcia praw człowieka, stron,
pokojowego rozwiązania przy •  pośrednictwo i nadzorowanie •  nadzorowanie organizacji
użyciu środków politycznych, wymiany jeńców. i przebiegu wyborów.
•  monitorowanie przestrzegania
praw człowieka; doradztwo
polityczne i prawne.

Źródło: F. Gągor, K. Paszkowski: Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP. Warszawa 1998, s. 65.

19 Ibidem, s. 15.

Kwartalnik Bellona 1/2010 147


Edukacja
przerwania ognia i nienaruszania poro- no-społecznymi na świecie. W czasie ich
zumienia pokojowego. pięćdziesięcioletniego istnienia zmieniały
Misje możemy także podzielić na misje się cele, rodzaje oraz sposoby ich wykony-
specjalne i wojskowe. wania. Duży wpływ miało na to środowisko,
Misja specjalna jest to: forma doraźnej w którym były wykonywane, podlegające
dyplomacji dwustronnej ujęta i przyjęta przez ciągłym zmianom, a efekty tych działań nie
Zgromadzenie Ogólne NZ w dniu 8 grudnia zawsze można było zaliczyć do udanych.
1969 r. Konwencją o Misjach Specjalnych Mimo upływu lat, od kiedy siły zbrojne
[…]. Wprowadziła ona na stałe do języka dy- różnych państw biorą udział w działaniach
Dyskusje na plomatycznego pojęcie „misja specjalna” na na rzecz pokoju, nie istnieje jednolita termi-
określenie osób powoływanych do wykona- nologia, która odróżniałaby różne typy ope-
temat misji nia doraźnego zadania. Ww. Konwencja de- racji od misji pokojowych. Każde państwo
pokojowych finiuje misję specjalną jako misję czasową re- posługuje się inną bazą pojęciową, na co
prezentującą państwo. Wysłana przez jedno duży wpływ ma ich rola i doświadczenie
trwają cały czas i nadal państwo do drugiego państwa za jego zgodą związane z uczestnictwem w różnych tego
będą trwały – tak długo, w celu wspólnego rozpatrzenia wspólnie nim typu działaniach.
jak długo będzie się określonych spraw albo wypełnienia wobec Przełom wieków dostarczył nam nowych
toczyła debata na temat niego określonego zadania. Współcześnie mi- konfliktów zbrojnych, które miały duży wpływ
roli organizacji sje specjalne spełniają zadania: 1. rozpatry- na dotychczasowe poglądy Organizacji
międzynarodowych, wanie określonych spraw występujących Narodów Zjednoczonych na ich rozwiązywa-
a także mechanizmów, w stosunkach między państwem wysyłającym nie. Dlatego rozwinęła ona współpracę
jakimi organizacje mogą i przyjmującym (np. rozstrzyganie sporów za- z OWBE, NATO z uwzględnieniem nowej ro-
się posługiwać w celu nim przybiorą one formę poważniejszego kon- li w systemie bezpieczeństwa i możliwości
utrzymania pokoju fliktu); 2. wypełnienie określonego zadania udziału jego członków w działaniach na rzecz
na świecie. (np. pilne przekazanie informacji, stanowiska pokoju. Z upływem lat przyłączyły się również
w określonej sprawie itp.); 3. reprezentowa- regionalne międzynarodowe organizacje, takie
nie państwa i jego władz w związku z uroczy- jak Unia Europejska i Unia Afrykańska.
stościami, ceremoniami odbywającymi się W pewnym sensie każda interwencja
w państwie przyjmującym20. żołnierzy sił pokojowych, bez względu na
Według Słownika terminów z zakresu bez- efekt ich działań na obszarach dotkniętych
pieczeństwa narodowego, misje wojskowe konfliktem zbrojnym, dawała politykom
to: przedstawicielstwa wojskowe kierowane możliwość podjęcia kroków dyplomatycz-
na zaproszenie dwóch państw dla wypełnie- nych w celu ustabilizowania sytuacji, a po-
nia ściśle określonych celów: doradczych, szkodowanym nadzieję na spokojną przy-
pomocniczych lub na zlecenie organizacji szłość.
międzynarodowych. Dla wypełnienia celów Współczesne działania na rzecz pokoju
kontrolnych lub rozjemczych21. skłaniają do refleksji nad realiami podejmo-
Dyskusje na temat misji pokojowych wania działań pokojowych. Rozwiązania
trwają cały czas i nadal będą trwały – tak pokojowe na obszarze konfliktu zbrojnego
długo, jak długo będzie się toczyła deba- wymagają długotrwałej obecności sił poko-
ta na temat roli organizacji międzynaro- jowych, a ustanowienie stanu bezpieczeń-
dowych, a także mechanizmów, jakimi stwa – konieczności nadzoru militarnego
organizacje mogą się posługiwać w celu ze strony sił pokojowych.
utrzymania pokoju na świecie. Misje po- Operacje pokojowe oraz misje pokojowe
kojowe są jednym z głównych czynników prowadzone od kilkudziesięciu lat pochła-
dostępnych dla społeczności międzynaro- niają wielkie środki materialne, a efekt w po-
dowej do rozwiązania konfliktów, a także staci wprowadzenia pokoju i przywrócenia
zapobiegania wojnom, kryzysom na ob- stanu sprzed konfliktu często jest wyjątko-
szarach nieustabilizowanych. Coraz więk- wo trudny do osiągnięcia. Jednakże „eks-
sze zapotrzebowanie na nie wiąże się z po- port” bezpieczeństwa jest ze względu na
trzebą określenia ich funkcji oraz charak- podane powody bardzo ważny. Dlatego
teru, a także miejsca w międzynarodowym istnieje ciągła potrzeba doskonalenia dzia-
systemie bezpieczeństwa. łań i szukania nowych rozwiązań, które
Działania na rzecz pokoju były i są niero- prowadziłyby do rozwiązywania kon-
zerwalnie powiązane z procesami politycz- fliktów.  g

20 A. Turek, J. Kunikowski: Bezpieczeństwo i dyplomacja – słownik terminów. Warszawa 2008, s. 70–71.


21 B. Balcerowicz: Słownik…, s. 67.

148 Kwartalnik Bellona 1/2010


Współpraca szkoleniowa
Armii Czerwonej
i Reichswehry
W okresie międzywojennym Armia Czerwona i Reichswehra ściśle ze sobą współpracowały. Jednakże ze
względu na uwarunkowania międzynarodowe współpraca ta odbywała się ona potajemnie. Niemieccy
żołnierze szkolili się na terenie Związku Radzieckiego w ośrodkach wybudowanych specjalnie na ich potrze-
by: w Kazaniu – szkoła pancerna, w Lipiecku – ośrodek lotniczy, w Wolsku – broń chemiczna. Strona
radziecka z kolei korzystała z nowych technologii dostarczanych przez stronę niemiecką. Oficerowie nie-
mieccy czy rosyjscy byli wzajemnie zapraszani do uczestnictwa w ćwiczeniach wojskowych. Obustronna
owocna współpraca bez zakłóceń trwała do 1933 roku. Ponowna , ale na mniejszą skalę, została wznowio-
na w 1939 roku.

ppłk dr
In the interwar period, the Red Army and Reichswehr worked together closely. However, due to the
DONAT KOWALSKI
international situation, their cooperation must have been kept in secret. German soldiers were trained
starszy specjalista w Oddziale
in the Soviet Union in the training centers built especially for that purpose: tank school – in Kazun,
Wychowawczym Inspektoratu
Wsparcia Sił Zbrojnych aviation center – in Lipetsk, and chemical weapons – in Volsk. The Russians benefited from new
w Bydgoszczy. Absolwent German technologies. Russian and German officers participated together in military trainings.
WSOWOPL w Koszalinie A mutual fruitful cooperation lasted uninterrupted until 1933. It was reactivated, though on
i Uniwersytetu a smaller scale, in 1939.
Warszawskiego. Doktorat

W
uzyskał na Wydziale
Dziennikarstwa i Nauk Europie, po zakończeniu pierw- pansji na zachód, który 31 stycznia 1920
Politycznych UW. Pełnił szej wojny światowej, nastąpiły roku stwierdził, że jeśli nie możemy na ra-
służbę, między innymi, istotne przeobrażenia społeczno- zie pomóc Rosji w rekonstrukcji granic jej
w 3 Warszawskiej Brygadzie
Rakietowej Obrony -polityczne i ekonomiczno-militarne, które dawnego imperium, z pewnością nie powin-
Powietrznej, instytucjach wycisnęły poważne piętno na Rosji niśmy jej w tym przeszkadzać1. Jego pew-
centralnych MON oraz i w Niemczech. W efekcie oba państwa utra- ność siebie wynikała z przekonania, że
w Ataszacie Wojskowym przy ciły status mocarstwowy, a w świadomości komunizm napotka w samych Niemczech
Ambasadzie RP w Mińsku oraz w sposobie myślenia rosyjskich i nie- skuteczny opór.
na Białorusi.
mieckich elit polityczno-wojskowych nastą- W krytycznych miesiącach 1920 roku, gdy
piły nieodwracalne zmiany. Polityczna trwała zwycięska bolszewicka ofensywa na
izolacja obu państw, w wypadku Rosji spo- Warszawę, generał Seeckt rozwijał plany
wodowana rewolucją bolszewicką, a Niemiec niemieckiej inwazji na Polskę, przed którą
przegraną wojną, paradoksalnie przyczyni- powstrzymywało go tylko zbyt wielkie ry-
ła się do powstania nowej platformy porozu- zyko. Właśnie z tego powodu, gdy bolsze-
mienia między nimi. Determinacja, z jaką wicy nieformalnie zaproponowali Niemcom
Niemcy dążyły do zmiany powojennego natychmiastową współpracę, Berlin zaofe-
status quo, stała się trwałym czynnikiem rował tylko „życzliwą” neutralność w wy-
ukształtowania tak zwanej wschodniej orien- padku bolszewickiej agresji na Polskę2.
tacji w polityce zagranicznej Berlina. 5 lipca 1920 roku, gdy trwały zaciekłe wal-
Kierownictwo niemieckiego Urzędu ki polsko-bolszewickie, Niemcy oficjalnie
Spraw Zagranicznych (Auswärtiges Amt) oświadczyli, że żadna pomoc dla Polaków
i Ministerstwa Obrony uważało niemiecko- przeciwko bolszewikom nie wchodzi w grę,
-radziecką współpracę za obiecującą. a ogłoszona neutralność w praktyce ozna-
Celował w tym zwłaszcza generał Hans czała udzielenie przez Berlin okazjonalnej
von Seeckt, zwolennik bolszewickiej eks- pomocy Armii Czerwonej3.

1 F. von Rabenau: Seeckt. Aus seinem Leben, 1918–1936. Leipzig 1940, s. 252.
2 E. H. Carr: The Bolshevik Revolution, 1917–1923. T. 3, New York 1953, s. 364.
3 J. Karski: Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919–1945. Warszawa 1992, s. 76.

Kwartalnik Bellona 1/2010 149


Edukacja
Niemiecki minister spraw zagranicznych Tuchaczewski9, Hieronim Uborewicz
Walter Simons w liście do Gieorgija i Gieorgij Żukow – brała udział w specjal-
Cziczerina z 22 lipca 1920 roku zapropo- nych kursach organizowanych przez
nował wznowienie normalnych stosunków Niemców dla oficerów sztabu generalnego.
między Berlinem a Moskwą. Ponadto zażą- Na zasadzie wzajemności wyżsi oficerowie
dał zapewnienia o uszanowaniu przez ma- niemieccy uczestniczyli w ćwiczeniach i ma-
szerującą przez Polskę armię radziecką newrach wojskowych Armii Czerwonej.
wschodnich granic Niemiec z 1914 roku, na Niepokojące oznaki radziecko-niemiec-
co uzyskał odpowiedź pozytywną4. Jeszcze kiej współpracy wojskowej docierały do
dalej poszedł w swych rozważaniach Warszawy. Polski wywiad monitorował
niemiecki kanclerz Joseph Wirth, który rozwój tych kontaktów, potwierdził także
16 października 1920 roku oświadczył nie- wielokrotny pobyt w stolicach obu państw
mieckiemu ambasadorowi w Moskwie, różnych misji wojskowych reprezentujących
którym był Ulrich Brockdorff-Rantzau, że wszystkie rodzaje sił zbrojnych10.
zasadniczym celem niemieckiej polityki Wraz z objęciem urzędu prezydenta
zagranicznej jest wspólna granica z Rosją Rzeszy w 1925 roku przez marszałka Paula
oraz zniszczenie Polski5. von Hindenburga, znanego ze zwycięskich
walk z Rosjanami w czasie pierwszej wojny
Początki współpracy wojskowej światowej, nastąpiło zdecydowane przesu-
Zawarcie 16 kwietnia 1922 roku niemiec- nięcie niemieckiej polityki zagranicznej
ko-radzieckiego traktatu w Rapallo umożli- w prawo. W tych warunkach ścisła współ-
wiło nawiązanie ścisłej współpracy wojsko- praca wojskowa z Moskwą mogła budzić
wej, obejmującej również szkolenie kadry zdziwienie. Iwona Jędrzejewska tak to
WYJAŚNIENIE NR 1
oficerskiej6. Mimo ograniczeń nałożonych określiła: zarysował się przy tym swoisty
Reichswehra przez warunki traktatu wersalskiego, nie- paradoks polityczny polegający na tym, że
(niem. Reichswehr) – siły mieccy piloci i czołgiści szkolili się w ośrod- największa siła prawicy, którą była, teore-
zbrojne Republiki kach szkoleniowych na terenie Związku tycznie stojącą poza sporami politycznymi,
Weimarskiej i III Rzeszy, Radzieckiego. Powstawały tam także a w rzeczywistości głęboko w nie uwikłana
istniejące w latach 1921–
–1935. Organizacyjnie
niemieckie zakłady zbrojeniowe, które Reichswehra, nadal życzyła sobie ścisłej
Reichswehra składała się produkowały samoloty, amunicję i środki współpracy ze Związkiem Radzieckim.
z wojsk lądowych chemiczne. Z kolei Moskwa wysyłała Propaganda i aktywność polityczna prawi-
(Reichsheer) oraz marynarki swoich oficerów do Akademii Wojennej cy wewnątrz kraju kierowały się natomiast
wojennej (Reichsmarine). w Berlinie, gdzie zapoznawano ich z nowo- przeciw marksizmowi, komunizmowi
czesną taktyką i najnowszym uzbro- i wszystkiemu, co mieściło się w zbiorczym
jeniem7. pojęciu „Czerwony”11. Dlatego też współ-
Podpisanie 3 kwietnia 1922 roku w Berli- praca wojskowa z Rosjanami mogła być
nie umowy o współpracy wojskowej między prowadzona tylko w sposób niepozostający
sztabami generalnymi Armii Czerwonej w sprzeczności ze stereotypami ideologicz-
i Reichswehry (1) było kolejną podstawą do nymi. Fakt ten był starannie ukrywany nie
zacieśnienia kontaktów między obiema tylko z powodu istotnych naruszeń traktatu
armiami8. Przejawem współpracy były szko- wersalskiego, lecz także całkowitej sprzecz-
lenia radzieckich specjalistów wojskowych ności z duchem Locarno.
na terenie Niemiec, udział obserwatorów obu Wszyscy wojskowi niemieccy wyjeżdża-
państw w manewrach wojskowych i wzajem- jący do Związku Socjalistycznych Republik
ne wizyty oficerów wyższego szczebla. Radzieckich (ZSRR) w charakterze ins-
Kadra dowódcza Armii Czerwonej – Michaił truktorów oficjalnie musieli występować

4 J. Korbel: Poland Between West and East. Soviet and German Diplomacy Toward Poland, 1919–1933. Princeton University Press 1963, s. 79–93.
5 K. Rosenbaum: Community of Fate. German Soviet Relation, 1922–1928. Syracuse (N.J.) 1965, s. 34, 45 i następne.
6 J. Wilamowski: Noc hieny i szakala. Hitler–Stalin kontrakt stulecia. Warszawa 2000, s. 61.
7 G. Bonnet: Défense de la paix. T. 1–2, Genewa 1946–1948, t. 1, s. 102; L. Noël: Agresja niemiecka na Polskę, Warszawa 1966, s. 81–82; J. A. Laroche: Polska lat
1926–1935. Wspomnienia ambasadora francuskiego. Warszawa 1966, s. 17.
8 A. Skrzypek: Niespełniony sojusz? Stosunki niemiecko-radzieckie 1917–1941. Warszawa 1992, s. 25–26; Historia dyplomacji 1914–1939. T. 3, Warszawa 1973,
s. 300.
9 W 1932 r. M. Tuchaczewski brał udział w manewrach armii niemieckiej nad Odrą. Zob. M. Leczyk: Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939. Białystok 1997,
s. 271.
10 A. Pepłoński: Wywiad polski na ZSRR 1921–1939. Warszawa 1996, s. 312.
11 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry w latach 1917–1933 (wybrane problemy). Toruń 2005, s. 88.

150 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
z Reichswehry. Podróż odbywali pod fałszy- dowca tej akademii oraz Hieronim
wymi nazwiskami, jako osoby prywatne, Uborewicz – dowódca Północnokaukas-
legitymowali się przy tym prawdziwymi kiego Okręgu Wojskowego), a pozostałych
paszportami. W ten sam sposób maskowa- jedenastu obserwowało manewry Reichs-
Ośrodek „Kama”
no wyjazdy i pobyty oficerów radzieckich wehry16. nie był jedynym miejscem
w Niemczech, którzy często wykorzystywa- Pod koniec 1928 roku grupa wyższych ofi- na terenie ZSRR,
li w tym celu mundury innych armii, będą- cerów niemieckich wizytowała niemieckie w którym prowadzono
cych oficjalnymi sojusznikami Niemiec ośrodki szkoleniowe w ZSRR, między inny- prace badawczo-
w czasie pierwszej wojny światowej, na przy- mi w Kazaniu (szkoła pancerna), Lipiecku -eksperymentalne
kład Bułgarii12. Ze względów konspiracyj- (ośrodek lotniczy) oraz Wolsku (broń che- z czołgami i bronią
nych oraz w celu uśpienia czujności wywia- miczna)17. Szefem grupy był generał Werner pancerną. Podobny
dów zagranicznych, czołgiści niemieccy von Blomberg, a w jej składzie znaleźli się: charakter miał ośrodek
szkolący się w ośrodku „Kama” w Kazaniu pułkownik Freuherr von Buschke doświadczalny „Katorg”.
przebierali się w radzieckie mundury woj- Ippennburg – szef urzędu sił zbrojnych,
skowe, a piloci ze szkoły w Lipiecku na co major Borschnitt – szef referatu Rosja oraz
dzień używali ubrań cywilnych. Wszelkie kapitan Gallenkamp – adiutant generała
wypadki śmiertelne wśród niemieckiego Blomberga18.
personelu, szczególnie częste w lotnictwie, Z meldunku przesłanego do Oddziału II
były ukrywane, a nekrologi fałszowane. Sztabu Generalnego przez polskiego attaché
Rodzinom poległych przekazywano zwykle wojskowego w Moskwie majora Tadeusza
informację, że wypadek miał miejsce Kobylańskiego, który był jednym z między-
w Prusach Wschodnich (a nie w Rosji), narodowych obserwatorów radzieckich
a ciała były przewożone drogą morską manewrów wojskowych pod Kijowem, wy-
z Leningradu do Szczecina w skrzyniach de- nika, że Niemcy byli traktowani przez Rosjan
klarowanych jako części do maszyn13. w sposób wyjątkowy. Jako jedyni uzyskali
bezpośredni dostęp do głównych punktów
Wymiana doświadczeń obserwacyjnych manewrów, mieli możli-
W ramach radziecko-niemieckiej współ- wość wizytowania sztabów ćwiczących
pracy wojskowej w drugiej połowie 1927 ro- oddziałów na pierwszej linii oraz składania
ku w ZSRR przebywało czternastu oficerów wizyt w oddziałach Armii Czerwonej19.
Reichswehry (dwunastu obserwowało ma- Generał Blomberg z kolei wysoko ocenił
newry Armii Czerwonej, a dwóch skierowa- wspólne ćwiczenia lotnicze przeprowa-
no do doświadczalnego ośrodka produkcji dzone pod Woroneżem z udziałem niemiec-
gazów bojowych „Tomka”)14. W 1931 roku kich samolotów myśliwskich i bombowych
wysłano do ZSRR na uzupełniające studia z Lipiecka oraz radzieckiej artylerii przeciw-
wojskowe wyższych oficerów, wśród których lotniczej20.
znaleźli się, między innymi, Erich Manstein, W latach 1927–1930 w radzieckim szta-
Walter Model, Wilhelm Keitel oraz bie generalnym odbywało praktykę trzech
Walther Brauchitsch15. niemieckich oficerów21, a w niemieckich
W sierpniu 1927 roku czternastu oficerów uczelniach wojskowych w 1930 roku studio-
Armii Czerwonej przebywało w Niemczech. wało około stu czterdziestu oficerów Armii
Trzech odbywało praktykę w niemieckim Czerwonej różnych specjalności. Wśród nich
sztabie generalnym (Robert Ejdeman – ko- znani dowódcy, tacy jak: Aleksandr Jegorow,
mendant Akademii Sztabu Generalnego Józef Unszlicht, Michaił Tuchaczewski,
Armii Czerwonej, Ernest Appoga – wykła- Hieronim Uborewicz, Martin Łacis, Jona

12 Ibidem, s. 89.
13 S. Haffer: Diabelski pakt. Z dziejów stosunków niemiecko-rosyjskich 1917–1941. Lublin 1994, s. 92.
14 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 108.

15 M. Leczyk: Polska i sąsiedzi…, s. 271.

16 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 108.

17 Wśród polskich historyków nie ma pewności, kiedy właściwie się ona odbyła. M. Pirko w swych artykułach podaje, że miała ona miejsce na przełomie sierpnia i września

1927 roku. Patrz: M. Pirko: Ręka w rękę z Reichswehrą przeciw Polsce. „Wojsko i Wychowanie” 1992 nr 2 i 3; M. Pirko: Z dziejów współpracy Armii Czerwonej i Reichswehry
w latach 1920–1933. „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1992 nr 4. Z kolei M. Leczyk twierdzi, że wizyta odbyła się w listopadzie 1928 roku. Patrz: M. Leczyk: Polska i sąsiedzi….
Jeszcze inny termin wizyty gen. Blomberga w ZSRR podaje K. Malak, który sądzi, że miała ona miejsce na przełomie sierpnia i września 1928 roku. Patrz: K. Malak: Radziecko-
-niemiecka współpraca wojskowa w latach 1917–1932, Warszawa 1992.
18 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 109.

19 M. Leczyk: Polska i sąsiedzi …, s. 109.

20 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 109.

21 M. Pirko: Z dziejów współpracy Armii Czerwonej…, s. 56.

Kwartalnik Bellona 1/2010 151


Edukacja
Jakir, Paweł Dybienko, Władimir Trian- wował manewry wojskowe pod Leningradem
dafiłow, Michał Lewandowski, August i Moskwą24. W lutym 1930 roku przebywał
Kork i Roman Łągwa22. w ZSRR generał lotnictwa Hermann Thom-
Radziecki ambasador w Berlinie Nikołaj sen oraz przedstawiciel niemieckiego wy-
Kriestinski w analizie dotyczącej współpra- wiadu wojskowego generał Ludwig, a rok
cy niemieckich i radzieckich specjalistów później w manewrach Armii Czerwonej na
wojskowych w latach 1923–1928 stwierdził, Kaukazie wziął udział generał Erich
że oficerowie Armii Czerwonej odbywali Manstein.
w Niemczech nowoczesną edukację wojsko- W latach trzydziestych kontynuowano wy-
wą, w tym, między innymi, zapoznawali mianę wizyt przedstawicieli Reichwehry
się z systemem zaopatrzenia Reichswehry. i Armii Czerwonej. W lutym 1930 roku
W stosunku do oficerów armii Rzeszy w Berlinie przebywała radziecka delegacja
kierowanych do ZSRR stwierdził, iż wro- wojskowa z generałem Uborewiczem na
gość do Polski i państw ententy oraz utwo- czele, a w sierpniu tego samego roku do
rzenie niemieckich ośrodków szkoleniowych ZSRR przybyła niemiecka delegacja woj-
w Lipiecku, Kazaniu i Wolsku, pozwoliły skowa, której przewodniczył kontradmirał
związać z Armią Czerwoną liczną grupę ofi- Brytzer. Od 16 sierpnia do 13 września 1930
cerów niemieckich23. roku w ZSRR przebywał inspektor wojsk
W kolejnych latach podtrzymywano kon- transportowych Reichswehry Otto von
takty szkoleniowe między wyższą kadrą Stülpnagel. W listopadzie 1931 roku z mi-
dowódczą Reichswehry i Armii Czerwonej. sją specjalną w Moskwie pojawił się szef
W 1928 roku szef oddziału operacyjnego Zarządu Wojskowego (Truppenamt) –
Sztabu Wojsk Lądowych pułkownik H. von generał Wilhelm Adam, a w kwietniu 1932
Mittelberger odbył podróż inspekcyjną do roku – szef Oddziału II Sztabu Generalnego
ZSRR, podczas której interesował się profe- Reichswehry pułkownik Fischer25.
sjonalnymi kwalifikacjami oraz poglądami W ramach porozumienia, na krótkotrwa-
politycznymi kierowniczej kadry dowódczej łe szkolenia, podróże służbowe oraz na
Armii Czerwonej, w tym przede wszystkim obserwacje manewrów wojskowych przyjeż-
marszałka Tuchaczewskiego. dżało do Rosji wielu niemieckich dowód-
ców. Major Model, na przykład, spędził
Oficerowie Armii Czerwonej odbywali dwa tygodnie w 9 Dywizji Piechoty w Ros-
towie, kapitan Horn przebywał dwa ty-
w Niemczech nowoczesną edukację wojskową, godnie w 10 Dywizji Kawalerii stacjonują-
między innymi, zapoznawali się z systemem cej w miejscowości Prochładnoje, kapitan
Kruze spędził dziesięć dni w 7 Korpusie
zaopatrzenia Reichswehry. Artylerii w Pawłogradzie, pułkownik Feige
przez sześć dni obserwował manewry wojsk
Moskiewskiego Okręgu Wojskowego, puł-
W połowie 1929 roku nieoficjalnym atta- kownik Brauchitsch, podpułkownik Keitel
ché wojskowym Niemiec w Moskwie został i kapitan Kretschmer spędzili cztery dni na
generał Halm. Także inni wybitni niemiec- manewrach wojsk Białoruskiego Okręgu
cy dowódcy wojskowi odwiedzali ZSRR. Wojskowego26. Przeszkolenie w „Kamie”
W kwietniu 1929 roku generał Blomberg odbył także generał Heinz Guderian – póź-
brał udział we wspólnej konferencji nauko- niejszy dowódca i organizator związków
wej z oficerami Sztabu Generalnego Armii pancernych Wehrmachtu.
Czerwonej oraz obserwował radzieckie Do jesieni 1931 roku w ZSRR funkcjono-
manewry wojskowe pod Bobrujskiem. wało niemieckie biuro konstrukcyjne „Grote”
W sierpniu i we wrześniu 1929 roku nowy zajmujące się pracami nad czołgiem TG.
szef sztabu Reichswehry – generał Kurt von Radziecka kadra konstruktorów, która
Hammerstein-Equord dokonał inspekcji wywodziła się z biura, stworzyła następnie
oddziałów Armii Czerwonej i zakładów ciężki czołg T-35 (fot. 1).
przemysłu zbrojeniowego na Ukrainie, Ostatnimi przedstawicielami Armii Czer-
Powołżu i w Astrachaniu, następnie obser- wonej, którzy przed załamaniem się

22 W. J. Spahr: Generałowie Stalina. Warszawa 2001, s. 145.


23 M. Pirko: Z dziejów współpracy Armii Czerwonej…, s. 58; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 111.
24 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 112.
25 Ibidem, s. 117; H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze. Warszawa 2001, s. 194.
26 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja wojna. Moskwa 2006, s. 74.

152 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
radziecko-niemieckiej współpracy wojsko-
wej wizytowali Berlin, była delegacja z mar-
szałkiem Michaiłem Tuchaczewskim na
czele zaproszona przez ministra Reichswehry
– generała Kurta von Schleichera.
Spotkanie, w którego trakcie obserwowano,
między innymi, jesienne manewry
Reichswehry (sierpień–październik 1932 r.),
miało charakter wymiany doświadczeń.
O randze, jaką Niemcy przywiązywali do tej
wizyty, świadczy fakt jej przyjęcia przez
prezydenta Hindenburga. W trakcie wizyty
Tuchaczewski został poinformowany o za-
miarze likwidacji, z przyczyn finansowych,
niemieckich wojskowych obiektów szkole-
niowych na terenie ZSRR. Świadczy to
o tym, że Niemcy już na pół roku przed doj-
ściem Hitlera do władzy mieli wątpliwości,
co do celowości dalszego podtrzymywania
współpracy wojskowej27. Do faktycznego jej Fot. 1. Radziecka kadra konstruktorów, wywodząca się z niemieckiego
przerwania doszło jesienią 1933 roku. Nie biura konstrukcyjnego „Grote” stworzyła czołg T-35 (http://wikipedia.org/wiki/T-35)
ma pełnej zgodności, co do tego, która stro-
na zrobiła to pierwsza. Z dokumentów nie- miecki personel lotniczy, w 1931 roku sta-
mieckich wynika, że była to inicjatywa ra- cjonował także 4 Oddział Radzieckich Sił
dziecka, związana z żądaniem wycofania Powietrznych, który wchodził początkowo
niemieckiego personelu wojskowego prze- w skład 40, a następnie 38 Eskadry
bywającego na terytorium ZSRR28. Lotniczej32.
Szkolenie niemieckiego i radzieckiego
Niemiecka szkoła lotnicza personelu lotniczego rozpoczęło się 15 lip-
w Lipiecku ca 1925 roku33. W okresie istnienia ośrod-
Porozumienie o utworzeniu ośrodka szko- ka (1925–1933) było trzech niemieckich ko-
lenia lotniczego (Reichswehr Fliegerschule) mendantów: major rezerwy Walther Stahr
zawarto 15 kwietnia 1925 roku w Moskwie. (1925–1930) oraz późniejsi generałowie
Ze strony radzieckiej umowę podpisał na- Luftwaffe: major Maksymilian Mohr
czelnik sił powietrznych Piotr Jonowicz (1930–1931) oraz kapitan Gottlob Mueller
Baranow, a stronę niemiecką reprezentował (1932–1933)34. Oddelegowani do Lipiecka
szef Sondergruppe R (komórki w Minister- niemieccy piloci tworzyli tak zwaną jednost-
stwie Reichswehry zajmującej się Rosją kę JG 27, której dowódcą został pilot Maks
Radziecką) – Hermann von der Lieth- Ibel (lipiec 1932 r.).
-Thomsen29. Eksperymentalny ośrodek lot- W ramach umowy Armia Czerwona prze-
niczy powstał wokół dwóch szerokich pasów kazała w użytkowanie lotnisko wraz z han-
startowych, a fakt jego istnienia utrzymywa- garami, a Niemcy oddali do dyspozycji wła-
no w tajemnicy przed europejską opinią sny personel naukowo-dydaktyczny, sprzęt
publiczną30. W celu jej zachowania Rosjanie lotniczy oraz wyposażenie techniczne lotni-
nadali ośrodkowi w Lipiecku kryptonim ska. Personel szkoły był mieszany, ale to
„4 eskadryla sowieckiego związku lotnicze- Niemcy stanowili kierowniczy trzon ośrod-
go”31, co było celowym zabiegiem masku- ka lotniczego, a Rosjanie – personel pomoc-
jącym. Wykorzystano fakt, że na lotnisku niczy. Ze strony niemieckiej w skład kadry
szkoły lipieckiej, gdzie doskonalił się nie- kierowniczej ośrodka wchodzili: komendant,

27 K. Malak: Radziecko-niemiecka współpraca wojskowa…, s. 111–113.


28 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 120; A. L. Szczęśniak: Zmowa. IV rozbiór Polski. Warszawa 1990, s. 26.
29 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 95.
30 M. Pirko: Ręka w rękę z Reichswehrą przeciw Polsce. „Wojsko i Wychowanie” 1992, nr 2 i 3.
31 M. Pirko: Z dziejów współpracy Armii Czerwonej…, s. 54–55.
32 W. Pietrow, J. Tichonow: Sowietskij poligon Luftwaffe. „Rodina”, 2004 nr 1, s. 135.
33 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno: Alians Moskwa–Berlin 1920–1933. Moskwa 2001, s. 125.
34 Ibidem, s. 128; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 96.

Kwartalnik Bellona 1/2010 153


Edukacja
pilot-instruktor, pomocnik pilota-instrukto- pewnić odpowiedniego poziomu nauczania.
ra i dwóch techników. Strona radziecka Wkrótce liczba wykładowców się zwiększy-
była reprezentowana przez zastępcę komen- ła i niemiecki personel liczył sześćdziesię-
danta oraz dwudziestu techników obsługu- ciu instruktorów i wykładowców38.
jących lotnisko35. W 1925 roku zaplanowa- Liczebność personelu szkoły lotniczej
no przeprowadzenie czterech kursów szko- zależała od pory roku. Latem wynosiła oko-
leniowych w cyklu czterotygodniowym. ło dwustu osób, w tym około stu czterdzie-
Reichswehra otrzymywała z budżetu stu Niemców. W sezonie zimowym, kiedy
Niemiec około dziesięć milionów marek szkolenie było mniej intensywne, niemiec-
rocznie na szkolenie personelu lotniczego, kiego personelu było mniej – około czter-
z czego około dwa miliony przekazywano dziestu osób. Niemieccy instruktorzy lotnic-
na funkcjonowanie eksperymentalnego twa z reguły przebywali w Rosji w ramach
lotniczego ośrodka badawczo-rozwojowego turnusów szkoleniowych, które trwały od
w Lipiecku. pięciu do sześciu miesięcy, po czym nastę-
Szkolenie podstawowe pilotów i obserwa- powała ich rotacja. Personel ośrodka lotni-
torów prowadzono na terytorium Niemiec czego w Lipiecku najliczniejszy był w 1932
w tak zwanych szkołach sportowych36. roku – 303 osoby, w tym czterdziestu trzech
Początkowo wykładowcami przedmiotów pilotów niemieckich, dwudziestu sześciu
lotniczych w Lipiecku byli tylko dwaj radzieckich oraz 234 techników.
Niemcy (Karl August von Schönebeck Organizacja i kierowanie szkołą lotniczą
i Werner Junck)37, ale nie mogli oni za- znajdowało się w rękach niemieckich, a pro-
ces nauczania został całkowicie podporząd-
kowany programowi szkolenia obowiązują-
cemu w siłach powietrznych Reichswehry
od 1924 roku39. Corocznie w ośrodku
przebywało około pięćdziesięciu pilotów
niemieckich oraz od siedemdziesięciu do stu
techników lotniczych. W szkoleniu brali
udział także piloci radzieccy oraz technicz-
ny personel naziemny40. Rosjanie odpowia-
dali za fizyczną ochronę ośrodka lotnicze-
go41 oraz za prace modernizacyjno-budow-
lane42. Wszelkie wydatki finansowe zwią-
zane z utrzymaniem szkoły lotniczej (m.in.
opłaty za paliwo i transport sprzętu lotnicze-
go z portu w Leningradzie do ośrodka lot-
niczego w Lipiecku) ponosili Niemcy43,
którzy dostarczali także niezbędne do
właściwego funkcjonowania szkoły lotniczej
samoloty, amunicję i uzbrojenie lotnicze44.
Podstawę szkolnego parku lotniczego sta-
nowiło pięćdziesiąt samolotów myśliwskich
Fokker D XIII (fot. 2)45, zakupionych ze
Fot. 2. Podstawę szkolnego parku lotniczego w Lipiecku stanowiły samoloty myśliwskie środków finansowych Fundacji Zagłębia
Fokker D XIII (http://wikipedia.org/wiki/Fokker_D.XIII) Ruhry46. Przewieziono je w skrzyniach dro-

35 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR. Krasnaja Armia i Reichswehr. Tajnoje sotrudniczestwo 1922–1933. Nieizwiestnyje dokumenty. Moskwa
1992, s. 163–164.
36 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 95.

37 Ibidem, s. 96.

38 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 129.

39 Ibidem.

40 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 96.

41 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 19.

42 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 163.

43 Ibidem, s. 163; I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 20; S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 129.

44 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 23.

45 D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij slied w istorii otieczestwiennoj awiacji. Moskwa 2000, s. 110.

46 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 96.

154 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
gą morską ze Szczecina do Leningradu na Józef Unszlicht w liście do Józefa Stalina
pokładzie niemieckiego statku Edmund pisał: W grudniu 1926 r. z naszej strony od-
Hugo Stinnes 447, następnie transportem byto 16 lotów treningowych lotów bojowych
kolejowym do Lipiecka. Do ośrodka dostar- na samolotach myśliwskich, 25 mechaników
czono także kilka samolotów rozpoznaw- lotniczych oraz 20 ich zmienników odbyło
czych typu Junkers Ju-21 (znane też jako przeszkolenie techniczne z zakresu obsługi
H-21 lub T-21), które były produkowane i eksploatacji silnika lotniczego Nepir-Lion.
w zakładach Junkersa pod Moskwą w miej- […] Poznawanie przez nas nowinek taktycz-
scowości Fili. nych jest bardzo cenne, tak jak zajęcia z tak-
Lipieck stał się nie tylko prężnym centrum tyki działania lotnictwa prowadzone przez
szkolenia lotniczego, ale także ważną pla- niemieckich instruktorów53. Ponadto
cówką naukowo-badawczą i eksperymental- Moskwa uzyskała możliwość kształcenia
ną, w której prowadzono, między innymi, te- własnych oficerów w Akademii Wojennej
sty nad nowymi urządzeniami bombardier- w Berlinie, gdzie poznawali nowoczesną
skimi (celowniki bombowe)48. taktykę prowadzenia działań bojowych oraz
Latem 1925 roku rozpoczęło się w ośrod- najnowsze typy uzbrojenia54.
ku szkolenie pilotów i personelu technicz- W 1928 roku na poligonie pod Woroneżem
nego, a od 1928 roku wprowadzono dodat- przeprowadzono wspólne radziecko-nie-
kowe kursy dla obserwatorów lotniczych, mieckie manewry lotnicze, podczas których
które trwały do końca 1930 roku49. niemieccy słuchacze z kursu szkolenia
Obserwatorzy odbywali roczny program obserwatorów lotniczych przeprowadzili
szkolenia (po pół roku w Niemczech rozpoznanie lotnicze w warunkach ostrego
i w Lipiecku). strzelania radzieckich baterii artylerii prze-
W lecie 1926 roku Niemcy dostarczyli do ciwlotniczej. Zebrane doświadczenia zosta-
szkoły lotniczej kolejne samoloty. Obser- ły wykorzystane do wypracowania skutecz-
watorzy odbywali szkolenie na samolotach nej metody prowadzenia i kierowania ogniem
rozpoznawczych Heinkel HD-17 (8 sztuk)50. artylerii przeciwlotniczej z wykorzystaniem
W 1927 roku rozpoczęła się wymiana środków łączności radiowej55.
heinkli na samoloty Albatros L-76 Aeolus Jak wielki był wkład lipieckiej szkoły lot-
(17 sztuk). Pod koniec 1929 roku piloci niczej w tworzenie niemieckich sił powietrz-
szkolili się na samolotach myśliwskich nych? Rosyjscy historycy Dmitrij A.
Fokker D XIII (45 sztuk) oraz Heinkel Soboliew i Ddmitrij Hazanow twierdzą,
HD-21, Junkers A-20 i Junkers F-13 że w okresie jej istnienia (1925–1933) prze-
(fot. 3)51. szkolenie odbyło w niej około stu dwudzie-
Roczne koszty działalności niemieckiego stu niemieckich pilotów samolotów myśliw-
ośrodka lotniczego w Lipiecku wynosiły
średnio dwa miliony marek, ale w miarę
upływu lat nakłady finansowe ponoszone
przez Niemców na jego utrzymanie rosły.
W 1929 roku wyniosły już 3,9 miliona
marek, rok później – 3,1 miliona marek52.
Efekty współpracy Niemiec i ZSRR
Jakie korzyści osiągnęli Rosjanie z faktu
działalności na ich terytorium niemieckiej
szkoły lotniczej w Lipiecku? Zastępca
komisarza ludowego do spraw wojskowych Fot. 3. W ośrodku w Lipiecku piloci niemieccy szkolili się między innymi na samolotach
i przewodniczący Rady Wojennej Republiki Junkers F-13 (http://pl.wikipedia.org/wiki/Junkers_F_13)

47 Ibidem, s. 111.
48 Ibidem, s. 96.
49 Ibidem.

50 D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij slied…, s. 114.

51 Ibidem, s. 115.

52 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 127–128.

53 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 73–74.

54 G. Hilger, A. G. Meyer: The Incompatible Alliens. A Memoir-History of German-Soviet Relations..., s. 187–208; E. H. Carr: German–Soviet Relations Between the Two World

Wars 1919–1939. Baltimore 1951, s. 47–80.


55 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 96–97.

Kwartalnik Bellona 1/2010 155


Edukacja
skich, stu pilotów samolotów rozpoznaw- u szefa Urzędu Wojskowego – Kurta von
czych oraz nieznana liczba członków perso- Hammersteina-Equorda, a w 1931 roku
nelu technicznego56. podobna rozmowa została przeprowadzona
Zdaniem Iwony Jędrzejewskiej, ośrodek z nowym szefem urzędu – generałem
w Lipiecku przygotował do służby w armii Wilhelmem Adamem59. Rosjanie zarzuca-
niemieckiej stu pilotów oraz stu dwudziestu li Niemcom, że samoloty w szkole są prze-
obserwatorów lotniczych. Podobną liczbę starzałe i nie są dla nich interesujące60.
personelu lotniczego Reichswehra przeszko- Niezależnie od szkolenia lotniczego i tak-
liła na terenie Niemiec. Wykorzystano do tyki działań powietrznych w Lipiecku
tego doświadczenia poligonowe zebrane prowadzono eksperymentalne prace badaw-
w Lipiecku57. Dla porównania, Niemcy do czo-rozwojowe nad nowymi celownikami
1932 roku wyszkolili w nielegalnych woj- bombowymi, karabinami i działkami lotni-
skowych szkołach lotniczych w Brunszwiku czymi, a nawet obserwacyjnymi lusterkami
wstecznymi instalowanymi w samolotach
Reichswehra otrzymywała z budżetu Niemiec myśliwskich. W 1931 roku Niemcy rozpo-
częli także testowanie nowych typów samo-
około dziesięć milionów marek rocznie na lotów myśliwskich i rozpoznawczych, co
szkolenie personelu lotniczego, z czego około wzbudziło duże zainteresowanie strony
radzieckiej, która oddelegowała do udziału
dwa miliony przekazywano na funkcjonowanie we wspólnych badaniach naukowo-technicz-
eksperymentalnego lotniczego ośrodka nych pilotów z Centralnego Instytutu Aero-
-Hydrodynamicznego61.
badawczo-rozwojowego w Lipiecku. Upadek niemieckiego centrum szkolenia
lotniczego w Lipiecku spowodowały trzy
czynniki:
i Rechlinie około dwóch tysięcy przyszłych —  zmiana sytuacji geopolitycznej połą-
pilotów Luftwaffe58. czona ze zmniejszeniem nadzoru państw
Przeszkolenie w ośrodku lotniczym zachodnich nad Niemcami, co umożliwiło
w Lipiecku przeszła także liczna grupa ra- im zintensyfikowanie działalności lotniczej
dzieckich pilotów i mechaników lotniczych. na własnym terytorium;
Z meldunku zastępcy komisarza ludowego —  niezadowolenie Rosjan z ograniczania
obrony Józefa Unszlichta adresowanego do przez Niemców dostępu do nowoczesnych
Józefa Stalina wynika, że do końca grudnia technologii lotniczych;
1926 roku niemieccy piloci-instruktorzy —  dojście w styczniu 1933 roku do wła-
przeszkolili w sumie sto jeden osób ra- dzy Adolfa Hitlera, który odrzucił dotych-
dzieckiego personelu lotniczego, w tym czasową współpracę militarną z Rosją
szesnastu pilotów, czterdziestu specjalistów z przyczyn ideologicznych.
lotniczych oraz czterdziestu pięciu mecha- Ostatecznie Niemcy przestali korzystać
ników. z ośrodka w Lipiecku 15 września 1933 ro-
W grudniu 1928 roku sytuacja wyraźnie ku. Przekazali Rosjanom obiekt wraz z więk-
się pogorszyła, o czym świadczą meldunki szością sprzętu lotniczego62.
szefa rozpoznania wojskowego Armii Po powrocie do Niemiec przeszkolony
Czerwonej skierowane do ludowego komi- w Lipiecku personel lotniczy i techniczny
sarza obrony Klimenta Woroszyłowa. stał się trzonem kadry lotniczej Reichswehry,
Wskazywano w nich na zbyt słabe wykorzy- a po 1935 roku kadry instruktorskiej hitle-
stywanie ośrodka lotniczego w Lipiecku rowskiej Luftwaffe63. Rosjanie na bazie
przez stronę radziecką. Rok później stało się opuszczonego przez Niemców ośrodka
to podstawą do interwencji Woroszyłowa szkolenia lotniczego utworzyli w Lipiecku

56 D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij slied…, s. 119.


57 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 97.
58 D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij slied…, s. 126.
59 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 97.
60 J. Bańbor, L. Bąk: Współpraca Reichswehry i Armii Czerwonej (1920–1933). „Wojsko i Wychowanie” 1999 nr 2, s. 83.
61 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 98.
62 Z. Czarnota: Współpraca wojskowa niemiecko-sowiecka. Ośrodek w Lipiecku. „Polska Zbrojna” 1996 nr 73.
63 Luftwaffe (niem. broń powietrzna) – nazwa niemieckich sił powietrznych, które zostały utworzone 26 lutego 1935 r. na podstawie rozkazu kanclerza Rzeszy Adolfa
Hitlera.

156 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
własną Wyższą Szkołę Lotniczo-Tak- tsabteilung), technicznego oddziału ruchu
tyczną64. (Technische Betriebsabteilung) oraz kaso-
wego i pomieszczeń (Kassen und Unter-
Szkoła wojsk pancernych kunftsabt)72.
W dokumentach sztabowych Armii Szkoła mieściła się w koszarach 5 Kargo-
Czerwonej ośrodek wojsk pancernych – polskiego Pułku Dragonów. Przewidywany
Reichswehr Panzerschule – w Kazaniu65 termin otwarcia ośrodka szkolenia pancer-
otrzymał nazwę kursów „Kazań”, „Kama”, nego w Kazaniu – lipiec 1927 roku – okazał
„Teko”, a jej niemiecki personel określono się niemożliwy do dotrzymania z powodu
kryptonimem kursu „Osoawiachim”66. trudności w adaptacji budynków byłych staj-
Wśród historyków rosyjskich nie ma jedno- ni na garaże czołgowe73. W rezultacie pra-
myślności co do dokładnej daty podpisania ce zakończono dopiero latem 1928 roku74.
porozumienia o jego utworzeniu. Zdaniem Według danych wywiadu radzieckiego,
Jurija Diakowa i Tatiany Buszujewej, umo- Niemcy wydali na przygotowanie laborato- Niezależnie od
wa miała zostać podpisana w Moskwie riów oraz wyposażenie techniczne ośrodka
2 października 1926 roku67. Możliwe, że by- około 1,5–2 milionów marek75. Głównym
szkolenia
ły dwa porozumienia, tym bardziej że zadaniem szkoły było wyszkolenie kadry dla lotniczego
S. Gorłow jako datę zawarcia umowy poda- wojsk pancernych. Prowadzono również i taktyki działań
je grudzień 1926 roku68. Z kolei rosyjskie techniczne badania porównawcze czołgów powietrznych w Lipiecku
wydanie wikipedii informuje, że szkołę po- niemieckich i zagranicznych. Szkoła, wspól- prowadzono
wołano do życia w 1927 roku, a faktycznie nie z radzieckimi jednostkami, otrzymała eksperymentalne prace
zaczęła funkcjonować dopiero w 1929 roku. prawo do korzystania ze strzelnicy, pola ćwi- badawczo-rozwojowe nad
Natomiast Michał Pirko twierdzi, że pod- czebnego oraz doświadczalnego poligonu nowymi celownikami
pisanie umowy, po wielomiesięcznych per- artyleryjskiego76. Podobnie jak w Lipiecku, bombowymi, karabinami
traktacjach, nastąpiło w Moskwie 9 grudnia komendantem i instruktorami byli Niemcy, i działkami lotniczymi,
1926 roku69. a Rosjanie stanowili personel pomocniczy. a nawet obserwacyjnymi
Kazański ośrodek pancerny został utwo- Gorłow twierdzi, że w 1929 roku komen- lusterkami wstecznymi
rzony na podobnych zasadach jak szkoła dantem ośrodka w Kazaniu został były instalowanymi
lotnicza w Lipiecku. Jego trzon szkolenio- oficer Reichswehry podpułkownik B. Mal- w samolotach
wy stanowili niemieccy oficerowie i inży- brandt, na którego cześć projekt ten otrzy- myśliwskich.
nierowie (trzydziestu jeden żołnierzy, mał kryptonim „Kama” – (od Kazań
w tym szesnastu odbywających szkole- i Malbrandt)77. Po nim stanowisko objął
nie)70. W skład radzieckiego personelu Ludwik Ritter von Radlmaier (1929–
pomocniczego (trzydzieści osiem osób) –1932), używający pseudonimu „Rabbe”,
wchodzili: zastępca komendanta ośrodka następnie szefem ośrodka został pułkownik
i trzy grupy pracowników: personel tech- Josef Harpe (1932–1933)78. Z kolei Diakow
niczny (dwadzieścia dwie osoby), personel i Buszujewa są zdania, że szefem szkoły
gospodarczy (siedem osób) oraz personel w Kazaniu był generał major Oswald Lutz,
ochrony (siedmiu żołnierzy)71. Struktura który w 1933 roku zajmował stanowisko sze-
organizacyjna ośrodka „Kama” składała się fa wojsk zmechanizowanych Reichswehry79.
z pięciu oddziałów: doświadczalnego (Ver- Iwona Jędrzejewska natomiast stoi na stano-
suchsabteilung), wyszkolenia (Ausbildung- wisku, że wszyscy wymienieni komendanci
sabteilung), gospodarczego (Wirtschaf- szkoły podlegali służbowo inspektorowi

64 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 38.


65 Ośrodek szkolenia niemieckich i radzieckich czołgistów utworzono w pobliżu Kazania w rejonie Iżewska nad rzeką Kamą.
66 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 94.
67 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 177.
68 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 131.
69 M. Pirko: Z dziejów współpracy Armii…; M. Pirko: Ręka w rękę z Reichswehrą…; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 92.
70 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja wojna…, s. 27.
71 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 179–180.
72 A. Pepłoński: Tajna współpraca niemiecko-sowiecka przed 1939 r. w oczach wywiadu polskiego. „Obóz” 1992 nr 24, s. 139–147.
73 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 179.
74 Ibidem, s. 182.
75 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 29.
76 Ibidem, s. 177–178.
77 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 133.
78 Ibidem, s. 219; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 92.
79 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 19.

Kwartalnik Bellona 1/2010 157


Edukacja
obozu szkoleniowego (szkoły), którym Przez pierwsze cztery miesiące odbywało
rzeczywiście był generał Oswald Lutz, ukry- się szkolenie przygotowawcze dla instrukto-
wający się pod pseudonimem „Lux”80. rów i wykładowców. Następnie rozpoczęto
Mimo że zastępcą komendanta został oficer właściwe szkolenie słuchaczy niemieckich
radziecki, to radziecki personel techniczny i radzieckich. Do chwili zamknięcia szkoły
oraz ochronę obiektu przekazano pod w 1933 roku jej mury opuściły trzy roczni-
komendę niemiecką. ki słuchaczy niemieckich: w roku szkolenio-
Komendant odpowiadał za przygotowanie wym 1929/1930 dziesięciu słuchaczy,
programu szkolenia, który uwzględniał w 1931/1932 jedenastu słuchaczy i w 1933
wnioski zgłaszane przez dowództwo Armii – dziewięciu słuchaczy83.
Czerwonej. Prowadzono trzy rodzaje zajęć: W latach 1929–1931 szkolenie w Lipiecku
ćwiczenia teoretyczne, praktyczne i tech- przeszło także sześćdziesięciu pięciu Rosjan
niczne. Zajęcia teoretyczne i praktyczne – przedstawicieli szczebla dowódczego
odbywały się od końca kwietnia do począt- wojsk pancernych i zmechanizowanych
ku grudnia w radzieckim Lipiecku, a w okre- Armii Czerwonej84.
sie zimowym były prowadzone w Centrum Wszelkie wydatki związane z wyposaże-
Wyszkolenia Wojsk Samochodowych niem technicznym i działalnością szkolenio-
w Berlinie81. wą ośrodka ponosili Niemcy85. W 1929 ro-
Praktyczne szkolenie poligonowe rozpo- ku wyniosły one 1,5 miliona marek, a w 1930
częło się wiosną 1929 roku, z chwilą dotar- roku około 1,24 miliona marek86. Rosjanie
cia pierwszych dziesięciu niemieckich czoł- płacili tylko za utrzymanie i zakwaterowa-
gów transportem kolejowym do Kazania nia własnych żołnierzy, którzy się szkolili
(wcześniej odbyły one podróż morską ze w szkole niemieckiej, a także za zużyte przez
Szczecina do Leningradu). W celu zachowa- siebie paliwo i amunicję87. Na żądanie stro-
nia konspiracji przewieziono je w częściach, ny niemieckiej do umowy dopisano punkt
które w Kazaniu były ponownie montowa- dotyczący pokrywania przez Rosjan wszel-
ne. W dokumentacji przewozowej czołgi kich szkód i zniszczeń sprzętu wojskowego,
figurowały jako części do traktorów82. dokonanych w toku szkolenia przez żołnie-
rzy radzieckich88.
W sprawozdaniu zastępcy szefa Zarządu
Mechanizacji i Motoryzacji RKKA –
I. K. Griaznowa z 14 marca 1932 roku
adresowanym do Klimenta Woroszyłowa
podkreślono, że możliwość zapoznania się
przez radzieckich inżynierów z niemieckim
sprzętem pancernym pozwoliła na praktycz-
ne wykorzystanie wielu niemieckich
doświadczeń. W radzieckim czołgu T-28
(fot. 4) wykorzystano zawieszenie niemiec-
kiego czołgu firmy Krupp. W czołgach
T-26, T-28 i BT (fot. 5) zastosowano kilka
niemieckich pomysłów, na przykład spawa-
ne kadłuby, zsynchronizowanie armaty
czołgowej z karabinem maszynowym,
system elektryczny, łączność radiową,
celowniki optyczne i urządzenia do obser-
Fot. 4. W radzieckim czołgu średnim T-28 wykorzystano zawieszenie wacji pola walki. Z kolei w czołgach T-28
niemieckiego czołgu firmy Krupp (http://wikipedia.org/wiki/T-28) i T-35, wzorem doświadczeń niemieckich,

80 I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 92.


81 Ibidem, s. 93.
82 Ibidem; J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 187; M. Usow: Wojenno-techniczeskoje sotrudniczestwo s innostrannymi gosudarstwami.

„Tiechnika i woorużenije” 2004 nr 7, s. 5.


83 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 220.

84 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 186–187.

85 Ibidem, s. 178.

86 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 219.

87 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 179.

88 Niemcy wyciągnęli wnioski z doświadczeń funkcjonowania szkoły lotniczej w Lipiecku, gdzie radzieccy kursanci w latach 1926–1927 zniszczyli lub uszkodzili w trakcie

szkolenia sześć niemieckich samolotów. Zob. D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij slied…, s. 115.

158 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
załogę umieszczono w przedniej części
kadłuba89.
Inżynierowie niemieccy, oprócz prac ba-
dawczych i doświadczalnych, prowadzili
kursy mechaniki dla wyższych oficerów
radzieckich wojsk pancernych90. Rosjanie
na bazie niemieckiej metodyki strzelań opra-
cowali własny Regulamin szkolenia strzelec-
kiego wojsk pancernych Armii Czerwo-
nej91, a po wyjeździe Niemców w 1933 ro-
ku utworzyli na bazie ośrodka szkolenia pan-
cernego „Kama” własną Kazańską Szkołę
Pancerną92.
Niemieckie poligony chemiczne
Radziecko-niemieckie porozumienie
w sprawie badań nad bronią chemiczną pod- Fot. 5. W czołgu lekkim BT Rosjanie zastosowali niemiecki pomysł –
pisano 21 sierpnia 1926 roku93. W ramach spawane kadłuby (http://wikipedia.org/wiki/BT)
umowy Rosjanie udostępnili Niemcom dwa
poligony chemiczne, stację doświadczalną chemicznego terenu i zwierząt97. Równolegle
oraz poligon artyleryjski (ostre strzelania poszukiwano najskuteczniejszych sposobów
amunicją z ładunkiem chemicznym). dezaktywacji skażonego terenu, testowano
Porozumienie zobowiązywało Niemców do działanie gazów bojowych na zwierzętach,
prowadzenia eksperymentów badawczych a także sprawdzano niezawodność odzieży
wyłącznie w obecności radzieckich specja- ochronnej i masek przeciwgazowych.
listów, a także do opracowania programu Apogeum badania osiągnęły w grudniu 1926
szkolenia, który uwzględniałby doświadcze- roku, gdy Niemcy zaprezentowali kierowni-
nia chemików radzieckich. Jeśli w projekcie czej kadrze dowódczej Armii Czerwonej
lotniczym (Lipieck) i czołgowym (Kazań) chemiczny atak lotniczy. Zastępca Wojskowej
główny nacisk położono na przygotowanie Rady Rewolucyjnej Józef Unszlicht w liście
specjalistyczne kadry, to w kwestii bojowych do Stalina z 31 grudnia 1926 roku tak
środków chemicznych współpraca opierała meldował o przebiegu badań nad bronią
się przede wszystkim na prowadzeniu wspól- chemiczną:
nych prac badawczych94. Kierownictwo Co zaś się tyczy wyników badań chemicz-
techniczne nad nimi sprawowali Niemcy, ale nych należy podkreślić, że przyniosły one
sprawy administracyjne pozostawały pod nam duże korzyści. Niezależnie od tego, że
kontrolą Rosjan95. przyniosły one nam nieznane wcześniej
Prace nad nowymi rodzajami broni metody rozpylania, to jednocześnie otrzyma-
chemicznej rozpoczęły się pod koniec wrze- liśmy w pełni opracowany materiał badaw-
śnia 1926 roku. Początkowo, do końca 1926 czy oraz metodykę pracy, ponieważ każde-
roku, tajne badania prowadzono pod Moskwą mu niemieckiemu specjaliście towarzyszył
na poligonie chemicznym „Podosinki”96, na radziecki chemik, który przyswajał jego
którym zrealizowano pierwszą część pro- doświadczenie98.
gramu. Odbywały się tam doświadczalne W pierwszej połowie 1928 roku badania
bombardowania lotnicze z użyciem bomb przeniesiono z poligonu chemicznego
z ładunkiem chemicznym, ponadto rozpyla- „Podosinki” na poligon „Tomka”, zlokalizo-
no z samolotów iperyt, dokonując skażenia wany w miejscowości Żichani w pobliżu sta-

89 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 187.


90 A. Pepłoński: Wywiad polski…, s. 318–319; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 93; M. Leczyk: Polska i sąsiedzi…, s. 270–271.
91 J. Bańbor, L. Bąk: Współpraca Reichswehry…, s. 83-84; I. Jędrzejewska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 94.
92 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 38.
93 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 99–100; J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 74.
94 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 33.
95 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 135.
96 Ibidem, s. 134 i 136.
97 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 74; I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 100.
98 J. L. Diakow, T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSRR…, s. 74.

Kwartalnik Bellona 1/2010 159


Edukacja
cji kolejowej Priczernawskaja koło Wolska przeciwgazowych i odzieży ochronnej), po-
w obwodzie saratowskim. Obiekt „Tomka” wietrzny (eksperymenty z użyciem bomb
składał się z trzech elementów: kompleksu lotniczych i iperytu), artyleryjski (doświad-
zakładów „Tomysłowskij Kombinat” (pro- czenia z użyciem broni ciężkiej i granatów
dukcja gazów trujących, pocisków artyleryj- gazowych), amunicyjny (produkcja i maga-
skich i materiałów wybuchowych), stacji zynowanie pocisków gazowych) oraz tech-
doświadczalnej oraz poligonu artyleryjskie- niczno-lotniczy (utrzymanie techniczne
Na poligonie go99. W kwietniu 1928 roku na poligon samolotów)105.
chemicznym dotarła grupa doświadczalna Versuchs- Igor Pychałow w książce Wielikaja oboł-
„Podosinki” odbywały się gruppe S, którą dowodził major Spillecke, gannaja wojna podkreślił, że współpraca
doświadczalne złożona z około trzydziestu pięciu specjali- z Niemcami związana z bojowymi środka-
bombardowania lotnicze stów100. Pierwszym komendantem poligo- mi chemicznymi była bardzo korzystna.
z użyciem bomb nu chemicznego „Tomka” został niemiecki Zorganizowano zaawansowane badania
z ładunkiem oficer, pułkownik L. von Sicherer, a po naukowe, połączone z próbami stosowania
chemicznym, ponadto jego śmierci funkcję tę pełnił generał broni chemicznej w terenie, opanowano
rozpylano z samolotów W. Trepper (1929–1933)101. produkcję nowoczesnych chemicznych środ-
iperyt, dokonując Latem 1928 roku w ramach prac ekspery- ków bojowych oraz uzupełniono arsenał
skażenia chemicznego mentalnych ćwiczono różne warianty lotni- broni chemicznej i środków ochrony106.
terenu i zwierząt. czych i naziemnych ataków chemicznych, W ramach projektu „Bersol” wybudowano
testowano celowniki optyczne wykorzysty- w ZSRR liczne zakłady broni chemicznej,
wane do zrzutu bomb lotniczych z ładun- takie jak, na przykład, Ugreszkaja, gdzie
kiem chemicznym, a w laboratoriach prowa- wytwarzano chlor, oraz Rubieżnaja,
dzono doświadczenia nad działaniem ipery- Bierieznjaki i Czernoreczje, w których
tu na zwierzęta102. Od maja do listopada produkowano difosgen i fosgen107.
1928 roku w ośrodku doświadczalnym Dwustronna współpraca chemiczna nie
„Tomka” przebywał niemiecki zespół uszła uwadze wywiadowi polskiemu, który
inspekcyjny dowodzony przez pułkownika 8 października 1930 roku stwierdził pobyt
Moyna (pseudonim „Mampe”)103, a w la- w Berlinie profesora Władimira Ipatjewa,
tach 1928–1930 pracowała tam grupa jednego z głównych organizatorów rozwoju
doświadczalna podzielona na dziesięć przemysłu chemicznego w Związku
referatów, którymi kierowali oficerowie Radzieckim108. Z dokumentu radzieckiej
niemieccy (współpracującą z nimi grupą Rady Pracy i Obrony z maja 1931 roku
oficerów radzieckich kierował pułkownik zatytułowanego O stanie spraw wojskowo-
Kehsler)104. chemicznych wynika, że ZSRR wyproduko-
W strukturze ośrodka „Tomka” funkcjo- wał 420 tysięcy nowych pocisków artyleryj-
nowały następujące referaty: biologiczny skich z głowicami wypełnionymi iperytem,
(doświadczenia chemiczne na zwierzętach; fosgenem i difosgenem, 7600 bomb lotni-
kierownik doktor Wirth z Würzburga), ra- czych z ładunkiem chemicznym109, a lotnic-
chunkowy (kwestie finansowe i utrzymania), two wojskowe posiadało 75 pokładowych
lekarski (udzielanie pomocy osobom, które zestawów rozpylająco-wylewowych typu
podczas badań uległy zatruciu iperytem; WAP-4 do rozpylania w powietrzu bojowych
kierownik major doktor Muntsch, a po nim środków chemicznych. Dzięki współpracy
lekarze wojskowi: doktor Steuber i doktor Związek Radziecki w krótkim czasie uru-
Thürauf), ziemny (doświadczenia z petar- chomił dwie stacje rozlewowe, umożliwia-
dami), odkażania (kontrola działania masek jące napełnianie środkami chemicznymi

99 H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze…, s. 191.


100 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 100.
101 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 135.
102 Ibidem, s. 224.
103 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 100.
104 H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze…, s. 191.
105 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 100–101; H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze…, s. 191–192.
106 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 35.
107 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 101.
108 A. Pepłoński: Wywiad polski…, s. 319.
109 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 36.
110 S. A. Gorłow: Sowierszenno siekretno…, s. 228–229.

160 Kwartalnik Bellona 1/2010


Edukacja
ponad pięć milionów pocisków i bomb wienia współpracy wojskowo-morskiej
lotniczych rocznie110. o treści:
Oficjalnie ośrodek szkolenia „Tomka” Proszę powiadomić rząd sowiecki, że za-
wstrzymał działalność latem 1933 roku, mierzamy wysłać dalsze statki handlowe do
z chwilą dojścia do władzy Adolfa Hitlera111. Murmańska i oczekujemy, iż rząd sowiecki
Przejęcie od Niemców obiektu umożliwiło poczyni ułatwienia dla wyładunku towarów
Rosjanom rozwinięcie własnego Instytutu oraz zapewni transport ładunków koleją do
Obrony Chemicznej112, a także wykształce- Leningradu, gdzie odbiorą je inne statki nie-
nie plejady utalentowanych chemików mieckie. Proszę o wiadomość telegraficzną,
wojskowych. jak przyjęto to zawiadomienie119.
Zgoda Moskwy na korzystanie z baz mor-
Reichsmarine w radzieckich skich przez niemiecką flotę oraz wznowie-
bazach morskich nie programu dostaw surowców do Niemiec
Istotne znaczenie dla Niemiec miał roz- pozwoliły Niemcom na przełamanie brytyj-
wój współpracy w dziedzinie morskiej113. skiej blokady gospodarczej120.
Już w 1922 roku do Petersburga przybyła
niemiecka misja wojskowa, kierowana Dzięki współpracy z Reichswehrą Związek
przez kapitana Lohmanna114, której
zadaniem było zbadanie technicznych Radziecki uruchomił dwie stacje rozlewowe,
możliwości stoczni budowy i naprawy
okrętów115. W radzieckich stoczniach
umożliwiające napełnianie środkami
pojawili się specjaliści niemieccy, nadzo- chemicznymi ponad pięć milionów pocisków
rujący remonty niemieckich okrętów i mo-
dernizację infrastruktury portowej116. i bomb lotniczych rocznie.
Współpraca obejmowała prowadzenie
wspólnych manewrów morskich, skła- Podczas spotkania 23 września 1939 roku
danie kurtuazyjnych wizyt okrętów Hitlera z szefem sztabu marynarki admira-
w Świnoujściu i Petersburgu117, a także łem Erichem Raederem omówiono zasady
pomoc w rozwoju lotnictwa morskiego. prowadzenia prac wyposażeniowych nie-
W sierpniu 1933 roku niemieccy inżynie- mieckich krążowników pomocniczych
rowie z firmy Deutsche Schiffs und w bazie morskiej w Murmańsku, a także
Maschinenbau Gesellschaft „Deschimag” możliwość uzyskania zgody na korzystanie
przekazali Rosjanom projekt okrętu pod- z innych portów radzieckich. Hitler polecił
wodnego, który przeszedł do historii Joachimowi von Ribbentropowi wyjaśnić
floty radzieckiej pod oznaczeniem seria te problemy w trakcie najbliższego pobytu
IX118. Z chwilą dojścia Hitlera do władzy w Moskwie121. W tym samym dniu niemiec-
współpracę wstrzymano na sześć lat. ki ambasador w Moskwie – Friedrich-
Przełom we współpracy morskiej nastąpił -Werner von der Schulenburg otrzymał
6 września 1939 roku, kiedy niemiecka od Mołotowa informację, że rząd radziecki
ambasada w Moskwie otrzymała z Berlina wyraził zgodę na przebudowę w Murmańsku
depeszę z poleceniem wysondowania stano- statku motorowego Iller na krążownik
wiska rządu radzieckiego w sprawie odno- pomocniczy122.

111 J. Bańbor: Reichswehra i Armia Czerwona, czyli… Morderczy alians. „Polska Zbrojna” 1996 nr 9, s. 9.
112 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 38.
113 Chodziło m.in. o udział niemieckich firm lotniczych w tworzeniu radzieckiego lotnictwa morskiego (pokładowego), przekazanie Rosjanom niemieckiej dokumentacji tech-

nicznej dotyczącej budowy okrętów podwodnych oraz o możliwość korzystania przez niemieckie okręty z radzieckich baz morskich. Zob. D. A. Soboliew, D. B. Hazanow: Niemieckij
slied…, s. 91–93.
114 Reichsmarine – marynarka wojenna Republiki Weimarskiej, następnie III Rzeszy. Istniała w latach 1918–1935. W 1935 roku została zastąpiona przez

Kriegsmarine.
115 I. Jędrzejowska: Współpraca Armii Czerwonej i Reichswehry…, s. 102–103.

116 Ibidem, s. 103.

117 R. Łuczak: Problemy polityki wojskowej Polski w latach 1926–1935. Warszawa 1992, s. 64; H. Ćwięk: Przeciw Abwehrze…, s. 193.

118 I. Pychałow: Wielikaja obołgannaja…, s. 41.

119 Documents on German foreign Policy, 1918–1945. Ed. R. J. Sontag. Washington 1949, v. VIII s. 14–15; A. Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy

niemiecko-sowieckiej 1939–1941. Londyn 1967, s. 96.


120 A. Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera…, s. 94.

121 Ibidem, s. 97; Fuehrer Conferences on Naval Affairs 1939–1945. Greenhill Books 20.02.2006, , s. 43.

122 Prace wyposażeniowe na niemieckim krążowniku Iller zostały zakończone 10 października 1939 r. w Murmańsku. Zob. A. Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera…, s. 97;

Documents on German Foreign…, s. 288.

Kwartalnik Bellona 1/2010 161


Edukacja
W trakcie drugiej wizyty Ribbentropa dalekiej północy oraz korzystać z przejścia
w Moskwie rzeczywiście poruszono sprawę szlakiem północnym na Daleki Wschód.
współpracy morskiej i możliwości korzysta- Tym bardziej że zgoda dotyczyła wszystkich
WYJAŚNIENIE NR 2
nia przez niemiecką flotę wojenną z bazy niemieckich okrętów wojennych bez żad-
W efekcie długich w Murmańsku. 4 października 1939 roku nych ograniczeń.
rokowań Rosjanie wydali
zgodę niemieckiemu
Mołotow przekazał niemieckiemu amba-
krążownikowi pomocniczemu sadorowi w Moskwie informację, że *
„nr 45” na wyruszenie Murmańsk nie jest dla tego celu dosta-
12 sierpnia 1940 roku drogą tecznie izolowany, dlatego rząd sowiecki * *
syberyjską na Daleki Wschód. uważa, że port Teribierka, na wschód od
W czasie podróży towarzyszyły
mu trzy rosyjskie lodołamacze: Murmańska, za bardziej odpowiedni, Nawiązanie ścisłej radziecko-niemieckiej
Kaganowicz, Lenin oraz Stalin. ponieważ jest dalej położony i obce statki współpracy wojskowej, w tym szkolenie
Po przejściu cieśniny Beringa go nie odwiedzają. Szczegóły używania kadry, było możliwe dzięki zawarciu wielu
niemiecki okręt zatopił wiele tego portu, sprawa wysłania tam sprzętu oficjalnych porozumień dwustronnych,
sojuszniczych statków. Bez
pomocy radzieckiej nigdy nie wojennego itd., może być przedyskutowa- chociaż znane są wcześniejsze nieformalne
przedostałby się na Pacyfik, na z komisarzem handlu zagranicznego próby nawiązania kontaktów. (3) Jednak
ponieważ nie uszedłby Mikojanem123. najbardziej istotnym dla ZSRR kierunkiem
w trakcie długiej podróży Z udzielonej odpowiedzi wyraźnie widać, współpracy był dostęp radzieckich specjali-
okrętom brytyjskim, ani nie
miałby możliwości zaopatry-
że Moskwie zależało na zachowaniu w ta- stów do nowoczesnych niemieckich techno-
wania się w paliwo. jemnicy współpracy wojskowej, nie tylko w logii i uzbrojenia. Przebywający na rocznym
celu utrzymania pozornej neutralności, ale stażu szkoleniowym w Niemczech Hieronim
(A. Talbert: Russia’s Panama
Canal. “New York Herald także z powodu świadomości łamania trak- Uborewicz meldował do Moskwy:
Tribune”, 20.05.1950) tatów międzynarodowych. Niemcy są dla nas, jak do tej pory jedy-
Kolejne postulaty niemieckie, dotyczą- nym źródłem, poprzez które mamy dostęp do
ce rozszerzenia współpracy przesłano do najnowszych zagranicznych osiągnięć
Moskwy 14 października 1939 roku. w sferze wojskowej. Obecnie nasze zaintere-
Obejmowały one nie tylko projekt stwo- sowania należy koniecznie przenieść
WYJAŚNIENIE NR 3 rzenia systemu zaopatrywania w paliwo na praktyczne wykorzystanie osiągnięć
W 1920 roku Karol Radek i prowiant niemieckich okrętów w portach technicznych Niemców w dziedzinie mili-
i Leonid Krassin nawiązali radzieckich124, ale także postulat zaopa- tarnej. Odbywałoby się to poprzez organi-
kontakt w Berlinie z generałem trywania niemieckich okrętów wojennych zowanie w Rosji niemieckich ośrodków
Hansem von Seecktem przez Rosjan na pełnym morzu. szkoleniowych kształcących specjalistów
i zaproponowali mu radziecko-
-niemiecką współpracę
Radziecka baza morska Teribierka była z budowy, eksploatacji i użycia najnowszych
wojskową skierowaną wykorzystywana przez Niemców aż do środków prowadzenia walki, w tym czołgów,
przeciwko Polsce. Rok później jesieni 1940 roku125. Także w okresie lotnictwa, min przeciwpancernych, środków
propozycję współpracy późniejszym współpraca morska była kon- łączności itp.126.
powtórzył szef sztabu Armii tynuowana. Świadczą o tym rozpoczęte Niemcy w tajemnicy i z naruszeniem
Czerwonej P. Lebiediew
podczas rozmowy z szefem pod koniec grudnia 1940 roku rokowania warunków traktatu wersalskiego szkolili
niemieckiej misji wojskowej w sprawie zaopatrywania niemieckich swoją kadrę wojskową na terytorium
w Moskwie pułkownikiem Otto okrętów podwodnych w paliwo oraz ZSRR w Reichswehr Fliegerschule
Hasse (późniejszy generał). udostępnienie jednostkom niemieckim w Lipiecku, w Reichswehr Panzerschule
(F. Rabenau: Seeckt. Aus se- szlaku północnego wzdłuż wybrzeży sy- „Kama” w Kazaniu, na poligonach chemicz-
inem Leben, 1918–1936.
Leipzig 1940, s. 309)
beryjskich. (2) nych – Reichswehr Chemischertruppenübu
Nie ulega wątpliwości, że radziecko-nie- ngsplätze – „Podosinki” i „Tomka” oraz
miecka wojskowa współpraca morska była korzystali z radzieckich baz morskich
skierowana przeciwko Wielkiej Brytanii, Teribierka, Murmańsk i Petersburg. W ra-
a Kriegsmarine dzięki zgodzie władz Rosji mach porozumienia oficerowie radzieccy
na wykorzystywanie bazy „Nord” (zatoka poznawali niemiecką myśli techniczną
Zapadnaja Lica) na Półwyspie Kolskim, i wojskową w Akademii Wojennej
mogła prowadzić działania bojowe na w Berlinie.  g

123 Ibidem, s. 213.


124 Amunicja i inne zaopatrzenie miało być wysyłane z Niemiec. Zob. A. Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera…, s. 98.
125 Z bazy w m. Teribierka zrezygnowali sami Niemcy, ponieważ po opanowaniu Norwegii przestała być im potrzebna. Zob. A. Bregman: Najlepszy sojusznik Hitlera…, s. 99.
126 J. L. Diakow: T. S. Buszujewa: Faszistskij miecz kowałsia w SSSR…, s. 21.

162 Kwartalnik Bellona 1/2010


Perspektywy rozwoju
infrastruktury
teleinformatycznej NATO
Rozwój współczesnych technologii wymusza nowe spojrzenie na infrastrukturę sieciową i informatyczną
(Networking and Information Infrastructure). Tworzenie ich w środowisku wojskowym musi uwzględniać
standaryzację oraz interoperacyjność. Infrastrukturę sieciową i informatyczną tworzą cztery komponenty:
usługi łączności (Communication Services), usługi informacyjne i integracyjne (Information and Integra-
tion Services), usługi bezpieczeństwa informacyjnego (Information Assurance Services) oraz usługi
zarządzania usługą (Service Management and Control Services). W celu stworzenia tak przedstawionej
infrastruktury istnieje potrzeba prowadzenia badań naukowych i eksperymentów.

gen. bryg.
ANDRZEJ KACZYŃSKI A development of modern technologies gives a new approach to Networking and Information
Infrastructure. Their presence in the military environment must involve standardization and
szef Zarządu Planowania interoperability. Networking and Information Infrastructure is comprised of: Communications
Systemów Dowodzenia Services, Information and Integration Services, Information Assurance Services and Service
i Łączności P-6 SGWP.
Management and Control Services. A development of such infrastructure requires research and
W latach 2005–2009 pełnił
obowiązki na stanowisku experimental work.
polskiego narodowego
przedstawiciela przy SHAPE.

P
Absolwent Akademii Sztabu
Generalnego w Warszawie rzyjęty kierunek rozwoju zdolności celu dostarczenie informacji w każdym
i Ogólnowojskowego operacyjnych NATO, który zakłada czasie do każdej autoryzowanej osoby bez
Kolegium Obrony w Paryżu. stworzenie znacznie większych mo- względu na jej miejsce pobytu. Docelowa
bilnych sił sojuszu i uwzględni odległe infrastruktura będzie się składać z zestawu
rejony, w których mogą być prowadzone różnorodnych zdolności, umożliwiających
operacje, wyznacza bardzo duże wymaga- zbieranie, przetwarzanie, składowanie, do-
nia dla infrastruktury teleinformatycznej starczanie, chronienie i zarządzanie infor-
(NATO Network Enabled Capability – macją dla użytkowników. Infrastruktura
NNEC). Studium wykonalności NNEC będzie dynamicznym heterogenicznym
wykazało, że sojusz będzie w stanie za- zbiorem, którego konfiguracja będzie się
spokajać ambicje operacyjne na zakłada- zmieniać stosownie do środowiska i zmian
nym poziomie tylko wtedy, gdy przyszłe technologicznych.
struktury sił zbrojnych będą dysponować Środowisko wielonarodowe zdecydowa-
płk
wydajnymi, elastycznymi i łatwo adapto- nie się różni od jednorodnego zbioru naro-
MIROSŁAW KOZIEŁŁO
walnymi systemami łączności i informa- dowego, dlatego też konieczne będzie poło-
główny specjalista w kierow- tyki. Mają one umożliwić osiągnięcie żenie większego nacisku na standaryzację
nictwie Departamentu
Informatyki i Telekomunikacji.
przewagi informacyjnej. Do spełnienia i interoperacyjność i to nie tylko dla sprzę-
W latach 2006–2009 pełnił tych wymagań niezbędne jest stworzenie tu, ale także dla metodologii zarządzania.
obowiązki w Agencji ds. odpowiedniej infrastruktury teleinforma- Włączenie jakiegokolwiek komponentu
Eksploatacji Systemów tycznej. narodowego do infrastruktury sieciowej i in-
Łączności i Informatyki NATO formacyjnej nie oznacza, że zmieni się
(NATO CIS Services Agency). Potrzeby dzisiejszego dnia właściciel czy jednostka zarządzająca tym
Absolwent Akademii Obrony
Narodowej i studiów podyplo- Aby podkreślić nowy wymiar tej infra- komponentem. Systemy narodowe w NII
mowych w WAT. Ukończył struktury, dla urzeczywistnienia koncepcji będą niezależnie zarządzane przez ich
także specjalistyczne kursy NNEC, przyjęto dla niej nazwę infrastruk- właścicieli w ramach zasad obowiązujących
w Akademii Dowodzenia tura sieciowa i informacyjna (Networking dla federacji systemów, co jest jednym z pod-
Bundeswehry, szkołach NATO and Information Infrastructure – NII). stawowych założeń koncepcji. Jednakże
w Latinie i Oberammergau
oraz centrum szkoleniowym W najprostszym ujęciu jest ona definiowa- włączenie jakiegokolwiek systemu czy kom-
Learning Tree w Londynie. na jako wielonarodowy wojskowy Internet, ponentu będzie także równoznaczne z wy-
który będzie federacją systemów, mającą na rażeniem zgody na przestrzeganie obowią-

Kwartalnik Bellona 1/2010 163


Technika i logistyka
zującej polityki i procedur oraz wymagań —  usług bezpieczeństwa informacyj-
bezpieczeństwa. nego (Information Assurance Services),
Stworzenie infrastruktury sieciowej i in- —  usług zarządzania usługami (Service
formacyjnej będzie wymagać niezależnych Management and Control Services),
wysiłków zarówno sojuszu, jak i poszcze- —  usług informacyjnych i integracyjnych
gólnych państw w celu implementacji infra- (Information and Integration Services).
struktury oraz urzeczywistnienia wzajem- Poszczególne komponenty (rys. 1) są
nych połączeń. W każdej fazie rozwoju wzajemnie połączone, ale interakcja po-
infrastruktura będzie złożoną federacją między nimi będzie się odbywać poprzez
systemów z zastosowaniem szerokiej gamy interfejsy dla usług, które zostaną poddane
różnych technologii. We wszystkich dome- standaryzacji.
nach zostaną wykorzystane elementy infra- Koncepcja infrastruktury sieciowej i in-
struktury różnych państw i rodzajów sił formacyjnej zakłada zastosowanie interfej-
zbrojnych. Możliwość realizacji tego przed- sów nazywanych interoperacyjnymi punk-
sięwzięcia będzie zależała od przyjęcia jed- tami dla usług (Service InterOperability
nolitego zestawu komponentów, które będą Points – SIOP) na granicach pomiędzy
ze sobą współpracować. Strategia użyta przy autonomicznymi systemami. Pozwoli to na
budowie infrastruktury sieciowej i infor- zachowanie kontroli nad własnymi zasoba-
macyjnej jest podobna do stosowanej mi. Koncepcja interfejsów SIOP dotyczy
w Internecie, w którego wypadku nie ma wszystkich czterech komponentów infra-
żadnego centralnego ośrodka zarządzania. struktury sieciowej i informacyjnej. W wy-
Funkcjonowanie Internetu zależy od ze- niku takiego podejścia powstaną cztery
społu zadaniowego (The Internet Engineering kategorie interfejsów dla usług: łączności,
Task Force – IETF), który koordynuje roz- infrastruktury informacyjnej, bezpieczeń-
wój standardów umożliwiających włączanie stwa informacyjnego oraz zarządzania.
i współpracę niezależnych sieci, mających SIOP powinny być postrzegane jako inter-
na celu dostarczanie określonych usług fejsy pomiędzy usługami dostarczanymi
dostępnych praktycznie na całym świecie. przez autonomiczne systemy narodowe. Nie
Sukces tego podejścia jest oczywisty, będzie już dłużej podziału na interfejsy
dzisiejszy Internet tworzy ponad 70 tysięcy szczebla taktycznego i strategicznego.
sieci, które zapewniają usługi dla milionów Jedyny podział, jaki będzie funkcjonował,
użytkowników. to model przedstawiony, obejmujący
Infrastrukturę sieciową i informacyjną poszczególne komponenty NII. Dostarcza-
podzielono na komponenty zawierające po- nie usług na interoperacyjnych punktach
szczególne usługi. Taki podział, dokonany dla usług będzie szczegółowo wyspecyfi-
pierwotnie ze względu na potrzeby anali- kowane w umowach Service Level
tyczne, został zaakceptowany w środowisku Agreement (SLA). Założeniem przedsta-
NNEC i jest w powszechnym użyciu wionym w Studium wykonalności NNEC
w NATO. Infrastruktura sieciowa i informa- było umożliwienie przesyłania poprzez te
cyjna będzie się składać z następujących interfejsy ruchu dla systemów zarządzania,
komponentów: w tym zrządzania urządzeniami krypto-
—  usług łączności (komunikacyjnych) graficznymi. Jednak nie uzyskało ono szer-
(Communication Services), szej akceptacji i prawdopodobnie nie zos-
tanie zrealizowane. Szczegółowy opis
techniczny każdego SIOP będzie zawarty
Infrastruktura w profilu interoperacyjności (Service Inter-
sieciowa i informacyjna operability Profile – SIP) dla poszcze-
(NII) gólnych usług. Takie profile zostaną
określone w trakcie dalszych prac nad
rozwojem infrastruktury sieciowej i infor-
macyjnej.
Komponent usług łączności
Usługi Usługi Usługi
Usługi
informacyjne zarządzania
Usługi łączności są obecnie najbardziej
bezpieczeństwa
łączności
i integracyjne informacyjnego usługą zaawansowanym komponentem NII, co
pozostaje w bezpośrednim związku z moż-
liwością rozwoju i funkcjonowania pozost-
Rys. 1. Usługi dostarczane przez komponenty NII ałych elementów. Komponent usług łącz-
ności będzie się charakteryzował przede

164 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
wszystkim zastosowaniem protokołu inter- łączności NATO z mniejszych heterogenicz-
netowego (IP), który tworzy wspólny, bez- nych komponentów;
pieczny mechanizm transportowy dla wszyst- —  projektowanie infrastruktury z uwzględ-
kich rodzajów informacji przesyłanych przez nieniem interoperacyjności, ewolucyjnego
wszystkie media transmisyjne. Usługi trans- rozwoju i prostoty.
portowe IP będą funkcjonować w środowi- W celu umożliwienia działania w środo-
sku, którego cechą stanie się wykorzystanie wisku sieciocentrycznym urządzenia i ludzie
szerokiego zakresu usług transmisyjnych będą potrzebować wydajnych usług łącz-
(transportowych) i konieczność wspierania ności, wyrażanych najczęściej w kategoriach
różnych rodzajów jakości usług (Quality of pasma większego niż używane dzisiaj. Na
Service – QoS), w celu spełnienia wymagań obecnym etapie rozwoju komponentu usług
poszczególnych aplikacji. Wymagania te łączności trudno jest ocenić, o ile się zwięk-
różnią się atrybutami usług, takimi jak: prze- szy zapotrzebowanie na pasmo. Zastosowanie
pływność, opóźnienie, bezpieczeństwo, in- usług WEB spowoduje, że wiele transakcji
tegralność, dostępność, priorytet. Krytyczne będzie wymagało dostępu do sieci w celu
atrybuty jakości tradycyjnych usług tele- uzyskania aktualnych danych. Większe
komunikacyjnych są dobrze zdefiniowane
i dotyczą takich usług, jak: telefonia (z ko- Z założeń dotyczących zarządzania infrastrukturą sieciową i informacyjną czy
mutacją łączy i pakietów), telefaks, wide- tylko komponentem usług łączności wynika, że w środowisku koalicyjnym organi-
okonferencja, telekonferencje, strumienie zacja zarządzania będzie dużym wyzwaniem. Wskazuje to na potrzebę interfejsów
wideo (streaming video), przesyłanie komu- opartych na otwartych standardach.
nikatów, usługi WEB. Zakłada się ponadto,
że nowe usługi, z nowymi profilami QoS,
także będą musiały być wspierane w kom- zapotrzebowanie na pasmo zostanie też
ponencie łączności NII. Chodzi tutaj o takie spowodowane szerszym geograficznie roz-
usługi, jak: mobilne usługi internetowe; łożeniem procesów dowodzenia. Dlatego też
interaktywne multimedia, także działające w infrastrukturze sieciowej i informacyjnej
w czasie rzeczywistym; dane czasu rzeczy- zasoby będą wymagały ciągłego dostrajania
wistego, prawie rzeczywistego (near real- do potrzeb procesów dowodzenia i dyna-
-time) i z gwarantowanym czasem dostar- micznego środowiska operacyjnego. Z dru-
czenia. giej strony, procesy dowodzenia mogą wy-
Warstwę usług łączności można podzielić magać samoadaptacji do występujących
na usługi transmisyjne i usługi IP. Usługi ograniczeń w sferze, na przykład takich
transmisyjne będą zawierać: łączność sate- zasobów, jak sieci radiowe. Jednak bez
litarną, usługi bezprzewodowe, systemy link względu na to, ile zasobów otrzyma użyt-
i stacjonarną infrastrukturę kablową. kownik, bez ich właściwej kontroli zostaną
Wykorzystanie tego heterogenicznego zesta- one zawsze zużyte. Dlatego w sieciach
wu usług transmisyjnych i stworzenie jednej powinno się zastosować odpowiednie sche-
sieci transportu informacji może zapewnić maty umów SLA i skojarzone z nimi zarzą-
tylko protokół internetowy. dzanie zasobami. Jednocześnie realizacja
Implementacja usług łączności odbędzie ambicji politycznych powinna iść w parze
się w sposób ewolucyjny – co jest jedynym ze zobowiązaniem do dostarczenia od-
realnym założeniem. Podczas każdej fazy powiednich zasobów infrastruktury łącz-
tego procesu będzie się stosować nastę- ności.
pujące zasady: W odpowiedzi na nowe wymagania ope-
—  wykorzystanie ustalonej struktury racyjne, dotyczące operacji ekspedycyjnych,
architektur dla NII; tempa procesu decyzyjnego, interakcji z or-
—  obniżenie kosztów dzięki zastoso- ganizacjami niemilitarnymi, jest potrzebna
waniu niezawodności klasy operatorskiej nowa koncepcja infrastruktury sieciowej,
(carrier grade) bez konieczności stosowa- która spełniałaby takie wymagania.
nia platform o wysokiej niezawodności; Chroniony szkielet sieci (Protected Core
—  wykorzystanie sieci odpornych na Network – PCN) jest koncepcją, która ma na
awarie (typu fault tolerant); celu osiąganie najwyższej możliwej dostęp-
—  zapewnienie ulepszonej skalowal- ności usług transportowych w dynamicznym
ności węzłów sieci; środowisku NNEC. Zakłada się, że szkielet
—  wykorzystanie modelu Internetu; będzie typu black, to znaczy będzie prze-
—  wszędzie, gdzie jest to możliwe, wyko- nosił informację o dowolnych klauzulach
rzystanie istniejących technik i technologii; tajności, ale jej utajnianie będzie się odby-
—  tworzenie zdolności w infrastrukturze wać przed przesłaniem jej do szkieletu. Takie

Kwartalnik Bellona 1/2010 165


Technika i logistyka
założenie jest zmianą w stosunku do dotych- usług infrastruktury sieciowej i informa-
czasowego podejścia, w którym informacja cyjnej. Bezpieczeństwo jest także integral-
była utajniania bezpośrednio w sieci. nym elementem całego systemu i dlatego
Przesunięcie utajniania informacji poza dzisiejsza separacja zarządzania pomiędzy
szkielet sieci ułatwi wzajemne połączenia poszczególnymi komponentami powinna
sieci narodowych i zwiększy jej elastycz- być usunięta. Zarządzanie NII powinno być
ność. Ponadto wykorzystywanie różnych zintegrowane i obejmować sieci, usługi in-
dostawców usług będzie znacznie łat- formacyjne i bezpieczeństwo. Holistyczne
wiejsze, jeżeli szkielet nie będzie musiał podejście nie oznacza centralnego zarządza-
zapewniać poufności przesyłanych informa- nia infrastrukturą sieciową i informacyjną.
cji. Informacja zostanie przesłana w takiej Jedno z podstawowych założeń dla federa-
formie, w jakiej będzie przekazana do cji systemów w środowisku koalicyjnym
szkieletu. wyklucza centralne zarządzanie NII. Jednak
Użytkownicy usług dostarczanych przez w celu efektywnego zarządzania operatorzy
PCN będą musieli być przygotowani do sieci powinni mieć dostęp do informacji,
wykorzystywania różnych technologii. która jest im potrzebna do zarządzania kom-
Ponadto infrastruktura będzie musiała być ponentami w obszarze ich odpowiedzialno-
tak zaprojektowana, aby minimalizować ści. Działanie w takim środowisku tworzy
skutki złej konfiguracji urządzeń, uszkodzeń konieczność wymiany informacji z kompo-
nentami zarządzanymi przez inne państwa
Do stworzenia nowej, elastycznej, adaptowalnej czy organizacje. W federacji systemów po-
winien być zastosowany model kaskadowy,
infrastruktury sieciowej i informacyjnej są w którym żądanie wykonania usługi trans-
potrzebne istotne zmiany w dziedzinie portowej jest wymieniane z sąsiadami,
następnie propagowane dalej – aż do osią-
bezpieczeństwa informacji. gnięcia pożądanego celu.
Z przedstawionych założeń, dotyczących
zarządzania infrastrukturą sieciową i infor-
sprzętu czy przerw w poszczególnych liniach macyjną czy tylko komponentem usług
łączności. Istotne także będzie wsparcie dla łączności, wynika że w środowisku koalicyj-
mobilności użytkowników, które może nym organizacja zarządzania będzie dużym
obejmować automatyczną konfigurację wyzwaniem i już wskazuje na potrzebę in-
systemów po przemieszczeniu do nowej terfejsów opartych na otwartych stan-
lokalizacji, oraz zabezpieczenie usług łącz- dardach.
ności w trakcie ruchu. W celu osiągnięcia Koncepcja chronionego szkieletu sieci
dużej elastyczności sieć użytkownika powin- wciąż jest rozwijana. Wydaje się ona jedy-
na się opierać na modelu modułowym. nym rozwiązaniem, które może zostać
Przykładowo, niejawna sieć użytkownika, zaakceptowane w środowisku koalicyjnym
włącznie z urządzeniami końcowymi, jest i jednocześnie umożliwić realizację infra-
modułem użytkownika i nie będzie miało struktury sieciowej i informacyjnej. Perspek-
znaczenia, w jakim punkcie zostanie włą- tywa czasowa dla takiego rozwiązania jest
czona do szkieletu. dosyć odległa – sięga z pewnością poza rok
W środowisku sieciocentrycznym sieć 2020. Dochodzenie do całościowego rozwią-
transportowa będzie oparta na elementach zania wymaga kroków pośrednich i one
dostarczonych przez różne państwa, dlate- są już przynajmniej określone. Do roku 2016
go też jej konstrukcja musi zakładać planuje się częściową konwergencję kompo-
federację systemów. Umożliwi to eksplo- nentu łączności. Funkcje, które łączą kom-
atację sieci bez uzależniania się od jedne- ponent komutacji łącz i komutacji pakietów,
go państwa i jednocześnie, jeżeli jakieś zostaną przejęte przez routery z odpowied-
państwo zdecyduje się wejść do koalicji, nim poziomem jakości usług.
będzie mogło natychmiast zostać włą- Aby stworzyć odpowiednią infrastrukturę
czone do sieci. sieciową i informacyjną, określono dziedzi-
Kolejnym i bardzo istotnym problemem ny, które należy rozwijać w pierwszej kolej-
jest stworzenie zdolności do zarządzania. ności. Objęto je także programem badań
Dostarczanie usług informacyjnych wyma- naukowych i eksperymentów. Wśród nich
ga usług transportowych i z powodu tej za- należy wymienić:
leżności zarządzanie siecią transportową nie —  nową generację urządzeń kryptogra-
powinno się odbywać w izolacji, nawet jeśli ficznych protokołu internetowego,
ten komponent jest odrębnym elementem —  funkcje i usługi bezpieczeństwa,

166 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
—  chroniony segment szkieletu (Protected poziom udziału poszczególnych państw,
Core Segment) o wysokiej dostępności usług, otwarte i zaakceptowane standardy, architek-
—  migrację wszystkich usług dla użyt- tura zorientowana usługowo, luźne połącze-
kowników do IP, nia i federacja usług, wsparcie dla grup
—  ramy QoS dla NATO, które będą speł- użytkowników organizowanych ad-hoc.
niać wymagania bezpieczeństwa i będą
mogły być wykorzystane dla routingu Komponent usług
w sieciach o wielu topologiach, bezpieczeństwa informacyjnego
—  wewnętrzne i zewnętrzne interfejsy dla Do stworzenia nowej, elastycznej, adapto-
nowych usług, walnej infrastruktury sieciowej i informacyj-
—  zdolności do automatycznego zarzą- nej są potrzebne istotne zmiany w dziedzi-
dzania poziomem usług (Service Level nie bezpieczeństwa informacji. Podstawą
Management – SLM), koncepcji NNEC jest współdzielenie infor-
—  zdolności NATO w zakresie protoko- macji. Wymaga to mechanizmów, które gwa-
łu internetowego w wersji 6 (IP v 6). rantowałyby bezpieczeństwo.
Pomimo dużych nakładów na technologie
Komponent usług związane z bezpieczeństwem informacji, nie
informacyjnych i integracyjnych zawsze podążają one za rozwojem technolo-
Z komponentem usług informacyjnych gii sieciowych. Jest to czynnik w pewnym
i integracyjnych (Information and Integration stopniu opóźniający, ale możliwy do pokona-
Services – IIS) jest związana koncepcja grup nia. Aby wprowadzić rozwiązania gwarantu-
użytkowników (Communities of Interest – jące bezpieczeństwo informacji w NNEC,
COI). Grupy takie są definiowane jako te, na potrzeby rozwoju komponentu bezpieczeń-
które muszą wymieniać informacje ze wzglę- stwa przyjęto następujące założenia:
du na wspólne cele, interesy lub procesy —  chroniony szkielet sieci (PCN),
biznesowe. Mogą one być stałe z natury lub —  etykietowanie zawartości informacji,
tymczasowe, tworzone do wykonania okre- —  ochronę informacji na poziomie poje-
ślonego zadania. Grupy tymczasowe z regu- dynczego obiektu informacji,
ły mają istotne znaczenie dla powodzenia ope- —  przezroczystość usług bezpieczeństwa
racji. Przykładem takich grup użytkowników dla użytkownika,
mogą być środowiska logistyki czy wywia- —  implementację usług bezpieczeństwa
du. Usługi informacyjne i integracyjne są we wszystkich warstwach modelu OSI,
definiowane jako wsparcie usług funkcjonal- —  dynamiczne zarządzanie ryzykiem.
nych dostępnych w sieci, które mogą działać
w sojuszu i jego państwach. W przyszłości
usługi informacyjne będą dostępne jako
Usługi dziedzinowe /Aplikacje C2
usługi WEB, dlatego też implementacja IIS (Functional Services / C2 Applications)
będzie się koncentrować na wsparciu takich
usług i ich interoperacyjności.
Aby zrealizować przedstawione zamiary, Usługi dodatkowe NNEC Usługi dla grup
zakłada się zastosowanie warstwowej (NNEC Value Added Services) środowiskowych
sfederowanej architektury zorientowanej (NVAS) (COI Specific Services)
usługowo (rys. 2). Takie zobrazowanie jest
użyteczne z punktu widzenia dekompozycji
procesów oraz identyfikacji interfejsów. Usługi bazowe NNEC
Pierwsza warstwa, jaką są usługi podsta- (NNEC Core Enterprise Services)
wowe (Core Services), jest związana z pod-
stawowymi funkcjami, takimi jak składowa- Usługi informacyjne i integracyjne
nie informacji czy wiadomości (messaging), (Information & Integration Infrastructure Services)
które będą wykorzystywane przez wszystkie (IIS)
systemy środowiska NNEC. Dwie pozosta-
łe warstwy nie są wykorzystywane przez
wszystkie usługi. Przykłady takich usług to
wspólny obraz sytuacji operacyjnej (COP), Usługi transportowe
definiowany przez użytkownika, czy usługi (Transport Services)
geograficzne (mapy), meteorologiczne.
Podstawowe założenia dla rozwoju usług
informacyjnych i integracyjnych to: wyko-
Rys. 2. Warstwowa architektura usług informacyjnych
rzystanie istniejących systemów, elastyczny i integracyjnych

Kwartalnik Bellona 1/2010 167


Technika i logistyka
Problem, któremu należy poświęcić dużo a w konsekwencji połączyć te informacje
uwagi, to sposób traktowania ryzyka z sytuacją operacyjną. Wyciąganie takich
związanego z przetwarzaniem informacji wniosków może być możliwe w razie obser-
w systemach internetowych. Dotychczasowe wacji wydawałoby się bezpiecznego ruchu
podejście, polegające na unikaniu wszel- utajnionego. Chroniony szkielet sieci ma
kiego ryzyka ujawnienia treści informacji, w założeniu dostarczyć takie mechanizmy,
zmienia się bardzo wyraźnie w podejście które taką poufność zapewnią. Dla środowi-
będące zarządzaniem ryzykiem. W opisie ska poza nim taka funkcjonalność, przy-
bezpieczeństwa informacji w środowisku najmniej na ograniczonym poziomie, powin-
militarnym konieczne jest odniesienie się do na być oferowana przez urządzenie kry-
urządzeń kryptograficznych. W związku ptograficzne. W infrastrukturze sieciowej
z tym, że docelowo cała infrastruktura i informacyjnej poufność informacji nie jest
sieciowa i informacyjna będzie konwer- jedynym wymaganiem dla urządzeń kryp-
gentna, logicznym i w zasadzie jedynym tograficznych. NINE, jako urządzenia stano-
wyborem są urządzenia utajniające IP kryp- wiące element sieci, będą musiały spełniać
to. NATO już od kilku lat implementuje je, następujące wymagania:
gdyż ma świadomość, że obecna ich gene- —  przenosić wszystkie typy ruchu
racja nie spełni wymagań NNEC. Wskazuje w sieciach konwergentnych,
się rok 2015 jako datę wprowadzenia nowej —  zapewniać efektywne wykorzystanie
generacji tych urządzeń w pełni zaspoka- pasma,
jających potrzeby infrastruktury teleinfor- —  wspierać dynamiczne, sfederowane
matycznej. środowisko,

Interesującym dla zdolności sieciocentrycznych sojuszu elementem


rozwoju infrastruktury teleinformatycznej jest jej tworzenie
z komponentów usług.
Wykorzystywana obecnie konfiguracja do —  wspierać chroniony szkielet sieci.
włączania urządzenia IP krypto pozwala na Zasadniczym elementem charakterystyki
połączenie tylko z urządzeniem tego same- docelowego urządzenia kryptograficznego
go typu, które ma tego samego właściciela, jest integracja. W podejściu zorientowanym
wspiera ten sam zestaw algorytmów i blo- usługowo aplikacje mogą być lepiej zinte-
kuje dostęp do jakikolwiek innego ruchu. growane dzięki wykorzystaniu istniejących
Umożliwia to jedynie połączenia hetero- usług niż dzięki projektowaniu rozwiązań
genicznych sieci o tym samym poziomie o specjalnym przeznaczeniu.
tajności. Interesującym dla zdolności sieciocen-
Przedstawione rozwiązanie nie spełni trycznych sojuszu elementem rozwoju
wymagań infrastruktury sieciowej i informa- infrastruktury teleinformatycznej jest jej
cyjnej, dlatego też podjęto prace i nawet tworzenie z komponentów usług. Podejście
osiągnięto konsensus pod względem zdefi- to zasadniczo różni się od dotychczasowe-
niowania wymagań dla przyszłościowych go, to znaczy tworzenia systemów. Jeśli
rozwiązań urządzeń kryptograficznych. projektuje się usługę, to od momentu defi-
Zasadniczym ich celem będzie zapewnienie niowania jej założeń należy uwzględnić
poufności informacji, nie tylko pomiędzy znacznie szerszy kontekst, szczególnie
domenami o takiej samej klauzuli tajności zarządzanie i eksploatację. Gwarantuje to
i mającymi jednego właściciela, także dostarczenie użytkownikowi takiej usługi,
między heterogenicznymi domenami, nale- która spełni jego potrzeby. Usługą, z jednej
żącymi do różnych państw czy organizacji. strony, jest dostarczenie użytkownikowi
Wymagać to będzie wsparcia różnych algo- e-maila, z drugiej, wspólnego obrazu
rytmów kryptograficznych. sytuacji operacyjnej. Usługi te, oczywiście,
Jednym z aspektów bezpieczeństwa jest wymagają zupełnie innej infrastruktury
poufność intensywności ruchu (traffic flow i organizacji do ich dostarczenia. Usługi
confidentiality – TFC). Nieautoryzowany bezpieczeństwa i zarządzania powinny być
obserwator może pozyskać dane dotyczące dla użytkownika zupełnie przezroczyste,
utajnionego ruchu i w wyniku analiz a jednocześnie na tyle efektywne, aby
wiedzieć, jakie aplikacje są używane, mogły być dostarczane tam, gdzie są po-
pomiędzy jakimi stanowiskami dowodzenia, trzebne i w wymaganym czasie.  g

168 Kwartalnik Bellona 1/2010


Saperzy polscy w misjach
zagranicznych
Wojska inżynieryjne są nieodłącznym komponentem prawie każdego polskiego kontyngentu wojskowe-
go poza granicami kraju. Oprócz wykonywania zadań podczas misji ONZ, ostatnio główny wysiłek został
skierowany na misje stabilizacyjne. Najwięcej problemów przysparzało rozminowywanie na terenach byłej
Jugosławii, w Iraku i Afganistanie. Często nowoczesny sprzęt elektroniczny nie mógł być w pełni wyko-
rzystywany ze względu na ukształtowanie terenu (rodzaj gleby) oraz rodzaje pól minowych. Warunki ekstre-
malne występowały w Iraku i Afganistanie, gdyż saperzy byli narażeni na bezpośrednie oddziaływanie
żołnierzy przeciwnika. W celu przeciwdziałania improwizowanym ładunkom wybuchowym jest tworzony sys-
tem Counte – Improvised Explosive Devices (C-IED).

ppłk w st. spocz. dr


JERZY GARSTKA
Engineering troops are obligatory in almost every Polish Military Contingent abroad. Their main
absolwent Wojskowej efforts are focused, apart from UN missions, also on stabilization missions. The most problematic
Akademii Technicznej.
Doktorat uzyskał w 1978 r.
was mine clearance in former Yugoslavia, in Iraq and Afghanistan. Electronic devices were quite
na Wydziale Mechanicznym frequently impossible to use due to the nature of terrain and kinds of mine fields. Sappers also worked
Politechniki Wrocławskiej. under extreme conditions in Iraq and Afghanistan, as they were under direct threat of enemy’s
Był dowódcą plutonu attack. Counter-Improvised Explosive Devices (C-IED) system is to cope with such threats.
rozpoznania, szefem służb

P
technicznych w 21 Batalionie
Saperów, następnie kierow- olska należy do czołówki państw, w Korei, Indochinach, Nigerii, Egipcie,
nikiem Pracowni Minowania które od 1953 roku wydzielają kon- Syrii, Libanie, Afganistanie, Iraku – Iranie,
i Ośrodka Naukowej tyngenty wojskowe do służby w ope- Namibii, Kuwejcie, Iraku, na Saharze
Informacji Wojskowej racjach pokojowych i stabilizacyjnych Zachodniej, w byłej Jugosławii, w Kambodży,
w Wojskowym Instytucie
Techniki Inżynieryjnej prowadzonych pod egidą Organizacji Gruzji, Górnym Karabachu, Tadżykistanie,
we Wrocławiu. Służbę woj- Narodów Zjednoczonych (ONZ), Unii Arabii Saudyjskiej, Liberii, Rwandzie,
skową zakończył w 1994 ro- Europejskiej (UE) i Organizacji Traktatu Macedonii, Chorwacji, Wschodniej Slawonii,
ku. Autor licznych publikacji Północnoatlantyckiego (NATO). Nasz kraj Bośni i Hercegowinie. Ostatnio dzięki udzia-
prezentowanych na łamach był również jednym z najaktywniejszych łowi w operacjach zwalczania terroryzmu
czasopism wojskowych.
Laureat Buzdyganów 2007
uczestników w operacjach pokojowych w Afganistanie i Iraku zdobyli sobie uzna-
w kategorii ,,Publicysta roku”. wśród państw Europy Środkowej. W ciągu nie sojuszników i ludności, na której terenie
tych 57 lat żołnierze polscy byli obecni przebywali (fot. 1).

Fot. 1. Polscy saperzy w misjach pokojowych ONZ nikogo już nie zaskakują. Jak daleko służą od kraju,
przypominają im o tym własnoręcznie wykonane kierunkowskazy (fot. A. Rawski)

Kwartalnik Bellona 1/2010 169


Technika i logistyka
Nieodłącznym komponentem prawie każ- Namibii (United Naitons Transition
dego polskiego kontyngentu wojskowego na Assistance Group – UNTAG), Tymczasowej
misjach zagranicznych były i są nadal pod- Administracji Organizacji Narodów
oddziały wojsk inżynieryjnych. Biorą one Zjednoczonych w Kambodży (United
udział także w różnych akcjach humanitar- Nations Transitional Authority in
nych, przypomnijmy na przykład pomoc Cambodia – UNTAC) i Tymczasowych Sił
naszych saperów dla nawiedzonego dużym Zbrojnych ONZ w Libanie (United Nations
trzęsieniem ziemi Pakistanu w październi- Interim Force in Lebanon – UNFIL).
ku 2005 roku. Tysiące ludzi straciło życie, Dalszy udział obejmował już wydzielenie
wiele tysięcy zostało rannych, a setki domów kontyngentów operacyjnych (bojowych).
zamieniło się w gruzy. Pomoc dla społeczeń- Pierwszym pododdziałem bojowym był
stwa pakistańskiego była wyzwaniem dla batalion piechoty wydzielony w 1992 roku
kompanii inżynieryjnej 1 Brygady Saperów do operacji Sił Ochronnych ONZ w byłej
w Brzegu, która zaraz po przyjeździe pod- Jugosławii (United Nations Protection Force
jęła się zadań związanych z naprawą dróg – UNPROFOR). Od 1995 roku nasze jed-
i obiektów drogowych, likwidacją uszkodzo- nostki w coraz większym stopniu brały
nych konstrukcji budowlanych, przygotowa- udział na Bałkanach w operacjach wymu-
niem terenu pod budowę nowych budynków szania pokoju organizowanych i prowadzo-
oraz z uzdatnianiem i dystrybucją wody. nych przez NATO z upoważnienia ONZ: Sił
Podczas trzymiesięcznego pobytu w rejonie Implementacyjnych (Implementation Force
klęski kompania inżynieryjna pozyskała – IFOR), Sił Stabilizacyjnych NATO
około 260 metrów sześciennych materiału (NATO’s Stabilisation Force – SFOR) i Sił
skalnego, usunęła 7100 metrów sześcien- Międzynarodowych pod auspicjami NATO
nych gruzu oraz wydobyła i uzdatniła w Kosowie (Kosovo Force – KFOR).
około 660 tysięcy metrów sześciennych Ostatnio żołnierze polscy, w tym saperzy,
wody (fot. 2). uczestniczą w misjach zagranicznych zwią-
Polskie kontyngenty wojskowe począt- zanych z operacjami bojowymi w Afga-
kowo specjalizowały się w zadaniach lo- nistanie i Iraku. Corocznie w operacjach
gistycznych i częściowo w rozminowaniu zagranicznych brało udział ponad trzy tysią-
w ramach: Drugich Doraźnych Sił Narodów ce Polaków. Nasz wskaźnik udziału w mi-
Zjednoczonych (United Nations Emergency sjach (liczba personelu kontyngentów do li-
Force – UNEF II) na półwyspie Synaj, Sił czebności sił zbrojnych) procentowo wyno-
Rozjemczo-Obserwacyjnych ONZ (United si 2,46 (dla porównania: Belgii – 2,7,
Nations Disengagement Observer Forces Holandii – 3,3, Hiszpanii – 2,0, Niemiec –
–UNDOF) na wzgórzach Golan, Grupy 2,85, Włoch – 3,9, Wielkiej Brytanii – 6,1,
Pomocy ONZ w Okresie Przejściowym dla Kanady – 5,1, Szwecji – 3,6 i Francji – 3,5).
Dlatego też Polska w latach 2007–2008 rocz-
nie planowała kierować do udziału w mi-
sjach zagranicznych cztery tysiące żołnie-
rzy. Należy sądzić, że w przyszłości będą
o tym decydować finanse. Obecnie koszty
wysłania i utrzymania żołnierzy są pokry-
wane w zasadzie z budżetu resortu obrony.
Charakter działania pododdziałów
inżynieryjnych
Szczególną rolę w misjach pokojowych
i stabilizacyjnych odgrywają pododdziały
inżynieryjne. Z narażeniem życia uwalniają
wojska koalicji i miejscową ludność cywil-
ną od min, pocisków, bomb i różnego rodza-
ju niewybuchów i niewypałów. Tylko w la-
tach 2001–2003 saperzy polscy wykryli
i zniszczyli na Bałkanach i w Afganistanie
169 tysięcy różnego rodzaju bomb, grana-
tów i pocisków. Już to świadczy o skali
problemu.
Fot. 2. Żołnierze polscy podczas likwidacji skutków trzęsienia ziemi w Pakistanie, paź- Wyjątkowy charakter misji bojowej
dziernik 2005 r. (fot. D. Kacperczyk) w Iraku, a teraz w Afganistanie, wpływa nie

170 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
tylko na skład pododdziałów ogólnowojsko-
wych, ale także inżynieryjnych i na ich
wyposażenie. Saperzy, aby wykonywać swo-
je zadania, muszą dysponować najnowocze-
śniejszym sprzętem (fot. 3), który w dużym
stopniu będzie decydował o skuteczności
ich działania. Operacje rozminowywania
były i są prowadzone zazwyczaj na terenach
objętych walkami, typowymi dla działań par-
tyzanckich i dywersyjnych. Wykrywanie
i usuwanie min, improwizowanych ładun-
ków wybuchowych (Improvised Explosive
Devices – IED), niewybuchów i innych
niebezpiecznych przedmiotów w takich
rejonach jest szczególnie skomplikowane
z powodu ich chaotycznego ustawiania przez
zwalczające się strony. W tej sytuacji
konieczne się staje wykrywanie, następnie
usuwanie min, nawet według zasad rozmi-
nowania indywidualnego – pracochłonnego
i niebezpiecznego.
Przykładem kraju, w którym stosuje się
odmienne zasady prowadzenia walki, jest
Afganistan. Wydawałoby się, że zima w tym
państwie to okres, kiedy walki słabną. Nic
bardziej mylnego, tylko w marcu 2008 roku
zginęło osiemnastu żołnierzy NATO (w lu-
tym siedmiu, w tym dwóch polskich,
w styczniu czternastu). Najtrudniejsza
sytuacja występuje w południowych prowin-
cjach Heldmand i Kandahar. Także w Ghazi,
kontrolowanej przez żołnierzy polskich,
natężenie ataków ze strony talibów rośnie.
W tych rejonach ataki powtarzają się co dwa
tygodnie, ale nie są bezpośrednie, tylko
z użyciem min i improwizowanych ładun-
ków wybuchowych.
Prawie połowa żołnierzy sił międzynaro-
dowych, którzy zginęli w 2009 roku
w Afganistanie, to ofiary przydrożnych min
pułapek i IED. Zaledwie kilku zginęło w bez- Fot. 3. Specjalnie przystosowany pojazd Honker–Saper oraz saper w skafandrze przeciw-
wybuchowym z wysięgnikiem teleskopowym TM500 (fot. J. Wiśniewski)
pośrednim starciu z wrogiem. Pojazdy
Humvee, którymi nadal oprócz rosomaków
i MRAP-ów Cougar 4x4 dysponują Polacy rzywa sztucznego) i wykrywaczy induk-
w Afganistanie, mają już specjalne pakiety cyjnych (do min z kadłubem metalowym).
dopancerzenia boków pojazdu, ale brakuje Posługiwanie się mackami polegało na
im jeszcze zabezpieczeń przed minami ręcznym nakłuwaniu gruntu pod kątem
i IED, które detonują pod dnem pojazdu. (1) 30–40º na głębokość 10–20 centymetrów.
Ze względu na płaski kształt dna nie ma moż- Nakłucia wykonywano co 10–15 centyme-
liwości ich zabezpieczenia od tej strony, nie trów wzdłuż frontu i w głąb sprawdzone-
pogarszając przy tym ich właściwości trak- go pasa. Szerokość pasa przypadającego
cyjnych i manewrowych. na jednego sapera wynosiła dwa metry.
W pierwszym okresie działania saperów Jest to więc praca bardzo wyczerpująca,
polskich poza granicami państwa (wzgó- gdyż na powierzchni jednego metra kwa-
rza Golan, półwysep Synaj, Kambodża, dratowego należało wykonać 75–100 na-
kraje byłej Jugosławii) stosowano wyłącz- kłuć. Ponieważ bardzo często spotykano
nie ręczny sposób wykrywania min – przy mieszane pola minowe, z minami przeciw-
użyciu macek minerskich (do wyszukiwa- piechotnymi typu odłamkowego o działa-
nia min o kadłubie drewnianym lub z two- niu naciągowym, należało przy ich wyszu-

Kwartalnik Bellona 1/2010 171


Technika i logistyka
kiwaniu zachować szczególne środki PROM-1 i PMR-2A oraz produkowane
bezpieczeństwa. w warsztatach według oryginalnych roz-
Obecnie wykrywaniu min w gruncie wiązań, na przykład: PPMP-2, PMR-4,
przez nakłuwanie macką minerską zawsze PROM-KD, PPPMR (Kaplinja), MMRD,
powinno towarzyszyć odnajdywanie od- PMPHR. Około 31 procent ogólnej liczby
ciągów min naciągowego działania. Czujny zapór minowych to grupy, które liczyły
i dobry wzrok staje się tu bardzo przydat- 10–50 min, w większości przeciwpiechot-
ny, ale nie zawsze bywa niezawodny. ne. Zazwyczaj ustawiano je wokół miny
Należy zatem unikać wykrywania min przeciwpancernej (uniemożliwiało to jej
WYJAŚNIENIE NR 1 w warunkach ograniczonej widoczności zdjęcie z miejsca ustawienia), zdarzały się
MRAP (Mine Resistant (pochmurny dzień, wysoka trawa, zarośla, też grupy z minami pułapkami o zróżni-
Ambush Protected) – krzaki). cowanym stopniu skomplikowania.
rodzina wojskowych pojazdów W przeciwieństwie do działań grup to- Do końca lat dziewięćdziesiątych ubie-
opancerzonych o zwiększonej
odporności na miny i ataki rujących, tworzonych w akcjach bojowych głego wieku saperzy polscy użytkowali:
z zasadzki. Odporność ta (do wykrytych i następnie usuwanych min sprzęt minersko-rozpoznawczy KR-III-4,
wynika, między innymi, zbliża się kilku współpracujących ze sobą zestaw 63M/20, zestaw minerski mały
ze specyficznej konstrukcji saperów), w misjach pokojowych stosuje (ZMM), standardowe wykrywacze induk-
kadłuba pojazdu, którego
podwozie jest uformowane
się zasadę rozminowania indywidualnego cyjne W-3P, ATMID i AN 19/2 (firmy
w kształcie litery V (dotyczy to też cywilnych grup rozmino- Schiebela) oraz wykrywacze głębinowe
i silnie opancerzone. wania) – do miny zbliża się tylko jedna W-4P i WMI. Ten ostatni jest konstrukcją
osoba. Wtedy o efekcie i bezpieczeństwie rodzimą, powstałą na deskach kreślarskich
decydują predyspozycje psychiczne oraz Wojskowego Instytutu Techniki Inżynie-
wyszkolenie sapera, a także dyscyplina ryjnej (WITI). Od 2000 roku patrole roz-
w przestrzeganiu procedur rozminowania. minowania otrzymują seryjnie produkowa-
Przykładowo, grupa saperów polskich ne przez Centrum Naukowo-Produkcyjne
z Pierwszych Doraźnych Sił Pokojowych Elektroniki Profesjonalnej RADWAR SA
Organizacji Narodów Zjednoczonych nowoczesne wykrywacze WMI (mają
(United Nations Emergency Force – zastąpić wykrywacze W-4P).
UNEF), zaangażowanych w usuwanie nie- Importowane wykrywacze AN 19/2
wybuchów na obszarze Synaju (nasi sape- i ATMID miały wypełnić lukę po wycofy-
rzy byli obecni w tym rejonie już w pierw- wanych okresowo wykrywaczach W-3P.
szej połowie lat siedemdziesiątych), w cią- Urządzenia W-3P i W-4P to tranzystorowe
gu pierwszych trzech miesięcy działania wykrywacze z lat sześćdziesiątych, a więc
wykryła i zniszczyła 3135 min, pocisków konstrukcje przestarzałe o dużej masie
i granatów. i zbyt małej czułości wykrywania. Zaku-
pione w latach dziewięćdziesiątych wy-
Polscy saperzy na Bałkanach krywacze AN19/2 i ATMID (AU Terrain
Duży wkład mają nasi saperzy w rozmi- Mine Detector) charakteryzowały się
nowanie krajów byłej Jugosławii, szcze- dużą czułością i mogły wykrywać małą
gólnie Bośni i Hercegowiny. Ocenia się, masę metalu w minach z tworzywa sztucz-
że około 10 procent wystrzelonej w czasie nego. Przykładowo, standardowy ATMID
konfliktu na Bałkanach amunicji nie zde- ma możliwość sygnalizowania wystąpie-
tonowało. Stwarza więc ona potencjalne nia bardzo małych ilości metalu, na przy-
zagrożenie dla życia i zdrowia ludności. kład iglicy metalowej chińskiej miny
Na terenie Bośni i Hercegowiny ustawio- przeciwpiechotnej 72A z tworzywa sztucz-
no od 750 tysięcy do miliona różnego ro- nego, gdy jego głowica znajdowała się
dzaju min lądowych. Szacunkowa liczba w odległości nie mniejszej niż 20 centy-
pól minowych liczyła około 30 tysięcy, metrów od miny.
przy czym tylko 18 196 udokumentowa- Duża czułość wymienionych wykrywa-
no. Powierzchnia wszystkich pól mino- czy min powoduje, że sygnalizują one wy-
wych na tych terenach wynosiła około stępowanie zarówno min z małą ilością
132 miliony metrów kwadratowych. metalu, jak i niegroźnego przedmiotu me-
Przeważającą liczbę min (ok. 68%) stano- talowego. Dlatego też saperzy muszą
wiły grupy, które zawierały mniej niż sprawdzać każdorazowo podejrzane miej-
dziesięć min ustawionych na powierzchni sce za pomocą macek minerskich, gdyż
6–8 metrów kwadratowych. Polacy napo- nawet obecność rudy metali sprawia, że
tykali tutaj miny przeciwpiechotne (stano- urządzenia te wysyłają fałszywe sygnały.
wiące większość min) odłamkowe i nacią- Ostatnie doświadczenia w Afganistanie
gowego działania typu PMA-2, PMA-3, z wykrywaczami W-3P i AN 19/2 I ATMID

172 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
nie napawają optymizmem. Okazało się, wykrywać i rozróżniać typowe przedmio-
że zupełnie inaczej zachowują się one ty metalowe (odłamki, łuski, druty itp.)
w innych strefach klimatycznych niż od przeciwpancernych i przeciwpiechot-
w umiarkowanym klimacie europejs- nych min o małej zawartości metalu (low-
kim. Wykrywacze W-3P, które znajdują -metalic mines).
się w wyposażeniu Polskiego Kontyngentu Długoletni okres niedoinwestowania
Wojskowego Afganistan, można użytko- saperów sprawia, że sprzęt w wojskach
wać w bardzo ograniczonym stopniu. inżynieryjnych ma z reguły znacznie
Przeprowadzony w październiku 2005 ro- przekroczone resursy. Jedynie około
ku w ośrodku szkolenia saperów w Bagram 20–40 procent sprzętu (w zależności od
test wykazał, że na dziesięć różnych grupy) spełnia wymagania pola walki
rodzajów min ustawionych w gruncie i standardy sojusznicze.
wykrywacz ten sygnalizował tylko miny Do modernizacji sprzętu inżynieryjne-
TM-62M (w pełni metalowe). go, głównie saperskiego, przystąpiono
Parametry techniczno-użytkowe wykry- w 1998 roku. Zapoczątkowano ją wprowa-
waczy ATMID-MT 5001 w warunkach dzeniem nowego wyposażenia dla patroli
klimatycznych Afganistanu także ulegają rozminowania (Explosive Ordance Dispolsal Długoletni okres
znacznemu pogorszeniu; słabo lub prawie – EOD), działających zarówno w kraju, jak niedoinwestowania
w ogóle nie wykrywają min z kadłubami i na misjach zagranicznych. Wizytówką pa- saperów sprawia,
z tworzyw sztucznych (z małą ilością troli polskich na wszystkich misjach stały się że sprzęt w wojskach
elementów metalowych), a przy dużej wil- przygotowane w Wojskowych Zakładach inżynieryjnych ma
gotności gruntu (wczesną wiosną i zimą) Inżynieryjnych w Dęblinie specjalnie przy- z reguły znacznie
dochodzi do szybkiego ich rozstrojenia. Po gotowane pojazdy Honker w odmianie przekroczone resursy.
ponownym zestrojeniu już po upływie Saper. Wspierają one od kilku lat wszystkie Jedynie około
godziny następuje ponowne rozstrojenie, polskie patrole saperskie w misjach zagra- 20–40 procent sprzętu
które uniemożliwia prawidłową pracę nicznych. (w zależności od grupy)
urządzenia. Często się zdarzało, że wykry- Przyjęto, że wyposażenie wozów spełnia wymagania
wacze firmy Schiebela, przeznaczone do Honker-Saper będzie wzbogacone o jeden pola walki i standardy
wykrywania elementów metalowych w grun- kombinezon przeciwwybuchowy EOD-8 sojusznicze. Do
cie, nie sygnalizowały wystąpienia metalo- (fot. 4) wraz z manipulatorem TM-500. modernizacji sprzętu
wych odłamków i konieczne było częste ich Kombinezon chroni sapera przed falą inżynieryjnego, głównie
nastrajanie na zgodność z testerem. Dlatego uderzeniową powstałą w wyniku wybuchu saperskiego,
też okazały się nieprzydatne nie tylko do ładunku o masie 1 kg TNT z odległości przystąpiono
wykrywania min przeciwpiechotnych trzech metrów od miejsca wybuchu. w 1998 roku.
z tworzyw sztucznych, ale również niemeta- Opracowano go na podstawie modelu
lowych min przeciwpancernych. EOD-7B stosowanego przez Polaków
W tej sytuacji krajowe ośrodki nauko- w Afganistanie. Jego masę zmniejszono
wo-badawcze (WAT, WITI) opracowały o 15 procent dzięki zastosowaniu lżejszych
uniwersalny wykrywacz do min metalo- materiałów ochrony balistycznej. Świeże
wych i niemetalowych (tzw. georadar) wy- powietrze jest tłoczone z zewnątrz bezpo-
korzystujący zjawisko rezonansu akustycz- średnio do hełmu przeciwybuchowego
nego. Takie właśnie urządzenia znajdują przez dmuchawę zasilaną z baterii elek-
się w wyposażeniu saperów amerykań- trycznej. Ubranie ma też system chłodze-
skich w Afganistanie. Wykrywacz taki, nia, który składa się z systemu rurek roz-
oznaczony AN/PSS-14, powstał na bazie prowadzających zimną wodę po całej
wykrywacza cywilnego Handheld Standoff odzieży. Pompa o napędzie elektrycznym
Mine Detection System (HST ATMIDS). podaje ją ze zbiornika z lodem podczepio-
Ma on zdolność dostrajania się do rodza- nego do prawej nogi. Strój można zdjąć
ju gleby w zależności od jej gęstości i za- w ciągu kilku sekund dzięki specjalnym
wartości tlenków metali. Urządzenie odciągom. Masa kompletnego kombi-
AN/PSS-14 jest wykrywaczem, w którego nezonu nie przekracza 15 kilogramów,
skład wchodzi georadar (Ground Pene- można w nim przebywać w temperaturze
trating Radar) i czuły wykrywacz metalu do 25ºC przez cztery godziny.
(metal detection). Do jego pamięci są Manipulator chroni sapera (pirotechni-
wprowadzane charakterystyki różnych ka) przed bezpośrednim kontaktem
rodzajów gruntu. Połączenie georadaru z niebezpiecznym ładunkiem. Możliwe
(szerokopoasmowego urządzenia nadaw- jest przenoszenie podejrzanych przedmio-
czo-odbiorczego fal akustycznych małej tów o masie do 10 kilogramów (długość
mocy) z wykrywaczem metali pozwala rozkładanego ramienia teleskopowego –

Kwartalnik Bellona 1/2010 173


Technika i logistyka
improwizowane ładunki wybuchowe umiesz-
czone na pojazdach (Vehicle Base Improvised
Explosive Devices – VBIDE). Ładunki IED
są detonowane drogą radiową za pomocą
zapalników naciągowego i naciskowego
działania oraz przewodowo (elektrycznie).
Ich usuwaniem zajmują się w armiach NATO
(a ostatnio w naszych wojskach lądowych)
tylko odpowiednio przeszkoleni żołnierze
z patroli usuwania przedmiotów wybucho-
wych, których skład jest różny.
Przeciętnie drużyna EOD liczy: 2–3 spe-
cjalistów (USA, Holandia), 6–8 (Niemcy,
Grecja), a nawet do 12 (Słowacja). W Polsce
pododdziały EOD dopiero powstają. Zakłada
się, że w etatowym składzie drużyny EOD
będą się znajdowali żołnierze różnych spe-
cjalności: pirotechnik, saper, chemik, tech-
nik uzbrojenia i amunicji, operator zdalnie
sterowanych trałów oraz operator zdalnie
sterowanych robotów rozpoznawczo-neutra-
lizujących (łącznie 6 żołnierzy).
W Iraku największe zagrożenie minowe
występowało na granicy wschodniej, gdyż
tutaj miny przeciwpiechotne, pozostałość
wojny z Iranem, liczono w milionach
sztuk. Podczas przygotowania pierwszego
Fot. 4. Kombinezon przeciwwybuchowy EOD-8
(Archiwum 2 BSap)
patrolu rozminowania w ramach działań
dywizji międzynarodowej w Iraku wy-
korzystano doświadczenia z operacji
475 cm). Tyczka wysięgnika ma kontro- „Trwała wolność” (“Enduring Freedom”)
lowaną strefę złamania, co w momencie w Afganistanie. Skład patrolu wyodręb-
detonacji ładunku zapewnia minimalny niono z plutonu saperskiego kompanii
odrzut oraz zmniejsza prawdopodobieństwo inżynieryjnej 5 Pułku Inżynieryjnego ze
zranienia operatora. Te środki ochrony Szczecina.
czynią pracę sapera bezpieczniejszą i łat- W czasie misji w Iraku nie odbyło się bez
wiejszą. przykrych niespodzianek. Już na samym po-

Saperzy polscy w Iraku byli zaangażowani


w identyfikowanie i niszczenie zapasów amunicji oraz min pozostałych
po dotychczasowych konfliktach wojennych
i rozformowaniu armii irackiej.
Każdy patrol miał być też wyposażony czątku działalności patrolu rozminowania –
w zestaw do radiowego sterowania wybu- 12 grudnia 2003 roku – koło miejscowości
chami (zestaw to m.in. jedno urządzenie al. Mahavi (12 km od miast al Hilla) zosta-
sterowniczo-nadawcze (USN) oraz sześć ło rannych dwóch saperów z tego patrolu.
urządzeń odbiorczo-dekodująco-wykonaw- Nieznani sprawcy zdalnie zdetonowali w po-
czych – UODW), opracowany w Wojskowym bliżu przejeżdżającego patrolu ładunek
Instytucie Techniki Inżynieryjnej. wybuchowy. Faktem jest, że stosowane przez
żołnierzy polskich honkery, w tym odmia-
Saperzy w Iraku na Honker–Saper, nie spełniają normy
Największym zagrożeniem w Iraku, natowskiej STANAG 4569 na pojazdy woj-
a ostatnio w Afganistanie, są miny pułapki skowe o zwiększonej odporności na oddzia-
i improwizowane ładunki wybuchowe. ływanie wybuchów min. Z reguły saperzy
Oprócz nich dużą skutecznością cechują się polscy w Iraku od początku misji byli

174 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
zaangażowani w identyfikowanie i niszcze- w ramach operacji „Enduring Freedom”.
nie zapasów amunicji oraz min pozostałych W Bagram powstał pierwszy obóz Wojska
po dotychczasowych konfliktach wojennych Polskiego – Biały Orzeł (Camp White
i po rozformowaniu armii irackiej Saddama Eagle).
Hussajna. Bagram Air Base, gdzie do niedawna swą
Oprócz wyposażenia etatowego saperzy siedzibę miało, między innymi, Dowództwo
polscy w kolejnych zmianach otrzymywa- Polskiego Kontyngentu Wojskowego Afga-
li nowy sprzęt, na przykład zestawy narzę- nistan, to prawdziwy bastion. Baza dzieli się
dzi nieiskrzących do prac minerskich na część lotniskową z dwoma pasami starto-
typu Corltsoe (wykonane z brązu berylo- wymi (jednym poradzieckim o długości
wego i przydatne do likwidacji sposobem 3 km i drugim o długości 3,5 km, przy
ręcznym improwizowanych urządzeń którym bazują dziesiątki samolotów i śmi-
wybuchowych, przy których pojedyncza głowców) i obozową (obozy wojskowe
iskra może spowodować detonację nie- rozbudowane wzdłuż głównej drogi zaopa-
bezpiecznego ładunku) oraz zestawy trzeniowej zwanej Disney Street). Właśnie
rozpoznania pirotechnicznego PIRO-2. w rozbudowie i rozminowaniu bazy Bagram
W tym ostatnim znajdowały się wysokiej oraz jej okolic brali udział żołnierze kompa-
jakości narzędzia mechaniczne, które nii inżynieryjnej wchodzącej w skład PKW
pozwalały rozpoznać czy w kontrolowa- Afganistan. Nasz kontyngent wykonywał do
nym samochodzie lub budynku są mate- niedawna zadania inżynieryjnego lub logi-
riały niebezpieczne. stycznego zabezpieczenia sił sojuszniczych
Nasi saperzy z zazdrością patrzyli na wy- i podlegał dowództwu amerykańskiemu.
posażenie, jakim dysponowali ich słowaccy Dopiero pod koniec 2006 roku przeszedł
koledzy. Słowacy, którzy wchodzili w skład pod komendę Międzynarodowych Sił
międzynarodowej dywizji MND-CS, dys- Wsparcia Bezpieczeństwa w Afganistanie
ponowali dwoma trałami starszej wersji (International Security Assistance Force –
Bożena-3 i trałem czołgowym na bazie czoł- ISAF).
gu T-55. Dwa nowsze zestawy Bożena-4 Zasadnicze zadania saperów polskich
miały być zakupione dla wojsk inżynieryj- w bazie Bagram to:
nych, jednak … na obietnicach się skończy- —  utrzymanie w gotowości patrolu sa-
ło. Dopiero saperzy z Polskiego Kontyngentu perskiego i rozpoznanie terenu oraz obiek-
Wojskowego Afganistan w 2007 roku otrzy- tów pod względem występowania min,
mali, oprócz zdalnie sterowanych robotów sa- niewybuchów i innych przedmiotów niebez-
perskich Inspector (fot. 5), upragnione trały. piecznych;
Do tej pory posługiwali się pojedynczym, po- —  rozminowanie terenu zurbanizowa-
życzonym od Amerykanów, trałem o nazwie nego oraz terenów przyległych do lot-
Mini-flail (Mini-Cep).
Oba trały Mini-Cep i Bożena mają taką
samą zasadę działania. Do ich wałów
napędowych zamocowano łańcuchy za-
kończone ciężarkami (bijakami). To one
uderzają w podłoże z dużą prędkością
(prędkość obrotowa wału 140–210 obr./
min) i rozbijają lub odrzucają na zewnątrz
trałowanego pasa wszystko, co znajduje
się na ich drodze. Naszym saperom w Iraku
użyczano także amerykańskie zdalnie
sterowane trały rozpoznawczo-neutralizu-
jące (m.in. saperskie). Tego typu prob-
lemy w Iraku stały się już nieaktualne, gdy
nasz kontyngent z końcem 2008 roku
wycofał się z Iraku.
Saperzy w Afganistanie
Bagram od 2002 roku stał się bazą
amerykańską, w tym samym roku trafili tam
saperzy polscy (jedna kompania wojsk
inżynieryjnych, zmieniająca się w kolejnych Fot. 5. Robot Inspector podczas podejmowania niebezpiecznego ładunku
zmianach, liczyła od 100 do 120 żołnierzy) (fot. P. Szczepański)

Kwartalnik Bellona 1/2010 175


Technika i logistyka
niska, w tym niszczenie usuniętych min, pyłu w lecie do zbitej, twardej skorupy
niewybuchów i innych ładunków niebez- w okresie zimowym. W takich warunkach
piecznych; bardzo utrudnione, a niekiedy niemożli-
—  naprawa pasów startowych lotniska, we, staje się użycie macek minerskich
budowa płaszczyzn postojowych śmigłow- i wykrywaczy min. Powolność rozmino-
ców, utrzymanie dróg (wewnątrz bazy i po- wania jest spowodowana również dużą
za nią w promieniu 15 km od bazy) i budo- liczbą przedmiotów metalowych w grun-
wa (odbudowa) dróg lokalnych; cie. Średnio na metrze kwadratowym
—  zadania transportowe i dźwigowe; terenu znajdowało się około kilograma
—  fortyfikacyjna rozbudowa obozowisk różnego rodzaju odłamków, takich jak:
sił koalicji w bazie Bagram. łuski, pociski, gwoździe, druty, puszki,
taśmy metalowe. Stosowanie wykrywaczy
Rozminowanie bazy Bagram min metalowych nie miało wtedy sensu,
i jej okolic gdyż nie odróżniały one miny od meta-
Rozminowanie bazy Bagram, podobnie lowego odłamka. W wypadku min z two-
Wojska jak całego Afganistanu, było nie tylko kosz- rzywa sztucznego egzamin zdawały
radzieckie towne i powolne, ale przede wszystkim tylko amerykańskie AN/PSS-14 (georada-
w czasie ekstremalnie niebezpieczne. Otoczenie lot- ry), w których czujnik zmiany gęstości
dziewięcioletniego niska to teren bardzo trudny. Poza granica- gruntu sygnalizował, iż w rozpoznanym
pobytu w Afganistanie mi bazy, na polach ochraniających lotnisko, miejscu znajduje się obiekt o innej gęs-
ustawiły około nadal tkwią zniszczone pojazdy bojowe tości. Wojska koalicji często użyczały
30 milionów min i sprzęt drogowo-budowlany pochodzenia saperom polskim wykrywaczy, trałów,
lądowych, sposobem radzieckiego. Najbardziej uciążliwe są spycharek itp.
ręcznym i mechanicznym, niewybuchy bomb, pocisków, pocisków Jednym z głównych zadań saperów,
w tym także miny rakietowych i artyleryjskich, ale przede wykonywanym przez wszystkie zmiany
narzutowe, wszystkim wszelkiego rodzaju miny. Ocenia polskiego kontyngentu wojskowego
rozmieszczane się, że wojska radzieckie w czasie dziewię- w Afganistanie, było rozminowanie
z samolotów, cioletniego pobytu w Afganistanie ustawiły i oczyszczanie lotniska oraz przyległych
śmigłowców i rakiet. około 30 milionów min lądowych, sposobem do niego terenów. Szczególnie ważne
ręcznym i mechanicznym, w tym także były tereny planowane pod dalszą rozbu-
miny narzutowe, rozmieszczane z samolo- dowę bazy. Dlatego saperzy nasi budowa-
tów, śmigłowców i rakiet. Stosowano przede li ogrodzenia, które oddzielały teren spraw-
wszystkim narzutowe miny przeciwpiechot- dzony od niebezpiecznego.
ne, przeciwpancerne zaś w mniejszych W pierwszej fazie Polacy wykonywali
ilościach. Maksymalna gęstość pól mino- zadanie rozpoznania terenu. W butach prze-
wych dochodziła tutaj do 2–6 min/m2. ciwminowych (dodatkowe pneumatyczne
Szczególnie trudne do rozminowania są nakładki na buty, które pozwalają przemiesz-
rejony, w których doszło do wymieszania czać się po niebezpiecznym terenie i wywo-
klasycznych min przeciwpancernych i prze- łują minimalny nacisk na powierzchnię grun-
ciwpiechotnych (TM-62M, YM-2, POMZ, tu) przeszukiwali teren, lokalizowali i usu-
PMN, PMN-2, YM-1, TS-50) z minami wali pociski znajdujące się na powierzchni
narzutowymi (BLU-97, PFM-1, AO-2, 5RT, gruntu. Następnie używano trałów ciężkich
BLU-26/B). Także w ostatniej wojnie Hydrema 910, Minebreaker lub Aadvark.
Sojuszu Północnego z talibami miny były Pewną ciekawostką było wykorzystanie
masowym środkiem walki. Duże zagrożenie minoodpornych transporterów Casspir do
stanowiły też miny wyposażone w elemen- trałowania min przeciwpiechotnych. Wozy
ty nieusuwalności (anti-lift device), wyko- wyposażono w metalowe koła (nie ulegały
nane fabrycznie (np. MUV, MUZN) lub zniszczeniu przy najechaniu na miny prze-
w warunkach domowych. Taki stan rzeczy ciwpiechotne w przeciwieństwie do kół
sprawił, że do dzisiaj baza nie została jesz- pneumatycznych), następnie doczepiano
cze całkowicie rozminowana i należy się z tyłu pojazdów sekcje naciskowe (wal-
poruszać po wyznaczonych i oznakowanych cowe). Po przejściu tych maszyn do akcji
trasach. wkraczali saperzy, którzy metr po metrze
Rozminowaniu bazy i jej okolic nie sprawdzali teren, często z użyciem psów
sprzyjały trudne warunki klimatyczne saperskich.
(zmienne temperatury, pył i opady atmos- Saperzy polscy w Bagram przez dwa mie-
feryczne). Grunt zmienia tam swoje siące pracowali z psami z Mine Detection
właściwości (zależnie do stopnia wilgot- Dogs i usuwali miny z miejsc wskazanych
ności) z kilkunastocentymetrowej warstwy bezbłędnie przez zwierzęta. Praca z użyciem

176 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
psów jest wydajniejsza niż z wykrywaczem
metalu. Pies wyczuwa i odnajduje jedynie
przedmioty zawierające materiały wybucho-
we, pomija zaś odłamki metalu, które każ-
dorazowo sprawdza saper pracujący z wy-
krywaczem. W zespole rozminowania
pracuje pies, jego przewodnik i saper.
Przetrałowane wcześniej sposobem mecha-
nicznym pole minowe dzielono na kwadra-
ty, na które wchodził pies. Gdy znalazł
minę siadał lub kładł się przy niej. To miej-
sce dokładnie sprawdzał saper wyposażony
w wykrywacz min, mackę saperską, kami-
zelkę kuloodporną, hełm z przyłbicą z two-
rzywa sztucznego (przezroczystego) oraz
buty antyminowe.
W 2 Mazowieckiej Brygadzie Saperów
z Kazunia były prowadzone (i są nadal) przy-
gotowania do zabrania przez kolejne zmia-
ny PKW Afganistan przeszkolonych psów.
Oprócz wykrywania ładunków materiałów
wybuchowych będą one chroniły bazy
saperów polskich, sprawdzały samochody
oraz ludzi na punktach kontrolnych. Psy są
wyczulone na liczne materiały wybuchowe,
takie jak: trotyl, cztery rodzaje semteksu,
plastyczny materiał wybuchowy i dynamit.
Każdy pies jest wyposażony w uszytą na
miarę kamizelkę kuloodporną i przeciwo-
dłamkową oraz buty (fot. 6).
Według danych działającej w ramach ONZ
agendy Mine Detection Center (MAC),
która bezpośrednio nadzoruje proces rozmi-
nowania w wielu krajach świata, patrole
saperskie pracujące z przeszkolonymi
psami około trzykrotnie szybciej rozmino-
wują dany teren, a do tego mają znacznie
mniejszą liczbę wypadków. Psów nie używa
się podczas deszczu lub bezpośrednio po
opadach, a także gdy występują silne wiatry Fot. 6. Czworonożne „wykrywacze” min z 2BSap. w Kazuniu przed wyjazdem do
lub duże zapylenie. Poważnym ogranicze- Afganistanu wyposażono w kamizelki kuloodporne oraz buty (Archiwum 2BSap)
niem jest też duża gęstość min (z różnymi
MW), co powoduje nakładanie się zapachów których istnieje przypuszczenie, iż są
i dezorientację zwierząt. uzbrojone w mechanizmy nieusuwalności.
Wyszkolone psy są wykorzystywane pra- Większe ładunki neutralizowano poza
wie we wszystkich krajach, w których bazą, w tak zwanej strefie niszczeń. W ra-
prowadzi się tak zwane humanitarne roz- zie napotkania obiektu, który nie nadawał
minowania terenu, czyli niepowodujące się do identyfikacji, saperzy stosowali
(jak np. przy mechanicznym czy wybucho- nowszą generację kombinezonów przeciw-
wym sposobie) degradacji gruntów prze- wybuchowych EOD-8 i wysięgniki tele-
widzianych pod uprawę rolną. Dlatego też skopowe TM 500.
użycie psów jest zalecane przez ONZ ja- Dotychczasowe operacje saperów w Afga-
ko szczególnie przyjazne dla środowiska nistanie i Iraku ujawniły pewne braki w wy-
naturalnego i ma pierwszeństwo na tere- posażeniu naszych pododdziałów inżynie-
nach przeznaczonych na potrzeby upraw ryjnych. Dotyczyły one zwłaszcza zdalnie
rolniczych. sterowanych trałów przeciwminowych i ro-
Na terenie bazy Bagram niszczy się botów saperskich. W Azji saperzy polscy
ładunki o masie do 2,5 kilograma oraz wykorzystywali więc sprzęt sojuszniczy.
miny i przedmioty niebezpieczne, co do W kolejnej zmianie polskiego kontyngentu

Kwartalnik Bellona 1/2010 177


Technika i logistyka
wojskowego w misji ISAF postanowiono Użycie trałów Bożena-4 w Afganistanie
usunąć te braki, dzięki czemu możliwości ograniczają warunki terenowe (duże spadki
naszych żołnierzy do rozminowania tere- terenu, rodzaj gruntu itd.). Praktyczniejsze
nu znacząco wzrosły. Zmiana PKW i efektywniejsze byłyby trały Bożena-5, nie-
Afganistan ISAF w 2007 roku otrzymała co zmodyfikowane, aby można je było sto-
nowy sprzęt przeciwminowy, na przykład sować w różnych warunkach terenowych.
zakupione w Przemysłowym Instytucie Bożena-5 to gąsienicowy pojazd zdalnie
Automatyki i Pomiarów (PIAP) roboty sterowany (z opancerzonej, klimatyzowanej
saperskie Inspector i trały udarowe kabiny), ale ma przedłużoną żywotność
Bożena-4 (fot. 7) zakupione w 2005 i 2006 i większą skuteczność trału. W stosunku do
roku od słowackiego WAY Industrie. modelu wcześniejszego ma zwiększoną
W Polsce trały Bożena-4 w pierwszej (z 2250 do 2810 mm) szerokość pasa trało-
kolejności otrzymała 1 Brygada Saperów wania oraz głębokość penetracji gruntu
z Brzegu. Trafiły one do kompanii rozmino- (z 250 do 300 mm). Jego masa wynosi
wania, której żołnierze od kilku lat uczest- 11 430 kilogramów, w tym masa urządzenia
niczą w operacji w Afganistanie, a także zo- roboczego – 1930 kilogramów. Bożenę-5
stali wyznaczeni do Sił Odpowiedzi NATO. przed skutkami detonacji min chroni opan-
Zakupione przez nasze Ministerstwo Obrony cerzona osłona umieszczona z przodu pojaz-
Narodowej trały są pojazdami gąsienicowy- du (tuż za zespołem bijaka) i dodatkowa
mi, zdalnie sterowanymi, budową oraz zasa- wzmocniona obudowa pojazdu bojowego.
dą działania są zbliżone do amerykańskich Trał jest napędzany ośmiocylindrowym,
Mini-flail, którymi posługiwali się Polacy wysokoprężnym (z bezpośrednim wtry-
w bazie Bagram. skiem) silnikiem Tatra T3A-928-30 o mocy
Zaletą zestawu trałowego Bożena-4 są 170 kW.
małe wymiary i masa umożliwiające Saperzy z 1 Brygady Saperów w Brzegu,
załadunek elementów trału w standar- wchodzący w skład PKW ISAF w Afga-
dowe kontenery i przewóz średnimi sa- nistanie, po raz pierwszy zabrali w 2007 ro-
molotami transportowymi typu CASA ku ze sobą dwa komplety robotów Inspector.
(C-295M). Dzięki zastosowaniu zamiast Robot jest wyposażony w cztery kolorowe
trału odpowiedniego wyposażenia dodat- kamery, zintegrowane z podwójnymi reflek-
kowego (zakupionego odrębnie), takiego torami halogenowymi. Urządzenie to,
jak: łyżki (uniwersalna, do materiałów o masie 550 kilogramów, może się prze-
sypkich i z zębami do kopania), widły do mieszczać z prędkością do 0,5 m/s. Układ
palet i z uchwytem, lemiesz, wiertła jezdny stanowią gąsienice o zmiennej struk-
do wiercenia otworów w gruncie i chwy- turze geometrycznej (z dwiema gąsienicami
tak do drewna, jest możliwe tworzenie przednimi z możliwością zmiany kąta
zestawów typu trał, spycharka i ładowar- nachylenia o 30º), co pozwala na pokonywa-
ko-koparka. Urządzenia te w miejsce nie znacznych nierówności terenu, stromych
trału można przemontować w ciągu trzy- wzniesień oraz na płynne poruszanie się
dziestu minut. po schodach. Zastosowano tu elastyczne
zawieszenie dopasowujące kształt gąsienicy
do podłoża i dające równomierny rozkład
nacisków.
Napęd stanowi silnik elektryczny zasila-
ny z dwóch akumulatorów żelowych, pozwa-
lających na pracę robota od dwóch do ośmiu
godzin. Akumulatory można też ładować
z sieci o napięciu 230 V. Wszystkie systemy
robota są sterowane komputerem pokłado-
wym, zespolonym z systemami czujników,
sterowania i obrazu. Sterowanie odbywa się
drogą radiową, możliwe jest również stero-
wanie kablowe.
Robotem kieruje operator ze stanowiska
wyposażonego w trzy wyświetlacze, na
których, oprócz obrazu z wybranej kamery,
graficznie jest prezentowana aktualna kon-
figuracja przednich gąsienic manipulatora.
Fot. 7. Lekki trał udarowy Bożena-4 (fot. J. Czermiński) Manipulator z wyprostowanymi ramionami

178 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
może podnosić przedmiot o masie 30 kilo- elementy infrastruktury drogowej były
gramów, w stanie złożonym – 60 kilogra- budowane 40 lat temu, a przez ostatnie
mów. Jest wyposażony też w układ amorty- 25 lat niewiele powstawało nowych.
zujący podczas wystrzału z wyrzutnika Połowa mostów jest zniszczona, a pozo-
pirotechnicznego lub wybuchu ładunku stałe są w fatalnym stanie. W zaciekłych
w chwytaku. Dzięki swej masie i napędowi walkach nie wahano się (co jest czynione
robot może holować lub przepychać pojaz- dalej) niszczyć głównych ciągów komuni-
dy o masie do 1500 kilogramów, nawet kacyjnych, w tym również jedynego połą-
będące w biegu. czenia północy z południem – prowadzą-
Pod kątem przewozu tego właśnie robota
saperskiego dystrybutor pojazdów Land Zestaw Bożena-4 składa się z:
Rover na Polskę zaproponował polską wer- – zdalnie sterowanej jednostki napędowej B-4L 1203;
sję pojazdu o nazwie Huzar. W odmianie dla – specjalnej pięciotonowej przyczepy transportowej oraz oprzyrządowania do
jednostek saperów SZRP pojazd ten byłby ładowania i rozładowania trałów;
wyposażony w zdalnie kontrolowany prze- – dwóch kompletów mechanizmów trałujących z bijakami i zabezpieczeniem trans-
dział do przewożenia robota pirotechniczne- portowym (tzw. jednostka trałowa);
go. Taki pojazd budzi żywe zainteresowanie – klimatyzowanej kabiny operatora sterującego zdalnie trałami;
saperów i jest nadzieja, że będzie testowany – samochodu ciężarowego do przewozu zestawu.
w jednej z brygad saperów.
Efekty pracy naszych saperów w Bagram
są znaczące. Oczyścili oni ponad 400 tysię- cego przez góry Hinduksz tunelem Salang
cy metrów kwadratowych terenu i wykryli o długości trzech kilometrów. W wielu
oraz zniszczyli ponad tysiąc min przeciw- miejscowościach jedyną drogą są wąskie
piechotnych i sto przeciwpancernych, około kładki przerzucone przez potoki górskie.
tysiąc pocisków moździerzowych, ponad W takich warunkach budowano (naprawio-
2,6 tysiąca pocisków artyleryjskich, 5 tysię- no) odcinki dróg i mostów, a wszystkie
cy pocisków rakietowych oraz ponad 10 ty- prace prowadzono pod nadzorem saper-
sięcy sztuk amunicji różnego kalibru. Polskie skim. Jeśli zadania wykonywano w miej-
pododdziały inżynieryjne we wszystkich scach odległych od bazy, zespół budowla-
zmianach oczyściły (poprzez załadunek ny wzmacniano w celu ochrony siłami
i wywóz) bazę Bagram z 36 wraków samo- i środkami koalicjantów. Jedynym skutecz-
lotów poradzieckich MiG-21, AN-26 i Ik-76 nym i w miarę bezpiecznym środkiem
oraz 27 wraków pojazdów (czołgów, bwp, transportu jest zatem transport lotniczy.
spycharek itp.). Wymaga on jednak, oprócz statków
Trzeba jednak zaznaczyć, że wydajność powietrznych, odpowiedniej infrastruktu-
patroli rozminowania w Afganistanie ry. Rozbudowa lotniska w Bagram stała
w dużej mierze zależy od warunków tereno- się sprawą pierwszoplanową (naprawa pa-
wych i atmosferycznych. Na przykład, jeden sa startowego i budowa nowego, wykona-
patrol w terenie średniotrudnym mógł nie lądowisk – płaszczyzn postojowych dla
rozminować obszar o powierzchni około śmigłowców oraz dróg komunikacji
60 metrów kwadratowych w ciągu doby, wewnętrznej w bazie). W pracach tych
w terenie szczególnie trudnym zaś (twarda aktywnie uczestniczyli żołnierze polscy.
skorupa gruntu przykryta grubą warstwą Korzystali oni ze sprzętu własnego lub
pyłu) wydajność zmniejszyła się do dwu- wypożyczonego od koalicjantów (głównie
dziestu metrów kwadratowych na dobę. Amerykanów).
Częste ostrzeliwanie bazy rakietami, po-
Prace inżynieryjno-budowlane ciskami moździerzowymi i z ręcznych
w Bagram granatników przeciwpancernych spowodo-
Zadania wykrywania min i niewybu- wało, że priorytetem stało się zapewnie-
chów oraz ich niszczenie nie były jedyny- nie bezpieczeństwa wojskom koalicyjnym.
mi zadaniami kompanii inżynieryjnej W bazie Bagram uzyskano je między
w kolejnych zmianach PKW w Bagram. innymi dzięki zorganizowaniu dwustop-
Równie ważne było rozpoznanie i utrzy- niowych punktów kontrolnych na drogach
manie w sprawności linii komunikacyj- wjazdowych do bazy (I – element ochron-
nych, fortyfikacyjna rozbudowa bazy lot- ny pododdziałów afgańskich; II – mocno
niska, a także rozbudowa pasów starto- ufortyfikowany element wojsk koalicyj-
wych (naprawa starej nawierzchni i budo- nych) i wybudowaniu systemu betonowych
wa nowej). Rozpoznanie przejezdności schronów przeciwodłamkowych dla
dróg i mostów było o tyle istotne, że te wszystkich żołnierzy oraz oddzieleniu po-

Kwartalnik Bellona 1/2010 179


Technika i logistyka
szczególnych sektorów przydzielonych gólnie istotna podczas pokonywania terenu
kontyngentom dwumetrową zaporą forty- zagrożonego występowaniem improwizowa-
fikacyjną typu Hesco Bastion z przygoto- nych ładunków wybuchowych jest znajo-
wanymi stanowiskami ogniowymi. mość niezbędnych zachowań w wypadku ich
Elementy konstrukcyjne powstałe detonacji lub dostrzeżenia zagrożenia
w technologii Hesco Bastion mają zasto- (wykrycie niezidentyfikowanego przedmio-
sowanie głównie w terenie, w którym – ze tu). Procedura postępowania w takich wy-
względu na małą spójność gruntu (np. pia- padkach przewiduje powiadomienie (we-
sek) – nie można efektywnie prowadzić zwanie) specjalistycznych pododdziałów
Saperzy polscy rozbudowy fortyfikacyjnej oraz nie ma wojsk koalicji do podejmowania i niszcze-
możliwości pozyskania materiałów bu- nia takich przedmiotów.
w Bagram oczyścili dowlanych. Konstrukcję stalową koszy W celu przeciwdziałania improwizowa-
ponad 400 tysięcy wykonano z drutu. Mogą one być ze sobą nym ładunkom wybuchowym jest tworzony
metrów kwadratowych łączone w dowolnej liczbie, wykłada się system Counte – Improvised Explosive
terenu i wykryli oraz je wewnątrz geowłókniną. Umożliwia to Devices (C–IED), w którego ramach będą
zniszczyli ponad tysiąc wypełnienie koszy materiałami sypkimi. sformowane w naszych wojskach lądowych
min przeciwpiechotnych Dziełem saperów polskich było wykona- specjalistyczne pododdziały do usuwania
i sto przeciwpancernych, nie nowej zapory fortyfikacyjnej Hesco przedmiotów niebezpiecznych. System
około tysiąc pocisków Bastion o długości 2500 metrów i przebu- w naszym wojsku będzie powstawał w trzech
moździerzowych, ponad dowaniu tego typu ogrodzeń o długości etapach:
2,6 tysiąca pocisków 3750 metrów. —  pierwszy – utworzenie w 2008 roku
artyleryjskich, 5 tysięcy Ochronę bazy Bagram zwiększono plutonu EOD i skierowanie go do Afgani-
pocisków rakietowych dzięki oddzieleniu wałem ziemnym pół- stanu w celu wsparcia działań polskiej
oraz ponad 10 tysięcy nocnego rejonu bazy od okolicznych grupy bojowej;
sztuk amunicji różnego wiosek, a z południowej strony – miesza- —  drugi – do 2012 roku – dokonanie
kalibru. Z bazy Bagram nymi polami minowymi o głębokości zmian organizacyjnych w kompaniach roz-
polskie pododdziały jednego kilometra. Stworzono wokół niej minowania 1 Brygady Saperów w Brzegu
inżynieryjne wywiozły także system trzydziestu wież strażniczych i 2 Mazowieckiej Brygady Saperów z Kazu-
36 wraków samolotów o dziesięciometrowej wysokości. Saperzy nia, zgodnie z wymaganiami stawianymi
poradzieckich MiG-21, nasi na terenie bazy brali udział w projek- pododdziałom EOD oraz utworzenie pluto-
AN-26 i Ik-76 oraz towaniu dróg, mostów i placów w jej nów ED w batalionach saperów związków
27 wraków pojazdów części mieszkalnej. taktycznych (szkolenie będzie się odbywać
(czołgów, bwp, Bardzo oryginalnym projektem była w nowo tworzonym Centrum Szkolenia
spycharek itp.). budowa osłon ogniowych do ochrony samo- Wojsk Inżynieryjno-Chemicznych);
lotów. Były to składane konstrukcje ze —  trzeci – sformowanie do 2018 roku
stalowych blach, wypełnione wewnątrz batalionu rozminowania na bazie kompanii
piaskiem (idea zapory fortyfikacyjnej Hesco rozminowania.
Bastion). Wnętrze zasłony wyłożono stalo- Umożliwienie działania drużyn (pluto-
wą siatką oraz folią plastikową. Wymiary nów) rozminowania wymaga wyposażenia
pojedynczej zasłony wynosiły: 21,95x2,13x ich w odpowiednie środki i sprzęt, potrzeb-
3,18 m. Konstrukcje osłon usztywniono ne do wykonywania zadań (precyzują to
warstwą betonu o grubości od 11 do 15 cen- dokumenty standaryzacyjne NATO).
tymetrów. Obecnie zaczęto też je wykorzy- Zalicza się do niego: pojazdy inżynieryj-
stywać do osłony składów amunicji i ochro- ne o zwiększonej odporności na detona-
ny baz wojskowych. cję, kombinezony ochronne, manipulato-
ry i tarcze ochronne, wykrywacze min
Struktura i wyposażenie i sondy głębinowe, zdalnie sterowane
pododdziałów inżynieryjnych roboty rozpoznawczo-neutralizujące, urzą-
w Afganistanie dzenia do niszczenia przedmiotów nie-
Struktura i wyposażenie pododdziałów in- bezpiecznych sposobem mechanicznym
żynieryjnych w Afganistanie umożliwiają i pirotechnicznym, mikroładunki kumula-
im wykonywanie zadań wsparcia inżynieryj- cyjne do niszczenia niewybuchów bez
nego tylko w małym stopniu. Ze względu na powodowania ich detonacji przez wypale-
brak osłon balistycznych sprzęt polski nie nie materiału wybuchowego lub odcięcie
może być stosowany poza bazą, jedynie na zapalnika, minersko-pirotechniczne zesta-
jej terenie lub w pobliżu (do 15 km od ba- wy narzędziowe, zestawy do zdalnego
zy). W działaniach polskiej grupy bojowej (radiowego) kierowania wybuchami,
niezbędne stają się patrole oczyszczania dróg karabiny snajperskie do likwidacji
(Route Clerance Team) oraz EOD. Szcze- przedmiotów wybuchowych, urządzenia

180 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
techniczne do wykrywania materiałów
wybuchowych, urządzenia rentgenowskie do
prześwietlenia przedmiotów niebezpiecz-
nych, noktowizory, rentgenometry i radio-
metry, przyrządy rozpoznania chemicznego
i biologicznego oraz zagłuszacze urządzeń
radiowych i telefonicznych.
Pododdziały rozminowania mogą dys-
ponować ponadto psami szkolonymi
do wykrywania materiałów wybuchowych
i broni oraz środkami transportowymi do
przewożenia żołnierzy, wyposażenia,
materiałów wybuchowych i przedmiotów
niebezpiecznych, a także do ewakuacji
osób i sprzętu oraz środkami łączności
i informatyki, w tym GPS.
W Afganistanie pododdziały rozminowa-
nia znajdują się we wszystkich kontyngen-
tach wojskowych. W ramach wsparcia
działań polskiej grupy bojowej funkcjonują
trzy patrole rozminowania. Ze względy na
ich etatowy skład, wyszkolenie oraz
wyposażenie nie są zdolne do tego,
aby wykonywać wszystkie zadania podod-
działów rozminowania. Pododdziały inży-
nieryjne (pluton inżynieryjny) w rejonie ope-
racji powinny dysponować ciężkim sprzętem
specjalistycznym, na przykład opancerzony-
mi maszynami do prac ziemnych, trałami
samobieżnymi, środkami do przewożenia Fot. 8. Saperzy polscy, zarówno w misjach zagranicznych, jak i w kraju, są wizytówką
dużej liczby przedmiotów wybuchowych lub naszych sił zbrojnych (fot. archwiwum PKW Czad)
o dużych wymiarach i masie.
czenia logistycznego i ochrony łączności,
Polscy saperzy w Czadzie wystawiła 1 Brygada Saperów z Brzegu.
Żołnierze polscy wylądowali w Czadzie Podstawowym zadaniem IGP było zbudo-
w pierwszej połowie 2008 roku, między wanie bazy i stworzenie warunków do przy-
innymi z Francuzami, Irlandczykami jęcia sił głównych. Obszar o powierzchni
i Holendrami, jako wojska pokojowe Unii około siedmiu hektarów wykarczowano,
Europejskiej w ramach misji EUFOR. Pełną wyrównano i utwardzono. Wykonano także
gotowość PKW Czad, liczący 400 żołnierzy, obwałowanie na granicy bazy i ogrodzenie
osiągnął w połowie września 2008 roku. z drutu ostrzowego. Przy budowie bazy
Wojska te chroniły obozy, w których było po- Polakom pomagali żołnierze francuscy ze
nad pół miliona uciekinierów z sudańskiego stacjonującej w Iribie dwudziestoosobowej
Darfuru, Czadu i Republiki Środkowoafry- kompanii inżynierskiej. Polscy żołnierze
kańskiej. Żołnierze polscy, uczestniczący z Inżynieryjnej Grupy Przygotowawczej
w misji w Czadzie, mieli za sobą doświad- powrócili do kraju 9 września 2008 roku.
czenia misyjne w Iraku, Afganistanie, Kosowie
i RD Kongo. W ramach PKW Czad służyło *
piętnastu saperów (początkowo z 1 BSap
w Brzegu, później z 2BSap w Kazuniu). Bazę * *
kontyngentu założono w Iribie, miejscowości,
która znajduje się w odległości około 50 kilo- Saperzy polscy, zarówno w misjach zagra-
metrów od granicy z Sudanem (fot. 8). nicznych, jak i w kraju, są wizytówką
Do Iriby jako pierwsza została przemiesz- naszych sił zbrojnych. To oni w codziennej
czona Inżynieryjna Grupa Przygotowawcza i niebezpiecznej służbie potwierdzają swoją
(IGP) – w kwietniu 2008 roku. W jej skład odwagę i profesjonalizm. Skuteczność ich
weszło 75 żołnierzy i 11 pracowników działania zależy nie tylko od predyspozycji
cywilnych (tłumaczy). Pododdział inżynie- ludzkich, ale również od rodzaju i klasy
ryjny, oprócz działających grup zabezpie- posiadanego sprzętu.  g

Kwartalnik Bellona 1/2010 181


Finansowanie
amerykańskich operacji
wojskowych
Prezydent USA posiada stosunkowe duże uprawnienia, jest głównodowodzącym sił zbrojnych. Może także
finansować operacje wojskowe. Jednakże w tym wypadku musi postępować zgodnie z Doktryną o koniec-
znych wydatkach (Necessary Expense Doctrine). Przepisy pozwalają na stosowanie różnych rodzajów
pomocy, między innymi,: pomocy w dziedzinie bezpieczeństwa, rozwojowej, humanitarnej, zdrowotnej.
W ostatnim okresie znaczne środki zostały przeznaczone na Program zagranicznego finansowania
wojskowego (Foreign Military Financing Program) oraz na pomoc humanitarną w Iraku i Afganistanie.

ppłk The US President has relatively great presidential powers and is commander-in-chief of the armed
forces. He can also finance military operations, in which case he should follow the Necessary
JACEK STOCHEL
Expense Doctrine. The regulations state that help in various aspects may be provided: security,
specjalista w Departamencie
research and development, humanitarian or health care. Recently, much of the financial resources
Polityki Bezpieczeństwa
Międzynarodowego MON. has been assigned to the Foreign Military Financing Program and the humanitarian assistance in
Absolwent Wydziału Prawa Iraq and Afghanistan.
Kanonicznego i Świeckiego
Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Wydziału

Z
Politologii UMCS
i Prawniczych Studiów godnie z zapisami Konstytucji Stanów i inną własnością Stanów Zjednoczonych
Podyplomowych na Zjednoczonych (The Constitution of oraz wydawać w tej sprawie potrzebne prze-
Uniwersytecie Wrocławskim. the United States) prezydent jest pisy i zarządzenia3. Co więcej, zgodnie
Ukończył również Judge
Advocate General’s Legal
głównodowodzącym armii i floty Stanów z orzecznictwem Sądu Najwyższego Stanów
Centre and School, United Zjednoczonych Ameryki. Za radą i zgodą Zjednoczonych, na wydanie funduszy na
States Army (JAG University), Senatu, udzieloną większością dwu trzecich odpowiednie cele nie jest wystarczająca
Charlottesville, Virginia obecnych senatorów, może zawierać trak- zgoda dorozumiana Kongresu, lecz zgoda
i uzyskał tytuł LLM taty. Wyznacza, a za radą i zgodą Senatu, wyrażona expressis verbis4.
ze specjalnością
mianuje ambasadorów, innych pełnomoc-
międzynarodowe prawo
nych przedstawicieli i konsulów, sędziów Ogóle zasady wydatkowania
wojskowe i operacyjne.
Sądu Najwyższego oraz wszystkich innych funduszy
funkcjonariuszy Stanów Zjednoczonych na Mimo że Konstytucja Stanów Zjedno-
urzędy utworzone ustawą, chyba że konsty- czonych określa podstawowe ramy dla
tucja przewiduje inny tryb ich obsadzania1. wydatkowania budżetu, jest konieczne,
Władza prezydenta, choć większa niż aby wydatki były realizowane w odpo-
w systemach prawnych innych państw, nie wiednim czasie, na konkretny cel i do
jest jednak absolutna. Zgodnie z art. I, § 9 ściśle określonej wysokości. Aby można
Konstytucji…2, żadne fundusze nie mogą było wydatkować fundusze zgodnie z ty-
zostać wydane z budżetu bez odpowiednich mi zaleceniami, należy według Doktryny
zapisów prawa. Ponadto art. IV, § 3 amery- o koniecznych wydatkach (Necessary
kańskiej ustawy zasadniczej stanowi, że Expense Doctrine)5 dodatkowo spełnić
Kongres ma prawo dysponować terytorium trzy warunki:

1 pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_Stanów_Zjednoczonych. Konstytucja Stanów Zjednoczonych art. II.


2 Ibidem, art I § 9.
3 Ibidem, art IV § 3.
4 United States v. MacCollom, 426 U.S. 317 (1976). Zob. również: P. R. Trimble: The President’s Foreign Affairs Power. 83 AM. J. INT’L. LAW 750 (1989), R. Rosen: Funding
Non-Traditional Military Operations: The Alluring Myth of a Presidential Power of the Purse. 155 Mil. L. Rev. 1 (1998).
5 The Honorable Bill Alexander. B-213137, 63 Comp. Gen. 422 (1984).

182 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
—  wydatki muszą być związane z celem, „Program FMS” jest wykorzystywany
na który zostały wyasygnowane, przede wszystkim do wsparcia w wielona-
—  nie mogą być zabronione przez rodowych operacjach, wsparcia logistycz-
prawo, nego podczas ćwiczeń i szkoleń, zakupu
—  nie mogą być przeznaczone na pokry- sprzętu wojskowego i amunicji8. Część
cie celów, na które zostały wyasygnowane sprzętu wojskowego (Designated Significant
inne wydatki. Ta reguła ma zastosowanie Military Equipment) może być zakupiona
nawet wtedy, gdy wydatki na te inne cele tylko i wyłącznie w ramach tego programu
zostały już wykorzystane i tym samym nie i nie może być sprzedana według programu
są dostępne. normalnego (Direct Commercial Sales).
Przedmiotem kontraktu może być zarówno WYJAŚNIENIE NR 1
Pomoc zagraniczna towar, który znajduje się w wyposażeniu sił Zgodnie z prawem jest
zabroniona pomoc dla
Główna odpowiedzialność za świad- zbrojnych USA, jak i taki, który ma zostać państwa, w stosunku
czenie pomocy zagranicznej (Foreign dopiero wyprodukowany przez odpowied- do którego istnieją
Assistance) innym państwom z ramienia niego kontraktora9. niepodważalne dowody, że
rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki spo- W ostatnich latach Stany Zjednoczone państwo to lub jego organy
czywa na Departamencie Stanu6. Regulują Ameryki coraz częściej przeznaczają duże łamią prawa człowieka, chyba
że sekretarz stanu otrzyma
ją przepisy tytułu 22 Kodeksu Stanów środki na pomoc bezzwrotną. Głównym niepodważalne dowody
Zjednoczonych U.S.C. Jako pomoc zagra- programem takiej pomocy jest „Program i wyda oświadczenie, że rząd
niczną rozumie się wszelką pomoc, w tym zagranicznego finansowania wojskowego” danego państwa podjął
pomoc w dziedzinie bezpieczeństwa, tak (Foreign Military Financing Program – stosowne środki, aby osoby
odpowiedzialne za łamanie
zwaną security assistance (np. pomoc poli- Program FMF). Jest on przeznaczony dla praw człowieka zatrzymać
cji czy siłom zbrojnym obcego państwa), krajów rozwijających się na zakup wyposa- i sprawiedliwie osądzić.
pomoc rozwojową, tak zwaną developement żenia wojskowego, pokrycie kosztów świad-
(Foreign Assistance Act of
assistance (np. pomoc w rozwoju instytucji czenia usług i szkolenie. Prezydent Stanów
1961, 22 U.S.C. § 2151)
politycznych czy gospodarki danego pań- Zjednoczonych został wyposażony w prero-
stwa) i pomoc humanitarną, tak zwaną gatywy do wydania polecenia Depar-
humanitarian assistance – pomoc udzie- tamentowi Obrony udostępnienia w ramach
laną bezpośrednio ludności państwa posiadanych sił i środków określonej pomo-
obcego. (1) Najbardziej widoczną dziedzi- cy innym państwom, ich siłom bezpieczeń-
ną, gdzie jest udzielana pomoc wojskowa dla stwa i siłom zbrojnym lub ludności cywil-
innego państwa, jest bezpieczeństwo. nej. Udostępnione towary i usługi nieko-
Pomoc dla innych państw, za którą z ra- niecznie muszą pochodzić z nadwyżek czy
mienia Stanów Zjednoczonych jest odpo- rzeczy zbędnych dla sił zbrojnych Stanów
wiedzialny Departament Stanu, może być Zjednoczonych.
świadczona w trzech formach: pomocy Akty, które dają prerogatywy prezyden-
zwrotnej, pomocy finansowanej z budżetu towi Stanów Zjednoczonych, to między
Stanów Zjednoczonych oraz pomocy roz- innymi:
wojowej.   Ustawa o pomocy zagranicznej (Foreign
W ramach pomocy zwrotnej najbardziej Assistance Act), która uprawnia prezy-
jest rozpowszechniony „Program zagranicz- denta do wydania:
nej sprzedaży wojskowej” (Foreign Military    –  dyrektywy o pomocy w zakresie
Sales Program – Program FMS)7, który uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz
daje możliwość rządowi Stanów Zjedno- usług do wysokości nieprzekraczającej
czonych, poprzez Departament Obrony, za- 100 milionów USD w danym roku budże-
wierać kontrakty z innymi państwami na towym na nieprzewidzianą wcześniej
sprzedaż sprzętu obronnego, usług lub szko- konieczność udzielenia natychmiastowej
lenia w ramach dostępnych sił i środków, bez wojskowej pomocy obcemu państwu lub
ponoszenia przez Stany Zjednoczone jakich- organizacji. Takie działanie wymaga
kolwiek kosztów. (2) specjalnej decyzji prezydenta (presi-

6 Ibidem.
7 22 U.S.C. § 2763 (Appropriation).
8 Uzbrojenie i sprzęt wojskowy, usługi logistyczne i inne wsparcie muszą być zgodne z uregulowaniami prawnymi dotyczącymi międzynarodowego obrotu sprzętem wojskowym

(DoS International Traffic in Arms Regulations).


9 W ramach pomocy zwrotnej istnieje jeszcze wiele innych programów, np. Foreign Military Lease Program, który jest programem zwrotnym, zezwalającym na wypożyczanie

(leasingowanie) artykułów obronnych państwom obcym lub organizacjom międzynarodowym, lecz w ramach DoS Foreign Military Financing Program może być również pomocą
bezzwrotną, AECA §§ 61–62, 22 U.S.C. § 2796–2796a. Zob. także USG Commodities and Services (C&S) Program, 22 U.S.C. §. 2357(Authorization), Direct Commercial
Sales (DCS) Program, 22 U.S.C. § 2778.

Kwartalnik Bellona 1/2010 183


Technika i logistyka
dential determination) i notyfikacji miarze, co oznacza, że nie są one dłużej woj-
senatu10; sku potrzebne, choć dalej mogą pozostawać
   –  dyrektywy o udzieleniu pomocy w jego wyposażeniu. Towary te mogą zostać
w zapobieganiu innym sytuacjom szczegól- zakupione przez państwa obce z pieniędzy
WYJAŚNIENIE NR 2 nym, w tym przeciwdziałaniu działalności pożyczonych przez Stany Zjednoczone
Program FMS, jak wiele przestępczej związanej z narkotykami, w ramach „Programu FMF” lub być sprze-
innych programów klęskom żywiołowym, rozprzestrzenianiu dane w ramach „Programu FMS”. Preferencje
pomocowych, jest broni, działalności antyterrorystycznej, w ich nabyciu mają państwa NATO, a pań-
obsługiwany w imieniu
Departamentu Stanu przez migracjom i pomocy uchodźcom – do stwa spoza NATO, z tak zwanej flanki po-
Departament Obrony kwoty 200 milionów USD rocznie11; łudniowej – Filipiny oraz Turcja i Grecja
poprzez Wojskową Agencję    –  dyrektywy na nieprzewidziane sy- w proporcji 7:10. Artykuły te mogą być
Bezpieczeństwa Współpracy tuacje, dotyczące operacji pokojowych i in- dostarczone do tych państw, które je otrzy-
(Defense Security
Cooperation Agency).
nych ważnych celów, związane z bezpieczeń- mały w ramach bezpłatnego transportu
Departament Stanu zwraca stwem narodowym Stanów Zjednoczonych w wypadku wolnej przestrzeni bagażowej
Departamentowi Obrony do wysokości 25 milionów USD. Takie dzia- (no-cost space available transportation),
koszty użycia personelu łanie wymaga również specjalnej decyzji lecz tylko wtedy, gdy pomoc w programach
wojskowego do jego obsługi. prezydenta (presidential determination) i no- FMF i IMET nie przekracza 10 milionów
W ramach programu państwo
korzystające z niego tyfikacji senatu12. USD rocznie15.
dodatkowo płaci   Ustawa o pomocy Irakowi (Iraq Od reguły, że to Departament Stanu od-
każdorazowo opłatę Liberation Act), która uprawnia prezydenta grywa główną rolę i ponosi odpowiedzial-
administracyjną w wysokości do wyasygnowania funduszy na uzbrojenie ność za świadczenie pomocy zagranicznej
3,5% na pokrycie tej obsługi.
i sprzęt wojskowy oraz usługi w sferze obron- w imieniu rządu Stanów Zjednoczonych, co
nej, przeprowadzenie ćwiczeń i szkoleń dla wynika ściśle z zapisów Foreign Assistance
opozycyjnych ruchów w Iraku. Ta pomoc Act z 1961, 22 U.S.C §2151, istnieją dwa
nie może przekroczyć 97 milionów USD wyjątki.
i decyzja o niej musi zostać w terminie 15 —  Pierwszy, mający genezę historyczną,
dni notyfikowana Kongresowi13. jest oparty na opinii Biura Księgowego
  Ustawa o wspieraniu wolności (Governmennt Accountability Office –
w Afganistanie (Afghanistan Freedom Suport GAO). Zgodnie z nią jest możliwe wydat-
Act 2002), która uprawnia prezydenta do kowanie z funduszu przeznaczonego na
wyasygnowania kwoty 300 milionów dola- normalne funkcjonowanie wojska, pocho-
rów państwom i organizacjom międzynaro- dzącego z budżetu Departamentu Obrony
dowym na artykuły i usługi wojskowe, edu- (tzw. Operational and Maintenance Funds
kację wojskową, ćwiczenia i szkolenia na – O&M Funds), na szkolenie obcych wojsk,
rzecz rządu Afganistanu. W roku 2004 kwo- lecz tylko wtedy, gdy jego celem jest po-
ta ta wynosiła 550 milionów USD14. prawa interoperacyjności, bezpieczeństwa
W ramach „Programu FMS” jest możliwe wojsk amerykańskich lub zgranie elemen-
zbywanie zbędnych wojskowych artykułów tów obcych wojsk z wojskami amerykański-
pozostających w nadmiarze (Excess Defense mi (Interoperability training) – popularnie
Article – EDA). Zbędne artykuły wojskowe zwane Littre-T training. Jeżeli celem szko-
to takie, które nie są dłużej potrzebne woj- lenia jest poprawienie zdolności operacyj-
sku, ale mogą być wartościowe dla innych nych wojsk obcych, to takie szkolenie jest
państw. Przed sprzedażą należy dokonać realizowane z funduszy Departamentu Stanu
amortyzacji artykułów w celu wyceny ich (Security Assistance Training) – popularnie
wartości. Istotne jest, że muszą być w nad- zwane Big-T training16.

10 Foreign Assistance Act (FAA) § 506(a)(1), 22 U.S.C. § 2318(a)(1). Defense and Security Assistance Improvements Act, Pub. L. 104-164 (1996).
11 Foreign Assistance Act § 506(a)(2), 22 U.S.C. § 2318(a)(2). Spośród tych funduszy nie więcej niż 75 milionów USD powinno zostać przeznaczonych na walkę z narkotyka-
mi i nie więcej niż 15 milionów na pomoc więźniom wojennym w Wietnamie, Kambodży i Laosie. Defense and Security Assistance Improvements Act, Pub. L. 104-164 (1996);
FY 2001 Security Assistance Act, Pub. L. 106-280, 114 Stat. 850 (2000).
12 Foreign Assistance Act § 552(c)(2), 22 U.S.C. § 2348a(c)(2).

13 Iraq Liberation Act of 1998, P.L. no. 105–338, 112 Stat. 3178 (Oct. 31, 1998). W 2002 r. prezydent G. Bush przeznaczył na ten cel 92 mln USD. Presidential Determination

no. 03–06, 67 Fed. Reg. 78,123 (Dec. 23, 2002). Zob. również materiały z 78 Kursu Prawa Finansowego w JAG University. Materiały w posiadaniu autora.
14 Afghanistan Freedom Support Act of 2002, P.L. no. 107–327, 116 Stat. 2797 (Dec. 4, 2002, codified at 22 USC § 7532).

15 W ramach programu IMET Stany Zjednoczone kształcą nieodpłatnie w szkołach wojskowych i ośrodkach szkolenia Stanów Zjednoczonych żołnierzy z innych państw. Foreign

Assistance Act §§ 541-545 (22 U.S.C. §§ 2347-2347(d). Materiały z 78 Kursu Prawa Finansowego w JAG University. Materiały w posiadaniu autora.
16 The Honorable Bill Alexander. House of Representatives, B-213137, Jan. 30, 1986 (niepublikowana). Rozróżnienie miedzy Big-T i Little-T Training w praktyce może

nastręczać wiele trudności. Doradca prawny powinien w tym wypadku uwzględnić kilka czynników, takich jak: koszt szkolenia, stopień wyszkolenia wojsk obcych przed
rozpoczęciem szkolenia w stosunku do oczekiwanego poziomu wyszkolenia obcych wojsk, jakie winni prezentować po zakończeniu szkolenia, czas potrzebny na szkolenie
i zasoby, które zostaną użyte w szkoleniu. Czym większe jest wykorzystanie sił i środków, tym większe prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z Big-T Training.

184 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
—  Drugą możliwość finansowania pomo- lence) oraz programy: „Partnerstwo dla
cy zagranicznej z funduszy Departamentu pokoju” (Partnership for Peace) i „Program
Obrony stanowi wydanie przez Kongres kontaktów wojskowych” (Military-to-
indywidualnej zgody na takie działanie. Military Contact Program – Mil-to-Mil
Jest to jednak procedura długa i rzadko Program)19.
stosowana. Ze względu na istniejącą sytuację między-
narodową i zaangażowanie się Stanów
Pomoc w dziedzinie Zjednoczonych Ameryki w operację w Iraku
bezpieczeństwa i Afganistanie włączenie się Departamentu
Sprawy dotyczące zagranicznej pomocy Obrony najbardziej jest widoczne w dzie-
wspierania bezpieczeństwa (Security dzinie pomocy humanitarnej. W każdym
Assistance), udzielanej przez Departament roku finansowym Departament Stanu
Obrony, regulują przepisy tytułu 10 Kodeksu opracowuje dokumenty dotyczące pomocy
Stanów Zjednoczonych. Pomoc tę można humanitarnej, to jest Przewodnik w zakresie
podzielić na trzy kategorie: pomoc sojusz- zagranicznej pomocy humanitarnej, zapo-
nikom (Assistance to Alliens), szkolenie bieganiu klęskom i pomocy cywilnej (Policy
(Trainning) oraz pomoc humanitarną and Program Guidance for Overseas
(Humanitarian Assistance). Mają one stałą Humanitarian, Disaster, and Civic Aid –
autoryzację Kongresu, co oznacza, że na uży- OHDACA) oraz Działalność, pomoc huma-
cie środków na te cele nie trzeba uzyskiwać nitarna i cywilna (Activities and Humanita-
każdorazowo jego zgody. rian and Civic Assistance – HCA).
W ramach pomocy sojusznikom najważ-
niejszą rolę odgrywa możliwość zawierania Polska 22 listopada 1996 roku podpisała ogólną umowę ASCA ze Stanami
umów o wzajemnym świadczeniu usług Zjednoczonymi, to znaczy Umowę nabycia i usług wzajemnych, zawartą między
(Acquisition Cross-Servicing Agreement – Ministerstwem Obrony Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a Departamentem
ACSA). Jest to rodzaj umów dwustronnych Obrony Stanów Zjednoczonych Ameryki.
na wsparcie logistyczne zawieranych pomię- (Depozyt umów międzynarodowych Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON).
dzy Departamentem Obrony a państwem
obcym, opartych na procedurze zwrotu
w postaci innych dostaw, usług lub innego W swoim pierwotnym założeniu OHDACA
wsparcia. Regulacja ta zezwala Departa- miało za zadanie wpieranie procesu rozmi-
mentowi Obrony na nabywanie wsparcia nowywania oraz niesienia pomocy ofiarom
logistycznego bez komercyjnych procedur min na całym świecie. Jednak pod wpływem
zakupów oraz transfer wsparcia bez zastoso- ogólnie pojętej walki z terroryzmem rozsze-
wania przepisów o kontroli eksportu. Zgodnie rzono zakres pomocy świadczonej w jego
z prawem, po konsultacjach z Departamentem ramach20. Obecnie fundusze z programu
Stanu Departament Obrony może zawrzeć OHDACA przeznacza się również na świad-
porozumienie z państwem NATO, insty- czenie innych, przedstawionych poniżej,
tucjami sojuszu północnoatlantyckiego, in- rodzajów pomocy.
nymi uprawnionymi państwami, ONZ —  Transport towarów pomocy humani-
i innymi regionalnymi organizacjami, któ- tarnej dla organizacji pozarządowych
rych Stany Zjednoczone Ameryki są człon- (Transportation of Humanitarian Relief
kiem. Ideą umowy jest jej zwrotny charak- Supplies for NGOs) – w ramach funduszy
ter czy to w postaci zapłaty pieniężnej, czy na ten cel możliwe jest bezpłatne zapewnie-
też zwrotu takiej samej pomocy lub innej, nie transportu organizacji pozarządowej do
ale o tej samej wartości17. jakiegokolwiek państwa w celu udzielenia
W ramach funduszy na szkolenie na szcze- pomocy humanitarnej. Warunkiem udziele-
gólną uwagę zasługują następujące inicja- nia takiej pomocy jest posiadanie wolnych
tywy Departamentu Obrony: wspólne szko- możliwości przewozowych (space-availa-
lenie sił specjalnych18, wspólne seminaria ble) oraz potwierdzenie przez sekretarza
i spotkania, wspieranie natowskiego centrum obrony, że transport taki jest zgodny z zagra-
wywiadowczego (NATO Centre of Excel- niczną polityką Stanów Zjednoczonych,

17 Oprócz ASCA są możliwe jeszcze inne formy świadczenia pomocy sojusznikom. W szczególności: Personnel Details: 10 USC § 712, Global Lift and Sustain: 10 USC §127c.,
Emergency & Extraordinary Expenses (“Triple E”): 10 U.S.C.§ 127, Combatant Commander Initiative Funds (CCIF): 10 U.S.C. § 166a.
18 Special Operations Forces (SOF) Training: 10 U.S.C. § 2011.
19 Military-to-Military Contact Program: 10 U.S.C. § 168.
20 10 U.S.C. §§ 402, 404, 2557, 2561.

Kwartalnik Bellona 1/2010 185


Technika i logistyka
a przeznaczeniem jest pomoc humanitarna wojskowych, jeśli sekretarz obrony uzna to
dla ludzi, którzy rzeczywiście jej potrzebu- za stosowne, zapewnić pomoc medyczną,
ją oraz że transportowane rzeczy nie będą stomatologiczną i weterynaryjną. Na obsza-
dystrybuowane osobom czy grupom osób rach wiejskich lub pozbawionych takiej
lub organizacjom zaangażowanym w dzia- opieki21 można wybudować podstawowy
łania militarne lub paramilitarne. system dróg, podstawowy system sanitarny
—  Pomoc zagraniczną w klęskach żywio- oraz zapewnić podstawową naprawę budyn-
łowych (Foreign Disaster Assistance) – ków użyteczności publicznej. Można rów-
w ramach funduszy na ten cel prezydent nież prowadzić działania, które będą pole-
Stanów Zjednoczonych może zobowiązać gały na wykrywaniu i oczyszczaniu terenu
sekretarza obrony do zapewnienia pomocy z min, włączając w to szkolenie i pomoc
w razie klęsk żywiołowych spowodowanych techniczną z tym związaną.
siłami natury lub powstałych z winy czło- Sekretarz obrony uznaje taką pomoc za
wieka poza granicami Stanów Zjednoczo- potrzebną, gdy przyczynia się ona do
nych, jeśli jest to konieczne do ratowania zwiększenia bezpieczeństwa żołnierzy
życia ludzkiego. Dotyczyć to może świad- amerykańskich i wojsk sojuszniczych.
czenia pomocy w transporcie, dostarczaniu Czynności te mogą być wykonywane przez
usług i towarów niezbędnych do przeciw- wyspecjalizowany personel amerykański,
działania wymienionym zdarzeniom. a nie przez żołnierzy, którzy wykonują
—  Zbędne nieśmiercionośne towary do- obowiązki operacyjne w tym rejonie.
starczane w wypadku nagłej potrzeby huma- Świadczenie tej pomocy jest jednak obwa-
nitarnej (Excess Nonlethal Supplies for rowane wieloma przesłankami. Przykła-
Humanitarian Relief) – w ramach funduszy dowo, pomoc w ramach Pre-Planned
na ten cel sekretarz obrony może dostarczyć (Budgeted) HCA nie może być świadczo-
zbędne wyposażenie, które jednak nie mo- na, gdy jest udzielana również w ramach
że być bronią, amunicją, innym uzbrojeniem innych źródeł finansowania, nie może być
lub sprzętem wojskowym przeznaczonym świadczona dla indywidualnych osób, grup
do zadawania cierpienia lub śmierci. czy organizacji zaangażowanych w dzia-
Dystrybucją tych rzeczy zajmuje się łania militarne lub paramilitarne, każdo-
Departament Stanu. razowo wymaga akceptacji sekretarza
obrony. Ponadto personel amerykański nie
Na potrzeby operacji w Iraku i Afganistanie może być bezpośrednio zaangażowany
w rozminowywanie, przewożenie lub
stworzono możliwość udzielania dodatkowej unieszkodliwianie min, chyba że takie jest
pomocy i wsparcia humanitarnego. zadanie danej formacji w ramach ich
obowiązków operacyjnych.
—  De minimis HCA – w ramach fun-
—  Pomoc humanitarną (Humanitarian duszy na ten cel dowódcy mają możliwość
Assistance) – w ramach funduszy na ten cel natychmiastowej reakcji w sytuacji ko-
Departament Obrony może zapewnić trans- nieczności udzielenia pomocy humanitar-
port lub pomoc humanitarną lub inną na nej. Pomoc ta ma jednak zostać udzielona
całym świecie. Fundusze z tego tytułu są w minimalnym stopniu. Jej maksymalna
przyznawane i dostępne w dwuletnim wartość może stanowić jednorazowo
okresie rozliczeniowym. 2,5 tysiąca USD. Ze względu na fakt, że
Program pomocy HCA, którego fundusze środki pieniężne pochodzą z funduszu do-
pochodzą nie z programu OHDACA tylko wódcy O&M Funds jest regułą, że przy
z funduszy przeznaczonych na zwykłe dzia- udzielaniu pomocy powinien on kierować
łania operacyjne i utrzymanie wojsk O&M się zasadą: minimum żołnierzy, minimum
Funds, jest realizowany w dwóch formach kosztów, minimum czasu poświęconego
jako: na pomoc22.
—  „Zaplanowany program HCA” – Pre- Na potrzeby operacji w Iraku i Afganistanie
Planned (Budgeted) – HCA – w ramach fun- stworzono możliwość udzielania dodatko-
duszy na ten cel można w trakcie operacji wej pomocy i wsparcia humanitarnego.

21 Przykładem takich działań są tzw. MEDCAP, wykonywane cyklicznie w ramach operacji. Również polskie wojsko przyłącza się do świadczenia pomocy w tym zakresie
wspólnie z wojskami amerykańskimi w trakcie operacji wojskowych.
22 Przykładowo, lekarz wojskowy może przyjmować pacjentów przez kilka godzin w danym rejonie odpowiedzialności, używając do tego minimalną ilość lekarstw, ale nie może

sprawować stałej opieki medycznej, podobnie wojska inżynieryjne mogą usunąć zator na drodze z powodu zawalenia drzew, ale nie mogą przeprowadzić remontu drogi i położyć
nowej nawierzchni.

186 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
W ramach tych funduszy istnieją nastę- cji lub świadczą inną pomoc z korzyścią
pujące programy: dla operacji lub aktywności wojsk amery-
—  „Program pomocy dowódcy w na- kańskich poza granicami Stanów
głych wypadkach” (Commander’s Zjednoczonych Ameryki, przeciwko mię-
Emergency Response Program – CERP), dzynarodowemu terroryzmowi w celu
którego głównym celem jest danie dowód- ochrony wojsk. Wydatkowanie tych fun-
cy w ramach jego odpowiedzialności moż- duszy jest już możliwe na poziomie do-
liwości reagowania na naglące problemy wódcy kompanii (20–100 USD miesięcz-
związane z pomocą humanitarną i odbu- nie). Dowódca brygadowej grupy bojowej
dową. Program ten początkowo stworzo- (Brigade Combat Team) może wydać na
no jedynie na potrzeby operacji w Iraku23.
Tymczasowe Władze Koalicyjne używały Na potrzeby operacji irackiej i wsparcia dywizji pod dowództwem polskim,
tych funduszy do odbudowy, naprawy czy 21 lipca 2003 roku podpisano porozumienie techniczne do ACSA, to znaczy
rekonstrukcji infrastruktury socjalnej. Porozumienie techniczne między Departamentem Obrony Stanów Zjednoczonych
Obecnie program ten wprowadzono rów- Ameryki a ministrem obrony narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie koordy-
nież w Afganistanie24. W 2005 roku prze- nacji i świadczenia wsparcia logistycznego dla dowodzonej przez Polskę Wielonar-
znaczono na jego realizację 300 milionów odowej Dywizji Środkowo-Południowej w Iraku.
USD, a w 2006 roku – 500 milionów25. (Depozyt umów międzynarodowych Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON)
Środki te nie mogą zostać użyte w celu za-
pewnienia dóbr, usług oraz funduszy żad-
nym służbom danego państwa, włączając ten cel 100–1000 USD miesięcznie, z moż-
w to siły zbrojne, policję, obronę cywilną liwością podniesienia tej kwoty do 10 ty-
i wszelkie inne formy instytucji istniejące sięcy USD, gdy zaakceptuje to dowódca
w danym państwie. Mogą być wykorzy- dywizji. Środki z tego programu, ze wzglę-
stane do naprawy szkód we własności osób du na brak obecnie innego programu,
cywilnych, powstałych w wyniku działań mogą zostać przeznaczone również na pro-
wojskowych (battle damage claims) wojsk gram, który zezwala opłacać osoby dobro-
amerykańskich, sił koalicyjnych lub insty- wolnie się rozbrajające (weapon buy-back
tucji wspierających operacje wojskową, program)27.
jeżeli nie mogą być pokryte w ramach W opracowaniu nie ujęto jeszcze wielu
postanowień Ustawy o szkodach zagra- programów, które nie zostały skodyfiko-
nicznych (Foreign Claims Act). wane, to znaczy takie, na które można użyć
Fundusze mogą też stanowić zadość- fundusze tylko za zgodą Senatu wyrażoną
uczynienie dla osób indywidualnych z ty- expressis verbis. Są to programy, które
tułu śmierci lub uszkodzenia ciała. Pomoc wynikają ze stworzenia tak zwanej koali-
ta może zostać przyznana najbliższej ro- cji na rzecz walki z globalnym terrory-
dzinie osoby wchodzącej w skład sił zbroj- zmem i właśnie w ramach działań takich
nych lub policji, zabitej w wyniku działań koalicji Stany Zjednoczone świadczą
wojsk amerykańskich, sił koalicyjnych lub pomoc, zarówno dla państw objętych
instytucji wspierających operację wojsko- konfliktem, jak i uczestniczącym w wy-
wą (martyr payments). mienionych koalicjach28. Ze względu na
—  „Program wynagradzania” (Reward fakt, że są one uruchamiane po uzyskaniu
Program)26 to program, który zezwala na specjalnej zgody i mają charakter jedno-
opłacanie osób, które dostarczają informa- razowy, pominięto je w opracowaniu. g

23 Zob. Memorandum. The President to the Secretary of Defense, subject: Certain State- or Regime-Owned Property in Iraq (30 Apr. 2003). Materiały w posiadaniu autora.
24 Lista obecnych rozkazów (FRAGOs) jest dostępna na stronie www.jagcnet.army.mil.
25 Wszystkie akty prawne Kongresu, zezwalające na wydanie określonych środków pieniężnych na program CERP, są dostępne na www.thomas.loc.gov.

26 10 U.S.C. §127b.

27 Dowódcy brygadowych grup bojowych w 2007 roku w Iraku mogli wydać na ten cel nawet do 10 tysięcy USD miesięcznie. 2007 National Defense Authorization Act, Pub.

L. 109-276, 22 June 2006.


28 Wsparcie Stanów Zjednoczonych odbywa się między innymi w ramach następujących programów: Coalition Support Fund “Iraq/Afghanistan Lift and Sustain”, Iraq Security

Forces Fund (ISFF)/Afghanistan Security Forces Fund (ASFF), “Train and Equip” Authority. Zob. Materiały z 78 Kursu Prawa Finansowego w JAG University. Materiały w posiad-
aniu autora.

Kwartalnik Bellona 1/2010 187


Wielonarodowe wsparcie
logistyczne
Terminowe i sprawne zabezpieczenie logistyczne polskich kontyngentów wojskowych stanowi bardzo
duże wyzwanie dla wykonawców tego procesu. Od podejmowanych w tej dziedzinie działań bezpośrednio
jest uzależniona realizacja zadań, które stoją przed żołnierzami polskimi służącymi poza granicami kraju.
Znaczny udział w zaspokojeniu potrzeb logistycznych Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Afganistanie
ma dostawa towarów i usług w ramach Umowy nabycia i usług wzajemnych (Acquisition and Cross
Servicing Agreement – ACSA).

On-time and effective logistic support of Polish Military Contingents is a great challenge. The
ppłk dr
execution of tasks by Polish soldiers abroad depends on proper logistics. The Acquisition and Cross
TOMASZ JAŁOWIEC Servicing Agreement greatly satisfies the need of PMC in Afghanistan in the matter of goods
adiunkt Instytutu Logistyki and services delivery.
Wydziału Zarządzania
i Dowodzenia AON. Absolwent

C
Wojskowej Akademii
Technicznej oraz studiów harakter współczesnych operacji uczestniczą obecnie w Islamskiej Republice
doktoranckich w Akademii wojskowych, prowadzonych w róż- Afganistanu.
Obrony Narodowej. nych zakątkach świata, przesuwa
Specjalizuje się
środek ciężkości wykonywanych zadań Logistyka wielonarodowa
we współpracy sił zbrojnych
z gospodarką narodową oraz logistycznych z układu narodowego na Kooperacja, jako jedna z podstawowych
nowoczesnych metodach wielonarodowy. Zmienność, nieprzewidy- zasad zabezpieczenia logistycznego2, po-
i koncepcjach zarządzania walność i dynamika sytuacji operacyjnej zwala na zoptymalizowanie procesu zaopa-
w dziedzinie logistyki. to podstawowe cechy współczesnych kon- trywania, zużywania zasobów oraz wyelimi-
fliktów zbrojnych, które wymuszają nowe nowanie konkurowania w ich uzupełnianiu.
podejście do procesu zabezpieczenia logi- Logistyka wielonarodowa (Multinational
stycznego. Logistc – MNL), definiowana jako narzę-
Systemowe i organizacyjno-techniczne dzie, które w zależności od sytuacji może
rozwiązania w tej dziedzinie zmierzają do poprawić wydajność i przyczynić się do po-
dywersyfikacji metod zaspokojenia prawy elastyczności działania sił, ochrony
różnych potrzeb logistycznych żołnierzy zasobów miejscowych i wykorzystania
wykonujących zadania bojowe. Podej- narodowej wiedzy specjalistycznej3, jest
mowane działania mają na celu sprawne szeroko stosowana w operacjach prowadzo-
dostosowanie systemu logistycznego wy- nych przez NATO.
płk dzielanych komponentów do potrzeb sy- Wykonywanie zadań zabezpieczenia
WIESŁAW PAWŁUCKI tuacji operacyjnej w rejonie działań. logistycznego w ramach współdziałania
szef Oddziału Logistyki System taki powinien mieć możliwość przez państwa delegujące siły i środki
Centrum Wsparcia współdziałania z kanałami logistycznymi do operacji NATO pozwala na znaczne
Dowództwa Operacyjnego innych państw, zarówno na poziomie zwiększenie wydajności podejmowanych
SZRP. Absolwent Wojskowej wielonarodowym, jak i narodowym, oraz działań oraz integrację ich uczestników.
Akademii Technicznej oraz
tworzyć efekt elastyczności i synergii 1. Wielonarodowe zabezpieczenie logistycz-
studiów podyplomowych
w Akademii Obrony Dotyczy to w dużym stopniu operacji, ne może być realizowane w czterech
Narodowej i Akademii w których Siły Zbrojne Rzeczypospolitej formach4:
Dyplomatycznej. Polskiej (SZRP) uczestniczyły w ostatnich 1.  Zaplanowane wzajemne zabezpiecze-
latach, na przykład w Republice Iraku, lub nie logistyczne obejmujące: wsparcie przez

1 Zabezpieczenie logistyczne PKW w operacjach poza granicami kraju. Red. T. Smal. Wrocław 2007, s. 29.
2 Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej – DD/4. Warszawa 2004, s. 13.
3 Opcje wielonarodowego zabezpieczenia logistycznego – DD/4.9(A). Warszawa 2008, s. 11.
4 Ibidem, s. 12–13.

188 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
państwo gospodarza (Host Nation Support nywały zadania w Iraku oraz wykonują obec-
– HNS), użycie kontrahentów do wsparcia nie w Afganistanie.
operacji (Support Contractors to Operations Podstawowe dokumenty, które normują
– CSO), wzajemne porozumienia logistycz- wykonywanie zadań zabezpieczenia logi-
ne (Mutal Support Agreements – MSA) i ko- stycznego PKW w Afganistanie, w ramach
operację pomiędzy narodowymi elementa- umowy, to:
mi wsparcia (National Support Elements – —  Porozumienie wykonawcze (CC-PL-
NSE), które są podejmowane (inicjowane) -IA02) pomiędzy ministrem obrony naro-
dwu- lub wielostronnie albo przez NATO dowej Rzeczypospolitej Polskiej a Depar-
i/albo przez państwa. tamentem Obrony Stanów Zjednoczonych
2.  Jedno państwo, działające jako państwo Ameryki w sprawie zabezpieczenia wspar-
logistycznie wiodące (Logistic Lead Nation cia logistycznego dla Polskich Sił Zadanio-
– LLN) lub państwo specjalista logistyczny wych (PSZ) w Afganistanie – z 7 maja 2007
(Logistic Role Specjalist Nation – LRSN), roku;
podejmuje się prowadzenia zabezpieczenia —  Porozumienie wykonawcze (CC-PL-
logistycznego dla całości lub części sił wie- -IA03) pomiędzy ministrem obrony narodo-
lonarodowych. wej Rzeczypospolitej Polskiej a Departa-
3.  Jedno lub więcej państw zobowiązuje mentem Obrony Stanów Zjednoczonych
się do dostarczania wszystkim lub części sił Ameryki w sprawie dodatkowego wsparcia
wielonarodowych zabezpieczenia lub usług – z 15 września 2008 roku. Obowiązywało
logistycznych dzięki utworzeniu zintegrowa- do 30 września 2009 roku;
nej wielonarodowej jednostki logistycznej
(Multinational Logistic Unit – MLU).
4.  Jedno lub więcej państw podejmuje się
Zdolność systemu logistycznego do
dostarczania wszystkim lub części sił udostępniania i przyjmowania dostaw i usług
wielonarodowych zabezpieczenia lub usług
logistycznych poprzez utworzenie zintegro- z innych systemów rośnie wraz ze stopniem
wanej wielonarodowej jednostki logistycz- interoperacyjności, która obejmuje
nej (Multinational Integrated Logistic Unit
– MILU), która pozostaje pod operacyjnym kompatybilność, zamienność i powszechność.
kierownictwem dowódcy Sił Połączonych
(Joint Force Commander – JFC). —  Poprawka do porozumienia wykonaw-
czego (CC-PL-IA03) pomiędzy ministrem
Podstawy i zakres współpracy obrony narodowej Rzeczypospolitej Polskiej
Zakres i skala logistyki wielonarodowej a Departamentem Obrony Stanów Zjedno-
w procesie zabezpieczenia logistycznego czonych Ameryki w sprawie użyczenia
wojsk uczestniczących w sojuszniczych ope- pojazdom HMMWV dodatkowego wspar-
racjach pokojowych i stabilizacyjnych są cia – z 3 maja 2007 roku;
uzależnione od stopnia standaryzacji logi- —  Umowa pomiędzy Departamentem
stycznej z armiami sojuszniczymi biorący- Obrony USA i ministrem obrony narodowej
mi udział w danej operacji5. Zdolność sys- RP na użyczenie zestawów zakłócających dla
temu logistycznego do udostępniania i przyj- polskich kontyngentów wojskowych –
mowania dostaw i usług z innych systemów z 18 grudnia 2007 roku.
rośnie wraz ze stopniem interoperacyjności, Zgodnie z zapisami ACSA, współpraca
która obejmuje trzy poziomy: kompatybil- między stronami może obejmować udziela-
ność, zamienność i powszechność. nie wsparcia logistycznego w ograniczonym
Korzyści związane z wykonywaniem stopniu w odniesieniu do: zaopatrzenia
zadań zabezpieczenia logistycznego w ra- w żywność i usług z tym związanych; za-
mach logistyki wielonarodowej wpłynęły kwaterowania; transportu strategicznego
na to, iż Ministerstwo Obrony Narodowej oraz transportu zaopatrzeniowego (drogowy,
Rzeczypospolitej Polskiej podpisało 22 li- lotniczy); zaopatrzenia w paliwo (zarówno
stopada 1996 roku z Departamentem Obrony statków powietrznych, jak i pojazdów);
Stanów Zjednoczonych Ameryki Umowę na- odzieży specjalistycznej; łączności oraz
bycia i usług wzajemnych (Acquisition and dostępu do połączeń satelitarnych.
Cross-Servicing Agrement – ACSA). Według Wymienione dziedziny stanowią zasad-
obowiązujących w niej zasad SZRP wyko- nicze ramy, które określają rodzaj wspar-

5 E. Nowak: Zabezpieczenie logistyczne Polskich Kontyngentów Wojskowych w operacjach reagowania kryzysowego poza granicami kraju. „Zeszyty Naukowe” AON 2009
nr 4, s. 155–156.

Kwartalnik Bellona 1/2010 189


Technika i logistyka
cia SZRP przez stronę amerykańską. strukcyjne oraz magazynowanie zapasów;
Ponadto umowa dopuszcza kooperację po- wykorzystania istniejącej infrastruktury;
między stronami dotyczącą: zabezpiecze- użytkowania bazy szkoleniowej; zaopa-
nia medycznego, włącznie z ewakuacją trzenia w części zamienne; usług porto-
medyczną; usług socjalnych na terenie ba- wych; usług remontowych; wynajęcia pod-
zy (m.in. pralniczych, kulturalno-oświato- stawowego sprzętu.
wych); ochrony baz; usług obejmujących Zapisy Umowy nabycia i usług wzajem-
rozbudowę infrastruktury bazy, prace kon- nych wykluczają z niej określone wyroby

 Żywność   Transport strategiczny


  Zakwaterowanie   Materiały konstrukcyjne

TAK
  Transport   Części zamienne
  Materiały pędne   Szkolenie
  Umundurowanie   Obsługa i remont
  Zabezpieczenie   Pojazdy ogólnego
   medyczne    przeznaczenia
  Usługi portowe   Most powietrzny
 
Pociski naprowadzane
 
Miny morskie i torpedy
 
Pociski nuklearne

NIE
 
Pociski, amunicja burząca oraz
    szkoleniowa
 
Paski folii aluminiowej wyrzucane w celu
    zakłócenia sygnałów radarowych
    oraz urządzenia do ich wyrzucania
  Zestawy naprowadzające do bomb
  Amunicja chemiczna

Źródło: materiały Dowództwa Operacyjnego SZRP.

Rys. 1. Obszary zakwalifikowane i wyłączone z ACSA

i usługi. Dotyczy to przede wszystkim


uzbrojenia i sprzętu wojskowego, który jest
zabroniony przepisami prawa Stanów
PKW w Afganistanie Zjednoczonych (rys. 1). Mimo ograniczeń
pozwala ona na wsparcie potencjału logi-
stycznego Polskiego Kontyngentu Woj-
Zakupy na rynku lokalnym

skowego w Afganistanie nowoczesnymi


Zabezpieczenie z kraju

rozwiązaniami i zasobami dostępnymi dla


wielonarodowa

armii amerykańskiej, a przekraczającymi


Logistyka

możliwości SZRP.
(ACSA)

Zabezpieczenie logistyczne PKW


w Afganistanie
Potrzeby logistyczne Polskiego Kontyn-
gentu Wojskowego w Afganistanie są zaspo-
kajane dzięki: dostawom z kraju, zakupom
na rynku lokalnym, a także logistyce wielo-
narodowej – w ramach Umowy nabycia
Potencjał i zasoby logistyczne i usług wzajemnych (rys. 2).
Podstawowym systemem zaopatrywania
PKW w Afganistanie jest system narodowy,
Źródło: materiały Dowództwa Operacyjnego SZRP.
oparty na cyklicznych dostawach z Polski.
Rys. 2. Filary zabezpieczenia logistycznego PKW W wypadku gdy niezbędne środki materia-
łowe lub techniczne nie znajdują się w zaso-
w Afganistanie bach krajowych, właściwe komórki organi-

190 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka
zacyjne narodowego systemu zabezpiecze- Procedurę pozyskania towarów i usług
nia logistycznego (National Support Element w ramach ACSA rozpoczyna się od złoże-
– NSE) rozpoczynają procedurę ich pozy- nia przez pododdziały polskiego kontyngen-
skania (użyczenia/zakupu) od USA. tu wojskowego zapotrzebowania do narodo-
Wypracowane i doskonalone podczas ope- wego elementu wsparcia, gdzie są analizo-
racji „Iracka wolność” procedury wykony- wane i zbiorczo przesyłane do Dowództwa
wania zadań w ramach Umowy nabycia… Operacyjnego SZRP oraz do Dowódz-
pozwalają w Afganistanie na szeroką współ- twa Koalicyjnych Połączonych Sił Zada-
pracę dotyczącą zabezpieczenia logistycz- niowych (Coalition Join Task Force – CJTF).
nego PKW we współpracy z US Army. Zapotrzebowania są realizowane w pierw-
Strona amerykańska wykonała w prze- szej kolejności z wykorzystaniem kontrak-
szłości lub wykonuje obecnie zadania zwią- torów lokalnych lub, gdy brakuje takich moż-
zane z: przygotowaniem rejonu PKW oraz liwości, składa się zapotrzebowanie do
utrzymaniem obozowisk wraz z niezbędną Centralnego Dowództwa USA w Tampie na
infrastrukturą; strategicznym przerzutem Florydzie (United States Central Command
morskim i powietrznym; ewakuacją medycz- – USCENTCOM).
ną do kraju oraz wsparciem medycznym Na podstawie podpisanych porozumień
w rejonie operacji; dostawami zaopatrzenia pomiędzy stroną polską a amerykańską za-
środków materiałowych; zaopatrywaniem potrzebowanie jest realizowane przy współ-
w środki powszechnego użytku; świadcze- udziale Centralnego Dowództwa Operacji
niem podstawowych usług socjalno-byto- Sił Lądowych USA (US Army Forces Central
wych; organizacją systemu żywienia. Command – USARCENT), Biura Współpracy
Procentowy udział kosztów poszcze- Wojskowej Ambasady USA oraz Dowództwa
gólnych towarów i usług we wsparciu Operacyjnego SZRP.
logistycznym Polskiego Kontyngentu Priorytetową rolę w wykonywaniu zadań
Wojskowego w Afganistanie w ramach zabezpieczenia logistycznego w ramach
ACSA w 2008 roku przedstawiono na Umowy nabycia… odgrywa Oddział Logi-
rysunku 3. styki Dowództwa Operacyjnego SZRP. Pełni
0,09%
0,11%
3,91%

utrzymanie obozów
17,44%
transport
30,89%
rozbudowa infrastruktury

pozostałe usługi
5,40%
żywność

użyczenie sprzętu
3,4
15,36% 6% paliwa

materiały konstrukcyjne
23,34%
środki bojowe

Źródło: materiały Dowództwa Operacyjnego SZRP.

Rys. 3. Udział kosztów poszczególnych towarów i usług we wsparciu


logistycznym PKW w Afganistanie w ramach ACSA w 2008 roku
Kwartalnik Bellona 1/2010 191
Technika i logistyka
on funkcję centralnego punktu kontaktowe- środków zaopatrzenia oraz dokonanie, jeśli
go pomiędzy Departamentem Obrony to konieczne, odprawy celnej i innych czyn-
Stanów Zjednoczonych Ameryki a Minister- ności niezbędnych w związku z przepisami
stwem Obrony Narodowej Rzeczypospolitej celnymi danego państwa. Dopuszczalne jest
Polskiej w dziedzinie obrotu dokumentów udzielenie pomocy przez stronę będącą do-
materiałowo-finansowych. stawcą w ich załadowaniu na środek trans-
Relacje dotyczące zamawiania, zaopatry- portu.
wania i finansowania polskiego kontyngen- Do składanych zapotrzebowań na druku
tu wojskowego w Afganistanie w ramach CC 35 załącza się memorandum, które peł-
ACSA przedstawiono na rysunku 4. ni funkcję pisma przewodniego. Składa się
Do składania zamówień, ich zatwierdza- ono zazwyczaj z czterech punktów: przed-
nia, potwierdzania odbioru towarów lub miotu zapotrzebowania, uzasadnienia do
usług oraz pobierania płatności za pomoc składanego zapotrzebowania, przedstawie-
logistyczną, środki zaopatrzenia i usługi nia skutków dla PKW Afganistan w razie
świadczone w ramach ACSA jest wykorzy- nieotrzymania wsparcia, określenia punktu
stywany formularz CC 35 (rys. 5). Strona, kontaktowego.
która składa zamówienie, przygotowuje go Podstawowa zasada, jaka obowiązuje we
lub standardowy formularz zamówienia/od- wzajemnych kontaktach strony polskiej
bioru w sześciu egzemplarzach – dwa do i amerykańskiej w ramach Umowy naby-
kontroli wewnętrznej, a cztery dla dostawcy. cia…, brzmi: wymiana usługa za usługę
Jest również odpowiedzialna za zorganizo- lub odpłatnie. Współpraca podlega ciągłej
wanie odbioru i dalszy transport nabytych ewolucji i zmierza do maksymalizacji efek-

Biuro Współpracy
Wojskowej
Ambadady USA

DOWÓDZTWO
OPERACYJNE

Strona
NSE
Amerykańska

PKW
KONTRAKTOR

Zapotrzebowanie Dostawy Potwierdzenie odbioru Fakturowanie

Źródło: materiały Dowództwa Operacyjnego SZRP.

Rys. 4. Zamawianie, zaopatrywanie i finansowanie PKW w Afganistanie


w ramach ACSA

192 Kwartalnik Bellona 1/2010


Technika i logistyka

Źródło: materiały Dowództwa Operacyjnego SZRP.

Rys. 5. Formularz CC 35
tów kooperacji przy minimalizacji kosztów —  wzrost efektywności realizacji zabez-
z nią związanych. pieczenia logistycznego, między innymi,
dzięki wykorzystaniu rynku lokalnego na
Wnioski szeroką skalę;
Znaczenie towarów i usług, które Polski —  dywersyfikację i optymalizację syste-
Kontyngent Wojskowy w Afganistanie otrzy- mu zabezpieczenia logistycznego PKW;
muje w ramach Umowy nabycia i usług —  redukcję całkowitych kosztów ope-
wzajemnych, jest niebagatelne. Pozyskiwane racji Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej
tą drogą dostawy są praktycznym narzę- Polskiej w Afganistanie.
dziem, które uzupełnia podstawowe formy Zabezpieczenie logistyczne Polskiego
zabezpieczenia logistycznego PKW. Do Kontyngentu Wojskowego w Afganistanie,
głównych korzyści, związanych z realizacją bez wykorzystania towarów i usług pozy-
umowy, należy zaliczyć: skanych w ramach Umowy nabycia i usług
—  pozyskanie sprzętu niezbędnego do wzajemnych, byłoby z pewnością możli-
wykonywania zadań operacyjnych, którym we, ale niewątpliwie znacznie utrudnione.
SZRP nie dysponują; Należy przy tym pamiętać, że umowa
—  sprawne i terminowe przemieszczenie ta nie jest stosowana jako rutynowe narzę-
sił PKW do rejonów operacyjnych; dzie do realizacji zamówień, stanowi
—  możliwość podjęcia doraźnych dzia- uzupełnienie systemu narodowego, który
łań w razie niedoborów logistycznych, jest podstawowym systemem zaopatrywa-
które mogą skutkować trudnościami w wy- nia Polskiego Kontyngentu Wojskowego
konywaniu zdań operacyjnych; w Afganistanie.  g

Kwartalnik Bellona 1/2010 193


Holistyczne ujęcie
terroryzmu
O
d końca 2001 roku znacznie wzrosło zainteresowa- zagadnień szczegółowych. Hołyst udanie zintegrował i wy-
nie szeroko rozumianą problematyką terroryzmu. korzystał wiedzę o terroryzmie zdobytą przez wiele nauk
Można nawet mówić o swoistej lawinie wzmożonej szczegółowych, w tym przez metodologię badań, teorię
ciekawości publicznej i specjalistycznej związanej z wielkim zarządzania, politologię, socjologię, psychologię, krymino-
szokiem i traumą megazamachu terrorystycznego z 11 wrze- logię, prawo, kulturoznawstwo, ekonomię, religioznawstwo,
śnia 2001 roku. Od tego czasu na świecie opublikowano na filozofię, nauki techniczne i wojskowe.
ten temat setki tysięcy artykułów prasowych, wyemitowano Tom pierwszy Terroryzmu podzielono na siedem części
trudną do zliczenia liczbę audycji telewizyjnych i radiowych obejmujących pięćdziesiąt jeden rozdziałów. W części pierw-
oraz wydano wiele tysięcy książek mających ambicje nauko- szej – Zagadnienia wstępne – autor podejmuje wybrane kwe-
we lub popularnonaukowe. Jedną spośród nich jest rozległa, stie ogólnoteoretyczne. Włącza się do dyskusji nad definio-
dwutomowa praca naukowa znanego i zasłużonego krymi- waniem istoty terroru i terroryzmu, omawia historyczne eta-
nologa i socjologa Brunona Hołysta zatytułowana py jego rozwoju, przedstawia różne klasyfikacje problemu,
Terroryzm. charakteryzuje terroryzm jako zbrodnię oraz analizuje kwe-
Autor wykonał tytaniczny wysiłek zebrania i przestudio- stię psychologii strachu, którego indukcja stanowi istotny cel
wania ogromnej liczby różnych źródeł oraz skonstruował działań terrorystycznych. Szkoda tylko, że bardzo ważny
bardzo wartościową poznawczo i użyteczną dla wielu czy- rozdział piąty wydaje się mieć wymowę nazbyt ogólną,
telników książkę, która pod względem formy lokuje się na abstrakcyjną, w małym stopniu odnoszącą się wprost do rze-
pograniczu podręcznika akademickiego i przeglądu ency- czywistych mechanizmów wzbudzania strachu przez terro-
klopedycznego. Do walorów tej publikacji należy zaliczyć rystów (s. 102–124).
wielowymiarowe, interdyscyplinarne podejście do główne- W części drugiej, zatytułowanej Metodologia badań ter-
go problemu oraz syntetyczny sposób prezentacji licznych roryzmu, Hołyst koncentruje się na analizie zagrożeń powo-
dowanych przez terroryzm w wymiarze potencjalnym i re-
alnym, wybranych motywacji terrorystów oraz prawidłowo-
ści kształtowania się postaw społecznych wobec terroryzmu.
Ta część zawiera kilka tez bardzo dyskusyjnych. Mam wąt-
pliwości czy mobbing można określić jako swoistą odmianę
terroryzmu (s. 136) oraz czy wymuszenie przez Adolfa
Hitlera na prezydencie Czechosłowacji w 1938 roku zgody
na wkroczenie wojsk niemieckich i atak na Pearl Harbor
w 1941 roku przez Japonię rzeczywiście zasługują na mia-
no aktów terroryzmu, jak twierdzi autor. Wcześniej Hołyst
konsekwentnie odróżnia terror od terroryzmu, przyjmuje, że
tym drugim zajmują się podmioty niepaństwowe, a terrorem
– struktury i organy państwowe (s. 55). Następnie autor przed-
stawia ważne metodologiczne uwarunkowania prowadzenia
badań nad terroryzmem, zwłaszcza z wykorzystaniem
socjologii kryminalistycznej.
Część trzecia – Uwarunkowania działalności terrorystycz-
nej – wymownie obrazuje wiele różnych czynników, które
determinują funkcjonowanie struktur przemocy. Autor po-
dejmuje takie kategorie uwarunkowań, jak geopolityczne,
ideologiczne, społeczne, ekonomiczne, religijne, kulturowe,
filozoficzne, psychologiczne, psychiatryczne oraz militarne
aspekty działań terrorystycznych. Najbardziej inspirującym
rozdziałem tej części książki jest ten, który odnosi się do
filozoficznych korzeni terroryzmu.
Część czwarta – Organizacje terrorystyczne na świecie –
jawi się jako reprezentatywny przegląd funkcjonowania naj-
bardziej znanych podmiotów terrorystycznych. Znajdziemy
tutaj opis aktywności takich struktur przemocy, jak:
Al-Kaida, baskijska ETA, Irlandzka Armia Republikańska,
Hezbollach, Hamas, Organizacja Wyzwolenia Palestyny,
Bractwo Muzułmańskie, Tamilskie Tygrysy, Świetlisty Szlak

194 Kwartalnik Bellona 1/2010


Recenzje i omówienia
(Peru), Najwyższa Prawda (Japonia). Autor zwraca uwagę destruktywnej działalności terrorystycznej. Wśród ofiar wy-
na wielość i odmienność form lokalnej działalności terrory- różnia się wiele kategorii, w tym bezpośrednie i pośrednie.
stycznej oraz widoczną tendencję do zwiększania się Doznane urazy mogą mieć charakter somatyczny, psycholo-
bezwzględności i globalizacji oddziaływania tych organiza- giczny, psychiatryczny, ekonomiczny, rodzinny itp. Hołyst
cji. W części tej przedstawiono ponadto stosunkowo nowe oddzielnie omawia kwestię zespołu zaburzeń po stresie ura-
formy działalności terrorystycznej – ekoterroryzm i terro- zowym (PTSD) występującego u ofiar terroryzmu, na przy-
ryzm antyglobalistyczny. Dodajmy jednak, że istotna część kład u funkcjonariuszy różnych służb ratowniczych, i osób,
działań przeciwstawiających się niszczeniu środowiska które przeżyły doświadczenie zamachu terrorystycznego,
naturalnego oraz żywiołowemu globalizowaniu się gospo- oraz u ofiar ludobójstwa terrorystycznego.
darki i kultur nie ma nic wspólnego z jakimkolwiek terrory- Na strukturę tomu drugiego składa się pięć części – trzy-
zmem. dzieści dziewięć rozdziałów – oraz kilka rozległych załącz-
Część piąta – Sprawcy zamachów terrorystycznych – jest ników. Jest on objętościowo znacznie większy niż tom
poświęcona psychospołecznej charakterystyce osób i grup pierwszy. Ze względu na jego treść proponuję, aby autor
zajmujących się bezpośrednią organizacją i wykonaniem w ewentualnym ponownym wydaniu nadał mu tytuł wprost
aktów przemocy. Niestety, potencjalnie najważniejsze roz- odpowiadający zawartej tam wiedzy: Antyterroryzm i kontr-
działy tej części, w których autor zajmuje się osobowością terroryzm.
(rozdział 36) i temperamentem terrorystów (rozdział 37) Tom ten powinien żywo zainteresować przede wszystkim
mają charakter wykładu zbyt ogólnikowego, nadmiernie tych potencjalnych czytelników, którzy są w jakikolwiek
teoretycznego i mało empirycznego. Wynika to przede sposób związani z funkcjonowaniem sił zbrojnych, policji,
wszystkim z braku odwołania się do istniejących publika- prokuratury, sił specjalnych, innych podmiotów władzy,
cji fachowych, konkretniej prezentujących kwestie psycho- w tym administracji publicznej. Na ponad tysiącu stronach
logii terroryzmu. W tym kontekście następne rozdziały (38 przedstawiono tu bowiem bogatą i syntetycznie ukazaną
i 39) jawią się jako znacznie bardziej adekwatne oraz inte- charakterystykę problematyki zapobiegania i zwalczania
resujące. Hołyst opisuje w nich fenomen kobiet terrorystek terroryzmu.
Ze względu na ogromną objętość omawianej pracy
Brunon Hołyst (ur. 1930), profesor zwyczajny doktor habilito- (ss. 2083) zasygnalizuję tylko podstawowe problemy,
wany, rektor Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie; prawn- z jakimi się spotkamy podczas lektury.
ik, specjalista w dziedzinie kryminalistyki, kryminologii, profilak- W części ósmej – Ustawodawstwo antyterrorystyczne –
tyki społecznej, suicydologii, wiktymologii, terroryzmu. Autor
autor zwięźle przedstawia podstawowe regulacje antyterro-
około dziewięciuset prac, w tym sześćdziesięciu pięciu książek,
między innymi: Kryminologii, Socjologii kryminalistycznej,
rystyczne obecne w prawie międzynarodowym, Unii
Psychologii kryminalistycznej. Europejskiej, ustawodawstwie polskim i wybranych państw.
W części następnej – Strategie walki z terroryzmem – zna-
lazł się opis ważniejszych uwarunkowań określających pro-
oraz terrorystów samobójców. Organizatorzy zamachów ces zmagania się z tą patologią polityczną, w tym analiza
w Izraelu, Kurdystanie, Iraku itp. cynicznie wykorzystują metod ujawnialności przekazów kryptograficznych, kwestia
stereotyp delikatnej kobiety do przygotowania ich jako przesłuchań osób podejrzanych o terroryzm, terrorystów,
wykonawczyń zamachów. W niektórych krajach muzuł- ofiar terroryzmu. Wydaje się, że problem przesłuchań ofiar
mańskich są one niekiedy zmuszane lub w inny sposób ma- właściwiej prezentowałby się, gdyby został umieszczony
kiawelicznie wciągane w wir bezpośredniej działalności w części siódmej w tomie pierwszym.
terrorystycznej. W rozdziale o terrorystach samobójcach W części dziesiątej – Jednostki kontrterrorystyczne na
znajduje się duży fragment mówiący o ofiarach terroryzmu świecie – przedstawiono charakterystykę działalności waż-
nieadekwatny do tytułu (s. 648), który jest zresztą po- niejszych struktur państwowych zajmujących się bezpośred-
wtórzony w innych miejscach tomu pierwszego (na przy- nim zwalczaniem działalności terrorystycznej. Brunon Hołyst
kład na s. 812). przede wszystkim opisuje możliwości działania wojskowych
W części szóstej – Modus operandi terrorystów – pokaza- i policyjnych oddziałów specjalistycznych zwalczających
no różne uwarunkowania działalności terrorystycznej. Autor konkretne formy terroryzmu w wybranych, najbardziej do-
podejmuje bardzo ciekawy wątek metod, technik i środków świadczonych państwach świata, w tym w USA, Wielkiej
edukacji terrorystycznej, wykorzystywania do tego celu Brytanii, Niemczech, Francji, Rosji, Izraelu, Włoszech,
najnowocześniejszych technologii, w tym Internetu oraz Australii, Holandii, Hiszpanii, oraz w Polsce.
mediów masowych. Omawia znaczenie i mechanizmy finan- Część jedenasta – System zapobiegania terroryzmowi –
sowania terroryzmu oraz polityczne i militarne metody dotyczy profilaktyki antyterrorystycznej w makro- i mikro-
działania stosowane przez terrorystów. W wypadku tych skali oraz zapobiegania poszczególnym odmianom terrory-
ostatnich najwięcej uwagi poświęca możliwości wykorzy- zmu, na przykład biologicznemu. Dużo uwagi autor poświę-
stania broni masowego rażenia oraz klasycznych materiałów ca możliwościom wykorzystywania elektronicznych i me-
wybuchowych. Ponadto omawia zagrożenia, jakie wynika- chanicznych systemów przeciwdziałania atakom terrory-
ją z możliwości spożytkowania do celów terrorystycznych stycznym. Bardzo ciekawy i skłaniający do refleksji jest roz-
technik i zasad kryptografii. dział 86, w którym przedstawiono wybrane aspekty plano-
Ostatnia, siódma część – Ofiary terroryzmu – tomu pierw- wania obrony przed atakami terrorystycznymi, oraz rozdział
szego dotyczy problematyki humanistycznych następstw 88, zatytułowany Postępowanie z terroryzmem po 11 wrze-

Kwartalnik Bellona 1/2010 195


Recenzje i omówienia
śnia 2001 roku. Nie dostrzegamy jednak w nim krytycznej kalendarium aktów terrorystycznych od 1945 do 2008 roku,
analizy ewidentnych systemowych i cząstkowych błędów wykaz prawdopodobnych prób wykorzystania broni ma-
i niedostatków jakie występowały w funkcjonowaniu wiel- sowego rażenia przez Al-Kaidę oraz spis literatury uzu-
kich, bogatych instytucji specjalistycznych, takich jak pełniającej.
na przykład CIA, przed zamachem na World Trade Center W obu tomach w poszczególnych częściach i rozdziałach
i Pentagon. umieszczono kilkadziesiąt „okienek problemowych”, które
W ostatniej, nietypowej części pracy (Terroryzm w opinii zwiększają walory wydawnicze i czytelnicze całej pracy.
mieszkańców wsi – badania ogólnopolskie), Hołyst, jako Zaprezentowano w ten sposób, między innymi, wypowiedzi
kierownik zespołu badawczego, prezentuje wyniki obszer- znanych terrorystów, charakterystyki wybranych zamachów
nych badań ankietowych, którymi objęto ponad trzy tysiące terrorystycznych oraz akcji kontrterrorystycznych.
respondentów. Do tej części załączono 59 tabel i 241 gra- Na uwagę zasługuje wyjątkowo solidna, pod względem
ficznych ilustracji ukazujących wyniki badań. Niewątpliwie estetycznym i mechanicznym, forma wydawnicza omawia-
zebrano bogate dane ilościowe, które zostały wnikliwie prze- nej publikacji. Jestem przekonany, że zasygnalizowane

Użycie infrastruktury cywilnej do celów terrorystycznych jest tym łatwiejsze


i ma tym większe konsekwencje, im gęstsze i bardziej kompleksowe są systemy
komunikacyjne i transportowe zaatakowanego kraju. Dzieje się tak,
poczynając od wykorzystania przesyłek pocztowych do wysyłania bomb
w listach lub listów z bakteriami wąglika, aż po ataki wirusów komputerowych
i inne formy ingerencji w systemy informacji i sterowania
zaatakowanego kraju.
(B. Hołyst: Terroryzm. T. 1.Warszawa 2009, s. 35)

analizowane i przystępnie zwizualizowane. W tym kontek- uwagi, z których część ma wydźwięk subiektywny, nie wpły-
ście nasuwa się jednak pewna wątpliwość i pytanie: czy ulo- wają istotnie na ogólnie wysoką ocenę i bardzo pozytywne
kowanie obszernego sprawozdania z badań (ponad 230 stron) wrażenie jakie rodzi się w relacji z tą monumentalną pracą.
w tak monumentalnej publikacji dobrze przysłużyło się Może ona stanowić, wśród setek książek dostępnych w ję-
walorom wydawniczym i czytelniczym całości? Czy z per- zyku polskim, poświęconych terroryzmowi, najprzedniejszą
spektywy poznawczej i edukacyjnej nie byłoby lepiej, gdy- pozycję wykorzystywaną w procesie, zarówno profesjonal-
by wyniki tych badań i ich dyskusję opublikowano w od- nej, jak również powszechnej, edukacji do bezpieczeństwa,
dzielnej, na pewno ciekawej książce? W ten sposób mogły- edukacji antyterrorystycznej i obywatelskiej. Zapewne
by one spotkać się z należnym zainteresowaniem, zaciekawi ona zarówno specjalistów – praktyków i teorety-
a w obecnej postaci gubią się na marginesie wartościowej, ków, wykładowców i studentów, funkcjonariuszy właściwych
omawianej publikacji. służb obronnych, analityków życia publicznego i odpowied-
W załącznikach tomu drugiego Terroryzmu zamieszczo- nich decydentów, jak i wielu innych czytelników zaintereso-
no teksty kilku wybranych konwencji i ustaw antyterrory- wanych sprawami życia publicznego.
stycznych, w tym: Konwencję o zwalczaniu bezprawnego za-
władnięcia statkami powietrznymi z 16 grudnia 1970 roku,
Międzynarodową konwencję przeciwko braniu zakładników Ppłk dr Jan Borkowski
z 18 grudnia 1979 roku, Międzynarodową konwencję o zwal-
czaniu finansowania terroryzmu z 9 grudnia 1999 roku, Brunon Hołyst: Terroryzm. T. 1–2.
Europejską konwencję o zwalczaniu terroryzmu z 27 stycz- Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis,
nia 1977 roku, Konwencję Rady Europy o zapobieganiu ter- Warszawa 2009, s. 2083.
roryzmowi z 16 maja 2005 roku. Ponadto tom ten zawiera ISBN: 978-83-7620-008-8

196 Kwartalnik Bellona 1/2010


Operacje militarne
na morzu
P
rawa, które rządzą militarnym wykorzystaniem oce- Wynikało to z braku konkretnych reguł i jasno sformułowa-
anów, są ze swej natury hegemonistyczne. nych praw dotyczących wielu aspektów wojskowego wyko-
Teoretycznie chronią prawo wszystkich państw do rzystania przestrzeni oceanów.
wykorzystania mórz w celach wojskowych, praktycznie Określenie uregulowań prawnych związanych z działania-
jednak bronią głównie interesów krajów najpotężniejszych mi wojskowymi, które znalazły się w Konwencji…, mianem
w systemie międzynarodowym, które zazwyczaj prawa te dwuznacznych można nawet uznać za przejaw kurtuazji.
definiują, pilnują ich przestrzegania i wykorzystują jako Oprócz kilku wyjątków, dotyczących praw przelotu oraz
czynnik nacisku w formułowanych przez siebie strategiach praw, obowiązków i immunitetu okrętów, Konwencja… nie
morskich. reguluje problemów działań militarnych na morzu. Kwestie
Prawa te możemy podzielić na dwie kategorie praw użyt- te potraktowano w niej powierzchownie albo w ogóle pomi-
kowników. Jedna to prawa do wolności żeglugi, która obej- nięto. Przy czym należy uznać, że zrobiono to raczej świa-
muje pojęcie mobilności i zawiera w sobie takie zasady, jak: domie niż przypadkowo. Był to efekt ówczesnej polityki
prawo do tranzytu przez cieśniny międzynarodowe, prawo strategicznej Stanów Zjednoczonych, Związku Radzie-
nieszkodliwego przepływu przez morze terytorialne i wody ckiego i ich sojuszników.
archipelagowe, prawo przepływu szlakami prowadzącymi Podczas prac nad Konwencją… świadomie unikano
przez archipelagi oraz wolność żeglugi po morzu otwartym negocjacji o prawach, które miałyby zastosowanie do
i przelotu nad nim. Druga kategoria to prawa do prowadze- operacji militarnych na morzu. Jak można sądzić, nie
nia działań operacyjnych, takich jak: były to tematy, nad którymi supermocar-
ćwiczenia (manewry) sił uderzeniowych, stwa były gotowe rozpocząć rozmowy lub
patrolowanie, obserwacja, prowadzenie otwartą debatę na forum konferencji, nie
rozpoznania, kotwiczenie, testowanie mówiąc już o poddaniu ich regulacjom
broni i strzelania, różnorodne ćwiczenia prawnym lub kontroli krajów nadbrzeżnych
oraz prowadzenie badań hydrograficz- w ramach uniwersalnego traktatu w spra-
nych i wojskowych. wie mórz i oceanów.
Jeśli uwzględnimy historyczny punkt Kiedy kraje nadbrzeżne próbowały wpro-
widzenia, trzeba zauważyć, że marynar- wadzić ograniczenia lub zakazy działań mi-
ka wojenna mocarstwa morskiego staje litarnych na swoich wodach przybrzeżnych,
się sensu stricto głównym konsumentem, a prób takich było wiele, wówczas supermo-
obrońcą i egzekutorem tych praw. carstwa morskie chroniły swoje bezpieczeń-
Pozostaje otwarte pytanie, na ile należy stwo militarne wykorzystując zasadę handlu
ich przestrzegać, gdyż wiele norm i re- wymiennego. Oferowały państwom nad-
guł, które rządzą wykorzystaniem mórz brzeżnym w zamian za swobodę działania
do celów militarnych, nie zostało jasno prawo dostępu do złóż naturalnych i zaso-
sformułowanych i skodyfikowanych bów oceanów. Kompromis ten równoważył
w Konwencji Narodów Zjednoczonych prawa państw nadbrzeżnych do roszczenia
o prawie morza z 1982 roku (United suwerenności nad zasobami morza, które
Nation Convention on Law of Sea – znajdowały się w strefie 200 mil morskich
UNCLOS III), a wiele z tych, które od ich wybrzeży, z zasadniczo nieograniczo-
w niej ujęto, jest otwarcie łamanych przez nadmierne rosz- nym prawem supermocarstw i ich sojuszników do wykorzy-
czenia morskie i niezgodne z prawem praktyki państw1. stywania przestrzeni oceanów, poza granicami wód teryto-
Przy założeniu, że Konwencja… była „skrępowana” mili- rialnych, w każdy sposób, jaki uznają za konieczny i zgod-
tarnymi interesami obu ówczesnych supermocarstw (Stanów ny z ochroną ich interesów narodowych.
Zjednoczonych i Związku Socjalistycznych Republik W wyniku tak prowadzonych negocjacji państwa nadbrzeż-
Radzieckich), możemy przyjąć, że podczas tworzenia po- ne otrzymały raczej to, co mogły dostać, a nie to, co by
szczególnych jej artykułów były one „milcząco” akceptowa- w rzeczywistości chciały, pozostały natomiast świadome
ne. W ten sposób w Konwencji… zdefiniowano jedynie kwe- możliwości późniejszego wywierania wpływu na prawa do
stie i problemy, które nie mają charakteru wojskowego. działań militarnych w szeroko pojętych strefach wydzielo-

1 B. Kwiatkowska: Creeping Jurisdiction Beyond 200 Miles in the Light of the 1982 Convention and State Practice. “Ocean Development and International Law” 1991
nr 22, s. 164.

Kwartalnik Bellona 1/2010 197


Recenzje i omówienia
nych oceanów i w sposób pośredni na ograniczenie praw flot militarnych dzięki skodyfikowaniu wielu praw dotyczących
oceanicznych na tych akwenach. żeglugi po określonych akwenach, zabezpieczaniu ich przed
Konwencja… jest idealistycznym projektem porządku skutkami ustanawiania morskich stref zamkniętych, jak
na morzu, który stworzył schemat morskich stref wydzie- również dzięki ustanowieniu długiej listy ograniczeń i zaka-
lonych. Te z kolei łatwo mogą ewoluować w kierunku zów, służących jako bariery prawne, które uniemożliwiają
nowego porządku zarządzania przestrzenią oceanów, państwom nadbrzeżnym na akwenach przybrzeżnych wyko-
który może być niezgodny z interesami supermocarstw nywanie jurysdykcji nad działaniami militarnymi.
w kwestii wolnego i otwartego wykorzystania przestrze- Sytuacja taka pozwala potęgom morskim na twierdzenie,
ni oceanów. Wbrew powszechnemu mniemaniu, że prawo do wykorzystania oceanów do celów wojskowych
Konwencja… nie jest doskonała i sama z siebie nie rozciąga się również na i poza granice wyłącznych stref eko-
chroni w pełni interesów bezpieczeństwa narodowego, nomicznych, aż do zewnętrznych granic mórz terytorialnych
związanego z militarnym wykorzystaniem wód przybrzeż- i poza nie. Obejmuje niczym nieograniczone prawo nieszko-
nych oceanów, żadnego supermocarstwa. dliwego przepływu okrętów przez morza terytorialne i wo-
Należy podkreślić, że zachowanie ciągłości wolności dy archipelagowe wszystkich państw. Roszczenia te są uzu-
wykorzystania oceanów do celów militarnych wymaga pełniane żądaniami w ramach wolności żeglugi po morzu
utrzymania przewagi militarnej na morzu, a gdy jej brakuje, otwartym i prawa przelotu nad nim oraz swobodnego prze-
powiązania pomiędzy wojskowym wykorzystaniem oceanów pływu przez cieśniny międzynarodowe łączące morza tery-
a prawem morza będą powoli zanikać. torialne (prawo tranzytu) lub znajdujące się na wodach państw
Chociaż argument ten może się wydawać bardzo pesymi- archipelagowych (prawo przejścia archipelagowym szlakiem
styczny dla prawników, to nie pozbawia on wartości ani nie morskim).
minimalizuje znaczenia prawa w praktyce i wzajemnego od- Wolność mórz w ciągu ostatnich czterech stuleci była pod-
działywania na siebie poszczególnych państw. Nie sprowa- stawową koncepcją w ewolucji i formowaniu się międzyna-
dza również prawa do roli podrzędnej w stosunku do rozwa- rodowego prawa morza. Pomimo swego podstawowego zna-
czenia dla prawa morza, konkretne znaczenie pojęcia wol-
ności mórz, nawet przy jego dokładnej analizie, nie zawsze
Zachowanie ciągłości wolności wykorzystania oceanów do
jest jasne, co najmniej z dwóch powodów.
celów militarnych wymaga utrzymania przewagi militarnej na
morzu, a gdy jej brakuje, powiązania pomiędzy wojskowym wyko- Pierwszy z nich to fakt, że omawiana koncepcja może na-
rzystaniem oceanów a prawem morza będą powoli zanikać. bierać różnych znaczeń, w zależności od uwarunkowań ide-
ologicznych definiującego, w odniesieniu do dopuszczalnych
metod wykorzystania mórz i określonych prawem akwenów,
żań militarnych. Opiera się raczej na przeświadczeniu, że do których takie pojęcie ma zastosowanie.
relacje pomiędzy prawem morza i militarnym wykorzysta- Drugi powód braku czytelnej definicji pojęcia wolno-
niem przestrzeni oceanów, z jednej strony, a prawem morza ści mórz wynika z tego, że podlegało ono zmianom w cią-
i strukturą sił w systemie międzynarodowym, z drugiej, są gu ostatnich pięćdziesięciu lat. Jak zauważył John. D.
bardziej relacjami dynamicznymi niż statycznymi i należy Negroponte, jeden z autorytetów w tej dziedzinie, w cią-
je rozważać w połączeniu z planowaniem bezpieczeństwa gu lat pojęcie wolności mórz podlegało zmianom i po-
narodowego, a tego, jak dotychczas, nie czynią ani teore- prawkom. Zakres jego działania uległ geograficznemu
tycy prawa, ani wojskowości. ścieśnieniu, jego kompozycja uległa defragmentacji, a nie-
Prawo morza powstało, było zmieniane, podważane i po- które z tych fragmentów się pogubiły2. Możemy zatem
prawiane zawsze wzdłuż linii ewidentnego konfliktu pomię- stwierdzić, że termin ten nie jest stały w odniesieniu do
dzy przeciwnymi sobie doktrynami „morza otwartego” (ma- miejsca, czasu lub celu i te czynniki zmienne należy brać
re liberum) i „morza zamkniętego” (mare clausum). Upływ pod uwagę, gdy dokonujemy próby jego rozsądnego
czasu nie osłabił tej walki i konflikt ten istnieje także w dwu- zdefiniowania.
dziestym pierwszym wieku i będzie stanowił główną treść Wymiana towarowa drogą morską i zapewnienie bezpie-
prawa morza, tak jak to się działo na każdym etapie jego czeństwa na morzu są możliwe dzięki zagwarantowaniu przez
ewolucji w ciągu ostatnich czterech stuleci. międzynarodowe prawo publiczne i jego dział, międzynaro-
Po jednej stronie tego konfliktu znajdą się mocarstwa mor- dowe prawo morza, wolności komunikacyjnych i praw
skie, które bronią globalnej zasady wolności mórz, po dru- żeglugowych, skodyfikowanych we współczesnej formie już
giej – większość państw nadbrzeżnych, w tym „młode” lub ćwierć wieku temu. Kształtujący prawo morza historyczny
powstające mocarstwa regionalne. Zauważyć przy tym moż- konflikt między państwem nadbrzeżnym, dążącym do
na, że to bardziej zasada wolności mórz niż Konwencja… maksymalnego rozszerzenia przestrzennego (terytorialnego)
reguluje posunięcia i działania operacyjne związane z mili- i przedmiotowego (funkcjonalnego) swojej jurysdykcji na
tarnym wykorzystaniem przestrzeni oceanów. Prawa te morzu, a państwem uprawiającym żeglugę, dążącym do
włączono praktycznie we wszystkie niezwiązane z dnem mor- utrzymania jak największego zakresu wolności i praw żeglu-
skim części Konwencji…, ale ich respektowanie wynika gowych, nie zakończył się wraz z przyjęciem czterech
raczej z interesów i praktyki historycznej potęg morskich konwencji podczas pierwszej konferencji prawa morza
niż z zapisów samego dokumentu. Konwencja… zapewnia w Genewie w 1958 roku ani też po przyjęciu i wejściu w ży-
częściowe wsparcie tych praktyk, nie stawia żadnych barier cie (1994 r.) Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie
ani ograniczeń w kwestii wykorzystania mórz w celach morza z 1982 roku3.

198 Kwartalnik Bellona 1/2010


Recenzje i omówienia
Ograniczanie w praktyce praw żeglugowych i wolności stwo żeglugi, ale przede wszystkim szeroko rozumiane bez-
komunikacyjnych zdaje się nie być dostrzegane przez pieczeństwo międzynarodowe. Do realizacji tych funkcji,
współczesny świat zajęty swoimi „innymi” problemami, określonych przez wielowiekową historię, zwyczaje i prawo
można czasami odnieść wrażenie, że na straży tych praw międzynarodowe, okręty potrzebują możliwie dużego
i wolności stoją jedynie osamotnione Stany Zjednoczone, stopnia „wolności żeglugi”, głównie w cieśninach, kanałach
wspierane niekiedy przez Wielką Brytanię, Francję morskich i ważnych dla bezpieczeństwa światowego akwe-
i Japonię. Poza aktywnymi działaniami prawnymi, dyplo- nach przybrzeżnych.
matycznymi i operacyjnymi marynarki wojennej Stanów Zarysowane problemy stanowią treść omawianej książ-
Zjednoczonych (United States Navy – US Navy), pewną ki Dariusza R. Bugajskiego Prawa żeglugowe okrętu
rolę w przeciwdziałaniu stopniowej erozji praw i wolno- w świetle prawa międzynarodowego. Należy z uznaniem
ści komunikacyjnych odgrywa sądownictwo międzynaro- odnieść się do faktu, że autor podjął się opracowania
dowe (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, tego trudnego i skomplikowanego problemu, który wyni-
Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza, trybunały arbi- ka z interpretacji konkretnych zapisów zawartych
trażowe). Jest to jednak rola ograniczona, gdyż brakuje w Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza
jurysdykcji przymusowej tych sądów. i praktyki poszczególnych państw morskich. Z całym prze-
Zjawisko erozji praw i wolności komunikacyjnych dotyka konaniem można też stwierdzić, że na wyniki jego pracy
w pierwszej kolejności statki o specjalnej charakterystyce naukowo-badawczej oprócz oficerów Marynarki Wojennej,
i okręty. Należy zauważyć, że te ostatnie realizują nie tylko co jest rzeczą zrozumiałą, oczekiwało środowisko akade-
politykę państwa bandery na morzach, służą także całej mickie zajmujące się prawem morza i, jak można sądzić,
społeczności międzynarodowej, gdyż zapewniają bezpie- również miłośnicy spraw morskich. Warto również zazna-

Zjawisko erozji praw i wolności komunikacyjnych dotyka w pierwszej


kolejności statki o specjalnej charakterystyce i okręty.
czeństwo na wielkich arteriach morskich, a tym samym czyć, że autor jest nie tylko prawnikiem i nauczycielem
swobodę światowej wymiany towarowej. Do wykonywania akademickim, ale w przeszłości przez wiele lat był do-
tych zadań niezbędne jest utrzymanie wystarczającego wódcą okrętu, co z pewnością wpłynęło na wartość oma-
zakresu wolności komunikacyjnych w wyłącznych strefach wianego dzieła.
ekonomicznych, które, głównie pod pretekstem ekologicz- Książka liczy 380 stron i została podzielona na trzy
nym, bywają ograniczane, oraz praw żeglugowych na części, ściśle ze sobą powiązane logicznie, a te z kolei na
wodach terytorialnych. rozdziały. Ponadto zawiera wykaz skrótów, wstęp, zakończe-
Pomimo że doktryna międzynarodowego prawa publicz- nie, trzy załączniki, bibliografię, wykaz rycin, map i tabel
nego i praktyka międzynarodowa od lat zajmują się kwestią oraz streszczenie i spis treści w języku angielskim.
przejścia okrętów przez obce morskie terytorium państwo- Poszczególne części obejmują kolejno, pierwsza – zakres
we, wciąż możemy spotkać w tej dziedzinie odmienne, praw żeglugowych okrętu, druga – prawa żeglugowe okrę-
często się wykluczające, interpretacje prawa traktatowego tu w prawie i praktyce międzynarodowej oraz trzecia –
i zwyczajowego. Międzynarodowe prawo morza, przez in- prawa żeglugowe okrętu w cieśninach i kanałach w prak-
stytucje prawa nieszkodliwego przepływu, prawa przejścia tyce międzynarodowej.
tranzytowego i prawa przejścia archipelagowym szlakiem Część pierwszą podzielono na dwa rozdziały. W pierw-
morskim, określa zasady przepływu i pobytu statków obcej szym zwrócono główną uwagę na pojęcie i status prawny
bandery, w tym okrętów, na wodach terytorialnych (wodach okrętu, w tym na problem immunitetu okrętu i odpowiedzial-
wewnętrznych, morzu terytorialnym i wodach archipela- ności państwa za jego działanie. W rozdziale drugim przed-
gowych). stawiono określenie przestrzennego (klasyfikacja prawna
Zgodnie z tymi ustanowieniami, okręty nie tylko funkcjo- obszarów morskich z punktu widzenia praw żeglugowych)
nują na morzu jako w dużym stopniu samodzielne organy oraz temporalnego (prawa żeglugowe podczas konfliktu
zewnętrzne państwa bandery wykonujące jego politykę zbrojnego) zakresu praw żeglugowych.
zagraniczną, ale mają uprawnienia władcze w stosunku do Część drugą podzielono na trzy rozdziały. Autor podjął
wszystkich statków, niezależnie od ich bandery, w związku w nich próbę identyfikacji norm prawa morza, które regulu-
ze zwalczaniem piractwa, terroryzmu, niewolnictwa, nie- ją prawa żeglugowe i zestawił je z reprezentatywną prakty-
legalnego nadawania audycji radiowych czy też braku przy- ką legislacji krajowej poszczególnych państw morskich.
należności państwowej statków. Na podstawie wskazanych Pozwoliło to na przeanalizowanie i zaprezentowanie, kolej-
uprawnień działają także poza terytoriami państwowymi na no w każdym z nich, prawa nieszkodliwego przepływu,
morzu pełnym, jako organy społeczności międzynarodowej, prawa przejścia tranzytowego oraz prawa przejścia archipe-
w której imieniu i interesie zapewniają nie tylko bezpieczeń- lagowym szlakiem morskim.

2 J. D. Negroponte: Who will protect freedom of the seas? U.S. Dept. Of State Bull 1986, s. 41.
3 Załącznik do DzU 2002 nr 59, poz. 543.

Kwartalnik Bellona 1/2010 199


Recenzje i omówienia
Część trzecia, obejmująca dwa rozdziały, została poświę- Na uwagę zasługuje bardzo precyzyjny i komunikatyw-
cona analizie praw żeglugowych w cieśninach i kanałach ny język oraz stosowanie w książce nazw w języku pol-
międzynarodowych. Dobrze, że autor w swojej pracy wyod- skim, według formy zalecanej przez Komisję Standaryzacji
rębnił ten problem, gdyż wody cieśnin mogą stanowić Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej
jedną z kategorii obszarów morskich (wody wewnętrzne, Polskiej działającą przy głównym geodecie kraju, w innych
morze terytorialne, wody archipelagowe lub obszar między- wypadkach autor stosuje nazwy w języku angielskim, a wy-
narodowy z wolnościami komunikacyjnymi), których status jątkowo nazwy w języku urzędowym państwa nadbrzeżne-
podlega modyfikacji w większym stopniu niż w wypadku go, jeśli są powszechnie znane lub nie mają odpowiedni-
innych wód (pod wpływem praktyki państw nadbrzeż- ków w języku angielskim lub polskim. Także zamieszczo-
nych). na bibliografia, na którą składają się literatura i źródła,
W celu ukazania pełnego obrazu praw żeglugowych au- świadczy o dobrym przygotowaniu warsztatowym i wyso-
tor dokonał analizy sytuacji prawnej także innych cieśnin kiej erudycji autora.
(niemiędzynarodowych), których statusu nie reguluje Książka Dariusza R. Bugajskiego Prawa żeglugowe okrę-
Konwencja… (np. cieśniny Dziwna, Świna i Piana w Zatoce tu w świetle prawa międzynarodowego, oparta na bogatym
Pomorskiej). Czytelnika polskiego na pewno zaciekawi materiale źródłowym i literaturze światowej, zawiera nowa-
podrozdział zatytułowany Problem żeglugi międzynarodo- torską interpretację współczesnej problematyki morskiej
wej w Cieśninie Piławskiej i na Zalewie Wiślanym. odnoszącej się do żeglugi okrętów oraz żeglugi handlowej.
Omawiana konwencja i konwencje genewskie z 1958 Jest to pierwsza w Polsce praca naukowa, która obejmuje
roku nie zajmują się kwestią międzynarodowych kanałów całościowo i wieloaspektowo zagadnienia prawa żeglugowe-
morskich, które, nie ma co do tego wątpliwości, stanowią go w szerszej perspektywie międzynarodowej. Głównym
przedmiot zainteresowania ze strony prawa morza, gdyż są zagadnieniem książki jest kolizja między funkcją morza ja-
integralną częścią międzynarodowych szlaków żeglugowych. ko drogi a roszczeniami państw nadbrzeżnych, które próbu-
Dlatego też pomysł, aby poświęcić im osobny rozdział ją ograniczać w różny sposób jej wykorzystanie, zwłaszcza
w trzeciej części książki, należy uznać za niezwykle cenny w odniesieniu do tak szczególnych użytkowników, jak
i praktyczny, zwłaszcza gdy dotyczy kanałów: Sueskiego, okręty czy zespoły okrętów.
Panamskiego i Kilońskiego. Recenzowana praca ma ogromną wartość, zarówno teore-
W odniesieniu do problemów związanych z żeglugą okrę- tyczną, jak i praktyczną, i może liczyć nie tylko na czytelni-
tów autor zauważa, że w większości są one wyposażone ków ze środowiska akademickiego. Nie ulega również wąt-
w statki powietrzne (załogowe i bezzałogowe), które mogą pliwości, że znajdzie się jako ważny poradnik na każdym
być traktowane jak przynależność okrętu w rozumieniu cy- okręcie Marynarki Wojennej RP (oprócz pomocy nawiga-
wilnoprawnym. W związku z tym kwestie żeglugi statków cyjnych) oraz będzie stanowiła stałą pozycję bibliotek szta-
powietrznych i status przestrzeni powietrznej nad omawia- bowych, niezbędną w pracach planistycznych.
nymi obszarami morskimi są w książce również obecne
w stopniu niezbędnym do przedstawienia głównego przed-
miotu badań. Prof. dr hab. Andrzej Makowski
Percepcję prezentowanych treści ułatwiają zamieszczone
ryciny i mapy (36 szt.), które są opracowaniami autorskimi,
Dariusz R. Bugajski
oraz tabele (6 szt.). Niezwykle pomocne są również bardzo Prawa żeglugowe okrętu w świetle prawa międzynarodowego
starannie przygotowane załączniki, których konstrukcja Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,
pozwala na szybkie wyszukiwanie zagadnień interesujących Warszawa 2009
czytelnika, stanowią resume prezentowanych w książce ISBN: 9788373833517
treści.

200 Kwartalnik Bellona 1/2010


Tożsamość metodologiczna
polemologii
W
styczniu 2010 roku w Akademii Obrony Narodowej kim, wojnami przeszłości i przyszłości. Profesor Huzarski
na Wydziale Zarządzania i Dowodzenia odbyło przybliżył sylwetki Gastona Bouthoula (1896–1980)
się seminarium naukowe na temat Tożsamości me- i Quinc’ego Wrighta (1890–1970). Pierwszy z nich był,
todologicznej polemologii. Spotkanie zorganizowano w po- między innymi, dyrektorem pierwszego na świecie insty-
wstałym niedawno w ramach Katedry Działań Połączonych tutu polemologicznego (L’ Instytut Francais de
Zakładzie Polemologii. Celem sympozjum była identyfika- Polemologie). W swoim traktacie zatytułowanym Traité
cja metodologicznej tożsamości polemologii i określenie wa- de polémologie. Socjologie des guerres pisał o kwestiach
runków do uznania jej za dyscyplinę naukową, której przed- metodologicznych badań nad wojnami; definicjach i ogra-
miot badań może stanowić podstawę do zaprojektowania kie- niczeniu fenomenu wojny; filozoficznych doktrynach
runku studiów. Wśród pytań wysłanych wcześniej do uczest- wojennych; morfologii i elementach technicznych wojny;
ników znalazły się, między innymi, następujące: co jest i co aspektach ekonomicznych, socjologicznych, psychologicz-
może być przedmiotem poznania polemologii, czy może być nych i demograficznych wojen. Quincy Wright (A Study
ona dyscypliną nauk wojskowych lub innych dziedzin nauko- of War) analizował wojny na płaszczyźnie prawnej,
wych? Czy jest określona metoda, która jest podstawowym technologicznej, politycznej i stosunków międzynaro-
instrumentem badawczym polemologii? Jaki jest jej wymiar dowych.
interdyscyplinarny? Czy istnieją przekonujące argumenty, W dalszej części wystąpienia prof. Huzarski zaprezento-
które przemawiałyby za podejmowaniem studiów na tym wał ośrodki naukowo-badawcze związane z polemologią, ta-
kierunku? kie jak: Stockholm International Peace Research Institute
W seminarium, oprócz pracowników naukowo-dydak- (SIPRI), Peace Reasearch Institute (PRI), Polemologisch
tycznych Wydziału Zarządzania i Dowodzenia, wzięli Instytut w Groningen (Holandia), Instituto Italiano di
udział przedstawiciele Ministerstwa Obrony Narodowej, Polemologia (Mediolan), Institut de Polemologia Wiktor Seix
Redakcji Wojskowej, Wojskowej Akademii Technicznej (Barcelona).
w Warszawie, Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrod- Z kolejnym referatem pt. Historyczne wyznaczniki pole-
niczego w Kielcach, Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk mologii wystąpił płk dr hab. Andrzej Polak. Skupił się

Polemologia bada naturę wojen i ich uwarunkowania,


lokalizuje w czasie i przestrzeni, analizuje ich periodyczność,
intensywność, związki przyczynowo-skutkowe oraz typologię.
Lądowych we Wrocławiu oraz duszpasterstwa wojskowe- przede wszystkim na historii wojny jako zjawisku i nie za-
go. Obrady otworzył dziekan Wydziału Zarządzania głębiał się zbytnio w inne dziedziny i specjalności naukowe.
i Dowodzenia AON – płk dr hab. Jarosław Wołejszo. Podkreślił, że na podstawie analizy fenomenu wojny na prze-
Wskazał on na możliwość twórczego wykorzystania strzeni dziejów, można dostrzec dwie szkoły upatrujące jej
podejścia polemologicznego w badaniach problemów źródeł na przeciwległych biegunach. Pierwsza z nich (opty-
wojny i konfliktów zbrojnych, a także wprowadzenia tej mistyczna) widzi w człowieku nieskazitelnie czystą istotę,
problematyki do programów studiów. która dopiero pod wpływem oddziaływania cywilizacji (gru-
Seminarium prowadzono w trzech panelach. Każdemu py społecznej, religijnej) staje się agresywna. Przeciwnicy
przewodniczył moderator. Temat części pierwszej to: tej tezy zakładają, że to natura człowieka (cechy biologicz-
Identyfikacja polemologii. Obrady poprowadził prof. dr ne) stworzyła w nim agresora (Homo homini lupus).
hab. Michał Huzarski (kierownik Zakładu Polemologii). Pułkownik Polak zauważył, że szukamy polemologów
Był on też autorem pierwszego wystąpienia zatytułowa- gdzieś w Europie, a powinniśmy się chwalić przykładem
nego Wiedza o polemologii, w którym zdefiniował pole- własnym – Janem Gottliebem Blochem (1836–1902).
mologię jako dyscyplinę naukową, zajmującą się bada- W swojej wielotomowej pracy, zatytułowanej Przyszła woj-
niem wojen i konfliktów zbrojnych w ujęciu interdyscy- na, przedstawił nie tylko zagadnienia militarne związane
plinarnym. Polemologia bada naturę wojen i ich uwarun- z wojną, ale też demograficzne, ekonomiczne, dyploma-
kowania, lokalizuje w czasie i przestrzeni, analizuje ich tyczne, polityczne i socjologiczne. Dzisiaj, zdaniem referu-
periodyczność, intensywność, związki przyczynowo-skut- jącego, zaletą pracy Blocha nie jest jedynie przekonująca
kowe oraz typologię. Interesuje się nie tylko współczesny- argumentacja futurystyczna rozwoju techniki i scenariusze
mi konfliktami zbrojnymi, ale też, a może przede wszyst- przyszłej walki (większość potwierdziły wydarzenia pierw-

Kwartalnik Bellona 1/2010 201


Recenzje i omówienia

Fot. Płk dr hab. Jarosław Wołejszo otwiera seminarium (archiwum AON)

szej wojny światowej), ale też przesłanie o skutkach wojen. Wykształcenie w zakresie pokojowego współistnienia po-
Prelegent odniósł się do czasu i przestrzeni historycznej winno być wykładnią jakości życia przyszłych pokoleń. Jeżeli
jako wyznaczników historycznych. Analizując zagadnienie jakość życia będzie zdeterminowana pokojowym współist-
czasu, powołał się na prace profesora Jerzego Topolskiego, nieniem, to przyszłe pokolenia przejmujące odpowiedzial-
który zajmuje się czasem w kontekście narracji historycznej ność za losy kraju i świata będą posiadały wiedzę, jak
i proponuje co najmniej trzy płaszczyzny refleksji historycz- unikać wojny i radykalnych rozwiązań w życiu społecznym
nej: czas jako składnik poglądu na proces historyczny (rozu- kraju i na arenie międzynarodowej. Dlatego też jest wyma-
miany jako składnik wizji świata i człowieka reprezentowa- gane rozwijanie wiedzy o przyczynach, źródłach i uwarun-
nej przez historyka); czas jako oś chronologiczna narracji kowaniach wojen i konfliktów zbrojnych w aspekcie kształ-
historycznej i czas jako element gry narracyjnej, niosący towania pokoju. Jeżeli są spełnione podstawowe wymagania
określony ładunek informacji. procesu kształcenia z punktu organizacyjno-merytorycz-
Swoje spojrzenie historyczne na naturę wojny pułkownik nego (nauczyciel, uczeń, infrastruktura dydaktyczna, cel
Polak zakończył cytatem Edwarda Carra, który pisał: Im i treści kształcenia), to jego założenia można realizować.
bardziej socjologiczna i filozoficzna staje się historia i im Profesor Andrzej Czupryński przedstawił założenia pro-
bardziej historyczna staje się socjologia i filozofia, tym gramowe studiów pierwszego stopnia (kierunek – polemo-
lepiej dla każdej z nich1. logia) i przybliżył ich cel, czyli zbudowanie systemu wiedzy
Płk dr hab. Andrzej Czupryński (szef Katedry Działań z dziedziny nauk społecznych i nauk pokrewnych, które
Połączonych Wydziału Zarządzania i Dowodzenia AON) za- dotyczą badań nad wojną, pokojem i konfliktami, jako
poznał uczestników seminarium z polemologią jako kierun- zjawiskami nierozerwalnie związanymi z życiem społe-
kiem studiów. W odpowiedzi na pytanie: czy polemologia czeństw i państwem. Studia obejmowałyby sześć semestrów
powinna być kierunkiem kształcenia na studiach?, stwierdził (2130 godzin), w ich trakcie absolwent polemologii powi-
– jeżeli dążymy do przyszłości, która będzie zdeterminowa- nien nabyć umiejętność rozpoznania, diagnozowania i roz-
na współistnieniem i rozwojem, to jedną ze sfer kształcenia wiązywania problemów dotyczących przeciwdziałania za-
powinna być polemologia. grożeniom bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego.

1 E. H. Carr: Historia. Czym jest? Poznań 1999.

202 Kwartalnik Bellona 1/2010


Recenzje i omówienia
Temat wiodący drugiego panelu, którego moderatorem był że wykorzystanie przedstawionych narzędzi badań ilościowych
prof. dr hab. Jacek Pawłowski, to kwestie interdyscypli- i jakościowych oraz zastosowanie modeli konfliktów i progno-
narnego charakteru polemologii. W pierwszej kolejności głos zowania wyniku walki do jakiegokolwiek prognozowania
zabrała dr hab. Urszula Jarecka z referatem zatytułowa- możliwości wystąpienia zagrożeń, wybuchu, przebiegu lub
nym Socjologiczne aspekty polemologii. W swoim wystą- wyniku prowadzenia działań zbrojnych powinno zostać
pieniu odniosła się do potrzeb badania uwarunkowania poparte rzetelną retrospektywną analizą działań zbrojnych
wojen oraz poruszyła zagadnienia socjologii polityki, socjo- przeprowadzoną z wykorzystaniem narzędzi polemologii.
logii wychowania, psychologii społecznej i etnometodolo- W dalszym ciągu, pomimo wszechstronnego rozwoju teo-
gii, socjologii kultury i antropologii kulturowej. rii badań konfliktów zbrojnych, ze względu na złożoność zja-
Myśli filozoficzne w polemologii zaprezentował prof. dr wiska konfliktu zbrojnego i jego polikauzalizm, nie można
hab. Janusz Świniarski z Instytutu Organizacji i Zarządzania jednoznacznie wskazać przyczyn wystarczających czy też
WAT. W swoim wystąpieniu skoncentrował się na tożsa- koniecznych do jego zaistnienia. Zwrócił też uwagę, że ba-
mości przedmiotu badań, zarówno polemologii, jak i nauk dania z wykorzystaniem jak najszerszego aparatu pojęcio-

Głównym założeniem metodologicznym polemologii powinna być


głęboka wiara w to, że poznanie wojny prowadzi w sposób bezpośredni
i najprostszy do poznania pokoju.
wojskowych. Zwrócił uwagę na ich początkową rozbieżność wego umożliwiają określenie wielu zmiennych niezbędnych
w określaniu celu (polemologia = eliminacja wojny; nauki do prowadzenia analiz współczesnych konfliktów zbroj-
wojskowe = skuteczne jej prowadzenie) i podkreślił ich współ- nych i są warunkiem sine qua non prognozowania.
czesną zbieżność (ograniczanie wojen, ich śmiercionoś- W dyskusji głos zabrali również: dr hab. Stanisław Zajas
ności i okropności). W części zasadniczej referatu zarysował (prorektor Akademii Obrony Narodowej), ks. Mariusz
nowożytną różnicę w poznaniu naukowym i filozoficznym. Śliwiński, ks. Artur Samsel oraz ppłk dr Wojciech Horyń
O ile pierwsze stara się udzielać odpowiedzi definityw- (Redakcja Wojskowa).
nych, o tyle to drugie – nie. Liczne problemy związane z po- Seminarium podsumował prof. dr hab. Leopold
znaniem wojny i ciągły brak odpowiedzi na wiele pytań uza- Ciborowski (prodziekan Wydziału Zarządzania i Dowodzenia
sadnia filozoficzne zainteresowania wojną, pokojem i bez- AON). Przypomniał, że nie jesteśmy pierwszymi, i pewno
pieczeństwem. Dlatego też, jak stwierdził prof. Świniarski nie ostatnimi, którzy zajmują się zagadnieniem wojny i po-
w konkluzji, filozofia przenika myśl polemologiczną, uogól- koju. Głównym założeniem metodologicznym polemologii
nia wyniki badań nad wojną i uzasadnia je oraz krytycznie powinna być głęboka wiara w to, że poznanie wojny prowa-
nad nimi spekuluje. dzi w sposób bezpośredni i najprostszy do poznania pokoju.
Na koniec głos zabrał profesor Jacek Pawłowski. W swo- I nie wystarczy tylko spojrzenie wojenne. W badaniach po-
im wystąpieniu mówił o problemach wojny i pokoju, przy- lemologicznych niezbędna jest socjologia, demografia, eko-
pomniał, że u podstaw polemologii można odnaleźć hasło: nomia i wiele innych dziedzin wiedzy. Profesor Ciborowski
chcesz pokoju, poznaj wojnę. Poznanie wojny może stwo- odwoływał się do wielu myślicieli z różnych epok.
rzyć podstawy do poznania pokoju. Odwołał się do H. Savona Seminarium można podsumować słowami Georga
i przypomniał, że wojna sama w sobie oznacza zjawisko re- Forstera (Spojrzenie na całość przyrody): Te czasy, gdy czło-
latywnie ścisłe i proste w zidentyfikowaniu, zaś pokój to wiek traci swą wolność, owe stulecia barbarzyństwa, gdy
przede wszystkim rodzaj ideału, którego wymagania nie są wszystko marnieje, są zawsze następstwem wojny i przyno-
w zupełności określone. szą głód i wyludnienie. Człowiek, który tylko dzięki swej li-
Dyskusję przeniesiono na ostatnią z debat zatytułowaną czebności coś potrafi, który jeśli nie połączy się z innymi, jest
Refleksja polemologiczna – irenologiczna. Poprowadził ją płk bezsilny i tylko w czasach pokoju żyje szczęśliwie, ten czło-
dr hab. Andrzej Polak. Udział w niej wzięło kilka osób. Jako wiek jest na tyle nierozsądny, by chwytając za broń sprowa-
pierwszy głos zabrał dr Tadeusz Kęsoń z Uniwersytetu dzić nieszczęście i wywalczyć sobie swój upadek.
Humanistyczno-Przyrodniczego w Kielcach. Podzielił się
własnymi doświadczeniami polemologicznymi z badania
konfliktów zbrojnych i wojen dwudziestego wieku. Podkreślił, Płk nadzw. dr hab. Andrzej Polak

Kwartalnik Bellona 1/2010 203


Warunki zamieszczania
artykułów

Redakcja przyjmuje artykuły z dziedziny bezpieczeństwa państwa,


strategii, sztuki operacyjnej oraz taktyki, dowodzenia i kierowania, dydaktyki,
ekonomiki wojskowej, wychowania, techniki i logistyki,
prezentujące doświadczenia z wymienionych dziedzin i konfliktów zbrojnych
oraz recenzje książek o tematyce wojskowej.

 Artykuły powinny mieć objętość od 7 do 15 stron ma-  Przyjmujemy do druku artykuły dotychczas niepubli-
szynopisu formatu A4 (wersja elektroniczna – edytor kowane. Niezamówionych artykułów redakcja nie
Word). zwraca.

 Rysunki, tabele, wykresy, szkice, należy przygotować  Do artykułu należy dołączyć podpisane oświadcze-
zgodnie z wymaganiami poligrafii. nie: „Niniejszym oświadczam, że artykuł pt. ........... nie
Zdjęcia w formacie tif lub jpg. narusza praw autorskich ani innych praw własności stron
trzecich. Nie jest także złożony do publikacji w innym
 Do artykułu należy dołączyć jego streszczenie nie- czasopiśmie i nie był uprzednio publikowany.
przekraczające 0,5 strony maszynopisu oraz krótką Równocześnie przekazuję prawa autorskie Redakcji
notkę o autorze. Wojskowej z siedzibą w Warszawie”.

 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania popra-  Honoraria autorskie za publikacje są opłacane według
wek, skracania lub uzupełniania artykułów, bez narusze- obowiązujących stawek.
nia zasadniczych myśli autora, oraz zamieszczenia ich na
stronach internetowych w języku polskim i angielskim.  W związku z opodatkowaniem dochodów, w tym
honorariów, prosimy o przesłanie wraz z artykułami na-
 Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwi- stępujących danych: nazwisko, imię, imię ojca i matki;
skiem. Należy podać stopień wojskowy i tytuł naukowy. data i miejsce urodzenia; stanowisko i przydział służbowy
Do przesłanych opracowań prosimy dołączyć zdjęcie wraz z numerem telefonu; adres zamieszkania; numer
(formatu legitymacyjnego), żołnierze zawodowi przesy- PESEL i NIP; nazwa i adres urzędu skarbowego właści-
łają zdjęcie w mundurze z aktualnym stopniem woj- wego dla miejsca zamieszkania, numer konta osobistego,
skowym. na które można przesłać honorarium.

Artykuły do opublikowania w „KWARTALNIKU BELLONa” należy przesłać pod adresem:


Redakcja Wojskowa, 00–909 Warszawa 60, Al. Jerozolimskie 97, Internetem lub drogą służbową
w zależności od charakteru materiału.

You might also like