1918–1950 BELLONA

1950–2007 MYŚL WOJSKOWA

Bellona

Pismo naukowe
wydawane przez
Ministerstwo Obrony Narodowej

Rocznik XCII (IV)

Nr 2/2010 (661)
 SPIS TREŚCI

BEZPIECZEŃSTWO RP
Gen. bryg. w st. spocz. — Wyzwania transformacyjne bezpieczeństwa Polski ............................7
prof. dr hab. Stanisław Koziej

Płk dr Zdzisław Śliwa — Piractwo wyzwaniem dla bezpieczeństwa ........................................16

Ppłk dr Dariusz Brążkiewicz

Mjr dr Konrad Dobija — Współczesne i przyszłe zagrożenia terroryzmem lotniczym ...........29

Ppłk dr Leszek Elak — Nie – dla terroryzmu i broni masowego rażenia................................36

Dr Anna Antczak

Por. Anna Pęzioł — Współpraca na rzecz obronności .......................................................45

SZTUKA WOJENNA

Prof. dr hab. Michał Huzarski — O polemologii ......................................................................................50

Płk prof. nadzw. dr hab. Andrzej Polak — Wojna jako wyzwanie dla badacza ....................................................58

Ppłk dr Adam Radomyski — Operacja powietrzna ,,Babilon”.........................................................67

DOŚWIADCZENIA
Ppłk dr hab. Stanisław Kowalkowski — Kierowanie ruchem wojsk lądowych .................................................80

Mjr dr Marek Bodziany — Społeczne skutki wojen .....................................................................88

Płk dr Zdzisław Śliwa — Współpraca wojskowa Chin i Rosji ................................................100

EDUKACJA

Płk dr hab. Andrzej Czupryński — Polemologia jako kierunek studiów ................................................107

Ppłk dr Krzysztof Drabik — Człowiek honoru .............................................................................112

Dr Wojciech Stankiewicz — Ochrona rannych i chorych w czasie konfliktu zbrojnego .............123

TECHNIKA I LOGISTYKA

Kmdr rez. prof. dr hab. Krzysztof Ficoń — Inżynieria – szanse i wyzwania XXI wieku .....................................135

Ppłk Robert Frommholz — Rakiety balistyczne środkiem politycznej perswazji ......................154

Płk Sławomir Kleszcz — Broń chemiczna czwartej generacji .................................................170

Ppłk dr Marcin Kloske

RECENZJE I OMÓWIENIA

Ppłk dr Jan Borkowski — O terroryzmie przy kolacji .............................................................182

 Kwartalnik Bellona 2/2010

 SPIS TREŚCI

Prof. dr hab. Andrzej Makowski — Edukacja dla bezpieczeństwa ..........................................................185

Dr Czesław Marcinkowski — Rosja i świat .....................................................................................187

Gen. bryg. rez. dr Tomasz Bąk — Zwalczanie terroryzmu – co nowego .............................................189

Dr Andrzej Kotecki — Muzeum Marynarki Wojennej ........................................................191

* * * — Warunki zamieszczania artykułów...................................................198

R E C E N Z E N C I

prof. dr hab. Andrzej Makowski

prof. nadzw. dr hab. Jan Maciejewski
prof. dr hab. Radosław Trębiński
prof. nadzw. dr hab. Marek Wrzosek

Zespół redakcyjny: Egzemplarze czasopisma Skład komputerowy w Redakcji

adres: Redakcja Wojskowa
z siedzibą w Warszawie,
Al. Jerozolimskie 97,
00-909 Warszawa 60,
www.polska-zbrojna.pl
e-mail: sekretariat@
redakcjawojskowa.pl
fax: +48 22 684 55 03
Dyrektor Redakcji Wojskowej
redaktor naczelny:
Marek Sarjusz-Wolski
tel.: +48 22 684 53 65
Redaktor prowadzący:
płk rez. dr
Eugeniusz Jendraszczak
tel.: +48 22 684 51 86
e-mail: eugeniuszjendraszczak@
redakcjawojskowa.pl
Maria Janowska,
Barbara Szymańska
tel.: +48 22 684 51 84
Projekt okładki:
Marcin Dmowski
Skład, łamanie i grafika:
Jolanta Muszyńska
Fotoedytor: Andrzej Witkowski
Streszczenia: płk rez. dr
Eugeniusz Jendraszczak
Tłumaczenie na jęz. ang.
Anita Kwaterowska
są dostępne w wewnętrznym Wojskowej. Oddano do druku
kolportażu wojskowym. w maju 2010 r.
Elektroniczna wersja czasopisma Papier kredowany 115 g.
– na stronie internetowej Nakład 1350 egz.
redakcji. Zam. 418.
Artykuły zamieszczone Drukarnia Wydawnictw
w ,,Kwartalniku Bellona” Specjalnych Sztabu
są recenzowane. Generalnego WP,
Warszawa 2010.
projekt graficzny:
Łukasz Kaugan/caStudio ISSN 1897-7065

Kwartalnik Bellona 2/2010 

 TA B L E O F CO N T E N TS

SECURITY OF THE REPUBLIC OF POLAND

BrigGen (Ret) Stanisław Koziej, PhD — Security Transformation Challenges in Poland .................................7

Col Zdzisław Śliwa, PhD — Piracy – Challenge for Security .......................................................16

LtCol Dariusz Brążkiewicz, PhD

Maj Konrad Dobija, PhD — Contemporary and Future Air Terrorism Threats ........................... 29

LtCol Leszek Elak, PhD — No to Terrorism and Weapons of Mass Destruction .......................36
Anna Antczak, PhD

Lt Anna Pęzioł — Cooperation for Defense ..................................................................45

ART OF WAR

Michał Huzarski, Prof. — About Polemology ............................................................................50

Col Andrzej Polak, PhD — War as Challenge for Scientists .......................................................58

LtCol Adam Radomyski, PhD — Air Operation Babylon ..................................................................... 67

EXPERIENCE

LtCol Stanisław Kowalkowski, PhD — Land Forces Movement Control ..................................................... 80

Maj Marek Bodziany, PhD — Social Effects of War .......................................................................88

Col Zdzisław Śliwa, PhD — Military Cooperation between China and Russia ......................... 100

EDUCATION

Col Andrzej Czupryński, PhD — Polemology as University Major ...................................................107

LtCol Krzysztof Drabik, PhD — Man of Honor ................................................................................112

Wojciech Stankiewicz, PhD — Protection of the Injured and Sick during Armed Conflict ...........123

TECHNOLOGY AND LOGISTICS

Capt (N) (Ret) Krzysztof Ficoń, Prof. — Engineering – Chances and Challenges of the 21st Century .........135

LtCol Robert Frommholz — Ballistic Missiles as Means of Political Persuasion .......................154

Col Sławomir Kleszcz — Fourth Generation Chemical Weapons ..........................................170

LtCol Marcin Kloske, PhD

 Kwartalnik Bellona 2/2010

 TA B L E O F CO N T E N TS

BOOK REVIEWS AND OTHER

LtCol Jan Borkowski, PhD — On Terrorism at Dinner ..................................................................182

Andrzej Makowski, Prof — Education for Security ...................................................................185

Czesław Marcinkowski, PhD — Russia and World .......................................................................... 187

BrigGen (Ret) Tomasz Bąk, PhD — Counteracting Terrorism – What’s New ....................................... 189

Andrzej Kotecki, PhD — The Polish Navy Museum ............................................................. 191

* * * — Terms of Publishing ....................................................................... 198

Kwartalnik Bellona 2/2010 

 Wyzwania transformacyjne
bezpieczeństwa Polski
Zapoczątkowane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zmiany w narodowej strategii
bezpieczeństwa oraz strukturach sił zbrojnych są poddawane ciężkim próbom na drodze ich pomyślnej
finalizacji. Uruchomiony w minionych latach proces zmian jest modyfikowany ze względu, między innymi,
na nowe wyzwania w ramach procesu integracji europejskiej, rozwój nowych strategii obronnych oraz budowę
nowego systemu wspólnego bezpieczeństwa w zmieniającym się środowisku. Największym źródłem nie-
pokoju jest towarzyszący nam kryzys ekonomiczny oraz niejednolite postrzeganie wymogów dotyczących
funkcjonowania struktur państwowych odpowiadających za stan bezpieczeństwa narodowego. To wszystko
składa się na wiele nurtujących pytań i wątpliwości, które autor sobie zadaje. Ważne jest bowiem, by sys-
tem bezpieczeństwa narodowego był jednolicie postrzeganym, w pełni zintegrowanym i sprawnie
funkcjonującym mechanizmem. Również, nie bez znaczenia, pozostaje wątpliwość, czy ekonomicznie
gen. bryg. w st. spocz. dyktowane korekty pozwolą na osiągnięcie przyjętych celów profesjonalizacji sił zbrojnych.
prof. dr hab.
STANISŁAW KOZIEJ
analityk wojskowy
i wykładowca bezpieczeństwa The process of transformation of national security strategy and Polish armed forces, which
międzynarodowego started in the 90s, is going through hard times during attempts to finalize the process. It is now
i narodowego. Profesor being modified along with incoming challenges related to European integration, development of new
w Akademii Obrony defense strategies and building of new common security system in changing environment. The most
Narodowej oraz w Wyższej
serious source of concern is economic crisis and different approach to the requirements concerning
Szkole Handlu i Prawa
im. R. Łazarskiego. the functioning of state structures responsible for state security. All this generates
Były wiceminister obrony multiple questions and doubts, which the writer tackles upon. It is important that national security
narodowej. W latach system be perceived unanimously, and be a fully integrated and neatly functioning mechanism.
dziewięćdziesiątych Also quite significant is a question whether any corrections imposed by economy allow for
ubiegłego wieku achievement of previously assumed objectives in the professionalization of the armed forces.
organizator i koordynator
narodowego strategicznego

planowania obronnego.
Autor ponad 700 publikacji
z dziedziny bezpieczeństwa,
obronności i sztuki wojennej.
Najnowsze książki: „Między
piekłem a rajem. Szare bez-
pieczeństwo na progu XXI
wieku”, „Bezpieczeństwo
w stosunkach transatlan-
tyckich” – współautor, „Świat
współczesny wobec użycia
siły zbrojnej. Dylematy prawa
i polityki” – współautor.
T
ransformacja strategiczna ma kon-
tekst nie tylko zewnętrzny. Równie
ważne jest podejmowanie właści-
wych wyzwań wewnętrznych. Obecnie do
najważniejszych należy integracja systemu
bezpieczeństwa narodowego oraz kontynu-
owanie profesjonalizacji sił zbrojnych
z uwzględnieniem warunków kryzysu bu-
dżetowego.
Integracja systemu
bezpieczeństwa narodowego
Bezpieczeństwo państwa tradycyjnie ko-
jarzyło się z obroną przed zagrożeniami wo-
jennymi. Siły zbrojne wraz z wywiadem
i dyplomacją od wieków są podstawowymi
instrumentami bezpieczeństwa, a jego głów-
ną treścią była sztuka wojenna. W ostatnich
dziesięcioleciach jednak coraz większego
znaczenia zaczęły nabierać pozamilitarne
wymiary bezpieczeństwa. Najpierw rozpa-
trywano je jako czynniki towarzyszące,
uzupełniające i wspomagające działania
zbrojne. W ten sposób pojawiła się nowa
kategoria pojęciowa w szeroko rozumianej
problematyce bezpieczeństwa, która łączy-
ła wysiłki militarne (sztukę wojenną) z ich
wsparciem pozamilitarnym, czyli obron-
ność. Była to pierwsza faza procesów inte-
gracyjnych w sferze bezpieczeństwa narodo-
wego i międzynarodowego.
W Polsce pierwszą fazę integracji finali-
zowaliśmy w latach dziewięćdziesiątych
ubiegłego wieku. Obronność ukształtowała
się u nas jako dziedzina bezpieczeństwa
narodowego, która obejmuje zintegrowane
przeciwstawianie się zagrożeniom politycz-
no-militarnym z wykorzystaniem wszystkich
– wojskowych i cywilnych – zasobów pań-
stwa zorganizowanych w system obronno-
ści. Wtedy to opracowaliśmy strategię obron-
ności i koncepcję systemu obronności pań-
stwa, wdrożyliśmy procedury narodowego
planowania strategicznego i programowania
obronnego (opracowywanie i weryfiko-
wanie polityczno-strategicznej dyrektywy
obronnej, operacyjnych planów funkcjo-
nowania resortów i województw w razie
zagrożenia i wojny, wieloletnich programów
przygotowań obronnych na szczeblu pań-
stwa, resortów i województw), uruchomili-
śmy system strategicznych gier obronnych
oraz szkolenie kadry na wyższych kursach
obronnych itp.

Kwartalnik Bellona 2/2010 


WYJAŚNIENIE NR 1
Środowisko GLOBINFO
to współczesne środowisko
bezpieczeństwa ukształtowane
głównie przez dwa
podstawowe megatrendy
rozwojowe: globalizację
i rewolucję informacyjną.
Najważniejsze jego cechy
to integracja, asymetryczność
i sieciowość.
S. Koziej: Między piekłem
a rajem. Szare bezpieczeństwo
na progu XXI wieku. Toruń
2006; http://www.koziej.pl.
S. Koziej: Strategiczne
środowisko bezpieczeństwa
międzynarodowego
i narodowego w okresie
pozimnowojennym.
1 A. Dawidczyk, J. Gryz, S. Koziej: Zarządzanie strategiczne bezpieczeństwem. Teoria – praktyka – dydaktyka. Łódź 2006; http://www.koziej.pl. S. Koziej: Kierowanie
bezpieczeństwem narodowym. Warszawa 2008.
 Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Byliśmy wówczas w czołówce państw
europejskich w tej dziedzinie. Wiele krajów
wciąż jeszcze w tym czasie zupełnie oddziel-
nie traktowało wojskowe i pozawojskowe
sprawy bezpieczeństwa i nie łączyło ich
w jednolity system działania państwa.
Pamiętam, że jako dyrektor Departamentu
Systemu Obronnego w latach dziewięćdzie-
siątych, odpowiedzialnego za integrację
spraw obronności w państwie, miałem nie-
jednokrotnie w ramach kontaktów między-
narodowych kłopoty w zidentyfikowaniu
swojego odpowiednika do rozmów i dysku-
sji w resortach obrony ówczesnych państw
NATO. Moi rozmówcy nie mogli się nadzi-
wić, że w polskim Ministerstwie Obrony
Narodowej istnieje instytucja, która zajmuje
się także koordynowaniem wykorzystywa-
nia pozamilitarnych zasobów państwa na
rzecz obronności.
Ale to już historia. Dzisiaj, pod koniec
pierwszej dekady XXI wieku, procesy in-
tegracyjne nabrały nowego przyspiesze-
nia. Nie wystarcza już integrowanie bez-
pieczeństwa na poziomie obronności, czy-
li tylko w aspekcie przeciwstawiania się
zagrożeniom polityczno-militarnym.
Konieczne jest przejście do kolejnego eta-
pu i wejście na wyższy poziom konsolida-
cji – integracji w sferze całego bezpieczeń-
stwa narodowego – czyli jednolitego prze-
ciwstawiania się wszelkim zagrożeniom
(militarnym i niemilitarnym, zewnętrznym
i wewnętrznym, a także przechwytywania
szans, podejmowania wyzwań i redukowa-
nia ryzyka we wszystkich tych wymia-
rach), z systemowym wykorzystaniem
wszystkich (wojskowych i cywilnych) za-
sobów państwa.
O takiej potrzebie przesądza nowa jakość
coraz bardziej zglobalizowanego i zinforma-
tyzowanego środowiska bezpieczeństwa,
które skrótowo określam mianem środowi-
ska GLOBINFO. (1) W tych warunkach
szanse, wyzwania, ryzyko i zagrożenia
mają zdecydowanie zintegrowany charakter,
poszczególne ich sfery nie są od siebie
oddzielone i w zasadzie nie występują
w izolacji. Poza tym, proporcjonalnie coraz
większe znaczenie mają nie tyle zagrożenia,
co szanse.
Dlatego w Polsce powinniśmy iść zdecy-
dowanie w kierunku przyspieszenia prac
integracyjnych w sferze bezpieczeństwa,
wykorzystać swój dorobek w tej dziedzinie
i rozwinąć go w budowę zintegrowanego
systemu bezpieczeństwa narodowego.
Pierwszy krok już zrobiliśmy. Opracowaliśmy
jedną strategię bezpieczeństwa narodowego,
która łączy w sobie poprzednie strategie
bezpieczeństwa i obronności. Nie jest to, co
prawda, jeszcze rezultat doskonały, ale na
pewno dobry początek. Teraz należy się
skoncentrować na praktycznym wdrażaniu
idei integrowania bezpieczeństwa narodowe-
go w konkretnych pracach planistycznych
i organizacyjnych.
Szczególnie ważne jest uruchomienie
procesów integracyjnych. Należy zacząć od
integracji systemu kierowania bezpieczeń-
stwem narodowym1, gdyż w jego organi-
zacji i funkcjonowaniu najbardziej są
widoczne wszelkie niedociągnięcia.
Na najwyższych szczeblach władzy pań-
stwowej sprawy bezpieczeństwa narodowe-
go są traktowane w sposób nieusystematy-
zowany i wycinkowy. Większe zaintereso-
wanie wzbudzają pojedyncze problemy niż
cały system bezpieczeństwa. Konstytucyjna
Rada Bezpieczeństwa Narodowego (RBN)
jest organem mało znaczącym. Zbiera się
i pracuje jedynie okazjonalnie. Prezydent ko-
rzysta z niej incydentalnie i dowolnie.
Przeczy to intencji ustanowienia przez
Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej
takiego organu. Prezydent konstytucyjnie
jest zobowiązany zasięgać opinii Rady
Bezpieczeństwa Narodowego przed podję-
ciem każdej ważnej decyzji dotyczącej
bezpieczeństwa narodowego.
Nie jest też wykorzystywana funkcja Rady
Gabinetowej, jako konstytucyjnego instru-
mentu prezydenta, także w sprawach bezpie-
czeństwa narodowego. Nie wprowadza się
systemowo w problematykę bezpieczeństwa
w kompetencje prezydenta marszałków
Sejmu i Senatu, którzy konstytucyjnie są
potencjalnymi następcami prezydenta,
gdyby ten nie mógł wykonywać swojej
funkcji.
Na szczeblu rządowym zajmowanie się
sprawami bezpieczeństwa ogranicza się
do perspektywy resortowej – akceptowania
i sterowania realizacją pomysłów i pro-
gramów formułowanych na poziomie
poszczególnych ministerstw. W dziedzinie
bezpieczeństwa narodowego wciąż funkcjo-
nuje „Polska resortowa”, co w dzisiejszych
warunkach jest już formułą zdecydowanie
przestarzałą.

Rząd nie ma organu doradczego w spra-
wach bezpieczeństwa narodowego ani
też organu sztabowego, który mógłby
prowadzić analizy, formułować oceny i pro-
pozycje z perspektywy ogólnopaństwowej,
ponadresortowej oraz koordynować wspól-
ne działania resortów w skali całego pań-
stwa. Utworzone niedawno Rządowe Cen-
trum Bezpieczeństwa ma za małe kompe-
tencje i nie jest tym, czym być powinno,
czyli rządowym integratorem spraw bezpie-
czeństwa.
Istotna słabość naszego systemu bezpie-
czeństwa wynika również z braku krajo-
wego ośrodka naukowego, dydaktycznego
i eksperckiego, który zajmowałby się
kompleksowo sprawami zintegrowanego
bezpieczeństwa narodowego. Nie widać też
zainteresowania jego ustanowieniem.
Co w tej sytuacji należałoby zrobić, aby
usunąć te słabości? Największy problem
to dramatyczny spór kompetencyjny na
szczytach władzy, jaki obserwujemy już od
dłuższego czasu. Nie jest to tylko problem
z dziedziny zwykłego porządku organiza-
cyjnego i kultury władztwa. Jest to także
kwestia najbardziej fundamentalnego inte-
resu narodowego, jakim jest bezpieczeństwo
państwa. Jeśli taka sytuacja nadal będzie się
utrzymywać, to główne ryzyko dla naszego
bezpieczeństwa będzie nie tyle generowane
przez zagrożenia zewnętrzne, ile przez
wewnętrzny chaos w kierowaniu pań-
stwem.
Dlatego należy pilnie podjąć proces na-
prawczy. Jego istotą powinno być zbudowa-
nie zintegrowanego, sieciowego systemu
kierowania bezpieczeństwem narodowym.
Zintegrowanego, to znaczy między- i po-
nadresortowego, obejmującego wszystkie
dziedziny bezpieczeństwa (międzynaro-
dowe i krajowe, zewnętrzne i wewnętrzne,
militarne i cywilne, wojenne i kryzysowe).
Sieciowego, to znaczy łączącego w sobie
technicznie, informacyjnie i organizacyjnie
wszystkie podmioty decyzyjne (parlament,
prezydenta, premiera, ministrów, wojewo-
dów, wojskowego dowódcę operacyjnego,
szefów i komendantów służb państwowych
wraz z ich organami sztabowymi).
Dobrze byłoby całą reformę rozpocząć od
nowelizacji Konstytucji…, która niepotrzeb-
nie komplikuje system władzy wykonawczej
ustanawiając jej dwa organy: prezydenta
i Radę Ministrów. Ale, jak wiemy, szybko
tego nie da się zrobić. Dlatego należy, w ra-
mach obecnego ładu konstytucyjnego,
szukać rozwiązań możliwych. Taki też
charakter mają przedstawiane propozycje.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Na szczeblu prezydenckim należałoby
w pierwszej kolejności uaktualnić skład
konstytucyjnej Rady Bezpieczeństwa
Narodowego oraz przyjąć i wdrożyć program
jej systematycznej pracy (regularne, a nie
okazjonalne posiedzenia) nad kluczowymi
problemami bezpieczeństwa państwa (stra-
tegiczny przegląd bezpieczeństwa, strategia
bezpieczeństwa, dyrektywa obronna, pro-
gram transformacji systemu bezpieczeństwa
narodowego itp.). Na posiedzenia powinni
być zapraszani marszałkowie Sejmu i Senatu,
jako ewentualni sukcesorzy prezydenta
w sytuacjach szczególnych.
Istotą procesu naprawczego, który należy pilnie
podjąć, powinno być zbudowanie
zintegrowanego, sieciowego systemu
kierowania bezpieczeństwem narodowym.
Druga sprawa to wprowadzenie zasady
systematycznego rozpatrywania projektów
decyzji państwowych w sprawach bezpie-
czeństwa narodowego na posiedzeniach
Rady Gabinetowej, jako naturalnym, konsty-
tucyjnym forum współpracy prezydenta
z Radą Ministrów.
I wreszcie, trzecie pilne zadanie, to zor-
ganizowanie prezydenckiego stanowiska
(centrum) kierowania jako integralnego
elementu całościowej krajowej sieci kiero-
wania bezpieczeństwem narodowym.
Na szczeblu rządowym należałoby przede
wszystkim powołać rządowy komitet bez-
pieczeństwa narodowego, jako organ dorad-
czy Rady Ministrów z jego sekretarzem
jako koordynatorem, z ramienia premiera,
ponadresortowych spraw bezpieczeństwa
narodowego. Mógłby on wchłonąć dotych-
czasowe inne rządowe ciała kolegialne, na
przykład do spraw służb specjalnych czy
reagowania kryzysowego.
Organem roboczym sekretarza komitetu
powinno być Rządowe Centrum Bezpie-
czeństwa, pod warunkiem, że zostaną posze-
rzone jego kompetencje, zwłaszcza o po-
nadresortowe zadania koncepcyjne, plani-
styczne i koordynacyjne w dziedzinie zinte-
growanego bezpieczeństwa narodowego.
Instytucja ta powinna także zorganizować
i utrzymywać rządowe (ponadresortowe)
stanowisko kierowania bezpieczeństwem
państwa (łącznie: reagowaniem kryzysowym
i obroną państwa w razie wojny).
Wskazane byłoby także powołanie, wspól-
nie z prezydentem, ogólnopaństwowej aka-

 Bezpieczeństwo RP
demickiej placówki naukowo-dydaktycznej
w dziedzinie zintegrowanego bezpieczeń-
stwa, na przykład akademii bezpieczeństwa
narodowego, z dotychczasowej Akademii
Obrony Narodowej oraz części ośrodków
naukowo-dydaktycznych innych resortów,
które zajmują się różnymi aspektami szero-
ko rozumianego bezpieczeństwa (dyploma-
cją, wywiadem, kontrwywiadem, wymiarem
sprawiedliwości, policją, strażą pożarną,
strażą graniczną, służbami ochronnymi
i ratowniczymi itp.).
Działania te są niezbędne, aby powstrzy-
mać dalszą degradację zasad i procedur
kierowania bezpieczeństwem narodowym.
Znaleźć powinny swój praktyczny wyraz
w ustawie o kierowaniu bezpieczeństwem
narodowym, nowelizującej i syntetyzującej
stosowne ustalenia zawarte w ustawach
o powszechnym obowiązku obrony, zarzą-
dzaniu kryzysowym, urzędzie ministra obro-
ny narodowej, z uwzględnieniem także ustaw
o stanach nadzwyczajnych.
Transformacja sił zbrojnych
w kryzysie budżetowym
Jednym z najważniejszych wyzwań trans-
formacyjnych o charakterze wewnętrznym
jest zapewnienie harmonijnego rozwoju sił
zbrojnych w perspektywie wieloletniej,
w tym zwłaszcza ich profesjonalizacji,
z uwzględnieniem skutków kryzysu budże-
towego. Nie ulega wątpliwości, że skutki
Każdy kryzys to nie tylko zagrożenie, ale także
szansa. Aby ją wykorzystać, jest potrzebna
strategia ucieczki do przodu.
te w największym stopniu dotknęły właśnie
siły zbrojne2. To zrozumiałe, budżet
Ministerstwa Obrony Narodowej jest bo-
wiem największy z budżetów wszystkich
działów administracji państwowej (stanowi
ok. 8% całego budżetu państwa).
Dlatego właściwe radzenie sobie w wa-
runkach kryzysu oraz odpowiednia strategia
reagowania kryzysowego mają szczególne
znaczenie w tym resorcie. Od tego zależy
pomyślna, w perspektywie wieloletniej,
transformacja sił zbrojnych. Jaka zatem
powinna być owa strategia? Czym się po-
winna charakteryzować i co obejmować?
Wobec następstw kryzysu budżetowego
Ministerstwo Obrony Narodowej nie może
2 Łączny budżet Ministerstwa Obrony Narodowej na 2008 i 2009 rok został zmniejszony o ponad 5 miliardów zł. Oznacza to redukcję o ponad 10% jego wielkości.
3 B. Komorowski: Polska armia na czas wojny z kryzysem. „Rzeczpospolita”, 18.05.2009.
10
się ograniczać tylko do strategii ratunkowej,
biernego reagowania na kryzys i poszukiwa-
nia sposobów minimalizowania jego nega-
tywnych skutków. Należy pamiętać, że każ-
dy kryzys to nie tylko zagrożenie, ale tak-
że szansa. Aby ją wykorzystać, jest potrzeb-
na strategia ucieczki do przodu, zapewnia-
jąca podtrzymanie perspektywy sukcesyw-
nej transformacji i w rezultacie unowocze-
śniania wojska także w warunkach kryzy-
sowych3.
Głównym założeniem koncepcyjnym
zmodyfikowanej strategii powinno być
kierowanie się paradygmatem podejścia
jakościowego. Priorytetem jest jakość, na-
tomiast wielkość wojska jest wartością wtór-
ną w stosunku do jego jakości. Mówiąc
najkrócej: w rekonstrukcji dotychczaso-
wego modelu wojska należy chronić bez-
względnie przed skutkami kryzysu jego
parametry jakościowe, a oszczędności
szukać w wymiarze ilościowym.
Odpowiednio skorygowany w wyniku
takiego podejścia wieloletni program trans-
formacji sił zbrojnych powinien doprowa-
dzić przede wszystkim do konsolidacji orga-
nizacyjnej wojska, w tym integracji systemu
kierowania i dowodzenia oraz stosownego
zmniejszenia planowanych jego wskaźników
ilościowych (liczebności stanów osobowych,
wielkości pozaosobowych zasobów wojska:
infrastruktury, sprzętu i uzbrojenia, liczby
jednostek organizacyjnych oraz garnizonów
itp.), przy zagwarantowaniu koniecznych
standardów jakościowych. Można wyróżnić
kilka kluczowych zadań, które prowadzą do
tego celu.
Konsolidacja organizacyjna sił zbroj-
nych. Największym racjonalnym źródłem
oszczędności i jednocześnie poprawy jako-
ści wojska jest niedoceniona w dotychcza-
sowych programach konsolidacja organiza-
cyjna sił zbrojnych. Wojsko nie powinno być,
tak jak obecnie, rozproszone w ogromnej
liczbie (kilkaset) jednostek organizacyjnych,
w dużej mierze niewydolnych w stosunku
do stawianych przed nimi celów. Błędne jest
założenie, że struktura i organizacja mniej-
szej liczebnie armii zawodowej może być
taka sama, jaka była w wypadku armii z po-
boru. Trzeba łączyć oddziały i związki
taktyczne w formacje bardziej nasycone
ludźmi i sprzętem. Na przykład, w wojskach
lądowych zamiast utrzymywać kilkanaście
brygad nie w pełni ukompletowanych, lepiej
połączyć je w kilka brygad o większej zdol-
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Bezpieczeństwo RP
ności samodzielnego działania, bardziej ministrowi obrony. Sztab Generalny WP
wydajnych szkoleniowo i operacyjnie (a więc odpowiadałby za planowanie i nadzór stra-
lepsze jakościowo) i proporcjonalnie mniej tegiczny oraz doradztwo strategiczne dla de-
kosztownych w utrzymaniu w przeliczeniu cydentów politycznych. Połączone Do-
na jednego żołnierza. Taka konsolidacja wództwo Sił Zbrojnych za pełne bieżące
niewątpliwie może przynieść oszczędności. dowodzenie całością sił zbrojnych, a w sto-
Szczególne znaczenie ma tu lepsza efektyw- sunku do wojsk podporządkowanych opera- WYJAŚNIENIE NR 2
ność szkoleniowa, jako że jest to jeden z pod- cyjnemu dowódcy narodowemu lub sojusz- Wbrew niektórym
stawowych warunków profesjonalizacji sił niczemu za dowodzenie pozaoperacyjne, opiniom rozwiązanie
zbrojnych. Konsolidacja organizacyjna w tym zwierzchność kadrową, wsparcie lo- to można wprowadzić bez
wojska jest niewątpliwie także skutecznym gistyczne. Naczelne Połączone Dowództwo konieczności zmian w Konsty-
tucji…, która w art. 134. mówi
sposobem ekonomizacji szkolenia. Operacyjne kierowałoby dowodzeniem o dowódcach rodzajów sił
Wiąże się z tym potrzeba przejścia od do- operacyjnym wydzielonymi wojskami zbrojnych w liczbie mnogiej.
tychczasowego garnizonowego rozmiesz- w czasie wojny, kryzysu i w operacjach Z literalnego zapisu konstytu-
czenia sił zbrojnych do koncepcji bazowej, międzynarodowych oraz szkoleniem ope- cyjnego wynika tylko tyle, że
czyli dyslokacji wojska w dużych bazach racyjnym dowództw i sztabów w czasie musi ich być co najmniej
dwóch, ale nie wynika, że
(skomasowanych garnizonach), ulokowa- pokoju. (2) każdy z nich musi dowodzić
nych w okolicach poligonów i innych dogod- Należy zaniechać kosztownej idei wojskami tylko jednego
nych miejscach ćwiczeń. Dzisiaj średnia przenoszenia dowództw centralnych rodzaju sił zbrojnych (chociaż
liczebność polskiego garnizonu wojskowe- z Warszawy i rozrzucenia ich po innych w praktyce do tej pory tak było
i jest). Jeśli względy meryto-
go wynosi około tysiąca żołnierzy i zgodnie miastach. To nie tylko generuje zbędne kosz- ryczne za tym przemawiają,
z założeniami, niestety, będzie wynosić ty. Jest to zamiar szkodliwy z punktu widze- a właśnie tak jest, i wskazują
tyle samo za dziesięć lat. Należałoby w per- nia racjonalności systemu kierowania i do- na konieczność tworzenia
spektywie wieloletniej zmierzać do istotne- wodzenia siłami zbrojnymi. Tendencją dowództw połączonych, jest
go zwiększenia tego wskaźnika poprzez światową jest tworzenie dowództw połączo- możliwe powołanie dowódców
dowodzących formacjami
radykalną redukcję liczby garnizonów i prze- nych, zintegrowanych. Ewentualne rozrzu- składającymi się jednocześnie
kształcanie tych największych w bazy cenie ich po całej Polsce przekreśliłoby na z jednostek różnych rodzajów
całych związków taktycznych. Racjonal- wiele lat sens wdrażania tej idei w Polsce. sił zbrojnych (wojsk lądowych,
niejsze jest utrzymywanie, na przykład, Konieczna jest także rezygnacja z zamia- sił powietrznych, marynarki
wojennej i wojsk specjalnych).
całej brygady w jednym garnizonie–bazie ru powołania jeszcze jednego centralne- Jeden dowódca rodzajów sił
niż w kilku mniejszych garnizonach4. go organu dowodzenia w postaci szefa zbrojnych, jako dowódca
Obecnie, gdy liczba garnizonów liczy oko- obrony, który miałby być w istocie główno- „bazowy”, „garnizonowy”,
ło 120, plan ich zmniejszenia o około 20, to dowodzącym siłami zbrojnymi czasu poko- dowodziłby całością sił
zbrojnych w ich codziennym
niezauważalna ekonomicznie kropla w mo- ju. To nie tylko pomysł przestarzały, ale funkcjonowaniu, drugi zaś –
rzu możliwości. rodzący dodatkowe, zupełnie zbyteczne, jako dowódca operacyjny –
Integracja systemu kierowania i dowo- koszty. Nie mówiąc już o tym, że stoi on dowodziłby użyciem „w polu”
dzenia siłami zbrojnymi. Mamy nadmier- w sprzeczności z zasadą cywilnej kontroli tej ich części, która byłaby
nie w stosunku do wielkości sił zbrojnych nad siłami zbrojnymi. W świecie mamy do wydzielona do prowadzenia
operacji wojennych lub
rozbudowany i zhierarchizowany system czynienia z tendencją do poszerzania kom- kryzysowych (w czasie wojny
kierowania i dowodzenia. Jest to nie tylko petencji cywilnego ministra obrony6, a u nas byłby powoływany na konsty-
szkodliwe z punktu widzenia sprawności mielibyśmy coś odwrotnego – odgradzanie tucyjne stanowisko
kierowania i dowodzenia, ale także generu- ministra od spraw merytorycznych przez jed- naczelnego dowódcy sił
zbrojnych, odpowiedzialnego
je zbędne koszty. Konieczna jest jego inte- nego superdowódcę czasu pokoju. Niebez- za dowodzenie siłami
gracja funkcjonalna wokół trzech podstawo- pieczeństwo ubezwłasnowolnienia ministra zbrojnymi w obronie państwa).
wych funkcji: planowania strategicznego, cywilnego wyraźnie by wzrosło7. W razie nowelizacji
dowodzenia bieżącego (codziennego) i do- Należałoby także zdecydowanie zmierzać Konstytucji … należałoby
w ogóle zrezygnować z tak
wodzenia operacyjnego5. do zracjonalizowania i rzeczywistego spłasz- szczegółowych zapisów
Obecne dowództwa szczebla centralnego: czenia struktury dowodzenia na szczeblach dotyczących wewnętrznej
Sztab Generalny WP, Dowództwo Opera- operacyjno-taktycznych. Na przykład, struktury sił zbrojnych.
cyjne Sił Zbrojnych RP, cztery dowództwa w wojskach lądowych jest możliwe i wska-
rodzajów sił zbrojnych oraz Inspektorat zane zastąpienie dotychczasowych czterech
Wsparcia Sił Zbrojnych należy zintegrować dowództw dywizji i dwóch dowództw kor-
w trzy instytucje podległe bezpośrednio pusu dwoma – trzema dowództwami opera-

4 Na przykład, średnia liczebność garnizonu w Bundeswehrze wynosi ok. 4 tys. żołnierzy, czyli jest czterokrotnie większa niż w Wojsku Polskim.
5 S. Koziej: Mamy za dużo wodzów, a za mało Indian. „Gazeta Wyborcza”, 9.01.2009.
6 S. Koziej: Polityczno-operacyjne kierowanie siłami zbrojnymi. W: Irak 2006 – osłona młodej demokracji. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej 2 czerwca

2006 r., AON, Warszawa 2006, s. 11–15.

7 S. Koziej: Szef obrony – szkodliwy prezent dla wojska. Wirtualna Polska, 14.04.2009.

Kwartalnik Bellona 2/2010 11

 Bezpieczeństwo RP
cyjnymi wojsk lądowych. Konieczna jest
rezygnacja z zamiaru zastąpienia wojewódz-
kich sztabów wojskowych czterema sztaba-
mi regionalnymi. Byłby to w istocie powrót
do starej praktyki czterech okręgów wojsko-
wych pod inną nazwą. Struktura terenowa
administracji wojskowej powinna być iden-
tyczna ze strukturą administracji ogólnej.
Jest to warunek podstawowy skutecznego
wdrażania idei zintegrowanego (cywilno-
-wojskowego) systemu bezpieczeństwa
narodowego na wszystkich poziomach
struktury państwowej.
Reforma wyższego szkolnictwa wojsko-
wego. Szkolnictwo wojskowe to najbardziej
zapóźniona w transformacji jakościowej
część sił zbrojnych. Przede wszystkim jest
ono zbyt rozproszone organizacyjnie, co nie
sprzyja jego jakości i generuje zbędne
koszty związane z niepełnym wykorzysta-
niem na potrzeby sił zbrojnych potencjału
dydaktycznego w poszczególnych uczel-
niach. Nadmiar tego potencjału jest wyko-
rzystywany na rzecz kształcenia cywilnego.
Tymczasem zamiast koniecznej jego konso-
lidacji zakłada się wręcz jego rozbudowę
i planuje… zwiększenie liczby akademii
wojskowych z obecnych trzech do pięciu.
Jest to tym bardziej dziwne, że jednocześnie
przewiduje się zupełnie niezrozumiałe
obniżenie wymagań wobec kadry oficer-
skiej do poziomu licencjata8.
Struktura terenowa administracji wojskowej
powinna być identyczna ze strukturą
administracji ogólnej.
Proponuję wycofanie się z obydwu pomy-
słów, jako że rezygnacja z rozbudowy poten-
cjału szkolnictwa z pewnością może zapew-
nić bardziej ekonomiczne wykorzystanie
przeznaczanych nań nakładów budżetowych.
Rozwiązaniem optymalnym wydaje się
utworzenie na bazie dotychczasowych zaso-
bów szkolnictwa wojskowego jednej połą-
czonej akademii wojskowej oraz nowej,
ponadresortowej (pod patronatem premiera
i prezydenta) akademii bezpieczeństwa
narodowego, która zajmowałaby się proble-
matyką zintegrowanego bezpieczeństwa.
8 S. Koziej: Kadrowa kontrprofesjonalizacja sił zbrojnych. ,,Trybuna”, 22.05.2009.
9 http://www.koziej.pl. Strategia udziału Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w operacjach międzynarodowych. Warszawa 2009.
10 Obecnie decyzje w sprawie użycia sił zbrojnych w operacjach międzynarodowych podejmuje prezydent na wniosek Rady Ministrów (Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r.
o zasadach użycia lub pobytu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej poza granicami państwa – DzU 1998 nr 162, poz. 1117).
11 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 116.
12
Racjonalizacja praktyki udziału w ope-
racjach międzynarodowych. Rząd w 2009
roku przyjął strategię dotyczącą udziału
w operacjach międzynarodowych9. Nie wy-
trzymała ona już pierwszego zderzenia z kło-
potami budżetowymi MON. Trzeba ją
poprawić. Priorytety zaangażowania mię-
dzynarodowego nie mogą być uzależnione
mechanicznie od rodzaju organizacji prowa-
dzącej operację, tylko od możliwości reali-
zacji interesów narodowych w danym regio-
nie. Nie miało większego sensu rezygnowa-
nie z misji na Bliskim Wschodzie, gdzie
możemy prowadzić istotne interesy własne
i których koszty są w większości refundo-
wane przez ONZ. Uważam natomiast, że
należałoby zminimalizować naszą obecność
militarną w Afganistanie, gdzie nie mamy
i nie będziemy mieli żadnych własnych in-
teresów narodowych, a koszty tej operacji
ponosimy w stu procentach. Tym bardziej że
słuszną konsolidację zgrupowania polskie-
go niepotrzebnie połączyliśmy z przejęciem
odpowiedzialności terytorialnej za prowin-
cję Ghazni, co naraża nas na dodatkowe kosz-
ty na działalność pozawojskową, a także
wymusza zwiększanie liczebności kontyn-
gentu i angażowanie dodatkowych środków
w celu zapewnienia bezpieczeństwa samych
żołnierzy (fot. 1)
W ramach racjonalizacji strategii opera-
cyjnej należałoby także rozważyć zasadność
włączenia parlamentu do procesu decy-
zyjnego w tych wypadkach, gdy chodzi
o udział w operacjach o charakterze
wojennym (nawet, jeśli one tak nie są nazy-
wane, jak na przykład w odniesieniu
do Afganistanu)10. Wynika to z faktu, że
w sprawach wojny kompetencje nie leżą już
wyłącznie w gestii władzy wykonawczej.
Konstytucja… powierza je Sejmowi,
mówiąc, że to właśnie on może decydować
o stanie wojny11. Z tego względu wydaje się
logiczne, aby w takich sytuacjach decyzja
prezydenta i rządu była poprzedzona
i uwarunkowana uprzednim stanowiskiem
Sejmu w tej sprawie. Rozwiązanie takie
powinno w praktyce dotyczyć zwłaszcza
takich wypadków, gdy rząd i prezydent
chcieliby wysłać wojsko i podporządko-
wać go dowództwom międzynarodowym
(sojuszniczym lub koalicyjnym) bez na-
Kwartalnik Bellona 2/2010

Fot. 1. Polski patrol w Afganistanie (fot. R. Suchy)
kładania żadnych ograniczeń co do skali,
charakteru, czasu i miejsca jego użycia na
teatrze działań (tak właśnie się wysyła
wojsko na wojnę).
Innym rozwiązaniem jest wprowadzenie
zasady ustalania przez Sejm kilkulet-
niego budżetu operacyjnego na takie za-
dania i ustanowienie metod rzeczywistego
kontrolowania jego realizacji. Zracjona-
lizowałoby to praktykę operacyjną. Przede
wszystkim wymusiłoby bardziej wyprzedza-
jące planowanie potrzeb i możliwości ope-
racyjnych (contingency planning), w tym
ustalenie strategicznych priorytetów opera-
cyjnych.
Stabilizacja wskaźnika nakładów obron-
nych oraz optymalizacja wewnętrznej
struktury budżetu Ministerstwa Obrony
Narodowej. Bardzo ważnym elementem
strategii jakościowego rozwoju wojska jest
zapewnienie stałego wskaźnika nakładów na
siły zbrojne oraz przyjęcie odpowiedniej
struktury wewnętrznej budżetu MON.
Podkreślmy słowo stałego, bo to jest najważ-
niejsze. Jego wielkość jest oczywiście kwe-
stią decyzji władz państwowych i odzwier-
ciedla ocenę tych władz co do tego, jakie
koszty państwo gotowe jest ponosić na rzecz
12 Ustawa z dnia 25 maja 2001 r. o przebudowie i modernizacji technicznej oraz finansowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. DzU 2001 nr 76, poz. 804.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
swojego bezpieczeństwa. Ale jest koniecz-
ne, aby był to wskaźnik trwały, rzadko zmie-
niany. Tylko wtedy bowiem można strate-
gicznie planować utrzymanie i rozwój po-
tencjału obronnego w długiej perspektywie,
co jest warunkiem racjonalnego wykorzy-
stania, czyli niemarnotrawienia nakładów
obronnych.
W strukturze wewnętrznej budżetu MON Ważnym
szczególnie ważne jest zapewnienie opty-
malnej proporcji nakładów na rozwój elementem
jakościowy, w tym zwłaszcza na moderni- strategii
zację techniczną i szkolenie wojska, w sto- jakościowego rozwoju
sunku do nakładów na bieżące utrzymy- wojska jest zapewnienie
wanie sił zbrojnych. W obecnym budżecie stałego wskaźnika
jest konieczna korekta na rzecz zwiększe- nakładów na siły
nia udziału nakładów modernizacyjnych. zbrojne oraz przyjęcie
Bardzo ryzykownie bowiem zostały one odpowiedniej struktury
obniżone do najniższego dopuszczalnego wewnętrznej budżetu
prawem poziomu12 – dwudziestu procent MON.
budżetu MON, kiedy to nawet niewielkie
zakłócenie w jego realizacji prowadzi do
faktycznego łamania postanowień ustawo-
wych. Tymczasem w naszych warunkach,
armii wciąż jeszcze przekształcanej, jest
niezbędne utrzymywanie go na poziomie
co najmniej 1/4–1/3 całego budżetu. Jest
to warunek zagwarantowania jakościo-
13
 Bezpieczeństwo RP
Fot. 2. Amerykańskie samoloty transportowe C-130 – od 2009 roku także w polskich Siłach Powietrznych (USAF)
wych przemian technicznych w naszych si-
łach zbrojnych i stopniowego dołączania do
wyprzedzających nas pod tym względem so-
juszników.
Wdrażanie wyprzedzającej strategii
modernizacji technicznej (strategii prze-
skoku generacyjnego). Innym warunkiem
racjonalnej strategicznie i jednocześnie
wydajnej ekonomicznie transformacji
wojska, mogącej rokować szanse sukce-
sywnego dorównywania do najlepszych,
jest wdrażanie wyprzedzającej strategii
modernizacyjnej, polegającej na kierowa-
niu się zasadą przeskoku generacyjnego.
Nie możemy kupować wszystkich genera-
cji uzbrojenia i sprzętu wojskowego,
nawet jeśli jest to potrzebne. Trzeba się
skoncentrować na środkach kolejnej, a nie
obecnej generacji (systemy przeciwrakie-
towe, samoloty bezzałogowe, broń precy-
zyjna, środki informacyjne, roboty różne-
go przeznaczenia itp.). Nie wolno rezygno-
wać z tego typu najnowocześniejszych pro-
gramów modernizacyjnych. W obliczu
realiów budżetowych, spowodowanych
kryzysem, należy natomiast ograniczyć
wielkość niektórych z nich, stosownie do
zmniejszonej liczebnie armii. Im mamy
skromniejsze środki, tym ważniejsze jest
konsekwentne kierowanie się zasadą
14
wyprzedzającej modernizacji. Należy też
zaniechać praktyki przyjmowania nawet
atrakcyjnie wyglądających „podarunków”
w postaci okrętów, czołgów, samolotów
poprzedniej już generacji, jak na przy-
kład ostatnio amerykańskich herkulesów
(fot. 2).
Redukcja etatowej wielkości sił zbroj-
nych. Jeśli weźmiemy pod uwagę paradyg-
mat jakościowy utrzymywania i transfor-
macji Wojska Polskiego i związaną z tym
konieczność zapewnienia na to odpowied-
nich środków, należy się zdecydować na
zmniejszenie obsady etatowej sił zbroj-
nych. Obecny kryzys budżetowy wręcz
wymusza taką decyzję. Lepiej podjąć ją
teraz i zawczasu obudować innymi rozwią-
zaniami rekompensacyjnymi niż być zmu-
szonym czynić to ad hoc w niedalekiej
przyszłości i generować po drodze zbęd-
ne koszty, ponoszone na wykonywanie,
choćby częściowe, nierealnych planów.
Był to typowy błąd w latach dziewięćdzie-
siątych ubiegłego wieku.
Obecnie można uznać, że przyjęte wiel-
kości etatu pokojowego – 100 tysięcy żoł-
nierzy, i etatu kryzysowego – 120 tysięcy
(20 tys. to Narodowe Siły Rezerwy), są
możliwe do zrealizowania, ale pod warun-
kiem spełnienia się bardzo optymistycz-
Kwartalnik Bellona 2/2010

nych prognoz finansowych. Nauczony do-
świadczeniem sugerowałbym przyjęcie
ostrożniejszych parametrów: około 80 ty-
sięcy – etat pokojowy; około 100 tysięcy
– etat kryzysowy, który obejmowałby
dodatkowo około 20 tysięcy żołnierzy
Narodowych Sił Rezerwy. Etat wojenny
w tych warunkach mógłby się kształtować
na poziomie 120–150 tysięcy i być osią-
gany w wyniku uzupełnienia żołnierzami
z rezerwy mobilizacyjnej po ogłoszeniu
mobilizacji13.
Zmniejszanie liczebności musi dotyczyć
w większym stopniu, a nawet przede wszyst-
kim, jednostek „niebojowych” i prowadzić
do poprawy wewnętrznej struktury sił zbroj-
nych. Jest to możliwe właśnie w efekcie pro-
ponowanej konsolidacji organizacyjnej, na
którą pozwala likwidacja sfery administra-
cyjnej i usługowej (logistycznej) koniecznej
dziś dla rozdrobnionych jednostek. Jedno-
cześnie ze zmniejszeniem stanów osobo-
wych w proporcjonalnie jeszcze większym
stopniu należy zredukować pozaosobowe
zasoby wojska (garnizony, infrastrukturę,
sprzęt, uzbrojenie i inne składniki majątko-
we) wraz z ich komasacją i konsolidacją
organizacyjną.
Wzmocnienie wywiadu i kontrwywia-
du wojskowego. Preferowanie jakości woj-
ska oznacza szukanie jej mnożników nie
tylko w twardych wskaźnikach (nowocze-
sne uzbrojenie, profesjonalni, dobrze wy-
szkoleni żołnierze), ale także w tak zwa-
nej sferze soft power, czyli głównie
w sprawności działania systemu wojsko-
wego. Dzisiaj, w erze rewolucji informa-
cyjnej, sprawność ta zależy od przewagi
informacyjnej. Dlatego jednym z priory-
tetów strategii transformacji jakościowej
w Ministerstwie Obrony Narodowej musi
być odbudowa i wzmacnianie potencjału
wywiadu i kontrwywiadu wojskowego,
w tym ich powrót do resortu obrony naro-
dowej. Tym bardziej że im mniejsza armia,
tym ich znaczenie jest proporcjonalnie
ważniejsze dla jej skuteczności.
W warunkach odczuwalnych w następ-
nych latach skutków kryzysu budżetowe-
go jest konieczna istotna i systemowa,
a nie tylko doraźna i wyrywkowa, zmiana
dotychczasowego programu transformacji
sił zbrojnych. W jej ramach trzeba oszczę-
dzać na wielkości, a w żadnym wypadku
nie na jakości wojska. Wyjście z sytuacji
13 Takie właśnie podejście może dodatkowo stwarzać szansę na uzyskanie konsensusu z prezydentem, który opowiada się za liczebnością Sił Zbrojnych RP na poziomie 150
tysięcy. Wspólne przyjęcie, że wielkość ta dotyczy etatu wojennego, mogłoby być racjonalnym zakończeniem dotychczasowego sporu.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
kryzysowej należy wręcz wykorzystać
jako szansę na proporcjonalną poprawę
dotychczasowych założeń jakościowych.
Jednym z najważniejszych warunków
pomyślnego wdrożenia tej strategii jest
zmiana obecnego podejścia do koniecznej
reformy systemu kierowania i dowodzenia
siłami zbrojnymi, w szczególności do
przekształcenia Sztabu Generalnego WP
z obecnego sztabo-dowództwa w organ
planowania strategicznego, to on powinien
przygotowywać racjonalne i optymalne
w długiej perspektywie koncepcje strate-
gii operacyjnej i transformacyjnej dla
decydentów państwowych, następnie nad-
zorować (monitorować) ich wykonanie.
Dopóki jest dowództwem odpowiedzial-
nym za tę realizację, z powodów oczywi-
stych, nie może tego czynić właściwie.
Wnioski
Ostatnie dwudziestolecie państwowości
polskiej jest okresem niezwykle bogatym
w doświadczenia strategiczne w dziedzinie
bezpieczeństwa i obronności. Potrafiliśmy –
choć nie bez trudów i kłopotów – wybić się
na samodzielność strategiczną po okresie
ubezwłasnowolnienia w warunkach człon-
kostwa w Układzie Warszawskim. Zdołaliśmy
pomyślnie osiągnąć najważniejszy cel,
jakim było dołączenie do zachodnich
struktur bezpieczeństwa, i teraz jesteśmy
W ramach programu transformacji sił
zbrojnych trzeba oszczędzać na wielkości,
a w żadnym wypadku nie na jakości wojska.
w trakcie zdobywania odpowiadającej na-
szym interesom i możliwościom pozycji
w NATO i Unii Europejskiej. Uzyskane do
tej pory doświadczenia strategiczne powin-
niśmy wykorzystać w nadchodzących latach
dla zgodnego z interesami bezpieczeństwa
Polski ukierunkowywania przyszłego kształ-
towania się NATO i UE, racjonalizacji
naszego partnerstwa ze Stanami Zjedno-
czonymi oraz transformacji (w tym zwłasz-
cza integracji) narodowego systemu bez-
pieczeństwa. W ramach tego ostatniego
zadania szczególnie ważne jest zapewnienie
jakościowego rozwoju sił zbrojnych w wa-
runkach odczuwalnych skutków kryzysu
budżetowego.  g
15
 Piractwo wyzwaniem
dla bezpieczeństwa
Autorzy podjęli się opisu bardzo aktualnego zjawiska – współczesnego piractwa morskiego, oraz jego
implikacji na gospodarkę światową. Dokonują oceny jego przyczyn, szczególnie w odniesieniu do akwenów
morskich wybrzeży Somalii i południowo-wschodniej Azji. W analizie stanu bezpieczeństwa żeglugi mor-
skiej oceniają podjęte środki zapobiegawcze, zarówno wojskowe, jak i cywilne, zadania związane z ochroną
fizyczną statków, mające na celu ograniczenie procederu piractwa. Efektem podjętego tematu są wnioski
określające możliwe kierunki współpracy społeczności międzynarodowej, by zdecydowanie ograniczyć
dokuczliwe zjawisko współczesnego piractwa.

płk dr
ZDZISŁAW ŚLIWA The article describes a very up-to-date phenomenon of contemporary naval piracy and its
implications on the world economy. Further on, the writers analyze the reasons for piracy,
pełni służbę specifically in Somalia and Southwest Asia, and a current state of naval security versus prevention
w Departamencie
Operacyjnym w Bałtyckiej
measures to reduce piracy, both military and civil ones, such as physical protection of ships. In
Akademii Obrony w Estonii. conclusion, they define possible directions of international cooperation to prevent and restrain
Absolwent, m.in. AON oraz piracy activities.
Centrum Studiów
Strategicznych Uniwersytetu
Obrony Narodowej Armii

Chińskiej. Był m.in. szefem
Oddziału Planowania
Operacyjnego J-5
w DOSZ RP.
ppłk dr
DARIUSZ BRĄŻKIEWICZ
szef Wydziału Organizacji
Studiów Akademii Obrony
Narodowej, wcześniej adiunkt
Instytutu Badań
Strategicznych AON. Doktor
nauk wojskowych
o specjalności
bezpieczeństwo państwa.
Zainteresowania badawcze
koncentruje na zagrożeniach
bezpieczeństwa
współczesnego świata
ze szczególnym
uwzględnieniem czynników
społeczno-politycznych,
militarnych i ekologicznych.
K
oniec XX i początek XXI wieku
przyniosły istotne zmiany w wymia-
rze globalnym bezpieczeństwa.
Zasadnicze wyzwania cywilizacyjne o cha-
rakterze asymetrycznym zajęły miejsce
zagrożeń konwencjonalnych. Dynamika
i mnogość zmian były tak duże, że państwa
koalicji antyterrorystycznej, uwikłane w woj-
ny lądowe w Iraku i Afganistanie, dały się
zaskoczyć, między innymi, narastającej fali
piractwa na początku obecnego wieku,
rodzącej się w cieniu współczesnego terro-
ryzmu. Przy czym piractwo nie jest też już
tym samym, zahaczającym o romantyzm
filmowy, procederem, który był znany przez
wieki. W wielu regionach stał się intratnym
źródłem dochodów, do których dostęp
zapewniają nowoczesne środki i metody
działania wprowadzane przez zdetermino-
wanych i bezwzględnych piratów. Akty
piractwa ostatnich lat są poważnym wyzwa-
niem światowym zważywszy, że około
95 procent międzykontynentalnej wymiany
handlowej odbywa się drogą morską. Aby
zapewnić ciągłość przesyłu towarów i usług
w ramach logistycznego łańcucha dostaw,
po morzach i oceanach pływają tysiące
statków, które są łatwym celem różnych grup
przestępczych trudniących się tym proce-
derem.
W artykule dokonano oceny przyczyn
piractwa w odniesieniu do wybrzeży
Somalii i południowo-wschodniej Azji
oraz obecnego stanu bezpieczeństwa i je-
go implikacji na gospodarkę światową.
Omówiono środki zaradcze, jakie podjęto
w celu ograniczenia przestępczości,
zarówno wojskowe, cywilne, jak i ochro-
nę fizyczną statków. Wskazano możliwe
kierunki współpracy i poszukiwania roz-
wiązań przez społeczność między-
narodową, by kompleksowo ograniczyć
zjawisko piractwa.
Wzrost zagrożenia
W latach 2002–2006 zagrożenie pirac-
twem było zdecydowanie większe w rejonie
cieśniny Malakka niż u wybrzeży Somalii,
a atakowane statki były znacznie mniejsze
i w większości pływały pod tanimi bandera-
mi. Dlatego też media nie interesowały się
specjalnie tymi wydarzeniami. Zauważalne
przesunięcie zagrożenia piractwem w rejon
Somalii nastąpiło na przełomie 2007 i 2008
roku. Pod koniec 2008 roku, po zajęciu
tankowca „Sirius Star”, które się stało bar-
dzo głośne, i otrzymaniu wysokiego okupu,
piraci rozpoczęli atakowanie wielkich stat-
ków handlowych.
Znaczące medialnie było również upro-
wadzenie ukraińskiego statku „Faina”,
pływającego pod banderą Belize, który
przewoził sprzęt wojskowy, w tym około
trzydzieści czołgów T-72. Spowodowało
ono, między innymi, wysłanie w rejon
porwania przez Rosję fregaty. Okręt
uprowadzono w odległości około 250 mil
morskich od wybrzeża Somalii, co świad-

16 Kwartalnik Bellona 2/2010

 Bezpieczeństwo RP
czyło o znacznie większych możliwościach
działania piratów na pełnym morzu.
Narastanie tego procederu spowodowało
generowanie dodatkowych kosztów dla
armatorów, między innymi wzrost ubezpie-
czeń i ewentualne płacenie okupu. Dotknęło
to niemal wszystkich, którzy korzystali z tej
trasy morskiej, głównie armatorów transpor-
tujących ropę z Zatoki Perskiej przez Kanał
Sueski na Morze Śródziemne do Europy.
Nasilenie zjawiska poruszyło światową
opinię i spowodowało międzynarodową in-
terwencję marynarek wojennych państw
Europy i Ameryki Północnej oraz w mniej-
szym stopniu z Azji. Jego skalę (rys. 1) mo-
nitoruje systematycznie Międzynarodowe
Biuro Morskie Międzynarodowej Izby
Handlowej (International Maritime Bureau
International Chamber of Commerce – IMB
ICC). Zdecydowana odpowiedź na proceder Fot. 1. Tankowiec MV „Sirius Star” porwany przez piratów somalijskich 15 listopada
była zgodna z jego oczekiwaniami. 2008 r. i zwolniony 9 stycznia 2009 r. po wpłaceniu okupu
W 2008 roku miało miejsce 111 ataków (http://www.cargolaw.com/images/disaster2008.Sirius.Star1.jpg)
piratów somalijskich na statki handlowe,
z tego 42 porwano i w ramach okupu zwiększyła się do 13 incydentów i przewi-
uzyskano od 150 do 300 milionów dolarów duje się ich dalszy wzrost3.
(USD)1. W 2009 roku liczba aktów pirac- Ataki to duże straty finansowe, rzędu na-
twa morskiego zwiększyła się o 39 procent wet do 16 miliardów USD4. Wpływają one
w stosunku do roku poprzedniego – do także na utrzymanie ceny ropy naftowej, co
406 incydentów, z tego ponad połowa zosta- sugeruje Amerykański Instytut Naftowy
ła dokonana przez piratów somalijskich (American Petroleum Institute – API)5.
(217 incydentów), którzy porwali 47 statków
wraz z 815 członkami załóg. Całkowita Piractwo a terroryzm morski
liczba porwanych w 2009 roku to 1052 oso- W wypadku aktów bezprawia na morzu
by, przy czym ośmiu marynarzy zginęło, należy rozróżnić dwa pojęcia: piractwo
a 68 zostało rannych2, co świadczy o zwięk- i terroryzm morski, co wynika z uregulo-
szonej brutalności piratów. wań prawnych. Prawo międzynarodowe
Zmieniły się również miejsca incydentów definiuje piractwo, wszelkie akty gwałtu
i porwań – przesunęły się z wód litoralnych i bezprawia na morzu oraz odpowiedzial-
ku pełnemu morzu. W 2008 roku większość ność za te czyny, ale faktyczne jego egze-
wydarzeń miała miejsce na wodach Zatoki kwowanie na wodach międzynarodowych
Adeńskiej, w 2009 roku – na wschodnim oraz terytorialnych państw Trzeciego
wybrzeżu i najbliższej części Oceanu Indyj- Świata jest bardzo trudne6. W konwencji
skiego. W 2009 roku zgłoszono 28 incy- genewskiej o morzu pełnym z 29 kwietnia
dentów w Nigerii, z czego 21 statków obra- 1958 roku uściślono pojęcie wolności
bowano, a tylko jeden porwano. Dodatkowo żeglugi i prawo morskie, dotyczące morza
ocenia się, że około 30 ataków nie zostało terytorialnego i strefy przyległej oraz mo-
zgłoszonych. W rejonie cieśniny Malakka rza otwartego. Nałożono obowiązki na
i Indonezji zanotowano 17 incydentów, mniej państwa posiadające wody wewnętrzne
niż w latach poprzednich, co wskazuje na i terytorialne. Z kolei w Konwencji
znaczną poprawę bezpieczeństwa. Jednak na Narodów Zjednoczonych o prawie morza
Morzu Południowochińskim liczba ataków z 10 grudnia 1982 roku, w artykule 101,

1 J. Kraska, B. Wilson: The Co-operative Strategy and The Pirates of the Gulf of Aden. “The RUSI Journal” 2009, volume 154, issue 2, s. 76.
2 http://www.icc-ccs.org/index.php?option=com_content&view=article&id=385:2009-worldwide-piracy-figures-surpass-400&catid=60:news&Itemid=51.
3 http://www.icc-ccs.org/. P. Mukundan: 2009 Worldwide piracy figures surpass 400. 14.01.2010.
4 http://www.cfr.org/publication/18376/. S. Hanson: Combating Maritime Piracy: 7.01.2010.
5 J. Kraska, B. Wilson: The Co-operative Strategy…, s. 75.
6 Por.: K. Wardin: Współczesne piractwo morskie zagrożeniem dla międzynarodowego transportu morskiego. „Zeszyty Naukowe AMW” 2009 nr 3 (178), s. 89–94.

Kwartalnik Bellona 2/2010 17

 Bezpieczeństwo RP
500 445
450
400 370
350 322
300
250
200
150
100
50
0
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Źródło: http://www.icc-ccs.org/. International Chamber of Commerce Commercial Crime Services.
Rys. 1. Liczba ataków pirackich na świecie w latach 2002–2009
określono, że piractwo to każdy bezpraw-
ny akt gwałtu, zatrzymania lub grabieży
prywatnego statku lub samolotu skiero-
wany:
—  na morzu otwartym przeciwko inne-
mu statkowi morskiemu lub powietrznemu,
przeciwko osobom lub mieniu znajdującym
się na pokładzie takiego statku morskiego
lub powietrznego;
—  przeciwko statkowi morskiemu lub po-
wietrznemu, osobom lub mieniu niepodle-
gającym jurysdykcji żadnego państwa7.
Duże znaczenie, jeśli chodzi o regulacje
prawne, ma działalność Międzynarodo-
wej Organizacji Morskiej (International
Maritime Organization – IMO)8. W wyni-
ku prowadzonych przez nią licznych konsul-
tacji międzynarodowych i prac, podczas
konferencji w Rzymie w 1988 roku uchwa-
lono Konwencję w sprawie przeciwdziała-
nia bezprawnym czynom przeciwko bezpie-
czeństwu żeglugi morskiej. Definiuje ona
czyny przeciwko bezpieczeństwu żeglugi
oraz określa sankcje karne za te przestęp-
stwa. Mimo że sprecyzowano w niej możli-
wości działania na wodach międzynarodo-
7 Por.: www.wns.dsw.edu.pl/fileadmin/user_upload/wszechnica/04.pdf. K. Kubiak: Piractwo i terroryzm morski. Nowe wyzwania dla bezpieczeństwa międzynarodowego.
21.01.2010; Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza. DzU 2002 nr 59, poz. 543.
8 http:// www.imo.org.
9 R. Korzeniowski: Terroryzm. Nowe zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego. „Myśl Wojskowa” 2005 nr 1, s. 41.
18
406
293
273 263
239
wych i reakcji na naruszenie bezpieczeństwa
żeglugi, to nie zdefiniowano rodzajów prze-
ciwdziałania tym zabronionym czynom. Co
ważne, przekazanie piratów w ręce władz
najbliższego wybrzeżem państwa nie powo-
duje egzekwowania prawa międzynarodowe-
go, czego przykładem jest Somalia.
W wypadku napaści na statki, gdy osią-
gnięcie zysku nie jest celem nadrzędnym,
mamy do czynienia z aktem terroryzmu na
morzu.
Terrorystów morskich odróżniają od pira-
tów motywy, jakimi kierują się w swoim
postępowaniu. Jednym z ich zasadniczych
celów jest zdobycie zainteresowania mediów
i opinii publicznej, wywarcie presji politycz-
nej czy destabilizacja gospodarki. Działania
tych grup, w przeciwieństwie do piratów,
którzy unikają rozgłosu, nigdy nie są anoni-
mowe. Sprawcy aktów terrorystycznych na
morzu mogą bez ograniczeń wybrać miej-
sce, obiekt i sposób wykonania akcji.
W związku z tym bardzo trudno jest ocenić
obiekty (rejony) szczególnie zagrożone
atakami9. Z punktu widzenia piratów
z kolei, obszary morskie, zwłaszcza wody
Kwartalnik Bellona 2/2010

litoralne, są dogodnym terytorium do dzia-
łania, gdyż dają możliwość większego
zysku i szybkiego się ukrycia. Obszary te
są również korzystne ze względu na biedę
w niektórych krajach afrykańskich i azjatyc-
kich. Dlatego też można ukierunkować
wysiłki w zwalczaniu piractwa na wybrane
regiony i państwa tak, by oddziaływać
wielokierunkowo, nie ograniczać się jedy-
nie do militarnego zwalczania skutków. Przy
poszukiwaniu efektywniejszych sposobów
eliminowania przyczyn należy uwzględniać
następujące uwarunkowania:
—  komunikacja morska to integralny
element gospodarki, obejmuje przesył
ogromnych ilości towarów, jednak szlaki
komunikacji morskiej są słabo strzeżone;
—  zbyt małą uwagę armatorzy przywią-
zują do ochrony statków (koszty);
—  nie ma możliwości kontroli wszystkich
ładunków;
—  status prawny obszarów morskich
stanowi ograniczenie wobec słabości państw
nabrzeżnych (zasada wolności mórz jako
fundament prawa międzynarodowego; peł-
na suwerenność państwa nadbrzeżnego ogra-
niczona jest do jego wód wewnętrznych
i morza terytorialnego);
—  charakter praw i reguł rządzących
światową żeglugą wymaga konsultacji
prawnych, zwłaszcza zaś instytucja bandery
grzecznościowej10.
Według Krzysztofa Kubiaka, zjawisko pi-
ractwa jest najczęściej przypisywane krajom
biednym, zacofanym, targanym wewnętrz-
nymi sprzecznościami i niezdolnym do spra-
wowania kontroli nad własnymi obszarami
morskimi. W efekcie obywatele tych państw,
gdy szukają źródeł dochodu, często są zmu-
szeni do wejścia na drogę przestępstwa, wy-
bierają piractwo i kierują się głównie chęcią
zdobycia łupów i osiągnięcia zysku. Jeśli
zatem połączyć słabość państw i obszary
ataków, widać wyraźnie, że piractwo jest
ograniczone terytorialnie (cieśnina Malakka,
Afryka Zachodnia, wybrzeża Somalii), wy-
stępuje głównie w akwenach przybrzeżnych
tak zwanych państw upadających (failing
states)11, choć daje się zauważyć tendencję
rozszerzania działania na rejony otwarte,
szczególnie w Azji. Można zatem stwier-
dzić, że proceder ten przejmują dobrze zor-
ganizowane i wyposażone organizacje prze-
10 K. Kubiak: Terroryści na morzach i oceanach. „Stosunki Międzynarodowe” 2005 nr 11, s. 10.
11 The Joint Operating Environment (JOE). United States Joint Forces Command, Suffolk 2008, s. 35.
12 K. Kubiak: Terroryści na morzach…, s. 8.
13 S. Hanson: Combating Maritime…
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
stępcze, a ponieważ w ciągu ostatnich dwu-
dziestu lat zanotowano ponad 3500 napadów
na statki morskie, to zjawiska tego nie
można lekceważyć12.
O globalnym znaczeniu problemu przeko-
nały zwłaszcza ostatnie ataki piratów soma-
lijskich, które spowodowały reakcję wielu
państw i skierowanie okrętów wojennych
w rejony zagrożone w celu zwalczania tego
zagrożenia asymetrycznego. Tym samym
zdecydowano o bezpośrednim oddziaływa-
niu na zagrożenia (zwalczając skutki), co jest
tylko rozwiązaniem doraźnym. Jednak,
podobnie jak w Afganistanie i Iraku, w od-
niesieniu do terroryzmu została wskazana
również duża rola podejścia pośredniego,
poprzez poszukiwanie dróg eliminacji lub
ograniczenia przyczyn zjawiska.
Afryka – raj piratów
Zagrożenie piractwem, o różnej skali, to
zjawisko o charakterze globalnym. Obecnie
można wyróżnić cztery strefy, gdzie jego
stopień jest największy:
—  Zatoka Adeńska, w pobliżu Somalii
i południowego wejścia do Morza
Czerwonego;
—  Zatoka Gwinejska, w rejonie Nigerii
i w delcie Nigru;
—  cieśnina Malakka, między Indonezją
i Malezją;
—  wzdłuż subkontynentu indyjskiego,
w szczególności między Indiami a Sri
Lanką13.
W 2009 roku liczba aktów piractwa morskiego zwiększyła się o 39 procent
w stosunku do roku poprzedniego – do 406 incydentów, z tego ponad połowa została
dokonana przez piratów somalijskich (217 incydentów), którzy porwali 47 statków
wraz z 815 członkami załóg. Całkowita liczba porwanych w 2009 roku to 1052
osoby, przy czym ośmiu marynarzy zginęło, a 68 zostało rannych, co świadczy
o zwiększonej brutalności piratów.
Zjawisko piractwa w dwóch pierwszych
strefach jest związane z sytuacją w Afryce,
której rola i znaczenie w świecie w sposób
istotny wzrosły w ostatnich latach. Wynika
to ze zmian w polityce zagranicznej i postę-
pującej stabilizacji regionu, który staje się
powoli przewidywalnym partnerem handlo-
wym. Zmiany wyrażają się, między innymi,
odchodzeniem od ścisłych relacji z państwa-
mi Europy, wynikającymi z kolonialnej
19
 Bezpieczeństwo RP
Fot. 2. Piraci somalijscy na pokładzie porwanego 4 kwietnia 2009 r. francuskiego jachtu
„Tanit”. 9 kwietnia 2009 r. w trakcie uwalniania przez francuskich komandosów zginął
zakładnik – kapitan jachtu
(http://www.time.com/time/photogallery/0,29307,1891049_1868014,00.html)
przeszłości, na rzecz kooperacji ze Stanami
Zjednoczonymi, Chinami, Indiami i innymi
państwami. W wielu krajach – ocenia się, że
dotyczy to połowy państw kontynentu –
powstały zręby demokracji, co wpływa ko-
rzystnie na współpracę z nimi. Duże znacze-
nie mają też nowe odkrycia złóż surowców
naturalnych, co wobec zapotrzebowania
światowego powoduje wzrost atrakcyjności
państw Afryki, jako partnera handlowego.
Na przykład, chińskie inwestycje zagranicz-
ne w Afryce stanowią 7 procent całości
inwestycji zagranicznych i będą wciąż
rosnąć14. Wiąże się to z wielowymiarową
współpracą oraz rozbudową infrastruktury
energetycznej, drogowej, szkolnictwa, służ-
by zdrowia w tym regionie15. Czynniki te
wpłynęły, między innymi, na duże zaanga-
żowanie wielu państw w zwalczanie pirac-
twa u wybrzeży Somalii i Nigerii.
Problem Somalii jest bardzo złożony. Jego
początek łączy się z upadkiem rządu
Mohammeda Siad Barre w 1991 roku.
Rozpoczął się wówczas okres bezprawia,
nastąpił spadek bezpieczeństwa wewnętrz-
nego, Somalia była niezdolna do kontroli
obszarów morskich. Bieda i susze spowodo-
wały ogromną klęskę humanitarną w tym
kraju. Państwo nie jest w stanie poradzić
sobie z 50-procentowym bezrobociem.
Znaczenie ma również czynnik geograficz-
14 The Joint Operating Environment…, s. 29.
15 C. Pumphrey: Global Climate Change: National Security Implications. Strategic Studies Institute, Carlisle, May 2008, s. 285.
16 K. Wardin: Współczesne piractwo morskie…, s. 99.
17 P. Lehr: A western armada is not the way to sink Somalia’s pirates. “The Guardian”, 19 November 2008.
20
ny. Licząca 3025 kilometrów linia brzegowa
to granica trudna do monitorowania.
Jednocześnie wody Zatoki Adeńskiej są
ważnym strategicznie regionem szlaków
morskich, którymi rocznie przepływa około
21 tysięcy statków.
Sytuację w państwie bardzo pogorszyło
tsunami w grudniu 2004 roku, które znisz-
czyło około 2400 łodzi rybackich – szacuje
się, że w ten sposób 70 tysięcy osób zostało
pozbawionych źródeł utrzymania16. W tym
kontekście należy dodać, że upadek państwa
spowodował rozpoczęcie w rejonie Somalii
połowów na ogromną skalę przez trawlery
pochodzące z państw tak odległych jak
Tajwan – czy Francja, Hiszpania, [które]
nielegalnie odławiają w wodach Somalii ry-
by wartości nawet 300 mln USD rocznie17.
Tym samym rybacy somalijscy, dysponują-
cy słabym i przestarzałym sprzętem, zostali
zmuszeni do szukania innych źródeł docho-
du. Początkowo zajmowano zagraniczne
trawlery i przejmowano połowy. Z chwilą
gdy do rybaków przyłączyli się różnego
rodzaju przestępcy, niejako w sposób natu-
ralny, zwrócono się przeciw statkom handlo-
wym. Sytuacja ta sprawia, że piraci są
często uważani za obrońców rybołówstwa,
dlatego rekrutacja do ich grup nie stanowi
większego problemu, a uczestniczenie w tym
procederze jest postrzegane jako mniejsze
zagrożenie niż stawianie czoła codziennej
biedzie.
Piraci somalijscy korzystają z najnow-
szych zdobyczy techniki. Działają ze stat-
ków macierzystych, co pozwala im atakować
na pełnym morzu przy użyciu łodzi motoro-
wych, często na zasadzie sfory wilków, któ-
ra lokalizuje ofiarę i rozpoczyna pościg.
Prowadzą też działania pozorne, które mają
wprowadzić w błąd okręty wojenne i opóź-
nić ich reakcję. W trakcie ataków piraci
używają broni maszynowej oraz granatni-
ków, wykorzystują telefony satelitarne, GPS
oraz inne nowoczesne urządzenia, które są
przemycane z państw sąsiednich, a ich
zdobycie nie stanowi żadnego ograni-
czenia.
Wybrzeże oferuje piratom wiele dogod-
nych schronień, na przykład miasto Eyl,
gdzie bazują oraz przetrzymują porwane
statki. Ocenia się, że władze prowincji
Puntland nie są w stanie wpłynąć na popra-
wę sytuacji, ale najprawdopodobniej też,
Kwartalnik Bellona 2/2010

z obawy przed zemstą oraz wskutek możli-
wych powiązań z organizacjami przestęp-
czymi, nie chcą. Inne ważne bazy piratów
somalijskich to Caluula, Hobyo i Haradheere
oraz region Kismaayo18.
W Zatoce Gwinejskiej piractwo jest
związane z ubóstwem ludzi żyjących w del-
cie Nigru, którzy jednocześnie walczą
z rządem o udział w zyskach z wydobycia
ropy naftowej. W poszukiwaniu źródeł
dochodu i aby oddziaływać pośrednio na
rząd, piraci atakują nie tylko statki, ale
też instalacje wydobywcze ropy naftowej.
Są nastawieni raczej na rabunek niż pory-
wanie dla okupu, przy czym są skłonni do
używania przemocy. Skala zjawiska jest
obecnie relatywnie niewielka, a skutki
raczej ograniczone terytorialnie. Jest to
jednak zjawisko wymagające monitorowa-
nia, gdyż wobec rosnącego zainteresowa-
nia złożami ropy może spowodować ogra-
niczenia w dostawach tego surowca.
Azja – w poszukiwaniu
skutecznych rozwiązań
Cieśniny Malakka i Singapurska stanowią
wąskie gardło morskich szlaków komunika-
cyjnych łączących oceany Indyjski i Spokojny.
Bardzo duże znaczenie dla ciągłości trans-
portu morskiego ma zwłaszcza cieśnina
Malakka, która pod względem ilości trans-
portowanej ropy ustępuje jedynie cieśninie
Ormuz. Oddziela ona Półwysep Malajski od
Sumatry oraz łączy Morze Południowo-
chińskie z Andamańskim, jej długość wy-
nosi ponad 937 kilometrów, szerokość od
15 do 464 kilometrów. Jest to ważny szlak
morski, gdyż przewozi się nim ponad 12 mi-
lionów baryłek ropy dziennie, głównie do
Chin, Japonii i Korei Południowej, ale też do
państw południowego i południowo-wschod-
niego Pacyfiku19. Szacuje się, że rocznie
przez cieśninę przepływa ponad 50 tysięcy
dużych jednostek (dziennie 40–50 tankow-
ców), które dostarczają około 80 procent
ogólnej ilości ropy naftowej do wspomnia-
nych państw20. Tak duży ruch statków to,
oprócz zagrożeń kolizją i katastrofą ekolo-
giczną, również obszar oddziaływania
piratów, którzy kierowani zyskiem koncen-
trują się na rabunkach załóg okrętów han-
dlowych i ładunku.
18 M. Nakamura: Piracy off the Horn of Africa: What is the Most Effective Method of Repression? Naval War College, Newport 2009, s. 5.
19 http://www.gigawat.net.pl/article/articleview/922/1/72. P. Kwiatkiewicz: Cieśniny – naftowe wąskie gardła. „Gigawat Energia” 2001 nr 1.
20 R. Czulda: Nowe wyzwania i zagrożenia na obszarach morskich. „Przegląd Morski” 2009 nr 1, s. 41.
21 http://www.aseansec.org/.
22 https://www.ciaonet.org/wps/stm02/pp33-5.html. S. B. Weeks: Sea Lines of Communication (SLOC) Security and Access. University of California, Institute on
Global Conflict and Cooperation, February 1998.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Ważne znaczenie, ze względu na położe-
nie geostrategiczne, ma również Morze
Południowochińskie, okalające Chiny i Taj-
wan na północy, na wschodzie Filipiny,
Malezję oraz Tajlandię, Kambodżę i Wietnam
na zachodzie. Zapewnia ono ciągłość dostaw
surowców energetycznych do państw tego
regionu z Bliskiego Wschodu oraz Afryki.
Odgrywa też coraz większą rolę jako szlak
żeglugowy, ponieważ rozwój gospodarczy
państw Azji Wschodniej, przede wszystkim
Chin, w dużej mierze zależy właśnie od do-
pływu surowców i eksportu towarów.
Ciągłość transportu morskiego ma tu klu-
czowe znaczenie, a wszelkie potencjalne
zagrożenia są z uwagą monitorowane przez
państwa regionu oraz kraje zainteresowane
sytuacją geopolityczną i ekonomiczną w tej
części świata.
Wzmożona działalność piratów spotka-
ła się ze zdecydowaną odpowiedzią państw
Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-
-Wschodniej (The Association of Southeast
Asian Nations – ASEAN)21, aktywnie
wspieranych przez inne państwa zaintere-
sowane walką z przestępczością. Efektem
był zauważalny spadek liczby ataków
pirackich. Region ten w sposób naturalny
tworzy korytarze transportu morskiego
Zjawisko piractwa jest najczęściej przypisywane
krajom biednym, zacofanym, targanym
wewnętrznymi sprzecznościami i niezdolnym
do sprawowania kontroli nad własnymi
obszarami morskimi.
z cieśniny Malakka poprzez Morze Połud-
niowochińskie do Chin, Korei Południowej
oraz Japonii, którymi są transportowane
surowce strategiczne. Oczywiste wydaje
się zatem, że znaczenie bezpieczeństwa
i dostępu do morskich szlaków komunika-
cyjnych [sea lines of communication –
SLOCs] wzrasta, gdyż są one morskimi
autostradami służącymi handlowi, który
ma decydujące znaczenie dla rosną-
cego dobrobytu nie tylko regionu Azji
Południowo-Wschodniej, ale całego regio-
nu Azji i Pacyfiku22.
21
 Bezpieczeństwo RP
Fot. 3. Hiszpańska fregata SPS „Navarra” (F85) z UE NAVFOR eskortuje (31.12.2009 r.)
statek typu RoRo MV „Alpha Kirawira” z pomocą humanitarną WFP dla Somalii
(http://www.eunavfor.eu/wp-content/uploads/Navarra-y-Alpha-Kirawira-3.jpg)
Konieczność zapewnienia bezpieczeństwa
żeglugi i swobodny przepływ towarów w tym
regionie są zatem bardzo ważne, bowiem
wszelkie zakłócenia mogą mieć konsekwen-
cje o zasięgu globalnym. Tymczasem akwen
Morza Południowochińskiego jest bardzo
niebezpieczny, gdyż duża intensywność
żeglugi stała się obiektem zainteresowania
piratów, którzy widzą w niej relatywnie
łatwe i szybkie źródło dochodów. Są to obec-
nie bardzo dobrze zorganizowane i wyposa-
żone gangi, które poszukują dogodnych
miejsc bazowania do organizowania akcji
przejęcia statków23, a, na przykład, brak
jednoznacznego statusu wysp regionu i spo-
ry terytorialne (wyspy Spratly, Paracelskie,
Nikobarskie) dają możliwość tworzenia baz
pirackich.
Sytuacja w Azji, w rejonie Zatoki Malakka,
jak wspomniano, znacznie się poprawiła
w wyniku kompleksowego i zdecydowane-
go działania państw regionu. Punktem zwrot-
nym w przeciwdziałaniu piractwu stało
się rozpoczęcie w 2004 roku, z udziałem
siedemnastu okrętów wojennych z Indonezji,
Malezji i Singapuru, operacji „MALSINDO”
(Malaysia-Singapore-Indonesia). Prze-
kształciła się ona następnie w operację
„Patrole w Cieśninie Malakka” (The Malacca
Strait Patrols – MSP)24. Przyłączenie się do
tych działań Tajlandii w 2008 roku wzmoc-
niło możliwości oddziaływania i skuteczność
23 http://www.maritime-security.eu. Uprowadzenie chińskiego trawlera przez piratów na Morzu Południowochińskim. „The Maritime Worker” 2007 nr 3 (4), maj–czerwiec.
24 http://www.kln.gov.my/. J. Ho: Cooperative Mechanisms in the Malacca Straits. S. Rajaratnam School of International Studies. 14.05.2009.
25 Por.: Yun Yun Teo: Target Malacca Straits: Maritime Terrorism in Southeast Asia. “Studies in Conflict & Terrorism” 2007, volume 30 , issue 6, s. 541–562.
22
operacji. Obecnie w akcji biorą udział trzy
elementy, które wzajemnie się uzupełniają
i dzięki temu osiągają większą skuteczność.
Są to: patrole morskie (The Malacca Strait
Sea Patrols – MSSP), patrole lotnicze (The
Eyes-in-the-Sky, działają od września 2005
roku) oraz Grupa Wymiany Informacji
Rozpoznawczych (Intelligence Exchange
Group, funkcjonuje od 2006 r.).
Włączenie elementu wymiany informacji
oraz sił powietrznych w znacznym stopniu
skróciło czas reakcji na zagrożenia i zwięk-
szyło efektywność monitoringu sytuacji
w rejonie działania. Z kolei uregulowania
prawne pozwoliły na pościg za piratami
w sytuacji, gdy znaleźli się oni na wodach
terytorialnych innego państwa niż jednostka
prowadząca pościg. Akcja MSP jest wspie-
rana przez inne inicjatywy, na przykład
projekt amerykański Regional Maritime
Security Initiative (RMSI) czy też Five
Power Defense Arrangment (FPDA) z udzia-
łem Malezji, Singapuru, Australii, Nowej
Zelandii i Wielkiej Brytanii25.
Jednolita i oparta na partnerstwie kontro-
la obszaru z pewnością wpłynie, z korzyścią
dla wszystkich państw, na dalsze ograni-
czenie piractwa. Jest to ważne, gdyż po-
gorszenie obecnego stanu bezpieczeństwa
nie służy żadnemu państwu, jeśli weźmie-
my pod uwagę możliwe implikacje dla bez-
pieczeństwa ekonomicznego, politycznego
i wojskowego wszystkich zainteresowanych
stron. Potrzeba stabilizacji i skutecznej
walki z piractwem, której przewodzą kraje
zrzeszone w ASEAN, jednoczy państwa
i wymusza konstruktywne i pokojowe po-
dejście do rozwiązywania problemów.
Siły morskie w walce z piractwem
Społeczność międzynarodowa zwróciła
uwagę na problem zagrożeń związanych
z piractwem przede wszystkim ze względu
na spektakularne ataki na statki handlowe.
Było to widoczne w mediach, zwłaszcza
w odniesieniu do Zatoki Adeńskiej. Dos-
trzeżono także problemy wewnętrzne
Somalii, takie jak głód, słabość rządu oraz
przestępczość związaną z terroryzmem,
w tym piractwo. Efektem było przyję-
cie w 2008 roku kilku rezolucji Rady
Bezpieczeństwa ONZ – nr 1814, 1816, 1838,
1846 i 1851, które były ważne w walce
z piractwem.
Kwartalnik Bellona 2/2010

Zgodnie z rezolucją nr 1816 z 2 czerwca
2008 roku, po raz pierwszy umożliwiono
wpłynięcie okrętom wojennym na wody
terytorialne Somalii w celu zapobiegania
i zwalczania piractwa z użyciem wszystkich
koniecznych środków, także zbrojnych.
Rezolucja nr 1838, przyjęta 7 października
2008 roku, z kolei wezwała zainteresowane
państwa do współpracy z somalijską Fede-
racją Rządu Tymczasowego, która już dwu-
krotnie zwróciła się do Rady Bezpieczeństwa
ONZ z wnioskiem o kontynuowanie patroli
na wodach terytorialnych. Ponadto w rezo-
lucji nr 1851 z 16 grudnia 2008 roku zezwo-
lono państwom działającym według posta-
nowień rezolucji Organizacji Narodów
Zjednoczonych na aktywne powstrzymywa-
nie piratów za pomocą wszelkich dostępnych
środków na terytorium całej Somalii, w tym
również na lądzie. Otworzyło to możliwość
kompleksowego i skuteczniejszego wyko-
rzystania sił USA i Francji stacjonujących
w Dżibuti.
Aby wykonać zapisy rezolucji ONZ, od
23 października do grudnia 2008 roku
w rejonie Zatoki Adeńskiej NATO prowa-
dziło operację „Allied Provider”. W jej ra-
mach siły sojusznicze eskortowały statki
Światowego Programu Żywnościowego
(Word Food Programme – WFP) przewożą-
ce pomoc humanitarną dla ludności Somalii
oraz pełniły funkcję odstraszającą. W ope-
rację były zaangażowane głównie Wielka
Brytania, Włochy i Grecja.
Kolejną operację patrolową – „Allied
Protector” – NATO rozpoczęło 26 marca
2009 roku i trwała ona do sierpnia 2009 ro-
ku. Wzięły w niej udział okręty dziewięciu
krajów (Grecji, Hiszpanii, Holandii, Kanady,
Portugalii, Turcji, USA, Wielkiej Brytanii
i Włoch) w ramach dwóch stałych morskich
zespołów okrętów NATO (Standing NATO
Maritime Group – SNMG): SNMG 1
i SNMG 2. Jednym z celów operacji było
ograniczenie ataków piratów poprzez posze-
rzenie i zwiększenie bezpieczeństwa żeglu-
gi w ramach międzynarodowego szlaku
morskiego (International Recommended
Transit Corridor – IRTC) przez wody Zatoki
Adeńskiej, co się w dużej mierze po-
wiodło.
Po zakończeniu operacji „Allied Protector”,
od 17 sierpnia 2009 roku NATO podjęło
działania antypirackie w ramach operacji
„Ocean Shield”. Podobnie jak poprzednio,
zadania wykonują naprzemiennie dwa
26 Szerzej: http://www.eunavfor.eu/.
27 Polska wyznaczyła dwóch oficerów do dowództwa operacyjnego EUNAVFOR w Northwood. http://www.msz.gov.pl/EUNAVFOR,ATALANTA,29548.html.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
zespoły SNMG w składzie 5–6 okrętów
bojowych (niszczycieli, fregat) i okrę-
tów pomocniczych.
W tym okresie, również dla potrzeb WFP
oraz ochrony innych statków, Unia Europejska
10 listopada 2008 roku podjęła na forum
Rady decyzję w sprawie antypirackiej ope-
racji wojskowej u wybrzeży Somalii pod
kryptonimem „Atalanta” wykonywanej
przez EU NAVFOR (European Union Naval
Force Somalia)26. Rozpoczęła się ona
8 grudnia 2008 roku z planowanym czasem
wygaśnięcia mandatu 12 grudnia 2009 ro-
ku. Jednakże 17 listopada 2009 roku Rada
Unii Europejskiej przedłużyła operację
o kolejny rok, czyli do 12 grudnia 2010
roku. Kwatera główna została utworzona
w Wielkiej Brytanii w Northwood, a siły
morskie wyznaczyły: Belgia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Luksemburg, Niemcy,
Szwecja i Włochy. Ponadto takie państwa,
jak: Norwegia, Cypr, Malta, Irlandia,
Finlandia i Polska27 wydzieliły personel
wojskowy do wsparcia dowództwa. Powołano
też Centrum Bezpieczeństwa Morskiego
(Maritime Security Centre – MSC), które
monitoruje ruch statków na obszarze opera-
cji przez całą dobę. Jednocześnie zachęca
armatorów, aby zgłaszali swoje jednostki,
które będą się znajdowały na obszarze
operacji, i aby pokonywały one trasy w gru-
pach kilku okrętów, co ułatwia eskorto-
wanie.
Wysiłek sił morskich Unii Europejskiej
i NATO w tej części świata był i jest wspie-
rany przez USA (CTF-150, CTF-151),
Chiny, Rosję i inne państwa. CTF-150
(Combined Task Force), podległe Dowództwu
Centralnemu USA (United States Central
Command – USCENTCOM) i bazujące
Fot. 4. Combined Task Force 150 (CTF-150) pełnią funkcję patroli antyterrorystycznych na
Morzu Czerwonym (http://www.navy.mil/view_single.asp?id=13996)
23

Fot. 5. Okręt flagowy CTF-151 USS „Boxer” (LHD-4) u wybrzeży Somalii
(http://www.boxer.navy.mil)
WYJAŚNIENIE NR 1
Pozostałe dowództwa
regionalne USA to:
Dowództwo Sił USA w Europie
(United States European
Command – USEUCOM),
Dowództwo Centralne USA
(United States Central
Command – USCENTCOM),
Dowództwo Sił Północnych
USA (United States
Northern Command –
USNORTHCOM), Dowództwo
Sił Południowych USA
(United States
Southern Command –
USSOUTHCOM), Dowództwo
Sił USA na Pacyfiku (United
States Pacific Command –
USPACCOM).
28 http://www.portalmorski.pl/Komadosi-dziala-i-okrety-Azji-przeciw-piratom-somalijskima11290. G. Gutkowski: Komadosi, działa i okręty Azji przeciw piratom soma-
lijskim. Grudzień 2008.
29 http://www.africom.mil/. AFRICOM Mission statement approved by the Secretary of Defense. Maj 2008.
24
Bezpieczeństwo RP
w Dżibuti, po 11 września 2001 roku pełnią
funkcję patroli antyterrorystycznych zwal-
czających przemyt i handel bronią na
obszarze Morza Czerwonego: od Kanału
Sueskiego do Zatoki Adeńskiej, Morza
Arabskiego i najbliższej części Oceanu
Indyjskiego. CTF-151 z kolei, powstało
w styczniu 2009 roku ze składu 5 Floty USA
specjalnie w celu eliminowania zagrożenia
ze strony piratów somalijskich. W skład
tego zgrupowania wchodzą okręty wojenne
kilku państw, a obszar działania obejmuje
Zatokę Adeńską, Morze Arabskie i najbliż-
szą część Oceanu Indyjskiego na wschód
od Somalii.
W stronę zagrożonego obszaru swoje jed-
nostki oceaniczne skierowała Rosja, między
innymi atomowy krążownik rakietowy „Piotr
Wielki”, niszczyciel rakietowy „Admi-
rał Pantelejew”, fregatę „Nieustraszony”.
Ponadto proponowała utworzenie między-
narodowego trybunału, którty karałby poj-
manych piratów. Chiny z kolei w grudniu
2008 roku wysłały, po raz pierwszy poza
region Azji, zespół okrętów wojennych:
niszczyciele „Haikakou” i „Wuhan” oraz
zaopatrzeniowiec „Weishanhu”28 z dwoma
oddziałami specjalnymi. Tym samym zaak-
centowały swój wkład w akcję antypiracką
i wsparcie w walce z wyzwaniami global-
nymi.
Tak wielokierunkowe i wspólne zaanga-
żowanie państw w stawieniu czoła piractwu
morskiemu stanowi ważny krok w bezpo-
średnim zwalczaniu skutków, jednak nie
może oddziaływać na przyczyny. W efekcie
rozpoczęto równolegle analizę źródeł
problemu, co wymaga kompleksowego
podejścia cywilno-wojskowego, jak też dłuż-
szego czasu i dużych nakładów, by osiągnąć
zakładany stan w przyszłości. Przykład Azji,
gdzie wspólne działanie połączone ze zwal-
czaniem zjawiska na wybrzeżu państw
regionu szybko wpłynęło na poprawę sytu-
acji, stanowi wartą rozważenia koncepcję.
African Command
Przykładem kompleksowego podejścia
do wsparcia kontynentu, w tym państw
objętych piractwem, jest powołanie przez
Stany Zjednoczone regionalnego dowódz-
twa w Afryce – US Africa Command
(AFRICOM), które jest jednym z sześciu zu-
nifikowanych geograficznych dowództw
w ramach struktury dowodzenia Depar-
tamentu Obrony USA. (1) Jego zadanie to
we współdziałaniu z innymi agencjami rzą-
dowymi USA oraz partnerami międzynaro-
dowymi podtrzymywać zaangażowanie
w sprawy bezpieczeństwa poprzez: progra-
my współpracy wojskowej [military-to-mili-
tary], przedsięwzięcia sponsorowane przez
wojsko oraz inne operacje wojskowe zgod-
nie z wytycznymi, i promować stabilne i bez-
pieczne środowisko w Afryce celem wparcia
polityki zagranicznej USA29.
Tak sformułowana misja wynika z ana-
lizy relacji pomiędzy bezpieczeństwem,
rozwojem, dyplomacją a rozwojem Afryki
i warunkuje zintegrowaną strukturę do-
wództwa obejmującą przedstawicieli Depar-
tamentu Stanu, Agencji ds. Rozwoju
Międzynarodowego (US Agency for
International Development – USAID) oraz
innych organizacji rządowych w Afryce. Jest
również przewidywane aktywne włączenie
w działania krajów partnerskich oraz orga-
nizacji humanitarnych niosących pomoc na
obszarze odpowiedzialności.
Kroki takie wskazują na bardzo poważne
traktowanie problemów bezpieczeństwa
w Afryce, zwłaszcza że operacje w Iraku
i Afganistanie pokazały jednoznacznie, że
wyłącznie wojskowe podejście nie pozwala
na rozwiązywanie współczesnych konflik-
tów. Działania wyprzedzające i podjęcie
współpracy ze wszystkimi aktorami sceny
Kwartalnik Bellona 2/2010

politycznej, ekonomicznej i wojskowej są
więc celowe i perspektywiczne. Wynika to
również z charakteru dowództwa, które kon-
centruje się bardziej na zapobieganiu
konfliktom niż prowadzeniu operacji
wojskowych. Jest to jednocześnie wyraz
przekonania, że aby rozwiązać problem
piractwa, istnieje potrzeba budowy rządów
państw afrykańskich zdolnych kontrolować
sytuację, początkowo przy wsparciu z ze-
wnątrz, następnie w pełni samodzielnie.
Ważnym elementem AFRICOM są
Międzynarodowe Połączone Siły Zadaniowe
Róg Afryki (Combined Joint Task Force –
Horn of Africa – CJTF-HOA), o składzie ko-
alicyjnym i interagencyjnym. Ich zadaniem
jest przeciwdziałanie terroryzmowi, poprzez
tak zwane podejście pośrednie30, w celu
wzmocnienia państw partnerskich i bezpie-
czeństwa regionalnego, tak aby zapewnić
długoterminową stabilizację i zapobiegać
konfliktom. Drogą do tego jest wspieranie
współpracy regionalnej w dziedzinie bezpie-
czeństwa, wzmocnienie zdolności państw
partnerskich oraz stworzenie warunków do
rozwoju systemu władzy.
CJTF-HOA powstały w 2002 roku
w Camp Lejeune. Obecnie ich kwatera głów-
na mieści się w Camp Lemonier w Dżibuti
(Półwysep Somalijski). Z chwilą gdy
AFRICOM osiągnęło gotowość, operacja
przeszła pod jego dowództwo. Siły zadanio-
we działają w ramach współpracy wojsko-
wej typu military-to-military – wzmacniają
kluczowe zdolności państw, ale też budują
szkoły, szpitale oraz prowadzą projekty po-
mocy medycznej i weterynaryjnej. Połączony
obszar odpowiedzialności obejmuje Sudan,
Etiopię, Erytreę, Dżibuti, Somalię, Kenię
i Seszele, ale też Ugandę, Tanzanię, Mauritius
oraz Komory. Zakłada się, że państwa regio-
nu, takie jak Somalia, będą w dłuższej per-
spektywie zdolne zadbać o własne bezpie-
czeństwo wewnętrzne i obszarów morskich,
a dzięki stabilizacji gospodarki pozbawią
piratów dopływu ludzi, baz, zabezpieczenia
logistycznego i bezpiecznego schronienia,
co jest zasadniczym problem w walce
z nimi.
Kolejny program związany z bezpieczeń-
stwem to Africa Partnership Station (APS).
Zakłada on współpracę USA z partnerami
z innych państw i organizacji z USA, Afryki,
Europy i Ameryki Południowej w celu
poprawy sytuacji bezpieczeństwa na akwe-
nach morskich wokół Afryki. Założenia
30 http://www.hoa.africom.mil/AboutCJTF-HOA.asp.
31 M. Kłopot: Ryzyko w morskich przewozach kontenerowych – problem bezpieczeństwa. „Logistyka” 2008 nr 2, s. 32.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
programu osiąga się dzięki szkoleniu sił
zbrojnych, straży przybrzeżnej oraz marines
i systematycznemu podnoszeniu ich umie-
jętności w walce z piractwem. Odbywa się
to w ramach wizyt okrętów wojennych,
samolotów, rozbudowy infrastruktury oraz
wspólnych ćwiczeń, kursów i szkoleń
specjalistycznych, jak również spotkań
z mieszkańcami państw nabrzeżnych.
Zasadnicze znaczenie ma rozwijanie zdol-
ności państw w zwalczaniu piractwa, prze-
stępczości, nielegalnych połowów, handlu
ludźmi i narkotykami oraz promowanie
współpracy między państwami i wspólne
zwalczanie zagrożeń.
Pierwszy etap programu APS obejmował:
Senegal, Togo, Ghanę, Wyspy Świętego
Tomasza i Książęcą, Gabon i Gwineę
Równikową, by następnie przesunąć się
w kierunku wschodniej i południowej Afryki.
Jeśli weźmiemy pod uwagę zagrożenie,
jakie stanowi obecnie piractwo w tym
rejonie świata, intensywność żeglugi oraz
zwiększające się wydobycie ropy naftowej,
jest to inicjatywa pożądana i celowa, która
sprzyja wzmocnieniu bezpieczeństwa całe-
go regionu i jego rozwojowi ekonomicz-
nemu. Jednocześnie AFRICOM bezpośred-
nio wspiera aktywne zwalczanie piractwa,
jakie podejmują siły zadaniowe na morzu.
Fizyczna ochrona statków
Status prawny statków handlowych nie
przewiduje możliwości posiadania na ich
pokładzie broni palnej do obrony własnej.
Jednocześnie armatorzy, kapitanowie stat-
ków oraz załogi zdają sobie sprawę, że jeśli
złamią to prawo, w wypadku incydentu
z piratami i użycia broni stają się celami dla
atakujących i zwiększają ryzyko utraty
życia. Dlatego marynarze flot handlowych
stosują dozwolone środki obrony, takie jak:
polewanie atakujących piratów wodą z okrę-
towych hydrantów, montowanie na burtach WYJAŚNIENIE NR 2
i relingach drutu kolczastego oraz broni Broń nieletalna – broń
nieletalnych. (2) Ponadto na pokładach niezabijająca, w tym, między
innymi, urządzenia służące
statków pojawili się członkowie firm ochro- odstraszeniu piratów poprzez
niarskich wynajmowanych przez armatora, generowanie uciążliwych fal
często są to byli żołnierze. W efekcie nara- dźwiękowych, drażniących
stania zagrożeń, zwłaszcza ochrona fizycz- fal cieplnych (mikrofale).
na statków i obiektów portowych nabrała
większego znaczenia, choć jest to wciąż
lekceważony aspekt bezpieczeństwa że-
glugi morskiej31.
Przykładem broni nieletalnej jest, urządze-
nie akustyczne generujące fale dźwiękowe
25
 Bezpieczeństwo RP
Fot. 6. System LRAD zamontowany na okręcie (US Navy)
o natężeniu pozwalającym na skuteczną
reakcję w sytuacji zagrożenia LRAD (Long
Range Acuostic Device). Fala akustyczna
może mieć natężenie do 151 decybeli (dB)
w bezpośredniej bliskości, a 105 dB w odle-
głości 300 metrów i jest skutecznym
narzędziem przeciw przestępcom. System
stwarza możliwość przekazu komend głoso-
wych na odległość do 500–700 metrów
(w zależności od warunków pogodowych)
oraz sygnałów odstraszających, ostrzegaw-
czych i obezwładniających na odległość do
tysiąca metrów. Skuteczność LRAD została
udowodniona w trakcie obrony statku
„Seabourn Spirit” przed piratami somalij-
skimi. Jego ochrona, składająca się z byłych
żołnierzy Gurkha, nie posiadała broni, ale
skutecznie wykorzystała nieletalne środki
obrony32. Urządzenia tego typu są powszech-
nie montowane na wielu statkach komercyj-
nych od 2003 roku i są jednym z najlepiej
dopracowanych i sprawdzonych praktycznie
rodzajów broni nowej generacji. Wykorzystuje
się je również do ochrony baz US Navy, na
przykład w Bahrajnie.
Inny rodzaj broni to nowoczesna broń
mikrofalowa ADS (Active Denial System),
która wywołuje uczucie parzenia i w ten spo-
sób zmusza piratów do wycofania się z rejo-
nu obiektu, przy czym nie wywołuje stałych
fizycznych obrażeń ciała, gdyż mikrofale
przenikają przez ubranie i powodują
szybkie nagrzanie skóry. W efekcie, osoba
32 http://www.washingtonpost.com/. J. Pain: Ship Blasted Pirates with Sonic Weapon. The Associated Press, Washington Post, 7 November 2005.
26
poddana ich działaniu odczuwa gorąco i pa-
rzenie, co wywołuje panikę i zmusza do
wycofania. Zasada działania polega na emi-
sji wiązki mikrofal o częstotliwości 94 GHz
i długości 3 milimetrów o zasięgu około
500 metrów.
Środków możliwych do zastosowania jest
bardzo dużo. Decyzja o wyborze wymaga
szczegółowej analizy uwzględniającej moż-
liwości ich wykorzystania w kontekście
bezpieczeństwa, skutków, efektywności
systemów oraz braku oddziaływania na funk-
cjonowanie ochranianych obiektów. Z pew-
nością jednak czynnik finansowy stanowi
istotne ograniczenie i często skłania do podej-
mowania ryzyka, mimo że wiele firm nafto-
wych wydaje więcej pieniędzy na ochronę
rafinerii niż supertankowców, choć te są
bardziej podatne na ataki piratów morskich.
Wnioski
Globalne znaczenie Afryki ciagle wzra-
sta, jednak w wypadku bezpieczeństwa
wiele państw kontynentu korzysta z pomo-
cy międzynarodowej. Z pewnością proble-
mem, z którym nie są w stanie sobie pora-
dzić w najbliższym czasie, jest piractwo,
gdyż nie są one na tyle silne, by ich
rządy samodzielnie zadbały o bezpieczeń-
stwo wewnętrzne, a tym bardziej wód przy-
brzeżnych. Wsparcie państw rozwiniętych
w walce z zagrożeniami jest zatem potrzeb-
ne, aby budować demokrację i potencjał
wewnętrzny zdolny do wytworzenia środo-
wiska bezpieczeństwa sprzyjającego wzro-
stowi ekonomicznemu i stabilizacji politycz-
nej. Takie wsparcie ma w założeniu udzie-
lić, na przykład, AFRICOM, ale też państwa
i organizacje międzynarodowe poprzez
inwestycje w infrastrukturę, szkolnictwo,
edukację i pomoc w tworzeniu struktur
państwowych. Działania na tym polu podej-
mują Unia Europejska, Organizacja Traktatu
Północnoatlantyckiego, Chiny, Indie oraz
inne państwa i choć nie jest to pomoc
bezinteresowna, to w obecnej sytuacji nie-
zbędna. Jest jedynym rozwiązaniem, które
może się przyczynić do stabilizacji i roz-
woju kontynentu.
Duże znaczenie ma również postrzeganie
bezpieczeństwa na kontynencie, które
wymusza zweryfikowanie tradycyjnego po-
dejścia i implementowania nowych rozwią-
zań. Aby osiągnąć zakładany stan końcowy,
jest konieczne coś więcej niż obecność
wojskowa – wymaga to relatywnej przewa-
Kwartalnik Bellona 2/2010

gi działań organizacji pozarządowych, pry-
watnych przedsiębiorców, jak też społeczno-
ści akademickiej33. Aby osiągnąć zakłada-
ny cel: bezpieczeństwo i rozwój Afryki, są
potrzebne wspólne działania oraz zaangażo-
wanie organizacji będących w stanie skutecz-
nie koordynować i inspirować celowe inicja-
tywy i wysiłki. Konieczne są też odpowied-
nie fundusze do zwalczania biedy, chorób,
głodu, analfabetyzmu i podołania innym wy-
zwaniom przed jakimi stoi Afryka, a które
wpływają na stan państw i kontynentu.
W opinii ekspertów zasadniczym proble-
mem w walce z piractwem jest fakt, że wspól-
ne wysiłki muszą wyjść poza efekt odstrasza-
nia i zwrócić się ku źródłom piractwa znaj-
dującym się na lądzie34. Dlatego też przy-
kładem zweryfikowania tradycyjnego podej-
ścia i implementowania nowych rozwiązań
jest AFRICOM, którego struktura oraz
charakter prowadzonych operacji wskazują,
że bezpieczeństwo na kontynencie jest po-
strzegane w sposób innowacyjny. Dowództwo
staje się istotnym elementem wsparcia
rządów państw afrykańskich, które próbują
zaspokajać potrzeby obywateli, a same nie
są w stanie sprostać problemom samodziel-
nie i chętnie przyjmują pomoc w postaci mi-
sji doradczych i programów pomocowych.
Dowództwo posiada odpowiednie środki
do zapewnienia takiej pomocy oraz komór-
ki organizacyjne będące w stanie sprawnie
ją dostarczyć. Ważnym elementem jest też
rosnący autorytet AFRICOM, który przekła-
da się bezpośrednio na współpracę z organi-
zacjami pozarządowymi, humanitarnymi
i regionalnymi.
Utworzenie AFRICOM jest próbą niwe-
lowania luki między wymaganiami wojsko-
wymi (szkolenie wojskowe i policyjne, wy-
posażenie i uzbrojenie, relacje z władzami
lokalnymi) a operacjami o charakterze cy-
wilnym na kontynencie. Ma to duże znacze-
nie, gdyż oczekiwania wobec państw Afryki
w sposób istotny wzrastają wraz z pojawia-
jącymi się nowymi wyzwaniami, zwłaszcza
że zdolności do reagowania na zagrożenia
stają się podstawowym problemem w wal-
ce, na przykład, z zagrożeniami nietradycyj-
nymi i terroryzmem35.
Z pewnością ważną kwestią do uregulowa-
nia jest też rozwiązanie problemu nielegal-
nych połowów u wybrzeży Somalii. Dzięki
33 T. Lopez: US. Africa Command Faces Challenges, Says Army Analyst. “U.S. Army News”, 17 October 2008.
34 http://www.isis-europe.org/pdf/2009_artrel_332_esr46-eu-nato-counterpiracy.pdf. E. Strickmann: EU and NATO Efforts to Counter Piracy off Somalia: A Drop in the Ocean?
International Security Information Service, Brussels, October 2009, s. 4.
35 S. G. Wuestner: Building Partner Capacity/Security Force Assistance: A New Structural Paradigm. Strategic Studies Institute, Carlisle, February 2009, s. 30.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Fot. 7. Dzięki międzynarodowym akcjom antypirackim zatrzymano wzrost liczby porwań
statków (fot. US Navy)
temu część ludzi mogłaby ponownie wrócić
do rybołówstwa i spadłaby liczba chętnych do
przystąpienia do grup piratów, zostałyby ogra-
niczone możliwości tworzenia baz logistycz-
nych przez piratów. Z pewnością korzystnie
wpłynęłoby to na gospodarkę państwa. Ważny
element oddziaływania to również śledzenie
i ograniczenie przepływów gotówki związa-
nej z procederem piractwa.
Bezpieczeństwo cieśnin morskich w Azji
to sfera wspólnego działania państw ASEAN,
ale też USA i państw Azji Wschodniej, gdyż
sytuacja w cieśninach ma bezpośredni zwią-
zek z sytuacją na Morzu Południowochińskim.
Wszelkie naruszenia stabilizacji wpływają
na ciągłość dostaw morskimi szlakami
komunikacyjnymi. Współpraca państw w ra-
mach ASEAN w sferze bezpieczeństwa
cieśnin to istotny element budowania zaufa-
nia i świadomości wzajemnej zależności
w pokojowym rozwoju gospodarczym,
również poprzez zachęcanie do współpracy
państw spoza regionu. Wsparcie jest udzie-
lane chętnie, gdyż utrudnienia w dostawach
surowców, zwłaszcza o znaczeniu strategicz-
nym dla gospodarki (ropa naftowa), mogą
wpływać na funkcjonowanie gospodarki
Chin, Korei Południowej i Japonii. Ich za-
łamanie może spowodować kryzys gospo-
darczy o zasięgu ogólnoświatowym. Rejonem
tym, ze względu na jego strategiczne zna-
czenie, są też zainteresowane Indie oraz
Stany Zjednoczone.
27
 Bezpieczeństwo RP
Ataki pirackie w cieśninie Malakka
Lipiec 2004: Powołanie
patroli w cieśninie Malakka
38 (the Malacca Strait Patrols)
Wrzesień 2005: Powołanie
patroli lotniczych
(the ,,Eyes-in-the-Sky”)
28
12 11
7
2003 2004 2005 2006 2007
Źródło: http://www.kln.gov.my/klicc/downloads/panel4a.ppt#256,l. J. Ho: Cooperative Mechanisms in the Malacca Straits, 14 May 2009.
Rys. 2. Spadek liczby aktów piractwa jako efekt powołania MSP
Współpraca i determinacja przyniosły wy-
mierne efekty w ograniczeniu piractwa i znacz-
nym zwiększeniu bezpieczeństwa żeglugi
w ostatnich latach. Jest to przykład efektyw-
nego współdziałania państw w kompleksowym
niwelowaniu zagrożeń asymetrycznych, które
pośrednio lub bezpośrednio uderzają w intere-
sy zainteresowanych krajów.
Należy zauważyć, że Afryka i Azja cha-
rakteryzują się różnym podejściem do roz-
wiązywania problemu walki z piractwem, co
wpływa na odmienne skutki.
Tak więc, kompleksowe i wspólne działa-
nie państw ASEAN, wsparte przez inne
kraje zainteresowane niezakłóconym prze-
pływem towarów i usług, w połączeniu z na-
kładami finansowymi, już obecnie ma
pozytywne skutki. W rejonie Zatoki
Adeńskiej przykład państw ASEAN może
powielić Egipt, który wezwał ostatnio kraje
basenu Morza Czerwonego (Arabia
Saudyjska, Egipt, Erytrea, Izrael, Jemen,
Jordania i Sudan) do powołania podobnych
sił morskich. Niestety, inicjatywa ta nie
spotkała się na razie z większym odzewem,
jest jednak rozważana, co dobrze rokuje na
przyszłość.
Wszystkie międzynarodowe akcje antypi-
rackie podejmowane w duchu rezolucji ONZ,
głównie w rejonie Somalii w ciągu ostatnich
miesięcy, przyniosły sukcesy – wienia czoła źródłom piractwa to proces
zatrzymano wzrost liczby porwań statków
(por. rys. 2). Jest zatem oczywiste, że brak
28
Liczba incydentów
4
2008
jedności i zdecydowania w zaangażowaniu
sił morskich w wymienianych państwach
spowodowałby narastanie piractwa i rosnące
straty armatorów oraz w gospodarce
poszkodowanych krajów. Na podstawie
analizy wysiłku państw i organizacji kierują-
cych okręty wojenne na akweny wodne
wokół Somalii można wyciągnąć jednak
wnioski, że o ile poprawiło się bezpieczeń-
stwo morskie, szczególnie w Zatoce Adeńskiej,
o tyle społeczność międzynarodowa nie chce
bezpośrednio interweniować militarnie na
terytorium Somalii, aby zlikwidować bazy
pirackie na wybrzeżu, co wynika z uwarun-
kowań politycznych i prawnych.
Wydaje się też, że brakuje pełnej koordy-
nacji działań w ramach operacji misji podej-
mowanych przez marynarkę wojenną
(EU NAVFOR, US CTF-151, NATO),
której zadania i rejony działania częściowo
się powielają. Ponadto nie widać zdecydo-
wanych kroków zmierzających do budowy
podstaw prawnych, które przyczynią się do
zwalczania piractwa. Problemem jest także
brak jednolitej postawy armatorów w kwe-
stii płacenia okupu za porwane statki, co
zachęca piratów do dalszych porwań.
Generalnie, o ile odpowiedź wojskowa
została udzielona bardzo szybko i okazała
się skuteczna, o tyle wymiar cywilny sta-
długotrwały, choć doskonale rozumiany
i stopniowo wdrażany.  g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Współczesne i przyszłe
zagrożenia
terroryzmem lotniczym
Akt terrorystycznego wykorzystania samolotów rejsowych 11 września 2001 roku jest znamiennym
znakiem współczesnych zagrożeń bezpieczeństwa. Prawdopodobieństwo ponownego wykorzystania
powietrznych środków transportu do celów terrorystycznych jest bardzo duże. Aby skutecznie przeciwdziałać
przyszłym aktom tego typu, należy przeprowadzić analizę istniejących zagrożeń. Autor podejmuje to wyzwanie
i stara się zaznajomić czytelnika z potencjalnymi zagrożeniami terrorystycznymi z wykorzystaniem istniejących
środków transportu powietrznego.

mjr dr
KONRAD DOBIJA
asystent na Wydziale
Zarządzania i Dowodzenia
Akademii Obrony Narodowej.
Absolwent Wyższej Szkoły
The terrorist use of passenger aircraft on September 11, 2001 is a sign of contemporary threats
to security. Terrorists may still be using air transport to carry out similar actions; in order to
effectively counteract future attacks, an analysis of existing threats should be conducted. The
writer meets this challenge and makes an attempt to familiarize the readers with issues in the area
of potential terrorist threats with the use of existing air transport.

Oficerskiej Wojsk Obrony
Przeciwlotniczej, studiów
magisterskich
i Podyplomowych Studiów
Operacyjno-Taktycznych
w AON. Uczestnik
kursów z dziedziny użycia sił
zbrojnych oraz bezpieczeń-
stwa narodowego i międzyna-
rodowego, między innymi,
Programu wyższych studiów
nad bezpieczeństwem
Europejskiego Centrum
Bezpieczeństwa
im. George’a Marshalla,
Kursu użycia sił NATO
w przeciwdziałaniu
terroryzmowi Szkoły NATO.
Specjalizuje się
w problematyce obrony
przeciwlotniczej, zwalczania
terroryzmu i bezpieczeństwa
powietrznego.
O
lbrzymi rozwój komercyjnego trans-
portu lotniczego, zapoczątkowany
w latach dwudziestych ubiegłego
wieku, oraz powszechny dostęp do coraz
nowszych i doskonalszych konstrukcji lot-
niczych powodują, że statki powietrzne
stają się również pożądanym narzędziem
w rękach ugrupowań terrorystycznych. (1)
Tragiczne wydarzenia w Stanach Zjedno-
czonych Ameryki w 2001 roku1, udarem-
niona próba zamachu w 2006 roku
w Londynie2 czy ostatni, nieudany zamach
terrorystyczny w grudniu 2009 roku nad
Detroit3 unaoczniają nową taktykę terro-
ryzmu, w której samoloty są nie tylko
obiektami ataku, ale również narzędziem
do przeprowadzania zniszczeń na niespo-
tykaną dotychczas skalę. Coraz częściej
zarysowuje się także możliwość przeprowa-
dzenia ataków terrorystycznych z wykorzy-
staniem małogabarytowych konstrukcji
lotniczych, w tym lekkich i bardzo lekkich
samolotów pasażerskich i transportowych,
mikrolotów lub też bezzałogowych statków
powietrznych.
Statki powietrzne są i nadal będą jednymi
z najbardziej atrakcyjnych narzędzi ataków
terrorystycznych. Wpływa na to, między
innymi, powszechny dostęp do portów
lotniczych i aeroklubów, a także możliwość
dokonywania nieograniczonych zakupów
elementów i gotowych konstrukcji latają-
cych. Statki powietrzne pozwalają przepro-
wadzać uderzenia w odległych rejonach
świata. Wykorzystywane w zamachach
powodują olbrzymie zniszczenia i masowe
ofiary ludzkie, umożliwiają terrorystom
uzyskanie rozgłosu o wymiarze międzyna-
rodowym.
Formy terroryzmu lotniczego
Nowe formy ataków terrorystycznych
z wykorzystaniem statków powietrznych
spowodowały, że obszar pojęcia terroryzm
lotniczy w ciągu ostatnich lat znacznie się
rozszerzył. Obecnie terminu tego używa
się nie tylko w odniesieniu do bezprawnego
zawładnięcia samolotów pasażerskich i prze-
stępstw popełnianych na ich pokładach, ale
i uderzeń przeprowadzanych za ich pomocą

1 W atakach na Światowe Centrum Handlu (World Trade Center) i siedzibę Departamentu Obrony USA (Pentagon) zginęło 2752 osób, w tym ponad 300 funkcjonariuszy służb
miejskich straży pożarnej i policji uczestniczących w akcji ratunkowej.
2 11 sierpnia 2006 roku brytyjskie służby wywiadowcze udaremniły działania kilkudziesięcioosobowej grupy terrorystów, którzy planowali porwać aż siedem samolotów lecących

z lotniska Heathrow. Jak ustalono, miały one uderzyć w obiekty publiczne znajdujące się w jednych z największych miast Stanów Zjednoczonych.
3 23 grudnia 2009 roku nigeryjski zamachowiec powiązany z Al-Kaidą próbował zdetonować ładunek wybuchowy w samolocie Northwest Airlines. Samolot podchodził do

lądowania na lotnisku w Detroit, na jego pokładzie znajdowało się 278 pasażerów i 11 członków załogi. Moment detonacji nie był przypadkowy, szczątki spadającej maszyny
miały spowodować kolejne ofiary na ziemi.

Kwartalnik Bellona 2/2010 29


WYJAŚNIENIE NR 1
Międzynarodowa Rada
Portów Lotniczych
(Airports Counsil
International – ACI)
poinformowała, że w 2006
roku na świecie przewieziono
4,4 mld pasażerów,
natomiast w 2009 roku
liczba pasażerów transportu
lotniczego wyniosła 3,4 mld.
WYJAŚNIENIE NR 2
Zgodnie z ustawą Prawo
lotnicze w skład lotnictwa
cywilnego wchodzą wszystkie
rodzaje lotnictwa, z wyjątkiem
lotnictwa państwowego.
Podstawowy podział lotnictwa
cywilnego obejmuje:
lotnictwo komunikacyjne
i lotnictwo ogólne, które
ze względu na kryterium
przeznaczenia ulega
dalszym podziałom na:
lotnictwo: pasażerskie,
towarowe, sportowe,
gospodarczo-usługowe
i dyspozycyjne.
4 http://ceo.cxo.pl/news/140624.html. S. Augustyniak: Prognozy lotnicze w górę.
5 htttp://logistyka.wnp.pl.
30
Bezpieczeństwo RP
na obiekty naziemne. Terroryzm lotniczy to
również ataki wykonywane z wykorzysta-
niem przenośnych zestawów przeciwlotni-
czych oraz ataki na infrastrukturę lotniczą
związaną z bezpieczeństwem lotów. Ta
różnorodność form terroryzmu lotniczego
sprawiła, iż zaistniała potrzeba prognozno-
wania, jakie narzędzia mogą być użyte
w przyszłych zamachach. Trudności w an-
tycypacji tego typu zdarzeń są spowodowa-
ne przez wiele czynników, przede wszyst-
kim przez znaczny obszar działań ugrupo-
wań terrorystycznych, które wykorzystują
konstrukcje lotnicze, oraz ich dążenie do
tego, aby każdy kolejny atak był inny od
poprzedniego.
Jeśli założymy, że statki powietrzne
mogą być wykorzystane do najgroźniejszej
ze znanych form terroryzmu lotniczego –
uderzeń na obiekty lub ludność przebywa-
jącą na ziemi – to w ich ocenie należy
uwzględnić wiele kryteriów. Jednym z nich
jest możliwość bezprawnego zawładnięcia
lub legalnego wejścia w posiadanie statku
powietrznego, która wyraża się w: dostęp-
ności i liczbie eksploatowanych egzempla-
rzy, poziomie zabezpieczeń lotniskowych
oraz wewnętrznych samolotów. W wypadku
tego kryterium uwzględnia się również moż-
liwość zakupu, wynajęcia lub samodzielnej
budowy statku powietrznego. Niezwykle
istotna jest także analiza historyczna dotych-
czasowych ataków terrorystycznych, w któ-
rych wykorzystano konstrukcje latające.
Przypuszcza się, że udany zamach może
motywować terrorystów do jego powtórze-
nia z użyciem dobrze już znanych (prze-
testowanych) narzędzi.
W ocenie konstrukcji lotniczych duże
znaczenie odgrywa ich zdolność dotarcia
w rejon potencjalnych obiektów ataku.
Rozpatruje się tu głównie parametry manew-
rowe, w tym osiągane prędkości i wysokość
lotu statków. O wiele mniejsze znaczenie
ma maksymalna odległość lotu. Zakłada się
bowiem, że maszyny mogą startować z róż-
nych miejsc, w tym również z tych, które
znajdują się w pobliżu obiektu ataku terro-
rystycznego.
Inne kryterium to zdolności transporto-
we, zarówno osób, jak i ładunków. W gru-
pie ładunków umieszczanych na pokładach
statków powietrznych, zawładniętych
przez terrorystów, mogą się znajdować
środki konwencjonalne (materiały wybu-
chowe i zapalające) lub niekonwencjonal-
ne (substancje chemiczne, biologiczne,
promieniotwórcze). Ładunki konwencjo-
nalne mogą być wówczas stosowane w ce-
lu wywołania eksplozji i wyzwolenia do-
datkowej energii w momencie zderzenia
statku powietrznego z obiektem naziem-
nym. Inaczej, podczas użycia ładunków
niekonwencjonalnych samoloty będą plat-
formami powietrznymi do ich zrzucania
lub rozpylania. O wartości konstrukcji
lotniczych do przewozu pasażerów będzie
decydować liczba osób zabieranych na
pokład. Pasażerowie statków powietrznych
i członkowie załóg będą rozpatrywani
jako potencjalni zakładnicy, których
unicestwienie będzie potęgować efekt me-
dialny ataku terrorystycznego.
Przedstawione kryteria nie wyczerpują
całej gamy rozważanych problemów. Nie
uwzględniają, między innymi, zdolności
finansowych organizacji terrorystycznych
w pozyskaniu danego typu statków czy też
sytuacji, które mogą je prowokować do prze-
prowadzenia ataków z powietrza. Stanowią
jednak pewną bazę wyjściową do oceny stat-
ków powietrznych jako potencjalnych narzę-
dzi w rękach terrorystów. Ocenie ekspertów
najczęściej są poddawane następujące statki
powietrzne: samoloty pasażerskie i trans-
portowe, samoloty małogabarytowe (lek-
kie i bardzo lekkie), mikroloty, bezzało-
gowe statki powietrzne oraz śmigłowce
i sterowce. Grupę tę z reguły zawęża się
do statków powietrznych, które wchodzą
w skład lotnictwa cywilnego. (2) Wynika to
ze znacznych ograniczeń dostępu osób
postronnych, w tym również potencjalnych
zamachowców, do państwowych i militar-
nych statków powietrznych.
Narzędzia potencjalnych
zamachów
Samoloty pasażerskie należą do najbar-
dziej rozpowszechnionych konstrukcji lotni-
czych na świecie. Obecnie liczba maszyn,
zarejestrowanych w liniach lotniczych (750
regularnych przewoźników), wynosi około
13 300 sztuk4. Według szacunkowych da-
nych Międzynarodowej Rady Lotnisk
(Airport International Committee – AIC),
przewiduje się, że w 2026 roku liczba ta się
podwoi, podobnie jak liczba podróżnych,
która ma przekroczyć 9 miliardów5.
Przedstawione wielkości nie obejmują prze-
Kwartalnik Bellona 2/2010

woźników prywatnych i ich statków po-
wietrznych.
Powszechność transportu powietrznego
i wzrastająca liczba usługodawców lotni-
czych generuje ciągle duże zagrożenie moż-
liwościami zaistnienia zamachów terrory-
stycznych. Użycie samolotów liniowych do
tych celów jest motywowane możliwą do
uzyskania dużą liczbą ofiar, zarówno po stro-
nie pasażerów, jak i osób na ziemi. O skali
zagrożenia mogą świadczyć zdolności prze-
wozowe takich samolotów, jak: Boening 747
czy Airbus A380, które zabierają na pokład
odpowiednio 366 osób i 853 osoby.
Jednocześnie proponowane i wdrażane
rozwiązania, dotyczące poprawy bezpie-
czeństwa transportu powietrznego (zarówno
w obrębie samolotów, jak i portów lotni-
czych), są na różnym poziomie. Jest to
spowodowane niejednolitymi zagrożeniami
terrorystycznymi w poszczególnych regio-
nach świata oraz dysproporcjami w środkach
finansowych przeznaczanych na zapewnie-
nie bezpieczeństwa podróżnych. Nie można
zatem wykluczyć sytuacji, w której porwa-
ny samolot będzie wykonywał lot, na przy-
kład, z jednego z najuboższych państw afry-
kańskich o słabym systemie zabezpieczeń
lotniskowych, i którego bezprawne zawład-
nięcie nastąpi dopiero nad kontynentem
europejskim lub amerykańskim.
Ostatnie doświadczenia z przeprowadzo-
nych i udaremnionych zamachów na samo-
loty pasażerskie wskazują, że terroryści
poszukują nowych sposobów przemycania
ładunków wybuchowych na ich pokład. Ma
to również miejsce w portach lotniczych
o wysokich standardach bezpieczeństwa.
W sytuacjach takich terroryści posługują się
nowoczesnymi materiałami, dotychczas
niewykorzystywanymi w atakach, które po-
zwalają im na swobodne ominięcie syste-
mów kontroli. Podczas udaremnionych
zamachów w Wielkiej Brytanii w 2006 ro-
ku usiłowano zastosować płynne substancje
chemiczne, przemycone w bagażach pod-
ręcznych, które dopiero na pokładach samo-
lotów miano połączyć w mieszanki wybu-
chowe. W konsekwencji wprowadzono ogra-
niczenia, które dotyczyły wnoszenia przez
podróżnych substancji płynnych na pokłady
samolotów. W grudniowym zamachu
w 2009 roku nad Detroit jednemu z pasaże-
rów udało się wnieść zaszyty w ubraniu
ładunek pentrytu. Jego detonacja miała być
6 K. Nowicka: Bezpieczeństwo po słowacku. „Dziennik Polski”, 8.02.2010.
7 Global Market Forecast. 2007, s. 74.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
przeprowadzona za pomocą strzykawki ze
środkiem zapalającym. Zamach jednak się
nie udał, gdyż materiał wybuchowy zamiast
eksplodować zapalił się i zamachowiec
został obezwładniony przez lecących z nim
pasażerów.
Innym przykładem, który świadczy
o ograniczonej szczelności portów lotni-
czych, była akcja słowackich służb bez-
pieczeństwa, która, niestety, wymknęła się
spod kontroli. W styczniu 2010 roku, w ra-
mach ćwiczeń antyterrorystycznych, do
bagażu jednego z pasażerów samolotu lecą-
cego do Dublina podrzucono 90 gramów
heksogenu. Skanery lotniskowe i specjalnie
szkolone psy nie wykryły go i materiał
wybuchowy bez przeszkód odleciał do
Dublina6.
Według Głównego Reprezentanta Lotnictwa Prywatnego na Świecie (Aircraft
Owners and Pilots Association – AOPA), liczba małogabarytowych prywatnych statków
powietrznych wynosi ponad 400 tysięcy sztuk.
Przedstawione cechy samolotów pasażer-
skich oraz ciągłe próby bezprawnego
zawładnięcia nimi pozwalają wnioskować,
że prawdopodobieństwo ich wykorzystania
w przyszłych zamachach terrorystycznych
jest bardzo duże. Nie można również wyklu-
czyć scenariuszy, w których porwane samo-
loty będą środkiem do przeprowadzenia
uderzeń na wyselekcjonowane obiekty
naziemne.
Kolejną grupą potencjalnych narzędzi
terrorystycznych są samoloty transporto-
we. Obecnie transport powietrzny znajduje
się w okresie intensywnego rozwoju, a świa-
towe linie lotnicze cargo odnotowują nie-
spotykany wzrost przewozu towarów. Na
przykład, w 2006 roku drogą lotniczą prze-
transportowano aż 150 miliardów ton różne-
go rodzaju ładunków7. Wykorzystanie sa-
molotów transportowych na tak masową
skalę pozwala zadać pytanie: dlaczego
dotychczas nie użyto ich w celach terrory-
stycznych?
Znikome zainteresowanie terrorystów
tego typu statkami powietrznymi należy
tłumaczyć znacznymi ograniczeniami w do-
stępie do nich. Wynika to, między innymi,
z braku możliwości wmieszania się zama-
chowców w tłum podróżnych. Ponadto
systemy kontroli wewnętrznej portów lotni-
czych i terminali cargo nie odbiegają od
31
 Bezpieczeństwo RP
Fot. 1. Uszkodzony wysokościowiec Bank of America w Tampie w wyniku uderzenia
Cessny 172 (http://www.sptimes.com/2002/01/06/photos/tb-plane.jpg.)
standardów systemów kontroli w ruchu pa-
sażerskim. Dodatkowym zabezpieczeniem
transportu powietrznego jest szczegółowy
nadzór przesyłek cargo. Są one poddawane,
między innymi, naziemnej próbie, w której
odwzorowuje się warunki lotu samolotu na
dużych wysokościach. Ma to na celu wykry-
cie ładunków wybuchowych wyposażonych
w ciśnieniowe mechanizmy inicjujące.
Kolejnym czynnikiem, który deprymuje
terrorystów do wykorzystania maszyn trans-
portowych, może być mniejsza liczba po-
tencjalnych ofiar zamachu, ograniczona
wyłącznie do załóg.
Przedstawione dane nie wykluczają jed-
nak możliwych dążeń ugrupowań terrory-
stycznych do zawładnięcia samolotami trans-
portowymi. Terrorystów może motywować
szczególnie efekt zaskoczenia, związany ze
sposobem wykorzystania samolotów trans-
portowych. Maszyny te mogą być użyte
w misjach samobójczych i jako platformy do
przewozu i zrzutu ładunków na obiekty na-
ziemne. Wielkość zabieranego ładunku
w tego typu konstrukcjach może zatem od-
grywać kluczową rolę, która będzie decydo-
wać o sile destrukcyjnej i możliwości obez-
władnienia potencjalnych celów. Należy
także pamiętać, że zdolność przemieszcza-
nia się statków transportowych na znaczne
odległości, podobnie jak samolotów pasa-
żerskich, jest bardzo duża. Większość
konstrukcji tego typu porusza się z dużymi
8 http://www.ulc.pl/. Rejestr cywilnych statków powietrznych w 2007 roku.
9 M. Pieniek: Bezpieczne niebo. „Przegląd Sił Zbrojnych” 2007 nr 3, s. 85.
32
prędkościami, co umożliwia pokonywanie
odległości międzykontynentalnych. Z tych
względów należy rozpatrywać je jako ku-
szącą alternatywę dla ugrupowań terrory-
stycznych.
Dużą grupę statków powietrznych, które
dotychczas bardzo rzadko były rozpatrywa-
ne jako narzędzia terroryzmu lotniczego,
stanowią samoloty małogabarytowe lekkie
(o masie startowej nie większej niż 5700 kg)
i bardzo lekkie (o masie startowej nie więk-
szej niż 750 kg). Największą liczbą tego
typu maszyn dysponuje lotnictwo ogólne,
utożsamiane z lotnictwem prywatnym.
Znaczne zasoby posiadają również aero-
kluby, które, na przykład, w Polsce w 2007
roku użytkowały aż 393 samoloty8.
Nie mniejszy potencjał jest zgromadzony
w lotnictwie gospodarczo-usługowym, wy-
korzystującym małogabarytowe samoloty
do prac agrolotniczych, fotogrametrii czy
komercyjnych lotów widokowych. Obser-
wowany w ostatnich latach dynamiczny
wzrost odbiorców samolotów małogabary-
towych jest spowodowany obniżeniem ceny
ich sprzedaży i rosnącą zamożnością społe-
czeństwa. W większości są to maszyny
klasy turystycznej, popularnie zwane awio-
netkami.
O możliwości wykorzystania samolotów
małogabarytowych w zamachach terrory-
stycznych świadczy wiele dotychczasowych
przypadków ich bezprawnego użycia.
5 stycznia 2002 roku w Tampie na Florydzie
uczeń szkoły latania porwał niewielki samo-
lot typu Cessna, uderzył nim w wieżowiec
i uszkodził konstrukcję budowli (fot. 1). Rok
później obywatel Niemiec porwał dwumiej-
scowy motoszybowiec z niewielkiego lotni-
ska Babenhausen pod Frankfurtem nad
Menem. W czasie lotu wśród wieżowców
w centrum miasta zagroził, że roztrzaska się
o gmach Europejskiego Banku Centralnego.
Konsekwencją tego zdarzenia było wstrzy-
manie ruchu lotniczego na ponad dwie
godziny na frankfurckim lotnisku oraz ewa-
kuacja tysiąca osób z okolicznych wieżow-
ców. Ostatecznie po dwóch godzinach nego-
cjacji porywacz zgodził się wylądować9.
27 lutego 2004 roku prywatna Cessna omył-
kowo naruszyła strefę zakazu lotów wyzna-
czoną nad Waszyngtonem, co poskutko-
wało pospieszną ewakuacją administracji
rządowej USA i poderwaniem pary samolo-
tów przechwytujących. F-16, stacjonujące
Kwartalnik Bellona 2/2010

w oddalonej zaledwie o 50 kilometrów
bazie Andrews, zdołały przechwycić ma-
szynę dopiero, gdy wychodziła ze strefy
zakazu lotów. Zdarzenie to po raz kolejny
obnażyło niedomagania systemu obrony
powietrznej (North American Aerospace
Defense Command – USA NORAD) – tym
razem wobec konstrukcji małogabaryto-
wych.
Przedstawione fakty użycia małogabary-
towych samolotów klasy turystycznej (spor-
towej), jak dotąd, miały wymiar incydental-
ny i dotyczyły głównie osób niezrównowa-
żonych psychicznie, które chciały zwrócić
na siebie uwagę. Nie można jednak wyklu-
czać, że sytuacje te stały się także przedmio-
tem analiz ugrupowań terrorystycznych.
Przypuszcza się, że powodem pomijania
tego typu środków w zamachach są ich nie-
wielkie gabaryty i małe prędkości lotu. Nie
pozwalają one na to, aby uzyskać duże znisz-
czenia, a tylko takie mogą w pełni satysfak-
cjonować terrorystów.
Z drugiej strony, samoloty małogabaryto-
we mają zdolność pokonywania znacznych
przestrzeni na bardzo małych wysokościach.
Przelot taki pozwala im uniknąć wykrycia
przez naziemne systemy radiolokacyjne
i przedostać się w pobliże celu naziemnego.
Przykładem wykorzystania tej cechy było lą-
dowanie 28 maja 1987 roku Matthiasa
Rusta na moście Vasilevski Spusk w pobli-
żu Placu Czerwonego w Moskwie. Ten dzie-
więtnastoletni, niedoświadczony pilot posłu-
żył się wypożyczoną Cessną 172. Leciał na
bardzo małych wysokościach i przedostał się
niezauważony przez jeden z najgęstszych
systemów obrony powietrznej Związku
Radzieckiego.
Inną, równie groźną zaletą małogabaryto-
wych statków powietrznych jest ich zdolność
do startów i lądowań na lotniskach o różnej
nawierzchni, a także na krótkich odcinkach
drogowych (fot. 2). Cecha ta może być wy-
korzystana, aby uzyskać efekt zaskoczenia
w planowanym zamachu terrorystycznym.
Szczególnie groźne w rękach terrorystów
mogą być samoloty biolotnicze, które mają
zdolność opryskiwania i zamgławiania.
Dzięki specjalnie zamontowanym zbiorni-
kom i instalacji rozpylającej mogą się stać
idealnym narzędziem do rozprzestrzenienia
na znacznej powierzchni toksycznych środ-
ków chemicznych lub biologicznych. Coraz
większego znaczenia nabierają również
samoloty dyspozycyjne, które oferują prze-
wozy indywidualne. Wśród nich na istotną
uwagę zasługują konstrukcje tak zwanej
klasy business jet (private jet). Są to niewiel-
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Fot. 2. Cessna skradziona 7 kwietnia 2009 r. z Ontario (Kanada), którą porywacz wylądo-
wał na drodze w pobliżu Ellsinore w USA (http://www.huffingtonpost.com/2009/04/07/
adam-dylan-leon-man-who-s_n_184126.html)
kie samoloty o napędzie odrzutowym,
które zabierają na pokład od 5 do 7 pasaże-
rów i dwóch członków załogi. Przemieszczają
się one na odległość porównywalną z odle-
głością rejsowych samolotów pasażerskich
i z podobną prędkością. Cecha ta, przy
powszechnym dostępie do czarterów samo-
lotów biznesowych, może stanowić kolejny
sposób przeprowadzenia zamachów terrory-
stycznych. Przewiduje się, że samoloty
te mogą być bezprawnie przejęte pod pretek-
stem wykonania lotów dyspozycyjnych,
następnie użyte do błyskawicznych ataków
na dużych odległościach.
W tle wymienionych konstrukcji lotni-
czych, które były lub mogą być użyte do ata-
ków na obiekty naziemne, można wyróżnić
bezzałogowe aparaty latające (Unmanned
Aerial Vehicle – UAV) i modele sterowane
radiowo (Remote Control Aircrafts – RCA).
Są to samodzielnie napędzane statki po-
wietrzne, niezdolne do przenoszenia
operatora, które mogą się poruszać autono-
micznie po zaplanowanej trasie lotu lub być
zdalnie sterowane przez jednego lub wielu
operatorów. Umożliwiają przenoszenie ła-
dunków bojowych, sprzętu obserwacyjnego
lub radiowego.
Możliwość zastosowania UAV w zama-
chach zaczęła być szczególnie zauważalna
po 2006 roku, kiedy to terroryści arabscy
z ugrupowania Hezbollah użyli trzech bez-
załogowych aparatów latających Ababil
przeciwko ludności izraelskiej (aparaty te
miały zdalny zasięg ok. 240 km i ładunki
wybuchowe o wadze 40 kg). W arsenale
Hezbollahu znalazły się także bezzałogowe
33

WYJAŚNIENIE NR 3
Międzynarodowy reżim
technologii rakietowych
– porozumienie pomiędzy
34 państwami ustanowione
w 1987 roku dotyczące
zakazu rozpowszechniania
technologii bezzałogowego
kierowania lotem statków
powietrznych i rakiet
skrzydlatych.
10 http://www.armscontrol.ru/VAV/misard1htm.Terrorists Develop Unmanned Aerial Vehicles.
11 J. Adamski: Nowe technologie w służbie terrorystów. Warszawa 2007, s. 49.
12 http://www.ulc.gov.
13 Zgodnie z raportem ULC, w Polsce w 2007 roku był zarejestrowany tylko jeden sterowiec Piast typu Cameron AS105, będący własnością prywatną. W tym samym czasie
właścicielami śmigłowców było osiem osób prywatnych.
34
Bezpieczeństwo RP
aparaty rozpoznawcze Mirsad-1, które od
2004 roku wykonują misje obserwacyjne
i naruszają przestrzeń powietrzną Izraela10.
Fundamentaliści arabscy nie wykluczają, że
środki te mogą być również wyposażone
w ładunki chemiczne lub radioaktywne
i służyć im do przeprowadzenia uderzeń na
duże skupiska ludności oraz obiekty prze-
mysłowe.
Przeszkodą w pozyskaniu tego typu stat-
ków powietrznych są nadal wysokie koszty
zakupu oraz ich ograniczona dostępność na
rynku. Skomplikowana konstrukcja i stoso-
wane materiały wykluczają ich produkcję
chałupniczą, a sprzedaż podlega restrykcjom
międzynarodowym, zgodnie z przepisami
Międzynarodowego reżimu technologii ra-
kietowych (Missile Technology Control
Regime – MTCR). (3) Jedynym sposobem,
aby wejść w posiadanie tych maszyn, jest ich
pozyskanie od tak zwanego państwa spon-
sorującego, które zapewni również szkole-
nie personelu (w wypadku Hezbollahu
państwem takim jest Iran)11. Dlatego też
należy przypuszczać, że mniej zamożni
i niewspierani przez rządy państw terroryści
będą się skłaniać raczej ku samolotom ste-
rowanym radiowo.
Modele te mogą być wykonane w warun-
kach domowych lub w pracowniach mode-
larskich. Ich wygląd nie zwraca szczególnej
uwagi, a skuteczna powierzchnia odbicia
wynosi około dziesiątych metra kwadrato-
wego, co powoduje, że są one praktycznie
niewykrywalne przez naziemne systemy
radiolokacyjne. Sterowanie modelami za
pomocą urządzeń radiowych jest stosunko-
wo łatwe do opanowania. Ich użycie w dzia-
łalności terrorystycznej może utrudniać
tylko konieczność pozostawania operatora
w polu widzenia łącza radiowego. Statki
te, wyposażone w ładunki zapalające lub
wybuchowe, mogą być wykorzystane jako
pociski latające inicjujące dalsze zniszcze-
nia. Celami ich ataków mogą się stać zakła-
dy produkujące materiały niebezpieczne,
petrochemie, miejsca składowania materia-
łów wybuchowych i chemicznych, elektrow-
nie, ujęcia wody itp.
Postęp technologiczny w dziedzinie
nowoczesnych i jednocześnie tanich kon-
strukcji lotniczych spowodował, iż kolejną
grupą statków powietrznych, którą należało-
by rozpatrywać jako narzędzia przyszłych
zamachów terrorystycznych, są mikroloty.
Są to zarówno stałopłaty o nieruchomych
powierzchniach nośnych, jak i przemienno-
płaty oraz miękopłaty. Wśród nich możemy
wyróżnić: samoloty ultralekkie, motolot-
nie, wiatrakowce, motoszybowce i para-
lotnie z napędem. O ich powszechności
świadczy, między innymi, liczba zarejestro-
wanych egzemplarzy w Polsce, która według
spisu Urzędu Lotnictwa Cywilnego 1 stycz-
nia 2007 roku wynosiła 31 samolotów ultra-
lekkich i aż 368 motolotni12.
Rozpatrywane mikroloty cechują się zbli-
żonymi charakterystykami lotnymi. Są to
przeważnie jednomiejscowe, rzadziej dwu-
miejscowe, konstrukcje o ograniczonych
możliwościach transportowych. Poruszają się
w przedziale prędkości – od najszybszych
330 km/h do najwolniejszych 70 km/h –
i osiągają pułap od 300 do 6000 metrów
n.p.m. Pozwala im to wykonywać loty kon-
turowe na bardzo małych wysokościach i po-
zostawać niezauważonym dla naziemnych
systemów radiolokacyjnych. Niewielkie
gabaryty statków umożliwiają ich transport
nawet samochodami osobowymi. Użytkow-
nikami mikrolotów mogą zostać zarówno
konstruktorzy domowi, jaki i osoby, które na-
były je na wolnym rynku, ponieważ konstruk-
cje te nie podlegają limitom i kontrolom
sprzedaży. Podobnie jak w wypadku bezza-
łogowych aparatów latających i modeli
sterowanych radiowo, celami ataków mikro-
lotów mogą się stać obiekty naziemne oto-
czone strefami bezpieczeństwa, systemami
ochrony i monitoringu, w których pobliże
trudno się przedostać drogą lądową. Jedno-
cześnie ze względu na ograniczoną zdolność
transportu ładunków zakłada się, że mogą
one być wykorzystywane głównie do precy-
zyjnych uderzeń na newralgiczne (krytycz-
ne) elementy obiektów, gdyż tylko w ten spo-
sób będzie możliwe ich obezwładnienie.
Ostatnią z rozpatrywanych grup potencjal-
nych, terrorystycznych narzędzi powietrz-
nych są śmigłowce i sterowce. Niewielka
liczba tych konstrukcji, która się znajduje
w rękach użytkowników prywatnych i ko-
mercyjnych13 oraz wysokie koszty ich
zakupu i eksploatacji, pozwalają zakwalifi-
kować je do wspólnej grupy statków po-
wietrznych, których użycie w zamachach
Kwartalnik Bellona 2/2010

wydaje się być mało prawdopodobne.
Wejście w posiadanie śmigłowca czy sterow-
ca zawsze będzie wzbudzało zainteresowa-
nie nie tylko ludności cywilnej, ale również
różnego rodzaju służb porządkowych. I choć,
z jednej strony, sytuacja ta może się wyda-
wać korzystna dla medialności ataków, z dru-
giej – będzie poważną przeszkodą przy ich
planowaniu. Zamachy terrorystyczne, aby
były skuteczne, muszą się cechować skryto-
ścią działania.
Prognoza zagrożeń
terroryzmem lotniczym
Dokonana ocena pozwala wyłonić trzy
grupy statków powietrznych, które powinny
być uwzględnione w prognozie zagrożeń
terrorystycznych (rys.). Grupę pierwszą
reprezentują konstrukcje o dużych gabary-
tach: samoloty pasażerskie i transportowe.
Ich użycie w zamachach terrorystycznych
może powodować największe straty, zarów-
no materialne, jak i ludzkie. Konstrukcje
te dotychczas były wykorzystywane w za-
machach terrorystycznych i nadal istnieje
duże prawdopodobieństwo możliwości ich
powtórnego użycia.
Kolejną grupę stanowią małogabarytowe
samoloty lekkie i bardzo lekkie, mikroloty
oraz bezzałogowe aparaty latające i modele
sterowane radiowo. Statki te znajdują się
w okresie gwałtownego rozwoju i jednocze-
śnie olbrzymiego zainteresowania ugrupowań
terrorystycznych. Ich wykorzystanie, szcze-
gólnie dzięki ekspansji technik teleinforma-
tycznych, upowszechnieniu się urządzeń
awioniki lotniczej oraz materiałów kompozy-
towych, staje się coraz bardziej powszechne.
Ostatnia grupa to śmigłowce i sterowce.
Dotychczas nie były one użyte w zamachach
terrorystycznych i jest mało prawdopodob-
ne, aby nastąpiło to w przyszłości. Istotnym
czynnikiem, który dyskwalifikuje je jako
potencjalne narzędzia terrorystyczne, jest
przede wszystkim niewielka liczba egzem-
plarzy znajdująca się w zasobach cywilnych,
a tym samym trudność ich pozyskania.
Uwagę też trzeba zwrócić na relację po-
między narzędziami zamachu powietrznego
i sposobami ich wykorzystania. Przewiduje
się, że ataki konwencjonalne przy użyciu
ładunków wybuchowych, w tym również
paliw, które w wyniku zderzenia statku po-
wietrznego z obiektem ataku eksplodują
i staną się źródłem dodatkowej energii
kinetycznej, będą domeną dużych konstruk-
cji lotniczych, przede wszystkim samolotów
pasażerskich i transportowych. Zastosowanie
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
ZAGROŻENIE
Samoloty
pasażerskie
Wysokie
Samoloty
transportowe
Małogabarytowe
samoloty lekkie
i bardzo lekkie
Mikroloty
Bezzałogowe
aparaty latające
i modele sterowane
radiowo
Śmigłowce
Niskie
Sterowce
WSPÓŁCZESNIE W PRZYSZŁOŚCI
Rys. Prognoza użycia cywilnych statków
powietrznych w zamachach terrorystycznych
środków niekonwencjonalnych (chemicz-
nych, biologicznych i rozszczepialnych)
będzie charakterystyczne dla konstrukcji
małogabarytowych i ultralekkich, mających
zdolności do ich zrzucania lub rozpylania.
Jednocześnie zakłada się, że wśród ładun-
ków niekonwencjonalnych główne zastoso-
wanie mogą znaleźć związki chemiczne
podwójnego przeznaczenia (double use
chemical agents). W odróżnieniu od toksycz-
nych środków bojowych, broni biologicznej
i związków promieniotwórczych, wejście
w ich posiadanie jest stosunkowo łatwe,
gdyż wykorzystuje się je powszechnie
w przemyśle.
Przedstawione oceny pozwalają również
wnioskować, że w przyszłości należy się
liczyć z większą trudnością przewidywania
działań ugrupowań terrorystycznych na
skutek różnorodności środków latających
oraz broni niekonwencjonalnej, które mogą
się znaleźć w ich arsenałach. Wraz z upo-
wszechnieniem nowoczesnych technologii
będziemy coraz bardziej narażeni na możli-
wość ich złego wykorzystania przez kreato-
rów terroryzmu, którzy stale poszukują
nowych sposobów wykonywania zamachów
i zyskania rozgłosu. g
35
 Nie – dla terroryzmu
i broni masowego rażenia
Wraz z nastaniem XXI wieku, system bezpieczeństwa Unii Europejskiej oraz zadania państw członkowskich
wynikające ze strategii obronnych wymagają sprostania nowym wyzwaniom. Jednym z nich jest podjęcie
walki z ciężko rozpoznawalnym, jednocześnie nieprzewidywalnym przeciwnikiem współczesnych czasów,
jakim jest terroryzm. W swoich działaniach wykorzystuje on wszelkie możliwie dostępne środki walki.
Jednocześnie środki masowego rażenia, jakimi dysponują armie świata, a także pozostająca często poza
kontrolą ich produkcja, mogą stać się łatwo dostępne dla grup terrorystycznych. Niedopuszczenie do tego
to kolejne ważne wyzwanie. Sprostanie im obu jest warunkiem niezbędnym zapewnienia wspólnego
bezpieczeństwa.

ppłk dr
LESZEK ELAK
adiunkt w Zakładzie Operacji
Pokojowych i Reagowania
Kryzysowego Wydziału
Zarządzania i Dowodzenia
Akademii Obrony Narodowej,
doktor nauk wojskowych.
In the 21st century, the European Union security system and the tasks of member states
stemming from defense strategies require meeting new challenges. One of them is fighting off an
unpredictable and difficult to recognize enemy – terrorism. At present, terrorists use all accessible
warfare means, which makes terrorism one of the greatest challenges. At the same time, weapons
of mass destruction remain at the disposal of many armies in the world and their mass production
often gets out of control, which could make WMD easily accessible to terrorist groups. Both
challenges must be dealt with in order to ensure common security in the EU.

dr
ANNA ANTCZAK
adiunkt w Instytucie Badań
Strategicznych Akademii
Obrony Narodowej.
Absolwentka Uniwersytetu
Warszawskiego – kierunek
stosunki międzynarodowe
i filologia angielska; doktor
w zakresie nauk o polityce.
T
erroryzm oraz proliferacja broni ma-
sowego rażenia (BMR) stanowią naj-
poważniejsze zagrożenia XXI wieku.
Warto się zatem zastanowić, czy Europa jest
właściwie przygotowana do stawienia czoła
tym wyzwaniom. Nasilająca się w ostatnich
latach działalność zorganizowanych grup
przestępczych, wpływająca negatywnie na
bezpieczeństwo, jest obiektem szczegól-
nego zainteresowania organów powołanych
do ochrony bezpieczeństwa ludności oraz
utrzymywania bezpieczeństwa i porządku
publicznego. Po 11 września 2001 roku
terroryzm jest postrzegany jako sytuacja no-
wa, która wymaga podjęcia nadzwyczajnych
i zdecydowanych działań organizacyjnych
oraz legislacyjnych w dziedzinie bezpieczeń-
stwa, realizowanych wspólnie ze struktura-
mi sił zbrojnych.
Współczesny terroryzm, ściśle uwarun-
kowany cywilizacją XX i XXI wieku, to
synonim zbrodni, która dotyka ludzi zwią-
zanych z aparatem władzy, jak też niemają-
cych z polityką nic wspólnego1. Mianem
terrorystów określa się tych, którzy w imię
swoich (według nich jedynie słusznych)
celów i motywów uciekają się do zbrodni,
przy czym nie baczą na liczbę ofiar czy też
skalę zniszczeń, jakie powodują swoimi czy-
nami. Można się spotkać ze stwierdzeniem,
że terroryzm jest tylko metodą prowadzenia
walki stosowaną przez słabych. Jest trak-
towany jako przykład walki podejmowanej
w warunkach wyraźnej asymetrii sił między
stronami konfliktu. Terroryzm zatem to
organizowanie zamachów na członków
rządu, ludzi związanych z władzą, przeciw-
ników politycznych, osoby innej wiary, a tak-
że rasy, obcokrajowców lub przypadkowych
przechodniów, to także porwania w celu
zdobycia władzy, wywołania atmosfery
strachu, zamętu, chaosu, wyrażenia prote-
stu, zyskania korzyści dla jakichś grup lub
osób albo nawet bez przyczyny.
Terroryści często wykorzystują media,
dzięki którym oddziałują na umysły ludzi
i pokazują, najczęściej na żywo, drastyczne
relacje ze scen brutalności i przemocy. Gdy
dochodzi do zamachu terrorystycznego,
dziennikarze, którzy relacjonują zaistniałe
wydarzenie, mimowolnie współuczestniczą
w realizowaniu planu terrorystów. Elementy
terroru (zamachy) to środki w prowadzonej
wojnie psychologicznej.
Każdy zamach terrorystyczny wywołuje
określone skutki. Mają one charakter natych-
miastowy – na przykład ofiary w ludziach
(zabici i ranni), a także długofalowy – psy-
chologiczny, wyrażający się w strachu
społeczeństwa przed kolejnymi zamachami.

1 W. Kopaliński: Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku. Warszawa 1999, s. 423.

36 Kwartalnik Bellona 2/2010


To sprawia, iż atak terrorystyczny dotyka
zwykle wielu sfer życia publicznego: mate-
rialnej, ekonomicznej, prawnej, psycholo-
gicznej, społecznej i organizacyjnej.
Formy terroryzmu
Na podstawie analizy literatury przed-
miotu2 można wyodrębnić wiele rodzajów
terroryzmu.
—  Ekoterroryzm – działania w imię po-
pulistycznych haseł ratowania Ziemi przed
obecnością na jej powierzchni obiektów
i urządzeń, które mogą zagrozić środowisku
naturalnemu.
—  Terroryzm informatyczny (zwany
coraz częściej cyberterroryzmem) – wszel-
kie formy terroryzmu związane z informa-
tyką. Polega głównie na włamywaniu się
do komputerowych baz danych, wprowa-
dzaniu do programów komputerowych
zakłóceń i wirusów w celu wywołania
chaosu i dezinformacji. Ta forma staje się
z dnia na dzień bardziej powszechna ze
względu na niskie koszty, możliwość
łatwego działania ponad granicami państw,
trudności z identyfikacją zagrożenia oraz
wykryciem cyberataku.
—  Bioterroryzm – wykorzystanie broni
biologicznej do przeprowadzania ataków
terrorystycznych. Wyjątkowo niebezpieczna
i coraz bardziej popularna forma ze wzglę-
du na stosunkowo niskie koszty, dostępność
technologii i skuteczność działania.
—  Pseudopartyzantka – pod hasłami
narodowowyzwoleńczymi organizacje
współdziałają z grupami przestępczymi lub
są ich „ramieniem zbrojnym”, zajmują się,
między innymi, handlem narkotykami,
„żywym towarem” i prostytucją.
—  Partyzantka miejska – działania
w tak zwanych betonowych dżunglach,
jakimi są miasta powyżej jednego miliona
mieszkańców, w których władza utraciła
kontrolę i jest bezradna. Grupy przestępcze
zagrażają lotniskom międzynarodowym,
centrom finansowym, handlowym i przemy-
słowym.
—  Terroryzm mgławicowy – nowa for-
ma terroryzmu – organizacje terrorystyczne
tworzą niewielkie, ale aktywne grupy,
o fanatycznym nastawieniu, organizowane,
na przykład, w celu wykonania określonego
zadania.
2 Por. m.in.: A. Bógdał-Brzezińska, M. Gawrycki: Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa informacyjnego we współczesnym świecie. Warszawa 2003; L. Ciborowski: Walka
informacyjna. Toruń 1999; Szanse i zagrożenia rozwojowe w warunkach społeczeństwa informacyjnego. Red. P. Sienkiewicz, T. Jemioło, L. Zacher. Warszawa 2001; S. Leader,
P. Probst: The Earth Liberation Front and Environmental Terrorism. “Terrorism and Political Violence” 2003, volume 15, issue 4, s. 1556–1836; W. Wójtowicz: Bezpieczeństwo
infrastruktury krytycznej. Warszawa 2006.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
—  Mafie – najstarsza forma terroryzmu,
dysponująca doskonale zorganizowaną
siatką przestępczą i potężnymi środkami
finansowymi oraz licznymi uzbrojonymi
grupami wykonawczymi.
—  Terroryzm chaotyczny – szeroko ro-
zumiana działalność grup, których członków
łączy wspólna religia lub narodowość albo
oba czynniki jednocześnie.
—  Przestępczość zorganizowana – wy-
stępuje w tak zwanych szarych rejonach
(Kolumbia, Nigeria, Birma, Chiny, ale
także Rosja, Japonia, USA czy Włochy,
tylko w nieco innym wymiarze). Część
terytoriów jest całkowicie podporządko-
wana grupom przestępczym, które wprowa-
dzają nawet własną administrację. Nie
należy przy tym pojęcia przestępczość
zorganizowana w tej typologii, mylić z prze-
stępczością zorganizowaną, z jaką mamy do
czynienia chociażby w naszym kraju.
—  Terroryzm religijny – organizacje
terrorystyczne działające z pobudek religij-
nych stanowią obecnie bardzo poważne
zagrożenie dla bezpieczeństwa. Są wyjąt-
kowo niebezpieczne, ponieważ działają
w sposób fanatyczny i nieprzewidywalny,
z determinacją większą niż przestępcy.
Unia Europejska
przeciw terroryzmowi WYJAŚNIENIE NR 1
Działania
Nasilenie się zjawiska terroryzmu we przeciwterrorystyczne.
współczesnych relacjach międzynarodowych Pojęcie to obejmuje dwa inne
wymusiło na państwach europejskich ko- pojęcia: (1) antyterroryzm
nieczność pogłębienia współpracy, aby mu (antiterrorism) – działania
o charakterze defensywnym
przeciwdziałać. (1) Unia Europejska powoli podejmowane w celu
dochodziła do nowoczesnych i skutecznych zapobieżenia atakowi
rozwiązań prawnych, które umożliwiają terrorystycznemu,
walkę z tym zjawiskiem. Wprowadzono (2) kontrterroryzm
mechanizmy sprzyjające rozwojowi systemu (counterterrorism) –
działania ofensywne,
procedur prawnych związanych ze zwalcza- skierowane przeciwko
niem terroryzmu. Unii chodzi przede wszyst- terrorystom.
kim o wzmacnianie potencjału poszcze-
gólnych państw, ułatwianie współpracy
europejskiej, budowę zbiorowego potencja-
łu oraz wspieranie partnerstwa międzyna-
rodowego. Kraje członkowskie również
indywidualnie podejmują kroki, aby zapo-
biegać terroryzmowi, ochraniać i skutecznie
eliminować skutki, jeśli już dojdzie do incy-
dentów.
Należy podkreślić, iż Unia Europejska ma
za zadanie umożliwiać i wspierać współ-
37

WYJAŚNIENIE NR 2
TREVI – przyjmuje się,
że nazwa ta to skrót
od francuskich słów
określających zadania:
terroryzm, radykalizm,
ekstremizm i przemoc
międzynarodowa
(Terrorsime, Radicalisme,
Extremisme, Violence
Internationale). Istnieją
jednak przesłanki, że nazwa
wywodzi się od słynnej
rzymskiej fontanny di Trevi
znajdującej się w pobliżu
miejsca obrad.
3 G. Gancarz: Podstawy współpracy w zakresie zwalczania terroryzmu w prawie Unii Europejskiej. „Biuletyn Analiz UKIE” 2008 nr 21, s. 2.
4 K. Rypulak-Mirowska: Zwalczanie terroryzmu. Wybrane zagadnienia polityki bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europejskiej – szanse i zagrożenia dla Polski. Warszawa
2008, s. 53.
5 F. Jasiński, M. Narojek, P. Rakowski: Wewnętrzne i zewnętrzne aspekty współpracy antyterrorystycznej w Unii Europejskiej w kontekście Polski, jako państwa członkowskiego.
Warszawa 2006, s. 10.
6 F. Jasiński, P. Rakowski: Walka z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem. W: Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unii Europejskiej. Geneza, stan
i perspektywy rozwoju. Red. F. Jasiński, K. Smoter. Warszawa 2005, s. 229.
38
Bezpieczeństwo RP
pracę pomiędzy krajami członkowskimi
ukierunkowaną na walkę z terroryzmem,
główna odpowiedzialność za podejmowanie
faktycznych działań zabezpieczających
i prewencyjnych spoczywa zaś na poszcze-
gólnych państwach. Unia jest zatem rodza-
jem platformy, forum wymiany doświadczeń
i informacji, ma przy tym konkretne możli-
wości działań legislacyjnych stymulujących
oraz ukierunkowujących działania państw
członkowskich związane z przeciwdziała-
niem terroryzmowi. Poprzez swoje strategie,
komunikaty, rezolucje oraz za pomocą
właściwych instytucji pozycjonuje na
wspólnym torze wysiłki wszystkich państw
członkowskich w celu poprawy ogólnego
bezpieczeństwa w Europie3.
Przeciwdziałanie terroryzmowi stało się
jednym z aspektów współpracy w ramach
Unii Europejskiej, co doprowadziło do włą-
czenia tej problematyki do procesu integra-
cji europejskiej. Świadomość zagrożenia
i konieczność wspólnych działań w tej dzie-
dzinie zaowocowały powstaniem wielu
inicjatyw, traktatów i układów. Uwagę
zwrócimy na najważniejsze z nich.
—  Inicjatywa TREVI (1975 r.) dotyczy
poprawy bezpieczeństwa i współpracy mię-
dzyrządowej państw EWG (Grupa TREVI).
Jednym z najważniejszych zadań było wspól-
ne i regularne analizowanie zewnętrznych
i wewnętrznych zagrożeń terroryzmem,
wypracowanie jednolitej strategii działań
w zwalczaniu grup terrorystycznych oraz
umożliwienie państwom członkowskim
współpracy w przeciwstawianiu się zagro-
żeniom4. (2)
—  Układ z Schengen (1985 r.) – inicja-
tywa ograniczona tylko do państw sygnata-
riuszy traktatu. W ramach działań podjętych
przez państwa członkowskie nacisk położo-
no głównie na wzmocnienie kontroli na
granicach zewnętrznych. Konsekwencją
były zwiększone możliwości przeciwdziała-
nia nielegalnej imigracji, przestępczości
zorganizowanej oraz terroryzmowi5.
—  Traktat z Maastricht (1992 r.) – na
jego mocy przedmiotem zainteresowania
państw Unii Europejskiej stała się współ-
praca policji w celach prewencyjnych
i w walce z terroryzmem, nielegalnym
handlem narkotykami oraz innymi poważ-
nymi formami przestępczości międzynaro-
dowej. Po raz pierwszy prawo traktatowe
uczyniło z terroryzmu przedmiot współpra-
cy państw członkowskich w ramach nowo
utworzonej Unii Europejskiej. Podjęto, mię-
dzy innymi, działania zmierzające do
wzmocnienia współpracy celnej oraz ujed-
nolicenia systemu wymiany informacji
w ramach Europejskiego Urzędu Policji
(Europolu)6.
—  Traktat z Amsterdamu (1997 r.) –
wprowadził wiele zmian, dotyczących
przede wszystkim wymiaru sprawiedliwości
i spraw wewnętrznych. Ponadto proble-
matyka terroryzmu została ujęta przede
wszystkim w ramach współpracy policyjnej
i sądowej w sprawach karnych. Budowa
obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawie-
dliwości powinna się odbywać w wyniku
zapobiegania przestępczości zorganizowa-
nej lub innym formom przestępczości,
w szczególności przez walkę z terroryzmem,
handlem ludźmi i przestępstwami prze-
ciwko dzieciom, handlem środkami odurza-
jącymi, substancjami psychotropowymi
i bronią oraz korupcją i nadużyciami finan-
sowymi.
Strategia Unii Europejskiej
Zamachy terrorystyczne w Stanach
Zjednoczonych (11 września 2001 r.),
Hiszpanii (Madryt, 11 marca 2004 r.) czy
w Wielkiej Brytanii (Londyn, 7 lipca
2005 r.) pokazały, że istniejące instrumenty
prawne są niewystarczające, aby zapewnić
pełną ochronę obywateli. Pod wpływem tych
wydarzeń przygotowano dokumenty, które
stanowią podstawę strategii antyterrory-
stycznej, wspólnej dla państw członkowskich
Unii Europejskiej.
Na posiedzeniu Rady Europejskiej
w Brukseli 25 marca 2004 roku przywódcy
państw Unii Europejskiej przyjęli Dekla-
rację w sprawie zwalczania terroryzmu
i zrewidowali plan działania, w którym
zapowiedziano prowadzenie przez państwa
członkowskie kompleksowej walki z tym
transnarodowym zagrożeniem. Zdecydowano
o powołaniu koordynatora do spraw zwal-
czania terroryzmu.
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Bezpieczeństwo RP

ZOBOWIĄZANIE STRATEGICZNE
zwalczanie terroryzmu w skali światowej, przestrzegając praw człowieka, by Europa była miejscem
bezpieczniejszym i obszarem wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla swoich obywateli.

ZAPOBIEGANIE OCHRONA ŚCIGANIE REAGOWANIE

Zapobiegać zwracaniu się
ludzi ku terroryzmowi
eliminując czynniki lub
pierwotne przyczyny
mogące prowadzić do
radykalizacji postaw
i rekrutacji kandydatów,
w Europie i w skali
międzynarodowej
Chronić obywateli
i infrastrukturę oraz
ograniczać naszą
podatność na atak,
między innymi poprzez
poprawę bezpieczeństwa
granic, systemów
transportu i kluczowej
infrastruktury.
Ścigać i śledzić
terrorystów na całym
naszym terytorium
i w skali światowej;
utrudniać im planowanie,
podróże i łączność;
niszczyć sieci wsparcia;
odcinać od źródeł
finansowania i dostępu
do środków ataku;
stawiać terrorystów
przed wymiarem
sprawiedliwości.
Przygotować się do
zarządzania skutkami
ataków terrorystycznych
i minimalizacji tych
skutków, poprawiając
zdolność do likwidacji
następstw,
skoordynowanej reakcji
i pomocy dla ofiar.

Źródło: http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/05/st14/st14469-re04.pl05.pdf. Strategia UE w dziedzinie walki z terroryzmem.

Rys. Strategia Unii Europejskiej w walce z terroryzmem

Najważniejszym dokumentem jest jednak
Strategia Unii Europejskiej w dziedzinie wal-
ki z terroryzmem (The European Union
Counter-Terrorism Strategy) z 30 listopada
2005 roku. Przyjęta przez Radę Unii
Europejskiej, została przygotowana we
współpracy z koordynatorem do spraw zwal-
czania terroryzmu. Zobowiązaniem stra-
tegicznym, szczególnie podkreślonym
w tekście dokumentu, jest zwalczanie terro-
ryzmu w skali światowej, przestrzegając
praw człowieka, by Europa była miejscem
bezpieczniejszym i obszarem wolności, bez-
pieczeństwa i sprawiedliwości dla swoich
obywateli7.
Głównym przesłaniem zawartym w stra-
tegii jest stwierdzenie, że odpowiedzialność
za zwalczanie terroryzmu spoczywa przede
wszystkim na państwach członkowskich,
wkład Unii Europejskiej powinien się zaś
koncentrować na wzmacnianiu potencjału
krajowego, to znaczy stosowaniu zasad do-
brej praktyki, wymianie wiedzy i doświad-
czeń w celu poprawy krajowego potencjału
prewencyjnego, ochrony, ścigania i reago-
wania na terroryzm (w tym poprzez uspraw-
nienie gromadzenia i analizy informacji oraz
danych wywiadowczych)8.
Zgodnie z założeniami strategii, walka
z terroryzmem obejmuje cztery filary, które
stanowią całościową i proporcjonalną reak-
cję na zagrożenie międzynarodowym terro-
ryzmem. Chodzi o: zapobieganie, ochronę,
ściganie oraz reagowanie na skutki ataków
(rys.).
  Zapobieganie ma na celu niedopusz-
czenie do wyłonienia się nowego pokole-
nia terrorystów oraz przeciwdziałanie ra-
dykalizacji postaw i rekrutacji kandydatów
na terrorystów do takich grup, jak Al-Kaida
i grupy przez nią inspirowane. Społeczność
europejska, niezależnie od przekonań, nie
akceptuje ideologii ekstremistycznych.
Tymczasem możliwości wstąpienia do
organizacji terrorystycznych zwiększyły się
przede wszystkim ze względu na globali-
zację (łatwość podróżowania, przesyłania
środków finansowych i komunikowania się
– Internet). Oznacza to łatwiejszy dostęp
do radykalnych ideologii i możliwości szko-
lenia w duchu radykalizmu. Zachowania
takie należy wykrywać dzięki działaniom
policji na szczeblu lokalnym i obserwacji
rejonów objętych konfliktami oraz skutecz-
nie im przeciwdziałać. Drogą do tego
jest:

7 http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/05/st14/st14469-re04.pl05.pdf. Strategia UE w dziedzinie walki z terroryzmem.

8 Ibidem, s. 7.

Kwartalnik Bellona 2/2010 39

 Bezpieczeństwo RP
—  ograniczanie możliwości działania
osób, które przyczyniają się do radykaliza-
cji postaw;
—  uniemożliwianie terrorystom szkole-
nia się;
—  stworzenie skutecznych ram prawnych,
które będą zapobiegać podżeganiu do terro-
ryzmu i rekrutacji kandydatów na terrory-
stów;
—  analiza sposobów udaremniania rekru-
tacji kandydatów przez Internet9.
Priorytety, jakie zostały określone przez
Unię Europejską wśród działań prewen-
cyjnych, to:
—  wypracowywanie wspólnych sposo-
bów wykrywania zachowań problemowych,
w szczególności związanych z niewłaści-
wym wykorzystaniem Internetu, i przeciw-
działania im;
—  rozwiązywanie problemu podżegania
i rekrutacji w środowiskach ryzyka, w szcze-
gólności w więzieniach oraz miejscach
kształcenia i kultu religijnego, zwłaszcza
Zobowiązaniem strategicznym Unii Europejskiej jest zwalczanie terroryzmu
w skali światowej, przestrzegając praw człowieka, by Europa była miejscem bez-
pieczniejszym i obszarem wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości dla swoich
obywateli.
przez wprowadzanie w życie przepisów
uznających takie zachowania za prze-
stępstwo;
—  formułowanie strategii obecności
w mediach i komunikacji pozwalającej
lepiej objaśniać politykę Unii Europejskiej;
—  propagowanie zasad państwa prawa,
demokracji, edukacji i pomyślnego rozwoju
gospodarczego poprzez unijne programy
pomocy;
—  rozwijanie dialogu między kulturami
w obrębie Unii Europejskiej i poza nią;
—  tworzenie wolnego od emocji forum
do dyskusji o powyższych kwestiach;
—  dalsze badania, wymiana doświadczeń
i wyników analiz w celu głębszego zrozu-
mienia tych kwestii i przygotowywania
projektów politycznych10.
W ramach działań prewencyjnych stwo-
rzono także regulacje zabezpieczające obrót
materiałami wybuchowymi, są również
prowadzone działania zmierzające do ochro-
ny przed bioterroryzmem.
 Ochrona to kolejny element strategii
walki Unii Europejskiej z terroryzmem.
Celem jest wzmocnienie zabezpieczenia
9 Ibidem, s. 8.
10 Ibidem, s. 9.
40
potencjalnych celów aktów terrorystycznych
i w ten sposób ograniczenie ich podatności
na atak oraz jego skutki. Ponadto obejmuje
wzmocnienie ochrony granic zewnętrznych
Unii Europejskiej, aby utrudnić terrorystom
i osobom podejrzewanym o terroryzm wjazd
na teren unii i działanie na jej terytorium.
Dużą rolę odgrywa w tej kwestii wymiana
informacji o podróżnych i wprowadzenie
danych biometrycznych do dokumentów toż-
samości. Stworzenie systemu informa-
cji wizowej i tak zwanego systemu infor-
macji Schengen drugiej generacji zapewni
możliwość wymiany danych i dostępu do
nich, a w razie potrzeby – odmowy dostępu
do strefy Schengen.
Konieczne jest, w celu powstrzymania
ataków terrorystycznych, wzmocnienie
ochrony portów lotniczych i morskich oraz
statków powietrznych, jak również wpro-
wadzenie w życie uzgodnionych aktów
prawodawczych Unii Europejskiej doty-
czących bezpieczeństwa lotniczego i mor-
skiego. Jest też niezbędne uzgodnienie
zmian w obowiązującym prawodawstwie
unijnym dotyczącym bezpieczeństwa lot-
niczego. Należy także zmniejszyć podat-
ność infrastruktury strategicznej i jej sys-
temów informatycznych na potencjalny
atak ze strony terrorystów. Istotne jest, aby
działalność badawcza przyczyniała się do
wypracowywania metod ochrony zatłoczo-
nych miejsc publicznych i innych wrażli-
wych celów przed atakami.
Priorytety, jakie zostały określone przez
Unię Europejską w ramach filaru ochrona,
obejmują:
—  poprawę bezpieczeństwa dzięki wpro-
wadzeniu danych biometrycznych do pasz-
portów wydawanych w państwach członkow-
skich Unii Europejskiej;
—  stworzenie systemu informacji wizo-
wej (Visa Inforamtion System – VIS) i sys-
temu informacji Schengen drugiej generacji
(Schengen Information System II – SISII);
—  przeprowadzenie (za pośrednictwem
wyspecjalizowanych agencji) oceny rzeczy-
wistego zagrożenia granic zewnętrz-
nych UE;
—  wprowadzenie w życie uzgodnionych
wspólnych standardów bezpieczeństwa
lotnictwa cywilnego, ochrony portów i bez-
pieczeństwa morskiego;
—  uzgodnienie europejskiego programu
ochrony infrastruktury strategicznej i kry-
tycznej;
Kwartalnik Bellona 2/2010

—  jak najlepsze wykorzystanie efektów
prac badawczych na szczeblu Unii Euro-
pejskiej11.
  Ściganie, jako kolejny element strate-
gii, to czynności mające na celu udaremnia-
nie działań terrorystycznych i ściganie ter-
rorystów w wymiarze międzynarodowym.
Celem jest utrudnienie terrorystom plano-
wania, niszczenie ich sieci i eliminowanie
działań rekrutacyjnych, odcinanie terrory-
stów od źródeł finansowania i środków
służących do przeprowadzania ataku oraz
stawianie ich przed wymiarem sprawiedli-
wości (przy stałym poszanowaniu praw
człowieka i prawa międzynarodowego).
Szczególnie istotne jest pozbawianie terro-
rystów narzędzi ataków bezpośrednich (np.
broni i materiałów wybuchowych) oraz po-
średnich (np. fałszywych dokumentów
umożliwiających przemieszczanie się w spo-
sób niezauważony i zamieszkanie w kraju
UE). Stworzenie środowiska wrogiego dla
działań terrorystów oznacza również likwi-
dację źródeł ich finansowania – wprowadze-
nie prawodawstwa obowiązującego w całej
unii, dotyczącego prania brudnych pienię-
dzy i szybkich transferów gotówkowych.
Priorytety w ramach tego filaru to:
—  umocnienie zdolności krajowych do
walki z terroryzmem;
—  krajowe systemy walki z terroryzmem
oparte na systemie wzajemnej oceny;
—  pełne wykorzystanie Europolu dla uła-
twienia współpracy policyjnej i sądowej oraz
dalsze włączanie ocen zagrożeń przeprowa-
dzanych przez Wspólne Centrum Sytuacyjne
(The Joint Situation Center – SitCen) do pro-
cesu formułowania polityki walki z terrory-
zmem; (3)
—  rozwój wzajemnego uznawania orze-
czeń sądowych (w tym wprowadzenie
europejskiego nakazu dowodowego);
—  zapewnienie implementacji nowych
przepisów i oceny istniejącego prawodaw-
stwa, a także ratyfikacja stosownych trakta-
tów i konwencji międzynarodowych;
—  rozwijanie zasady dostępności infor-
macji związanej z ochroną porządku pub-
licznego;
—  kwestia dostępu terrorystów do broni
i materiałów wybuchowych (od materiałów
wybuchowych domowej produkcji po broń
chemiczną, biologiczną, radiologiczną i nu-
klearną);
11 Ibidem, s. 11.
12 Ibidem, s. 14.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
—  ograniczanie źródeł finansowania
terroryzmu, w tym przez wprowadzanie
w życie uzgodnionych przepisów prawa,
działania zapobiegające nadużywaniu sek-
tora non-profit i dokonywanie ocen ogólnych
wyników działań Unii Europejskiej w tej
dziedzinie;
—  udzielanie pomocy technicznej zwięk-
szającej zdolność działania państw współ-
pracujących z Unią Europejską12.
  Reagowanie, w ramach czwartego
filaru, to przygotowanie się Unii Europejskiej
do odpowiedzi na skutki zamachu terrory-
stycznego i do ich minimalizowania dzięki
zwiększaniu zdolności do działania w sy-
tuacji po zamachu, koordynowaniu prowa-
dzonych działań oraz zaspokajaniu potrzeb
ofiar. Priorytety, jakie zostały określone WYJAŚNIENIE NR 3
przez Unię Europejską w ramach tego
Wspólne Centrum Sytuacyjne
filaru, obejmują: (The Joint Situation
—  przyjęcie na szczeblu Unii Europejskiej Center – SitCen) rozpoczęło
ustaleń dotyczących koordynacji działań działalność 1 stycznia 2003
w sytuacjach kryzysowych i wspomagają- roku; jego kadra to urzędnicy
cywilni i oficerowie wojskowi.
cych je procedur operacyjnych; Dostarcza ono wczesnych
—  przegląd prawodawstwa odnoszącego ostrzeżeń, monitoruje i ocenia
się do wspólnotowego mechanizmu ochro- sytuację, prowadzi
ny ludności; całodobowy dyżur jako
—  przeprowadzanie oceny ryzyka, która operacyjny punkt kontaktowy
oraz stanowi zaplecze dla
będzie źródłem informacji pozwalającym kryzysowych grup
rozwijać zdolność do reagowania na atak; zadaniowych. Jego głównym
—  poprawę koordynacji działań z orga- zadaniem jest wspieranie
nizacjami międzynarodowymi w dziedzinie Komitetu Polityki
i Bezpieczeństwa
zarządzania w sytuacji kryzysowej; (The Political and Security
—  wypracowywanie sposobów udzie- Committee – PSC)
lania pomocy ofiarom terroryzmu i ich i dostarczanie mu informacji 
rodzinom. w warunkach dostosowanych
W ramach konkretnych działań określono do zarządzania kryzysowego.
SitCen jest odpowiedzialne
zasoby i zdolności wojskowe, które mogły- za wymianę i analizę danych
by posłużyć skoordynowanej reakcji Unii dotyczących zagadnień
Europejskiej w wypadku wystąpienia sy- bezpieczeństwa wewnętrznego
tuacji kryzysowej, na przykład ataku terro- i zewnętrznego,
w tym terroryzmu.
rystycznego. Obejmują one transport strate-
giczny (powietrzny i morski) i taktyczny
(helikoptery), jednostki medyczne, szpitale
polowe i zabezpieczenie logistyczne.
Inicjatywa Krakowska
Wśród licznych zagrożeń występujących
we współczesnym świecie proliferacja
broni masowego rażenia stanowi, oprócz
wyzwań związanych z terroryzmem, obiekt
szczególnego zaniepokojenia. Trudności,
jakie napotyka społeczność międzynarodo-
wa, zwłaszcza jakie odczuwają Stany
41

WYJAŚNIENIE NR 4
Inicjatywa przeciwko
proliferacji broni masowego
rażenia (Proliferation
Security Initiative – PSI)
została oficjalnie ogłoszona
przez George’a W. Busha
w czasie wizyty w Krakowie
31 maja 2003 roku. Jako
forma zinstytucjonalizowana
jest też nazywana Inicjatywą
Krakowską. Podstawy PSI
zostały określone
w oświadczeniu wydanym
we wrześniu 2003 roku przez
jedenaście państw w niej
uczestniczących. Inicjatywa
przeciwko Proliferacji Broni
Masowego Rażenia jest
tak zwaną koalicją chętnych.
13 Zob.: E. Posel-Częścik: Proliferation Security Initiative – inicjatywa Stanów Zjednoczonych na rzecz nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia. „Biuletyn” PISM
2004 nr 53.
14 Ibidem.
15 Zob.: J. Pawłowski: System przeciwdziałania rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia. Warszawa 2008, s. 31.
42
Bezpieczeństwo RP
Zjednoczone w trakcie negocjacji z Islamską
Republiką Iranu oraz Koreańską Republiką
Ludowo-Demokratyczną, są przykładem
na to, jak złożoną kwestią jest przeciwdzia-
łanie rozprzestrzenianiu BMR. Dążenia
Organizacji Narodów Zjednoczonych
w celu odcinania terrorystom dostępu do bro-
ni chemicznej, biologicznej, radiologicznej
i nuklearnej nie przyniosły jeszcze oczeki-
wanych efektów.
Międzynarodowe wysiłki, zmierzające do
zwalczania broni masowego rażenia, dopro-
wadziły do powstania Inicjatywy przeciwko
Proliferacji Broni Masowego Rażenia
(Proliferation Security Initiative – PSI), zwa-
nej też Inicjatywą Krakowską, która skupia
ponad sześćdziesiąt państw i ma na celu
uniemożliwianie nielegalnego rozprze-
strzeniania BMR i środków jej przenoszenia
poprzez zatrzymywanie i przeszukiwanie
podejrzanych statków morskich i powietrz-
nych13. (4)
Po upadku systemu dwublokowego zmie-
niła się natura zagrożeń z użyciem broni
masowego rażenia. Zamachy z 11 września
2001 roku pokazały, jak niebezpieczni i fa-
natyczni w swoim postępowaniu są terrory-
ści. Już tylko to może pobudzić naszą wy-
obraźnię, jak groźne mogłoby być skutki,
gdyby terroryści użyli tej właśnie broni.
Społeczność międzynarodowa uświadomiła
sobie także, że istniejące dotychczas reżimy
międzynarodowe mające na celu zahamo-
wanie proliferacji BMR, stały się niewystar-
czające.
Inicjatywa przeciwko Proliferacji Broni
Masowego Rażenia to przede wszystkim
polityczne zobowiązanie uczestników do
współdziałania z wykorzystaniem istnieją-
cych instytucji międzynarodowych i krajo-
wych. Jej głównym celem jest nawiązanie
współpracy ze wszystkimi państwami,
których statki, porty, wody terytorialne, prze-
strzeń powietrzna oraz ląd mogłyby być
użyte do rozprzestrzeniania broni masowe-
go rażenia. Członkowie inicjatywy zobowią-
zują się przede wszystkim do:
—  przyjęcia sprawnych procedur szyb-
kiej wymiany informacji o podejrzanych
działaniach związanych z proliferacją BMR,
ochrony informacji niejawnych przekaza-
nych przez inne państwa w ramach PSI, prze-
znaczenia odpowiednich zasobów na po-
trzeby operacji przeciw podmiotom łamią-
cym zakaz rozprzestrzeniania BMR, mak-
symalnej koordynacji między uczestnikami
takich operacji;
—  dokonywania przeglądu funkcjonowa-
nia i wzmacniania krajowych organów
ochrony prawa służących nieproliferacji
oraz, w razie potrzeby, działania na rzecz
wzmacniania prawa i instytucji międzynaro-
dowych;
—  nietransportowania i nieudzielania
pomocy w transporcie ładunków BMR i po-
chodnych materiałów oraz środków ich
przenoszenia;
—  podejmowania działań zmierzających
do uzyskania pozwolenia na wejście na
pokład i przeszukania każdego statku
płynącego pod ich banderą, zarówno na ich
wodach wewnętrznych i terytorialnych, jak
i na wodach międzynarodowych, co do
którego istnieje uzasadnione podejrzenie
o transportowanie ładunków BMR, oraz
przejmowania takiego ładunku po identy-
fikacji;
—  podejmowania podobnych działań
w stosunku do statków powietrznych. Chodzi
o nakaz lądowania podejrzanych statków po-
wietrznych przelatujących w przestrzeni
powietrznej danego państwa i odmowę
prawa przelotu dla takich statków;
—  dokonywania inspekcji i konfiskaty
na podejrzanych okrętach, statkach powietrz-
nych i innych środkach transportu w wypad-
ku, gdy porty, lotniska lub inne instalacje są
używane jako punkty przeładunkowe broni
masowego rażenia14.
Ocenia się, że Inicjatywa Krakowska ma
szansę odegrać ważną rolę w działaniach na
rzecz zapobiegania rozprzestrzenianiu bro-
ni masowego rażenia.
Przeciwdziałanie proliferacji
broni masowego rażenia
Ze względu na powagę problemu związa-
nego z rozprzestrzenianiem broni masowe-
go rażenia, większość państw i organizacji
międzynarodowych uwzględniła w swoich
strategiach narodowych sposoby zapobiega-
nia jej proliferacji. Można wśród nich wy-
różnić metody: prawne, dyplomatyczne, eko-
nomiczne i militarne15.
Metody prawne to przede wszystkim
tworzenie wiążących norm prawa między-
Kwartalnik Bellona 2/2010

narodowego (porozumienia dotyczące za-
kazu produkcji, posiadania i użycia, a także
przekazywania broni masowego rażenia oraz
instalacji do jej produkcji innym krajom, jak
również udzielania pomocy w produkcji
tej broni).
Metody dyplomatyczne są głównie zwią-
zane z nakłanianiem państw do przyjęcia
norm prawnych mających przeciwdziałać
proliferacji broni masowego rażenia oraz
służyć weryfikacji ich stosowania. Istotne
jest budowanie atmosfery politycznej sprzy-
jającej zapobieganiu rozprzestrzeniania
tego rodzaju broni, a także wykorzystanie
Głównym zadaniem wspólnoty jest modernizacja systemów kontroli
granicznej i celnej oraz poprawa bezpieczeństwa dokumentów podróży,
by zapobiegać przemieszczaniu się terrorystów i przewożeniu materiałów
nielegalnych, a także wzmacnianie współpracy w zwalczaniu procederu
prania brudnych pieniędzy i finansowania terroryzmu.
wszelkich sposobów jej zwalczania. Są to
również mechanizmy konsultacji politycz-
nych w sytuacji groźby użycia broni maso-
wego rażenia oraz wywieranie nacisku na
państwa dopuszczające się tego typu dzia-
łań. Jednym z bardziej znanych mechani-
zmów konsultacji politycznych są spotkania
przywódców najbardziej uprzemysłowio-
nych państw świata – grupy G816.
Metody ekonomiczne dotyczą głównie
stosowania i promowania wśród partnerów
handlowych zakazu lub ograniczeń w han-
dlu komponentami do produkcji broni
masowego rażenia. Mechanizm ten dobrze
funkcjonuje i jest rozpowszechniony wśród
państw należących do międzynarodowych
porozumień o nierozprzestrzenianiu BMR
(Grupa Australijska, Grupa Dostawców
Jądrowych, państwa uczestniczące w syste-
mie kontroli technologii rakietowych).
Środki ekonomiczne to również ogólne sank-
cje handlowe (np. wobec Libii, Iranu i Korei
Północnej), mające na celu ograniczenie
finansowych możliwości pozyskania broni
masowego rażenia lub zdolności jej wytwo-
rzenia, a także wymuszenie w ten sposób do-
browolnej wewnętrznej weryfikacji strategii
politycznej państwa, które dąży do prolife-
racji broni masowego rażenia17.
16 Ibidem, s. 33.
17 Ibidem.
18 Ibidem, s. 34.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Bezpieczeństwo RP
Metody militarne zapobiegania rozprze-
strzenianiu broni masowego rażenia to
przede wszystkim:
—  szczegółowe rozpoznanie aktywności
państw i aktorów niepaństwowych w dzie-
dzinie proliferacji broni masowego ra-
żenia;
—  współpraca polityczno-wojskowa oraz
udzielanie pomocy eksperckiej i finansowej
w dziedzinie eliminacji BMR;
—  wykorzystanie przewagi militarnej
i groźby użycia siły jako argumentu wspo-
magającego proces nakłonienia podmiotu,
który nie przestrzega zasad nierozprzestrze-
niania broni masowego rażenia do zmiany
kierunku działania;
—  użycie sił zbrojnych do zapobiegania
lub przejęcia dostaw BMR;
—  ataki prewencyjne na instalacje służą-
ce do produkcji broni masowego rażenia;
—  użycie sił zbrojnych do rozbrajania
środków BMR oraz zmuszenia danego
państwa lub podmiotu niepaństwowego do
prowadzenia polityki nierozprzestrzeniania
broni masowego rażenia18.
Przedstawione sposoby przeciwdziałania
rozprzestrzenianiu broni masowego rażenia
mają na celu niedopuszczenie do zwiększe-
nia się liczby państw posiadających broń
masowego rażenia, jak również doprowa-
dzenie do ustabilizowania się sytuacji zwią-
zanej z tym zagrożeniem na arenie między-
narodowej.
Unia przeciw
broni masowego rażenia
Problematyka nierozprzestrzeniania bro-
ni masowego rażenia znajduje również
odzwierciedlenie w polityce bezpieczeń-
stwa Unii Europejskiej. Rada Europejska
10 grudnia 2003 roku przyjęła Strategię
Unii Europejskiej przeciwko rozprzes-
trzenianiu broni masowego rażenia
43
 Bezpieczeństwo RP
(EU Strategy Against Proliferation of
Weapons of Mass Destruction).
Charakteryzuje ją kompleksowe podejście
WYJAŚNIENIE NR 5
do groźby rozprzestrzeniania broni maso-
11 marca 2004 r. w wyniku wego rażenia oraz sposobów jej dostarcza-
zamachu terrorystycznego
w pociągach kolejki nia, zarówno przez podmioty państwowe,
podmiejskiej w Madrycie jak i niepaństwowe. Zawarto w niej wykaz
zginęły 192 osoby, a 1900 działań mających przyczynić się do za-
zostało rannych, zaś 7 lipca pobiegania proliferacji BMR, które powin-
2005 r. w Londynie
dokonano serii zamachów ny być podjęte przez państwa człon-
terrorystycznych w środkach kowskie Unii Europejskiej. Wśród nich się
komunikacji miejskiej, znalazły:
w wyniku których zginęły 52 —  kontynuacja politycznego zaangażo-
osoby, a 700 zostało rannych. wania na szczeblu międzynarodowym
w celu promowania wdrażania strategii
Unii Europejskiej w sprawie broni masowe-
go rażenia;
—  położenie większego nacisku na
inicjatywy rozbrojeniowe oraz na zagadnie-
nia związane z nierozprzestrzenianiem
BMR;
—  wzmocnienie układów wielostronnych
składających się na system nieproliferacji
broni masowego rażenia;
Parlament Europejski w rezolucji przyjętej 10 marca 2010 roku apeluje do wszyst-
kich zainteresowanych stron o wykorzystanie szansy, jaką daje zbliżająca się w 2010
roku konferencja przeglądowa ONZ stron Układu o nierozprzestrzenianiu broni
jądrowej, i dążenie do osiągnięcia celu, którym jest rozbrojenie jądrowe oparte
na międzynarodowym układzie na rzecz stopniowej likwidacji broni jądrowej na całym
świecie, jak również dążenie do celu, którym jest całkowite rozbrojenie jądrowe,
realizowane krok po kroku w ramach zgodnej współpracy wielostronnej.
—  położenie nacisku na działania anty-
proliferacyjne i zagrożenia związane
z wykorzystaniem BMR przez terrorystów;
—  zapewnienie zasobów finansowych
potrzebnych na wdrażanie strategii Unii
Europejskiej w sprawie broni masowego
rażenia19.
Wnioski
Zjawisko terroryzmu gwałtownie zmienia
formę. Ostatnie dwadzieścia lat to praw-
dziwa erupcja terroryzmu religijno-funda-
mentalistycznego, „eksportowanego” na
cały świat przez państwa islamskie.
Terroryści, którzy działają w imię świętej
wojny, nie liczą się z liczbą ofiar i skutkami
swych czynów.
Terroryzm wpływa w sposób istotny na
kształt polityki bezpieczeństwa i współ-
pracy międzynarodowej. Doktryny militar-
ne uwzględniają możliwość jego występo-
wania oraz zachwiania stabilności porządku
19 http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cmsUpload/st15708.en03.pdf. EU Strategy Against Proliferation of Weapons of Mass Destruction.
44
społecznego i bezpieczeństwa w skali
globalnej.
Społeczność europejska doświadczyła ata-
ków terrorystycznych (5), które radykalnie
zmieniły podejście Rady Unii Europejskiej
do problemu przeciwdziałania terroryz-
mowi. Efektem było powstanie Strategii UE
w dziedzinie walki z terroryzmem, której
celem jest pozbawienie terrorystów możli-
wości dokonywania zamachów (utrudnianie
im podróżowania i dostępu do środków
finansowych, uniemożliwianie wjazdu na
teren unii oraz nabywania wszelkiego rodza-
ju broni). Głównym zadaniem wspólnoty jest
modernizacja systemów kontroli granicznej
i celnej oraz poprawa bezpieczeństwa doku-
mentów podróży, by zapobiegać przemiesz-
czaniu się terrorystów i przewożeniu ma-
teriałów nielegalnych, a także wzmacnianie
współpracy w zwalczaniu procederu prania
brudnych pieniędzy i finansowania terro-
ryzmu.
Współcześni terroryści zdali sobie sprawę
z siły, jaką może być wykorzystanie sieci
informatycznych do przeprowadzenia ataku.
Zakłócenie prawidłowego toku przepływu
zbiorów danych cyfrowych, niekoniecznie
w sferze obronności, może wywołać zatrwa-
żające skutki dla funkcjonowania państwa.
Możliwość dokonania zamachu bez koniecz-
ności używania broni palnej czy też materia-
łów wybuchowych, czyli także rozlewu krwi,
powoduje, iż terroryści zaczynają w coraz
większym stopniu wykorzystywać potencjał
terroryzmu informatycznego i cyberterro-
ryzmu.
Należy podkreślić, że zapobieganie proli-
feracji broni masowego rażenia oraz rozbro-
jenie pozostają w kręgu zainteresowania
rządów państw i organizacji na całym świe-
cie. Ich celem jest niedopuszczenie do
niewłaściwego wykorzystania broni maso-
wego rażenia przez państwa oraz podmioty
niepaństwowe. Także instytucje Unii
Europejskiej i jej państwa członkowskie
zwiększają synergię swoich działań. Istotne
znaczenie ma w związku z tym ustalenie
i w miarę konieczności redefinicja prioryte-
tów dalszych działań związanych ze strate-
gią przeciwko rozprzestrzenianiu BMR.
Ponadto należałoby usprawnić komplek-
sowe monitorowanie działań Unii Euro-
pejskiej w tej dziedzinie, zapewnić spójność
działań prowadzonych i planowanych
z celami i priorytetami politycznymi okre-
ślonymi w strategii.  g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Współpraca na rzecz
obronności
Unia Europejska prowadzi wspólną politykę bezpieczeństwa i obrony. Podstawą funkcjonowania
systemów obronnych jej członków jest zasada narodowej suwerenności. Wskaźniki związane z finanso-
waniem obrony przez poszczególne kraje UE wykazują tendencję malejącą (w stosunku do PKB), tymcza-
sem wydatki na ten cel całej unii będą wzrastały. Jednym z rozwiązań zwiększających potencjał obronny
UE było utworzenie Europejskiej Agencji Obrony oraz wprowadzenie przez nią Kodeksu postępowania
dotyczącego zamówień publicznych w dziedzinie obrony.

por. The European Union runs common security and defense policy. The ground for functioning defense
ANNA PĘZIOŁ systems of its members is the rule of national sovereignty. Indicators for defense financing by
oficer prasowy EU member states show a decreasing tendency (in relation to GDP), while expenses incurred on
w 16 Pomorskiej Dywizji defense will increase in the EU. One of the solutions increasing the European Union’s defense
Zmechanizowanej. potential was the creation of the European Defense Agency and introduction of the code of conduct
Absolwentka kierunku on defense public tenders.
stosunki międzynarodowe –
dyplomacja Uniwersytetu
Wrocławskiego, stypendystka
na Wydziale Nauk

P
Politycznych Uniwersytetu
Antwerpii w Belgii, rzez dziesięć lat od momentu ukonsty-
absolwentka Wyższej Szkoły tuowania europejskiej polityki bez-
Oficerskiej Wojsk Lądowych pieczeństwa i obrony jesteśmy świad-
we Wrocławiu, kami wielu przekształceń organizacyjnych
podyplomowych studiów w Unii Europejskiej, które są związane
o kierunku służba
zagraniczna w Szkole z reakcją na wyzwania zmieniającego się
Głównej Handlowej, porządku światowego, zarówno polityczne-
doktorantka w Kolegium go, jak i ekonomicznego. Obecny kształt
Ekonomiczno- instytucjonalny UE jest wynikiem połą-
-Społecznym SGH. czenia ambicji jej państw członkowskich,
które, aby wzmocnić wspólną pozycję na
arenie międzynarodowej, są gotowe do kom-
promisów o znaczeniu historycznym.
Od integracji gospodarczej
do współpracy obronnej
Kraje Europy Zachodniej w ciągu kilku-
dziesięciu lat wytworzyły dość hermetycz-
ny rynek wewnętrzny, który sprawia wraże-
nie jednego organizmu gospodarczego.
Tendencje integracji ekonomicznej na kon-
tynencie europejskim są wypadkową wielu
systemów gospodarczych. Z jednej strony
mamy do czynienia z organizmem spójnym
gospodarczo wobec partnerów zewnętrz-
nych, z drugiej zaś, z mnogością systemów
gospodarczych i różną polityką ekonomicz-
ną, co jest powodem dyskusji nad kierun-
kiem pogłębiania integracji gospodarczej na
Starym Kontynencie1. Nie ulega wątpliwo-
ści, że Unia Europejska dąży do odgrywania
roli jednego z najważniejszych pod wzglę-
dem gospodarczym, politycznym i militar-
nym centrum współczesnego świata.
Konsekwencją integracji europejskiej jest
ścisła współpraca w dziedzinie obronności2.
Efektem rezygnacji z koncepcji, między in-
nymi, europejskiej tożsamości w dziedzinie
bezpieczeństwa i obrony oraz Unii Zachod-
nioeuropejskiej, które unaoczniły różnice
w możliwościach Unii Europejskiej jako
aktora ekonomicznego, politycznego i mili-
tarnego, było rozpoczęcie pod koniec lat
dziewięćdziesiątych XX wieku dyskusji na
temat „prawdziwej” polityki bezpieczeństwa
w Europie3, która od 1999 roku oficjalnie
została nazwana europejską polityką bezpie-
czeństwa i obrony (European Security and
Defence Policy – ESDP). Jej zadaniem,
z chwilą ustanowienia, jako elementu wspól-
nej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa
(WPZiB), było wzmacnianie pozycji Unii
Europejskiej na arenie międzynarodowej
oraz zapewnienie implementacji postano-
wień traktatowych. Europejska polityka
bezpieczeństwa i obrony miała stanowić
sztandarowy projekt Unii Europejskiej przy-
gotowujący partnerów do przekształceń

1 J. B. Hansen: Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej. Kraków 2003, s. 260–263.

2 K. Piątkowski: Przyszłość obrony europejskiej. „Polska w Europie” 2002 nr 4 (42).
3 R. Zięba: Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony. Warszawa 2005, s. 32–33.

Kwartalnik Bellona 2/2010 45


WYJAŚNIENIE
Art. 296 Traktatu
ustanawiającego
Wspólnotę Europejską:
Postanowienia niniejszego
Traktatu nie stanowią
przeszkody w stosowaniu
następujących reguł:
a) żadne Państwo
Członkowskie nie ma
obowiązku udzielania
informacji, których ujawnienie
uznaje za sprzeczne
z podstawowymi interesami
jego bezpieczeństwa;
b) każde Państwo
Członkowskie może
podejmować środki, jakie
uważa za konieczne, w celu
ochrony podstawowych
interesów jego
bezpieczeństwa, a które
odnoszą się do produkcji
lub handlu bronią,
amunicją lub materiałami
wojennymi; środki takie nie
mogą negatywnie wpływać na
warunki konkurencji
na wspólnym rynku
w odniesieniu do produktów,
które nie są przeznaczone
wyłącznie do celów
wojskowych.
(Dziennik Urzędowy
Unii Europejskiej C 321 E/1,
29.12.2006.)
4 Wydatki na wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa przez długi okres ujmowano w budżecie jako dział Działania zewnętrzne, od 2007 roku jego nazwa została
zmieniona na Unia Europejska jako partner na arenie międzynarodowej.
5 http://www.e-finanse.com. M. Paszkowska, K. Czubocha: Finansowanie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, s. 1. 20.01.2009.
6 K. Piątkowski: Przyszłość..., s. 28.
46
Bezpieczeństwo RP
instytucjonalnych, a członków do wyzwań,
przed którymi przyszło im wkrótce, w obli-
czu zmian zachodzących w różnych rejonach
świata, stanąć.
Należy przy tym zaznaczyć, na podstawie
trwających już ponad pięćdziesiąt lat proce-
sów integracyjnych, że państwa członkow-
skie niechętnie się pozbywają swoich upraw-
nień do samodzielnego prowadzenia polity-
ki zagranicznej na rzecz wspólnej polityki
bezpieczeństwa i obrony. W tym kontekście
dużego znaczenia nabiera implementacja
NR1
artykułu 296 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską, który pozwala
rządom ograniczać dostęp zagranicznych
dostawców do zamówień wojskowych. (1)
Na podstawie tego, jakże istotnego, artyku-
łu państwa członkowskie w wielu wypad-
kach korzystają z możliwości zwolnienia
zamówień publicznych w dziedzinie obron-
ności z przepisów wspólnotowych.
Od początku istnienia wspólnot europej-
skich zasadniczym dążeniem państw człon-
kowskich jest uczynienie z unii mocarstwa
politycznego, które ma wpływ na los świa-
ta. W nowym kształcie Unia Europejska
uzyskałaby taki status na arenie między-
narodowej, jaki odpowiadałby jej znaczeniu
gospodarczemu. Aby mogła ona odgrywać
taką rolę, należałoby z jej budżetu wyasy-
gnować na wspólną politykę zagraniczną
i bezpieczeństwa znacznie większe środki
niż dotychczas4.
Jeśli weźmiemy pod uwagę inne dzie-
dziny polityki wspólnotowej, wydatki budże-
towe w ramach wspólnej polityki zagra-
nicznej i bezpieczeństwa, pomimo nie-
znacznego wzrostu, w latach 2000–2006
w stosunku do całości wydatków budżeto-
wych Unii Europejskiej oscylowały w gra-
nicach pięciu procent5. Jednak niewielkie
zwiększenie kwot w budżecie na tę sferę
w ciągu ostatnich dziewięciu lat stanowi
istotny asumpt do rozwoju tej, jakże trudnej,
sfery działalności Unii Europejskiej, jaką
jest europejska polityka bezpieczeństwa
i obrony.
Wzrost znaczenia szeroko rozumianej po-
lityki zagranicznej Unii Europejskiej został
wyraźnie zaakcentowany w budżecie w 2008
roku, kiedy to kwoty przeznaczone na wspól-
ną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa
wzrosły niemal o 80 procent w stosunku
do lat poprzednich. Stwarza to warunki do
rozwoju europejskiej polityki bezpieczeń-
stwa i obrony, co pozwoli na tworzenie
mechanizmów, umożliwiających członkom
Unii Europejskiej formułowanie wspólnych
celów politycznych, kompleksowe planowa-
nie działań, sprawne podejmowanie decyzji.
Działania te zapewnią jej większą autono-
mię i swobodę w dziedzinie polityki bezpie-
czeństwa6.
Tylko skuteczne pod względem politycz-
nym i ekonomicznym struktury europejskiej
polityki bezpieczeństwa i obrony będą
gwarantem dalszego rozwoju integracji
europejskiej. Dlatego jest konieczne, aby
wydatki przeznaczone na wspólną politykę
zagraniczną i bezpieczeństwa stanowiły
w przyszłości istotną część budżetu Unii
Europejskiej.
Wydatki na cele wojskowe
Podstawą funkcjonowania systemów
obronnych państw Unii Europejskiej jest
tradycyjna zasada narodowej suwerenności
w kwestiach obronnych. Takie podejście
skutkuje nie tylko zachowaniem pełnej kon-
troli państwa nad swoją obronnością, ale
również związanymi z tym kosztami.
Członkowie Unii Europejskiej stawiają przed
sobą ambitne cele. Chcą doprowadzić do
stworzenia potencjału obronnego o charak-
terze strategicznym. Równocześnie ich
wydatki obronne charakteryzuje tendencja
spadkowa. Pomimo wzrastających nakładów
finansowych na obronę, państwa Unii
Europejskiej wydają na nią z roku na rok
coraz mniejszą część PKB (rys. 1).
Główne przeszkody w wysiłkach zmie-
rzających do integracji Europy w sferze
obronności to poziom budżetów obronnych
i dążenie poszczególnych członków UE do
zachowania suwerenności w kwestiach
dotyczących atrybutów państwowości.
Pomimo zmiany polityki obronnej i tworze-
nia europejskiego rynku przemysłu obron-
nego, któremu przyświeca idea dostosowa-
nia środków do określonych wcześniej
celów, nadal istnieją dysproporcje w nakła-
dach na obronność, które wzmagają trend
spowolnienia integracji. Dotyczy to zwłasz-
cza państw, których wydatki na obronę są
zdecydowanie większe od średniej państw
UE, na przykład Wielkiej Brytanii lub
Francji. Najwięksi eksporterzy (wśród
państw członkowskich) na rynku obronnym
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Bezpieczeństwo RP
3

2,5

1,5

0,5

0
Finlandia
Estonia

Holandia

Hiszpania
Niemcy

Irlandia
Francja

Słowenia
Austria

Polska
Włochy

Wielka Brytania
Bułgaria

Szwecja
Słowacja
Czechy

Węgry
Grecja

Luksemburg

Portugalia

Rumunia
Łotwa

Malta
Litwa
Cypr
Belgia

2005 r. 2006 r. 2007 r.

Źródło: http://www.eda.europa. 4.02.2009.

Rys. 1. Procent PKB wydawany przez państwa członkowskie Unii Europejskiej na obronę
Unii Europejskiej to: Francja, Niemcy, nej strony, zintegrowania planowania
Włochy, Holandia, Szwecja, Wielka obronnego, stworzenia ponadnarodowego
Brytania. Do grona największych importe- mechanizmu budowy potencjału obron-
rów możemy zaliczyć: Finlandię, Grecję, nego, a z drugiej – wykorzystania nowo-
Polskę, Portugalię i Hiszpanię7. czesnych technik zarządzania w celu
Zasadnicza różnica pomiędzy poszcze- wygospodarowania oszczędności na
gólnymi krajami tkwi nie w formie, lecz rozwój technologiczny sił zbrojnych
w skali zamówień. Siły zbrojne mogą wy- w Europie. Lokowanie zamówień na uzbro-
dać na zakupy uzbrojenia i sprzętu wojs- jenie i sprzęt wojskowy w przemyśle
kowego jedynie kwoty, które zostały ujęte krajowym w sposób naturalny przyczynia
w budżecie państwa i są przeznaczone na się do poprawy koniunktury gospodarczej
ten cel. Francja, Wielka Brytania, Niemcy i działa stymulująco na rozwój gospodar-
i Włochy wciąż plasują się w pierwszej czy danego państwa. Mechanizm ten
dziesiątce państw produkujących uzbrojenie, w swej zasadniczej formie jest powszech-
natomiast Hiszpania i Szwecja znalazły się nie znany i stosowany w wielu państwach,
na dalszych pozycjach – w następnej dzie- które dysponują rozwiniętym przemysłem
siątce8. Znaczący jest fakt, iż najwięksi obronnym. Inicjatywa wzrostu wydatków
przedstawiciele przemysłu obronnego na badania i rozwój przemysłu obronnego,
w Europie – państwa członkowskie UE – które obecnie stanowią niespełna 1,5 pro-
należą również do jednych z największych cent wszystkich wydatków obronnych
na świecie9. krajów UE, powinna być promowana,
Każde z państw członkowskich Unii między innymi, w ramach działania
Europejskiej utrzymuje monopol na sys- Europejskiej Agencji Obrony.
tem zakupów wojskowych. Postęp w tej Stworzenie zarówno polityki obronnej,
dziedzinie można osiągnąć jedynie jak i wspólnego rynku europejskiego, wy-
poprzez zmianę systemu zarządzania maga znacznych nakładów finansowych.
zasobami obronnymi. Wymaga to, z jed- Bez porozumienia państw Unii Europej-

7 E. Anders Eriksson: Study on the effects of offsets on the Development of a European Defence Industry and Market. EDA 2007, s. 24.
8 Dane Sztokholmskiego Międzynarodowego Instytutu Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute – SIPRI). Por. SIPRI Yearbook 2007.
9 G. Verheugen: A single market for the EU defence industry. Przemówienie podczas konferencji Unii Europejskiej i przedstawicieli przemysłu obronnego, która się odbyła

11 lipca 2005 roku w Brukseli.

Kwartalnik Bellona 2/2010 47

 Bezpieczeństwo RP
250
200
150
100
50
0
2005
Źródło: http://www.eda.europa. 4.02.2009.
Rys. 2. Wydatki państw Unii Europejskiej na obronę w latach
2005–2007 (w mld euro)
skiej, które są największymi beneficjenta-
mi i płatnikami wspólnoty, nie będzie moż-
na mówić o jedności w dziedzinie obron-
ności. W tej kwestii trzeba stwierdzić
jasno, że wydatki na całą wspólną polity-
kę zagraniczną i bezpieczeństwa przewi-
dziane na lata 2006–2013 są niewystarcza-
jące, aby Unia Europejska mogła odegrać
rolę mocarstwa światowego (rys. 2).
Główne zadania Europejskiej Agencji Obrony to między innymi:
– wspomaganie rozwoju zdolności obronnych państw członkowskich dla celów
prowadzenia wspólnych operacji zarządzania kryzysowego w ramach europejskiej
polityki bezpieczeństwa i obrony;
– promowanie i wzmacnianie europejskiej współpracy w dziedzinie uzbrojenia;
– działanie w celu wzmocnienia europejskiego przemysłu obronnego i bazy techno-
logicznej oraz utworzenia europejskiego rynku uzbrojenia, konkurencyjnego w skali
światowej;
– zwiększenie wydajności europejskich badań naukowych i rozwoju technologii obron-
nych i wojskowych.
(http://www.eda.europa.edu. 15.01.2009.)
Komisja Europejska oszacowała połączo-
ne budżety obronne krajów UE na 193 mld
euro w 2005 roku, 201 mld w kolejnym
roku i 204 mld euro w 2007 roku10.
Zaplanowała wydatki w ramach wspólnej
polityki zagranicznej i bezpieczeństwa na
lata 2006–2013 na około 50 mld euro.
Wydatkowane środki będą wzrastały, od
około 6,3 mld euro w 2007 roku do 8,1 mld
w 2013 roku. Zatem w okresie 2007–2013
10 Dla porównania budżet obronny Stanów Zjednoczonych w 2005 roku wynosił 480 mld dolarów.
11 M. Paszkowska, K. Czubocha: Finansowanie...
12 http://www.eda.europa.eu. 15.01.2009.
13 Ibidem.
48
2006 2007
wzrosną one do 6 procent budżetu Unii
Europejskiej11.
Unijny rynek obronny
Od 2004 roku instytucją, która realizu-
je główne zamierzenia europejskiej poli-
tyki bezpieczeństwa i obrony, stała się
Europejska Agencja Obrony (European
Defence Agency – EDA). Promuje ona
także współpracę w dziedzinie projektów
i zamówień publicznych dotyczących
sprzętu, badań i technologii. Aby mogła
ona realnie wpływać na skalę europejskich
wydatków obronnych, wymaga odpowied-
niego finansowania.
Kryteria określające współpracę państw
członkowskich z Europejską Agencją Obrony
są surowe, dotyczą, między innymi, odpo-
wiedniego poziomu wydatków na obronę,
inicjatyw zmierzających do zwiększenia
dostępności, elastyczności i możliwości
rozmieszczania sił zbrojnych, dostępności
środków umożliwiających naprawienie
niedociągnięć zidentyfikowanych w Euro-
pejskim planie na rzecz rozwoju zdolności
obronnych (European Capabilities Action
Plan – ECAP)12. Głównymi problemami,
które pojawiają się z różnym nasileniem, są:
racjonalizacja wydatków obronnych, uzgod-
nienie podziału zadań między siły zbrojne
i określenie zasad opracowywania i pozys-
kiwania systemów uzbrojenia13. Zasada
stałej współpracy strukturalnej państw człon-
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Bezpieczeństwo RP
kowskich została formalnie potwierdzona państwa członkowskie są zmuszone do
również w Traktacie z Lizbony14. określenia stopnia, w jakim mogą scedo- WYJAŚNIENIE NR 2

Jednocześnie z dążeniem do otwartości wać na poziom ponadnarodowy swoje pań- Inicjatywą mającą na
celu budowę silnego
i ujednolicenia rynku zbrojeniowego poprzez stwowe prerogatywy związane z polityką jednolitego rynku
działalność EDA można zauważyć wyraźną obronną i w konsekwencji znaleźć równo- zbrojeniowego jest
dysproporcję w dostępie do poszczególnych wagę pomiędzy rozwojem europejskiego tworzenie europejskiej bazy
rynków europejskich. Jedne cieszą się rynku zbrojeniowego a rządowymi kie- technologiczo-przemysłowej
szeroko rozumianą wolnorynkowością, do runkami integracji w dziedzinie bez- sektora obronnego
(European Defence
innych zdecydowanie trudniej trafić. pieczeństwa. Technological And
Kluczowe dla rozwoju wspólnego europej- Konsolidacja obrony i bezpieczeństwa Industrial Base –
skiego rynku przemysłu obronnego było w Europie będzie ułatwiać efektywne wy- EDTIB), wzmacniającej
wprowadzenie przez Europejską Agencję korzystanie budżetów państwowych, działalność Unii Europejskiej
w wypadku reagowania
Obrony Kodeksu postępowania dotyczą- zwiększy współpracę i przyczyni się do kryzysowego. Jej utworzenie
cego zamówień publicznych w dziedzinie standaryzacji produktów, wypromuje powinno odpowiadać
obrony (Code of Conduct on Defence lepsze zarządzanie, a także pozwoli wy- potrzebom obronnym
Procurement). Jego przyjęcie jest wyrazem kluczyć sytuacje pokrywania się kosztów poszczególnych państw
członkowskich, a także
realizacji przez państwa członkowskie Unii i wysiłków związanych z rozwojem euro- przyczynić się do
Europejskiej koncepcji tworzenia otwartego pejskich zdolności obronnych i rynku utrzymywania odpowiedniego
europejskiego rynku wyposażenia obronne- obronnego. poziomu zdolności
go (ERWO)15. Najważniejszymi zaletami Celem przemysłu obronnego powinno wojskowych. Głównym
kodeksu jest uwzględnienie zasady transpa- być kreowanie efektywnej i konkurencyj- załaożeniem EDTIB jest
promowanie rozwoju nowych
rentności i wzajemnej odpowiedzialności, nej współpracy. Co więcej, integracja ryn- technologii przy współpracy
co niewątpliwie pozwoli państwom sygna- ku przemysłu obronnego powinna być z ośrodkami akademickimi
tariuszom wykorzystać możliwości oferowa- wsparta przez dialog międzyrządowy. w całej Europie.
ne przez EDA. Liczne inicjatywy podejmo- Utworzenie europejskiego rynku obron- (www.eda.europa.eu. A Strategy
wane przez Europejską Agencję Obrony ma- nego wymagało od państw europejskich for the European Defence
Technological and Industrial
ją na celu zwiększenie możliwości handlo- determinacji we wsparciu reżimu stymu- Base. Brussels, 14.05.2007;
wych dla wszystkich przedstawicieli prze- lującego konkurencyjność rynku obronne- “EDA Biulletin”, Issue 4,
June 2007.)
mysłu obronnego. (2) Jest oczywiste, że go Unii Europejskiej. Obecnie współpra-
wszelkie działania na rzecz przejrzystości ca jest zacieśniana przede wszystkim
w procesach przetargowych na szczeblu dzięki inicjatywom największych państw WYJAŚNIENIE NR 3
ponadpaństwowym umocnią wiarygodność członkowskich UE: Francji, Niemiec Artykuł 296 Traktatu
procesu rozwoju wspólnej polityki obronnej i Wielkiej Brytanii. ustanawiającego
i bezpieczeństwa. (3) Znaczny potencjał w sektorze zbrojenio- Wspólnotę Europejską
Korzyści z funkcjonowania Europejskiej wym krajów członkowskich ma duże wprowadzał pewnego rodzaju
Agencji Obrony, które można zaobserwować znaczenie dla kształtowania wiarygodnej dowolność w kierowaniu
wydatkami i konkurencyjnością
od chwili jej utworzenia, nie budzą wątpliwo- europejskiej polityki bezpieczeństwa, dla przemysłu. Głównym
ści. Przykładem jest, między innymi, zmniej- a wiarygodność jest niezbędna, jeśli się problemem jest dowolność
szenie obciążeń administracyjnych dla firm myśli o poszerzaniu rynku przemysłu zbro- interpretacji zapisów tego
przemysłu obronnego, których koszt Komisja jeniowego. Jego determinantem będzie artykułu. Automatyczne
stosowanie wyłączeń prowadzi
Europejska szacuje rocznie na około 430 mln zwiększająca się konkurencja, co wyma- do sytuacji, w której większość
euro16. Ponadto, na przykład, jednolity sys- ga inwestowania w nowe technologie, zamówień w dziedzinie
tem przetargów na uzbrojenie stwarza ogrom- badania i innowacje. obronności jest przyznawana
ne możliwości współpracy producentów, jed- Europejska integracja rynku zbrojenio- na podstawie krajowych
nocześnie nadaje kierunek dalszej integracji wego jest także wyzwaniem dla budżetów przepisów dotyczących
zamówień publicznych,
przemysłu obronnego w Europie17. poszczególnych państw członkowskich. w skrajnych wypadkach
Główni gracze europejscy muszą być z wybranym wcześniej
Wyzwanie dla państw przygotowani na konkurencję wewnątrz dostawcą.
członkowskich rynku europejskiego, ale przede wszystkim
Rozwój integracji Unii Europejskiej pro- ze strony partnerów „zewnętrznych” na
wadzi nieuchronnie do sytuacji, w której rynkach międzynarodowych.  g

14 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. DzU 2009 nr 203,
poz. 1569.
15 B. Wojna: W kierunku europejskiego rynku uzbrojenia. „Biuletyn” PISM 2005 nr 89, s. 1569.
16 http://www.ec.europa.eu. 20.01.2009.
17 K. Piątkowski: Przyszłość...

Kwartalnik Bellona 2/2010 49

 O polemologii
Teza: jeśli chcesz pokoju, poznaj wojnę leży u podstaw potrzeby nowego spojrzenia na zjawisko wojny.
Dlatego też w Akademii Obrony Narodowej od połowy 2009 roku funkcjonuje nowo utworzony Zakład Polem-
ologii, który zajmuje się badaniem natury i uwarunkowań konfliktów zbrojnych, akcentując kwestie ich poz-
nania. Koncentruje się on na badaniu, jak utrzymać pokój, a nie tylko zwyciężać orężnie. W artykule pozna-
jemy istotę tej dyscypliny naukowej oraz zakres badań polemologicznych.

A thesis “If you want peace, learn about war” is the groundwork for new look at the phenomenon
prof. dr hab. of war. Therefore, in mid 2009 the Faculty of Polemology was created in the Academy of National
Defense where research is conducted on the conditions generating armed conflicts, with emphasis
MICHAŁ HUZARSKI
on profound understanding of their nature. The studies in polemology are about focusing on how to
kierownik Zakładu maintain peace, and not only on how to win in combat. The article presents the core of this
Polemologii Wydziału scientific branch and the area of polemological research.
Zarządzania i Dowodzenia
Akademii Obrony Narodowej.
Absolwent Oficerskiej Szkoły
Wojsk Zmechanizowanych

we Wrocławiu i Akademii
Sztabu Generalnego WP
w Warszawie. Pracownik
naukowo-dydaktyczny
Wydziału Zarządzania
i Dowodzenia AON. Wieloletni
Kierownik Katedry Taktyki
Ogólnej w AON. Zajmuje się
także problemami
bezpieczeństwa
i obronności państwa.
I
nspiracją do napisania artykułu było
seminarium naukowe na temat: Tożsamość
metodologiczna polemologii, które odby-
ło się na Wydziale Zarządzania i Dowodzenia
Akademii Obrony Narodowej w Warszawie.
Przygotowaniem spotkania zajął się Zakład
Polemologii. Celem seminarium była identy-
fikacja metodologicznej tożsamości polemo-
logii i określenie warunków do uznania jej
jako dyscypliny naukowej, której przedmiot
badań może stanowić podstawę do zaprojek-
towania kierunku studiów. W dyskusji udział
wzięli specjaliści nauk wojskowych, filozofii,
socjologii, politologii i historii.
W wyniku oceny pojawiających się prze-
słanek i dostrzeżonych potrzeb poznawczych
zrodził się pomysł powołania Zakładu
Polemologii i umiejscowienia go w Katedrze
Działań Połączonych. Projekt przeszedł
stosowną procedurę i zakład rozpoczął
działalność w maju 2009 roku. Jego historia
jest więc bardzo krótka – zaledwie kilkumie-
sięczna. Działalność naukowo-dydaktyczną
i organizacyjną rozpoczęto od dążenia do
identyfikacji przedmiotu poznania i podjęcia
wysiłków, które miały na celu sprawdzenie
zasadności podejmowanych prac badaw-
czych, i przede wszystkim, zapotrzebo-
wania na rezultaty podjętej działalności.
Sprawdzonym sposobem pozyskania wielo-
aspektowej wiedzy o interesujących nas
kwestiach było zaproszenie do dyskusji
teoretyków i praktyków zajmujących się
zagadnieniami mieszczącymi się w obrębie
problemowym polemologii.
Uwzględniono przy tym obserwowane,
często zaskakujące i groźne, dynamiczne
zmiany w środowisku bezpieczeństwa
o zasięgu lokalnym, regionalnym i global-
nym, które były i są powodem wzrostu
poszukiwania skutecznych sposobów
i działań na rzecz pokojowego rozwiązy-
wania sytuacji konfliktowych przez różne
ośrodki oraz instytucje krajowe i za-
graniczne. Założyliśmy, iż jednym z in-
strumentów, który umożliwia osiąganie
przedstawionych celów, jest zastosowanie
podejścia polemologicznego.
Zdajemy sobie sprawę z potrzeby wyja-
śnienia znaczenia terminu polemologia,
gdyż nie jest on ogólnie znany. Nazwa ta
wywodzi z greckiego słowa polemos, które
oznacza konflikt, wojnę. W różnych opraco-
waniach spotykamy definicje polemologii,
które wykazują pewne różnice. Ich analiza
i porównanie pozwoliły zaproponować takie
znaczenie tego terminu: polemologia jest
dyscypliną naukową zajmującą się bada-
niem wojen i konfliktów zbrojnych w ujęciu
interdyscyplinarnym. Bada ich naturę i uwa-
runkowania, lokalizuje w czasie i przestrze-
ni, ustala ich periodyczność, intensywność,
związki przyczynowo-skutkowe oraz typolo-
gię. Polemologia bada konflikty zbrojne
i wojny przeszłości, teraźniejszości i przy-
szłości. Koncepcja prognozowania konflik-
tów zbrojnych i wojen G. Bouthoula polega
na przewidywaniu poprzez analizę objawów
i symptomów generowanych przez struktury
i zjawiska koniunkturalne1.

1 http://www.osrodekbadania.waw.pl. T. Kęsoń: Pojęcie konfliktu i wojny w literaturze. Podejście polemologiczne w badaniach konfliktów zbrojnych. Warszawa 2008, s. 10.
30.06.2008.

50 Kwartalnik Bellona 2/2010


Działalność naukowa i dydaktyczna zakła-
du pozwoliła zgromadzić określony zasób
wiedzy polemologicznej. Zebrano ją dzięki
studiowaniu literatury przedmiotu, wykona-
niu zespołowej pracy naukowo-badawczej
pt. Istota i zakres problemów współczesnych
konfliktów zbrojnych w ujęciu polemologicz-
nym, prowadzeniu badań w ramach kolejnej
pracy na temat podstaw teoretycznych po-
mologii, a także wprowadzeniu przedmiotu
– polemologii – do programów studiów dy-
plomowych, podyplomowych i doktoranc-
kich.
Nadal jednak pojawiają się pewne wątpli-
wości dotyczące trafności wyboru podejmo-
wanych wysiłków badawczych i dydaktycz-
nych. Zastanawia nas, czy cele zostały wła-
ściwie określone? Jaki jest stopień akcepta-
cji różnych środowisk naukowo-badawczych
w odniesieniu do uprawiania polemologii
w obecnych i prognostycznych uwarunko-
waniach.
Wymienione przesłanki i wątpliwości by-
ły główną przyczyną zorganizowania semi-
narium naukowego, które pozwoliło zgro-
madzić materiał poznawczy o interdyscypli-
narnym charakterze, przybliżyło identyfika-
cję problemu i poszerzyło wiedzę o jego
istocie.
Prekursorzy polemologii
Bilans zniszczeń i przerażające skutki
dwóch wojen światowych były przyczyną
pogłębionej refleksji nad zjawiskiem wojen.
Zaczęto się zastanawiać nad ich negatyw-
nym fenomenem. Stało się to przedmiotem
naukowego poznania, którym zajęli się
badacze różnych dziedzin. Zamierzano przy
tym wykorzystać dotychczasowy dorobek
interdyscyplinarny wiedzy o wojnie i kon-
fliktach zbrojnych.
Specjaliści zajmujący się polemologią
i dyscyplinami pokrewnymi wskazują, iż
twórcą terminu polemologia i tej dyscypli-
ny naukowej był francuski filozof, socjolog,
prawnik Gaston Bouthoul (1896–1980)2,
dyrektor pierwszego w świecie Francuskiego
Instytutu Polemologicznego (L’Instytut
Francais de Polemologie), utworzonego
w Paryżu w 1945 roku. (1) Swoje poglądy
wyłożył w dziele zatytułowanym Traktat
o polemologii. Socjologia wojen. (Traité de
polémologie. Sociologie des guerres), wy-
danym w Paryżu w 1970 roku. Dyrektywą
badawczą wypracowaną przez autora jest
2 J. Świeca: Kwestia stabilności systemów demokratycznych a założenia metodologiczne polemologii, pece research oraz teorii procesu pokojowego. W: Współczesne syste-
my demokratyczne. Cz. II. Wybrane zagadnienia w analizie porównawczej i w makroanalizie systemowej. Red. J. Świeca. Kielce 2003, s. 9.
3 Encyklopedia Gazety Wyborczej. T. 20, Kraków, s. 318.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
teza: od poznania wojny do poznania poko-
ju lub w innym ujęciu: jeśli chcesz pokoju,
poznaj wojnę. Jest ona odmienna od starej
rzymskiej maksymy: chcesz pokoju, szykuj
się do wojny (Si vis pacem para bellum).
Wskazano tu istotną różnicę w interpreta-
cji zaleceń, które zmierzają do utrzymania
pokoju. W przedsięwzięciach podejmowa-
nych w czasie przygotowywania się do
wojny są zawarte elementy groźne i agre-
sywne. Natomiast poznanie natury wojny
i konfliktów zbrojnych może stanowić pod-
stawę do działań na rzecz pokoju. Zasadniczą
różnicą jest również to, że polemologia za-
kłada badanie zjawiska wojny i konfliktów
zbrojnych w ujęciu interdyscyplinarnym,
a nie tylko militarnym – sztuki wojennej.
Traktat Bouthoula nie jest dostępny na
rynku księgarskim ani w antykwariatach pol-
skich (fot. 1). Nie został też przetłumaczony Fot. 1. Strona tytułowa dzieła
na język polski. Zdobyto go we Francji, Traktat o polemologii.
Socjologia wojen Gastona
w antykwariacie w Lyonie. W tym obszer- Bouthoula (fot. G. Małecki)
nym, liczącym 550 stron, dziele wykazano
interdyscyplinarny charakter polemologii
w opisie, między innymi, takich zagadnień
jak: kwestie metodologiczne badań nad
wojnami, definicje i ograniczenia fenomenu
wojny, filozoficzne doktryny wojen, morfo-
logia wojny, elementy techniczne wojen,
socjologiczne znaczenie ewolucji techniki
wojennej, taktyka i strategia, aspekty ekono-
miczne wojen, elementy demograficzne
i psychologiczne wojen, ich domniemane
przyczyny, cykliczność wojen, rozwój i ba-
dania polemologii. Wymienione problemy WYJAŚNIENIE NR 1
podkreślają szerokie i wieloaspektowe Gaston Bouthoul
podejście do istoty wojny i konfliktów zbroj- (1896–1980) – dyrektor
nych. Dostrzegamy, że taktyka i strategia, pierwszego na świecie
Francuskiego Instytutu
jako elementy sztuki wojennej, były jednym Polemologicznego (L’Instytut
z wielu zagadnień zaprezentowanych w tym Francais de Polemologie),
opracowaniu. utworzonego w Paryżu
Jednym z głównych przedstawicieli pole- w 1945 roku. Autor Traktatu
o polemologii. Socjologia
mologii jest Quincy Wright (1890–1970), wojen (Traité de
amerykański politolog, prawnik, profesor polémologie. Sociologie
uniwersytetu w Chicago3. Autor dwutomo- des guerres), wydanego
wego Traktatu o wojnie (A Study of War), w Paryżu w 1970 roku.
wydanego w Chicago w 1951 roku. Jest to
doniosłe dzieło o wojnie jako zjawisku spo-
łecznym.
Wright jest świadomy funkcji wojny jako
narzędzia polityki. W swojej pracy analizę
prowadzi na płaszczyźnie prawnej, techno-
logicznej, celów politycznych i stosunków
międzynarodowych. Przedstawiono w niej,
między innymi, wiadomości dotyczące:
51
 Sztuka wojenna
fenomenu wojny, koncepcji wojny, zmien-
ności wojny w stosunku do historii, warun-
ków sprzyjających powstaniu wojny, praw-
nej tolerancji wojny przez państwa, różnic
kulturowych narodów, integracji społecznej
a wojny, opinii publicznej a wojny, przewi-
dywaniu wojny, przyczyn wojen, warunków
pokoju, kontroli nad wojną (fot. 2).
Zjawisko wojny zostało przedstawione
szeroko, z uwzględnieniem dorobku wie-
lu dziedzin naukowych, w tym zwłaszcza
nauk społecznych wymienionych w tytule
traktatu. Między definicjami wojny Carla
von Clausewitza a Quincy’ego Wrighta
istnieje zgodność stanowisk w odniesieniu
wojny do polityki. Różnica polega na tym,
że pierwszego interesują funkcjonalne
aspekty wojny, drugiego – połączone
aspekty konfliktu społecznego, rozgry-
wającego się równocześnie na płaszczyź-
nie militarnej, prawnej, psychologicznej
i socjalnej4.
Kolejnym przedstawicielem polemologii
jest Pitirim Aleksandrowicz Sorokin
(1889–1968). Studiował on psychologię na
uniwersytecie w Sankt Petersburgu. Od 1923
roku mieszkał w USA. W 1930 roku został
profesorem socjologii na Uniwersytecie
Fot. 2. Strona tytułowa Traktatu o wojnie
Quincy’ego Wrighta (fot. G. Małecki)
4 J. J. Wiatr: Socjologia wojska. Warszawa 1982, s. 50–52.
5 http://pl.wikipedia.org/wiki/Pitirim _ Sorokin. 21.04.2009.
6 www.bloch.org.pl s.16–19. Jan Gotlieb Bloch (1836–1902) – szkic biograficzny.
52
Harwarda. Miał rozległe zainteresowania na-
ukowe. Obejmowały one, między innymi,
problematykę społeczną i wojny. Uważał, że
w badaniach socjologicznych powinno być
przyjęte podejście integralistyczne, które
pozwoli się posłużyć także ponadracjonal-
nym czynnikiem intuicji, emocji i geniuszu
oraz wykorzystać je do analizy współcze-
snych społeczeństw. Opracowane dzieła
dotyczyły głównie problematyki socjolo-
gicznej, w których nurt polemologiczny był
jednym z wielu5.
Warto przypomnieć także postać polskie-
go przemysłowca i uczonego Jana Gotlieba
Blocha (1836–1902). Oprócz rozległych za-
interesowań inżynierskich i finansowych,
zajmował się on także problemami wojny
i pokoju. Był autorem pięciotomowego
dzieła pt. Przyszła wojna pod względem eko-
nomicznym, technicznym i politycznym, wy-
danego w 1899 roku przez Bibliotekę
Warszawską. Przeprowadził w nim precy-
zyjny wywód, dzięki któremu chciał prze-
konać wszystkich, że wojna nie ma sensu
i może się zakończyć zagładą ludzkości. Ten
sposób podejścia uczynił z niego jednego
z prekursorów polemologii, uznawanej też
jako nauka o etiologii, anatomii i funkcji
wojny. Ówczesny rektor Uniwersytetu
Jagiellońskiego w Krakowie (zabór
austriacki), profesor Stanisław Tarnowski,
zgłosił kandydaturę Blocha do Pokojowej
Nagrody Nobla. Niestety, Bloch zmarł
przed rozpatrzeniem wniosku (6 stycznia
1902 r.)6.
Jeśli będziemy się kierowali tylko kryte-
riami naukowymi, nie będzie można uznać
Jana Blocha za jednego z twórców polemo-
logii, gdyż nie stworzył on jej teorii i nie
działał w środowisku uprawiającym tę na-
ukę. Takie wymagania spełniał Gaston
Bouthoul, który kierował pierwszym insty-
tutem naukowo zajmującym się badaniami
polemologicznymi (Francuskim Instytutem
Polemologii).
Źródła wiedzy polemologicznej
Z oceny dostępnych źródeł bibliograficz-
nych traktujących o polemologii wynika, iż
współcześnie nie ma pozycji, które całoś-
ciowo obejmują przedmiotową problema-
tykę. Jest natomiast wiele publikacji, które
w różnym stopniu korespondują z polemo-
logią. Gdy analizujemy przedmiot badań,
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Sztuka wojenna
docieramy do kolejnych materiałów, do
których z różnych przyczyn dotychczas nie
sięgano.
Poszukiwaniem przyczyn wojen i bada-
niem ich fenomenu zajmowali się już staro-
żytni myśliciele, na przykład Sun Tzu7. Jego
zalecenia o charakterze uniwersalnym
przetrwały przez wieki i niektóre nadal są
aktualne.
Wojna od wieków była przedmiotem za-
interesowań, głównie filozofów. Pierwszym
filozofem greckim, który zajął się analizą
wojen, był Platon. Przywołać też można
sentencję Heraklita (VI/V wiek p.n.e.):
wojna jest ojcem wszystkich rzeczy….
Sokrates zauważył, że wojna mąci rozu-
mienie sprawiedliwości. Także Arystoteles
w Polityce ocenia zjawisko wojny. Z kolei
Niccoló Machiavelli w traktacie pt. Książę
określił, iż każda wojna jest sprawiedliwa,
o ile jest niezbędna.
Immanuel Kant stworzył projekt nie-
ustannego pokoju, a Friedrich Nitzsche Fot. 3. Strona tytułowa dzieła George’a Friedmana
(fot. M. Gałecki)
podkreślał, że pomyślny przebieg wojny
uświęca każdą przyczynę. Były to pewne
spostrzeżenia, lecz nie miały one charakte- wo-dydaktycznych. Wymienić tu można,
ru naukowego8. między innymi, Instytut Stosunków Między-
W okresie oświecenia myśliciel Thomas narodowych Uniwersytetu Warszawskiego
Hobbes sformułował tezę, iż w naturze (Nauka o wojnie i pokoju), Instytut Stosun-
człowieka są trzy przyczyny waśni: rywali- ków Politologicznych (Pracownia Irenologii)
zacja (dokonywanie napadów dla zysku), Uniwersytetu Łódzkiego, Instytut Nauk
nieufność (dla swego bezpieczeństwa) i żą- Politycznych Uniwersytetu Humanistyczno-
dza zysku (dla swojej sławy)9. -Przyrodniczego Jana Kochanowskiego
W wyniku poszukiwania źródeł wiedzy w Kielcach, Katedrę Stosunków Międzynaro-
o polemologii można wskazać około pięć- dowych Akademii Techniczno-Humanis-
dziesięciu pozycji autorów krajowych i za- tycznej w Bielsku-Białej i inne. W wyniku
granicznych, w których są zawarte treści prowadzonej wymiany doświadczeń nauko-
korespondujące z istotą interesującej nas wych pojawiają się nowe informacje świad-
dyscypliny naukowej. Zdajemy sobie spra- czące o tym, że przedmiotową problematy-
wę, że lista ta jest ciągle otwarta. Przykładem ką interesują się środowiska Uniwersytetu
może być książka George’a Friedmana za- Pedagogicznego w Krakowie i Uniwersytetu
tytułowana Następne 100 lat. Prognoza na Adama Mickiewicza w Poznaniu.
XXI wiek (fot. 3). Autor przedstawia w niej Wielu współczesnych badaczy zajmuje się
zaskakujące scenariusze rozwojowe sytuacji problemami związanymi z polemologią
geopolitycznej w perspektywie lat 2030– i naukami pokrewnymi. Funkcjonują oni
–2050–2060 wraz z możliwością wybuchu w różnych dziedzinach i dyscyplinach na-
wojen nowego typu, z udziałem systemów ukowych. Wśród nich można wskazać:
satelitarnych, robotów i bezzałogowych nauki wojskowe, politologię i stosunki mię-
statków powietrznych10. dzynarodowe, nauki społeczne, socjologię,
historię, filozofię i inne.
Ośrodki i badacze polscy Nakreślony uprzednio przedmiot badań
Polemologią zajmuje się obecnie wiele polemologii, którym jest wojna i konflikty
krajowych ośrodków badawczych i nauko- zbrojne – poznanie ich natury, z zamiarem

7 Sun Tzu: Sztuka wojny. Warszawa 1994.

8 K. Kowalewski: Wojna: zjawisko biologiczne czy historyczne. „Rzeczpospolita” 14.06.1999, s. 2.
9 A. Zwoliński: Wojna. Kraków 2003, s. 6–9.

10 Ibidem, s. 13.

Kwartalnik Bellona 2/2010 53

 Sztuka wojenna
wykorzystania na rzecz pokoju, znajduje się
w kręgu zainteresowania wielu naukowców,
zależnie od potrzeb uprawianej specjalności
lub dyscypliny naukowej. Trudno jednak
wskazać specjalistę, którego głównym
obszarem zainteresowania naukowo-badaw-
czego jest polemologia. Można natomiast
przedstawić naukowców, którzy wnieśli
znaczny wkład w jej rozwój. Zaliczyć do nich
Zwiększone można, między innymi, niżej wymienionych
badaczy.
zainteresowanie Władysław Sikorski (1881–1943), spra-
problematyką wował wiele funkcji wojskowych i państwo-
polemologii wych, był również teoretykiem polityczno-
-militarnym. Interesował się teorią wojny
może wynikać w różnych jej aspektach. W 1934 roku
z naszego aktywnego wydał książkę Przyszła wojna, jej możliwo-
funkcjonowania ści i charakter oraz związane z nią możli-
w strukturach NATO wości obrony kraju11.
i Unii Europejskiej Bolesław Balcerowicz, autorytet w dzie-
oraz w innych systemach dzinie nauk wojskowych i stosunków mię-
bezpieczeństwa dzynarodowych. Autor wielu monografii
regionalnego traktujących o problematyce wojny i poko-
i światowego. ju, w których jest stosowane podejście pole-
mologiczne. Wśród nich można wymienić
Pokój i „nie-pokój” na progu XXI wieku
(2002 r.) i Siły zbrojne w państwie i stosun-
kach międzynarodowych (2006 r.).
Eugeniusz Ponczek przedstawił możli-
wości badawcze polemologii, sekuritologii
oraz irenologii w opracowaniu zatytuło-
wanym Wojna – bezpieczeństwo – pokój
w kontekście refleksji polemologiczno-ire-
nologicznej12.
Jerzy Świeca jest autorem pracy Kwestie
stabilności systemów demokratycznych
a założenia metodologiczne polemologii,
peace research oraz teorii procesu pokojo-
wego13.
Tadeusz Kęsoń opublikował ciekawy
i wartościowy pod względem zaprezento-
wania elementów teorii polemologii arty-
kuł pt. Pojęcie konfliktu i wojny w literatu-
rze. Podejście polemologiczne w badaniach
konfliktów zbrojnych14. Autor zawarł w nim
syntetyczną wiedzę polemologiczną opar-
tą na reprezentatywnych źródłach traktują-
cych o zagadnieniach z dziedziny sztuki
wojennej, socjologii i historii. Zważywszy
także na wcześniejszy dorobek tego autora
i obecną aktywność, można uznać go za
liczącego się w środowisku teoretyka pole-
mologii.
11 Encyklopedia powszechna PWN. Warszawa 1987, s. 178.
12 Konflikty współczesnego świata. Red. G. Ciechanowski, J. Sielski. Toruń 2006.
13 Współczesne systemy demokratyczne…
14 T. Kęsoń: Pojęcie konfliktu i wojny…
15 http:// www.sbc.org.pl. Śląska Biblioteka Cyfrowa 2008.
54
Katarzyna Piskrzyńska odniosła się do
kwestii polemologicznych w publikacji
pt. Kryzysy i konflikty międzynarodowe
w wymiarze regionalnym. Rozważania teo-
retyczne15. Znajdziemy tu, między innymi,
wyjaśnienia terminologiczne związane
z konfliktem i wojną, a także udokumento-
wane elementy teorii polemologii oraz
typologie konfliktów zbrojnych w połącze-
niu z ocenami prognostycznymi.
Opis, który ukazuje niektórych autorów
i publikacje z dziedziny polemologii, a tak-
że aktywność poznawczą placówek nauko-
wych podejmujących badania tej problema-
tyki, sygnalizuje wzrost zainteresowań
zagadnieniami wojny i pokoju oraz relacja-
mi między nimi występujących w ujęciu
interdyscyplinarnym (multidyscyplinar-
nym). Koresponduje to z zamiarami rozwią-
zywania problemów mieszczących się
w przedmiocie badawczym polemologii
i dyscyplin pokrewnych. Obserwujemy też
rozszerzanie przedmiotu badań o kwestie
polemologiczne na uczelniach wyższych
i w ośrodkach naukowo-badawczych
zgłębiających kwestie z politologii, nauk
społecznych, bezpieczeństwa i innych
pokrewnych dyscyplin.
To zwiększone zainteresowanie przedmio-
tową problematyką może wynikać z nasze-
go aktywnego funkcjonowania w struk-
turach NATO i Unii Europejskiej oraz
w innych systemach bezpieczeństwa regio-
nalnego i światowego. Obecnie są dokony-
wane okresowe podsumowania doświad-
czeń, analizy i oceny skuteczności osiągania
celów, w tym głównie dotyczących kwestii
likwidacji zagrożeń kryzysowych, które mo-
gą ewoluować w kierunku wojny lub kon-
fliktów zbrojnych, a także w działaniach na
rzecz pokoju.
Ośrodki naukowo-badawcze
Wiedza teoretyczna obejmująca polemo-
logię jest poszerzana i wzbogacana dzięki
wykorzystaniu osiągnięć nauki o wojnie
i pokoju czy też nauki o pokoju – peace
research, która ukształtowała się w Stanach
Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej.
Przedstawiciele tej dyscypliny zajmują się
szeroko rozumianym pokojem, w tym głów-
nie jego anatomią. Na drodze do poznania
źródeł i mechanizmów wojen, zmierzają do
Kwartalnik Bellona 2/2010

ustalenia przesłanek i warunków ustanowie-
nia pokoju16.
Ważniejsze ośrodki, które prowadzą bada-
nia (analizy problemów pokoju), to Sztok-
holmski Międzynarodowy Instytut Badań nad
Pokojem (Stockholm International Peace
Research Institute – SIPRI), Międzynaro-
dowy Instytut Badań nad Pokojem w Oslo
(International Peace Reasearch Institute –
PRIO) oraz Stowarzyszenie Badawcze (Rese-
arch Association) z siedzibą w Londynie17.
W Polsce badania nad problemami wojny
i pokoju prowadzą przeważnie placówki aka-
demickie i uniwersyteckie. Wskazać tu moż-
na na dyscyplinę naukową o nazwie ireno-
logia (gr. Irene – pokój), zajmującą się
badaniami nad pokojem (analizą pokoju).
Są to wyspecjalizowane badania nad różny-
mi uwarunkowaniami pokoju, z uwzględnie-
niem zjawiska wojny.
Zauważamy też, że coraz częściej prowa-
dzi się badania pewnych kwestii i zagadnień
związanych z polemologią. Wymienić tu
można, między innymi, sekuritologię,
która dotyczy głównie bezpieczeństwa
personalnego i strukturalnego. Penetracja
naukowa polemologii uwzględnia też aspek-
ty bezpieczeństwa politycznego, militarne-
go, ekologicznego i psychologicznego18.
Badanie problemów polemologii wyma-
ga wykorzystywania wiedzy i osiągnięć po-
krewnych dziedzin i dyscyplin naukowych
w kategoriach interdyscyplinarnych (multi-
dyscyplinarnych), a niekiedy eklektycznych.
Mimo że dyscyplinę tę tworzyli socjolog
(Gaston Bouthoul) i politolog (Quincy
Wright), to obecnie jest ona także przedmio-
tem zainteresowania specjalistów z nauk
wojskowych, stosunków międzynarodowych
nauk społecznych, ekonomii i historii.
Teoretyczne kwestie polemologii
W wyjaśnieniach polemologicznych klu-
czowe terminy to wojna i konflikt zbrojny.
W literaturze przedmiotu znajdziemy wiele
ujęć definicyjnych i typologicznych tych po-
jęć. Wykonuje się analizy historycznych
zmian w istocie tych definicji, które są sze-
roko wyjaśniane i porównywane. Do dal-
szych wywodów jest wskazane przyjęcie ich
obecnych znaczeń.
16 http://www. google. pl polemologia, peace reserach. Stosunki międzynarodowe, ćwiczenia. 04.04.2009.
17 http://markop.webpark.pl Słownik terminów pokojowych; Onet.pl. Wiem – Portal Wiedzy Wiem, na podstawie Słownika encyklopedycznego edukacja obywatelska.
18 E. Ponczek: Wojna – bezpieczeństwo – pokój w kontekście refleksji polemologiczno-irenologicznej. W: G. Ciechowski, J. Sielski: Konflikty współczesnego świata. Toruń
2006, s. 8.
19 Konflikty współczesnego świata. Wielkie tematy. Warszawa 2008, s. 30–31.
20 B. Balcerowicz: Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych. Warszawa 2006, s. 111.
21 Konflikty współczesnego..., s. 32–33.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
Wojna – to konflikt między państwami lub
innymi społecznościami zintegrowanymi
politycznie, ideologicznie itp., w którym są
zaangażowane wszystkie dostępne, niezbęd-
ne do osiągnięcia celu, środki o charakterze
militarnym i pozamilitarnym.
Konflikt zbrojny – to działania na mniej-
szą skalę, nieangażujące całości zasobów
militarnych i pozamilitarnych zwaśnionych
stron, a przynajmniej jednej ze stron, dla
osiągnięcia zamierzonego celu19.
W przytoczonych definicjach został pod-
kreślony wyraźny podział na wojnę i konflikt
zbrojny. Bolesław Balcerowicz przyjął inter-
pretację opartą na Słowniku terminów z za-
kresu bezpieczeństwa narodowego (AON
2002 r.), według którego do konfliktów zbroj-
nych zaliczamy: wojnę, interwencję zbrojną,
incydent wojskowy, przewrót wojskowy,
blokadę zbrojną, demonstracje siły20.
Wyjaśnia, iż konflikt zbrojny jest pojęciem
szerszym niż wojna. Każda wojna jest kon-
fliktem zbrojnym. Nie każdy konflikt zbroj-
ny jest wojną. Takie podejście może być
przedmiotem dyskusji z uwzględnieniem oce-
ny uwarunkowań, w których obecnie
następują znaczące zmiany w charakterze
współczesnych wojen i konfliktów zbrojnych.
Pojawiły się konflikty zbrojne określane jako
poniżej progu wojny lub inne niż wojna. Nie
można ich nazywać wojną. Także wojny ma-
ją swoje nowe określenia w stosunku do ich
klasycznego ujęcia. Pojawiły się takie termi-
ny, jak: zimna wojna, wojna z terroryzmem,
wojna ekonomiczna, wojna psychologiczna,
wojna sieciocentryczna czy cyberwojna21.
Ciekawość poznawcza i przyjmowane Ciekawość
założenia badawcze polemologów wiążą się poznawcza
z przyjętą oceną, iż wojna jest zjawiskiem
najbardziej kontrowersyjnym i niszczącym i przyjmowane założenia
wśród zjawisk społecznych. Stały się one badawcze polemologów
wyznacznikami historycznymi w dziejach wiążą się z przyjętą
narodów, w których wyniku upadały cywi- oceną, iż wojna jest
lizacje i rodziły się nowe podziały regio- zjawiskiem najbardziej
nalne i światowe. kontrowersyjnym
Polemologia zakłada, że przyczyny wojen i niszczącym wśród
(etiologia wojny) są rozpatrywane na trzech zjawisk społecznych.
poziomach jako:
—  przyczyny strukturalne, uzależnio-
ne od poziomu rozwoju intelektualnego,
techniki, rozwoju ekonomicznego, rolnicze-
55
 Sztuka wojenna
go i przemysłowego, sytuacji demograficz-
nej, uwarunkowań historycznych i geogra-
ficznych;
—  przyczyny koniunkturalne, zwłasz-
cza polityczne – alianse, koalicje, zmiany
i zachowania opinii publicznej pod wpły-
wem propagandy, indoktrynacji i ideologii;
—  przyczyny okazjonalne (bezpośred-
nie), nieprzewidziane incydenty, prowoka-
cje itp.22.
Według polemologów, współczesne kon-
flikty zbrojne i wojny, zarówno wewnętrz-
ne, jak i międzypaństwowe spełniają cztery
funkcje: ekonomiczne (zysk), wzmocnienia
Poznanie natury wojny i konfliktów zbrojnych
może stanowić podstawę do działań na rzecz
pokoju.
i konsolidacji władzy wewnętrznej i pozycji
zewnętrznej, zmiany istniejących struktur,
destrukcji demograficzno-ekonomicznej23.
Do prospekcji (przewidywania, projek-
towania) wykorzystuje się pięć barometrów
polemologicznych: czynniki geograficzne
i geopolityczne, czynniki długookresowe,
czynniki koniunkturalne, barometry struk-
tur narodowych, barometry krótkookre-
sowe24.
Za cyklicznością zmian opowiadają się
również twórcy teorii ruchu falowego25.
Według Alvina i Heidi Tofflerów, współ-
czesne zmiany cywilizacyjne oparte na tej
koncepcji wpływają na sposób prowadzenia
wojen i antywojen, czyli kroków pozwalają-
cych uniknąć działań zbrojnych. Twórcy
koncepcji ruchu falowego, analizując wszel-
kie znaczące dla rozwoju ludzkości prze-
miany, wyróżnili trzy fale, które miały
decydujący wpływ na rozwój cywilizacji:
—  pierwsza fala – dziesięć tysięcy lat
temu – rewolucja w rolnictwie;
—  druga fala – dwieście lat temu – rewo-
lucja przemysłowa;
—  trzecia fala – od ponad pięćdziesięciu
lat – rewolucja intelektualna, rozwój kultu-
ry i wiedzy26.
Według Gastona Bouthoula, istotny dla
określenia periodyczności wojen jest jej po-
22 T. Kesoń: Pojęcie konfliktu i wojny…, s. 12.
23 Ibidem, s. 13.
24 Ibidem, s. 14.
25 A. i H. Toffler: Wojna i antywojna. Warszawa 1997, s. 48–54, 55–62, 93–118.
26 T. Kęsoń: Pojęcie konfliktu…, s. 16.
27 Ibidem.
28 Ibidem, s. 17.
29 Ibidem, s. 13–14.
56
czątek, który jest związany z zakończeniem
procesu akumulacji siły i rozpoczęciem
cyklu destrukcji. Wraz z zakończeniem
wojny rozpoczyna się okres względnego
pokoju. Charakteryzuje się on rozwojem
ekonomicznym i demograficznym, aż do
osiągnięcia zadowalającego poziomu.
Okresy te następują po sobie, ale w pewnych
warunkach cykle mogą ulegać przyspiesze-
niu. Przyspieszenie cyklu koreluje z okresa-
mi szybkiego rozwoju społecznego, ekono-
micznego, demograficznego itp., a również
[...] gdy skutki wojny dla toczących je stron
były niewystarczające do ustanowienia rów-
nowagi, lub nie doprowadziły do zadowala-
jącej relaksacji27.
Czynniki koniunkturalne – bardziej kom-
pleksowe, ulegają częstym zmianom wywo-
łanym wydarzeniami politycznymi.
Zaliczamy do nich: zawieranie aliansów, po-
rozumień i koalicji prowadzących do gwał-
townej zmiany układu sił oraz naruszenia
wewnętrznej lub zewnętrznej dotychczaso-
wej równowagi strukturalnej.
Barometry struktur narodowych – są
związane ze strukturą państwa, jego
cechami, wskaźnikami statystycznymi
rozwoju (stan sektora przemysłowego,
rolniczego, usług), wskaźnikami demogra-
ficznymi, stanem sprawności armii i jako-
ścią jej uzbrojenia.
Barometry polemologiczne krótkookreso-
we – są związane z poszukiwaniem przyczyn
konfliktów zbrojnych w sferach motywacji,
które nabierają znaczenia, gdy zaistnieją
struktury agresywności kolektywnej, predys-
pozycje psychologiczne i socjologiczne.
Oddziaływanie mediów oraz propaganda po-
wodują przekształcenie agresywności roz-
proszonej w czynną wrogość28.
Wskazuje się też na proces ogniskowania
się konfliktów. Autorem tej teorii jest René
Carrére, który twierdzi, że światowa prze-
moc polityczna nie rozkłada się przypadko-
wo na powierzchni globu, ale ma tendencję
do ogniskowania się na pewnej liczbie „fron-
tów agresywności” w ich otoczeniu. Stanowi
to dowód podwójnego dziedzictwa: geo-
grafii i historii29.
Fronty agresywności, wraz ze zmianami
geopolitycznymi, mogą zmieniać swą kon-
Kwartalnik Bellona 2/2010

figurację. Pojawia się obecnie wiele prognoz
średnio- i długoterminowych, które obrazu-
ją wizje istotnych przeobrażeń w umiejsco-
wieniu tych frontów. Najczęściej wiąże się
to ze zróżnicowaną dynamiką wzrostu go-
spodarczego i układów międzynarodowych
w różnych regionach świata.
Wśród analityków istnieje pewna ostroż-
ność w określaniu prognoz długofalowych.
Uczynił to jednak George Friedman
w książce zatytułowanej Następne 100 lat.
Prognoza na XXI wiek30. Jego scenariusz
przewiduje, że wiek XXI będzie czasem
umacniania się pozycji Stanów Zjedno-
czonych, osłabienia Rosji i Chin oraz po-
jawiania się nowych potęg, w tym Japonii,
Turcji i Polski. Porównywalne do polemo-
logicznych frontów agresywności mogą
się okazać regiony: basen Pacyfiku (flota
amerykańska, Chiny i Japonia), Eurazja
(Rosja, Europa, wpływy USA), Europa
(interesy narodowe), świat islamu (Turcja
– rdzeń koalicji), pogranicze USA
i Meksyku (krytyczna rola Meksyku, jego
położenie).
Dostrzeżone i możliwe fronty agresyw-
ności są określane na podstawie obserwa-
cji, ocen i prognoz rozwojowych sytuacji
w środowisku bezpieczeństwa. Wskazują
one na te dziedziny, którymi powinniśmy
się zajmować szczególnie, używając
stosownych instrumentów podejścia
polemologicznego, z zamiarem poznania
istoty tych zjawisk z pewnym wyprze-
dzeniem.
Zaprezentowane treści mają na celu
wyjście z poszerzoną informacją o pole-
mologii, z argumentami ukazującymi
zasadność popularyzacji tej problematyki
wyrażonej w sentencji: jeśli chcesz poko-
ju, poznaj wojnę. Tak jak każda nauka,
również polemologia podlega zmianom
rozwojowym. Od zakończenia drugiej
wojny światowej, kiedy rozpoczęto two-
rzyć jej podstawy teoretyczne, następowa-
ły znaczące zmiany uwarunkowań w śro-
dowisku bezpieczeństwa regionalnego
i światowego. Te uwarunkowania, a także
aktywność badawcza specjalistów i ośrod-
ków naukowo-badawczych, zajmujących
się problemami natury wojny i konfliktów
zbrojnych oraz ich wpływu na tworzenie
i utrzymanie pokoju, wniosły określone
wartości wzbogacające teorię polemologii
i rozszerzyły jej przedmiot badań.
30 A. Lubawski: W roku 2060 Polska będzie mocarstwem. „Gazeta Wyborcza” 11–13.04.2009, s. 12.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
Pozostaje ważne pytanie – czy wojna jest
niezbędna do regulowania ludzkich spraw?
Nauka nadal nie może określić, gdzie tkwią
jej korzenie. Ciągle nie potrafimy w pełni
wyjaśnić istoty i natury zjawiska wojen na
przestrzeni dziejów i dlaczego nadal nam
zagrażają. Bez tej wiedzy nie można
skutecznie utrzymać stanu pokojowego. Te
pytania i inne dotyczące natury wojny pozo-
stają otwarte.
Aby rozwiązać wskazane problemy i wy-
starczająco poznać zjawisko wojny, można,
oprócz zastosowania innych instrumentów
poznawczych, wykorzystać podejście pole-
mologiczne. W tym celu zwróciliśmy się do
uczestników seminarium o wyrażenie swych
poglądów na przedstawiane pytania. Co jest
i co może być przedmiotem poznania pole-
mologii? Czy może ona być dyscypliną
nauk wojskowych i innych dziedzin nauko-
wych? Czy jest określona metoda, która jest
podstawowym instrumentem badawczym
polemologii? Jaki jest wymiar interdys-
cyplinarny polemologii? Czy istnieją prze-
konujące argumenty, które przemawiałyby
za podejmowaniem studiów na kierunku –
polemologia?
Czy wojna jest niezbędna do regulowania ludzkich spraw? Nauka nie może
określić, gdzie tkwią jej korzenie. Nie potrafimy w pełni wyjaśnić istoty i natury
zjawiska wojen na przestrzeni dziejów i dlaczego nadal nam zagrażają. Bez tej
wiedzy nie można skutecznie utrzymać stanu pokojowego.
Głosy w dyskusji seminaryjnej, odno-
szące się do przedstawionych kwestii,
będą opublikowane w wydawnictwie Aka-
demii Obrony Narodowej w pierwszej
połowie 2010 roku. Zainteresowanie śro-
dowiska akademickiego AON i specjali-
stów dyscyplin pokrewnych z różnych
ośrodków naukowo-badawczych i insty-
tucji skutkuje wyrażanym zaciekawieniem
istotą podejścia polemologicznego. Poja-
wiają się też głosy sceptyczne, które wska-
zują na zbyt szeroki zakres interdyscypli-
narnego przedmiotu badań polemologii,
a także potrzebę łączenia jej z irenologią.
Jednocześnie jest też wyrażana aprobata
dla zainicjowanych wysiłków badawczych,
popularyzatorskich i dydaktycznych,
które mają na celu twórcze wykorzystanie
wiedzy polemologicznej do działalności
na rzecz pokoju i szeroko rozumianego
bezpieczeństwa.  g
57
 Wojna jako wyzwanie
dla badacza
Zjawisko, jakim jest wojna, na przestrzeni dziejów ludzkości stwarza ciągły problem z jego właściwym
zdefiniowaniem. Wielu znanych przedstawicieli filozofii, socjologii, historii, a także teoretyków sztuki
wojennej, stara się odpowiedzieć na zasadnicze pytanie: czym jest wojna? Autor podejmuje się próby
usystematyzowania tej wiedzy, przedstawia historyczną analizę poglądów teoretyków, którzy zajmowali się
tym zjawiskiem. Materiał ten stanowi także podstawę do zgłębiania odradzającej się dziedziny naukowej,
jaką jest polemologia.

płk prof. nadzw. dr hab.
ANDRZEJ POLAK
profesor nadzwyczajny
w Zakładzie Operacji
Połączonych Akademii
Obrony Narodowej. Autor
wielu publikacji dotyczących
sztuki wojennej oraz teorii
A phenomenon of war has continuously been problematic to define in the history of mankind.
Multiple noted scholars in philosophy, sociology, history and theory of art of war have been making
all the efforts to answer this essential question: what is war? The writer attempts to systemize
gathered knowledge and presents the analysis of opinions of theoreticians who dwelled on the
issue. The article is also a groundwork for learning more about a recently restored scientific branch
– polemology

operacji. Uczestnik
i współorganizator
seminariów oraz konferencji
podejmujących zagadnienia
sztuki wojennej, w tym sztuki
operacyjnej. Absolwent
Wyższej Szkoły Oficerskiej
Wojsk Zmechanizowanych
we Wrocławiu, Akademii
Obrony Narodowej
w Warszawie oraz Akademii
Pomorskiej w Słupsku.
W
ojny, jako zjawisko niezmiernie
złożone, należy rozpatrywać
z wielu punktów widzenia i przyj-
mować za podstawę ich podziału różne
kryteria. Analiza militarnych, psychologicz-
nych, prawnych, ekonomicznych i socjolo-
gicznych aspektów wojny prowadzi do prze-
konania, że wszystkie mogą być uważane za
czynniki uzyskujące w niej zmienny stopień
nasilenia. W samym zjawisku wojny treści
te wzajemnie się przenikają. Profesor Julian
Kaczmarek pisał: Z punktu widzenia wal-
czących stron, można ujmować wojnę jako
maksymalne nasilenie aktywności wojsko-
wej, napięcia psychologicznego, działal-
ności prawnej, ekonomicznej wytrzyma-
łości i konsolidacji społecznej1. Można
zatem rozpatrywać ją jako sumę konfliktów:
sił zbrojnych, nastrojów społecznych, warun-
ków ekonomicznych, zasad prawnych i kul-
tur narodowych, wyrównanych w takim stop-
niu, że starcie między nimi powoduje skraj-
ną intensyfikację tych czynników2. Zgadzam
się z generałem Tadeuszem Pióro, że nawet
tak wszechstronna definicja wojny nie ujaw-
nia źródeł nienawiści, niszczenia, pogardy –
wszystkiego tego, co rodzi pokusę wojny nie
tyle w sercu narodów, ile w wewnętrznej
determinacji systemów odpowiedzialnych za
historię społeczeństw.
Wojna zawiera w sobie same skrajności.
Z jednej strony, mieści w sobie śmierć, okru-
cieństwo, smutek, z drugiej – zadowolenie
i radość z odniesionego zwycięstwa. Groza
i odczucie triumfu wskazują na: złożo-
ność rozumienia i określania przedmiotu
wojny3.
Od dawna już filozofowie, historycy, so-
cjologowie i teoretycy sztuki wojennej
starali się odpowiedzieć na pytanie: czym
właściwie jest wojna? Przedstawiciel
kierunku idealistycznego w filozofii sta-
rożytnej, Platon (427–347 r. p.n.e.), twier-
dził, że wojny są zjawiskiem naturalnym
i wiecznym. Jego zdaniem: wojna z tego
samego źródła pochodzi, skąd najobficiej
w państwie płyną nieszczęścia prywatne
i publiczne4. Widział wśród nich: brak
sprawiedliwości (niesprawiedliwość), zgo-
dy (wrogość), harmonii (dysharmonia),
nienasycone żądze itp. Zdaniem Platona,
to przede wszystkim niesprawiedliwość ro-
dzi podziały, waśnie i wojny, prowadzi do
nienasyconych żądz, do ujarzmiania jed-
nych ludzi przez drugich i jednych państw
przez inne.

1 J. Kaczmarek, C. Staciwa, S. Zapolski: Doktryna wojenna. Warszawa 1982, s. 26. Nieuwzględnienie którejś z wymienionych grup kryteriów może powodować niepełność
podziału, jego zupełną nieadekwatność do rzeczywistości.
2 S. Pióro: Wstęp. W: M. Howard: Wojna w dziejach Europy. Wrocław 1990, s. 14.

3 Wojna jako przedmiot badań historycznych. Red. K. Olejnik. Toruń 2006, s. 7.

4 Platon: Państwo z dodaniem siedmiu ksiąg praw. T. I, Warszawa 1958, s. 76.

58 Kwartalnik Bellona 2/2010


Uważany za najwszechstronniejszego my-
śliciela i uczonego starożytności –
Arystoteles (384–322 r. p.n.e.), nie trakto-
wał wojny jako celu samego w sobie, ale
jako środek prowadzący do pokoju. Dobrze
zorganizowane państwo powinno mieć
w swej strukturze odpowiednie siły (wojsko-
we) i środki i wydzielać na ich utrzymanie
należyte fundusze, których wysokość miała
zależeć od kondycji państwa. Dobrze urzą-
dzone państwo powinno zapewnić jego
mieszkańcom szczęśliwe życie5. Polityka,
czyli umiejętność rządzenia państwem, jest,
zdaniem Arystotelesa, tą samą trwałą dys-
pozycją, ale ich sposób przejawiania się
bywa różny. W polityce: w znaczeniu obszer-
niejszym, ta jej część, która ma rolę jakby
kierowniczą, spełnia funkcje ustawodawcze;
ta zaś, która dotyczy spraw jednostkowych,
nosi wspólną nazwę polityki w znaczeniu
ściślejszym. Posiada ona charakter praktycz-
ny i ma do czynienia z namysłem. Uchwała
bowiem jest czymś, co należy wykonać jako
akt jednostkowy. Dlatego to tylko o przed-
stawicielach drugiej z tych sztuk mówi się,
że uprawiają politykę; bo tylko oni coś wy-
konują, tak jak rękodzielnicy. Za rozsądek
uważa się powszechnie najbardziej tę jego
część, której przedmiotem jest sam człowiek,
jednostka; i ta jego część nosi wspólną
nazwę rozsądku; pozostałe części to: sztuka
zarządzania domem, sztuka prawodawcza
i polityka; w tej ostatniej wyróżnia z kolei
sztukę naradzania się i sądową. Zdawanie
sobie sprawy z tego, co jest dobre dla wła-
snej osoby, byłoby tedy pewnym rodzajem
poznania; istnieją jednak, między tym rodza-
jem a innymi, poważne różnice i człowieka,
który rozumie swój własny interes i troszczy
się o swoje sprawy, nazywa się rozsądnym,
o tych zaś, co uprawiają politykę, mówi się,
że niepotrzebnie wtrącają się w nie swoje
sprawy6.
Prekursor materializmu – Demokryt
(460–370 r. p.n.e.) oraz Epikur (341–270 r.
p.n.e.) w wojnie widzieli źródło kształtowa-
nia się społeczeństw oraz powstawania
państw. Pierwszy z nich podkreślał, że naj-
ważniejszym dobrem człowieka jest euda-
imonia, czyli stan szczęśliwości, który pole-
ga na wewnętrznym spokoju i pogodzie du-
cha. Epikur i jego następcy rozwinęli kon-
cepcję hedonistyczną, która zakładała, że
5Arystoteles: Polityka. Warszawa 1964, s. 288.
6 Arystoteles: Etyka nikomachejska. Warszawa 1982, s. 219–220.
7 R. Rosa: Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej i irenologicznej. Siedlce 2009, s. 38–39.
8 M.T. Cicero: Pisma filozoficzne. T. II, Warszawa 1960, s. 162–164.
9 T. Hobbes: Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego. Kraków 1954, s. 109.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
szczęście człowieka polega na doznawaniu
przyjemności, zwłaszcza intelektualnych7.
Ich zaspokojenie powinno zapewnić we-
wnętrzny spokój, jako niezbędny warunek
bezpieczeństwa i pokoju, pomiędzy jednost-
kami, grupami społecznymi, społecznościa-
mi i państwami.
Cycero (106–43 r. p.n.e.) uznawał za woj-
nę jedynie takie sytuacje, kiedy w sporze
pomiędzy stronami pojawiało się zjawisko
przemocy zbrojnej. Te dwie właściwości
wojny: występowanie sporu oraz zastosowa-
nie siły zbrojnej wobec przeciwnika stały się
podstawą poglądów formułowanych później
przez wielu teoretyków. Zdaniem Cycerona,
szczęśliwym można było być tylko w pań-
stwie szczęśliwym, o dobrym ustroju8. Tylko
sprawiedliwość czyni ludzi prawymi, cnotli-
wymi i uczynnymi, nieprzestrzeganie zaś
tych zasad może prowadzić do chciwości,
Tylko sprawiedliwość czyni ludzi prawymi, cnotliwymi i uczynnymi, nieprzestrze-
ganie zaś tych zasad może prowadzić do chciwości, nienasyconej żądzy pomnażania
dóbr, a to w konsekwencji może zagrozić pokojowi i bezpieczeństwu nie tylko
pojedynczego człowieka, ale całego państwa.
nienasyconej żądzy pomnażania dóbr, a to
w konsekwencji może zagrozić pokojowi
i bezpieczeństwu nie tylko pojedynczego
człowieka, ale całego państwa.
Angielski filozof Tomasz Hobbes (1588–
–1679) przyczyn wojen upatrywał w charak-
terze człowieka, jego chęci rywalizacji,
braku zaufania do innych, żądzy władzy
i sławy. Wiązał również wojnę z rosnącym
przeludnieniem świata, co stało się później
podstawą twierdzenia Tomasza Malthusa
o nieuchronności wojen i ich korzystnym
wpływie na rozwój społeczeństw. Pisał:
W naturze człowieka znajdują się trzy zasad-
nicze przyczyny waśni. Pierwsza to rywali-
zacja, druga to nieufność, trzecia – to żądza
sławy9. Pozwało mu to wysunąć znaną do
dzisiaj tezę: Homo domini lupus Est (czło-
wiek człowiekowi wilkiem).
Zdaniem Hobbesa, stan natury to wojna
każdego z każdym (bellum omnium contra
omnes), co ma wynikać bezpośrednio z fak-
tu, że każdy człowiek jest z natury egoistą.
Przy braku zewnętrznych autorytetów,
w sytuacji gdy pozornie wszyscy są wolni,
ludzie zaczynają z sobą walczyć, co powo-
59
 Sztuka wojenna
duje, że zamiast korzystać z wolności, każ-
dy cały czas musi się koncentrować na prze-
trwaniu. Między wolnością a przetrwaniem
istnieje stały, nierozwiązywalny konflikt.
W doktrynie Hobbesa wolność jest okre-
ślana jako brak zewnętrznych przeszkód
w osiąganiu celów. Wolność człowieka po-
lega na tym, że nikt nie powstrzymuje jego
działań. Skoro biologia nie czyni jednostki
zdolną do społecznego współżycia, natural-
ny dla niej może być tylko brak więzi spo-
łecznych. Stan naturalny nie jest jednak
okresem pełnej atomizacji jednostek. Jeśli
istota aspołeczna w drodze rozumowania
kreuje więzi społeczne i uzyskuje bezpie-
czeństwo dla siebie i innych, trudno jedno-
znacznie naturę ludzką i egoizm oceniać
w kategoriach dobra i zła.
Człowiek, według Hobbesa, zostaje posta-
wiony przed dramatycznym wyborem. Musi
opowiedzieć się albo za bezpieczeństwem
i jednocześnie za absolutną podległością,
albo za nieograniczoną wolnością i anarchią
oraz związanym z nimi ciągłym zagrożeniem
dla jego życia. Autor Lewiatana formułuje
również ogólne normy, których przestrzega-
nie powinno sprawić, że:
Znaczna część uczonych skłania się ku
poglądowi, że człowiek jest w stanie
doprowadzić do całkowitej likwidacji wojen.
—  żaden człowiek nie powinien okazy-
wać innemu nienawiści czy pogardy,
słowem, czynem postawą czy też gestami;
—  każdy człowiek winien uznawać
innych za równych sobie z natury;
—  z chwilą wejścia w stan pokoju, żaden
człowiek nie powinien zachowywać dla
siebie jakiegokolwiek uprawnienia, którego
nie chciałby zachować dla każdego innego
człowieka;
—  każdy człowiek powinien dążyć do po-
koju i zrzekać się pewnych uprawnień przy-
rodzonych10.
Ideolog rewolucji francuskiej, Jan Jakub
Rousseau (1712–1778), wskazywał na
nierówność materialną w społeczeństwie
oraz dążność człowieka do posiadania jako
główne przyczyny wojen. Niezbyt przeko-
nany do poglądów Hobbesa uważał, że czło-
10 Ibidem, s. 135.
11 J. J. Rousseau: Umowa społeczna. Łódź 1948.
12 G. W. F. Hegel: Wykłady z filozofii dziejów. Kraków 1957.
60
wiek natury był wolny, dobry i szlachetny,
a dopiero człowiek sztuczny, za takiego uwa-
żał człowieka mu współczesnego, utracił
te pierwotne przymioty i został egoistą, nie-
liczącym się z prawami i potrzebami innych
ludzi. Stan naturalny był, zdaniem Rousseau,
stanem pokoju, a wojna pojawiła się
z chwilą powstania pierwszych państw.
Rewolucyjny charakter teorii Rousseau
przejawiał się przede wszystkim w przeko-
naniu, że dobry człowiek został uwięziony
w złym świecie, który czynił z niego prze-
ciwieństwo jego własnej (pierwotnej)
natury11. Przeciwko takiemu światu
Rousseau ogłasza rewolucję romantyczną,
której celem nie jest jakaś określona zmia-
na (tę uważa za nieosiągalną), ale rewolucja
dla samej rewolucji, którą musi podjąć
dobry z natury człowiek uwięziony w racjo-
nalnym (złym) świecie, nie mając przed
sobą perspektywy rzeczywistej odmiany.
Proponował utworzenie takiej cywilizacji
i kultury, takiego społeczeństwa i państwa,
które odpowiadałyby naturalnemu rozwojo-
wi i potrzebom jednostki, a jednocześnie
byłyby poddane panowaniu słusznego
prawa, ustanowionego przez samych oby-
wateli.
Niemiecki filozof Friedrich Hegel (1770–
–1831) traktował wojnę jako część polityki,
armia zaś w rękach państwa miała być na-
rzędziem powołanym do obrony interesów
narodowych. Jako przedstawiciel historycy-
zmu głosił, że w historii istnieją nieubłaga-
ne prawa, a ona sama rozwija się w określo-
nym kierunku, aby osiągnąć teoretycznie ko-
nieczny cel. Dlatego też również wojny nie
są czymś przypadkowym, ale zjawiskiem jak
najbardziej prawidłowym, ważnym narzę-
dziem realizacji idei Rozumu (co jest rozum-
ne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste,
jest rozumne)12. A skoro idee w czasie
wojen materializują się o wiele szybciej niż
podczas pokoju, to wojny w tej sytuacji
stanowią niezwykle istotny element histo-
rycznego i społecznego postępu.
Filozofowie do dzisiaj nie ustają w docie-
kaniu źródeł konfliktów wojennych i starają
się, niezależnie od przesłanek historycznych,
politycznych i społecznych, dotrzeć do tych
mechanizmów, które tkwią poza wolą czło-
wieka i jego zewnętrznym działaniem.
W czasie dziejów różne szkoły formułowa-
ły różne koncepcje, z których każdą można
Kwartalnik Bellona 2/2010

uznać za trafną i każdą za chybioną, w za-
leżności od tego, jakimi kryteriami kieruje
się ich odbiorca. Są one tak wielostronne,
jak wielostronny jest obraz wojny.
Polemolog francuski, Gaston Bouthoull
(1896–1980), uważa, że okolicznością
popychającą społeczeństwa do wojen był,
między innymi, nadmiar ludzi potrzebnych
do wykonywania czynności gospodarczych
i organizacyjnych. Wprawił on w ruch
wiele czynników destrukcyjnych, takich jak:
głód, emigracja, zaburzenia wewnętrzne13.
Sumarycznym ujęciem indywidualnych cech
człowieka jest nacjonalistyczna teoria po-
chodzenia wojen. Nacjonalizm, który wiąże
się z partykularnie pojętym dochodzeniem
suwerennych praw, z pojęciem narodowej
odrębności, tendencją do zaboru ziem z przy-
czyn pozornych lub rzeczywistych więzi
narodowościowych, ma być głównym
stymulatorem poczynań wojennych.
Znaczna część uczonych skłania się ku po-
glądowi, że człowiek jest w stanie doprowa-
dzić do całkowitej likwidacji wojen.
Brytyjczyk Julian Huxley (1887–1975)
uważał, że wojna jest nie tyle odbiciem na-
tury człowieka, ile jej ekspresją wynikającą
z biologicznego dążenia do współzawodnic-
twa. (1) Wojna jest związana ze zjawiskiem
gromadzenia dóbr, które są przedmiotem
konfliktów. Sam człowiek nie posiada jakie-
goś szczególnego instynktu wojny. Ma
wprawdzie zdolność, ogólną tendencję
do agresji, ale skłonność ta (podobnie jak
inne popędy) nie stanowi instynktu nie-
zmiennego.
Żadna z interpretacji filozoficznych nie
odrzuca politycznych i historycznych prze-
słanek wojen ani ich materiałowo-technicz-
nego podłoża. W dochodzeniu do szukania
przyczyn wojen należy się poruszać w kilku
sferach: indywidualnej, społecznej i stosun-
ków międzynarodowych, pomiędzy którymi
występuje wzajemne oddziaływanie. Aż do
XX wieku definiowanie wojny pozostawało
pod wpływem iluzjonizmu prawnego14,
sprowadzającego istotę zjawiska do przypad-
ków losowych lub decyzji władców czy
rządów. Nawet tak dalekowzroczni twórcy
wielkich systemów, jak August Comte
(1798–1857) czy Herbert Spencer (1820–
–1903), skłaniali się do traktowania wojny
jako zjawiska archaicznego, skazanego na
13 T. Pióro: Wstęp..., s. 14–15.
14 Ibidem, s. 13.
15 R. E. Osgood: Limited War. W: Ograniczennaja wojna. Moskwa 1960, s. 246.
16 J. Kaczmarek, C. Staciwa, S. Zapolski: Doktryna wojenna…, s. 26–27.
17 Historia doktryn politycznych. Materiały źródłowe. Red. A. Reiss, F. Ryszka, A. Szcześniak. Warszawa 1972, s. 48.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
zagładę w miarę rozwoju cywilizacji prze-
mysłowej. Spencer wyróżnił trzy rodzaje pra-
wa: powszechne, ogólne i szczegółowe.
Uważał, że wojna to agresja, obrona i rozka-
zy. Podstawą prawa natury było prawo rów-
nej wolności, ustrój liberalny (to on wyzwa-
WYJAŚNIENIE NR 1
lał pełnię aktywności jednostki). Państwo to
organizacja stabilna, w przyszłości ma być Julian Sorell Huxley
przemysłowe, wolne i sprawiedliwe. Spencer – angielski biolog i humanista.
W latach 1946–1948
zakładał, że każde społeczeństwo będzie sprawował funkcję pierwszego
ewoluować od militaryzmu do industriali- w historii dyrektora
zmu. Ewolucja, jego zdaniem, miała pole- generalnego UNESCO.
gać na stopniowym, postępowym różnico-
waniu się części. Ewolucjonistyczną etykę
wywodził z teorii walki o byt. Dobre jest to,
co służy przystosowaniu i rozwojowi, dlate-
go też należy w tym celu wspierać silnych,
a nie słabych i upośledzonych przez naturę.
Dopiero na przełomie XIX i XX wieku
pojawiły się studia, które rozpatrywały woj-
nę w kategoriach zjawisk społecznych
i umożliwiały formowanie się nowych po-
glądów na zjawisko wojny. Robert Osgood
w pracy Limited War określił wojnę jako:
zorganizowane starcie sił zbrojnych państw
suwerennych, dążących do wzajemnego
narzucenia własnej woli15. Traktował każ-
dą wojnę jako ograniczoną i podzielił je
na: jądrowe, konwencjonalne, partyzanckie
itp. Inny z autorów (socjolog) rozpatrywał
wojnę jako proces wspólny dla całej przyro-
dy i wyróżniał wojny: pomiędzy wszelkiego
rodzaju istotami żywymi, narodami prymi-
tywnymi, cywilizowanymi oraz wysoko
rozwiniętymi. Niemiecki generał Wolfgang
Henryk Baudissin wyodrębnił wojny: reli-
gijne (XV w.), gabinetowe (XVII w.), naro-
dowe (XIX w.) i inne. Niemiecki filozof
i historyk, W. Halveg, wyodrębnił dwa pod-
stawowe typy wojen ograniczonych: wschod-
ni (gdzie dominuje polityka) i zachodni
(zagadnienia militarne)16.
Zdecydowana większość historyków i teo-
retyków wojny, którzy zajmują się historią
wojen, wyraża opinię, że wojny pojawiły się
w tej fazie rozwojowej społeczeństw, w któ-
rej zaistniały warunki do zdobywania i gro-
madzenia dóbr materialnych oraz innych
wartości. Cyceron definiował wojnę jako
rozstrzyganie sporu przy użyciu siły17. Sun
Tzu, chiński teoretyk starożytności, najważ-
niejszym osiągnięciem wojny nazywał po-
konanie wroga bez walki. Jego zdaniem,
61
 Sztuka wojenna
sprawą najważniejszą w wojnie jest rozbicie
strategii wroga. Można to było uczynić
poprzez skłócenie sprzymierzeńców wroga,
co miało doprowadzić do politycznej jego
izolacji. Dopiero wówczas, kiedy to nie przy-
nosiło pozytywnego rozwiązania, podawał
inną definicję wojny: wojna jest dla państwa
sprawą najważniejszej wagi, sprawą życia
lub śmierci, drogą wiodącą do przetrwania
lub upadku. Dlatego należy poświęcić jej po-
ważne studia18. Podobną teorię wojny, jak
Cyceron, wyrażał Hugo Grotius (1583–
–1645). Pisał on, że wojna to stan, w jakim
znajdą się osoby toczące spór przy użyciu
siły. Jej następstwem są: niezliczone nie-
szczęścia, które spadają również na niewin-
nych ludzi19.
Wojny towarzyszą ludzkości od początku jej
istnienia, a ich rozwój wiąże się z rozwojem
stosunków społecznych i form życia
społecznego, gospodarczego, warunków
rozwoju sił wytwórczych i środków produkcji.
Do czasu zakończenia pierwszej wojny
światowej (1914–1918) do pełnego zrozu-
mienia pojęcia wojna wystarczała w zupeł-
ności klasyczna już wówczas definicja Carla
von Clausewitza: wojna jest czynem poli-
tycznym, dalszym ciągiem stosunków poli-
tycznych, wyrażających się w akcie przemo-
cy, mającym na celu zmuszenie przeciwni-
ka, czyli doprowadzenie jego sił zbrojnych
do stanu, w którym nie będą zdolne do
dalszej walki20. Sprawa definicji przedsta-
wiała się więc jednoznacznie. Za wojnę uwa-
żało się starcie zbrojne zorganizowanych sił
dwóch przeciwników21. W Wielkiej ency-
klopedii powszechnej, wydanej w latach trzy-
dziestych ubiegłego wieku zapisano, że: woj-
na to okres orężnej walki między ludami,
państwami lub partiami w samym państwie
(wojna domowa), celem zmuszenia przeciw-
nika do uznania swych żądań czy progra-
mów22. W przeciwieństwie do wojen z ubie-
głych wieków, prowadzonych w przeważa-
nej części dla interesów dynastycznych, woj-
18 Sun Tzu: Sztuka wojny. Warszawa 1994, s. 13.
19 H. Grotius: Trzy księgi o prawie wojny i pokoju, w których znajdują wyjaśnienie prawo natury i prawo narodów, a także główne zasady prawa publicznego. T. II, Warszawa
1957, s. 154.
20 C. Clausewitz: O wojnie. Warszawa 1958. T. I, s. 15–16, 31–32.
21 F. Skibiński: Rozważania o sztuce wojennej. Warszawa 1990, s. 24.
22 Wielka encyklopedia powszechna Gutenberga. T. XVIII, Kraków 1932, s. 185.
23 Słownik języka polskiego. Red. M. Arct. Lwów 1930.
24 A. Beaufre: Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia. Warszawa 1968, s. 25.
25 Encyklopedia powszechna PWN. T. IV, Warszawa 1984, s. 758.
62
ny XIX wieku były powodowane względa-
mi natury ekonomicznej, gdyż każde
z państw dążyło do zapewnienia swym oby-
watelom możliwie najlepszych warunków
rozwoju. Stan wojny zaczynał się między
państwami oficjalnie z chwilą wypowiedze-
nia wojny i zerwania stosunków dyploma-
tycznych. W przedwojennym Słowniku
języka polskiego wojnę zdefiniowano jako:
okres walk pomiędzy dwoma państwami, od
zerwania stosunków dyplomatycznych, do
zawarcia pokoju. Na okres wojny składa
się szereg przemarszów, bitw, potyczek
to jest walka orężna między dwoma pań-
stwami23 .
W ciągu kolejnych lat definicja wojny ule-
gała znacznemu rozszerzeniu i od dawna nie
jest używana do określenia starcia przy uży-
ciu oręża. Już francuski generał Andrè
Beaufre w swoim Wstępie do strategii…
zaznaczył, że wojna nie jest zjawiskiem
czysto militarnym, ale totalnym, gdzie łączą
się i nakładają na siebie polityka wewnętrz-
na i zagraniczna, gospodarka i działania
wojenne. We wstępie pisał: Nasza epoka jest
zbyt trudna, a współczesny człowiek w zbyt
dużym stopniu opanował Przyrodę, abyśmy
nadal mogli działać na chybił trafił, jak to
czyniono dotychczas. Wojna będąca niegdyś
zabawą królów, stała się dziś przedsię-
wzięciem kryjącym w sobie zbyt wielkie nie-
bezpieczeństwa24. Najprawdopodobniej ta-
kie podejście wiąże się z dość powszechnym
poglądem, że wojny towarzyszą ludzkości
od początku jej istnienia, a ich rozwój
wiąże się z rozwojem stosunków społecz-
nych i form życia społecznego, gospodarcze-
go, warunków rozwoju sił wytwórczych
i środków produkcji.
W wydanej w latach osiemdziesiątych
Encyklopedii powszechnej wojnę zdefinio-
wano jako: prawo, zjawisko społeczne,
historyczne i klasowe, polegające na
regulowaniu sporów lub realizowaniu
celów politycznych przez zastosowanie
przemocy w postaci siły zbrojnej. Na po-
jęcie wojny składają się działania wojen-
ne (operacje wojskowe) oraz stan, to jest
sytuacja prawna, w której uznaje się ist-
nienie wojny25. Z kolei w Małej encyklo-
Kwartalnik Bellona 2/2010

pedii wojskowej stwierdza się, że wojna,
konflikt zbrojny między państwami,
blokami państw, narodami lub klasami
społecznymi to kontynuacja polityki środ-
kami przemocy dla osiągnięcia określo-
nych interesów politycznych, ekonomicz-
nych lub ideologicznych. Należy ją rozu-
mieć jako konflikt zbrojny pomiędzy
państwami, blokami państw, narodami czy
klasami społecznymi26.
W encyklopedii amerykańskiej (The
Encyklopedia Americana) wojna (war) to
ostatnia instancja dla rozwiązania spornych
problemów pomiędzy dwoma zorganizowa-
nymi grupami, w której się odwołujemy do
siły fizycznej27. W tej sytuacji, strona
słabsza albo zostaje zmuszona ulec żąda-
niom strony silniejszej, albo też zostaje zmu-
szona do ucieczki lub też (w ostatecznym
wypadku) zostaje przez nią zniszczona.
Brytyjscy encyklopedyści (Encyklopedia
Britannica) przyjęli, że wojna jest wykorzy-
staniem zorganizowanych sił zbrojnych
w starciu pomiędzy dwoma grupami spo-
łecznymi, prowadzącymi przeciwstawną so-
bie politykę, z których każda stara się narzu-
cić swą politykę grupie przeciwnej28. Tak
jest nawet i wówczas, gdy polityka jednej
z grup ma charakter czysto obronny. Wojna,
zdaniem autorów definicji, różni się od
innych działań przestępczych (zbrodniczych)
dokonywanych przy użyciu siły jedynie tym,
że opór elementów przestępczych rzadko jest
wystarczająco silny, aby można było je
nazwać siłą zorganizowaną. Wojna zawiera
w sobie trzy elementy, które, pomimo że są
ze sobą powiązane, wzajemnie jednak się
różnią. Pierwszym jest polityka, która obej-
muje charakter walczących grup, ich odpo-
wiednie władze i posiadane zasoby. Kolejnym
elementem jest taktyka, która zawiera w so-
bie wszystko, co można nazwać mecha-
nizmem walki. Ostatni element, łączący
dwa poprzednie, to strategia, rozpatrująca
sytuację obu przeciwstawnych stron oraz
najlepszy sposób wykorzystania taktyki
dla realizacji zamierzeń politycznych.
W Grand Larousse Encyklopedique
Francuzi wojnę (guerre) definiowali jako
próbę sił pomiędzy narodami (wojna zagra-
niczna), dwiema partiami kraju (wojna
26 Mała encyklopedia wojskowa. T. III, Warszawa 1971, s. 494.
27 The Encyklopedia Americana 1958. T. XXVIII. „Przegląd Informacyjny” 1967 nr 3, s. 48.
28 Encyklopedia Britannica 1947. T. XXIII. „Przegląd Informacyjny” 1967 nr 3, s. 49–51.
29 Grand Larousse Encyklopedique 1962. T. V. „Przegląd Informacyjny” 1967 nr 3, s. 67.
30 Der Grosee Brocklaus 1955. T. V. „Przegląd Informacyjny” 1967 nr 3, s. 69.
31 B. Chocha, J. Kaczmarek: Wojna i doktryna wojenna. Warszawa 1980, s. 101.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
cywilna) albo dwoma przeciwnikami,
którzy dążą do zdobycia siłą tego, czego nie
mogą osiągnąć innymi sposobami (chcą
mieć przewagę nad innym narodem albo
muszą się bronić przed innymi)29. Według
autorów niemieckich (Der Grosse Brock-
laus), wojna (krieg) to każdy spór pomię-
dzy narodami lub państwami, rozstrzygany
za pomocą siły zbrojnej (akt przemocy
mający na celu zmuszenie przeciwnika do
podporządkowania się naszej woli)30.
W definicji podkreślono, że przyczyn woj-
ny nie należy upatrywać wyłącznie w nie-
zaspokojeniu jakichś roszczeń prawnych,
ale również w naruszeniu podstawowych
praw państwa do samodzielności, niezawi-
Pojęcia wojny nie można sprowadzać tylko do samego aktu walki zbrojnej przy
użyciu armii. Obejmuje ono bowiem, oprócz walki zbrojnej, również działanie innych
czynników, od których zależy zwycięstwo: walkę w płaszczyźnie ideologicznej i eko-
nomicznej, wysiłki w innych działach polityki (dyplomacji, wywiadzie kontrwywiadzie
itp.), których działalność nie tylko nie zostaje zakończona z chwilą wybuchu wojny,
ale wręcz przeciwnie – się nasila.
słości i poszanowania w stosunkach mię-
dzynarodowych, z zastrzeżeniem, że woj-
na stanowi zawsze środek ostateczny,
którego nie udało się uniknąć ze względu
na żywotne interesy państwa.
Interesujące jest podejście Bolesława
Chochy i Juliana Karczmarka, którzy choć
w pełni aprobują definicję wojny sformuło-
waną w XIX wieku przez Clausewitza, to
jednak poszerzają ją i stwierdzają, że na
zjawisko wojny składają się dwa elementy:
—  walka zbrojna prowadzona przy uży-
ciu sił zbrojnych przeciwstawnych stron;
—  inne formy walki, takie jak na przy-
kład: ideologiczna, dyplomatyczna, psycho-
logiczna, ekonomiczna31.
Autorzy uzasadniają, że pojęcia wojny nie
można sprowadzać tylko do samego aktu
walki zbrojnej przy użyciu armii. Obejmuje
ono bowiem, oprócz walki zbrojnej, również
działanie innych czynników, od których
zależy zwycięstwo: walkę na płaszczyźnie
ideologicznej i ekonomicznej, wysiłki w in-
nych działach polityki (dyplomacji, wy-
wiadzie kontrwywiadzie itp.), których
działalność nie tylko nie zostaje zakończo-
63
 Sztuka wojenna
na z chwilą wybuchu wojny, ale – wręcz
przeciwnie – się nasila.
Im bliżej przełomu XX i XXI wieku,
coraz częściej pojawiają się tezy przeczące
clauzewitzowskiej definicji wojny. Na przy-
kład Michael Walzer (Arguing abaut War)
pisze32: Słynne stwierdzenie Clausewitza, że
wojna jest kontynuacją polityki innymi
środkami, miało zapewne być prowokują-
Wojny, które ce. Równie oczywiste jest stwierdzenie od-
wrotne: polityka to kontynuacja wojny in-
jako zjawisko nymi środkami. Ale, co bardzo ważne,
społeczne środki są różne. Polityka jest formą poko-
mają charakter jowego sporu, wojna gwałtem zorganizo-
historyczny, nie są wanym.
wieczne i prędzej czy W 1989 roku przedmiotem ożywionej dys-
później ludzkość kusji był, szczególnie w Stanach Zjedno-
zrezygnuje z nich jako czonych, artykuł Francisa Fukuyamy:
środka rozstrzygania Koniec historii. Sformułowano w nim tezę,
sporów politycznych. jakoby historia w pewnym sensie się skoń-
czyła wraz z upadkiem komunizmu (czyli
państw tak zwanego realnego socjalizmu)
i przyjęciem przez większość krajów syste-
mu liberalnej demokracji. Liberalna demo-
kracja oraz rynkowy porządek gospodarczy
mają być, zdaniem Fukuyamy, najdoskonal-
szym z możliwych do urzeczywistnienia sys-
temów politycznych (choć nie idealnym).
W jego przekonaniu współczesna demokra-
cja liberalna jest zbiorem politycznych insty-
tucji powołanych do obrony praw uniwersal-
nych, uświęconych zapisem w takich doku-
mentach, jak Powszechna deklaracja praw
człowieka. W Końcu historii autor dyskusyj-
nie wnioskuje o jedynych zagrożeniach,
jakie zaistnieją wraz z upadającymi ideolo-
giami. Zagrożenia te widzi jedynie w reli-
gijnych fundamentalizmach i regionalnych
nacjonalizmach. Przypomnieć należy, iż
w podejściu marksistowskim zakładano
również koniec epoki wojen z tym, że nastą-
pić on miał wraz z globalnym zwycięstwem
socjalizmu.
Profesor Kazimierz Nożko, autor
Zagadnień współczesnej sztuki wojennej,
definiował wojnę, jako zjawisko histo-
ryczne i społeczno-polityczne33. Ukazy-
wał obiektywną zależność wojen od wa-
runków polityczno-ekonomicznych i so-
cjalnych. Uważał, że wojny, które jako
zjawisko społeczne mają charakter histo-
ryczny, nie są wieczne i prędzej czy póź-
niej ludzkość zrezygnuje z nich jako środ-
ka rozstrzygania sporów politycznych.
32 M. Walzer: Spór o wojnę. Warszawa 2006, s. 7.
33 K. Nożko: Zagadnienia współczesnej sztuki wojennej. Warszawa 1973, s. 7–34.
34 Z. Gołąb: Wojna a system obronny państwa. Warszawa 1984, s. 7.
35 Malthus był nie tylko duchownym, ale również profesorem historii i ekonomii politycznej w East Indie College. Prowadził badania z pogranicza socjologii i ekonomii.
64
Zdzisław Gołąb w pracy zatytułowanej
Wojna a system obronny państwa podkre-
śla, że: wojna jest szczególnym rodzajem
walki politycznej, zjawiskiem społeczno-
-politycznym i historycznym, zależnym od
obiektywnych warunków ekonomicznych
i społecznych, podporządkowanych poli-
tyce34. Jest współzawodniczeniem eko-
nomiki, polityki, dyplomacji, szczególną
formą rozstrzygania konfliktu społeczne-
go lub politycznego. Zależy od jakości
polityki, której jest przedłużeniem. Poli-
tyka ustala jakość i zakres przygotowań
wojennych oraz cele wojny. Cel politycz-
ny wojny wpływa zasadniczo na sposób
jej prowadzenia, wybór określonych
środków walki zbrojnej oraz kierowanie
wojną.
Wielu teoretyków usiłowało wyjaśnić pod-
stawowe źródła wojny czynnikami psycho-
logicznymi, geograficznymi lub rasowo-
-antropologicznymi. Fakty dowodzą jednak,
że przyczyny wojny nie tkwią w rzekomo
niezmiennych cechach natury ludzkiej. Nie
są odwiecznym i nieuniknionym zjawiskiem
w dziejach ludzkości. Znane są społeczeń-
stwa pierwotne, które nie prowadziły i nie
używały siły dla realizacji swych zamiarów,
chociaż występowały w tych plemiennych
społeczeństwach elementy walki. W ciągu
wieków pojawiło się wiele teorii wojny:
demograficzna, etyczna, biologiczna,
geopolityczna, filozoficzna, ekonomiczna,
psychologiczna, ideologiczna czy socjo-
logiczna.
Myślą przewodnią demograficznej teo-
rii wojny pozostaje twierdzenie, że zasad-
niczą siłą napędową historii jest czynnik
demograficzny, przede wszystkim przyrost
naturalny i gęstość zaludnienia. Najbardziej
znanym przedstawicielem teorii demo-
graficznej był angielski duchowny i filo-
zof Tomasz Malthus (1766–1834)35. Jego
teoria zakłada rozwój społeczeństw
w odniesieniu do czynników demograficz-
nych i w nich też widzi powstawanie
wojen. Zasadnicza przyczyna wojny tkwi
w sprzecznościach pomiędzy przyrostem
naturalnym a możliwością zapewnienia
szybko rozwijającej się ludności odpo-
wiedniego minimum środków egzystencji.
Malthus przewidywał, że ludność w razie
braku przeszkód podwaja się w okresie
dwudziestu pięciu lat albo wzrasta w po-
Kwartalnik Bellona 2/2010

stępie geometrycznym36. Dysproporcja
pomiędzy przyrostem ludności, zgodnie
z postępem geometrycznym, a wzrostem
środków utrzymania, zgodnie z postępem
arytmetycznym, mogła zostać ograni-
czona, a nawet zniwelowana37. Wojna,
zdaniem Malthusa, mogła odgrywać istotną
rolę regulatora ograniczającego szybki przy-
rost naturalny38. Nie nawoływał on do świa-
domego organizowania wojen. Miały one
jednak być mniejszym złem niż perspekty-
wa ogólnej katastrofy ludności. Jego póź-
niejsi zwolennicy byli przekonani, że przy-
czyną wywołującą wojny jest ciągle niedo-
stateczna ilość środków żywności przy nad-
miernym wzroście liczby ludności, dlatego
też opowiadali się za prowadzeniem wojen
wybitnie wyniszczających.
Malthusowska teoria wojen cieszyła się
dużą popularnością nie tylko za życia jej
twórcy39. Była rozwijana i po jego śmier-
ci. W drugiej połowie XIX wieku teorię tę
popularyzowali Annie Bessant i Charles
Bradlaugh. Ich poglądy różniły się o ty-
le, że uwzględniali w swych wywodach
kontrolę urodzin, co dla Malthusa było
absolutnie nie do przyjęcia. Zrezygnowali
też z geometrycznego prawa przyrostu lud-
ności i wyciągnęli wniosek, że przyrost
ludności następuje o wiele szybciej niż
zwiększanie się środków żywności, ale
wolniej niż zakłada to postęp geometrycz-
ny. Zarówno Malthus, jak i jego zwolen-
nicy, dowodzą, że istnieją dwie przyczyny
powstawania wojen. Po pierwsze, presja
populacji i bieda. Po drugie, wojny roz-
wiązują problem presji populacyjnej
i biedy, kiedy w czasie ich trwania ginie
wielka liczba ludności.
Biologiczna teoria wojen odwołuje się,
z jednej strony, do gatunkowych cech ujaw-
nianych w postępowaniu jednostki.
Nawiązuje do freudowskiej koncepcji przy-
rodzonej człowiekowi tendencji do agre-
sywności. Z drugiej strony, do patologicz-
nych, z punktu widzenia gatunku, cech
jednostek, które wywierają wpływ na ży-
cie społeczne40. Jej zwolennicy zakłada-
Sztuka wojenna
ją, że człowiek, jako istota żywa, aby
zapewnić sobie byt, musi eliminować in-
ne słabsze istoty żywe.
Za prekursora biologicznej teorii wojny
uważa się angielskiego filozofa Tomasza
Hobbesa. Jego zdaniem, wojna jest bez-
względną koniecznością przypisywaną
rodzajowi ludzkiemu. W efekcie swych
rozważań doszedł do wniosku, że wszel-
kie próby wyeliminowania czy nawet
ograniczenia wojen nie mają żadnego sen-
su, gdyż są przeciwne biologicznym pra-
wom rozwoju przyrody, w tym i rodzaju
ludzkiego. Zdaniem Hobbesa: człowiek
winien dążyć do pokoju, jak dalece tylko
ma nadzieję go osiągnąć, a gdy go osią-
gnąć nie można, wolno mu szukać wszel-
kich środków i rzeczy dlań korzystnych
w wojnie i ich używać41.
Amerykanin John Draper wśród zasad-
niczych źródeł wojen widział: warunki
naturalne, geograficzne, klimatyczne,
a przede wszystkim wrodzone cechy
Wojna jest bezwzględną koniecznością
przypisywaną rodzajowi ludzkiemu.
biologiczne charakteryzujące gatunek
ludzki42. Zwolennicy tej teorii genezę
powstania wojen upatrywali w cechach
biologicznych upodabniających człowie-
ka do innych gatunków żyjących na ziemi.
Działania typowo ludzkie zostały w nich
utożsamione z czysto biologicznymi
objawami instynktu zwierzęcego. Nie
uwzględniały faktu, że działalność czło-
wieka jest jakościowo inna niż zwierząt,
że jest ona przede wszystkim aktem świa-
domym. Instynkt walki człowiek miał
zachować po odległych przodkach zwie-
rzęcych i praludzkich. Jeśli nie zostanie
zmuszony przez zewnętrzne okoliczności
do ujawnienia się, pozostanie w stanie
utajonym. Zwolennikom biologicznej
teorii wojny zarzuca się przecenianie za-
nadto instynktów, niedocenianie zaś sfery
intelektualnej człowieka.

36 T. Malthus: Prawo ludności. Warszawa 2003, s. 71–75.

37 J. Borgosz: Demograficzna teoria wojny i pokoju. Istota demograficznej teorii wojny i pokoju. „Myśl Wojskowa” 1959 nr 9, s. 26.
38 J. Oser: Czy ludzie muszą głodować? Krytyka teorii Malthusa. Warszawa 1960, s. 11. Wojna miała być jednym z wielu ograniczeń pozytywnych do zachowania względnej

równowagi między szybkim przyrostem naturalnym a rozwojem środków materialnej egzystencji społeczeństwa. Oprócz wojny zaliczał do nich: ciężką pracę, niekorzystne warun-
ki przyrodnicze, choroby, epidemie, głód. Były to czynniki prowadzące do zwiększenia procentu zgonów. Teoria ta miała wielu krytyków.
39 L. Wyszczelski: Historia myśli wojskowej. Warszawa 2000, s. 149–150.

40 Ibidem, s. 151. Teoria ta zwraca uwagę na mniej lub bardziej irracjonalnie interpretowane cechy określonych zbiorowości, ujawniane w sytuacjach niepowtarzalnych,

szczególnych.
41 T. Hobbes: Lewiatan…, s. 114. Ludzkość określał jako stado wilków, zawsze gotowych szarpać się wzajemnie. Naturę ludzką powinien charakteryzować egoizm. Człowieka

uważał za zwierzę, które ma w swej naturze zakodowaną skłonność do agresji, zaś sama natura popycha wszystkie istoty żywe do nieustannej walki. Źli napastują – dobrzy
się bronią.

Kwartalnik Bellona 2/2010 65

 Sztuka wojenna
Lech Wyszczelski w Historii myśli woj-
skowej przedstawia zwolenników biologicz-
nej teorii wojny43. Należy do nich: Stephen
B. Luce (The Benefits of War), który do-
szukiwał się analogii pomiędzy prawami
przyrody a prawami rozwoju ludzkości
i twierdził, że wojna jest przeznaczeniem
boskim, stymuluje twórczą działalność na-
rodu i jest jednym z istotniejszych czynni-
ków postępu ludzkości; R. Reichenau
(Einfluss der Kultur auf Krieg und
Kriegsrustugen), który pisał, że wojna jest
zjawiskiem stale towarzyszącym życiu
ludzkiemu, zjawiskiem tak wiecznym, jak
wieczna jest przyroda i prawa nią rządzą-
ce; William McDougall (An Introduction
to Social Psychology), który dowodził, że
biologiczne cechy zakodowane w świado-
Apoteoza moralna wojny znalazła swe
najpełniejsze odbicie w pracach
Fryderyka Nietzschego.
mości człowieka zmuszają go do stałej
walki o przyszłość jego egzystencji, i w ta-
ki sposób są naturalnymi czynnikami
sprawczymi wojen; Rudolf Steimetz (Die
Philosophie des Krieges), który widział
w wojnie nierozłączne zjawisko towa-
rzyszące powstaniu człowieka i kształto-
wania się społeczeństw (w procesie prze-
kształcania się człowieka towarzyszyła
mu nierozłącznie agresywność, poprzez
którą mógł odnieść zwycięstwo w trudnej
walce o dominację w świecie żywym);
William Jamesa (The Moral Equivalent
of War) – podkreślał, że człowiek ma wro-
dzony instynkt wojowniczości, zachowa-
nie agresywne zaś jest potrzebne, nawet
konieczne, aby osiągnąć pełnię ludzkiej
postawy.
Największą popularnością wśród teorii
poszukujących genezy powstawania wojen
cieszyła się etyczna teoria wojny. Roz-
powszechniony już w starożytności kult
heroizmu (waleczności i sławy) prowadził
43 L. Wyszczelski: Historia myśli…, s. 151–153.
44 M. Ossowska: Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa 2000, s. 75.
45 L. Wyszczelski: Teorie wojenne i ich twórcy na przestrzeni dziejów. Warszawa 2009, s. 177. Taki tok rozumowania prowadził zwolenników etycznej teorii wojny do wymyślenia
swoistego sprzężenia zwrotnego. Z jednej strony, wojnę obdarzano aprobatą moralną (miała stanowić przejaw męskiej siły i woli), z drugiej – gloryfikowano ją dlatego,
że sprzyjała kształtowaniu silnego człowieka, wzmacniała jego cechy wyróżniane moralnie, eliminowała słabość i gnuśność.
46 R. Rosa: Zarys polskiej filozofii..., s. 84–85.
47 M. Michalik: Moralność a wojna. Warszawa 1972, s. 96.
48 A. Grzeliński: Kategorie podmiotu i przedmiotu w nauce Davida Hume’a o naturze ludzkiej. Toruń 2005.
49 J. G. Bloch: Przyszła wojna pod względem technicznym, ekonomicznym i politycznym. T. I, Warszawa 1890, s. 42.
50 H. Gillner: Fryderyk Nietzsche. Filozoficzna i społeczna doktryna immoralizmu. Warszawa 1965, s. 66, 134–135.
66
do deifikacji walki zbrojnej. Jego rzeczy-
wistym wyrazem była gloryfikacja moralna
stanu żołnierskiego, potwierdzająca miejsce
w strukturze społecznej arystokracji wojs-
kowej. Aprobowanie walki zbrojnej w imię
zyskania sławy, podejmowanie tej walki
dla wykazania męstwa występowało również
w rycerskiej tradycji średniowiecza: O chwa-
le rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo,
ile to jak walczył. Walka mogła dla
niego bez jego ujmy kończyć się klęską
i śmiercią44.
W kolejnych wiekach walkę zbrojną za-
częto traktować jako czynnik kształtujący
moralnie dodatnie przymioty człowieka.
Wojna, w myśl nowych koncepcji, wyzwa-
lała romantyzm, zjawisko nieznane społe-
czeństwom zgnuśniałym w pokoju45. Georg
W. F. Hegel twierdził, że wojny odświeżają
ludzkość, podobnie jak burza chroni morze
od zgnilizny. Pisał: mogą one również
spełnić określoną funkcję moralną, bowiem
dzięki wojnie zachowuje się zdrowie moral-
ne narodów […] wojna broni narody przed
gniciem, które byłoby nieuchronnym skut-
kiem długotrwałego, a tym bardziej wiecz-
nego pokoju46.
W podobnym tonie wypowiadali się
angielski pisarz, filozof i historyk David
Hume (1711–1776), francuski filozof i po-
lityk Victor Cousin i wielu innych47. Hume
twierdził, że ciągłe wojny zmieniłyby ludzi
w dzikie zwierzęta, wieczny pokój zaś
– w pracujące bydło48. Cousin ostrzegał,
że wyrzeczenie się wojny będzie jedno-
znaczne z wyrzeczeniem się postępu.
Zwycięstwa i klęski to wyroki wydawane
przez cywilizację i opatrzność na ludzi49.
Apoteoza moralna wojny znalazła swe naj-
pełniejsze odbicie w pracach Fryderyka
Nietzschego (1844–1900). Sławił on bar-
barzyństwo niehamowanych popędów,
przemoc, okrucieństwo, bezwzględność,
zadawanie bólu, wszystkie te przejawy
mocy (wynikające z przynależności do
rasy) odnajdywał w wojnie50. Gloryfikował
wojnę i udowadniał, że liczba ofiar jest
miernikiem wielkości celu.  g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Operacja powietrzna
,,Babilon”
Doświadczenia z wykorzystania lotnictwa w konfliktach militarnych generują potrzeby i kierunki moder-
nizacji sił powietrznych. Dotyczy to także rozwoju metod i sposobów prowadzenia operacji powietrznych.
Współcześnie bezpieczeństwo, według autora, wymaga niekiedy reagowania wyprzedzającego,
przeciwdziałania zagrożeniom i to zarówno w wymiarze globalnym, jak i lokalnym. Przykładem takiego
postępowania jest opisana operacja „Babilon”, przeprowadzona 7 czerwca 1981 roku przez siły powietrzne
Izraela.

ppłk dr The experience gained in air force use during military conflicts generates the need for the air
ADAM RADOMYSKI force’s modernization. This also applies to a development of methods and conduct of air operations.
Security of today, according to the article’s author, requires at times a reaction that is early, and
pracownik Wydziału
Zarządzania i Dowodzenia counteracting global as well as local threats. Air Operation Babylon by the Israeli air force,
Akademii Obrony Narodowej. presented in the article, is an example illustrating the above.
Absolwent Wyższej Szkoły
Oficerskiej Wojsk
Zmechanizowanych
we Wrocławiu oraz Akademii

Narodowej w Warszawie.
Doktor nauk wojskowych.
Specjalizuje się
w problematyce obrony
powietrznej. Autor
monografii, podręczników
i artykułów dotyczących
obrony powietrznej
i obrony przeciwlotniczej.
D
oświadczenia z okresu drugiej
wojny światowej oraz późniejszych
działań potwierdziły, że potęga po-
wietrzna1 może mieć decydujące znaczenie
dla przebiegu i wyniku wojny. Dlatego też
słowa wypowiedziane wiele lat temu przez
Winstona Churchilla: Potęga powietrzna
jest najtrudniejszą do mierzenia ze wszyst-
kich sił zbrojnych, a nawet do wyrażenia jej
precyzyjną terminologią2, można uznać za
wciąż aktualne. Dowodem były i są sytuacje,
w których do likwidowania zagrożeń lub
realnych symptomów ich wystąpienia nie-
które z państw, jak na przykład Izrael czy
Stany Zjednoczone, używały lotnictwa.
Powszechnie ten rodzaj sił zbrojnych jest
uznawany przez ekspertów za najlepszy
do wykonania uderzeń o znaczeniu strate-
gicznym. W ocenie predyspozycji sił po-
wietrznych do wykonywania ataków strate-
gicznych należy zwrócić uwagę na dwa
elementy. Pierwszy to platformy operujące
w środowisku powietrznym, drugi – odnosi
się do użycia lub wykorzystania środowiska
powietrznego do celów militarnych3.
W tych warunkach nie może dziwić fakt,
że to właśnie za pomocą sił powietrznych
próbowano często zwalczać terroryzm
i ograniczać rozprzestrzenianie broni maso-
wego rażenia. Niezaprzeczalną ich zaletą
w wypadku eliminowania tego rodzaju
zagrożeń jest to, że gdy prowadzą one ope-
racje samodzielne lub we współdziałaniu
z innymi rodzajami sił zbrojnych4, jest moż-
liwe osiągnięcie celów politycznych i mili-
tarnych. Trudność polega na tym, że są to
działania wykonywane w warunkach poko-
jowych lub sytuacjach kryzysowych. Określa
się je mianem innych niż wojna (poza-
wojennych). (1)
Przykładem operacji powietrznej wyko-
nywanej w ramach działań pozawojennych
jest operacja powietrzna lotnictwa Izraela
pod kryptonimem „Babilon” („Babylon”;
można także spotkać nazwy: „Opera” lub
„Ofra”). Lotniczy atak strategiczny w czerw-
cu 1981 roku na reaktor atomowy Osirak
(arab. Tammuz) w Al-Tuwaitha w pobliżu
Bagdadu jest jednym z przykładów perfek-
cyjnego przygotowania i wykonania uderze-
nia strategicznego przez lotnictwo5.
Izraelskim przygotowaniom do uderzenia
lotniczego na reaktor w Iraku towarzyszyło
wiele problemów, które mogą się pojawić
również współcześnie. Dlatego analiza tej
właśnie operacji powietrznej jest w moim

1 W literaturze zachodniej występuje często termin potęga powietrzna, który określa siły powietrzne.
2 Royal Air Force Air Power Doctrine. AP3000-2nd Edition. Prepared under the direction of the Chief of the Air Staff 1993, s. 13.
3 R. Szpyra: Współczesna wojna powietrzna. Wybrane problemy. Warszawa 1998, s. 12–14.
4 B. Zdrodowski, M. Marciniak: Doktryna powietrzna NATO. Warszawa 1999, s. 38.
5 S. Feldman: The bomby of Osiraq – Revisited. “Interantional Security” Autumn 1988, s. 114.

Kwartalnik Bellona 2/2010 67


WYJAŚNIENIE NR 1
Działania inne niż wojna
(military operations other
than war – MOOTW) zostały
zdefiniowane w dokumencie
standaryzacyjnym AJP–01
jako działania mające
na celu zapobieganie wojnie
i proponowanie pokoju.
Konflikt inny niż wojna
występuje, gdy dwie
(lub więcej) strony dążą do
osiągnięcia sprzecznych celów
i uciekają się do przemocy lub
groźby jej użycia. Minimalną
reakcją wojskową na tego
rodzaju konflikt może być
aktywne, lecz z zasady mało
agresywne zaangażowanie
potencjału wojskowego stron
trzecich. W takich
okolicznościach działalność
dyplomatyczna i wojskowa
społeczności międzynarodo-
wej jest ukierunkowana na
zapobieganie i rozwiązywanie
konfliktów poprzez
prowadzenie intensywnych
negocjacji. W wypadku
większego konfliktu strony
trzecie muszą być
przygotowane do
zastosowania środków
wojskowych w jego
rozwiązaniu.
(M. Marszałek: Siły powietrzne
w operacjach pozawojennych.
Warszawa 2000, s. 8 i 10.)
6 Strategic attack. Air Force Doctrine Dokument 2–1.2. 20 May 1998, s. 1.
7 Headquarters Air Force Doctrine Center. Air Force Doctrine Document 1 (AFDD 1): Air Force Basic Doctrine. Maxwell Air Force Base 1997, s. 51.
8 B. Zdrodowski, M. Marciniak: Doktryna powietrzna…, s. 73.
9 J. Gotowała: Systemowe i technologiczne uwarunkowania rozwoju sił powietrznych. „Zeszyty Naukowe” AON 2002 nr 2, nr spec., s. 32.
10 J. Pimlott: Strategic Bombing. London 1990, s. 48 i 62.
68
Sztuka wojenna
odczuciu bardzo ważna ze względu na moż-
liwość wystąpienia podobnego zagrożenia
w przyszłości.
Uzasadnione wydaje się, aby przed
omówieniem samej operacji „Babilon”,
scharakteryzować ogólnie pojęcie strategicz-
ne uderzenie (atak) powietrzne. Ułatwi to
zrozumienie złożoności przygotowania i re-
alizacji tej formy działań sił powietrznych.
Dlatego też, oprócz zdefiniowania samego
terminu i określenia celu użycia sił powietrz-
nych, należy uwypuklić specyficzność
strategicznego uderzenia powietrznego
w stosunku do innych form operacji lot-
niczych.
Powietrzny atak strategiczny
Atak strategiczny jest na ogół definiowa-
ny jako operacja, dzięki której, w wyniku
uderzenia wykonanego w punkty ciężkości
przeciwnika (centre of gravity), zostają osią-
gnięte cele strategiczne6.
W amerykańskiej doktrynie sił powietrz-
nych atak strategiczny zdefiniowano szerzej,
jako: militarne działania przeprowadzone
przeciwko punktom ciężkości przeciwnika
lub innym celom o życiowym znaczeniu,
obejmujące elementy dowodzenia, produk-
cji wojennej i kluczowe elementy infrastruk-
tury wsparcia. Ich zniszczenie zdezorgani-
zuje militarne zdolności przeciwnika do
stanu, w którym utraci on możliwość pro-
wadzenia wojny lub kontynuowania agresji
militarnej. (2)
Ta forma działań sił powietrznych przyj-
muje często zaskakujący dla przeciwnika
charakter. Z reguły nie wymaga również uży-
cia innych rodzajów sił zbrojnych7. Operacje
takie są prowadzone na poziomie strate-
gicznym (rzadziej operacyjnym) i uzależ-
nione od celów politycznych i przyjętych
ograniczeń.
Można więc uznać, że ataki strategiczne
są ukierunkowane na osiągnięcie takiego po-
ziomu zniszczenia i dezorganizację militar-
nego i cywilnego potencjału przeciwnika,
aby w ich wyniku utracił on możliwość pod-
jęcia działań odwetowych oraz wolę do pro-
wadzenia wojny lub innych działań o cha-
rakterze agresywnym w przyszłości8.
Skuteczność ataku strategicznego nie po-
winna więc być oceniana tylko za pomocą
liczby zniszczonych celów lub wielkości
zajętego terytorium. Główną miarą powin-
no być osiągnięcie celów narodowych lub
koalicyjnych (sojuszniczych).
W tym miejscu można zadać pytanie: co
powoduje, że lotnictwo sił powietrznych
jest najlepsze do wykonania ataku strate-
gicznego?
Predysponowanie lotnictwa do wykonania
tego typu operacji powietrznej wynika przy-
najmniej z kilku względów. Przede wszyst-
kim, jak żaden inny rodzaj sprzętu, samolo-
ty dysponują unikatowymi możliwościami
szybkiego osiągania rejonu (celu) i zastra-
szenia przeciwnika. Sprawia to, że przygo-
towanie działań jest zdecydowanie prostsze
niż, na przykład, w wypadku użycia wojsk
lądowych. Zadania sił powietrznych zatem
niemal samoistnie zostały przesunięte na
poziom operacyjny i strategiczny. Powietrzne
uderzenia strategiczne są podejmowane
głównie z myślą osiągnięcia satysfakcjonu-
jących wyników, a nie, aby działać na ko-
rzyść innych rodzajów sił zbrojnych9.
Ponadto już w czasie drugiej wojny świa-
towej, pomimo wielu ograniczeń technolo-
gicznych, lotnicze ataki strategiczne były
bardzo skuteczne. W Europie bombardowa-
nia strategiczne miały niezaprzeczalny wkład
w osiągnięcie zwycięstwa nad Niemcami.
Skutki bombardowań Japonii, jak podkre-
ślają eksperci amerykańscy, były równie
zadowalające10. Dynamiczny rozwój tech-
nologii, szczególnie w latach dziewięćdzie-
siątych, w tym wprowadzenie materiałów
obniżających możliwość wykrycia i obser-
wacji samolotów z ziemi (koncepcja stealth)
oraz precyzyjnych środków rażenia, znacz-
nie zwiększyły możliwości bojowe lotnic-
twa. Coraz doskonalsze rozwiązania techno-
logiczne, nowe formy i sposoby użycia sił
powietrznych sprawiły, że stały się one
wszechobecne, a miejsce i czas ich wyko-
rzystania oraz obiekty (cele) uderzeń są
coraz trudniejsze do przewidzenia przez
przeciwnika. Te właśnie cechy samolotów
nabierają szczególnego znaczenia w kontek-
ście uderzeń strategicznych na cele zloka-
lizowane na terytorium przeciwnika.
Podkreśla to również Benjamin Lambeth
z Korporacji RAND, który uważa, że zro-
bienie z samolotu środka bardziej tajemni-
Kwartalnik Bellona 2/2010

czego i nieprzewidywalnego w swoim
działaniu jest najważniejszym osiągnięciem
w historii lotnictwa wojskowego11.
Innym, równie ważnym czynnikiem
zwiększającym swobodę wykonania
uderzeń strategicznych przez lotnictwo jest
coraz większa precyzja ataku, możliwa
Sztuka wojenna
być skutecznym narzędziem powstrzymy-
wania wybuchu wojny, niedopuszczania do
jej eskalacji lub środkiem zmuszającym dru-
gą stronę do podjęcia rokowań pokojo-
wych15.
Przy podsumowaniu dotychczasowych
rozważań, dotyczących głównie teoretycz- WYJAŚNIENIE NR 2

dzięki użyciu najnowocześniejszych lot- nych aspektów powietrznego (lotniczego) Model „pięciu kręgów”,
niczych środków bojowych. Precyzyjne uderzenia strategicznego, można z pewnym opracowany przez generała
Michaela Dugana w 1988
środki rażenia, wykorzystywane obecnie uproszczeniem przyjąć, że jego istota wyra- roku, był podstawą, na której
przez siły powietrzne, pozwalają na zaata- ża się w uniknięciu stanu symetrii z militar- pułkownik John Warden
kowanie i zniszczenie ważnych celów z du- nym potencjałem przeciwnika. Gdy do przygotował plan operacji
żych odległości, często poza zasięgiem ataku strategicznego jest angażowane lotnic- „Pustynna burza” („Desert
ognia środków obrony przeciwlotniczej two, jego wysiłek jest skoncentrowany na Storm”). Warden mówił
o tej idei następująco:
(OPL)12. zaskakującym (niespodziewanym) uderze- Jest to model, który
Duże możliwości sił powietrznych pod- niu na punkty ciężkości, czyli właściwości, w swojej istocie wskazuje,
kreśla wspomniany już Lambeth: Potęga po- zdolności lub miejsca, z których przeciwnik że trzeba zacząć prace
wietrzna może szybko i efektywnie wpływać czerpie swobodę działania, siłę fizyczną planistyczne od możliwie
najwyższego szczebla
na przebieg wojny od samego jej początku i wolę walki. Atak strategiczny może stwo- systemowego, a naszym
w taki sposób, żeby mieć decydujący wpływ rzyć również warunki do pokonania stra- celem jest spowodowanie,
na dalszy jej przebieg i ostateczny rezultat tegii przeciwnika. by system wroga
połączonej kampanii13. Ogólnie atak strategiczny można zdefinio- reagował w sposób
zgodny z przewidywa-
Na podstawie dotychczasowych analiz wać jako: operacje ofensywne, których niami, w kierunku, który
strategicznego ataku powietrznego (lotnicze- celem jest zadanie strat wyznaczonym punk- chcemy osiągnąć. […]
go) za uzasadnione należy uznać postawie- tom przeciwnika lub zniszczenie jego insta- Każdy system posiada
nie pytania: dlaczego atak strategiczny jest lacji, co jest zgodne z założeniami politycz- środki ciężkości,
jedną z najefektywniejszych form opera- nymi. Ich skala może być różna, zwykle jest których skuteczne
zaatakowanie spowalnia
cji powietrznych? to mała operacja powietrzna, w której zakła- działania lub wręcz
Po pierwsze, wydaje się, że umożliwia on da się szybką penetrację wrogiego teryto- je paraliżuje.
przeprowadzenie operacji przy użyciu siły rium przy pełnym zabezpieczeniu działań, (M. Kozub: Użycie lotnictwa sił
militarnej bez konieczności prowadzenia precyzuje namierzenie obiektów i ich znisz- powietrznych w rozwiązywaniu
wojny. Ta właśnie forma operacji powietrz- czenie. Przyjmuje się, że operacja kończy problemów bezpieczeństwa
na początku XXI wieku.
nych, wykonywanych głównie przez lotnic- się w momencie powrotu sił po zaplanowa- (Część II). „Myśl Wojskowa”
two, może być bardzo ważnym elementem nej trasie16. 2004 nr 5, s. 50.)
działań reagowania na sytuacje zagrożenia W powietrznym uderzeniu strategicznym
bezpieczeństwa globalnego lub lokalnego można wyróżnić przynajmniej kilka elemen-
(w regionie). Rozmach takiego reagowania tów, takich jak:
może być różny, ponieważ może dotyczyć —  cel – ukierunkowanie na jasno okre-
zarówno pojedynczych państw, jak i koali- ślony i zrozumiały cel, który wytycza stan
cji lub sojuszu. Strategiczne uderzenie końcowy po uderzeniu na obiekt;
lotnicze może być głównym narzędziem —  jedność wysiłku – zjednoczenie
narodowego lub międzynarodowego bezpie- wysiłków dla osiągnięcia końcowego, okre-
czeństwa, zarówno w czasie pokoju, sytuacji ślonego rezultatu;
kryzysowych, jak i wojny14. —  bezpieczeństwo – które wzmacnia
W tym miejscu trzeba podkreślić, że cele swobodę działania przez ograniczenie
strategicznego ataku powietrznego wyraża- zagrożeń i działań przeciwnika;
ją najczęściej kierunki działań polityczno- —  zaskoczenie – opiera się na szybko-
-militarnych poszczególnych państw lub na- ści, skrytości, podstępie i jest podstawą do
rodów. Na podstawie doświadczeń z historii destrukcji spójności działań przeciwnika
wojen można również przypuszczać, że lot- w osiąganiu przez niego celów;
niczy atak strategiczny w określonych uwa- —  wytrwałość – dążenie do osiągnięcia
runkowaniach polityczno-militarnych może założonych celów;

11 B. S. Lambeth: Air Power, Space Power and Geography. “The Journal of Strategic Studies Rand Corporation”, Santa Monica 1999, s. 70.
12 T. R. Reese: Precision firepower: smart bombs, dumb strategy. „Military Review” July–August 2003, s. 50–52.
13 B. S. Labeth: Air Power, Space Power..., s. 72.
14 Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 1-02. Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms. Washington, DC, GPO, 23 March 1994.
15 Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 3-0. Doctrine for Joint Operations. Washington, DC, GPO, 1 February 1995, s. vii-viii.
16 Joint Chiefs of Staff, Joint Publication 3-07. Joint Doctrine for Military Operations Other than War. Washington, DC, GPO, 16 June 1995, III-15.

Kwartalnik Bellona 2/2010 69

 Sztuka wojenna

Przyszłość?

II wojna światowa Wietnam 1991 1999 2006 2010+

Niekierowane lotnicze
Rodzaj Lancastery F-4 PGM* JDAM** SDB***
środki bojowe
Liczba 1000 30 2 1 1
19
Bomby (szt.) 9,070 176 76 3 4 8
Liczba celów 1 1 1 1 4 8
Ciężar LŚB (funty/kg) 3300/ok. 1496,9 kg 400/ok. 181,44 kg 200/ok. 90,7 kg 24/ok. 10,9 <9/4,1 kg <9/4,1 kg

   * PGM (Precision-Guided Munition) – amunicja kierowana precyzyjnie, potocznie zwana bombami inteligentnymi.
  ** JDAM (Joint Direct Attack Munition) – zestaw ogonowy dołączany do standardowych bomb ogólnego przeznaczenia lub penetrujących, który za-
mienia je z broni niekierowanej na naprowadzaną, działającą w każdych warunkach pogodowych. Poza zestawem ogonowym z powierzchniami sterowy-
mi zawiera również układy naprowadzania inercyjnego (INS) i odbiornik GPS. Zadaniem systemu jest zwiększenie celności standardowych niekierowan-
ych bomb lotniczych bez względu na warunki pogodowe.
*** GBU-39 SDB (small diameter bomb – bomba o małej średnicy) — amerykańska szybująca bomba lotnicza, najmniejsza precyzyjna bomba używana
przez amerykańskie siły zbrojne, wprowadzona do użytku w 2006 roku.
Źródło: S. Lucas: The Future of Air Power for Small Air Forces Perspectives from Canada. Presentation to Australian Chief of Air Force Air Show Conference “Smaller Air Forces
and the Future of Air Power”, 19 March 2000, s. 3.

Rys. 1. Porównanie liczby samolotów i środków bojowych ze względu na kryterium

efektywności ich użycia
—  legalność (legitymacy) – wynika z na-
rodowego lub międzynarodowego charakte-
ru operacji wojskowych17.
Potencjał jądrowy Iraku
Po ogólnym wprowadzeniu do problema-
tyki użycia sił powietrznych w operacjach
powietrznych osiągających cele strategicz-
ne, należy przedstawić przyczyny, sposób
przygotowania i przeprowadzenia przez siły
powietrzne Izraela operacji powietrznej
„Babilon”. Najpierw jednak sięgnijmy do
genezy rozwoju potencjału jądrowego
Iraku.
Zainteresowanie władz irackich technolo-
giami jądrowymi sięga początku 1950 roku.
Efektem rozmów ze Związkiem Socja-
listycznych Republik Radzieckich (ZSRR)
było porozumienie o wybudowaniu na tere-
nie Iraku reaktora jądrowego małej mocy do
prowadzenia i rozwijania badań naukowych
nad zastosowaniem izotopów w różnych
dziedzinach gospodarki irackiej. Dostęp do
technologii jądrowej Irak otrzymał w 1968
roku. Pod budowę irackiego ośrodka (cen-
trum) jądrowego przeznaczono mało uro-
dzajną ziemię na pustyni Al-Tuwaitha
w odległości trzydziestu pięciu kilometrów
od Bagdadu, gdzie od 1967 roku zlokali-
zowano cały kompleks zakładów, które mia-
ły wspierać budowę rektora.
Szybko się jednak okazało, że reaktor
o małej mocy nie zaspokajał ambicji władz
irackich. Irakijczycy nie zaprzestawali
działań zmierzających do zakupu reak-
tora o większej mocy i dlatego już w 1970
roku skierowali swoją uwagę na włoski
reaktor Cirene, dzięki któremu mogliby
produkować duże ilości plutonu o wyso-
kiej jakości18.
Wydawało się, że przełomem będzie rok
1975, kiedy to Saddam Husajn, jeszcze
jako premier Iraku, przybył ze specjalną
wizytą do Moskwy. Stosunki między ZSRR
i Irakiem były w tym okresie bardzo bliskie.
Na światowej arenie politycznej Irak był
postrzegany jako kraj o orientacji prora-
dzieckiej.

17 B. Zdrodowski, M. Marciniak: Doktryna powietrzna…, s. 59–60.

18 L. S. Vandebroucke: The Israeli strike against OSIRAQ. „Air University Review”, September–October 1984.

70 Kwartalnik Bellona 2/2010


Husajn w czasie rozmów w Moskwie
zwrócił się z prośbą o wybudowanie
w Iraku reaktora jądrowego o dużej mocy,
który pozwalałby produkować pluton do
celów militarnych. Jednak mimo przyja-
znego charakteru wizyty, prośba Husajna
nie znalazła zrozumienia u władz ZSRR.
Co prawda zgodziły się one na sprzedaż
takiego reaktora, ale umowa miała być
obwarowana pewnymi warunkami. Na
przykład, prace miały być wykonywane
pod kontrolą międzynarodowej komisji
energii atomowej. Było to nie do zaakcep-
towania przez Bagdad i dlatego Husajn
wyjechał z Moskwy rozgoryczony i zawie-
dziony.
Kilka miesięcy później Saddam Husajn
pojechał do Paryża. W rezultacie przepro-
wadzonych rozmów Francja, zgodziła się na
wybudowanie w Iraku reaktora o dużej mo-
cy. (3) Bardzo aktywnie projekt ten wspierał
ówczesny prezydent Francji Jacques Chirac.
Francuzi nazwali ten reaktor Osirak, co szyb-
ko przez Irakijczyków zostało przetłuma-
czone na O Szirak!
Kontrakt, który zawarto na budowę
reaktora, opiewał na kwotę dwóch miliar-
dów dolarów. W jego ramach Francja
zobowiązała się do postawienia dwóch
reaktorów i zapewnienia zapasów paliwa
jądrowego19. Gwarancją dla Francuzów,
która miała uniemożliwić wykorzystanie
przez Irakijczyków reaktorów do celów
wojskowych, miało być to, że umowa nie
obejmowała montażu urządzeń do produk-
cji plutonu i jego wzbogacania. Szybko się
jednak okazało, że Irakijczycy obeszli
francuskie zaostrzenia, gdyż urządzenia
do wzbogacania plutonu bez większych
problemów, w sposób nie całkiem legal-
ny, zakupili we Włoszech.
W opinii wielu specjalistów, już w po-
łowie 1980 roku Irak, w ramach pospiesz-
nie realizowanego programu jądrowego,
był w stanie w ciągu roku zbudować od
trzech do pięciu bomb jądrowych.
Francuskie reaktory Osirak (nazwane
przez Irakijczyków Tammuz 1 i 2) były wy-
budowane obok radzieckiego reaktora
małej mocy, który postawiono w Iraku
jeszcze w 1968 roku. Reaktory oddzie-
lała betonowa i masywna ściana ochron-
na. Ich uruchomienie zaplanowano na
czerwiec 1981 roku, ale ze względów tech-
19 Y. Shamir: “The Failure of Diplomacy”. Israel’s Strike against the Iraqi Nuclear Reactor 7 June, 1981. Jerusalem 2003, s. 13–14.
20 D. Horowitz: The Israeli Concept of National Security and the Prospects of Peace in the Middle East. W: Dynamics of a Conflict. A Reexamination of the Arab Israeli Conflict.
New Jersey 1975, s. 235–276.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
nicznych zostało ono przeniesione na
sierpień.
Przygotowanie operacji
Możliwość pojawienia się w arsenale irac-
kim broni jądrowej wywołała trwogę, szcze-
gólnie w sąsiadującym z Irakiem Izraelu.
Niepokój wzrastał wraz z zaostrzającą się
retoryką Saddama Husajna, który coraz czę-
ściej podkreślał konieczność zrobienia po-
rządku z drewnianymi cywilizacjami, znaj-
dującymi się na terytorium niezależnego
Iraku, i który miał zamiar rozszerzyć swoją
władzę na Jerozolimę. W Izraelu przygoto-
wania jądrowe Iraku uznano za duże zagro-
żenie, gdyż, aby zniszczyć tak małe państwo,
wystarczyłoby użyć jedną bombę, taką jak
w Hiroszimie w 1945 roku.
Dokończenie prac nad montażem i uru-
chomieniem reaktorów Osirak oznaczało dla
Izraela jedno, że sytuacja weszła w fazę kry-
tyczną20. Izrael miał niewiele czasu, aby
opracować warianty działań, które gwaran-
towałyby osiągnięcie sukcesu. Przerwanie
lub wstrzymanie programu jądrowego Iraku WYJAŚNIENIE NR 3
sposobami dyplomatycznymi nie było moż- Saddam Husajn
liwe nawet teoretycznie, tak jak nie było zaoferował Francji, głównie
realnych możliwości sprawowania między- premierowi Jacques’owi
narodowej kontroli nad działaniami iracki- Chiracowi, 700 milionów
beczek ropy naftowej
mi. W opinii Izraelczyków, w tych warun- w zamian za 72 kilogramy
kach militarny sposób działania był jedyną uranu. Francja, ze względu
możliwą reakcją na zagrożenie. na kryzys energetyczny
Izraelski wywiad świetnie znał projekty w 1973 roku, zgodziła się na
oraz harmonogram prac nad obiektem i eks- tę propozycję. Doradcy
francuscy i młodzi iraccy
perci zdawali sobie sprawę, że rok 1981 jest naukowcy zaczęli budowę
ostatnim terminem na przeprowadzenie reaktora Osirak w pobliżu
ataku, tak by nie spowodować skażenia Bagdadu.
radioaktywnego. W razie nalotu na reaktor http://www.americanheritage.
już działający, na tereny Iraku, Jordanii, Arabii com. J. Grinspan: Attack on
Saudyjskiej, Turcji, Iranu lub też Izraela spadł- Iraq’s Nuke Plant. 7.07.2006.)
by opad radioaktywny, który mógłby spowo-
dować śmierć dziesiątków tysięcy ludzi.
W dowództwie izraelskich sił zbrojnych
analizowano różne warianty działań, także
wariant operacji lądowej, tym bardziej że
pododdziały rozpoznawczo-dywersyjne nie-
jednokrotnie pokazały swoją dużą skutecz-
ność. Dowództwo izraelskie obrało jednak
inny kierunek. Na przełomie lat siedemdzie-
siątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku
Stany Zjednoczone dostarczyły Izraelowi
partię najnowszych w tym czasie samolotów
F-16 i F-15, które początkowo były przezna-
czone dla Iranu. Jednak w związku z rewo-
71
 Sztuka wojenna

TAMMUZ-1 (OSIRIS)
kopuła gmachu reaktora

sterujaca komora TAMMUZ-2 (ISIS)

neutronowa (zapasy materiału
radioaktywnego)
komora cieplna

POCA

biura metalurgiczna laboratoria

komora badawcza
Kopuła gmachu reaktora: wieże z wodą do
– 50 m średnica; schładzania reaktora
– 40 m wysokości nad
ziemią
……

pomieszczenie pomieszczenie z zapasowym

sterujaca komora sterowania reaktorem generatorem na ropę
neutronowa

rdzeń reaktora
(30 m pod ziemią)

Źródło: http://www.postimage.org/image.php?v=aV10_IZS

Rys. 2. Widok irackiego ośrodka Al-Tuwaitha i lokalizacja reaktorów jądrowych

lucją islamską i objęciem władzy przez aja-
tollaha Chomeiniego, który widział w USA
głównego wroga, samoloty przekazano
Izraelowi.
W połowie października 1980 roku pre-
mier Izraela Menachem Begin otrzymał do-
kument dotyczący siłowego rozwiązania
kwestii irackiej zatytułowany Jak mamy
zniszczyć reaktor? Autorem planu był szef
sztabu generalnego generał Rafael (Raful)
Eytan. To właśnie on zaproponował wyko-
nanie rajdowej operacji lotniczej i zbombar-
dowanie reaktora francuskiego. Plan zakła-
dał jednak pozostawienie w nienaruszonym
stanie reaktora wybudowanego wcześniej
przez Rosjan21.
Po zapoznaniu się z koncepcją szefa szta-
bu, uczestnicy specjalnej narady zgodzili się
na jej realizację. Operacja otrzymała kryp-
tonim „Babilon” i została zlecona do szcze-

21 http://www.fas.org/nuke/guide/iraq/facility/osiraq.htm. Osiraq – Iraq Special Weapons Facilities. 9.10.2000.

72 Kwartalnik Bellona 2/2010


gółowego opracowania tylko niewielkiej gru-
pie oficerów z dowództwa operacyjnego sił
powietrznych Izraela. Znaleźli się w niej,
między innymi, pułkownik Aviem Sela i naj-
lepszy specjalista od spraw planowania dzia-
łania sił powietrznych, trzydziestodwuletni
podpułkownik Zeev Raz. Tylko ci dwaj
oficerowie oraz premier i szef sztabu gene-
ralnego znali szczegóły koncepcji oraz cel
operacji.
Wykonanie planu miało wiele różnych im-
plikacji. Przede wszystkim samoloty miały
przelecieć przez Jordanię i Arabię Saudyjską,
a nie krótszą trasą przez Syrię, gdzie mogły-
by zostać wykryte i zniszczone przez dopie-
ro co rozwinięte w Syrii dwa pułki rakiet
przeciwlotniczych Kub (SA-6) produkcji ra-
dzieckiej. Za obraniem takiej drogi przema-
wiało również to, że na terytorium Arabii
Saudyjskiej siły OPL były mniej liczne i nie
były włączone w system kontroli przestrze-
ni powietrznej kraju.
Bezpieczny przelot nad Irakiem wymagał
również zlokalizowania rejonów rozwi-
nięcia systemów rakiet przeciwlotniczych
Kub, w których pobliżu znajdowały się jesz-
cze groźniejsze przenośne zestawy rakiet
Strzała-2. Systemy te rozwinięto w Iraku
w czasie wojny z Iranem przy wydatnej
pomocy ZSRR. Przeciwko Iranowi zorgani-
zowano specjalną strefę osłony wokół ośrod-
ka Al-Tuwaitha, który znajdował się w za-
sięgu działania lotnictwa irańskiego. W trak-
cie wojny z Irakiem samoloty irańskie
wielokrotnie atakowały ośrodek atomowy,
ale były to działania nieskuteczne.
Świadomie zrezygnowano także z lasero-
wego sposobu naprowadzania na cel, przede
wszystkim dlatego, że samoloty musiałyby
zawisnąć nad nim i tym samym stałyby się
idealnym obiektem do zniszczenia przez
iracki system obrony przeciwlotniczej osła-
niający ośrodek jądrowy.
Operacja powietrzna była bardzo ryzy-
kowna przynajmniej z kilku względów.
Po pierwsze, samoloty, które miały prze-
prowadzić uderzenie niemal chirurgiczne,
były w Izraelu całkowicie nowymi i nie-
sprawdzonymi konstrukcjami lotniczymi.
Mimo że szkolenie pilotów izraelskich
w stanie Utah (USA) rozpoczęło się prak-
tycznie wraz z chwilą zamówienia maszyn,
to jednak w czerwcu 1981 roku żaden
pilot nie odbył jeszcze stu lotów bojowych
i był „nieoblatany” z nowym typem
maszyny.
22 Israel’s Strike Against the Iraqi Nuclear Reactor 7 June, 1981. Federation of America Scientists. Jerusalem 2003.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
Pojawiły się też inne problemy, jak kwe-
stia długości lotu (2000 km), przeciążenia
oraz sprawa ominięcia kontroli radarowej.
Odległość od bazy wojskowej Etzion, w po-
bliżu Eliata, do Al-Tuwaitha z przelotem
przez Arabię Saudyjską była o 900 kilome-
trów dłuższa niż lot nad Syrią22. Miało to
istotne znaczenie, ponieważ F-15 z uzbroje-
niem, ważącym dwie tony, mógł przelecieć
1300 kilometrów na dużych wysokościach,
a F-16 z uzbrojeniem o wadze trzech ton
tylko 800 kilometrów. Ponieważ samoloty
miały wykonywać przelot na małych wyso-
kościach, ich zasięg zmniejszał się prawie Ray G. Funnell,
dwukrotnie. Ze względu na bezpieczeństwo marszałek
zrezygnowano z tankowania w powietrzu australijskich
z wykorzystaniem maszyn C-130, musiało- sił powietrznych:
by się ono bowiem odbywać nad wrogą
przestrzenią powietrzną. W tej sytuacji zde- Siły powietrzne są
cydowano się na podwieszenie dodatkowych najbardziej skuteczne
zbiorników z paliwem do samolotów z grup wtedy, kiedy ich
uderzeniowych. Każdy z nich miał zabrać uderzenia są
po dwie ważące ponad dziewięćset kilogra- wykonywane
mów (2000 funtów) bomby. Na całej trasie z niespodziewanych
samoloty miały lecieć na wysokości od kierunków i na cele
60 do 100 metrów. o rzeczywistej wartości;
Aby zwiększyć zasięg samolotów, przyję- ty wchodź tam, gdzie
to przemienny profil lotu, w którym więk- jesteś nieoczekiwany
szą część trasy maszyny pokonywały na du- i uderzaj silnie.
żych wysokościach. Dotyczyło to przelotu
przez przestrzeń powietrzną Arabii Saudyj-
skiej. Ostatnią część trasy (w czasie wejścia
w strefę silnego ognia środków OPL) samo-
loty miały wykonać już na małych wyso-
kościach, gdzie były większe szanse na
uniknięcie porażenia ogniem obrony prze-
ciwlotniczej z ziemi.
Istotnym problemem było zachowanie
skrytości przelotu samolotów przez prze-
strzeń powietrzną Arabii Saudyjskiej. Istniała
poważna obawa, że zostaną one przedwcze-
śnie wykryte przez służby kontroli ruchu
powietrznego. W tych warunkach obrona
przeciwlotnicza Iraku mogłaby być uprze-
dzona o nadciągającym zagrożeniu powietrz-
nym. Aby temu zapobiec, przyjęto chytry
plan – wprowadzenie zamieszania w orga-
nach kontroli przestrzeni powietrznej. W tym
celu załogom samolotów izraelskich posta-
wiono zadanie szybkiego nauczenia się ję-
zyka arabskiego na poziomie dostatecznym
do komunikowania się z rozwiniętymi punk-
tami kontroli przestrzeni powietrznej Arabii
Saudyjskiej. Z kolei rozpoznanie miało
ustalić częstotliwości radiowych punktów
kontroli, formy i sposoby prowadzenia
73
 Sztuka wojenna
Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Operation_Opera.
Rys. 3. Planowana trasa przelotu samolotów
izraelskich
korespondencji w sieciach radiowych oraz
wykorzystywane w niej slangi.
Dowódcą operacji został mianowany
generał David Ivry, jeden z jej pomysłodaw-
ców. Dowódcą prowadzącym atak został
podpułkownik Zeev Raz23.
Oto fragmenty zapisów z ostatniej odpra-
wy przed atakiem, którą przeprowadził
dowodzący akcją podpułkownik Raz.
Trasa: „Lecimy przez Eilat Aquaba, a na-
stępnie na południe wzdłuż Jordanu i grani-
cy z Arabią Saudyjskią. Ta trasa jest plano-
wana w celu uniknięcia arabskich wiosek
i miast, w których możemy zostać wykryci,
tak będziemy lecieć nad pustynią aż do
Bagdadu. Nie jest to najkrótsza droga, ale
pozwala uniknąć wykrycia przez radary, tak
abyśmy mogli pozostać niezauważonymi,
aż dotrzemy nad cel. W drodze do celu
będziemy latać na wysokości 150 stóp.
Powrót będzie wykonywany na dużych
wysokościach”.
23 D. Ivry: The Attack on the Osiraq Nuclear Reactor – Looking Back 21 Years Later. Israel’s Strike Against the Iraqi Nuclear Reactor 7 June, 1981. Jerusalem
2003, s. 35.
24 http://www.lindasog.com/archives/2009/06/code_name_opera.html.
25 Operation Opera, June 7, 1981. “Sunday”, 10 July 2007.
74
Technika bombardowania: „Gdy znajdzie-
my się 20 km na wschód od reaktora włączy-
my dopalacze, aby wnieść się maksymalnie
przy pełnej mocy silników. Po osiągnięciu
wierzchołka namierzymy cel i zanurkujemy
pod kątem 35 stopni z prędkością 600 wę-
złów. Zrzut bomb nastąpi na wysokości 3500
stóp, poza zasięgiem środków obrony prze-
ciwlotniczej. Wszyscy piloci zrzucają bom-
by w odstępach, co 5 sekund – w sumie
będzie zrzuconych 16 bomb, ale 8 bomb
może załatwić już sprawę!”
Broń: „Będziecie uzbrojeni w dwie 1000
kg bomby, wyposażone w zapalnik ze zwło-
ką, w celu zapewnienia wybuchu w głębi
rdzenia reaktorów, aby zmaksymalizować
szkody”.
Obrona: „Reaktor ma własny system obro-
ny powietrznej, w którego skład wchodzą
artyleria przeciwlotnicza i zestawy rakieto-
we. Ponadto reaktor jest otoczony wysokim
wałem ziemnym”24.
Dzień ataku
7 czerwca 1981 roku punktualnie o godzi-
nie szesnastej z bazy lotniczej Etzion wystar-
towała grupa samolotów: osiem F-16 w wa-
riancie bombowym i sześć F-15 jako samo-
loty osłony25. Wśród uczestników misji był
izraelski pilot Ilan Ramon.
Przelot przez przestrzeń powietrzną
Arabii Saudyjskiej nie był w rzeczywisto-
ści taki prosty, gdyż z naziemnych punk-
tów kontroli płynęły zapytania dotyczące
numerów samolotów i ich zadań. Pytano
również, dlaczego nie było informacji
uprzedzających o ich przelocie. Odpowiedź
pilotów izraelskich, udzielana w języku
arabskim, ograniczała się do poinformo-
wania służb kontroli, iż wykonują oni lo-
ty szkolne. Do czasu wyjaśnienia całej sy-
tuacji samoloty izraelskie pokonały już
przestrzeń powietrzną Arabii Saudyjskiej,
szybko przeszły na małe wysokości i we-
szły w iracką przestrzeń powietrzną.
Pierwsze zrobiły to cztery samoloty osło-
ny F-15, których zadaniem było ewen-
tualne odciągnięcie myśliwców irackich
od F-16, które obniżyły lot do 100 metrów,
gdzie były trudniejsze do wykrycia przez
radary.
W irackich siłach obrony przeciwlotniczej
osłaniających reaktor na stacjach radioloka-
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Sztuka wojenna

Stanowiska Stanowiska
ogniowe ZSU-23-4 startowe PZR
Stanowiska
KUB (SA-6)
ogniowe ZSU-57-2
wysoki ziemny wał ochronny droga
do Bagdadu

Starsze budynki wybudowane

przez Rosjan (sale wykładowe
i pomieszczenia administracyjne)

budynek
wartowniczy

Tammuz 1 i 2
Wieże ciśnień
Stanowiska do schładzania
startowe reaktora
PZR
KUB (SA-6) wytwórnia paliw

dezaktywacja
N
garaże
skażonego
sprzętu

Stanowiska
ogniowe ZSU-23-4 droga
Stanowiska do Tisfoon i Kut
Stanowiska ogniowe ZSU-57-2
startowe PZR
KUB (SA-6)

Źródło: http://www.postimage.org/image.php?v=aV10_XXJ

Rys. 4. Stanowiska obrony przeciwlotniczej tworzące strefę osłony ośrodka jądrowego

cyjnych i stacjach naprowadzania rakiet
dyżur pełnili specjaliści radzieccy, którym
postawiono zadanie skupienia się na obser-
wacji kierunku wschodniego (od Iranu).
Ataku powietrznego z południa, od strony
Arabii Saudyjskiej, nikt się nie spodziewał26.
Mimo to samoloty izraelskie zostały wykry-
te przez środki ze zgrupowania OPL rozwi-
nięte w rejonie reaktora. Jeden ze specjali-
stów radzieckich, pułkownik Jakowlenko,
tak wspomina ten moment: Około godziny
szóstej wieczorem na ekranie radiolokatora
pojawiła się grupa znaczków podążająca
z południa, od strony Arabii Saudyjskiej. Na
zapytanie „swój–obcy” cel nie odpowie-
dział. W ciągu paru minut ekran radaru stał
się biały. Pojawiające się cele stawiały
aktywne zakłócenia radioelektroniczne. Była
to dziwna sytuacja, ponieważ Irańczycy
nigdy nie wykorzystywali takiej techniki27.
W warunkach niespodziewanego zagro-
żenia wojskowi radzieccy ze zgrupowania
obrony przeciwlotniczej postanowili przejść
na częstotliwość zapasową. Iracki operator
nie zaryzykował jednak złamania ustalonych
zasad dowodzenia. Zgodnie z procedurami
wykonał telefon do sztabu sił powietrznych
i OPL Iraku, aby powiadomić o zaistnia-

26 S. Nakdimon: Comments and Insights on Operation Opera, Israel’s Strike Against the Iraqi Nuclear Reactor 7 June, 1981. Jerusalem 2003, s. 65.
27 J. J. Omeleczenko: Udar po reaktorom Saddam Husajna. „Wozduszno-Kosmiczeskaja Oborona” 2008 nr 1.

Kwartalnik Bellona 2/2010 75

 Sztuka wojenna
Fot. 1. Samolot F-15 izraelskich sił powietrznych (http://www.af.mil/shared/media/
photodb/photos/040825-F-6911G-001.jpg)
Fot. 2. Ilan Ramon, pierwszy astronauta izraelski,
uczestnik operacji „Babilon” (http://www.science.
co.il/ilan-ramon/images/Ilan-Ramon.jpg)
łej sytuacji oficera dyżurnego. W tym cza-
sie jednak nad reaktor nadleciała już pierw-
sza grupa uderzeniowa izraelskich F-16.
Tak przemyślane użycie sił i środków roz-
poznania pozwoliło grupie samolotów
izraelskich nadlecieć z kierunku,
z którego iracka obrona przeciwlotnicza
nie spodziewała się ataku i wyjść bezpo-
średnio na obiekty ataku.
W momencie, w którym samoloty uderze-
niowe dotarły do celów, osłaniające ich my-
28 W. Rass, A. Long: Osirak redux? Assessing Israeli capabilities to destroy iranian nuclear facilities. “SSP Working Paper”, April 2006, s. 3.
29 http://news.bbc.co.uk/2/hi/4774773.stm. P. Jackson: Osirak: Over the reactor. 5.06.2006.
30 http://www.militis.pl/readarticle.php?article_id=138. A. Micek: Operacja „Opera” – izraelski nalot na iracki reaktor w Osiraku. 16.03.2010.
76
śliwce wzniosły się na wysokość pięciu ty-
sięcy metrów. W odległości około 20 kilo-
metrów (13 mil) od reaktora odrzutowce
wzniosły się na wysokość ponad 900 me-
trów (3000 stóp) i zaczęły nurkować w kie-
runku obiektu ataku. Bomby zrzucano
z pięciosekundowymi przerwami. Według
meldunków pilotów izraelskich, szesnaście
z nich trafiło w cel, ale później się okazało,
że dwie nie zdetonowały28. Po zrzuceniu
bomb samoloty F-16 wykonywały szybki
manewr i odleciały w kierunku Izraela29.
Pułkownik Ilan Ramon tak wspomina tę
misję: Lecieliśmy głęboko w terytorium
Iraku, wokół nas rozciągała się jedynie
pustynia, nawigacja w takim terenie według
punktów naniesionych na mapę była trudna.
Próbowałem skoncentrować się na sterowa-
niu moim F-16, ale od czasu do czasu
myślałem o celu, który mamy zamiar zaka-
tować, i odpowiedzialności, jaka na nas
spoczywa. Po raz pierwszy w moim życiu,
czułem, że jestem naprawdę odpowiedzial-
ny za los całego narodu. Widok nagle się
zmienił – pojawiła się błękitna rzeka, w środ-
ku pustyni. Byliśmy tutaj 2500 lat temu...
Widziałem budynki i opuszczone lotnisko.
Ktoś wtedy podał przez radio: „Uważaj na
ogień artylerii przeciwlotniczej”. Rozpoczął
się ostrzał przeciwlotniczy, niebo zapeł-
niło się eksplozjami pocisków przeciwlotni-
czych. Bez wahania włączyłem dopalacz
i zacząłem się wznosić. Nagle zobaczyłem
wał ziemi, mury, a następnie srebrną kopu-
łę reaktora30.
W momencie, gdy iracka obrona przeciw-
lotnicza otrzymała rozkaz prowadzenia
walki, radary śledziły ponad dziesięć celów.
Odpalane jednak w dużym pośpiechu rakie-
ty przeciwlotnicze nie miały już żadnych
szans na zniszczenie samolotów izraelskich.
Nie zdążyły ich również dogonić wysłane
myśliwce irackie. W izraelskiej sieci łącz-
ności „samolot–ziemia” brzmiało jedno
radosne słowo Charlie. Był to kod oznacza-
jący wykonanie zadania.
Wyprzedzająca obrona?
Po rajdzie lotniczym nad terytorium Iraku
nikogo specjalnie nie zdziwił fakt, że w prze-
kazanych przez środki masowego przekazu
informacjach brakowało wielu detali doty-
czących samej misji bojowej. Najczęściej
komunikaty ograniczały się do stwierdzenia,
Kwartalnik Bellona 2/2010

4000 stóp
Eskorta F-15
Eagle
Stopa = ok. 30,48 cm. Źródło: http://www.postimage.org/image.php?v=aV10_XXJ.
Rys. 5. Ugrupowanie bojowe samolotów izraelskich
że samoloty izraelskie leciały na małych
wysokościach i z zaskoczenia wykonały ude-
rzenie na reaktor Osirak31. Izrael poinfor-
mował opinię publiczną, że atak lotniczy na
reaktor jądrowy był wykonany w samoobro-
nie i był zgodny z artykułem 51 Karty
Narodów Zjednoczonych.
Stany Zjednoczone oficjalnie potępiły
działania Izraela, ale stanowisko takie po-
wszechnie odebrano jako daleko idącą
ostrożność32. Jednak USA wstrzymały dla
Izraela planowane dostawy kolejnych
samolotów. Rząd francuski z kolei był obu-
rzony śmiercią swojego obywatela, co znacz-
nie zaostrzyło stosunki między Francją
i Izraelem33.
31 W czasie ataku na reaktor zginęło dziesięciu żołnierzy irackich i jeden obywatel Francji. http://news.bbc.co.uk/2/himiddle_east/5020778.stm. Factfile: How Osirak
was bombed. 5.06.2006.
32 Y. Amidror: Intelligence and the Raid on the Reactor. Israel’s Strike Against the Iraqi Nuclear Reactor 7 June, 1981. Jerusalem 2003, s. 48.
33 Operation Opera, June 7, 1981. “Sunday”, 10.07.2007.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
Grupa
uderzeniowa
F-16 A/C
4000 stóp
12 000 stóp Eskorta F-15
Eagle
Grupa
uderzeniowa
F-16 A/C
4000 stóp
Eskorta F-15
Eagle
Po dwóch tygodniach od izraelskiego ata-
ku na cel w Iraku Rada Bezpieczeństwa ONZ
przyjęła rezolucję, w której stanowczo potę-
piono atak i uznano go za wyraźne pogwał-
cenie Karty Narodów Zjednoczonych oraz
międzynarodowych norm postępowania.
Według międzynarodowych organizacji
i prawników, Izrael jawnie złamał prawo mię-
dzynarodowe. Mimo to, nalot ten był jednak
mniejszym złem lub, jak określił go generał
David Ivry, szczepionką, która zapobiegła
chorobie. W moim odczuciu, atak Izraela
można uznać za zrozumiały i uzasadniony
akt samoobrony. Można się tutaj powołać
na artykuł 51 Karty Narodów Zjednoczonych
i sytuację, jaka panowała podczas kry-
77
 Sztuka wojenna
12 190 m
5
Zachód
4 35°
3
Reaktor
20 km
Źródło: http://news.bbc.co.uk/2/hi/middleeast/5020778.stm. Factfile: How Osirak was bombed. 5.06.2006.
Rys. 6. Sposób wykonania ataku przez izraelskie F-16 na reaktor jądrowy Osirak
zysu kubańskiego w 1962 roku, kiedy taki
akt określono mianem obrony wyprze-
dzającej34.
Podsumowanie
Na podstawie dotychczasowych rozważań
nasuwa się kilka refleksji.
  Należy zwrócić uwagę na to, że dzia-
łania były prowadzone w ograniczonym
rejonie konfliktu lokalnego, zostały skon-
centrowane na jednym obiekcie (celu),
skoordynowane i zsynchronizowane w cza-
sie. Dobre przygotowanie i wykonanie pla-
nu operacji pozwoliło osiągnąć zakładany
cel, którym było zniszczenie jeszcze nie-
pracującego reaktora. Co prawda, nie prze-
kreśliło to programu jądrowego w Iraku,
ale wyraźnie go spowolniło i opóźniło re-
alizację koncepcji rozwoju technologii nu-
klearnej w tym kraju.
Po uderzeniu lotnictwa izraelskiego
w Iraku podjęto decyzję o zrekonstruowaniu
zniszczonego reaktora. Początkowo chęć
pomocy technicznej przy odbudowie znisz-
czeń wyraziła Francja – opracowano nawet
harmonogram prac. Ostatecznie jednak nie
34 A. Micek: Operacja „Opera”…
35 R. K. Betts: The Osirak Fallacy. „The National Interest”, Spring 2006, s. 22
78
2130 m
2 1070 m
30 m
doszło do jego realizacji, gdyż Francuzi
wycofali swoje poparcie dla projektu35.
Należy również wspomnieć, że zaraz po
ataku na Osirak powstał w Iraku projekt 182,
który zakładał zbudowanie własnego rekto-
ra. Powrócono do tej koncepcji na przełomie
roku 1984 i 1985 po fiasku rozmów z Francją.
Reaktor produkcji rodzimej miał być po-
dobny do reaktora kanadyjskiego NRX.
W latach 1987–1988 zintensyfikowano stu-
dia nad projektem. Jednak do jego urzeczy-
wistnienia niezbędne się okazało pozyska-
nie z zagranicy określonych surowców. I to
głównie na skutek dużych problemów z ich
zdobyciem upadła ostatecznie koncepcja
wzbogacania uranu.
  Na podstawie analiz różnych lotniczych
ataków strategicznych można zauważyć, że
za punkty ciężkości najczęściej przyjmowa-
no obiekty polityczne i ekonomiczne, struk-
turę militarną lub obiekty stanowiące zagro-
żenie transnarodowe. W tym konkretnym
wypadku za taki punkt obrano ośrodek
jądrowy.
  Siły obrony przeciwlotniczej Iraku,
mimo że były wyposażone w nowoczesne
Kwartalnik Bellona 2/2010

systemy rakiet przeciwlotniczych Kub utrzy-
mywały niską gotowość bojową (brak środ-
ków dyżurnych), która uniemożliwiła roz-
poczęcie walki przed osiągnięciem przez sa-
moloty izraelskie powietrznej rubieży ata-
ku. Możliwości ogniowe środków obrony
przeciwlotniczej wynikały również z niewła-
ściwie zorganizowanego podsystemu rozpo-
znania przestrzeni powietrznej, szczególnie
na małych wysokościach, gdzie nie było wy-
starczającej liczby posterunków obserwacji
wzrokowej.
  Brak skutecznego ostrzelania izrael-
skich samolotów przez środki OPL Iraku
wynikał również ze zbytnio scentrali-
zowanego systemu kierowania środkami
walki, w którym była wydłużona droga
uzyskania pozwolenia na otworzenie ognia.
Udzielało go Centralne Stanowisko Obrony
Powietrznej w Bagdadzie.
  Mimo że operacja „Babilon” różniła się
pod wieloma względami od operacji „El
Dorado Canyon”, wykonanej w 1986 roku
przez siły powietrzne Stanów Zjednoczonych
przeciwko Libii, to obie miały wspólną
cechę – zakończyły się sukcesem i mogą
służyć za przykład perfekcyjnego przygoto-
wania i przeprowadzenia zaskakującego
uderzenia lotniczego na obiekty położone na
terytorium przeciwnika.
  Wśród ekspertów poważne wątpliwości
budzi podkreślana przez Izrael konieczność
podjęcia akcji militarnej. Są one tym więk-
sze, gdy się zapoznamy ze stanowiskiem
Międzynarodowej Agencji Energii Atomo-
wej, którą obarczano zarzutami o brak kon-
troli nad budową reaktora Osirak. Zarzutom
tym agencja kategorycznie zaprzeczyła,
wskazała, że nie było w Iraku produkcji
broni, lecz urzędnicy iraccy ściśle współpra-
cowali z inspektorami. Podkreślano ponadto,
że Irak ratyfikował traktat o nierozprzestrze-
nianiu broni jądrowej, a sam Bagdad stoso-
wał się do wszelkich wskazówek agencji.
W tym kontekście można dywagować, czy
irackie zagrożenie jądrowe nie zostało zbyt-
nio przez Izrael wyolbrzymione? Z drugiej
jednak strony stanowisko agencji różni się
znacznie od wielu raportów opracowanych
przez ekspertów międzynarodowych, którzy
wielokrotnie i szczegółowo oglądali iracki
ośrodek atomowy. Wynika z nich, że Irak
nigdy nie prowadził żadnych badań nad
izotopami dla medycyny lub gospodarki,
36 D. Reiter: Preventive attacks against nuclear programs and the Success” at Osiraq. ”Nonproliferation Review” 2005, vol. 11, no. 2, s. 364–365.
37 R. Grant: Osirak and Beyond. „Air Force Magazine”, August 2002, no. 8.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Sztuka wojenna
Fot. 3. Ruiny zniszczonego reaktora irackiego (FAS.ORG.)
ponieważ sprowadzał je z zagranicy. Może
to sugerować, że praca ośrodka jądrowego
była jednak ukierunkowana na produkcję
broni jądrowej36.
  W czasie operacji „Pustynna burza”
(1991 r.) siły powietrzne USA ze składu sił
koalicyjnych wykonały dziesiątki nalotów
na ośrodek atomowy w Al-Tuwaitha. W trze-
cim dniu „Pustynnej burzy”, w ramach kam-
panii powietrznej, 56 samolotów F-16 wy-
konało atak bombowy na ośrodek jądrowy,
który był jednym z trzech najsilniej bronio-
nych rejonów w Iraku. Wyniki uderzenia
lotniczego były jednak mizerne. Dlatego też
w szóstym dniu operacji do ataku na ośro-
dek jądrowy użyto samolotów najnowszej
technologii F-117. Wykonało go 48 samo-
lotów tego typu, które jeszcze siedmiokrot-
nie uderzały w ten obiekt w ciągu kolejnych
trzydziestu dwóch dni kampanii powietrz-
nej. Ponadto w dziewiętnastym dniu kampa-
nii siedemnaście samolotów F-117 przepro-
wadziło ostatni atak na ten obiekt37. 26 lu-
tego 1991 roku, po czterdziestu dwóch
dniach kampanii powietrznej, iracki ośrodek
jądrowy został kompletnie zniszczony.
Potwierdziła to grupa dziennikarzy zagra-
nicznych, którzy jesienią 2002 roku zostali
wpuszczeni na teren byłego ośrodka, gdzie
zobaczyli ruiny zniszczonych i położonych
blisko siebie reaktorów jądrowych. Według
dziennikarzy wokół reaktorów były tony gru-
zu i leżało wiele różnych fragmentów ich
konstrukcji.  g
79
 Kierowanie ruchem
wojsk lądowych
Problematyka dotycząca kierowania ruchem wojsk, jako integralny element w procesie dowodzenia
wojskami, ma ugruntowaną pozycję. Szczególnego znaczenia nabiera jednak wówczas, gdy potrzeby
zapewnienia ruchu zostają ograniczane przez czynniki determinujące jego swobodę. Autor podejmuje się
przedstawienia teorii i praktyki wymagań niezbędnych do zapewnienia ciągłości ruchu wojsk
we współczesnych warunkach wykonywanych przez nie zadań. Materiał stanowi wykładnię wiedzy
o aspektach decydujących o organizacji kierowania ruchem wojsk lądowych.

The troop movement control is an integral and stable element in the process of the land forces’
ppłk dr hab.
command. However, it is especially significant when the need to ensure such movement is
STANISŁAW restricted by factors determining its freedom. The writer presents the theory and practice on
KOWALKOWSKI requirements essential to ensure the continuity of movement of forces during task execution. The
pracownik naukowo- article provides knowledge on aspects defining troop movement control.
-dydaktyczny Wydziału
Zarządzania i Dowodzenia
AON. Absolwent Wyższej

Szkoły Wojsk Inżynieryjnych
we Wrocławiu i Akademii
Obrony Narodowej
w Warszawie. Specjalizuje się
w problematyce działań
inżynieryjnych i kierowania
ruchem wojsk lądowych.
Autor i współautor
kilkudziesięciu prac
naukowo-badawczych,
podręczników i artykułów.
Z
agrożenia, które wynikają z terrory-
zmu światowego i konfliktów asyme-
trycznych, generują wymagania
wobec dowodzenia wojskmi, a także
kierowania ich ruchem, które jest jego inte-
gralną częścią dowodzenia. Główny kierunek
działań w ramach kierowania ruchem wojsk
(KRW) jest skoncentrowany na przemiesz-
czeniu sił wojskowych do obszarów operacji
prowadzonych poza granicami kraju. Zada-
nia te z powodzeniem wykonują organy trans-
portu i ruchu wojsk podległe Inspektora-
towi Wsparcia Sił Zbrojnych. Nie można
jednak zapominać o przedsięwzięciach,
które są związane z obroną ojczyzny i inny-
mi działaniami militarnymi, w myśl arty-
kułu 5 Traktatu Północnoatlantyckiego.
W opracowaniu przybliżono zagadnienia
obejmujące znaczenie ruchu wojsk podczas
działań, stan obecny kierowania ruchem
wojsk, przedstawiono formy ruchu i taktycz-
ne determinanty uwzględniane w procesie
kierowania ruchem wojsk lądowych, a tak-
że propozycje dotyczące ujęcia systemo-
wego KRW.
Znaczenie ruchu wojsk
Ruch był i jest nieodłącznym czynnikiem
wszelkiego działania. Jest to nadrzędne
i ogólne pojęcie dotyczące wszelkiej zmia-
ny położenia. W Słowniku języka polskiego
określono, iż jest to: zmiana położenia punk-
tu materialnego (ciała) w stosunku do in-
nych punktów dokonująca się w czasie1.
W walce zbrojnej, w działaniach operacyj-
nych i taktycznych, ruch jest sprawcą wszel-
kich zmian, jakie zachodzą. Postrzega się go
jako czynnik walki zbrojnej, a jego istota
wyraża się w zmianie położenia jednostek
organizacyjnych w stosunku do najbliższe-
go otoczenia. Jest nieodzowny do: prowa-
dzenia walki przez pojedynczych żołnierzy
czy zgrupowania taktyczne, wykonania
manewru, dowozu zaopatrzenia, ewakuacji,
a także sprawowania funkcji dowódczych,
kontrolnych itp. Należy zauważyć, że sam
ruch wojsk nie prowadzi do osiągnięcia
celu działań. Można natomiast stwierdzić, iż
w każdym działaniu wymagającym zmiany
położenia jest on swoistym środkiem do
osiągnięcia celu. Jest nieodzowny do wyko-
nywania zadań przez siły wojskowe w okre-
sie pokoju, zagrożenia i wojny, zarówno
w operacjach poza granicami kraju, jak
i w ewentualnych konfliktach zbrojnych na
większą skalę, w tym na obszarze naszego
kraju.
Obecne kierowanie ruchem
Doświadczenia z ostatnich konfliktów
zbrojnych, szczególnie z operacji „Iracka
wolność” („Iraqi Freedom”) i operacji

1 Słownik języka polskiego PWN. Warszawa 1993.

80 Kwartalnik Bellona 2/2010


Międzynarodowych Sił Wsparcia Bez-
pieczeństwa (International Security
Assistance Force – ISAF) w Afganistanie
wykazały, że przedsięwzięcia wykonywane
w ramach kierowania ruchem wojsk są
nieodzowne. Szczególną rolę w przemiesz-
czaniu wojsk do obszaru przyszłej operacji
odgrywają elementy systemu kierowania
ruchem wojsk (SKRW), nazwanym przeze
mnie narodowym, który funkcjonuje w uję-
ciu narodowym i sojuszniczym. W literatu-
rze systemem tym nazywa się zespół sił
i środków realizujących w okresie zmasowa-
nego ruchu wojsk, zagrożenia oraz wojny,
kompleks przedsięwzięć organizacyjno-tech-
nicznych, zapewniających sprawne prze-
mieszczanie wojsk operacyjnych i kolumn
logistycznych po sieci dróg znaczenia obron-
nego poza strefą operacyjną2. Jego organy
kierowania i wykonawcze znajdują się na
poziomie centralnym, okręgów wojskowych
i terenowych organów do spraw transportu
i ruchu wojsk. Do zasadniczych ogniw
SKRW należy zaliczyć elementy kierowa-
nia (narodowe organy kierowania ruchem
wojsk – organy transportu i ruchu wojsk)
oraz wykonawcze.
Na podstawie analizy literatury określo-
no, że do obowiązków narodowych organów
kierowania ruchem wojsk należy uzgadnia-
nie z właściwymi komórkami wojskowymi,
przewoźnikami oraz z odpowiednim orga-
nem administracji publicznej, niezbędnych
zasad i warunków korzystania z infrastruk-
tury transportowej (stacji i punktów ładun-
kowych, portów, lotnisk), przejazdu pojaz-
dów nienormatywnych, przewozu materia-
łów niebezpiecznych, realizacji czynności
ładunkowych oraz spraw związanych
z organizacją przekraczania granicy pań-
stwowej. Uzgodnienia te zapadają odpowied-
nio wcześniej, przed rozpoczęciem prze-
mieszczania, zgodnie z procedurami obo-
wiązującymi dla danego rodzaju transportu.
Jeżeli organ niższego szczebla, do którego
zgłoszono potrzeby transportowe, nie jest
kompetentny w danej sprawie, wtedy powi-
nien udzielić zgłaszającemu możliwie
wyczerpującej informacji, a sprawę przeka-
zać do organu nadrzędnego.
Z treści dokumentów doktrynalnych
wynika, że narodowe organy kierowania
ruchem wojsk planują, koordynują, organi-
zują, kontrolują i monitorują przemieszcza-
2 Instrukcja regulacji ruchu dla etatowych i nieetatowych pododdziałów regulacji ruchu. MON/SG WP, Warszawa 2004, s. 5.
3 Zasady i procedury wojskowego ruchu drogowego (DD/4.4.4). MON/SG WP, Warszawa 2005. Rola i zadania organów transportu i ruchu wojsk sił zbrojnych RP.
4 Instrukcja o przewozach wojsk transportem kolejowym (DD/4.4.1). MON/SG WP, Warszawa 2005.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
nie wojsk oraz współdziałają z cywilnymi
podmiotami gospodarczymi, które wyko-
nują zadania transportowe na rzecz prze-
mieszczanych sił zbrojnych. Wspierają one
ruch wojsk własnych i obcych na obszarze
kraju3.
Podstawowymi aktami prawnymi, regulu-
jącymi zasady kierowania ruchem wojsk na
obszarze Polski i odnoszącymi się do prze-
kraczania granicy państwowej RP, prze-
mieszczania i pobytu wojsk obcych na tery-
torium RP, są dokumenty ustawodawcze
i wydane na ich podstawie dokumenty wy-
konawcze, opierające się na przepisach
Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
i Ministerstwa Obrony Narodowej.
Najważniejsze akty prawne regulujące za-
gadnienia kierowania ruchem wojsk to:
Ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. Prawo
przewozowe, Ustawa z dnia 20 czerwca
1997 r. Prawo o ruchu drogowym, Ustawa
z dnia 28 października 2002 r. o przewozie
drogowym towarów niebezpiecznych. Na
podstawie zawartych w nich postanowień,
dotyczących organizacji ruchu pojazdów
wojskowych, wydano dokumenty wykonaw-
cze. Jednym z ważniejszych jest wprowadzo-
W walce zbrojnej, w działaniach operacyjnych
i taktycznych, ruch jest sprawcą wszelkich
zmian, jakie w niej zachodzą.
na do użytku przez szefa Sztabu Generalnego
WP w Siłach Zbrojnych RP instrukcja zaty-
tułowana Zasady i procedury wojskowego
ruchu drogowego (DD/4.4.4). Określono
w niej zasady przemieszczania jednostek
wojsk własnych oraz sił zbrojnych innych
państw po drogach publicznych na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej, w tym przekra-
czania granic państwowych w okresie po-
koju, kryzysu lub wojny. Obejmuje ona
również unormowania dotyczące przewozu
ładunków niebezpiecznych, przemieszcza-
nia pojazdów nienormatywnych, przejazdów
po płatnych odcinkach autostrad oraz
drogach lotniskowych (na obszarze lotnisk
wojskowych).
Innymi dokumentami tego typu są:
Instrukcja o przewozach wojsk transportem
kolejowym (DD/4.4.1)4, Instrukcja o prze-
wozach wojsk oraz uzbrojenia i sprzętu
81
 Doświadczenia
wojskowego transportem lotniczym
(DD/4.4.2)5, Instrukcja o przewozach wojsk
oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego trans-
portem morskim (DD/4.4.3)6.
W dokumentach normatywnych przedsta-
wiono pewne ramy i uregulowania dotyczą-
ce głównie ruchu pojazdów wojskowych
SZRP w czasie pokoju oraz pojazdów woj-
skowych państw obcych na terytorium
Polski, a także organizacji transportu kole-
jowego, lotniczego i morskiego w różnych
stanach funkcjonowania sił zbrojnych. Nie
sprecyzowano natomiast reguł kierowania
ruchem wojsk lądowych w strefie działań
operacyjnych i taktycznych. Nie ma w nich
również postanowień regulujących funkcjo-
nowanie narodowego systemu kierowania ru-
chem wojsk na rzecz wojsk w strefie działań
Narodowe organy kierowania ruchem wojsk planują, koordynują, organizują,
kontrolują i monitorują przemieszczanie wojsk oraz współdziałają z cywilnymi
podmiotami gospodarczymi, które wykonują zadania transportowe na rzecz prze-
mieszczanych sił zbrojnych.
operacyjnych i taktycznych. W dalszej czę-
ści artykułu będą więc poruszane kwestie
kierowania ruchem wojsk lądowych
w bojowej strefie działań operacyjnych
i taktycznych.
Pojęcie i istota
kierowania ruchem wojsk
Proces dowodzenia obejmuje czynności
wykonywane przez wiele osób, które tworzą
dowództwo lub obsadę stanowiska dowodze-
nia. Najważniejszą rolę odgrywa w nim
dowódca. Narzuca on swoją wolę i zamiary
podwładnym, planuje, organizuje, motywu-
je i kontroluje poczynania podległych sił.
W swoich działaniach jest wspomagany
przez dowództwo lub obsadę stanowiska
dowodzenia7. Założone efekty osiąga się
dzięki zaplanowaniu i skoordynowaniu
wysiłku wojsk kierowanego na wykonanie
różnych zadań. Jednym z nich jest ruch
wojsk. Czynności planistyczno-organizator-
skie związane z tymi zadaniami są nazy-
wane, na przykład, kierowaniem: zabezpie-
czeniem inżynieryjnym, wsparciem ognio-
wym, ogniem, walką, zabezpieczeniem
logistycznym.
Czynności dotyczące planowania, organi-
zowania, motywowania wojsk i kontrolowa-
5 Instrukcja o przewozach wojsk oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego transportem lotniczym (DD/4.4.2). MON/SG WP, Warszawa 2006.
6 Instrukcja o przewozach wojsk oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego transportem morskim (DD/4.4.3). MON/SG WP, Warszawa 2006.
7 Podstawy dowodzenia. Red. J. Kręcikij, J. Wołejszo. Warszawa 2007; Regulamin pracy organów dowodzenia w Siłach Zbrojnych RP. SGWP, Warszawa 1996.
8 S. Kowalkowski: Kierowanie ruchem wojsk lądowych w operacyjnej strefie działań. Warszawa 2009, s. 61–64.
82
nia jego przemieszczania można nazy-
wać kierowaniem ruchem wojsk. Jest to
integralna część procesu dowodzenia, która
obejmuje planowanie, organizowanie, mo-
tywowanie i kontrolowanie, realizowanego
przez zespół sił z wykorzystaniem wszyst-
kich dostępnych zasobów dla zapewnienia
bezpiecznego, sprawnego i ekonomicznego
ruchu wojsk. Celem głównym kierowania
ruchem wojsk jest stworzenie warunków
do bezpiecznego i sprawnego ich przemiesz-
czania się we wszelkich działaniach, przy
ograniczeniu ujemnego wpływu ruchu na
osiągnięcie celu operacyjnego (taktycznego)
oraz środowisko fizyczne. Z tak sformuło-
wanego celu głównego wynika różnorod-
ność celów szczegółowych, które obejmują
nie tylko sprawność ruchu, ale także bezpie-
czeństwo sił i środków wykonujących go, je-
go ekonomikę i ograniczenie ujemnego
wpływu na cel końcowy działań operacyj-
nych i taktycznych oraz środowisko8.
W myśl takiej definicji, system kierowania
ruchem wojsk jest realizowany przez pod-
mioty (elementy) kierowania, do których
należą osoby funkcyjne dowództw lub
stanowisk dowodzenia. W kierowaniu
uwzględniają oni elementy: wykonawcze,
zabezpieczające i wspierające ruch. Od
zorganizowania i sprawności ich działania
zależy skuteczność kierowania ruchem
wojsk.
Formy ruchu wojsk
W pracach o charakterze naukowym i dy-
daktycznym są przedstawiane różne klasy-
fikacje rodzajów i form ruchu wojsk. W kla-
syfikacji ze względu na sposób organizacji,
posłużono się trzema kryteriami: stopniem
zorganizowania ruchu, środowiskiem fizycz-
nym oraz rodzajem środków wykorzystywa-
nych do zapewnienia ruchu.
W zależności od stopnia zorganizowania
– może to być ruch uporządkowany lub swo-
bodny. W wypadku kryterium, jakim jest
środowisko fizyczne, wyróżniamy ruch
lądowy (drogowy, na przełaj, kolejowy),
lotniczy (powietrzny) i wodny (morski,
rzeczny). Jeśli uwzględnimy rodzaj środków
ruchu, mówimy o ruchu dzięki własnym
środkom (własnym środkom technicznym
lub pieszym) oraz przewozie transportem
kolejowym, drogowym, wodnym i powietrz-
nym9. Różnorodność form ruchu wojsk
Kwartalnik Bellona 2/2010

wpływa na wymagania, które warunkują
kierowanie ruchem wojsk lądowych.
Determinanty kierowania ruchem
wojsk lądowych
Działania taktyczne stanowią jedną z pod-
stawowych kategorii występujących wraz
z pojęciem działań wojennych i walki.
W ich skład wchodzą działania rozstrzyga-
jące (walka), pomocnicze (przemieszczanie
i rozmieszczanie) oraz pokojowe10. Prze-
mienność różnych rodzajów działań taktycz-
nych na danym obszarze może skutkować
zróżnicowanym wykorzystaniem dróg i za-
sobów transportowych do zapewnienia
warunków do ruchu wojsk.
W rejonie odpowiedzialności jednostki
danego szczebla dowodzenia, zależnie od
rodzaju prowadzonych działań taktycznych,
ruch wojsk może być wykonywany przez
elementy ugrupowania przełożonego, pod-
władnego, niekiedy sąsiadów. Gwarantem
zachowania odpowiedniej dyscypliny
w przemieszczaniu wojsk powinien być sko-
ordynowany plan ruchu, opracowany przez
organ ruchu wojsk, oraz nadzorująca ruch
służba porządkowo-ochronna, w tym poste-
runki wystawiane przez pododdziały regu-
lacji ruchu. Poszczególne szczeble
dowodzenia są odpowiedzialne za kierowa-
nie ruchem wojsk w ramach prowadzonych
działań oraz na rzecz elementów organi-
zowanych przez te szczeble. Kierowanie
przedmiotowe, odpowiednio do rodzaju
działań, może być wspierane elementami
przełożonego oraz siłami i środkami podle-
głymi narodowemu systemowi kierowania
ruchem wojsk.
Obserwacje ćwiczeń oraz analiza zadań
stawianych jednostkom wskazuje na stałe po-
większanie pasów (rejonów) odpowiedzial-
ności podczas prowadzonych działań.
Powoduje to rozproszenie wojsk w terenie,
które wymusza zwiększone działanie w ce-
lu przygotowania i utrzymywania dróg
manewru, dowozu i ewakuacji itp., a co się
z tym łączy, wzrost potrzeb elementów
zabezpieczających i wspierających ruch
wojsk. Krótki czas reagowania elementów
ugrupowania na polu walki oraz konieczność
utrzymywania stałej gotowości do prowadze-
nia działań bojowych wymagają samodziel-
ności w zabezpieczeniu sprawności ruchu,
a także posiadania na wszystkich szczeblach
dowodzenia niezbędnej liczby pododdzia-
9 Szersze spojrzenie i charakterystykę wymienionych form ruchu wojsk przedstawiono w: S. Kowalkowski: Kierowanie ruchem wojsk…, s. 33–40.
10 M. Huzarski: Taktyka ogólna wojsk lądowych. Warszawa 2001.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
łów regulacji ruchu, zdolnych do zapewnie-
nia odpowiednich warunków do ruchu
wojsk w różnych rodzajach działań taktycz-
nych. Na przykładzie związku taktycznego
określono liczbę elementów regulacji ruchu
potrzebnych na poszczególnych szczeblach
dowodzenia w różnych rodzajach działań
(tab. 1).
Przedstawione, w dużym skrócie, taktycz-
ne uwarunkowania kierowania ruchem wojsk Gwarantem
powinny się przyczynić do zrozumienia
ogromu odpowiedzialności i potrzeb, zarów-
zachowania
no w sferze organizacyjnej, jak i wykonaw- odpowiedniej
czej, zabezpieczającej i wspierającej ruch dyscypliny
wojsk. w przemieszczaniu
wojsk powinien
Ujęcie systemowe być skoordynowany
Istotne znaczenie dla funkcjonowania plan ruchu, opracowany
organizacji, w tym wypadku sił zbrojnych, przez organ ruchu wojsk,
jako systemu otwartego, ma jej otoczenie. oraz nadzorująca ruch
Większość badaczy, którzy zajmują się służba porządkowo-
tym zagadnieniem, wyróżnia dwa człony -ochronna, w tym
otoczenia: bezpośrednie, zwane też zada- posterunki wystawiane
niowym, oraz ogólne, zwane dalszym. przez pododdziały
Otoczenie zadaniowe obejmuje czynniki regulacji ruchu.
mające bezpośredni wpływ na funkcjono-
wanie organizacji, szczególnie na podej-
mowanie decyzji. Stanowią je inne orga-
nizacje lub jednostki ludzkie, a także inne
czynniki, które wchodzą w bezpośrednie
interakcje z organizacją odniesienia.
W wypadku systemu kierowania ruchem
wojsk będą to, między innymi, dowództwa
wyższego szczebla, jednostki bezpośred-
nio podległe, jednostki (militarne) bezpo-
średnio zabezpieczające lub wspierające
ruch wojsk, sąsiedzi, dostawcy wyposaże-
nia wojsk, związki zawodowe zrzeszające
pracowników cywilnych wojsk, potencjał
pozamilitarny świadczący usługi dla wojsk
w wsparciu ruchu wojsk (zarządcy infra-
struktury komunikacyjnej, gestorzy środ-
ków transportowych itp.).
Otoczenie ogólne ma mniej zinstytucjo-
nalizowany charakter. Obejmuje elemen-
ty, które wpływają na warunki, w jakich
przychodzi organizacji działać, rzadziej
konkretne instytucje. Może być rozpa-
trywane w kilku wymiarach: ekonomicz-
nym, kulturowym, technologicznym,
socjologicznym i demograficznym, praw-
no-politycznym, środowiskowym i mię-
dzynarodowym. Na rysunku przedsta-
wiono ideę funkcjonowania kierowania
ruchem wojsk w środowisku sieciocen-
83
 Doświadczenia
Tabela 1. Liczba posterunków regulacji ruchu w działaniach taktycznych pododdziału
Liczba elementów w zależności od rodzaju działań
Natarcie Marsz (każde
Szczebel
dowodzenia W okresie Działania 100 km Rozmiesz-
Obrona W toku Przewóz
podejścia opóźniające odległości czanie
natarcia marszu)
i rozwinięcia
2 x SPRR, 3 x SPRR,
Batalion (pododdział) – 1 x SPRR

na każde 10 km drogi rejonu od wyjściowego (przed i po wyładowaniu) do rejonu załadowania

w tym 1 dla SD w tym 1 dla SD

i rozładowania należy organizować 1 x SPRR oraz dodatkowo po w x SPRR w: punkcie

Odwód przeciw- 1 RPRR

wyjściowym oraz przy rejonie wyczekiwania (jeżeli są organizowane) i przy rejonie

pancerny, oddział w każdej
zaporowy, dywizjon 2 x SPRR
grupie
artylerii po 1 S(R)PRR – – po 1 S(R)PRR marszowej
samobieżnej,
dywizjon artylerii
przeciwlotniczej
10–15 x SPRR, 5 x SPRR,
w tym 2 dla SD w tym 2 dla SD

załadowania/wyładowania
Brygada oraz 4 x DPRR 18–22 x oraz 4 x DPRR
3 x SPRR
pierwszego rzutu (do zabezpie- DPRR (do zabezpie-
czenia kontra- czenia kontra-
taku odwodu) taku odwodu) 20 x SPRR
(na dwie drogi 5–6 x SPRR
5 x SPRR, marszu)
10–15 x SPRR, w tym 2 dla SD
w tym 2 dla SD 10–18 x lub 10-18 x
Brygada odwodowa –
oraz DPRR DPRR (w czasie
10–18 x DPRR kontrataku
brygadą)
Oddział zaporowy po 5–6 SPRR
1 x SPRR – – 1 x SPRR 1 RPRR
związku taktycznego w każdym
w każdej
Pułk artylerii 2 x SPRR – – 2 x SPRR oddziale lub po
grupie
Pułk artylerii 2 w każdym
3 x SPRR - - 3 x SPRR marszowej
przeciwlotniczej pododdziale ZT

10 x SPRR, 30 x SPRR
8 x SPRR,
Dywizja w tym 3 dla SD, 6 x SPRR 4 x SPRR (na trzy drogi 11–13 x SPRR
w tym 3 dla SD
10 x DPRR marszu)

Legenda:  SPRR – stały posterunek regulacji ruchu w składzie drużyny regulacji ruchu (drr),
          RPRR – ruchomy posterunek regulacji ruchu w składzie drużyny regulacji ruchu (drr),
          DPRR – doraźny posterunek (element) regulacji ruchu w składzie 1–2 żołnierzy.

Źródło: S. Kowalkowski: Kierowanie ruchem wojsk lądowych w operacyjnej strefie działań. Warszawa 2009, s. 160.

trycznym na tle wybranych domen i jego W formie zadań są one przekazywane

otoczenia.
W tej części artykułu zostaną przedstawio-
ne propozycje, dotyczące założeń kierowa-
nia ruchem wojsk lądowych w jego poszcze-
gólnych fazach, aspektach strukturalnych
i społecznych (ludzkich), a także kwestie
techniczne realizacji tego procesu.
 Procesy kierowania ruchem wojsk lą-
dowych.
Kierowanie ruchem wojsk, traktowane ja-
ko proces (zbiór procesów) informacyjno-
-decyzyjny, polega na cyklicznym zbieraniu
i opracowaniu informacji, następnie ich prze-
twarzaniu w decyzje dotyczące ruchu wojsk.
wykonawcom, po czym są organizowane
elementy zabezpieczające i wspierające ruch
oraz jego kontrolę. Proces ten obejmuje
wykonywanie zadań i czynności w ramach
poszczególnych funkcji przedmiotowego
kierowania odwzorowanych w siłach zbroj-
nych w odpowiednich fazach dowodzenia.
Stosownie do czterech faz procesu dowodze-
nia, obejmuje on odpowiednio: ustalanie
położenia, planowanie, stawianie zadań oraz
kontrolę.
W kierowaniu ruchem wojsk faza ustalania
położenia powinna prowadzić do określenia
aktualnej sytuacji systemu. Polega ona na:

84 Kwartalnik Bellona 2/2010

 Doświadczenia

Sfera ekonomiczna Sfera prawna Sfera socjologiczna

(możliwości) i polityczna i demograficzna

Dowództwa wyższego szczebla Jednostki podległe

Sfera technologiczna

Sfera kulturowa
Informacje

Sąsiedzi
Inni

Środki dowodzenia, walki, transportowe Cele

i zadania
Potencjał pozamilitarny świadczący usługi

Decydenci, wy konawcy

zabezpieczające lub wspierające ruch

Jednostki (militarne) bezpośrednio
związane ze wsparciem ruchu

Procesy Ludzie

Sfera międzynarodowa
Struktury
Sfera środowiskowa

KIEROWANIE RUCHEM WOJSK

OTOCZENIE BEZPOŚREDNIE KIEROWANIA RUCHEM WOJSK

OTOCZENIE OGÓLNE KIEROWANIA RUCHEM WOJSK

Rys. Idea funkcjonowania kierowania ruchem wojsk

—  gromadzeniu i uaktualnieniu danych niezbędne dokumenty planistyczne oraz
o rozmieszczeniu, ukompletowaniu i zada- rozkazodawcze. Faza ta polega na:
niach realizowanych przez pododdziały —  dokonaniu szczegółowej oceny moż-
zabezpieczające i wspierające ruch wojsk liwości przeciwnika niszczenia obiektów
własnego szczebla dowodzenia i przydzie- infrastruktury komunikacyjnej i wykonywa-
lonych oraz zadaniach wykonywanych na nia zadań utrudniających ruch wojsk;
korzyść jednostki siłami przełożonego —  dokonaniu szczegółowej oceny środo-
w ramach wsparcia ruchu, a także położeniu wiska walki odnoszącej się do możliwości
jednostek danego szczebla dowodzenia; korzystania z obiektów infrastruktury komu-
—  gromadzeniu informacji o drogach nikacyjnej oraz utrudnień wykonywania
utrzymywanych w rejonie odpowiedzial- ruchu;
ności własnego szczebla dowodzenia, prze- —  koordynowaniu z innymi komórkami
łożonego i podwładnych oraz innych strukturalno-funkcjonalnymi stanowiska
zadaniach wykonywanych przez różne pod- dowodzenia (dowództwa) planowanych
mioty w ramach wsparcia ruchu wojsk; ruchów wojsk podległych jednostek
—  wykonywaniu mapy zawierającej (elementów ugrupowania) oraz zadań za-
dane o sytuacji na obszarze ruchu wojsk; bezpieczających i wspierających ruch;
—  przedstawianiu przełożonym ważnych —  określeniu priorytetów zabezpiecze-
informacji, które mogą mieć wpływ na nia i wsparcia ruchu wojsk oraz czasu i miej-
uaktualnienie planowania działań. sca skupienia głównego wysiłku działania
W fazie planowania kierowania ruchem elementów zabezpieczających i wspierają-
wojsk powinno się gromadzić dane o prze- cych ruch;
widywanych ruchach, koordynować je, —  określeniu zadań, terminów i miejsc
opracowywać plan (grafik) ruchu wojsk na ich wykonywania przez pododdziały za-
dany dzień lub etap walki i przygotowywać bezpieczające i wspierające ruch wojsk,

Kwartalnik Bellona 2/2010 85

 Doświadczenia
w tym regulacji ruchu (ochrony i regulacji —  istniała możliwość niwelowania sy-
ruchu); tuacji niekorzystnych.
—  opracowaniu planu ruchu wojsk, Kontrola to ostatnia, czwarta faza cyklu
niezbędnych dokumentów rozkazodawczych decyzyjnego procesu dowodzenia. Zapewnia
oraz innych informacji do pozostałych ona jego ciągłość, gdyż jej rezultaty stano-
dokumentów dowodzenia. wią podstawę do uaktualniania posiadanych
Planowanie ruchu powinno zapewnić danych o sytuacji i realizacji kolejnych faz
racjonalne wykorzystanie wszystkich zaso- cyklu. Za kontrolę jest odpowiedzialny
bów (sił i środków) będących w dyspozycji dowódca każdego szczebla dowodzenia.
jednostki do zabezpieczenia lub wsparcia W jej ramach powinno być nadzorowane
ruchu wojsk, a przez to umożliwiających wykonywanie zadań zabezpieczających
osiągnięcie ustalonych celów. i wspierających ruch wojsk. Kontrola
obejmuje całokształt przedsięwzięć zapew-
Tabela 2. Obsada stanowiska dowodzenia niających możliwość porównania stanu
odpowiedzialnego za ruch wojsk w działaniach rzeczywistego (jak jest) ze stanem zaplano-
taktycznych wanym (jak miało być) i polega na stałym
czuwaniu nad wykonywaniem zadań i obo-
Niezbędna liczba Niezbędna liczba wiązków przez jednostki i osoby funkcyjne
Poziom specjalistów specjalistów niższych szczebli dowodzenia.
Rodzaj SD
dowodzenia w układzie w układzie   Aspekty strukturalne.
jednozmianowym dwuzmianowym Struktury stanowią wynik formalnego
grupa (podgrupa) ugrupowania zasobów ludzkich oraz tech-
Batalion SD 1 2
ruchu wojsk nicznych (materialno-technicznych) dla
sekcja ruchu realizacji wytyczonych celów i zadań.
SD 1+1 2+2 Główny kierunek zmian struktur organi-
wojsk (SRW)
Brygada zacyjnych w kierowaniu ruchem wojsk
alternatywne SD 1 2
powinien przede wszystkim obejmować
Razem w brygadzie 6 stanowiska dowodzenia odpowiedzialne za
sekcja ruchu organizację ruchu wojsk. W tabeli 2 przed-
SD 1+2 2+4
wojsk stawiono proponowane struktury i obsadę
Dywizja stanowisk dowodzenia odpowiedzialnych
alternatywne SD 1 2
za ruch wojsk operacyjnych. Uwzględniono
Razem w dywizji 8
przy tym potrzebę realizacji procesu kiero-
Źródło: S. Kowalkowski: Kierowanie ruchem wojsk lądowych w operacyjnej strefie działań. Warszawa wania ruchem wojsk w strefie działań
2009, s. 244. operacyjnych i taktycznych.
Sekcja ruchu wojsk powinna być ukierun-
Zgodnie z zasadą dowodzenia jednooso- kowana na zbieranie danych o planowanych
bowego, główną osobą inicjującą etap sta- ruchach wojsk i ich koordynację na stano-
wiania zadań jest dowódca, który decydu- wisku dowodzenia, pomoc w stawianiu za-
je także o użyciu sił i środków do wykona- dań i organizowaniu elementów zabezpie-
nia zadań w ramach zabezpieczenia i wspar- czających i wspierających ruch, a także
cia ruchu wojsk. Zasadniczy wysiłek tego na monitorowanie ruchu i reagowanie na
przedsięwzięcia powinien być skierowany powstające zakłócenia.
na uruchomienie i koordynowanie dzia-   Czynnik ludzki (społeczny).
łań wszystkich wykonawców, w taki spo- Podczas prac nad koncepcjami kierowa-
sób, aby: nia ruchem wojsk lądowych nie można po-
—  pododdziały wyznaczone do wykona- minąć istotnej roli ludzi (personelu), wraz
nia zadań, głównie służby porządkowo- z ich indywidualnymi i zbiorowymi dąże-
-ochronne, zostały rozmieszczone w terenie niami oraz wzorcami zachowań. Osoby,
zgodnie z planem, a pododdziały transpor- które biorą udział w kierowaniu ruchem
towe osiągnęły zdolność do wykonywania wojsk, powinny: prezentować odpowiednie
zadań w nakazanych rejonach; postawy, cechować się właściwymi kwalifi-
—  relacje informacyjne między orga- kacjami, umiejętnościami i predyspozy-
nami dowodzenia a siłami zabezpieczający- cjami, współdziałać z pozostałymi człon-
mi i wspierającymi ruch funkcjonowały kami dowództwa oraz innymi podmiotami.
w pełni; Kierowanie ruchem wojsk lądowych wyma-
—  wydzielone ugrupowanie sił osiąg- ga ciągłego podnoszenia kwalifikacji profe-
nęło zdolność do wykonania zadań w okre- sjonalnych, wynikających z zajmowanego
ślonym czasie i miejscu; stanowiska, oraz informatycznych, niezbęd-

86 Kwartalnik Bellona 2/2010

 Doświadczenia
Tabela 3. Wyposażenie stanowiska dowodzenia odpowiedzialnego za ruch wojsk
w środki automatyzacji dowodzenia i łączności
Poziom dowodzenia Batalion Brygada Dywizja

Wyposażenie SD PDO SD AltSD SD AltSD

techniczne
Pojazd bazowy WD – WD WDS** WDS** WDS**
Liczba zautomatyzowanych miejsc
1 – 2 1 2 –
pracy – ZMP
Środki łączności
radiowej:
M – pokładowe, 1 x UKF (M/P) UKF (M/P)
WD dowódcy batalionu WD ZZDz WDS
P – przenośne + 1 x KF + KF
(fon + transmisja
danych TD)
Telefon komórkowy – – 1 1 1 1
Telefon satelitarny – – – – 1 –
Urządzenie klasy GPS – – 1 – 1 –
Środki łączności
przewodowej: TL – telefon WD WD WDS TL/S + TL/W TL/W
(S – stały, W – wynośny, F – z faksem)
Urządzenia teleinformatyczne:
PC/S + PC/W
PC – komputer, (S – stacjonarny, WD WD WDS PC/S + D
+D
W – notebook, D – drukarka)
Zasadnicze oprogramowanie
(sieć LAN, WAN 1 – 1 1 2 1
i środowisko Windows)

  * WD – wóz dowodzenia (opancerzony),

** WDS – wóz dowódczo-sztabowy,
a) Oprogramowanie powinno zapewnić automatyzację planowania (wspomagania) zadań zabezpieczenia ruchu wojsk stosownie do danego

poziomu dowodzenia.

nych do funkcjonowania we współczesnym cepcji i planów ruchu wojsk oraz niezbęd-

i przyszłym środowisku informatycznym.
 Aspekty techniczne.
Efektywność systemu dowodzenia –
analizowana w kategoriach sprawności
zachodzących w nim procesów – jest uwa-
runkowana liczbą i jakością technicznych
środków oddanych do dyspozycji dowództw.
Zatem ważną kwestią, która umożliwia
funkcjonowanie podmiotów zaangażowa-
nych w kierowanie ruchem wojsk, są
zasoby materialno-techniczne. Obejmują
one środki zapewniające realizację czynno-
ści elementów zaangażowanych w kiero-
wanie ruchem wojsk w ramach procesu do-
wodzenia. Wśród środków technicznych
znajdują się także urządzenia teleinforma-
tyczne, a przede wszystkim programy do
ich analitycznego przetwarzania w synte-
tyczne dane potrzebne do opracowania kon-
nych dokumentów dowodzenia. Uwzględ-
niając wymagania systemu dowodzenia,
w tabeli 3 przedstawiono proponowane
wyposażenie techniczne sekcji (specjali-
stów) ruchu wojsk.
Przedstawione założenia, dotyczące wypo-
sażenia technicznego głównego elementu
uczestniczącego w kierowaniu ruchem wojsk,
powinny zagwarantować warunki do wyko-
nywania zadań wynikających z przeznacze-
nia tych organów w procesie decyzyjnym oraz
praktyczne wykonanie zadań w ramach
zabezpieczenia i wsparcia ruchu wojsk.
W artykule przedstawiono tylko najważ-
niejsze zagadnienia odnoszące się do kiero-
wania ruchem wojsk lądowych. Wynikają
one ze szczegółowej analizy literatury z dzie-
dziny sztuki wojennej, organizacji i zarzą-
dzania oraz przeprowadzonych badań. g

Kwartalnik Bellona 2/2010 87

 Społeczne skutki wojen
Aby przewidzieć skutki społeczne przyszłych wojen, należy poddać wnikliwej analizie zasadnicze przy-
czyny wybuchu minionych konfliktów zbrojnych oraz ich ostateczne efekty. Analiza historycznych doświadczeń,
nawet w ograniczonym zarysie, rozbudza wyobraźnię i ciekawość badaczy tej problematyki. Uzyskany obraz
pozwala na wyciąganie wniosków o możliwych i przewidywanych skutkach przyszłych konfliktów. To z kolei
powinno lec u podstaw działań przynajmniej zmierzających do ich minimalizacji. Autor, w interesującym
materiale analitycznym, podejmuje się wysiłku podzielenia się z czytelnikami swoimi spostrzeżeniami na
ten temat.

mjr dr
MAREK BODZIANY
pracownik naukowo-
-dydaktyczny w Wyższej
Szkole Oficerskiej Wojsk
Lądowych we Wrocławiu;
absolwent Wyższej Szkoły
Oficerskiej im. Gen. J. Bema
The Social consequences of future wars can be anticipated via thorough analysis of key reasons
for the outbreak of past armed conflicts, and of their final effects. A historical analysis of
experiences, even if only outlined, arouses imagination and curiosity of researchers, and provides
details to draw conclusions about potential and anticipated effects of future conflicts. This, in turn,
should be a groundwork for actions aimed at minimizing these effects. The writer presents his
interesting analytical conclusions and observations.

w Toruniu, Wydziału Studiów
Edukacyjnych Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu, kierunku
logistyka w Akademii Obrony
Narodowej oraz
podyplomowych studiów
w Międzynarodowej Wyższej
Szkole Logistyki i Transportu.
Rozprawę doktorską obronił
na Wydziale Nauk
Społecznych Uniwersytetu
Wrocławskiego.
W
ojny towarzyszą człowiekowi od
początków jego istnienia i są wpi-
sane w rozwój cywilizacji ze
wszystkimi towarzyszącymi im skutkami.
Ocenia się, że przez ponad pięć i pół tysią-
ca lat dziejów ludzkości doszło do około pięt-
nastu tysięcy wojen. Średnio więc, co roku
wybuchały trzy wojny o różnym zasięgu
i charakterze1. Dane te wskazują jednoznacz-
nie, że bez względu na epokę, były one
wszechobecne w koegzystencji plemion,
grup etnicznych i całych narodów. Nie
ulega wątpliwości, że są największą patolo-
gią społeczną stworzoną przez człowieka
przeciwko innemu człowiekowi w celu
zdobycia nad nim władzy, jego terytorium,
artefaktów kulturowych oraz dominacji
gospodarczej.
Według Michaela P. Ghiglieriego, stałą
cechą wojen, bez względu na epokę, jest ich
cel – osiągnięcie zysku i władzy. Ich cechą
zmienną jest natomiast sposób osiągania te-
go celu, który jest związany z rodzajem za-
stosowanych środków walki2. Zgodnie z ta-
kim rozumowaniem przyjmuje się, że im
wyższy poziom zaawansowania techno-
logicznego państwa prowadzącego wojnę,
tym większe są jej skutki społeczne. Praw-
dopodobnie w dużym stopniu jest to
prawda, jednak nie odnosi się do wojen
etnicznych, w których wypadku wpływ na
skalę zniszczeń w społeczeństwie mają nie
technologie, ale ideologie.
Niezależnie od tego, z jakim typem
wojny mamy do czynienia, bez względu na
epokę i warunki społeczno-ekonomiczne,
zawsze jej następstwem są poważne skutki
społeczne: pierwotne i wtórne. Wśród skut-
ków pierwotnych wojen najistotniejsze to:
wyniszczenie populacji społeczeństw, eks-
terminacja i ludobójstwo, które dotykają
niejednokrotnie całych narodów, destrukcja
dorobku kulturowego materialnego i nie-
materialnego, utrata suwerenności oraz
straty moralne.
Inny wymiar mają wtórne skutki społecz-
ne, które wynikają z pojawienia się nowych,
sztucznie stworzonych państw złożonych
często z wrogo nastawionych do siebie
narodów i grup etnicznych o różnorodnej
kulturze i wyznających różne religie. Są one
bezpośrednią konsekwencją zniszczeń pań-
stwa dotkniętego wojną i przejawiają się,
między innymi, zachwianiem struktury
społecznej, ekonomicznymi kosztami odbu-
dowy państw, migracjami ludności, powsta-
waniem diaspor (narodowości rozpro-
szonych w innych większych narodach)
i protonarodów (narodów bez państwa),
mających własną kulturę i dążących do
suwerenności. Wtórne skutki wojen objawia-
ją się również negatywnymi zjawiskami
o charakterze antropologicznym, do których
należą uprzedzenia i stereotypy narodowo-
ściowe, stratyfikacja i dystans etniczny,
postawy szowinistyczne i etnocentryczne,

1 Z. Jagiełło: Dylematy pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych w pierwszej połowie XX wieku. W: Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych
operacjach pokojowych w latach 1975–2003. Wybrane problemy. Red. D. S. Kozerawski. Warszawa 2004, s. 21.
2 M. P. Ghiglieri: Ciemna strona człowieka. W poszukiwaniu źródeł męskiej agresji. Warszawa 2001, s. 253–255.

88 Kwartalnik Bellona 2/2010


dyskryminacja, odrzucenie, rasizm oraz wie-
le innych zjawisk stanowiących przesłanki
dla konfliktów społecznych, etnicznych,
czasami religijnych mogących się przerodzić
w kolejne wojny o różnej skali.
Pokój i nie pokój
Historia konfliktów zbrojnych pokazuje, że
pokój następujący nieuchronnie po wojnie,
prawie zawsze jest czasem, w którym rodzą
się nowe lub odradzają stare idee prowadzą-
ce do kolejnej wojny. (1) Przyczyną
takiego stanu rzeczy był i jest nadal, z jednej
strony, brak możliwości rozstrzygnięcia
wszystkich sporów pomiędzy zwaśnionymi
narodami metodami pokojowymi i pozosta-
wienie zaszłości historycznych samym
sobie, z drugiej – dysproporcje w poziomie
zaawansowania gospodarczego pomiędzy
państwami, które rodzą rządze posiadania
dóbr materialnych będących własnością
jednych narodów przez inne. Jeśli weźmiemy
pod uwagę, że luka w poziomie życia różnych
narodów ciągle się powiększa i nadal trwają
spory międzynarodowe mające kontekst
retrospektywny, jest zasadne stwierdzenie, że
wojny nigdy nie stracą na znaczeniu w życiu
społecznym i zawsze będą towarzyszyć
rozwojowi cywilizacji (2).
Tragizm i okrucieństwo wojen niosą ze
sobą naturalną potrzebę poszukiwań rozwią-
zań prowadzących do stworzenia pokoju
między narodami. Za każdym razem, gdy
świat ogarniała zawierucha wojenna, natych-
miast po niej pojawiały się euforyczne idee
głoszące postulaty powszechnego pokoju.
Przykładem jest publikacja Immanuela
Kanta O wiecznym pokoju z 1759 roku,
w której autor stwierdza, że tylko uregulo-
wanie stosunków ekonomicznych między
państwami może doprowadzić do wieczyste-
go pokoju na świecie, dając tym samym kres
wojnom i narzucając pokój ekonomiczny3.
Idee konieczności ustanowienia pokoju na
świecie odnajdujemy również w słowach
Herberta George’a Wellsa, który wysunął
odważną tezę, że: u progu XX wieku nie ma
nic bardziej oczywistego niż to, iż wojna sta-
je się coraz bardziej niemożliwa4. Niestety,
poglądy te w brutalny sposób zburzyła
pierwsza wojna światowa, w której wyniku
3 I. Kant: O wiecznym pokoju. Wrocław 1995, s. 32–33.
4 P. Boniface: Atlas wojen. Konflikty współczesne i w przyszłości. Warszawa 1999, s. 8.
5 A. i H. Toffler: Wojna i antywojna. Jak przetrwać na progu XXI wieku? Poznań 2006, s. 20.
6 Pakt Ligi Narodów. W: K. Kocot, K. Wolfke: Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodowego. Warszawa 1978, s. 47–58.
7 P. Boniface: Atlas wojen…, s. 8.
8 M. P. Ghiglieri: Ciemna strona…, s. 334.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
samych żołnierzy zginęło aż osiem milio-
nów czterysta tysięcy5.
Doświadczenia pierwszej wojny świato-
wej, oprócz powszechnego optymizmu, uwi-
doczniły konieczność utworzenia organiza- WYJAŚNIENIE NR 1
cji, która służyłaby zapewnieniu pokoju na
świecie. W efekcie, 28 czerwca 1919 roku,
Trafnie realia społeczno-
-polityczne oddaje tytuł
podpisano Pakt Ligi Narodów6. Chodziło publikacji Bolesława
o konsolidację wysiłku różnych państw Balcerowicza Pokój
i „nie-pokój” na progu XXI
w celu niedopuszczenia do kolejnych wy- wieku. Pokazuje bowiem
niszczających wojen. Podobnie jak wcze- dualny charakter stosunków
śniej, wśród elit politycznych i biznesowych makrospołecznych
pojawiły się głosy, że pokój staje się nie wkomponowanych w ramy
tylko warunkiem koniecznym współczes- dwóch wykluczających się
słów: turbulencja i stabilizacja.
ności, ale niezaprzeczalną potrzebą bytu
i koegzystencji narodów w symbiozie ma- Por.: B. Balcerowicz: Pokój
i „nie-pokój” na progu XXI
krospołecznej. Na uwagę zasługują słynne wieku. Warszawa 2002.
słowa Henry’ego Forda: ludzie stali się zbyt
inteligentni, żeby znów mogła wydarzyć się
jakaś wielka wojna7.
I tym razem hasła pokoju okazały się uto-
pią. Idee faszyzmu rodzące się we Włoszech
i w Niemczech, ekspansywna polityka
Adolfa Hitlera oraz aneksja kolejnych
państw Europy uwidoczniły słabość Ligi WYJAŚNIENIE NR 2
Narodów i doprowadziły do podpisania przez
Według Feliksa Konecznego,
prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki wojna jest nieodłącznym
Franklina D. Roosevelta i premiera Wielkiej elementem rozwoju cywilizacji:
Brytanii Winstona Churchilla, 14 sierpnia Cywilizacja dąży do
1941 roku, Karty atlantyckiej. ekspansji; gdziekolwiek
Jak się okazało, powszechny optymizm spotkają się dwie
cywilizacje, muszą
pokoju oraz chaotyczne zabiegi społecz- ze sobą walczyć. Stwierdza
ności międzynarodowej nie zdołały zatrzy- on także, że walka na styku
mać machiny wojennej uruchomionej przez cywilizacji jest kwestią
Adolfa Hitlera. Druga wojna światowa naturalną, a zanik jej
ekspansywnego charakteru
okazała się największym kataklizmem dla to symptom jej „śmierci”.
ludzkości, a jej skutki na niewyobrażalną do- Konflikt cywilizacyjny wynika
tąd skalę dotknęły wszystkich sfer życia spo- z różnic w pojmowaniu
łecznego. Oprócz zniszczeń w dorobku kul- podstawowych kategorii
bytu nazwanych quincunx,
turowym narodów, jednym z najistotniej- czyli: dobra, prawdy,
szych jej skutków był niewątpliwie spadek dobrobytu, zdrowia i miłości.
populacji ludności w wyniku działań wojen- (L. Gawor: O wielości cywilizacji.
nych i masowej eksterminacji Żydów, Filozofia społeczna Feliksa
Cyganów, Słowian oraz wielu innych naro- Konecznego. Lublin 2002,
s. 196; J. Skoczyński: Koneczny.
dowości w imię poszukiwania przestrzeni Teoria cywilizacji. Warszawa
życiowej dla rasy nordyckiej. Szacuje się, że 2003, s. 356.)
przez cały okres jej trwania zginęło ponad
70 milionów ludzi, w tym około 16 milio-
nów żołnierzy różnej narodowości oraz
około 54 miliony cywili (w tym aż 5,7 mln
Żydów w wyniku holokaustu)8.
89
 Doświadczenia
Po zakończeniu działań zbrojnych nastą-
pił czas optymizmu i pojawiły się – podob-
nie jak po pierwszej wojnie światowej – od-
ważne głosy, że w obliczu apokalipsy
rozpętanej przez Hitlera, świat cywilizowa-
ny już nigdy nie dopuści do wojny. Pomóc
w tym miały zapisy Karty Narodów
Zjednoczonych9 i powołanie, w celu zapo-
biegania wszelkim aktom agresji na świecie,
Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Niestety, szybko się okazało, że globalny po-
kój pozostaje w sferze marzeń. Skutkiem
sztucznie stworzonych państw, na przykład
Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich (ZSRR) czy Jugosławii, było
wyzwolenie ugruntowanych historycznie
antagonizmów, które co jakiś czas zaczęły
o sobie dawać znać w różnych zakątkach
świata. Sprzyjał temu wyraźnie zarysowany
podział świata na dwa obozy: wschodni i za-
chodni, których wpływy w punktach zapal-
Wzajemne zagwarantowanie zniszczenia to,
według Alvina Tofflera, fenomen zimnej wojny
uwidoczniony w wyraźnie zarysowanej granicy
między NATO a Układem Warszawskim oraz
w równowadze sił militarnych obu obozów.
nych naszej planety dodatkowo potęgowały
zaszłości poprzednich wojen i nierozstrzy-
gnięte kwestie między narodami. Niektóre
z nich okazały się e okrutne i krwawe.
Skutkiem drugiej wojny światowej był
również nowy – zainicjowany podczas
konferencji w Teheranie i Jałcie i usank-
cjonowany postanowieniami konferencji
w Poczdamie – podział administracyjny
Europy i niektórych krajów na innych
kontynentach. Sztucznie wytyczone granice
administracyjne państw rozdzieliły narody,
grupy etniczne, a nawet rodziny, usytuowa-
ły je w strukturach czasami zwaśnionych
państw i wkomponowały w inne narody ja-
ko diaspory i mniejszości narodowe.
Pojawił się również nowy układ sił na
świecie, który w efekcie dążeń do hegemo-
9 Karta Narodów Zjednoczonych, podpisana w San Francisco, 26 czerwca 1945 r. W: M. Flemming: Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych. Warszawa 1991, s. 204.
Zawarto w niej ogólne ramy przyszłego systemu zbiorowego bezpieczeństwa, w którym znalazły się treści wskazujące na możliwość użycia sił wielonarodowych w celu przy-
wracania ładu społecznego.
10 Vademecum NATO. Warszawa 1999, s. 405. Traktat waszyngtoński, podpisany 4 kwietnia 1949 roku przez Belgię, Danię, Francję, Holandię, Islandię, Kanadę, Luksemburg,
Norwegię, Portugalię, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Włochy, stanowił podstawę utworzenia 20 grudnia 1950 roku Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
(NATO).
11 A. i H. Toffler: Wojna i antywojna…, s. 20–21.
12 Ibidem.
13 S. Wojciechowski: Wojna w Bośni i Hercegowinie. W: Zbrojne konflikty i spory międzynarodowe u progu XXI wieku. Analiza problemów i studia przypadków. Red.
W. Melanowski. Wrocław 2003, s. 319.
90
nii militarnej między zawiązanym 4 kwietnia
1949 roku na mocy traktatu waszyngtońskie-
go sojuszem północnoatlantyckim10 a pań-
stwami bloku wschodniego, zaowocował
pojawieniem się nowego zjawiska nazwane-
go zimną wojną. Paradoksalnie wyścig
zbrojeń, dzięki wzajemnej polityce zastrasza-
nia, okazał się skutecznym narzędziem utrzy-
mania pokoju globalnego. Jednak aż do prze-
łomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesią-
tych ubiegłego wieku zagrożenie masową
zagładą ludzkości było nadal realne.
Geneza konfliktów lokalnych, które mia-
ły miejsce od 1945 roku, była związana
z wieloma czynnikami. Źródłem były, mię-
dzy innymi: sztucznie wytyczone granice
państwowe, nierówności społeczne, różni-
ce religijne, niestabilność polityczna,
dążenia do secesji narodowości wchłonię-
tych przez inne nacje, a także pojawienie
się nowych reżimów. W latach 1945–1990,
w zależności od sposobu liczenia, odnoto-
wano od 150 do 160 konfliktów lokalnych
o różnej skali, których efektem była śmierć
7 milionów 200 tysięcy żołnierzy. Alvin
i Heidi Toffler zwracają uwagę, że liczba
ta nie przedstawia prawdziwych skutków
społecznych, gdyż nie zawarto w niej strat
ludności cywilnej – około 33–34 milionów
zabitych, a także rannych, zaginionych,
torturowanych i więzionych, których licz-
ba jest raczej niemożliwa do ustalenia11.
Według danych szacunkowych przedsta-
wionych przez Sztokholmski Międzyna-
rodowy Instytut Badań nad Pokojem
(Stockholm International Peace Research
Institute – SIPRI), w okresie tym wojny
toczyło aż sześćdziesiąt jeden krajów
członkowskich ONZ, a tylko w 1990 roku
prowadzono ich aż trzydzieści jeden.
Statystycznie w ciągu 2340 tygodni (od
1945 do 1990 roku) tylko trzy z nich upły-
nęły pod znakiem pokoju12.
W latach 1990–2000 odnotowano czter-
dzieści jeden konfliktów, przy czym tylko
w 1997 roku było ich aż dziewiętnaście,
a w 2001 roku – dwadzieścia13.
W latach 1945–1990 miało miejsce, na
co już zwracano uwagę, około 160 konflik-
Kwartalnik Bellona 2/2010

tów na świecie i choć w żaden sposób nie
można umniejszać skali dokonanych pod-
czas nich zniszczeń, to kilka z nich zazna-
czyło się szczególnym okrucieństwem i ne-
gatywnym wpływem na przyszłość narodów
i społeczeństw.
Konflikt koreański
Pierwszy, którego skutki społeczne i poli-
tyczne są widoczne do dziś, to konflikt
koreański w latach 1950–1953.
Efektem wydzielenia na Dalekim
Wschodzie strefy wpływów USA i ZSRR
w czasie drugiej wojny światowej był, po
zakończeniu zmagań, sztuczny podział
administracyjny Korei na dwa państwa.
Powstała Koreańska Republika Ludowo-
-Demokratyczna – jako strefa wpływów
ZSRR, oraz Korea Południowa, związana
politycznie ze Stanami Zjednoczonymi. Ich
granicą stał się trzydziesty ósmy równoleż-
nik, który do chwili obecnej – jako sztucz-
nie wytyczona granica – jest symbolem
podziału narodu koreańskiego na ten żyjący
w dobrobycie i zgodnie z zasadami demo-
kracji oraz naród pozbawiony swobód
obywatelskich, dotknięty głodem i tyranią.
Problem koreański rozpoczął się w 1947
roku, po opuszczeniu terytorium Korei
Południowej przez armię USA. Wtedy
Organizacja Narodów Zjednoczonych prze-
jęła kontrolę nad Półwyspem Koreańskim
w celu rozpoczęcia procesu integracji obu
stref14. Niestety, wsparcie przez ZSRR idei
niezależności Korei Północnej i sfałszowa-
ne wybory uniemożliwiły działania ONZ
mające na celu połączenie obu stref w jed-
no państwo. Ponadto inwestycje ZSRR na
rzecz zbrojeń w Korei Północnej doprowa-
dziły do stworzenia silnej armii zdolnej do
przeprowadzenia skutecznej inwazji na
Koreę Południową.
W efekcie agresywnej polityki Kim Ir
Sena, 25 czerwca 1950 roku rozpoczęła się
wojna, która choć zebrała ogromne żniwo
istnień ludzkich, zarówno po stronie obu
Korei, jak i sił ONZ reprezentowanych przez
USA, to jednak prawdziwe skutki pokazała
dopiero po zakończeniu działań wojennych
i ponownym wytyczeniu granicy na trzydzie-
stym ósmym równoleżniku. Jednym z istot-
nych następstw tej wojny były straty w lud-
ności. Przyjmuje się, że w wypadku armii
południowokoreańskiej wyniosły one 415
tysięcy zabitych i zmarłych w niewoli oraz
Doświadczenia
Fot. 1. Wojna koreańska – odzyskanie Seulu przez wojska ONZ
(http://www.history.navy.mil/photos/images)
429 tysięcy rannych żołnierzy. W Koreańskiej
Armii Ludowej straty wyniosły od 500 do
600 tysięcy zabitych, drugie tyle zostało ran-
nych. Jak każda wojna, również ta najbar-
dziej dotknęła ludność cywilną: zginęło lub
odniosło rany około miliona osób. Straty sił
ONZ szacuje się na 33 629 zabitych i zagi-
nionych oraz 107 tysięcy rannych żołnierzy
USA, 1263 zabitych i 4817 rannych żołnie-
rzy Wspólnoty Brytyjskiej oraz 1800 zabi-
tych i 7 tysięcy rannych żołnierzy z pozosta-
łych kontyngentów państw walczących pod
flagą ONZ. Straty Chin zaangażowanych
w wojnę ocenia się na 400 tysięcy zabitych
i zmarłych oraz 500 tysięcy rannych żoł-
nierzy15.
Choć bilans wojny nie pozostawia wątpli-
wości, co do skali zniszczeń, to jednak
dopiero po jej zakończeniu rozpoczęła się
prawdziwa apokalipsa narodu północno-
koreańskiego. W efekcie pozostawienia
Korei Północnej bez pomocy chińskich i ra-
dzieckich sojuszników kraj ten stopniowo
zaczął się pogrążać w nędzy. Zniszczenia
wojenne, słabo rozwinięte rolnictwo oraz
izolacja od wpływów państw zachodnich
doprowadziły do despotycznych rządów.
Wykorzeniono prawie całkowicie wartości
religijne; ateizm proklamowano jako pod-
stawę życia społecznego i kulturalnego.

14 P. Ostaszewski: Wojna koreańska. W: Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000. Red. A. Bartnicki. Warszawa 2000, s. 274–275.
15 Ibidem, s. 274–283.

Kwartalnik Bellona 2/2010 91

 Doświadczenia
Powszechne się stały masowe egzekucje
dokonywane szczególnie na wyznawcach
wiary katolickiej oraz ludziach sceptycznie
podchodzących do kultu wodza – Kim Ir
Sena. Więzienie w obozach reedukacyjnych
rodzin osób skazanych na śmierć doprowa-
dziło do sytuacji, w której ogromna część
społeczeństwa znalazła się w izolacji spo-
łecznej w państwie, które i tak nie miało
kontaktu z resztą świata.
Korea Północna stała się swoistym obo-
zem męczeństwa i śmierci. Społeczeństwo
było obiektem terroru na niewyobrażalną
skalę, szczególnie w okresie badań nad
bronią masowego rażenia. Tragedia nie
oszczędziła również dzieci, na których
W różnych krajach pracuje, prawdopodobnie, od 10 do 20 tysięcy osób wysłanych
przez reżim północnokoreański. Według Kim De Sana, byłego pracownika ambasady
Korei Północnej w Pradze, który zbiegł wraz z żoną w 2002 roku, jest ich 70 tysięcy.
Do końca lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku pracowali tylko w Rosji, przy wyrębie
lasów, w obozach pod wyłączną kontrolą armii koreańskiej. Praca 10 tysięcy
Koreańczyków w Rosji jest formą spłaty długu zaciągniętego przez Koreę Północną.
Korea Północna eksportuje też siłę roboczą do Libii, Jemenu, Angoli, Arabii
Saudyjskiej i Kataru.
Według zeznań Kim De Sana, już w 1998 roku, na polecenie swego rządu, w Czechach
pracowali Koreańczycy w fabrykach obuwia i odzieży w małych miastach Zelezna i Ze-
brak (obecnie około 400 Koreanek). 82 robotnice pracują w zakładach motoryzacyjnych
Snezka w Náchodzie, gdzie szyją tapicerkę dla koncernów Opla, Renault i Volkswa-
gena. Z nieoficjalnych informacji zebranych przez policję czeską wynika, że Koreańczycy
odkładają 80 procent swoich zarobków na konto zbiorowe. Czeskie MSW podejrzewa,
że pieniądze przejmuje rząd koreański lub ambasada w Pradze. Szwaczki pracujące
w Czechach oddają połowę jako dobrowolny wkład na rewolucję socjalistyczną. Dokonują
też wpłat na koszty urządzania urodzin Kim Dzong Ila.
Po zeznaniach złożonych przez Kim De Sana sprawą zainteresowała się komisja
spraw zagranicznych Parlamentu Europejskiego.
Podobnie jak w Czechach, koreańscy robotnicy pracują również w Stoczni Gdańskiej.
Większa część zarobionych przez nich pieniędzy trafia na konta reżimu. Z zaro-
bionych miesięcznie 2,5 tysiąca złotych pracownikom pozostaje jedynie 60 zł.
(D. Malovic, J. Morillot: Uchodźcy z Korei Północnej: Relacje świadków. Terra Incognita. Warszawa
2008.)
testowano i nadal się testuje broń chemicz-
ną i biologiczną. W narodzie północnokore-
ańskim zniszczono wszelkie więzi społecz-
ne, uczucia i zasady etyczne. Reżim pozba-
wił obywateli tożsamości narodowej, siłą na-
dając jakże inną i odmienną od tej, którą zbu-
dowali przodkowie. Indoktrynacja dotknęła
również szkoły, w których edukacja opiera-
ła się na wierności reżimowi Kim Ir Sena.
Nauczano przede wszystkim ideologii wo-
dza, a także techniki mikroterroru opartego,
między innymi, na donoszeniu na rodziców
i bliskich.
Z relacji osób, którym się udało zbiec
z Korei Północnej, wynika jednoznacznie,
że człowiek w tym kraju stał się przedmio-
tem o mniejszej wartości niż miska ryżu.
Rozwarstwienie społeczeństwa na tych,
92
którzy byli wierni reżimowi i zdecydowaną
większość dotkniętą terrorem, doprowa-
dziło do swoistej patologii współczesności
ubranej w szaty kultu wodza.
Obecnie tragedię narodu północnokore-
ańskiego potęguje ogólna bieda i głód
spowodowany katastrofą gospodarczą.
W klasycznej formie występuje zjawisko
stratyfikacji społecznej – rozwarstwienie na
tych, którzy mają władzę, pieniądze i przy-
wileje oraz na tych, którzy są pozbawieni
wszelkich praw i swobód. Sytuację pogar-
sza to, że pomoc materialna płynąca z in-
nych państw nie trafia do obywateli, ale jest
przeznaczana na zbrojenie i budowę
potęgi nuklearnej.
Analiza sytuacji w Korei Północnej pozwa-
la dostrzec pewien paradoks współczesności,
którego podłożem jest dość bierna postawa
społeczności międzynarodowej wobec
tragedii społeczeństwa północnokoreańskie-
go. Jak się wydaje, powszechnie głoszone
hasła poszanowania godności człowieka
i jego praw, nie dotyczą tego narodu.
Istnieje jeszcze inny problem. Niektóre pań-
stwa Europy, w tym Czechy, Polska,
a także prawdopodobnie Rumunia i Bułgaria,
kierując się partykularnym celem, jakim jest
zysk, zatrudniają w zakładach przemysło-
wych, w ramach porozumienia między kor-
poracjami a rządem północnokoreańskim, ro-
botników z Korei Północnej. Osiemdziesiąt
procent zysków z pracy przymusowych
robotników trafia do budżetu państwa północ-
nokoreańskiego, a niewielka część wypraco-
wanych pieniędzy jest zamieniana na bezwar-
tościowe bony. Choć proceder ten, zapocząt-
kowany na wschodnich krańcach Rosji, trwa
już kilka lat, dopiero teraz coraz odważniej
mówi się o obozach pracy w Europie dla przy-
musowych pracowników z Korei Północnej.
Należy przyjąć, że w obliczu nieskutecz-
nych działań organizacji międzynarodowych
oraz przyzwolenia Rosji i Chin na wewnętrz-
ne wyniszczenie państwa, sytuacja narodu
północnokoreańskiego raczej się nie zmie-
ni. Istotne jest również to, że działania rzą-
du prowadzą nieuchronnie do wojny nukle-
arnej, której skutki mogą odbić swoje pięt-
no na całym regionie, a także – co całkiem
możliwe – na świecie. Niektóre źródła
podają, że obecne próby jądrowe Korei
Północnej to swoisty krzyk rozpaczy
i próba zwrócenia uwagi na pogrążony w nę-
dzy kraj. Niestety, władcy świata dostrze-
gają wyłącznie militarny podtekst polityki
Kim Dzong Ila.
Zadziwiające zdaje się być to, że trzy-
letni konflikt na Półwyspie Koreańskim
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Doświadczenia
i bierna postawa społeczności międzyna- częli radykalne reformy państwa, które do-
rodowej wobec sytuacji w Korei doprowa- prowadziły do całkowitego zerwania WYJAŚNIENIE NR 3

dziły do sytuacji, w której jeden naród z tradycjami i historią Kambodży. Reformy Monika Warneńska
koreański został rozdzielony na dwa zwa- Pol Pota wywodziły się z idei chińskiej w książce Śladami Pol Pota
śnione przez polityków organizmy. rewolucji kulturalnej, wykorzystano także (Warszawa 1999),
na podstawie własnych badań
Trzydziesty ósmy równoleżnik stał się doświadczenia nabyte przez niego i innych jakościowych przeprowadzo-
symbolem zmiany tożsamości narodowej przywódców w czasie studiów na Sorbonie nych w Kambodży zaraz po
Koreańczyków, ich tradycji i dorobku we Francji. (3) śmierci Solth Sara (Pol Pota),
pokoleń, granicą, która zdaje się skazywać Pol Pot doprowadził do zmiany nazwy ukazuje prawdziwą tragedię
narodu kambodżańskiego.
naród północnokoreański na nieuchronną państwa – na Kampuczę, oraz zmiany sym- Niezwykle interesujące są
autodestrukcję. boli narodowych. Zlikwidował obowiązują- relacje z wywiadów
cy kalendarz. W nowym, zamiast roku 1975 przeprowadzonych z członkami
Czerwoni Khmerzy pojawił się rok zerowy, symbolizujący po- rodziny dyktatora i ludźmi
Na kontynencie azjatyckim miało miejsce czątek przemian rewolucyjnych w narodzie mu bliskimi. Imponujący
materiał empiryczny
wiele konfliktów, jednak ze względu na kambodżańskim. Konsekwencją jego reform wykorzystany w książce
skalę tragedii nie można przemilczeć skut- było zamknięcie szkół, szpitali i zakładów sytuuje tę pozycję, w Polsce
ków wojny w Kambodży. Do dziś, mimo przemysłowych, zlikwidowanie banków i nie tylko, jako jedyne
upływu lat, narodziny i upadek reżimu Pol i pieniądza, a także całkowite zerwanie, pod miarodajne źródło informacji
o reżimie Pol Pota.
Pota zmuszają do głębokich refleksji nad wpływem marksistowskiej ideologii twier- Soloth Sara (Pol Pot) zaczął
granicami tyranii. dzącej, że religia to opium dla mas, z trady- przejawiać zainteresowania
Początki tragedii narodu kambodżań- cjami religijnymi. W ramach reform zde- rewolucyjne podczas studiów
skiego sięgają wojny między Kambodżą legalizowano własność prywatną. Wprowa- w Paryżu, kiedy zdobywał
wiedzę na temat ideologii
i Wietnamem w latach 1970–1975, w cza- dzono reformę agrarną, w której wyniku Lenina, Marksa i Engelsa oraz
sie pierwszej wojny indochińskiej 16. ludność miast przymusowo przesiedlono zobaczył charakterystyczne
Właśnie wtedy oficjalnie rozpoczęła dzia- na wieś, do tak zwanych kolektywnych dla kapitalizmu nierówności
łalność frakcja partyjna Czerwonych gospodarstw rolnych (przymusowych obo- i rozwarstwienie społeczne.
Khmerów utworzona już wcześniej – w lu- zów pracy). Zainspirowało go to do
poszukiwania drogi do zmiany
tym 1951 roku – pod przywództwem Rok zerowy – symbol przemian ustroju w uwikłanej w kolejny
Soloth Sara (późniejszego Pol Pota)17. w Kambodży – zapoczątkował ogólnonaro- konflikt Kambodży. Właśnie
Formalnie Czerwoni Khmerzy doszli do dową tragedię, w której wyniku śmierć we Francji został zaszczepiony
władzy po zakończeniu wojny z Wietnamem na skutek zagłodzenia, pracy na polach ideologią władzy absolutnej
i kultem wodza, tu się zrodziły
w 1975 roku i niemal natychmiast rozpo- śmierci i egzekucji poniosła jedna trzecia po- pomysły reform rolnych
w Kambodży. Choć nie
ukończył podjętych
na Sorbonie studiów, do kraju
przywiózł wizję nowego
państwa pod swoimi rządami.
W procesie przejmowania
władzy i reform w Kambodży
wspierali go dwaj przyjaciele,
absolwenci doktoranckich
studiów ekonomicznych
na Sorbonie: Ieng Sary
i Kien Samphan.

Fot. 2. Utrata tożsamości narodu kambodżańskiego znalazła wyraz, między innymi,

w zniszczeniu świątyń i niekontrolowanym rabunku dóbr kultury (fot. Marzena Huszcza)

16 A. Kowalczyk: Kambodża 74–95. Warszawa 1996, s. 5. Właściwie wojna rozegrała się między Demokratyczną Kampuczą i Chinami po jednej stronie, a Wietnamem
z drugiej.
17 M. Kuczyński: Konflikty zbrojne na świecie. Azja. Studia i Materiały, nr 22. Biuro Prasy i Informacji MON, Warszawa 1995, s. 110. W latach 1951–1970 partia Czerwonych

Khmerów pozostawała w podziemiu i przygotowywała zaplecze do przejęcia władzy.

Kwartalnik Bellona 2/2010 93

 Doświadczenia
Fot. 3. Slamsy w Kambodży, październik 2009 r. Skutki reform Czerwonych Khmerów są
widoczne do dziś (fot. Marzena Huszcza)
pulacji ludności. Przedmiotem terroru stały
się wszystkie warstwy społeczne, które mia-
ły jakiekolwiek powiązanie z poprzednim
ustrojem, religią buddyjską, a także rzemieśl-
nicy, właściciele ziemscy i intelektualiści.
Skalę i absurd terroru podkreśla, na przy-
kład, fakt, że mordowano ludzi, którzy
nosili okulary lub mieli zbyt delikatne
dłonie, jak również to, że w wyniku maso-
wych mordów zwłoki służyły jako nawóz na
polach śmierci.
Życie społeczne ludności Kampuczy
zostało również pozbawione wszelkich
wartości i tradycji. Kwestia zawierania mał-
żeństw była regulowana przez przepisy
partyjne. Indoktrynacja rozpoczynała się już
od urodzenia, gdyż rodziców pozbawiono
możliwości wychowania dzieci. Edukacja
propartyjna odbywała się w szkołach, gdzie
jedynym nauczanym przedmiotem była
filozofia Czerwonych Khmerów. Z kolei
w czasie praktycznych seansów wyrabiano
nienawiść do wszelkiej odmienności.
W wyniku zbrodni Khmerów w ciągu
pięciu lat rządów Pol Pota niespełna ośmio-
milionowe państwo straciło dwa i pół milio-
na obywateli. Skalę destrukcji społecznej
podkreśla to, że około 64 procent młodzie-
ży w latach dziewięćdziesiątych było siero-
tami pozbawionymi uczuć, potrzeby więzi
społecznych i systemu wartości, jaki mógł-
by być – ale nie był – ukształtowany w ra-
mach socjalizacji pierwotnej, na łonie rodzi-
18 Cyt. za: M. Warneńska: Śladami Pol Pota. Warszawa 1999, s. 293.
19 W. Melanowski: Nowa jakość konfliktów zbrojnych na przełomie XX i XXI wieku. Przyczyny – uwarunkowania – skutki. W: Międzynarodowe konflikty i spory ..., s. 33.
20 B. Ziółkowski: Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce. Stan obecny na tle historycznym – zarys. Toruń 2002, s. 14. Por.: P. Boniface: Atlas wojen…, s. 124–125.
94
ny. Pol Pot skutecznie wdrożył politykę opar-
tą na ideologii Bertolta Brechta, której wy-
razem były słowa: Jeśli jakiś naród nie od-
powiada swemu przywódcy, powinien on
zmienić naród18.
Utrata tożsamości narodu kambodżańskie-
go znalazła swój wyraz nie tylko w wyko-
rzenieniu wszelkich wartości, tradycji,
więzi społecznych, ale także w całkowitej
eksterminacji mnichów buddyjskich, inteli-
gencji, zniszczeniu świątyń i niekontrolowa-
nym rabunku dóbr kultury. Przykład
Kambodży pokazuje narodom i ich wład-
com, jak w cywilizowanym świecie człowiek
przerodził się w bestię, która pochłonęła
miliony istnień w imię ideologii. Choć
reżim Pol Pota nie przetrwał, a sam dykta-
tor zmarł 15 kwietnia 1998 roku, pamięć po
jego bestialskich reformach pozostała.
Paradoksalnie – jak w wypadku większości
konfliktów i reżimów – inne głowy państw
nie wyciągnęły wniosków z tej tragedii,
czego efektem były kolejne konflikty na
świecie.
Wojna domowa w Algierii
Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku
dla niektórych narodów okazały się równie
dramatyczne jak poprzednie, które okrzyk-
nięto czasem pokoju. Według danych
Międzynarodowego Instytutu Studiów
Strategicznych (The International Institute
of Strategic Studies – IISS) w Londynie,
w latach 1995–1997 nastąpił wzrost liczby
ofiar trwających od dłuższego czasu konflik-
tów w Afryce19. Szczególnie krwawa i dłu-
gotrwała wojna ogarnęła Algierię. Jednym
z jej źródeł była zmiana społeczna jaka się
dokonała w związku z odzyskaniem 5 lipca
1962 roku przez to państwo niepodległości
i wydostaniem się spod panowania Francji20.
Konsekwencją było zapoczątkowanie reform
zmierzających do przyjęcia ustroju socjali-
stycznego.
Sytuacja polityczno-gospodarcza, wyni-
kająca z dużych dochodów z handlu ropą
naftową, w pierwszym okresie reform
pozwalała na podwyższenie standardu życia
społecznego i wprowadzenie szeroko pojmo-
wanego ładu społecznego. Pierwsza fala
niezadowolenia wystąpiła na przełomie lat
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych po
gwałtownym spadku cen ropy naftowej na
świecie i zmniejszeniu w związku z tym
Kwartalnik Bellona 2/2010

wpływów do budżetu państwa algierskiego.
W latach osiemdziesiątych zubożenie spo-
łeczeństwa i bezrobocie sięgające 80 procent
wśród młodych obywateli doprowadziły do
coraz większego rozwarstwienia pomiędzy
grupą trzymającą władzę – armią, a pozo-
stałą częścią społeczeństwa21. Alternatywą
dla biedy stał się skrajny fundamentalizm
oparty na repolityzacji, czyli podporządko-
waniu wszystkich sfer polityki zasadom
Koranu i odrzucający wszystko, co niezwią-
zane z islamem, szczególnie wpływy
Zachodu na życie społeczne Algierii.
W konsekwencji zapaści ekonomicznej
państwa i kolejnych podwyżek cen żyw-
ności, w 1988 roku doszło do masowych,
krwawo stłumionych przez armię, manife-
stacji, podczas których zginęło osiemset
osób22. Niezadowolenie ludności cywilnej,
wspieranej przez ugrupowania fundamenta-
listyczne, doprowadziło do krwawych odwe-
tów na żołnierzach, policji, politykach, a tak-
że inteligencji. Fala mordów i okrucieństw
osiągnęła niewyobrażalne rozmiary. Terror
dotknął wszystkich przeciwników funda-
mentalizmu. Zbrodni dopuszczano się nawet
na dzieciach, starcach i kobietach w ciąży –
obcinano im kończyny, torturowano. Jeden
z drastycznych przykładów to mord dokona-
ny na kobiecie w ciąży, której poderżnięto
gardło za wróżenie z kart23. Bestialsko
torturowano także wieśniaków, którzy nie
rozumieli idei fundamentalizmu. Wynikiem
fali terroru była egzekucja byłego premiera
Algierii – Kschima Nerbachu, przewodni-
czącego Algierskiej Ligi Praw Człowieka –
Jucefie’a Fathallhu oraz pisarza Tahrana
Dżaucie’a24. Zamordowano również dwóch
członków Rady Konsultacyjnej – Dżillala
Lyabesa i Laadi’ego Flici25. W 1993 roku
represje dotknęły również cudzoziemców
przebywających w Algierii, których oskar-
żono o wspieranie reżimu. Postawiono im
ultimatum opuszczenia kraju pod groźbą
kary śmierci.
Wydarzenia te zapoczątkowały wojnę do-
mową, która w kulminacyjnym okresie, od
1992 do 1996 roku, zebrała żniwo, według
21 B. Ziółkowski: Konflikty zbrojne…, s. 17.
22 P. Boniface: Atlas wojen…, s. 124. Por.: M. Kuczyński: Konflikty zbrojne na świecie. Afryka. Studia i Materiały nr 19. Biuro Prasy i Informacji MON, Warszawa
1995, s. 14.
23 M. Kuczyński: Konflikty zbrojne na świecie. Afryka…, s. 15.
24 B. Ziółkowski: Konflikty zbrojne…, s. 27.
25 M. Kuczyński: Konflikty zbrojne na świecie. Afryka…, s. 15.
26 Ibidem, s. 40.
27 E. Arronson: Człowiek – istota społeczna. Warszawa 2000, s. 236.
28 B. Balcerowicz: Pokój i „nie-pokój” na progu XXI wieku. Warszawa 2002.
29 M. Kuczyński: Krwawiąca Europa. Konflikty zbrojne i punkty zapalne w latach 1990–2000. Tło historyczne i stan obecny. Warszawa 2001, s. 152–153.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
różnych źródeł, od 60 do 100 tysięcy zabi-
tych. Powołany w 1998 roku w Algierii rząd,
w ramach bilansu skutków wojny domowej,
znacznie zaniżył dane dotyczące strat w po-
pulacji ludności i podał liczbę 27 tysięcy WYJAŚNIENIE NR 4
zabitych26. Według Zygmunta
Wojna domowa w Algierii udowodniła Freuda, człowiek rodzi się
społeczności międzynarodowej prawidło- z instynktem życia eros
i jednocześnie równie
wość, że czas pokoju jest tylko czasem przy- potężnym instynktem śmierci
gotowania do kolejnej, jeszcze bardziej krwa- thanatos. Pierwotny instynkt
wej i bestialskiej wojny. Ponownie społeczeń- nazwany thanatos stanowi
stwo zachłyśnięte pokojem i wolnością, pod źródło agresywnej energii,
wpływem ideologii i zwykłych ludzkich która popycha człowieka
do czynów niemieszczących
żądz, uległo rozwarstwieniu i w drastyczny się w ontologicznych
sposób uwolniło w naturze człowieka freu- kategoriach wspólnego
dowskie thanatos27. (4) bytu nawet wśród zwierząt.
Bałkański tygiel
Lata osiemdziesiąte i dziewięćdziesiąte
dwudziestego wieku to również czas, w któ-
rym nie-pokój28 zmienił charakter konflik-
tów. Po euforii i zachłyśnięciu się procesa-
mi integracyjnymi, szczególnie w Europie,
zaczęły dawać o sobie znać tendencje do
secesji i rozpadu sztucznie stworzonych po
drugiej wojnie światowej państw. Na grun-
cie tych zjawisk wybuchła wojna
w Jugosławii, której źródła tkwią w dwóch
głównych czynnikach: historycznym i poli- WYJAŚNIENIE NR 5
tycznym. W wypadku aspektów histo-
rycznych wojny na Bałkanach nie można Ludność Macedonii
wywodziła się z plemion
pominąć kwestii burzliwego tworzenia tygla Berzitów, Strymońców,
narodów w tym regionie Europy. Rainhinów, Draguwitów,
Początki społeczeństwa jugosłowiań- Sagudatów, Wajunitów
skiego sięgają okresu podbojów Półwyspu i Welegezytów. W końcu VIII
wieku terytoria Chorwatów
Bałkańskiego przez Gotów, Hunów, i Słoweńców weszły pod
Awarów, które ukształtowały strukturę panowanie Karola Wielkiego.
etniczną tego regionu. Z ludu Awarów Serbowie i Macedończycy
wyłonili się i na stałe osiedlili Słowianie, przyjęli chrześcijaństwo
z rąk Bizancjum, co na wieki
którzy z kolei w siódmym wieku podzie- zakorzeniło w nich wiarę
lili się na przymierza plemienne stano- prawosławną.
wiące zalążki późniejszych struktur pań-
stwowych: Słowenii, Chorwacji, Serbii
i Macedonii29. (5)
Państwa późniejszej Jugosławii przez
wieki pozostawały pod panowaniem różnych
władców, jednak relatywnie najsilniejszym
i najbardziej niezależnym z nich była Serbia
95
 Doświadczenia
pod rządami Stefana Duszana, która w śre-
dniowieczu stanowiła dość znaczącą potęgę
militarną30. Jej wpływy i zdobycze teryto-
rialne obejmowały większą część Półwyspu
Bałkańskiego. Jednak po śmierci Duszana,
za czasów Tvrtka I, w siłę urosła Bośnia,
która w roku 1400 w wyniku rozpadu dała
zalążki księstwu Hercegowiny złożonemu
z Serbów i Chorwatów31. W 1371 roku
najazd Turków zapoczątkował dwustupięć-
dziesięcioletnią niewolę otomańską narodo-
wości zamieszkujących Półwysep Bałkański.
To właśnie Turcy wprowadzili tu islam,
który w przyszłości odegrał znaczącą
rolę w antagonizmach etnicznych i religij-
nych w Jugosławii. W dziewiętnastym wie-
ku, pod hasłami utworzenia silnego państwa
serbskiego i antagonizmu religijnego mię-
dzy prawosławiem a muzułmanami, pojawi-
ło się zjawisko nacjonalizmu32.
Mimo tygla kulturowego i narodowościo-
wego, stworzonego na gruncie historycznym,
w 1914 roku na Półwyspie Bałkańskim po-
wstała idea federacji państw tworzących
Marek Waldenberg, Jugosławię z okresu po drugiej wojnie światowej porównał
do ZSRR i określił jako „więzienie narodów”. Podstawą takiego twierdzenia był fakt,
że oba państwa charakteryzowała heterogeniczność etniczna i kulturowa, którą
idealnie opisuje teoria wielokulturowości – melting pot, czyli tygiel kultur – stworzo-
na w USA. Autor wskazuje również, że ówczesna Jugosławia była w rzeczywistości
Wielką Serbią ze względu na rozproszenie po wszystkich jej republikach największej
grupy etnicznej jaką stanowili Serbowie.
Jugosławię. W efekcie, już w 1918 roku, po-
wstało pierwsze państwo jugosłowiańskie
skupiające dwanaście milionów mieszkań-
ców o zróżnicowanej strukturze etnicznej.
Jego trzon stanowili Serbowie i Czarnogórcy,
Chorwaci i Słoweńcy, jednak to multikultu-
rowe państwo tworzyły również takie naro-
dowości, jak: Niemcy, Albańczycy, Węgrzy,
Rumuni, Turcy, Żydzi, Cyganie, Bułgarzy
i Grecy. Wszystkie mniejszości liczyły
razem około dwóch milionów ludności33.
Wielokulturowy charakter struktury
etnicznej utrzymał się również w drugim
państwie jugosłowiańskim – po drugiej
wojnie światowej. Początki rządów Josipa
Broza-Tity w nowym państwie okazały się
niezwykle trudne ze względu na wciąż
tlące się antagonizmy między zwaśnionymi
i zróżnicowanymi kulturowo grupami etnicz-
30 M. Ray-Ciemięga, M. Kuczyński: Bałkański syndrom 1991–1999. Warszawa 2000, s. 11.
31 M. Kuczyński: Krwawiąca Europa…, s. 153.
32 M. Ray-Ciemięga, M. Kuczyński: Bałkański syndrom…, s. 12.
33 M. Kuczyński: Krwawiąca Europa…, s. 158.
34 Ibidem, s. 163.
96
nymi. W obliczu nieuchronnych konfliktów
na tle kulturowym, antropologicznym i reli-
gijnym Tito zdecydował się na stworzenie
federacji sześciu republik: Serbii, Chorwacji,
Słowenii, Macedonii, Czarnogóry oraz Bośni
i Hercegowiny. Aby osłabić pozycję Serbii,
której społeczeństwo stanowiło czterdzieści
procent populacji Jugosławii, wyodrębnił
Czarnogórę oraz Macedonię i nadał im sta-
tus republik samodzielnych. Ponadto pow-
stały dwie autonomie serbskie: Kosowo
i Wojwodina. W celu zakończenia sporu
serbsko-chorwackiego wyodrębniono Bośnię
i Hercegowinę34. Polityka Tity mocno
osłabiła pozycję Serbii, co w przyszłości
miało się odbić z potężną siłą na innych na-
rodowościach. Trzeba jeszcze zaznaczyć,
że w 1961 roku uznano mniejszość muzuł-
mańską.
Sytuacja powojenna w Jugosławii pozwo-
liła przetrwać temu heterogenicznemu kul-
turowo i etnicznie państwu. Na jego względ-
ną stabilność duży wpływ miał konflikt Tity
z Józefem Stalinem. W umiejętny sposób
wykorzystano go do pobudzenia wśród
wszystkich narodowości ducha patriotyzmu
i solidarności narodowej. Na stabilizację
społeczeństwa jugosłowiańskiego wpłynęły
również czynniki polityczne i materialne.
Polityka rządu wobec Zachodu i otwarcie się
na jego wpływy pozwoliły na relatywny
dobrobyt Jugosławii (w stosunku do innych
państw bloku wschodniego).
Obecnie panują poglądy, że choć państwo
to powstało wskutek sztucznego wytyczenia
przez Titę granic pomiędzy republikami,
to jednak w żadnym wypadku nie należy go
traktować jako tworu sztucznego. Mimo
heterogeniczności etnicznej i kulturowej,
polityka Tity w dużym stopniu zrodziła
wspólne dla wszystkich republik ideały nie-
zależności od ZSRR oraz wysoki poziom
patriotyzmu w narodzie. Dzięki tym czyn-
nikom udało się stworzyć względnie stabil-
ną strukturę społeczną. Rodzi się jednak
pytanie: dlaczego Jugosławia uległa roz-
padowi, czy był to naturalny proces wyni-
kający z zaszłości historycznych i różnic
kulturowych?
Odpowiedzi należy szukać w myśli
Augusta Comte’a, który jako pierwszy się
zastanawiał, co sprawia, że społeczeństwo
nie rozpada się w miarę, jak się staje coraz
Kwartalnik Bellona 2/2010

większe, bardziej złożone, zróżnicowane,
wyspecjalizowane i podzielone. Według
niego, siłą sprawczą trwałości i stabilności
społeczeństw są: wspólne, powszechnie
uznawane idee i przekonania, nazwane
concencus universalis, jako elementy nada-
jące społeczeństwu uniwersalną moralność
oraz nadające symbolom i kulturze siłę
jednoczącą je35.
Na podstawie takiego podejścia należy
przyjąć, że w Jugosławii stworzonej przez
Titę, oprócz poczucia zagrożenia interwen-
cją radziecką, względnego bezpieczeństwa
ekonomicznego i ukształtowanego na tym
gruncie patriotyzmu, narody (republiki)
współtworzące to państwo w gruncie rzeczy
funkcjonowały nie na zasadzie asymilacji
połączonej z pełną wzajemną akceptacją
i współdziałaniem, ale na zasadzie koegzy-
stencji pozornej, polegającej na wzajemnej
akomodacji i tworzącej dystans obojętności
oraz niechęci, czyli pasywnego antago-
nizmu36. Taki stan rzeczy utrzymywał się
aż do lat osiemdziesiątych, kiedy kryzys
gospodarczy pobudził niepokoje społeczne
w Jugosławii, a także odnowił dawne anta-
gonizmy pomiędzy grupami etnicznymi.
Historycznie ukształtowane stosunki
pomiędzy republikami Jugosławii z potężną
siłą dały o sobie znać pod koniec lat osiem-
dziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy poja-
wiły się zapoczątkowane przez Słoweńców
i Chorwatów, następnie rozprzestrzenione
na pozostałe republiki jugosłowiańskie, ten-
dencje niepodległościowe37. Stały się one
zarzewiem konfliktu etnicznego, który na
początku lat dziewięćdziesiątych przerodził
się w krwawą wojnę. Problem bałkański
uwidocznił społeczności międzynarodowej,
że środki rozwiązywania sporów pomiędzy
narodami proponowane przez Organizację
Narodów Zjednoczonych w żaden sposób
nie mają zastosowania do rzeczywistości
etniczno-kulturowej republik jugosłowiań-
skich. Złożyło się na to kilka czynników, do
których zaliczamy: sprzeczność interesów
politycznych i etnicznych pomiędzy strona-
mi konfliktu, zróżnicowanie w poziomie
życia społeczeństw poszczególnych repu-
blik, historycznie ugruntowane wzajemne
35 J. H. Turner: Socjologia. Koncepcje i ich zastosowania. Poznań 2007, s. 10. Po raz pierwszy problem ten pojawił się w dziele ojca socjologii – Augusta Comte’a, zatytułowanym
Kurs filozofii pozytywnej.
36 M. Golka: Oblicza wielokulturowości. W: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego. Red. M. Kempny, A. Kapciak, S. Łodziński. Warszawa, 1997, s. 55.
37 M. Waldenberg: Rozbicie Jugosławii, od separacji Słowenii do wojny w Kosowie. Warszawa 2003, s. 65–67.
38 Ibidem, s. 211–212.
39 Srebrenica była jedną z ustanowionych przez ONZ stref bezpieczeństwa, w której oprócz sił pokojowych ONZ UNPROFOR znajdowały się również oddziały muzułmańskie.
40 D. Owen: Balkan Odyssey. München–Wien 1995, s. 435–436.
41 M. Waldenberg: Rozbicie Jugosławii…, s. 214.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
uprzedzenia narodowościowe, radykalizm
nacjonalistyczny Slobodana Miloševicia
w Serbii oraz Franjo Tuđmana w Chorwacji,
a także różnice religijne, etniczne i kul-
turowe. (6)
W ciągu pięciu lat konfliktu na Bałkanach
dopuszczono się tak wielu okrucieństw
i zbrodni wojennych na ludności cywilnej, WYJAŚNIENIE NR 6
że długo ten region Europy będzie postrze-
Zróżnicowanie
gany jako miejsce, gdzie granice czło- ekonomiczne republik
wieczeństwa i zezwierzęcenia zostały jugosłowiańskich wyrażało
całkowicie zatarte. O takim stosunku nie się w dysproporcjach w PKB.
decyduje liczba ofiar, gdyż w innych woj- Na Słowenię przypadało
35 procent łącznej produkcji
nach dwudziestego wieku było ich znacz- krajowej i 25 procent całego
nie więcej, ale skala zbrodni wojennych. eksportu, co przekładało się
Na uwagę zasługuje to, że nawet obecnie na 5,5 tysiąca dolarów rocznie
liczba ofiar tej wojny jest bardzo niepre- na osobę, czyli około dwa razy
cyzyjna i owiana mitami powielanymi więcej niż średnia krajowa
i sześć razy więcej niż PKB
przez media. Według niektórych źródeł, per capita w Kosowie.
liczba zabitych i zaginionych w czasie tej Z kolei w Chorwacji w 1991
wojny oscyluje wokół 250 tysięcy, inne roku mniejszości narodowe
podają, że wynosi ona 145 tysięcy. Dziś stanowiły 22 procent całej
populacji, w tym mniejszość
widomo, że są to liczby zawyżone, gdyż serbska 12 procent, czyli
bilans strat wśród ludności cywilnej i żoł- 580 tysięcy, w Słowenii
nierzy zawiera się w przedziale 60–120 ty- natomiast Serbowie stanowili
sięcy zabitych, zaginionych i zmarłych jedynie 12 procent populacji
tej republiki, czyli 47 tysięcy.
w różnych okolicznościach38.
Nasuwa się pytanie: skąd tak rozbieżne (S. Wojciechowski: Konflikt
serbsko-słoweński i serbsko-
dane? Problem tkwi w propagandzie -chorwacki. W: Zbrojne konflikty
mediów, której celem było nakręcanie spira- i spory międzynarodowe
u progu XXI wieku. Analiza
li nienawiści wobec zwaśnionych narodo- problemów i studia
wości. Efekt był taki, że przekłamania przypadków.
w danych dotyczących ofiar wojny znajdo- Red. W. Melanowski. Wrocław
2003, s. 304–305.)
wały swój wyraz w kolejnych zbrodniach na
ludności cywilnej. Przykładem jest masakra
w Srebrenicy39 w 1995 roku, w której,
w opinii niektórych historyków, z rąk Serbów
zginęło około czterdziestu tysięcy muzułma-
nów. Niektóre źródła podają, że tylko mię-
dzy 12 a 16 lipca 1995 roku dokonano
rzezi na około siedmiu tysiącach muzułma-
nów40. Należy podkreślić, że masakra ta
była odwetem za krwawe rzezie muzułma-
nów na Serbach, w których wyniku tylko
jesienią 1992 roku spalono pięćdziesiąt
serbskich wsi oraz zabito około tysiąca
pięciuset osób41.
Z wojną na Bałkanach wiążą się również
informacje o masowych gwałtach dokona-
nych przez Serbów na kobietach muzułmań-
97
 Doświadczenia
skich. Według różnych danych podawanych
przez media, liczba zgwałconych kobiet
waha się od dwudziestu do stu tysięcy.
Obecnie panuje przekonanie, że nie jest ona
większa niż kilka tysięcy42.
Sytuację ówczesnej Jugosławii, podgrze-
waną skutecznie przez propagandę medial-
ną, w obrazowy sposób oddają słowa Dawida
Warszawskiego: Bałkany to pamięć Europy
Sun Bailin, zamrożona w komunistycznej, a przedtem
otomańskiej lodówce. Nieoswojona z poczu-
chiński generał, ciem bezpieczeństwa, jakie daje dobrobyt
w książce i tolerancja i państwo prawa. […] Europa
Nanotechnologiczna jej nie chce. Odwraca się plecami […] Nie
broń na przyszłym polu sposób zrozumieć tej wojny, łatwości, z jaką
walki pisał: „Historia udało się nacjonalistycznemu obłędowi
pokazuje, że naukowe zaczadzić umysły bez przyjrzenia się roli
sny teraźniejszości mogą prasy i jej odpowiedzialności. […] prasa
stać się naukową była w tej wojnie jednym ze sprawców
teraźniejszością jutra rzezi43.
i teraźniejsze badania Wojna w Jugosławii to zniszczenie dorob-
naukowe mogą się stać ku społeczeństw na ogromną skalę oraz
źródłem rozwoju gigantyczne liczby ludzi bez dachu nad
dla społecznie głową, wypędzonych z własnych domów.
produktywnych sił jutra Obecnie trudno ocenić realną liczbę uchodź-
i sfer wojskowych”. ców. Podobnie jak w wypadku ofiar wojen-
(S. Bailin: Nanotech Weapons in nych, również tu funkcjonuje wiele mitów.
Future Warfare. Pekin 1996.) Jednak z oficjalnych źródeł wynika, że
tylko do 1993 roku bez dachu nad głową
pozostawało około 700 tysięcy Serbów oraz
100 tysięcy Chorwatów wypędzonych ze
Słowenii w 1991 roku. Większość uchodź-
ców chorwackich powróciła do domów
dopiero w 1995 roku po zakończeniu dzia-
łań wojennych i podpisaniu porozumienia
w Dayton (21 listopada 1995 roku)44. Do za-
kończenia wojny liczba uchodźców
wzrosła do kilku milionów, w tym około
1,7 miliona Serbów.
Inny problem to miny zainstalowane w nie-
kontrolowany sposób właściwie we wszyst-
kich regionach Bałkanów. Szacuje się, że
w samej Serbii problem ten będzie istotny
nawet przez sto lat, przy założeniu, że
tempo rozminowania będzie podobne jak
obecnie. Według danych szacunkowych,
w Bośni rozmieszczono około sześć milio-
nów min różnego typu45.
Problem bałkański, mimo porozumienia
z Dayton, nie przestał istnieć. Kolejny raz
się okazało, że tworzenie sztucznych
państw złożonych z grup etnicznych od
42 Ibidem.
43 D. Warszawski: Obrona poczty sarajewskiej. Warszawa 1995, s. 378.
44 S. Wojciechowski: Konflikt serbsko-słoweński…, s. 316.
45 M. Kuczyński: Krwawiąca Europa…, s. 232.
46 P. Boniface: Atlas wojen…, s. 28.
98
wieków zantagonizowanych, nie może
zapewnić pokoju. Przykładem jest Bośnia
i Hercegowina oraz Serbia i Czarnogóra
(dziś samodzielne państwa). Należy przy-
jąć, ze względu na potęgę konfliktów
etnicznych i ich cykliczny charakter, że
choć obecnie społeczeństwa Bałkanów
koegzystują we względnym ładzie społecz-
nym, tygiel kultur tego regionu oraz nie-
rozstrzygnięte spory pomiędzy narodami
prędzej czy później dadzą o sobie znać,
być może z jeszcze potężniejszą siłą niż
w latach dziewięćdziesiątych. Szczególną
uwagę należy zwrócić na Bośnię,
gdzie jeszcze po zakończeniu wojen
bałkańskich sytuacja była na tyle niesta-
bilna, że pozostawiono tam siły poko-
jowe.
Refleksje nad wojną przyszłości
Wojny zawsze odgrywały decydującą
rolę w kształtowaniu ładu społecznego na
świecie, wpływały bowiem na powstawanie
nowych struktur państwowych i jednocze-
śnie powodowały niszczenie innych państw
pod względem gospodarczym i politycznym.
Z jednej strony prowadziły do tragedii naro-
dów poprzez ich zniewolenie i ekstermina-
cję, z drugiej – pozwalały zdobywać innym
nacjom władzę na podbitymi terytoriami, ich
bogactwem i ludnością. Takie podejście
pozwala twierdzić, że wojny były, są i za-
wsze będą stałym elementem życia makro-
społecznego. Nasuwa się jednak pytanie,
jakie będą wojny przyszłości i o co się będą
toczyć?
Jedna z teorii głosi, że w przyszłości
wojny będą mieć kontekst populacyjny.
Źródła takich poglądów tkwią w osiemna-
stym wieku. Thomas R. Malthus, autor
dzieła Prawa ludności, w 1798 roku ogłosił
tezę, że: zbyt duży wzrost demograficzny mo-
że doprowadzić do wyczerpania zasobów na-
turalnych i upadku przeludnionych państw46.
Ocenia się, że teza ta, choć została postawio-
na ponad dwieście lat temu, bardzo dobrze
opisuje realia współczesności. Stała się
również podstawą do kolejnych, jakże
odważnych teorii parametryzujących wiel-
kość populacji ludności na świecie w przy-
szłości. Według jednej z nich, opublikowa-
nej przez Paula i Anne Ehrlich w 1971
Kwartalnik Bellona 2/2010

roku w dziele Bomba populacyjna, wzrost
populacji ludności spowoduje przeludnienie
i lawinowe zużywanie zasobów naturalnych,
co w konsekwencji doprowadzi do konflik-
tów między społeczeństwami. Autorzy tej
teorii zakładali, że w 2000 roku populacja
ludności świata wyniesie siedem miliardów,
w 2050 roku – dwadzieścia miliardów,
natomiast w 2100 aż pięćdziesiąt pięć
miliardów47.
Prognozy te okazały się zbyt pesymistycz-
ne i nie potwierdziły się przynajmniej w od-
niesieniu do 2000 roku. Paul i Anne Ehrlich
wykorzystali w swych prognozach dane
szacunkowe, z których wynikało, że do
połowy dziewiętnastego wieku populacja
ludności utrzymywała się na poziomie
miliarda, by się już w 1925 roku podwoić.
Następne podwojenie liczby ludności świa-
ta nastąpiło w 1975 roku, mimo spadku
populacji w wyniku wojen. W 1990 roku od-
notowano już 5,3 miliarda ludności, a w ro-
ku 2000 liczba ta zwiększyła się do sześciu
miliardów. Obecnie szacuje się, że na Ziemi
żyje prawie siedem miliardów ludzi, a we-
dług niektórych źródeł liczba ta została już
przekroczona.
Przewidywania na kolejne lata są bardzo
rozbieżne. Ocenia się, że w 2025 roku
populacja ludności wyniesie 8–9,4 miliar-
da. Na podstawie badań przeprowadzonych
na zlecenie Banku Światowego zakłada
się, że w połowie dwudziestego pierwsze-
go wieku populacja ludności ustabilizuje
się na poziomie 10–11 miliardów.
Jednocześnie zmieni się układ populacyj-
ny na świecie – decydującą rolę zacznie
odgrywać ludność Afryki. Jej populacja
wzrośnie z obecnej liczby 930 tysięcy
do 1,6 miliarda. Spadnie natomiast, ze
względu na postępujący niż demogra-
ficzny, populacja Europy i USA.
W sytuacji niekontrolowanego przyro-
stu ludności pochodzącej z relatywnie
biednych społeczności, konflikt zdaje się
być nieunikniony. Jego źródła są widocz-
ne już dziś, a dotykają takich państw, jak
i Holandia, Francja, Niemcy, Irlandia,
USA i wiele innych starych demokracji.
Jeśli sprawdzi się prognoza Paula
Kennedy’ego, że w przyszłości odwróci
się układ demograficzny na świecie, to
47 P. R. Ehrlich, A. H. Ehrlich: The Population Bomb Revisited. “The Electronic Journal of Sustainable Development” 2009 no. 1
48 P. Kennedy: U progu XXI wieku. Przymiarka do przyszłości. Londyn 1994.
49 S. P. Huntington: Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Warszawa 2006, s. 27–28.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
znaczy część – pięć szóstych – społeczeń-
stwa globalnego wyrastająca z biedy i dys-
ponująca obecnie jedną szóstą zasobów
Ziemi przejmie pięć szóstych zasobów
Ziemi pozostających w dyspozycji jednej
szóstej bogatej części społeczeństwa glo-
balnego48, wojna cywilizacyjna przewidy-
wana przez Samuela Huntingtona
będzie nieunikniona49. Czy tak się stanie?
Pokaże przyszłość.
*
* *
Przedstawione w artykule konflikty to
jedynie wycinek rzeczywistości społecz-
no-politycznej świata. Lata dziewięćdzie-
siąte poprzedniego wieku okazały się
niezwykle krwawe i wniosły do historii
kolejnych czterdzieści jeden konfliktów
zbrojnych na świecie, między innymi
w Angoli (1961–1998), Czeczenii (1994–
–1999), Somalii (1991–1999), Afganistanie
Wojny przyszłości to nie tylko te, które będą efektem „bomb populacyjnych”, ale
również wojny asymetryczne rozpatrywane nie w sensie współczesnej walki z terro-
ryzmem, ale głównie w kategoriach dysproporcji technologicznych. Przejawem tego
typu asymetrii jest realna groźba użycia w przyszłej wojnie broni nanotechnolo-
gicznej. Potwierdza to fakt, iż od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku Chiny
prowadzą badania nad tym typem broni, o czym świadczą liczne publikacje chińskich
teoretyków wojskowych dotyczące tak zwanych armii mrówek – nanorobotów –
niewidzialnych, bezwonnych i zaprogramowanych na destrukcję konkretnego typu
celu. Obecnie się ocenia, że użycie tego typu broni będzie punktem przełomowym
w „technologiach śmierci”, porównywalnym do broni nuklearnej.
(Por.: M. Bodziany: Zagrożenia asymetryczne – nowotwór współczesnego świata w obszarze
bezpieczeństwa globalnego. W: Katastrofy naturalne i cywilizacyjne. Zagrożenia i reagowanie kryzy-
sowe. Red. M. Żuber. Wrocław 2006, s. 87.)
(1979–1989) oraz w innych zakątkach
świata. Istotna była również wojna
w Zatoce Perskiej w 1991 roku, której
pokłosiem była interwencja NATO w Iraku
w 2003 roku i obalenie reżimu Saddama
Husajna, a także do dziś trwająca pod
sztandarami walki z terroryzmem wojna
w Afganistanie. W artykule zwrócono
uwagę na konflikty, które, zdaniem auto-
ra, odegrały istotną rolę w kształtowaniu
i destrukcji współczesnych społeczeństw
oraz odbiły na nich wyjątkowo krwawe
piętno.  g
99
 Współpraca wojskowa
Chin i Rosji
Autor na podstawie chińsko-rosyjskich ćwiczeń wojskowych przybliża międzynarodowe wyzwania walki
z terroryzmem. Wspólne ćwiczenia, prowadzone od 2005 roku, zmierzają do doskonalenia współpracy
wojskowej oraz budowy partnerstwa w celu stworzenia warunków do utrzymania stabilności w razie
pojawienia się zagrożeń regionalnych. Wykorzystano w nich zintegrowany system planowania i dowodzenia
operacją oraz przetestowano prowadzenie połączonej operacji antyterrorystycznej. Pozwoliło to sprawdzić
możliwości w przemieszczeniu i zgrywaniu wojsk koalicyjnych we wspólnej operacji. Oceniono potencjał
i możliwości sił terrorystycznych w walkach miejskich oraz określono, jakie siły i środki należy wygenerować
do walki z terroryzmem.

płk dr
ZDZISŁAW ŚLIWA
The writer features international challenges in the war on terror as regards the Chinese and
pełni służbę Russian military exercises. Joint exercises, conducted since 2005, aim at improvement of military
w Departamencie
Operacyjnym w Bałtyckiej
cooperation and building partnership to maintain stability in case new regional threats appear. The
Akademii Obrony w Estonii. exercises featured an integrated system of operation planning and command, as well as tested a
Absolwent AON, US Army conduct of joint anti-terrorist operations, which allowed for estimating the coalition forces’ potential
Command and General Staff in movement and team work during joint operations. Therefore, the terrorist forces’ potential in
College w Fort Leavenworth urban conditions was estimated, and the means and measures to counteract terror were defined.
w stanie Kansas oraz

Centrum Studiów
Strategicznych Uniwersytetu
Obrony Narodowej Armii
Chińskiej w Pekinie. Pełnił
m.in. obowiązki szefa
Oddziału Operacyjnego J-3
w Kwaterze Głównej KFOR
w Kosowie oraz szefa
Oddziału Planowania
Operacyjnego J-5
w Dowództwie Operacyjnym
Sił Zbrojnych RP. Pracował
w Instytucie Badań
Strategicznych AON. Autor
licznych artykułów na temat
prowadzenia działań zbroj-
nych publikowanych w prasie
krajowej i zagranicznej.
Ć
wiczenia „Peace Mission 2009”
były kontynuacją serii ćwiczeń anty-
terrorystycznych pod wspólnym
kryptonimem „Peace Mission”, które prze-
prowadzono w 2005 i 2007 roku (tab.). Są
one, podobnie jak inne wielo- i dwustronne
ćwiczenia, dowodem współpracy wojskowej
w ramach Szanghajskiej Organizacji Współ-
pracy – SOW (The Shanghai Cooperation
Organization – SCO). Ćwiczenia odbywały
się od 22 do 26 lipca 2009 roku w Cha-
barowsku, stolicy Kraju Chabarowskiego,
oraz na chińskim poligonie Taonan w pół-
nocno-wschodniej prowincji Jilin. Poligon
Taonan, w pobliżu miasta Baicheng, jest jed-
nym z większych obiektów szkoleniowych
Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej
(People’s Liberation Army – PLA) i leży
w okręgu wojskowym Shenyang.
Termin ćwiczeń wybrano nieprzypadko-
wo – w tym czasie przypadała sześćdziesią-
ta rocznica nawiązania stosunków dyploma-
tycznych pomiędzy państwami. Wspólne
manewry miały promować partnerstwo
i współpracę sił zbrojnych. Wyrazem poszu-
kiwania dróg porozumienia i współpracy
pomiędzy siłami zbrojnymi państw było,
między innymi, złożenie kwiatów w miej-
scach upamiętniających śmierć czołgistów
6 Gwardyjskiej Armii Pancernej Frontu
Zabajkalskiego. Armia ta w sierpniu 1945
roku uczestniczyła w rozbiciu japońskiej
Armii Kwantuńskiej i wyzwoleniu regionu,
w którym odbywały się ćwiczenia.
Droga porozumienia Chin i Rosji
Wspólne obawy Chin i Rosji o bezpieczeń-
stwo w Azji oraz wzrost zagrożeń asyme-
trycznych spowodowały, że w 1996 roku po-
wołano nieformalne forum konsultacyjne –
Szanghajską Piątkę (The Shanghai Five),
która 15 czerwca 2001 roku przekształciła
się w Szanghajską Organizację Współpracy1.
Obecnie w jej skład wchodzą, jako pełno-
prawne państwa członkowskie: Rosja, Chiny
oraz cztery państwa Azji Centralnej: Kazach-
stan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan.
Indie, Iran, Mongolia i Pakistan mają status
obserwatora, Białoruś i Sri Lanka – status
państw partnerskich. Afganistan współpra-
cuje z organizacją w ramach Grupy
Kontaktowej Szanghajskiej Organizacji
Współpracy. Kolejne państwo Azji Centralnej
– Turkmenistan – nie jest członkiem
Szanghajskiej Organizacji Współpracy, gdyż
deklarował neutralność, jednak jego prezy-
dent obserwuje rozwój organizacji i był
obecny, między innymi, na szczycie

Opinie wyrażone w tekście są osobistymi poglądami autora i nie stanowią oficjalnego stanowiska Bałtyckiej Akademii Obrony lub rządów Estonii, Litwy i Łotwy. Odpowiedzialność
za nie ponosi autor.
1 W. Konończuk: Fiasko integracji. WNP i inne organizacje międzynarodowe na obszarze poradzieckim 1991–2006. „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich” 2007 nr

26, s. 18.

100 Kwartalnik Bellona 2/2010

 Doświadczenia
Tabela. Ćwiczenia wojskowe w ramach Szanghajskiej Organizacji Współpracy
Peace Mission Miejsce Uczestnicy Siły
Władywostok (Rosja); prowincja
18–26 sierpnia 2005 r. Chiny, Rosja około 10 000 żołnierzy
Shandong, (Chiny); Morze Żółte
Urumqi (region autonomiczny
Chiny, Rosja, Kazachstan,
Xinjiang, Chiny); obwód około 6500 żołnierzy
9–17 sierpnia 2007 r. Kirgistan,
Czelabińsk (okręg wojskowy i funkcjonariuszy
Tadżykistan, Uzbekistan
Wołga–Ural, Rosja)
Taonan (prowincja Jilin, Chiny);
około 2600 żołnierzy
22–26 lipca 2009 r. Chabarowsk (Kraj Chabarowski, Chiny, Rosja
i funkcjonariuszy
Rosja)

Źródło: www.mil.ru/eng/; www.sectsco.org/; Y. Wei: Partnership in security. „Beijing Review” 2.08.007; http://www.bjreview.com.cn/world/txt/2007-08/02/content_71251_
2.htm; M. de Haas: The “Peace Mission 2007”: Exercises: the Shanghai Cooperation Organization Advances. Defense Academy of the United Kingdom, Advanced Research
and Assessment Group, September 2007, s. 12.

w Biszkeku (Kirgistan 2007 r.). Proklamowane
cele Szanghajskiej Organizacji Współpracy
to: wzmacnianie wzajemnego zaufania oraz
właściwych stosunków dobrosąsiedzkich
wśród państw członkowskich; promowanie
ich efektywnej współpracy w zakresie poli-
tyki, handlu i ekonomii, nauki i technologii,
kultury, jak też edukacji, energetyki, trans-
portu, turystyki, ochrony środowiska natu-
ralnego oraz w innych obszarach; podejmo-
wanie wspólnych wysiłków w celu zapewnie-
nia i utrzymania pokoju, bezpieczeństwa
i stabilizacji w regionie, dążąc do ustano-
wienia nowego, demokratycznego, sprawie-
dliwego i racjonalnego międzynarodowego
ładu politycznego i ekonomicznego2.
W wyniku powstania Szanghajskiej
Organizacji Współpracy doszło do umocnie-
nia wpływów Chin i Rosji w Azji Centralnej,
gdzie znajdują się duże zasoby surowców
naturalnych, mających geostrategiczne zna-
czenie dla gospodarek poszczególnych
państw należących do organizacji. Poten-
cjalnie SOW może się stać sojuszem ener-
getycznym (The Energy Club), który połą-
czy dostawców i konsumentów traktatem
dotyczącym bezpieczeństwa energetyczne-
go. Dalsze kierunki współpracy oraz ewen-
tualne rozszerzenie organizacji o nowe pań-
stwa pozostaje wciąż niewiadomą, dlatego
jest ona określana jako: zagadka, organiza-
cja bezpieczeństwa, forum regionalne,
koalicja antyterrorystyczna lub też sojusz
pod przewodnictwem Rosji i Chin ukierun-
kowany na przeciwdziałanie wpływom USA
w regionie3. Można się spotkać z opiniami,
że o ile państwa zachodnie zbytnio skoncen-
trowały się na SOW, jako potencjalnym
zagrożeniu ich interesów w regionie, to
Organizacja Układu o Bezpieczeństwie
Zbiorowym (Collective Security Treaty
Organization – CSTO) reprezentuje więk-
sze wyzwanie w bliższej perspektywie4.
Państwa należące do Szanghajskiej
Organizacji Współpracy dość szybko roz-
poczęły wspólne działania wojskowe. Już
w 2002 roku przeprowadzono dwustronne,
chińsko-kirgiskie ćwiczenia antyterrory-
styczne „Exercise-01”5, potem ćwiczenia
„Coalition-2003” z udziałem około 1300 żoł-
nierzy z sił zbrojnych: Chin, Kazachstanu,
Kirgistanu, Rosji oraz Tadżykistanu6.
W 2006 roku przeprowadzono chińsko-
Poligon Taonan,
-tadżyckie manewry „Coordination 2006”. w pobliżu miasta
Ich zasadniczym celem było przygotowanie Baicheng, jest jednym
sił zbrojnych państw organizacji do wspól- z większych obiektów
nego przeciwdziałania: separatyzmowi, szkoleniowych Chińskiej
terroryzmowi i ekstremizmowi. Dlatego też Armii Ludowo-
podkreślano wymianę doświadczeń, koor- -Wyzwoleńczej (People’s
dynację działań i potrzebę zapewnienia bez- Liberation Army – PLA)
pieczeństwa oraz rozwoju Azji Centralnej. i leży w okręgu
Największe zainteresowanie budziły ćwi- wojskowym Shenyang.
czenia z cyklu „Peace Mission” ze względu
na ich rozmach i zaangażowane siły.
W „Peace Mission 2005” uczestniczyło oko-
ło dziesięciu tysięcy żołnierzy z Chin i Rosji.
Ich celem było doskonalenie współdziała-
nia, wypracowanie wspólnych procedur
dowodzenia i koordynacja wysiłków w zwal-
czaniu międzynarodowego terroryzmu,

2 http://www.sectsco.org.
3 J. Turner: What is Driving India’s and Pakistan’s Interest in Joining the Shanghai Cooperation Organization? “Strategic Insight”, volume 4, issue 8, August 2005.
4 http://www.cacianalyst.org/. R. Weitz: Sochi Summit Strengthens EURASEC. “Central Asia-Caucasus Analyst”, 2006 nr 6, s. 9.
5 Y. Ong, Z. Śliwa: Współpraca wojskowa państw Azji Środkowej. „Kwartalnik Bellona” 2008 nr 3, s. 84–90.
6 http://english.pladaily.com.cn/. Liang Yongli, Du Xianzhou: Coalition-2003: a successful joint anti-terrorism maneuver. “PLA Daily”, 14.08.2003.

Kwartalnik Bellona 2/2010 101

 Doświadczenia
ekstremizmu i separatyzmu oraz nowych
wyzwań i zagrożeń. Zaangażowano siły de-
santowe, niszczyciele, okręty podwodne,
strategiczne bombowce Tu-22MZ i Tu-95MS,
samoloty A-50. Sugerowało to, że są to przy-
gotowania do sprostania zagrożeniom
o większej skali niż terroryzm7.
Ćwiczenia antyterrorystyczne „Peace
Mission 2007” sygnalizowały gotowość
SOW do podjęcia wspólnych wysiłków
w celu zapewnienia stabilizacji w strategicz-
nej przestrzeni Azji Centralnej, bez potrze-
by angażowania organizacji bezpieczeństwa
Wśród sprzętu bojowego zaangażowanego w ćwiczeniach „Peace Mission 2009”
można wymienić: czołg typu 99A (WZ123), wóz bojowy piechoty BMP-86 (WZ501),
kołowe 6x6 działo szturmowe 100 mm PTL02, 122 mm samobieżną haubicę,
samobieżną wyrzutnię ppk Red Arrow-8, śmigłowiec wielozadaniowy WZ-9, śmigłowiec
transportowy Mi-171, samolot myśliwsko-bombowy Xian JH-7, broń strzelecką.
spoza regionu8. Brało w nim udział 6,5 ty-
siąca żołnierzy z wszystkich sześciu państw
SOW. Ostatni etap był obserwowany przez
przywódców państw członkowskich, którzy
przybyli bezpośrednio ze szczytu organiza-
cji w Biszkeku9, i demonstrowali poparcie
polityczne i jedność w walce z siłami zła,
jako zagrożeniem dla pokoju i stabilności
w regionie10. Ćwiczenia „Peace Mission
2007” były mniej ofensywne i lżejsze pod
względem sprzętu bojowego, akcentowano
w nich „typowo antyterrorystyczny” charak-
ter, kiedy to czołgi, okręty i bombowce stra-
tegiczne nie są zbyt przydatne11. Brały
w nich także udział rosyjskie pododdziały
sił bezpieczeństwa wewnętrznego.
Przygotowania
W ćwiczeniach „Peace Mission 2009”
uczestniczyło około 2,6 tysiąca żołnierzy
wojsk lądowych i sił powietrznych Chin oraz
Rosji. Ich działania wspierało ponad 300
sztuk sprzętu wojskowego sił lądowych oraz
ponad 60 samolotów i śmigłowców.
Rosja do udziału w ćwiczeniach skierowa-
ła około 1300 żołnierzy, w tym wzmocnio-
ny batalion zmotoryzowany Dalekowschod-
niego Okręgu Wojskowego oraz kompanię
7 Fissures in the force – Multilateral co-operation can only go so far. “Jane’s Intelligence Review”, 1.06.2007, s. 4.
8 http://japanfocus.org/products/details/2494. M. K. Bhadrakumar: Shanghai Cooperation Organization Primed and Ready to Fire: Toward a Regional and Global
Realignment? “Japan Focus”, 10.08.2007, na podstawie artykułu w “Asia Times” 4.08.2007.
9 Tekst deklaracji z Biszkeku dostępny na stronie: http://www.sectsco.org/ oraz http://www.scosummit2007.org/.
10 Hu’s visit to C. Asia, Russia fruitful. Agencja Informacyjna Xinhua. “China Daily”, 29.08.2007.
11 V. Litovkin: Kitajskaja armija raz”erty”aetsja na territorii Rossii. „Nezavisimoe Voennoe Obozrenie”, 3.08.2007, nr 25, s. 3.
12 http://www.mil.ru/848/1045/1272/sv/index.shtml. V učeniah RF i KNR učastvuût počti 3 tysăči voennoslyžaščih, okolo 300 edinič nazemnoj tehniki i svyše 40 samo-
letov i vertoletov. „Novosti Suhoputnyh Vojsk”, 17.07.2009.
102
desantowo-szturmową z 83 Samodzielnej
Brygady Desantowo-Szturmowej. Zaanga-
żowano ponad 160 jednostek sprzętu woj-
skowego sił lądowych, w tym około 70 wo-
zów bojowych: T-80U, BWP-1 i BWP-2 oraz
BTR-70. Siły powietrzne Rosji wydzieliły
17 samolotów, w tym: pięć myśliwców
Su-27SM (Flanker), pięć bombowców
Su-24M (Fencer) i pięć samolotów szturmo-
wych Su-25 (Frogfoot), dwa samoloty trans-
portowe Ił-76. Lotnictwo wojsk lądowych
wyznaczyło ponadto pięć śmigłowców trans-
portowych Mi-8MTW. Element lotniczy
przemieścił się na czas ćwiczenia na lotni-
sko wojskowe w Qiqihar w prowincji
Heilongjiang12. W celu zrealizowania
szkolenia i trzeciego etapu w rejon ćwiczeń
przemieszczono ponad 100 ton amunicji
i środków bojowych, z tego 70 ton dla wojsk
lądowych.
Siły chińskie liczyły również około 1300
żołnierzy, w tym batalion zmechanizowany,
ponadto odpowiednia do potrzeb liczba
żołnierzy zabezpieczała ćwiczenia. Lotnictwo
Chin reprezentowało ponad 40 samolotów
i śmigłowców, w tym myśliwce, samoloty
myśliwsko-bombowe Xian JH-7 (Jianjiji
Hongzhaji – fighter-bomber) Flying Leopard,
śmigłowce transportowe i bojowe oraz sys-
temy obrony przeciwlotniczej i radary.
Siły rosyjskie przemieściły się w rejon
ćwiczeń (8–14 lipca) drogą powietrzną
i transportem kolejowym. Pozostałe kraje
członkowskie Szanghajskiej Organizacji
Współpracy: Kazachstan, Kirgistan, Tadży-
kistan, Uzbekistan oraz sekretariat organi-
zacji skierowały jedynie obserwatorów
wojskowych. Podobnie, jak w czasie po-
przednich manewrów, podkreślano, że
ćwiczenia nie są skierowane przeciw jakie-
mukolwiek państwu lub organizacji, służą
jedynie zaprezentowaniu zdolności i zdecy-
dowania obu państw oraz innych krajów
należących do SOW do stawienia czoła
różnego rodzaju zagrożeniom bezpieczeń-
stwa i zdławienia sił terrorystycznych, sepa-
ratystycznych i ekstremistycznych.
Takie zróżnicowane podejście do zagro-
żeń oraz współpraca i wymiana doświadczeń
są bardzo ważne gdyż, jak ocenił profesor
Kwartalnik Bellona 2/2010

Ouyang Wei z Uniwersytetu Obrony
Narodowej PLA: działania terrorystyczne róż-
nią się w zależności od kraju lub regionu. Mogą
mieć dużą skalę, tak jak w Czeczenii, lub też
mogą to być pojedyncze operacje, jak zama-
chy samobójcze czy ładunki przydrożne, dla-
tego też działania antyterrorystyczne powinny
być dostosowane do możliwości stawienia
czoła różnorodnym zagrożeniom13. W efekcie,
według generała Luo Yuan z Akademii Nauk
Wojskowych PLA, zasadniczym celem
ćwiczenia nie było prowadzenie działań obron-
nych i zaczepnych czy też mobilnych, ale okrą-
żenie i schwytanie nieprzygotowanych na szyb-
ką odpowiedź terrorystów, a przygotowania,
scenariusz i przebieg ćwiczenia wskazały na
ich antyterrorystyczną naturę14.
Aby sprawnie zaplanować i przeprowadzić
ćwiczenia, zorganizowano połączone stano-
wisko dowodzenia, strefę walki miejskiej
i strefę obrony powietrznej na obszarze o cał-
kowitej powierzchni dwustu kilometrów
kwadratowych. Wiele uwagi poświęcono
również zapewnieniu kompatybilności sys-
temów łączności oraz wypracowaniu zasad
bezpieczeństwa, które pozwoliły uniknąć
wypadków w trakcie fazy praktycznej.
W czasie przygotowań do ćwiczeń, 19 lip-
ca, w bazie szkoleniowej Horqin Grassland,
miał miejsce wypadek samolotu Xian JH-7
sił powietrznych Chin15. W katastrofie
zginęli obaj piloci.
Etap przygotowania obejmował też szko-
lenie poligonowe pododdziałów. 16 lipca
siły rosyjskie i chińskie wykonywały osob-
no wybrane elementy i zapoznawały się
z terenem przyszłych działań. 18 lipca pod-
oddziały z udziałem lotnictwa chińskiego
zrealizowały wspólne ćwiczenia w celu
koordynacji współdziałania, sprawdzenia
procedur łączności oraz zapoznania się
z możliwościami bojowymi wojsk. Element
lotniczy sił rosyjskich odbywał szkolenie
naziemne na lotnisku bazowania, bez wyko-
nywania zadań w powietrzu. Jego celem
było wysadzenie desantu sił specnazu z jed-
nego z samolotów Ił-76 oraz wspólne bloko-
wanie sił terrorystycznych i izolowanie
rejonu prowadzenia operacji.
13 http://english.sina.com/china/p/2009/0722/257532.html. Sino-Russian Drill a Warning to Terrorists. “China Daily”, 22.07.2009.
14 Ibidem.
15 http://english.sina.com/video/2009/0721/257204.html. Chinese fighter bomber crashes in joint exercise. „China Daily”21.07.2009. Samolot myśliwsko-bombowy
Xian JH-7; kod NATO Flounder (Flądra), znany jest też jako FBC-1 (Fighter/Bomber China-1) Flying Leopard. Jest to samolot dwumiejscowy (tandem), dwusilnikowy, produkow-
any przez Xian Aircraft Industry Corporation (XAC), mieszczący się w Xi’an w prowincji Shaanxi, we współpracy z 603 Aircraft Design Institute (obecnie First Aircraft Institute of
AVIC-1). Pierwsze samoloty dla sił powietrznych Chin (People’s Liberation Army Air Force – PLAAF) dostarczono w latach dziewięćdziesiątych, ulepszona wersja JH-7A weszła
do służby w 2004 roku.
16 http://www.mil.ru/info/1069/details/index.shtml?id=65211.Osnovnaă cel’ sovmestnyh učenij RF i KNR. „Mirnaă missiă – 2009 – podgotovka k bor’be s meždunarodnym
terrorizmom. „Novosti Suhoputnyh Vojsk”, 24.07.2009.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
Kolejne wspólne szkolenie przeprowadzo-
no 19 lipca. Jego celem było strzelanie
amunicją bojową z ograniczoną do jednej
trzeciej ilości środków bojowych zwykle
przeznaczonych do wykonania zadań bojo-
wych. Brały w nim udział wszystkie podod-
działy. Wykonano, między innymi, zadania
wsparcia lotniczego i ogniowego oraz desant
spadochronowy kompanii desantowo-sztur-
mowej 83 SBDSz w sile 54 żołnierzy z sa-
molotów Ił-76. Ostatnie wspólne szkolenie
przygotowawcze z udziałem wszystkich sił
i środków przeprowadzono 21 lipca.
Przebieg
Scenariusz ćwiczeń zakładał niestabilną Fot. 1. Emblemat ćwiczenia
sytuację w świecie i możliwość powstania ,,Peace Mission 2009”
nowych zagrożeń. Siły terrorystyczne dąży- (http://www.mil.ru/
eng/1864/12073/65038/
ły do zbrojnego powołania niezależnego index.shtml)
rządu w rejonie miasta Kunshan. (1) Podczas
ataku na miasto terroryści wzięli niewinnych
ludzi jako zakładników i prowadzili aktyw-
ne działania terrorystyczne wobec ludności:
bili, wymuszali, rabowali, palili i mordo-
wali. W odpowiedzi na zaistniałą sytuację,
w ramach pierwszego etapu ćwiczeń, zreali-
zowanego w Chabarowsku 22 lipca, prze-
prowadzono polityczno-wojskową ocenę
sytuacji z udziałem generała Nikołaja
Makarowa, szefa Sztabu Generalnego Sił
Zbrojnych Federacji Rosyjskiej oraz genera-
ła Chen Bingde, szefa Sztabu Generalnego
PLA. Etap ten zakończył się podpisaniem
wspólnej dyrektywy operacyjnej do przepro-
wadzenia operacji antyterrorystycznej.
Przekazanie jej kierownictwu ćwiczeń roz- WYJAŚNIENIE NR 1
poczęło etap planowania. Kunshan to miasto
W tym samym dniu szefowie sztabów w regionie Suzhou, w pobliżu
Szanghaju, które od 2006
uczestniczyli również w konferencji praso- roku lokalnie jest nazywane
wej. Generał Makarow podkreślał dużą rolę „małym Taipei”, ze względu na
ćwiczeń w kontekście wojskowej i wojsko- napływ biznesu do Tajwanu.
wo-technicznej współpracy sił zbrojnych,
która dzięki nim zyskuje nowy wymiar.
Zauważył, że: ćwiczenia antyterrorystyczne
Rosji i Chin to nie przejaw mody, ale kon-
kretny wkład w przygotowanie sił zbrojnych
do wspólnego przeciwdziałania zagrożeniom
bezpieczeństwa występującym w regionie16.
Wśród zagrożeń polityczno-wojskowych
103
 Doświadczenia
Fot. 2. Ekspozycja sprzętu bojowego – czołg typu 99A (http://english.people.com.
cn/90001/90783/6709670.html.)
w regionie wskazał na sytuację w Korei
Północnej, narastanie zbrojeń w Japonii
i Korei Południowej, napiętą sytuację
w Pakistanie i Afganistanie oraz zaostrzenie
sytuacji w Azji Centralnej (chiński region
autonomiczny Sinkiang-Ujgur oraz nie-
które państwa Wspólnoty Niepodległych
Państw).
Generał Chen Bingde wskazywał na brak
zagrożeń dla sąsiadów obu państw tego
rodzaju ćwiczeniami i podkreślał wspólny
wkład w utrzymanie pokoju i stabilizacji
w Azji i całym świecie […] oraz prezento-
wanie światu gotowości do walki z „trzema
siłami zła – terroryzmem, ekstremizmem
i separatyzmem”17. Akcentował również
historyczne wsparcie Chin przez Rosję
w czasie wojny domowej przeciw Kuomin-
tangowi i wyzwolenia Chin spod okupacji
japońskiej. W odniesieniu do ćwiczeń zwra-
cano też uwagę na uzyskanie zgody politycz-
nej oraz posiadanie mandatu ONZ do roz-
poczęcia operacji antyterrorystycznej.
Drugi i trzeci etap ćwiczeń przeprowa-
dzono na poligonie Taonan. Scenariusz
zakładał próby rozwiązania konfliktu na
drodze rozmów pokojowych, które jednak
się nie powiodły. W efekcie, w etapie
drugim (23–25 lipca), po otrzymaniu zada-
nia, rozpoczęto planowanie operacji antyter-
rorystycznej w ramach połączonego sztabu
z wykorzystaniem nowoczesnych systemów
wspomagania procesu decyzyjnego oraz
17 http://nvo.ng.ru/forces/2009-07-31/1_china.html. K. Blinov, A. Pasturcev, V. Litovkin: Russkij c kitajčem. – soldaty navek. Voennoslužaščie dvuh stran prodemonstri-
rovali vysokuű boevuű vyučku i slažennost’. „Nezavisimaă Gazeta”, 31.07.2009.
18 http://english.sina.com/china/p/2009/0725/258321.html. Chinese, Russian troops showcase anti-terror power in joint military exercise. Xinhua English,
26.07.2009.
104
map. W celu rozpoznania obiektu żołnierze
chińscy z pododdziałów specjalnych (10
zwiadowców), po przemieszczeniu śmigłow-
cem transportowym w rejon zajęty przez
przeciwnika i desancie na spadochronach,
przeprowadzili rozpoznanie sił terrorystycz-
nych. Zlokalizowali ich rozmieszczenie,
ocenili siły i środki. Pozwoliło to na precy-
zyjne planowanie działań przez siły główne.
Jednocześnie, pododdziały przygotowywa-
ły się do działania w ramach kolejnego
etapu, zwracały szczególną uwagę na przy-
gotowanie sprzętu bojowego, rozpoznanie
terenu i przeciwnika, omówienie współ-
działania z wykorzystaniem makiet terenu
i miasta. Plan operacji został podpisany przez
oficerów dowodzących siłami obu stron
i przyjęty do wykonania.
Etap trzeci, zrealizowany 26 lipca, to
ćwiczenia praktyczne. W ich ramach
okrążono miasto zajęte przez przeciwnika
i stopniowo oczyszczano je z terrorystów.
Rozpoczęto go działaniami lotnictwa chiń-
skiego i rosyjskiego, które przeprowadzi-
ło kilka kolejnych nalotów w celu znisz-
czenia centrów łączności i wyeliminowa-
nia elementów dowodzenia siłami prze-
ciwnika oraz uprzednio rozpoznanych
obiektów. W tym czasie także artyleria
oddziaływała ogniowo na obiekty przeciw-
nika, rozpoznane przez siły specjalne oraz
środki rozpoznawcze, w tym bezzałogowe
statki powietrzne.
W części zasadniczej ćwiczeń, gdzie głów-
ną rolę odgrywały batalionowe zgrupowa-
nia bojowe obu stron, przeprowadzono trwa-
jący około 80 minut szturm miasta Kunshan.
Użyto do tego ponad sto jednostek sprzętu
bojowego. W efekcie uwolniono zakładni-
ków i odzyskano kontrolę nad miastem. Do
wykonywania zadań wykorzystano też siły
powietrznodesantowe. Desant śmigłowcowy
wysadzono ze śmigłowców Mi-8, a spado-
chronowy z samolotów Ił-76. Jednocześnie
siły specjalne schwytały terrorystów w mie-
ście, siły blokujące miasto zaś uniemożliwi-
ły im ucieczkę18. Oczyszczenie miasta ze
snajperów, pojedynczych terrorystów, impro-
wizowanych ładunków wybuchowych i min
zakończyło etap trzeci.
Bezpośrednio po wykonaniu działań od-
była się uroczysta zbiórka i defilada uczest-
niczących wojsk, w tym przelot lotnictwa.
Wieczorem wystąpili artyści wojskowi.
Kwartalnik Bellona 2/2010

Ze względu na duży rozmach ćwiczenia
obserwowało ponad dwustu dziennikarzy,
w tym około dziewięćdziesięciu z Chin
i Rosji. W komentarzach podkreślali wspól-
ne wysiłki stron w budowaniu stabilności
regionu oraz pogłębieniu partnerstwa sił
zbrojnych.
„Peace Mission 2009” to ważny element
wspólnego powstrzymywania wzrostu
aktywności organizacji terrorystycznych
i separatystycznych w regionie oraz ostrze-
żenie o gotowości Chin i Rosji oraz innych
państw należących do Szanghajskiej
Organizacji Współpracy do podjęcia wspól-
nych, zdecydowanych działań. Ćwiczenia
miały, w opinii generała Chen Bingde, więk-
sze znaczenie polityczne niż wojskowe, dla-
tego też podobne przedsięwzięcia będą
kontynuowane w przyszłości z Rosją, jak też
w ramach SOW19.
Współpraca wojskowa wskazuje na deter-
minację państw SOW w zwalczaniu zagro-
żeń dla stabilności regionu oraz budowaniu
partnerstwa opartego na solidnych podsta-
wach. W strukturze Szanghajskiej Organi-
zacji Współpracy brakuje jednak wspólnych
sił reagowania, takich na przykład jakimi
dysponuje Organizacja Układu o Bezpie-
czeństwie Zbiorowym (Collective Rapid
Reaction Forces – CRRF). Liczą one około
4500 żołnierzy, podporządkowanych bezpo-
średnio połączonemu dowództwu20. Posia-
danie takich sił oraz ich systematyczne szko-
lenie podczas wspólnych ćwiczeń miałoby
duże znaczenie praktyczne, podnosiłoby
wiarygodność SOW i pozwalało na szybkie
reagowanie w sytuacji kryzysowej.
Wspólne ćwiczenia dają możliwość pre-
zentacji najnowszych osiągnięć przemysłu
zbrojeniowego obu państw, pozwalają obej-
rzeć sprzęt wojskowy na ekspozycji przezna-
czonej dla uczestników i gości. Jest to rów-
nież okazja, aby przedstawiciele ośrodków
badawczych i firm zbrojeniowych mogli
sprawdzić nowe egzemplarze sprzętu w wa-
runkach poligonowych. Obserwatorzy za-
graniczni mieli również możliwość ocenić
osiągnięcia państw SOW, związane z roz-
wojem technologicznym i wyszkoleniem
wojska.
19 http://www.mil.ru/info/1069/details/index.shtml?id=65211. Sovmestnoe učenie RF i KNR. “Mirnaă missiă–2009” imeet bol’še političeskoe, čem voennoe značenie
– načal’nik Genitaba NOAK. “Novosti Suhoputnyh Vojsk”, 24.07.2009.
20 Fissures in the force…, s. 2.
21 http://www.mil.ru/info/1069/details/index.shtml?id=65211. Rossijskie letčiki na uceniăh v KNR, v otlicie ot kitajskih, v složnyh pogodnyh ucloviăh primenili vysoko-
tocnoe oruže po celăm. “Novocti Suhoputnyh Vojsk”, 24.07.2009.
22 http://www.pravda.ru/world/asia/fareast/20-07-2009/317717-maneurs-0/. S. Balmasov: Rossijsko-kitajskaă “voennaă škola”, 20.07.2009.
23 http://eng.mod.gov.cn/SpecialReports/2009-07/27/content_4016993.htm . Chai Yongzhong, Shi Binxin: Comments on Sino-Russian joint military exercise. “PLA Daily”,
27.07.2009.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Doświadczenia
Ćwiczenie „Peace Mission 2009” to
przykład wzajemnej analizy wyszkolenia
sił zbrojnych obu państw. I tak, generał
Wiktor Sewostianow, zastępca dowódcy
4 Dowództwa Sił Powietrznych Rosji,
zauważył, że piloci chińscy nie wykony-
wali tych samych zadań co piloci rosyjscy
z użyciem broni precyzyjnej w trudnych
warunkach pogodowych (niski pułap
chmur). Mogło to świadczyć o poziomie
ich wyszkolenia21. Tak więc wzajemne po- Współpraca
znanie ma wiele wymiarów. Przykładowo, wojskowa
ekspert z Instytutu Analiz Politycznych wskazuje na
i Wojskowych w Moskwie Aleksander determinację państw
Chramczichin określił, że dla strony chiń- Szanghajskiej Organizacji
skiej jednym z celów ćwiczeń jest pozna- Współpracy w zwalczaniu
nie naszych (rosyjskich) silnych i słabych zagrożeń dla stabilności
stron na wypadek, gdybyśmy w przyszło- regionu oraz budowaniu
ści stali się przeciwnikami. A wykluczyć partnerstwa opartego na
tego nie można, gdyż Chiny spoglądają na solidnych podstawach.
nasze dalekowschodnie terytoria22.
Xing Shucheng, zastępca dowódcy ope-
racyjnego PLA, zauważył, że w porówna-
niu z poprzednimi wspólnymi ćwiczeniami
wprowadzono cztery zasadnicze zmiany23.
Po pierwsze – oceniono, że terroryści,
którzy zajmowali miasto przygotowane do
obrony, to przeciwnik mający duże możli-
wości w zwalczaniu celów powietrznych.
Po drugie – w organizacji i dowodzeniu po
raz pierwszy wykorzystano zintegrowane,
połączone planowanie strategiczne, dowo-
dzenie operacyjne i działania taktyczne. Po
trzecie, ponieważ realizowano nowoczesny
model prowadzenia walki, połączone ele-
menty bojowe zaprojektowano bardzo
wszechstronnie. W czasie osiemdziesięcio-
minutowego uderzenia chińsko-rosyjskie
elementy dowodzenia i kierowania koordy-
nowały działania powietrzne, lądowe i sił
specjalnych, co istotnie zwiększało efek-
tywność bojową. W ramach wsparcia logi-
stycznego po raz pierwszy wdrożono out-
sourcing usług logistycznych – zorganizo-
wano supermarket, bank, usługi telefonicz-
ne i internetowe na obszarze zgrupowania
ćwiczących wojsk. Xing Shucheng ocenił,
że ćwiczenia służyły testowaniu zdolności
PLA w prowadzeniu połączonej operacji
antyterrorystycznej o dużej skali i wdra-
105
 Doświadczenia
Fot. 3. Uczestnicy ćwiczeń „Peace Mission 2009”
(http://english.people.com.cn/90001/90783/6709670.html.)
żaniu nabytych uprzednio cennych doś-
wiadczeń24.
Ćwiczenia „Peace Mission 2009”, w opi-
nii zastępcy szefa Sztabu Generalnego SZFR,
generała Siergeja Antonowa, to ważny krok
w rozwijaniu partnerstwa Rosji i Chin oraz
sił zbrojnych tych państw25. Była to również
możliwość usprawnienia współdziałania,
gdyż, jak ocenił generał Ma Xiaotian, zastęp-
ca szefa Sztabu Generalnego PLA, duża
różnorodność sprzętu bojowego powodowa-
ła trudności w zakresie współdziałania sił
rosyjskich i chińskich, jednak zasadnicze
problemy rozwiązano w warunkach bardzo
ograniczonego czasu. Wymieniono też do-
świadczenia na temat zapewnienia bezpie-
czeństwa podczas igrzysk zimowych, które
odbędą się w 2014 roku w Soczi, w kontek-
ście doświadczeń chińskich (igrzyska olim-
pijskie w Pekinie w 2008 roku).
W ćwiczeniach deklarowano wolę działa-
nia i współdziałania państw wobec zagro-
żeń, przed jakimi stoją wszystkie państwa
Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Pod-
kreślono potrzebę współpracy w sferze wy-
miany informacji i doświadczeń dotyczących
zagrożeń oraz gotowość do przeciwdziała-
nia im. Jednak, o ile istnieje zrozumienie
zalet posiadania stałych sił reagowania, o ty-
le brakuje jednoznacznej woli do utworze-
nia takiego elementu organizacji. Choć
w ćwiczeniach w 2009 roku zredukowano
24 Ibidem.
25 http://en.rian.ru/mlitary_news/20090630/155392056.html. Russian troops prepare for anti-terror drills with China. “RIA Novosti”, 30.06.2009.
26 http://www.chinaview.cn. “Peace Mission 2009” improves anti-terror response: Chinese military officer. 24.07.2009.
27 http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Nadchodzi-koniec-hegemonii-USA,wid,11853581,wiadomosc.html. D. Jankowski: Nadchodzi koniec hegemonii USA?
13.01.2010.
106
liczbę uczestniczących sił i elementów, to
wyraźnie podkreślano ich lepszą wartość
bojową, a tym samym większe możliwości
podejmowania skutecznych działań. Zwra-
cano też uwagę, że znacznie skrócono czas
przygotowań do manewrów (z 10 do
4 miesięcy), co pokazuje, że siły zbrojne Chin
i Rosji są w stanie zmobilizować i przemie-
ścić pododdziały do wymaganego rejonu
w krótkim czasie26.
Chiny przez udział w tego typu ćwicze-
niach wydają się sygnalizować, że ich rosną-
ce znaczenie w świecie nakłada nowe zobo-
wiązania, wśród nich większą odpowiedzial-
ność za bezpieczeństwo nie tylko w wymia-
rze regionalnym, ale globalnym. Gdyż jak
w soczewce w relacjach chińsko-rosyjskich
skondensowane są najważniejsze wyzwania
współczesności, […], począwszy od terrory-
zmu i ruchów separatystycznych, poprzez
problematykę bezpieczeństwa energetyczne-
go i polityki surowcowej, na pokryzysowej
walce o zbalansowanie gospodarki kończąc.
Nie da się bowiem ukryć, że dla obu stron
ten dziwny związek […] stanowi przyczynek
do realizacji partykularnych, nierzadko
sprzecznych interesów27. Towarzyszy temu
rozwój sił zbrojnych, zwłaszcza zdolności
związanych z ich projekcją. Ważnym tego
sygnałem było uczestnictwo okrętów mary-
narki wojennej Chin w zwalczaniu piratów
w Zatoce Adeńskiej.
Dla Rosji duże znaczenie miało zaprezen-
towanie możliwości utrzymania stabilizacji
w Azji Centralnej bez potrzeby angażowa-
nia się państw i sojuszy spoza regionu.
Wsparcie Chin w ramach SOW uznano za
gwarancje bezpieczeństwa. Jednocześnie
zwiększa się współpraca państw tego regio-
nu z Chinami, oparta na rosnącej wymianie
handlowej. Jest to obustronnie korzystne,
gdyż zmniejsza uzależnienie tych państw
od Rosji. Chinom zapewnia dostawy gazu
i ropy naftowej drogą lądową, co ma istotne
znaczenie dla gospodarki Państwa Środka.
Ważnym czynnikiem współpracy Chin
i Rosji jest też podobne postrzeganie potrze-
by wielobiegunowego podejścia do spraw
bezpieczeństwa i sprzeciw wobec jedno-
stronnego postrzegania ładu globalnego. Pod
tym względem obaj uczestnicy „Peace
Mission 2009” reprezentują ten sam pogląd
i wzajemnie się w tym wspierają. g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Polemologia
jako kierunek studiów
Autor, w sposób zwięzły usiłuje odpowiedzieć na wiele pytań dotyczących istoty kierunku kształcenia
akademickiego, jakim jest polemologia. Zwraca uwagę na problematykę, która spełnia nadrzędny paradyg-
mat polemologiczny: jeśli chcesz utrzymać pokój, poznaj wojnę. Sprawianie pokoju, zatem i budowanie
bezpieczeństwa, nie jest, zgodnie z tym założeniem, w pełni możliwe bez poznania przyczyn
i charakterów wojen. Dlatego też, zdaniem autora, pogłębione studia w tej dziedzinie powinny owocować
lepszym przygotowaniem nowych adeptów akademickich do wykonywania zadań w sferze szeroko rozu-
mianego bezpieczeństwa.

płk dr hab.
ANDRZEJ CZUPRYŃSKI The article presents an academic specialization – polemology. The writer points to an important
szef Katedry Działań polemology fact: in order to maintain peace, one has to know war. Making peace, and thus building
Połączonych Wydziału security, is not fully possible without profound knowledge of reasons for wars and their character.
Zarządzania i Dowodzenia Therefore, in the writer’s opinion, profound studies in that area will result in better preparation of
AON. Absolwent Wyższej young scholars to perform tasks in widely understood aspect of security.
Szkoły Oficerskiej Wojsk
Pancernych w Poznaniu oraz
Akademii Obrony Narodowej
w Warszawie. Doktor nauk

K
wojskowych w specjalności ształcenie jest sferą działalności
sztuka wojenna. Autor
podręczników i artykułów człowieka, która umożliwia pozna-
z dziedziny sztuki wojennej. wanie rzeczywistości oraz powodu-
je jego rozwój intelektualny, przygotowuje
ponadto podmiot kształcenia do pełnienia
funkcji społecznych. Poznanie rzeczywisto-
ści jest związane z wieloma sferami życia
społecznego, ale zwykle ukierunkowane
na szczególny przedmiot kształcenia. Kształ-
cenie jest działaniem edukacyjnym zrów-
noważonym w aspektach emocjonalno-
-motywacyjnym i poznawczym. Jego wyni-
kiem jest zdolność do sprawnego osiągania
celów o istotnej wartości społecznej1.
Nasuwa się w związku z tym pytanie: czy
polemologia ma istotną wartość społeczną,
którą warto poznawać i rozwijać?
Zadaniem polemologii jest badanie przy-
czyn powstawania wojen oraz ich istoty
w aspekcie tworzenia i utrzymania pokoju.
Dlatego jej przedmiotem jest zjawisko woj-
ny w ujęciu historycznym, aby dokonać
diagnozy i eksplanacji zjawiska, oraz pro-
gnostycznym, by określić kierunki zagroże-
nia i rozwoju. Wynikiem powinny być
związki i zależności pomiędzy przyczy-
nami i skutkami wojny a uwarunkowania-
mi pokojowego współistnienia. Polemologia
poszukuje odpowiedzi na podstawowe
pytanie: dlaczego społeczeństwa na okre-
ślonym etapie rozwoju społecznego roz-
wiązują swoje problemy za pomocą działań
zbrojnych?
Jeżeli polemologia zajmuje się badaniem
wojny dla potrzeb pokoju, to jest to cel o
istotnej wartości społecznej. Ludzi trzeba na-
kłonić, nie zaś zmusić do życia w uporząd-
kowanym społeczeństwie2. Myśl ta oznacza,
że współcześnie mało zasadne jest wpływa-
nie na społeczeństwo instrumentami prze-
mocy zbrojnej, dlatego należy badać
przyczyny konfliktów, by można było sku-
tecznie je eliminować z życia społecznego.
Rozstrzygnięcie, czy polemologia powin-
na być kierunkiem kształcenia na studiach
implikuje wiele tez.
Teza pierwsza
Jeżeli dążymy do przyszłości, która
będzie zdeterminowana współistnieniem
i rozwojem, to jedną ze sfer kształcenia
powinna być polemologia.
Wykształcenie w dziedzinie pokojowego
współistnienia powinno być wykładnią
jakości życia przyszłych pokoleń. Jeżeli ja-
kość ta będzie zdeterminowana pokojowym
współistnieniem, to przyszłe pokolenia,
które przejmują odpowiedzialność za losy
kraju i świata, będą wiedziały, jak unikać
wojny i radykalnych rozwiązań w życiu

1 B. Niemierko: Kształcenie szkolne. Warszawa 2007, s. 36.

2 F. Fukuyama: Koniec człowieka. Kraków 2008, s. 17.

Kwartalnik Bellona 2/2010 107

 Edukacja
społecznym kraju i na arenie międzynarodo-
wej. Dlatego konieczne jest rozwijanie
wiedzy o przyczynach, źródłach i uwarun-
kowaniach wojen i konfliktów zbrojnych pod
kątem kształtowania pokoju.
Dotychczas zakładano, że podstawą
zapewnienia państwu i światu pokojowego
współistnienia była rzymska maksyma
głosząca, że jeżeli chcesz pokoju to szykuj
Zadaniem się do wojny (Si vis pacem para bellum).
Oznaczało to, że pokój był utrzymywany na
polemologii zasadzie wyścigu zbrojeń, którego apogeum
jest badanie przyczyn mieliśmy sposobność obserwować w okre-
powstawania wojen sie zimnej wojny. Czy jednak o takie poko-
oraz ich istoty jowe współistnienie zabiegamy i czy jego
w aspekcie tworzenia podstawowym kryterium powinien być
i utrzymania pokoju. strach? Strach przed przeciwnikiem, które-
Dlatego jej przedmiotem mu musimy dorównać i którego musimy
jest zjawisko wojny przewyższać w określonych kategoriach, by
w ujęciu historycznym, nas nie zaatakował. Nasze współistnienie jest
aby dokonać diagnozy zatem oparte na strachu przed kimś lub
i eksplanacji zjawiska, przed czymś. Czy oznacza to, że człowiek
oraz prognostycznym, jest istotą mało rozumną, która nie popełnia
by określić kierunki niegodziwości tylko z obawy przed karą?
zagrożenia i rozwoju. Jeżeli paradygmat kary i strachu jest jedy-
Wynikiem powinny być nym kanonem współistnienia, to społeczeń-
związki i zależności stwa należy utrzymywać na niskim pozio-
pomiędzy przyczynami mie rozwoju intelektualnego, bo to zagwa-
i skutkami wojny rantuje sterowalność zastraszonymi.
a uwarunkowaniami Zastanówmy się, czy o takie przygoto-
pokojowego wanie przyszłych pokoleń nam chodzi?
współistnienia. Jakość ich życia powinna być wyznaczo-
na przez wykształcenie, którego istotą,
oprócz profesjonalizmu zawodowego,
powinno być kreowanie postaw akcep-
tacji i współistnienia oraz ciągłej goto-
wości do współpracy w przeciwstawia-
niu się wszelkim zagrożeniom. Takie po-
stawy możemy osiągnąć, między innymi,
przez wskazywanie negatywnych stron
radykalnych rozwiązań wszelkich sporów
i wzmacnianie poszanowania dla pokojo-
wego współistnienia w świetle prawa mię-
dzynarodowego.
Nie ulega wątpliwości, że jeden z rady-
kalnych sposobów rozwiązywania sporów
na arenie międzynarodowej to wojna, któ-
ra jest głównym przedmiotem badań pole-
mologii. Zgodnie ze społecznym zapotrze-
bowaniem na przygotowanie człowieka do
współpracy i rozwoju, jest zasadne kształ-
cenie w dziedzinie polemologii, gdyż dzię-
ki poznaniu przyczyn wojen możemy za-
pobiegać ich powstawaniu i rozwojowi.
Jako przedmiot kształcenia w szkolnictwie
wyższym powinna ona uzyskać akcepta-
3 K. Żegnałek: Dydaktyka ogólna. Wybrane zagadnienia. Warszawa 2005, s. 56.
108
cję, zwłaszcza w społeczeństwach demo-
kratycznych, które dążą do zachowania
pokoju i współpracy.
Teza druga
Z punktu widzenia organizacji procesu
kształcenia jest zasadne postawienie kolejnej
tezy: jeżeli są spełnione podstawowe
wymagania procesu kształcenia pod wzglę-
dem organizacyjno-merytorycznym, to
jego założenia można realizować.
Według kryteriów procesu kształcenia,
by on zaistniał, jest wymagany: nauczyciel,
uczeń, cele i treści kształcenia oraz infra-
struktura dydaktyczna3.
Akademia Obrony Narodowej dysponuje
kadrą naukowo-dydaktyczną i ma do-
świadczenie naukowe związane z badania-
mi nad wojną i pokojem. Przedmiotem
badań prowadzonych na uczelni była wojna
i sposób użycia instrumentów państwa do
zapewnienia bezpieczeństwa. Analizowano
naturę wojny, jej przyczyny i możliwość sto-
sowania instrumentów polityki bezpieczeń-
stwa państwa do zachowania suwerenności
i rozwoju. W wypadku badań nad pokojem
ich głównym przedmiotem były zagrożenia
pokojowego współistnienia. Celem utylitar-
nym było tworzenie metod i narzędzi wy-
korzystania instrumentów przemocy do
przeciwstawiania się zagrożeniom bezpie-
czeństwa i kształtowania pokoju. Kadrę aka-
demii tworzą więc naukowcy, którzy co
prawda nie posiadają dyplomów, na których
widnieje specjalność polemologia, ale ich
doświadczenie naukowe jest związane
z przedmiotem jej badań.
Należy podkreślić, że przedmiotem badań
polemologii i nauk wojskowych jest wojna.
Celem polemologii jest kształtowanie poko-
ju poprzez poznanie przyczyn wojny.
Natomiast nauki wojskowe drogą poznania
natury wojny dążą do osiągnięcia zwycię-
stwa nad potencjalnym przeciwnikiem, by
zapewnić własnemu krajowi suwerenność.
Zatem wojna, w zależności od kontekstu,
jest przedmiotem badań i nauk wojskowych,
i polemologii.
Pytanie, które się nasuwa, w rozważaniach
nad polemologią jako kierunkiem studiów,
brzmi: czy na rynku edukacyjnym jest
potrzebna taka oferta dydaktyczna?
Sądzę, że jeżeli pragniemy kształtować
postawy propokojowe, to taka dziedzina
wykształcenia powinna być społeczeństwu
potrzebna.
Kwartalnik Bellona 2/2010

Denis Diderot (1713–1784) za jedną
z przyczyn wojen uważał zacofanie, przesą-
dy, zabobony i ciemnotę. Dlatego droga do
pokoju prowadzi przez oświecenie społecz-
ne, przezwyciężanie uprzedzeń. Taki stan
możemy osiągnąć dzięki kształceniu, które-
go treścią interdyscyplinarną jest wskazywa-
nie różnych przyczyn i aspektów wojny.
Jeżeli prawdziwa jest teza, że społeczeństwa
demokratyczne i liberalne unikają wojny
między sobą4, a ponadto, że w wielu pań-
stwach demokracja zajmuje centralne
miejsce, ponieważ inne ustroje się skompro-
mitowały, to należy sądzić, że jest zasadne
badanie przyczyn konfliktów i wojen, by nie
budzić ich „demonów”. Oznacza to, że świat
liberalny byłby światem bez wojen, tak jak
wyobrażał to sobie Immanuel Kant (1724–
–1804)5.
Zasady wieczystego pokoju, które we
współczesnej interpretacji są utopią, ciągle
stanowią fundament poszukiwania drogi do
pokojowego współistnienia i rozwoju6. Idea
Kanta wpisuje się więc w sferę polemologii
w aspekcie badania przyczyn konfliktu i je-
go przyszłego wybuchu. Prawdziwy pokój
jest możliwy tylko w świecie, w którym
wszystkie państwa byłyby zadowolone z ist-
niejącego stanu rzeczy7. Czy taki stan we
współczesnym świecie jest możliwy?
Jeżeli przyjmiemy założenie, że w epoce
globalizacji wolny przepływ idei i kapitału
stanowi podstawę pokojowego współistnie-
nia, to prawdziwy pokój jest możliwy.
Oznacza to również, że wojna staje się kate-
gorią historyczną i jako metoda rozwiązy-
wania sporów w demokracji jest czymś nie
do pomyślenia8. Dlatego, jeśli weźmiemy
pod uwagę dążenie do pokojowego współ-
istnienia, należy badać źródła wojen i kon-
fliktów społecznych, by przeciwstawiać się
ich zagrożeniom. Polemologii nie można po-
strzegać oddzielnie od irenologii, mimo że
ich przedmiotem badań są zjawiska krańco-
wo przeciwne: wojna – pokój. Poznanie przy-
czyn wojny z jednej strony, a z drugiej –
warunków pokoju, daje właściwy obraz
umożliwiający określenie warunków współ-
istnienia we współczesnym świecie.
Wstępna analiza przyczyn wojen wska-
zuje na interdyscyplinarny charakter pole-
mologii. Do źródeł wojen zalicza się, mię-
dzy innymi: nienasycone żądze ludzkie
4 S. Huntington: Trzecia fala demokratyzacji. Warszawa 2009, s. 272–279.
5 R. Kagan: Powrót historii i koniec marzeń. Poznań 2009, s. 10.
6 I. Kant: O wieczystym pokoju. Warszawa 1924, s. 9–16.
7 R. Aron: Pokój i wojna między narodami. Warszawa 1995, s. 210.
8 A. i H. Toffler: Wojna i antywojna. Warszawa 1997, s. 300.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
(Cyceron I w. p.n.e.), cechy biologiczne
i naturę człowieka (Tytus Makcjusz Plautus
III–II w. p.n.e.), cechy charakterologiczne
wielkich ludzi – przywódców (Paul
Holbach XVIII w.), przesądy, zabobony
i ciemnotę, które wynikają z niskiego po-
ziomu rozwoju społecznego (Denis Diderot
XVIII w.), konflikty międzygrupowe
(Zygmunt Freud XX w.), zderzenia cywi-
lizacji (Samuel P. Huntington XX w.), ry-
walizację między państwami wyrażoną
we wrogich zamiarach (Raymond Aron
XX w.). Wskazują one na przedmiot zain-
teresowania polemologii, który obejmuje
sferę: polityki, ekonomii, filozofii, socjo-
logii, psychologii, etyki, prawa i wiele
innych dziedzin wiedzy, związanych
z kształtowaniem postaw propokojowych.
Jeżeli w systemie wartości współczes-
Zasady wieczystego pokoju według Immanuela Kanta:
–  nie należy zawartego pokoju traktować za właściwy, jeżeli zwiera w sobie za-
rzewie przyszłej wojny;
–  żadne państwo nie może być nabyte przez inne państwo drogą dziedziczenia,
zamiany lub kupna;
–  armie stałe powinny z czasem przestać istnieć;
–  nie powinno się zaciągać żadnych długów państwowych;
–  żadnemu państwu nie wolno przemocą mieszać się do konstytucji lub rządu
innego państwa;
–  żadnemu państwu nie wolno podczas wojny pozwalać sobie na takie czyny nie-
przyjacielskie, które by uniemożliwiły obopólne zaufanie w przyszłym pokoju.
nego człowieka naczelne miejsce będą
zajmowały idee współistnienia, współ-
pracy i poszanowanie podmiotowości
wszystkich uczestników życia społeczne-
go, to należy sądzić, że będzie on zain-
teresowany budowaniem swej wiedzy
o polemologii.
Kolejnym elementem procesu kształce-
nia jest baza dydaktyczna, w której
może być prowadzona działalność dydak-
tyczna. Akademia Obrony Narodowej
dysponuje odpowiednim miejscem do
kształcenia, posiada także bogato wypo-
sażoną bibliotekę oraz czytelnię, które
zapewniają: gromadzenie, przechowywa-
nie i udostępnianie wiedzy związanej
z programem studiów.
Jeżeli w swych rozważaniach przyjmie-
my, że istnieje kadra dydaktyczna i na jej
ofertę dydaktyczną zgłosi się uczeń oraz
109

WYJAŚNIENIE NR 1
Cele kształcenia
są to świadome, oczekiwane,
planowane efekty edukacji.
Efekty edukacji odnoszą się
do oczekiwanych zmian
w podmiocie kształcenia,
jego wiedzy, systemie
wartości, umiejętnościach
i zainteresowaniach.
W istocie proces kształcenia
wspomaga dokonywanie się
zmian w osobowości podmiotu
kształcenia z punktu jego
personalnych i społecznych
oczekiwań.
9 R. Kagan: Powrót historii i koniec marzeń. Poznań 2009, s. 12.
10 Ibidem, s. 7–9.
110
Edukacja
dysponujemy miejscem, w którym są wa-
runki do prowadzenia działalności dydak-
tycznej, to spełniamy trzy z czterech podsta-
wowych warunków procesu kształcenia.
Program nauczania
Cele i treści kształcenia odzwierciedla
program studiów. (1) Jeżeli celem kształce-
nia polemologii jest zbudowanie systemu
wiedzy interdyscyplinarnej o przyczynach
i skutkach wojen, to można postawić tezę,
że człowiek wykształcony w dziedzinie po-
lemologii, będzie ich unikał lub będzie świa-
domie przeciwdziałał ich rozwojowi.
Z punktu widzenia społecznego jest zatem
zasadne nauczanie takiego przedmiotu.
Wiedza o przyczynach powstania i o tragicz-
nych skutkach wojen pozwoli zbudować
system wartości, który będzie stał w opozy-
cji do systemu wyznawanego przez zwolen-
ników wojny. Dlatego wiedza o przeciwdzia-
łaniu wojnie i kształtowany system wartości
wpisują się w ideę pokojowego współistnie-
nia we współczesnym świecie. Umiejętność
naukowego podejścia do rozwiązywania
wszelkich problemów nabywa się z kolei
dzięki kształceniu metodologii badania
wojny i pokoju.
Na początku XX wieku stawiano tezy, że
społeczeństwa wykształcone i z dużym
zasobem negatywnych doświadczeń nie
zaakceptują wojny, jako metody rozwiązy-
wania konfliktów. Po pierwszej wojnie świa-
towej Henry Ford stwierdził, że ludzie
stali się zbyt inteligentni, by doprowadzić do
jeszcze jednej wielkiej wojny. Kolejne lata
negatywnie zweryfikowały te tezy. W skraj-
nie zacofanej Rosji rozwinął się stalinizm,
a w ówcześnie wykształconym społeczeń-
stwie niemieckim, które później zaakcepto-
wało holokaust – hitleryzm. Rywalizacja
pomiędzy odmiennymi systemami politycz-
nymi państw w wielu wypadkach była
przyczyną konfliktów zbrojnych. Współ-
cześnie się zakłada, że rywalizacja pomię-
dzy państwami może trwać, ale będzie to po-
kojowa rywalizacja handlowa9. Oznacza to,
że źródłem przeciwdziałania zagrożeniom
wojennym jest rozwijanie wymiany han-
dlowej, ponieważ państwa współpracujące
nie będą podejmowały wobec siebie działań
wojennych.
Wiele tez o źródłach konfliktów zbroj-
nych i przyczynach wojen nie potwier-
dzono, czego przykładem jest druga po-
łowa XX i początek XXI wieku. Pro-
gnozowane groźne scenariusze nie ziściły
się, ponieważ człowiek zrozumiał źródła
i negatywne skutki wojen. Jeżeli zacznie-
my kształcić w dziedzinie polemologii,
to może pesymistyczna teza Roberta
Kagana, że pomimo oczekiwania świat po
zakończeniu zimnej wojny się nie zmienił
i nie stał się lepszy, będzie możliwa do za-
przeczenia10.
Uogólniając, celem kształcenia w dzie-
dzinie polemologii jest rozszerzenie,
uaktualnienie i pogłębienie wiedzy uczest-
ników studiów o zjawisko wojny i konflik-
tów zbrojnych w relacji do osiągania
i utrzymania stanu pokoju.
Jakie treści powinien zawierać kierunek
studiów polemologia? Nie ulega wątpliwo-
ści, że są to studia o charakterze interdyscy-
plinarnym, co wynika z przedmiotu badań
polemologii (rys.). W propozycji założeń
do programu kształcenia na studiach pierw-
szego stopnia uwzględniono założenia
tworzenia standardów dla poszczególnych
kierunków studiów.
Celem kształcenia na kierunku polemo-
logia jest wyposażenie absolwentów
w system wiedzy, obejmujący nauki spo-
łeczne i nauki pokrewne, które dotyczą:
badań nad wojną, pokojem i konfliktami,
jako zjawiskami nierozerwalnie związany-
mi z życiem społeczeństw i państw. Założe-
niem polemologii jest „obserwowanie”
zjawiska wojny i kryzysu w sposób podob-
ny do badania innych zjawisk społecznych.
Studenci mają zdobyć wiedzę na temat:
historii wojen (w tym – sztuki wojennej),
nauk wojskowych, politologii, demografii,
ekonomii, socjologii i innych, która pomo-
że im w zrozumieniu zjawiska wojny,
kryzysu i pokoju.
Podejście polemologiczne w badaniach
konfliktów zbrojnych pozwala na poszu-
kiwanie ich przyczyn w wielu sferach
życia społecznego. Dzięki umiejętności
analizowania i oceny konfliktów zbrojnych
w przeszłości i teraźniejszości, określania
ich natury, okresowości oraz ich form
(typologii) absolwent będzie przygotowa-
ny do pracy na stanowiskach specjalistycz-
nych i kierowniczych średniego szczebla
zarządzania lub zespołu w strukturach
administracji państwowej i samorządo-
wej odpowiedzialnej za bezpieczeństwo
zewnętrzne i wewnętrzne. Uzyskane
Kwartalnik Bellona 2/2010

Etyka
Prakseologia
Prawo
Polemologia
Socjologia
Nauko-
znawstwo
Rys. Współzależność dziedzin badań i kształcenia polemologii
wykształcenie dotyczące rozwiązywania
problemów związanych z: analizą wojen
(konfliktów), badaniem ich natury i formy,
lokalizacji w czasie i przestrzeni, periodycz-
ności, intensywności, przyczyn i powiązań
umożliwi im pracę na stanowiskach w od-
powiednich departamentach Ministerstwa
Obrony Narodowej, Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, Ministerstwa Spraw Wew-
nętrznych i Administracji oraz w innych
instytucjach administracji państwowej
i samorządowej, związanych z szeroko rozu-
mianym zagadnieniem bezpieczeństwa
zewnętrznego i wewnętrznego.
Absolwent, dzięki wiedzy specjalistycz-
nej dotyczącej systemu bezpieczeństwa pań-
stwa, będzie miał umiejętności: rozpozna-
wania, diagnozowania i rozwiązywania
problemów związanych z przeciwdziała-
niem zagrożeniom bezpieczeństwa zewnętrz-
nego i wewnętrznego państwa. Będzie po-
trafił pracować w zespole. Nabyta wiedza
pozwoli mu także na kontynuowanie nauki
na studiach wyższego stopnia oraz samo-
doskonalenie.
W założeniach do programu przewiduje
się przedmioty ogólne, podstawowe, kierun-
kowe, specjalistyczne oraz do wyboru. Będą
one nauczane w formie wykładów, semina-
riów, ćwiczeń, samokształcenia i konsulta-
cji przedmiotowych oraz praktyk specjali-
stycznych. Program jest wzbogacony wy-
kładami monograficznymi i seminarium
licencjackim, którego efektem powinno być
opracowanie pracy promocyjnej.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
Sztuka
wojenna
Historia
Filozofia
Kultura
Ekonomia
Polityka
Zgodnie z założeniami organizacyjno-
-dydaktycznymi, program studiów obej-
muje sześć semestrów (2130 godzin
zajęć programowych). Po spełnieniu
rygorów dydaktycznych absolwent uzy-
skuje tytuł zawodowy licencjata w dzie-
dzinie polemologii.
Należy podkreślić, że w ofercie dydaktycz-
nej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego nie opracowano standardu dydak-
tycznego dla kierunku studiów polemologia,
dlatego działania Akademii Obrony Narodo-
wej należy traktować jako pionierskie.
Dotychczas przedmiot ten został wprowa-
dzony na Podyplomowych Studiach Opera-
Celem kształcenia na kierunku polemologia jest wyposażenie absolwentów
w wiedzę, obejmującą nauki społeczne i nauki pokrewne, które dotyczą: badań nad
wojną, pokojem i konfliktami, jako zjawiskami nierozerwalnie związanymi z życiem
społeczeństw i państw.
cyjno-Strategicznych. Ponadto w Katedrze
Działań Połączonych opracowano program
podyplomowych studiów polemologii,
którego treści edukacyjne są przeznaczone
zarówno dla kandydatów wojskowych, jak
i cywilnych.
Rozważania nad zasadnością kierunku
studiów polemologia wskazują, że jest to
pożądana i oczekiwana sfera rozwoju
wiedzy, która powinna przygotować przyszłe
pokolenia do pokojowego współistnienia
w świecie wielokulturowym i wielowy-
miarowym.  g
111
 Człowiek honoru
Czy we współczesnym świecie, zwłaszcza liberalnym, jest jeszcze miejsce dla idei i ludzi honoru? Czy
tradycyjnie utrwalone w naszym społeczeństwie kanony zachowania mogą znaleźć uznanie? Na te i wiele
innych pytań, postawionych w artykule, autor próbuje odpowiedzieć. Szczególnie czytelnik wojskowy, zna-
jdzie tutaj dla siebie wiedzę, która pozwoli mu zrozumieć istotę i znaczenie honoru w jego codziennym życiu
zawodowym i prywatnym. Przemyślenia płynące z lektury winny stanowić podwaliny utrwalania i budowy
etosu i etyki zawodowej żołnierza.

ppłk dr Is there still room in the world of today, the liberal world, for ideas and people of honor? Are
traditional in our society behavior patterns still recognized today? The writer attempts to answer
KRZYSZTOF DRABIK
those and other questions, which should help to understand the meaning and significance of
adiunkt w Instytucie Nauk “honor” in everyday and professional life of a soldier. The article should contribute to building
Humanistycznych Akademii soldier ethos and professional ethics.
Obrony Narodowej. Doktor
nauk humanistycznych
(filozofia) Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej

w Lublinie. Zainteresowania
badawcze koncentruje
na zagadnieniach filozofii
bezpieczeństwa, teorii wojny
i pokoju, irenologii,
polemologii oraz etyki
zawodowej. Autor wielu
publikacji z dziedziny filozofii
bezpieczeństwa, etyki oraz
teorii wojny i pokoju.
D
awne i współczesne sposoby poszu-
kiwania tożsamości jednostkowej,
wplecione w system wpływów kul-
turowych, etycznych i obyczajowych, kształ-
towały nie tylko poczucie własnej wartości,
ale – co ważniejsze – budowały określony
typ postawy chroniącej poczucie godności
osobistej. Trwałe dyspozycje obronne, zo-
gniskowane wokół wewnętrznego poczucia
jednostkowej wartości oraz godności, popar-
tej autorytetem i oddawaną czcią przez
innych, tworzą obszar znaczeniowy terminu
honor. Człowiek honoru to ktoś, kto kieru-
je się ukształtowaną hierarchią wartości
etycznych, jest świadomy swojej moralnej
wielkości, wyraża autentyczną gotowość,
popartą faktycznym zachowaniem, do reali-
zacji zinternalizowanych zasad etycznych.
Pojęcie honoru jest różnie interpretowane.
Honor definiuje się jako specyficzny rodzaj
godności, której zachowanie jest uwarunko-
wane realizacją szczególnego rodzaju
wartości, np. odwagi, odpowiedzialności,
wierności1. Honor żołnierza to postawy
i działania, które znamionują uczciwe-
go i prawego człowieka. Jest źródłem jego
czci oraz moralnych wartości środowiska
zawodowego2. Cesar L. Barber wyróżnia,
między innymi, honor w kategorii uznania,
szacunku, podziwu i sławy oraz honor jako
zespół cech charakteru, wewnętrznych dys-
pozycji etycznych, które wymagają oddawa-
nia czci i szacunku w zbiorowości społecz-
nej3. Dlatego honor ma dwa wymiary etycz-
ne: zewnętrzny i wewnętrzny, które integral-
nie stanowią elementy jego definitio.
Honor jest postawą, która ewoluuje na
dwóch podstawach o proweniencji aksjolo-
gicznej. Po pierwsze, istotna jest internali-
zacja wartości, uznanych za konstytutywny
fundament społecznych (interpersonalnych)
odniesień. Po drugie, ważna jest gotowość
do obrony przyjętej hierarchii wartości.
Chodzi o zachowanie konsekwencji w sto-
sowaniu przyjętych reguł postępowania.
Wewnętrzne zasady etyczne muszą odpo-
wiadać dominującemu systemowi wartości
w danym środowisku społecznym tak, aby
określone zachowanie mogło podlegać po-
zytywnej ewaluacji, gdyż człowiek honoru
cieszy się w danej zbiorowości czcią oraz
najczęściej ma autorytet.
Honor ściśle się wiąże z poczuciem wła-
snej wartości, świadomością jednostkowej
godności. Jednakże owa świadomość nie
zawsze wystarcza do krystalizacji postawy
honorowej. Można mieć poczucie własnej
wartości, ale w pewnych sytuacjach nie za-
wsze wystarcza odwagi do obrony godności
osobistej.
Szczególne zachowania honorowe są
substytutem społecznej obyczajowości
oraz, co ważne, elementem różnego typu
etyki specjalnej (zawodowej). Zachowania
honorowe są implikowane przez deontolo-
gie szczegółowe, opisane najczęściej

1 Filozofia. Leksykon PWN. Red. W. Łagodzi, G. Pyszczek. Warszawa 2000, s. 159.

2 Kodeks honorowy żołnierza zawodowego Wojska Polskiego. Warszawa 2008, s. 4. Dziennik Urzędowy MON 2008 nr 5, poz. 55.
3 C. L. Barber: The Idea of Honour In the English Drama 1591–1700. Stockholm, Göteborg 1957.

112 Kwartalnik Bellona 2/2010


w etycznych kodeksach zawodowych
i honorowych. Uszczegółowienie war-
tości i reguł etycznych w ramach danych
zbiorowości (organizacji, grupy zawodo-
wej) wzmacnia poczucie godności osobi-
stej poprzez przynależność do grupy lub
zajmowanie ważnej i cenionej pozycji spo-
łecznej. Człowiek honoru to ktoś, kto
ukształtował swój własny wizerunek
w danej wspólnocie. Skoro konstytutyw-
nym elementem honoru jest rzeczywista
realizacja wartości, to ocena społeczna
takiego, a nie innego zachowania, egzem-
plifikowana przez oddawany szacunek
(cześć), istotnie wpływa na rozwój sylwet-
ki etycznej człowieka. Dlatego można
wyróżnić honor rycerza, żołnierza, praw-
nika, lekarza itp.
Honor był i jest ceniony zwłaszcza w de-
ontologii wojskowej. Etos wojownika, ryce-
rza i żołnierza zawiera wartość honoru jako
jedną z nadrzędnych cnót obrazujących
wysoko cenione czyny, szczególnie podczas
działań wojennych. Etyka wojskowa opiera
się na wzorcach zachowań honorowych,
które zawsze budziły podziw oraz były
źródłem sławy i poważania w zbiorowo-
ściach ludzkich. Wierność wartościom i za-
sadom etycznym towarzyszyła wojownikom
od najdawniejszych czasów. Warto zatem
skrótowo przedstawić wzorce postępowania
honorowego w tradycji etyki wojskowej.
Wzorzec eposowy
Przed powstaniem etyki Arystotelesa
podstawą systemu wartości była twórczość
literacka Homera, który w Iliadzie upo-
wszechnił ważkość honoru wojownika.
Bohater tego dzieła – Agamemnon – wyra-
żał heroiczną moralność honoru, swoisty
wzór etyczny wojownika. Honor nobilituje
walczącego do podejmowania rzeczy wiel-
kich, nawet kosztem utraty życia. Owe
wielkie czyny były dokonywane na polu
walki i świadczyły o odwadze, męstwie,
bohaterstwie, waleczności. Były zaprzecze-
niem tchórzostwa i niezdecydowania.
Śmierć stanowiła apogeum heroiczności.
Wojownik homerowy ma cechy wykracza-
jące poza dyspozycje zwykłego człowieka,
to ktoś stojący ponad zdolnościami i moż-
liwościami tłumu. Przez zachowania hono-
rowe na wojnie herosi zdobywali sławę,
wyzwalali spontaniczne oddawanie czci,
które było dowodem wdzięczności za czy-
4 A. MacIntyre: Utracone dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności. Warszawa 1996, s. 12.
5 Platon: Państwo. Kęty 2003, s. 171.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
ny heroiczne. W eposie Homera honor był
zatem jedną z najważniejszych zalet hero-
sa greckiego4.
W etyce ateńskiej honor łączono z umia-
rem. Platon wyróżnił cztery kardynalne
cnoty: mądrość, męstwo, umiar i sprawie-
dliwość. Dobry żołnierz winien kontrolo-
wać swoje popędy w zgodności z rozu-
mem. Dusza popędliwa i rozumna razem
powinny trzymać na wodzy część pożąd- Etyka wojskowa
liwą. Zatem honor w tradycji platońskiej opiera się na wzorcach
należy pojmować w kategorii dążności do zachowań honorowych,
harmonii trzech części duszy, składających które zawsze budziły
się na kardynalną cnotę – sprawiedliwość. podziw oraz były
Harmonizacja trzech wymiarów duszy to źródłem sławy
szczególny rodzaj godności, której zacho- i poważania
wanie jest możliwe poprzez ekspresję cnót w zbiorowościach
męstwa i łagodności. Owe cnoty natury ludzkich.
popędliwej u żołnierza kontrolują cnoty
natury rozumnej (mądrość i rozwaga),
w konsekwencji natura pożądliwa wyraża
się w opanowaniu i umiarkowaniu. Jednak
przede wszystkim „strażnik” winien być
odważny i mężny, a cnoty te zasługują na
nagrodę. Platon kwestię tę humorystycz-
nie opisuje w dziele filozoficzno-poli-
tycznym pt. Państwo: po homerycku też
trzeba uczcić takich dzielnych młodych
ludzi. Homer przecież opowiada, że jak się
Ajas odznaczył na wojnie, to dostał w na-
grodę długi kawał polędwicy, bo to było
takie swoiste odznaczenie dla człowieka
młodego i mężnego. To będzie zaszczyt
dla niego i siły mu przybędzie5.
Honor kastowy
Pojecie honoru, najczęściej identyfikowa-
ne z tradycją etosu rycerskiego, ogranicza
się do nobilitowanej warstwy społecznej
żołnierzy. Afirmacja honoru nabiera znacze-
nia w kaście wojowników (rycerzy, żołnie-
rzy) od starożytności do współczesności.
Pozycja społeczna rycerza wiązała się z sze-
rokim wachlarzem obowiązków, ale też
wielu praw i przywilejów, formułowanych
przez normy obyczajowe. Powinnością
żołnierza była pielęgnacja honorowego
zachowania, którego domeną była wierność
przyjętym zasadom moralno-obyczajowym.
Sama chęć zachowania statusu w grupie
społecznej była wystarczającą motywacją do
zachowań społecznie pożądanych i ocze-
kiwanych.
Pozycja społeczna zależała nie tylko od
samej przynależności do grupy, ale przede
113
 Edukacja
Fot. 1. W epoce rycerskiej honor w profesji żołnierskiej miał szczególne
znaczenie (fot. A. Roik)
wszystkim od faktycznych czynów wzmac-
niających poczucie wartości, a co waż-
niejsze – cześć i chwałę odzwierciedloną
w społecznej ewaluacji. U Homera oprócz
dostojeństwa urodzenia, wspartego pięknem
fizycznym (tężyzna i kształt ciała), możemy
znaleźć takie wymogi wobec honorowego
wojownika, jak: pragnienie sławy, brak
tchórzostwa, mężność ducha. Godność
wojownika wiązała się również z umiejęt-
nością wysławiania, która była efektem
dobrego wychowania.
Nie każdy mieszkaniec Aten mógł być
człowiekiem honoru. Ów przywilej dotyczył
wolnych obywateli, a w największym stop-
niu grupy wojowników, którzy mieli wiele
okazji, podczas bitew, potyczek i turniejów,
aby potwierdzać swoją przynależność do
nobilitowanej kasty społecznej i okazywać
umiłowanie wobec przyjętych wartości
etycznych. Honor był odzwierciedleniem
postawy, którą cechowało męstwo, a nade
wszystko gotowość do poświęcenia życia
w imię przyjętego wzorca etyczno-oby-
czajowego, uwzględniającego określone
6 M. Adamkiewicz: Z dziejów etosu wojska. Warszawa 1997, s. 16.
7 Ibidem, s. 31.
114
reguły walki. W dziełach Homera można
wyróżnić ich kilka:
—  oszczędź tego, kto się korzy i prosi
o litość,
—  szanuj posła,
—  przestrzegaj rozejmu,
—  zezwalaj na pogrzeb poległych i po-
wstrzymuj się od przechwałek nad ciałem
zabitego6.
Doniosłość postawy honorowej wynikała
z jedności zinternalizowanych wartości oraz
faktycznych czynów szlachetnych, zasługu-
jących na społeczną cześć i chwałę.
Etos rycerski
Tradycja uwypuklająca znaczenie honoru
w profesji żołnierskiej została silnie wzmoc-
niona w epoce rycerskiej. Kanon rycerskich
powinności etycznych wszedł na stałe do
etosu wojska. Stał się przedmiotem twór-
czości literackiej, w której opiewano chwa-
lebne czyny odważnych mężów, zawsze
służących słusznej sprawie. Model rycerza
par excellence odpowiadał wyobrażeniom
o doskonałym wojowniku, który po mi-
strzowsku posiadł sztukę władania bronią
i – co ważne – przestrzegał reguł walki oraz
cnoty świadczącej o jego honorowej wiel-
kości. Sylwetkę rycerza, zarówno w sferze
fizyczności, jak i duchowości, wiązano
z siłą, sprawnością fizyczną, apologetyką
niezwyciężoności, popartą faktycznymi czy-
nami oraz jak największym wymiarem
sławy i chwały. Miernikiem odpowiedniego
statusu w społeczności rycerskiej były efek-
ty współzawodnictwa oraz liczba zwycięstw
w turniejach i wyprawach wojennych. Im
więcej zwycięstw, tym więcej prestiżu i wyż-
sza pozycja w hierarchii kastowej. Poszu-
kiwanie sławy bojowej i ciągłe udowadnia-
nie sobie i innym wielkości wynikającej
z męstwa stało się kanwą krystalizacji
ideału męskiej cnoty. Naturalnie przewaga
w walce i związana z nią chwała pozosta-
wała w nierozerwalnym związku z poszano-
waniem i obroną czci rycerskiej, tego więc,
co przyjęto określać jako zewnętrznie prze-
jawiający się honor7.
W ciągu dziejów kształtowanie postaw
honorowych zależało od klimatu kulturowe-
go. Niekiedy zachowanie uwłaczające po-
czuciu godności osobistej trafiało na silnie
podbudowaną emocjonalnie reakcję zadość-
uczynienia zniewadze. Wówczas często
dochodziło do pojedynków, które były
Kwartalnik Bellona 2/2010

wynikiem uzewnętrzniania się postawy ho-
norowej poprzez ochronę zhańbionej godno-
ści osobistej. Honor, będący najczęściej
udziałem ludzi o wysokim statusie społecz-
nym, stał na straży wartości jednostkowej
i konsekwencji w realizacji przyjętych za
swoje zasad etycznych. Jeśli owo poczucie
wartości zostało w jakiś sposób nadwyrężo-
ne w określonej sytuacji, w zbiorowości
silnie przywiązanej do obyczajowości hono-
rowej, wówczas jednostka nie tylko wyraża-
ła chęć zadośćuczynienia zniewadze, ale
odczuwała też nacisk opinii publicznej,
sterującej typologią honorowych zachowań,
aby to zrobić.
Człowiek słusznie dumny
Honor stanowi dynamiczny czynnik mo-
ralności jednostkowej. Wyraża się poprzez
działanie zgodne z indywidualnie i społecz-
nie cenionymi zasadami etycznymi. Dzięki
temu człowiek honoru kreuje samoświado-
mość wartości jednostkowej. Mówi się
wówczas, że ma poczucie wartości, budzi
szacunek w środowisku społecznym, ma
dobrą opinię, jest mu oddawana cześć. Na
honor można zasłużyć, jakby powiedział
Arystoteles, przez przyzwyczajenie. Nikt
nie rodzi się człowiekiem honoru. Tę dyspo-
zycję etyczną można kształtować poprzez
swoiste ćwiczenie w cnocie. Należy więc
mieć wewnętrzną konstrukcję etyczną,
którą zachowanie honorowe ma za zadanie
utrzymać we względnie niezmienionym
kształcie. Jeżeli uznaliśmy za swoją cnotę
sprawiedliwości, męstwa czy umiarkowania,
to naszym zadaniem, jako człowieka hono-
ru, jest przestrzeganie tych wartości w życiu
codziennym, ich upowszechnianie, stanie
na straży właściwego zachowania, nawet
w sytuacji tak ekstremalnej, jaką jest wojna.
Honor nie odzwierciedla czynów podejmo-
wanych ze względu na potencjalne korzyści,
lecz wynika z przyjętych reguł postępowa-
nia etycznego.
U Arystotelesa honor należy łączyć z opi-
sem atrybutów człowieka słusznie dumne-
go, charakteryzującego się poczuciem
własnej wartości. Człowiek słusznie dumny
uważa się za godnego rzeczy wielkich.
Poczucie własnej wartości nie wynikało
z rzeczy małych, niewiele znaczących, lecz
z czynów etycznie wielkich, wzbudzających
8 Arystoteles: Etyka nikomachejska. Warszawa 2008, s. 154.
9 Ibidem, s. 155.
10 Ibidem, s. 156–157.
11 Ibidem.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
podziw i skłaniających do oddawania należ-
nej czci. Duma łączyła się z dzielnością
etyczną, ale także z pięknem fizycznym, co
odpowiadało greckiemu wzorcowi obywa-
tela: uzasadniona duma łączy się z wielko-
ścią, tak jak piękność z wysokim wzrostem: WYJAŚNIENIE NR 1
ludzie niskiego wzrostu mogą być ładni Według Arystotelesa
i proporcjonalnie zbudowani, ale nie są zuchwalstwo charakteryzuje
człowieka, który przesadza
piękni8. Uzasadniona duma jest cechą po- z ekspresją swoich zasług,
między zuchwalstwem i przesadną skrom- które poprzez swoją
nością. (1) Jest związana z czcią, jako nagro- małostkowość nie zasługują
dą za czyny wielkie. Jej źródłem są czyny na oddawanie czci, oraz źle
największe i wynikają z faktu bycia człowie- ocenia swoją wartość, mając
błędne w tym względzie
kiem najdzielniejszym z dzielnych. poczucie. Człowiek przesadnie
Arystoteles podkreśla, że trudną jest rzeczą skromny nie docenia sam
być w całym tego słowa znaczeniu słusznie siebie, przyjmuje zbyt
dumnym; nie jest to bowiem możliwe bez do- wygórowane kryteria ewaluacji
własnych czynów, ma poczucie
skonałości etycznej9. niskiej wartości.
Koncepcja człowieka słusznie dumnego
harmonizuje ze współczesnym rozumieniem
człowieka honoru, który jest gotowy do
obrony własnej godności oraz jej ekspresji
poprzez realizację doniosłych wartości etycz-
nych. Honor niekiedy wymaga wielkich
poświęceń w dążeniu do osiągania celów
wielkich, łącznie z perspektywą utraty ży-
cia. Arystoteles pisze: Człowiek słusznie
dumny […] stawia […] czoło niebezpieczeń-
stwom, kiedy idzie o rzeczy ważne, a czyniąc
to nie szczędzi życia, w przekonaniu, że nie
za wszelką cenę warto żyć10.
Honor nobilituje w zbiorowości społecznej,
dlatego przez wieki doskonalono formy za-
chowań, które miały pielęgnować poczucie
własnej wartości, godności oraz przestrzega- WYJAŚNIENIE NR 2
nie zasad etycznych, szczególnie w wyższych
Etymologia znaczenia
warstwach społecznych. Arystoteles podkre- terminu honor u Arystotelesa
śla, iż rzeczy wielkie czynią wielcy ludzie, różni się od współczesnej
zatem uzasadniona duma charakteryzuje interpretacji. Obecna definicja
przede wszystkim dobrze urodzonych i tych, tego terminu jest bliższa
arystotelesowskiej koncepcji
co są przy władzy lub bogaci, gdyż wszyscy człowieka słusznie dumnego
oni górują pod pewnymi względami nad in- niż znaczeniu cnoty męstwa
nymi, wszelka zaś wyższość w czymś dobrym rzeczywistego opartego
budzi większą cześć11. na „poczuciu wstydu”.
Analiza pojęcia słuszna duma przybliża
tę cnotę do współczesnego rozumienia
terminu honor. Arystoteles rzadko posługu-
je się tym terminem w znaczeniu poczucie
honoru i definiuje go jako wstyd. Niekiedy
nadaje mu wartość cnoty, innym razem
odmawia mu jej. Poczucie honoru w ujęciu
cnoty to nadrzędny rodzaj męstwa i odwagi
cywilnej. (2)
115
 Edukacja
Cnota honoru jawi się w czci oddawanej
przez ludzi podziwiających wielkie czyny.
Wówczas to cześć i dobre imię wzmacniają
wewnętrzne poczucie godności osobistej
i nobilitują w hierarchii społecznej. Choć,
jak stwierdza Arystoteles, człowiek słusznie
dumny powinien wystrzegać się fałszywej
oceny swojej wielkości, może bowiem
popaść w zarozumialstwo. Umiar w osiąga-
niu zaszczytów, czci i dobrego imienia
odzwierciedla autentyczną sylwetkę czło-
wieka słusznie dumnego.
Honor starszych
O cnocie i chwale, jakie przypadają lu-
dziom starym w życiu publicznym, pisał
Plutarch. Przytaczał przy tym słowa Kseno-
fonta, iż najprzyjemniejszym ze wszystkiego
dźwiękiem jest pochwała własnej osoby,
i dalej: ale żadna z rzeczy nie sprawia takiej
radości, jak rozpatrywanie własnych doko-
nań podczas sprawowania urzędów i w życiu
Wolność jednostkowa nie wyklucza trwania idei
honoru, która paradoksalnie w świecie
liberalizmu i wolności człowieka może stanowić
istotny punkt etycznego odniesienia.
obywatelskim. Życzliwa przychylność ludu,
świadcząca o twoich czynach i dotrzymująca
im kroku chwała, gwarantują ci zasłużoną
sympatię współobywateli, dodają światła
i blasku radości płynącej z cnoty12.
Plutarch podkreśla wagę godności i oby-
watelskiego honoru, umocowanego w pu-
blicznej chwale i sympatii obywateli. Walory
etyczne, widziane przez pryzmat postawy
honorowej, są również widoczne u ludzi sta-
rych, o których Cyceron pisze, iż co praw-
da nie robią tego, co ludzie młodzi, ale ich
czyny są ważniejsze i lepsze. Rzeczy bowiem
prawdziwie wielkich nie dokonuje się siłą fi-
zyczną, szybkością czy zręcznością – wyma-
gają one rozwagi i poważnej, dojrzałej
decyzji13. Cyceron kładzie nacisk na nad-
rzędność i rolę cnót etycznych, będących
udziałem czci i chwały wśród społeczeństwa
cesarstwa rzymskiego.
Cnota wobec boskiej doskonałości
Święty Augustyn w opisie losów państwa
rzymskiego zwrócił uwagę na ludzką skłon-
12 Plutarch: Czy stary człowiek powinien zajmować się polityką? Warszawa 1996, s. 112.
13 Cyceron: Pochwała starości. Katon Starszy o starości. Warszawa 1996, s. 36.
14 Św. Augustyn: Państwo Boże. Kęty 2002, s. 197.
15 Ibidem, s. 198.
116
ność do osiągania chwały i czci, co w wielu
wypadkach zaprzeczało boskiemu wzor-
cowi cnotliwego człowieka. Honor w swym
właściwym Arystotelesowi umiarze nie był
udziałem obywateli Rzymu. Właściwe
czyny, wynikające z wielkoduszności, nie
przystają do Augustyńskiego opisu
Rzymianina pożądającego chwały i sławy.
W Rzymie honor stanowił aksjologiczną
konstrukcję, której fundamentem była
rządza chwały. Jak pisze św. Augustyn: To
pragnienie chwały i żądza sławy zdziałały
wiele owych podziwu godnych czynów, tak
znakomitych i pełnych chluby – wedle
oceny ludzkiej14.
Społeczna ocena godności człowieka by-
ła w Rzymie głównym motywem dokony-
wania rzeczy wielkich. Augustyn przytacza
relacje Salustiusza o dwóch cnotliwych mę-
żach: Marku Katonie i Gajuszu Cezarze,
którzy w wojnie upatrywali chwały i sławy.
Tak więc pragnieniem tych wielkich cnotli-
wych mężów było, aby Bellona pobudzała
do boju ludy nieszczęsne, krwawym biczem
pędziła je ku wojnie, by dać pole do popisu
ich bojowych zdolności. Było to z pewnością
wynikiem owego pragnienia chwały i pożą-
dania sławy15.
Wielkość podziwu i oddawanej czci były
porównywane do utrwalonego wzorca czło-
wieka honoru. Były to dobra na tyle pożą-
dane, że w wielu wypadkach nie odzwier-
ciedlały autentycznej godności, etycznej
dzielności i duchowego bogactwa wartości.
Do chwały dążyli ludzie, którzy na nią
w rzeczywistości nie zasługiwali, choćby
dlatego, że pragnęli ją osiągnąć drogą
podstępu. Zatem jedynie ludzi dobrych,
którzy przez chwalebne czyny dochodzą
do zaszczytów, należy ocenić pozytywnie.
Środkiem do osiągnięcia chwały, zaszczy-
tów i władzy jest bowiem cnota. Do tych
dóbr Rzymianie dochodzili drogą cnoty,
o czym świadczą świątynie poświęcone
bóstwom Cnoty i Czci (Honori). Celem
etycznego postępowania było osiągnięcie
czci (ad honorem). Środkiem do kształtowa-
nia postawy honorowej było dobro. Tylko
przez rzeczy wielkie człowiek dobry docho-
dził do czci. Ludzie źli osiągali cnotę czci
podstępem i kłamstwem.
Relacja Salustiusza, opisana przez św.
Augustyna, uwypukla etyczną dzielność
Katona, która jest zbliżona do etycznej kon-
Kwartalnik Bellona 2/2010

cepcji człowieka dzielnego Arystotelesa.
Dążenie do chwały nie stanowi o właściwej
dzielności etycznej człowieka. Potrzeba wal-
ki o społeczny podziw nie jest autentyczną
Edukacja
lecz w Bogu. Święty Augustyn wspomi-
na: jeśli gdzieś czyny, którym uznanie
ogółu nie towarzyszy, jałowymi pozostają,
jeśli są dobre i uczciwe, niech wtedy WYJAŚNIENIE NR 3

podstawą do kształtowania sylwetki człowie-
ka cnotliwego. Przeciwnie, im mniej do
chwały dążył, tym większa chwała szła za
nim16, wspominał Salustiusz Katona.
Podobny sens rozumienia wzorca człowie-
ka honoru (słusznie dumnego) znajdujemy
u Arystotelesa: Człowiek tedy, który jest
słusznie dumny, jest nim przede wszystkim
ze względu na swój sposób odnoszenia się
do czci i niesławy i cieszy się w sposób
umiarkowany zaszczytami wielkimi i pocho-
dzącymi od ludzi szlachetnych17.
Pożądana przez Rzymian chwała, jak
podkreśla św. Augustyn, jest daleka od wła-
ściwej autentyczności cnoty. Prawdziwą
cnotą jest świadectwo własnego sumienia.
Zatem cnota nie powinna wynikać z chwa-
ły, tylko chwała winna być odzwiercied-
leniem cnoty. Człowiek honoru zasługuje
na oddawaną mu cześć, ale tylko ze wzglę-
du na wartościowe dyspozycje etyczne i fak-
tyczną gotowość do obrony własnej god-
ności czy dobra wspólnego. Dlatego chwa-
ła i cześć nie są źródłem cnoty, ale jej cie-
niem. Święty Augustyn zauważa sprzecz-
ność przyczyny i skutku w stosunku do
chwały i cnoty. Chwała nie jest przyczyną
cnoty, lecz jej skutkiem. Cnotą jest dążenie
zamiłowanie chwały ludzkiej zawstydzi się Cyceron, nie negując
i niech ustąpi zamiłowaniu prawdy 18. konieczności zdobywania
prawdziwego dobra uznał,
Właściwe jest zdobywanie chwały, ale nie iż jako motywacja do
tej pochodzącej od ludzi, lecz od Boga, podejmowania wielkich
który jest pełnią doskonałości. czynów ważna jest również
Augustyńskim przedmiotem logiki (w uję- chwała. Zaszczyty
pokarmem są dla sztuki,
ciu arystotelesowskim) jest poznanie same- a dla każdego człowieka
go siebie i Boga. Skutkiem aktu poznania podnietą do pracy jest
jest honor wynikający z jednostkowego chwała; czyny którym
sumienia i łaski bożej. uznanie ogółu nie
towarzyszy, jałowe
Etos rycerski jest kontynuacją tradycji zawsze zostają.
wojownika eposowego z całym bogactwem
(Cyt. za: Św. Augustyn: Państwo
cnót, przywilejów i obowiązków, wynika- Boże. Kęty 2002, s. 202.)
jących z przynależności do elitarnej war-
stwy społecznej o proweniencji military-
stycznej. Rycerz średniowieczny stał na
straży wartości teologicznych i kardynal-
nych, których ważkość podkreśla między
innymi św. Tomasz z Akwinu. Wartościami
teologicznymi są wiara, nadzieja i miłość,
które kierują człowieka ku nadprzyrodzo-
nym celom. Cnoty kardynalne to: roz-
tropność, sprawiedliwość, umiarkowanie
i męstwo19. (4)
Etyczny ideał dżentelmena
Honor, jako postawa człowieka wielkie-
go (słusznie dumnego), znalazł szeroki od- WYJAŚNIENIE NR 4

do dobra najwyższego, a tym dobrem z pew-
nością nie jest chwała sama w sobie. Chwała
towarzyszy osiąganiu rzeczy największej
i ostatecznej. (3)
Święty Augustyn krytycznie ocenia
ludzką skłonność do zdobywania chwały
bez podbudowy etycznej. Zdaje sobie spra-
wę, iż trudno taką przypadłość zwalczyć,
choć w imię umiłowania sprawiedliwości
wysiłek ten należy podjąć. Prawda jedy-
nie obrazuje wielkość czynów etycznych
i towarzyszące im poczucie własnej war-
tości oraz honoru. Dobro i uczciwość nie
potrzebują społecznego poklasku, gdyż
prawda i sprawiedliwość zawsze będą
odzwierciedleniem cnotliwej wielkości.
Źródłem najwyższej cnoty etycznej, dobra
doskonałego jest Bóg. Zatem należy szu-
kać chwały nie w zbiorowości ludzkiej,
dźwięk w formowaniu się warstwy miesz-
czaństwa i sylwetki dżentelmena. Wskutek
rozwoju handlu i przemysłu pojawia się
wzorzec człowieka honoru, którego bo-
gactwo cnót wywyższa w hierarchii spo-
łecznej oraz zapewnia mu wysoki status
materialny. Emily Post, w obszernym pod-
ręczniku poświęconym etykiecie i typolo-
gii zachowań człowieka kulturalnego
w najróżniejszych sytuacjach życia co-
dziennego, charakteryzuje dyspozycje
etyczne i obyczajowe dżentelmena20.
Autorka pisze: Honor dżentelmena wy-
maga, by jego słowo było niezawodne,
a zasady niezłomne. Jest on spadkobiercą
rycerza, krzyżowca; jest obrońcą bezbron-
nych, szermierzem w obronie sprawied-
liwości, a jeżeli nie, to nie jest dżen-
telmenem21.
Cnoty teologiczne
przewyższają naturę ludzką
i mogą być osiągane przez
uczestnictwo w Bożej naturze.
Ich przedmiotem jest Bóg,
gdyż ukierunkowują człowieka
w stronę Boga lub zostają
przez niego „wlane” do ludzkiej
duszy. Cnoty kardynalne
są współmierne z naturą
ludzką i mogą być osiągane
siłami samego człowieka.
(Św. Tomasz z Akwinu: Suma
teologiczna w skrócie.
Warszawa 2006, s. 282–284.)

16 Ibidem, s. 199.
17 Arystoteles: Etyka…, s. 155.
18 Św. Augustyn: Państwo…, s. 202.
19 Św. Tomasz z Akwinu: Suma teologiczna w skrócie. Warszawa 2006, s. 282–284.
20 E. Post: Etiquette. The blue book of social usage. New York 1969, s. 587.
21 M. Ossowska: Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa 1973, s. 208.

Kwartalnik Bellona 2/2010 117

 Edukacja
Alexis de Tocqueville wyróżnia dwa
typy honoru – feudalny i amerykański22.
Pierwszy rodzaj przypisuje militarystycznie
nastawionej arystokracji, która w wojnie
upatruje genezy autentycznych cnót, chwa-
ły i czci. Honor feudalny czerpie inspiracje
z pewnego uniwersum, totalnej obowiązy-
walności reguł postępowania. Jak podkreśla
Maria Ossowska, rodzi się on z wojny i je-
go spełnieniem jest wojna23.
Najmniejsza obraza czci arystokraty
budziła potrzebę honorowej reakcji i wymu-
szała zadośćuczynienie. Dążenie do utrzy-
mania władzy wymagało wypracowania
zgodności reguł etycznych z nadrzędnym ce-
lem. Przemoc i wojna stały się zatem typo-
Postawa honorowa dżentelmena znacznie wykracza poza kanon zachowania się
władcy w interpretacji Niccola Machiavellego. Autor Księcia ma świadomość, iż dotrzy-
mywanie wiary jest godne każdego człowieka, jednak swoją opinię opiera na nega-
tywnym sytuacjonizmie, u którego źródeł leży pejoratywna ocena człowieka występnego
i egoistycznego. Sprawującemu władzę trudno przyjąć postawę dżentelmena, gdyż
nieskazitelna konsekwencja w realizacji przyjętych reguł etycznych i obyczajowych
mogłaby obniżyć skuteczność w jej wypełnianiu lub też spowodowałaby jej utratę.
Machiavelli pisze: Każdy rozumie, że byłoby rzeczą dla księcia chwalebną dotrzymywać
wiary i postępować w życiu szczerze, a nie podstępnie. Jednak doświadczenie naszych
czasów uczy, że tacy książęta dokonali wielkich rzeczy, którzy mało przywiązywali
wagi do dotrzymywania wiary, i którzy chytrze potrafili usidlać mózgi ludzkie,
a w końcu wzięli przewagę nad tymi, którzy zaufali ich lojalności.
(Cyt. N. Machiavelli: Książę. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza.
Warszawa 1987, s. 86.)
wymi narzędziami kontroli poddanych i od-
straszania potencjalnych wrogów zewnętrz-
nych. Nie dziwi więc, iż cnoty etyczne i po-
stawa honoru były ściśle powiązane ze szcze-
gólnie rozumianą typologią sprawowania
rządów. Klasa stojąca u władzy musi podej-
mować wysiłki, aby duma i cześć harmoni-
zowały z wyznaczonym przez nią porząd-
kiem społecznym.
Honor amerykański z kolei jest apologe-
tyką pokoju, choćby z racji zapewnienia
warunków do swobodnej wymiany handlo-
wej i rozwoju przemysłu. Praca ściśle się wią-
zała z postawą honoru, podczas gdy feuda-
lizm pozostawiał pracę poza zbiorem cnót
honorowych. Różnicę w omawianych typach
honoru można znaleźć w odmienności oby-
czajowej arystokracji wobec swobodnej
ruchliwości i pluralizmu amerykańskiego.
Znaczenie ma zależność między stopniem
zamknięcia, hermetyzacji środowiska spo-
22 A. Tocqueville: O demokracji w Ameryce. T. II, Warszawa 1976, s. 263.
23 M. Ossowska: Ethos rycerski…, s. 180.
24 Ibidem, s. 213.
118
łecznego (arystokracji) a istotnością postaw
honorowych. Honor wyznacza wówczas
elitarność i niedostępność grupy mającej
władzę i wpływy, rodzi się podział i kasto-
wość struktury społecznej. W tej interpre-
tacji honor służy budowaniu elitarności,
pewnej wielkości i zróżnicowania w stosun-
ku do innych grup społecznych. Związek
między hermetyczną nobilitacją i honorem
feudalnym, w myśl teorii Tocqueville’a,
uwypukla Ossowska: Im bardziej społecz-
ność jest zamknięta i ograniczona do tych
samych ciągle rodzin, usiłujących zatrzymać
dla siebie na drodze dziedzictwa bogactwo
i władzę, tym bardziej rozbudowane stają się
reguły honoru24.
Honor identyfikowany z wartością osobo-
wą oraz wiernością zinternalizowanym re-
gułom etycznym, w moim ujęciu, stanowi
ponadczasową egzemplifikację ludzkiej
godności. Niezależnie od obowiązujących
w danym czasie kanonów etycznych, honor
był cenionym przymiotem jednostki spra-
wiedliwej, praworządnej, umiarkowanej,
w ogólności cnotliwej.
Honor w polskiej tradycji
wojskowej
Etos żołnierski w tradycji polskiej obrazu-
ją symboliczne słowa: Bóg, Honor, Ojczyzna,
wypisane na większości sztandarów polskich
formacji wojskowych. Honor jest istotnym
elementem symboliki żołnierskiej i ideolo-
gii niepodległościowej. Spełnia funkcję in-
tegracyjną i umacnia hierarchiczność struk-
tur wojska w systemie rozkazodawczym, co
pozwala najbardziej skutecznie osiągać za-
planowane cele militarne. Staje się jednak
przyczynkiem do powiększania się formali-
zmu w strukturach pododdziałów i niekiedy
skutkuje przesadną gotowością do zadość-
uczynienia za subiektywnie odczuwane znie-
ważenie.
Etymologia pojęcia honor w polskiej
tradycji wojskowej, niekiedy również w wy-
miarze pejoratywnym, ma swoje źródło
w cechach narodu polskiego, kształtujących
się często w toku prowadzenia wojen. Bogata
historia oręża polskiego implikuje świado-
mość pozytywnej proweniencji pojęcia
honoru, ale nie brakuje w literaturze polskiej
negatywnej deskrypcji, traktującej o polskich
przypadłościach, składających się na charak-
ter narodowy Polaków. Nadmierna ufność
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Edukacja
w wojenną misję walki z wrogami ojczyzny
wiodła honor żołnierski na ścieżkę lekko-
myślności wobec wojny i śmierci. Przesadna
rycerskość oraz górnolotnie i ideologicznie
pojmowane bohaterstwo Polaków było przed-
miotem krytyki ze strony Fryderyka
Engelsa, który w liście do Karola Marksa
pisał: Polacy nie zapisali się nigdy w his-
torii niczym prócz walecznych i głupich
bijatyk25. Polaków cechuje rycerskie próż-
niactwo26.
Współczesne wyniki badań aksjologicz-
nych wśród kadry zawodowej Wojska
Polskiego wskazują na postępujące zmia-
ny w kultywowaniu postaw honorowych,
szczególnie w aspekcie wierności zinter-
nalizowanym regułom etycznym. Typologia
i ewaluacja postaw honorowych, obejmu-
jących wierność wartościom uwewnętrz-
nionym, krystalizuje się w analizie badaw-
czej obejmującej ontologię i relatywizm
etyczny we współczesnym środowisku żoł-
nierzy zawodowych. W ramach badań
przekrojowych przeprowadzonych w roku
2000, 2003 oraz 200827 próbowano uzy-
skać odpowiedź na pytanie: w jaki sposób
żołnierze pojmują wierność przyjętym
zasadom etycznym (honor), czy bliżsi są
deontologii, czy wyznają relatywizm
etyczny? Fot. 2. W tradycji polskiej etos żołnierski obrazują symboliczne słowa znajdujące się na
Wyniki badań (por. tab.) wskazują, iż większości sztandarów polskich formacji wojskowych: Bóg, Honor, Ojczyzna
78,9 procent respondentów (suma odpo- (fot. K. Prymlewicz)
wiedzi 2, 3 i 4 w 2008 r.) dostrzega różne
uwarunkowania pozwalające na podejmo- 30,3 procent respondentów miało taką
wanie działań niezgodnych z uznawanymi opinię. Wśród szeregowych odsetek ten
wartościami moralnymi. Podobny wynik wynosił 4,17, w grupie podoficerów i ofice-
– 76,8 procent – otrzymano w badaniu rów młodszych jego wartość była taka sama
kadry przeprowadzonym w 2003 roku28. i wyniosła 18,28.
W badaniach w 2008 roku odnotowano Wyniki badań ukazują swoisty relaty-
jednak ponaddwukrotnie mniej responden- wizm, daleki od trwałości reguł będących
tów, którzy nie wiążą swego postępowa- synonimem zachowań honorowych, pojmo-
nia z określonymi z góry zasadami moral- wanych jako wierność zinternalizowanym
nymi (w 2003 r. – 26,77%; w 2008 – wartościom. Symptomatyczne okazuje się
11,85%). kryterium wieku. Im żołnierz starszy, tym
W sposób statystycznie istotny opinie większe przywiązanie do wymogów deon-
badanych różnicuje zmienna przynależność tologii. Wydaje się, iż tradycyjne rozumie-
do korpusu osobowego, aczkolwiek siła nie pojęcia honoru ustępuje nowym perspek-
związku nie okazała się zbyt duża (p = tywom etymologii tego terminu. Następuje
0,00061, VC = 0,19). W badaniach z 2008 stopniowe przechodzenie od deontologii do
roku najczęściej moralnymi rygorystami sytuacjonizmu i od honoru feudalnego
(odpowiedź: należy mieć wyrażone zasady do honoru pragmatycznego, a może w ogó-
moralne i nigdy od nich nie odstępować) le obszar znaczeniowy terminu honor ulega
okazali się oficerowie starsi. Z tej grupy powolnej dewaluacji na rzecz jednostkowej

25 K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 27, Warszawa 1968, s. 311. Cyt. za E. Lewandowski: Charakter narodowy Polaków i innych. Warszawa 2008, s. 188.
26 Ibidem.
27 Próba badawcza wynosiła odpowiednio: N=297, N=310, N=463 żołnierzy zawodowych ze wszystkich rodzajów sił zbrojnych i różnych garnizonów.
28 Zob.: Świat wartości żołnierzy zawodowych jako kryterium jakościowych przeobrażeń Sił Zbrojnych III RP. Red. K. Loranty. Warszawa 2003, s. 27.

Kwartalnik Bellona 2/2010 119

 Edukacja
Tabela. Odpowiedzi respondentów w badaniu dotyczącym zasad etycznych
Procent odpowiadających na pytanie: Ludzie różnią się w poglądach na to
jak dalece ich postępowanie powinno być podporządkowane pewnym ogól-
Treść odpowiedzi nym zasadom moralnym. Który z podanych poglądów zbliżony jest do Pana
zdania na ten temat?
2000 r.
1. Należy mieć wyraźne zasady moralne i nigdy od nich
14,9
nie odstępować.
2. Należy mieć wyraźne zasady moralne, ale w pewnych
sytuacjach można od nich odstąpić, byleby były to 40,2
sytuacje wyjątkowe.
3. Należy mieć wyraźne zasady moralne, ale nie ma
w tym nic złego, kiedy się od nich odstępuje w związku 22,0
z wymogami różnych sytuacji życiowych.
4. Nie należy wiązać swego postępowania określonymi
z góry zasadami moralnymi, ale powinno się w zależności
21,3
od sytuacji znajdować właściwe sposoby postępowania,
jak najbardziej skuteczne w realizacji osiąganych celów.
5. Trudno powiedzieć 1,6
tożsamości i indywidualnego postrzegania
godnego „ja”.
Zmierzch honoru
Współczesna pejoratywna interpretacja
sensu i ładunku etycznego, który niesie za
sobą pojęcie honoru, łączy się ze zmierz-
chem wręcz dogmatycznej wierności zasa-
dom zbiorowym, zogniskowanym najczę-
ściej w kastowej obyczajowości (wojownik
eposowy, rycerz, żołnierz zawodowy). Owe
reguły zachowania honorowego były treścią
wszelkiego rodzaju kodeksów zawodowych
i honorowych, które jako totalna i wyideali-
zowana deontologia, w rzeczywistości
uprzedmiotawiały człowieka, żądały od nie-
go jedynie słusznych reakcji w określonej
zbiorowości. Janusz Świniarski poddając
analizie ugruntowane w tradycji etycznej
(etosie wojskowym) znaczenie terminu ho-
nor, stwierdza, iż klasyczne pojmowanie
honoru było sposobem na kontrolowanie
„właściwych” postaw żołnierzy, służącym
osiąganiu partykularnych interesów władzy
totalitarnej29. Postępowanie żołnierza, iden-
tyfikowane z bezgranicznym oddaniem,
wierną służbą, bezwzględną karnością
w wykonywaniu rozkazów, jest powiązane
z tradycją porządków totalitarnych, skiero-
wanych na umacnianie potęgi i imperiali-
zmu. W powyższym ujęciu honor żołnierski
stanowi osnowę ponadjednostkowej, kontro-
li zewnętrznej, posługującej się rzeczami
29 J. Świniarski: Filozofia wojskowych kodeksów zawodowych i honorowych. W: Kodeksy honorowe. Między tradycją a współczesnością. Red. M. Adamkiewicz. Warszawa
1999, s. 73.
120
2003 r. 2008 r.
14,5 17,54
31,7 47,4
18,33 19,66
26,77 11,85
8,7 3,55
wielkimi w celu osiągnięcia rzeczy małych
(etycznie wątpliwych).
Wątpliwość co do współczesnej etymo-
logii pojęcia honoru wzbudza dynamizm
dokonujących się zmian, niechęć wobec po-
stulatu wierności wartościom ogólnym, a nie
jednostkowym (szczególnie w odniesieniu
do etyki wojskowej), promowanie podmio-
towości, osobowej godności.
Czy rzeczywiście w ponowoczesności
honor utracił na znaczeniu, przynajmniej
w swej klasycznej postaci wierności cnotom
wojskowym? Czy liberalizm, podmiotowość
i wolność jednostki wykluczają tradycyjną
deontologię kodeksową? A może osiągnęli-
śmy pułap świadomości istnienia sprzecz-
ności między dobrem jednostkowym a inte-
resem władzy, notabene obcym w stosunku
do indywidualnych preferencji?
Rozumienie znaczenia terminu honor
w kategorii wierności rozkazom, karno-
ści, umiłowaniu symboli kulturowych,
gotowości do oddania życia za sprawę
(obcą w stosunku do autentycznych moty-
wacji jednostkowych) jest zawężeniem
definicyjnym. „Klasyczne” i „totalitarne”
rozumienie honoru skłania do jednoznacz-
nych ocen traktujących o jego zmierzchu.
Współczesny dynamizm zmian, zarówno
w wymiarze jednostkowym, jak i struktu-
ralnym, stawia jednostkę w obliczu innych
niż klasyczne preferencji etycznych.
Wierność zostaje zastąpiona przez wol-
Kwartalnik Bellona 2/2010

ność wyboru, rzeczywistą świadomość
zachowań militarystycznych. Można przy-
jąć, iż parmenidejska stałość przechodzi
w heraklitejską zmienność, a to wyklucza
klasyczne pojmowanie honoru w tradycji
etyki wojskowej.
Ale czy rzeczywiście następuje zmierzch
honoru, nawet w owym klasycznym rozu-
mieniu?
Bertrand Russell wyraził następującą
opinię na temat pojęcia honoru: Choć nie-
które formy honoru są osobliwe, każdy uzna-
ny kodeks ma tę przewagę, że ludzie mogą
na siebie liczyć pod pewnymi względami.
[…] Wątpię czy miłe i kulturalne życie towa-
rzyskie jest możliwe bez kodeksu honorowe-
go, choć wiele minionych zasad w rzeczywi-
stości je utrudniało. […] Choć wiele zasad
honoru wyssano z palca, niektóre są niezbęd-
ne, by uprzyjemniać życie towarzyskie. W tej
mierze honor jest pożyteczny. Kiedy jednak
uważa się go za źródło i miarę wszelkiej
doskonałości, staje się przeszkodą we wszyst-
kim, co naprawdę ważne30.
W postmodernizmie honor podzielił los
innych cnót, które utraciły swoją stałą
właściwość jako punkty odniesienia w co-
dziennej ewaluacji moralnej. Dlatego współ-
czesny człowiek, choć wolny, boryka się
z chaosem etycznym, totalnym relatywi-
zmem, którego ojcem stał się Protagoras
z Abdery, ponieważ sądzi, iż człowiek jest
miarą wszechrzeczy. Moim zdaniem, wol-
ność jednostkowa nie wyklucza trwania idei
honoru, która paradoksalnie w świecie
liberalizmu i wolności człowieka może sta-
nowić istotny punkt odniesienia etycznego.
I to nie w służbie totalitaryzmu, ale ku
krystalizacji poczucia wewnętrznej wartości
i godności ludzkiej. Honor nie jest zastępo-
wany przez godność, bo przecież z god-
ności wypływa, stanowi jej rzeczywisty
obraz i przekłada się na autentyczne czyny
moralne.
Pejoratywnie oceniany honor w wąskim
znaczeniu militarystycznym nie powinien
przesłaniać doniosłości etycznej tego poję-
cia, uwzględniającego liberalizm i współ-
czesną kategorię wolnego indywiduum.
Otóż owa wolność, tak uwypuklana przez
pryzmat nieskończonej osobowej wartości,
nastręcza sporo trudności w etycznej samo-
identyfikacji. Cóż z tego, że współczesny
człowiek jest wolny, skoro nie potrafi odna-
leźć własnej tożsamości w gąszczu etyczne-
go relatywizmu. Stąd dominujący w filozo-
30 B. Russell: Śmiertelnicy i inni. Eseje amerykańskie 1931–1935. Warszawa 2000, s. 172.
31 G. M. Gathorne-Hardy w liście do A. J. Toynbee. A. J. Toynbee: Wojna i cywilizacja. Warszawa 2002, s. 22.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
fii, zwłaszcza po drugiej wojnie światowej,
nurt egzystencjalizmu i problem ucieczki od
wolności opisany przez Ericha Fromma.
Może pojęcie honoru należy poddać reinter-
pretacji, aby, z jednej strony, mogło być
odzwierciedleniem jednostkowej wolności,
a z drugiej – obrazem godności człowieka
i wierności zinternalizowanym wartościom,
również tym cenionym w tradycji etyki
wojskowej. Czy wolność człowieka i domi-
nującą współcześnie pustkę duchową moż-
na powtórnie wypełnić ładunkiem etycznych
powinności, który niosły ze sobą cnoty
wojskowe i stojący na straży ich wypełnia-
nia honor?
Interesującą analizę losu cnót wojsko-
wych w dobie idei wolności jednostkowej,
przedstawił Arnold J. Toynbee. Honor
może być interpretowany jako wyzna-
cznik militaryzmu i partykularnych
interesów władzy, która stosowała wiele
wybiegów socjotechnicznych, aby przez
umacnianie w obywatelach poczucia
obowiązku i wierności cnotom wojsko-
wym, wykształcić w nich szacunek wobec
dowódcy i gotowość do wypełniania roz-
Honor może być swoistym pomostem
między wolnością jednostki, opartą na
praworządności, a celami strukturalnymi
prawowitej władzy, która posiada moc
i narzędzia do wypowiadania wojny.
kazów, czyniąc z nich powinność etyczną.
Szacunek wobec cnót wojskowych wyni-
kał, jak podkreśla Toynbee, z braku
rozróżnienia między zjawiskiem zależnym
od człowieka oraz od niego niezależnym.
W tym ujęciu wojnę traktowano jako coś
nieuchronnego, pozbawionego kontroli
ludzkiej. Zatem uczestnicy wojny – żoł-
nierze, którzy brali udział w czymś, co
i tak jest nieuchronne, a ponadto wykazy-
wali się bogactwem cnót wojennych, byli
wysoko oceniani lub zwyczajnie podziwia-
ni. Zapewne mało kto wychwalał wojnę,
lecz wszyscy wysoko szanowali wojowni-
ka i chętnie ulegali jego przewodnictwu
i władzy. Aż do XIX w. służbę wojskową
poczytywano niemal za jedyny zawód
godny dżentelmena, który naturalnym
porządkiem rzeczy powinien był być „to-
warzyszem broni”31.
121
 Edukacja
Fot. 3. Honor służby jest jak sztandar, z którym żołnierz rozstaje się wraz z życiem – te sło-
wa Józefa Piłsudskiego są mottem Kodeksu honorowego żołnierza zawodowego Wojska
Polskiego (fot. Ewa Korsak)
Honor rozumiany jako wierność warto-
ściom służącym totalitaryzmowi, podsyca-
ny przez etyczną tradycję wojskowego
etosu po to, by władza mogła kontrolować
jednostkę i wykorzystywać ją do osiągania
celów państwowych, nie jawi się współcze-
śnie jako schyłkowy przejaw zniewolenia
ideologicznego. Obecny liberalizm i postu-
lat wolności człowieka stawia go w niekom-
fortowej pozycji swoistej pustki duchowej.
Ekspresji wolności towarzyszy zagubienie
i lęk przed aksjologicznym chaosem i bra-
kiem etycznych odniesień. Jak słusznie
zauważył Toynbee, obecnie miliony młodych
ludzi witają z otwartymi ramionami ów tak
zwany „heroiczny” stosunek do życia i trak-
tują go ze śmiertelną powagą. Widać im to
odpowiada, a powód tego jest oczywisty. Są
spragnieni cnót w postaci „cnót wojsko-
wych”, ponieważ odczuwają dotkliwie brak
innego rodzaju strawy duchowej32.
Duchowość ludzka nie znosi próżni. Etyka
rzeczy wielkich wypełnia potrzebę honoro-
wej wzniosłości, wielkich idei i pożądanych
celów. Liberalizm i wolność jednostkowa
mogą stymulować powstawanie owej pust-
ki, której wypełnienie propagandą sukcesu,
osobowej godności człowieka nie wystarcza.
32 Ibidem, s. 26.
33 M. Środa: Po co nam honor? Felieton dla portalu internetowego Wirtualna Polska. 14.09.2009.
34 A. J. Toynbee: Wojna…, s. 29.
122
Samoświadomość wartości i osobowej god-
ności pcha jednostkę ku rzeczom wzniosłym,
ku filozofii praktycznej, gdzie honor w du-
żej mierze odpowiada za rzeczy, które
mogą się mieć inaczej.
Magdalena Środa definiuje honor w wy-
miarze pejoratywnym: Człowiek honoru to
ten, który przestrzega rygorystycznych za-
sad. Można o nich powiedzieć, że są bardziej
piękne niż skuteczne, bardziej wyrafinowa-
ne niż praktyczne, bardziej egoistyczne niż
nastawione na troskę o innych. Bo też honor
nie służy skuteczności działań ani minima-
lizacji cierpień, nie poddaje się też kalkula-
cjom dotyczącym tego, co bardziej użytecz-
ne. Honor nakazuje raczej śmierć niż pojed-
nanie, raczej pojedynek niż ważenie racji,
raczej zagładę niż okazanie słabości.
I doprawdy trudno powiedzieć, dlaczego
jesteśmy tak do niego przywiązani33.
Honor może nadal na płaszczyźnie hie-
rarchii cnót wojskowych odgrywać ważną
rolę. Może być swoistym pomostem
między wolnością jednostki, opartą na
praworządności, a celami strukturalny-
mi prawowitej władzy, która posiada moc
i narzędzia do wypowiadania wojny. Bycie
kimś honorowym zawsze budziło po-
zytywne reakcje i umiejscawiało daną
osobę wysoko w hierarchii społecznej
zbiorowości.
Można się pokusić o sformułowanie tezy,
iż wąskie rozumienie honoru w perspekty-
wie wpojonej przez socjalizację i wpływ
społeczny (postawa wierności, posłuszeń-
stwa i oddania), w istocie kojarzy się
z apologetyką totalitaryzmu i zniewolenia
jednostki. Choć długoletni proces dojrzewa-
nia etosu wojska sam z siebie może znaczą-
co wyjaśniać głębokie zakorzenienie w kul-
turze specyficznych postaw honorowych, ale
w świecie wartości i wolności indywiduum,
nabiera pejoratywnego znaczenia. Może
dzisiaj należałoby wypracować nowy wzór
i ideał honoru jako wierności wartościom
odpowiadającym głębokiej samoidentyfika-
cji jednostki w duchu postmodernistyczne-
go liberalizmu? Przepowiednie o zmierzchu
honoru mogą stanowić jego odrodzenie
w innym wymiarze kulturowym. Cnoty
wojskowe są mimo wszystko cnotami, jak-
kolwiek to kamienie w oprawie krwi i żela-
za, bo przecież wartość posiadają klejnoty,
a nie ich straszna oprawa34. g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Ochrona rannych i chorych
w czasie konfliktu zbrojnego
Zapewnienie ochrony ludności cywilnej, przebywającej w strefach prowadzonych działań bojowych, zostało
skodyfikowane w międzynarodowym prawie dotyczącym konfliktów zbrojnych. Dotychczasowe doświadczenia
wskazują, że zapisane regulacje prawne wymagają ujednolicenia w ich interpretowaniu. Znajomość prawa
międzynarodowego jest niezmiernie ważna, po pierwsze, aby potencjalny uczestnik prowadzący działania
zbrojne robił to zgodnie z normami prawa, po drugie, aby miejscowa ludność cywilna była świadoma
przysługujących jej uprawnień. Autor stara się poszerzyć wiedzę na ten temat.

dr The protection of civilians in war zones is codified by international law on armed conflicts.
The experience gained so far shows that legal regulations require unified interpretation. The
WOJCIECH STANKIEWICZ
knowledge of international law is extremely important: first, for a potential participant of a conflict
prawnik i skandynawista, to conduct warfare according to current legal norms; second, for local civilians to be aware of their
pracownik naukowo- rights. The writer attempts to develop further on the subject in his article.
-dydaktyczny w Instytucie
Historii i Stosunków
Międzynarodowych
Uniwersytetu Warmińsko-

-Mazurskiego w Olsztynie.
Tytuł naukowy doktora
uzyskał na Wydziale Nauk
Społecznych Uniwersytetu
Gdańskiego. Wykłada m.in.
prawo międzynarodowe
publiczne, prawo wspólno-
towe i integrację europejską.
Wiele miejsca w swoich
badaniach naukowych
poświęca konfliktom
międzynarodowym
ze szczególnym
uwzględnieniem terroryzmu
międzynarodowego.
W
myśl konwencji genewskiej
z 1949 roku o ochronie osób
cywilnych podczas wojny
z 12 sierpnia 1949 roku, zwanej także
IV Konwencją genewską, ranni i chorzy
cywilni znajdujący się na terytorium toczą-
cych się walk zbrojnych podlegają szczegól-
nej ochronie. Zgodnie z artykułem 14, stro-
ny pozostające w konflikcie, aby chronić
przed skutkami wojny rannych, chorych,
kaleki, starców i dzieci w wieku poniżej lat
15, kobiety ciężarne i matki dzieci poniżej
lat 71, mogą utworzyć na terytorium które-
gokolwiek z państw pozostających w kon-
flikcie lub na innym terytorium okupowa-
nym tak zwane strefy bezpieczeństwa. Liczne
gwarancje przestrzegania praw wymienio-
nych osób są niejednokrotnie, w świetle
problematyki ochrony podstawowych praw
człowieka, niewystarczające. Czuwanie, aby
prawa podstawowe zapewnione w konwen-
cjach, paktach i porozumieniach były prze-
strzegane, spoczywa na organizacjach
humanitarnych, które pomagają ludziom
znajdującym się w tych strefach.
Hipotezą przedstawianego artykułu jest
twierdzenie, iż ranni i chorzy cywilni,
którzy w trakcie toczącego się konfliktu
zbrojnego przebywają w strefach sanitar-
nych, bezpieczeństwa i zneutralizowanych,
mają, na gruncie obowiązującego między-
narodowego prawa konfliktów zbrojnych,
zapewnione dostateczne prawa i wolności
osobiste. Aby ją udowodnić, sformułowano
następujące problemy badawcze:
1.  Jakie prawa i wolności mają ranni
i chorzy cywilni przebywający w strefach
bezpieczeństwa, strefach humanitarnych
i strefach zneutralizowanych?
2.  Czy jest dopuszczalna interwencja
humanitarna w sytuacji łamania praw
rannych i chorych cywilnych przebywają-
cych na terytorium toczącego się konfliktu
zbrojnego?
3.  W jakim stopniu są łamane prawa
rannych i chorych, na przykładzie konfliktu
Tutsi i Hutu w Rwandzie?
4.  Jaki jest wpływ międzynarodowych
organizacji humanitarnych na przestrzega-
nie prawa genewskiego?
5.  Jakie wypracowano podstawy norma-
tywne karalności naruszeń międzynarodo-
wego prawa humanitarnego w odniesieniu
do rannych i chorych cywilnych?
6.  Jak przebiega kontrola przestrzegania
prawa genewskiego?
Prawa i wolności
Strefy sanitarne i bezpieczeństwa to
przestrzenie utworzone i zarezerwowane dla
rannych i chorych cywilnych (oraz dla osób
wymienionych w artykule 23 I Konwencji
genewskiej z 12 sierpnia 1949 r.)2. Mogą być
zorganizowane przez każdą ze stron konflik-

1 Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny. DzU 1956 nr 38, poz. 171, załącznik.
2 Projekt układu w sprawie stref i miejscowości sanitarnych i bezpieczeństwa stanowiący załącznik 1 do Konwencji genewskiej IV. DzU 1956 nr 38, poz. 171, art. 1.

Kwartalnik Bellona 2/2010 123

 Edukacja
tu na terytorium własnym lub, gdy zajdzie
potrzeba, na jakimkolwiek z terytoriów oku-
powanych. Strefy sanitarne muszą pod
względem warunków bytowych odpowiadać
podstawowemu celowi ich istnienia, czyli
ochronie rannych i chorych przed skutkami
wojny3.
Aby unormowania dotyczące istnienia ta-
kich stref mogły być wprowadzane w życie,
strony konfliktu powinny zawierać sto-
sowne porozumienia o wzajemnym ich uzna-
niu. Podstawę może stanowić Załącznik 1
IV Konwencji genewskiej dowolnie zmody-
fikowany przez strony, gdy zajdzie taka
konieczność. Mocarstwa opiekuńcze oraz
Międzynarodowy Komitet Czerwonego
Krzyża są zobligowani na mocy artykułu 14
IV Konwencji… do ofiarowania dobrych
usług w celu ułatwienia utworzenia i uzna-
nia stref i miejscowości sanitarnych i bez-
pieczeństwa4. Strefy te nie mogą być miej-
scami wytwarzania jakiegokolwiek materia-
łu, który ma związek z działaniami wojen-
nymi, oraz pracy na ich rzecz. Strefy bezpie-
czeństwa w trakcie trwającego konfliktu
zbrojnego mogą przybrać formę, na przy-
kład, „miasta otwartego”5.
Nawet w trudnych warunkach wojennych
jest niedopuszczalne doprowadzanie
do nienaturalnych zgonów
poprzez interwencję medyczną.
Wszelkie strefy szpitalne, bezpieczeństwa
i zneutralizowane mają służyć ochronie
ludności przed skutkami wojny, zarówno
pośrednimi, jak i bezpośrednimi, czyli
atakami zbrojnymi. Od momentu podpisa-
nia IV Konwencji genewskiej wraz z załącz-
nikami nie została utworzona żadna strefa
bezpieczeństwa ani sanitarna. Argumentami
niepodważalnymi państw są twierdzenia
o niecelowości ich organizowania, gdyż
transport ludności, nierzadko na duże odle-
głości, mógłby spowodować uszczerbek na
zdrowiu. Jest on szczególnie niebezpieczny
dla osób rannych i chorych, dla których
trudy podróży mogłyby się okazać nazbyt
wyczerpujące. Ponadto opieka medyczna
3 Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych podczas wojny…, art. 14.
4 Ibidem.
5 H. P. Gasser: Międzynarodowe prawo humanitarne – wprowadzenie. Polski Czerwony Krzyż 1997, s. 31–32.
6 Conference of Government Experts. T. 1, Geneva 1972, s. 15.
7 S. Dąbrowa: Ludność cywilna w konfliktach zbrojnych. Warszawa 1974, s. 117–119.
8 R. Bierzanek: Wojna a prawo międzynarodowe. Warszawa 1982, s. 170–187.
124
i pomoc w czasie transportu są utrudnione,
gdy zachodzi konieczność udzielenia
natychmiastowej pomocy szpitalnej.
W nauce prawa międzynarodowego nie
zdefiniowano w sposób jednolity określenia
ludność cywilna. Przyjmuje się dwa warun-
ki niezbędne do uznania danej grupy za lud-
ność cywilną. Po pierwsze – nie uczestniczy
ona bezpośrednio w działaniach zbrojnych.
Po drugie – brakuje znamion jej członko-
stwa w zorganizowanych siłach zbroj-
nych6.
Za osobę ranną lub chorą należy uznać
osobę, która doznała uszczerbku zdrowot-
nego. W międzynarodowym prawie huma-
nitarnym przyznano takim osobom szcze-
gólny status prawny i specjalne przywileje,
które muszą być respektowane w każdych
warunkach i nie podlegają ograniczeniu. Do
tej grupy ludności cywilnej można zaliczyć
osoby niepełnosprawne oraz w podeszłym
wieku (powyżej 65 roku życia), ponieważ
wymagają specjalistycznej opieki medycz-
nej, co zostało ujęte w artykule 16 Konwencji
genewskiej o ochronie osób cywilnych pod-
czas wojny7.
Obiekty cywilne nie mogą być przedmio-
tem jakichkolwiek ataków zbrojnych (także
działań obronnych), jednakże każda osoba,
która odniosła obrażenia w wyniku nieprze-
strzegania powyższego unormowania,
powinna być przetransportowana do bez-
piecznej, zdemilitaryzowanej strefy oraz
chroniona przed wszelkim rabunkiem i trak-
towaniem niehumanitarnym. Po udzieleniu
niezbędnej pomocy medycznej, która wy-
maga niezwłocznej interwencji lekarskiej
lub sanitarnej, powinnością personelu
medycznego jest stworzenie, w miarę moż-
liwości, dokładnej dokumentacji choroby,
w której zostaną uwzględnione dane perso-
nalne leczonego, czyli imię, nazwisko, ozna-
czenie państwa, data urodzenia itp. Powinny
się w niej znaleźć także informacje o prze-
biegu leczenia, zastosowanych środkach
leczniczych, o ewentualnym zgonie oraz
jego przyczynie8. Zebrane dane winny być
przesłane do Centralnej Agencji Poszukiwań
w Genewie.
Prawa gwarantowane rannym i chorym
cywilnym muszą być na tyle realne, aby
mogły być przestrzegane w trudnych
Kwartalnik Bellona 2/2010

sytuacjach, jakie stwarza stan wojny.
Możliwość ich ograniczenia nie może pozo-
stawać w wyłącznej gestii państw, ponieważ
stwarzałoby to zagrożenie dla podstawowych
wartości związanych z ochroną praw czło-
wieka. Dlatego są konieczne pewne unor-
mowania ogólne zawarte w podstawowych
paktach i konwencjach9. Prawo humanitar-
ne służy potwierdzeniu praw i jednocześnie
uwidacznia ich istotę, bez której tracą one
rację bytu. Ułatwia ich interpretację przy
uwzględnieniu obowiązującego prawa mię-
dzynarodowego.
Un noyau intangible (twardy rdzeń) nie-
zbywalnych praw człowieka stanowi prawo
do życia i wolności od nieludzkiego trak-
towania, zwłaszcza przeprowadzania eks-
perymentów medycznych, na które nie
wyrażono zgody. W wypadku rannych i cho-
rych cywilnych przestrzeganie powyższych
praw może podlegać pewnym ogranicze-
niom spowodowanym przez stan zdrowia
i konieczność wykorzystania dostępnych
środków medycznych. Jest jednak zabronio-
ne stosowanie wszelkich środków mogących
powodować […] wyniszczenie osób podle-
gających ochronie […]. Zakaz ten obejmu-
je nie tylko zabójstwa10. Zakazane zawsze
i wszędzie, niezależnie od tego, czy dokona-
ne zostaną przez funkcjonariuszy cywilnych
czy wojskowych [są następujące czyny:]
zamachy na życie […], zwłaszcza za-
bójstwo11.
Na podstawie analizy przedstawionych za-
pisów można wysnuć wniosek, iż wykony-
wanie zabiegów medycznych, które nie są
niezbędne w konkretnych okolicznościach
do ratowania życia lub zdrowia człowieka,
ale mogą powodować zagrożenie, jest za-
bronione, jesli pracownik medyczny był
świadom skutków podania leku lub zastoso-
wania danych metod leczniczych. Nawet
w trudnych warunkach wojennych jest
niedopuszczalne doprowadzanie do niena-
turalnych zgonów poprzez interwencję
medyczną. Z jednej strony jest to bowiem
naruszenie zasady primum non nocere (po
pierwsze nie szkodzić), z drugiej – narusze-
nie norm prawa międzynarodowego i wypeł-
nia znamiona umyślnego zabójstwa. Żaden
człowiek nie może być poddany leczeniu
medycznemu wbrew własnej woli. Wniosek
9 T. Jasudowicz: Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych. Toruń 1997, s. 11–13.
10 Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych..., art. 32.
11 Protokół dodatkowy do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (protokół I) z 8 czerwca 1977 r.
DzU 1992 nr 41, poz. 175, art. 75 pkt. 2.
12 Ibidem, art. 10 pkt. 2.
13 Ibidem, art. 11 pkt. 2.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
Fot. 1. Pojazdy oznaczone czerwonym krzyżem podlegają szczególnej ochronie
(fot. N. Bączyk)
ten należy wywodzić z prawa człowieka
do wolnego wyboru.
W wypadku rannych i chorych istotny jest
problem eksperymentów medycznych. We
wszelkich okolicznościach powinni oni być
traktowani humanitarnie oraz otrzymywać
w możliwie największym rozmiarze i najkrót-
szym czasie leczenie, jakiego wymaga ich
stan12. Jednocześnie jest zakazane stosowa-
nie środków medycznych nieuzasadnionych
stanem zdrowia, w szczególności wszelkich
eksperymentów medycznych i naukowych.
W stosunku do osób zatrzymanych albo in-
ternowanych, znajdujących się na terytorium
obcym, są przewidziane dodatkowe ob-
ostrzenia, w których zabroniono nawet za
ich zgodą:
(a)  okaleczeń fizycznych,
(b)  doświadczeń medycznych i nauko-
wych,
(c)  pobierania tkanki i organów do trans-
plantacji;
chyba że działania takie są usprawied-
liwione13.
Dobrowolne poddanie się leczeniu ekspe-
rymentalną techniką medyczną wytwarza
po stronie personelu medycznego pewne
obowiązki względem chorego. Wszystkie się
wywodzą z praw pacjenta, które nie pod-
legają ograniczeniu w trakcie trwania kon-
fliktu zbrojnego. Prawa obejmują, między
innymi: obowiązek informowania o ewen-
125
 Edukacja
tualnych skutkach ubocznych oraz przewi-
dywanych wynikach leczenia oraz o prawie
przerwania eksperymentalnej procedury
medycznej na każdym etapie na żądanie
leczonego. Wyraźnie jest dopuszczalna
transfuzja krwi albo skóry do przesz-
czepu14.
Zgodnie z artykułem 27 i następnymi
IV Konwencji genewskiej, niederogowalnym
prawem ludności podlegającej ochronie
jest poszanowanie religii, obyczajów oraz
zwyczajów. W odniesieniu do rannych i cho-
rych uwarunkowania kulturowe mogą pozo-
stawać w sprzeczności z obowiązkiem służb
medycznych do udzielania pomocy. Religie
i wyznania, w których zakazuje się przeszcze-
pów oraz transfuzji krwi, uniemożliwiają nie-
które zabiegi niezbędne do ratowania życia.
Oba prawa, które są niederogowalne,
pozostają we wzajemnej sprzeczności,
a kwestia nadania priorytetu któremukolwiek
Rys. Emblematy, za których pomocą oznacza się miejsca przeznaczone wyłącznie dla
rannych i chorych
z nich nie jest normatywnie uregulowana.
Zgodnie z etyką lekarską, nie należy szko-
dzić chorym, w regulacjach prawa między-
narodowego nakazano natomiast udzielać
rannym i chorym niezbędnej pomocy
medycznej. Znacząca część autorów przy-
chyla się do stwierdzenia, iż pierwszeństwo
należy przyznać ratowaniu życia ludz-
kiego.
W celu zapewnienia najpełniejszej ochro-
ny rannym i chorym cywilnym wymagają-
cym hospitalizacji strony powinny lokować
obiekty wojskowe i szpitale w możliwie
najdalszej odległości od siebie, co zapisano
w artykule 19 IV Konwencji genewskiej.
Ochrona należna szpitalom cywilnym
może ustać jedynie wówczas, gdy wbrew ich
zadaniom humanitarnym używane są one do
14 Ibidem, art. 11 pkt. 3.
15 Konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny…, Załącznik I. Projekt układu w sprawie stref…
126
działań szkodliwych dla nieprzyjaciela.
Ustanie ochrony jest dopuszczalne jedynie
po uprzednim wysłaniu ostrzeżeń w termi-
nie przewidzianym prawnie.
Przebywanie w strefie uznanej za miejsco-
wość dla ludności cywilnej, rannych i cho-
rych będących członkami regularnych sił
zbrojnych, nie wyklucza ani nie zmienia
jej charakteru. Niedopuszczalne są jakie-
kolwiek działania o charakterze militarnym
w tych strefach.
Obowiązkiem państw pozostających
w konflikcie jest wyraźne oznaczenie miejsc
przeznaczonych wyłącznie dla rannych
i chorych za pomocą (rys.):
—  czerwonego półksiężyca, który wpro-
wadziła Turcja, gdyż krzyż stanowi obrazę
uczuć religijnych muzułmanów;
—  czerwonego lwa i słońca, wprowa-
dzonych w 1929 roku przez Persję; od 1980
roku emblematy te nie są używane;
—  czerwonego krzyża;
—  czerwonego diamentu na białym tle
jako znaku ujednoliconego.
Czerwone, skośne pasy na białym tle,
umieszczone na peryferiach i budynkach,
służą oznakowaniu całej strefy sanitarnej
albo bezpieczeństwa15. Nadużycie tych
oznaczeń w celach ataków na nieprzyjacie-
la jest traktowane jako czyn noszący znamio-
na zbrodni wojennej.
W warunkach niedostatecznej widoczno-
ści wszelkie znaki muszą być podświetlone,
aby było możliwe precyzyjne zlokalizowa-
nie obiektu. Dodatkowe obwarowania
dotyczące miejsc, w których przebywają
ranni i chorzy, są zawarte w artykule 85
IV Konwencji genewskiej. Strefy muszą speł-
niać warunki higieniczne oraz nie mogą się
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Edukacja
znajdować w miejscowościach o szczegól-
nie szkodliwych lub surowych warunkach
klimatycznych. Tworzenie warunków, które
służą celowemu pogarszaniu stanu fizyczne-
go i psychicznego osób oraz nakierowanych
na wyniszczenie częściowe lub całkowite
pewnej grupy ludności, jest całkowicie
zabronione i zgodnie z obowiązującymi
przepisami traktowane jako zbrodnia ludo-
bójstwa16.
Gwarantem ochrony praw ludności cywil-
nej jest zakaz stosowania represaliów.
Wskazano go wyraźnie przy egzemplifika-
cji ataków wojennych w artykule 51 (para-
graf 6) I Protokołu dodatkowego do konwen-
cji genewskich... Uwzględniono także ataki
prowadzone bez rozróżnienia celu, czyli
oddziałujące na jakiś obszar. Sporną kwestią
pozostaje czy na mocy powyższych posta- Fot. 2. W strefach konfliktów szpitale podlegają ochronie specjalnej (mon)
nowień są dopuszczalne działania pośrednio
wpływajace na ludność cywilną17. którzy są obywatelami państw neutralnych,
Od stref bezpieczeństwa i sanitarnych ludności cywilnej należącej do międzyna-
należy odróżnić strefy zneutralizowane. rodowych organizacji pomocy humanitar-
Podstawową różnicą jest ich czasowy nej albo lekarzy miejscowych. Pomocą
charakter i zlokalizowanie w strefie walk, medyczną mogą służyć także przeszko-
a także możliwość przebywania w nich osób leni w zakresie pierwszej pomocy sani-
niemających specjalnego statusu, czyli tariusze wojskowi oraz każda osoba
ludności cywilnej. Strefy te nie są oznako- wyrażająca akces do jej udzielenia22.
wane wymienionymi emblematami, ale W unormowaniach prawa międzynarodo-
w sposób uzgodniony w porozumieniu mię- wego jest wyraźnie zaznaczone, iż nikt
dzy stronami. Przykładem takiej strefy nie może być karany za pomoc medyczną
są dzielnice zneutralizowane utworzone udzieloną rannym i chorym23.
w związku z konfliktem między Pakistanem, Istotne znaczenie dla rannych i chorych
Bengalią, a Indiami w Dakce18. cywilnych mają ponadto, między innymi:
Szpitale i jednostki medyczne podlega- a.  ochrona przed zniewagami i ciekawo-
ją ochronie specjalnej. W żadnym wypad- ścią publiczną,
ku nie mogą być atakowane. Niedopuszczalne b.  prawo do wymiany korespondencji
są ataki na jednostki medyczne mające na na standardowych kartach mogących po-
celu represjonowanie ludności, takie jak kra- mieścić 25 wyrazów,
dzież żywności i środków leczniczych19. c.  prawo do wolności i bezpieczeństwa
Potwierdza to Regulamin haski w artykule osobistego,
2720. Jest także zakazane stosowanie broni, d.  prawo do prywatności,
która oddziałuje na całą grupę ludności, czy- e.  prawo do własności i niezakłóconego
li broni masowego rażenia. Taka broń nie korzystania z własnego mienia,
służy podstawowemu celowi strategii woj- f.  prawo do godnego poziomu życia24.
skowej (zniszczeniu wrogich oddziałów), ale W punkcie b wymieniono prawo dero-
jest zazwyczaj wykorzystywana w celu gowalne, czyli takie, które może być ogra-
represjonowania ludności cywilnej21. niczone w szczególnych przypadkach
Personel medyczny składa się w prze- i które podlega zrzeczeniu się przez upraw-
ważającej części z lekarzy i sanitariuszy, nionego.
16 Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r., art. II i nast. DzU 1952 nr 9 poz. 9, nr 31 poz. 213.
17 http://ochaonline. un. org/webpage. asp?Nav=_about_en&Site=_about. 27.10.2005.
18 L. Doswald-Beck, S. Vité: Le droit international humanitaire et le droit des droits de l’homme. „Revue internationale de la Croix-Rouge” 1993 nr 800, s. 1–17.
19 H. P. Gasser: Międzynarodowe prawo…, s. 31–38.
20 Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej z 18 października 1907 r. Załącznik do IV Konwencji haskiej z 18 października 1907 r
21 R. Bierzanek: Ochrona ludności cywilnej i wojującej przed skutkami nowoczesnej broni konwencjonalnej. „Sprawy Międzynarodowe” 1976 nr 8, s. 78–90.
22 T. Leśko: Konflikty zbrojne w świetle prawa międzynarodowego. Warszawa 1976, s. 116–118.
23 I Protokół dodatkowy do konwencji genewskich…, art. 10, pkt. 1.
24 T. Jasudowicz: Prawa człowieka…, s. 18–19.

Kwartalnik Bellona 2/2010 127

 Edukacja
Istotnym unormowaniem jest prawo każ-
dej osoby do zwracania się o pomoc huma-
nitarną do lokalnych oddziałów organizacji
humanitarnych i jednostek zajmujących się
pomocą medyczną25. Gwarantuje ono
wolność wyboru oraz jest zaworem bezpie-
czeństwa w razie niewypełnienia zadania
niesienia pomocy medycznej dla rannych
i chorych przez jednostki stacjonujące
w danej strefie.
Pośrednio na sytuację prawną osób cywil-
nych poddanych leczeniu szpitalnemu wpły-
wa także prawo do procesu. Nie mogą oni
być sądzeni zaocznie, dlatego nie jest moż-
liwe wydanie jakiegokolwiek wyroku
do czasu ich wyleczenia w stopniu umożli-
wiającym stawienie się przed sądem.
Unormowania Konwencji genewskiej
o ochronie osób cywilnych podczas wojny
oraz I Protokołu dodatkowego do konwen-
cji genewskich… powinny być, zarówno
w czasie pokoju, jak i już po rozpoczęciu
konfliktu zbrojnego, rozpowszechniane
przez państwa oraz udostępniane w każdym
ośrodku będącym miejscem pobytu osób,
podlegających prawom wyrażonym w tych
dokumentach26. Władze, w trakcie trwania
konfliktu zbrojnego, powinny posiadać
i udostępniać teksty autentyczne powyż-
szych unormowań na każde życzenie zain-
Fot. 3. Pomoc Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca dla ludności Iraku, 2003 r.
(http://www.ifrc.org/PHOTO/Iraq0203/p4329)
25 A. Radzaj: Prawnomiędzynarodowa ochrona ofiar wojny. Warszawa 1987, s. 49-51.
26 IV Konwencja genewska z 12 sierpnia 1949 r., art. 144–145 oraz I Protokół dodatkowy do konwencji genewskich…, art. 82–87.
27 A. Krawczyk: Międzynarodowa praktyka interwencji humanitarnej jako operacji podejmowanej w obronie praw człowieka. W: Wybrane aktualne problemy międzynarodowego
prawa humanitarnego. Red. M. Lubiszewski, T. Jasudowicz, R. Fordoński. Olsztyn 2005, s. 78–81.
28 J. Zajadło: Humanitarna interwencja a prawo humanitarne: obowiązek działania cum diligentia maxima. W: Wybrane aktualne problemy..., s. 57–72.
29 Karta Narodów Zjednoczonych z dnia 26 czerwca 1945 r. z późniejszymi zmianami, art. 33.
128
teresowanych. Na mocy I Protokołu dodat-
kowego do konwencji genewskich… mają
obowiązek umożliwiania im kontaktu z oso-
bami kompetentnymi i znającymi prawo
w celu wyjaśniania wszelkich niejasności
i zawiłości prawnych – wynika to z prawa
do poznania własnych praw.
Katalog praw gwarantowanych dla ran-
nych i chorych cywilnych przebywających
w strefach bezpieczeństwa i sanitarnych jest
szerszy.
Interwencja humanitarna
Dopuszczalność interwencji humanitarnej
jest środkiem hamującym masowe łamanie
gwarantowanych praw człowieka. Interwencja
humanitarna godzi w suwerenność państw,
równocześnie pozostaje w sprzeczności
z Kartą Narodów Zjednoczonych, jednakże
nie wymaga zgody władz danego państwa27.
Może być stosowana, zarówno wobec pań-
stwa niepozostającego w konflikcie zbroj-
nym, jak również na terytoriach, na których
toczą się działania wojenne.
Legalna interwencja humanitarna powin-
na spełniać przesłanki słusznej przyczyny,
czyli protestu przeciw masowemu narusza-
niu podstawowych praw człowieka. W pra-
wie międzynarodowym nie zdefiniowano
terminu masowe naruszanie, jednak nie jest
możliwe pozostawienie jego rozumienia
dyskrecjonalnej decyzji zainteresowanych
stron. Najogólniej można przyrównać go do
takich zdefiniowanych pojęć, jak: ludobój-
stwo czy zbrodnia przeciw ludzkości.
Przesłanką interwencji humanitarnej jest
również ostateczność użytego rozwiązania.
Interwencja zbrojna może nastąpić jedynie
po wyczerpaniu wszystkich dostępnych środ-
ków pokojowego rozwiązywania problemów
o charakterze międzynarodowym28. Do
legalnych środków zalicza się, między inny-
mi: pośrednictwo, mediacje, rozstrzygnięcia
sądowe, rozjemstwo29.
W Karcie Narodów Zjednoczonych nie
przedstawiono enumeratywnie wymienio-
nych środków, użyto stwierdzenia albo
w drodze innych środków pokojowych
według własnego wyboru (art. 2). Kwestia
tego unormowania w świetle dopuszczal-
ności interwencji humanitarnej jest o tyle
Kwartalnik Bellona 2/2010

istotna, że trudny do zdefiniowania jest
moment spełnienia przesłanki ostateczności,
gdyż z założenia niemożliwa do wystąpie-
nia jest sytuacja, w której wszystkie pokojo-
we środki zostałyby użyte. Nie istnieje ich
wyczerpujący katalog i zawsze pozostanie
kilka niewykorzystanych, ale możliwych do
realizacji w danej sytuacji.
Według Nicholasa J. Wheelera, starszego
wykładowcy stosunków międzynarodowych
na Uniwersytecie Walijskim (University of
Wales), kolejnymi dwoma przesłankami są
proporcjonalność użytych środków oraz praw-
dopodobieństwo pozytywnego skutku.
Zastosowane środki nie mogą godzić
w dobra naczelne ludzi, na przykład życie
lub zdrowie, gdyż nawet ochrona podstawo-
wych praw człowieka nie usprawiedliwia
popełniania kolejnych zbrodni wojennych.
Dobro chronione musi zawsze przedstawiać
wartość wyższą od naruszonego. W sytuacji
ekwiwalencji dóbr nie powstaje przesłanka
dopuszczalności naruszeń któregokolwiek
z nich. W skrajnych wypadkach naruszenie
niederogowalnych praw jednostki jest uspra-
wiedliwione, gdy służy ochronie ogółu,
jednak powinno stanowić wyjątek, a nie
regułę postępowania.
Profesor Tony Coady, wykładowca na
Uniwersytecie w Melbourne (University of
Melbourne), dodatkowo uzupełnia katalog
przesłanek podjęcia interwencji humanitar-
nej o right authority (podmiot upraw-
niony)30. Przesłanka ta jest najistotniejsza,
a zarazem najbardziej sporna.
Uznanie Rady Bezpieczeństwa Organizacji
Narodów Zjednoczonych za tak zwany pod-
miot uprawniony nie rozwiązuje sytuacji.
Może się bowiem zdarzyć, że jej stały
członek skorzysta z prawa do zawetowania
danego postanowienia ze względów stricte
politycznych i tym samym zaprzeczy naczel-
nemu celowi interwencji humanitarnej,
jakim jest ochrona praw człowieka. Inter-
wencja humanitarna służy ochronie lud-
ności szczególnie narażonej na negatywne
skutki konfliktu zbrojnego, czyli dotyczy
także rannych i chorych cywilnych lub
ludności bezpośrednio narażonej na dozna-
nie uszczerbku na zdrowiu.
Łamanie praw gwarantowanych
Unormowania zawarte w dokumentach
mających na celu ochronę ludności cywil-
30 C. A. J (Tony) Coady: The ethics of armed Humanitarian Intervention. Washington 2002, s. 24–26.
31 Respect du droit international humanitaire dans les conflits armes et action du CICR en faveur des personnes protégées par les Conventions de Geneve. “Revue
Internationale de la Croix-Rouge” 1981 nr 762, s. 352–354.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
Fot. 4. Pomoc humanitarna Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca dla ludności
Czadu, 2002 r. (http://www.ifrc.org/photo0202/11.asp)
nej, w szczególności osób o specjalnym
statusie, w praktyce nie zawsze są przestrze-
gane. W konfliktach międzynarodowych
trwających wiele lat łamanie praw ludności
cywilnej jest wyrazem bezsilności i osta-
teczności w próbach odniesienia sukcesu
w danym konflikcie.
Podczas XXV Konferencji Międzynaro-
dowego Czerwonego Krzyża i Czerwonego
Półksiężyca w październiku 1986 roku
uchwalono Rezolucję 1 dotyczącą łamania
praw przysługujących osobom cywilnym
w konfliktach na Środkowym Wschodzie.
Poruszono w niej problem ograniczania
i uniemożliwiania działań organizacjom
niosącym pomoc humanitarną dla ofiar cy-
wilnych wojny. Wezwano strony konfliktu
do wypełnienia zobowiązań wynikających
z IV Konwencji genewskiej i do zezwolenia
Międzynarodowemu Ruchowi Czerwonego
Krzyża i Czerwonego Półksiężyca na wyko-
nywanie statutowych misji niesienia po-
mocy medycznej, między innymi, rannym
i chorym cywilnym31.
Do 12 lutego 1999 roku Międzynarodowy
Komitet Czerwonego Krzyża interweniował
w sprawie dwudziestu toczących się konflik-
tów zbrojnych na całym świecie. Wspomagał
rannych, chorych i inne osoby o szczegól-
nym statusie, których prawa były nagminnie
łamane na terytoriach okupowanych (także
na terytoriach zneutralizowanych). Podsta-
wowe, niederogowalne prawa człowieka
były ograniczane w dużym stopniu w trak-
129

WYJAŚNIENIE NR 1
W kwietniu 1994 roku,
gdy w Rwandzie zaczęły się
pogromy Tutsich, ksiądz
Athanse Seromba był wikarym
w parafii Nyange na zachodzie
kraju. W jego kościele
schroniło się półtora tysiąca
Tutsich, którzy uciekali przed
bojówkami Hutu. 16 kwietnia
świątynia została jednak
zaatakowana i zburzona,
a wszyscy Tutsi zamordowani.
Kiedy trwające sto dni rzezie
zostały w końcu przerwane
przez przybyłych z Ugandy
partyzantów Tutsi, którzy
przejęli władzę w Rwandzie,
ksiądz Seromba wraz
z kilkoma milionami Hutu
uciekł do sąsiedniego
Konga-Kinszasy (dawny Zair).
Stamtąd przedostał się do
Kenii, następnie do włoskiej
Toskanii. Mimo że
Międzynarodowy Trybunał
Karny dla Rwandy z Aruszy
rozesłał za nim w 2001 roku
listy gończe, władze Włoch
i Watykan odmawiały wydania
księdza. W lutym 2002 roku
Seromba sam się zgodził
pojechać do Aruszy, by dać
świadectwo prawdzie,
która zwycięży. Sędziowie
Trybunału uznali w marcu
2008 roku, że nie tylko nie
próbował on powstrzymać
mordu, ale wspierał i zachęcał
Hutu do zabijania Tutsich.
Athanase Seromba został
skazany na dożywocie za
zbrodnię ludobójstwa.
(http://wyborcza.
pl/1,86740,5016609.html)
32 Déclaration de M. Cornelio Sommaruga, Président Comité International de la Croix-Rouge, La protection des civils dans les conflits armes, 12 fevrier 1999, s. 1–3.
33 W. Jagielski: Ksiądz proboszcz odpowie za rzeź. „Gazeta Wyborcza”, 21.09.2004, s. 8.
34 http://www.un.org/french/docs/sc/1994/94s955.htm. Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego dla Rwandy. Annex do rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr
955 z 1994. 3.12.2005.
35 TM: Informacje – Tanzania. „Rzeczpospolita”, 1998 nr 208, 5–6.09.1998, s. 3.
36 http://www.cicr.org/HOME.NSF/060a34982cae624ec12566fe00326312/b0b420c039178308c1256ae30043e89d?OpenDocument. 21.10.2005.
37 R. Bierzanek: Wojna a prawo…, s. 82–85.
130
Edukacja
cie konfliktu w Angoli, Etiopii i Erytrei.
Pomoc humanitarna w wielu wypadkach nie
trafiała do osób jej potrzebujących32.
W czasie trwania konfliktu Tutsi i Hutu
w Rwandzie, w wyniku przemocy stoso-
wanej przez obie strony, śmierć poniosło
wielu cywili. Strefy zneutralizowane, trans-
porty medyczne oraz szpitale nie były trak-
towane przez siły walczące jako obiekty
niepodlegające atakom zbrojnym. Przy-
kładem nierespektowania prawa człowieka
do życia i dokonywania masowych ekster-
minacji jest rozkaz Athanse Seromba
(miejscowego księdza), który dopuścił do
ludobójstwa przez Hutu dwóch tysięcy
parafian – Tutsich, którzy szukali azylu na
terenie kościoła33. (1)
W 1994 roku na mocy rezolucji Rady
Bezpieczeństwa nr 955 z 8 listopada 1994
roku utworzono Międzynarodowy Trybunał
Karny dla Rwandy (International Criminal
Tribunal for Rwanda – ITCR) z siedzibą
w Aruszy (Tanzania). Jego głównym zada-
niem jest osądzenie zbrodniarzy wojennych,
którzy dopuścili się zbrodni oraz przemocy
przeciwko ludzkości w trakcie trwania kon-
fliktu zbrojnego na terytorium Rwandy34.
Pierwszy akt oskarżenia, obejmujący osiem
osób, wydano 28 listopada 1995 roku – do
grudnia 1997 roku przed trybunałem sta-
nęły tylko trzy osoby i żadna z nich nie
została skazana. W 1998 roku Jean
Kambana – były premier Rwandy – otrzy-
mał wyrok dożywocia35.
Międzynarodowe organizacje
humanitarne a prawo genewskie
W celu zapewnienia ochrony podstawo-
wych praw rannych i chorych cywilnych
w trakcie konfliktu zbrojnego istnieją orga-
nizacje międzynarodowe, których jednym
z założeń statutowych jest zapewnienie prze-
strzegania prawa humanitarnego. Między-
narodowy Ruch Czerwonego Krzyża
i Czerwonego Półksiężyca, zgodnie z zasa-
dami statutowymi, kieruje się humanitary-
zmem i neutralnością. Działanie na rzecz
umniejszania cierpienia ofiar konfliktów
zbrojnych oraz niesienie pomocy jest jego
zadaniem priorytetowym36.
Pomoc humanitarna oznacza nie tylko po-
moc o charakterze medyczno-materialnym,
ale również psychologiczno-psychiatrycz-
nym. Międzynarodowy Ruch Czerwonego
Krzyża i Czerwonego Półksiężyca zajmuje
się przede wszystkim ochroną życia i zdro-
wia osób cywilnych, których nietykalność
fizyczna została naruszona w wyniku kon-
fliktu zbrojnego. Neutralność oznacza
niezależność od wszelkich działań zbrojnych
oraz instytucji politycznych. W wypadku
konfliktu wewnętrznego lub z udziałem
państwa mającego krajowy oddział Czerwo-
nego Krzyża zasada neutralności jest także
obowiązująca. Niedopuszczalne jest bowiem
faworyzowanie przez organizacje humani-
tarne grupy społecznej ze względu na rasę,
wyznanie lub pochodzenie, a obowiązkiem
jest pozostanie w stosunku neutralnym
z organami wojskowymi oraz państwowy-
mi. Możliwe jest ich występowanie w roli
mediatora w sprawach naruszeń prawa
humanitarnego.
W statucie Międzynarodowego Komitetu
Czerwonego Krzyża określono wyraźnie
konieczność postępowania zgodnie z zada-
niami wyznaczonymi przez przepisy kon-
wencji genewskich37. W ponad siedemdzie-
sięciu artykułach Konwencji genewskiej
o ochronie osób cywilnych podczas wojny
zawarto postanowienia dotyczące organiza-
cji humanitarnych, szczególnie uwzględnio-
no Międzynarodowy Komitet Czerwonego
Krzyża. Kontakt z organizacjami humani-
tarnymi powinien być ułatwiony osobom
korzystającym z ochrony specjalnej, przede
wszystkim rannym i chorym. Ograniczeniami
dla działalności organizacji są przed wszyst-
kim względy bezpieczeństwa.
Stan wojny, jako sytuacja nadzwyczajna,
wymaga zwiększonych środków ostroż-
ności i w związku z tym implikuje ograni-
czenia w funkcjonowaniu organizacji mię-
dzynarodowych. Strony wojujące mają
obowiązek ułatwić, w zakreślonych prawem
wojskowym i sytuacją polityczną granicach,
międzynarodowym organizacjom humani-
tarnym wypełnianie zadań statutowych, ze
szczególnym naciskiem na pomoc medycz-
ną rannym i chorym. Transport żywności
Kwartalnik Bellona 2/2010

i środków medycznych nie powinien być
w żadnym wypadku ograniczony ani zaka-
zany. Nieprzestrzeganie tego postanowienia
jest traktowane w prawie międzynarodowym
jako akt celowego udręczania i próba uśmier-
cenia ludności cywilnej, co jest kwalifiko-
wane jako zbrodnia przeciwko ludzkości.
Transporty powinny być opatrzone specjal-
nymi oznakowaniami uwzględnionymi
w artykule 38 Konwencji genewskiej
o ochronie osób cywilnych podczas wojny.
Międzynarodowy Komitet Czerwonego
Krzyża działa jako organizacja o charakte-
rze międzynarodowym, co wynika z charak-
teru prowadzonych przez nią misji.
Priorytetowym zadaniem, zarówno Mię-
dzynarodowego Komitetu Czerwonego
Krzyża, jak i Organizacji Narodów Zjedno-
czonych, jest popularyzowanie praw czło-
wieka wśród osób, do których regulacje się
odnoszą, oraz interweniowanie w sytuacjach
zagrożenia lub naruszania postanowień do-
tyczących ochrony ludności o specjalnym
statusie38. Działania odbywają się poprzez
wprowadzenie rezolucji, z których przestrze-
gania są sporządzane raporty. Na przykład,
w raporcie Komitetu Rady Bezpieczeństwa
z 31 grudnia 1999 roku opisano kroki pod-
jęte w celu przestrzegania rezolucji nr 918
z 1994 roku w sprawie zakazu eksportu
broni i wyposażenia wojskowego do
Rwandy, szczegółowo poddano analizie stan
faktyczny39.
Na mocy rezolucji Organizacji Narodów
Zjednoczonych nr 46/182 z grudnia 1991
roku powołano Biuro Narodów Zjedno-
czonych ds. Koordynacji Pomocy Huma-
nitarnej (United Nation Office for the
Coordination of Humanitarian Affairs –
OCHA) w celu poprawy skuteczności dzia-
łań ONZ w terenie. Głównym jego zadaniem
jest wypełnianie funkcji nienależących do
kompetencji pozostałych agencji w sprawach
związanych z międzynarodową pomocą
humanitarną40.
W 1994 roku ponad pięćset tysięcy osób
poniosło śmierć w Rwandzie w wyniku
zbiorowych egzekucji rodzin, a nawet całych
wiosek41. Sekretarz generalny wydał reko-
mendację dla Rady Bezpieczeństwa doty-
38 D. J. Harris: Cases and Materials on International Law. London 1983, s. 532–534.
39 Report of the Security Council Committee established pursuant to resolution 918(1994) concerning Rwanda. Raport “Security Council” (S)/1999/1292, s. 2.
40 http://ochaonline.un.org/webpage.asp?Nav=_about_en&Site=about. 25.10.2005.
41 Rapport du Secretaire General au Conseil de Securite sur la protection des civils en periode de conflits armes. “Security Council” (S)/1999/957, 8.09.1999, s. 3.
42 Ibidem, s. 10–12.
43 http://www.un.org/documents/scres.htm. Raporty sekretarza generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych w sprawie poprawy sytuacji ludności cywilnej w trakcie
konfliktu zbrojnego. “Security Council” S/1999/957, 16 September 1999; “Security Council” S/2001/331, 30 March 2001; “Security Council” S/2002/1300, 30 November
2002; “Security Council” S/2004/431, 28 May 2004. 13.11.2005.
44 M. Bowden: OCHA Aide Memoire. New York 2004, s. 6.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
czącą odpowiedzialności za zbrodnie popeł-
nione w Rwandzie w celu doprowadzenia do
odpowiedzialności przed Międzynarodowym
Trybunałem Karnym dla Rwandy osób,
które były bezpośrednio związane z ludobój-
stwem w tym kraju.
W kolejnej rekomendacji uwzględniono
zalecenie wymiany informacji pomiędzy
organizacjami humanitarnymi i Organizacją
Narodów Zjednoczonych na temat zaistnia-
łych problemów wynikających z nieprze-
strzegania przez strony pozostające w kon-
flikcie praw osób cywilnych42. Logo
W ciągu pięciu lat (1999–2004) sekre- Międzynarodowego
tarz generalny wystosował do Rady Trybunału Karnego
Bezpieczeństwa cztery raporty43 o sposo- dla Rwandy
bach poprawy sytuacji ludności cywilnej
w czasie konfliktu zbrojnego. Na podsta-
wie planu Rady Bezpieczeństwa, mające-
go na celu poprawę sytuacji, zatwierdzo-
no pięć punktów dotyczących działań
ogólnych, których celem jest zapobiega-
nie atakom na ludność cywilną w trakcie
konfliktu zbrojnego44. Trybunał
Karalność naruszeń prawa jest organem
sądowniczym powołanym
Na mocy artykułu 148 IV Konwencji
do osądzenia osób
genewskiej, żadna Umawiająca się strona
odpowiedzialnych
nie będzie mogła zwolnić się sama ani zwol-
za ludobójstwo i inne
nić innej Umawiającej się strony od odpo-
poważne naruszenia
wiedzialności […] za naruszenia przewidzia-
prawa międzynaro-
ne w poprzednim artykule. Przepis ma na ce-
dowego na terytorium
lu zdelegalizowanie wszelkich umów pomię-
Rwandy oraz dla ukarania
dzy państwami, w których odpowiedzialność
obywateli Rwandy
za zbrodnie wojenne scedowano tylko na
odpowiedzialnych
jedno z nich. Dopuszczalne są umowy
za takie zbrodnie na
odnoszące się do finansowej rekompensaty
terytoriach państw
za popełnione czyny w ramach odszko-
ościennych w okresie
dowania.
między 1 stycznia
Odpowiedzialność dotyczy, zarówno
a 31 grudnia 1994 roku.
sytuacji działania niezgodnego z postano-
wieniami konwencji, jak również sytuacji
zaniechania, gdy prawo zobowiązywało
państwo do działania. Podmiotami odpowie-
dzialnymi są zawsze organy państwowe oraz
jednostki zbrojne działające na rzecz pań-
stwa. Państwo nie ponosi odpowiedzial-
ności za działania sił zbrojnych obcego
państwa na swoim terytorium, jednakże
w sytuacji, gdy działają za porozumieniem
131
 Edukacja
z organami państwa, odpowiedzialność
rozkłada się na oba podmioty45.
Zgodnie z artykułem 147 IV Konwencji
genewskiej, za ciężkie naruszenie należy
uznać wszelkie działania zmierzające do
uszczuplenia lub pogwałcenia niederogo-
walnych praw człowieka, w tym przede
wszystkim mające na celu represjonowa-
nie ludności cywilnej46. Dotyczy to także
konfiskaty własności prywatnej, która jest
nieuzasadniona wyższą potrzebą wojsko-
wą oraz wykonywana na dużą skalę. Czyny
takie są poszukiwane i oskarżane jako
przestępstwa o charakterze ponadnarodo-
wym. W wypadku niemożności kwalifi-
kacji danego czynu jako ciężkiego naru-
szenia, państwa są zobowiązane jedynie
do przedsięwzięcia kroków mających na
celu zaprzestanie czynów sprzecznych
z postanowieniami Konwencji47.
Definicja ciężkiego naruszenia została
rozszerzona na mocy postanowień I Pro-
tokołu dodatkowego do konwencji genew-
W unormowaniach prawa międzynarodowego
jest wyraźnie zaznaczone, iż nikt nie może
być karany za pomoc medyczną udzieloną
rannym i chorym.
skich... Zgodnie z unormowaniami, stan
zdrowia osób cywilnych nie może ulec po-
gorszeniu w wyniku negligencji (niedbal-
stwa) lub celowego działania na ich szkodę.
Obowiązuje zakaz wykonywania czynności
medycznych nieuzasadnionych z medyczne-
go punktu widzenia i mogących wywołać
niewspółmierne do korzyści szkody w orga-
nizmie pacjenta. Obejmuje on także pobie-
ranie tkanek i krwi do przeszczepów od ran-
nych i chorych cywilnych w celu leczenia
osób będących w regularnych oddziałach
walczących. Karalnością objęto także ataki
na obiekty cywilne oraz nadużywanie zna-
ków Czerwonego Krzyża i Czerwonego
Półksiężyca w celu uzyskania korzyści lub
przewagi militarnej48.
Zbrodnie wojenne podlegają osądzeniu
przed Międzynarodowym Trybunałem
45 R. Bierzanek: Wojna a prawo międzynarodowe…, s. 100–107.
46 Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych…, art. 147.
47 Ibidem art. 146.
48 I Protokół dodatkowy do konwencji genewskich…, art. 11 i 85.
49 E. Socha: Odpowiedzialność za naruszenia prawa humanitarnego przed międzynarodowymi trybunałami karnymi. W: Wybrane aktualne problemy…, s. 95–100.
50 Ibidem, s. 108–111.
51 Nation Unies, La commission du droit international et son oeuvre. New York 1997, s. 7–15.
52 Ibidem, s. 32–33.
132
Karnym. Odpowiadają przed nim osoby,
które indywidualnie lub ze współsprawcami
popełniły lub usiłowały popełnić ciężkie
naruszenia w rozumieniu prawa między-
narodowego lub wydały rozkaz będący bez-
pośrednią przyczyną dokonania tych prze-
stępstw49. Osądzenie odbywa się na podsta-
wie statutu Międzynarodowego Trybunału
Karnego oraz przepisów prawa między-
narodowego przy uwzględnieniu ogólnych
zasad procedury karnej. Wykonanie kary
następuje w jednym z państw wskazanych
przez skład orzekający spośród tych, które
wyraziły uprzednio wolę Radzie Bezpieczeń-
stwa ONZ o egzekucji tytułu wykonawczego
na swoim terytorium. W stosunku do wyro-
ków Międzynarodowego Trybunału Karnego
dla byłej Jugosławii swoją wolę wyraziło
osiem państw: Austria, Dania Francja,
Hiszpania, Niemcy, Norwegia, Szwecja
i Włochy50. Kraje te mają bardzo rozwinięte
świadczenia społeczne, dysponują fundusza-
mi, które umożliwiają przetrzymywanie, na-
wet dożywotnie, skazanych na mocy wyro-
ków trybunałów międzynarodowych.
Na mocy rezolucji 174/II Zgromadze-
nia Ogólnego Narodów Zjednoczonych
z 21 listopada 1947 roku powołano
Komisję Prawa Międzynarodowego.
W trakcie jej pierwszej sesji, w 1949 ro-
ku, rozważano czternaście istotnych
problemów prawa międzynarodowego,
które uzupełniono o kolejnych dziewiętna-
ście zagadnień, w tym tematykę między-
narodowego sądownictwa karnego oraz
kodyfikacji zbrodni przeciwko pokojowi
i bezpieczeństwu ludzkości51. Następnie
Zgromadzenie Ogólne poddało pod
rozważania komisji konkretne problemy
w celu przygotowania raportów dotyczą-
cych sądownictwa międzynarodowego.
Szczególnie zwrócono uwagę na sprawę
ochrony osób o specjalnym statusie (tak-
że rannych i chorych w trakcie konfliktu
zbrojnego). Na mocy postanowień komi-
sji i przedstawionych dokumentów
powzięto decyzję o utworzeniu Między-
narodowego Trybunału Sprawiedliwości
dla osób, które popełniły zbrodnie prze-
ciwko ludzkości52.
Kwartalnik Bellona 2/2010

Przez ponad czterdzieści pięć lat od
chwili utworzenia, komisja podczas kolej-
nych spotkań podnosiła problem kodeksu
zbrodni przeciwko pokojowi i bezpieczeń-
stwu ludzkości. Udział w pracach nad
jego przygotowaniem wzięły wszystkie
kraje wchodzące w skład Zgromadzenia
Ogólnego NZ oraz przedstawiciele orga-
nizacji humanitarnych z całego świata.
Na mocy rezolucji 49/51 z 9 grudnia 1994
roku Komisja Prawa Międzynarodowego
miała kontynuować prace nad kodeksem
na 47 sesji, przed wygaśnięciem mandatu
członków zaangażowanych w prace legi-
slacyjne.
Kontrola przestrzegania
prawa genewskiego
Instytucjami mającymi legitymację do
kontroli unormowań zawartych w IV Kon-
wencji genewskiej są wewnętrzne organy wy-
miaru sprawiedliwości w państwie oraz in-
stytucja mocarstwa opiekuńczego, której
dotyczy artykuł 9 tego dokumentu. Wywodzi
się ona z XIV wieku, kiedy państwa, na swój
wniosek, sprawowały opiekę nad obywate-
lami wielkiego mocarstwa.
Pierwszy raz instytucja mocarstwa opie-
kuńczego została powołana w 1870 roku
w czasie wojny francusko-pruskiej, a rozpo-
wszechniła się na mocy prawa zwyczajowe-
go podczas pierwszej wojny światowej.
Najczęściej funkcję mocarstwa opiekuńcze-
go sprawowały Szwajcaria i Szwecja53. Od
chwili obowiązywania Konwencji genew-
skiej o ochronie osób cywilnych podczas
wojny tylko raz wykorzystano instytucję
mocarstwa opiekuńczego – w 1971 roku
w wojnie indyjsko-pakistańskiej54.
Priorytetowym zadaniem mocarstwa
opiekuńczego jest obrona stron pozostają-
cych w konflikcie. Państwo ma uprawnienia
do zwołania konferencji przedstawicieli
organizacji humanitarnych, badających pro-
blemy osób o specjalnym statusie, oraz
państw, w celu uzgodnienia warunków ofe-
rowania dobrych usług przez mocarstwo
opiekuńcze55. Na wniosek i za zgodą pozo-
stałych stron mogą uczestniczyć w niej
także przedstawicielstwa dyplomatyczne
wydelegowane przez państwa neutralne.
Celem konferencji jest zapewnienie możli-
53 K. Libera: Zasady międzynarodowego prawa konsularnego. Warszawa 1960, s. 507–508.
54 C. Mojsiewicz: Leksykon problemów międzynarodowych i konfliktów zbrojnych. Wrocław 2001, s. 55–57.
55 Konwencja genewska o ochronie osób cywilnych…, art. 30.
56 Ibidem, art. 23.
57 Ibidem, art. 30.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Edukacja
wie najszybszej i najpełniejszej pomocy oso-
bom cywilnym pozostającym na terytorium
jednego z państw uwikłanego w konflikt
międzynarodowy. (2)
Przedstawicielstwo dyplomatyczne mo-
carstwa opiekuńczego nie jest zobowiązane
do uzyskania zgody na działania w czasie
konfliktu zbrojnego, wymóg taki dotyczy
jedynie przedstawicielstw niemających legi-
tymacji do działania w czasie pokoju. WYJAŚNIENIE NR 2
Działania prowadzone przez przedstawiciel- Międzynarodowy Komitet
stwo mocarstwa opiekuńczego mogą doty- Czerwonego Krzyża,
czyć ludności cywilnej bezpośrednio lub w szczególnych wypadkach
może stanowić substytut
pośrednio. W trakcie konfliktu zbrojnego „mocarstwa opiekuńczego”.
przedstawiciele mogą wspomagać tworze- Istnieje możliwość, aby na
nie stref bezpieczeństwa, sanitarnych, zneu- danym terytorium działało
tralizowanych dla rannych i chorych oraz in- równocześnie „mocarstwo
nych osób o specjalnym statusie. Ponadto
opiekuńcze” oraz jego
substytut wykonujący jedynie
dzięki gwarancjom mocarstw opiekuńczych, zadania pomocy medyczno-
dotyczącym dostawy leków, sprzętu medycz- -materialnej. Od 1949 r. do
nego oraz innej pomocy materialnej, strony czasów współczesnych nie
nastąpiła sytuacja, w której
wojujące mogą być pewne, że ładunki tego obie instytucje działałyby
rodzaju będą przeznaczone jedynie dla lud- równocześnie.
ności cywilnej i nie zawierają produktów
(P. Daranowski: Kontrola
o istotnym znaczeniu wojskowym dla przestrzegania prawa
strony przeciwnej, które mogłyby być prze- genewskiego. „Państwo
i Prawo” 1986 nr 10,
wożone pod fałszywym oznakowaniem s. 58–68.)
czerwonego krzyża, półksiężyca, diamentu
lub lwa ze słońcem56. Dodatkowym ograni-
czeniem jest możność zobligowania mocar-
stwa opiekuńczego do przeprowadzenia
kontroli rozdziału transportu. W razie nagłej
potrzeby przekierowania przesyłek dla innej
grupy ludności musi być wyrażona wyraź-
na zgoda mocarstwa opiekuńczego.
Mocarstwo opiekuńcze wykonuje także
zadania nadzorcze w momencie przeniesie-
nia ludności cywilnej w inne miejsce. Ma
uprawnienia do wydania zakazu przewozu
osób rannych i chorych, gdy uzna, że ich
stan jest na tyle poważny, że podróż, nawet
specjalnie do tego przystosowanymi środ-
kami komunikacji lądowej, wodnej lub
powietrznej, byłaby zbyt dużym zagroże-
niem. Każda osoba, której prawa zostały
pogwałcone, a nawet w sytuacji, gdy nie
zostały naruszone, może się bezpośrednio
i indywidualnie zwrócić do mocarstwa opie-
kuńczego, Międzynarodowego Komitetu
Czerwonego Krzyża i Czerwonego Pół-
księżyca lub innej organizacji o udzielenie
pomocy57.
133
 Edukacja
W trakcie procesu karnego przeciw
osobie o specjalnym statusie mocarstwo
opiekuńcze ma prawo wystosować żąda-
nie o uczestnictwo swojego reprezentanta
w rozprawie i uzyskanie informacji o to-
czącym się postępowaniu. Obligatoryjnie
wyroki zasądzające karę śmierci powinny
być udostępnione Międzynarodowemu
Komitetowi Czerwonego Krzyża, gdyż ma
Niedopuszczalne on możliwość interwencji w momencie
stwierdzenia uchybień materialnych lub
jest formalnych w wydanym orzeczeniu,
faworyzowanie a pozostałe wyroki – fakultatywnie na
przez organizacje prośbę pisemną.
humanitarne grupy Uprawnieniem mocarstwa opiekuńczego
społecznej ze względu pośrednio wpływającym na sytuację rannych
na rasę, wyznanie i chorych cywilnych oraz pozostałych osób
lub pochodzenie, podlegających ochronie jest możność zarzą-
a obowiązkiem jest dzenia obligatoryjnego spotkania przedsta-
pozostanie w stosunku wicieli państw będących w stanie wojny oraz
neutralnym z organami organizacji humanitarnych dotyczącego
wojskowymi oraz wykładni przepisów konwencji genewskich.
państwowymi. Celem jest przedstawienie sugerowanych
interpretacji prawa genewskiego58.
Wnioski
Na podstawie analizy zagadnienia ochro-
ny praw rannych i chorych cywilnych prze-
bywających w strefach sanitarnych, bezpie-
czeństwa i zneutralizowanych w okresie
trwania konfliktu zbrojnego można sformu-
łować następujące wnioski.
 Katalog praw przysługujący rannym
i chorym cywilnym w trakcie konfliktu
zbrojnego ujęty w Konwencji genewskiej
o ochronie osób cywilnych podczas wojny
jest wyczerpujący i zapewnia im właściwą
egzystencję w warunkach stanu wojny. Prawa
derogowalne są ograniczane w stopniu mi-
nimalnym, a ich rdzeń nie podlega zmianom
nawet w sytuacjach wyjątkowych. Szcze-
gólnie istotny dla rannych i chorych problem
opieki zdrowotnej został rozwiązany w spo-
sób dostateczny.
 Kwestia szpitali i obecności wykwali-
fikowanego personelu medycznego umożli-
wia ratowanie życia nawet w wypadkach wy-
magających natychmiastowego zabiegu ope-
racyjnego, co zwiększa prawdopodobień-
stwo przeżycia większej grupy poszkodowa-
nych. Zapewniono również możliwość kon-
tynuowania leczenia przewlekle chorych,
także po rozpoczęciu konfliktu zbrojnego.
 W regulacjach prawa międzynarodo-
wego w stopniu niewystarczającym określo-
58 S. Dąbrowa: Ludność cywilna w konfliktach..., s. 206–209.
134
no zakres praw i obowiązków personelu
medycznego w wypadku specjalistycznych
interwencji medycznych. Nie uregulowano
kwestii przeprowadzania zabiegów chirur-
gicznych. Pominięto regulację dotyczącą
ciężkich przypadków, których leczenie wy-
maga wyspecjalizowanego sprzętu, często
niedostępnego w zorganizowanych ad hoc
szpitalach na terytorium toczącego się kon-
fliktu zbrojnego. Zaawansowanie technolo-
giczne w czasach współczesnych umożliwia
interwencję chirurgiczną w warunkach
niedostatecznej sterylności. Konieczna
byłaby dodatkowa regulacja prawna o przed-
miocie dotyczącym zagadnień interwen-
cji medycznej w wypadkach skrajnych.
 Rzeczywiste przestrzeganie konwencji
genewskich, protokołów dodatkowych oraz
innych unormowań wymaga wielu lat inten-
sywnej pracy organizacji humanitarnych
oraz państw stron porozumień, jednakże
działania Międzynarodowego Komitetu
Czerwonego Krzyża oraz Organizacji
Narodów Zjednoczonych pozwalają sądzić,
iż po znowelizowaniu niektórych postano-
wień problem nieprzestrzegania prawa
humanitarnego przez państwa można zmi-
nimalizować. Stan idealnego przestrzegania
nie jest możliwy do osiągnięcia, gdyż
wiąże się ze zmianą nastawienia władz i od-
działów walczących, wyeliminowaniem
pragnienia „zwycięstwa za wszelką cenę”
oraz zdemilitaryzowaniem armii państw.
Zaawansowanie technologiczne broni we
współczesnych czasach wyklucza możliwość
stosowania jedynie urządzeń, które nie
powodują skutku w postaci masowej elimi-
nacji wroga. Strona nieposiadająca broni
masowego rażenia jest skazana na prze-
graną w konflikcie zbrojnym, jest też
marginalizowana na arenie politycznej.
 Unormowania zawarte w Załączniku I
– Projekcie układu w sprawie stref i miejsco-
wości sanitarnych i bezpieczeństwa… są
niemożliwe do zrealizowania. Po pierwsze,
transport rannych i chorych do tych stref
mógłby być dla nich zagrożeniem. Ponadto
utworzenie zamkniętych przestrzeni wyma-
gałoby, niewspółmiernego z możliwymi do
uzyskania korzyściami, znacznych nakładów
pracy i finansowych, przy jednoczesnych
trudnościach w wyznaczeniu terenu na tyle
słabo zaludnionego, by osoby przebywające
w wyznaczonych strefach miały zapew-
nione minimum przestrzeni życiowej. g
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Inżynieria – szanse
i wyzwania XXI wieku
W artykule szeroko i szczegółowo przedstawiono dziedziny zastosowań oraz badań współczesnej inżynierii.
Autor interesująco prezentuje rozwój inżynierii, jako kategorii interdyscyplinarnej, od początków jej rozkwitu
do czasów współczesnych. Nakreśla możliwe tendencje wykorzystania zdobyczy współczesnej nauki i tech-
niki w rozwoju technologii stosowanych, zarówno niematerialnych, jak i materialnych. Pozwala to nam
lepiej zrozumieć, jak wszechobecne są zastosowania pragmatycznych zasad sztuki inżynierskiej w środowisku
naszej codziennej egzystencji. W konsekwencji, dostrzegamy możliwe aspekty kształtowania życia społeczno-
-gospodarczego oraz kultury materialno-cywilizacyjnej poprzez nieprzerwany rozwój kanonów sztuki
inżynierskiej.

kmdr rez. prof. dr hab.

KRZYSZTOF FICOŃ
absolwent Wydziału
Cybernetyki WAT. Swoje życie
zawodowe związał z zastoso-
waniem technologii informa-
tycznych na potrzeby badań
operacyjnych. Przedmiot
zainteresowań naukowych to
teoretyczne metody i modele
The article presents in detail the research and areas of interest in contemporary engineering as
well as its development as an interdisciplinary category from its origins until today. The writer
outlines potential tendencies of using modern conquests of science and technology in developing
applied technology, both material and non-material ones. This allows for better understanding of how
universal the use of pragmatic rules of engineering art in our everyday life is. In consequence, we
are able to see possible aspects of shaping the economic and social life and civilization and
material culture through a continuous growth of the art of engineering.

I
do wspomagania i optymali-
zacji procesów zabezpiecze- nżynieria – to sztuka tworzenia rzeczy
nia logistycznego narodo- (wizji, koncepcji, projektów) nowych
wych i sojuszniczych sił i jednocześnie pragmatyczna działalność
zbrojnych. Wojskową służbę
zawodową zakończył na intelektualna i eksperymentalna (badawcza),
stanowisku dziekana która polega na modelowaniu, projektowa-
Wydziału Zarządzania niu, konstruowaniu, modyfikacji i utrzyma-
i Dowodzenia w Akademii niu użytecznych i efektywnych rozwiązań
Marynarki Wojennej w Gdyni, do rozwikłania praktycznych problemów.
w której obecnie jest
zatrudniony jako profesor
Współczesna inżynieria jest kategorią inter-
zwyczajny. Animator wielu dyscyplinarną, opartą na synergicznym
prac i publikacji naukowych wykorzystaniu wiedzy naukowej oraz osią-
oraz autor kilkunastu gnięć techniki i technologii. Działalność ta
pozycji książkowych wymaga rozwiązywania problemów prak-
o tematyce logistycznej.
tycznych różnej natury, o zróżnicowanym
stopniu złożoności oraz dowolnej skali trud-
ności. Bardziej ogólnie, inżynieria zajmuje
się wykorzystaniem nauki i techniki do
rozwoju technologii stosowanych, zarówno
softwarowych (niematerialnych), jak też
hardwarowych (materialnych).
W sensie systemowym inżynieria oznacza
teoretyczne i praktyczne wykorzystanie wła-
ściwości nauki, wiedzy, materii i energii,
a także obiektów abstrakcyjnych i rzeczywi-
stych do tworzenia innowacyjnych rozwią-
zań, budowania nowych modeli i projekto-
wania oryginalnych konstrukcji materialnych
(maszyn, urządzeń, produktów), do wyko-
nywania określonych funkcji lub rozwiąza-
nia określonego problemu. Inżynier (projek-
tant, konstruktor, eksploatator) wykorzy-
stuje wiedzę, własną wyobraźnię i doś-
wiadczenia oraz umiejętności samooceny
i uogólniania do projektowania, tworzenia,
eksploatacji i usprawnienia rozwiązań nowa-
torskich oraz użytecznych procesów.

Etymologia słowa „inżynieria” i „inżynier” pochodzi od francuskich słów ingénieur oraz ingénierie.
Określenia te w dialektach frankońskich występujące jako engigneor oznaczały konstruktora machin
wojennych. Angielski źródłosłów engineering oraz engineer, choć podobny w brzmieniu, ma zupełnie
inny rodowód i nie pochodzi jak można byłoby przypuszczać, od słowa engine (maszyna), lecz od
łacińskiego ingeniosus oznaczającego osobę światłą i wykształconą.
Inżynier (inż.) – tytuł zawodowy nadawany przez wyższe uczelnie po ukończeniu studiów inżynierskich.
Osoba po uzyskaniu tego tytułu jest profesjonalistą zajmującym się tworzeniem lub wykorzystaniem
profesjonalnej wiedzy inżynierskiej. Warunkiem uzyskania statusu inżyniera jest ukończenie wyższej
szkoły technicznej, w Polsce najczęściej politechniki, w Europie uniwersytetu technicznego. Uzyskane
wykształcenie, według obowiązujących przepisów, nie zezwala jeszcze na sprawowanie samodzielnych
funkcji technicznych w niektórych specjalnościach inżynierskich. Możliwość taką uzyskuje się dopie-
ro po zaliczeniu wymaganego okresu praktyki w zawodzie oraz pozytywnym zaliczeniu egzaminu przed
komisją powoływaną przez odpowiedni organ samorządu zawodowego. Inną nazwą określającą ten
proces jest uzyskanie uprawnień.

Kwartalnik Bellona 2/2010 135

 Technika i logistyka
Inżynieria należy do dyscyplin kreatyw-
nych, które zajmują się tworzeniem innowa-
cyjnych rozwiązań i oryginalnych produk-
tów czy konstrukcji o wyraźnym użytkowym
przeznaczeniu, których dotychczas nie
było. Pod tym względem wykazuje duże
podobieństwo do działalności rzemieślni-
czej, a także do sztuki, zwłaszcza użytkowej.
Praca inżyniera, rzemieślnika i artysty jest
w dużym stopniu podobna. Sztuka i rzemio-
sło, tak jak inżynieria, opierają się na two-
rzeniu, z tą różnicą, że w inżynierii rolę
pierwszoplanową odgrywa wiedza nauko-
wo-techniczna, podczas gdy w rzemiośle
najważniejszy jest pomysł i doświadczenie,
a w sztuce – talent i kreatywność. Działalność
inżynierska to inaczej sztuka tworzenia
nowatorskich rozwiązań i praktycznych
aplikacji, która się charakteryzuje, z jednej
strony, kreatywnością i oryginalnością,
Fot. 1. Burj Dubai – najwyższy na Ziemi obiekt wzniesiony przez człowieka –
828 m wysokości i 200 pięter użytkowych (BurjDubalSkyscraper.com)
136
z drugiej – pewnym ryzykiem, głównie funk-
cjonalnym.
Zaawansowane produkty współczesnej
inżynierii są klasyfikowane niekiedy jako
dzieła sztuki użytkowej odznaczające się
oprócz walorów pragmatycznych także
pewnymi znamionami estetyki i autorskiej
oryginalności. Wielkie projekty i budowle
światowej klasy architektów, na przykład,
zaliczane do tak zwanej inżynierii lądowej,
należą do dzieł artystycznych i są symbola-
mi, z jednej strony, talentu ich twórców,
z drugiej – miejsca czy środowiska, a nawet
epoki, w której zostały wzniesione (fot. 1).
Podobnie wiele przedmiotów należących do
tak zwanej sztuki użytkowej odznacza się
oryginalnymi cechami estetycznymi i ma
znamiona dzieł artystycznych. Przodującą
pozycję pod tym względem zajmuje prze-
mysł motoryzacyjny, zwłaszcza projekty
studyjne, które wyprzedzają nieraz epokę
i technologię, w której powstały.
Związki inżynierii prakseologicznej i na-
uki teoretycznej były od zawsze bardzo
silne, jednak nie należy tej pierwszej utoż-
samiać z nauką czystą, pomimo podobień-
stwa stosowanych metod badawczych.
Naukowiec, gdy pojawia się problem, stawia
pytanie: dlaczego i stara się znaleźć roz-
wiązanie najbardziej ogólne. Tymczasem
inżynier chce wiedzieć: jak praktycznie
rozwiązać problem i jak wdrożyć zapropo-
nowane rozwiązanie. Naukowcy starają się
więc wyjaśnić istniejące zjawiska, podczas
gdy inżynierowie używają dostępnych środ-
ków, nie tylko naukowych, aby znaleźć
rozwiązania nowych problemów.
Wszelką działalność w dziedzinie inży-
nierii prakseologicznej inicjuje realna po-
trzeba, oryginalny pomysł, a często rodzaj
twórczego niepokoju związany z jakimś nie-
rozwiązanym do końca problemem. Jej
pierwszym etapem jest konceptualne rozwią-
zanie danego problemu, czyli stworzenie
pewnej wizji projektowej, na przykład na
gruncie holistycznej teorii systemowej.
Następnie są budowane mniej lub bardziej
abstrakcyjne czy fizyczne modele, po czym
wytwarza się prototypy, które podlegają róż-
nym procedurom testowym. Ostatni etap to
wdrożenie sprawdzonego projektu, jego
oprzyrządowanie i obudowanie niezbędny-
mi narzędziami, serwisami czy teoriami
(rys. 1).
Najogólniej inżynieria, jako sztuka two-
rzenia – projektowania i konstruowania użyt-
kowych dzieł nowatorskich – może być
podzielona na dwa podstawowe nurty:
niematerialną (intelektualną) inżynierię
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Technika i logistyka

Lądowa Powietrzna Wodna

INŻYNIERIA
Bezpieczeństwa Wojskowa

Założenia i potrzeby

Finansowa Chemiczna

Analiza możliwości
Genetyczna Elektryczna

Koncepcja rozwiązania
Medyczna Komputerowa

Projekt techniczny
Odwrotna Materiałowa

Budowa prototypu
Oprogramowania Mechaniczna

Społeczna Testowanie i wdrożenie Produkcji

Systemowa Rozwój i wycofanie Transportu

Ekstremalna Ekosystemów

Rys. 1. Topologia i schemat metodologiczny podejścia opartego na filozofii inżynierii

projektową (systemową, softwarową) oraz
materialną (fizyczną) inżynierię technicz-
ną (technologiczną, hardwarową). Na ich
pograniczu funkcjonuje tak zwana inżynie-
ria środowiskowa, która integruje wszystkie
dziedziny sztuki inżynierskiej na potrzeby
wielkich subsystemów dotyczących trzech
klasycznych żywiołów: środowiska lądowe-
go, wodnego oraz powietrznego. Szczegól-
nym rodzajem inżynierii środowiskowej jest
inżynieria naturalnego środowiska przyrod-
niczego, zwana też inżynierią ekosystemów.
Ponadto, bardziej ze względów medialnych
niż naukowo-technicznych, pojawiła się
nowa kategoria wielkiej inżynierii, zalicza-
na do tak zwanej inżynierii ekstremalnej.
Prezentuje ona najbardziej zaawansowane
technologicznie projekty i aplikacje, jakie
pojawiły się przez wieki istnienia cywiliza-
cji ludzkiej1 (tab. 1).
Inżynieria wojskowa
Przegląd praktycznych aplikacji inży-
nierii, integrującej często abstrakcyjne
rozważania naukowe z użytecznością i funk-
cjonalnością sztuki oraz praktycznymi
wyzwaniami cywilizacyjnymi i zwykłymi
potrzebami życia codziennego, zaczniemy
od najpierwszej inżynierii, jaką była inży-
nieria wojskowa (military engineering),
rozwijana na potrzeby odwiecznych zmagań
militarnych na różnych polach i teatrach
działań wojennych. Ekstremalne wymogi
pola walki zawsze inspirowały światłe umy-

1 Cywilizacja – poziom rozwoju społecznego osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej, będącej
wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wyzyskania jej bogactw na swoje potrzeby. Przodującą cywilizacją jest obecnie cywilizacja naukowo-techniczna oparta
na wykorzystaniu nauki, wiedzy i technologii, gwarantująca wysoki poziom produkcji dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych, które służą zaspokojeniu potrzeb społecznych
w zakresie świadczenia usług i dostawy dóbr materialnych. Encyklopedia powszechna PWN. T. 1, Warszawa 1983, s. 530.

Kwartalnik Bellona 2/2010 137

 Technika i logistyka
Tabela 1. Klasyfikacja i etapy rozwojowe sztuki
inżynierskiej
Inżynieria środowiskowa Inżynieria techniczna Inżynieria systemowa
(żywiołów) (technologiczna) (zarządzania)
Ekstremalna Chemiczna Bezpieczeństwa
Lądowa Elektryczna Finansowa
Lotnicza Komputerowa Genetyczna
Środowiska naturalnego Materiałowa Medyczna
Wodna Mechaniczna Odwrotna
Wojskowa Produkcji Oprogramowania
Transportu Społeczna
Wiedzy
Etapy prac badawczo-projektowych i wdrożeniowych
1.  Precyzowanie założeń, specyfikowanie potrzeb i oczekiwań
2.  Analiza możliwości wykonawczych i bilansowanie potrzeb
3.  Przygotowanie projektu konceptualnego rozwiązania
4.  Opracowanie projektu techniczno-technologicznego
5.  Budowa modelu lub prototypu eksperymentalnego
6.  Testowanie modelu lub prototypu i wdrożenie użytkowe
7.  Eksploatacja użytkowa, rynkowy rozwój i wycofanie wyrobu
sły odkrywców, twórców, a także dowódców,
rzemieślników i inżynierów do nowych
osiągnięć w technice i technologii bojowej,
gwarantujących przewagę i większą skutecz-
ność prowadzonych działań zbrojnych. Histo-
rycznie rozpatrywana inżynieria wojskowa,
zajmująca się początkowo wszystkimi aspek-
tami materiałowo-technicznymi prowadze-
nia działań bojowych w XX wieku, została
ograniczona do wymiaru tak zwanej inży-
nierii lądowej2, rozumianej jako umiejęt-
ność wznoszenia wszelkich budowli i kon-
strukcji, oprócz budynków użytkowych prze-
znaczonych głównie do celów militarnych.
Klasyczna inżynieria wojskowa jest defi-
niowana jako dziedzina wiedzy wojskowej,
stanowiąca część sztuki wojennej i przed-
miot ciężkich prac inżynieryjnych, prowa-
dzonych głównie na teatrze działań wojen-
nych, zarówno w działaniach ofensywnych,
jak też defensywnych. Zajmuje się budową
fortyfikacji i zapór inżynieryjnych (bojo-
wych), wznoszeniem obiektów (mostów,
przepraw, wiaduktów) i utrzymaniem droż-
ności szlaków komunikacyjnych (dro-
2 Obszerna problematyka materiałowo-technicznego zabezpieczenia sił zbrojnych we wszystkich aspektach ich wymagań szkoleniowych i bojowych (zaopatrzeniowych, trans-
portowych, ewakuacyjnych, technicznych, medycznych, infrastrukturalnych, serwisowych) już w XIX wieku, głównie za sprawą coraz bardziej ekspedycyjnych potrzeb armii
Stanów Zjednoczonych, stała się podstawą powstania i bujnego rozkwitu logistyki wojskowej (military logistics), której sprawdzone w ekstremalnych warunkach bojowych tech-
nologie w drugiej połowie XX wieku zostały wykorzystane w strukturze logistyki rynkowej jako Business Logistics. K. Ficoń: Logistyka operacyjna. Na przykładzie resortu Obrony
Narodowej. Warszawa 2007.
138
gowych, kolejowych, portowych, lotni-
skowych), głównie w operacyjnej strefie
działań bojowych.
Niezmiernie istotnym zadaniem inży-
nierii wojskowej jest maskowanie taktyczne
i operacyjne oraz prowadzenie działań
saperskich – minowanie i rozminowanie
pola walki, a także terenów w bezpośredniej
strefie operacyjnej. Odpowiednio rozbudo-
wane inżynieryjne wyposażenie terenu to
bardzo istotny element przewagi operacyj-
nej, który potęguje sprawność dowodzenia
i skuteczność prowadzonych działań
bojowych. Większość nowoczesnych armii
świata posiada w swoim składzie specjali-
styczny rodzaj wojsk inżynieryjnych, które
wspierają bezpośrednio siły operacyjne
w walce. Wojska tego rodzaju operują za
pomocą ciężkiego sprzętu budowlanego,
drogowego, pływającego, przeprawowego,
a także materiałów wybuchowych i uzbro-
jenia minerskiego. Odgrywają one zasadni-
czą rolę w najbardziej krytycznych sytu-
acjach kryzysowych. Kiedy działania wszyst-
kich innych służb ratowniczych okazują się
niewystarczające, ostatnią szansą są nieza-
wodne oddziały wojsk inżynieryjnych, ich
profesjonalne siły (personel, wiedza, do-
świadczenie) i będące w dyspozycji nowo-
czesne urządzenia i środki techniczne.
Inżynieria lądowa
W zastosowaniach cywilnych inżynieria
lądowa (civil engineering) jest odmianą
nauk inżynierskich oraz dyscypliną, która
łączy w sobie takie umiejętności, jak: pro-
jektowanie, wznoszenie oraz utrzymanie
wszelkich obiektów budowlanych – mostów,
dróg, kanałów, zapór oraz przede wszystkim
budynków i budowli, w ich środowisku
naturalnym, a także społecznym czy gospo-
darczym. Jest jedną z najstarszych nauk
inżynierskich, zaraz po inżynierii wojsko-
wej. Inżynieria lądowa jest związana z ży-
ciem człowieka od zarania jego dziejów. Jej
początków można się doszukać już w latach
4000–2000 p.n.e. w starożytnym Egipcie
oraz Mezopotamii, kiedy ludzkość porzuci-
ła koczowniczy tryb życia na rzecz osiedla-
nia się w jednym miejscu. To spowodowało
konieczność budowy trwałych schronień,
które mogły przetrwać w jednym miejscu
Kwartalnik Bellona 2/2010

kilka sezonów. Z tego powodu rozwinął się
także transport, co doprowadziło do wyna-
lezienia koła oraz żeglugi. Z całą pewnością
to Rzymianie w okresie świetności Imperium
Rzymskiego (Imperium Romanum) przyczy-
nili się najbardziej do rozwoju inżynierii
lądowej, gdyż przez cały czas jego istnienia
nie ustawali w budowie nowych konstrukcji,
takich jak: akwedukty, insule, porty morskie,
mosty, zapory, a przede wszystkim drogi
i szlaki komunikacyjne.
W czasach starożytności i średniowiecza
praca architekta oraz konstruktora była
wykonywana przez wielu rzemieślników,
którzy często urastali do rangi mistrzów
budowlanych. Wiedza nabyta doświadcze-
niem była podtrzymywana i przekazywana
w gildiach albo cechach, które były stowa-
rzyszeniami zamkniętymi i niechętnymi na
nowości. Konstrukcje, drogi oraz inne obiek-
ty budowlane były zwykle kopiowane i do-
stosowywane do wymagań różnych możno-
władców, rzadziej tworzono coś oryginal-
nego i nowoczesnego. Wyjątkiem było
budownictwo sakralne, które opierało się na
kanonie oryginalności i unikatowości, wkom-
ponowanej w miejscowe style architek-
toniczne.
Inżynieria lądowa jest narzędziem, które
służy realizacji wizji architektów (projektan-
tów), będących pierwszym ogniwem proce-
su budowlanego. Wiedza, która zawiera się
w pojęciu inżynieria lądowa, jest tradycyj-
nie powiązana z wieloma specjalnościami
Fot. 2. Największe mosty w Polsce: Świętokrzyski, III Tysiąclecia w Gdańsku, Siekierkowski
(http://www.gogle.com/imgres?imgurt)
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
inżynierskimi, takimi jak: inżynieria środo-
wiska, geotechnika, mechanika konstrukcji,
inżynieria transportowa, hydrologia, inży-
nieria materiałowa, budownictwo wodne,
geodezja oraz inżynieria produkcji i zarzą-
dzania. Sama nauka zwana inżynierią lądo-
wą jest pochodną podstawowych zasad fizy-
ki i matematyki, a jej poznawanie i rozwój
ściśle się wiążą z rozwojem wiedzy mate-
matycznej i fizycznej wśród kolejnych cywi-
lizacji. Ponieważ wiedza inżynierska obej-
muje ogromny obszar, jej rozwój jest powią-
zany także z poznawaniem jej poszczegól-
nych części, takich jak na przykład wytrzy-
małość materiałów, mechanika konstrukcji,
teoria obwodów, hydrologia, geodezja.
Inżynieria lądowa zajmuje się w szczegól-
ności budownictwem komunikacyjnym,
w tym wznoszeniem i demontażem obiek-
tów lądowych, głównie stałych budowli i wę-
złów komunikacyjnych – dróg kołowych
(samochodowych i kolejowych) oraz towa-
rzyszących im mostów, tuneli, bezkoli-
zyjnych, wielopoziomowych skrzyżowań
oraz dużych konstrukcji i różnych instalacji
przemysłowych (fot. 2). Inżynieria lądowa
ściśle się wiąże z podobnymi kategoriami
inżynierii branżowych, wynikających z ga-
łęziowego podziału transportu, a dotyczą-
cych odpowiednio: inżynierii drogowej,
kolejowej, wodnej, lotniczej czy transportu
przesyłowego.
Domeną inżynierii drogowej jest projek-
towanie, budowa i utrzymanie sieci dróg
139

Rzymianie
w okresie świetności
Imperium Rzymskiego
przyczynili się najbardziej
do rozwoju inżynierii
lądowej, gdyż przez cały
czas istnienia imperium
nie ustawali w budowie
nowych konstrukcji,
takich jak: akwedukty,
insule, porty morskie,
mosty, zapory, a przede
wszystkim drogi i szlaki
komunikacyjne.
140
Technika i logistyka
samochodowych, w tym szlaków o najwyż-
szych parametrach eksploatacyjnych – auto-
strad i dróg ekspresowych, a także dróg
lokalnych pod kątem najwyższej przepusto-
wości i bezpieczeństwa ruchu samochodo-
wego. Inżynieria kolejowa to projektowa-
nie, budowanie i utrzymanie nowoczesnych,
zautomatyzowanych i bezpiecznych linii
i szlaków kolejowych, a także stacji i dwor-
ców oraz towarzyszących im inżynierskich
obiektów budowlanych. Inżynieria wodna
zajmuje się głównie zagadnieniami budowy
i utrzymania portów morskich i rzecznych,
a także zapór wodnych, kanałów żeglugo-
wych, regulacją rzek i cieków wodnych.
Z kolei inżynieria lotnicza, ściśle lotnisko-
wa, obejmuje projektowanie i budowę lot-
nisk (pasów startowych, stanowisk postojo-
wych) i wszelkich obiektów towarzyszących
bezpiecznej eksploatacji portów lotniczych
(hangarów, stacji paliw, obiektów serwiso-
wych). Inżynieria transportu przesyłowe-
go ma silne związki z przemysłem chemicz-
nym (rurociągi, gazociągi, przepompownie,
magazyny zbiornikowe) i energetycznym (li-
nie przesyłowe, stacje transformatorowe).
Obecnie wszystkie te kategorie inżynierii
muszą spełniać ostre wymagania tak zwanej
inżynierii środowiska, stosującej zaawanso-
wane techniki i technologie w ochronie
i kształtowaniu naturalnego środowiska
przyrodniczego.
Inżynieria lądowa znajduje zastosowanie
na wszystkich poziomach życia: w sektorze
publicznym od najmniejszych wsi, miaste-
czek i miast aż po centra wielkich, świato-
wych metropolii, obejmuje także obszary
gmin, powiatów czy województw, zgodnie
z podziałem administracyjnym kraju. Funk-
cjonuje również w sektorze prywatnym – od
pojedynczych właścicieli budowli i mieszkań,
przez małe i duże firmy projektowe i budow-
lane, aż do wielkich światowych korporacji
użytecznej sztuki budowlanej.
Inżynieria wodna
Inżynieria wodna (water engineering) to
dziedzina nauki i techniki, która zajmuje się
badaniami, projektowaniem, budową i użyt-
kowaniem budowli hydrotechnicznych
morskich i śródlądowych. Dzieli się na
inżynierię śródlądową (inland engineering)
i inżynierię morską (sea engineering).
Ze względu na problemy inżyniersko-kon-
strukcyjne jest bardzo silnie związana
z budownictwem, ale ze względu na wpływ
budowli hydrotechnicznych na środowisko
przyrodnicze jest traktowana jako gałąź
inżynierii środowiska.
Inżynieria śródlądowa obejmuje regula-
cję i zabudowę rzek stopniami wodnymi,
które tworzą zbiorniki wodne o stałych
poziomach piętrzenia, na przykład budowa-
nymi jazami, które umożliwiają żeglugę
śródlądową, pracę elektrowni wodnych
i funkcjonowanie ujęć wody. Na rzekach gór-
skich są budowane zapory wodne tworzące
zbiorniki retencyjne, wykorzystywane
w obronie przeciwpowodziowej do maga-
zynowania lub spuszczania wody, umożli-
wiające jednocześnie pracę wodnych hydro-
elektrowni szczytowych i szczytowo-pom-
powych. Istotnym zadaniem inżynierii
śródlądowej jest budowa i utrzymanie
szlaków i kanałów żeglugowych w celu
prowadzenia różnych form działalności
gospodarczej i turystycznej. Wznoszone
budowle hydrotechniczne przynoszą korzy-
ści ekonomiczne i społeczne, wywołują jed-
nak zmiany w korytach rzek i ich najbliż-
szych polderach, co skutkuje podniesieniem
zwierciadła wód gruntowych w otoczeniu,
czasem zabagnieniem oraz zakłóceniem
ruchu rumowiska dennego.
Przedmiotem zainteresowania inżynierii
morskiej są budowle, konstrukcje oraz zwią-
zane z nimi prace inżynierskie wznoszone
na pełnym morzu, w pobliżu brzegu lub
bezpośrednio na nim, które mają ścisły zwią-
zek z morzem, na przykład nabrzeża porto-
we. Oddzielną dziedziną inżynierii morskiej
są zaawansowane technicznie budowle mor-
skie służące nawigacji i bezpieczeństwu
żeglugi (latarnie morskie, pławy i boje sy-
gnalizacyjne). Coraz częściej wznosi się
obiekty nawodne do eksploatacji zasobów
mineralnych zalegających pod dnem (plat-
formy wiertnicze), a także wykorzystujące
energie falowania, prądów i pływów mor-
skich oraz wiatrów nad otwartym morzem.
Inżynieria morska dzieli się na trzy kate-
gorie, które obejmują: budownictwo mor-
skie, pogłębiarstwo morskie i roboty pod-
wodne. Budownictwo morskie zajmuje się
głównie: budowlami portowymi (falochro-
ny, nabrzeża, pomosty, mola, dalby), budow-
lami stoczniowymi (pochylnie, wyciągi,
podnośniki, suche doki), umocnieniami
brzegów morskich (falochrony brzegowe,
progi podwodne, opaski i okładziny brzego-
we), budowlami pełnomorskimi (platformy
morskie, rurociągi podmorskie) i specjalny-
mi, takimi jak na przykład śluzy morskie,
kanały morskie, tunele podmorskie. Zada-
niem pogłębiarstwa morskiego jest wykona-
nie robót ziemnych w obrębie akwenów
morskich i pasa przybrzeżnego. W robotach
podwodnych główną rolę odgrywają prace
Kwartalnik Bellona 2/2010

nurkowe, związane z badaniem podłoża
przed wykonaniem budowli morskich oraz
stanu i bezpieczeństwa eksploatowanych
podwodnych elementów budowli mor-
skich.
Inżynieria środowiska naturalnego
Szczególnym przypadkiem inżynierii
systemowej jest inżynieria środowiska (envi-
ronmental engineering), zwana też inżynie-
rią ekosystemów. Jest to jedna z bardziej
atrakcyjnych i aktualnych dyscyplin, rozwi-
jana w ramach nauk przyrodniczych i tech-
nicznych, która obejmuje przedsięwzięcia
formalnoprawne i organizacyjno-technicz-
ne, zmierzające do zachowania środowiska
przyrodniczego w stanie naturalnej równo-
wagi, gwarantującej mu zdolność do samo-
regulacji i samooczyszczania. Bardzo inten-
sywna działalność gospodarcza człowieka –
głównie przemysłowa, rolnicza i budowlana
– oraz ogromna ekspansja jego cywilizacji
technicznej spowodowała wielką dewastację
środowiska naturalnego i doprowadziła do
zaniku zdolności przyrody do samoobrony
i dalszego ewolucyjnego trwania. Inżynieria
środowiska kształtuje nowe standardy har-
monijnego funkcjonowania współczesnej
cywilizacji i naturalnych praw przyrody,
zmierza do przywrócenia zachwianej rów-
nowagi obu tych podmiotów. Obejmuje tak
różne zagadnienia i kierunki badań, jak:
utylizacja i recykling ścieków i odpadów,
melioracje gruntów rolnych, zaopatrzenie
w wodę, ochrona powietrza i atmosfery oraz
zbiorników i cieków wodnych, a także
ciągły monitoring i prognozowanie pozio-
mu zagrożeń i stanu bezpieczeństwa oraz
równowagi.
W inżynierii środowiska niezmiernie waż-
ne jest badanie wpływu człowieka na klimat
i związane z tym różnorodne konsekwencje,
głównie klimatyczne, których najbardziej
dobitnym przykładem jest efekt cieplarnia-
ny i towarzyszące mu widmo gwałtownych
zmian i katastrof klimatycznych. Sprawdza
się także oddziaływanie różnych zdarzeń
nadzwyczajnych – awarii, katastrof czy klęsk
cywilizacyjnych na poziom bezpieczeństwa
naturalnego i wypracowuje niezbędne me-
chanizmy obronne eliminujące skutki tych
zdarzeń.
Inżynieria mechaniczna
Inżynieria mechaniczna (mechanical
engineering) to synergia wiedzy teoretycz-
nej i praktyki inżynierskiej, dotycząca pro-
jektowania, wytwarzania i eksploatacji ma-
szyn i urządzeń technicznych, z wyjątkiem
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
urządzeń elektrycznych, będących domeną
oddzielnej inżynierii elektrycznej czy elek-
troenergetycznej lub elektronicznej. Do pod-
stawowych zagadnień inżynierii mechanicz-
nej zaliczamy: podstawy konstrukcji maszyn,
wytrzymałość materiałów, materiałoznaw-
stwo, teorię mechanizmów i maszyn, tech-
nologię budowy maszyn, teorię eksploatacji
technicznej, mechanikę precyzyjną i inne.
Rozwój wyspecjalizowanych maszyn i na-
rzędzi w czasie rewolucji przemysłowej sta-
nowił materialną podstawę przełomowego
w dziejach ludzkości wieku pary i elektrycz-
ności oraz dominacji węgla i stali. Choć
współczesna inżynieria mechaniczna po-
wstała w XIX wieku, jej początki sięgają sta-
rożytności, kiedy to konstruowano wiele ma-
szyn i machin do użytku cywilnego i woj-
skowego. Jednym z najbardziej znanych
przykładów jest mechanizm z Antykithiry,
maszyna o stopniu złożoności niespotyka-
nym aż do XIV wieku. Wiele wynalazków
z tamtych czasów, głównie skonstruowanych
lub ulepszonych przez Archimedesa, na
przykład słynna śruba Archimedesa, wy-
magających niezwykłych umiejętności
i wiedzy, pozostaje w użyciu do dnia dzisiej-
szego.
Przełomem dla cywilizacji ludzkiej było wynalezienie motoru mechanicznego
(silnika), który całkowicie uniezależnił człowieka od kapryśnych sił natury – wiatru,
wody, Słońca, a także od fizycznej pracy mięśni zwierząt oraz ludzi i pozwolił mu
prowadzić działalność gospodarczą w sposób planowy i zorganizowany.
To właśnie osiągnięcia inżynierii mecha-
nicznej, głównie wynalazek pionowego
silnika parowego (Thomas Newcomen –
1712 r.) i jego techniczne udoskonalenie
przez Jamesa Watta w 1769 roku, następ-
nie spalinowego silnika wysokoprężnego
(Rudolf Diesel – 1893 r.), doprowadziły do
powstania ery społeczeństwa industrialnego
i bujnego rozkwitu ówczesnej inżynierii
mechanicznej. Przełomem dla cywilizacji
ludzkiej było wynalezienie motoru mecha-
nicznego (silnika), który całkowicie unieza-
leżnił człowieka od kapryśnych sił natury –
wiatru, wody, Słońca, a także od fizycznej
pracy mięśni zwierząt oraz ludzi i pozwolił
mu prowadzić działalność gospodarczą
w sposób planowy i zorganizowany. Dzięki
kolejnym generacjom silników – od silnika
parowego, przez silnik spalinowy, potem
elektryczny i wreszcie reaktor atomowy –
nastąpił nie tylko bujny rozwój przemysłu
i produkcji, ale przede wszystkim transpor-
tu łączącego różne ośrodki życia społeczno-
-gospodarczego, którego ekonomiczną
141
 Technika i logistyka
podstawą jest międzynarodowa wymiana
handlowa. Ogromna dynamika systemów
transportowych wymaga stosowania najdo-
skonalszych środków i urządzeń transporto-
wych i równie zaawansowanych technologii
i szlaków komunikacyjnych, w efekcie jest
stymulowany wielokierunkowy rozwój
inżynierii mechanicznej i inżynierii lądowej,
wodnej i powietrznej. Rozwojowi systemów
technologii transportowych towarzyszy rów-
nie burzliwy rozwój systemów łączności
i komunikacji, zdominowany przez techno-
logie teleinformatyczne i fenomenalną sieć
komputerową – Internet.
Inżynieria elektryczna
Niezwykle użyteczna inżynieria elektrycz-
na (electrical engineering) jest działem
inżynierii i zajmuje się badaniem i stosowa-
niem elektryczności i elektromagnetyzmu
w różnych dziedzinach życia. Ma swoje
źródło w eksperymentach z początków XIX
wieku, dokonywanych przez Alessandro
Voltę oraz późniejszych Michaela Faradaya,
Georga Ohma, Andrè M. Ampère’a i in-
nych, których najważniejszym efektem było
wynalezienie silnika elektrycznego. Prace
Jamesa Maxwella oraz Heinricha R.
Hertza pod koniec XIX wieku wyznaczają
początek elektroniki. Późniejsze wyna-
lazki – lampy próżniowej oraz tranzystora
(1947 r.) – doprowadziły do rozwoju elek-
Synergiczne połączenie inżynierii procesowej i chemicznej doprowadziło
do powstania inżynierii materiałowej, która w przyszłości ma uchronić
ludzkość przed deficytem surowców i różnych materiałów niezbędnych
do sprawnego funkcjonowania cywilizacji przyszłości.
trotechniki i elektroniki jako niezwykle
atrakcyjnej dziedziny inżynierii XX wieku.
Naturalnym kierunkiem transformacji
klasycznej inżynierii elektrycznej jest dziś
inżynieria elektroniczna (półprzewod-
nikowa, układów scalonych) i nowoczesna
inżynieria kwantowa (laserowa, światło-
wodowa).
Zainteresowania współczesnej inżynierii
elektrycznej są bardzo rozległe i obejmują
takie działy, jak: elektrotechnika, aparaty
elektryczne (łączniki, styczniki, bezpieczni-
ki, przekładniki, dławiki, kondensatory),
maszyny elektryczne (silniki asynchro-
niczne, synchroniczne, prądu stałego, prąd-
nice, transformatory), elektroenergetyka
(generatory, elektrownie, transformatory
wysokiego napięcia, wyłączniki mocy,
142
odgromniki, przekładniki napięciowe, prze-
kładniki prądowe), energoelektronika
(przetwornice częstotliwości, falowniki),
automatyka przemysłowa (systemy automa-
tyki, automatyka stykowa, systemy PLC),
elementy automatyki (czujniki, liczniki,
przekaźniki, styczniki, regulatory sterowni-
ki PLC), metrologia elektryczna, elektro-
chemia, elektrotermia, elektronika.
Bardzo ważnym działem inżynierii elek-
trycznej jest inżynieria energoelektryczna,
która zajmuje się produkcją, przetwarzaniem
i przesyłaniem energii elektrycznej (wiel-
kich napięć) na duże odległości. Dzięki
odpowiednim systemom energoelektrycz-
nym, obejmującym elektrownie i genera-
tory prądu oraz urządzenia elektroener-
getyczne i linie przesyłowe w krajach cywi-
lizowanych, każdy mieszkaniec, przedsię-
biorstwo, instytucja ma dostęp do zasilania
elektrycznego, co jest elementarnym
wyznacznikiem nowoczesnych standardów
cywilizacyjnych.
Inżynieria chemiczna (procesowa)
Inżynieria chemiczna (chemical engine-
ering – trial), zwana poprawniej inżynie-
rią procesową, zajmuje się projektowaniem
operacji i procesów związanych z prze-
pływem płynów, przemian cieplnych
i chemicznych prowadzonych w skali prze-
mysłowej. Zasady inżynierii procesowej
mają zwykle charakter praktyczny praw
inżynieryjnych, umożliwiających popraw-
ne projektowanie instalacji chemicznych.
Są one także często stosowane przy budo-
wie urządzeń i instalacji niechemicznych,
takich jak na przykład instalacje do pro-
dukcji i przesyłu energii termicznej w elek-
trociepłowniach. Dlatego też częściej się
mówi o inżynierii procesowej, a nie tylko
chemicznej. Podstawowymi pojęciami
w inżynierii procesowej są proces jednost-
kowy, zwany po prostu procesem, który
jest pojedynczym aktem przemiany
fizycznej lub chemicznej energii, lub ma-
terii w aparaturze, oraz operacja jednost-
kowa, będąca wyodrębnionym zespołem
fizycznych przemian materii (bez reakcji
chemicznej). Procesy chemiczne obej-
Kwartalnik Bellona 2/2010

mują wszystkie zjawiska, którym towarzy-
szy reakcja chemiczna.
Powstanie inżynierii procesowej ma rów-
nież swoje źródło w czasach rewolucji prze-
mysłowej. Została ona wymuszona przez
gwałtownie rosnące zapotrzebowanie na
nowe materiały i nowe sposoby wytwarza-
nia, warunkujące masową produkcję na
skalę przemysłową. Zapotrzebowanie było
tak silne, że powstała nowa gałąź przemysłu,
która zajmuje się opracowywaniem i maso-
wą produkcją przemysłowych substancji
i związków chemicznych. Rolą inżynierii
chemicznej było też projektowanie i eksplo-
atacja fabryk zajmujących się tą produkcją.
Szczególną rolę, aż po dzień dzisiejszy,
w tej kategorii odgrywa inżynieria paliw
płynnych, będących podstawą rozwoju
najpotężniejszego na świecie sektora pali-
wowego, bezpośrednio gwarantującego roz-
wój komunikacji i transportu. Synergiczne
połączenie inżynierii procesowej i chemicz-
nej doprowadziło do powstania atrakcyjnej
inżynierii materiałowej, która w przyszłości
ma uchronić ludzkość przed deficytem
surowców i różnych materiałów niezbędnych
do sprawnego funkcjonowania cywilizacji
przyszłości.
Inżynieria materiałowa
Inżynieria materiałowa (materials engine-
ering) to interdyscyplinarna dziedzina ba-
dań naukowych i wiedzy praktycznej, opar-
ta głównie na naukach przyrodniczych, ta-
kich jak: fizyka, chemia, biologia, z jedno-
czesnym wykorzystaniem zawansowanych
metod matematycznych i narzędzi informa-
tycznych, poświęcona analizowaniu, projek-
towaniu i konstruowaniu nowych materia-
łów inżynierskich i doskonaleniu właściwo-
ści użytkowych materiałów powszechnie
wykorzystywanych w praktyce. Zajmuje się
analizą wpływu struktury chemicznej i fi-
zycznej materiałów na ich właściwości tech-
niczno-użytkowe: wytrzymałościowe, elek-
tryczne, mechaniczne, optyczne, chemicz-
ne, magnetyczne i termiczne, a także rozma-
ite ich kombinacje.
Przedmiotem badań inżynierii materiało-
wej są zarówno materiały tradycyjne, to
znaczy materiały ceramiczne, metale, poli-
mery, jak też nowoczesne kompozyty,
półprzewodniki, włókna szklane, biomate-
3 Wielkie nadzieje i oczekiwania współczesnej cywilizacji naukowo-technicznej, także dotyczące zastosowań militarnych, w dużej mierze wynikają z ogromnego potencjału
produkcyjno-usługowego burzliwie rozwijającej się inżynierii materiałowej, zwłaszcza sięgania przez nią do struktur molekularnych i atomowych, gwarantujących najwyż-
szą efektywność budowanych teorii i ogromną sprawność tworzonych aplikacji użytkowych. S. Kłosowicz: Nanotechnologia i fotonika w siłach zbrojnych. „Kwartalnik Bellona”
2009 nr 1, s. 147.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
riały oraz tak zwane materiały inteligentne
z elementami pamięci. Perspektywicznym
kierunkiem badań inżynierii materiałowej
jest wykorzystanie materiałów naturalnych
– od drewna do jedwabiu, a także ceramiki,
skóry, tkanin do projektowania i produkcji
nowych materiałów otrzymywanych sztucz-
nie, spełniających, między innymi, najwyż-
sze normy ekologiczne. W tym nurcie badań
są rozwijane metody oparte na nanotechnol-
giach, biotechnologiach, krystalografii, Przedmiotem
ciekłych kryształach oraz nadprzewod- badań inżynierii
nictwie3. materiałowej
Utylitarnym zadaniem inżynierii mate-
riałowej jest badanie wpływu struktury są zarówno materiały
materiału wyjściowego na właściwości tradycyjne, to znaczy
fizyczno-chemiczne oraz użytkowo- materiały ceramiczne,
-eksplotacyjne materiałów inżynierskich. metale, polimery,
Istotnym celem tych badań jest zapobie- jak też nowoczesne
ganie, zwykle przez zmianę struktury, kompozyty,
niepożądanym zmianom właściwości użyt- półprzewodniki, włókna
kowych materiałów. Umożliwia to opraco- szklane, biomateriały
wywanie nowych sposobów otrzymy- oraz tak zwane materiały
wania, używania, ochrony (np. przed inteligentne
korozją) materiałów o ściśle określonych z elementami pamięci.
cechach użytkowych. Badania te mają
silny wpływ nie tylko na planowane cechy
użytkowe produktów końcowych, poma-
gają też zbadać i opracować efektywne
metody ich produkcji i przetwarzania.
Cechy użytkowe wszystkich przedmiotów
i urządzeń, którymi się posługujemy,
zależą od właściwości materiałów, z któ-
rych zostały wykonane, z kolei właści-
wości te zależą od budowy i struktury
materiałów, która jest kształtowana, na
przykład w przemysłowych procesach
wytwarzania.
W nurcie inżynierii materiałowej są pro-
wadzone badania naukowe ukierunkowane
na rozwiązywanie praktycznych problemów
materiałowych występujących w przemyśle,
a także badania podstawowe, na przykład na
poziomie fizyki kwantowej, których celem
jest poznanie i opis zjawisk w strukturach
krystalicznych oraz prace nad projekto-
waniem i syntezą nowych materiałów.
Osiągnięcia nauk technicznych końca
XX wieku dowiodły, że wiele rozwiązań
i konstrukcji mogło powstać tylko dzięki
nowym materiałom. To rozwój inżynierii
materiałowej sprawił, że dysponujemy
materiałami, które pozwalają na budowę
143
 Technika i logistyka
Tabela 2. Podział epok cywilizacyjnych
Czas Materiał przełomowy
200 tys. lat p.n.e. Kamień łupany
7–6 tys. lat p.n.e. Ceramika
5–4 tys. lat p.n.e. Brąz (cyna, miedź, ołów)
XIX w. n.e. Stal i węgiel
~1945 r. Polimery
1947 r. Krzem (półprzewodniki)
~1970 r. Kompozyty
~1980 r. Materiały funkcjonalne
obiektów i urządzeń pracujących w warun-
kach ekstremalnych, na przykład w reakto-
rach atomowych, przestrzeni kosmicznej, głę-
binach morskich. Rozwój inżynierii mate-
riałowej, wykorzystującej osiągnięcia fizyki
kwantowej, umożliwiający zapis i przesyła-
nie ogromnej liczby informacji, był stymula-
torem radykalnych osiągnięć informatyki.
Z kolei wzorowane na naturze biomateriały
już dziś z powodzeniem zastępują „zużyte”
części organizmu ludzkiego i otwierają przed
medycyną zupełnie nowe horyzonty trans-
plantacyjne. Inżynieria materiałowa i jej
praktyczne osiągnięcia były determinantem
różnych epok cywilizacyjnych, które na prze-
strzeni dziejów wyznaczały kolejno: kamień
łupany, ceramika, brąz (cyna, miedź, ołów),
żelazo i węgiel, stal, krzem (półprzewodni-
ki), polimery, kompozyty, materiały funkcjo-
nalne (inteligentne) (tab. 2).
Inżynieria systemowa
Inżynieria systemowa – wiedzy – (sys-
tem engineering, knowledge engineering)
zajmuje się projektowaniem niematerial-
nych koncepcji, struktur i reguł działania
różnych organizacji (systemów) oraz wdra-
żaniem tych projektów. Kryterium wybo-
ru w projektowaniu jest odpowiednia
sprawność i efektywność działania syste-
mu projektowanego czy organizacji,
które są rozpatrywane przykładowo
w płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej
i ekologicznej. Określenie systemowa ma
uświadomić i sygnalizować, że przedmiot
zabiegów inżynierskich, czyli organizacja,
jest traktowany jako całościowy i docelo-
wo powinien funkcjonować jako prakse-
ologiczny system sprawnego działania.
Samo pojęcie systemu oznacza złożony
zespół powiązanych wzajemnie i różnych
jakościowo zmiennych, których związki
mają charakter częściowo determinis-
tyczny, a częściowo probabilistyczny.
144
Gatunek ludzki Społeczeństwo
Homo Habilis
Homo Erectus Agrarne
Homo Sapiens
Homo Sapiens Sapiens
Industrialne
Homo Sapiens Sapiens
Homo Sapiens Silicon
Homo Sapiens Silicon Informacyjne
Homo Sapiens Silicon
Inżynieria systemowa jest więc odpo-
wiedzią na zgłaszaną przez praktyków
potrzebę dysponowania skutecznymi tech-
nikami i procedurami oddziaływania na
rzeczywistość, w której ramach nasileniu
ulegają takie cechy, jak: złożoność struk-
tury organizacji, wielość oddziałujących
na siebie elementów oraz niemożność
określenia jednoznacznych relacji przy-
czynowo-skutkowych między tymi ele-
mentami. Racjonalne i skuteczne rozwią-
zanie tych problemów wymaga dyspo-
nowania pewnym potencjałem wiedzy,
opartym na aktualnym poziomie nauki,
techniki i technologii. Dlatego też zamien-
nie operuje się pojęciem inżynierii wiedzy
i podkreśla naukowy charakter kreatywnej
sztuki inżynierskiej. W tym sensie pro-
dukty i wytwory inżynierii wiedzy mają
charakter projektów, czyli takich obiek-
tów, których dotychczas nie było, i które
najczęściej wnoszą nową jakość do świa-
ta teorii, a także do praktyki społecznej
czy gospodarczej.
Inżynieria systemów (procesów) należy
do grupy nauk systemowych, których isto-
tą jest badanie rozmaitych systemów w ich
całościowym ujęciu holistycznym. Nauki
systemowe łączy przede wszystkim nauko-
wa metodologia badawcza i sposób formu-
łowania i rozwiązywania różnych proble-
mów. Są to nauki o złożonych całościach
(strukturach) i prawach rządzących tymi
strukturami (organizacjami). Uniwersali-
styczne podejście systemowe jest bardzo
użyteczne na gruncie inżynierii systemo-
wej, odnoszonej do sztuki projektowania,
budowania i wdrażania innowacyjnych
koncepcji i rozwiązań praktycznych, za-
równo projektowych, jak i wdrożeniowych.
W praktycznych zastosowaniach inżynie-
rii systemowej szczególnie użyteczne są
cztery podstawowe grupy nauk systemo-
wych, do których się zalicza nauki syste-
Kwartalnik Bellona 2/2010

mowe: podstawowe, humanistyczne, tech-
niczne i przyrodnicze.
Klasa podstawowych nauk systemowych
obejmuje: teorię systemów, cybernetykę,
prakseologię, a także matematykę stosowa-
ną oraz teorię informacji i jej inżyniersko-
-techniczną aplikację – informatykę.
Przykłady humanistycznych nauk systemo-
wych to: socjologia, psychologia, politolo-
gia i teoria prawa. Techniczne nauki syste-
mowe reprezentuje: mechanika, elektronika,
fizyka techniczna, materiałoznawstwo i teo-
ria konstrukcji maszyn. Przyrodnicze nauki
systemowe obejmują nauki podstawowe, ta-
kie jak: astronomia, biologia, chemia oraz
nauki stosowane, na przykład medycyna czy
rolnictwo.
Zasadniczym wyróżnikiem nauk systemo-
wych jest badanie pewnych zorganizowanych
całości, funkcjonujących celowo i racjonal-
nie (efektywnie). Sprawnie działające wiel-
kie systemy społeczne były podstawą rozwo-
ju cywilizacyjnego świata w poszczególnych
epokach i erach cywilizacyjnych. Już w za-
mierzchłych czasach funkcjonowały wielkie
imperia państwowe, których podstawą ist-
nienia i rozwoju czy ekspansji były zdoby-
cze i osiągnięcia głównie nauk systemowych.
Aby sprawnie zarządzać i kierować wielki-
mi systemami polityczno-społecznymi czy
gospodarczo-ekonomicznymi, należało – po
pierwsze, rozpoznać i opanować podstawo-
we prawa regulujące działanie tych syste-
mów, po drugie, dysponować odpowiednio
wysoką techniką i technologią gwarantują-
cą skuteczność działań praktycznych, prze-
biegających w sferze kultury materialnej4.
Z punktu widzenia potrzeb i zastosowań
inżynierii systemowej nauki systemowe
można podzielić na podstawowe nauki
systemowe i stosowane nauki systemowe. Do
pierwszych zaliczamy: teorię systemów,
teorię organizacji, cybernetykę, prakseolo-
gię oraz ekonomię. Potrzeby gwałtownie się
rozwijających gospodarek świata spowodo-
wały, że najstarsza z podstawowych nauk
systemowych – ekonomia – organizowała
życie gospodarcze już w drugiej połowie
XVIII wieku. Długi rodowód historyczny ma
naukowa teoria kierowania i organizacji.
Znacznie młodsze są cybernetyka, teoria
systemów oraz prakseologia. Każda z pod-
stawowych nauk systemowych pełni funkcję
pomocniczą w strukturze inżynierii syste-
4 Najbardziej spektakularnym przykładem aplikacji nienazwanej z imienia inżynierią systemową w dziejach Europy było Imperium Romanum. Jego potęga polityczno-militar-
na i społeczno-gospodarcza opierała się, z jednej strony, na uniwersalistycznej filozofii chrześcijańskiej, z drugiej, na zdobyczach ówczesnej nauki i techniki, których znako-
mitym przykładem był system administracyjny oparty na prefektach i intensywny rozwój sieci komunikacyjnej integrującej rozległe obszary Imperium Rzymskiego, obejmującego
w czasach świetności ponad 2 mln km2 powierzchni, na której sprawowano bardzo sprawną władzę polityczną i administracyjną.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
mowej i stymuluje jej rozwój stosownie do
aktualnego stanu wiedzy.
Ekonomia, jako nauka o racjonalnym
(efektywnym) działaniu, pozwala na funk-
cjonowanie danego systemu zgodnie
z przyjętym wskaźnikiem jakości, którym
z reguły jest maksymalizacja efektów
ekonomicznych (finansowych). Teoria kie-
rowania i organizacji pozwala na racjonal-
ne zarządzanie optymalnie zbudowaną or-
ganizacją (systemem). Teoria systemów
zajmuje się naukowym kierowaniem
systemami o złożonym działaniu, którym
towarzyszy złożona struktura funkcjonal-
no-organizacyjna. Cybernetyka jest nauką
Produkty
o sterowalnym informacyjnie układzie, i wytwory
niekoniecznie technicznym, zorientowa- inżynierii wiedzy
nym na osiąganie wyznaczonego celu. mają charakter
Prakseologia zajmuje się nauką o użytecz- projektów, czyli
nym, sprawnym i celowym działaniu do- takich obiektów, których
wolnego systemu, zarówno materialnego, dotychczas nie
jak też abstrakcyjnego. było, i które najczęściej
Uniwersalne podejście proponowane przez wnoszą nową jakość do
inżynierię systemów integruje wszystkie świata teorii, a także
podstawowe nauki systemowe w jeden me- do praktyki społecznej
todologicznie dojrzały i praktycznie użytecz- czy gospodarczej.
ny system działania, zawierający: analizę
i diagnozę stanu faktycznego, teoretyczną
koncepcję usprawnień i rozwoju, sprawne
procedury działania, konkretne rozwiązania
projektowe oraz standardy i wymagania
wdrożeniowe. Jednocześnie inżynieria
systemów scala cząstkowe podejście ekono-
miczne, organizacyjne, prakseologiczne
i cybernetyczne w jeden spójny system
działania, który realizuje określoną misję
w sposób racjonalny i efektywny z punktu
przyjętego kryterium oceny. W tym kontek-
ście można powiedzieć, że inżynieria syste-
mów jest nauką o racjonalnym, zorganizo-
wanym, sterowalnym i celowym działaniu
odpowiednio złożonego systemu.
Inżynieria medyczna
Szczególne oczekiwania społeczne wobec
ogromnego postępu naukowo-technicznego
spełnia dziś inżynieria medyczna (medical
engineering) i jej liczne odmiany. Wynika to
z faktu, że istnieją znaczące podobieństwa
pomiędzy inżynierią i techniką a biologią
i medycyną. Obydwie dyscypliny polegają
na rozwiązywaniu problemów przy użyciu
wiedzy, intuicji, doświadczenia i twórczej
heurezy. Ponadto cechuje je ten sam prag-
145
 Technika i logistyka
matyzm, spowodowany koniecznością pro-
ponowania skutecznych rozwiązań i spraw-
nych aplikacji, głównie narzędziowych i in-
strumentalnych, nawet wtedy, gdy pewne
zjawiska nie zostaną do końca wyjaśnione
w sposób naukowy.
Inżynieria biomedyczna (biomedical en-
gineering – BME) wchodzi w skład nauk
dotyczących bioinżynierii. Stanowi połą-
czenie wiedzy i doświadczeń, które są
lokalizowane na pograniczu nauk technicz-
nych, medycznych i biologicznych. Szcze-
gólnie atrakcyjny okazał się mariaż medy-
cyny z informatyką, czego efektem jest, na
przykład, bioinformatyka, informatyka
medyczna, zobrazowanie medyczne (medi-
cal imaging), telemedycyna, przetwarzanie
obrazów (image processing), procesowanie
sygnałów fizjologicznych, biomechanika,
biomateriały czy modelowanie 3D. Przy-
kładami zastosowań tej wiedzy jest udosko-
nalanie produkcji i obsługi sprzętu medycz-
nego, urządzeń diagnostycznych, oprzyrzą-
dowania zobrazującego, wyposażenia labo-
ratoriów i pracowni medycznych, a także
nowe generacje leków oraz inne środki do
terapii, które wspomagają służby medyczne
na wszystkich etapach diagnostyki, lecznic-
twa profilaktyki zdrowotnej. Szczególnie
atrakcyjnym substytutem inżynierii medycz-
nej są biomateriały, które pozwalają na
rozwiązanie wielu dylematów medycznych,
etycznych czy nawet moralnych. Ogromne
pole w tej dziedzinie istnieje ciągle w sferze
konstrukcji narządów sztucznych. Kształ-
ceniem specjalistów do obsługi i serwisowa-
Fot. 3. Modelowy schemat przebiegu replikacji kodu genetycznego DNA (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a8/DNA_replica-
tion_pl.svg)
146
nia skomputeryzowanej aparatury biome-
dycznej zajmuje się inżynieria kliniczna.
W bioinżynierii są potrzebni wysokiej
klasy specjaliści od obsługi i eksploatacji
użytkowej sprzętu medycznego, a także
specjaliści z zakresu oprogramowania tego
sprzętu, którzy dysponują wiedzą stricte
medyczną.
Obecnie bardzo burzliwy rozwój przeży-
wa inżynieria genetyczna czy różne bio-
technologie. Na potrzeby zastosowań me-
dycznych powstała cała gałąź bioinżynierii.
Inżynieria genetyczna
Wiele nadziei, ale także znaków zapy-
tania, rodzi inżynieria genetyczna (gene-
tic engineering), której rodowód sięga lat
siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to
w laboratoriach amerykańskich został
sztucznie połączony kod genetyczny DNA
wirusa i bakterii (fot. 3). To przełomowe
doświadczenie zapoczątkowało rozwój
inżynierii genetycznej, która integruje ma-
teriał genetyczny różnych organizmów,
w celu zmiany ich właściwości dziedzicz-
nych. Polega ona na wprowadzaniu do
komórek organizmu, którego cechy chce-
my zmienić (biorcy), określonego od-
cinka DNA innego organizmu (dawcy).
Najogólniej mówiąc, inżynieria genetycz-
na polega na izolowaniu fragmentów ma-
teriału genetycznego z komórki, wprowa-
dzeniu zmian do informacji genetycznej,
przenoszeniu fragmentów DNA do komó-
rek innego organizmu i powielaniu (klo-
nowaniu) genów i całych organizmów.
Kwartalnik Bellona 2/2010

Rozwój inżynierii genetycznej stał się
możliwy dzięki silnemu rozwojowi genety-
ki i biologii molekularnej w ciągu ostatnich
kilkunastu lat. Genetyka zaczęła powstawać
i rozwijać się dopiero w połowie lat siedem-
dziesiątych XX wieku, co wiązało się z od-
kryciem struktury DNA i rozwinięciem me-
tod mikroskopii elektronowej.
Metody inżynierii genetycznej są obecnie
szeroko wykorzystywane do produkcji
wielu lekarstw, na przykład insuliny oraz nie-
których witamin. Ma to ogromne znaczenie
praktyczne. Dawniej, przed opracowaniem
metody biosyntezy insuliny, otrzymywano
ją z trzustek zwierzęcych. Była to metoda
bardzo droga, gdyż ilość insuliny otrzyma-
na z jednej trzustki była niewielka, a proces
jej pozyskiwania – kosztowny. Inżynieria
genetyczna jest wykorzystywana również
do wytwarzania tak zwanych organizmów
transgenicznych. Ma również duże znacze-
nie w rozwoju genetyki. Umożliwia bowiem
poznanie funkcji pełnionych przez określo-
ne geny. Inżynieria genetyczna zbliża nas
bardzo poważnie do rozwiązania tajemnicy
i mechanizmu życia jako formy odpowied-
niego programowania kodu genetycznego.
Współcześnie próbuje się zastosować
metody klonowania do ocalenia gatunków
zagrożonych wyginięciem.
Inżynieria genetyczna znajduje szerokie
zastosowanie w wielu dziedzinach nauki,
zarówno teoretycznych, jak i praktycznych.
Wykorzystywana jest w medycynie, rolnic-
twie, kryminalistyce i sądownictwie, arche-
ologii, ewolucjonizmie. Podejmuje się
także próby mające na celu zmodyfikowa-
nie, na przykład roślin w taki sposób, aby
były większe plony (zlikwidowanie głodu
na świecie), aby zawierały więcej witamin
i substancji odżywczych i niosły ze sobą
szczepionki przeciwko określonym choro-
bom (obniżenie kosztów szczepień).
Inżynieria finansowa
Nowy XXI wiek to narodziny i bujny
rozkwit inżynierii finansowej5 (financial
engineering), opartej na wybranych meto-
dach współczesnej matematyki stoso-
wanej oraz teorii finansów, bankowości
i w ogólności makroekonomii. Jej celem
jest analiza instrumentów pochodnych
rynku finansowego metodami analitycznej
5 Na potrzeby dynamicznie rozwijającej się inżynierii finansowej i jej globalnych produktów, głównie w sektorze giełdowym, ubezpieczeniowym i bankowym, został stworzony
nowy dział matematyki finansowej, nauczanej także jako specjalność na kierunku studiów matematyka lub nauki o zarządzaniu.
6 Negatywnym produktem współczesnej inżynierii finansowej, opartej w dużej mierze na wirtualnej rachunkowości i księgowości oraz elektronicznym pieniądzu e-Cash, był
ostatni kryzys finansowy (2009 r.), wywołany niekontrolowanym wypływem pustych kredytów bankowych, niemających żadnego zabezpieczenia finansowego po stronie kredy-
tobiorcy. W efekcie podstawowy instrument kontrolny inżynierii finansowej, czyli analiza ryzyka rynku usług bankowych, został całkowicie zignorowany i zlekceważony.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
wyceny (prognozowania) określonych
wskaźników w celu zminimalizowania
ryzyka, na przykład finansowego, giełdo-
wego, kredytowego, a także biznesowego.
Dzięki umiejętnemu rozłożeniu ryzyka,
precyzyjnej identyfikacji jego źródeł oraz
stosowaniu skutecznych metod zarzą-
dzania ryzykiem zwiększa się efektyw-
ność i bezpieczeństwo prowadzonej dzia-
łalności gospodarczej. Bardzo ważnym
narzędziem inżynierii finansowej jest
operowanie zaawansowanymi produk-
tami finansowymi i bankowymi, takimi
Inżynieria genetyczna zbliża nas bardzo
poważnie do rozwiązania tajemnicy
i mechanizmu życia jako formy odpowiedniego
programowania kodu genetycznego.
jak: opcje bankowe, nowe akcje i obli-
gacje, różne fundusze, stosowanie akcjo-
nariatu, kontrakty terminowe, które zwięk-
szają motywacje pracowników i zaufanie
klientów.
Wykorzystywanie różnych mechanizmów
inżynierii finansowej zwiększa konkuren-
cyjność firmy, wzrasta jakość jej usług i pro-
duktów, tym samym rośnie sprzedaż i koń-
cowy zysk. Zastosowanie mają również
fizyczne modele procesowe, a ostatnio kom-
puterowe modele symulacyjne, które stano-
wią bardzo elastyczne narzędzie badań
marketingowych czy finansowych. Inżynieria
finansowa może być również rozumiana
jako sposób finansowania przedsięwzięć
gospodarczych, w których są wykorzysty-
wane różne kombinacje instrumentów, form
i instytucji finansowych. Działalność taka
czasami jest nazywana również montażem
finansowym6.
Inżynieria oprogramowania
Zaawansowanymi metodami inżynierii
posługuje się współczesna informatyka,
będąca nauką interdyscyplinarną z pograni-
cza matematyki i logiki, fizyki i elektroniki,
teorii informacji i łączności, mechaniki
precyzyjnej, materiałoznawstwa. W celu
sprostania ogromnej dynamice, związanej
z postępem naukowo-technicznym, wypra-
147

WYJAŚNIENIE NR 1
Termin inżynieria
oprogramowania
po raz pierwszy został użyty
na przełomie lat 1950/1960.
Oficjalnie za narodziny tej
dyscypliny podaje się lata
1968 i 1969, w których miały
miejsce dwie konferencje
sponsorowane przez NATO,
odpowiednio w Garmisch
i Rzymie.
148
Technika i logistyka
cowała wiele własnych metodologii badaw-
czych znanych jako inżynierie szczegółowe,
do których zaliczamy przede wszystkim
inżynierię oprogramowania oraz inżynierię
komputerową.
Inżynieria oprogramowania (software
engineering) to utylitarna wiedza i praktycz-
ne umiejętności przydatne do budowy pro-
gramów komputerowych, w szczególności
dużych systemów operacyjnych, która
obejmuje tworzenie aplikacji programowej,
różne metody programowania, praktyczne
aspekty uruchamiania i testowania oraz
opracowywania dokumentacji. Innym odpo-
wiedzialnym kierunkiem jej zastosowań jest
dowodzenie poprawności i funkcjonalności
programów komputerowych i zagadnienia
przenośności programów na inne instalacje.
Znajomość zasad inżynierii programowania
pomaga w wydajnym konstruowaniu nieza-
wodnego oprogramowania, także w sposób
automatyczny, przez inne systemy oprogra-
mowania.
Inżynieria oprogramowania, funkcjonują-
ca na pograniczu inżynierii wiedzy i sztuki
programowania, należy do inżynierii proce-
sowej zajmującej się wszelkimi aspektami
produkcji i użytkowania oprogramowania
komputerowego: od analizy i określenia
wymagań, przez projektowanie wstępne
i technologiczne aż do użytkowego wdro-
żenia i ewolucyjnego rozwoju gotowego
oprogramowania. Podczas gdy informatyka
zajmuje się teoretycznymi aspektami pro-
dukcji oprogramowania, inżynieria oprogra-
mowania koncentruje się przede wszystkim
na stronie praktycznej. (2)
Na potrzeby inżynierii oprogramowania
wypracowano określoną metodologię pro-
dukcji oprogramowania, zgodnie z którą
wyróżniamy następujące fazy procesu pro-
dukcji oprogramowania: specyfikację zało-
żeń i wymagań, projektowanie techniczno-
-technologiczne, implementację i integrację
programową, testowanie, wdrożenie i eks-
ploatację użytkową. Inżynieria oprogra-
mowania rozwinęła wiele narzędziowych
notacji i języków wspomagających proces
tworzenia oprogramowania. Obecnie popu-
larność zyskały języki wspierające progra-
mowanie obiektowe – najważniejszym z nich
jest zunifikowany język modelowania
(Unified Modeling Language – UML).
Wcześniej posługiwano się metodą struktu-
ralną Edwarda Yourdona. Najbardziej po-
pularne modele produkcji oprogramowania
to, przykładowo, model: kaskadowy, proto-
typowy, przyrostowy, równoległy, spiralny
czy programowanie ekstremalne.
Pewną podkategorią inżynierii programo-
wania jest inżynieria informacji, zwana też
inżynierią wiedzy. Termin ten dotyczy
budowy zaawansowanych baz wiedzy, głów-
nie na użytek systemów ekspertowych,
zaliczanych do sfery sztucznej inteligencji.
Podstawowym zadaniem inżynierii wiedzy
jest zbieranie i formalizacja wiedzy eksper-
tów, stosownie do formy reguł użytkowych
wykorzystywanych przez nowoczesne
systemy ekspertowe.
Z kolei inżynieria komputerowa to profe-
sjonalna dziedzina technicznej wiedzy inży-
nierskiej, która łączy elementy inżynierii
elektronicznej oraz informatyki. Inżyniero-
wie komputerowi to inżynierowie elektroni-
cy
z dodatkową wiedzą z inżynierii oprogramo-
wania, integracji sprzętowo-programowej
i administrowania sieciami komputerowymi.
Angażowani są w rozwiązywanie wielu
problemów współczesnej informatyki – od
projektowania pojedynczych obwodów elek-
tronicznych, układów scalonych i proceso-
rów, po komputery osobiste i superkompu-
tery. Specjaliści z tej dziedziny zajmują się,
między innymi, integracją systemów kom-
puterowych, systemów komputerowych
wbudowanych w inne urządzenia i maszy-
ny, a w szczególności stymulują rozwój
automatyki i robotyki.
Inżynieria odwrotna
Specyficzną kategorią inżynierii oprogra-
mowania jest niezwykle użyteczna tak zwa-
na inżynieria odwrotna (technika wsteczna),
znana w informatyce jako programowanie
zwrotne (reverse engineering). Inżynieria
odwrotna polega na szczegółowym badaniu
określonego produktu, w tym wypadku
programu komputerowego, a także urządze-
nia technicznego w celu poznania jego
struktury, funkcji i mechanizmu działania.
Istotnym kryterium inżynierii wstecznej jest
także ustalenie sposobu wytworzenia dane-
go produktu oraz zidentyfikowanie kosztów
jego wykonania. Innym jej zadaniem jest,
na przykład, funkcjonalne porównanie okre-
ślonych wyrobów i produktów w celu
zapewnienia współdziałania z własnymi
produktami lub oceny poziomu ich konku-
rencyjności rynkowej.
Techniki wsteczne mają określone proble-
my etyczne, gdyż zazwyczaj są stosowane
w razie nie zawsze legalnego zdobycia
informacji niezbędnych do skonstruowania
odpowiednika na podstawie rozpracowane-
go wzorca. Inżynieria odwrotna często
służy do zawłaszczania praw autorskich
Kwartalnik Bellona 2/2010

i nielegalnego zdobywania wiedzy i infor-
macji projektowo-konstrukcyjnych. Jest
także wykorzystywana do szybkiego
osiągnięcia pewnej funkcjonalności, przy
ominięciu konsekwencji wynikających
z praw autorskich, opłat patentowych lub
dostępu do licencji. Inżynieria odwrotna jest
szczególnie intensywnie stosowana przez
wywiady wojskowe w celu szybkiego sko-
piowania awangardowych rozwiązań tech-
nicznych opracowanych przez inne państwa
lub innych producentów i zniwelowania
ewentualnej przewagi technologicznej.
Zjawisko to było powszechne podczas dru-
giej wojny światowej oraz w okresie zimnej
wojny, choć nowy porządek geopolityczny
na progu XXI wieku wcale nie eliminuje tych
praktyk7.
Inżynieria odwrotna może mieć także
inne, bardziej pragmatyczne znaczenie, gdy
jest rozpatrywana na gruncie gospodarki
i ekologii, jako niezwykle użyteczna tech-
nika, z jednej strony, ochrony środowiska
naturalnego, z drugiej – zwiększająca efek-
W XX wieku zaawansowana inżynieria społeczna stała się narzędziem
niszczenia człowieka.
tywność procesów gospodarczo-bizne-
sowych. Obserwowana ostatnio globalna
nadprodukcja wszelkich dóbr, stymulowana
osiągnięciami, na przykład, inżynierii mate-
riałowej i produkcyjnej (procesowej), dopro-
wadziła do powstania tak zwanej inżynierii
zwrotnej, znanej bardziej jako technologia
utylizacji i recyklingu, zajmującej się proce-
sami technologicznej i ekologicznej destruk-
cji ogromnej masy zużytych wyrobów,
opakowań i niepotrzebnych odpadów.
Efektywne technologie inżynierii odwrotnej
(zwrotnej, wstecznej) to wielka nadzieja
całej naszej cywilizacji technicznej na po-
prawę bilansu nie tylko surowcowego świa-
ta, ale przede wszystkim standardów ochro-
ny środowiska przyrodniczego przed total-
ną degradacją, grożącą głównie na skutek
coraz bardziej intensywnej działalności
gospodarczej kolejnych „tygrysów” zrywa-
jących się do niekontrolowanego wyścigu
cywilizacyjnego.
Procedury i techniki inżynierii odwrotnej
są równie powszechnie, choć nielegalnie,
stosowane w świecie biznesu podczas
zdobywania tajemnic produkcyjnych i han-
7 Najbardziej znane przykłady zastosowania inżynierii odwrotnej przez wywiady wojskowe to radziecki samolot Tu-4 (kopia Boeinga B-29), którego trzy egzemplarze musiały
przymusowo lądować na Syberii w 1944 roku lub radziecki komputer osobisty Agat, zbudowany nielegalnie na podstawie Apple II.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
dlowych, gwarantujących przewagę konku-
rencyjną.
Otwarte, światowe standardy gospodar-
ki globalnej stawiają przed inżynierią
wsteczną zupełnie nowe, zaawansowane
wymagania i wyzwania na miarę ery
społeczeństwa informacyjnego. Dlatego
inżynierii wstecznej nie należy mylić
z nowoczesną naukową metodą uspraw-
nienia procesów biznesowych na drodze
business process reengineering.
Inżynieria społeczna
W kształtowaniu stosunków we współcze-
snej globalnej wiosce ogromną rolę odgry-
wa inżynieria społeczna, zwana też socjalną
lub socjotechniką (social engineering).
Stosowany od lat w politologii, socjologii
i marketingu social engineering to zespół
technik do osiągania określonych celów
przez świadomą manipulację społeczeń-
stwem. Osoba posługująca się inżynierią
społeczną sądzi, że cel, do którego dąży, jest
ważniejszy niż prawda czy niezależność
myślenia osób poddawanych manipulacji.
Socjotechnika odwołuje się do emocji czło-
wieka i stara się uśpić rozum ludzki. Często
manipulator usiłuje przekonać odbiorcę
jego przekazu do swoich idei, nawet kosz-
tem nieetycznego odrywania ich od rzeczy-
wistości, gdyż sądzi, że cel jego działalno-
ści uświęca takie środki. Socjotechnika
może być też stosowana dla dobra społe-
czeństwa. Przykładem jest wpajanie pozy-
tywnych, humanitarnych idei w procesie
wychowania.
Inżynieria społeczna, z jednej strony, sta-
ra się badać obiektywne stany, poglądy i na-
stroje społeczne, z drugiej – zręcznie popra-
wiać mentalność i charaktery określonych
grup społecznych przez skuteczne stosowa-
nie różnych zabiegów socjotechnicznych.
Dzięki sprawdzonym metodom socjotech-
nicznym „inżynierowie społeczni” starają się
wpływać na akceptację sugerowanych norm,
poglądów czy wartości, zwłaszcza tych,
które są podzielane, na przykład, przez
organy lub elity władzy. Dlatego często,
pomimo że formalnie operują metodami
naukowymi, na przykład narzędziami socjo-
149
 Technika i logistyka
logicznymi czy psychologicznymi, uzysku-
ją niekiedy wyniki paranaukowe, skażone
elementami manipulacji i autosugestii.
Od zarania dziejów niektóre metody inży-
nierii społecznej były wykorzystywane
nieświadomie przez przywódców, aby
wzmocnić ludzi żyjących w ciężkich warun-
kach. Niektóre religie od zawsze bezwied-
nie posługiwały się socjotechniką w celu
zwiększenia pozytywnego oddziaływania na
wiernych i dodania im siły do przetrwania
trudów codzienności. Jednak w XX wieku
zaawansowana inżynieria społeczna stała się
narzędziem niszczenia człowieka. Reżimy
totalitarne wykorzystały świadomie socjo-
technikę do ogłupiania rządzonych przez
nich ludzi w celu utrzymania dyscypliny,
posłuszeństwa i przede wszystkim władzy.
Manipulacja często prowadziła do roznieca-
nia uczuć negatywnych, takich jak: strach,
agresja i nienawiść. Faszyzm, komunizm,
holokaust czy gułagi nie byłyby możliwe bez
zastosowania metod inżynierii społecznej,
gwarantującej masowe poparcie dla tych
okrutnych ideologii.
Inżynieria społeczna nie jest wiedzą obiek-
tywną i neutralną. Wiąże się ze specyficz-
nymi technikami manipulacji, autosugestii
i tak zwanego marketingu personalnego,
a także z polityką, obowiązującą ideologią
czy innymi trendami, na przykład światowy-
Fot. 4. Największy dźwig pływający Sipem podnoszący ładunek o ciężarze 2x7000 ton na
wysokość 42 metrów (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1a/
Saipem_7000.jpg)
150
mi lub religijnymi. Dlatego też jej obiektyw-
ność i skuteczność zależą nie tylko od
wiedzy, kwalifikacji i dyspozycji „inżynie-
rów społecznych”, ale także od ich intencji,
zasad, jakie wyznają, czy norm moralno-
-etycznych, które uznają za własne. Powoduje
to, że wprowadzają oni do programów swych
badań regulacje subiektywne, aby zapewnić
pożądaną zbieżność wyników z własnymi
poglądami czy sugestiami określonego
środowiska.
Inżynieria ekstremalna
Inżynieria ekstremalna (extreme engine-
ering) to nowa kategoria medialnej publicy-
styki internetowej, kreowana głównie przez
Discovery Channel, która przedstawia najbar-
dziej ambitne, często tajemnicze i mroczne
projekty, produkty, usługi i plany wizjoner-
skie naszych czasów, eksploatowane,
realizowane i planowane, dotyczące praktycz-
nie wszystkich form i rodzajów rozwiązań in-
żynierskich, zarówno w obrębie inżynierii
technicznej, jak też inżynierii społecznej i sys-
temowej. Niektóre z nich to tylko czysta
teoria i pomysły ze świata science fiction, na
których realizację trzeba będzie poczekać
ze względu na niewystarczający stan zaawan-
sowania współczesnej inżynierii i potencjał
materiałowo-technologiczny.
W grupie inżynierii ekstremalnej dominu-
ją gigantyczne produkty inżynierii technicz-
nej – wielkie obiekty i budowle inżynierii
lądowej, dzieła światowej sztuki architekto-
nicznej, obiekty budownictwa hydrotech-
nicznego, podziemnego oraz rozmaite
supermaszyny i ultranowoczesne urządze-
nia i instalacje techniczne. Przykładami
sztuki inżynierii lądowej są: metro nowojor-
skie, lotnisko w Honkongu, most przez
Cieśninę Beringa, projekt poszerzania
Kanału Panamskiego, tamy przeciwpowo-
dziowe w Wenecji, tunel pod przełęczą
Świętego Gotharda w Szwajcarii, zapora
El Cajon w Meksyku, wieżowiec Burj Bubai
i wiele innych. Przedstawicielami wielkich
urządzeń i supermaszyn są przede wszyst-
kim morskie platformy wiertnicze, gigan-
tyczne tankowce i kontenerowce, lotniskow-
ce amerykańskie, ogromne ładowarki i ko-
parki, superciężarówki do transportu kopa-
lin, statki i pojazdy kosmiczne (fot. 4).
Oddzielną grupę reprezentują systemy uzbro-
jenia, wyposażenia i sprzętu bojowego
współczesnych armii, gdzie dominują samo-
loty, rakiety, czołgi, armaty, pojazdy i wozy
bojowe, okręty nawodne i podwodne, a tak-
że inteligentne systemy łączności, dowodze-
nia i kierowania środkami walki (fot. 5).
Kwartalnik Bellona 2/2010

Fot. 5. Największy poduszkowiec wojskowy świata w służbie floty rosyjskiej klasy Zubr (US Navy)
Zaawansowanymi produktami społecznej
inżynierii ekstremalnej są osiągnięcia skom-
puteryzowanej telemedycyny, skomplikowa-
ne zabiegi chirurgiczne prowadzone zdalnie
za pomocą Internetu, zadziwiające ekspery-
menty inżynierii genetycznej, a także symu-
lacyjne obrazy wielkich kataklizmów klima-
tycznych, tektonicznych, epidemicznych,
katastrof komunikacyjnych, awarii systemów
instalacyjnych i obiektów budowlanych.
Atrakcyjną kategorią ekstremalnej inżynie-
rii społecznej, przynajmniej na obecnym
poziomie rozwoju nauki i techniki, są tak
zwane produkty inteligentne, które funkcjo-
nują według zadanych programów, sterowa-
ne za pomocą zaawansowanych technologii
teleinformatycznych. Przykładami takich
produktów sztuki inżynierskiej są bezzało-
gowe statki powietrzne, skomputeryzowane
ciągi dróg samochodowych, inteligentne
mieszkania, domy, biura i obiekty użytecz-
ności publicznej, a także użyteczne roboty,
które wspierają pracę personelu medyczne-
go, biurowego, handlowego (fot. 6).
Szczególnym produktem inżynierii eks-
tremalnej jest zapewne ogólnoświatowa sieć
komputerowa – Internet, której fenomen uni-
wersalności, funkcjonalności, niezawodno-
ści i masowości przekroczył wszelkie nawet
najbardziej optymistyczne wizje i prognozy
budowane jeszcze pod koniec XX wieku.
Bezpośredni, przyjazny, niezwykle komuni-
katywny i użyteczny Internet generuje
8 Po przeanalizowaniu wielu istniejących patentów, Genrich Altshuller, twórca słynnego algorytmu wynalazku, postawił tezę, iż na „niskim poziomie” rozwiązania inżynierskie
są oparte na kompromisach, podczas gdy na „wyższym poziomie” praca inżyniera prowadzi do wybrania jako najlepszego takiego rozwiązania, które eliminuje główną trudność
problemu.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
wiele zupełnie nowych wyzwań, głównie
w sferze społecznej, socjologicznej i psy-
chologicznej, gdyż wszelkie bariery tech-
niczno-technologiczne są pokonywane
stosunkowo sprawnie i szybko przez zaawan-
sowane produkty nowoczesnej inżynierii
technicznej hardwarowej i softwarowej.
Praktycznie wszystkie działy inżynierii
technicznej stymulują rozwój infrastruk-
tury techniczno-technologicznej Internetu
i potęgują jego coraz bardziej nieograniczo-
ną funkcjonalność i użyteczność.
*
* *
Współcześni inżynierowie wiedzy i tech-
nologii rozwiązują różnorodne problemy
teoretyczne i praktyczne, wymagające efek-
tywnych rozwiązań, które na początku nie
są określone zbyt jednoznacznie, dlatego też
możliwe są rozwiązania alternatywne.
Inżynierowie muszą zatem oceniać różne
możliwości pod kątem ich funkcjonalności,
bezpieczeństwa, ekonomii i na tej podstawie
wybrać rozwiązanie najlepsze, spełniające
założone wymagania wyjściowe. Stworzenie
odpowiedniego modelu matematycznego
jest zwykle niezbędnym narzędziem inży-
niera, które pozwala efektywnie analizować
i testować potencjalne rozwiązania. Mimo
różnych matematycznych algorytmów opty-
151
 Technika i logistyka
Fot. 6. Bezzałogowy lekki statek powietrzny RQ-1 Predator US Army (US DoD)
malizacji, inżynieria zadowala się zwykle
rozwiązaniami zaledwie wystarczającymi8.
Zdecydowanie bliżej „czystej” nauki teore-
tycznej jest inżynieria wiedzy niż inżynieria
technologii, ale obecnie postęp naukowo-
-techniczny, a tym samym rozwój cywiliza-
cyjny jest zasadniczo uwarunkowany stanem
technologii i poziomem dóbr materialnych,
których „producentem” jest prakseologicz-
na inżynieria techniczna.
Ze względu na fakt, że wprowadzenie in-
nowacyjnego rozwiązania inżynierskiego jest
często obarczone poważną odpowiedzialno-
ścią i ryzykiem niepełnej i nie zawsze zdeter-
minowanej funkcjonalności, w inżynierii
technologicznej szeroko są stosowane testy
Zadziwiające jest, jak bardzo genialnymi inżynierami wiedzy, nauki i technologii
były wielkie postacie starożytności, nie tylko bliskiej nam europejskiej kultury anty-
cznej, ale także odwiecznej kultury chińskiej czy jeszcze bardziej tajemniczego kręgu
cywilizacji Ameryki Łacińskiej, skoro bez bibliotek, laboratoriów, akceleratorów, kom-
puterów, Internetu, konferencji i sympozjów naukowych, światowych wystaw EXPO,
a przede wszystkim bez konsumpcyjnej presji konkurencji i globalizacji oraz obłędnego
wyścigu zbrojeń, tworzyli wspaniałe teorie naukowe, nowatorskie projekty i produk-
ty, tak odważnie wyprzedzające ich epoki i rozświetlające autentycznym światłem
ludzkiego umysłu pierwotne mroki prehistorii człowieka rozumnego właściwego
(homo sapiens sapiens).
i badania wdrożeniowe. W tym celu buduje
się, między innymi, prototypy, skalowalne
modele fizyczne, a także aplikacje symula-
cyjne, prowadzi się eksperymenty oraz testy
niszczące i nieniszczące, próby zmęczeniowe
i inne badania laboratoryjne. Zadaniem
testów jest zagwarantowanie największej
funkcjonalności zaproponowanego rozwiąza-
nia, z jednoczesnym spełnieniem wielu
kryteriów związanych z bezpieczeństwem,
152
a także efektywnością i konkurencyjnością
rynkową danego obiektu czy produktu.
Inżynierowie muszą projektować i wdrażać
przede wszystkim rozwiązania użyteczne
i bezpieczne, które nie wyrządzą żadnych
nieprzewidzianych i niezamierzonych szkód.
Z tego powodu gotowe rozwiązanie zawiera
często nadmiarowy „czynnik bezpieczeń-
stwa” (przewymiarowania), aby zmniejszyć
ryzyko wadliwego funkcjonowania. Jednak
im jest on większy, tym mniej efektywne jest
samo rozwiązanie.
Inżynieria techniczna (technologiczna)
zajmuje się z reguły tworzeniem material-
nych konstrukcji i produktów będących
pochodną intelektualnych wizji, fachowych
koncepcji i projektów. Nadaje ona fizyczny
kształt konceptualny konkretnym projektom,
opartym często na artystycznych wizjach
i wyobrażeniach ich twórców. Inżynierskie
technologie, konstrukcje i produkty mate-
rialne stanowią podstawę i wykładnię roz-
woju cywilizacyjnego współczesnych społe-
czeństw. Sztuka inżynierska w najwyższym
stopniu przyczynia się do burzliwego roz-
woju współczesnej cywilizacji, nazywanej
powszechnie cywilizacją techniczną.
Inżynieria techniczna zajmuje się przede
wszystkim wytwarzaniem użytkowych tech-
nologii stymulujących postęp naukowo-tech-
niczny, dlatego niekiedy jest odnoszona
wprost do inżynierii procesowej, generują-
cej użyteczne technologie produkcyjne,
konstrukcyjne, a także materiałowe. Przez
tysiąclecia historii ludzkości to inżynieria
techniczna poprzedzała rozwój inżynierii
wiedzy i stymulowała postęp cywilizacyjny.
We wczesnych okresach miała charakter
bardziej rzemiosła i sztuki niż racjonalnie
Kwartalnik Bellona 2/2010

zorganizowanej technologii prowadzącej od
projektu, poprzez produkcję do wdrożenia.
Obecnie komputery oraz użyteczne metody
i narzędzia informatyki są nieodłącznym apa-
ratem współczesnej inżynierii. Wspomagają
one inżynierów na każdym etapie pracy – od
projektowania, przez produkcję, testowanie,
wdrażanie aż po użytkową eksploatację i ser-
wisowanie urządzeń. Powszechne użycie
komputerów do projektowania i bezpośrednie-
go wspomagania procesów produkcyjnych
doprowadziło do radykalnego zwiększenia
efektywności procesów gospodarczych,
a w istocie do masowej nadprodukcji wszel-
kich dóbr i usług materialnych.
Na etapie projektowania inżynierskiego
w wielu wypadkach modelowanie kompute-
rowe pozwala uniknąć konstruowania i testo-
wania kosztownych, jednorazowych prototy-
pów. Specjalistyczne oprogramowanie oferu-
je ponadto inżynierowi bogate bazy danych
gotowych i sprawdzonych rozwiązań lub go-
towych standardów wykorzystywanych w bie-
żącej pracy. Zasoby tych baz pozwalają wy-
generować zestawy programów do sterowa-
nia cyfrowego obiektami rzeczywistymi, co
znakomicie upraszcza produkcję i eksploata-
cję. Komputery są także wszechobecne na eta-
pie produkcji, zapewniają szybkość i dokład-
ność niedostępną człowiekowi.
Kompleksowe zaangażowanie technologii
komputerowej do prac inżynierskich spowo-
dowało, że granice między inżynierią wie-
dzy (systemową) a inżynierią techniczną
(technologiczną) ulegają pewnej erozji i oba
te gatunki wzajemnie się dziś przeplatają
i uzupełniają. Uwarunkowania techniczno-
-technologiczne i organizacyjno-rynkowe
doprowadziły do powstania i bardzo burzli-
wego rozwoju ultranowoczesnych systemów
komputerowego wspomagania procesów
projektowania, wytwarzania i sterowania
produkcją w postaci specjalistycznej plat-
formy sprzętowo-programowej, znanej po-
wszechnie jako zintegrowany system wspo-
magania produkcji (Computer Integrated
Manufacturing – CIM)9.
Obecnie wytworzenie niemal wszystkich
produktów użytkowych i rozwiązań techno-
logicznych jest poprzedzone różnymi eta-
9 W skład pakietu CIM wchodzi wiele modułów klasy CA (Computer Aided), zawierających, między innymi: komputerowe wspomaganie projektowania inżynierskiego (Com-
puter Aided Design – CAD), komputerowe wspomaganie obliczeń inżynierskich (Computer Aided Engineering – CAE), komputerowe wspomaganie procesów wytwórczych
(Computer Aided Planning – CAP), automatyzację procesów wytwórczych (Computer Aided Manufacturing – CAM), komputerowe wspomaganie kształtowania i kontroli
jakości (Computer Aided Quality – CAQ), komputerowe wspomaganie procesów zarządzania (Computer Aided Administration – CAA), komputerowe wspomaganie linii pro-
dukcyjnych (Computer Aided Operation – CAO). Bezpośrednie funkcjonowanie systemu CIM wspierają specjalistyczne pakiety sterujące elastycznymi liniami produkcyjnymi
(Flexible Manufacturing Systems – FMS), np.: komputerowe sterowanie produkcją (Computer Production Control – CPC), numeryczne sterowanie procesami technologicz-
nymi (Computer Numerical Control – CNC).
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
pami inżynierii systemowej, a wszystko
zaczyna się od stwierdzonej potrzeby lub
zaobserwowanej luki, na przykład rynkowej.
W efekcie najpierw powstaje wirtualny
projekt komputerowy, potem rzeczywisty
obiekt sztuki inżynierskiej, który realizuje
wszystkie aspekty zakładanej funkcjonal-
ność i praktycznej użyteczności.
Sztuka inżynierska w najwyższym stopniu
przyczynia się do burzliwego rozwoju
współczesnej cywilizacji, nazywanej
powszechnie cywilizacją techniczną.
Z przeprowadzonej prezentacji wynika,
jak wielkie jest znaczenie we współczesnym
życiu społeczno-gospodarczym, a także
w kulturze materialno-cywilizacyjnej, prag-
matycznego podejścia, opartego na uniwer-
salnych kanonach sztuki inżynierskiej.
Decydującą rolę w kształtowaniu mate-
rialnych (fizycznych, technicznych, prak-
tycznych) i niematerialnych (systemowych,
symbolicznych, kulturowych) podstaw
współczesnej cywilizacji odgrywają przede
wszystkim narzędzia i instrumenty uspraw-
niające wszelką pracę ludzką, metody i spo-
soby skutecznego rozwiązywania określo-
nych problemów oraz produkty i wytwory
ludzkiego umysłu, rąk i wszelkiego wysiłku
intelektualnego i fizycznego. Efektem tych
działań, opartych na prakseologicznej
sztuce inżynierskiej, są materialne i niema-
terialne zdobycze nauki i techniki, postęp
naukowo-technologiczny, a przede wszyst-
kim coraz większy komfort i wygoda nasze-
go codziennego życia i coraz wyższe stan-
dardy ewolucyjnie kształtowanej cywiliza-
cji. Praktycznie we wszystkich sferach, dzie-
dzinach i dyscyplinach naukowych, badaw-
czych, a przede wszystkim wdrożeniowych
i aplikacyjnych, są stosowane pragmatyczne
zasady sztuki inżynierskiej i jej uniwersalne
reguły, gwarantujące tworzenie użytecznych,
efektywnych i bezpiecznych rozwiązań,
projektów i aplikacji, stanowiących symbol
naszej cywilizacji technicznej. g
153
 Rakiety balistyczne środkiem
politycznej perswazji
Problematyka obrony przed uderzeniem pociskami rakietowymi, nie tylko u nas w kraju, jest tematem
gorących dyskusji i polemik. Odpowiedzi wymagają pytania dotyczące skali i charakteru potencjalnego
zagrożenia Polski atakiem rakietami balistycznymi. Ważne jest wypracowanie koncepcji obrony przed
uderzeniami rakietowymi i to w szerokim aspekcie narzędzi możliwych do zastosowania. W artykule autor
w sposób usystematyzowany próbuje dokonać analizy znaczenia oraz możliwości przeciwdziałania
zagrożeniom uderzeniami rakiet balistycznych.

ppłk The issue of defense against missiles, not only in Poland, remains a continuous subject for
discussions. Answers must be given to questions on the scale and character of a potential threat
ROBERT FROMMHOLZ
of ballistic missile attack against Poland. It is important to develop a defense concept on
starszy specjalista counteracting missile attacks with wide spectrum of countermeasures. The writer attempts to
w Zarządzie Planowania analyze the significance and possibilities of counteracting ballistic missile attacks.
Rozwoju Sił Powietrznych – A5.
Absolwent Wojskowej
Akademii Technicznej

o specjalności
radioelektronika
przeciwlotniczych zestawów
rakietowych oraz US Army Air
Defence Artillery School
w Fort Bliss, USA. Służył
w 3 Brygadzie Rakietowej
Obrony Powietrznej,
Szefostwie Wojsk OPL Sił
Powietrznych oraz
na stanowisku specjalisty
do spraw planowania obrony
przeciwlotniczej
i przeciwrakietowej
w Combined Air Operation
Center – CAOC2
(Uedem, Niemcy).
8
września 1944 roku, w piątek, po raz
pierwszy w dziejach ludzkości użyto
rakiet balistycznych. Wystrzelona
przez Niemców rakieta V-21 eksplodowała
w dzielnicy Chiswick w zachodnim
Londynie. Zginęły trzy osoby, siedemnaście
zostało rannnych. Był to początek rozwoju
nowej technologii, która, jak się wkrótce
miało okazać, stanowiła zasadniczy element
zimnowojennego wyścigu zbrojeń, a poprzez
niekontrolowaną proliferację – często do
krajów, których reżimy nie podzielają ogól-
nie przyjętych zasad demokracji – pozosta-
je problemem do dzisiaj. Od pamiętnego
8 września 1944 roku rakiety balistyczne wy-
korzystywano w wielu konfliktach i choć
obecnie żadne państwo, pomimo posiadane-
go potencjału, nie stanowi znaczącego za-
grożenia pod względem możliwości ich ma-
sowego użycia przeciwko członkom
Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
(NATO), to stan ten w niedalekiej przy-
szłości może się zmienić.
Na pytanie: dlaczego powinniśmy się oba-
wiać zagrożenia stwarzanego przez stosun-
kowo proste i relatywnie tanie – jak na obec-
ne czasy – uzbrojenie i wydawać wręcz gi-
gantyczne kwoty na systemy obrony, które
zapewnią względne, lecz nie stuprocentowe
bezpieczeństwo, odpowiedź jest dość łatwa.
Rakiety balistyczne, pomimo prostej kon-
strukcji, charakteryzują się kilkoma istotny-
mi cechami, które czynią z nich bardzo sku-
teczny i pożądany rodzaj uzbrojenia.
Przede wszystkim za pomocą rakiet bali-
stycznych jest możliwe dokonywanie głę-
bokich uderzeń na obiekty pozostające
w dużej odległości – niekiedy o tysiące
kilometrów – od miejsca ich startu. Cecha
ta jest ważna dla krajów, które nie posiada-
ją zaawansowanych platform lotniczych i po-
dejmują działania o charakterze asymetrycz-
nym z przeciwnikiem dysponującym tech-
nologiczną, ilościową i jakościową przewa-
gą militarną. Przeniesienie działań wojen-
nych na teren przeciwnika, nawet gdy jest on
oddalony o setki kilometrów od potencjal-
nej strefy wojennej, pozwala stosować rakie-
ty balistyczne w roli środka politycznej
perswazji, manipulacji, zastraszania, wymu-
szania i terroru. Jak mówił Uzi Rubin, były
szef izraelskiej Agencji Obrony Rakietowej,
możliwość przeniesienia tej boskiej i nisz-
czycielskiej potęgi w odległe rejony za
naciśnięciem guzika, dodała tupetu agresyw-
nym przywódcom i rozwiała pewność
ich ofiar2.
Druga ważna cecha rakiet balistycznych
to zdolność do przenikania przez systemy
obrony. Ze względu na trajektorię lotu,

1 Wcześniej stosowane rakiety V-1 traktuje się jako rakiety skrzydlate – prekursorów rakiet typu Cruise.
2 Missiles and missile defence in the Middle East: A regional view. “RUSI Journal”, November 1997.

154 Kwartalnik Bellona 2/2010


w szczególności dużą prędkość opadania
i kąt schodzenia, a w wypadku rakiet bliskie-
go zasięgu, krótki czas lotu, a więc i ogra-
niczony czas wykrycia, są one bardzo trud-
ne do przechwycenia i zniszczenia.
Kolejna cecha to możliwość przenosze-
nia głowic z ładunkiem różnego typu:
odłamkowo-burzących, paliwowo-powietrz-
nych, kasetowych, nuklearnych, chemicz-
nych lub biologicznych, które mogą być
wykorzystane w zależności od zaistniałej
sytuacji3. Stwarza to duży problem przy
planowaniu i bojowym użyciu systemów
przeciwrakietowych, gdyż w zasadzie do
końca nie wiadomo, jakich środków użył
przeciwnik.
Atutem rakiet tego typu jest także długa
„żywotność”, szczególnie zestawów mobil-
nych. Krótki czas potrzebny do rozwinięcia
na stanowisku ogniowym, przeprowadzenia
startu, a następnie opuszczenia pozycji
i ukrycia (w wypadku okrętów zanurzenia)
powoduje, że ich wykrycie i zniszczenie
poprzez uderzenie wyprzedzające jest nie-
zwykle trudne.
Charaktarystyka zagrożnia
Ze względu na zasięg rakiety balistyczne
dzieli się na:
Wysokość
120 km
Wznoszenie
Źródło: materiały z konferencji ,,Extended Air Defence/Tactical Air and Missile Defence Conference”, Haga (Holandia), listopad 2006.
Rys. 1. Fazy lotu rakiety balistycznej
3 W 1991 roku Irak, przeciwko Izraelowi, użył nawet rakiet balistycznych z głowicami wypełnionymi betonem.
4 MC 161/NIAP/07 NATO Intelligence Assessment on Proliferation, April 2007.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
—  rakiety krótkiego zasięgu (short ran-
ge ballistic missiles), <1000 kilometrów;
—  rakiety średniego zasięgu (medium
range ballistic missiles), 1000<3000 kilo-
metrów;
—  rakiety pośredniego zasięgu (interme-
diate range ballistic missiles), 3000<5500
kilometrów;
—  rakiety międzykontynentalne (inter-
continental ballistic missiles), > 5500 kilo-
metrów4.
Rakiety balistyczne są wystrzeliwane
z platform:
—  mobilnych – w tym lądowych (koło-
wych, gąsienicowych lub kolejowych)
i morskich, zarówno z okrętów podwod-
nych lub też, co praktykują Chiny, z przy-
stosowanych do tego celu statków handlo-
wych, z których można przeprowadzić
start rakiet po otwarciu luków ładowni.
Wyrzutnie mobilne dają możliwość szyb-
kiego zajęcia pozycji startowej, zmiany
pozycji i ukrycia, a w wypadku okrętów
także możliwość skrytego podejścia
w pobliże terytorium przeciwnika;
—  stacjonarnych – zwykle podziemnych,
silnie umocnionych silosów, dających
możliwość przetrwania pierwszego ude-
rzenia.
Apogeum
Lot swobodny
Opadanie
Zasięg
155
 Technika i logistyka
W trakcie całego lotu rakiety balistycznej
rozróżnia się trzy zasadnicze fazy (rys. 1):
wznoszenia, lotu swobodnego i końcową
(opadania).
  Faza wznoszenia (boost phase) – od
momentu startu do chwili zaprzestania
pracy silnika startowego. Rakieta w tej
fazie osiąga prędkość maksymalną. W wy-
padku rakiet wielostopniowych, odrzuca-
jących kolejne stopnie silnika w celu
zmniejszenia masy, obserwuje się chwilo-
we zmniejszenie prędkości między mo-
mentem zrzutu a momentem uruchomie-
nia następnego stopnia.
  Faza lotu swobodnego (midcourse
phase) – od chwili zaprzestania pracy silni-
ków startowych do momentu ponownego
wejścia w atmosferę. Rakieta/głowica poru-
sza się siłą bezwładności po torze balistycz-
nym. W fazie tej rakieta osiąga najwyższy
punkt trajektorii lotu, tak zwane apogeum
(apogee), i najmniejszą prędkość. Po przej-
ściu tego punktu rozpoczyna zniżanie, co
wiążę się z naborem prędkości, aż do chwi-
Prędkość
3 5
1. Odrzut pierwszego stopnia silnika – chwilowy spadek prędkości.
2. Uruchomienie drugiego stopnia silnika.
3. Odrzut drugiego stopnia silnika – lot swobodny, spadek prędkości wywołany brakiem ciągu.
4. Pułap maksymalny (apogeum), minimalna prędkość w locie swobodnym, ponowny nabór prędkości po przejściu punktu apogeum.
5. Wejście w atmolsferę, spadek prędkości wywołany oporami.
Źródło: materiały z ,,EADTF Pre Tactical Leadership Seminar”, Heidelberg (Niemcy) czerwiec 2008.
Rys. 2. Charakterystyka prędkości rakiety balistycznej w funkcji czasu
156
li ponownego wejścia w atmosferę na wyso-
kości około 100–120 kilometrów. Jeśli
rakieta przenosi kilkanaście głowic, to na
początku fazy lotu swobodnego następuje
zwykle ich uwolnienie, następnie są one
nakierowywane na wyznaczone cele. W wy-
padku rakiet balistycznych krótkiego zasię-
gu do około 300 kilometrów, które w trak-
cie lotu nie opuszczają atmosfery, fazy tej
się nie wyróżnia.
  Faza końcowa lotu (terminal phase) –
od chwili wejścia rakiety/głowicy w atmos-
ferę do momentu eksplozji/zniszczenia.
W fazie tej prędkość rakiety spada na sku-
tek tarcia wywołanego oporami powietrza.
W wyniku równoważenia się siły przyciąga-
nia ziemskiego i siły oporu zostaje ograni-
czony dalszy przyrost prędkości, która choć
zależna od kształtu rakiety/głowicy, wynosi
zwykle nad celem około 1,5 km/s (rys. 2,
tab. 1).
Istnieją trzy sposoby użycia rakiet bali-
stycznych różniące się zastosowaną trajek-
torią lotu (tab. 2).
Czas
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Technika i logistyka
1.  Minimum energii (minimum energy) – Tabela 1. Charakterystyka pracy silnika startowego
rakieta osiąga maksymalny zasięg dla dane- w zależności od zasięgu rakiety
go typu przenoszonej głowicy5. Pułap mak-
symalny znajduje się na wysokości stano- Pułap wyłączenia Czas wyłączenia
Prędkość
wiącej około jedną piątą zasięgu rakiety. Zasięg w momencie
silnika startowego silnika startowego
2.  Trajektoria podwyższona (lofted) – [km] wyłączenia silnika
[km] [s]
rakieta wznosi się na znacznie wyższy [km/s]
pułap w porównaniu ze sposobem minimum 300 30 65 1,4
energii, kosztem zmniejszonego zasięgu. 600 45 80 2,3
Sposób ten jest stosowany w celu ominięcia,
1000 70 100 3,0
poprzez wejście na duże wysokości, syste-
mów przeciwrakietowych, a także osiąg- 3000 120 150 4,7
nięcia większej prędkości i kąta schodzenia,
co znacznie utrudnia przechwycenie i zni- Tabela 2. Parametry lotu rakiety w zależności
szczenie rakiety. od trajektorii lotu
3. Trajektoria obniżona (depressed) –
rakieta osiąga niższy pułap i mniejszy Prędkość
Pułap
zasięg, lecz dzięki temu jej czas lotu jest Typ trajektorii maksymalny
Czas lotu wejścia Zasięg rakiety
znacznie krótszy, co ogranicza czas wykry- [km]
[min] w atmosferę [km]
cia i reakcji systemów obrony przeciwrakie- [km/s]
towej. W metodzie tej osiąga się mniejszy Minimum energii
500 14,5 4,3 2500
kąt schodzenia i największą prędkość opa- (Minimum energy)
dania (rys. 3). Trajektoria
Jak wspomniano, rakiety balistyczne mo- podwyższona 1400 20,3 4,6 2000
gą przenosić głowice z ładunkiem różnego (Lofted)
typu. Stosuje się rakiety: Trajektoria obniżona
—  jednogłowicowe – głównie w rakie- (Depressed)
200 11,3 4,8 2000
tach balistycznych bliskiego zasięgu, w któ-
rych głowica nie oddziela się od korpusu Źródło: http://www.janes.com/
rakiety;
—  wielogłowicowe – nakierowywane na precyzja rażenia wyrażana współczynnikiem
różne cele, tak zwane Multiple Independently CEP (1). Rakiety są zwykle kierowane tyl-
Targetable Reentry Vehicle (MIRV), uwal- ko w fazie wznoszenia, która stanowi około
niane w początkowym etapie fazy lotu 15 procent czasu całego lotu. Z tego powo-
swobodnego; du pojawia się wiele błędów, które mają
—  wielogłowicowe – kilka głowic jest wpływ na dokładność rażenia (tab. 3). Wśród
nakierowywanych na ten sam obiekt w celu nich można wymienić:
zwiększenia skuteczności i prawdopodo- —  błędy własne żyroskopów i akcelero-
bieństwa przeniknięcia przez systemy metrów będących zasadniczymi elementa-
obrony powietrznej i przeciwrakietowej. mi inercyjnego układu naprowadzania; WYJAŚNIENIE NR 1

Ponadto zaawansowane technologicznie —  błędy wynikające z wpływu warun- CEP (Circular Error
rakiety balistyczne są wyposażone w głowi- ków atmosferycznych na trajektorię lotu, Probable) – współczynnik –
ce manewrujące, tak zwane Maneuvering przede wszystkim wpływu prądów strumie- wyrażany w metrach –
określający
Reentry Vehicle (MaRV), które w końcowej niowych, zmiennej temperatury i gęstości prawdopodobieństwo
fazie lotu, za pomocą rozkładanych skrzy- powietrza; trafienia. Jest interpretowany
deł, zmieniają trajektorię i prędkość lotu. —  błędy wywołane zróżnicowanymi cha- jako promień okręgu,
Zmniejsza to znacznie prawdopodobieństwo rakterystykami ciągu i czasu pracy poszcze- w którego granicach upadnie
przechwycenia takiej głowicy przez systemy gólnych egzemplarzy silników startowych; połowa pocisków rakietowych
wycelowanych w środek tegoż
przeciwrakietowe. Wykorzystuje się także —  błędy wynikające z metod obliczenio- okręgu. CEP 50 m oznacza, że
wiele środków przeciwdziałania, które wych wpływu ruchu obrotowego ziemi i jej połowa wystrzelonych
ograniczają możliwości wykrycia i zidenty- kształtu na trajektorię lotu. pocisków spadnie w promieniu
fikowania głowicy, a w konsekwencji jej Rakiety balistyczne są jednak coraz bar- 50 metrów od celu, który
stanowi środek okręgu.
zniszczenia. dziej precyzyjne dzięki stosowaniu, wraz
Jedną z negatywnych cech występującą z inercyjnym układem naprowadzania,
we wczesnych rozwiązaniach rakiet bali- systemów wykorzystujących GPS czy też
stycznych – choć ciągle poprawianą – jest układów optycznych, śledzących położenie

5 Stosowanie głowic o różnym wagomiarze ma wpływ na zasięg maksymalny.

Kwartalnik Bellona 2/2010 157

 Technika i logistyka
Wysokość
Trajektoria
podwyższona
Minimum energii
Trajektoria obniżona
1000
Źródło: materiały z „Extended Air Defence/Tactical Air and Missile Defence Conference”, Haga (Holandia), listopad 2006.
Rys. 3. Możliwe trajektorie lotu rakiet balistycznych
konstelacji gwiezdnych. Przypuszcza się, że
rosyjska rakieta SS-26 Iskander charaktery-
zuje się dokładnością rażenia (CEP) około
200 metrów przy wykorzystaniu tylko iner-
cyjnego układu naprowadzania; przy dodat-
kowym wykorzystaniu systemu GPS, CEP
wynosi około 50 metrów, a dodanie syste-
mów korelacji optycznej zwiększa ją do
10–30 metrów.
Broń terroru i walki politycznej
Często zespoły opracowujące listę najważ-
niejszych obiektów wymagających obrony
powietrznej i przeciwrakietowej (Joint
Prioritised Defended Assets List – JPDAL)
skupiają uwagę – zgodnie z wytycznymi
przełożonych – na osłonie obiektów nie-
militarnych, które z punktu widzenia czys-
to wojskowego nie mają bezpośredniego
wpływu na przebieg operacji, natomiast
pod względem strategicznym mogą mieć
znaczenie decydujące. Takiemu podejściu
trudno odmówić racji, gdyż, jak pokazuje
nieodległa historia, rakiety balistyczne są
coraz częściej wykorzystywane jako broń
terroru, służąca osiągnięciu określonych ce-
lów politycznych, a nie bezpośrednio mili-
tarnych. Można stwierdzić, że użycie rakiet
balistycznych przeciwko obiektom cywil-
158
2000 2500 Zasięg
nym przyniesie znacznie większe korzyści
niż przeciwko obiektom wojskowym.
Dlaczego?
Rakiety balistyczne nie są środkami
precyzyjnego rażenia, a przenoszony przez
nie ładunek wielkości 500–700 kilogramów
możemy porównać ze średniej wielkości
bombą lotniczą. Użycie ich przeciwko obiek-
tom militarnym z pewnością ograniczy
skutek, gdyż – trochę upraszczając – wojsko
jest przygotowane na działanie potencjalnych
agresorów, a więc wyszkolone i wyposażo-
ne w odpowiedni sprzęt i ukrycia. Z tego też
względu logiczne się wydaje stwierdzenie,
że przeciwnik odniesie większe korzyści,
gdy zastosuje tego typu uzbrojenie jako broń
terroru, przeciwko obiektom niemilitarnym,
takim jak obszary zurbanizowane. Ośrodki
miejskie są wręcz idealnym obiektem ataku
dla stosunkowo prostych technologicznie
rakiet balistycznych o małej precyzji ra-
żenia.
Potencjał rakiet balistycznych jako środka
terroru stosowanego przeciwko ludności
cywilnej wynika z dwóch czynników. Po
pierwsze, obawa przed ich użyciem powo-
duje, że ludzie żyją w ciągłym strachu wy-
wołanym niepewnością, co do rodzaju
ładunku, jaki przenosi rakieta, oraz czasu
Kwartalnik Bellona 2/2010

i miejsca eksplozji, które są praktycznie
losowe. Ponadto bardzo krótki czas ostrze-
gania, a więc i brak możliwości ucieczki
przed nieuchronnym atakiem, wywołuje po-
czucie całkowitej bezradności. Stan taki osła-
bia morale społeczeństwa i obniża jego zde-
terminowanie. Przyczynia się do tego także
powszechność dostępu mediów do informa-
cji, nagłośnianie strat, epatowanie informa-
cjami i obrazami z miejsc eksplozji. W wy-
padku działań, w których interes narodowy
nie jest bezpośrednio zagrożony, a kraj
uczestniczy w nich w roli jednego z państw
sojuszniczych lub koalicyjnych, poparcie dla
dalszego udziału w operacji, w tym dla rzą-
du, w obliczu zagrożenia atakiem, może
spaść zdecydowanie. Przykładem mogą być
zamachy bombowe dokonane w 2003 roku
w Hiszpanii tuż przed wyborami parlamen-
tarnymi, których skutkiem była zmiana ukła-
du sił politycznych w tym kraju i wycofanie
kontyngentu hiszpańskiego z Iraku.
Niepewność, gdzie uderzy następna rakie-
ta i czy będzie to rakieta konwencjonalna,
czy z bronią masowego rażenia, prowadzi do
chaosu, paniki i nieracjonalnych zachowań.
Przypomnijmy operację „Pustynna
burza”. Przed rozpoczęciem działań sił
koalicyjnych około czternaście tysięcy osób
zareagowało na irackie groźby „puszczenia
z dymem połowy Izraela” i wyjechało
z kraju, a ponad sto tysięcy opuściło Tel
Awiw-Jafę i Ramat Gan i udało się w rejo-
ny narażone w mniejszym stopniu na ude-
rzenie. W wyniku ataków – łącznie na Izrael
wystrzelono 39 rakiet – tylko dwie osoby
zginęły na skutek bezpośredniego upadku
(eksplozji) rakiety, a 232 doznało obrażeń
wymagających opieki szpitalnej. Zanotowano
natomiast aż 825 przypadków, w tym osiem-
naście śmiertelnych, związanych pośrednio
z atakiem: jedenaście osób zmarło w wyni-
ku zawału serca, siedem udusiło się po
założeniu maski przeciwgazowej, ponieważ
nie zdjęły zatyczek z wlotów powietrza.
Czterdzieści osób doznało obrażeń, gdy
biegły do schronów. W wyniku paniki ponad
230 osób niepotrzebnie wykonało sobie
zastrzyk z atropiny, gdyż przypuszczały, że
nastąpił atak z wykorzystaniem broni che-
micznej, a ponad 540 wymagało opieki
medycznej, ponieważ wykazywało sympto-
my silnego załamania psychicznego6. Jak
widać, wizja spadających rakiet ma ogromny
wpływ na ludzkie zachowania, a skutki od-
6 Z. Solomon: Psychological responses to missile attack – Israel during the Gulf War. Ballistic Missile Proliferation Jane’s Special Raport, March 2000.
7 F. Ordway, M. Sharpe: The Rocket Team. Heinemann 1979.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
Tabela 3. Dokładność rażenia różnych typów rakiet
Zasięg Dokładność (CEP)
Typ rakiety
[km] [m]
SS-1 Scud B (R-17) 250 450
SS-X-26 Stone (9M72 Tender) 400 10 do 30
Al Hussein 500 1000
No-dong (Shahab 3/Ghauri) 1300 2500
CSS-5 (DF-21A) 2500 50
Agni 2 3000 40
SS-25 Sickle (RS-12M) 10 500 200
UGM-133 Trident D5 12 000 90
Źródło: http://www.janes.com/
działywania psychologicznego znacznie prze-
wyższają efekty ataków bezpośrednich.
Już pierwsze użycie rakiet balistycznych
było skierowane głównie przeciwko obiek-
tom i infrastrukturze cywilnej. Adolf Hitler
zamierzał, przy wykorzystaniu rakiet V-1
i V-2, doprowadzić do takich znisz-
czeń i takiego obniżenia morale społeczeń-
stwa brytyjskiego, które w konsekwencji do-
prowadziłyby do całkowitego załamania
porządku publicznego w Londynie i połu-
dniowej Anglii. W wyniku tych działań,
zgodnie z koncepcją Hitlera, Wielka Brytania
nie byłaby w stanie kontynuować działań
wojennych, co skutkowałoby nieuniknionym
osłabieniem lub rozpadem koalicji, a w efek-
cie kraj ten zostałby zmuszony do pod-
pisania zawieszenia broni z Niemcami.
Zgodnie z takim rozumowaniem, Sta-
ny Zjednoczone nie mogłyby wykorzystać
baz w Wielkiej Brytanii do przeprowadze-
nia ofensywy na kontynent i utworzyć
frontu na zachodzie, co umożliwiłoby
skoncentrowanie wysiłku wojsk niemieckich
na wschodzie i południu Europy.
W czerwcu 1944 roku, zamiar marszałka
Gerda von Rundstedta użycia rakiet
skrzydlatych V-1 przeciwko przyczółkom
w Normandii został skomentowany przez
Hitlera następująco: Wykorzystanie rakiet
V-1 przeciwko przyczółkom w Normandii nie
daje pewności sukcesu. Przeznaczeniem
rakiet V-1 jest użycie ich jako środka terro-
ru przeciwko ośrodkom miejskim, natomiast
znajdujące się na przyczółkach jednostki
wojsk lądowych można zniszczyć z takim
samym efektem za pomocą środków artyle-
ryjsków lub lotnictwa7.
159
 Technika i logistyka
Nadzieje te okazały się na szczęście płon-
ne. Determinacja społeczeństwa brytyjskie-
go była na tyle duża, że jedność koalicji
antyhitlerowskiej została utrzymana, choć
występują również opinie, że przy dłuższym
okresie ataków sytuacja mogłaby się zmie-
nić. Hitler zamierzał użyć rakiet V-1 już
w grudniu 1943 roku, jednak ze względu na
prowadzenie przez lotnictwo alianckie inten-
sywnych nalotów na ośrodki produkcyjne
i badawczo-rozwojowe rakiet oraz pojawia-
jące się liczne techniczne problemy, chrzest
bojowy tej „cudownej broni” odbył się z sze-
ściomiesięcznym opóźnieniem.
Kolejnym przykładem konfliktu, w któ-
rym na skalę masową użyto rakiety balistycz-
ne przeciwko obiektom cywilnym, jest
wojna iracko-irańska w latach 1983–1988
nazwana wojną miast.
Zastosowanie przez Irak rakiet typu Scud
zmieniło polityczno-militarny wymiar woj-
ny. Choć początkowo Irak stosował rakiety
ziemia–ziemia jako efektywny środek tak-
Aby utrudnić wykrycie i zniszczenie rakiet balistycznych stosuje się:
 
materiały absorbujące promieniowanie elektromagnetyczne, którymi są pokry-
wane zasobniki z głowicami (re-entry vehicle). Zmniejszenie skutecznej powierzch-
ni odbicia celu opóźnia wykrycie i zmniejsza czas reakcji systemów przeciw-
rakietowych;
  obniżanie temperatury zewnętrznych powierzchni zasobnika, które rozgrzewają
się na skutek tarcia przy ponownym wejściu w atmosferę. Wykorzystywany do tego
celu ciekły azot zmniejsza ilość emitowanego promieniowania podczerwonego,
a więc i odległość wykrycia przez rakietę przechwytującą;
  głowice pozorne, uwalniane jednocześnie z zasobnikiem i poruszające się
w bliskiej odległości od właściwej głowicy, co utrudnia systemom przeciwrakietowym
poprawną identyfikację;
  przystosowywane głowice bojowe, które przypominają głowice pozorne;
  aktywne i pasywne środki zakłócające.
tyczny, bardzo szybko zmienił sposób ich
wykorzystania, a za cele obrał ośrodki miej-
skie i przemysłowe. Jak stwierdził iracki
generał Habit Sultan, chodziło o to, aby
zabrać irańskie społeczeństwo na pierwszą
linię frontu8. W 1983 roku Irak wystrzelił 37
rakiet typu Scud B, w 1985 już 85. Celem
była głównie stolica Iranu – Teheran.
Podobnie jak w wypadku ataków hitlerow-
skich na Londyn i Antwerpię, ataki na mia-
sta irańskie spowodowały panikę i masowe
ucieczki ludności cywilnej z zagrożonych
miast na tereny wiejskie. Wywołało to
ogromne problemy z zapewnieniem odpo-
wiednich warunków bytowych, w tym z do-
starczaniem żywności, która w prowadzą-
cym wojnę Iranie była racjonowana i dystry-
8 D. Hiro: The longest War. The Iran–Iraq Military Conflict. Grafton 1989.
160
buowana w wyznaczonych przez władze
punktach. Exodus mieszkańców dużych
miast spowodował powstanie nowych sku-
pisk ludności, dla których państwo musiało
zapewnić opiekę medyczną, warunki miesz-
kaniowe, środki transportu itp.
Teheran nie był w stanie konkurować
z Irakiem pod względem techniki rakieto-
wej, dlatego też w pośpiechu, przy silnym
współudziale specjalistów z Chin i Korei
Północnej, zaczął rozwijać swój program ra-
kietowy. Powstała rakieta Iran-130, pozy-
skano także rakiety ziemia–ziemia na wol-
nym rynku. W 1985 roku Iran wystrzelił
czternaście, a w 1987 roku szesnaście rakiet
ziemia–ziemia, głównie przeciwko miastom
irackim leżącym wzdłuż granicy.
W końcowej fazie konfliktu, od marca do
kwietnia 1988 roku, Irak zintensyfikował
ataki z użyciem rakiet balistycznych, wyko-
rzystał również rakietę Al-Hussein, zbudo-
waną na bazie rakiety Scud B. W okresie tym
wystrzelono ponad dwieście rakiet ziemia–
–ziemia. Celem były przede wszystkim mia-
sta irańskie. Iran odpowiedział siedemdzie-
sięcioma sześcioma rakietami. Choć ponie-
sione straty w ludności cywilnej po stronie
irańskiej mogą wydawać się relatywnie
małe – około pięciu tysięcy ofiar – w stosun-
ku do liczby wystrzelonych rakiet, to osią-
gnięty efekt psychologiczny i społeczny,
spowodowany „deszczem” dziesiątek rakiet
spadających i eksplodujących w centrum
Teheranu i innych aglomeracjach irańskich,
był ogromny. Strach przed nieznanym i nie-
oczekiwanym atakiem na gęsto zaludnione
obszary miast, na który siły zbrojne Iranu
nie potrafiły odpowiedzieć, paraliżował
życie w miastach i uniemożliwiał normalne
funkcjonowanie.
Trzy miesiące po ofensywie irackiej Iran
podpisał bezwarunkowo rezolucję Rady
Bezpieczeństwa ONZ nr 598 z 20 lipca 1987
roku, którą wcześniej określał mianem
spisku imperialistycznego i negował oraz
zgodził się na formalne zawieszenie broni.
Należy jednak podkreślić, że społeczeństwo
nigdy nie zwróciło się przeciwko rządzącym,
mimo że ataki rakietowe znacznie obniżyły
morale zmęczonej konfliktem ludności
i wpłynęły na dezorganizację życia.
Przykładem wykorzystania rakiet bali-
stycznych przeciwko obiektom cywilnym
w celu osiągnięcia określonego efektu poli-
tycznego było również ich użycie w Iraku
w 1991 roku. Z punktu widzenia wojskowe-
go, iracki potencjał rakietowy był znaczny,
Kwartalnik Bellona 2/2010

szczególnie w wypadku użycia go jako środ-
ka przenoszenia broni chemicznej. Jednak
nie stanowił zagrożenia, które mogłoby
wpłynąć na przebieg całej kampanii. Rakiety
typu Scud B i przygotowane na ich bazie mo-
dyfikacje irackie były stosunkowo prostymi,
mało precyzyjnymi środkami rażenia, które
nie mogły znacząco zagrozić siłom koalicji.
Jednakże pomysł reżimu irackiego zastoso-
wania ich był zgoła inny.
Irak, który nie mógł stawić czoła przewa-
żającym pod względem jakościowym i tech-
nologicznym wojskom koalicyjnym, wybrał
inną taktykę, która miała duże szanse na po-
wodzenie. W 1991 roku gros ataków rakie-
tami balistycznymi zostało przeprowadzo-
nych nie bezpośrednio na siły amerykańskie,
lecz na sojuszników USA. Na Arabię
Saudyjską, na przykład, spadło ponad czter-
dzieści rakiet różnego typu. W ten sposób
Irak chciał doprowadzić do osłabienia mo-
rale ludności i wywołania niechęci do wojsk
amerykańskich, których główne siły lądowe
znajdowały się na jej terenie. Efektem
miała być zmiana nastawienia Saudyjczyków,
co do potrzeby zaangażowania w konflikt,
osłabienie poparcia dla rządu i prowadzonej
kampanii i w konsekwencji rozpad koa-
licji.
Ponadto prowadzono intensywne ataki na
Izrael, aby sprowokować go do rozpoczęcia
działań ofensywnych przeciwko Irakowi,
czyli de facto aktywnego włączenia się do
koalicji antyirackiej. Rozwiązania takiego
obawiali się Amerykanie, którzy za wszel-
ką cenę dążyli do tego, aby Izrael pozostał
w tym konflikcie neutralny. Jego ewentual-
ne zaangażowanie z pewnością nie zostało-
by dobrze przyjęte przez sojuszników Stanów
Zjednoczonych z Półwyspu Arabskiego.
Walczyć przeciwko Irakowi – krajowi arab-
skiemu, to zupełnie co innego niż walczyć
przeciwko Irakowi ramię w ramię z Izraelem.
Wplątanie Izraela w konflikt byłoby niewąt-
pliwie ogromnym sukcesem Saddama
Husajna i mogłoby przynieść konsekwen-
cje o charakterze strategicznym – dalsze lo-
sy koalicji stanęłyby pod znakiem zapytania.
Z tego też względu ogromny wysiłek został
skupiony na neutralizacji wyrzutni rakiet
balistycznych stanowiących zagrożenie dla
Izraela. W szczytowej fazie „polowania na
scudy” wykonywano dziennie około 300 lo-
tów skierowanych wyłącznie na zlokalizo-
wanie i zniszczenie mobilnych wyrzutni
rakietowych. Oczywiście, aby tego dokonać,
9 D. Fairhall: Ballistic Missiles and the ‘CNN Factor’. Ballistic Missile Proliferation Jane’s Special Report, March 2000.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
zaangażowano wiele środków uderzenio-
wych, rozpoznawczych i wywiadowczych,
w tym jednostki wojsk specjalnych, które
starały się namierzyć przemieszczające się,
głównie w nocy, a w dzień pozostające
w ukryciu, wyrzutnie.
Podjęty wysiłek, przy relatywnie dużych
kosztach, jednak się opłacił. Groźba uderze-
nia z powietrza powodowała, że ograniczo-
no liczbę startów rakiet, a obsługi wyrzutni,
w obawie przed wykryciem, przeprowadza-
ły starty często pospiesznie, bez właściwe-
go przygotowania (np. rozpoznania warun-
ków pogodowych), co prowadziło do bardzo
małej skuteczności. Odzwierciedlają to
słowa dowódcy sił połączonych generała
Normana Schwarzkopfa – być może na-
zbyt butne i wypowiedziane „pod publikę”
w celu zmniejszenia znaczenia zagrożenia –
który stwierdził: Byłbym bardziej wystraszo-
ny w Georgii podczas burzy niż tutaj
w Riyadh w trakcie ataku scudów9.
Przytoczmy jeszcze jeden – ostatni – przy-
kład wykorzystania rakiet balistycznych
w celu zastraszania i wpłynięcia na politykę
regionalną. Chodzi o zakrojone na szeroką
skalę ćwiczenia chińskich sił zbrojnych,
które się odbywały od czerwca 1995 roku
do marca 1996 roku. W trakcie ćwiczeń
Chiny przeprowadziły w Cieśninie Tajwań-
skiej dziesięć prób z rakietami bliskiego
zasięgu DF-15 (nazwa eksportowa M9;
fot. 1), z których sześć spadło do Morza
Południowochińskiego w odległości około
140 kilometrów od Tajpei, jedna zaledwie
Fot. 1. DF-15 (Dong Feng 15) – chińskie rakiety bliskiego zasięgu
(http:/www.fas.org/news/china)
161
 Technika i logistyka
28 kilometrów od portu Keelung, a trzy
30 kilometrów na południe od portu
Kaohsiung. Ta demonstracja siły była spo-
wodowana obawami Chin przed rosnący-
mi działaniami Tajwanu, zmierzającymi
do uznania go na międzynarodowym fo-
rum za w pełni niepodległy kraj i uzyska-
nia członkowstwa w ONZ. Formalne unie-
zależnienie się od Chin mogło ponadto zin-
tensyfikować narodowowyzwoleńcze ru-
chy w Tybecie, który próbowałby podążyć
tą samą drogą. Chciano także wpłynąć na
wyniki zbliżających się, pierwszych bez-
pośrednich, wyborów prezydenckich, na
których wygranie duże szanse miał ówcze-
sny prezydent, silnie propagujący idee nie-
podległościowe Tajwanu. Dlatego też
Chiny zamierzały pokazać twarde stano-
wisko wobec separatystycznych dążeń
Tajwanu i jego sojuszników oraz dać do
zrozumienia, iż są gotowe użyć siły, jeśli
Tajwan ogłosi niepodległość.
Choć cele nie zostały osiągnięte, wybo-
ry wygrał Lee Teng-hui, a Stany
Zjednoczone wyraziły w sposób zdecydo-
wany swoje zaangażowanie w sprawy bez-
pieczeństwa Tajwanu i wysłały w rejon
dwie lotniskowe grupy bojowe, to pod
względem ekonomicznym pokaz siły z wy-
korzystaniem rakiet balistycznych za-
chwiał na krótko gospodarką tajwańską.
Od 6 do 9 marca 1996 roku główny indeks
tajwańskiej giełdy papierów wartoś-
ciowych spadł o 10 procent, a z rynku
walutowego wycofano 10 miliardów
POŻĄDANE EFEKTY
Brak zagrożenia
Uniemożliwienie startu
rakiety
Użycie sił
Odstraszanie
Przeciwdziałanie na ofensywnych
drodze dyplomatyczno-
-politycznej
(np. traktaty, układy,
zakazy itp.)
System dowodzenia i kierowania
Środki polityczne Środki militarne
Źródło: ”NATO Air Defence Policy”, 27 November 2009.
Rys. 4. Przeciwdziałanie – pożądane efekty i możliwe środki zaradcze
162
dolarów w obawie przed możliwym kon-
fliktem.
Działania
dyplomatyczno-polityczne
Ostatnimi czasy media zasypują nas infor-
macjami na temat zestawów Patriot, rakiet
SM-3 czy też GBI, co jest wynikiem niedo-
szłych planów rozmieszczenia przez stronę
amerykańską bazy rakiet przechwytujących
w Polsce. Warto jednak pamiętać, iż oprócz
użycia aktywnych środków obrony przeciw-
rakietowej są jeszcze możliwe inne opcje,
mogące w efekcie zminimalizować poten-
cjalne zagrożenie, jakim są rakiety balistycz-
ne. Należą do nich, na przykład, działania
dyplomatyczno-polityczne (rys. 4).
Są one podejmowane w celu zmniejszenia
posiadanego przez ewentualnego agresora
potencjału, ograniczenia prowadzonych prac
badawczo-rozwojowych oraz możliwości
proliferacji technologii, a także uniemożli-
wienia pozyskania wiedzy specjalistycznej
(know-how). Jako przykład można podać
układy o redukcji sił strategicznych (Strategic
Arms Reduction Treaty – START I i II) oraz
traktat o likwidacji pocisków średniego i po-
średniego zasięgu (Treaty on Intermediate-
range Nuclear Forces – INF), które elimi-
nują wiele typów uzbrojenia, a także, pod-
pisany w 1987 roku przez USA, Wielką
Brytanię, Francję, Włochy i Niemcy, Reżim
kontroli technologii rakietowych (Missile
Technology Control Regime – MTCR),
który ogranicza możliwości eksportu przez
Uniemożliwienie Zminimalizowanie
eksplozji rakiety konsekwencji ataku
Aktywna obrona
powietrzna Obrona pasywna
i przeciwrakietowa
Kwartalnik Bellona 2/2010

te kraje technologii związanych z produkcją
rakiet balistycznych o zasięgu – przy głowi-
cy o wadze 500 kilogramów – przekracza-
jącym 300 kilometrów. (2) Jak jednak poka-
zuje praktyka, mimo traktatów i zakazów
technologia „wycieka” do coraz szerszego
grona użytkowników. Wspomniane układy
START I i II przynoszą skutek, gdyż są
respektowane przez kraje dysponujące
względnie równorzędnym potencjałem,
które dążą do jego ograniczenia. Natomiast
wiele państw, takich jak na przykład Korea
Północna, które posiadają rozwiniętą
technologię produkcji rakiet i nie są zainte-
resowane ograniczeniem jej proliferacji,
prowadzą prace rozwojowe w kooperacji
z innymi krajami stanowiącymi zagrożenie,
na przykład z Iranem, a także dostarczają do
nich całe linie produkcyjne lub też gotowe
uzbrojenie.
Z tego też powodu w działaniach dyplo-
matyczno-politycznych często wykorzystu-
je się różnego rodzaju środki perswazji –
na zasadzie kija i marchewki – od typowo
gospodarczo-ekonomicznych (np. pomoc
gospodarcza jest uzależniana od spełnienia
określonych warunków) po środki militarne
stosowane jako element odstraszania, wręcz
zniechęcania do podejmowania ewentual-
nych prób użycia rakiet balistycznych.
Przeciwdziałanie środkami
militarnymi
Potencjalne zagrożenie rakietami bali-
stycznymi można zminimalizować również
za pomocą środków militarnych. W tym
wypadku mamy do czynienia z czterema
zasadniczymi elementami przeciwdziałania
możliwościom i skutkom ataku przy ich
użyciu: działaniami z wykorzystaniem sił
konwencjonalnych, aktywną obroną po-
wietrzną i przeciwrakietową, obroną pasyw-
ną oraz systemem dowodzenia, kierowania
i łączności.
  Działania z wykorzystaniem sił kon-
wencjonalnych mają na celu ograniczenie
możliwości startu rakiet poprzez neutraliza-
cję zasadniczych elementów systemu, takich
jak: stanowiska startowe, stanowiska dowo-
dzenia, systemy łączności, elementy wspar-
cia i zabezpieczenia (sprzęt elaboracji rakiet,
sprzęt kontrolno-pomiarowy, obiekty maga-
zynowe, ośrodki produkcyjne, składy paliw)
lub przez ograniczenie zdolności manewro-
wych umożliwiających zajęcie optymalnych
pozycji startowych (niszczenie infrastruktu-
ry drogowej, mostów, wiaduktów itp.).
Użycie sił konwencjonalnych jest typowym
przykładem działań defensywnych wykony-
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
wanych z wykorzystaniem środków ofen-
sywnych z różnych rodzajów sił zbrojnych,
takich jak: jednostki sił specjalnych, lotnic-
two, artyleria okrętowa, artyleria wojsk lą-
dowych itp. Eliminuje de facto konieczność
stosowania obrony aktywnej i pasywnej, po-
nieważ zlikwidowanie przyczyny eliminuje
skutek. Jednakże, jak wykazano, bardzo
trudne jest fizyczne zlokalizowanie wyrzut-
ni mobilnych (lądowych i morskich), które
ze względu na manewrowość mogą łatwo
zmieniać stanowiska, ukrywać się itp.
Ponadto wykryte wyrzutnie muszą zostać
wyłączone z walki, co nie zawsze jest moż- WYJAŚNIENIE NR 2
liwe, na przykład z powodu dużej odległo- Rosja, z powodu ograniczeń
ści od miejsc bazowania własnego lotnictwa traktatowych, produkuje dwie
uderzeniowego. Z tego też względu nie za- wersje rakiet SS-26
wsze siły konwencjonalne można wykorzy- Iskander: na własne potrzeby
–Iskander Tender o zasięgu
stać do neutralizacji rakiet balistycznych 400 kilometrów oraz wersję
przeciwnika. eksportową Iskander-E
 Aktywna obrona powietrzna i prze- o zasięgu 280 kilometrów.
ciwrakietowa to wszelkie środki i przedsię-
wzięcia mające na celu zniszczenie rakiety
balistycznej w trakcie jej lotu w możliwie
największej odległości od bronionego obiek-
tu lub też doprowadzenie do zmiany kierun-
ku jej lotu w taki sposób, aby maksymalnie
ograniczyć skutki wybuchu, to znaczy stra-
ty w ludziach i zniszczenia infrastruktury.
W skład systemu obrony aktywnej wchodzą
środki rozpoznania i wskazywania celów
(sensors) oraz środki rażenia (effectors).
Środki rozpoznania i wskazywania
celów są rozmieszczone na platformach
różnego typu i działają w różnych zakresach
widma. Mogą to być:
—  elementy rozmieszczone w przestrze-
ni kosmicznej (Defence System Programme
– DSP, Space-Based Infrared System –
SBIRS, Space Tracking and Surveillance –
STSS);
—  naziemne stacje radiolokacyjne wcze-
snego ostrzegania – na przykład amerykań-
skie stacje w Clear, Beale, Cape Cod
w Stanach Zjednoczonych, w Flyingdales
w Wielkiej Brytanii oraz Thule na
Grenlandii;
—  nawodne stacje radiolokacyjne wykry-
wania i naprowadzania – na przykład umiesz-
czone na amerykańskich okrętach klasy
Ticonderoga i Arleigh Burke lub też, weź-
my pod uwagę europejskich sojuszników, na
holenderskich fregatach klasy Zeven
Provinciën, siostrzanych niemieckich frega-
tach klasy Sachsen czy też włosko-francu-
skich fregatach klasy Horizon. Ponadto
radary są rozlokowane na specjalnych plat-
formach morskich, umożliwiających ich
przemieszczanie w różne rejony świata
163
 Technika i logistyka
Fot. 2. Sea-Based X-Band Radar – SBX (fot. United States Missile Defense Agency)
Fot. 3. Airborne Laser (ABL), wysokoenergetyczny laser chemiczny umieszczony
na platformie powietrznej (http://upload.wikimedia.org)
w zależności od zagrożenia, czego przy-
kładem jest Sea-Based X-Band Radar
(fot. 2).
Jak to zwykle bywa, nie ma złotego środ-
ka, za którego pomocą można by przeciw-
działać jednocześnie różnym rodzajom za-
grożenia. Dlatego też optymalnym rozwią-
zaniem jest rozwijanie zróżnicowanych sys-
temów rażenia, które oddziałują w różnej
fazie lotu rakiet balistycznych i w ten spo-
sób tworzą wielowarstwową obronę przeciw-
rakietową. Nie będziemy analizować szcze-
gółów technicznych i zasad działania po-
szczególnych zestawów, skupimy się jedy-
nie na podstawowych zaletach i wadach ak-
tywnej obrony przeciwrakietowej w poszcze-
gólnych fazach lotu rakiety balistycznej.
10 Motto zespołu badawczo-rozwojowego systemu ABL brzmi: Get them till they are hot, co można przetłumaczyć jako: Dorwij je, póki gorące.
11 Rozważa się także wykorzystanie ABL do zwalczania celów naziemnych. Obecnie jednak dane na temat położenia celu musiałyby być dostarczane z innego źródła, gdyż
ABL nie ma odpowiednich środków wykrywania obiektów naziemnych. P. Richfield: ABL could engage air and ground targets: Boeing.”C4ISR Journal”, 21.11.2007.
164
—  Faza wznoszenia (boost phase).
Zasadniczą zaletą rozwiązań mających na
celu niszczenie rakiet balistycznych w fazie
wznoszenia jest fakt, iż fizyczna dezinte-
gracja następuje w przestrzeni powietrznej
przeciwnika, a więc ewentualne skutki znisz-
czenia głowicy nie będą miały wpływu na
terytorium, które jest bronione. Ogromne
ilości ciepła generowane przez silnik starto-
wy powodują, że rakieta jest łatwa do
wykrycia przez sensory pracujące w za-
kresie podczerwieni10. Ponadto dopiero
nabiera ona prędkości i jest w tej fazie
relatywnie wolna, a przez to łatwiejsza do
przechwycenia.
Obecnie jako zasadniczy środek przeciw-
działania w tej fazie lotu rakiety jest rozwi-
jany wysokoenergetyczny laser chemiczny
umieszczony na platformie powietrznej
(obecnie zmodyfikowany Boening 747-400),
tak zwany Airborne Laser – ABL11 (fot. 3).
Rozwiązanie takie ma dodatkowy atut – bar-
dzo dużą elastyczność użycia oraz możli-
wość szybkiego przemieszczania, w przeci-
wieństwie do środków naziemnych. Ma ono
jednakże pewne ograniczenia, zarówno tech-
niczne, jak i operacyjne. Do najistotniejszych
należy konieczność dyżurowania platformy
ABL relatywnie blisko miejsc startu rakiet
– zagrożeń, a więc w bezpośrednim sąsiedz-
twie strefy działania środków przeciwlotni-
czych i lotnictwa potencjalnego agresora.
W związku z tym wyznaczenie strefy dyżu-
rowania ABL wymaga precyzyjnego plano-
wania i zapewnienia kosztownej osłony, na
przykład lotnictwa taktycznego. W niektó-
rych wypadkach użycie może być wręcz
niemożliwe ze względu na zbyt dużą odle-
głość stref dyżurowania od miejsc startu
rakiet balistycznych. W planowaniu użycia
ABL należy ponadto uwzględnić ograni-
czoną liczbę możliwych do oddania energo-
chłonnych laserowych „strzałów”, wynika-
jącą z ilości paliwa dla lasera, jaką platfor-
ma powietrzna może zabrać na pokład.
Generuje to dodatkowe wymaganie związa-
ne z koniecznością zapewnienia ciągłej
produkcji paliwa chemicznego na terenie
macierzystej bazy lotniczej.
—  Faza lotu (midcourse phase). Pod
względem możliwości niszczenia jest to
najbardziej korzystna faza lotu, gdyż daje
relatywnie długi czas potrzebny na wykry-
cie, identyfikację i przechwycenie rakiety
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Technika i logistyka
balistycznej. Ponadto jest możliwe prze- ny (footprint), szczególnie w odniesieniu do
prowadzenie ponownego przechwycenia zestawów stosowanych w wypadku warstwy
w wypadku niepowodzenia w pierwszej niskiej, co generuje konieczność bardzo
próbie. Typowymi systemami przeznaczo- precyzyjnego określania obiektów do osło-
nymi do niszczenia rakiet balistycznych ny oraz planowania rozmieszczenia stano-
w tej fazie lotu są rakiety GBI i SM-3 wisk ogniowych.
(fot. 4). Zastosowanie rakiet przechwytu- Ze względu na ograniczenia, jakimi
jących SM-3 na okrętach daje duże pole charakteryzują się lądowe środki obrony
do manewru i zapewnienia osłonę wybra- przeciwrakietowej, prowadzi się różnego
nym obiektom. Jeśli jednak weźmiemy pod rodzaju prace mające na celu niekonwencjo-
uwagę możliwość zastosowania przez nalne zastosowanie wykorzystywanego
przeciwnika głowic pozornych, w fazie obecnie uzbrojenia. Między innymi jest
tej trudno jest zidentyfikować głowicę rozważana możliwość uzbrojenia samolo-
bojową. tów F-15 w rakiety przechwytujące Patriot
Prowadzone obecnie prace nad rakietą PAC3, co znacznie zwiększyłoby możliwość
GBI napotykają na duże trudności techno- osłony obiektów. Ponadto firma Raytheon
logiczne, które powodują wzrost kosztów prowadzi prace badawczo-rozwojowe pod
programu oraz znaczne opóźnienia w za- nazwą Network-Centric Airborne Defense
kładanych planach osiągnięcia gotowości Element (NCADE) nad wykorzystaniem
do działań – optymistycznie przyjmuje się, pocisków AMRAAM-120 do niszczenia
że będzie to około 2018 roku. Z tego też rakiet balistycznych krótkiego i średniego
względu Stany Zjednoczone kierują obec-
nie swój wysiłek na rozwój sprawdzonych
i rokujących większe nadzieje na osiągnie-
cie sukcesu rakiet SM-3, wykorzystywa-
nych na okrętach klasy Ticonderoga
i Arleigh Burke, stanowiących podstawę
systemu Aegis. Zmiany te wpisują się po-
nadto w nową ocenę zagrożenia zdefinio-
waną przez administrację amerykańską,
która za zagrożenie priorytetowe przyjmu-
je rakiety balistyczne krótkiego i śred-
niego zasięgu, a nie rakiety międzykonty-
nentalne. Zakłada się również, że kolejne
wersje rakiety SM-3 będą stanowić pod-
stawę do stworzenia naziemnego systemu
przeciwrakietowego
—  Fazę opadania (terminal phase) dzie-
li się nieformalnie na: warstwę górną (upper
tier) – 30–100 kilometrów, gdzie do obrony
są wykorzystywane takie zestawy, jak ame-
rykański THAAD (Theatre High Altitude
Area Defense) lub izraelski Arrow, oraz war-
stwę niską (lower tier), gdzie są stosowane
takie systemy jak Patriot z rakietami PAC2,
GEM, GEM+, GEM-T i PAC 3 oraz lądowe
i morskie zestawy SAMP/T oparte na ra-
kiecie Aster-30. Zestawy wykorzystywane
w warstwie niskiej stanowią ostatni element
wielowarstwowej obrony rakietowej i mogą
zwalczać rakiety balistyczne krótkiego
i częściowo średniego zasięgu. Czas ich
reakcji, ze względu na ograniczony zasięg,
jest bardzo krótki – około kilkudziesięciu
sekund. Praktycznie nie ma więc możliwo-
ści na przeprowadzenie ponownego startu
rakiet w wypadku niepowodzenia pierwsze- Fot. 4. Rakiety SM-3 mają stanowić podstawę ame-
go przechwycenia. Dodatkowym ogranicze- rykańskiego naziemnego systemu przeciwrakieto-
niem jest niewielki obszar możliwy do osło- wego (http://www.navy.mil)

Kwartalnik Bellona 2/2010 165

 Technika i logistyka
zasięgu w fazie wznoszenia12. W ich
ramach, w przedniej części rakiety AMRAAM
umieszczono drugi stopień silnika pracują-
WYJAŚNIENIE NR 3
cy na paliwo ciekłe oraz głowicę śledzącą
Rakieta AMRAAM w podczerwieni. Drugi stopień silnika
(Advanced Medium-
-Range Air-to-Air Missile),
zapewnia dodatkowe 150 funtów (ok. 68 kg)
która znajduje się także ciągu przez około 25 sekund. Zaletą syste-
w uzbrojeniu lotnictwa Sił mu jest wykorzystywanie takich samych
Zbrojnych RP, jest złączy do samolotu jak w standardowej
z powodzeniem rakiecie AMRAAM. (3)
wykorzystywana również jako
uzbrojenie klasy  Obrona pasywna to wszelkie środki
ziemia–powietrze i przedsięwzięcia zmierzające do ograni-
w przeciwlotniczych zestawach czenia możliwości wykrycia i wykonania
rakietowych typu NASAMS uderzenia rakietami balistycznymi, a jeśli
(Norwegian Advanced
Surface to Air Missile już do tego dojdzie – zminimalizowania
System) – Norwegia, konsekwencji ataku. W tym celu jest two-
Hiszpania; HUMRAAM rzony system ostrzegania i alarmowania,
(HMMWV Launched zarówno wojska, jak i ludności cywilnej,
AMRAAM) – USA oraz
F-GBAD (Future Ground
zwiększa się możliwości ochrony fizycz-
Based Air Defense) – nej (indywidualnej i kolektywnej) przez
Holandia. przygotowanie ukryć, schronów, odpo-
wiednie zabezpieczenie budynków, stoso-
wanie środków ochrony przed bronią
masowego rażenia, a także przygotowanie
służb i instytucji do reagowania na powsta-
łe skutki. Istotnym czynnikiem determinu-
jącym efektywną obronę pasywną jest
terminowe powiadamianie i ostrzeganie
wojska oraz ludności cywilnej.
Warto wspomnieć o wprowadzonym w ra-
mach NATO i dostępnym nieodpłatnie dla
krajów członkowskich systemie wczesnego
ostrzegania Shared Early Warning – SEW.
WYJAŚNIENIE NR 4
(4) Dane w nim zawarte pochodzą z amery-
kańskiego satelitarnego systemu wykry-
Oprogramowanie SEW
może być instalowane
wania i ostrzegania, bazującego na sieci
na każdym komputerze sensorów orbitalnych DSP i są udostęp-
podłączonym do sieci niane dla NATO w czasie bliskim rzeczywi-
niejawnej NATO stemu. Oprogramowanie umożliwia zobra-
wyposażonym w system zowanie w postaci graficznej (na mapie) i ta-
operacyjny Windows 2000
lub Windows XP. belarycznej takich informacji na temat lotu
Podłączenie do systemu rakiety balistycznej, jak:
SEW sprowadza się do —  typ rakiety (krótkiego, średniego za-
połączenia z portem sięgu),
komputera nadawczego,
(broadcaster) i transmisji —  czas startu oraz prawdopodobne miej-
danych z wykorzystaniem sce startu (określane elipsą błędu),
protokołu TCP/IP. —  przewidywany czas lotu rakiety,
—  prawdopodobny czas oraz miejsce
upadku (określany elipsą błędu),
—  czas zakończenia pracy silnika starto-
wego,
—  zobrazowanie trajektorii lotu.
 System dowodzenia, kierowania
i łączności jest elementem spinającym
wszystkie wcześniej omówione filary, za-
pewnia sprawną, terminową i efektywną
12 Raytheon moves forward with missile defense system. “Jane’s Defense Weekly”, 23.05.2007.
13 Strona polska zadeklarowała do systemu ALTBMD stacjonarne stacje radiolokacyjne dalekiego zasięgu, mające możliwości wykrywania i śledzenia rakiet balistycznych.
166
obronę powietrzną i przeciwrakietową.
Jest podstawą integrującą systemy plano-
wania, wykrywania, identyfikacji, przesy-
łania informacji do systemów ogniowych
i koordynacji ognia. Na jego funkcjonowa-
nie wpływają systemy transmisji danych,
wymiany informacji oraz sieci danych.
Obecnie w ramach NATO jest realizowa-
ny projekt Active Layered Theater Ballistic
Missile Defense (ALTBMD), będący odpo-
wiedzią na potrzebę stworzenia jednolitego
systemu dowodzenia i kierowania elementa-
mi obrony przeciwrakietowej (ogniowymi,
wykrywania i śledzenia, zarówno naziem-
nymi, morskimi jak i powietrznymi) zade-
klarowanymi przez część krajów sojuszu pół-
nocnoatlantyckiego, w tym Polskę13, do
osłony wojsk na teatrze działań. Pod wzglę-
dem systemu dowodzenia i kierowania,
ALTBMD będzie stanowił element wprowa-
dzanego w NATO systemu ACCS (Air
Command and Control System).
Głównymi elementami systemu
ALTBMD (rys. 5) będą środki rażenia
i rozpoznania wydzielane przez poszcze-
gólne kraje sojuszu oraz system dowodze-
nia i kierowania stanowiący „własność”
NATO, który umożliwia przede wszyst-
kim optymalne planowanie użycia skrom-
nych zdolności i racjonalne prowadzenie
działań bieżących. Obecnie, ze względu
na opóźnienia związane z wdrożeniem
systemu ACCS, zakłada się osiągnięcie
tymczasowych zdolności (Interim Capa-
bility 1 – InCa 1) przez wprowadzenie
modułu planowania Plato oraz modułu
kierowania ogniem LSID (Link-16
Intelligent Decisionmaker).
Plato służy do wspomagania procesu
tworzenia listy obiektów do obrony przeciw-
lotniczej i przeciwrakietowej według stan-
dardów NATO (Joint Priority Defended
Asset List Process), opracowania opty-
malnego systemu obrony przeciwrakieto-
wej i przeciwlotniczej w zależności od typu
i kierunku zagrożenia, posiadanych możli-
wości ogniowych i możliwości wykrywania,
a także postawionego zadania – ilości
i ważności obiektów do osłony. LSID jest
z kolei systemem służącym do koordynacji
ognia zestawów upper tier, opiera się na
informacjach wydawanych przez zestawy
rakietowe i stacje wykrywania i śledzenia
w sieci Link-16.
Zgodnie z zamierzeniami, ALTBMD
będzie stanowił podstawę do planowanej
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Technika i logistyka
Bi-SC AIS TBMD Planning,
Zdolność 1 Tasking & Management

FADR/DADR
(Polska) NGCS

TPS-77 TBMD Planning, Tasking,

(Włochy) Management, Integrated
ACCS AL TBMD Air and Missile Picture &
Zdolność 1 (NATO) Coordination
SEW
(NATO)

PAAMS/EW Sieć Link-16 Aegis/EW

(Włochy) (USA)

ADCF/EW SAMP/T
(Holandia) (Włochy)

Patriot Patriot Patriot Patriot Patriot SAMP/T

(Hiszpania) (USA) (Niemcy) (Holandia) (Grecja) (Francja)

SAMP/T – produkowany w kooperacji francusko-włoskiej zestaw dalekiego zasięgu, zdolny do niszczenia rakiet balistycznych; PAAMS – system
OP włoskiej fregaty klasy Horizon; FADR – stacjonarny radar OP; DADR – mobilny radar OP; TPS-77 mobilny radar OP; ADCF (Air Defence &
Command Frigate) – holenderska fregata klasy Zeven Provinciën; EW – oznacza wykorzystanie tylko możliwości wykrywania (w praktyce
zastosowanie okrętowych stacji radiolokacyjnych bez możliwości oddziaływania ogniowego, które zostaną rozwinięte w późniejszych latach);
TBMD Planning, Tasking and Management – zdolność do: planowania działań, stawiania zadań, zarządzania dostępnymi środkami (wykry-
wania oraz rażenia); TBMD Planning, Tasking, Management, Integrated Air and Missile Picture and Coordination – zdolność do: planowania
działań, stawiania zadań, zarządzania dostępnymi środkami (rozpoznania oraz rażenia), integrowania informacji o sytuacji powietrznej z różnych
źródeł (w tym ze źródeł wykrywania rakiet balistycznych), koordynacja ognia.

Źródło: materiały z „ALTBMD Operational User Group Conference, Haga (Holandia), luty 2008.

Rys. 5. Schemat systemu ALTBMD

w przyszłości obrony przeciwrakietowej
obszaru sojuszu, zakładającej osłonę
wojsk i terenów zurbanizowanych, przed
wszystkimi typami rakiet balistycznych.
W ramach prowadzonych prac, przy zało-
żeniu określonych warunków brzegowych,
dotyczących, między innymi, kierunku
i rodzaju zagrożenia, intensywności ewen-
tualnego ataku, wielkości aglomeracji
miejskich jakie powinny być osłaniane,
NATO określiło wymagania, co do liczby
i rodzajów zestawów przeciwrakietowych,
systemów rozpoznania oraz dowodzenia
i kierowania niezbędnych do zapewnienia
skutecznej osłony. Jeżeli weźmiemy jed-
nak pod uwagę fakt, iż uwzględniały one
niedoszłe plany administracji amerykań-
skiej, związane z rozmieszczeniem ele-
mentów tarczy rakietowej w Europie, wy-
magania te będą musiały być zaktua-
lizowane.
Polskie uwarunkowania
Zastanówmy się, jak wygląda sytuacja
Polski wobec potencjalnego zagrożenia
użyciem rakiet balistycznych, jakie są nasze
możliwości przeciwdziałania oraz jakimi
środkami dysponujemy. Pierwsze pytanie
brzmi: czy jesteśmy zagrożeni, czy jest się
czego obawiać? Jeśli weźmiemy pod uwagę
państwa uznawane przez administrację ame-
rykańską za tak zwane bandyckie, czyli te,
których rządy autorytarne są oskarżane
o nieprzestrzeganie praw człowieka, wspie-
ranie terroryzmu oraz rozbudowę arsenału
broni masowej zagłady, nasuwa się wniosek,

Kwartalnik Bellona 2/2010 167

 Technika i logistyka
iż obecnie nie stanowią one dla nas bezpo-
średniego zagrożenia. Istnieje jednak moż-
liwość zmiany tej sytuacji, nawet w niedale-
kiej przyszłości, i w związku z tym Polska
powinna być na taką ewentualność przy-
gotowana.
Polska coraz bardziej, zarówno pod wzglę-
dem dyplomatycznym, jak i militarnym,
angażuje się w politykę międzynarodową.
Ponadto od kilku lat występuje i jest trakto-
wana jako solidny sojusznik przede wszyst-
kim Stanów Zjednoczonych – w ramach
działań NATO, koalicyjnych i dwustronnych.
Dlatego też sprawa potencjalnego zagroże-
nia wygląda inaczej, gdy weźmiemy pod
uwagę nasze ewentualne uczestnictwo, w ra-
mach sojuszu czy też koalicji, w operacji
Rakiety naruszającej interesy krajów posiadających
rakiety balistyczne lub też pośrednią pomoc
z ładunkiem sojusznikom prowadzącym taką operację.
konwencjo- Staniemy się wtedy krajem, który może
nalnym, zostać traktowany jako potencjalny przeciw-
w celu ograniczenia nik, choć niekoniecznie bezpośredni.
ingerencji stron trzecich Rozważając nasze zaangażowanie w budo-
w wewnętrzne sprawy wę tarczy przeciwrakietowej lub też udział
regionu lub kraju po stronie amerykańskiej w jednym z kon-
i powstrzymania fliktów, w którym przeciwnik posiada po-
ich ewentualnej tencjał rakietowy obejmujący swoim zasię-
interwencji, mogą być giem nasz kraj, stajemy się obiektem moż-
coraz częściej liwego ataku. Musimy być w pełni świado-
wykorzystywane już mi, że w wyniku naszego zaangażowania
na początku konfliktu. zwiększamy ryzyko. Udział polskiego woj-
ska w hipotetycznej koalicji powoduje, iż
wychodzimy z kręgu krajów neutralnych
i stajemy się stroną w konflikcie, a więc
oczywistym adwersarzem.
Do czego taka sytuacja może doprowa-
dzić? Cóż może ów potencjalny przeciwnik
uczynić i jakie mogą być jego działania?
Będzie to zależało od tego, jaki efekt będzie
chciał osiągnąć, dlatego możliwych rozwią-
zań jest kilka.
Może, na przykład, dążyć do wyłączenia
Polski z koalicji poprzez zastraszanie lub też
dokonanie ataku rakietami balistycznymi na
nasze terytorium. Ben Sheppard, wydawca
“Jane’s Sentinel”, w artykule zatytułowanym
Zagrożenie polityczno-psychologiczne
i możliwe przeciwdziałania podkreślił, że
rakiety z ładunkiem konwencjonalnym
(w przeciwieństwie do rakiet z ładunkiem
nuklearnym, stosowanych w ostateczności)
mogą być środkiem wykorzystywanym
coraz częściej, już na samym początku
konfliktu, w celu ograniczenia ingerencji
stron trzecich w wewnętrzne sprawy regio-
nu lub kraju i powstrzymania ich ewentual-
nej interwencji. Jak wspominałem, idealnym
obiektem do tego typu działań są ośrodki
168
miejskie – wywołanie strachu, paniki było-
by skutecznym czynnikiem mogącym
doprowadzić do zmiany zdania rządzących
pod naciskiem opinii społecznej. Polska,
która nie posiada żadnych aktywnych środ-
ków zwalczania rakiet balistycznych, była-
by wobec tego typu ataków po prostu bez-
bronna. Należy przypuszczać, że w tych
warunkach przeciwnik miałby ułatwione
zadanie. Poparcie społeczeństwa dla dal-
szego udziału w koalicji w obliczu kolejnych,
niespodziewanych ataków prawdopodobnie
spadłoby znacząco. Potencjalny przeciwnik
przeniósłby odległy, wydawać by się mogło,
konflikt na nasz teren. Wyobraźmy sobie
skutki ekonomiczno-gospodarcze – spadki
giełdowe, osłabienie waluty, zmniejszenie
inwestycji i odpływ kapitału, to tylko wy-
brane efekty zwiększonego ryzyka, jakie
ponieślibyśmy będąc lojalnym sojusz-
nikiem.
Opisany przypadek należy do tych bar-
dziej optymistycznych, ponieważ użycie
rakiet balistycznych jako środka przenosze-
nia ładunków konwencjonalnych nie spowo-
dowałoby dużych ofiar ludzkich, choć efekt
byłby z pewnością znaczący. Co natomiast
w wypadku, gdyby zostały użyte rakiety
z bronią masowego rażenia. Mimo że zasto-
sowanie tego typu ładunków uznaje się
za mniej prawdopodobne, traktuje się je ja-
ko środki ostateczne, to takiego rozwiązania
nie można całkowicie wykluczyć. Przede
wszystkim należy się zastanowić czy nasz
potencjalny przeciwnik kierowałby swój
wysiłek na stworzenie rakiety o zasięgu
4–6 tysięcy kilometrów o małej precyzji
rażenia, zdolnej przenieść ładunek konwen-
cjonalny o masie średniej bomby lotniczej.
Stosunek efekt–koszt jest w tym wypadku
raczej nieznaczny. Natomiast przy zastoso-
waniu głowicy z bronią masowego rażenia,
gdzie precyzja rażenia nie odgrywa już tak
dużej roli, współczynnik efekt–koszt jest
ogromny. Czy może się to zdarzyć? Wydaje
się, że tak i takiego wariantu nie możemy
z góry wykluczyć.
Rozważmy drugi hipotetyczny przypadek,
gdy siły koalicyjne, w tym Polska, doprowa-
dzają do sytuacji, w której nieprzyjazny
reżim/rząd staje w obliczu upadku.
Przyciśnięty do przysłowiowego muru, w ak-
cie desperacji, używa rakiet balistycznych
z bronią masowego rażenia – swoistej
wunderwaffe, która może odmienić losy kon-
fliktu. Lecz używa jej w sposób wyrafino-
wany, gdyż dobrze wie, co chce osiągnąć.
Nie stosuje broni masowego rażenia prze-
ciwko mocarstwu, z którym Polska jest
Kwartalnik Bellona 2/2010

w koalicji i które w ataku odwetowym zmio-
tłoby go z powierzchni ziemi, lecz przeciw-
ko sojusznikowi, na przykład Polsce. Traktuje
to jako formę ostrzeżenia, oznajmia niejako
– jesteśmy zdeterminowani, w ostateczności
użyjemy tej broni przeciwko każdemu. Taki
atak, jak łatwo sobie wyobrazić, byłby oczy-
wiście brzemienny w skutki, a co najważ-
niejsze – dałby wiele do myślenia naszym
koalicjantom, którzy, pomimo przewagi
militarnej i technologicznej, z pewnością
długo by się zastanawiali czy warto ryzyko-
wać i kusić los, doprowadzając do eskalacji
działań i kolejnego ataku, tym razem na
własne terytorium.
Przy rozpatrywaniu ewentualnych przy-
szłych zagrożeń musimy wziąć pod uwagę
stan wyposażenia europejskich krajów
NATO w rakiety balistyczne i środki obro-
ny przeciwrakietowej. Choć w pozostałych
typach uzbrojenia sojusz przewyższa
potencjalnych przeciwników, to praktycznie
żadne z europejskich państw NATO nie in-
westowało w ostatnich latach w tę technolo-
gię ofensywną, a ich możliwości defen-
sywne zwalczania rakiet balistycznych są
obecnie bardzo ograniczone. Trzeba jednak
przyznać, że większość państw europejskich
dostrzega ten problem, o czym świadczą
ostatnie zakupy nowego uzbrojenia i inwe-
stycje w prace badawczo-rozwojowe.
Holendrzy i Niemcy, na przykład, wprowa-
dzają siostrzane klasy nowych fregat obro-
ny powietrznej Zeven Provinciën i Sachsen,
które zamierzają wyposażyć w rakiety
SM-3, oraz modernizują zestawy Patriot do
wersji z rakietami PAC3. Włosi i Francuzi
kupują fregaty typu Horizon oraz lądowe
zestawy SAMP/T. Nawet odległa Hiszpania,
która, wydawać by się mogło, pozostaje
daleko od potencjalnego zagrożenia, wypo-
saża swoje siły zbrojne w zestawy Patriot.
Skoro kraje o silnych podstawach demo-
kracji, w których każde euro wydatkowane
z budżetu na siły zbrojne jest dwa razy oglą-
dane, inwestują w zdolności do zwalczania
rakiet balistycznych, to znaczy, że zagroże-
nie tego typu jest poważnie brane pod uwa-
gę. Bo czymże wytłumaczyć wydatkowanie
potężnych kwot na nowe uzbrojenie i sprzęt
wojskowy, jak nie przewidywaniem przy-
szłych zagrożeń i zapobieganiem ich
skutkom. Zaawansowane technologicznie
systemy rakietowe są tam postrzegane przede
wszystkim jako inwestycja w bezpieczną
przyszłość.
Polska nie posiada obecnie aktywnych
środków walki zdolnych do zwalczania
rakiet balistycznych. Jeśli chodzi o naziem-
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
ne środki obrony powietrznej, dysponujemy
mocno wysłużonymi i wiekowymi zestawa-
mi rakietowymi produkcji radzieckiej,
których parametry taktyczno-techniczne nie
pozwalają na zapewnienie osłony nawet
przed rakietami balistycznymi krótkiego
zasięgu. Zestawy te, pomimo prowadzonych
modernizacji i remontów, w niedalekiej przy-
szłości osiągną swoje resursy eksploata-
cyjne. Wtedy to już nawet nie obrona prze-
ciwrakietowa, ale i klasyczna obrona
powietrzna będą bardzo ograniczone.
Nie oznacza to jednak, że pozostajemy
w tej dziedzinie bierni. Na miarę możliwo-
ści finansowych naszego kraju rozpoczyna-
ją się przygotowania, których celem jest osią-
gnięcie w perspektywie najbliższych lat
W krajach o silnych podstawach demokracji
nakłady ponoszone na zaawansowane
technologicznie systemy rakietowe
są postrzegane przede wszystkim
jako inwestycja w bezpieczną przyszłość.
potencjału i zdolności zapewniających
osłonę najważniejszych obiektów w pań-
stwie. Napawa optymizmem potraktowanie
sprawy obrony przeciwlotniczej i przeciw-
rakietowej jako jednego z pilniejszych
programów modernizacji technicznej Sił
Zbrojnych RP. Miejmy tylko nadzieję, że
jego wykonanie nie zostanie przesunięte, jak
miało to już kiedyś miejsce, na dalsze lata.
To oczywiste, że Polska nie jest w stanie
samodzielnie zrównoważyć zagrożenia, ale
bądźmy świadomi faktu, że systemów zdol-
nych do zwalczania rakiet balistycznych
nie jest dużo i w obliczu realnego zagroże-
nia potencjalne siły ekspedycyjne lub
wzmocnienia sojuszu niekoniecznie mogą
dysponować takimi środkami. Dlatego też
powinniśmy sami o siebie zadbać i posiadać
własną obronę przeciwrakietową, aby
chronić własne interesy narodowe oraz
stać się wiarygodnym i respektowanym
partnerem w sojuszu.
Pamiętajmy, że możliwość przeniesienia
tej niszczycielskiej potęgi w odległe rejony
za naciśnięciem guzika będzie w przyszło-
ści wykorzystywana do wymuszania i sank-
cjonowania określonych działań naszych
ewentualnych przeciwników. Pozostawienie
takiej możliwości, bez podjęcia odpowied-
nich kroków zapobiegawczych, może się
okazać wyjątkowo niebezpieczne.  g
169
 Broń chemiczna
czwartej generacji
Rozwój broni masowego rażenia to nieodłączny element, który określa poziom zagrożenia bezpieczeństwa
życia na Ziemi, w najszerszym tego słowa znaczeniu. Autorzy opisują historię rozwoju najgroźniejszych
bojowych środków trujących do czasów nam współczesnych. Każdy czytelnik ma możliwość zapoznania się
z możliwościami i sposobami zastosowania istniejących środków trujących oraz ich skutkami. Osoby, które
zajmują się profesjonalnie bronią chemiczną, znajdą w materiale wiele informacji pozwalających na głębsze
zrozumienie istoty budowy środka trującego serii Novichok i możliwości likwidacji skutków jego zasto-
sowania.

płk
The development of weapons of mass destruction (WMD) is undoubtedly defining the level of
SŁAWOMIR KLESZCZ
security threat to the life on Earth, in the widest possible meaning of the word. The writers recall the
szef obrony przed bronią history of development of the most menacing combat poisonous chemical agents. The reader is
masowego rażenia acquainted with a potential and ways of use of existing poisonous agents and their effects. Those
Dowództwa Wojsk Lądowych. who deal with chemical weapons in their work will find many useful details on the structure of
Absolwent Wyższej Szkoły
Novichok toxic agent, and suggestions on how to eliminate the effects of its use.
Oficerskiej Wojsk
Chemicznych i Akademii
Obrony Narodowej. Swoją

B
karierę wojskową związał
z wojskami chemicznymi. roń chemiczna to jeden z rodzajów
Dowodził, między innymi, broni masowego rażenia (BMR),
4 Pułkiem Chemicznym im. w której podstawowym czynnikiem
Ignacego Mościckiego rażącym jest związek (substancja) chemicz-
w Brodnicy, był zastępcą ny o właściwościach toksycznych. Często
szefa obrony przed bronią
masowego rażenia SZRP.
termin ten jest utożsamiany z gazami bojo-
Swoje zainteresowania wymi, gdyż większość, choć nie wszystkie
koncentruje wokół historii bojowe środki trujące (BST), to substancje,
wojen i stosunków które w temperaturze pokojowej są gazami
międzynarodowych. lub cieczami o dużych prężnościach par
(wówczas są stosowane w postaci aerozolu).
Termin broń chemiczna ma jednak szersze
znaczenie i oprócz samego czynnika rażą-
cego, którym jest bojowy środek trujący,
obejmuje urządzenia i sposoby jego przeno-
szenia i stosowania na polu walki.
Bojowe środki trujące dzieli się na dwa
rodzaje: bojowe środki trujące (głównie
gazy lub ciecze lotne) i bojowe środki
pomocnicze (zapalające, defolianty, lakry-
ppłk dr matory). Inne ich klasyfikacje wynikają
MARCIN KLOSKE z właściwości fizykochemicznych, spo-
szef Wydziału Reagowania sobów oddziaływania na organizm czło-
Centralnego Ośrodka wieka itp. (rys. 1).
Analizy Skażeń. Absolwent
Wydziału Chemii
i Fizyki Technicznej WAT.
Unormowania prawne
Dopiero Konwencja o zakazie prowadze-
nia badań, produkcji, składowania i użycia
broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej
zapasów z 1993 roku ostatecznie zakazała
badań, produkcji i przechowywania tych
środków w każdej formie. Jest to pierwsza
tego typu wielostronna międzynarodowa
umowa rozbrojeniowa, która przewiduje
całkowite wyeliminowanie, pod kontrolą
międzynarodową, jednego z rodzajów broni
masowego rażenia, w tym wypadku broni
chemicznej.
Podstawę Konwencji… stanowią trzy
główne kryteria: powszechność, wszech-
stronność i weryfikowalność; z tymi zało-
żeniami weszła ona w życie 29 kwietnia
1997 roku. Umowa dotyczy zakazu prowa-
dzenia badań, produkcji i składowania,
a także transferów określonych związków
chemicznych, które same mogą stanowić
BST (substancje toksyczne o dużej tok-
syczności w małych dawkach), lub speł-
niać funkcje prekursorów do ich wytwa-
rzania. Związki chemiczne objęte posta-
nowieniami Konwencji… zestawiono
w trzech wykazach (nr 1, 2 i 3) –
w kolejności potencjalnie zmniejszającej
się możliwości ich zastosowania jako
bojowych środków trujących. Postanowie-
nia umowy obejmują także procedury kon-
troli produkcji tak zwanych określonych
związków organicznych, które oznaczają
każdy związek chemiczny należący do
grupy skupiającej wszystkie związki
węgla, z wyjątkiem jego tlenków, siarcz-
ków, węglanów metali (każdy z nich mo-
że zostać zidentyfikowany przez nazwę
chemiczną, wzór strukturalny, jeżeli jest
znany, i przez numer rejestracyjny, o ile
został przyznany, w bazie danych Amery-
kańskiego Towarzystwa Chemicznego
(Chemical Abstracts Service – CAS).

170 Kwartalnik Bellona 2/2010


Iperyt siarkowy – H, HD
Iperyty azotowe: HN 1, 2 i 3
Luizyt – L
Mieszanka iperyt siarkowy-luizyt – HL
Chlorocyjan – CK
Difenylochloroarsyna – DA
NISKA
TOKSYCZNOŚĆ
o-chlorobenzylidenomalonodinitryl – CS
Chloroacetofenon – CN
Dibenzo (b, f)-1,4-oksazepina – CR
Źródło: H. Salem, S. A. Katz: Inhalation toxicology. CRC Press 2006.
Rys. 1. Umowny system klasyfikacji BST – według trwałości i toksyczności
Konwencja… obejmuje także związki ma-
jące w swoim składzie fosfor, siarkę lub
fluor.
Aby zapewnić realizację jej postanowień,
państwa strony ustanowiły Organizację ds.
Zakazu Broni Chemicznej (OPCW) z sie-
dzibą w Hadze. Wszyscy sygnatariusze
Konwencji…, a jest ich 180, są jej członka-
mi. Organami OPCW są: Konferencja
Państw Stron, Rada Wykonawcza i Sekretariat
Techniczny. Polska jako jedno z pierwszych
państw podpisała Konwencję… w 1993 ro-
ku, a ratyfikowała w 1995 roku.
W wypadku Polski Konwencja… dotyczy
głównie sfery produkcyjnej, czyli krajowe-
go przemysłu chemicznego i farmaceutycz-
nego, to znaczy specyficznej kontroli
produkcji związków chemicznych, które
znajdują się w wykazach konwencji, oraz
określonych związków organicznych produ-
kowanych przez ten przemysł, a także trans-
ferów międzynarodowych tych związków.
Konwencja… zobowiązuje państwa stro-
ny do składania do Organizacji ds. Zakazu
Broni Chemicznej dwa razy w ciągu roku
kalendarzowym deklaracji dotyczących
działalności z wykorzystania związków
chemicznych objętych jej postanowieniami.
Deklaracje te są głównym przedmiotem pro-
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
WYSOKA TRWAŁOŚĆ
Soman – GD
Pochodna somanu – GF
Novichok 5 i 7
WYSOKA
TOKSYCZNOŚĆ
Fosgen – CG
Sarin – GB
Tabun – GA
Cyjanowodór – AC
NISKA TRWAŁOŚĆ
cesu weryfikacyjnego OPCW dokonywa-
nym w formie inspekcji deklarowanych
obiektów. Weryfikacja deklaracji, prowadzo-
na przez organizację, obejmuje także Polskę.
Dotychczas przeprowadzono u nas kilkana-
ście inspekcji w obiektach przemysłowych
i w każdym wypadku potwierdzono stan fak-
tyczny z zadeklarowanym.
W opinii wielu naukowców, opisany
w artykule program badań jest zagrożeniem
dla Konwencji…, jako skutecznego między-
narodowego porozumienia rozbrojeniowe-
go. Do otrzymywania bojowych środków
trujących czwartej generacji stosuje się bo-
wiem substancje chemiczne, które nie są
umieszczone w żadnym z jej wykazów. Pełne
potwierdzenie przedstawionych informacji
może w pewnym sensie zachwiać wyda-
wałoby się trwałym fundamentem Kon-
wencji…
Nowy rodzaj broni? – broń C
Broń chemiczna w formie współczesnej
pojawiła się wraz z szybkim postępem
w przemyśle chemicznym pod koniec XIX
wieku, ale masowo zaczęła być wykorzysty-
wana w konfliktach zbrojnych dopiero
w czasie pierwszej wojny światowej.
Produkty przemysłu chemicznego, takie jak:
171

WYJAŚNIENIE NR 1
Substancje wyprodukowane
wyłącznie w celu użycia ich
jako składnik broni chemicznej
to, między innymi: chlorowane
alifatyczne i aromatyczne
ketony (chloro-, bromo-
i jodoaceton; bromo- i chloro-
acetofenon), bromek i jodek
benzylu; bromek ksylilu;
bromocyjanek benzylu;
fosgen, difosgen, tiofosgen;
chloropikryna, cyjanowodór,
chloro- i bromocyjan;
siarkowodór, alifatyczne
i aromatyczne chloroarsyny
(metylo- i etylodichloroarsyna,
fenylodichloroarsyna,
difenylochloroarsyna,
difenylocyjanoarsyna),
adamsyt, iperyt siarkowy
i azotowy oraz wiele innych.
172
Technika i logistyka
chlor, fosgen, difosgen i inne, zastosowano
na polu walki w stosunkowo prosty sposób
i na olbrzymią skalę. Jednak zmienność
kierunku i siły wiatru były niejednokrotnie
przyczyną porażenia wojsk własnych, dlate-
go rozpoczęto poszukiwania lepszych
metod przenoszenia bojowych środków
trujących. Zmodyfikowano pociski moździe-
rzowe i artyleryjskie, tak aby mogły przeno-
sić środki chemiczne występujące w posta-
ci ciekłej, które wytwarzały w miejscu
wybuchu obłok gazu toksycznego.
Skuteczność działania takiej amunicji
w dalszym ciągu nie była zadowalająca, po-
nieważ nie udawało się osiągnąć odpowied-
nio dużego stężenia bojowych środków
trujących. Działanie to było nieekonomicz-
ne i łatwo dostrzegalne dla wroga w wypad-
ku bardzo lotnych związków chemicznych,
na przykład cyjanowodoru. Dlatego jeszcze
w czasie trwania pierwszej wojny światowej
rozpoczęto poszukiwania nowych, bardziej
toksycznych i efektywniejszych bojowych
środków trujących do zastosowania zarów-
no pojedynczo, jak i w postaci skompliko-
wanych mieszanin. Wiele z tych substancji
(około 50) wyprodukowano wyłącznie
w celu użycia ich jako składnika broni
chemicznej. (1)
Pomimo zastosowania nowych środków
trujących liczba porażonych się zmniejsza-
ła, a to ze względu na opracowane i wpro-
wadzone do wojska środki ochrony przed
bronią chemiczną. Używano głównie masek
przeciwgazowych. Początkowo były to
maski mokre wykonane z gazy nasączonej
substancjami pochłaniającymi środki trują-
ce, następnie suche z filtrem powietrza
wypełnionym węglem aktywnym. Ich wpro-
wadzenie spowodowało, że dotychczasowe
substancje trujące przestały być skutecznym
orężem walki. Zaczęto zatem doskonalić
sposoby używania broni chemicznej oraz
poszukiwać nowych substancji trujących, dla
których maska przeciwgazowa nie stano-
wiłaby przeszkody.
Wśród głównych przyczyn, które spowo-
dowały zastosowanie broni chemicznej
w czasie pierwszej wojny światowej, wymie-
nia się, między innymi: deficyt stali i mate-
riałów wybuchowych; chęć zaskoczenia
przeciwnika nowym, dotychczas nieznanym
środkiem walki i potrzebę łatwiejszego
uzyskania powodzenia przy mniejszym
zużyciu sił i środków. Pojawiła się jednocze-
śnie możliwość wykorzystania wszystkich
gałęzi przemysłu i posiadanych zasobów na
potrzeby wojenne. Istotny był także niewiel-
ki koszt i łatwość produkcji w porównaniu
z innymi środkami walki. Również inne
cechy broni chemicznej, na przykład jej
długotrwałość działania w terenie, zdolność
rażenia nie tylko przez drogi oddechowe,
lecz także przez całą powierzchnię ciała
człowieka oraz przestrzenny charakter dzia-
łania świadczą często o jej niewątpliwej prze-
wadze nad innymi środkami walki. Uważano,
że broń chemiczna jest bardziej skuteczna
niż konwencjonalna, na przykład artyleria
czy lotnictwo, i że kolejna wojna będzie woj-
ną chemiczną.
W okresie drugiej wojny światowej
Niemcy oprócz ogromnych zapasów kla-
sycznych bojowych środków trujących dys-
ponowały już nowymi związkami fosforo-
organicznymi z grupy G, a więc najnowo-
cześniejszymi i najgroźniejszymi środka-
mi: tabunem i sarinem. Brytyjczycy w tym
czasie dokonali tylko syntezy diizopropy-
lofluorofosforanu (DFP). Po zakończeniu
wojny zniszczono jedynie część środków
trujących i broni chemicznej (głównie przez
zatopienie w akwenach morskich). Alianci
weszli w posiadanie niemieckiej broni
chemicznej, zakładów przemysłowych
i technologii produkcji. Część z nich znisz-
czyli, a pozostałe użyli do zwiększenia wła-
snych potencjałów militarnych.
Po drugiej wojnie światowej zaintere-
sowanie bronią chemiczną nieco osłabło,
głównie za sprawą broni jądrowej, jednak
w Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich (ZSRR) poziom zaangażowa-
nia pozostał niezmienny. W okresie zim-
nej wojny zantagonizowane mocarstwa
przygotowywały się do ponownej konfron-
tacji i nigdy nie wykluczały użycia broni
chemicznej. W 1953 roku pojawił się
nowy związek z grupy paralityczno-drgaw-
kowych BST, tak zwany V-gaz, bardziej
trwały i toksyczny niż znane dotychczas
środki z grupy G. Powstał więc nowy
element w rywalizacji między bronią
chemiczną a środkami ochrony przed jej
działaniem. Istniejące wówczas środki
zapewniały ochronę nawet przed związka-
mi V, jednak ich użycie oznaczało zmniej-
szenie zdolności bojowej wojska. Problem
ten rozwiązano dopiero w latach dziewięć-
dziesiątych XX wieku dzięki wprowa-
dzeniu do wyposażenia wojsk nowo-
czesnych, szybkich środków detekcji
i ostrzegania oraz bardziej ergonomicz-
nych masek przeciwgazowych i odzieży
filtracyjnej zmniejszającej obciążenie
fizjologiczne organizmu.
W latach pięćdziesiątych XX wieku roz-
poczęto także badania nad „humanitarnymi”
Kwartalnik Bellona 2/2010

bojowymi środkami trującymi, które nie
zabijają, lecz obezwładniają przeciwnika.
W tym celu przebadano wiele substancji,
między innymi, o działaniu psychotropo-
wym. Do wykorzystania wytypowano zwią-
zek CS (dinitryl kwasu o-chlorobenzylide-
nomalonowego), obezwładniający fizycznie
i substancję BZ (benzylan chinuklidy-
nolu-3), obezwładniającą psychicznie.
W latach siedemdziesiątych XX wieku du-
żym krokiem w rozwoju broni chemicznej
stała się binaryzacja bojowych środków
trujących i amunicji chemicznej. W 1973 ro-
ku doszło do kolejnej konfrontacji zbrojnej
państw arabskich z Izraelem, w której wy-
niku Izraelczycy zdobyli sprzęt wojskowy
przeciwnika, głównie produkcji radzieckiej,
w tym duże ilości sprzętu wojsk chemicz-
nych i środków ochrony przed skażeniami.
Wyciągnięto stąd wniosek, że państwa
Układu Warszawskiego są gotowe do wojny
z masowym użyciem broni chemicznej. Stało
się to pretekstem do rozbudowy potencjału,
zarówno defensywnego, jak i ofensywnego,
tej broni w państwach NATO. Była to swe-
go rodzaju rewolucja, polegająca na opano-
waniu procesu syntezy BST nie w laborato-
rium czy fabryce, lecz bezpośrednio w po-
cisku, bombie czy głowicy rakietowej. Broń
ta jest bardziej bezpieczna w czasie składo-
wania i transportu, nie sprawia również
wielu problemów, takich jakie występowały
w wypadku broni chemicznej, gdy trzeba
było ją zniszczyć. Tak więc tak zwane binar-
ne BST stały się protoplastą omawianych
substancji chemicznych.
Jednocześnie prowadzono prace nad
rozpraszaniem binarnych środków trują-
cych metodą mikrokapsułkowania. Polegała
ona na umieszczaniu niezmiernie małych
ilości trwałych BST i toksyn w kapsułkach
z tworzywa – polimeru, który w postaci
bojowej, jako aerozol mikrokapsułkowy
o rozmiarach do 50 µm, unosząc się w po-
wietrzu, wnikał do pomieszczeń i przedzia-
łów wozów bojowych, następnie do układu
oddechowego i/lub układu pokarmowego
ludzi, gdzie ulegał rozpuszczeniu. Wyzwo-
lone substancje aktywne dostają się wtedy
bezpośrednio do krwiobiegu z pominięciem
barier, jakie napotykają przy wnikaniu do
organizmu innymi drogami, na przykład
przez skórę.
Rozwój broni chemicznej, objawiający się
zwielokrotnieniem jej toksycznego działa-
nia, został spotęgowany również przez pro-
ces tak zwanej chemizacji broni biologicz-
nej. Zaczęto sięgać po toksyny, czyli produk-
ty metabolizmu organizmów żywych, na
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
przykład: toksynę jadu kiełbasianego (bak-
teria Clostridium botulinum), tężca (bakte-
ria Clostridium tetanus), saksitoksynę
(mięczaki Saksidomus californenses), rycy-
nę (roślina Ricinus communis), które zosta-
ły poznane do takiego stopnia, że można je
było otrzymywać na drodze syntezy lub
produkować na olbrzymią skalę w zakładach
przemysłowych. Oprócz toksyn do tej
grupy bojowych środków trujących zalicza
się również bioregulatory, które znajdują się
w każdym organizmie i są niezbędne do
jego prawidłowego funkcjonowania. Sztuczne
zwiększenie ich stężenia w organizmie powo-
duje poważne zakłócenie jego normalnego
funkcjonowania i prowadzi do unicestwienia.
Substancje te zaliczono do broni chemicznej
i jednocześnie przyjęto specjalny termin do
W końcowej fazie pierwszej wojny światowej środki trujące były rozpraszane
z użyciem generatorów dymu, pocisków artyleryjskich i moździerzowych oraz min
lądowych, pod koniec drugiej wojny światowej lista ta poszerzyła się o bomby
lotnicze, rakiety i urządzenia wylewcze, w latach sześćdziesiątych XX wieku dołączyły
jeszcze głowice rakietowe.
oznaczenia tych związków z pogranicza
broni chemicznej i biologicznej – Mid-
Spectrum Agents (MSA).
Wprowadzaniu nowych bojowych środ-
ków trujących towarzyszył rozwój skutecz-
nych metod ich przenoszenia i rozpraszania
na polu walki. W końcowej fazie pierwszej
wojny światowej środki trujące były rozpra-
szane z użyciem generatorów dymu, poci-
sków artyleryjskich i moździerzowych oraz
min lądowych, pod koniec drugiej wojny
światowej lista ta poszerzyła się o bomby
lotnicze, rakiety i urządzenia wylewcze,
w latach sześćdziesiątych XX wieku dołą-
czyły jeszcze głowice rakietowe.
W praktyce stosowanie zapisów Kon-
wencji... nie przyniosło związanych z nią
oczekiwań.
Broń chemiczna –
substytut siły żywej?
Według radzieckich i rosyjskich teorety-
ków wojskowości, broń chemiczna od
początku była traktowana jako sposób uzy-
skania przewagi lub dysproporcjonowania
niekorzystnego stosunku siły żywej na
współczesnym polu walki. Po rozpadzie
ZSRR zmieniły się poglądy doktrynalne
na użycie broni jądrowej i chemicznej.
Trzeba jednak spojrzeć prawdzie w oczy,
mimo że nauka dostarcza argumentów
ukazujących katastrofalne skutki ewentu-
alnego ich użycia dla całej ludzkości, to
173

WYJAŚNIENIE NR 2
Środki trujące, zgodnie
z przeznaczeniem
taktycznym, dzielą się na:
śmiertelne, powodujące
czasową utratę zdolności
bojowej żołnierzy
(psychochemiczne –
podobne narkotykom),
drażniące i ćwiczebne.
Pod względem
oddziaływania na ludzi na:
środki działające na układ
nerwowy, tak zwane
paralityczno-drgawkowe
(fosforoorganiczne): sarin,
soman, V gazy; środki
parzące: iperyt, iperyt
azotowy, luizyt; środki
ogólnotrujące:
cyjanowodór, chlorocyjan;
środki duszące: fosgen,
dwufosgen; środki
łzawiące i drażniące:
adamsyt, środki
psychochemiczne
i toksyny.
174
Technika i logistyka
nikt nie wykreśla tego z arsenału z dnia na
dzień. Co prawda, rośnie znaczenie kon-
wencjonalnych środków walki, jednak zna-
czący potencjał broni masowego rażenia
zostaje zachowany nie tylko jako środek
odstraszania, ale także jako środek walki
umożliwiający odzyskanie przewagi
w skali strategicznej.
Jeżeli przyjmiemy za słownikiem defini-
cję, według której broń chemiczną stanowią
bojowe środki trujące wraz ze środkami ich
przenoszenia i że jest ona przeznaczona do
rażenia wojska, utrudnienia wykorzystania
terenu, uzbrojenia i sprzętu bojowego oraz
środków materiałowych, to możemy stwier-
dzić, że podstawą broni chemicznej są
środki trujące. (2)
Porozumienia rozbrojeniowe sprawiły,
że w ZSRR zaczęto poszukiwać nowych
rodzajów bojowych środków trujących.
W długotrwałych i precyzyjnie prowadzo-
nych poszukiwaniach wzięto pod uwagę
wszystkie aspekty oddziaływania broni che-
micznej, z których najważniejsze to:
—  działanie objętościowe – polega na
przenikaniu BST do wnętrza nieuszczelnio-
nych schronów, ukryć, urządzeń obronnych,
wozów bojowych oraz na rozprzestrzenianiu
tych środków na duże odległości;
—  działanie natychmiastowe – polega
na rażeniu siły żywej przeciwnika wykonu-
jącej zadania bojowe bez indywidualnych
środków ochrony przed skażeniami;
—  działanie opóźnione – jego istotą
jest zachowanie właściwości toksycznych
(rażących) w terenie przez kilka godzin,
a w niektórych wypadkach nawet przez
kilka dni;
—  działanie wiążące, które zmusza prze-
ciwnika do przebywania przede wszystkim
w indywidualnych i zbiorowych środkach
ochrony przed skażeniami oraz do usuwania
skutków napadu chemicznego. Utrudnia to
wojsku prowadzenie działań bojowych,
uniemożliwia odpoczynek oraz ogranicza
spożywanie posiłków (problem odwodnie-
nia można obecnie w minimalnym stopniu
ograniczyć).
Jeżeli spojrzymy na to kompleksowo, to zo-
baczymy, że oprócz działania rażącego ma-
my jeszcze do czynienia z niezwykle
silnym oddziaływaniem psychicznym na żoł-
nierzy, gdyż porażenie następuje w wyniku:
a)  zbyt późnego nałożenia masek prze-
ciwgazowych (środek trujący dostaje się do
organizmu przez drogi oddechowe);
b)  niesprawności masek przeciwgazo-
wych i środków ochrony skóry lub niewła-
ściwego ich nałożenia;
c)  przeniknięcia BST przez pochłaniacz
filtracyjnej maski przeciwgazowej lub w wy-
niku zapalenia się sorbentu w jego wnętrzu;
d)  rażenia parą BST, który odparowuje
z terenu skażonego (środek dostaje się do
organizmu żołnierza przez drogi oddecho-
we i/lub skórę);
e)  rażenia parami lub kroplami BST
(dostaje się on do organizmu przez skórę)
w wyniku użycia amunicji chemicznej.
Zrezygnować z tak potężnego i taniego
środka rażenia nie jest łatwo, mimo że obec-
nie w każdej szanującej się armii świata
żołnierz jest wyposażony w indywidualne
środki ochrony przed skażeniami, z których
najważniejsza jest filtracyjna maska prze-
ciwgazowa. Służy ona do ochrony dróg
oddechowych, oczu, twarzy oraz przewodu
pokarmowego użytkownika przed szkodli-
wym działaniem bojowych środków trują-
cych i biologicznych występujących w po-
wietrzu w postaci: gazów, par, aerozoli lub
pyłów. W czasie wdechu skażone powietrze
przechodzi przez filtropochłaniacz, gdzie
zostaje oczyszczone, a czyste powietrze, po-
przez zawór wdechowy, przechodzi do wnę-
trza maski i dalej do dróg oddechowych.
Wydychane powietrze wychodzi na zewnątrz
maski poprzez zawór wydechowy. Maska
służy również do oczyszczania wdychanego
powietrza z pyłów promieniotwórczych,
a tym samym chroni jej użytkownika przed
skażeniem wewnętrznym układu oddecho-
wego i układu pokarmowego substancjami
promieniotwórczymi.
Filtracyjna maska przeciwgazowa jest
maską oczyszczającą wdychane powietrze,
nie może być w związku z tym wykorzysty-
wana w atmosferze, w której zawartość
tlenu jest niższa niż 16 procent. Należy
pamiętać, że ze względu na rodzaj zasto-
sowanego filtropochłaniacza, nie jest prze-
znaczona do ochrony użytkownika przed
wszystkimi toksycznymi substancjami che-
micznymi, w tym toksycznymi środkami
przemysłowymi (przed którymi chronią
specjalne wymienne filtropochłaniacze).
Jednocześnie, dzięki zastosowaniu filtropo-
chłaniacza lub pochłaniacza odpowiedniego
do występujących skażeń, umożliwia użyt-
kownikowi długotrwałe przebywanie w at-
mosferze skażonej. Współczesna filtracyjna
maska przeciwgazowa ogranicza odwodnie-
nie organizmu, ponieważ w jej skład wcho-
dzi urządzenie do pobierania płynów, które
umożliwia uzupełnienie płynów traconych
przez organizm.
Gdy wydawało się, że już wszystko w dzie-
dzinie broni chemicznej zostało powiedzia-
Kwartalnik Bellona 2/2010

ne, a w wyniku ratyfikacji Konwencji… ten
rodzaj broni odejdzie do lamusa, na jaw
wyszły fakty, które świadczą o tym, że jeden
z naszych sąsiadów jednak nie do końca był
przekonany o słuszności postanowień roz-
brojeniowych1. Należy dodać, że niewiele
jest modeli filtracyjnych masek przeciwga-
zowych, których właściwości ochronne
przed substancjami z grupy opisywanych
w dalszej części artykułu związków typu A
sprawdzono.
Nowe substancje –
nowe możliwości
Związkiem chemicznym, który naukow-
cy radzieccy uznali w przeszłości za najbar-
dziej obiecujący przy opracowaniu bojowych
środków trujących czwartej generacji, był
związek o nazwie VX, należący do grupy tak
zwanych V-gazów. Po raz pierwszy opraco-
wano go w 1952 roku w laboratorium Porton
Down Chemical Weapons Research Centre
w Wiltshire w Wielkiej Brytanii. Obecnie
w każdym poważnym podręczniku chemii
wojskowej jest on opisywany jako jeden
z najniebezpieczniejszych gazów bojowych
używanych w wojnie chemicznej, chociaż
nie jest gazem, lecz trudno lotną cieczą.
Prężność jej par jest wystarczająca, aby
wytworzyć śmiertelne stężenie w otaczają-
cym powietrzu. Wystarczy powiedzieć, że
jeżeli do organizmu człowieka VX wniknie
przez drogi oddechowe, jego działanie tok-
syczne jest około dziesięciokrotnie bardziej
toksyczne od sarinu, natomiast przy przeni-
kaniu przez skórę jest około 300-krotnie bar-
dziej od niego toksyczny. Działa jak środek
paralityczno-drgawkowy, blokuje funkcję
enzymu acetylocholinoesterazy, co powodu-
je ciągłe skurcze wszystkich mięśni i prowa-
dzi do problemów z oddychaniem, a w efek-
cie do śmierci przez uduszenie. Jest często
uważany za najbardziej śmiertelny środek
paralityczno-drgawkowy dotychczas utwo-
rzony. Dawka 200 mikrogramów jest w sta-
nie zabić przeciętną osobę, zależnie od me-
tody absorpcji. Śmierci co prawda można
uniknąć, jeżeli odpowiednie antidotum
zostanie wstrzyknięte bezpośrednio po na-
rażeniu danej osoby na działanie VX.
Najpowszechniej stosowanym antidotum jest
atropina oraz pralidoksyna, które są rozpro-
wadzane wśród personelu wojskowego
(w USA) oraz znajdują się w każdym ambu-
1 V. Mirzayanov: The (agent) fate of Novichok. “CBRNe World”, Summer 2009, s. 26.
2 J. A. F. Compton: Military chemical and biological agents. The Telford Press, Caldwell NJ, 1987; D. H. Ellison: Handbook of Chemical and Biological Agents. CRC Press,
New York 2007, s. 47; http://www.cfr.org/publication/9556/. 24.09.2009; Yu-Chu Yang: Chemical Detoxification of Nerve Agent VX. Acc. Chem. Res. 1999,
s. 109–115.
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
lansie (w Izraelu) w postaci automatycznych
aplikatorów. Jedynymi krajami, które posia-
dają VX są: Stany Zjednoczone, Wielka
Brytania, Rosja, Francja oraz Syria2.
Związki V (gazy V) to podgrupa parali-
tyczno-drgawkowych bojowych środków Związki V
trujących, które były przedmiotem intensyw- są szybko działającymi
nych badań już w latach pięćdziesiątych XX bojowymi środkami
wieku, a ich wyniki otoczono ścisłą tajem- trującymi. Zatrucie nimi
nicą. Substancje te są cieczami słabo roz- następuje poprzez drogi
puszczalnymi w wodzie (1–5%), lepiej oddechowe i skórę.
w rozpuszczalnikach organicznych. Mają Szczególnie łatwo
temperaturę wrzenia powyżej 3000C, wnikają one do
a krzepnięcia poniżej -300C. Charakteryzują organizmu przez błony
się bardzo niską lotnością (10-3–10-4mg/dm3 śluzowe. Obraz zatrucia
przy temperaturze 200C), co powoduje, że jest podobny,
mogą być używane jedynie w postaci aero- jak w wypadku innych
zoli, przy czym łatwo wnikają w materiały paralityczno-
porowate i tkaniny. Latem zachowują trwa- -drgawkowych środków
łość przez 1–3 tygodnie, zimą 2–3 mie- trujących.
siące. Są niezwykle trwałe pod względem
chemicznym, ponieważ ulegają rozkładowi
w wysokich temperaturach. Praktycznie nie
hydrolizują w wodzie (półokres hydrolizy
wynosi ok. 6 miesięcy). Skuteczną detoksy-
kację przeprowadza się przy użyciu silnych
organicznych czynników chlorujących
(dichloraminy) lub alkalicznych odkażalni-
ków organicznych.
Związki V są szybko działającymi
bojowymi środkami trującymi. Zatrucie
nimi następuje poprzez drogi oddechowe
i skórę. Szczególnie łatwo wnikają one do
organizmu przez błony śluzowe. Obraz
zatrucia jest podobny, jak w wypadku in-
nych paralityczno-drgawkowych środków
trujących. Dawki toksyczne (według
danych amerykańskich): inhalacyjna daw-
ka śmiertelna to: 36–45 mg×min×m-3
(przy śmiertelności 50%), dawka obez-
władniająca wynosi około 5 mg×min×m-3,
śmiertelna dawka doustna – około 5 mg.
Ośmiogodzinny kontakt 10 mg ciekłego
VX z niechronioną skórą prowadzi do
śmierci.
To właśnie te związki chemiczne dały po-
czątek czwartej generacji bojowych środków
trujących w długim procesie, który rozpo-
czął się w byłym Związku Radzieckim
jeszcze w latach 1940–1945, kiedy to
wyprodukowano około 110 tysięcy ton
bojowych środków trujących pierwszej
generacji, w szczególności iperytu i luizytu.
Jednak dynamicznie, w miarę zdobywania
175
 Technika i logistyka
informacji na temat postępów niemieckich
w produkcji bojowych środków trujących
drugiej generacji, wprowadzano do uzbroje-
nia jako etatowe bojowe środki trujące sarin
i soman oraz w mniejszym stopniu inne
związki fosforoorganiczne, na przykład
tabun.
Rozwój bojowych środków trujących
trzeciej generacji nastąpił w latach sześćdzie-
siątych i siedemdziesiątych, gdy ZSRR
usiłował uzyskać przewagę strategiczną,
która umożliwiałaby zadanie pierwszego
uderzenia wyprzedzającego. Władze poli-
tyczne w USA i ZSRR tkwiły w głębokim
przekonaniu, że należy dążyć do osiągnię-
cia stanu, w którym w razie wywiązania się
konfliktu nuklearnego między dwiema
stronami, doszłoby do efektywnej zagłady
obu przeciwników, za pomocą całego
dostępnego potencjału BMR. Doktryna ta
opierała się na teorii odstraszania, która prze-
widywała, że warunkiem koniecznym, aby
uniknąć ataku, jest budowa arsenału potęż-
niejszego od pozostałych potencjalnych stron
konfliktu.
Jeszcze większe zainteresowanie powin-
ny wzbudzać trzy główne cele, jakie posta-
wił twórcom bojowych środków trujących
czwartej generacji Zarząd Sztabu Gene-
Rozwój bojowych ralnego Armii Radzieckiej, odpowiedzialny
środków za program zbrojeń niekonwencjonalnych
trujących i wojnę chemiczną. Było to otrzymanie
substancji chemicznych, których właści-
trzeciej generacji nastąpił
wości fizykochemiczne:
w latach sześćdziesiątych
—  uniemożliwiałyby wykrycie za pomo-
i siedemdziesiątych,
cą standardowego sprzętu do wykrywania
gdy ZSRR usiłował
skażeń chemicznych, znajdującego się w wy-
uzyskać przewagę
posażeniu armii państw NATO. Może to
strategiczną, która
wynikać ze specyficznej budowy chemicz-
umożliwiałaby zadanie
nej substancji z rodziny A oraz z faktu, że
pierwszego uderzenia
przyrządy do rozpoznania skażeń, znajdują-
wyprzedzającego.
ce się w armiach państw NATO, nie były
testowane i kalibrowane z użyciem tych
substancji;
—  pozwalałyby na stosunkowo szybkie
przenikanie do wnętrza ubiorów ochron-
nych użytkowanych przez pododdziały
armii sojuszu;
—  nie wymagały aż tak kłopotliwych środ-
ków bezpieczeństwa, jak podczas stosowania
klasycznych bojowych środków trujących,
którymi elaborowano (napełniano) amunicję
do artylerii lufowej i rakietowej.
3 J. B.Tucker: War of Nerves. New York 2006, s. 232–233.
4 V. J. Birstein: The Perversion Of Knowledge: The True Story of Soviet Science. Westview Press 2004; Y. Albats, C. A. Fitzpatrick: The State Within a State: The KGB and
Its Hold on Russia — Past, Present, and Future. New York 1994, s. 325–328.
5 V. Mirzayanov: The agent (fate)…, s. 26.
6 J. B.Tucker: War of…, s. 231, 233 i 253.
176
Założenia teoretyczne stanowiły grunt do
rozpoczęcia jednego z najtajniejszych
programów wojny chemicznej w ZSRR –
opracowania czwartej generacji bojowych
środków trujących, z których najbardziej
tajemniczym przedstawicielem jest środek
znany pod nazwą Novichok. Należy on do
grupy fosforoorganicznych bojowych środ-
ków trujących (chociaż bardziej poprawne
wydaje się tutaj zastosowanie nazwy zwy-
czajowej, to znaczy gazy nerwów). Ich
oddziaływanie na układ nerwowy człowie-
ka powoduje, że zostały one dodatkowo
określone jako paralityczno-drgawkowe
bojowe środki trujące. Były one intensyw-
nie rozwijane w Związku Radzieckim od lat
siedemdziesiątych XX wieku3.
Cechą charakterystyczną tej grupy związ-
ków jest niezwykle wysoka toksyczność,
która w wypadku niektórych pochodnych
może być nawet od pięciu do ośmiu razy
większa od toksyczności VX, chociaż nale-
ży przyznać Rosjanom, że umieli dotrzymać
i w tej kwestii tajemnicy4. Nie ma wątpli-
wości, że to właśnie ta grupa związków
chemicznych była przedmiotem badań wy-
konywanych w ramach jednego z najbardziej
tajnych programów zbrojeniowych (krypto-
nim „Foliant”) w przygotowaniach do
trzeciej wojny światowej5. Pierwotnie
Novichok nosił roboczy kryptonim K-84,
następnie A-230, przy czym należy stwier-
dzić, że nie jest to pojedyncza substancja
chemiczna, lecz cała rodzina związków
chemicznych – substancji A, w której skład
wchodzi około 100 substancji (analogów)
w różnych wariantach6.
Jednak jednymi z najbardziej obiecujących,
oczywiście z wojskowego punktu widzenia,
okazały się substancje o nazwie: Novichok-5
i 7 (odpowiednio A-232 i A-234), zwłaszcza
jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że ich daw-
ka toksyczna jest nawet dziesięciokrotnie
mniejsza niż VX. Już w założeniach wyjścio-
wych substancje z rodziny A miały być sto-
sowane jako binarny bojowy środek trujący,
czyli substancja, która powstaje w wyniku re-
akcji chemicznej zachodzącej po odpaleniu
pocisku elaborowanego prekursorami BST,
czyli substancjami chemicznymi, które w wy-
niku prostej, jednoetapowej reakcji chemicz-
nej umożliwiałyby powstanie wewnątrz poci-
sku postaci właściwej BST, jeszcze przed
Kwartalnik Bellona 2/2010

osiągnięciem przez pocisk celu. W tego typu
amunicji wypełnienie stanowią substancje
praktycznie nietoksyczne, a proces syntezy
bojowego środka trującego jest zapoczątko-
wany bezpośrednio przed użyciem amunicji
i zachodzi w czasie jej przemieszczania
w rejon celu.
Jak działa tego typu amunicja? Po wystrze-
leniu pocisku z armaty, haubicy, moź-
dzierza lub wieloprowadnicowej wyrzutni
pocisków rakietowych, pocisk napełniony
prekursorami BST przemieszcza się
z ogromną prędkością do celu. W czasie tej
podróży pod działaniem siły odrzutu ścian-
ki pojemników ulegają zniszczeniu, a ruch
pocisku jest wykorzystany do wymieszania
składników. W wyposażeniu większości
armii znajdują się dwa rodzaje pocisków,
które różnią się masą materiału wybuchowe-
go. Jeden z nich służy do porażenia stanu
osobowego przez drogi oddechowe, drugi
przez powierzchnię skóry. Podobnie są
zbudowane pociski binarne, przy czym za-
wierają one niewielką ilość materiału wybu-
chowego, niezbędną do przeprowadzenia VX
w stan aerozolu.
Lotnicze binarne bomby chemiczne mają
bardziej skomplikowaną budowę niż pociski.
Jeden ze składników (rozdrobnione
ciało stałe), umieszczony w pojemniku wy-
posażonym w mieszadło, jest oddzielony
od drugiego, ciekłego, przegrodą metalową.
Przed zrzutem bomby jest uruchamiany
nabój pirotechniczny, który niszczy tę prze-
grodę. Jednocześnie zostaje uruchomiony
silnik elektryczny napędzający mieszadło.
W innych rozwiązaniach konstrukcyjnych re-
akcję chemiczną przyspiesza się dodatkowym
systemem mieszania napędzanym silnikiem
rakietowym. Po dwóch minutach (czas
reakcji syntezy) środek trujący wydostaje się
do atmosfery przez otwór powstały po deto-
nacji materiału wybuchowego umieszczone-
go w przedniej części korpusu bomby.
W kasetowych bombach binarnych skład-
nik ciekły stanowi wraz z małokalibrowymi
bombami wypełnienie korpusu. Składnik dru-
gi jest umieszczony w bombach zaopatrzo-
nych w zawory zwrotne. Przed otwarciem
kasety w korpusie bomby jest wytwarzane
ciśnienie niezbędne do pokonania zaworów
zwrotnych i wtłoczenia składnika ciekłego do
bomb. Każda z bomb ma ładunek materiału
wybuchowego i zapalnik działania uderze-
niowego. Przypuszcza się, że zasada działa-
nia głowic bojowych rakiet elaborowanych
BST, które znajdują się w wyposażeniu armii
Federacji Rosyjskiej, jest podobna. Niewąt-
pliwą zaletą binarnych środków rażenia jest
Kwartalnik Bellona 2/2010
Technika i logistyka
obniżenie zagrożenia środowiska w czasie ich
produkcji, transportu i przechowywania. Do
wad należy zaliczyć stosunkowo małą wy-
dajność reakcji syntezy oraz to, że nie
można porażać nimi celów położonych na
niewielkich odległościach.
Trzeba przyznać, że chociaż prace nad
binarną amunicją chemiczną rozpoczęto
w USA już w 1962 roku, jako część progra-
mu zbrojeniowego, którego celem było
opracowanie skutecznych środków walki
pozwalających na rezygnację z zastosowania
broni biologicznej, to ZSRR szybko dogonił,
a potem przegonił USA, zgodnie z dewizą
Nikity Chruszczowa. Prace te w obu krajach
zmierzały w dwóch zasadniczych kierunkach:
poszukiwano nowych substratów syntezy
BST oraz doskonalono rozwiązania konstruk-
Odkrycie Novichoka przypisuje się specjalistom
z Państwowego Instytutu Naukowo-
-Badawczego Chemii Organicznej
i Technologii w Moskwie.
cyjne pocisków, bomb itp. Bezpośrednio po
ogłoszeniu przez prezydenta Richarda
Nixona jednostronnej rezygnacji z broni
biologicznej, do uzbrojenia armii USA
w 1969 roku wprowadzono pierwsze dwa
wzory pocisków artyleryjskich: XM-736 oraz
XM-687, w których substratami do syntezy
somanu są: difiuorobezwodnik kwasu mety-
lofosfonowego (DF), alkohol pinakolinowy;
sarinu – difiuorobezwodnik kwasu metylo-
fosfonowego (DF) i alkohol izopropylowy
(IP); do syntezy VX O-etylo-O (N,N-diizo-
pro-pyloaminoetylo) – metylofosfonian (QL)
i siarka lub dimetylopolisiarczek (NM).
XM-687 zawiera 6 kilogramów substratów
umieszczonych w dwóch pojemnikach z two-
rzywa sztucznego. I to właśnie w ZSRR na
początku lat osiemdziesiątych XX wieku
opracowano całą rodzinę substancji o nazwie
kodowej Novichok
Kluczowym ośrodkiem badań nad
Novichokiem i innymi bojowymi środkami
trującymi stał się instytut naukowo-badaw-
czy w Uzbekistanie. W jego pobliżu znajdo-
wał się poligonowy ośrodek doświadczalny
(na płaskowyżu Ustiurt, który leży między:
Morzem Kaspijskim i Niziną Nadkaspijską
na zachodzie, górami Mugodżary na półno-
cy, Jeziorem Aralskim na wschodzie i Niziną
Turańską na południu). Przez północny skraj
Ustiurtu przepływa rzeka Emba. Powierzch-
nia wyżyny wynosi około 200 tysięcy
177
 Technika i logistyka
kilometrów kwadratowych, przeciętna wy-
sokość – 150 metrów n.p.m. Ustiurt to nie-
mal w całości kamienista pustynia.
Prowadzonym badaniom sprzyja też sy-
tuacja polityczna w byłej republice związko-
wej, ponieważ Uzbekistan jest republiką,
w której wprowadzono autorytarne rządy
prezydenckie, a władza polityczna jest
ściśle powiązana z Rosją.
Chociaż na początku lat dziewięćdziesią-
tych XX wieku przez Rosję przetoczył się
kryzys finansowy, który uniemożliwił kon-
tynuację badań nad bronią masowego raże-
nia, na skalę znaną z niedawnej przeszłości,
nie stanowiło to większego problemu.
Postać bojowa Rosjanie bardzo szybko nauczyli się prag-
substancji matycznego podejścia do programu zbrojeń
Novichok niekonwencjonalnych. Określono priorytety
oraz wskazano źródła ich finansowania.
to zupełnie inne Trzeba przyznać, że rozwiązanie robi wra-
podejście do zagadnienia żenie. Dzięki publikacji dwóch odważnych
niż prezentowane chemików rosyjskich, którymi byli: Lew
dotychczas, ponieważ Fedorow i Vil Mirzayanow, między inny-
bojowe środki trujące mi w gazecie „Moskovskiye Novosti” na
stosowano głównie początku 1992 roku, poznano wiele intere-
w postaci gazów lub sujących szczegółów w przeddzień podpisa-
aerozoli. Binarne bojowe nia przez Rosję Konwencji…7. Według
środki trujące są autorów artykułu, pieniądze przeznaczone
otrzymywane ze związków na utylizację broni chemicznej zostały w spo-
chemicznych, które nie sób twórczy wykorzystane na rozwój nowych
znajdują się w żadnym rodzajów broni chemicznej.
wykazie Konwencji… Na początku wydawało się, że doniesie-
nia o nowych rodzajach bojowych środków
trujących nie są w pełni wiarygodne, ale
wkrótce zostały pośrednio potwierdzone
przez Komitet Bezpieczeństwa Państwo-
wego (KGB), który na wniosek wysokich
rangą przedstawicieli administracji państwo-
wej rozpoczął przygotowania do postawie-
nia Mirzayanowa w stan oskarżenia, po tym
jak został on aresztowany, 22 października
1992 roku, i umieszczony w więzieniu
lefortowskim, które oprócz Butyrek jest
jednym z najbardziej znanych więzień
w Moskwie. Dodać należy, że więzienie to
znajdowało się wówczas pod bezpośrednią
kontrolą KGB, a od 1996 roku podlega jego
następcy – Federalnej Służbie Bezpieczeń-
stwa. Zarzut był niezwykle ciężki – ujawnie-
nie tajemnicy państwowej.
Mirzayanow pierwszy opisał Novichoka.
Ten bojowy środek trujący w postaci bojo-
wej jest stosowany jako rodzaj proszku o nie-
zwykle wysokim stopniu rozdrobnienia
w powietrzu8. Z rodziny Novichoka naj-
bardziej toksyczne są: Novichok-5 i Novi-
chok-7. Co ciekawe – nie do końca istnieje
zgoda na temat ostatecznej struktury tych
związków chemicznych9 oraz metod ich
otrzymywania, w przeciwieństwie do
stosunkowo nieźle poznanego sposobu od-
działywania na organizm ludzki. Jeśli weź-
miemy pod uwagę fakt, że mamy do czy
nienia z BST z grupy fosforoorganicznych
bojowych środków trujących (FOST), moż-
na z pewnością stwierdzić, że jednym ze
sposobów toksycznego działania środków
fosforoorganicznych jest powstawanie trwa-
łych neuropatii oraz unieczynnienie hydro-
lazy acetylocholiny (acetylocholinoesterazy
AChE). Powoduje to nadmierne gromadzenie
się acetylocholiny w tkankach. Jest to bez-
pośrednią przyczyną zaburzeń czynności
fizjologicznych organizmu, ponieważ acety-
locholina jest przekaźnikiem chemicznym
impulsów przesyłanych przez złącze sy-
naptyczne komórki nerwowej. W złączu
synaptycznym może występować tylko
w czasie przekazywania impulsu. Dłuższe jej
pozostawanie w szczelinie synaptycznej
powoduje zakłócenie przewodnictwa w ko-
mórce nerwowej. Uszkodzona komórka
nerwowa w długim czasie nie może odtwo-
rzyć normalnych czynności. Uszkodzenie
znacznej liczby komórek nerwowych przez
środek fosforoorganiczny powoduje szybkie
powstanie zaburzeń czynności wielu układów
organizmu, które stanowią sumaryczny efekt
zatrucia.
Postać bojowa substancji Novichok to
zupełnie inne podejście do zagadnienia niż
prezentowane dotychczas, ponieważ bojo-

7 L. Fedorov, V. Mirzayanov: Poisoned Politics. “Moskovskiye Novosti” 1992 nr 39; V. Mirzayanov: Dismantling the Soviet/Russian Chemical Weapons Complex: An Insider’s
View. W: Chemical Weapons Disarmament in Russia: Problems and Prospects. Washington D.C 1995, s. 21; http://www.washingtonpost.com/wpsrv/inatl/longterm/cold-
war/wasteside1.htm. D. Hoffman: Wastes of War: Soviets Reportedly Built Weapon Despite Pact 20.07.2007.
8 V. Mirzayanov: Dismantling the Soviet/Russian Chemical…, s. 21.

9 L. Kruglyak, S. Malekin, Martynov IV: Phosphorylated oximes. XII. Reactions of 2-halophospholanes with dichlorofluoronitrosomethane. “Zhurnal Obshchei Khimii” 1972

no 42(4), s. 811–814; O. Raevskii et al: Effect of Alkyl Substituents in Phosphorylated Oximes. “Zhurnal Obshchei Khimii” 1987 no 57(12), s. 2720–2723; O. Raevskii et al.:
Electron-Donor Functions of Ethyl Methylchloroformimino Methylphosphonate “Zhurnal Obshchei Khimii” 1987 no 57(9), s. 2073–2078; G. Makhaeva et al.: Comparative
studies of O,O-dialkyl-O-chloromethylchloroformimino phosphates: interaction with neuropathy target esterase and acetylcholinesterase. “Neurotoxicology”. 1998 Aug-Oct no
19(4–5), s. 623–628. PMID 9745921; O. Raevski et al.: Formation of models of the interaction between organophosphate compound structure and their ability to inhibit
cholinesterase. “Bioorganicheskaia Khimiia”. 1990 Nov; 16(11):1509–22. PMID 2096825; I. Ivanov et al.: O-substituted alkylchloroformoximes as substrates and inhibitors
of cholinesterases. Doklady Akademii Nauk SSSR. 1990;310(5):1253–5. PMID 2354654; V. Malygin et al: Quantitative structure-activity relationships predict the delayed
neurotoxicity potential of a series of O-alkyl-O-methylchloroformimino phenylphosphonates. “Journal of Toxicology and Environmental Health Part A. 2003 Apr 11;66(7):
611–25. PMID 12746136; S. L. Hoenig: Compedium of Chemical Warfare Agents. Springer, New York, 2007.

178 Kwartalnik Bellona 2/2010

 Technika i logistyka
we środki trujące stosowano głównie w po-
staci gazów lub aerozoli. Binarne bojowe Rys. 2. Budowa
środki trujące są otrzymywane ze związków ogólna grup
chemicznych, które nie znajdują się w żad- funkcyjnych
nym wykazie Konwencji… W niektórych pu-
blikacjach dodaje sie, że nie są one wykry- obecnych
walne za pomocą standardowych przyrzą- w strukturze
dów rozpoznania skażeń znajdujących się fosforoorganicznych
w wyposażeniu armii państw sojuszu pół- (paralityczno-
nocnoatlantyckiego10, co nie jest do końca -drgawkowych)
prawdą, ale nie jest też kłamstwem.
Do chwili obecnej brakuje jednoznacz- bojowych środków
nych i potwierdzonych doniesień na temat trujących
dokładnej struktury tych związków, ich Przedstawicielem grupy związków z ro-
właściwości fizykochemicznych, toksycz- dziny Novichoka jest z pewnością jedna
ności i sposobów ochrony. Pomimo że z substancji o wzorze przedstawionym na
dokładna struktura A-232 i A-234 nie jest rysunku 3, 4 lub 5.
znana, to w niektórych danych można zna- Program zbrojeń chemicznych w ZSRR
leźć informacje na temat budowy ogólnej w odniesieniu do substancji A obejmował
rodziny substancji oznaczonych kodową badania laboratoryjne oraz testy w warun-
nazwą Novichok. Jest on związkiem fosfo- kach laboratoryjnych i zbliżonych do bojo-
roorganicznym zawierającym określone wych na licznych poligonach należących
grupy funkcyjne, które przedstawiono na do ośrodków naukowo-badawczych wcho-
rysunku 2, gdzie: X i Y mogą stanowić dzących w skład radzieckiego kompleksu
halogenowce (chlor, brom) lub pseudohalo- wojskowo-przemysłowego. Wszystkie
genowce (grupa cyjanowa – CN). próby, które dotyczyły zachowania bojo-

3) 5)

4)

Rys. 3–5. Budowa cząsteczek estrów organicznych kwasu

fluorofosfonowego, które mogą być członkami rodziny substancji
Novichok, gdzie R1 i R2 stanowią podstawniki organiczne – grupy
typu CH3, C2H5

10 http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/415742.stm. L. Hidalgo: US dismantles chemical weapons. http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/415742.stm. BBC News

Online, 9.08.1999.

Kwartalnik Bellona 2/2010 179

 Technika i logistyka
wych środków trujących i amunicji che-
micznej, prowadzono także na ludziach,
przy czym nie ma potwierdzonych donie-
sień, że byli to ochotnicy.
Odkrycie Novichoka przypisuje się specja-
listom z Państwowego Instytutu Naukowo-
-Badawczego Chemii Organicznej i Techno-
logii w Moskwie. Pierwszym binarnym BST,
otrzymanym przez Rosjan w czasie prac nad
VX, w dużej skali był Novichok-5, którego
wyprodukowano w ilości od 5 do 10 ton
w Wołgogradzie i testowano w Nukus.
Następnym odkryciem była substancja 33,
która nie ma ustalonej nazwy, a kolejnym
Novichok-7 (o lotności zbliżonej do somanu,
lecz o wielokrotnie większej toksyczności).
Od wczesnych lat osiemdziesiątych XX
wieku próby dotyczące substancji z rodziny
A prowadzono przede wszystkim na terenie
tajnych poligonów, które znajdowały się
w pobliżu Morza Kaspijskiego, jeziora
Bajkał, ale i w miastach położonych nieda-
leko Moskwy, spośród których najbardziej
znane to: Krasnoarmiejsk, Kuzminki i Kunt-
sewo. Szczególne miejsca to Centralny
Wojskowy Poligon Doświadczalny w miej-
scowości Shikhany, położony nad brzegiem
Wołgi, który został wybudowany w 1986 ro-
ku, w celu otrzymywania niewielkich ilości
Novichoka do testów binarnej amunicji che-
micznej i miejscowość Nukus. Według
Mirzayanowa, testy potwierdziły skutecz-
ność Novichoka jako bojowego środka
trującego. Substancja ta może być dyspergo-
wana w postaci cieczy, aerozolu i gazu, co
z kolei powoduje, że może być stosowana
bez ograniczeń we wszystkich znanych
systemach przenoszenia nieklasycznych
środków rażenia siły żywej przeciwnika.
Trudno jest podać jednoznaczny przebieg
syntezy substancji z rodziny A lub Novichoka,
pewne dane wskazują na to, że substratem mo-
że być substancja o wzorze ogólnym (rys. 6).
W odpowiednich warunkach wchodzi ona
w reakcję przedstawioną na rysunku 7.
Rys. 7. Schemat reakcji otrzymywania produktu przejściowego w syntezie substancji
typu A – Novichok
180
Rys. 6. Budowa ogólna
cząsteczki wyjściowej
(substratu) do syntezy
substancji typu A – Novichok
Otrzymany w ten sposób produkt jest sta-
bilny w temperaturze poniżej zera, dalsze
jego ogrzewanie prowadzi do rozerwania
pierścienia i otrzymania jednego ze związ-
ków rodziny A, według schematu reakcji jak
na rysunku 8.
Dane z literatury wskazują, że związki te
mają następującą strukturę (rys. 9, 10, 11).
Współpraca władz Uzbekistanu ze społecz-
nością międzynarodową, w szczególności
z jej przedstawicielami zza oceanu (pobór
i badanie próbek), pozwoliła na poznanie pro-
duktów rozkładu Novichoka, którymi są: HF,
HCl i wysoko toksyczne oksymy zawierają-
ce ugrupowanie >C=N-OH. Ustalono także,
że podczas spalania powstają HF, HCl i tlen-
ki fosforu oraz wiele innych toksycznych
związków fosforoorganicznych.
Należy wspomnieć, że Novichok powodu-
je także trwałą neuropatię, co wskazywało-
by na to, że mechanizm toksycznego działa-
nia na organizm człowieka nie opiera się
tylko na blokowaniu neurotransmiterów.
Oznacza to, że klasyczne odtrutki przeciw-
ko FOST niekoniecznie muszą być skutecz-
ne. Świadczą o tym także subtelne zmiany,
które w ostatnim czasie zaszły w składzie
odkażalników stosowanych w armiach
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Technika i logistyka

Rys. 8. Schemat reakcji rozpadu półproduktu podczas syntezy substancji typu A –

Novichok

państw NATO do likwidacji skażeń na

powierzchni skóry człowieka. Przykładem
może być opracowany w Kandzie i wprowa-
dzony do armii USA reaktywny pakiet do
likwidacji skażeń skóry (Reactive Skin
Decontamination Lotion – RSDL), w które-
go skład wchodzą sole potasowe oksymów.
Toksyczne działanie związków fosfo-
roorganicznych, a więc i opisywanych
w artykule przedstawicieli substancji A Rys. 9. Schemat budowy cząsteczki substancji A-230
z rodziny Novichok, polega, w najbardziej
ogólnym opisie, na zakłóceniu przebiegu
impulsów nerwowych w organizmie.
W zatruciu ostrym pierwszymi jego ozna-
kami są początkowo zwężenie źrenic,
potem ból gałki ocznej, skurcz oskrzeli,
połączony z kaszlem i dusznością, ból
w klatce piersiowej i ślinienie się. Potem
obserwuje się wymioty, bóle brzucha
z biegunką, bezwiedne oddawanie moczu
i stolca, drżenie mięśni, drgawki i pora-
żenie mięśni. W fazie końcowej ofiara
zatrucia zwykle zapada w śpiączkę i w jej
trakcie się dusi. Właśnie paraliż mięśni Rys. 10. Schemat budowy cząsteczki substancji A-232
oddechowych i mięśnia sercowego jest
zwykle bezpośrednią przyczyną zgonu.
Jeżeli spróbujemy dokonać podsumowa-
nia tego, co wiemy naprawdę na temat bo-
jowych środków trujących czwartej genera-
cji i specyficznego podejścia naszych sąsia-
dów do kwestii rozbrojenia niekonwencjo-
nalnego, to są to następujące fakty:
—  substancje z rodziny Novichok nie są
wyłącznie inhibitorami acetylocholinoeste-
razy, co oznacza, że obecnie stosowane
konwencjonalne antidotum dla FOST nieko- Rys. 11. Schemat budowy cząsteczki substancji A-234
niecznie musi być w pełni skuteczne;
—  rodzina substancji A jest bardzo trud- ne w wykazach Konwencji…, które nie
na do wykrycia za pomocą współczesnych podlegają kontroli eksportu.
przyrządów rozpoznania skażeń i łatwiej Truizmem jest stwierdzenie, że poszukiwa-
produkuje się ją na podstawie istniejącej nie informacji ma duże znaczenie dla każde-
infrastruktury (np. fabryki pestycydów); go przedsięwzięcia. Badania te miały sens,
—  oryginalność substancji leży w spo- potrzeba wiarygodnych źródeł rzetelnej, ak-
sobie ich produkcji, w którym wykorzystu- tualnej i przyswajalnej informacji, a w opisa-
je się substancje chemiczne nieumieszczo- nej historii, wbrew pozorom, jest sporo.  g

Kwartalnik Bellona 2/2010 181

 O terroryzmie przy kolacji
C
echą współczesnej cywilizacji jest niepohamowana
ekspansywność i zdeterminowane dążenie do zaist-
nienia, zaznaczenia swojej obecności, znaczenia,
choćby na chwilę i to wszelkimi sposobami, w tym skrajnie
absurdalnymi. Jedną z postaci tej nazbyt imperialnej nadak-
tywności, często pozbawionej refleksji i wartości, jest total-
na działalność komunikacyjno-nadawcza wielkich i zabor-
czych instytucji medialnych, a w jej ramach komercyjna
aktywność wydawnicza. W pierwszej dekadzie dwudzieste-
go pierwszego wieku jednym z najczęściej eksploatowanych
przez media problemów jest rzeczywista i ważka kwestia
terroryzmu. W ostatnich latach każdego roku ukazują się
setki tysięcy różnych publikacji na ten temat, w tym wiele
o charakterze kompilacyjnym, balastowym czy ideologicz-
nym, które nie wnoszą nic nowego do analizy i opisu tej
wyjątkowo ekstremalnej i coraz bardziej globalnej formy
patologii i agresji międzyludzkiej.
Na tym tle na szczególną uwagę zasługuje niezwykła książ-
ka Phila Reesa pod prowokacyjnym tytułem Kolacja z ter-
rorystą. Spotkania z najbardziej poszukiwanymi bojownika-
mi na świecie. Autor, urodzony w Walii, który wychował się
w USA, od wielu lat pracuje w renomowanej angielskiej sta-
cji telewizyjnej BBC, dla której przygotował i nagrał dzie-
182
siątki reportaży z różnych „gorących” i niebezpiecznych
regionów globu. Jawi się jako rzetelny, obiektywny, doświad-
czony znawca problematyki przemocy politycznej, który
bezpośrednio i empirycznie zajmuje się nią od około trzy-
dziestu lat. W odróżnieniu od wielu naukowców swoje
wywody opiera na badaniu na żywo, w bezpośrednim kon-
takcie, poszczególnych casusów terroryzmu (walki o…),
w tym rozmowach twarzą w twarz z dziesiątkami, znanych
z brutalnej i krwawej strony, terrorystów (bojowników o…)
bezwzględnie zabijającymi wszystkich tych, których postrze-
gają jako swoich wrogów.
Książka Reesa składa się ze wstępu, szesnastu rozdziałów,
konkluzji, minisłowniczka oraz indeksu nazwisk, pojęć itp.
We wstępie autor pisze, że całe swoje życie zawodowe
poświęcił poszukiwaniom semantycznym związanym ze
słowem terroryzm oraz terminami pokrewnymi. W czasie
podróży po wielu zapalnych zakątkach świata wnikliwie
rejestruje na taśmie filmowej, papierze i innych nośnikach
informacji minione i aktualne fakty, wypowiedzi przeciw-
nych stron zwartych w krwawym i barbarzyńskim klinczu,
różnych buntowników, bojowników, terrorystów, analityków,
ofiar przemocy itp. Następnie porządkuje zebrany materiał
oraz prezentuje go w oryginalnej postaci, ukazując gordyj-
ską naturę opisywanych przypadków ekstremy politycznej.
Autor nie utożsamia się z żadną ze stron poszczególnych
konfliktów politycznych, stara się być tylko chłodnym i wier-
nym obserwatorem oraz sprawozdawcą.
Wielu laikom, politykom, publicystom oraz niestety
także „fachowcom” wydaje się, że dobrze wiedzą, co to
jest terroryzm. Rees zaś jest nader powściągliwy w używa-
niu tego słowa. Przestrzega przed pochopnym, instrumental-
nym, nierzadko makiawelicznym jego stosowaniem.
Dwadzieścia lat przed 11 września 2001 wielu naukowców,
dziennikarzy, znawców języka, obiektywnych analityków
przejawiało przekonanie, że kto dla jednych jest terrorystą,
dla innych może być bojownikiem o wolność (s. 9). Zamach
terrorystyczny na Światowe Centrum Handlu w Nowym
Jorku i Pentagon, przeprowadzony przez Al-Kaidę, oraz
swoiste interpretacje ideologiczne tego tragicznego wyda-
rzenia pogrzebały szansę na umiarkowane i roztropne posłu-
giwanie się terminami terrorysta i terroryzm. Walczący
ze sobą wrogowie, co już zauważył George Orwell, celowo
nadużywają i deformują znaczenie słów, mają bowiem świa-
domość, że stymulują one określone myślenie i wzbudzają
założone emocje oraz pobudzają ludzi do agresywnego
zachowania.
Autor w omawianej książce podaje liczne przykłady wąt-
pliwości i dwuznaczności używania tych terminów. Od lat,
na podstawie badań nad konkretnymi przypadkami przemo-
cy politycznej, stara się wypracować własną definicję terro-
ryzmu. Jednak przyznaje, że nie jest w stanie w sposób ja-
sny i bezstronny wyjaśnić znaczenie tego terminu.
W rozdziale pierwszym – Wojna przeciw czemu – Phil
Rees udanie zarysowuje zawiłość i relatywność słów terro-
ryzm i terrorysta. Przytacza interpretacje słownikowe, na-
ukowe, publicystyczne, stronniczo-polityczne itp. Niestety,
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Recenzje i omówienia
z przeglądu tego i wielu dyskusji nie wyłania się w miarę
przejrzysta perspektywa definicyjna. I nic w tym dziwnego,
uwikłania historyczne, etniczne, polityczne itp. nie dają bo-
wiem większej nadziei na spotkanie się interlokutorów,
zwłaszcza wywodzących się ze zwalczających się stron, na
wspólnym gruncie znaczeniowym.
Co do jednego wszyscy się możemy zgodzić – terroryzo-
wanie polega na zastraszaniu jednych ludzi przez drugich
(lub wzajemnym) przy użyciu różnych, w tym na ogół bar-
barzyńskich środków, w celach władczo-politycznych. Ale
co do tego, kto był, jest i będzie terrorystą – nie ma i chyba
nigdy nie będzie zgody. Dlaczego? Przede wszystkim dlate-
go, że nazwa ta ma dość jednoznaczne konotacje skrajnie ne-
gatywne. Jest jednak jeden przypadek rozwiania wątpliwo-
ści interpretacyjnych. Ma on miejsce wówczas, kiedy spraw-
ca aktów przemocy sam siebie, z dumą lub bez niej, nazywa
terrorystą, lub jest tak nazywany i temu nie zaprzecza. Jako
przykład można podać rewolucjonistów francuskich (1789–
–1794) lub bolszewików w Rosji Radzieckiej, którzy oficjal-
nie i otwarcie stosowali zorganizowany system terroryzowa-
nia swoich przeciwników oraz z głębokim politycznym prze-
konaniem nazywali rzecz po imieniu. Ostatnim głośnym
Walczący ze sobą wrogowie, zauważył George Orwell, celowo nadużywają
i deformują znaczenie słów, mają bowiem świadomość, że stymulują
one określone myślenie i wzbudzają założone emocje oraz pobudzają ludzi
do agresywnego zachowania.
i bardzo krwawym przypadkiem dumnego przypisywania
sobie miana „ugrupowania terrorystycznego” była działal-
ność w końcu lat czterdziestych poprzedniego wieku gło-
śnych organizacji żydowskich: Bandy Sterna i Narodowej
Organizacji Zbrojnej (Irgun Cwai Leumi) w Palestynie.
Zresztą aktywność terrorystyczna tych struktur była tak tra-
gicznie efektywna i efektowna, że przyczyniła się istotnie do
powstania w 1948 roku państwa Izrael. Dla Izraelczyków
przywódcy i członkowie tych organizacji są i będą wybitny-
mi bojownikami i bohaterami narodowymi.
W drugiej połowie dwudziestego wieku władze europej-
skich państw postkolonialnych wszelkie działania zwalcza-
jących je ruchów narodowowyzwoleńczych w Azji i Afryce
określały mianem terroryzmu. Podobnie czynią współcze-
sne, na ogół niedemokratyczne rządy państw wobec rodzi-
mych struktur walczących o regionalną autonomię, prawa
obywatelskie, człowieka itp.
Przywódcy i bojownicy różnych ruchów wyzwoleńczych
i emancypacyjnych odrzucali i negują sens nazywania ich
terrorystami i ugrupowaniami terrorystycznymi. Po zama-
chu 11 września 2001 roku wszystkie organizacje zbrojne
uwikłane w lokalne konflikty w każdym zakątku naszej pla-
nety uznano za organizacje terrorystyczne i za wrogów
Stanów Zjednoczonych (s. 11). W poprzednich latach (nie-
wykluczone, że i dzisiaj) agendy specjalne rządu USA
inspirowały, motywowały, zasilały koncepcyjnie, finansowo,
technicznie i personalnie wiele podobnych struktur, po-
1 Wojna na śmierć i życie. Wywiad z Walterem Laqueurem przeprowadzony przez M. Fit-Czuchnowską. „Wprost”, 31.12.2003.
Kwartalnik Bellona 2/2010
nieważ było to zgodne z żywotnym interesem polityki tego
państwa.
Druga strona przedstawia całkowicie odmienny punkt
widzenia. Już w 1974 roku na forum Organizacji Narodów
Zjednoczonych jeden z najbardziej znanych przedstawicieli
świata arabskiego Jasir Arafat (według jednych wielki terro-
rysta, według innych zasłużony bojownik o wolność Palestyny)
następującymi słowami wzbudził uwagę i do dziś trwającą
kontrowersyjną dyskusję o istocie terroryzmu: Jeżeli ktoś sta-
nie w obronie słusznej sprawy i będzie walczył o wolność
swojego kraju z najeźdźcą, osadnikami czy kolonizatorami,
nie można go nazwać terrorystą (s. 22). Pytania: co jest słusz-
ną sprawą, o czyją wolność chodzi, czyje racje są moralne
i sprawiedliwe itp., niestety nader często znajdują całkowi-
cie odmienne odpowiedzi.
Jeden z rozmówców autora omawianej książki mówi: Dziś
słowo terrorysta oznacza muzułmanina walczącego o honor
i godność. Jeżeli chcesz takich ludzi nazywać terrorystami,
to twoja sprawa. Dla mnie członkowie Al-Kaidy to bojowni-
cy o wolność (s. 41).
Nikt rozsądny nie ma wątpliwości, że zamachy z 11 wrze-
śnia 2001 roku to akty terroryzmu, które, podobnie jak
wiele innych, należy potępiać. Okazuje się jednak, że nie
tylko nieliczni fundamentaliści islamscy, ale także miliony
muzułmanów żyjących w skrajnej biedzie i beznadziei
mają zupełnie inne zdanie.
Od dziesiątków lat próbujemy zrozumieć i zdefiniować
fenomen terroryzmu, ale ciągle jesteśmy dalecy od choćby
względnie jasnych i zgodnych ustaleń. Znany badacz terrory-
zmu zauważył że: Terroryzm jest jak pornografia – nie spo-
sób go dokładnie zdefiniować, ale jeśli się zobaczy akt terro-
ryzmu, wiadomo, czym jest1. Dodajmy – zależy kto
patrzy i co widzi. Nierzadko bywa tak, że poszczególne
osoby patrzą na to samo, a widzą co innego, czy też to,
co wczoraj określały mianem „A”, dzisiaj nazywają „B”,
a jutro „C”.
W rozdziale 2 – Wojna o słowo – nader obrazowo i em-
pirycznie, w kontekście jednej z najokrutniejszych wojen
o władzę w drugiej połowie dwudziestego wieku – w Algierii,
oraz na tle antykolonialnej wojny o niepodległość i poz-
bycie się władzy Paryża, autor ukazuje wątpliwości związa-
ne z posługiwaniem się terminami terroryzm i terrorysta.
Przez osiem lat, w latach pięćdziesiątych dwudziestego
wieku, w Algierii trwała nieprawdopodobna masakra algier-
sko-francuska, w której obie strony, z rzadko spotykaną bez-
względnością, zabijały swoich wrogów, w tym najczęściej
bezbronne osoby cywilne. Celem Francuzów było nie tylko
zlikwidowanie jak największej liczby „terrorystów algier-
skich”, ale także wywołanie powszechnego zastraszenia oraz
183
 Recenzje i omówienia
spowodowanie upadku zbiorowej woli walki o niepodległość.
Cel instrumentalny buntowników (bojowników) algierskich
był dość podobny: zabijać i przerażać funkcjonariuszy władz
kolonialnych i francuskich osadników, zaś cel strategiczny:
pozbyć się Francuzów i wyzwolić Algierię. Algierczycy osią-
gnęli swoje cele: w 1961 roku półtora miliona osadników
francuskich w wielkim strachu opuściło Algierię, a rok póź-
niej Francja wycofała się na pozycję postkolonialną.
Wymownym przykładem wzajemnego terroru w Algierii
była rzeź ludności cywilnej w końcu sierpnia 1955 roku
w El-Halia. Miejscowi rebelianci z niezwykłym bestialstwem
zamordowali siedemdziesięciu jeden osadników europej-
skich. Poderżnięte gardła, odrąbane kończyny, kobiety z wy-
prutymi wnętrznościami, dzieci roztrzaskane o mur. Masakra
miała zaszokować i przerazić Francuzów. I tak też się
stało (s. 61). W akcie zemsty spadochroniarze francuscy,
według ich źródeł, zabili 1273 „terrorystów”. Natomiast we-
dług danych algierskich, w odwecie zamordowano dwa-
naście tysięcy muzułmanów. W całej wojnie o niepodległość
zginęło około miliona Algierczyków.
Metody walki obu stron były podobne, ale racje moralne
odmienne. Kto w tej okrutnej wojnie był terrorystą, a kto
bojownikiem o wolność, kto walczył w wojnie sprawied-
liwej? To pytania, na które odpowiedź dzisiaj wydaje się dość
oczywista.
Wkrótce, to znaczy w 1992 roku, rozpoczęła się druga
odsłona masowego terroru w Algierii, tym razem o charak-
terze ściśle wewnętrznym. Po uniemożliwionej próbie
demokratycznego (wyborczego) sposobu uzyskania władzy,
islamiści rodzimy autorytarny reżim wojskowy, który ich
zdaniem gwałcił odwieczne wartości islamskie, potraktowa-
li z bezwzględnością podobną jak ta z czasów wojny
z Francuzami. Masakry i szerzenie przerażenia stały się
głównym sposobem stosowanym z bezgranicznym okrucień-
stwem przez obie strony. Służba bezpieczeństwa reżimu
wojskowego niejednokrotnie zlecała makabryczne zabójstwa
specjalnie wybranych lub przypadkowych osób, aby zdys-
kredytować organizacje buntowników islamskich w oczach
międzynarodowej opinii publicznej. Na przykład, w 1994 ro-
ku, w przeddzień szczytu państw grupy G-7 w Neapolu, na
statku „Lucina” w porcie Antaba poderżnięto gardła sied-
miu włoskim marynarzom, Islamiści okrucieństwem dzia-
łań nie ustępowali stronie rządowej. Budzili powszechny
strach nie tylko wśród urzędników reżimu, ale także
w szerokich kręgach społecznych pragnących żyć w społe-
czeństwie otwartym.
Konflikt przerodził się w wojnę opartą na terrorze. Im bru-
talniej zachowywały się obie strony, tym większy wzbudzały
terror i wydawały się potężniejsze. Jak się ma termin terro-
ryzm w stosunku do tego typu wojny? (s. 62). Autor docho-
dzi do wniosku, że byłoby uzasadnione użycie tego określe-
nia do opisu działań obu stron: reżim stosował terror, by po-
konać terrorystów islamskich, islamiści zaś stosowali terror,
by zwalczać rząd terrorystyczny w Algierze. Choć użycie te-
go słowa wydaje się zasadne, to jednak Rees w swoim gło-
śnym reportażu filmowym i książce nie nazywa obu stron
terrorystami. Uznał, że język taki brzmiałby zbyt grotesko-
wo. Co ciekawe, wyemitowanie tego reportażu w telewizji
rząd w Algierii przyjął bardzo agresywnie. Określił autora
184
jako tajnego agenta CIA i próbował podważyć walory infor-
macyjne tego obiektywnego dokumentu. Ponadto w rejonie,
w którym wcześniej przebywał reportażysta, dokonano bom-
bardowań, trwających kilka dni.
W kolejnych rozdziałach autor interesująco, niestronniczo
i refleksyjnie pobudza czytelników do krytycznego namysłu
nad kwestią zawiłości, pokrętności i dwuznaczności seman-
tycznej, moralnej i empirycznej stosowania terminów terrory-
sta, terroryzm oraz innych określeń z nimi związanych, jak na
przykład: wojna z terroryzmem. Nierzadko są one raczej zręcz-
nymi metaforami praktykowanymi w krwawej walce między
wrogimi stronami niż obiektywnymi pojęciami opisującymi
istotę skomplikowanej materii zabiegania o wpływy
polityczne i władzę nad ludźmi i kapitałem.
Phil Rees analizuje ten złożony problem w konkretnych
kontekstach przeszłej i teraźniejszej sytuacji społeczno-po-
litycznej w Afganistanie (Wróg zwany terroryzmem),
Kolumbii (Wojna jako metafora), w Palestynie i Iraku
(Terroryzm sposobem budowania państwa), w Serbii
i Kosowie (Terror i status quo), Kambodży (Terroryzm pań-
stwowy), Hiszpanii (Terror i demokracja), na Bliskim
i Środkowym Wschodzie (Źródła globalnego terroryzmu),
w Egipcie (Źródło gniewu i Terror na Nilu), Iranie i Libanie
(W imieniu ciemiężonych), Indiach i Pakistanie (Śmierć bo-
jownika o wolność), na wyspie Bali (Świat w stanie wojny)
i w Europie Zachodniej (Bóg rebelii).
W konkluzjach autor, na podstawie swoich wieloletnich
doświadczeń bacznego obserwatora wydarzeń na świecie,
licznych spotkań i „kolacji z terrorystami” ubolewa i prze-
strzega: Bez precyzyjnego zdefiniowania, czym tak napraw-
dę jest terroryzm, tzw. wojna z terroryzmem będzie hasłem
usprawiedliwiającym wszelkie działania amerykańskiej
armii, gdyż pozwoli szukać zagrożeń w dowolnym miejscu
na świecie. Tak pojmowana strategia stanie się wojną z każ-
dą ideologią rywalizującą z Ameryką i jej sojusznikami.
Terroryzm będzie słowem wytrychem odnoszącym się do
wszystkich, którzy zakwestionują status quo, i do wszystkich
ideologii, począwszy od wojującego islamu, poprzez wyła-
niające się sentymenty narodowościowe, a skończywszy na
antyglobalistach. Świat staje wobec realnego zagrożenia
trwałym konfliktem z trudnym do zdefiniowania przeciwni-
kiem (s. 423). Trudno nie przyznać racji tej uwadze oraz
wielu innym refleksjom, choć niekiedy dyskusyjnym, tego
dogłębnego i niepoprawnego politycznie autora.
Z pełnym przekonaniem można polecić omawianą książ-
kę wszelkim nietuzinkowym czytelnikom, także specjalistom
w mundurach, spragnionym kontaktu z oryginalną myślą
i odważną refleksją, która zresztą nie jest zbyt często
obecna w dyskursie publicznym.
Ppłk dr Jan Borkowski
Phil Rees:
Kolacja z terrorystą. Spotkania z najbardziej poszukiwanymi
bojownikami na świecie.
Tłum. B. Dąbrowa-Kość, G. Kość.
Universitas, Kraków 2009, ss. 450.
ISBN: 978-83-242-0890-6
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Edukacja dla
bezpieczeństwa
W
ielowymiarowość współczesnego globalnego
świata determinuje powstawanie nowych za-
grożeń. Doprowadziły one, między innymi, do
pogłębienia się poziomu rozwarstwienia społeczeństwa i wy-
kreowania konsumpcji jako swoistego stylu życia oraz
środka pozwalającego na zyskanie prestiżu lub akceptacji
środowiskowej. Poddana temu procesowi społeczność jest
przeświadczona, że osobisty interes czy upodobania są nad-
rzędne wobec wartości ogólnospołecznych i wynikających
z nich zasad postępowania. Konsekwencją wzrastającej
indywidualizacji postaw oraz pogłębiania się niezaspokojo-
nych potrzeb konsumpcyjnych jest podnoszący się poziom
frustracji, radykalizacja postaw oraz chęć zastosowania przez
tę grupę społeczną rozwiązań ekstremalnych. Formą ich
działania są przedsięwzięcia skierowane na wzbudzenie
poczucia powszechnego zagrożenia: napady, rozboje oraz
akty o charakterze terrorystycznym.
Konsekwencją przeobrażeń gospodarczych i społecznych
jest też postępująca urbanizacja i uprzemysłowienie. Prowadzą
one do gwałtownego wzrostu liczby zagrożeń cywilizacyj-
nych, które stanowią niebezpieczeństwo dla środowiska
ekologicznego i kulturalnego człowieka. Katastrofy natural-
ne, techniczne czy też będące konsekwencją działalności
człowieka oraz choroby cywilizacyjne stwarzają także istot-
Kwartalnik Bellona 2/2010
ne zagrożenie życia i zdrowia ludzkiego. Ich wspólną cechą
jest nieprzewidywalność i znaczna przypadkowość.
Skala i charakter współczesnych zagrożeń wykluczają
skuteczne wyeliminowanie wszystkich niebezpiecznych
czynników, mają one swoją dynamikę, są trudne do przewi-
dzenia i częstokroć nieznane. Nakłada to na państwo
obowiązek zagwarantowania odpowiedniego poziomu bez-
pieczeństwa, rozumianego jako wolność od lęku i niepew-
ności. Jednym ze środków zapewnienia tak rozumianego bez-
pieczeństwa jest odpowiednie przygotowanie społeczeństwa
do reakcji na wystąpienie różnorodnych zagrożeń. Istotną
rolę w tym powinna odgrywać szkoła, która nie może się
ograniczać tylko do zapewnienia bezpieczeństwa uczniom.
Powinna także uczyć, jak radzić sobie w sytuacjach ekstre-
malnych, przeciwdziałać konsekwencjom drobnych zdarzeń
występujących w domu czy w szkole oraz nauczyć ucznia
samodzielności w sytuacji zaistnienia konkretnego zagro-
żenia.
Z wielkim uznaniem należy powitać ukazanie się na
rynku wydawniczym książki Bezpieczeństwo w szkole.
Przewodnik dla nauczycieli pod redakcją dr. hab. Krzysztofa
Kubiaka i dr. hab. Piotra Mickiewicza. Należy sądzić, że
na tę pozycję czekało środowisko nauczycielskie, szczegól-
nie nauczyciele zajmujący się przedmiotem wychowanie dla
bezpieczeństwa. Autorzy postawili sobie zadanie wybrania
i omówienia zagadnień, które nurtują współczesne rozwi-
nięte społeczeństwa i mogą z całą ostrością pojawić się
w środowisku szkolnym.
Omawiany przewodnik dla nauczycieli to praca zbiorowa
siedemnastu autorów, specjalistów z bezpieczeństwa,
psychologii, medycyny ratunkowej i medycyny pracy,
prawa, pedagogiki, zarządzania oświatą, alpinistyki, zarzą-
dzania kryzysowego, informatyki. W skład zespołu autor-
skiego wchodzą przedstawiciele środowiska akademickiego,
straży miejskiej, policji, pogotowia ratunkowego, Państwowej
Straży Pożarnej, kuratorium oświaty i inni.
Przewodnik, o objętości 373 stron, składa się ze wstępu,
dziewięciu rozdziałów, indeksu zagadnień oraz noty o auto-
rach. Jego wartość podnoszą zdjęcia sytuacyjne, a także
wykaz aktów prawnych dotyczących omawianych zagadnień.
Należy również podkreślić znakomite pod względem meto-
dologicznym opracowanie rozdziałów, z których każdy
zawiera zalecaną literaturę oraz linki internetowe, co będzie
pomocne dla jego przyszłych użytkowników. Poszczególne
rozdziały opracowano według tego samego wzorca, który
składa się z pięciu części, w kolejności: regulacje prawne,
jak rozpoznać, jak reagować, jak zapobiegać, jak rozmawiać.
Należy to uznać za doskonały pomysł redakcyjny.
W poszczególnych rozdziałach przedstawiono zagrożenia:
dla zdrowia i życia, bezpieczeństwa publicznego, sieciowe,
naturalne, cywilizacyjne i wojenne, wywołane degradacją
środowiska naturalnego i substancjami psychoaktywnymi.
185
 Recenzje i omówienia
Zaprezentowano także wyzwania psychospołeczne w szko-
le, porady dla nauczycieli i procedury reagowania.
Już same nazwy rozdziałów wskazują na bardzo nowocze-
sny charakter przewodnika. Szczególnie istotne wydają się
te jego treści, które uwzględniają nowe zagrożenia, na jakie
są narażone, zarówno młodzież, jak i obiekty szkolne.
Zaliczyć do nich trzeba takie zjawiska, jak: używanie narko-
tyków, spożywanie alkoholu, zagrożenia wynikające z uza-
leżnienia od gier komputerowych i surfowania w sieci. Do
bardzo istotnych i wcześniej mało uwzględnianych należy
również zaliczyć wyzwania psychospołeczne, których
skutki objawiają się coraz częściej aktami agresji wśród
młodocianych. Odrębny problem stanowi tak zwana
młodzież trudna, a musimy pamiętać, że brak reakcji na
wyzwania prowadzi najczęściej do powstawania zagrożenia,
Skala i charakter współczesnych zagrożeń wykluczają skuteczne
wyeliminowanie wszystkich niebezpiecznych czynników, mają one swoją
dynamikę, są trudne do przewidzenia i częstokroć nieznane.
z którym trzeba już walczyć, wykorzystując w tym celu
o wiele bardziej złożone środki. Dlatego też byłaby wskaza-
na prewencja.
Wymieniłem tutaj główne wątki, które, jak sądzę, nie
były do tej pory opracowane w sposób zwarty, w postaci
jasnego i zwięzłego przewodnika, były natomiast rozproszo-
ne w bardzo licznej literaturze specjalistycznej. Dodatkowym
atutem omawianych treści jest fakt, że zawarta w nich
wiedza jest wiedzą przetworzoną, wspartą doświadczeniem
i wieloletnią praktyką, co wynika z not o autorach.
Za szczególnie cenne w recenzowanym przewodniku
uważam rozdziały ósmy – Porady dla nauczycieli i dziewią-
ty – Procedury reagowania. Ich treści mogę uznać za wzor-
cowe, zarówno pod względem metodologicznym, jak i me-
todycznym. Jak sądzę, środowisko nauczycielskie, a także
pedagodzy szkolni, od dawna oczekiwali na tak klarowny
zapis procedur i ujednolicenie standardów postępowania,
gdyż pomysłowość młodzieży ma szeroki rozrzut, od zwy-
kłych wagarów, przez fałszywe alarmy o podłożeniu bomby
do niezgodnego z prawem użycia telefonu komórkowego
i rozpowszechniania jego zapisów w Internecie, czy też
uszkodzenia ciała. Autorzy przewodnika stanęli na wyso-
kości zadania i przygotowali odpowiednie procedury rea-
gowania w każdym ze zidentyfikowanych przypadków. Za
istotne w wymienionych rozdziałach należy uznać opraco-
wanie takich zagadnień, jak: obecność policji czy straży miej-
skiej w szkole, a także przedstawienie konkretnych algoryt-
mów postępowania w wypadkach o charakterze medycznym
lub losowym, czy też takich jak lobbing, posiadanie czy
zażywanie narkotyków, a także ewakuacja z budynku
szkolnego w różnych sytuacjach. Ważne są również ustale-
nia, które odnoszą się do takich zagrożeń podczas wycieczek
szkolnych.
186
Pewnym mankamentem recenzowanej pozycji jest, moim
zdaniem, zbyt słabe wyeksponowanie współpracy pomiędzy
szkołą a rodzicami (opiekunami) młodzieży. Odnosi się to
zwłaszcza do rozdziału ósmego. Nie wpływa to jednak na
jakość przewodnika, tym bardziej że nie odnosi się on do
treści sensu stricto dotyczącej pedagogiki i wychowania,
a jego głównym tematem jest bezpieczeństwo.
Podkreślić trzeba pomysł umieszczenia indeksu zagadnień
na końcu książki, co, jak sądzę, będzie ułatwiało korzysta-
nie z niej. Dodatkowo należy wysoko ocenić trud redakto-
rów, by poszczególne rozdziały prezentowały jednolite
standardy pod względem sposobu prezentowania swych
treści.
Recenzowany przewodnik dla nauczycieli Bezpieczeństwo
w szkole… jest pod każdym względem unikatowym i orygi-
nalnym opracowaniem na polskim rynku wydawniczym.
Z jednej strony, spełnia wszystkie wymogi podręcznika,
z drugiej – stanowi autentyczny przewodnik dla kadry
dydaktycznej i pedagogicznej szkół podstawowych i ponad-
podstawowych. Jak sądzę, odpowiada też wymaganiom
podręcznika akademickiego w odniesieniu do takich kierun-
ków studiów, jak: pedagogika i wychowanie czy bezpieczeń-
stwo wewnętrzne. Można również podkreślić, że jest to
nowocześnie opracowany przewodnik, który uwzględnia
zmiany cywilizacyjne dotyczące bezpieczeństwa, jakie za-
szły w ciągu ostatnich dwudziestu lat, a przez swój kształt
metodyczny sugeruje przejście od „drętwego” przedsta-
wiania ujętych w nim zagadnień w stronę dyskusji i uczest-
nictwa. Stwierdzam, że nie ma on dotychczas swego
odpowiednika na polskim rynku wydawniczym.
Z wymienionych względów można polecić omawiany
podręcznik wszystkim zainteresowanym problematyką bez-
pieczeństwa, szczególnie zaś tym, którzy odpowiadają
za bezpieczeństwo w szeroko rozumianych obiektach szkol-
nych, a także zajmują się problematyką bezpieczeństwa
wewnętrznego. Warto również zwrócić na niego uwagę
czytelnikom w mundurach, zarówno w kontekście zagadnień
reagowania kryzysowego, jak i poszerzania wiedzy na temat
współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych.
Prof. dr hab. Andrzej Makowski
Bezpieczeństwo w szkole.
Przewodnik dla nauczycieli.
Redakcja Krzysztof Kubiak i Piotr Mickiewicz
Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2009, ss. 373.
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Rosja i świat
W
ydarzenia polityczno-militarne w świecie ostat-
nich kilkunastu lat, zwłaszcza udział Federacji
Rosyjskiej w kształtowaniu bezpieczeństwa
międzynarodowego, są tematem wielu analiz i publikacji
ekspertów z różnych państw. Problemom tym poświęca się
także dużo miejsca w Rosji. Dlatego z zainteresowaniem
zapoznałem się z publikacją przygotowaną pod redakcją
naukową Siergieja A. Karaganowa – profesora, dziekana
Fakultetu Światowej Ekonomiki i Światowej Polityki
Państwowego Uniwersytetu – Wyższej Szkoły Ekonomiki.
W 2005 roku, jako jedyny Rosjanin, znalazł się on na liście
stu największych intelektualistów, przygotowanej przez
„Foreign Policy” (USA) i „The Prospect” (Wielka
Brytania).
Książka składa się z trzech części. Wprowadzająca – Nowa
epoka i nowa polityka – zawiera dwa podrozdziały. Pierwszy
dotyczy możliwości przygotowywania długoterminowej
prognozy sytuacji na świecie. Autor zauważa, że obecna
współzależność ogólnoświatowa stała się realną kategorią
stosunków międzynarodowych i w związku z tym wzrosła
potrzeba opracowywania takich prognoz. Poznajemy naj-
ważniejsze wydarzenia związane z badaniami nad metodo-
logią prognozowania i światowymi osiągnięciami w tej dzie-
dzinie – od programu „Delfin” z 1953 roku, opracowanego
Kwartalnik Bellona 2/2010
przez Korporację RAND, po koncepcję „społeczeństwa opar-
tego na wiedzy”. Autor prezentuje wysiłki podejmowane od
1970 roku w Instytucie Światowej Ekonomiki i Stosunków
Międzynarodowych Akademii Nauk ZSRR nad oryginalną
metodyką analizy sytuacyjnej dla konkretnych przy
padków.
W 2001 roku w Sankt Petersburgu grupa badawcza
„Konstruowanie przyszłości” zaprezentowała klasyczny
projekt metody planowania uwzględniający cykliczność
zmian.
W drugiej części – Główne problemy świata – przedsta-
wiono osiem opracowań, które odnoszą się do współczesno-
ści i przyszłości. Moją uwagę zwrócił rozdział trzeci: Sytuacja
wojskowo-polityczna, autorstwa S. W. Kortunowa.
We wstępie autor zaznacza, że obecnie Federacja Rosyjska
nie ma zadeklarowanych, otwartych wrogów, ale właści-
wie nie ma też przyjaciół (s. 113). Następnie charaktery-
zuje sytuację globalną. Uwzględnia: kryzys dotychczaso-
wego systemu bezpieczeństwa, wyzwania i zagrożenia
w perspektywie krótkoterminowej, upadek reżimu nieroz-
przestrzeniania jądrowego, wyzwania i zagrożenia do 2020
roku, wnioski i rekomendacje dla Federacji Rosyjskiej,
środki wzmocnienia systemu nierozprzestrzeniania ją-
drowego.
Analiza współczesnej sytuacji wojskowo-politycznej przed-
stawiona przez Kortunowa jest realistyczna i wiarygodna,
w dużym stopniu zbieżna z opracowaniami innych ośrodków
naukowych, na przykład Sztokholmskiego Międzynarodowego
Instytutu Badań nad Pokojem (SIPRI), Europejskiego
Centrum Studiów Bezpieczeństwa im. George’a C. Marshalla.
Wniosek jaki autor wysnuł, jeśli chodzi o długookresową
prognozę dla Federacji Rosyjskiej, to to, że pozostanie ona
mocarstwem jądrowym, w którym będą realizowane progra-
my modernizacji wojsk konwencjonalnych oraz budowane
systemy monitorowania zagrożeń.
Z rozdziałem o sytuacji wojskowo-politycznej korespon-
duje następny – Czy można zarządzać światem? który opra-
cował D. W. Susłow. Według niego, zarządzanie światem
skupia się na trzech płaszczyznach dotyczących: istoty
działań regulacyjnych, ich współzależności oraz norm i in-
stytucji międzynarodowego regulowania.
Susłow zwraca uwagę na problemy, które są związane
z występującymi często w procesach zarządzania elementa-
mi zaskoczenia i nieprzewidywalności. Skupia uwagę na
tendencjach rozwoju sytuacji do 2020 roku. Według przewi-
dywań autora, NATO natknie się na wiele problemów, aby
uzasadnić rację swojego bytu. Postuluje on, aby Federacja
Rosyjska podjęła, między innymi, działania na rzecz ochro-
ny systemu ONZ, rozszerzenia grupy G-8, wzmocnienia sys-
temu bezpieczeństwa w Azji z wykorzystaniem Szanghajskiej
Organizacji Współpracy, przeciwdziałała dalszemu rozsze-
rzeniu NATO.
Rosja i światowe zasoby energetyczne to tytuł rozdziału
piątego w części drugiej. Jest to praca trzech autorów:
W. A. Gusiejewa, A. P. Denisowa, A. W. Gonczarenki.
187
 Recenzje i omówienia
Wychodzą oni z założenia o ogromnych przetasowaniach na
światowym rynku energetycznym i poddają analizie jego
przemiany. Uwzględniają aspekt regionalny, zasadnicze ten-
dencje i wyzwania, główne kierunki rozwoju do 2020 roku,
perspektywy rozwoju kompleksu gazowo-naftowego Rosji
i rynków zbytu (dużo uwagi poświęcają w tym wypadku Unii
Europejskiej). Autorzy rysują dwa scenariusze rozwoju sy-
tuacji dla kompleksu gazowo-naftowego: optymistyczny
i pesymistyczny – oba niezbyt oryginalne. Aby zaradzić
ewentualnym problemom, zalecają podjęcie natychmiasto-
wych prac naprawczych. Ich celem powinno być zminima-
lizowanie strat, które mogą być skutkiem niekorzystnego roz-
woju sytuacji na świecie. Wyliczają osiem przedsięwzięć,
które mogą im zapobiec, w tym między innymi: zwrócenie
większej uwagi przez państwo na wewnętrzny sektor gazo-
wo-naftowy, ale również rodzime koncerny wydobywcze;
stymulację inwestycji mających na celu zwiększenie wydo-
bycia surowców mineralnych; czasowe odejście od koncep-
cji globalnej ekspansji energetycznej na korzyść inwestycji;
poświęcenie szczególnej uwagi projektom związanym z prze-
mysłem gazowo-wydobywczym; zwiększenie bezpieczeń-
stwa technologicznego i efektywności przesyłowych sieci
energetycznych.
Państwa i regiony, czyli część trzecia omawianej książki,
to swoisty przegląd sytuacji geostrategicznej we współcze-
snym świecie z elementami prognozowania ewolucji stosun-
ków międzynarodowych najważniejszych podmiotów. Składa
się ona z sześciu opracowań. Trzy wydają mi się szczegól-
nie istotne w rozumieniu politologów i ekonomistów rosyj-
skich. W. W. Michiew prezentuje temat Azja Wschodnia
i strategia rozwoju Rosji, który współgra z opracowaniem
D. W. Susłowa – Rola USA dzisiaj i jutro. T. W. Bordaczow
skupia uwagę na temacie Unia Europejska: wyzwania i sce-
nariusze rozwoju.
W ocenie W. W. Michiewa, Azja Wschodnia jest regio-
nem niejednorodnym, który charakteryzuje się najbardziej
dynamicznymi wskaźnikami rozwoju (np. od 2,4 proc.
w Japonii do ok. 11 proc. w Chinach w 2007 r.), ale jedno-
cześnie na trzy państwa – Japonię, Chiny i Koreę Południową
– przypada 90 procent ekonomiki regionalnej. Autor ocenia,
że region dysponuje potencjałem konfliktogennym (s. 309)
i jednocześnie ma najbardziej dynamiczne wskaźniki rozwo-
ju. Głównymi czynnikami, które wpływają na ewolucję re-
gionu, są i w najbliższym czasie będą: wschodnioazjatycka
ekonomiczna i finansowa integracja, bezpieczeństwo regio-
nalne, wzrost regionalnej i globalnej roli oraz znaczenia Chin,
problem koreański, miejsce i rola Indii w Azji.
Rozdział zamykają uwagi na temat ryzyka i możliwości
oraz roli Federacji Rosyjskiej w Azji Wschodniej w wypad-
ku wzrostu znaczenia Chin i Indii. Główne zagrożenia dla
Federacji Rosyjskiej to właśnie wzrost znaczenia Chin na
kontynencie i w układzie globalnym oraz możliwość wyru-
gowania Rosji z integracji azjatyckiej, prowadzonej z udzia-
łem USA, Japonii, Chin i Korei Południowej. Generalnie
Rosję czekają raczej niezbyt optymistyczne scenariusze.
Rozdział poświęcony obecnej i przyszłej roli USA dostar-
cza podstaw geopolitycznych do określenia kierunku aktyw-
ności politycznej i gospodarczej Federacji Rosyjskiej w cią-
gu kolejnych dwunastu lat. Jego autor – D. W. Susłow – du-
188
żo miejsca poświęca regionalnym aspektom polityki global-
nej USA, aby w konkluzjach swojego opracowania określić
perspektywy ewolucji strategii globalnej. W ocenie polityki
amerykańskiej w Europie (s. 341) zwraca uwagę na:
—  utrzymanie i rozszerzenie NATO jako głównego
elementu wpływów na kontynencie;
—  „miękkie” przeciwdziałanie integracji Unii Europejskiej
w sferze polityki zewnętrznej i bezpieczeństwa, czyli prze-
kształcenie zawiązywanego układu w biegun siły;
—  zwiększenie swojego wpływu w Europie dzięki
wykorzystaniu wpływu na państwa Europy Centralnej
i Wschodniej oraz państwa nadbałtyckie.
Ciekawie również są przedstawione aspekty polityki USA
na Bliskim Wschodzie i w Ameryce Łacińskiej. Jednak
główny poruszany przez Susłowa problem dotyczy stosun-
ków politycznych USA–Rosja, które obecnie nie są osią
porządku światowego (s. 341). W podsumowaniu autor
wysuwa tezę o osłabieniu roli USA w ciągu najbliższych
dziesięciu lat.
T. W. Bordaczow w rozważaniach na temat integracji
europejskiej – jej wyzwań i scenariuszy rozwoju – zwraca
przede wszystkim uwagę na konieczność zwiększenia
ekonomicznej i politycznej efektywności działań w warun-
kach szerokiej globalizacji, a także wzmocnienia stabilności
socjalno-ekonomicznych systemów państw Unii Europejskiej.
Dużym, jeżeli nie decydującym wyzwaniem będzie –
w ocenie autora – zmniejszenie deficytu zaufania pomiędzy
obywatelem a elitami politycznymi.
Autor zajmuje się wewnątrzpolitycznymi, międzynarodo-
wymi, wojskowo-politycznymi oraz ekonomicznymi
uwarunkowaniami funkcjonowania Unii Europejskiej i na tej
podstawie analizuje stosunki polityczne Federacji Rosyjskiej
i Unii Europejskiej. Wnioski na następne lata rysuje w kolo-
rowych barwach, podkreśla przy tym konieczność podjęcia
bliskiej współpracy, szczególnie w sferze energetyki.
Uważam, że jest to dobra i przystępnie napisana monogra-
fia, która wzbogaca naszą wiedzę na temat problemów
gospodarczych współczesnego świata z punktu widzenia
Federacji Rosyjskiej. Treść publikacji uzupełniają liczne
tabele i wykresy. Co prawda, upływający czas – od złożenia
opracowań do druku do chwili pisania tej recenzji – powo-
duje, że niektóre fakty, szczególnie ze sfery stosunków
międzynarodowych, nabrały nieco innego wymiaru, jednak
byłoby bardzo ciekawe i pouczające przeprowadzenie w 2020
roku analizy porównawczej.
Publikacja może i powinna wzbudzić zainteresowanie
nie tylko osób uczestniczących w życiu politycznym oraz
w procesach oceny stanu bezpieczeństwa międzynarodo-
wego, ale również studentów, na przykład kierunków poli-
tologia i europeistyka.
Dr Czesław Marcinkowski
Sergiej A. Karaganow:
Rossija i mir. Nowaja epocha. 12 let,
katoryje mogut wsie izmienit’.
Moskwa 2008, s. 444.
ISBN 978-5-9648-0186-3.
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Zwalczanie terroryzmu
– co nowego
T
erroryzm to jedno z głównych zagrożeń dla cywiliza-
cji w XXI wieku. Po ataku z 11 września 2001 roku
na Światowe Centrum Handlu (Word Trade Center –
WTC) w Nowym Jorku i inne obiekty w USA pojęcie glo-
balnego terroryzmu weszło na stałe do naszego słownika.
Świat stanął przed koniecznością prowadzenia wspólnej
walki z tym zjawiskiem. Utworzono koalicję antyterrory-
styczną oraz powołano wiele instytucji rządowych i nauko-
wo-badawczych, które włączyły się do walki z terroryzmem.
W Turcji, na przykład, powstało Centrum Antyterrorystyczne
o szczególnym przeznaczeniu (Centre of Excellence –
Defence Against Terrorism – COEDAT). Jego założeniem
jest, między innymi, wspieranie natowskiej koncepcji i dok-
tryny zwalczania terroryzmu. Organizuje ono wiele szkoleń
poświęconych obronie przed terroryzmem dla przedstawi-
cieli państw członkowskich sojuszu północnoatlantyckiego
i innych krajów. Z pomocą Stanów Zjednoczonych, Niemiec,
Bułgarii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Rumunii centrum pro-
wadzi liczne warsztaty, kursy, seminaria i sympozja.
Fot. 1. Logo Centrum Antyterrostycznego w Ankarze
Celem powołaneej organizacji jest:
—  ustanowienie ośrodka współpracującego z odpowied-
nimi strukturami innych państw zainteresowanych wspólnym
celem przeciwdziałania terroryzmowi i zagrożeniu w utrzy-
maniu pokoju na świecie;
—  wspieranie NATO swoimi ekspertyzami na drodze
jego transformacji w kierunku obrony przed terroryzmem;
—  nawiązywanie i rozwijanie współpracy pomiędzy
bliźniaczymi instytucjami akademickimi w krajach sojusz-
niczych;
—  budowanie trwałego, samorozwijającego się systemu,
poprzez motywowanie prowadzenia właściwych badań,
studiów, wykładów, ćwiczeń oraz praktycznego udziału
w walce z terroryzmem dzisiejszym i w przyszłości.
Od chwili powstania COEDAT w jego pracach brało
udział 1976 uczestników z 85 krajów, 469 instruktorów
i ekspertów z 40 różnych państw. Działalność centrum
ma niebagatelny wpływ na wspólne rozumienie proble-
mu terroryzmu i międzynarodową współpracę w jego
zwalczaniu.
Od 15 do 16 marca 2010 roku w Ankarze odbyło się zor-
ganizowane przez COEDAT międzynarodowe sympozjum
dotyczące globalnego terroryzmu oraz współpracy między-
narodowej w jego zwalczaniu (Global Terrorism and
International Cooperation Sympodium–III). Spotkanie to
Kwartalnik Bellona 2/2010
było jednym ze stałych przedsięwzięć programu działal-
ności centrum i było przygotowane wspólnie z tureckimi
siłami zbrojnymi. Główny cel sympozjum, które zgromadzi-
ło wielu uczestników, to rozwijanie współpracy międzyna-
rodowej w zwalczaniu terroryzmu dzięki stworzeniu warun-
ków pozwalających na wymianę doświadczeń państw, które
brały w nim udział.
Sympozjum, w którym autor brał udział, zgromadziło
ponad 400 uczestników z 81 krajów świata, w tym przed-
stawicieli najwyższego szczebla z NATO, programu
„Partnerstwa dla pokoju”, krajów Dialogu Śródziem-
nomorskiego i innych. Świadczy to o tym, jak bardzo istot-
nym problemem współczesnego świata jest terroryzm
i jego zwalczanie oraz międzynarodowa współpraca w tej
dziedzinie. Tematyka podjęta przez referujących była bar-
dzo szeroka i interesująca.
Spotkanie uroczyście otworzył gen. Ilker Basbug –
naczelny dowódca tureckich sił zbrojnych. W proble-
matykę gości wprowadził prof. dr. Graham Allison
z Uniwersytetu Harwarda oraz gen. Stephane Abrial –
najwyższy dowódca Sił Sojuszniczych NATO ds.
Transformacji (Supreme Allied Commander Transformation
– SACT).
Sesję pierwszą, zatytułowaną Rola międzynarodowego
prawa i organizacji międzynarodowych w zwalczaniu
terroryzmu, prowadził prof. dr Yonah Alexander
z COEDAT. W jej trakcie referaty wygłosili: dr Andrea
Ellner (King’s College London) – Punkt widzenia krajów
europejskich; Ahmer Bilal Soofi (Sąd Najwyższy
Pakistanu) – Punkt widzenia krajów subkontynentu.
Sesję drugą, zatytułowaną Rola wywiadu w zwalczaniu
terroryzmu, prowadził prof. dr Ali L. Karaosmanoglu
z Uniwersytetu Bilkent (pierwszy prywatny uniwersytet
w Turcji, założony w 1984 r.). Referaty podczas niej
wygłosili: prof. dr Anthony H. Cordesman (Centrum
Studiów Strategicznych i Międzynarodowych
w Waszyngtonie) – Wywiad wojskowy w zwalczaniu
terroryzmu; prof. dr Wesley K. Wark (Uniwersytet
Toronto) – Współpraca wywiadowcza w zwalczaniu
terroryzmu.
W drugim dniu, sesję trzecią, zatytułowaną Postęp
technologiczny i jego efekty w obronie przed terroryzmem,
poprowadził prof. dr Tolga Yarman z Uniwersytetu Okan
(Turcja). Swoje wystąpienia w jej trakcie zaprezentowali:
189
 Recenzje i omówienia
Fot. 2. Międzynarodowe seminarium w Ankarze (http://www.coedat.nato.int/symposium_photo1.htm)
Peter C. Flory (asystent sekretarza generalnego NATO
ds. Wsparcia Obrony) – Rola przemysłu obronnego
w obronie przed terroryzmem oraz prof. dr. Ekmel Ozbay
z Uniwersytetu Bilkent – Współczesna nanotechnologia
i realizacja bezpieczeństwa narodowego.
W sesji czwartej, zatytułowanej Rola komunikacji
strategicznej w zwalczaniu terroryzmu, prowadzonej przez
Ercan Citlioglu (Uniwersytet Bahcesehir), wystąpili:
Mark Laity, szef komunikacji strategicznej SHAPE –
Model komunikacji strategicznej; prof. dr Steven R.
Corman, Uniwersytet Stanowy Arizona – Rola komuni-
kacji strategicznej; dr Itamara V. Lochard, Uniwersytet
Tufts – Zwycięstwo wojny idei; Guy B. Roberts, zastęp-
ca asystenta sekretarza generalnego ds. polityki BMR –
Broń masowego rażenia i terroryzm.
Doktor Faruk Bozoglu z Bliskowschodniego
Uniwersytetu Technicznego poprowadził sesję piątą po-
święconą przyszłościowym trendom w zwalczaniu terro-
ryzmu. Swoje poglądy w jej trakcie zaprezentowali: gen.
Murat Ucuncu, szef Zarządu Informatyki Sztabu
190
Generalnego Turcji – Wyzwania cyberobrony i znaczenie
zarządzania systemowego; prof. dr Nils Peter Gleditsch,
Norweski Uniwersytet Nauki i Techniki – Zmiany klima-
tyczne, migracje a terroryzm.
Uwagi ogólne na koniec spotkania wygłosił prof. dr
Ersin Onulduran z Uniwersytetu w Ankarze, a sympo-
zjum uroczyście zamknął gen. Aslan Guner – zastępca
szefa sztabu generalnego Turcji.
W trakcie sympozjum eksperci zajmujący się prob-
lematyką zwalczania terroryzmu dzielili się swoimi
obserwacjami i doświadczeniami w tej materii. Spotkanie
potwierdziło, jak ważnym problemem jest wspólna wal-
ka z terroryzmem. Uczestniczyli w nim nie tylko przed-
stawiciele państw europejskich, ale również Azji, Afryki
i innych kontynentów. Pokazuje to, że niemal cały świat
jest zdeterminowany i gotowy do skutecznej walki z wszel-
kimi przejawami terroryzmu.
Gen. bryg. rez. dr Tomasz Bąk
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Muzeum
Marynarki Wojennej
M
uzeum Marynarki Wojennej zostało powołane
w celu popularyzacji historii Polski związanej
z morzem. Tak w najkrótszy sposób można
określić działalność tego najstarszego – działającego od
czerwca 1953 roku – polskiego muzeum o charakterze
nautologicznym.
Polska flota wojenna swoimi korzeniami sięga dalekiej
przeszłości, bo aż wieków średnich. Przez stulecia zapisała
wiele pięknych kart historii. Wystarczy wspomnieć choćby
dwie bitwy. Pierwsza rozegrała się w czasie wojny trzyna-
stoletniej – w 1463 roku – na Zalewie Wiślanym. Druga
to victoria oliwska z 28 listopada 1627 roku. Po upływie
291 lat, dokładnie w rocznicę tego starcia na morzu, 28 li-
stopada 1918 roku ówczesny naczelnik państwa Józef
Piłsudski podpisał rozkaz o utworzeniu polskiej mary-
narki.
Przez cały czas trwania II Rzeczypospolitej flota pol-
ska dynamicznie się rozwijała. Punktem kulminacyjnym
był wrzesień 1939 roku oraz kolejne lata wojny, która
toczyła się również na morzach i oceanach. Tam były
reprezentowane dwie polskie bandery – wojenna i han-
dlowa. Kolejny przełom miał miejsce po zakończeniu
drugiej wojny światowej. Niestety, znacząca część kadry
floty nie mogła powrócić do kraju. Z kolei w nowych
warunkach politycznych i geograficznych, w wyzwolo-
nej Polsce, rozpoczęła się organizacja Marynarki
Wojennej.
Fakty te to jakby słupy milowe w dziejach naszej floty.
Jeśli chodzi o późniejsze wydarzenia, należy zwrócić
uwagę na zmianę, jaka miała miejsce w związku z przystą-
pieniem Polski do Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego
(NATO) i tym samym włączenie okrętów polskich do sił
sojuszniczych.
Pierwsze inicjatywy
Wszystkie te wydarzenia są niezwykle ważnymi elemen-
tami historii. Powinny być zatem dokumentowane i prezen-
towane naszemu społeczeństwu. Najlepszym sposobem na
tego typu działania jest placówka muzealna, która w swoich
zasobach gromadzi, przechowuje, konserwuje, opracowuje
i eksponuje zabytki (dokumenty, zdjęcia, literaturę przed-
miotu) dotyczące tej właśnie tematyki. Koncepcja stworze-
nia instytucji tego typu zrodziła się w latach międzywojen-
nych. Już wówczas zaprezentowano pierwsze projekty na-
uczania polskiej historii morskiej za pośrednictwem wystaw
muzealnych. Przypomnijmy trzy takie inicjatywy.
Autorem jednej z pierwszych był profesor Uniwersytetu
Warszawskiego doktor Włodzimierz Antonowicz. Swoją
propozycję przedstawił w Gdyni podczas konferencji
dotyczącej rozwoju polskiego Wybrzeża, która odbyła się
Kwartalnik Bellona 2/2010
7–9 października 1927 roku. Postulował powołanie muzeum,
którego zadaniem byłoby dokumentowanie polskich trady-
cji morskich.
Kolejny projekt przedstawił historyk wojskowości kapitan
marynarki doktor Witold Hubert. Jego koncepcja była zwią-
zana z działającym już w Warszawie Muzeum Wojska
Polskiego. Muzeum Marynarki Wojennej miało początkowo
stanowić jego oddział, który docelowo miał się przekształ-
cić w samodzielną instytucję.
Obie inicjatywy do czasu wybuchu wojny pozostały w sfe-
rze projektów. Jednak odrodzona Rzeczypospolita doczeka-
ła się, co prawda niewielkiej, ale jednak, placówki muzeal-
nej o charakterze marynistycznym. I choć była to inicjatywa
całkowicie prywatna, to należy ją tutaj odnotować. Wiele
ówczesnych działań w odradzającym się państwie, przynajm-
niej w fazie początkowej, miało charakter czegoś w rodzaju
prywatnych fundacji, które później przeradzały się w insty-
tucję państwową. Tak też było w wypadku Stanisława
Antoniego Ledóchowskiego, twórcy prywatnego muzeum
morskiego oraz Biura Propagandy i Informacji Morskich,
które wraz z redakcją „Biuletynu” oraz warsztatami modeli
okrętowych działało w Warszawie. Szczęśliwie się złożyło,
że kolekcja ta przetrwała wojnę i po jej zakończeniu została
przekazana do muzeum w Szczecinie.
W poszukiwaniu siedziby
Wybuch drugiej wojny światowej zniweczył wszelkie dzia-
łania zmierzające do rozwoju Rzeczypospolitej. Również te
związane z muzeum nautologicznym. W czasie trwania zma-
gań wojennych polska marynarka zapisała niezwykle chlub-
ne karty bojowe. Zakończenie jednak, niestety, rozbiło śro-
dowisko marynarskie. Znaczna część polskiej kadry wybra-
ła tułaczkę z dala od macierzystego portu. Organizatorzy
Marynarki Wojennej w kraju widzieli jednak potrzebę do-
kumentowania jej przeszłości. Pierwszym krokiem w tym
kierunku była zorganizowana już jesienią 1945 roku w Gdyni
wystawa „Obrona Wybrzeża w 1939 r.”. Miejscem prezen-
tacji był budynek, który stał się później siedzibą Polskich
Linii Oceanicznych (PLO), u zbiegu ulic 3 Maja i 10 Lutego.
Wbrew obawom organizatorów, wystawa cieszyła się dużym
zainteresowaniem. I było ono na tyle znaczące, że zainspi-
rowało jej twórców do podjęcia przygotowań mających na
celu zorganizowanie stałej ekspozycji muzealnej.
Dwa lata później przygotowano kolejną wystawę. Została
ona zorganizowana przez warszawskie Muzeum Wojska
Polskiego. Była to pierwsza próba prezentacji tradycji pol-
skiej Marynarki Wojennej. Tak jak poprzednio, wystawę
zlokalizowano we wspomnianym już budynku PLO. Jej
wymiernym efektem było systematyczne pozyskiwanie eks-
ponatów. Dzięki nim w 1952 roku można było rozpocząć
191
 Recenzje i omówienia
przygotowania do nastepnej, trzeciej już wystawy. Tym ra-
zem miała ona bardziej propagandowy i dostosowany do wy-
mogów tamtego czasu tytuł – „Marynarka Wojenna w służ-
bie Ojczyzny, służbie pokoju”. Tematyka i koncepcja od-
powiadały potrzebom szkoleniowo-wychowawczym ówcze-
snego dowództwa Marynarki Wojennej. Zapadła też decyzja
o zaprezentowaniu wystawy ponownie w Gdyni, tak by mo-
gła się stać zalążkiem przyszłego muzeum.
Sama idea czy też program stworzenia takiej instytucji nie
wystarczał, o czym mogliśmy się przekonać na przykładzie
lat międzywojennych. Przede wszystkim należało bowiem
znaleźć odpowiednie miejsce. Już wówczas brano pod uwa-
gę, że oprócz klasycznej siedziby muzeum – budynku z sa-
lami wystawienniczymi i pracowniami – należy przewidzieć
teren na wolnym powietrzu, gdzie możliwa byłaby prezen-
tacja eksponatów wielkogabarytowych – artylerii okrętowej,
wyposażenia okrętowego czy sprzętu lotniczego.
Rozpatrywano różne miejsca. Myślano, między innymi,
o twierdzy Wisłoujście, która chociażby z historycznego
punktu widzenia – baza morska floty królewskiej w XVI
i XVII wieku – mogła spełniać taką funkcję. Brano pod uwa-
gę również willę w Sopocie przy ul. Obrońców Westerplatte
18. Ostatecznie jednak wybór padł na wolno stojący obiekt
wraz z terenem u podnóża Kamiennej Góry w samym sercu
Gdyni (fot. 1).
Fot. 1. Pierwsza siedziba Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni przy
ulicy Sędzickiego (archiwum MWRP)
W latach powojennych stały rozwój naszej floty wy-
muszał wszechstronne przygotowanie kadry na każdym
szczeblu – od marynarza do oficera. Dla wielu młodych
ludzi wdziewających granatowy mundur marynarski był
to pierwszy kontakt z morzem. Dlatego też oprócz wyszko-
lenia specjalistycznego, związanego z wiedzą okrętową,
nawigacją czy też siłowniami okrętowymi i uzbrojeniem,
ówczesne dowództwo Marynarki Wojennej kładło duży
nacisk na propagowanie tradycji naszej floty. Do tego celu
doskonale się nadawały gromadzone w muzeum gdyńskim
oryginalne eksponaty nawiązujące do różnych epok histo-
rycznych. Po pokonaniu wielu trudności organizacyjnych,
28 czerwca 1953 roku otwarto pierwszą w historii
polskiego muzealnictwa placówkę mająca dokumento-
wać i popularyzować historię morską Rzeczypospolitej.
192
Trzon pierwszej wystawy stałej stanowiła ekspozycja przy-
gotowana wcześniej przez warszawskie Muzeum Wojska
Polskiego, którą wzbogacono o eksponaty pozyskane przez
muzeum gdyńskie.
Organizatorem i pierwszym kierownikiem muzeum był
kapitan marynarki Jerzy Ostaszewski, a kustoszem –
magister Czesław Ptak.
W pierwszym okresie działalności nadal pozyskiwano
nowe eksponaty. Do muzeum trafiły wówczas unikatowe
wręcz elementy uzbrojenia, na przykład jedno z dział
baterii nadbrzeżnej z Helu czy wieża podwójnego działa ar-
tylerii głównej ze stawiacza min ORP „Gryf”. Niezwykle
ważne było przekazanie do Muzeum Marynarki Wojennej
kolekcji artylerii lontowej i zabytkowych modeli ze Składnicy
Konserwatorskiej w Gdańsku-Oliwie.
Tak ukształtowane muzeum działało do roku 1969, kiedy
to z powodu złego stanu technicznego dotychczasowej sie-
dziby podjęto decyzję o zamknięciu obiektu. Ze względu na
potrzebę dalszego prezentowania historii morskiej, wystawę
przeniesiono do budynku dawnego kina przy Klubie
Marynarki Wojennej. Ale i ta lokalizacja już na początku lat
siedemdziesiątych ubiegłego wieku musiała się zmienić.
Wyburzenie obu budynków zaowocowało przebudową
ekspozycji plenerowej broni i uzbrojenia morskiego.
W tym czasie pojawiła się możliwość wybudowania
nowej siedziby dla muzeum. Projekt został przygotowany
w gdańskim „Miastoprojekcie”, a jego autorem był inżynier
architekt Daniel Olędzki. Trzykondygnacyjny budynek
o kubaturze dziesięciu tysięcy metrów sześciennych miał
powstać w latach 1974–1977. Jego wnętrze miało łączyć
funkcje wystawiennicze na dwóch kondygnacjach nadziem-
nych, konserwatorsko-magazynowe i administracyjne (w tym
pracownie naukowe) w części podziemnej. Niestety, z przy-
czyn trudnych obecnie do ustalenia, projekt ten nie doczekał
się realizacji.
Spowodowało to, że od 1975 roku Muzeum Marynarki
Wojennej zostało pozbawione możliwości eksponowania,
a co się z tym łączy, również popularyzowania historii pol-
skiej bandery. A zbiory systematycznie się powiększały, co
sprzyjało coraz szerszej prezentacji tej historii. Podstawowym
jednak problemem jest fakt, że licznie odwiedzający Wybrzeże
turyści nie mieli i wciąż niestety nie mają możliwości
zapoznania się z wielowiekową historią naszej floty.
Dopiero w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku
pojawiła się szansa zrealizowania idei budowy gmachu dla
Muzeum MW. Zlokalizowano go na terenie ekspozycji
plenerowej broni i uzbrojenia morskiego. U zarania tego fak-
tu legła inicjatywa, która zrodziła się w kręgach decyzyjnych
Marynarki Wojennej RP oraz kulturotwórczych miasta Gdyni.
Podpisano wówczas list intencyjny obu stron o wspólnej
inwestycji kompleksu muzealnego. Mieściłyby się w nim
siedziby obu gdyńskich placówek muzealnych. Kolejnym
krokiem było uroczyste wmurowanie 28 listopada 1998 ro-
ku Aktu elekcyjnego pod budowę tego kompleksu. Wtedy też
po raz pierwszy można było zapoznać się z wizją architek-
toniczną przyszłego muzeum (fot. 2).
Gdy patrzymy na miejsce lokalizacji – w bezpośrednim
sąsiedztwie gdyńskiej plaży – oraz pamiętamy o charakte-
rze instytucji, które mają w przyszłości działać w tych
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Recenzje i omówienia
Fot. 2. Makieta Muzeum Marynarki Wojennej (archiwum MWRP)
murach, oczywisty się wydaje fakt, iż w jego elewacji poja-
wiają się elementy związane z architekturą okrętu.
Zaprojektowane wnętrze mieści przede wszystkim dwa po-
ziomy na cele wystawowe. Oprócz nich znalazły się pomiesz-
czenia dla pracowni muzealnych, biblioteki i archiwum oraz
oczywiście zaplecza technicznego – magazynów i pracow-
ni konserwatorskich.
Okręt-muzeum
Muzeum Marynarki Wojennej podjęło się nowatorskiego
w muzealnictwie polskim zadania – udostępnienia okrętu
bojowego jako obiektu muzealnego, przy zachowaniu jego
bazowania na wodzie, w basenie portowym. Pierwszym
takim eksponatem był wycofany ze służby liniowej niszczy-
ciel ORP „Burza”. W 1962 roku po raz pierwszy okręt
został udostępniony zwiedzającym.
Zbudowany w 1932 roku we Francji, w latach wojny uzy-
skał miano „weterana atlantyckich konwojów”. W wyniku
jego „zużycia” został skreślony z listy okrętów bojowych
i przeszedł w stan spoczynku. Ale był to „spoczynek” bar-
dzo aktywny. Wyznaczono mu bowiem funkcję równie
zaszczytną, jak bojowa – muzealną. Trudno się więc dziwić,
że wśród zwiedzających zyskał od razu ogromną popular-
ność i sympatię. Dowodem na takie twierdzenie niech bę-
dzie fakt, że w sezonie wystawienniczym, trwającym od ma-
ja do końca września, zwiedzało go średnio około dwustu
tysięcy turystów. Szczytowym sezonem w tym względzie był
ostatni rok jego prezentacji – w 1973 roku przez pokład nisz-
czyciela przeszło trzysta dwadzieścia tysięcy turystów. I ten
rekord frekwencji do dziś nie został pobity.
Popularność taka wynikała nie tylko z atrakcyjności tury-
stycznej ORP „Burza”. Znaczenie miało także to, że okręt
ten był świadkiem chlubnych kart dziejów floty polskiej z lat
1939–1945. Pamiętać musimy, że w myśl postanowień pra-
wa międzynarodowego każdy okręt noszący banderę swoje-
go kraju stanowi integralną część terytorium danego pań-
stwa. W wypadku okrętów polskich było to jedyne niepod-
ległe terytorium RP, na którym nigdy nie stanęła stopa oku-
panta. Czy trzeba większej wymowy patriotycznej? Dla każ-
dego, kto wkraczał na pokład tego niszczyciela, już ta świa-
domość była niezwykłym przeżyciem.
Po trzynastu latach służby muzealnej ORP „Burza” został
przeznaczony na złom. Na jego miejsce wyznaczono inny,
Kwartalnik Bellona 2/2010
choć nieco młodszy, ale równie zasłużony niszczyciel – ORP
„Błyskawica” (fot. 3). Symboliczna zmiana na muzealnej
wachcie nastąpiła w 1975 roku. Nim jednak okręt mógł
kontynuować swoją zaszczytną służbę, należało go wyre-
montować i przystosować do tak nietypowej roli. W tym
celu wytyczono i przygotowano ciągi piesze na trasie tury-
stycznej. Poprowadzono je tak, by zwiedzający mogli jak
najdokładniej poznać jednostkę. Przemierzając pokład i po-
mieszczenia pod nim zlokalizowane, turyści mają możność
poznać tajniki wyposażenia okrętowego, uzbrojenia i wy-
posażenia pokładowego. Istotna jest również możliwość
zwiedzenia maszynowni 1 i 2 oraz kotłowni 2. I tu oczeku-
je na każdego największa chyba niespodzianka – przejście
przez wnętrze kotła 2. Jest to chyba jedyny okręt-muzeum,
który można poznać w sposób tak dokładny i namacalny.
Znajdujące się pod pokładem głównym pomieszczenia
rufowe zostały zaadaptowane na potrzeby organizowanych
tutaj wystaw historycznych. Przybierają one różnorodny
charakter. Z powodu braku innych, typowych pomieszczeń
muzealnych, wystawa ta prezentuje historię polskiej floty
wojennej. Przygotowywane są też ekspozycje, które nawią-
zują do aktualnych rocznic, jak na przykład odtworzenia
w 1918 roku Marynarki Wojennej czy też okrągłej rocznicy
wybuchu wojny i udziału w niej marynarki polskiej. W cią-
gu wystawowym są prezentowane archiwalne zdjęcia i do-
Fot. 3. ORP „Błyskawica” (fot. B. Szymańska)
kumenty, modele okrętów oraz różne pamiątki dotyczące
dziejów naszej floty wojennej. Istotnym uzupełnieniem
są plansze informacyjne, dzięki którym zwiedzający mogą
się zapoznać z krótkimi informacjami historycznymi.
Dwie gabloty zostały poświęcone historii okrętu ORP
„Błyskawica”. W jednej z nich jest eksponowany Złoty Krzyż
Virtuti Militari. W pięćdziesiątą rocznicę podniesienia
biało-czerwonej bandery, w uznaniu zasług bojowych, okręt,
jako jedyny w polskiej flocie, został uhonorowany tym
najwyższym polskim odznaczeniem bojowym. Od roku 2006
jest tu również prezentowane honorowe wyróżnienie
Internationale Maritime Heritage Award. Jest ono nadawa-
193
 Recenzje i omówienia
ne przez mające siedzibę w Wielkiej Brytanii międzynaro-
dowe stowarzyszenie The World Ship Trust statkom i okrę-
tom pełniącym funkcje muzealne za wkład w kultywowanie
dziedzictwa morskiego. Okręt-muzeum ORP „Błyskawica”
znajduje się w gronie dwudziestu pięciu uhonorowanych
w ten sposób jednostek.
Pokład tego zasłużonego niszczyciela jest również tym, na
który absolwenci Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni–
–Oksywiu po raz ostatni wchodzą jako podchorążowie i po
raz pierwszy schodzą – przy wtórze admiralskiego świstu
trapowego – jako oficerowie. Tu bowiem odbywają się
promocje absolwentów akademii na pierwszy stopień ofi-
cerski – podporucznika marynarki.
Działalność wystawiennicza
Brak własnej siedziby i powierzchni ekspozycyjnej powo-
dował, że działalność wystawiennicza, czyli podstawowy cel
Muzeum Marynarki Wojennej, musiała być organizowana
przy współpracy z innymi muzeami na terenie Trójmiasta,
a także całego kraju. Pierwszym znaczącym przedsięwzię-
ciem tego typu było przygotowanie w 1993 roku przekro-
jowej wystawy historycznej, obejmującej okres od listopa-
da 1918 roku. Były dwa podstawowe powody, dla których
Muzeum MW podjęło się tego zadania. Pierwszy to siedem-
dziesiąta piąta rocznica odtworzenia w 1918 roku Marynarki
Wojennej. Z tej też okazji w Polsce zorganizowano Światowy
Zjazd Marynarzy i dlatego wystawa ta miała wymiar szcze-
gólny. Ponadto był to rok jubileuszowy dla samego muzeum.
Mijało bowiem czterdzieści lat jego działalności. Gościny tej
wystawie udzieliło wówczas Centralne Muzeum Morskie,
które oddało na potrzeby prezentacji sześć sal w gdańskim
Żurawiu. Zakładano, że wystawa będzie eksponowana przez
sześć miesięcy… można ją było w gdańskim muzeum zwie-
dzać do przełomu lat 1997 i 1998.
Wystawa stała się początkiem szerokiej działalności wy-
stawienniczej Muzeum Marynarki Wojennej. Pierwszą pla-
cówką, która odpowiedziała na jego ofertę było Muzeum
Górnośląskie w Bytomiu. Została tam przygotowana wysta-
wa pod tytułem „Polska zbrojna na morzu. Z dziejów
Polskiej Marynarki Wojennej”. Bardzo ważnym przedsię-
wzięciem była kolejna wystawa, zorganizowana tym razem
w Toruniu. Okazją do jej prezentacji była siedemdziesiąta
piąta rocznica powstania Szkoły Podchorążych Marynarki
Wojennej w Toruniu, poprzedniczki z czasów II RP dzisiej-
szej, gdyńskiej Akademii Marynarki Wojennej. Podstawowy
trzon wystawy stanowiła prezentacja bytomska. Musiała być
jednak wzbogacona o eksponaty odnoszące się do zasadni-
czego tematu jubileuszowego. Wystawę zaprezentowano
w jednej z sal ratusza toruńskiego. Następnie, z różnymi
modyfikacjami, była pokazywana w innych muzeach w ca-
łej Polsce, na przykład w muzeum w Grudziądzu, Chełmie
Lubelskim, Sosnowcu, Wielkopolskim Muzeum Walk
Niepodległościowych, Muzeum Narodowym w Szczecinie,
Muzeum Okręgowym w Suwałkach, Muzeum w Nakle nad
Notecią czy Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu.
W tym samym czasie kustosz muzeum gdyńskiego wraz
z zespołem przygotował wystawę noszącą tytuł „W świecie
dawnych żaglowców” (fot. 4). W założeniu prezentuje ona
historię żeglugi od starożytności po lata dziewięćdziesiąte
194
dwudziestego wieku. Wyodrębnić w niej można dwa wątki
historyczne. Pierwszy dotyczy najodleglejszej, bo sięgającej
średniowiecza historii Polski na morzu. W ten sposób zosta-
ła przypomniana bitwa morska na Zalewie Wiślanym we
wrześniu 1463 roku pomiędzy flotą gdańsko-elbląską i krzy-
żacką oraz wspomniana już największa polska victoria mor-
ska czasów nowożytnych – bitwa pod Oliwą (1627 r.). Drugi
wątek dotyczy historii powszechnej. W tej części prezenta-
cja rozpoczyna się od starożytnego Egiptu i prowadzi przez
starożytną Grecję, czasy średniowiecza, nowożytną epokę
wielkich odkryć geograficznych, wiek XIX po czasy nam
najbliższe. Pomimo ewolucji morskich środków transportu,
z mórz i oceanów nie zniknęły klasyczne żaglowce. Nadal
odgrywają znaczącą rolę, szczególnie w szkoleniu kadry
morskiej i to zarówno dla żeglugi cywilnej, jak również flot
wojennych. Dlatego w tej prezentacji nie mogło zabraknąć
modelu ORP „Iskra” i pamiątek z rejsu tego żaglowca
dookoła świata (1995–1996).
Wystawa ta, tak jak ta wcześniej opisywana, miała swoją
inaugurację w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Było
to jesienią 1998 roku i dopiero w 2008 roku powróciła do
Gdyni. Trudno wymienić wszystkie muzea, które zechciały
ją zaprezentować. Ale warto zwrócić uwagę, że również
i ona wędrowała po całym kraju, niejednokrotnie gościła
w placówkach, które już wcześniej współpracowały z mu-
zeum gdyńskim.
Trzeba zaznaczyć, że przez pewien czas w ramach tej
wystawy były prezentowane eksponaty użyczone przez dwa
muzea gdańskie – Muzeum Narodowe i Centralne Muzeum
Morskie. Pierwsze na potrzeby wystawy przekazało kolek-
cje grafik o tematyce marynistycznej, które powstały w cią-
gu kilku wieków. Ich trzon stanowiły prace holenderskiego
rysownika Reinera Noomsa zwanego Zeemanem (1612–
–1664), który był marynarzem, ale także doskonałym rysow-
nikiem. Centralne Muzeum Morskie w Gdańsku z kolei
użyczyło eksponaty pochodzące głównie z podwodnych
badań archeologicznych. Dzięki nim, prezentowane histo-
ryczne modele żaglowców, zostały „uwiarygodnione”
w oczach widzów.
Nie bez znaczenia był również fakt, że przygotowywana
w różnych placówkach muzealnych wystawa na tematy
morskie dawała asumpt do odkrywania własnych zbiorów
pod kątem nautologicznym. Doskonałym przykładem może
Fot. 4. Wystawa „W świecie dawnych żaglowców” (archiwum MMW)
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Recenzje i omówienia
być Muzeum Okręgowe w Rzeszowie. W jego kolekcji
malarstwa europejskiego znajdują się dwa piękne widoki
Petersburga z drugiej połowy XVIII wieku z widocznymi na
nich drewnianymi mostami pontonowymi.
Ważną funkcją w popularyzowaniu historii naszej
Marynarki Wojennej jest również przygotowywanie wystaw
na tematy mało znane. W grudniu 2005 roku, na przykład,
otwarto wystawę poświęconą historii flotylli rzecznych
Marynarki Wojennej w latach 1918–1939. Do jej powsta-
nia przyczyniła się inicjatywa warszawskiego środowiska
kombatantów. Było ono także pomysłodawcą wmurowania
tablicy pamiątkowej na kościele św. Katarzyny w Warszawie
przy Dolinie Służewieckiej. Jednym z elementów uświetnia-
jących te uroczystości była wystawa w pobliskim Muzeum
Historii Polskiego Ruchu Ludowego. Już w trakcie jej przy-
gotowywania muzeum gdyńskie otrzymało oryginalne
pamiątki wydobyte z wraku jednej z polskich jednostek ty-
pu Monitor. Dzięki nim prezentacja otrzymała żywy, rzeczy-
wisty wymiar. I znów, jak to w tradycji muzeum, zaczęła żyć
własnym trybem, wędrując po muzeach polskich. Dzięki niej
ten mało lub zupełnie nieznany fragment naszej historii przy-
bliżono mieszkańcom Sandomierza, Piaseczna koło Gniewu,
Krakowa i Tomaszowa Mazowieckiego. Z czasem jej
elementy zostały również włączone w cykl wystaw o mary-
narce wojennej (Muzeum w Sosnowcu i Muzeum Oręża
Polskiego w Kołobrzegu).
Działalność wydawnicza
Działalność wystawiennicza to tylko jeden ze sposobów
prezentowania i popularyzowania historii przez muzeum. Jest Fot. 5. „Biuletyn Historyczny” wydawany przez Muzeum Marynarki
Wojennej od 1963 roku (archiwum MMW)
ona jednak, niestety, formą przemijającą, ulotną, zwłaszcza
w wypadku wystaw czasowych. Po ich zamknięciu pamięć
o nich w miarę upływu czasu się zaciera. Dlatego też każde Muzeum Marynarki Wojennej opublikowało również
muzeum musi prowadzić działalność wydawniczą. Ma ona wydawnictwa mające charakter informacyjny. Dotyczyły
z jednej strony popularyzować, a z drugiej – utrwalać histo- one ekspozycji broni i uzbrojenia morskiego, okrętów
rię prezentowaną za pomocą wystaw. Ponadto powinna muzealnych – ORP „Burza” i ORP „Błyskawica”, oraz –
poszerzać wiedzę historyczną na podstawie posiadanych w pierwszym okresie działalności – również wystawy stałej.
zasobów, które z różnych względów nie są eksponowane. Były to publikacje o skromnej szacie graficznej, zawierały
W wielu instytucjach działalność ta jest prowadzona dwu- podstawowe informacje o muzeum. Z czasem, gdy popra-
torowo. Najczęściej podstawę stanowią wydawnictwa cy- wiła się technika druku, pojawiła się barwna szata gra-
kliczne, z reguły w formie roczników. W wypadku Muzeum ficzna2.
Marynarki Wojennej jest to ukazujący się od 1963 roku W ostatnich latach oferta wydawnicza muzeum znacznie
„Biuletyn Historyczny”1 (fot. 5). Publikowane są w nim się wzbogaciła. Oprócz aktualizowanych folderów infor-
materiały dotyczące historii marynarki wojennej, których macyjnych są wydawane pocztówki pokazujące posiadane
autorami są nie tylko pracownicy muzeum. Do końca 2009 zbiory.
roku ukazały się dwadzieścia trzy tomy, w których znalazło W wypadku okrętów muzealnych należy również zwrócić
się ponad dwieście artykułów o różnym charakterze. Dzięki uwagę na specjalnie przygotowane przewodniki. Pierwszy
zamieszczonym w nim opracowaniom historycznym, z nich ukazał się wraz z udostępnieniem do zwiedzania
biogramom czy też publikacjom materiałów archiwalnych, okrętu niszczyciela ORP „Burza”3. Podzielono go na kilka
„Biuletyn…” stał się jednym z ważniejszych periodyków części. Wstęp nosił tytuł Okręt–muzeum „Burza”.
historycznych zajmujących się polskimi tradycjami Druga część to historia jednostki i jej charakterystyka. Bardzo
morskimi. potrzebnym elementem tego opracowania jest także rozdział

1 Szczegółowe informacje na temat „Biuletynu Historycznego” wraz z bibliografią zawartości zostały opublikowane w tomie 15 „Biuletynu Historycznego”, Gdynia 1997.
2 Łącznie ukazały się cztery takie wydawnictwa: Muzeum Marynarki Wojennej. Fot.: H. Kabat, T. Link, S. Pudlik. Gdynia b.r.w.; Muzeum Marynarki Wojennej. Oprac. i tekst
C. Krzynówek, J. Rusak. Fot. Z. Kępa. Gdynia b.r.w.; Ekspozycja Broni i Uzbrojenia Morskiego. Tekst J. Rusak. Fot. K. Gawron. Plan (rys.) R. Debis. Gdynia b.r.w.; Ekspozycja
Broni i Uzbrojenia Morskiego. Tekst Z. Wojciechowski. Fot. H. Nagrodzki. Wrocław 1997.
3 „Burza” okręt-muzeum. Przewodnik. Oprac. E. Kosiarz, R. Witkowski. Gdynia 1964.

Kwartalnik Bellona 2/2010 195

 Recenzje i omówienia
Fot. 6. Folder ORP „Błyskawica”, Gdynia 1980 r.
(archiwum MMW)
zatytułowany Wchodząc na okręt… Zawarto w nim zbiór
podstawowych zasad okrętowego savoir-vivre’u, z którymi
powinien się zapoznać każdy, kto ma zamiar wstąpić na
pokład jakiejkolwiek jednostki. I wreszcie część najważ-
niejsza, czyli przewodnik po tych częściach okrętu, które
się znalazły na trasie turystycznej. Ta skromna książeczka
jest dziś jedynym śladem wystaw, jakie były organizo-
wane i udostępniane zwiedzającym pokład zasłużonego
niszczyciela.
Również ORP „Błyskawica” doczekał się sporej biblio-
teczki wydawnictw na swój temat (fot. 6). Już w pierwszym
roku jego ekspozycji turyści otrzymali folder na temat
okrętu4. Pracownicy muzeum przygotowali także Scena-
riusz pracy przewodnika po okręcie muzeum „Błyskawica”
(1977 r.). Był to druk o charakterze wewnętrznym dla
załogi jednostki. W tym samym czasie ukazała się kolejna
broszura o okręcie5 wydana w wielobarwnej szacie
4 Okręt-muzeum „Błyskawica”. Oprac. i tekst Z. Waśko, J. Rusak. Gdynia b.r.w.
5 Okręt – muzeum „Błyskawica”. Tekst J. Rusak. Fot. K. Gawron. Rys. M. Kalinowski. Oprac. M. Rogaczewski.
6 ORP „Błyskawica”. Tekst Z. Wojciechowski. Fot. H. Nagrodzki i Archiwum MMW. Oprac. plast. D. Ciechomski. Gdynia b.r.w.
7 ORP „Błyskawica”. Praca zbiorowa. Wydawnictwo „Żołnierza Polskiego”. Warszawa b.r.w.
8 ORP „Błyskawica”. Przewodnik. Wydawnictwo ZET. Wrocław–Gdynia 2002.
9 J. Łubkowski: ORP „Błyskawica”. Legendarny niszczyciel Polskiej Marynarki Wojennej. Przedsiębiorstwo Promocyjne „Efekt”. Gdynia 2002.
10 S. Kudela, J. Łubkowski: ORP ,,Błyskawica” niszczyciel Polskiej Marynarki Wojennej. Oficyna ,,Exkalibur” Bydgoszcz 2004.
11 W. Pater: Marynarka Wojenna RP 1918– wq1993. Wydawnictwo Marpress. Gdańsk 1993.
12 Polska Marynarka Wojenna 1939–1947. Wybór dokumentów. Wybór i oprac. Z. Wojciechowski. Muzeum Marynarki Wojennej. Gdynia 1999.
196
graficznej. Kolejne, o znacznie bogatszej warstwie teksto-
wej, wydawnictwo na temat ORP „Błyskawica” pojawiło
się dopiero w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego
stulecia6.
Z inicjatywy wspierającej okręt organizacji społecznej –
Towarzystwa Przyjaciół Okrętu-Muzeum ORP „Błyskawica”,
przy współudziale redakcji „Żołnierza Polskiego”, ukazała
się broszura przedstawiająca skróconą historię okrętu7.
Zamieszczono w niej bardzo ciekawy materiał ilustra-
cyjny. Zaprezentowano wzory kamuflaży wojennych, jakie
były stosowane w wypadku tego niszczyciela, oraz zdjęcia
dotychczasowych dowódców jednostki.
Dzięki zainteresowaniu okrętem, jego historią i działalno-
ścią, w pierwszej dekadzie obecnego stulecia otrzymaliśmy
dwa kolejne wydawnictwa. Pierwszym jest przewodnik po
okręcie przygotowany w 2002 roku8. Drugim, opublikowa-
ne w tym samym roku, bardzo starannie przygotowane pod
względem merytorycznym i edytorskim, opracowanie
Jerzego Łubkowskiego ORP „Błyskawica”. Legendarny
niszczyciel Polskiej Marynarki Wojennej9. Obszerna treść
historyczna, opis poszczególnych części okrętu i bardzo
bogaty materiał ilustracyjny sprawiają, że jest to niezwykle
ciekawa i wartościowa publikacja. Podobny charakter ma
praca na temat okrętu-muzeum przygotowana we współpra-
cy z bydgoskim wydawnictwem „Exkalibur”10. Ta bogato
ilustrowana pozycja stanowi połączenie monografii okrętu
ze swoistym katalogiem, w którym omówiono wyposażenie
okrętowe. Wartością tego opracowania jest to, iż pokazuje
ono również miejsca na jednostce, do których potencjalny
zwiedzający nie ma dostępu.
Z inicjatywy muzeum pojawiły się także różne wydawnic-
twa popularyzujące historię Marynarki Wojennej RP, na przy-
kład przygotowane na potrzeby wystawy w Centralnym
Muzeum Morskim opracowanie Waltera Patera Marynarka
Wojenna RP 1918–199311 czy Kalendarium polskiego lot-
nictwa morskiego z 1995 roku.
Bardzo ważnym przedsięwzięciem był tom dokumen-
tów polskiej Marynarki Wojennej z lat 1939–1947 prze-
kazanych przez Instytut gen. Sikorskiego w Londynie12.
Dzięki niemu historycy w kraju otrzymali ważne i po-
trzebne wydawnictwo źródłowe. Jeśli dodamy, że do-
kumenty te po raz pierwszy ujrzały światło dzienne,
szczególnie w kraju, od którego były przez wiele dzie-
sięcioleci odizolowane, to opracowanie nabiera jeszcze
większego znaczenia.
Wśród wydawnictw muzealnych pojawiły się również
książki o charakterze biograficznym. Pierwszą były opubli-
kowane w 1999 roku wspomnienia ówczesnego nestora pol-
skich marynarzy kontradmirała Romualda Nałęcza-
Kwartalnik Bellona 2/2010
 Recenzje i omówienia
-Tymińskiego zatytułowane Żagle staw – banderę spuść13.
Od tego czasu, niemal co rok czytelnicy otrzymują kolejną
publikację. Często dotyczą one tematów do tej pory całko-
wicie przemilczanych lub znanych jedynie wąskiemu kręgu
badaczy.
I tak w 2000 roku ukazała się praca poświęcona tragicz-
nej historii polskich marynarzy, którzy trafili do
niewoli radzieckiej zatytułowana Ostatnia wachta – Mokrawy,
Katyń, Charków...14. W książce znalazły się zarówno
teksty o oddziałach walczących na wschodzie, jak również
biogramy oficerów, którzy stracili tam życie.
Dwa lata później ukazała się niejako kontynuacja tej po-
zycji15. Jej głównym bohaterem jest kontradmirał Xawery
Stanisław Czernicki, jeden z grupy oficerów Marynarki
Wojennej zamordowany w Katyniu. Okazją do przygotowa-
nia tej publikacji stało się podniesienie bandery na nowym
okręcie zabezpieczenia logistycznego, którego patronem stał
się właśnie szef służb technicznych Kierownictwa Marynarki
Wojennej.
W czasie reorganizacji jednostek wojskowych i przejmo-
wania przez nie tradycji swoich poprzedniczek przygoto-
wywano wiele publikacji przeznaczonych dla żołnierzy, aby
mogli się oni zapoznać z historią Wojska Polskiego.
Dotyczyło to także jednostek Marynarki Wojennej RP.
Właśnie dlatego ukazała się, między innymi, książka Patroni
jednostek Marynarki Wojennej Rzeczypospolitej
Polskiej16.
Znakiem czasu była także książka autorstwa Tadeusza
Kondrackiego17. Choć nie dotyczy ona bezpośrednio
działań wojennych, to jednak relacjonuje trudne powojen-
ne losy polskich kombatantów w mundurach mary- Fot. 7. Jedna z ostatnich publikacji (2007 r.) Muzeum Marynarki
narskich. Autor robi to na podstawie dokumentów oraz Wojennej (archiwum MMW)
relacji członków Samopomocy Marynarki Wojennej,
w 1961 roku przekształconej w Stowarzyszenie Marynarki działalności w minionym półwieczu. Wszystkie przedsię-
Wojennej. Jest to pierwsze opracowanie tego trudnego wzięcia miały na celu propagowanie polskiej historii mor-
tematu. skiej, pokazanie dziejów Marynarki Wojennej RP i popu-
W nurt biograficzny wpisuje się także książka poświę- laryzowanie jej w możliwie najszerszych kręgach społe-
cona wspomnieniom komandora Michała Borowskiego18 czeństwa. Zarówno wystawy przygotowywane przez
(fot. 7). Jest ona o tyle ważna, iż jest ilustracją kariery muzeum i pokazywane w wielu miejscach w całym
wojskowej, jaka była udziałem większości polskich ofice- kraju, jak również publikacje, docierają często do ludzi,
rów lat międzywojennych i drugiej wojny światowej. którzy z różnych względów nie mogą przybyć nad polskie
Opisuje też trudne losy powojenne. Pozycję tę wzbogaco- morze. Ma to niebagatelne znaczenie w kształceniu
no o materiały znajdujące się w zbiorach archiwalnych historycznym i patriotycznym młodzieży.
Muzeum Marynarki Wojennej i Archiwum Marynarki
Wojennej.
Zaprezentowany dorobek gdyńskiego Muzeum Andrzej Kotecki
Marynarki Wojennej to jedynie niewielki wycinek jego

13 R. Nałęcz-Tymiński: Żagle staw – banderę spuść. Muzeum Marynarki Wojennej. Gdynia 1999.
14 Ostatnia wachta – Mokrawy, Katyń, Charków... Red. J. Przybylski. Gdynia 2000.
15 Kontradmirał Xawery Stanisław Czernicki. Red. J. Przybylski. Gdynia 2002.

16 S. Kudela, Z. Wojciechowski, B. Zalewski: Patroni jednostek Marynarki Wojennej Rzeczypospolitej Polskiej. Muzeum Marynarki Wojennej. Gdynia 2003.

17 T. Kondracki: Stowarzyszenie Marynarki Wojennej 1945–1992. Muzeum Marynarki Wojennej. Gdynia 2003.

18 Michał Borowski. Wspomnienia. Wybór i oprac. S. Kudela, W. Pater. Gdynia 2007.

Kwartalnik Bellona 2/2010 197

 Warunki zamieszczania
artykułów

Redakcja przyjmuje artykuły z dziedziny bezpieczeństwa państwa,

strategii, sztuki operacyjnej oraz taktyki, dowodzenia i kierowania, dydaktyki,
ekonomiki wojskowej, wychowania, techniki i logistyki,
prezentujące doświadczenia z wymienionych dziedzin i konfliktów zbrojnych
oraz recenzje książek o tematyce wojskowej.

 Artykuły powinny mieć objętość od 7 do 15 stron ma-  Przyjmujemy do druku artykuły dotychczas niepubli-
szynopisu formatu A4 (wersja elektroniczna – edytor kowane. Niezamówionych artykułów redakcja nie
Word). zwraca.

 Rysunki, tabele, wykresy, szkice, należy przygotować
zgodnie z wymaganiami poligrafii.
Zdjęcia w formacie tif lub jpg.
 Do artykułu należy dołączyć jego streszczenie nie-
przekraczające 0,5 strony maszynopisu oraz krótką
notkę o autorze.
 Do artykułu należy dołączyć podpisane oświadcze-
nie: „Niniejszym oświadczam, że artykuł pt. ........... nie
narusza praw autorskich ani innych praw własności stron
trzecich. Nie jest także złożony do publikacji w innym
czasopiśmie i nie był uprzednio publikowany.
Równocześnie przekazuję prawa autorskie Redakcji
Wojskowej z siedzibą w Warszawie”.

 Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania popra-
wek, skracania lub uzupełniania artykułów, bez narusze-
nia zasadniczych myśli autora, oraz zamieszczenia ich na
stronach internetowych w języku polskim i angielskim.
 Opracowanie musi być podpisane imieniem i nazwi-
skiem. Należy podać stopień wojskowy i tytuł naukowy.
Do przesłanych opracowań prosimy dołączyć zdjęcie
(formatu legitymacyjnego), żołnierze zawodowi przesy-
łają zdjęcie w mundurze z aktualnym stopniem woj-
skowym.
 Honoraria autorskie za publikacje są opłacane według
obowiązujących stawek.
 W związku z opodatkowaniem dochodów, w tym
honorariów, prosimy o przesłanie wraz z artykułami na-
stępujących danych: nazwisko, imię, imię ojca i matki;
data i miejsce urodzenia; stanowisko i przydział służbowy
wraz z numerem telefonu; adres zamieszkania; numer
PESEL i NIP; nazwa i adres urzędu skarbowego właści-
wego dla miejsca zamieszkania, numer konta osobistego,
na które można przesłać honorarium.

Artykuły do opublikowania w „KWARTALNIKU BELLONa” należy przesłać pod adresem:

Redakcja Wojskowa, 00–909 Warszawa 60, Al. Jerozolimskie 97, Internetem lub drogą służbową
w zależności od charakteru materiału.