SPIS TREŚCI

Od autora . . . . 7
I. HISTORIA JAPONII 9
Czasy najdawniejsze 9
Epoka Nara (710-784) 10
Okres Heian (784-1184) 11
Okres Kamakura (1185- 1333) 12
Szogunat Ashikaga (1338-1578) 14
Era Tokugawa (1616-1868) 16
Era Meiji (1868-1912) 17
2. UZBROJENIE 18
Zbroja .. 19
Miecz . . . . . 20
Płatnerze .. . 22
Produkcja mieczy 23
3. KEN-JUTSU . . . 28
Joko-ryu (style „najstarsze") 28
Chuko-ryu (style „średniowieczne") 30
Shinto-ryu (style „nowożytne") 34
4. KENDO . . . . 36
Sprzęt i ubiór . . . . . . . . . . 36
Ceremoni ał . . . . . . . . . . 39
Kendo jako dyscyplina sportowa . 40
Techniki . . . . . . . . . . . . . 41
Metody treningowe . . . . . . . 46
Specjalne zagadnienia techniczne 48
5. JU-JITSU . . . 50
Rodowód . . . 50
Kodokan judo 56

s
 Ju-jitsu dzisiaj 58
Judo . . . . . 61
Zasady ogólne 65
Techniki . . . 66
Wykorzystanie w samoobronie . 73
Przepisy walki sportowej 75
Krótki przegląd technik 77
6. AIKIDO . . . . . . . 98
Rodowód . . . . . . 98
Nowoczesne aikido . 100
Trening . . . . . 103
Techniki . . . . 106
Przegląd technik 108
7. KARATE .. . 136
Rodowód . . . 136
Współczesność
Trening . . . .
152
154
OD AUTORA
Inne sposoby uprawiania . 163
Przegląd technik 165 Zainteresowanie kulturą, filozofią, życiem codziennym narodów Dalekiego
8. KIAl-JITSU . . . . . . . . 200 Wschodu sięga w Europie czasów bardzo odleglych. Faktycznie jednak przez
9. NIN-llTSU . . . . . . . . 209 cale wieki by/a to niemal wylącznie fascynacja egzotyką Orientu. Dopiero w
Słownik ważniejszych
terminów stosowanych w sztukach wałki . ' 218 drugiej połowie XX wieku wobec rosnącego znaczenia ekonomicznego i polity-
Wymowa głosek japońskich i chińskich . . . . . . . . . . . . . . 224 cznego tego rejonu świata poczęto przyglądać mu się dokładniej i bardziej kom-
pleksowo. ·
Jednym z najskuteczniej funkcjonujących nośników informacji o Dalekim
Wschodzie staly się orientalne sztuki walki - oryginalne, efektowne, tajemni-
cze... Są one jednak w gruncie rzeczy znane bardzo powierzchownie, chyba zna-
cznie mniej niż na to zasługują. Być może jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy
jest brak wyczerpującej literatury tematu.
Nie dziwi zatem, że zdumiewająca popularność jaką cieszy/ się film „ Wejście
Smoka" stala się zaczynem szerokiej i namiętnej dyskusji wokól spolecznej re-
cepcji sztuk walki. Dawano zwlaszcza wyraz obawie, iż żywiołowa „moda na ka-
rate" zaowocuje niepożądanymi skutkami społecznymi.
W istocie, jeśli obraz karate (ściślej jeet-kune-do) przedstawiony w filmie
mia/by być wiernym odbiciem etycznego i intelektualnego podłoża sztuk walki,
to powody do obaw istnialy...
Szczęśliwie, mieliśmy do czynienia z glębokim nieporozumieniem -nad efek-
townym lecz tanim świecidełkiem toczono dyskusję o walorach kamieni praw-
dziwie szlachetnych. Tymczasem rzeczywista recepcja sztuk walki, zwłaszcza w
ich dzisiejszej postaci, wymaga głębokiej i niezbyt pospiesznej refleksji. Techni-
ki są bowiem zaledwie nikłym przejawem wielkiego dziela intelektualnego, jak-
by ubocznym produktem wypracowanej przez pokolenia filozofii ludzkiego
dzialania. Wspólczesna wartość tej filozofii sprowadza się do głębokiego prze-
konania, iż możliwość oddzialywania czlowieka na wlasny charakter, wolę, ide-
ały są nieograniczone. Nie ma innej granicy w dążeniu do pełni człowieczeństwa
niż ta, którą człowiek stanowi sam dla siebie.

7
 „Kung-fu " znaczy niemal doslowanie „ w działaniu d<JŻyĆ do perfekcji". Upra-
wianie sztuk walki jest tylko jedną z użytecznych metod-każda inna praca, byle
uprawiana z przekonaniem, że można i trzeba każdego dnia wykonywać ją le-
piej, jest tak samo dobrą metodą .
U podłoża filozoficznego sztuk walki leży więc głęboki szacunek dla ciężkiej
pracy jako środka kształtowania osobowości człowieka.
Pisząc niniejszą ksi[JŻkę - te właśnie wartości miałem na myśli. Byłbym bar-
dzo szczęśliwy, gdyby wśród plejady nazwisk mistrzów, nazw szkól i opisów te-
chnik odnalazł je również Czytelnik. Rys.1.1.

Łódź, maj 1984

1. HISTORIA JAPONII
Czasy najdawniejsze - początek epoki Nara (2500 r. p.n.e.
- 710 r. n.e.)
Wyspy Japońskie zostały prawdopodobnie zasiedlone w drugim lub trzecim
tysiącleciu przed naszą erą - być może przez lud Ainów , rasę ludzi białych o ob-
fitym czarnym uwłosieniu , którzy dzisiaj zamieszkują północną część Hokkai-
do, Sachalin i Wyspy Kurylskie. Później przybyli najeźdźcy, którzy z jednej
strony dotarli na wyspę Kyushu z Półwyspu Koreańskiego, z drugiej zaś , po-
przez łańcuch wysp Ryukyu, z wyspowego obszaru Południowo-Wschodniej
Azji . Współczesne badania językoznawcze potwierdzają tę hipotezę , gdyż w ję­
zyku japońskim obecny jest zarówno pierwiastek koreański jak i malajsko-indo-
nezyjski. Najeźdźcy toczyli krwawe wojny z Ainami i stopniowo, lecz nieustępli­
wie przemieszczali się na północ.
Pierwszy, na poły legendarny wódz owych plemion, niejaki Kamu-yamato-
-iware-hiko, dotarł drogą morską do rejonu dzisiejszego miasta Osaka i poru-
szając się w górę rzeki Yodo , osiągnął tereny na południe od Kioto-prowincję
Yamato , serce Japonii. Pierwsza japońska stolica miała być założona właśnie w
prowincji Yamato ok. 660 r. p.n.e.
Między pierwszym a czwartym wiekiem naszej ery Japonia utrzymywała dość
ścisłe związki z Koreą. Na Półwyspie Koreańskim rywalizują z sobą w owym
czasie trzy „królestwa" - Gokurye , Pakche i Silla. Szczególnie silne są związki
Japoni z Pakche mające na celu poparcie tego państwa w walce z sąsiadami . W
ten sposób Korea stała się pomostem, przez który trafiają do Japonii zarówno
wpływy klasycznej kultury rosnącego w potęgę państwa chińskiego , jak i bud-
dyzm . W roku 538 lub w 552 wodzowie japońscy otrzymali od poselstwa z Pa-
kche złocony posążek Buddy i pewną ilość tekstów sakralnych. Nowa religia wy-
wołała w Japonii duże zainteresowanie i bardzo szybko zdobyła sobie licznych
zwolenników.
Dość silny opór konserwatystów został złamany dzięki wsparciu rodu Soga i
działalności wybitnej osobistości owych czasów - Taishi Shotoku znanego sze-
rzej jako książę Shotoku (57~21) . Poza innymi osiągnięciami ma on'również
pewne zasługi dla rozwoju sztuk walki w ich pierwotnej formie.

9
 Shotoku, autor pierwszej w dziejach Japonii siedemnastopunktowej „konsty-
tucji", uczony, mecenas sztuki i zręczny polityk, zainicjował w 607 roku wysła­
nie do Chin japońskiego poselstwa, które przywiozło wieści o wspaniałym roz-
woju Państwa Środka i wysokim poziomie jego cywilizacji rozkwitającej pod pa-
nowaniem dynastii Sui, a od 618 roku - dynastii Tang.
Po śmierci księcia Shotoku wpływy rodu Soga zmalały na rzecz potężnej ro-
dziny Fujiwara. Jej protoplasta- Katamori-energicznie wprowadzał wzorowa-
ne na chińskich elementy władzy centralnej i stworzył podstawy silnej władzy
cesarskiej kontrolowanej jednak w istocie przez ten potężny ród.
Epoka Nara (710-784)
Od 710 roku cesarze japońscy osiedli w pierwszej stałej stolicy- mieście Nara,
zbudowanym na wzór ówczesnej stolicy chińskiej - Chang-an. Pozycja cesarza
stawała się jednak coraz bardziej symboliczna - panował, lecz nie rządził. Ster
państwa objęli faktycznie Fujiwarowie utrzymując swe wpływy zwłaszcza przez
obyczaj narzucania cesarzom żon i konkubin ze swego rodu.
Xllw.
o Okres Heian (784-1184)**
VII w.
o
A
VI w.
w Co do ówczesnych klasztorów buddyjskich, to-jak pisze Jan Jaworski w swej
Rys.1.2.
Tymczasem państwo japońskie rozszerzyło swoje terytoria wypierając Ainów
w ciężkich walkach coraz bardziej na północ (rys. 1.2). Ciężar walk spadł na lo-
kalnych pogranicznych feudałów, coraz bardziej rosnących w siłę. Zjawisko to
z czasem doprowadziło do obalenia potęgi dworskiego klanu Fujiwara, nieco
pogardliwie traktującego „dzikie" rzemiosło rycerskie.
10
Wcześniej jednak równie niebezpieczne dla Fujiwara wpływy osiągnął kler
buddyjski. Niektórzy z mnichów, jak sławny ze swego zdeprawowania Gembo
(ok. 740 r.), czy nieco później Dokyo, zdobyli pozycję faktycznych władców
przez podporządkowanie sobie dworskiej kamaryli lub uzyskanie znacznych
wpływów bezpośrednio na osobę cesarza. Dokyo usiłował dokonać nawet za-
machu stanu i osadzić siebie na tronie cesarskim ale przedsięwzięcie to nie udało
się i w 769 roku mnicha wygnano z kraju.
Istotną przyczyną jego niepowodzenia było zjawisko charakterystyczne dla
Japonii - pozycja polityczna cesarza mogła być słaba, lecz cieszył się on zawsze
swego rodzaju niezbywalnym, „boskim" szacunkiem. Charakterystyczny dla
dalszych dziejów Japonii. był również stały wzrost potęgi klanów i konflikt po-
między władzą świecką a mnichami. Wyjaśnienia przyczyn tych zjawisk należa­
łoby jednak szukać w ówczesnych stosunkach ekonomicznych*.
Aby uwolnić się od kłopotliwej potęgi mnichów dwór przeniósł w 784 roku
stolicę .do Nagaoka, a dziesięć lat później, w roku 794, na miejsce dzisiejszego
Kioto.
Dominacja Fujiwarów osiągnęła swój szczyt w pierwszych latach wieku XI.
Ich wpływy osłabiane były tylko na krótko przez bardziej energicznych i samo-
dzielnych cesarzy (np. Kammu 782-805) lub też wybitnych arystokratów, jak
Sugawara Michizane pod koniec IX wieku. Duże zasługi miał w tym także cesarz
Shirakawa, który sparaliżowany „boskością" postanowił w 1086 roku abdyko-
wać. Uzyskawszy w ten sposób możliwości podjęcia bardziej energicznych dzia-
łań kierował swoimi następcami z klasztoru, aż do roku 1129.
pracy „Historja Japonji" - „zaczęły już w okresie Nara odgrywać w życiu polity-
cznem i ekonomicznem Japonji tak wielką rolę, że zmusiły sfery rządzące do
szukania nowej stolicy - w okresie Heian stają się również i militarną potęgą.
Ówczesne klasztory zostaly zamienione w warownie, w których zawsze było peł­
no wszelkiego rodzaju włóczęgów, noszących habit mnicha po to tylko, aby ła­
twiej ukryć oręż przeznaczony do wypraw zbójeckich. Klasztory te toczyły ze
sobą wojny biorąc stronę różnych partyj politycznych i z czasem stały się czynni-
kiem zagrażającym pokojowi państwa".
Dodać można, że wpływy mnichów polegały nie tylko na zręcznym „propa-
gandowym" kierowa~iu posunięciami głowy państwa, lecz również na bezpośre­
dnim zagrożeniu mafijną organizacją skrytobójczą, czy wręcz otwartą siłą wojs-
kową.
* Zagadnienia ekonomiczne, choć niezwykłe interesujące, pomijam, gdyż wymaga-
łyby one znacznego zwiększenia objętościniniejszej pracy.
•• Okres ten bierze nazwę od nowej stolicy -Heian-j~ (Zamek Pokoju)-dzisiejsze-
go Kioto.
11
 Tymczasem w dalej trwających wojnach pogranicznych lokalni feudałowie
wychowali sobie liczne zastępy świetnie wyszkolonych żotnierzy i zręcznych do-
wódców. Co ważniejsze, żołnierze ci czuli się raczej wiernymi poddanymi swego
bezpośredniego wodza niż tronu cesarskiego. Owi wojownicy, póiniejsi samu-
raje, żyli ascetycznie wg szczegółowego, choć wówczas jeszcze nie pisanego ko-
deksu Bushi-do (droga wojownika).
Do największych wpływów doszły rody Taira i Minamoto. Drugi z wymienio-
nych znany jest w sztukach walki jako Genji - tak bowiem czyta się po chińsku
ideogram oznaczający jego nazwę.
Okres Kamakura (1185-1333)
Stopniowo zaostrzająca się rywalizacja między rodami Taira i Minamoto
przyjęła wkrótce formę otwartej wojny. W piel'Wszym etapie, po kilku bitwach
zakończonych walnym starciem w 1159 roku, Taira rozbili przeciwników i
bezwzględnie rozprawili się z nimi. Szczególne „zasługi" miał tu wybitny strateg
lecz i człowiek niezwykle okrutny - Kiyomori Taira (1118-1181). Z pogromu
ocalało tylko kilku wybitnych przywódców, wśród nich sławni bracia(?) Yorito-
mo i Yoshitsune. Obydwaj podjęli walkę, początkowo polityczną , przy pomocy
Fujiwarów, a póiniej przy pomocy Tokimasa - wodza rodu Hojo - również
zbrojną.
Kiedy w 1181 roku umarł Kiyomori , przez pewien okres Tairowie byli pozba-
wieni przywództwa tego wybitnego stratega. Minamoto napierali coraz silniej -
w 1184 wyrzucają Tairów z Kioto, a w 1185 roku w słynnej bitwie morsko- lądo­
wej pod Dan-no-ura (25 kwietnia 1185) rozprawiają się ostatecznie z ich główny­
mi siłami. Po zwycięstwie rewanżują się Tairom równie okrutnymi represjami
jak to zrobił wcześniej Kiyomori Taira .
Owoce zwycięstwa w postaci zdobycia pierwszoplanowej pozycji w państwie
są kąskiem bardzo łakomym. Wkrótce dochodzi do konfliktu między wzorem
uczciwości i cnót rycerskich - Yoshitsune, a wyśmienitym dyplomatą i mistrzem
intrygi - Yoritomo. Po latach walk, osaczony przez przeciwników Yoshitsune
popełnia wraz ze swym najwierniejszym przyjacielem Ben kei rytualne samobój-
stwo. Obie postacie funkcjonują do dziś w literaturze japońskiej , podobnie jak
w naszej Zawisza Czarny - są symbolem cnót rycerskich.
Yoritomo tymczasem postanowił oddalić się od pełnego niebezpiecznych in-
tryg dworu cesarskiego i stworzyć ośrodek administracji wojskowej i politycznej
w Kamakura; stąd bierze się nazwa całego historycznego okresu.
Podczas walk Yoritomo uzyskał w 1192 roku tytuł Sei-i-tai Shogun (w skrócie
„szogun "), oznaczającego dosłownie „naczelnego generała , który podbił barba-
rzyńców" i który po raz pierwszy został nadany w końcu ósmego wieku Sakano-
ue Tamarumaro za zasługi w walkach z Ainami. Od tej chwili tytuł ten oznacza
kogoś w rodzaj u „hetmana koronnego" - osobę faktycznie sprawującą władzę w
feudalnym państwie japońskim .
Szogun Yoritomo sprawował władzę pod pozorem wykonywania rozkazów
cesarza i wkrótce osiągnął nieograniczone wpływy. Po jego śmierci urząd szogu-
na był kontrolowany przez chrzestnego ojca Yoritomo - Tokimasa Hojo. W cią-
12
gu wielu następnych łat ród Hojo rozciągnął nad kolejnymi szogunami takie
wpływy, jakie w swoim czasie mieli nad cesarzem Fujiwarowie.
W 1268 roku przybyli na dwór cesarski wysłannicy koreańscy z pismem od Ku-
bilaj-chana (1215-1294), mongolskiego założyciela dynastii Jiian w Chinach,
wnuka Czyngis-chana - przywódcy państwa sięgającego od wschodnich rubieży
Polski do Korei. Obowiązki „shikkena", faktycznie kontrolującego szoguna i
cesarza, sprawował wówczas Tokimune Hojo. Pismo Kubilaj-chana pozostawia
on bez odpowiedzi, odprawia z niczym i następne poselstwa Mongołów. Jest to
obelga będąca w istocie odmową uznania zwierzchnictwa ówczesnego „Pana
Świata" nad Japonią.
W 1274 roku ląduje na Kyushu potężny desant mongolski. Lokalni władcy sta-
wiają opór z niezwykłą ofiarnością. Byłby on jednak bezowocny wobec bojo-
wych możliwości ówczesnych oddziałów mongolskich , gdyby nie tajfuny, które
rozbiły flotę napastników.
Poirytowany Kubilaj-chan wystał w 1281 roku prawie stutysięczną armię na
okrętach doskonałych żeglarzy koreańskich. Przygotowująca się do odparcia
nowej agresji Japonia przeżywała niezwykłe chwile. Mimo zaciekłych waśni we-
wnętrznych cały naród stanął do obrony kraju, dając tym dowód niezwykle roz-
winiętego poczucia wspólnoty pa11stwowej - poczucia, które w kilka wieków
później zaowocowało zjednoczeniem Japonii. Podjęto niezwykły i pełen odda-
nia wysiłek , wybudowano gigantyczne fortyfikacje. Flota napastników, niemo-
gąc w pełni wykorzystać taktycznych i operacyjnych umiejętności wyśmienicie
wyszkolonych oddziałów, została uwikłana w uporczywe, krwawe walki. Nade-
szła też pora tajfunów„.
Kiedy szala zwycięstwa zaczęła przechylać się na stronę Mongołów, przyroda
znów przyszła z pomocą - tajfun o nieprawdopodobnej sile rozbił flotę napastni-
ków podobnie jak w kilka wieków później atlantycki sztorm zniszczył hiszpań­
ską Wielką Armadę. Kamikaze - „boski wiatr" - będą o nim mówili od tej pory
Japończycy.
Zwycięstwo nad Mongołami niezwykle zwiększyło autorytet rodu Hojo i
mimo trudności ekonomicznych Japonii, związanych z podjęciem gigantyczne-
go wysiłku obronnego, umocniło jego pozycję. Dzieje się tak aż do roku 1315
kiedy to urząd „shikkena" obejmuje nieudolny Takaoki Hojo. Wydawało się ,
że poza shikkenem, szogunem i cesarzem powstanie czwarty ośrodek władzy.
W tej sytuacji energiczny cesarz Daigo II (Go-daigo) postanowił przejąć wła­
dzę w swoje ręce. Początkowo zamiar ten udaje się i Hojo tracą znaczenie. Jed-
nakże teraz Daigo II zaczął być z kolei zależny od mianowanego w 1338 roku
szoguna Takauji Ashikaga (1305-1358). Od 1336 roku cesarz opuściwszy Kioto
przenosi się na południe Japonii i przy pomocy tamtejszych feudałów prowadzi
wieloletnią walkę o władzę.
Szogunat Ashikaga (1338-1578)
Klan Ashikaga, tocząc nieustanną wojnę domową, wydał jednak kilku wybi-
tnych polityków, zarazem wielkich mecenasów sztuki. Na tym polu zasłużył się
Yoshimitsu Ashikaga (1367-1395), który prowadząc rozmowy dyplomatyczne z
Chinami na temat ukrócenia piractwa południowych feudałów japońskich,
otrzymał w 1392 roku od cesarza chińskiego tytuł króla i zapoczątkował tym
ożywione kontakty z Chinami. (Warto dodać, że uzyskanie kontroli nad pirata-
mi było jednym z najlepszych sposobów zabezpieczenia sobie ogromnych sta-
łych wpływów tylko z samego tytułu ochrony handlu. Wiele japońskich rodów
zdobyło majątki dzięki piractwu lub walce z piractwem). Nawiązano również
stosunki handlowe z Filipinami, Syjamem, Malajami, Jawą i Sumatrą. Sprzyjały
one rozwojowi kraju, wystąpiło też pewne uspokojenie stosunków wewnę­
trznych.
Stan taki nie trwa jednak długo . Yoshimasa Ashikaga {1447-1474) był co pra-
wda wyrafinowanym estetą lecz nieudolnym politykiem a jego słabość spowodo-
wała kolejny cykl wojen domowych. Dominuje nad nimi wyraźnie tendencja
centralistyczna, ałe siły poszczególnych klanów i ugrupowań są zbyt zrównowa-
żone, aby uzyskać wyraźną przewagę. Wreszcie, gdy silne klany zdecydowanie
dążą do uchwycenia wszystkich nici władzy, słabe energicznie się temu sprzeci-
wiają, a stanowiąc języczek u wagi przechodzą z jednego sojuszu do innego (rys.
1.3). W tej epoce zdrad i intryg szczególną rolę odgrywały też zmilitaryzowane
klasztory, które dostarczały poszczególnym stronnictwom wykwalifikowanych
szpiegów i sabotażystów. Żywotny interes klasztorów polegał właśnie na podsy-
caniu waśni i utrzymywaniu równowag\ sił. Klasycznym przykładem wodzów, Rys.1.3.
którzy mieli szansę sięgnięcia po władzę nad państwem, gdyby nie ciągły stan Mapa polityczna Japonii w połowie XVI wieku. Poszczególne cyfry oznaczają rejony sprawowania
wojny między nimi, byli Shingen Takeda i Kenshin Uesugi, znani nam z wy- władzy przez najpotężniejsze rody. Cyfry z kreską oznaczają rody (klany), które w okresie walk o zje-
dnoczenie Japonii dysponowały największymi środkami ekonomicznymi i najliczniejszymi armiami
świetlanego w Polsce filmu „Sobowtór".
(pewne nieścisłości wynikają ze zmieniającej się z roku na rok sytuacji - np. Nobunaga pozbawił
W życiu politycznym pojawia się teraz wybitna osobistość - urodzony w 1534 praktycznie znaczenia rody lmagawa i Takeda, zaś niewiele lat później największą potęgę osiągnął
roku Oda Nobunaga. Ten drobny, mało znaczący szlachetka osiągnął w toku ród Tokugawa. Siedziby poszczególnych klanów były też okresowo przenoszone z prowincji do pro-
wieloletnich walk jedną z czołowych pozycji w J.<:raju. Aby skuteczniej zwalczać wincji).
1. Otomo. 2. Ryuzoji. 3. Omura. 4. Shimazu. 5. lto. 6. Mori. 7. Amako. 8. Kawano. 9. Chosokabe. 10.
klasztory b4ddyjskie nawiązał on ścisły kontakt z chrześcijanami przybyłymi do Hosokawa.11. Ukida. 12. Yamana. 13. Matsunaga.14. Urakami.15. Hatakegama.16. Tsutsui. 17.
Japonii w połowie XVI wieku. Byli to głównie Portugalczycy; wraz z nimi na wy- Kitabatake. 18. Asai. 19. Oda. 20. Hanganji. 21. Miki. 22. Tokugawa. 23. lmagawa. 24. Hojo. 25. Ta-
spy dotarła też broń palna zwana Tanegashima (od niewielkiej wysepki , na któ- keda. 26. Uesugi. 27. Honma. 28. Ashina. 29. Date. 30. Mogami. 31. Akita. 32. Nambu.
rej po raz pierwszy wylądowali). Znakomici kowale japońscy szybko opanowali
technologię jej produkcji i wkrótce nowa broń pojawiła się masowo na polach Mitsuhide - zdradziecko uderzył na swego wodza przebywającego z niewielkimi
bitew. · tylko siłami w kwaterze głównej w Honnoji. Osaczony Nobunaga popełnił sa-
Nobunaga -mistrz strategii i dyplomacji, działał ostrożnie lecz z nieubłaganą mobójstwo. Po krótkim okresie zamętu, w rywalizacji wodzów zwyciężył zaufa-
konsekwencją. Kiedy po zamordowaniu szoguna Yoshitori Ashikaga w Kioto ny sztabowiec Nobunagi, człowiek pochodzący, rzecz w Japonii niesłychana , z
wybuchły.zamieszki, Nobunaga wkroczył pod pozorem konieczności uśmierze­ gminu - Toyotomi Hideyoshi. Około 1590 roku Hideyoshi obezwładnił swych
nia ich i osadził przychylnego sobie Yoshiaki Ashikagę na stanowisku szoguna. głównych przeciwników. Chrześcijan początkowo traktował życzliwie, lecz
Pięć łat później, w 1573 roku sam zajął to stanowisko i przystąpił do metodycz- wkrótce stale rosnąca ich liczba obudziła w nim podejrzenie, że mogą oni stano-
nego obezwładniania kolejnych przeciwników. W łatach 1580-1581 ostatecznie wić forpocztę ewentuatinej agresji hiszpańsko-portugalskiej - w owym czasie
~łamał polityczną i militarną potęgę klasztorów buddyjskich. Wkrótce jednak H iszpanie podporządkowali sobie nie tak przecież odległe Filipiny.
skończyła się kariera tego znakomitego przywódcy. Z ważniejszych posunięć Hideyoshiego w dziedzinie polityki wewnętrznej na-
Dowódca jednego z podążających na południowy front oddziałów - Akechi leży wymienić edykt nakazujący konfiskatę broni znajdującej się w posiadaniu

14 15
chłopów i mnichów oraz polecenie, które później stało się kamieniem węgiel­
nym klasowego podziału społeczęństwa japońskiego - pozostawania w stanie w
jakim człowiek się urodził - m.in. powstaje w ten sposób społeczna grupa samu-
rajów.
W 1592 roku Hideyoshi zebrał ogromne siły i uderzył na Koreę z zamiarem
podporządkowania sobie Chin. Pomysł jest zupełnie realny, co udowodnili
pięćdziesiąt łat późni ej Mongołowie , znacznie słabsi od ówczesnej armii japoń­
skiej. Walki w Korei były jednak krwawe i wyczerpujące - problemem stało się
zaopatrzenie, które musiało odbywać się drogą morską w nieustannych walkach
z liczną i świetnie wyszkoloną flotą koreańską. Mimo to Hideyoshi osiągną I wy-
raźną przewagę strategiczną, nie mógł jej jednak wykorzystać, gdyż umarł w
1598 roku. Sztab Hideyoshiego postanowił wycofać wojska do Japonii.
Tu znów rozgorzały walki o wł adzę, lecz na krótko. Inny generał Nobunagi ,
przyjaciel Hideyoshiego - Jeyasu Tokugawa w bitwie pod Sekigahara (1600 r.)
rozgromił wszystkich ważniejszych przeciwników. Przemyślny i ostrożny-Toku­
gawa przyjął w 1603 roku tytuł shoguna, którego Hideyoshi - jako człowiek po-
chodzący z gminu przyjąć nie mógł - i zaczął prowadzić politykę tworzącą pod-
waliny feudalnej organizacji państwa japońskiego w ciągu następnych 250 lat.
Wszystkich wasali podzie lił na sojuszników (fudai daimyo) i rywali (tozama
daimyo). Poszczególnych rywali izolował otaczając ich ziemie posiadłościami
nadanymi swym najwierniejszym podwładnym. Wprowadził obowiązek okre-
sowego przebywania na dworze cesarskim wszystkich ważniejszych przywód-
ców rodów lub ich rodzin, co w istocie było systemem brania zakładników skute-
cznie paraliżującym jakiekolwiek knowania. Zainteresowania innych potęż­
nych rodów, trudnych do bezpośredniego podporządkowania , kieruje poza Ja-
ponię. I tak np. klan Shimazu z Kyushu otrzymuje zgodę na podbicie Archipela-
gu Ryukyu - fakt ten miał później zasadnicze znaczenie dla rozwoju nowoczes-
nego karate. Rozwinął inwigilację polityczną prowadzoną przy pomocy niedaw-
nych śmiertelnych wrogów - „ninja", lecz aby jednocześnie zmniejszyć ewentu-
alne niebezpieczeństwo buntu „od tajnił " ich, organizując z nich policję.
Charakterystyczna dla Japonii tendencja prowadzenia polityki ekspansjoni-
styczej coraz silniej ulegała ograniczeniu, aby przerodzić się w zdecydowany izo-
lacjonizm. Hidetaka Tokugawa (1616-1628) i Iemitsu Tokugawa (1623-1651)
doprowadzili do wyrzucenia z kraju cudzoziemców, a w 1638 roku krwawo stłu­
mili powstanie japońskich chrześcijan w Shimabara. Japończykom zabroniono
podróżować za granicę, Chińczyków odizolowano na obszarze Nagasaki, H o-
lendrów na niewielkiej wysepce Deshima. W 1640 roku Japonia stała się prakty-
cznie krajem odizolowanym od świata.
Era Tokugawa (1616-1868)
Z militarno-politycznego punktu widzenia okres ten jest właściwie „bez histo-
rii" - nie notowano,przewrotów ani większych konfliktów zbrojnych. Charakte-
ryzował się on tym co jest właściwe dla spokojnego, pokojowego rozwoju pańs­
twa - rozkwitem sztuk i rzemiosł. Sztuki walki przeszły od.krwawej praktyki do
wyrafinowanej teorii. Zarazem jednak dwustuletnie zamrożenie stosunków
16
społecznych i całkowita niemal izolacja Japonii spowodowały, że w nauce i kul-
turze technicznej, jak również ekonomice kraj ten stal się bardzo zacofany. Po-
jawił y się też, zwłaszcza wwieku XIX, duże trudności ekonomiczne.
W połowie XIX ekspansja·amerykańska w kierunku Chin zwróciła uwagę in-
nych mocarstw zachodnich na Japonię. Zwłaszcza Amerykanie byli zaintereso-
wani w korzystaniu z dogodnie położonych portów. W 1852 roku komandor Per-
ry wykorzystując przewagę zespołu nowoczesnych okrętów „skłonił" Tokuga-
wów do prowadzenia rozmów z Amerykanami. W ich wyniku zawarto układy
zmuszające Japonię do prowadzenia handlu z USA , Anglią , Francją i Hol andią.
Jednak niektórzy Japończycy nie poparli podpisania tych układów , byli raczej
gotowi do prowadzenia wojny obronnej. Właśnie ci „niesforni" sprawiali wiele
kłopotów Tokugawom, atakując nieproszonych gości i prowokując zamieszki,
które wobec zdecydowanej przewagi sil cudzoziemców musiały kończyć się pła­
ceniem wysokich kar i składaniem upokarzających przeprosin. Najsłynniejsze
incydenty tego rodzaju zakończyły si ę ostrzelaniem miast Kagoshima i Shimo-
nozeki, co zdecydowanie przekonało samurajów o przewadze am1at nad mie-
czami.
Jednakże tradycyjni wrogowie Tokugawów, a zarazem rzecznicy postępu do-
strzegli, iż wzniecanie zamieszek antycudzoziemskich jest bardzo skutecznym
sposobem stawiania szogunatu w kłopotliwej sytuacji. Przedstawiciele rodów
Satsuma, Chosbu, Tosa, Hizen zgrupowali się więc wokół dworu cesarskiego i
dążyli do pogłębiania konfliktu między tronem a szogunate m. Konflikt ten za-
mienił się w starcie zbrojne -ostatecznie w 1868 roku cesarz Mutsuhito pozbawil
szogunat dawniejszego znaczenia. W tymże roku , po raz pierwszy w dziejach Ja-
ponii osobiście przyjął cudzoziemców jako szef państwa, zaś rok później prze-
niósł stolicę do Edo, które otrzymało nazwę Tokio.
I· rn l\iei.ii ( 1868-1912)
Mutsuhito zorganizował sztab ludzi o zdecydowanie postQpowych poglądach
i podjął wiele przedsięwzięć , które w niewiarygodnie krótkim czasie wprowadzi-
ły Japonię do grona mocarstw. Produkcja jedwabiu przynosiła kolosalne zyski,
które z kolei umożliwiły importowanie technologii potrzebnych dla rozwoju no-
woczesnego przemysłu. Gwałtownie rozwijała si« nauka.
W 1889 roku Japonia otrzymała nową konstytucję i ustrój parlamentarny.
Znów pojawiły się tendencje ekspansjonistyczne i już w 1894 roku japońskie
działa grzmią w Chinach, aby zapewnić wkrótce nowemu mocarstwu druzgocą­
ce zwycięstwo. Kilka lat później podobnie efektowny sukces osiąga Japonia w
konflikcie z carską Rosją. Od tej pory świat ma do czynienia z nowym mocar-
stwem imperialistycznym dążącym do uzyskania prymatu w Azji i na Pacyfiku.
Wewnętrzna opozycja tradycjonalistów nie ma już żadnego znaczenia. Kiedy
wybuchła rebelia samurajów niezadowolonych z reform - zwana rebel ią Satsu-
ma - wojska rządowe rozbijają ją bez większego trudu.
!)n uli I ."jll.H'IY ...
 Rys. 2.1.
2. UZBROJENIE
Wszystkie sztuki walki, z wyjątkiem karate, narodziły się w wyniku pieczoło­
witego kultywowania_ tradycji militarnej. Najpierwotniejszą z nich było ken-jut-
su (szermierka na miecze). Sztuka ta łączyła dwa elementy- śmiertelną powagę
realnego zagrożenia i proces długotrwałego, żmudnego odkrywania ogólnych i
technicznych podstaw walki. Mistrzowie miecza wypracowali zasady tak uni-
wersalne dla walki wręcz, że dały się one później bez trudu wykorzystać w in-
nych systemach. W ju-jitsu i aikido znajdują się te same postawy, sposoby prze-
mieszczania, obroty i ruchy rąk, koncepcje ataku i obrony, ta sama teza, że o mi-
strzostwie decyduje dokładność ruchów i dyscyplina psychiczna.
Sztuka miecza wyrosła z bardzo złożonego podłoża społeczno-kulturowego,
będącego wytworem praw ekonomicznych, specyfiki obszaru etnicznego, spec-
jalnej interpretacji buddyzmu. Próba pobieżnej charakterystyki tych zagadnień
zaciemni tylko obraz, zaś systematyczny wywód odbiegnie zbyt daleko od zasa-
dniczego wątku rozważań.
Warto jednak omówić, choćby pobieżnie, temat broni i zbroi, gdyż ma on bez-
pośrednie znaczenie dla zrozumienia techniki walki.
Zbroja
Przed VII wiekiem naszej ery okryciem wojowników japońskich były skóry
owcze lub baranie. W VII wieku pojawiają się żelazne elementy uzbrojenia :
gorset z płytek naszywanych na skórę bydlęcą, „spódnica" z pasków metalu oraz
stożkowaty hełm. Ramiona i barki chroniono grubą skórą. Główną bronią w
owym czasie i później był łuk i strzała (yumi-ya). Charakterystyczną cechą zbroi
była lekkość i przeznaczenie głównie do ochrony przed strzałami. Całość „opo-
rządzenia" wisiała tak, że poruszający się wojownik przypominał wielkiego ,
lśniącego, szeleszczącego chrząszcza. Chwilę uwagi poświęcę bogatej XVI-wie-
cznej zbroi ponieważ jej elementy, jak i ogólna koncepcja , przetrwały w nie-
zmienionej postaci aż do początku XIX wieku.
Hełm (kabuto) składał się z właściwej miski (hachi), giętkiego ochraniacza
karku (shikoro) i ozdobnego szczytu (maye-zashi) . Do boków miski hełmu mo-
18
Rys. 2.2.
cowano skrzydła (fuku-gayeshi) - niekiedy miejscem umocowania skrzydeł był
też shikoro. Miskę wykonywano z jednego kawałka metalu lub wielokrotnie la-
kierowanej skóry, zszytej w typowym hełmie z trójkątnych pasków, szczytem
skierowanych w górę. Czasem były to luźno połączone równoległe obwoje (ta-
tami-kabuto) .
Osłonę karku montowano z 3-7 pasków skóry pokrywanych blachą metalową
i łączono jedwabnymi plecionymi sznurami. Niekiedy pasek był pokryty ponad
setką metalowych łusek. Wewnętrzną stronę shikoro lakierowano na kolor jas-
krawoczerwony , który przydawał twarzy wojownika dzikiego i gwałtownego
wyrazu. Boczne skrzydła po prawej stronie hełmu były odłączane dla większej
wygody w posługiwaniu się łukiem.
Interesującym szczegółem XVI-wiecznego hełmu jest obejmujący miskę mo-
siężny pierścień, z którego zwisa łukiem na plecy misternie zawęźlony jedwabny
sznur (kasajiri-no-kuwan). Do sznura przymocowywano otok z kolorowego
(zwykle białego) materiału służący jako wyrófoiający znak w bitwie . Niekiedy
stosowano jeszcze jeden pierścień mosiężny do którego mocowano boro -płaski
worek wypełniony zwitkami bawełny i zwisający na plecy jako ochrona przed
strzałami.
Twarz chroniono jednolitą płytą z wizjerem (mempo) lub takim rodzajem ma-
ski, który zasłaniał tylko żuchwę i policzki (ho-ate).
19
 Dużą wagę przywiązywano do ekspresy_jności masek - malowano je, dekoro-
wano sie rścią zwierzą t. Nazwy masek pochodził y od tego co przedstawiały, naj-
częściej była to głowa demona (kimen), twarz małpy (suru-bo), twarz starca
(okina-men), .głowa ptaka (jaskółki - tsuba me-bo) .
W pełnych maskach wycinano otwory na nos i oczy przy których przebi egały
głębokie bruzdy , aby grot strzały czy ostrze miecza nie ześlizgnęło się w oczo-
dół. Od „brody" maski zwisa w dół zasłona z pokrywanych metalem płytek lub
grubych łańcuszków (yodare-gane).
W szczytach wszystkich hełmów znajdowały s ię otwory, przez które można
byto wypuścić tradycyjną ozdobę samuraja - warkocz włosów .
Tułów chronił otwarty na boki gorset (do-maru) lub też pojedyncza blacha
wymodelowana na kształt atletycznego, nagiego torsu. Do malowania „gorse-
tów" używano zazwyczaj farby czarnej , czasem błękitnej lub złocistej. Droższe
zbroje pokrywano skórą rekina (same-tsudzumi), skorupami żółwi (bekko-tsu-
dzumi) , jedwabiem (moji-tsudzumi) lub skórą (kawa-tsudzumi). Spotykalo się
też gorsety z bardzo twardej skóry ułożonej w girlandy łusek (okegawa) .
Ochraniacze bioder (kusad-kuri) przypominają krótkie spodenki z wyciętą z
przodu łukowatą arkadą ułatwi ającą poruszanie się. S kł adają się o ne z l uźno
zwisających pasków skóry lub metalu.
Pachy chronio no bardzo troskliwie paskami metalu zawieszonymi na tzw.
pierścieniach barkowych (wata-gam i). Prawy pasek (sendan-no-ita) był większy
od lewego (hato-wo-no-ita). Pozostałe części zbroi chroni ące kończyny przypo-
minają wyposażenie europejskich rycerzy. Były więc ochraniacze ramion i
przedramion (sode, gaku-no-ita, kote), okrągłe płytki pokrywaj<1ce łokieć (hi.ii-
-gane), półryni enki przylegające do ud (hai-date) i podudzi (sune-ate). Na sto-
pach noszono buty z noskami, lecz podczas walki i marszu stosowano sa ndały
plecione z trzciny lub sło my , rzadzie j wykonane ze skó ry.
Miecz omówię oddzielnie, godzi się tylko zauważyć, że zasadniczą bronią sto-
sowaną w polu była dwumetrowa włócznia (hoko) , drąg z dwudziestocentyme-
trowym ostrzem -falistym jak wizerunek płomienia bądź przypom inającym liść.
Obok ostrza tkwiły sierpowate rogi. Od XIV wieku używąno lancy z piętnasto
- dwudziestocentymetrowym ostrzem i bardzo charakterystycznej halabardy z
długim, niemal metrowym ostrzem i nieco dłuższą rękojeścią (naginata) .
Miecz
Odgryw ał w kulturze japońskiej niezwykle ważną rolę. Był nie tylko jednym
z najcennie jszych przedmiotów lecz również wyróżnikiem pozycji społ ecznej,
symbolem wielowiekowej tradycji i niezwykle wysublimowanym dziełem sztu-
ki.
Należał do stał ych insygniów władzy, tak jak korona w kulturze europejskiej.
Członkowie rodziny cesarskiej stale nosili kosztowne miecze z rączką zdob ioną
frędzlami, lekko wygięty m ostrzem, o długości ok. 120cm (tachi). Miecz zwisał
u pasa na niezwykle kunsztownych frędzlach jedwabnych lub taśmach - umieję­
tność wytwarzania jednych i drugich była sama w sobie cenną sztuką. Ciekawe,
iż mimo swych boskich przymiotów, zarówno cesarz jak i cesarzowa mogli trud-
20
nić się pracą. W przypadku kobiet. jedynym godnym .,boskiej namiestniczki"
zajęciem była produkcja jedwabiu, w przypadku zaś mężczyzn-właśnie wytwa-
rzanie mieczy. Przykład ten ilustruje najdobitniej jak wie lką rangę nadawano
tej broni i sztuce jej wytwarzania.
Miecze były też obowiązkową częścią ubior1;1 podczas świąt dworskich i religij-
nych . Podczas zebrań z okazji świąt państwowych noszono miecze hejo-no-ta-
chi, a w okresie świąt religijnych przypasywano gijo-no-tachi.
Sztylet (tanto) wsuwano za pas. Samuraje - od szoguna do szeregowca - nosili
dwa miecze, zwane z powodu swe.i nierozlączności daisho. W odróżnieniu od
dworskich tachi oba miecze samuraja nosiło się zatknięte za pas, ostrzem skiero-
wane w górę co umożliwiało ich natychmiastowe dobycie z jednoczesnym zada-
nie m ciosu. Szczególna umiejętność uderzenia dobytym mieczem składała się z
kilkudziesięciu technik i nosiła nazwę iai-do. Dłuższy z dwóch mieczy samuraja
- katan a -mi ał około 100 cm długości. Drugi, krótszy miecz. nosił nazwę waki-
zashi .
W obecności cesarza samurajowi nie wolno było pokazać się z mieczem. R ów-
nież składając wizytę u wysokiej rangi urzędnika państwowego samura.i musi ał
wymienić swoje dwa miecze na j eden , o pośredniej długości , zwany chisakata-
na. Miecze , wprawdzie drewniane , nosiły nawet dzieci lecz ich kształt i dł ugość
musiały odpowiadać pozycji społecznej bądź państwowej ojca. Kobiety w zasa-
dzie nie nosiły broni, choć niewiasty należące do panującego rodu były stale uz-
brojone w krótki sztylet- kaiken.
W domu samuraja miecze spoczywały na specjalnym stojaku (katanakake)
będącym często swoistym dziełem sztuki. Stałym miejscem stojaka był a pod-
wyższona nisza (toko-no-ma) zlokalizowana naprzeciw wejścia. Kiedy samuraj
przyjmowa ł gości a, jego długi miecz (katana) kładziono na stojaku gospodarza .
Wakizashi gość miał zawsze obok siebie. Sposób wyjmowania miecza zza pasa i
układania był jednym z gestów określających e legancję i kurtuazję samuraja.
Zostawienie miecza za pasem, zwłaszcza w zaprzyjaźnionym domu , poczyty-
wane był o za poważny błąd etykiety - sygnał ochłodzenia stosunków lub wręcz
jawnej nieprzyjaźni. Również dobycie miecza traktowano jako niedopuszczalne
wykroczenie. Było ono możliwe tylko w jednej sytuacji. Oto zwyczajową grze-
cznością byto wzajemne zachwycanie się bronią, podkreślanie jej starożytnego
rodowodu, piękna i dokładności wykonania. Podczas oględzin wolno byto wy-
sunąć tylko część klingi. Czasem jednak gospodarz ulegał usilnym i długotrwa­
łym namowom gościa aby pokazać ca ł y miecz. Wówczas sH, krotnie przeprasza-
j ąc i tłumacząc , na dowód wyjątkowej zażyłości mógł na chwilę pokazać całe
ostrze, którego gość nie śmiał jednak dotknąć.
Wszystkie japońskie miecze, klasyfikowane jako dzieła sztuki, dzieli się na
trzy grupy w zależności od okresu w jakim były wytworzone. Najcenniejsze są
Koto (stare miecze) - umowną granicą jest tu rok 1573. Miecze późniejsze
(Shinto) również cenne, to te, które wytworzono od 1573 roku do końca ery T o-
kugawa. Jako Shin-shinto określa się miecze sporządzone od początku ery Meiji
do czasów współczesn ych.

Płatnerze
Najsł ynniej si pł atnerze (kaji) zajmowali bardzo wysokie ~ejsce w.hie_rarc~
społ ecznej i uważano ich za najznamienitszych artystów. ZaJmowa111e się mie-
czem był o zaszczytem , nawe t cesarze i szogunowie sami czyścili swoje miecze,
a jeśli ktoś otrzymał pozwolenie aby zająć się tą czynno~ci.ą, b~ł? to d?wo.dem
szczególnego szacunku i zaufania okazywanego tylko na1w1em1eJszym 1 naJb~r­
dziej zasłużonym , z którymi ponadto „wysoka osoba" pozostawała w bardzo m-
tymnych i serdecznych stosunkach . . ..
W okresie Heian większość mieczy importowano z Chm , lecz JUZ wówczas za-
słynę li wybitni płatnerze japońscy. Konkurowa ł y z s?bą prowiocj~ .Bizen i Y~­
mashira. Znane do dziś najsłynniejsze warszataty z Baen prowadz ili T omonan ,
Masatsune , Takahira, Sukehira. W okręgu Yamashira wielkim rękodzielniczym
talentem zasł ynęli San jo Munechika i jego uczniowie- Yoshiiyo i Kune naga.
W okresie Kamakura ośrodek produkcji mieczy przeniósł się do siedziby szo-
gunatu -właśnie w Kamakura. Powstał a lu pewna artystyczna i .technologicz~a
tradycja zwana Soshu. Miecze produkowane w~dług ta.i:it~Jszy~h wzorow
odznaczały się przez wieki klingami o niezrównaneJ ostrości 1 p1ęk111e. ~ trz~ch
wybitnych płatnerzy tego okresu n aj s łynniej szy był Muramasa :- choc dzieła
Masamune i Yukimilsu niewiele ustQpowały j ego wyrobom. O klingach wyko-
nywanyc h przez Muramasa poeci pisali wiersze a samuraje określali je jako
„krwiożercze":
Rzemieślnik ten , podobnie zresztą jak inni, zanim oddał miecz w rQCC zam a-
wiającego wyko nywał kilka prób jakościowych , z których powinni brać przy-
kład współ cześni producenci broni szermierczej. Naj~ły~niejsza z nich - „próba
wody" - polegała na tym , iż miecz zanurzano w strum1eruu a na wodę puszcza~o
skrawek papieru. Po napłynięciu na miecz powinien rozdzielić się on na dwie
części ani sekundy nie zatrzymując się w nurcie ...
W X V i XVI wieku zapotrzebowanie na miecze sta ło się tak duże, że produ~­
cja musi a ł a ulec uproszczeniu . Zarzucano n ajtru?niej~7e , lecz za t.o maJ~Cc naj -
większe znaczenie dla jakości miecza procesy raf111acJt 1_nawęglama stah. Go_to-
wy me tal importowano z Chin i Korci: Płatne rze ~racu1ący 1~1~todą. trady~yJną
stawali sir< coraz rzadziej spotykanymi a przez to 1 coraz wyzeJ ce~11onym1 rze-
mieślnikami. Najsławniejszym z nich nadawano szczególne dobra 1 nawet spec-
jalne wyróżniające tytuły bezpośrednio od cesarza. . .. .
W okresie T okugawa szczególnie zasł yn ą ł ośro.dek produk:11 mieczy w E~~
(dzisiejsze Tokio). Specjalizacja w wykonywaru u p~szczegol nych czynnosc1
technologicznych przyczyniła się do najwyższego_ poz1?mu a~t~stycznego wt
stroju broni i technicznej finezji w opracowywa~iu na1?rob111eJszrc~ s7czego-
lów. Oprócz płatnerzy tej klasy co Umctada Hyo10, Honkawa K.u~.1hiro 1Koba-
yashi Kunisuke zasłynęli: lnouye Shinkai - kontynuator tradycji M~sa mune
oraz Shimosaka Yasutsugu - płat ne rz, który uzyskał prawo oznaczama swych
mieczy zna ki em trzech liści malwy ( aoi) , tj. rodowym znakiem klanu Tokug.awa.
Stopniowo wytwórcy specj.alizowali sil( coraz bardziej i w ko11cu doprawdy Jedy-
ną niezastąpioną osobą był szlifierz klingi.
22
Z początkiem ery Meiji zakazano publicznego noszenia białej broni aby unik-
nąć rozlewu krwi w konfliktach między cradycjonalistami a zwolennikami no-
wych prądów. Zaraze m przez pewien okres wszystkie stare umiejętności trakto-
wano jako niemodny i jakby wstydliwy , trącący myszką , balast historii. W owym
czasie wykonywano wi ęc bardzo niewicie mieczy.
Stopniowo jednakże ten stan zaczą ł niepokoić władze. Z jednej stron y inten-
sywnie militaryzującej sic; Japonii potrzebne było odgrzewanie starych tradycji
miłości do „surowego piękna wojny", z drugiej zaś - j apońscy znawcy sztuki i
miłośni cy kultury podkreśl a li ogromne artystyczne znaczenie gin ącego rzemio-
sł a. W 1926 ro ku przy Cesarskiej Akademii Sztuki zrzeszono kilkudziesięciu
najwybitniejszych płatnerzy i um ożliwiono im kontynuowanie pracy oraz nau-
czanie następców.
W okresie drugiej wojny światowej zarówno kulturę. jak i tradycje wprzęg­
nięto do systemu ideologii faszyscowskiej w podobny sposób, w jaki mity ger-
mańskie miały stać się integralną cz<;ścią .,nordyckiej historii" m Rzeszy. Dla
ca łego św i aca japoński miecz sta ł się na długie lata symbolem fanatyzm u i okru-
cie ństwa, a hasło „rycerz bushido" oddawa ł o te same cechy mo ralne, którymi w
Europie chara kteryzowali się hitlerowscy „nadludzie"".
Po wojnie, w pierwszych latach głodu i dezorganizacji życia publicznego,
sprzedawane za bezcen miecze były masowo wywożone do USA. Z około
dwóch milionów wyprodukowanych mieczy zaledwie około 100 OOO pozostało w
Japonii, podczas gdy kolekcje amerykańskie szacowane są na ok. 300 OOO sztuk
tej broni.
Dzisiaj, mimo troski władz japońskich o podtrzymanie tradycji, pł atnerstwo
jest zawodem wymierającym. Ostacnio jednak wzrosło zapotrzebowanie na tt:n
rodzaj dzieł sztuki. Powtórne odkrycie ich artystycznych wartości powoduje, iż
najwyższej klasy płatnerstwo jest zawodem ogromnie zyskownym. Trzeba także
uwzględnić i to , że mieczy jest coraz mniej, coraz rzadziej są one przedmiotem
handlu , podobnie zresztą jak i inne dzieła sztuki. Ani wielkie muzea, ani prywa-
tni kolekcjonerzy nie są bowiem zainteresowani pozbywaniem s ię posiadanych
okazów.
S pośród współczesnych płatnerzy największą sławą cieszy si ę Miyaguchi Tsu-
nctoshi , który wykonuje miecze wyłącznie na zamówienie, a mimo wysokich ich
cen portfel zamówi eń zawiera zawsze komplet ofert na najbli ższych kilkadzie-
siąt lat.
Produkcja mieczy
Technologia produkcji mieczy znana jest nam zaledwie w ogólnym zarysie i to
tylko dzięki współczesnym płatnerzom, ponieważ dawniej tajemnice zawodowe
był y zazdrośnie strzeżone . D odatkowo komplikuje sprawę fakt , że broń wytwa-
rzano nic tyle według drobiazgowo ok reśl onego przepisu, co raczej na podsta-
• Por. Lord Russel of Liverpool: .. Rycerze Bushido. Zbrodnie japońskie w Il Wojnie
Światowej".
23
wie mistrzowskiego „wyczucia„ kluczowych etapów pracy. Z tego powodu wła­
ściwości l>tarych mieczy, nawet wykonywanych w jednym warsztacie, różni ą sic;
bardzo znaczenie i trud no byłoby znaleźć dwie identyczne sztuki broni . Tempe-
ra tura wody uży tej do hartowania. warunki meteorologiczne w danym dniu,
drobne różnice domieszek w stali stanowią często o niepowtarzalności poszcze-
gólnych egzemplarzy. które są przez to jakby płatnerskimi Stradivariusami. O
wartości tych wspaniałych skrzypiec stanowią cztery elementy: wiek, artyzm wy-
konania, funkcjonalność (wspan iał e brzmienie) i orygin alność (zarówno
brzmienie jak i szczegół y budowy „nie do podrobienia'") . Podobne cechy stano-
wią o wartości japońskich mieczy z naj sł ynni ejszych warsztatów.
Do wytworzenia miecza potrzebne było miękkie żelazo z minimalną zawarto-
ścią węgla i okruchy żeli wa z dużą zawartością węgl a. Powtarzający się kilka-
dziesiąt razy proces zgrzewania tych elementów w ża rze węgla drzewnego i prze-
kuwania pozwalał na uzyskiwanie bardzo twardej stali węglowej . Otrzymany
produkt formowano w kształt długiego korytka o przekroju odpowiadaj ącym li-
terze V , do środka wsuwano pręt z miękkiego żelaza, jeszcze raz stapiano i prze-
kuwano. Pożądaną formę i d ługość klingi kształtowano młotem. Nierówności
gł adzono skrobakami, a potem pilnikami o drobnym ziarnie. Wreszcie wiercono
w rączce otwór nitowy. Rys. 2.3.
Potem następo wała najbardzie.i krytyczna część procesu produkcyjnego - Lekko zagięty miecz japoński - katana.
1. Nakago (metalowy rdzeń rękojeści) . 2. Mekugi-ana (otwór nitowy do przymocowania rękojeści). 3.
hartowanie ostrza . Podobnie jak przed rozpoczęciem procesu kucia, właściwe Habaki (mufka) . 4. Muna (grzbiet klingi - od grzbietu do linii hartowania broń nie była hartowana. co
czynności poprzedzał skomplikowany ceremon iał -oczyszczenie ciała. przebra- dawało jej odpowiednią elastyczność i odporność na pęknięcie. Niezahartowana część nosiła nazwę
nie się w świąteczne sza1y. Racjonalnym jądrem tego ceremoniału była głęboka jihada). 5. Shinog1 (grań). 6. Hamon (hnia hartowania). 7. Yakiba (ostrze). 8. Yokote (prostopadła do
koncentracja - drobny błąd mógł bowiem zniszczyć efekty wielotygodniowej . długiej osi khng1 grań przy ostrzu). 9. Fukura (ostrze szczytu miecza). 1 O. Kissaki (szczyt klingi). 11.
Ko-shinogi (mała grań). 12. Mitsukado {punkt spotkania shinogi, ko-shinogi i yokote. Właściwe usta-
cierpliwej pracy. wienie tego punktu było przedmiotem najstaranniejszych zabiegów szlifierza i stanowiło również o
Klingę oblepiano masi1 zł ożoną z gliny, piachu i pudru 7. węgla drzewnego. precyzji wykonania broni).
Ostro zatemperowanym bambusowym patyczkiem kreślono na ostrzu linię har-
towania (hamon), której kształt i wygląd miał istotne znaczenie dla oceny war- kli ngi przedstawia rys. 2.3 Ca ł y proces produkcyjny słu ży ł uzyskaniu klingi o
tości miecza. Poniżej tej linii masę oblepiaj<1cą ostrze odrzucano. Klingę roz- najwyższej piękności, spełniającej ponadto waru nek połączenia elastyczności z
grzewano teraz do temperatury, którą płatnerz rozpoznawał po barwic ostrza największą twardością.
odpowiadajiiccj „kolorowi hiężyca w czerwcu lub lipcu". Potem hartowano w Na rączkG nasuwano mosiężną mufkę (habaki), która zapobiegała wysunięciu
wodzie o temperaturze „lutowego lub sierpniowego strumienia"'. się miecza z pochwy i chroniła klingę przed zanieczyszczeniami jakie podczas
Rękojeść sygnowano nazwiskiem i tytuł em płatnerza. n azwą miejscowości w używania broni mogły si ę osadzić na wewnętrznych ści a nach pochwy. Garda
której broń wykonano oraz nazwiskiem zleceniodawcy lu b nazwą świątyni, na miecza (tsuba) najczęściej mia ła kształt okręgu - mocowano ją dwoma krążka­
zamówienie której wykonywano broń . mi z pozłacanej lu b posrebrzanej blachy mosiężnej (scppa). Przez dodatkowe
Następna, bardzo trudna część pracy nalc.lała do szlifierza. Tradycyjnie uży­
wa ł o n dziewięciu kamieni szlifierskich o cora7 drobniejszym ziarnie. Polerował
tuż nad lustrem wody, aby odpadające zanieczyszczenia nic dostały się powtór- Rys. 2.4.
nie pomiędzy k a mień a brorl. Do procesu wykańczaj ącego używano najdrob-
niejszych pudrów z kamieni, również kamieni półszlachetnych. Tej części pracy
nie wolno było wykonywać pospiesznie.

Średnie wymiary klingi długiego miecza (katana) wynosiły 2 shaku, tj. ponad Rys. 2.5
2 x 30,5 cm do 100 - 105 cm. Dla miecza krótszego (wakizashi) ponad 60 cm.
Sztylety (tanto) z zasady nie przekraczają długości l shaku. Klingi katana i waki-
lashi mają grań o charakterystycznym przebiegu (shi nogi). Szczegół y budowy

25
wycięcia w gardzie przechodził tzw. nóż pomocniczy (kogatana) rys. 2.4 i igła 6
mieczowa (kogai) rys. 2.5. Kogatana pełnił funkcję dzisiejszego noża kieszon-
kowego, ale również rzucano nim z oszałamiającą ce ln ością, która wobec nie-
wielkiej wagi nożyka była jedynym warunkiem skuteczności rzutu . Zdobione
okładki na rączki nożyków są dziś chętnie zbierane jako dzieła sztuki i znane
pod nazwą kozuki.
Funkcja ·igły mieczowej jest natomiast mniej jasna. Służyła ona w zasadzie do
upinania długich włosów samuraja pod hełmem. bądź do porządkowania ich po
zdjęciu hełmu. J eśli na polu bitwy padł z ręki samuraja znaczący przeciwnik, a 3
zwycięzcy zależało, aby rozpoznać cenną broń i zbroję przeciwnika, znaczył
zwłoki wpinając igłę w okrycie pokonanego. Ponieważ była ona charakterysty-
cznie zdobiona, mogła służyć jako nie budzący wątpliwości znak rozpoznawczy.
Szczególnie chętnie zbierane są dzisiaj gardy mieczy. W celu zdobienia gard 2
stosowano liczne techniki - granulowanie powierzchni (na nako), przewiercenia
o kształcie sylwetek (kizukashi) i wzorów geometrycznych (marubori) . Niekie-
dy stosowano technikę przylutowywania drutu z innych metali i nadtapiania go
w całości lub częściach (gomoku-zogan). Spotyka się również wzory grawerowa-
ne (taka-zogan) i wypełnianie rytów innym metalem (hon-zogan). Rzadziej ryto t
wzór w stal i, a następnie całą powierzchnię pokrywano cienką warstwą innego
metalu , przez którą przeświecał rysunek . Szkice kilku typowych gard przedsta-
wiają rysunki 2.6, 2.7, 2.8.

Rys. 2.9.
Miecz japoński (katana) w pochwie.
1. Saya (pochwa wykonana z drewna magnolii). 2. Kurigata (ucho do przewleczenia taśmy mocują­
cej) . 3. Tsuga (garda miecza). 4 . Fuchi (część rękojeści bezpośrednio przylegająca do gardy). 5. Me·
nuki (Zdobiona główka nitu). 6. Kashira (zdobiony szczyt rękojeści). 7. Czarne _powierzc~n~~ odpo-
wiadają zaplecionym taśmom jedwabnym, białe - chropowateł skórze pokrywa1ące1 ręko1esc.

Okładki rękojeści wycinano z drewna mahoniowego i pokrywano chropowatą

skórą rekina lub rai. Później oplatano ją jedwabną taśmą w taki sposób, że skórę
rai widać było tylko przez romboidalne prześwity. Nitem mocującym rękojeść
był specjalny bambusowy kolek, którego końce zdobiono maleńkimi, precyzyj-
nie rzeźbionymi „guzikami" (menuki).
Pochwę miecza (rys. 2. 9) wykonywano z drewna magnolii, starannie wyselek-
Rys. 2.6. cjonowanego i wiele lat sezonowanego. Z wyjątkiem mufki, żadna część klingi
Stalowa garda miecza z XVI wieku. Czarne elementy na
nie mogła bezpośrednio dotykać wewnętrznych ścian pochwy. Drewniane ucho
rysunku są w rzeczywistości wykonane ze złocistego
stopu metalowego na tle powierzchni o czerwonawym (kurigata) służyło do przewlekania przez nie ozdobnej taśmy (sage-o) .
poblasku techniką hon-zogan. Wzór wytrawiony lub wy-
. ryty wypełniano ozdobnym stopem.
. Rys. 2.7.
Stalowa garda miecza z początku XVll wieku. Część
wzorów uzyskana przez przewiercenia w metalu (maru-
bori), część przez wykonanie trawionych płaskorzeźb
(shishai-bori).
Rys. 2.8.
Stalowa garda miecza (tsuba) z XVll wieku wykonana
techniką marubori - przewierceń w metalu

26
1V 1
3. KEN-JUTSU
Rys. 3.1.
Joko-ryu (style najstarsze)
Wszelkie rozważania na temat szkół i stylów walki szermierczej w najdawniej-
szych dziejach Japonii mają z konieczności charakter dyskusji „akademickich":
oczywiście z braku wiarygodnych źródeł. Wojownicy w okresie Heian skupieni
byli w północnych rejonach nadgranicznych i ich kultura w niewielkim stopniu
wpływała na życie dworu cesarskiego. Jak już wspomniałem , w okresie wpły­
wów Fujiwarów nieco pogardliwie odnoszono się do dzikiego i nieokrzesanego
życia wojowników. Dwór z okresu Heian niektórzy porównują z Atenami Pery-
klesa .
Będący poza głównym nurtem japońskiego życia politycznego i kulturalnego
wojownicy nie mogli się w nim zapisać. Style owego okresu polega ły prawdopo-
dobnie na tym , iż ten czy ów wymyślał pewne techrj ki i niemal natychmiast miał
okazję sprawdzić je na polu bitwy. Była to weryfikacja dość surowa i raczej pry-
mitywna. O wypracowaniu jakiejś subtelnej myśli technicznej nie mogło być
mowy.
Kiedy jednak w Kam akura powstaje siedziba szogunatu i faktyczna władza
przechodzi w ręce wojowniczych rodów , miejscowość ta staje się jakby stolicą
kultury rycerskiej - siedzibę szogunatu można por ó wnać ze Spartą . Duchowym
tworzywem spajającym to wielkie zgrupowanie wojowników staje się filozofia
Zen. Jej rzecznikiem jest już drugi szef szogunatu - Minamoto-no-Jorii- a póź­
niej liczne generacje rodu Hojo. Jak słusznie zauważa prof. Wiesław Kotański
w „Zarysie dziejów religii w Japonii" , dzenizm przynosi również nową falę wpły­
wów konfucjańsk ich w Japonii . Prof. Kotański pisze dalej: „Dzenizm przenosi
do Japonii filozofi ę Czu Siego. Jej właściwy metafizyczny charakter ma w Japo-
nii niewielkie echo, natomiast etyka ko nfucjańs ka ze szczególnym naciskiem na
obowiązki poddanego ukształtowała tu ideał godnej człowieka p9stawy urze-
czywistnionej w postaci bushi-rycerza , który kieruje się niepisanym kodeksem
moralnym „Bushido" - „droga rycerza" . Próby kodyfikacji bushido znajdziemy
dopiero w XVII wieku , gdy przyłączyły się do dzenistycznych również wpływy
28
Rys. 3.2.
sintoistyczne. Już jednak w dzen, gdzie stale kładziono nacisk na stosunki mi-
strza do ucznia, uznanie dla patriarchów, którzy przekazali dalszym pokoleniom
swego ducha , jest mistyczną podstawą kontynuacji szkoły. Tak więc filozofia
zen jako propagator zasad lojalności mogła stać się ośrodkiem zainteresowania
wojowników" . Tu warto może dodać, że u podstaw etyki samurajów leżał rów-
nież złożony splot zagdnień ekonomicznych. Z jednej strony n ależy uwzględnić ,
iż wojownicy stanowią nieproduktywną kl asę społeczną i pracują na nich chłopi ,
z drugiej zaś to, że system podatkowy był tak skonstruowany, iż ogołacał drob-
nych posiadaczy ziemskich , którzy chętnie szukali schronienia pod skrzydłami
potężnych panów feudalnych .
Stąd, jeśli z jakichkolwiek powodów samuraj znalazł się poza dworem swego
pana, natychmiast był pozbawiony środków utrzymania. Jedynym wyjściem
było wówczas udanie się na wędrówkę w poszukiwaniu nowej służby; jeśli i to
zawiodło, pozostawał dylemat - kariera opryszka lub harakiri. W tej sytuacji
bezgraniczna lojalność stała się po prostu koniecznością.
Z prawnego punktu widzenia Bushido było jednym wielkim przepisem na ży­
cie, drobiazgowo regulującym „drogę samuraja" od chwili urodzin do śmierci.
Nie była to jednak droga niewolnika, barana ciągnionego na sznurku. Za meto-
29
dą drobiazgowej organizacji życia sta ł filozoficzny pogląd, iż jest ono jaśniejsze,
że więcej wie s i ę o sobie i otaczającym świeci e. Podporządkowanie si({ zasadom
przynos ił o ukojenie, znos iło wewnętrzn e rozterki. Dos konałe ułożenie życia
miało przynieść w efekcie doskonałe szczC{ście. Ale dos konałość jest cechą w
istocie nieosiągalną. Nigdy nie ma granicy na której można poprzestać. Sens
tkwi więc nie w celu, a w drodze. która do niego wiedzie. Droga zaś musiała być
nacechowana ciężką pracą i niezachwian ą ci erpliwością.
Najszczytniejszym końcem tej drogi był a ś mierć na polu bitwy, zaś trasą mar-
szu - ćwiczenie rzemiosła wojennego i p e łn a poświęcen i a służba. Oto przyczy-
ny, dla których władanie bronią podniesiono do rangi sztuki. Wyjaśni a to jed-
nak tylko pieczołowitą kontynuację osiągnięć, słabiej tłumaczy nadzwyczaj ną
inwencję w zakresie technik i bardzo szybki postęp. Motorem tego postC{pu był a
sytuacja ro ninów. Ci bezpańscy samuraje w poszukiwaniu środków do życia mo-
gli zaoferować tylko jedną w a rtość-biegłość w zawodzie. Potrzeba stała się ma-
tką wynalazków. Kto chcial objąć wymarzone , zaszczytne stanowisko nauczy-
ciela szermierki, musiał praktycznie udowod nić , że jest lepszy od samurajów.
których chce uczyć.
źródłem postępu był y również ośrodki szkoleniowe istniejące w klasztorach
poświęconych bóstwom wojennym, np. Kashimaczy Kalori. Szermie rka była tu
przedmiote m medytacji , ś rodkiem kultywowania wiary, co dzienną treści<} ży­
cia, a także ś rodkiem skromnego wprawdzie, ale pewnego utrzymania.
Na technik« walki wpłynC{ly jeszcze inne czynniki. Opisana wcześni ej pełna
zbroja (yoroi) była bardzo kosztowna-mogli ją posiadać tylko nieliczni. Pospo-
lita, powszechnie stosowana zbroja nazywała się katchu i była niepomiernie
skromniejsza. Składała się g ł ównie z grubo plecionych mat, służył a zaś niemal
wyłącznie ochronie przed strzałami z łuku. Wobec tego miecz stał s ię bronią w
równej micrze ofensywną jak obron n ą. Z kolei frontalna pozycja, twarzą do
wroga, była kanonem etycznym Bushido. Samuraj tren ował całe życi e. aby być
gotowym do przyjęcia tej pozycji i stania w niej z zimną krwią, bez względu na
grozę sytuacji i inne okoliczności .
Chuko-ryu (style ,,średniowieczne")
Prawdo podobnie pierwszym, który stwo rzył skodyfikowany system walki,
był wysoki urzędnik wojskowy, członek rady szogunatu - Nagahide Chujo, syn
Yorihira Chujo. Szogun Yoshimitsu Ashikaga nadał mu tytuł „nauczyciela szer-
mierki klanu Ashikaga". Jego technika była jednak echem wcześniejszych inno-
wacji technicznych z końca XJIJ wieku.
W tamtym czasie noszono jeszcze długi miecz zawieszony na taśmach. Shige-
oobu Hayashizaki, drugi syn Yasutoki H o jo, wprowadził do swej szkoły szer-
mierczej technikę błyskawicznego dobycia miecza z pochwy w celu wyko nania
natychmiastowego ciosu. Nazwano ją Shimmeimuso-ryu lub Muso-ryu. Sam po-
mysł był jednak jeszcze starszy, wywodził s ię z końca XTI wieku - autor niezna-
ny, wiadomo tylko, że prawdopodobnie wywodził się z prowincji Harima. W
każdym razie Muso-ryu rozwinęła cios „zie mia-niebo" , któ ry dla wielu samura-
jów był ostatn i ą rzeczą, jaką widzieli w życiu doczesnym.
30
Stopniowo okazywało się jednak, że liczbę technik .,pierwszej chwili" można
znacznie zwiększyć . jeśli zacznie się n osić miecz ostrzem do góry i zatkniC{ty za
pas. Zwyczaj t~n s~ał się i:óźniej powszechnie przyjęty , a technikę błyskawicz­
nego dobywa nia miecza z jednoczesnym zadaniem ude rze nia ujęto jako osob ną
sztukę zwaną iai-do. Obejmowała ona specjalny sposób układania miecza przy
kola_nach, sposob,Y prze~oszenia go, odkładania itd., a iakże umiejętność doby-
warna broni w naJrozma1tszych pozycjach i sytuacjach.
Fascynuj ące. opanowanie tej umiejętności Czytelnicy mogli obejrzeć w pre-
zentowanym kiedyś przez naszą telewizj ę filmi e „ Masażysta lchi". Warto m oże
d~d~ć, że ?ohaLe_rem filmu j~st niewidomy sam uraj , a niewiarygodnym osiąg-
111ęc1em rczysera 1aktora grającego tytułową rolę jest wiarygodne przedsta-
wienie jego umiejętności.
Wracając do Hayashizaki, jego szko l ę kontynuowa ł najzdolniejszy uczeń -
Hi~a~asu Ka!ayama:. późniejszy twórca szkoł y Boki. Wielką sławę osiągnc)ł ró-
wn1ez szermierz - filozof Kagchisa lto, znany też pod przydomkiem łtlosa i.
Uw~ż_a1 ~n, że wszystko wywodzi się z jedności i do niej zmierza-wszystkie te-
~hn 1k1_ miecza (w owym czasie wyróżniano ich oko ło 350) można sprowadzić do
je?neJ . Tą ~echniką miało ?Yć kiriotoshi- błyskawiczne cięcie z góry w dól . Itto-
l>at (Czł owiek Jednego Miecza) założył szkol<; Itto-ryu (Drogę Jednego Mie-
cza)-, ~zkola ~y l ~ k~ntynuo_wana przez ca ł e wieki a wśród jej naj sł awniejszych
uczn10w wymienia się nazwiska: Oda Nobunaga, Hidetada Tokugawa i lcmitsu
Tokugawa.
W drugiej poł owie XV wieku najwiC{kszą sławę zdobywa Bungoro Hikida
(1437-1 -ł8??, 150.1 ?)_, zn ~ ny też pod pr7ydom~iem Kagek~ne i Shokaku, podo-
bno w swoim czasie rnezrownany szermierz. Kiedy stara ł SIC{ o służbę na dworze
Ka'.a tsu ~a Kyush~, przyb~ł tam głodny i wyczerpany. W efekcie podczas pierw-
szej walki zas łabł 1 mało nie kosztowało go to życia. Wyrzucony za bram ę usiadł
w pozycji med~tacji c~ekając na swojeg~ poprzedniego przeciwnika . z twierdzy
obsen~owa_no Jego rneporuszoną pozyc1ę przez 30 godzin. Następnie wysiano
gru pę zolrnerzy aby go odpędzili. Hikida rozgromił ich w ciągu kilkunastu se-
i...~nd _po czym.znów _usia~ł i kpi ł głośno z tchórzostwa napastników. Żadnego z
rnch 1ed~ ak 111e Z<~b1ł twierdząc, że nie są godni jego miecza. Później stoczy ł
szybko siedem pojedynków ośmieszając swych przeciwników. Wkrótce o two-
rzono mu bramę twierdzy ...
Spośród jego uczniów największą sławę osiągnęli F ugetsusai Yamada i Shim-
pachi Nakai. Drugi z nich został rozpoznany podczas tajnej misji i zdradziecko
otruty.
Ch?is~i ~izasa z prov.:incji Shimo-osa znany jest bardziej pod swym uroczy-
stym 1~1 en 1 en~ Y~mash1ro no Kami Ienao - nadanym mu za fe no menalne opa-
nowarne sztuki miecza. Niektórzy skłonni są właśnie w nim upatrywać pierwsze-
go prawdziwego wielkiego mistrza-nauczyciela ken-jutsu.
Imię Choisai jest klasztornym przydomkiem przybranym w okresie studiów
sze rmierc~ych w klasztorach Kashima i Katori gdzie C hoisai opanował technikę
l.wa ną Sh1nden. Po dziewięciu latach w „habicie" założył on własną szkolę Ten-
shin Seiden Shinto, z której wyszło wiciu sł awnych uczniów, jak c h oćby
31
Tsukahara Tosa no Kami Masanobu Matsumoto i późniejszy twórca Jchiu-ryu -
Ichiu Moro-oka.
Kamiizumi Ise no Kami, wspaniały szermierz przełomu XV i XVI wieku, za-
słynął jako twórca technik walki długim mieczem , których w dobie nowożytnej
największym kontynuatorem był Susumu Oishi - posiadacz dwumetrowej bro-
ni , w jego rękach poręcznej jak sztylet. Jednakże Kamiizumi lse no Kami zasły­
nął przede wszystkim jako nauczyciel Muneyosbi Yagyu i przesławnego Bokude-
na Tsukahara (1490-1572). Drugi z wymienionych nauczył się sztuki miecza od
ojca - Kakukena Urabe- mnicha shinto w klasztorze Kashima. Potem pobierał
instrukcje od Ise no Karni. Opowiada się o nim , że stoczył 37 zwycięskich poje-
dynków z najwyższej klasy szermierzami. Sława wielkiego mistrza przysparzała
mu jednak wielu kłopotów - wielu żądnych sławy sarnurnjów poszukiwało go,
aby w walce zginąć lub zdobyć nieprzemijającą sławę; rozumowali oni jak krzy-
żacki rycerz Arnold von Baden usiłujący stawić czoła Zawiszy Czarnemu.
To trudne życie sławnego szermierza zmęczyło go, zwłaszcza, że z wiekiem
ręce stawały się coraz mniej zręczne. Bokuden wycofał się więc w góry aby wieść
pustelnicze życie „yamabushi" . Procesje się nie skoilczyły- tyle tylko, że teraz
wędrowali doń po naukę liczni młodzi adepci sztuki miecza. Swych cennych rad
udzielił podobno ponad pięciuset samurajom -zmarł naturalną śmiercią w aure-
oli stawy.
Muneyoshi Yagyu (1527-1606) pochodził z wioski Yagyu w prowincji Yama-
to. Wspomniałem , że był m.in. uczniem Kamiizumi Ise no Kami. U szczytu swej
s ławy służył jako nauczyciel szermierki u Ody Nobu nagi i Ieyasu Tokugawy . Za
wybitne zasługi nadano mu przydomek Taj ima no Kami. W funkcji nauczyciela
lcyasu Tokugawy zastąpił go później równie uzdolniony, lecz jeszcze sławniej ­
szy syn - Munenori Yagyu ( 1571-1646). Ten bohater późniejszych licznych
utworów literackich i filmów historycznych zasłynął z pojedynków w czasie bi-
twy pod Sekigahara (pomiędzy wojskami Ieyasu Tokugawy i siłami stronników
Hideyori Toyotami). Kiedy Tokugawa obsadzał „swoimi ludźmi" kluczowe po-
zycje strategiczne, Munenori otrzymał tytuł gubernatora prowincji Tajima, a
później został wyznaczony na stanowisko „ometsuke'· - głównego inspektora
policji .
Jego z kolei syn, Mitsuyoshi Yagyu (1607-1650) zdobył jeszcze większą sławę
i jest jeszcze bardziej znany dzięki literaturze, dziełom teatralnym i filmowym
pod pseudonimem Jubei. Szogunowi lemitsu Tokugawie służył on w trudnym
okresie konsolidacji państwowości w charakterze agenta do specjalnych poru-
czeń . Podobno czterokrotnie ~adał on sytuację na Kyushu w niezwykle niebez-
piecznych misjach przeciw klanowi Satsuma i Tosa i był bodaj najzręczniejszym
ze wszystkich ,.szpiegów szoguna". W wicku doj rzałym założy! prywatną szkołę
szermierki w Masakizaki, w prowincji Iga. Jego przedwczesna śmierć nastąpiła
w niejasnych okolicznościach.
Mistrzostwo szermiercze zawdzięczał on nie tylko rodzinnej tradycji. ale rów-
nież nie znanym z nazwiska sukcesorom szkoły Aisu-kage, założone.i przez Iko
Aisu (1452-1538)- postać skądinąd bardzo ciekaw<). Był to wybitny szermierz,
który w wieku dojrzałym osiadł w świątyni Udo, aby poświęc ić się medytacjom
i życiu klasztornemu. Jednakże medytując odkrył możliwość zastosowania no-
32
wych technik i wkrótce porzucił klasztor, aby w 1488 roku założyć prywatną
szkolę. W drugiej połowie XVI wieku bardzo ciekawą postacią byt równieżTsu­
nenaga Hasekura, notowany jeszcze wyżej niż sławni Kazuyasu Ban i Izu no
Kami Jingo. Hasekura (1571-1622), wg danych J. Sasamori*, był członkiem ja-
pońskiego poselstwa, które w styczniu 1615 roku złożyło wizytę w Hiszpanii u
Filipa III, a później we Włoszech zostało przyjęte przez papieża Pawła V.
Bodaj najsławniejszym szermierzem Japonii był urodzony w 1584 roku w mie-
ście Mimasaka niejaki Masana - później znany jako Miyamoto Musashi - zwy-
cięzca w sześćdziesięciu pojedynkach! Dzisiejszą sławę Musashi zawdzięcza po-
wieściom sławiącym jego czyny i filmowym rolom Toshiro Mifune. W istocie,
życie Musashi jest doskonałą kanwą powieści typu „serca i szpady".
Uczony przez ojca-Munisai Shimmen'a, wybitnego szermierza-szybko uja-
wnił nadzwyczaj ny talent. W bardzo wczesnej młodości stoczył w Kioto pojedy-
nek z maj ącym opinię „śmiercionośnego miecza" - Kempo Yoshioką i wygrał.
Później, podobnie jak Bokuden, był nieustannie nagabywany i wyzywany do
walki przez rozmaitych przeciwników - niestety, zdobyli oni tylko sławę „tych,
którzy polegli z ręki Miyamoto Musashi". Specjalnością Musashi była walka
dwoma mieczami uchodząca za prawdziwą akrobację szermierczą, gdyż genial-
ne opanowanie obu mieczy uchodziło za najtrudniejszą sztukę. Najogólniej
rzecz biorąc, technika polegała na przygotowaniu akcji dłuższym mieczem trzy-
manym w prawej ręce i zakończenie jej krótszym mieczem -wakizashi.
Z czasem Musashi założył własną szkołę pod nazwą Emmei, a jego słynna te-
chnika poczęła być znana pod nazwą Niten-ichi-ryu. Jeszcze późn i ej wielki szer-
mierz przyjął propozycję daimyo Hosakawa i do końca życia - które zakończył
naturalną śmiercią w 1645 roku - służył jako nauczyciel w jego pałacu.
Opowiada się, że Musashi spotkał się kiedyś z Yagyu „Jubei". Ci dwaj wybitni
szermierze zmierzali j edną drogą pod górę w prowincji Iga w okolicach Nara.
Obaj bacznie obserwowali się i wkrótce bez słowa wiedzieli z kim mają do czy-
nienia. Sława szermiercza obu wędrowców była jak dotąd bez skazy- każdy
z nich nie przegrał nigdy pojedynku. Podczas długiego marszu zapewne myśleli
jak skończy się to wyjątkowo niefortunne spotkanie. Pod wieczór doszli do nie-
wielkiej gospody u podnóża góry Kami to - jedynego miejsca na dość dużym ob-
szarze, gdzie można było przenocować.
Amosferę cichego pojedynku rozpoznali wszyscy goście. Po wejściu Musashi
i Yubei w gospodzie zapanowała grobowa cisza, a co przezorniejsi wycofali się
pod ściany. Gospodarz wpadł jednak na genialny pomysł - obu gościom podał
herbatę i grę „go". Rozpoczęła się sławna partia będąca nie tyle sprawdzianem
mistrzostwa w grze co charakteru i woli walki. Po trzech godzinach stało się jas-
ne, że żaden z graczy nie odniesie zwycięstwa. Obaj jednocześnie wstali i wyszli
w ciemności nocy- Musashi skręcił ze szlaku w prawo, Jubei w lewo. Nie spotka-
li się już nigdy więcej.
* J. Sasamori i G. Warner: „This is kendo. The art of japanese fencing", Tokio 1974,
str. 48.
3- Sztuki i sporty ... 33
 Musashi jest też bohaterem jednej z najpopularniejszych w literaturze japoń- ekonomiczne, jakie zaszły podczas tej oryginalnej rewolucji burżuazyjnej, zmu-
skiej opowieści typu .,zbrodnia i zemsta po latach.". . . . siły samurajów do pracy. Stosunek nowych władz do kendo był dwojaki-zjed-
Otóż niej aki Ganryu Sasaki, zna~omity sk<1d.mąd mistrz n.11e~za„ zarządc: ncj strony od 1871 roku wprowadzono kendo do szkól jako intcresując,H metodę
rodu Mori z prowincji Aki wyzwał kiedyś na poJedy~~k .~umsa1 Sh1!11mena kształtowania morale i charak teru, z drugiej zaś - energicznie przeciwdziałano
ojca Musashi. Munisai Shimmcn wygrał, lecz został .pozmeJ podstępnie. za~or­ tradycjonalistom, którzy w kendo widzieli jedynie środek do nauczania walki
dowany przez Sasaki. który nic mógł znieść hańby, Ja~ą ?Y~O po~ostaw1en1e go prawdziwym mieczem - niektórych rnistrLów osadzono nawet w więzieniu. Do-
przy życiu. rviusashi całe lata szukał n:ordercy ,_a. S~sak1 p1ł~1e cw1czył. p~ygoto­ strzegano jednak i fakt, że socjo-ekonomiczne problemy samurajów stanowią
wując się do nieuniknionego spotkama. Znale.zł! s~ę pewneJ nocy na płaz~ Gan- poważny problem, który trzeba rozwiązać nie chowa.jąc głowy w piasek. Spora
ryujima na Kyushu i stoczyli niezwykłe dlug1 poJ~dynek w t~man.ach. piasku, liczba dawnych samurajów znalazła zatrudnienie w armii nowego rządu, wiciu
jaki podrywał z p l aży nadchodzący .tajfun. Losy ~OJedynk~ wazyły się kilka razy trafiło do policj i, bardzo liczna grupa udała s i ę na studia do Europy i Ameryki.
_ wreszcie miecze (słynny lewy miecz) Musash1 okazał się o ułamek sekundy Jeszcze inni wykorzystując swoje wykształcenie religijne i kulturalne znaleźli
szybszy. . . · p h pracę w charakterze nauczycieli. Mimo to wciąż pozostawała grupa bez ..godne-
W czasach Tokugawów sytuacja wewnc;trzna kraju usp?ko1ła się. o 1ata~. go" zajęcia.
wojen nadeszła pora spokojnego życia. szen~ ierka st?pmowo poczę.ła pełnie Kenkichi Sakikabara zgromadził wokół siebie wiciu wybitnych ekspertów
funkcjQ niezbqdnego dodatku do wykształcenia samur~J<l. Stworzyły się warun- sztuki miec:.:c1 i wystąpił do władz z petycj<1 o zezwolenie na założenie przedsiQ-
ki do przemyślenia technik i pewnego ich udoskonalenia. biorstwa specjalizującego się w organizowaniu publicznych, odpłatnych poka-
zów sztuk wojennych. Część zysków miała być przeznaczona na pomoc finanso-
Shinto-ryu (style „nowożytne") wą dla byłych samurajów w przejściowym okresie zmiany „kwalifikacji'".
Trzeba dodać, że działalność firmy Sakikabary już w założeniu zapowiadała
lm spokojniejsze były czasy, tym boleśniej od~ie;ano nie~otrzebne, a łic~ne dobry interes. W okresie Tokugawa do s:!. k ół szermierki mogli bowiem uczęsz­
ś mierci mające charakter wypadków podczas zap.;c szkoleniowych: Ostre J~~ czać tylko samuraje, a ponadto treningi były tajne, to jest niedostępne dla niko-
brzytwa miecze przydawały tragicznego finalu każdej nieostrożnośc1. Z drugi~J go poza uczniami i okazyjnie zapraszanymi dostojnikami. Tzw. szeroka publicz-
strony znany już od Xlll wicku drewniany miecz szkoleniowy „bokken" me ność od blisko dwustu lat nic widziała wyczynów mistrzów miecza.
spełniał wszystkich oczekiwań. . . . Pierwszy pokaz odbył sic; 11 kwietnia 1873, a demonstratorami byli mic;dzy in-
Mniej wiqccj w połowie XVl II wieku do~konały sze.rm1~rz-C.huta N~kamsh1 nymi czołowi eksperci szermierki w szogunacie: Kiyotake Ogawa, Makolo Oza-
rozpoczyna eksperymenty z różnego rodzaju a.trapam i m~,1ącym1 _z~st~p~ć praw- wa, Shinkichi Nose. Pokaz odb ił się głośnym echem wśród społecze11stwa i przy-
dziwy miecz i drewniany bokken . Nowa bron miała byc długosc1ą. 1 ~1ęzarem czy nił si<( do szerokiego zainteresowania kendo. Już w kilka lat późni ej pojawiły
zb liżona do prawdziwego miecza, lecz zupełnie bezpieczna. Nakamsh1 zwróc ił sic; pierwsze próby zorganizowania sportowego współzawodnictwa. W 1928
również uwagc; na potrzebę zastosowania środków och~ony. Wkrótce dosze~ł roku powstała Japońska Federacja Kendo.
do wniosku, że pęk cienkich końcówek bambusowych związanych razem spełma
niezbędne wymagania. Nowy miecz otrzymał nazwc; shinai. Niceo później poja-
wiają się rękawice ochronne (kole), pancerz (do), maska stalowa (men).
Nowe wyna lazki nie są łatwo akceptowane. Wielu samurajów op~szcza.dojo
Nakanishi. Jednakże inni powoli zaczynają dostrzegać zalety noweJ broni, ba,
dochodzą do wniosku. że jest to broń idealna. Długością i ciężarem odpowiada
prawdziwemu mieczowi, a zarazem pozwala na prowadzenie niemal rzeczywi-
stej walki.
Kiedy dojo Nakanishiego Zpczyna kierować wnuk Chuto, już niemal w całej
Japonii zaakceptowano nową broń. Po wprowadzeniu dodatkowego ogranicze-
nia jej długości do około metra i obowiązku złożenia jej z czterech wyborowych
łodyg bambusa przyjęła ona nazwę fukuro shinai. W końcu wieku XVIII nowa
szermierka dysponuje już wł asnymi przepisami, odpowiednią bronią i sprzc;tem
ochronnym i od tej pory zaczyna się bujnie rozwijać - wciąż jednak tylko jako
jedna z metod stosowanych w treningu na równi z zajęciami z prawdziwą bronią
(kata) i drewnianym mieczem (bokken).
Z początkiem ery Meiji zabroniono publicznego noszenia miecza, a zmiany

34
 Rys. 4.1.

4. KENDO
Sprzęt i ubiór
Zasadnicży ubiór kendoki (rys. 4.3) obejmuje czarną , niebieską {ub białą ma-
rynarkę (keikogi) i czarne lub białe „spódnicopodobne" spodnie (hakama), któ-
rych tylna część jest nieco uniesiona w górę i usztywniona (koshiate) . I'Qzostałe ,
dalej wymienione części ubioru, są środkami ochrony-rodzajem pancerz.a. Za-
kłada się je w następującej kolejności: tare, do', hachimaki , men, kote.
Ryś.4.3.

Tare (rys. 4.4) jest to ochraniacz bioder, podbrzusza i genitaliów składający

sięz trzech (dawniej pięciu) płatów grubej i sztywnej tkaniny. Płaty te można
swobodnie przesuwać wzdłuż taśmy, na której są zawieszone. Taśmę wiąże się
pa biodrach, węzeł ukrywa pod środkowym płatem , a następnie boczne płaty
przesuwa ku środkowi .

Rys.4.4.

Rys. 4.2.

36 37
 Do (rys. 4.5) spełnia rolę pancerza chroniącego brzuch i część k latki piersio-
wej. Wykonany jest on z solidnych pasków bambusa pokrytych skórą i wielo-
kroć polakierowanych. Pancerz jest zazwyczaj czarny , lecz jego górna cząść -
wzorzysta i kolorowa. Spotyka się również pancerze w kolorze krwistej czerwie-
Rys. 4.5.
ni. Taśmy (himo) do wiązania „do" biegmi jak skrzyżowane na plecach szelki.
Dwie inne taśmy wiąże się z tylu-zapobiegają one przesuwaniu się pancerza do
przodu i odsłanianiu żeber .
Hachimaki - chusta zawiązywana na głowie i chroniąca skórę czoła i karku
przed obcieraniem przez twardą i sztywną maskę, a także oczy przed spł ywa­
niem potu z czoła (kendoka w masce nie może obcierać potu) . Hachimak i jest
również najczęstszym upominkiem turniejowym , drobnym prezentem pełni<i­
cym funkcję wymienianego między drużynami proporczyka. Jest to także upo-
minek , który się wręcza gościom odwiedzającym dojo.
Men (rys. 4 .6) - stalowa maska na twarz , do której doszyte są fragmenty gru-
bej tkaniny bawełnianej oraz solidne piaty tkaniny chroniące szyję i obojczyki.
Maskę zaw iązuje si<; szerokimi taśmami na karku i potylicy.
Rys. 4.6.
Kote (por. rys. 4.4) - grube rękawice skórzane składające siQ z dwóch części
-dłoniowej i przedramiennej , połączonych delikatnym skórzanym przegubem.
Wewnątrzna strona rękawic wykonana jest z bardzo delikatnej skóry umożli­
wia.i<iccj trzyman ie miecza lekko i „z wyczuciem" .
38
3 , Bronią kendoki jest shinai (rys. 4.7)-miecz wykonany z czterech
najwyższej jakości prętów bambusa. Osadzone są one w długiej
skórzanej mrze (tsuka) pełniącej funkcję rękojeści. W kierunku
ostrza rękojeść koi1czy się skórzaną gardą (tsuba). Pręty bambusa
są ponadto związane wc:;złem (nakayuki) a na ich szczyty nasadza
sią również skórzany kołpak (sakigawa) . Żywotność miecza w zrę­
cznych rękach może być mierzona na lata - zbyt częste ł amanie
miecza uchodzi za przejaw niedostatecznych umie.jętności techni-
cznych.
Ceremoniał
W dojo. gdzie uprawia się kendo, obowiązuje rygorystyczna ety-
kieta, której najogólniejsze z as a cl y daj ą sprowadzić się do dwóch
następujących:
I. Wszystkie reguły zachowan ia muszą odpow i adać wyobrażeniu,
że wa lczy się prawdziwą bron i ą.
2. Zachowanie powinno być nacechowane dobrymi manierami po-
wszechnie przyjętymi w społeczeństwie japońskim, zwłaszcza sza-
cunkiem dla starszych i bardziej zaawansowanych kendoków.
•
Rys. 4.7.
Shinai - miecz do kendo. Cztery pręty z najwyższej jakości bambusa osadzone są
w długiej skórzanej pochwie tworzącej rękojeść - tsuka (1 ). Krążek z grubej skóry-
tsuba (2) tworzy gardę. U szczytu na pręty nasadzony jest skórzany kolpak-sakiga-
wa (3). Kolpak z rękojeścią łączy rzemień - tsuru (4). Dodatkowym wzmocnieniem
konstrukcji jest węzeł- nakayuki (5).
Poza dość oczywistymi zaleceniami , iż w sali nie pali się tytoniu, nie przebywa
w nakryciu głowy, nie kładzie i nie siada bez wyraźnego polecenia, obowiązują
ponadto następujące szczególne z a ka z y:
I. Kiedy szermierze są uzbrojeni i siedzą w kompletnej „zbroi" (dogu) naprze-
ciw siebie - nie wolno przechodzi ć pomiędzy nimi. Jeśli z jakichkolwiek powo-
dów jest to nieuniknione, należy podnieść w górę prawą rękę, pochyl ić się i
przejść w tej pozycji,
2. Nie wolno przekraczać ponad shinai ani też dotknąć go stopą - zwłaszcza gdy
leży z lewej strony kendoki ,
3. Bez specjalnego pozwolenia nie wolno dotykać żadnej części wyposażenia in-
nego kendoki.
Wałka treningowa odbywa się wg następu.jących zasad (przykład): „Kendocy
wchodzą do sali ubrani w tara i do. W tym czasie dają się słyszeć dźwięki potęż­
nego bębna . Kiedy bęben przestaje bić-wszyscy muszą już stać na zbiórce. Na-
stępn ie cały szereg siada w pozycji za-zen. Miecz leży równolegle do lewego
podudzia i gardą na wysokości lewego kolana. Maska i rękawice leżą przy pra-
wym kolanie. Pada komenda „Ki o tsuke!" (Siedzieć prosto! Uważać!). Wydaje
ją jeden z najstarszych kendoków zwany kapitanem doj o. Na komendę „rei! "
( ukłon ! ) wykonuje się pełen szacun ku ukłon chyląc czoła przed prowadzącym
zajęcia.
39
 Dalej następuje niespieszne ubieranie się i sprawdzanie ekwipunku. Kiedy
któryś kendoka jest już gotowy do wałki, wstaje i wzrokiem wybiera przeciwni-
ka spośród również gotowych kendoków. Podchodzi do niego i składa mu ukłon
w pozycji stojącej. Rywal ukłon oddaje. Obaj kłaniają się instruktorowi, po
czym udają się na miejsce wa ł ki. Miecz (shinai) trzymany jest przez ca ł y czas w
lewej ręce, poniżej gardy, tak, aby był pochylony pod kątem 45° do podłoża
(rys. 4.8).
Na polu walki ćwiczący zajmują miejsca naprze-
ciw siebie, w odległości około 3 metrów. Wolno
przyjmują obaj pozycję sonkyo, tj. głęboki przy-
siad na palcach stóp z kolanami rozchylonymi pod
kątem 90°. W tej pozycji dobywa si<( miecz - naj-
pierw starszy wiekiem lub rangą: jeśli tkwi on bez
ruchu, to również młodszy nie może drgnąć. Doby-
te miecze krzyżują się tuż poniżej węzła nakayuki,
a ich szczyty winny znajdować si<( na linii łączącej
oczy rywali. Po dotknięciu się mieczy partnerzy
wstają - znów najpierw starszy łub bardziej za-
awansowany".
Kendo jako dyscyplina sportow·1
Walka sportowa odbywa się na planszy o wymia-
rach 9 x 9 do 11 x 11 metrów. Linie ograniczające
ten kwadrat namalowane są bia ł ą farbą i mają sze-
Rys. 4.8. rokość 5-10 cm. Wokół planszy znajduje się „strefa
zakazana" o szerokości trzech metrów, w obrębie
której wolno przebywać tylko sędziom . Centrum zaznaczone jest niewielkim
okręgiem łub literą X. W odległości półtora metra od centrum znajdują się białe
linie o długości metra, przy których za trzymują się zawodnicy.
Wa lkę sędziuje czteroosobowa grupa. Sędzia główny znajduje się poza plan-
szą. Przed zawodnikami, na planszy , przebywa dwóch sędziów, którzy mają pra-
wo ingerować w przebieg walki , a ponadto punktują wartościowe techniki pod-
nosząc czerwo n ą (białą) chorągicwkct odpowiadającą oznaczeniom zawodni-
ków. Za zawodnikami znajduje się jeszcze jeden sędzia , któ ry opinje o wartości
technik sygnalizuje swoim dwóm partnerom.
W prowadzeniu walki pomaga ponadto personel techniczny- osoba mierząca
czas, dwóch sędziów pomocruczych sygnalizujących wykroczenia poza pole wał­
ki, oraz osoba zapisuj ąca i obliczająca punkty.
Wolno atakować następujące rejony ciała przeciwnika:
1. Hidari-men - lewą stronę maski na wysokości skroni;
2. Men - maskę na wysokości czoł a;
3. Migi-men - prawą stronę maski na wysokości skroni;
4. Kote - prawe przedramię tuż za nadgarstkiem;
5. Hidari-kote-lewe przedramię, lecz tylko wtedy, gdy lewa ręka uniesiona jest
powyżej barku;
40
6. Migi-do - prawą, boczną część pancerza;
7. H idari-do- lewą, boczną część pancerza;
8. Tsuki - ochraniacz krtani -środkowy z płatów zwisających od stalowej kraty
maski. Ściślej biorąc, nazwa tsuki oznacza „pchnięcie", podczas gdy pozostałe
nazwy odpowiadaj ą poszczególnym częściom wyposażenia. T a pozorna niekon-
sekwencja nazewnictwa bierze się stąd, że atakujący zawodnik musi krzyknąć
nazwę punktu w jaki uderzył jednocześnie z zadaniem ciosu. Cięć jest wiele i
każde z nich musi być ściśle określone, zaś pchnięcie tylko jedno - stąd zamiast
wykrzykiwać nazwę płata poniżej maski krzyczy się po prostu „tsuki" .
l'Chniki
Ki-hon - podstawy. Wyróżnia si ę w nich następujące zagadnienia techniczne:
sposoby trzymarua miecza; pozycja stóp i postawy ciała; gardy (kamae) : chu-
dan-no-kamae, jodan-no-kamae, gedan-no-kamae, hasso-no-kamae, wakiga-
mae; kombinacje pracy stóp z ruchami miecza (suburi) oraz ni to (podstawy wal-
ki dwoma mieczami).
Techniki pierwszego stopnia zaawansowania są następuj ące:
J. Shikake-waza (technjki ofensywne): harai-wa~a , nidan ... sandan-waza„ de-
bana-waza, katsugi-waza, hiki-waza, katate-waza, jodan-waza;
2. Oj i-waza (techniki defensywne): suriage-waza, uchiotoshi-waza, kaeshi-
waza, nuki-waza.
(Techniki drugiego stopnia zaawansowania nie są omawiane w tej pracy).
Jak w wielu innych azjatyckich sztukach walki, tak i w kendo ogrom n ą wagę
przywiązuje się do perfekcyjnego opanowania pozorrue prostych , podstawo-
wych zagadnień technicznych. Powszechnym jest tu pogląd, że dok ł adn a i cier-
pliwa praca nad podstawami , ruekiedy ciągnąca się przez niewiarygodnie długi
dla Europejczyka okres kilku lat, umożliwia później bardzo szybkie opanowa-
nie zagadnień relatywnie trudnych. I odwrotnie - powierzchowne prześlizgnię­
cie się nad fundamentami techniki powoduje niemożność opanowania sztuki na
najwyższym poziomie. Oto jeden z powodów, dla których cierpliwość uważa się
za najważni ej szą cechę charakteru potrzebną do uprawiania sztuk walki.
Drugą z tych cech jest do kł adność.
A oto przykład - opis podstawowego sposobu łr.tymania miecza w kendo (wg.
J. Sasamori i G. Warnera, autorów ksi ążki „This is ke ndo"): „Uchwyt rąk na
shinai jest pierwszym ważnym krokiem techrucznym w kendo. Poprawna meto-
da chwytu oburącz wraz z przyjęciem właściwej pozycji stóp i ramion może zo-
stać uzyskana, jeśli Czytelnik zechce przestrzegać dokładnie poniższej instruk-
cji. Najpierw należy przyjąć pozycję stojącą z prawą stopą wysuniętą w przód i
lewą nieco cofniętą. Waga ciała powinna być równomiernie rozłożona na obie
stopy.
Lewa ręka ujmuje dokładnie koniec rękojeści - miecz należy opuścić, aby
jego szczyt dotknął podłogi dokładnie przed ciałem. Stopy zachowuj ą poprzed-
nio przyjętą pozycję. Szczyt miecza leży więc w przedłużeniu d ługiej osi stóp.
Rzemień łączący szczytową nasadkę z węzłem i tsubą powinien być skierowany
ku górze, gdyż odpowiada on tępej krawędzi ostrza - grzbietowi miecza. Teraz
41
należy unieść prawą rękę prosto ponad głowę i pozwolić j ej swobodnie opaść na
rQkojeść miecza miQdzy lewą rękę a gard((. Powinna być ona oddalona od gardy
o ok. 2-3, cm a zarazem od kciuka lewej rQki o ok. 12-18 cm. Tu podstawowa za-
sada kendo: prawa r((ka jest punktem podparcia i osi ą obrotów dla m lecza - lewa
rQka zaś .,napQdem". Lewa ręka powinna być umieszczona 2-3 cm powyżej cen-
tralnego pł ata tara, a od ci ał a oddalona o szerokość j ednej p iQści .
Teraz n a l eży unieść shina i i trzymać miecz w pozycji podstawowej. Plecy S<}
proste, barki swobodne, naturalne, wzrok skierowany w przód. Niezbędna jest
świadomość jednoczesnego odprężenia i pełnej gotowości do akcji . Miecz trze-
ba trzymać bez niepotrzebnych napięć. Prawa rQka umieszczona jest dokładnie
w środkowej linii ciała. Jej kci uk naciska sh inai z góry, zaś palec wskazujący z
boku ...
W kendo nie należy używać sił y, gdyż powoduje ona tylko niepotrzebne usz-
kodzenia bambusowych ele me ntów broni. Moriji Moch ida, codzie nnie ćwicząc, Rys. 4.9.
używa zwykle miecza przez co najmniej rok. zanim zł amie któryś z e le mentów.
Nic znaczy to, że ten 77-letni czoł owy kendoka nie potrafi silnie uderzyć. Jego
technika obejmuje jednak współdziałanie palców, nadgarstka, nóg i cał ego tu-
łowia ... Praca rąk na shinai podczas ciQcia z góry w dół przypomina nieco wykrę­
can ie mokrego ręcznika. W toku ruchu z góry w dół obie rQct:: dokonują obrotu
wewnętrznego - prawy kciuk kieruje si(( w stro n(( lewego, lewy- prawego. Ten
ruch musi stać siQ nawykiem kendoki, jego drugą naturą."
Trzeba dodać, iż dla wykonywania niek tórych technik specjalnych istn iej<! ró-
wnież specjalne przepisy dotyczące współdzi ałnia nadgarstków i poszczegól-
nych palców. rozkładania nacisków na broń oraz wewnętrznych napiQć w obrQ-
bie własnego ci ała. Jedną z bardziej zdumiewających rzeczy jest fakt. że dla po-
nownego ,.odkrycia" tych zasad współczesna biomechanika musi uruchomić
aparat obliczeniowy, a optym a li zację poszczególnych relacji należał oby przea-
na li zować za po mocą komputera. Efektem tej pracy byłby gru by tom zawieraj <}-
cy mnóstwo z ł ożo nych równ a ń opi sujących skomplikowane funkcje. U rzeczy-
wistnie nie tych równań w materialnej postaci „autom atycznego kendoki" wiąza­
ł oby się z następnym opasłym tomem rysunków technicznych, a do sterowania
jego ruchami byłby potrzebny następny komputer. Przewag(( czł owieka nad po-
tencjalną konstrukcją mechan iczną można wyjaśnić w jeden tylko sposób- nasz
,.pokładowy komputer" jest wci ąż bardziej wszechstronny od najlepszych ma-
szyn e lektronicznych, a mechanika, hyd raulika i elektronika „zespo łu wykona- Rys. 4.10.
wczego" niewie le ustępuj e najnowszym ko nstrukcjom technicznym . Co zaś ty- Rys. 4.11
czy siGsamej koncepcj i, to j est ona św i et n ą ilustracji1 tezy. iż cierpliwość wiciu
pokole ń i wytężona praca mogą dać nieprawdopodobne wyniki.

Liczne szkoły kendo wypracowały swoje wł asne metody trzymania gardy (ka-
mae) w zależności od ogólnej, strategicznej koncepcji wałki i od szczegółowych
przepisów taktyczno-technicznych. Każdą z tych metod można ozdobić poję­
ciem dosko nał ej w ł aśnie z powodu idealnej s pój ności z resztą repertuaru techn i-
cznego przyjQtcgo przez dany syste m. Za n aj sł ynni ej sze postawy uchodzi s ł y nn a
Piątka Postaw wyod rębniona przez Miyamoto Musashi w jego dziele Gorin no
Sho a także w dziele Yagyu M unenori - Heihoka densho.
Pierwsza z tych postaw, najczc;ścicj spotykana - chuda n no ka mac. polega na
11-zymaniu broni w linii środkowej ciał a. Szczyt broni odpowiadający ostrzu mie-
rn1 (kissa ki) skierowany jest na punkt tsuki (rys. 4.9). Nacisk na broń wywierają
palce III, fV i V. Kciuk i palec wskazujący lekko tylko dotykają rękojeści, przez
rn p recyzy.jnie przekazuj ą in fo rmacje; o poł ożeniu broni. Ciężar ci ał a spocz~wa
nhvnomie rnie na o bu stopach odd alo nych od sie bie o o k . 50 cm , przy czym pi ęta
,1opy lewej (zakrocznej) uniesiona jest ok. 2-4 cm nad pod ł oże.

42 -B
 W gedan-no-kamae broń jest skierowana w stronę prawej stopy przeciwnika
a kissa ki waha się ok. 20 cm nad podłożem (rys. 4.10). Lewa dłoń zaciśnięta jest
silnie na rękojeści , prawa zaś delikatnie podtrzymuje broń tuż poniżej gardy.
Jodan no kamae polega na trzymaniu miecza nad głową (rys. 4.11). Lewa ręka
trzyma broń mocniej, prawa delikatniej i z większym wyczuciem. Prawa stopa z
tyłu - na niej spoczywa ok. 55% wagi cia ł a .
W hasso no kamae miecz trzymany jest oburącz po prawej stronie ciała z
ostrzem skierowanym pio nowo w górę. Rękojeść miecza umieszczona jest
mniej więcej na wysokości głowy.
Wreszcie wakigamae to sposób trzymania miecza (oburącz) z boku ciała, nie-
mal równolegle do podł oża z częścią tnącą klingi skierowaną w dół, a ostrzem w
tył.
W azjatyckich sztukach walki. zwł aszcza kendo, aikido i karate, wielką wagę
przywiązuj e się do tego , aby wszelkie zmiany wysokości ciała odbywały się przy
idealnie wyprostowanym tułowiu -wyłącznie dzięki pracy nóg w kolanach ista-
wach skokowych. Uważa si ę, że wszelkie odchylenia głowy i tułowia od pozycji
pionowej uł atwiają akcję przeciwnika gdyż broniący jest wówczas w pozycj i nic
zrównoważo nej i utrudniaj ącej szybkie przemieszczanie. Ponadto ruchy głową
sugeruj ą zbyt wyrainie zamiar wykonania określonej techniki , a ruchy tuł owia
upośledzają prawą - lewą uniwersalność technik. Tułów ma wi((c spełni ać funk -
cję niewzruszonej podstawy, dzięki której praca rąk staje si ę dokładniejsza.
W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera nienaganna praca nóg. Ich
szybkie, drobne, precyzyjne ruchy muszą spełniać zadanie idealnego panowania
nad dystansem oraz wysokością. Podobnie jak w boksie, również tu praca nóg
ma wręcz zasadnicze znaczenie dla sprawności w walce.
Suburi jest ćwiczeniem, które ma na celu wyrobienie umiejętności harmoni-
zowania bł yskawicznej pracy nóg z pracą rąk - tak pomyślanej , aby w żadnej fa-
zie ruchu brak koordynacji nie stwarzał przeciwnikowi szansy ataku. Na pozio-
mie podstawowym ruchy suburi polegają na ł ączeniu pracy nóg z elementarnymi
uderzeniami; na poziomie mistrzowskim zaś , z dowolnymi możliwymi kombi-
nacjami technicznymi. Stąd zestaw ćwiczeń suburi jest po prostu niewyczerpany
- zależny tylko od inwencji kendoki i jego mistrza.
Nito. W sportowym kendo walczy się jednym mieczem. Wspomniałem jed-
nak, iż w tradycji j apońskiej szermlerki, jak również w tradycyjnym uzbrojeniu
samurajów, dwa miecze odgrywały ważną rolę . W poszanowanfo dla tej tradycji
ćwiczy się równi eż dwoma mieczami , przy czym partnerzy mogą być uzbroje ni
symetrycznie lub asymetrycznie. Oczywiście dla walki tej opracowane są rów-
nież szczegółowe .zalecenia techniczne.
Techniki ofensywne. Grupa technik harai-waza polega na stworzeniu możli­
wości ataku przez wstępne odbicie broni przeciwnika do pozycji, z której nie mo-
żl i wy jest natychmiastowy skuteczny kontratak, albo też na takim zaatakowaniu
44
przeciwnika, aby uległ on wytrąceniu z równowagi. Zbicie broni przeciwnika w
dwóch osobnych ruchach uchodzi za bardzo słabą technikę - ideałem jest odbi-
cie broni i zaatakowanie w jednym ciągł ym ruchu , lub odbicie w momencie
wznoszenia miecza, a uderzenie z opuszczaniem miecza.
W przypadku , kiedy pierwszy atak sł uży sprowokowaniu przeciwnika do
określonej obrony, a drugi zdobyciu punktu - kombinację taką nazywamy ni-
dan-waza (technika dwukrokowa). Jeśli atak nastąpić ma dopiero po dwóch pa-
radach, w trzecim „kroku ", technika nosi ogólną nazwę sandan-waza (technika
trój krokowa). Sens takiej kombinacji polega oczywiście na tym, że obrona prze-
ciwnika jest jednocześnie otwarciem pozycji na inne rodzaje akcji. Opisywane
ciągi ataków są powszechnie znane we wszystkich sztukach walki.
Natomiast w technice d ebana-waza atak jest ryzykowny, gdyż wymaga chwi-
lowego otwarcia gardy. Umiejętność wykorzystania tego uł amka sekundy w
którym przeciwnik musi unieść miecz bądź postąpić naprzód, to właśnie techniki
określane jako debana-waza.
W walce zdarza się często sytuacja, w której obaj szermierze znajdują się w
„zwarciu" a broń oparta jest „garda o gardę" (tsuba-zeriai lub tsuka-gashira).
Hiki-waza to właśnie sposoby rozstrzygnięcia tej sytuacji na swoją korzyść .
Katsugi-waza to archaiczna grupa technik związana z wykorzystaniem reakcji
przeciwnika na zagrożenie mieczem dźwigniętym do ci ęci a po przekątnej. Jest
ona też rodzajem prowok acji, zachęty do uderzenia, oczywiście zachęty złud­
nej.
Uniesienie miecza ponad głowę jest niebezpiecznym przedsięwzięciem ze
względu na postawienie się w dość niekorzystnej , otwartej pozycji, zwłaszcza,
gdy jednocześnie postępuje się naprzód . Atak taki wywiera jednak silne działa­
nie psychologiczne i stwarza coś w rodzaju psychicznego handicapu nad przeciw-
nikiem. Jodan-waza to właśnie techniki , które u siłuj ą wykorzystać przewagę
psychiczną przeciw niedogodności taktycznej w celu osiągnięcia zwycięstwa.
Nie trzeba dodawać, że miały one szczególne znaczenie w okresie kiedy walczo-
no nie wiązką pędów bambusa lecz bronią ostrzejszą niż brzytwa.
Grupa katate-waza obejmuje z kolei techniki uderzania z dalekiego dystansu ,
jednorącz, w sposób zupełnie zaskakujący przy wykorzystaniu gwałtownego
skrócenia dystansu płynącego ze zmiany pozycji przedniej np. na boczną itd.
Techniki defensywne (oji-waza). Ogó ln ą zasadą tej grupy technik jest naty-
chmiastowy kontratak, czy inaczej - takie wykonanie obrony, aby ruch składa­
jący się na nią wykorzystać jako pierwszą fazę ataku. Nie ma w kendo technik
obronnych w sensie uniku, odbicia uderzenia, zejścia z linii ataku, po których
nie następowałby natychmiastowy kontratak.
Harai-waza polegały na tym , aby atakując odbić broń przeciwnika, a w po-
wstał ej luce obronnej umieścić właściwy , celny cios. Suriage-waza polegają na
1ym, aby broniąc się odbić broń przeciwnika„. itd„ jak w przypadku harai-
-waza.
W technice nazwanej uchiotoshi-waza sprowadzenie broni przeciwnika nastę­
puje w wyniku akcji mieczem z góry w dół i wykorzystaniu relatywnej powolno-
ści ruchu wznoszącego, zwłaszcza po silnym zbiciu w dól.
45
 Kaeshi-waza .to jedna z najciekawszych technik. Aby skutecznie i silnie ciąć,
należy wziąć choćby minimalny zamach. Jednakże można tak sparować broń
przeciwnika, aby neutralizując jego cios jednocześnie poddać się działaniu usta-
wiającego naszą broń w pozycji zamachu . W toku tego ruchu stopniowo narasta
opór naszej broni i wkońcowej fazie przez ułamek sekundy występuje moment
sprężystego napięcia slużący do wykonania błyskawicznego , jednego z najszyb-
szych w kendo kontrataków. Nie trzeba dodawać. że ta grupa technik należy do
repertuaru mistrzowskiego.
W nu ki-waza sprawa polega na tym, aby wykonać unik usuwający sprzed mie-
cza przeciwnika obiekt jego ataku (podobne techniki występują na wysokim po-
ziomie zaawansowania technicznego w karate). Trudność polega oczywiście na
tym, aby jak najdlużej zwlekać z wykonaniem uniku i zrobić go wtedy, gdy atak
jest zbyt zaawansowany, aby atakujący mógł zmienić tor broni. T ak wykonane
zejście nic tylko stawia atakującego w niekorzystnej sytuacji taktycznej, ale po-
woduje również moment osłupienia, dezorientacji psychicznej. Techniką tą na-
leży zali czyć do mistrzowskich - na miarę ryzyka, jakie towarzyszy jej wykona-
niu.
Metody treningowe
Najogóln iej rzecz bion1c, trening kendoki polega na ćwiczeniach samotnych
w tym sensie, że kendoka zmaga się tyko z własnym ciałem i sprzętem, oraz na
ćwiczeniach prowadzonych z partnerem, mających charakter umownej lub wol-
nej walki. W pierwszej z grup można wyróżnić następujące metody:
I. E lemen tarne demonstrowanie statycznych podstaw techniki naś ladowanej
przez początkującego;
2. Proste e lementy dynamiczne technik wykonywane grupowo na komendę;
3. Samotny trening koordynujący technikę, prowadzony zgodnie z wcześniej
udzielonym instruktażem (np. suburi);
4. Kata, czyli kombinacje ataków i obron wykonywane jako „walka z cieniem".
Pewnym ekwiwalentem niedostatku trudności, jakie stwarza przeciwnik, jest
nakaz wyjątkowej doskonałości technicznej. np. koordynacja pracy nóg z oddy-
chaniem.
5. UderLcnie shinai i przyrząd do trenowania uderzeń (odpowiednik makiwary
karateków), który s łuży wyrabianiu precyzji uderzeń.
W czasie tzw. walki umownej wykonuje się tylko pewne elementy, np.:
a) doskoki w celu nauczenia się właściwej oceny dystansu;
b) pojedyncze uderzenia w określony punkt;
c) pojedyncze obrony przed umówionym atakiem.
Szczególną i bardzo charakterystyczną dla kendo metodą treningow~1 jest tzw.
kirikaeshi. Polega ona na wykonaniu ciągłych ataków przeciw nieruchome mu
lub ruchomemu przeciwnikowi w taki sposób, iż ciosy ujęte s~1 w określony po-
rządek. Przeciwnik nic broni się w ogóle bądź pozostaje przez caly czas w okre-
śl onej pozycji i trzyma określo ną gardę, bądź wreszcie wykonuje tylko .iedcn ro-
dzaj obrony. Ta metoda tre ningowa wywodzi się z bardzo starej tradycji. Otóż
dawniej sa muraj przy użyciu drewnianego miecza bokken wykonywa) cią-
46
gly atak na nieruchomy obiekt tak dlugo, aż nastąpowało kompletne wyczerpa-
nie fizyczne i umysłowe. Umysł był wówczas otwarty na pewien rodzaj przeżycia
mistycznego, który uświadamiał ćwiczącemu istotę techniki.
Praktykę tę można porównać ze znanym w historii nauki zjawiskiem, że ge-
nialne rozwiązania przychodzą na myśl po dlugotrwalym wysiłku umyslowym
mającym na celu rozwiązaoje problemu. Skrajnie wyczerpany czlowiek zapadał
w sen, a pierwszą myślą. jaka pojawiala się rano. było poszukiwane rozwiąza­
nie. Kekule, na przykład, zmęczony wielomiesięczną pracą nad związkami aro-
matycznymi miał zasnąć przy kominku i przyśni) mu się ognisty pierścień o
l..ształcie sześciokąta. Obudziwszy sią, Kckule zrozumiał, że oto wyśnjl mu się
od dawna poszukiwany cykliczny wzór benzenu. Podobnego zjawiska doświad­
cął pewien fizyk przez wiele tygodni poszukujący sposobu sform ułowani a
-.komplikowanego równania. Wysiłki nie przynosiły sukcesu . uczony wyjechał
na krótki urlop. W schronisku wyspał się i odpręży!. Po dwóch dniach, w trakcie
1jazdu nartostradą, znalazł rozwiązanie tak długo i bezskutecznie poszukiwane
w warunkach idealnych dla pracy umysłowej.
W nowoczesnym kendo kirikaeshi sluży również do osiągn ięcia krańcowego
i'męczcnia fizycznego i psychicznego pewnymi monotonnymi sekwencjami ru-
chów. Kiedy stan ten zostaje osi<1gnięty, wówczas ins1ruk1or zmusza ćwiczące­
go, aby mimo wszystko poclj<} ł pracę. Ponieważ brak już sil , ćwiczący bazuje wy-
l~iczn ie na techn ice i wówczas dopiero odk rywa, że sama technika, niemal bez
~i ly, daje w efekcie znacznie silniejsze i szybsze ude rzenie, niż pełne wigoru
.. walenie'' mieczem.
Racjonalne wytłumaczenie tego zjawiska można oprzeć na spostrzeżeniu , że
1an nga~owanie dużej sily w określony ruch powoduje odruchowe a nieświado­
me napięcie mięśni antagonizujących dany ruch. T a antagonistyczna czynność
~łuży prawdopodobnie ochronie aparatu ruchu przed krańcowym przeciąże­
niem, ale osłabia jego efektywność. Wymuszona krańcowym zmęczeniem re-
laksacja antagonistów pozwala nauczyć się nowego sposobu wykonywania tech-
niki i zapamiętać go, niejako utrwalić. Tak bardzo poszukiwana w sztukach wal-
ki tzw. energia wewnętrzna (ki), będąca przeciwstawieniem „szorstkiej. zgrub-
nej'' siły fizycznej. może być właśnie tym zjawiskiem, tyle. że odbieranym jako
niejasna intuicja, uczucie .,wpływu" tajemniczej .,sily psychicznej". To zagad-
nienie. kluczowe dla filozofii sztuk walki omówię dalej nieco szerzej.
Struktura kendo jest hierarchiczna, podobnie jak innych sztuk walki. Ucznio-
wie podzieleni są na sześć klas kyu, mistrzowie zaś honorowani JO-stopniową
-.1-.alą dan. Specyfiką ked no jest jednakże wyjątkowo si lne podkreślanie różnic
pomiędzy stopniami, które objawia s i ę wyraźną różnic<) „pozycj i społecznej'· w
-.ali. Rzecz wynika zarówno ze stosunku do tradycji, który jest bardzo „serio„
jak i z tego, że nawet najstarsi stopnie m zawodnicy czynnie praktykują. Podczas
gdy w judo i karate posiadacze wysokich stopni są zazwyczaj już poza najlepszy-
mi latami swej sprawno.ści, o tyle w kendo opierają o ni swój autorytet nie tylko
na opinii znawców i ekspertów, lecz również na bardzo konkretnych umiejętno­
ściach. Nienaganna technika miecza pozwala zachować przewagę mi1110 mniej-
szej, związanej z wiekiem, ogólnej sprawności fizyczn ej.
47
 Z owego wartościowania pozycji wynikają podziały zasadniczych metod tre- przywiązal - nie będzie wówczas zwycięstwa. Jedną z najważniejszych prawd
ningowych w obrębie tzw. walki wolnej (jiyu-renshu). treningu jest to, że umysł nie może być skoncentrowany ani na własnych ru-
chach, ani na ruchach przeciwnika, ani na atakowaniu, ani na blokowaniu".
Kakari-geiko to walka zawodnika początkującego z zaawansowanym, rozu-
miana jako trening początkującego. Młodszy wyciąga z tej walki korzyści dające Yagyu Munenori, „Heihoka densho".
się określić jako szkoła skromności i cierpliwości. Wysiłki w celu rozstrzygnięcia
walki na swoją korzyść są w oczywisty sposób bezskuteczne i każdy kto sądzi, że „ W czasie walki, uchwycić inicjatywę i uderzyć z determinacją i koncentracją,
szybko można opanować kendo, musi się rozczarować. Może dlatego właśnie to jest ken. Nie atakować i czekać na przeciwnika - to jest tai. Dobrze jest zacho-
uważa się kakari-geiko za pierwszorzędną metodę pedagogiczną. wać umysł w stanie chłodnej rezerwy (tai) zaś ciało w stanie gorącej aktywności
W metodzie hikitate-geiko bardziej zaawansowany zawodnik kieruje walką (ken). Jeśli umysł jest zbyt aktywny, biegnie zbyt pospiesznie- to wiedzie do sa-
młodszego. Reagując na ataki mniej zaawansowanego zawodnika doświadczo­ modestrukcji. Najważniejszą dla zwycięstwa sprawą jest pozwolić wykonać
ny kendoka - instruktor przyjmuje ataki prawidłowo wykonane i zbija ataki nie- przeciwnikowi pienvszy ruch".
prawidłowe.
Yagyu Munenori, „Heihoka densho".
Gokaku-geiko jest walką między dwoma mniej więcej jednakowo zaawanso-
wanymi kendokami prowadzona w atmosferze rzeczywistego pojedynku. Jed- „Jakiekolwiek nie by/yby okoliczności, zachowaj dostojność. Dostojność?
nakże celem nie jest zwycięstwo w tej walce a tylko trening pozwalający spraw- Dostojność to przygotowywać się do walki poprawnie. lecz chłodno, nie dawać
dzić swoje możliwości w spotkaniu z aktywnie przeciwdziałającym partnerem. się wyprowadzić z równowagi ruchami przeciwnika. Nieprzyjaciela można pod-
W gokaku-geiko należy więc stosować wszechstronny repertuar technik zamiast porządkować sobie .nie wykonujqc nawet jednego ruchu. Podporządkować so-
najlepiej opanowanych, ulubionych, które stosuje się w walce sportowej podpo- bie nieprzyjaciela przez w/asny ruch to siła. Pozorna łagodność dostojności
rządkowa nej celowi zwycięstwa. skrywa tysiące możliwości. Tyluż zmianom może przeciwstawić si~ si/a. A za-
tem, dostojność i siła to jedno".
Specjalne zagadnienia techniczne
Kotoda Yahei, „lttosai scnsci kempo sho".
Masatoshi Nakayama (10 dan) w swej znakomitej książce „Best karate",
chcąc przybliżyć czytelników do tego , co nazywa „duche m walki", cytuje wielo- „Kiedy nadarzy/ ci się moment właściwy dla uderzenia, nieprzyjaciel może
kroć fragmenty z dzieł licznych mistrzów miecza. Niektóre z tych cytatów w isto- g waltownic cofnqć się lub spróbować uniku. Udaj teraz, że uderzasz. Ten nie-
cie przybliżają „ filozofię" kenjutsu lepiej niż dałoby się to uczynić przez najbar- zrealizowany a rozpoczęty zamiar spowoduje, że nieprzyjaciel doświadczy przez
dziej rozwlekle rozważania i z tą właśnie myślą przytaczam je. ułamek sekundy wahania, między jedną a drugą myślą ogarnie go przez krótki
moment zwątpienie. Uderz teraz nie spóźniając się ani o jotę".
„Począwszy od stadium bycia nowicjuszem stopniowo gromadzi się doświad­
czenia i osiąga wysoki poziom. Potem znów stajemy się nowicjuszem. Oto praw- Miyamoto Musashi, „Gorin no sbo".
da sztuk walki. Nowicjusz nie wieanijaktrzymaćmiecz, ani też, jak przyjąć wła­
ściwą postawę. Umysł nie odzwierciedla się w ciele. Atakuje, broni się, lecz nie
ma żadnej strategii. Potem jednak jego cialo uczy się technik i postaw, zasad ich
użycia i strategicznych kanonów walki. Umysi jest zajęty rozmaitymi sprawami.
Kiedy czlowiek ten próbuje uderzyć, waha się, a to hamuje jego sprawność. Je-
dnakże z mijającymi miesiącami i latami treningu postawy i techniki stają się od-
ruchami, nie potrzeba do nich żadnego wysilku świadomości. A to jest etap by-
cia nowicjuszem. Kiedy umysł wyzwala się i uwalnia od wahań, możliwy staje się
właściwy ruch".
Talcuan Zenji, „Fudo chishin myoroku".

„Sztuki wojenne i Zen zgodne są w wielu punktach. Zwlaszcza nie znoszą one
przywiązania do rzeczy i do punktu tego przywiązują wielką wagę. Mistrzostwo
opanowanych w tajemnicy technik nie ma znaczenia, jeśli umysł się do nich

48 S11u~i i :.1K•rtv •••

 Rys. 5.1.
5. JU-JITSU
Rodowód
Jeszcze kilka lat temu, kiedy karate było w Polsce względnie mało znane, za-
dawano bardzo często pytanie: „czym właściwie karate różni się od judo?" „Ka-
rate jest podobne do boksu" - odpowiadano - „polega na obezwładnieniu prze-
ciwnika za pomocą uderzeń, podczas gdy judo można porównać z zapasami - tu
przeciwnika należy wytrącić z równowagi, przewrócić i przytrzymać na ziemi".
Ta prosta, chociaż dalece nieścisła, odpowiedź zwraca jednak uwagę na oczywi-
ste związki zapasów z tą grupą technik, którą dziś określamy jako historyczne ju-
-jitsu. I właśnie od zapasów warto rozpocząć rozważania nad genezą tych intere-
sujących systemów walki.
Zapasy są prawdopodobnie najstarszym rodzajem walki bez broni, jaki zna hi-
storia człowieka. Eyler* wykazał, że zapasy były sportem (w sensie umowności
walki i obwarowania jej określonymi przepisami) już w 1788 r. p.n.e„ a upra-
wiano je w sposób niezorganizowany co najmniej od 2160 r. p.n.e. Kilka lat pó-
źniej okazało się, że początków zapasów można szukać jeszcze wcześniej -w ru-
inach Khafaji, ok. 350 km od Bagdadu, wykopano brązową statuetkę przedsta-
wiającą dwóch walczących zapaśników, datowaną ok. 3000 r. p.n.e. Również w
Egipcie, w Beni-Hassan, z grobów datowanych na okresXII-tej dynastii, tj. ok.
2000-3000 lat przed naszą erą, uzyskano wiele fresków przedstawiających zapa-
śników. Od Egipcjan zapasów nauczyli się Grecy i ich dalsze dzieje dzięki Olim-
piadom są względnie dobrze znane. Ciekawe natomiast, czy Azja Mniejsza była
prawdziwą kolebką zapasów, czy też trafiły one do niej z Azji Centralnej, czy
może nawet z Chin? Przypuszczenia takie mają cechy prawdopodobieństwa ,
gdyż kulturowy wpływ Chin i Indii na Azję Cenralną wydaje się być dość dobrze
udowodniony.
Ciekawe zwłaszcza są te rodzaje azjatyckich zapasów, które polegały na walce
w ubraniu i pasie, dość różniące się od walki jaką znamy z tradycji antycznych,
*Marwin H . Eyler: Research Quarterly, s.32, 480--489, 1961 r.
50
Rys. 5.2. ••
byłyby one bowiem szczególnie bliskie średniowiecznemu japońskiemu ju-jits~.
Ci!'!kawe również, że ten sposób walki znany jest na rozległym obszarze A~JI:
Poczynając od tatarskiej walki „kuriasz", gruzińskiej „czidaoba", ar~eńsk~eJ
„koch", uzbeckiej „kurasz" i azerbejdżańskiej „giuiesz", a kończąc na Jakuckim
„hopsagaj'', w każdym niemal zakątku Azji spotykamy się z mniej lub ba~dz!ej
skodyfikowaną tradycją i dość podobnymi do siebie technikami. Z wym1emo-
nych wcześniej walk wywodzi się na przykład dzisiejsze ,~sambo", na t~le P?do-
bne do judo, że radzieccy sambiści początkowo startowali w zawodach i udo 1od-
nosili poważne sukcesy stosując wyłącznie techniki „sambo".
Niestety, zawodowi historycy nie przywiązują zbyt wielkiego znaczenia do ro-
zróżniania rozmaitych subtelności szkół walki, a z prostych wzmianek o zapa-
sach trudno wnioskować o szczegółach. W każdym razie azjatycki rodowód za-
pasów w ubraniu wydaje się być najbardziej prawdopodobny. Podkreślenie „w
ubraniu" jest może o tyle niezbędne, że i ludy murzyńskie z obszarów rów.ni~o­
wych również mają nadzwyczaj starą i ciekawą ~istorię zapasó_w, podobme ]3~
pramieszkańcy pqłnocnych obszarów Ameryki Połudmowei oraz Ameryki
Środkowej .
Historycy japońscy sięgają zazwyczaj do tradycji Dalekiego Wschodu, głównie
do Chin i Korei. Wiemy jednak , że naród japoński wywodzi się, przynajmniej w
części, również z obszaru wyspowego leżącego między Azją i Australią i jest nie-
wątpliwe, że niektóre techniki walki wręcz pochodzą właśnie sta~tąd. P?zosta-
nę jednak przy lepiej zbadanych tradycjach chińsko-koreańsko-iapońsk1ch.
Wspomniałem już, że w historii Japonii Korea odegrała niebagatelną rolę_ro­
mostu, przez który na wyspy docierały chińskie wpływy kulturowe. Warto Jed-
nak wiedzieć i to, że w XIV i XV wieku Korea sama wniosła ogromny wpływ do
kultury Azji, porównywany niekiedy z rolą, jaką odgrywały w Europie Włochy
51
 w okresie Odrodzenia. Notuje się wybitne osiągnięcia Koreańczyków w dziedzi-
nie medycyny , astronomii, geologii i rolnictwa oraz żegludze. Analizując nieco
dokładniej historię tego ciekawego kraju warto zwrócić uwagę na następujące
wydarzenia.
Otóż w prapoczątkach rozwoju państwowości na Półwyspie Koreańskim no-
tuje się miejscową dynastię Tangun, zaś po niej dwie chińskie - Kija i Wiman.
Z początkiem naszej ery wkraczamy w historyczny okres Trzech Królestw. W 57
roku n.e. powstaje na połudnjowo-wschodnim obszarze Półwyspu królestwo
Silla. Nieco wcześniej dwa inne-Koguryo (Gokuryo?) w roku 37 i Paekche (Pa-
kcze) w roku 18. Wspomina się też o czwartym państwie- Karak , które w latach
42-562 istniało w okolicach dzisiejszego miasta Pusan - przez jakiś czas była to
rzekomo kolonia japońska, wchłonięta później przez Silla. To królestwo właś­
nie, wielokroć napadane przez Japończyków, podporządkowało sobie przy po-
mocy Chin pozostałe organizacje państwowe (Paekche - 660 r., Koguryo - 668
r.) i dominowało aż do 935 roku.
W roku 918 wysoki dostojnik wojskowy Wang-gu n wszczął bunt, a później do-
konał przewrotu i za ł ożył nowe państwo ze stolicą w dzisiejszym Kaesong, nie-
daleko Seulu. Kiedy w 935 roku abdykował ostatni król Silla, generał ów stwo-
rzył podwaliny państwa Koryo (stąd późniejsza nazwa Korea). Od roku 1231
królestwo to znajdował o się pod okupacją mongolską, z której wyzwoliło się w
1364 roku po długotrwałej wojnie prowadzonej przez generała Yi Taejo. Okres
ten wspomina si<{ częs to w tradycjach mówiących o oenezie tac-kwon-do- kore-
ańskiego karate. "'
.Yi Taejo zaklada dynastiQ w 1392 roku i przez następne lata kraj szybko roz-
~IJ~ się. Np. w 1403 roku, kilkadziesiąt lat przed Gutenbergiem, w Korei druku-
je się metodą skł adu chińskie ideogramy. O potędze państwa może również
świadczyć fakt, że długo i z powodzeniem opierało się ono inwazji Hideyoshiego
dysponującego przecież liczną i doskonale wyszkoloną armią. Nie mogąc stawić
czoła japońskiemu wodzowi w otwartej bitwie, Koreań czycy skoncentrowali się
na działaniach zmierzających do przerwania linii zaopatrzenia Japończyków.
~\~łasze~ po bi_twie morskiej w zatoce Chinhai, kiedy to błyskotliwy sukces od-
mosl ad~~rał Y1 Samsin, praktycznie pozbawili zaopatrzenia armię Hidyeoshie-
go. Stah się przez to przyczyną niezrealizowania planu podboju Chin przez sa-
murajów.
W roku 1627 Koreę podbili Mandżurowie - ci sami, którzy w 1644 roku pod-
porządkowali sobie również Chiny. Zadowolili się oni jednak uznaniem ich
zwierzchnictwa i wkrótce wycofali wojska. Także i ten fakt ma pewne znaczenie
w rozwoju sztuki walki, ponieważ opozycja przeciw Mandżurom była nośnikiem
kung-fu - chińskiego karate - a przenikając częściowo na terytorium Korci
wpłyrn~la tam na rozwój innych sztuk wałki pokrewnych kung-fu. Zarówno wiGC
kor~ański .,pomost" jak i sama Korea intensywnie i wielorako wpłyn<;ły na Ja-
pomę.
Zwolennicy chińskiego rodowodu ju-jitsu za „ojca" tej sztuki uważają Chiń­
czyka o_nazwisku Chin Gempin, naturalizowanego w J aponii w roku 1659, zmar-
łego zas około 1670 roku (1671?). Po przybyciu do Japonii osiadł on w świ ątyni
52
Kakushoji w Azabu i nauczaj tam swego systemu sztuki walki. Tradycja podaje
nazwiska trzech uczniów: Shichiroyemon Fu kuno, Yojiyemon Miura i Jirozaye-
mon lsogai .
Przeciwnicy chińskiego rodowodu podkreślają - po pierwsze, że podwaliny
ju-jitsu stworzył Hisamori Takenouchi już okoł o 1560 roku, na długo przed
Gempinem, po drugie zaś, że przymiotnik „chiński" przypisywano często roz-
maitym umiejętnościom dla podkreślenia ich wartości, co było objawem szacu-
nku i podziwu dla kulturalnych osiągnięć Państwa Środka. Przymiotnik „chińs­
ki"' miał więc funkcjonować w nieco podobny sposób, jak w pewnym okresie
kultury szlacheckiej w Polsce przymiotnik ,,sarmacki". Nie rozstrzygając tego
sporu, warto podkreślić, że Gempin bez wątpienia wprowadził doju-jitsu tech-
niki ate-waza, to jest techniki uderLcń następujących po rzutach, ruezbędne w
walce z licznymi przeciwnikami.
Inna, dość powszechnie znana hipoteza: autorstwo ju-jitsu przypisuje leka-
rzowi z Nagasaki - Shirobei Akyama. Miał on odbyć długotrwałą podróż po
Chinach aby nauczyć się technik kwap i akup unktury. W trakcie tej podróży
Akyama opanował kilka odmian techniki walki wręcz zwanej hakudo, również
opartej na wykorzystywaniu uderzeń. Po powrocie do Japonii założył szkołę,
która mjała jednak niewielkie powodzenie , gdyż uczniowie nuży l i sic; szybko
monotonności ą wielokroć powtarzanych kilku technik. Zmartwiony Akyama
zamknął ją po czterech latach i udał się na medytację do świątyni. Pewnego dnia
spadł obfity śnieg i wiele drzew mfało połaman e gałęzie. Jedynym, które nie po-
niosło uszczerbku, była wierzba, gdyż śnieg po prostu zsuwał się z jej giętkich
gałęzi. To banalne skądinąd wydarzenie odegrało poważną rolę - Akyamę ol-
śniła 111yśl , że źródłem skuteczności walki może być wykorzystanie nacisków
przeciwnika. Genialność pomysłu nie polegała rzecz jasna na wykorzystaniu go
w takiej czy innej sytuacji, lecz na uczynieniu podstawą całego systemu. Nazwa
yoshin-ryu, jaką przybrał system, ma być związana właśnie z anegdotyczną wie-
rzbą (wg innych źródeł tym sławnym drzewem była młoda wiśnia).
Istnieje inny jeszcze pogląd na rodowód yoshin-ryu, ale zdaje się on tylko po-
twierdzać ziarno prawdy zawarte w cytowanej już opowieści . Otóż mówi się, że
twórcą systemu był Yoshin Miura - również lekarz i również z Nagasaki. Ta
zbieżność danych sugeruje, że prawdopodobnie chodzi o tę samą osobę. Miura
miał opracować swój system wraz z dwoma zaufanymi uczniami i rozwinąć go do
ogólnej liczby 70 technik w odróżnieniu od 300 technik Akyamy. Po śmjerci mi-
strza wierni uczruowie nadali systemowi nazw<{ Yoshin-ryu lub Miura-ryu.
Zwolennicy japońskiego rodowodu szkół ju-jitsu za prawdziwego ich pr otopla-
stę uważająniejakiego Hisamori Takenouchi, urodzonego ok. 1500 r oku we wsi
Haga, w prowincji Mim asaka. Tradycja* podaje, że w czerwcu 1532 roku Take-
nouchi udał się na medytacje do świątyni Sannomjya, gdzie między innymi
* Naj pełniejsze wiadomości dotyczące historii ju-jitsu można zna leźć w unikatowej
książceprofesora Sumitomo Arima (zbiór notatek bh tytułu) wydanej z początkiem
XX wieku (Kioto, 1907). Fragmenty tej książki przetł umaczono na język angielski
(D.M. O'Neill: „Judo. Japanese physical culturc").
53
praktykował pewną form ę ćwiczeń zmierzającą do uzyskania przeżycia mistycz-
nego. Ćwiczeni a polegały na zadawaniu ciosów drewnianym mieczem w nieru-
chomy obiekt , dzień po dniu, noc po nocy aż do ostatecznego wyczerpan ia. Któ-
rejś nocy zemd l a ł i usną ł z głową przytuloną do miecza. We śn ie pojawił s ię
przed nim stary yamabushi- jeden z ascetycznych mnichów, którzy wybierali ży­
cie w niedostępnych górach, aby tam oderwać się od codziennych problemów
życia i spojrzeć na nie z innej perspektywy. Starzec miał krótki miecz i wyłożył
śpi ącemu zalety tej broni w porównaniu z długim mieczem. Poradził też, abyTa-
kenouchi skróci ł swoją broń przynajmniej o połowę, a następnie zapoznał go z
pięcioma technikami trzymań.
R. Habersetzer w ,.Ju-jitsu et le kiai·· twierdzi , że syn Takenouchiego był
przez pewien czas bliskim towarzyszem Miyamoto Musashi i razem z nim prowa-
dził szkol ę szermierki . Techniki szkoły był y zazd rośnie s trzeżone przez cale lata
i wyjawiono je podobno dopiero w trzynastym pokoleniu sukcesorów Ilisamori
Takenouchi.
Powyższej opow ieści nic należy jednak traktować zbyt poważ ni e. Otóż niemal
wszystkie „szkoły" walki mają podobną , czy nawet niemal identyczn:) historię:
prawdopodobnie lradycja wymagała stwarzania „nadnaturalnych" początków
szkół i faktycznie - „dobudowywano" je nawet wtedy, kiedy rzeczyw istość była
zgoła prozaiczna. U zarania historii szkoły zawsze więc znajduje s i ę fund ato r
(soke), któremu w odkryciu genialnych zasad pomagała boska siła (tenshin-sho)
i dzi a ł o się to niemal zawsze po długim osamotnieniu w górach (shugyo) .
Z zasady tradycję fundatora szkoły tworzyła rodzina mistrza o rozmaitym sio-
pniu pokrewieństwa , czasem najlepsi uczniowie (jukagashira). Nauczanie w
szkole sk ł ada ł o się z dwóch faz: w pierwszej rozpoznawano moralne walory ucz-
nia i jego zdo lnqści a także lojaln ość, uczono tylko technik uważanych przez mi-
strza za banalne; w drugiej natomiast - dopuszczano do tajemnic szkoł y (oku-
dcn) - „technik głębokich". Pierwsza faza trwała przez kilka lat i przypominała
terminowanie przed wyzwoleniem si<; na czeladnika .
System ten miał pewne racjonalne jąd ro i do dziś jest praktykowany w nowo-
czesnych skądinąd szko łach. Idzie o to, aby nic marnotrawić wysiłku na naucza-
nie nadzwyczaj trudnych zagadn ień osobników niestałych charakterologicznie i
niecierpliwych, których postawa nie daje żadnej gwarancji zrozumienia istoty
danej szkoły. Rzecz w tym także, aby zmusić ćwiczących do cierpliwej i d ł ugo­
t rwałej pracy nad podstawami. gdyż - według Azjatów - jest to klucz do póź­
niejszych sukcesów. Nadzieja na to, że pewnego dnia pozna się „tajemnicze" te-
chniki jest w istocie bardzo dobrą motywacją do pracy. Niestety dziś , gdy wic;k-
szość szkól ma po prostu charakter zarobkowy i prowadzenie ich jest źród ł em
ogro mnych dochodów. przestrzeganie tej zasady jest niemożliwe-zbyt surowa
selekcja uczniów przywiodłaby mistrza do śmjerci głodowej ...
Bywało jedna k i tak, ie mistrz wy powiadał słowa „menkyo kaicle n", któ re
można prze tłumaczyć jako „dał e m z siebie wszystko" . Było to hasło , że uczer'\
dorównał już mistrzowi i powinien uczyć u jego boku jako partner l ub -części ej
- odejść i za ł ożyć włas n ą szkołę.
54
Uzb'roiwszy się w wiedzę o tym , jak tworzono korzenie systemów, przejdźmy
dalej do historycznego przeglądu n ajsł awn iej szych postaci.
Slawną szkolę Kito-r yu za łożył Kanyemon Terada , zarządca dworu Tango-
-no-kami Kyogoku. Nauki otrzymał o n od Heizayemona Terada, ten zaś od Sbi-
chiroyemona Fukuno - wspomnianego już ronina, który był jednym z trzech
uczniów Chin Gempina. O oryginalności szkoły stanowią kata - ćwiczenia wy-
konywa ne dla doskonalenia techniki ruchu jako rodzaj „walki z cieniem··. Jedna
z tych form stosowanych w kito-ryu została wprowadzona przez Jigom Kano ,
twórcę judo, do swojej szkoły (koshiki-no-kata).
Najsławniejszymi nauczycielami tej szkoły, czy raczej najsławniejszymi z
tych, których nazwiska zachowała historia , byli T sunetoshi Jikubo, przez pe-
wien czas uczący Jigora Kano i Tozawa Tokusaburo, który na przełomie XIX i
XX wieku uczył Morihei Ues hibę, późniejszego twórcę aiki-do. Powyższe
twiązki tłumaczą po części wpływ kito-ryu na rozwój judo i aikido.
Matayemon Iso, jedna z naj s łynniej szyc h postaci w dziejach ju-jitsu. urodził
się ok. 1800 roku. Mając 15 lat przywęd rował do Tokio (wówczas Edo) poszuku-
jąc nauczyciela rzemiosła rycerskiego. Po licznych perypetiach trafił do szkoły
prowadzonej przez Oribe Hitotsuyanagi , który k ontynuowa ł tradycję Yoshin-
-ryu. W szkole tej pobierał nauki przez ł at sied em - aż do przedwczesnej śmierci
mistrza. Później znów błąkał się w poszukiwaniu najlepszej szkoły, aż wreszcie
trafił do Joyemona Homma, który u czył shin-no-shinclo-ryu. Po kilku latach lso
postanowił odejść od mistrza i założyć własną szkol ę. Pó ki co wybrał s i ę jednak
na „musashuguyo" -wędrówkę po różn ych dojo w ca łym kraju w celu wypróbo-
wania swych technik w walce z innymi mistrza mi bądź pobierania nauk w intere-
sujących szkołach. W czasie te.i wędrówki in struowa ł uczniów, którzy chcieli mu
towarzyszyć. Pewnego październikowego dnia dota rł do miejscowości Kusatsu
w prowincji Orni . Przypadkiem zauważył jak kilku uzbrojonych opryszków usi-
luje obrabować mocno pijanego samuraja i sta nął w jego obronie. Przy pomocy
swego ucznia Nishimury łatwo obezwładnił opryszków. Nie wiedzi a ł jednak , że
byli to czł onkowie wielkiej bandy terroryzującej całą okolicę.
Kiedy następnego dnia po krótkim odpoczynku podjął wędrówkę, w głębo­
kim jarze przez który biegła droga, napotkał blisko stu bandytów. W półgodzin­
nej walce obezwładni! niemal wszystkich napastników, a pozostali ratowali się
ucieczką. Zwycięski wynik tego starcia możliwy był tylko dzięki wykorzystaniu
atemi - ciosów we wrażliwe okolice ciał a, oraz technik pozwalających na wywi-
c hnięcie stawów.
Walka z opryszkami przyniosła Iso wielką s ł awę, a także zwróc ił a uwagę na
potrzebę wprowadzenia atemi do konstrukcji systemów walki. Na zakończenie
swych wędrówek lso osiedlił się w Edo i za ł oży ł tam szko l ę o nazwie Tenjin-shi-
nyo-ryu, która obejmowała łącznie 124 techniki. W ci<1gu wiciu lat pracy w chę­
tnie odwiedzanej szkole Iso wykształcił podobno ponad 5000 uczniów.
Założycie lem szkoły Sekiguchi-ryu był Jushin Sekiguchi. W młodości znako-
mity mistrz szermierki , z czasem obrócił swe zainte resowania na walkę wręcz z
uzbrojonym w miecz przeciwnikiem, zwłaszcza w kontekście utraty jednego
55
z dwóch mieczy podczas walki. Później odkrył, że pewna biegłbść w technikach
pozwala walczyć nawet zupełnie bez broni, byle wykorzystać element zaskocze-
nia. W działalności szkoleniowej pomogła mu niezła pozycja finansowa, dzięki
spokrewnieniu z rodziną Imagawa-jednym z najpotężniejszych klanów . W wie-
ku dojrzałym Sekiguchi przeniósł się do Tokio (Edo) - jego szkoła cieszyła się
tam wielką sławą .
Twórcą innej sławnej szkoły - Shibukawa-ryu, był Bungoro Shibukawa ,
uczeń Hachirozaemona Sekiguchi, syna Jushina Sekiguschi. Shibukawa zasły­
nął z przywiązywania wielkiego znaczenia do doskonałości technicznej w walce,
a także z powodu dostosowania technik swej szkoły do różnych sytuacji życia co-
dziennego - miał podobne zainteresowania jak Gichin Funakoshi - kodyfikator
karate, który uczył jak bronić się jedząc, pijąc, siedząc i leżąc, mając ręce zajęte
fajką lub pałeczkami do ryżu.
Szkołę Sosuishitsu-ryu założył w połowie XVII wieku Fugatami Misanori
Hannosuke - samuraj, który w klasztorze również przeżył mistyczne widzenie,
a jego zainteresowania dla walki wręcz wyniknęły z powodów podobnych do
tych, którymi kierował się Jushin Sekiguchi. Początkowo szkoła była dość słabo
skodyfikowana i kiedy zabrakło mistrza żaden z uczniów nie potrafił osiągnąć
takiego poziomu jak Hannosuke. Dopiero wybitnie uzdolniony Shitama Matai-
chi przestudiował niejasne zapiski i w następnych latach rozwinął szkołę wpro-
wadzając ją przez to do historii i przydając jej sławy .
Nagakatsu Inouye stworzył podwaliny techniki zwanej Kushin-ryu . Jego syn
nie osiągnął wielkiej sławy, za to wnuk lnugami Nagayasu, znany pod przydom-
kiem Gumbei, zasłynął jako prawdziwy mistrz. W jego wykonaniu Kushin-ryu
stało się bardziej kompleksowym systemem. Podobno nie bez znaczenia (pisze
o tym Habersetzer w pracy cytowanej wcześniej) był fakt, iż Gumbei pobierał
w 1717 roku nauki od kontynuatora kito-ryu, niejakiego Takino (Hachinosuke
Takino, zm. w 1723?).
Kodokanjudo
Termin judo, znaczący tyle , co „łagodna droga" czy też
„droga łagodności", używany był początkowo przez mało
znaną szkołę Jikishin-ryu i stamtąd został zapożyczony
przez Jigoro Kano.
Jigoro Kano, urodzony w 1860 roku w Mikage, w pro-
wincji Settsu, ukończył kolegium literatury na Uniwersy-
tecie Cesarskim w 1881 roku. Był to człowiek typowy dla
Rys. 5·3 swej epoki. Rozkochany w tradycji a zarazem zajadły mo-
dernista, zawsze starał się połączyć wymagania nowych czasów z umiłowaniem
historycznej przeszłości.
56
Stąd był zarówno założycielem pierwszego klubu siatkówki w Japonii (w 1878
roku), jak i najwytrwalszym badaczem systemów walki wręcz . Kariera Kano
rozpoczęła się od nauki pod kierunkiem Hachinosuke Fukuda, ucznia Mataye-
mona Iso. Po tajemniczej śmierci mistrza w 1879 roku (prawdopodobnie został
zamordowany) szkołę przejął Masatomo Iso , następca Fukudy, trzeci z kolei
„szef-instruktor" Tenjin-shinyo-ryu.
Na fali gwałtownie rozwijającego się modernizmu sztuki walki bazujące na
tradycjach z wolna dogorywały. Zajmowanie się „starymi" rzeczami było uwa-
żane za zajęcie dla „mamutów" , za trącące myszką. Na lekcje do Iso uczęszczały
nieliczne osoby, przez wiele miesięcy Kano bywał jedynym uczniem. Kiedy Iso
Masatomo zmarł, Kano trafił na trening do Tsunetoshi Jikubo , który instruował
w zakresie kito-ryu. Technika rzutów tej szkoły wywarła na Kano wielkie wraże­
nie. Jednocześnie z treningami i zajęciami na studiach zaczął szperać w bibliote-
kach i antykwariatach, skupować, niekiedy za bezcen , rozmaite stare szpargały
i intensywnie poszukiwać śladów dawnych szkół. Okazało się , że w antykwaria-
tach można było nabyć istne bogactwo zapisków i instrukcji - Kano wyrobił so-
bie pogląd o tradycjach różnych szkół i ich specyficznych technikach.
Najpierw usystematyzował swoje zbiory, później zaś zbadał możliwości stwo-
rzenia wielkiego , eklektycznego systemu ju-jitsu. Myślą przewodnią było opra-
cowanie systemu skutecznego a zarazem na tyle pozbawionego starych brutal-
nych technik, aby mógł on odpowiadać kryteriom nowoczesności. Zabicie czy
c iężkie okaleczenie przeciwnika nie było już przecież potrzebne, gdyż i poje-
dynki na śmierć i życie stały się archaizmem. Marzeniem Kano stało się takie
oczyszczenie swego systemu, aby można go określić zarówno jako metodę wy-
chowania , technikę samoobrony i nowoczesny sport.
Żadnego sztucznego systemu samoobrony nie wymyślono jednak za biur-
kiem. Kano doskonale .rozumiał potrzebę nieustannego pratycznego weryfiko-
wania założeń . W tym celu na przedmieściu Tokio - Shitaya, w buddyjskiej
ś wiątyni Eishoji wynajął niewielki pokoik, w którym mieściło się zaledwie 12
mat tatami (typowy wymiar tatami - 186 x 93 x 6 cm) . Aby uniknąć niechęci
modernistów do rzekomo zdyskredytowanego ju-jitsu zapożyczył, jak to już
ws pomniałem, nazwę judo.
Z czasem jego salka stawała się coraz bardziej popularna i Kano otworzył
wi e lką salę na 100 mat w dzielnicy Koishikawa . Na jej bazie stworzono później
s łynny Kodokan - wielopiętrowy budynek z pięknymi salami gimnastycznymi.
Nazwa oznaczała „Miejsce, gdzie uczy się Drogi".
Nowy system walki torował sobie drogę do sławy nie bez przeszkód. Pokona-
no je ostatecznie w 1886 roku, kiedy to zorganizowano „Turniej Prawdy" w któ-
rym najlepsi zawodnicy Kodokanu zmierzyli się ze szkołą yoshin-ryu kierowaną
przez Totosuke Hikosuke. Kodokan odniósł błyskotliwe zwycięstwo - zwłasz­
cza dzięki walkom, jakie stoczył Shiro Saigo, którego postać omówię nieco bli-
żej przy omawianiu rodowodu aikido.
Praca nad systemem trwała do 1922 roku. Przez cały ten czas Kano weryfiko-
wał różne techniki i dążył do tego, aby system był jak najprostszy w konstrukcji
i jak najskuteczniejszy w działaniu. Niedługo przed wybuchem II Wojny Świa­
towej Kano próbował zainteresować Międzynarodowy Komitet Olimpijski
57
nową dyscypliną sportową zwaną wówczas w angielskiej terminologii „j apanese
wrestling", t.i. „zapasy japo11skie" . Wracając w 1938 roku z posiedzenia MKOL
w Kairze zmarł na pokładzie statku.
Kierownictwo Kodokanu objął Risei Kano - syn mistrza - później również
pierwszy prezydent Światowej Federacji Judo (1953 r.). Do programu Igrzysk
judo weszło podczas Olimpiady Tokijskiej jako narodowa dyscyplina gospoda-
rzy - marzenie Jigoro Kano został o zrealizowane.
Ju-jitsu dzisiaj
Wydaje się, że epoka mistrzów o wybitnych indywidualnościach , epoka nie-
wielkich, lecz sławnyc h sz k ół, minęła w ju-jitsu bezpowrotnie. Tu i ówdzie poja-
wiają się jeszcze próby syntezowan ia i opracowywania nowych technik , ale co-
raz częściej przedsięwzięcia te są chwytami reklamowym i albo też wynik jest
przysłow iową myszką, którą z wielki m stękaniem u rodziła góra . W dawniej-
szych czasach poświęce nie całego życia na doskonalenie sztuki m ia ł o zarówno
sens moralny, filozoficzny jak i ekonomiczny- dziś stoi on pod znakiem zapyta-
nia. W skomercjalizowanym świecie współczesnym liczą s ię tylko te przeds ięw­
zięcia , które organizatorom i wykonawcom zapewnią duże zyski. Szansa dla
wielu sztuk walki tkwi w przekształceniu ich w dyscypliny sportowe, ale - mó-
wiąc szczerze - to nie jest już to samo. Zresztą ju- jitsu ma niesłychanie potężną
konkurencję , jaką jest judo-sport olimpijski , względnie dobrze znany, finanso-
wany przez organ izacje państwowe i m iędzynarodowe federacje. Nieliczni entu-
zjaści podkreślaj ą jeszcze pozatechniczne walory j u-jitsu, ale żeby wartości te
zdobyć, najpierw trzeba wykonać długotrwałą, cierpliwą i ciężką pracę , więk­
szość zaś ludzi we współczesnym świecie wypatruj e szczęści a w ,.lekkiej robocie
za ciężkie pieniądze" . .Jeśli nawet szanuje się pracę, to raczej .i a ko środek wiodą­
cy do celu , a nie cel sam w sobie. Lecz w tym w!aśn i e tkwią pewne nadzieje.
Okazuje się bowiem, że nawet zamożni ludzie w najwyżej rozw i niętych kra-
jach kapitalistycznych , który m rzekomo do szczęścia brakuj e tylko prywatnego
odrzutowca, nie są w istocie szczęśliwi. Inaczej mówiąc, szczęśc i a szuka s ię w
pieniądzach i pięknych rzeczach , które można za nie kupić, tak długo jak p i enię­
dzy brakuje, a kiedy już są-szczęście przestaje być tak oczywiste, jak by się wy-
dawało. Coraz częściej spotyka się więc inne próby dążenia do szcz{{ścia. Ich
wspólnym mianownikiem jest pewna oczywista, lecz niestety zbyt rzadko do-
strzegana prawda, że szczęście nie jest czymś w rodzaju skarbu ukrytego za sied-
mioma morzami. który można zdobyć i mieć tak, jak ma s ię j akiś przedmiot, lecz
jest to raczej cie11 , który wywołuje ludzka działal ność oświetlana promieniami
rzeczywistości. Szcz<;ście byłoby więc nieodzowną cech ą aktywności życiowej,
tym silniej występuj<}Cą im bardziej ciężka i twórcza jest praca człowieka. Tylko
usilną pracą moż n a przekształcać rzeczywistość lub też nas samych . Jeśli jednak
pierwszy rodzaj działalności może napotkać poważne przeszkody natury obiek-
tywnej , to praca nad sobą zależy wy ł ącznie od własnych chc;ci człowieka. Osoby
rozumiejące tę oczywistą prawdę będą zapewne tym i, dzięki którym prawdziwe
sztuki walki, a wśród nich j u-j itsu , nie zaginą.
58
Współczesne kierunki rozwoju j u-jitsu można podzielić na cztery podstawowe
grupy:
1. Systemy stworzone na zapotrzebowanie specyficznych grup i organizacji spo-
1ccznych , główn ie sił zbrojnych i policji;
2. Systemy będące kontynuacj ą tradycji, unowocześniane z myślą o zwiększe­
niu stopnia ich „dosko n ałości" lub przystosowywane do wymagań nowoczesnej
dyscypliny sportowej;
3. Podsystemy wywodzące się ze znanych wielkich stylów, a mające spel'nić
szczególne zadania - na p rzykl'ad u m ożl i wić naukę samoobrony kobietom , czy
t eż s tać s i ę zasadą zajęć wychowania fizycznego w szkołach;
4. Systemy będące próbami oryginalnej działal ności twórczej.
Wspól n ą cechą niemal wszystkich wymienionych grup .iest też dążen ie do poh1-
czenia z technikami innych sztuk walki.
Systemy twor zone dla potrzeb policji są na ogół ba rdzo pragmatyczne i w zało­
żeniu mają odpowiadać realnym potrzebom sil policyjnych różnych krajów.
Najczęściej obejmuj ą one techniki obezwładn i an ia uzbrojonych lub agresyw-
nych przeciwników oraz transportowania ich. W tych systemach rzadko wystę­
pują techniki agresywne, gdyż na ogół policjant jest lepiej uzbrojony od swego
przeciwnika i w razie potrzeby może wykorzystać bro11 . W Japonii naj sławniej ­
szym systemem tego rodzaju jest taiho-jutsu, zespół techn ik interwencyjnych i
obronnych stworzony w roku 1924, a później stopniowo uzupełniany . Od 1946
roku cz<;ścią tego systemu jest keibo-soho - technika posługiwania się drewnia-
ną lub metalową (tokushu-keibo-soho) pał b1. Specyficzną cechą taiho-jitsu jest
przystosowanie cło rozmaitych sytuacji zmienia.jące technikę w za l eżności od ro-
dzaju umundurowania, środków ochrony i uzbrojenia przeciwnika . Podobno
system ten jest w Japonii g tęboko uzasadn iony, gdyż wśród przeciwników policji
często znajdują się mistrzowie różnych sztuk walki.
Rozpatrując przydatność j u-jitsu w siłach zbrojnych różnych krajów , trzeba
wz iąć pod uwagę i to , że oprócz realizowania zadań samoobrony w ścisłym zna-
c.:zeniu tego słowa, muszą one uwzgl ędniać również potrzeby walki wręcz, a w i ęc
bezpośredniego starcia z przeciwnikiem. W efekcie tzw. systemy wojskowe są
zwykle nadzwyczaj „serio" - zakładaj<) bowiem wa l kę na śmierć i życie będące
c.:z<;ścią starcia zbrnjnego. Z drugiej strony, specyficzną cechą tych systemów
jest założenie, że w walce mogą zostać wykorzystane różne części uzbrojenia i
oporz~1dzenia , np. nóż , bagnet, kolba lub lufa karabinu , łopatka saperska , kolba
pistoletu. Techniki muszą być także dostosowane do umundurowania noszone-
go w różnych porach roku, faktu, iż przeciwnik jest z zasady w hełm ie itp. Wre-
~zc ie, jeszcze inn~1 charak terystyczną cechą musi być prostota systemu i możl i­
wość wytrenowania żołnierzy w stosunkowo krótkim okresie czasu . Ostatnio
o bserwuje się dążen ie do stopniowego wypierania elementów j u-jitsu przez te-
drn iki karate jako relatywnie prostsze i przez to bardziej skuteczne. Przykładem
tego może być japoński wojskowy system samoobrony toshu-kakuto, którego
podwaliny stworzył w 1954 roku Chiba Sanshu.
Warto wreszcie nadmienić, że oddz i ały wojskowe i policyjne, przeznaczone
specjalnie cło zwalczania terrorystów, zmuszone są wprowadzać do walki wręcz
59
również nieco trudniejsze elementy techniczne, pozwalające za to na wykonanie
szybkiej i skutecznej akcji zaczepnej.
Przykładem systemu zdecydowanie nastawionego na kontynuowanie tradycji,
a nawet o ambicjach prawie „muzealnych", może być Daito-ryu-aiki-ju-jitsu.
Jego twórca, Tokimune Takeda. zgrupował tu wszystkie elementy sztuk walki
wymienione w nazwie, a cel „muzealnej oryginalności" pomaga zrealizować ze-
spól specjalistów o podobnych poglądach jak Takeda. Innym interesującym sy-
stemem jest Shorinji-kempo, mieszanina najstarszych technik karate i chińskich
elementów ju-jitsu. Twórca - Nakano Michiomi-wykorzystuje w tym systemie
pewną specyfikę technik obronnych po1egającą między innymi na bardzo zręcz­
nych wychyleniach tułowia i innych szczegółach, których nie sposób wyjaśnić
bez omówienia technik kung-fu i specjalnych metod treningowych. Praktycy
Shorinji-kempo (Shorinij to japońska nazwa klasztoru Shaolin - patrz rozdział
o historii karate) noszą na kimonach szokujący dla Polaka znak odwróconej
swastyki. Oczywiście w tym przypadku nie ma on żadnego związku z hitleryz-
mem - to właśnie niemieccy faszyści zapożyczyli ten znak, symbol szczęści a, z
kultury hinduskiej.
Typowym przykładem „podsystemu" jest Kodokan Goshin-jitsu (rys. 5.4) -
zespó ł technik wywodz<icych się z judo, a obejmujących przeciwdział an i e typo-
wym zagrożeniom. Często jest praktykowany w formie kata. Niceo podobny
jest system Joshi judo goshinho przystosowany specjalnie dla kobiet i mężczyzn
o bardzo sł abej posturze fizycznej. W pewnym sensie kryteriom podsyste mu od-
powiada też aikido Kenji Tomiki zorientowane jako metoda samoobrony i wy-
chowania fizycznego.
Tylko we własnych notatkach, bardzo zresztą niekompletnych, zapisałem blis-
ko 180 nazw rozmaitych „systemów" . Niemal wszystkie mają charakter zlepko-
wy, a ich ewentualna oryginalność, jeśli nawet istnieje, ukryta jest gł«boko za
pospolitym reklamiarstwem bądź wybujałymi ambicjami twórców. Oczywiście ,
niektóre z tych zlepków są wykonane bardzo pomysłowo, lecz jest również spo-
ro tzw. knotów funkcjonujących wyłącznie dzięki słabej orientacji ćwiczących.
Bardzo dużo systemów tego rodzaju opiera się na elementach irracjonalnych,
zgodnie z zasadą „im bardziej zawile - tym lepiej " . Mówi się więc o „Duchu
Wszechświata", „technikach wibrującej ręki", „tajemnicach Dalaj Lamy'',
„energii plazmatycznej'", itp. Wydaje się, że miłośnicy tych systemów są jednak
gł ównie teoretykami z tego typu Judzi, którzy śmierteln i e serio wierzą w UFO,
Trójkąt Bermudzki i leczenie chorób organicznych przez „korekcj ę zaburzone-
go pola bioenergetycznego''.
Niektóre ze sztuk walki tej grupy są dla odmiany skrajnie praktyczne i wyspe-
cjalizowane - np. samoobrona dla kobiet zaatakowanych w windzie lub samo-
chodzie, bądź samoobrona za pomocą parasolki , kluczy, torebki , itp . Są wresz-
cie systemy adresowane do poszczególnych grup zawodowych (pracowników
poczty, taksówkarzy, sprzedawców sklepowych) bądź wiekowych (młodzież
szkolna, emeryci).
Na Zachodzie radosna twórczość w tej dziedzinie nie zna granic i adresowana
jest do klientów nadzwyczaj naiwnych. Należy tu wymienić koresponde ncyjne
60
a nawet telefoniczne(!) szkoły, sprzedaż specjalnych ziół, które zamieniają cia-
ło w „strukturę o giętkości i sile pytona" i maści , które wyszczuplają dając zara-
zem kolosalny przyrost mięśni. Za '.fa liczeniem pocztowym można też otrzymać
pl yny do moczenia rąk poprawiające gibkość nadgarstków czy też „zagęszczone
koncentraty kąpielowe" dające podobne efekty.
W ostatnich latach pojawiły się w wiciu krajach firmy wyspecjalizowane w wy-
najmowaniu agentów ochrony dla prywatnych klientów i niektóre z nich opraco-
wały wł asne systemy, zazwyczaj bardzo realistyczne, oparte jednak raczej o naj-
nowocześniejszą technikę policyjną i wojskową niż o wytrenowaną sprawność
psychofizyczną . Z prawdziwymi sztu kami walki łączy je już tylko nazwa , np.
..Antiterrorkampf karate und ju-jitsu''.
•udo
Kiedy mówi się o współczesnym judo, większość osób kojarzy ten termin zdy-
~cypliną sportową, z nazwiskami Zajkowskiego, Adamczyka, z wybitnymi fa-
chowcami i popularyzatorami tej dyscypliny - Krzysztofem Kondratowiczem,
.Januszem Pawlukiem, Waldemarem Sikorskim. Judo nie świC(ci jednak trium-
fów popularności. Okazją do obejrzenia kilku walk pod rz<1d są z reguły Igrzyska
Olimpijskie. Co do innych imprez, to radiowe i telewizyjne audycje sportowe
kwitują je s kąpym serwise m i takim samym komentarzem. Niezbyt liczne grono
kibiców wywodzi się najczęściej zbytych zawodników, prawdziwych mił ośni­
ków jest mało. Napływ młodzieży do sekcji nie umywa się do natłoku pierw-
,zych łat popularności.
Tymczasem nieco starsi Czytelnicy przypomną sobie bez trudu, że nie tak da-
wno, bo w Jatach sześćdzi esiątych, popularność judo niewiele ustC(powała
ogromnemu zainteresowaniu, jakim dziś cieszy się karate. Na matach było tł o­
rtno. a zapisy poprzedzano staranną selekcją odrzucając wielu kandydatów.
Ilustrowane czasopisma poświęca ły judokom przynajmniej tyle miejsca, ile dziś
ll'matyce kung-fu i karate. Rozpatrzenie przyczyn malejącej popularności judo
może być nadzwyczaj ciekawe, gdyż w istocie zjawisko to dotyczy niemal wszyst-
1..ich sztuk walki.
~bserwujesię pewną prawidłowość. Dana sztuka walki trafia do jakiegoś kra-
111 1 zwykle po kilku latach działania najaktywniejszych popularyzatorów wybu-
cha ogólne nią zainteresowanie. Sekcje mnożą się jak grzyby po deszczu. Szybka
IC'>t progresja w hierarchii stopni, odbywają się dziesiątki i setki pokazów. Ten
1ywiołowy rozwój osiąga w pewnym momencie taki stopień komplikacji, że po-
1:iwia się potrzeba powołania instytucji centralnych zabezpieczających szeroko
1 ozu mianą organizację ruchu. Teraz obserwuje si(( kilkuletni okres stałej, dużej
popularności. Organizacje krzepną, porządkuje się sprawy przepisów, ograni-
l'/a partyzantkę w dziedziniie nadawania stopni. Dobudowuje si ę do danej sztuki
1t· instytucje, które nieodłącznie wiążą si(( z nowoczesnymi dyscyplinami sporto-
wymi - komisje sędziowskie i lekarskie, cent ra szkoleniowe , wprowadza klasy
' Portowe, klasyfikuj e zawodników, powołuj e kadrc;„.
61
 Szczytowe nasilenie tego procesu organizacyjnego jest jednak fazą prLei.ile-
nia . Napływ do sekcji i klubów stopniowo zmniejsza się, wykruszają się również
szeregi ćwicn1cych. Przychodzi moment w którym dyscypliny legitymujące się
kilkudziei.ięciotysięcznym gronem entuzjastów pozostają przy ~ilkuset zawo~­
nikach. Ci wierni na ogół pozostają wiernymi, jednak o dynamtctnym rozwoju
nic ma już mowy.
Bazując na tej ogólnej prawidłowości, można domniemywać jakie są przyczy-
ny owej szczególnej dynamiki. Otóż najpierw sztuka walki fascynuje nowo~cią
i tajcmnjczością. Zdaje się obiecywać metodę os i~ga!ęcia mistrzo~twa .w dwa
miei.iące. oferować techniki tajemne o nadzwyczajnej skutecznośc1. Z ich po-
mocą nawe t najdrobniejsza uczennica z klasy skrzypiec średniej szkoły muzycz-
nej może rozgromić bandę najdzikszych chuliganów z ła11cuchami w rękach.
Któż nie chcialby znać takiego „sposobu"?
Praktyka treningowa przynosi jednak rozczarowanie - ,.dowiedzieć się·· to je-
dnak nie to ~amo co „nauczyć się". Praca, praca , ciągl e praca. poobijane ciało.
duszność w plucach , obolałe mięśnie. slony smak potu i kurzu z podlogi dojo -
oto rzeczywistość treningu. Człowiek czuje się raczej zmordowanym do cna per-
szeronem niż wyświeżonym Simonem Templarem o poranku. . .
Dużej klasy .,intelektualiści" rozkochani w kawiarnianych dyskus1ach 1 roz-
trzi1saniu problemów współczesności zrażają się jako pierwsi - no\~C. rzekon~o
tak fascynujące zajęcie okazuje się dość „prostackie". Fascynowanie oto~zc~1a
el egancką spódniczk<1 tcnisow<1 czy najnowszym modelem nart (na ram1e111u,
rzecz jasna) okazuje się zajQciem znacznie ciekawszym i efektown iejszym. Zre-
sztą. w tym właśnie momencie pojawia się na horyzoncie zainteresowań nowa
dziedzina - jakaś tajemna sztuka Wschodu, parapsychologia, joga królewi.ka,
radiestezja, w którą znów można siG rzucić z ogruem sł omianego zapa łu w
oczach.
Odpadają l sekcji również chojracy spod przyi.ło,~iowej budki z piwem. Oka-
zuje siQ bowiem, że regularne uczęszczanie na treningi jest co ?aj mniej tak.samo
nudne jak chodzenie do szkoły czy roboty. Trener to drań, me lepszy w 111czym
od skrupulatnego kierownika i wymagającego nauczyciela.
Na końcu odchodz;1 ci, którzy byli po prostu ciekawi nowości, a po zaspokoje-
niu tego pragnienia odchodzą, gdyż ich motywacja spada do zera, prlestajc
podtrzymywać na duchu i zachęcać do pracy.
Bądźmy jednak sprawiedliwi - wina spada nie tylko na sumienia rozlatłych,
płytkich i lekkomyślnych czcicieli słomianego ognia. Bo cóż dzieje się z nową
sztuką na płaszczyźnie organizacyjnej? . f1ku1c ją ze sportem. I to Jest JUZ oznaka schyłku rozwoju danej sztuki.
Pierwsi Ć\\ iczący czują się pionierami. I rzeczywiście. na dziewiczym gruncie
nowej dyscypliny u stanawiają prawa tak, jak na Dzikim. Zachod7ie ~i~rw~i osa:
dnicy dzielili ziemię. Najpierw ile kto chciał - potem nieco skromnie]. P1erws1
mblrzowic często zdobywają czarne pasy za pilność w treningu i wkład pracy,
c.-z<;sto na podstawie egzaminów opartych o ich własne kryteria. I nic ma w ty~n
nic zł ego - tcgo ·wymaga sytuacja i takie są prawa pionierów. Źle zaczyna s1Q
dziać, gdy owe grono postanawia pewnego dnia: „dość balaganu -od dziś egza-
miny będ;1 siGodbywać tak a tak, a strażnikami porządku bt<dziemy my'·. Teraz
drugi rzut pionierów zaczyna sit( buntować - d laczego tamci tak a my inaczej?
62
W tej sytuacji najlcpi~j powołać inną organizacjQ, stanąć na jej czele i ustanowić
wł?sne p~awa. „ Po kil.ku latach zwarta niegdyś organizacja staje się federacją
naJr~zm.a11szyc~ szkól _1 stylów; peł~ą animozji i urażonych ambicji.
. Ozy"'.~om1 dz1alalnosć orgamzac~j~o-propagandowa zmienia sic: w •. walkę po-
l11yczn~ o to kto le~szy .. kto bardz~ej „prawdziwy". Wspólne imprezy sportowe
przestają być rywah.zacJą zm~odmków .- stają się rywalizacją szkól i stylów.
Opróc_z propa~owania własnej szkoły lwią czQść czasu pofaięca się na dyskrcdy-
tO\\an_r~ rrv.ah. ~utorytet.em. mogły.by być .~ryginałne organizacje japońskie i
r~mtc1s1 n1ekwes.t1onowa~1 m1st~ow1c. I om jednak żywi;1 wobec siebie animo-
z~~ - mało teg~. un owe rnechęc1 ż~rwszc, tym silniejsze podziały z dała od Japo-
~11. P~ychodz1 ~kres, ~którym je.dynym sensownym sposobem rozwiązania
kw~st11spornych1 sca!~ma ruchu sta1e się zerwanie z tradycją. Nowa organizacja
odcin~ ~1ę od .dyskusł1 dotyczącej ~angi cz?rncgo pasa ~v tym czy innym stylu,
Pi:tes_taJe dyskutowac nad tym. ktory i.tył jest •. prawdmvy", system stopni za-
m1cn1a c~ęs!o na system klas mistrzowl>kich. Kandydatów na szef<)w szkolenia
pos~L'.kUJ~ się ~ś:ód absołwent~w wyższych szkół wychowania fizycznego , a or-
gan1zato:ow ws~o? spra~vnych 1 fachowych urzr.;dników. Miejsce w kadrze za-
czyna byc _uzałe~_ione rue od koloru pasa, a od wyników na zawodach. Samofi-
nansowanie sek~JI przestaje być głównym źródłem dochodów, szuka sic; mece-
natu państwa, wielkich organizacji sportowych czy gospodarczych.
. D.a'~na sztuk~ zam_ienia się w dyscyplinę sportową. Sport jednak rządzi się
sw~1m1 prawanu. Najwyższym, realnie cenion ym dobrem jest wynik i nari s;i
obliczone prngm~ty~z1.1e działani~ . Bogactwo szt uki ulega uszczupleniu przez
po~porządkowame JCJ wymaganiom walki sportowej. Cierpliwość szkolenia
„bierze w łeb'' na rzecz dążenia do szybkich l>ukccsów - nawet mało ważnych,
byle _~pektakularny~h, b~le wartych odnotowania w statystykach. Kto ma czas i
chęci na prowadze111e Zajęć z niewiastami i dziećmi, czyje ambicje zaspokoi pra-
ca masowa?„.
Cechy osobo~ve „narybku" stają się mniej ważne - wa.lnc, aby chcieli dużo i
częst~l treno,~ac , ~zybk.o walczyć. Najzdolniejszym tworzy się stypendia i „wa-
runki do trenmgu .. c? jesz~c b~rdzicj pogłębia przepaść między .. kadrą" a za.
p~cczem. C~r~z mmejs_za staje su; również dostępność wy„okiej klasy instrukto-
row '~ t~~cni_c ~szkoleniu masowym ponieważ grupują się oni w ośrodkach mają­
cych JUZ 1ak1cs sukcesy.
Daw_ną sztukę publi~no~ć-~znaje t~r~ja~o sport. O jej właściwej naturze.
c.e!a~h ! mct?dacb pam1ęt~Ją j~1z.tyłko n1eltczm, podczas gdy wiciu wręcz idcnty-
, N~ektór~ ełen~enty przedstawio.ncg~ obrazka pasują ~'.lk ulal do charaktery-
styk i połsk1~go Judo, inne odpow1ada1•1 obecnCJ sytuac11 w karate i aikido. w
przypadku Judo dodatkowymi przyczynami przcksz1ałcania się sztuki w sport i
przyczy ną spadku popularności .sportu są jeszcze inne ~prawy.
Przed~ wszystk1~ - .w~unk1 treningu. Do ćwiczenia judo niczbe<dna jest
maca, kt?r~ kosztuje dziś kilkaset tysięcy. Na taki wydatek mogą sobie pozwolić
?
l}'. lko.duze 1bogate klu~y. potrzebie spc~ja.lncj konstrukcji podłogi pod matę
111c w.irw nawet wspommac-w naszym knqu Jest ona nadzwyczaj n<) rLadkością.
63
 Po drugie - judo sportowe na tzw. „średnim
poziomie" uprzywilejowuje czy-
stą sprawność fizyczną- zwłaszcza siłę. Jakże to? - zapytają Czytelnicy- sztuka
ustępowania daje pierwszeństwo sile? Niestety tak. Jak pisze sławny Kazuzo
Kudo , do judo trafiają, aby sięgnąć po przykład skrajny, osobnicy zupełnie
mało sprawni i wybitnie sprawni. Ci drudzy osiągają dobre wyniki we współza­
wodnictwie sportowym, ponieważ przy równej, uczniowskiej technice mają
przewagę sprawności. Siła staje się elementem decydującym, a więc i bardziej
pożądanym. Ba, siła wypiera technikę, gdyż łatwiej i szybciej można wypraco-
wać względnie wysoki poziom siły, trudniej zaś - wysoki poziom techniki.
Ci mało sprawni muszą z konieczności pracować głową. To oni właśnie odkry-
wają tajniki przewagi „miękkości nad siłą " . W rożrachunku długofalowym ; po
latach 12-15 przeważają wreszcie nad „sił owcami". Proszę jednak powiedzieć­
który klub zaakceptuje piętnastoletni plan pracy trenera, obietnicę sukcesów w
roku 2000!? ' które mogą być sprowokowane działaniem judoki
Dla sztuki judo czas jest obojętny , ważna jest doskonałość - dla sportu liczy
się wynik i to osiągnięty w rozsądnym przedziale czasu. Hm, nie na darmo mówi
się w sportach walki, że łatwiej wychować stu bardzo dobrych zawodników niż
jednego wybitnego.
Wreszcie , kto ma szkolić tych „mózgowców"? Nikt ich nie chce , bo robią zbyt
wolne, jak na potrzeby sportowe, postępy. A przecież i trener wiąże swą karierę
życiową z sukcesami zawodnika. Jeśli ten zdobędzie medal na Igrzyskach, jeśli
klub wygra współzawodnictwo ligowe - trener ma szansę otrzymania lepszej
pracy, atrakcyjnych wyjazdów zagranicznych, mieszkania. We władzach sportu
jest szanowany jako człowiek namacalnego sukcesu - ktoś, kto legitymuje się
wynikami, a nie zapowiedziami wielkich czynów. A w końcu i sami zawodnicy
dążą do „konkretnego" sukcesu. Sprawa stypendium, klasy sportowej pomaga-
jącej dostać się na studia , nagrody z klubu, mieszkania, etatu-kto będzie na to
czekał do 35 - 40 roku życia? Niemal każdy chce żyć „już " a nie „potem" .
Oczywi ś cie , w istocie rzeczy obraz ten nie jest może aż tak czarny. Są bowiem,
na szczęście, bardzo uzdolnieni zawodnicy , którzy potrafią łą czyć nienaganną
technikę z wielką sprawnością, dość zwykłe, pospolite ambicje z najszczytniej-
szymi ideałami , własny tening z pracą szkoleniową. Są to jednak rodzynki w cie-
ś cie -wyjątki potwierdzające regułę. Jednak i oni nie mają czasu na odrodzenie
sztuki-co najwyżej łagodzą ponury ton czarnych barw . Jeszcze raz pragnę pod-
kreślić- to, co dla sportu jest być może absolutnie normalne i powszechnie przy-
jęte na wszystkich długościach i szerokościach geograficznych - dla sztuki jest
właś nie klęs ką. W moim przekonaniu trzeba wyraźnie odgra niczać „ sztukę " od
„sportu" . Jest to jedyny sposób na zachowanie tradycyjnych ideał ó w moralno-
-pedagogicznych sztuk walki . Będą one wówczas dostępne właśnie dla tych
mniej sprawnych, mniej złaknionych sukcesów, za to bardziej cierpliwych, wy-
trwałych, rozmiłow a nych w najsubtelniejszych tajnikach.
Pasjonująca hodowla róż , lata pracy w poszukiwaniu sławnej „niebieskiej" ,
to coś zupeł nie innego, niż produkcja kwiatów, choćby pięknych , na „hektarach
pod szkłem ". Ta druga jest bardziej pożyteczn a , lecz ta pierwsza- bardziej szla-
chetna - jest sztuką! Trudno też ocz e kiwać, aby hodowlą okazów zajęły się fir-
64
my ogrodnicze - jest to bowiem domena cierpliwych i wytrwałych zapaleńców.
Nie żądajmy też więc, aby wskrzeszaniem upadłych sztuk walki zajęły się organi-
zacje sportowe -zostawmy to upartym „filozofom ruchu" - najczystszym amato-
rom - tym , których nie zraża fakt, że osiągnięty po latach pracy wynik jest w sen-
sie pospolitych wartości absolutnie nieproporcjonalny do wkładu ciężkiej pracy.
Zasady ogólne
Judo, w ujęciu Jigoro Kano, jest sztuką walki i systemem edukacji psychofizy-
cznej. Po wyłączeniu niektórych technik mamy do czynienia z dyscypliną spor-
tową, z „judo" w węższym sensie tego słowa.
Generalnym wyróżnikiem judo jest koncepcja
wykorzystania we własnej strategii obronnej siły
ataków przeciwnika oraz błędów jego zachowania,
(ważna różnica w porównaniu z aikido!). Obowią­
zuje zasada: „maksimum efektywności , minimum
energii" czyli „lepszego wykorzystania energii"
(seiryoku zenkyo).
Techniki judo obejmują:
1. Postawy (dachi) i gardy (kamae) rozpatrywane
łącznie jako pozycje (tai);
2. Sposoby przemieszczania w przód i tył (shintai)
oraz obroty (tai-sabaki);
3. Techniki wychylania przeciwnika (kuzushi);
4. Pady (ukemi);
5. Rzuty (nage) w pozycji stojącej (tachi-waza),
wykonywane .za pomocą rąk - „techniki ręczne"
(te-waza), „techniki biodrowe" (goshi-waza), „te-
chniki nożne" (ashi-waza), oraz rzuty z padem (su- Rys.5.4.
temi-waza). Niekiedy dołącza się do tego podziału
rzuty, w których część ciała przeciwnika „owija"
się wokół swojego. Techniki te noszą nazwę makikomi, ale ponieważ można je za-
klasyfikować również wg powyższego podziału, rzadko wymienia się je osobno;
6. Chwyty (katame-waza) najczęściej określane łącznie jako ne-waza, tj. tech-
niki w parterze, techniki na ziemi. Dzielą się one na: techniki trzymań, naciskań
(osae-waza), techniki duszeń (shime-waza) oraz dźwignie i wykręcenia (kan-
setsu-waza); ·
7. Uderzenia we wrażliwe punkty ciała przeciwnika (atemi) rękami (ude-ate)
oraz nogami (ashi-ate).
Nazewnictwo technik polega na kilku głównych zasadach:
a) nazwy opisują rodzaj akcji, na przykład de-ashi-barai oznacza podcięcie nogi
wykrocznej;
b) nazwy wymieniają część ciała, która jest najbardziej istotna przy wykonywa-
niu danej techniki, np . hiza-guruma - przetoczenie przez kolano;
c) nazwy wskazują kierunek, w którym rzuca się przeciwnika, np. yoko-otoshi
- obalenie w bok;
5 - Sztuki i sporty „
65
d) nazwy odnoszą się do ogólnego wyglądu techniki, ap. tomoe-nage - rzut po
luku (odpowiadającym kształtowi przecinka);
e) nazwy poetycznje oddają wrażenie jakie odnosi się uczestnicząc w technice,
np. yama-arashii - burza w górach.
Techniki
Pozycje (tai) dzieli się na naturalne, (rys. 5.5) oraz pozycje samoobrony. Na
rys. 5.6 przedstawiono tylko lewą postawę samoobrony (hidari-jigo-tai). Wy-
różnia się też pozycje z chwytem rąk na ciele przeciwnika bądź jego ubraniu (ku-
mikata) - naturalne (rys. 5.7) i samoobrony (rys. 5.8).
Wyróżnia się następujące sposoby przemieszczania: „tył-przód , przód-tył"
(shintai) wykonywane głównie krokie m dostawnym (tsugi-ashi), rzadziej prze-
stawnym (ayumi:ashi), oraz ruchy obrotowe (tru-sabaki). Ostatnie wymagają
niewielkiego komentarza. W szerszym sensie taj-sabaki oznacza wszystkie ruchy
cia ła wykonywane z własnej woli. W węższym natomiast znaczeniu „tai-sabaki"
oznacza metodę wykonywania ruchów ciałem wraz ze szczegółowymi przepisa-
rru. Dopie ro w jeszcze węższym znaczeniu przez tai-sabaki rozumie się ruchy
wokół osi własnego ciała .
Zasadniczą ro lę, podobnie jak w aikido, przypisuje się przemieszczaniu ide-
alnie zrównoważo nemu (głowa prosto w pozycji naturalnej). Ruch wykonuje
s ię poczy nając od biode1· w dół - innymi słowy w każdej fazie ruchu ś rod e k ci ę­
żkości ci a ł a nie powinien wykraczać poza obszar ograniczony punktami podpar-
cia (rys. 5.9).
00000 ............ ........................ ......

'-....
(]
---
----- ----
c)~o'Otlli
---- -- --- -
Rys. 5.9.

Według teorii j udo, gtowa ludzka jest tak ciężka i tak niezręcznie wysoko po-
ł ożona , że najdrobniejsze jej wychylenia powodują znaczne przemieszczenie
środ ka ciężkości oraz niekorzystne dla równowagi napięcia ro.in. tu łowia i obrę­
czy biodrowej. „ Głowa tkwi na biodrach" -mówi się w judo. Tak jak w ken-jitsu
CV:.. ,(/ najbardziej utajoną przyczyną braku skuteczności jest zła praca nóg, tak w judo
uważa się, że najpospolitszą , choć najtrudnie j zauważalną przyczyną niepowo-
Rys. 5.5. '"'Rys.5.6. Rys.5.7. dzeń jest złe trzymanie głowy.

Do najważniejszych zagadn i e ń teoretycznych związanych z pozycjami , prze-

mieszczaniem się .i wychyleniami , n ależą zasady użycia sił y. Naczelna zasada
brzmi „pchaj, gdy przeciwnik ciągnie , ciągnij gdy pcha". Zasadę tę n ależy uzu-
pełn ić o ważny element dodatkowy - wł aściwy moment reakcji (timing). Ciąg­
nąć, gdy przeciwnfr już pcha - to zbyt późno. Pchać gdy już ciągnie - znów
zbyt późno. Sztuka polega na tym aby w oparciu o „czucie" przeciwnika wszyst-
kimi zmysł ami rozpoczynać swą akcj ę ułamek sekundy później , lecz bardziej
e nergicznie. Tylko w ten sposób udaje się przyłożyć dodatkową energię do siły
wł asnej przeciwnika. Dzięki temu traci o n równowagę „pch ając w pustkę" czy
„ciągnąc nic" .
Aby sprowokować przeciwnika do korzystnego dla nas działania , należy wy-
ko rzystać jego odruchowe przeciwdziałanie i to zarówno na płaszczyźnie fizycz-
Rys.5.8. nej jak i p.sychicznej.

66 67
 Na płaszczyinie fizycznej-np. pchnij przeciwnika, a ułamek sekundy później 8
powinien on zareagować odruchowym oporem nieco pochylając się w przód.
Ten ułamek sekundy wykorzystaj na odwrócenie działania siły i kiedy pochyle-
nie w przód osiągnie najwyższą fazę- pociągnij. Rzecz jasna wyczucie właściwe­
go momentu reakcji ma tu zasadnicze znaczenie.
Na płaszczyźnie psychicznej -wprowadzenie zmiany do techniki, którą prze-
ciwnjk już rozpoznał i w jego mózgu pojawiła się intencja przeciwdział ania , po-
woduje, iż pomiędzy tą intencją a nowym zamiarem powstaje krótka pauza -
„bezwładność intencji". To jest właśnie dogodny moment zdecydowanego za-
kończenia akcji.
Nadzwyczaj ważne znaczenie ma też stan napięcia mięśni ramion i choć wyda-
je się to niemal niemożliwe - powinny być one zupełnie rozluźnione. Chwyt r~k
na ubraniu przeciwnika musi być „małpi" - kciuk nie bierze w tym chwycie
udziału, jest tylko przyłożony. Zdaniem najwybitniejszych mistrzów ten sposób
wykonywania uchwytu ma kluczowe znaczenie dla szybkiego reagowania na za-
miary przeciwnika. Zaciskanie kciuka wypacza precyzję ruchów stóp! Rozluź­
nienie mięśni rąk nie oznacza, iż mają one być bezwładni e przyklejone do ciał a
przeciwnika „kiśl owaty m " sposobem. Oznacza tylko, że mają się one znajdo-
wać w stanie gi ętkiej reaktywności jak ga łązka wierzby - miękkie, a jednak sprę­
żyste.
2
W przypadku, gdy przeciwnik jest zbyt bHsko, aby pchanie bądź ciągni ęcie
mogł o odbywać się skutecznie, należy wykorzystać dźwign~ęcie przeciwni~a ~
ziemi. Stopy nje muszą jednak zostać uniesione ponad parkiet- wystarczy Jeśli
będą odciążone. Podcięcie nie napotka wówczas większych trudności.
•
Rys. 5.10.
Czternaście kierunków wychyleń w nowoczesnym judo. Grot strzałki wskazuje „ przód"
Poszczególne kierunki:
Odkrycie, czy też raczej uświadomienie sobie zasady, że wychylenia ~kuzushi)
1. „Do przodu". 2. „ Dowewnętrz, w lewo i w przód. 3. „Wlewo i w przód". 4. „Nazewnętrz, w lewo i
przeciwnika pozwalają obalić go przy użyciu minimalnej siły, jest oryginalną za- w przód". 5. „W bok". 6. „W lewo, w tył iw bok". 7. • w lewo, wtyl". 8. „Do tylu".
sługą Jigoro Kano. Z zasady wyróżnia się osiem kierunków wychyl eń, które
mają pewne znaczenie dla udokładnienia opisów i wyjaśnienia technoo rzutów. 9. Gdy stwierdziwszy niemożność wykonania techniki przeciwnik próbuje
Natomiast Kazuzo Kudo, jeden z największych obok Kyuzo Mifune autoryte- wrócić do swej oryginalnej pozcji;
tów współczesnego judo , do opisywania bardziej subtelnych odmian techniki 10. Dokładnie w tym momencie, w którym przeciwnik wrócił do swej orygi-
wyróżnia aż czternaście kierunków (rys. 5.10). nalnej pozycji.
Poza wychyleniami dogodne możliwości atakowania powstają w sytuacjach, W judo, podobnie jak w karate, podział czynności na ataki i obronę stosuje się
gdy wykorzystuje się moment bezwładności (fizycznej i psychicznej), przy chao- tylko dla uproszczenia nazewnictwa i przejrzystości wykł adu. W istocie-obrona
tycznych ruchach przeciwnika, nadmiernym usztywnienju itp. w sensie prostego zneutralizowania zamiaru przeciwnika nie powinna istnieć,
T eoria wyróżnia 10 sposobów ataku (kobo-ichl): gdyż pojawia się po niej moment dogodny dla przeprowadzenia drugiego ataku
1. Gdy przeciwnik zamierza postąpić w przód; (w aikido nie ma tego momentu, gdyż przeciwnik jest już odrzucony; w judo po-
2. Gdy przeciwnik zamierza postąpić w tył; zostaje w zasięgu rąk, a w karate niebezpiecznie napiera bezwładnością poru-
3. Gdy przeciwnik próbuje odejść w lewo lub prawo; szającego się ciała).
4. Gdy zamierza „wejść w technikę", którą ma zamiar wykonać na tobie;
5. Gdy jest napięty i usztyw niony; W judo sportowym pady (ukemi) pełnią funkcję techniki niezbędnej dla tre-
6. Ody porusza si ę chaotycznie i w pośpiechu, podczas którego ruchy wyprze- ningu - ot, mają takie znaczenie, jak w taktyce i technice piłki nożnej pady bra-
dzają myślenie; mkarza. Niekiedy tylko upatruje się w nich sposób wej ścia do walki w parterze .
7. Gdy rozpoczął stosowanie techniki; Natomiast w judo, rozumianym jako walka wręcz, pady odgrywają rolę znacz-
8. Gdy próbował wykonać technikę , lecz mu się to nie udało , bądź gdy zm ienił nie poważniejszą. Po pierwsze -wiele rzutów można wykonać tak, że przeciw-
zamiar jeszcze przed stwierdzeniem niepowodzenia; nik dozna poważnej kontuzji bądź przynajmniej ulegnie czasowemu obezwł ad-

68 69
nieniu. Wystarczy później „podkręcić" rzu t, wcześniej puścić chwyt rąk czy też
nie dokończyć rzutu, aby rywal upadł na głowę. W walce sportowej działania ta-
kie są niedozwolone - w walce rzeczywistej mogą być jednak elementem strate-
gii rywala. Stąd pady w walce realnej na nierówny i niejednokrotnie niebezpie-
czny przypadkowy teren (schody, chodnik, kamienisty grunt) są w istocie tech-
nikami nadzwyczaj ważnymi, ratującymi „skórę". W judo sportowym miękkość
maty zaciera istotne znaczenie padów.
Pady w walce wręcz są ostatecznością, przed którą należy się bronić wszelkimi
sposobami, zwłaszcza przez:
- włożenie własnej dodatkowej energii w rzut przeciwnika po to, aby wylądo­
wać w innej pozycji niż on to zamierzał, bądi dalej od niego;
- wykorzystanie wszystkich możliwości jak najdłuższego pozostawania w kon-
takcie z ciałem przeciwnika ;
- poddanie się gwałtowności rzutu, jeśli nie można inaczej , lecz z wykorzysta-
niem tej gwałtowności na uwolnienie i przygotowanie do ate-waza której-
kolwiek kończyny;
- osłabienie skutków rzutu przez uderzenie o podłoże całymi stopami.
I jeszcze jedna uwaga. Wiele rzutów bazuje na wykorzystaniu odruchowej re-
akcji rzuconego polegającej na tym , że człowiek rozpaczliwie próbuje „paść na
łapy'', ratuje się nieskoordynowaną akcją. Zastąpienie tego odruchowego na-
wyku poprzez wyuczone zachowania jest jednak możliwe. Trzeba też podkre-
ś lić , że w sztuce realistycznych padów można osiągnąć nadzwyczaj wysoki po-
ziom techniczny, umożliwiający bezkarne upadki na najtwardsze i najtrudniej-
sze podłoże z wysokości odpowiadającej wzrostowi przeciwnika. W sztuce tej
jednak częściej specjalizują się kaskaderzy niż judocy.
W „teclmikach ręcznych " (te-waza) wyróżniamy następujące rzuty (nage):
- tai-otosbi (obalenie z obniżeniem ciała);
- kata-nage (przetoczenie przez bark);
- sukui-nage (rzut czerpiący, rzut w tył z dźwignięciem) ;
- sumi-otoshi (obalenie kątowe z obniżeniem);
- uki-otoshi (obalenie fa liste z obniżeniem);
- seoi-nage (rzut przez plecy);
- ippon-seoi-nage („pojedynczy" rzut przez plecy);
- soto-makikomi (rzut zewnętrzny obrotowo-wciągający);
- morote-gari (rzut przez oburęczne poderwanie nóg);
- kuchichi-taosbi (obalenie „martwego drzewa").
W „technikach biodrowych" (goshi-waza):
- uchimata (rzut przez podcięcie wewnętrzne uda);
- uchimata-makikomi (rzut obrotowo -wciągający przez podcięcie wewnętrzne
uda) ;
- hane-goshi („sprężynujący" rzut biodrowy);
- hane-makikomi (rzut biodrowy sprężynujący obrotowo-wciągający);
- ushiro-goshi (rzut biodrowy w tył);
- utsuri-goshi (rzut biodrowy z przeniesieniem);
- o-goshi (rzut przez „duże" biodro, przetoczenie przez biodro);
- goshi-guruma (przetoczenie przez biodro);
70
- harai-goshi (zagarniający rzut biodrowy);
- harai-makikomi (rzut zagarniający obrotowo-wciągający);
- sode-tsuri-komi-goshi (rzut biodrowy blokujący- ciągnący);
- tsuri-goshi (rzut biodrowy blokujący, rzut biodrowy przez dźwignięcie);
- uki-goshi (rzut przez „małe" biodro);
- tsuri-komi-goshi (rzut !biodrowy dźwigające-ciągnący).
W „technikach nożnych " (ashi-waza):
- ko-uchi-gari (małe podcięcie wewnętrzne);
- de-ashi-barai (zagarnięcie nogi wykrocznej , rzut przez zagarnięcie wysuniętej
stopy);
- ko-soto-gari (małe podcięcie zewnętrzne);
- sasae-tsuri-komi-ashi (rzut przez ciągnięcie i unoszenie z zablokowaniem nogi
podporowej);
- o-soto-gururna (duże przetoczenie zewnętrzne przez udo);
- okuri-ashi-barai (rzut przez zagarnięcie przesuwanej nogi);
- ko-soto-gake (małe zahaczenie zewnętrzne);
- o-uchi-gari (duże podcięcie zewnętrzne);
- hiza-guruma (przetoczenie przez zablokowane kolano);
- asbi-guruma (przetoczenie przez nogę w przód);
- o-soto-gari (duże podcięcie zewnętrzne);
- o-guruma (wielkie przetoczenie, rzut z przetoczeniem przez udo);
- harai-tsuri-komi-ashi (rzut blokująco-ciągnący z zagarnięciem nogi).
W rzutach z padem, „techniki z poświęceniem " (sutemi-waza):
- ude-gaeshi (przerzucenie przez ramię);
- tomoe-nage (rzut po łuku) ;
- uki-waza (rzut falisty, pad boczny z przetoczeniem) ;
- tani-otoshi („obalenie w dolinę");
- sumi-gaeshi (skośne przerzucenie przez siebie);
- yoko-guruma (przetoczenie w bok);
- yoko-otoshi (obalenie w bok, rzut boczny z obniżeniem ciała);
- no-waki („rzut w pole");
- hikkomi-gaeshi (pad w tył z przerzuceniem przez siebie);
- yoko-gake (rzut z padem bocznym i zablokowaniem stopy);
- yoko-wakare (rzut zrywny z padem w bok);
- ura-nage („przeciwrzut").
Techniki rzutów ujęto w tzw. Grupy Nauczania (Kyo) tak pomyślane, aby w
poszczególnych grupach różniły się one wzrastającym stopniem trudności oraz
wzajemnie uzupełniały podczas ich nauczania. Stary system „5 Grup Naucza-
nia" (Go-kyo ) , opracowany w roku 1885 obejmował 38 rzutów z których niektó-
re nie są już dziś ujmowane jako główne (np. yama-arashii, tawarigoshi, obio-
toshi). Rzuty w tym systemie były uporządkowane w następujący sposób:
l - Hizaguruma, Sasaetsurikomiashi, Ukigoshi, Taiotoshi, Osotogari, Deas-
hibarai, Yokootoshi;
II - Ogoshi , Kosotoguruma, Seoinage, Tomoenage, Okuriashibarai, Harai-
goshi, Ushirogoshi;
71
ill - Uchimata, Obiotoshi, Tobigoshi, Utsurigoshi , Osotootoshi, Sumigaeshi ,
Ukiotosbi;
IV - Yokoguruma, Ukiwaza, Kataguruma, Hikkomigaeshj, Kakewake, So-
tomakikomi, Tsurigoshi, Tawaragoshi;
V - Yokowakare, Ouchigari, Ashiguruma, Yokogake, Ouchigari, Yamaa-
rashii, Osotoguruma, Tsurikomigoshi;
Nieco inaczej porządkował techniki rzutów Kyuzo Mifune, 10 dan, najwybit-
niejszy po Kano szef Kodokanu:
I - Deashibarai, Hizaguruma, Ukigoshi, Sasaetsurikomiashi, Osotogari,
Tsurigoshi, Taiotoshi, Tsurikomigoshi;
II - Kouchigari, Koshiguruma, Kosotogari, Ogoshi, Seoinage, Ouchigari ,
Kosotogake, Haraigoshi;
III - Uchimata, Hanegoshi, Hanemakigoshi, Haraitsurikomiasbj, Tomoena-
ge, Sukuinage, Ashjguruma, Ushirogoshi;
lV - Yokoguruma, Ukiwaze; Osotoguruma, Ukiotosbi, Utsurigoshi, Tanio-
toshi, Yokootoshi, Yokogake;
V - Uranage, Sumiotoshi, Yokowakare, Oguruma, Okuriashibarai,Sumiga-
eshi, Kataguruma, Sotomakikomi.
Warto dodać, że zarówno w Japonii, jak i w Europie, istnieją jeszcze inne sy-
stemy podziału technik na grupy, np. sposób Mikonosuke Kawaishi, Antona
Geesinka, czy sześciogrupowy system Tadashi Koike we Włoszech.
Chwyty (katame) dzieli się na:
a) techniki trzymań, naciskań (osae-waza): w pozycji leżąc na boku w po-
przek przeciwnika: kesa-gatame (trzymanie opasujące), kata-gatame (trzyma-
nie barkowe), kuzure-kesa-gatame (łamiące trzymanie opasujące) , ushiro-
kesa-gatame (odwrotne trzymanie opasujące) oraz w pozycji leżąc przodem nad
przeciwnikiem: yoko-shibo-gatame (boczne trzymanie czworoboczne), kuzure-
kami-shiho-gatame (łamiące trzymanie czworoboczne) , kami-shiho-gatame
(górne trzymanie czworoboczne), tate-shiho-gatame (równoległe trzymanie
czworoboczne), mune-gatame (trzymanie piersiowe), tate-sankaku-gatame
(podłużne trzymanie trójkątne), ushiro-kesa-gatame (odwrotne trzymanie opa-
sujące);
b) techniki ?uszeń (shime-waza): kata-juji-jime (jednostronne duszenie
krzyżowe) , nami-juji-jime (naturalne duszenie krzyżowe), okuri-eri-jirne (du-
szenie przesuwanym kołnierzem), gyaku-juji-jime (odwrotne, krzyżowe dusze-
nie podchwytem), kata-ha-jime (duszenie skrzydłowe z zablokowaniem karku),
sode-guruma (duszenie nożycowe przetaczanym przedramieniem), hadaka-
jime („gołe duszenie"), ushiro-jime (duszenie tylne);
c) dźwignie i wykręcenia
(kansetsu-waza): ude-hishigi-juji-gatame (dźwignia
krzyżowa łamiąca rękę), ude-hishigi-ude-gatame (dźwignia rękami na rękę),
ude-hishigi-hiza-gatame (dźwignia przez nacisk kolanem), ude-hishigi-wakj-ga-
tame (dźwi gnia z trzymaniem pod pachą) oraz ude-garami (klucz na ramię).
72
Wykorzystanie w samoobronie
W ostatnich latach rozpowszechnił się pogląd, jakoby judo, zwłaszcza w po-
równaniu z karate, nie było dobrą metodą samoobrony. Nastoletni karatecy lu-
bują się w podkreślaniu, że karate jest „skuteczne" ponad wszelkie inne dyscy-
pliny.
Pogląd taki jest nadzwyczaj naiwny i niebezpiecznie głupi. Otóż karate jest w
istocie skutecznym sposobem walki, ale w kategoriach walki „serio". Jego sku-
teczność można porównać z pistoletem - okazje do użycia rzadkie, a przekrocze-
nie granic obrony koniecznej bardzo łatwe. Obezwładnienie przeciwnika (prze-
ciwników) przy użyciu technik karate wymaga zadania ciosu, którego konsek-
wencją jest często uszkodzenie ciała. „Bro niąc się" w ten sposób np. przed na-
trętnym pijakiem łatwo można wylądować na ławie oskarżonych odpowiadając
za przysłowiowe „okaleczenie człowieka w obronie pudełka zapałek". Do-
świadczeni karatecy wolą więc raczej wycofać się z wątpliwą zresztą plamą na
honorze, niż przystąpić clio walki z tak niebezpiecznym narzędziem „ w ręku".
Karate jest zatem przydatne zwłaszcza w walce o życie, gdy liczba przeciwni-
ków, okoliczności napaśd bądź dramatyczna nierównowaga sił stwarzają zagro-
że nie najwyższej miary.
Natomiast judo dysponuje znacznie większym repertuarem „łagodnych " te-
chnik, zupełnie przekon uj ąco oddziałujących na przeciwnika. Umożliwia ono
t eż walkę w zwarciu, a zwłaszcza w parterze, która to sytuacja zdarza się znacz-
nie części ej, niż można by sądzić w pierwszej chwili. Wreszcie, aby przekonać się
o skuteczności judo w wa.lee rzeczywistej, wystarczy poprosić doświadczonego
judokę , aby zechciał stawić nam czoła przez kilka minut na macie lub na parkie-
cie. Doświadczenie takie jest ogromnie pouczające i szybko pomaga w zmianie
poglądów. Bowiem prawie każdy bezpośredni kontakt kończy się bolesnym lą­
dowaniem na podłodze, co już po kilku sekundach odbiera chęć do dalszej wal-
ki. Tak dzieje się nawet wtedy, gdy judoka walczy ściśle wg przepisów sporto-
wych- bez dźwigni na drobne stawy, atemi i „ niedociągniętych " rzutów.
Prawdą jest jednak, że judo sportowe, dając bogate doświadczenie, spraw-
ność fizyczną, „czucie" przeciwnika, błyskotliwą pracę nóg i zręczność w posłu­
giwaniu się własnym ciałem , nie jest systemem dającym się zastosować bez za-
strzeżeń w walce z uzbrojonym napastnikiem, a także w pewnych szczególnych
sytuacjach, np. w walce w ciasnym przejściu . Judocy nie mają bowiem dostate-
cznego przygotowania w reagowaniu na ciosy w półdystansie, są także nieco
bezbronni , gdy walka toczy się w pozycji stojącej, a okoliczności nie pozwalają
na wykonanie rzutu bądź trzymania.
Uwzględniając te trudności, grupa ekspertów z Kodo kanu opracowała w 1956
roku Goshin-jitsu-no-kata - nic innego jak walkę w najbardziej typowych sytua-
cjach samoobrony. Wj udo sportowym nie poświęca się dość czasu na jego opa-
nowanie uznając Goshin-jitsu-no-kata zaledwie za oryginalny dodatek do sztuki
zamiast za jej integral ną całość. Pewna słabość tego systemu polega również na
zbyt złożonej konstrukcji technik, nadmiernej „wie loelementowości" . Innymi
slowy - złożone techniki wymagają bardzo dużej płynności i koordynacji , nie-
możliwej do osiągnięcia bez długotrwałego treningu. Mówiąc jeszcze inaczej -
73
jeśli skuteczność uzależniona jest od poprawności wykonania kolejnych ele-
mentów A, B , C, a każdy element uzależniony. ponadto od poprzedniego, to su-
maryczna niezawodność techniki odpowiada iloczynowi niezawodności posz-
czególnych jej elementów.
W skład Goshin-jitsu-no-kata wchodzą następujące techniki:
1. Ryote-dori - obrona przed uchwyceniem rąk trzymanych w pozycji natu-
ralnej przed sobą;
2. Hidari-eri-dori - obrona przed przeciwnikiem, który chwycił za lewy koł­
nierz;
3. Migi-eri-dori - obrona przed przeciwnikiem, który chwycił za prawy koł­
nierz;
4. Kata-ude-dori - obrona przed uchwyceniem ramienia z próbą diwigni na
staw ł okci owy;
S. Ushiro-eri-dori - obrona przed próbą obalenia przez uchwycenie za koł­
nierz z tył u;
6. Ushiro-jime - obrona przed duszeniem z tyłu promieniową kraw«dzią
przedramienia;
7. Kakae-dori - obrona przed uchwyceniem tułowia i ramion obchwytem z
tyłu;
8. Naname-uchi -obrona przed ciosem zamachowym;
9. Ago-tsuki - obrona przed ciosem z dol u w podbródek;
10. Ganmem-tsuki - obrona przed ciosem prostym w twarz;
11. Mae-geri - obrona przed kopnięciem na wprost;
12. Yoko-geri - obrona przed kopnięciem bocznym;
13. Tsukake - obrona przed zamachowym ciosem nożem do dołu;
14. Choku-zuki - obrona przed pchnięciem nożem w tulów na wprost;
15. Naname-zuki - obrona przed uderzeniem nożem z góry po łuku;
16. Furi-age - obrona przed zamierzającym się twardym przedmiotem (kijem,
palką, itp.);
17. Uri-oroshi-obrona przed cięciem kijem (włócz nią , ł omem , widłami, itp.)
na wysokości tułowia w płaszczyźnie poziomej ;
18. Morote-zuki-obrona przed pchnięciem kijem lub podobnym przedmiotem
w tułów na wprost;
19. Shomcn-zuke - obrona prz~d zagrożeniem pistoletem z przodu;
20. Koshiga-mae - obrona przed zagrożeniem pistoletem trzymanym przy bio-
drze;
21. Haimen-zuke - obrona przed zagrożeniem pistoletem z tyłu.
Rozważania o zaletach i wadach systemu samoobrony bazującego n<) techni-
kach judo (ale nie judo sportowego!) mają „mocno teoretyczny" charakter.
Twierdzę , że w 99% sytuacji samoobrony, judoka, nawet „czysty sportowiec"
ma aż nadto umiejQtności do poradzenia sobie z oapasrnikiem. Uwagę tę dedy-
kuję zwłaszcza tym młodym kolegom, którzy porzucają judo niedostatecznie
zgłębiwszy jego tajniki i szukają łatwych (pozornie!) sukcesów w karate. Zjawi-
sko to jest ostatnio dość częste - również do sekcji, którą prowadzc;, trafia sporo
eks-judoków, którzy od progu wołają, że chcieliby nauczyć się „czegoś skutecz-
74
nego". Korzenie tego zjawiska tkwią, zdaje się, w emocjach związanych z fil-
mem „Wejście smoka". Szkoda, że nie mo'żna już obejrzeć na naszych ekranach
„Sagi o ju~o" - filmu równie efektownego, a o całe niebo mądrzejszego.
Na komec warw zacytować wspólną opinię największych ekspertów sztuk
walki, którzy mówią: „O skuteczności w walce realnej nie decyduje taki czy inny
system, lecz stop ień mistrzostwa w opanowaniu jego technik. T echniki są tylko
narzędziem - posługuje się nimi człowiek".
Przepis} walki sportowej
S~czegółowe dane w tej mierze można zna leźć w materiałach Polskiego
Z~1ązku !u?~ do~tępnych 1~od ~asłem ,~j~do" w katalogu przedmiotowym każ­
dej powazn1e1szeJ b1bh?tek1. Nieco mmeJ szczegółowe dane zawiera np. praca
Krzys~ofa Kondrnto.w1cza „Chwyty obronne". W niniejszej pozycji podaję
przep~sy w skrócie mezbQdnym dla kibica, um ożliwiającym pewien wgląd w
przebieg obserwowanej walki sportowej.
Aby wygrać walkę należy zdobyć jeden cały punkt (ippon), dwie połówki
punktu (waza-ari), l~b \~iększą ilość yuko (nieca ł ych waza-ari) , lub koka (nieca-
łych yuko) od przec1wmka. Zdobycie waloru „ippon" lub dwukrotne zdobycie
„waza-ari" ko11czy walkę przed czasem.
Jeśl~ rywale nie ~dobyli całego i;iun kt~ w toku wa łki, wówczas kontynuje się ją
do konca r~gulammow~gO czas~ I zwrCIQ~t\~O ogłasza po podsumowaniu zdoby-
ty.eh ~ał~row. Waz~-an warte Jest wię cej ruż dowolna ilość yuko, a yuko warte
w1ęceJ _mz dowol.na ilość koka. Może zdarzyć się sytuacja w której zawodnicy nie
z?obyl1 w ogóle ~adnych punktów-wówczas decyzją sędziów przyznaje się zwy-
cięstwo zawodn1kow1 lepszemu technicznie.
S~ste~ kar za _wykroczenie przeciw regulaminowi jest tak skonstruowany, że
udz1elerue kary Jednemu z rywali powoduje przyznanie określonych walorów
drugiemu. I tak:
- ~eśl! zawodn~k A został ukarany uwagą (shido)-zawodnik 8 otrzymuje koka ;
- Jeśli zawodnik A został ukarany ostrzeżeniem (chu i)-zawodnik B otrzymuje
yuko;
- jeśli z~wodnik ':- został ukarany napomnieniem (keikoku) - zawodnik B
t>trzymuJe waza-an;
- jeśli zawodnik A został zdyskwalifikowany (hansoku-make) - zawodnik B
wygrywa walkę, ponieważ jednocześnie otrzymuje ippon.
Ippon otrzymuje się techniką skuteczną i wykonaną nienagannie. W technice
rzutów natomiast-za wykonanie rzutu na plecy bądź uniesienie przeciwnika na
wyso koś_ć barków. W technice trzymar1 - za 30 sekund w pełni kontrolowanego
lrzymama. W technice duszeń i dźwigni za zmuszenie przeciwnika do wyrażenia
woli poddania się.
Waza-ai:i, yuko i koka przyznaje siQ za rzuty nie dość doskonałe pod wzglę­
dem technicznym, oraz za trzymania trwające odpowiednio 25, 20 i 10 sekund.
Czas trzymania mierzy si~ od momentu , gdy sędzia głośno poda komendę osa-
~· komi'', a kończy, gdy pada komenda ,.toketa". "
75
 Krótki przegląd technik
Techniki judo były już wielokrotnie prezentowane w polskiej literaturze spor-
towej - ich systematyczne omawianie byłoby wyważaniem otwartych drzwi.
Wyb_rałem te - patrz rysunki - które, jak sądzę, najlepiej ilustrują treści przed-
stawiane W_Pubłjkacji , którym przypisuje się ponadto historyczne i anegdotycz-
ne zn.aczeme. Trzymania, duszenia i dźwignie pominąłem z braku miejsca, jak
również dlatego, że będą one omawiane w bardziej szczegółowej publikacji.

~ Rys. 5.11. Rys. 5.13. Technika z grupy

te-waza: tai-otoshi (wariant).
Obróć się na palcach lewej sto-
Dodać trzeba, że zawodnicy muszą występować w białych judogi (rys. 5.11 ),
składających się z marynarki, spodni i pasa (obi). Dla porównania narysowano py, a prawą nogę i biodro wysuń
głęboko w stronę przeciwnika.
obo~ krótszą , lżejszą kurtkę karateków (z taśmami do wiązania poi marynarki)
Jednocześnie ciągnij za jego
1 dłuzsze, bez wzmacniaczy nakolanników, spodnie. Ubiór układa się w szcze-
prawy rękaw i w tym samym
gólny sposób (rys. 5. I 2)
kierunku pchaj jego lewy bark.
Bacz, aby samemu pozostać w
zrównoważonej pozycji. Prawą
nogą zablokuj podudzie dosta-
tecznie wysoko, aby przeciwnik
nie mógł nad nią przeskoczyć.
Pamiętaj, że lewa ręka ciągnie
rękaw przeciwnika w dół w
skos, a prawa pcha i - co najwa-
żni.ej sze - dźwiga w górę jego
lewy bark. Ca ł ość najłatwiej
wykon ać po sprowokowaniu
przeciwnika, aby poruszył si ę w
przód i w prawo, na przy kład
przez lekkie pchnięci e go w tył i
na lewo.

76 Rys.5.12 77
 Rys. 5.15. Technika z
grupy te-waza: uki-otos-
hi. Cofając się krokiem
dostawnym przed przeci-
wnikiem, skł oń go aby
podążał za tobą. W mo-
mencie, kiedy będzie sta-
wiał prawą nogę , wyko-
naj większy krok i pocią­
gnij mocno obiema ręka­
mi. Ułamek sekundy pó-
źniej pociągnij lewą ręką
w tył za siebie. Skoncen-
truj się pie tyle na ru-
chach przeciwnika , co na
precyzyjnej synchroniza-
cji własnych ruchów.

Rys. 5.14. Technika z grupy

te-waza: ippon-seoi-nage. Pra-
wą ręką uchwyć z zewnątrz lewe
przedramię przeciwnika, najle-
piej zahaczając je wewnętrzną
powierzchnią nadgarstka.
Pchnij go lekko w tył i zmuś,
aby ratując równowagę wyko-
nał krok w tył. Obróć się płyn­
nie w lewo zabierając do wew-
nątrz jego rękę. Weź go na ple-
cy przy lekko zgiętych kolanach
uderzając swoimi biodrami o
jego biodra. Pochyl się gwałto­
wnie w przód prostując jedno-
cześnie kolana i rzuć przeciwni-
ka przez prawy bark. Bacz, aby
prawa ręka weszła głęboko pod
pachę przeciwnika.

78 79
 Rys. 5.17. Technika z
grupy te-waza: soto-ma-
kikomi (jak wspomnia-
ł em wcześniej , wyróżnia­
na niekiedy właśnie w
grupie technik makiko-
mi). Uchwyć mocno lewą
Rys. 5.16. Technika z grupy te-waza: sumi- ręką prawy rękaw podą­
-otoshi (zwana też kukinage). W początko­ żającego za tobą przeciw-
wej fazie ruchu przesuń nieznacznie swoją nika. Skręć ciało w lewo i
prawą stopę w tył od lewej tak , aby układ postaw prawą stopę do
stóp przypominał literę T. Ugnij ko lana i wy- przodu do prawej stopy
krocz e nergicznie w przód lewą stopą. Po przeciwnika. Jego ramię
wykonaniu obu opisanych manewrów znaj- uchwyć pod swoją prawą
dziesz się jakby z boku przeciwnika. Lewą pachę. Zegnij tulów ,
ręką ciągnij, prawą pchaj - zarazem wypro- zwróć głowę w lewo, wła­
stuj nogi w kolanach i pchnij biodra prosto w sny upadek zamortyzuj
przód. Ani biodra, ani stopy nie kontaktuj ą prawą ręką. Uwaga -
si ę z przeciwnikiem. Rzut wykonuje się nie- zbyt wysokie „przeciąg­
mal wyłącznie przez manewr własnym cia- nięcie" rzutu spowoduje
łem. Zarówno te cechy jak i najogólniejsza niebezpieczny dla par-
zasada żywo przypominają technikę tenchi- tnera upadek na jego kla-
nage z aikido. Jest to interesująca ilustracja tkę piersiową!
wspólnych korzeni obu tych sztuk.

6 S11uki i spony „.
81
80
 Rys. 5.19. Technika z grupy goshi-
. Rys. 5.18 ..Tecbnika_z grupy goshi-waza: harai-gos- -waza: uki-goshi. Podejdź do przeciw-
nika nieco bliżej niż wymaga tego po-
h1. Jak podaje Kazuzo Kudo (9 dan) , swego rodzaju
zycja naturalna i wsuń prawą stopę po-
wynalazkie~ Jigoro Kano byta technika uki-goshi
między jego stopy. Zakrocz lewą sto-
(~atr.z daleJ). Kano stosował ją z wielkim powodze-
pą obszerny łuk do tylu pchnij swoimi
nie°?. Z kolei Shiro Saigo był „specjalistą" od wymy-
pośladkami biodra przeciwnika w tył,
ślam~ w nadzwyczaj krótkim czasie skutecznych
unieś go w górę i w przód (przy obro-
obron. Bardzo szybko nauczył się przeskakiwać nad
prawym, podcinającym biodrem Kano. Wówczas sta- cie twój prawy bark musi się znaleźć
niżej od barków przeciwnika). Pociąg­
ry mistrz „wynalazł" harai-goshi.
nij mocno w lewo i przetocz go przez
Pociągnij mocno prawą ręką i pqstąp w tył prawą
stopą zmuszając przeciwnika do wykroczenia w lewo
biodro.
w. przó~ w c~.lu urzymania równowagi. Teraz energicz-
nie poc1ągmJ lewą rękę jednocześnie pchając prawą.
Zarazem obróć się na palcach stopy lewej i oprzyj pra-
we udo o przednią powierzchnię prawego uda partne-
ra - zagarnij jednym płynnym ruchem jego nogę i
skręć całe ciało mocno w lewo.

82 83
 Rys. 5.20. Technika\ z grupy
Rys. 5.21. Technika z
goshi-waza: tsuri-komi-gosbi. grupy goshi-waza: hane-
We wczesnych latach rozwoju ·goshi. Jak podaje cyto-
judo postęp techniczny dokony- wany już Kazuzo Kudo,
wał się często wg zasady „trafiła
jeden z czo ł owych judo-
kosa na kamień " . Na nową te- ków z początku XX wie-
chnikę wymyślano nową obro-
ku - Yoshiaki Yamashita
nę - przeciw tej obronie znów
- cierpiał okresowo na
nową technikę. Grupa uczniów
bóle w obrębi e prawego
Jigoro Kano postanowiła opra- kolana - zwłaszcza przy
cować obronę przed tak skute-
prostowaniu. Wymyślił
cznym rzutem, jakim był harai-
przy tej okazji technikę
-goshi. Skuteczną metodą oka-
podbijającą nogi prze-
za ło si ę wyprostowanie ramio n i
ciwnika poprzez spręży­
odchylenie tułowia w tył. Suk-
ste odepchnięcie ich po-
ces tej metody trwał tylko kilka dudziem. Praca rąk jest
dni - Kano natychmiast opraco- podobna jak w rzutach
wał nowy rzut.
wcześniej opisanych.
Kiedy przeciwnik opiera się
przez odchylenie tułowia w tył ,
prawym ramieniem odepchnij
jego lewy bark jak najdalej ku
tyłowi i w górę zarazem ciągnąc
mocno lewą ręką . Obróć się
gwałtownie i nisko przysiądź,
tak, aby twoje pośladki oparły
się o uda przeciwnika. Teraz
pociągnij go prosto w dół jed-
nocześnie prostując energicznie
kolana.

84 85
 Rys. 5.22. Technika z
grupy goshi-waza: uchi-
mata (wariant). Uchima-
ta jest interesującym
przykładem technik.i,
której niedokładne bądź
niesportowe zastosowa-
nie może spowodować
bardzo nieprzyjemną
kontuzję. Prawą nogę
wprowadza się pomiędzy
uda przeciwnika, aby Rys. 5.23. Technika z
wnętrze jego prawego
grupy goshi-waza: o-gos-
uda weszło w kontakt z hi. 0 -goshi jest rzutem
tylną powierzchnią na-
doskonale nadającym się
szego uda. Biodra przeci- do wykonywania w samo-
wnika zostają w ten spo- obronie. Z pozycji samo-
sób dźwignięte, co w po- obrony - skręć ciało w
łączeniu ze skrętną pracą
lewo jednocześnie zata-
czając lewą nogą w tył
tułowia i rąk pozwala wy-
konać bardzo dynamicz-
obszerny łuk i wejdź w
ny rzut. Zbyt płytkie bliski kontakt swoim tu-
łowiem z tułowiem prze-
wprowadzenie uda mię­
dzy nogi przeciwnika i za- ciwnika. Wybij w górę
atakowanie boczną po- jego biodra przez energi-
wierzchnią daje w efekcie
czne wyprostowanie ko-
bardzo ·bolesne stłucze­ lan i mocno pociągnij rę­
nie jąder. kami w dół i w lewo. Pra-
cuj mocno rękami, zwła­
szcza prawą, przez cały
czas wykonywania rzutu.

86 87
 Rys. 5.24. Technika z
grupy ashi-waza: ouchi-
-gari. Stosuje się ją chęt­
nie wobec przeciwnika
mocno stojącego w szero-
kiej postawie. Pociągnij Rys. 5.25. Technika z
przeciwnika prawą ręką grupy ashi-waza: o-soto-
-gari. Wykrocz lewą sto-
mocno do siebie, aby dla
pą w lewo i w przód, jed-
urzymania równowagi
nocześnie silnie ciągnąc
wysunął w przód lewą
lewą rękę do siebie (trud-
nogę. Skręć teraz biodra
w lewo - prawą ręką ne!) z łokciem ciasno
przyciśniętym do tuło­
pchaj, lewą ciągnij (w
tym samym momencie, wia. Skręć biodra w lewo,
zanim przeciwnik mocno zahacz prawą łydkę o
prawą łydkę przeciwni-
postawi lewą stopę), po-
ka. Pchaj ręką prawą.
detnij jego nogę przesu-
Bacz na dokładny kon-
wając palce po podłożu w
takt twego tułowia z tuło­
prawo w tył. Nie podry~ wiem przeciwnika.
waj jej w górę , raczej
pchaj boczną po-
wierzchnią uda. Bacz,
abyś padając na partne-
ra, nie uderzył go kola-
nem w krocze.

88 89
 Rys. 5.27. Technika z·
grupy ashi-waza: okuri-
Rys. 5.26. Technika z -ashi-barai. Zagarnięcie
grupy ashi-waza: sasae- prawej nogi przeciwnika
-tsuri-komi-ashi. Sł awny w pozycji , jaką przedsta-
rzut Yoshiaki Yamashi- wia pierwsza para postaci
ta, którym wygrał w 1893 na rysun!<u jest niemożli­
roku Turniej Ministerst- we. Staje się jednak mo~
wa Policji i Antona Gee- żliwym, kiedy zmusimy
sinka - fenomenalnego, o przeciwnika, aby ze-
międzynarodowej sła­ chci ał przemieścić się
wie, wykonawcy tego krokiem dostawnym w
rzutu. lewo. W tym celu musi on
Skłoń przeciwnika aby dostawić nogę prawą do
ratując się przed stratą lewej , przez uł amek se-
równowagi postąpił w kundy ją odciążyć. J eśli w
prawo i w przód. Zahac.z tym ułamku sekundy za-
podbiciem stopy lewej garniemy ją wewnętrz­
przednią powierzchnię nym podbiciem, pociąg­
podudzia przeciwnika tuż niemy lewą rę ką w dól , a
powyżej stawu skokowe- prawą w górę, to łatwo
go. Obróć się na palcach rzucimy go na plecy. „Ti-
stopy prawej, ciągnij ming", czyli wybór wł aś­
lewą ręką i pchaj prawą ciwego momentu ataku,
(lewą w dół, prawą w jest w tej technice nad-
górę). zwyczaj ważny.

90 91
 Rys. 5.29. Technika z
grupy ashi-waza: hiza-gu-
Rys. 5.28. Technika z ruma. Interesujący przy-
grupy ashj-waza: ko- kład wykonania rzutu
-uchl-geri. Tu znów wy- przez wykorzystanie za-
korzystuje się odruchową blokowanego kolana
reakcję przeciwnika. przeciwnika jako osi
Wykonując krok lewą obrotu jego ciała.
nogą w tył i ciągnąc par- Przyciągnij przeciwni-
tnera zmuszamy go, aby ka do siebie obracając się
ratując się przed utratą jednocześnie na palcach
równowagi wysunął pra- stopy prawej i.wracając
wą nogę w prawo i w ciało coraz bardziej w
przód. Teraz zahaczamy lewo. Podbiciem lewej
jego piętę. W tym samym stopy zablokuj jego pra-
momencie mocno ciąg­ we kolano z uczuciem, że
niemy lewą i pchamy pra- małym palcem stopy
wą ręką. Środ.ek ciężkoś­ chcesz zgiąć do wewnątrz
ci ciała przeciwnika rzu- jego kolano. Lewą ręką
tuje się na podłoże coraz mocno ciągnij do siebie i
dalej w tył i w prawo od w dół, prawą pchaj w tym
jego lewej podporowej samym kierunku i w
nogi - upadek jest nieu- górQ. Nie cofaj bioder!
chronny.

92 93

Rys. 5.30. Technika z grupy
ashi-waza: o-soto-guruma . Po-
ciągany przez nas przeciwnik
nie zawsze musi zareagować
wykroczeniem dla ratowania
równowagi. Osiągnie ten sam
efekt gwałtownie przyciągając
nas do siebie. Jeśli „wyczuje-
my" ten zamiar i poddamy się
działaniu przeciwnika, spowo-
dujemy; że przez moment cię­
żar jego ciała przeniesie się z
palców na pięty . Teraz należy
błyskawicznie wysunąć lewą
stopę w przód, a pochylając tu-
łów i głowę oraz naciskając
nimi, pogłębić wychylenie prze-
ciwnika w tył. Mocno stojąc na
lewej stopie przenosimy prawą
w przód- udem podcinamy pra-
we udo partnera a łydką - jego
lewą łydkę. Lewa ręka ciągnie ,
prawa pcha, tułów coraz moc-
niej zwraca się w lewo.
94
Rys. 5.31. Technika z
grupy sutemi-waza: to-
moe-nage. Względni e
prosta i ogromnie skute-
czna w samoobronie,
zwł aszcza kiedy przycho-
dzi walczyć z partnerem
wyższym i silniejszym.
Pchaj silnie przeciwnika
w tył postępując w przód
prawą stopą. Kiedy zacz-
nie przeciwdziałać, cofnij
prawą stopę w tył o kilka-
naście centymetrów, a
następnie oprzyj j ą szyb-
ko o podbrzusze przeciw-
nika. Z tuł owiem zgi ę­
tym w przód przewrócić
się w tył s iad ając lewym
pośladki em na wlasnej
lewej pięci e. Mocno ciąg­
nij rękami zarazem ener-
gicznie prostując kolano.
W ostatniej fazi e rzutu
mocno przyciągnij barki
przeciwnika do swojej
głowy.
95
 Rys . 5.32. Technika z
grupy sutemi-waza:
sumi-gaeshi. Z pozycji
samoobrony dźwignij Rys. 5.33. Technika z
przeciwnika w górę ~ grupy suterni-waza:
wsuń między jego nogi yoko-otoshi. W od róż­
lewą stopę. Pociągnij nieniu od tomoe-nage i
przeciwnika skrętnym ru- sumi-gaeshi rzucamy tu
chem mocno w lewo. Pa- przeciwnika wraz z pa-
dnij na plecy jednocześ­ dem w bok , zamiast w
nie opierając grzbiet sto- tył. Jeśli przeciwnik wy-
py prawej na granicy po- konał obszerny krok w
między lewym udem a le- prawo i w przód, p oc iąg­
wym pośladki em przeci- nij go jak najmocniej
wnika. Rzuć przeciwnika lewą ręką, jednocześnie
na swoją l ewą stron ę . pchaj prawą. Padając na
Uwaga puszczenie lewy bok zablokuj l ewą
chwytu za judogi partne- nogą prawą stopę przeci-
ra przed końcem rzutu wnika. Zanim twój tuł ów
może spowodować, że dotknie pod ł oża, skręć
upadnie on na głowę z ry- go jeszcze bardziej w
zykiem poważnego usz- lewo. Technika „uda s ię"
kodzenia kręgosłupa tylko wtedy, jeśli wszyst-
szyjnego! kie opisane ruchy wyko-
nane zostaną jako płynna
ko ntynuacja.

96 S1.tuki i sporty „. 97

Rys. 6.1.
6. AIKIDO
Rodowód
Historia aikido jest zawikłana i pełna niejasności. Idz!e tu b.owiem .o dzieje
różnych szkół walki , które w ciągu wieków uzupełmały .się .wza1emme 1 ~o c~a~
rakterystyczne, zawsze związane były z pewną ko.ncepCJą f1lozoficzną, rowm~z
ek lektyczną , wchłaniającą jedne, a odrz~c.aiącą mne pogl.ądy , syst:matycz~1e
zmieniającą się . Stąd dzieje właściwego aikido doty~zą d?p1ero.czas?w ~ow~zy­
tnych, a konkretnie wieku XX, pod~~as gdy .~orzeme tej sztuki zdaią się posre-
dnio sięgać do najdawniejszej h1storn J ap~nn. . . . . . . , .
Twórcą najstarszej szkoły , którą wiąże się z dz1s1e1sz~m a1k1do, miał ~yc ksią-
żę Teijun , szósty syn cesarza Seiwa (8~0-880) ..szczegoły do.tyczą.ce.~eJ sz~oly
nie są znane -wiadomo tylko , iż przypisywano 1e1 nazwę Da1t~ A1k1ptsu 1 ze w
odróżnieniu od „gminnych" technik ju-jitsu.mi.ała b~ć sztuką eh tamą , na~czan~
wśród samurajów najwyższej rangi. Syn księcia Te.11un - Tsunemoto , miał byc
tym , który wprowadził Daito ft.-i~ijits~ do klanu Mman:ot? . . _
Większe w tej mierze zasługi mektore legendy przyp1suią Yosh1tsun.e- samu
rajowi 0 którego wyczynach dok?.nanych ~raz z przypc1eler:i Benke1 wspom-
niał em w rodziale 0 historii J aponn. Zgodme z legendą - Yosh1tsune med~tował
w świątyni , a kiedy pewnej nocy zasnął... Dalszy ciąg jest podobny do mnych
opowieści tego rodzaju. . . A"k"„
D ane historyczne(?) wskazują jednak na ~nnego ko~tynuatora Da1t? 1 .111t-
su _niejakiego Yoshiie Minamoto . Będąc meuleczalme chorym Yos~ne. Mma-
moto przekazał swą sztukę młodszemu bratu - Shinra Sabur~ Yosh1m1ts~. O
tym z kolei mówi się , iż był człowiekiem o bardzo szerokich zamt~re.sowamach
artystycznych i naukowych - kii:11ś podobnym do Le?narda da ~me~. Z P?WO~
dzeniem zajmował się astronomią , medycyną , geol?g.1ą. Pr~wadz1ł r:i1ędzy mny
mi sekcje zwłok przestępców - znajomość mechamk1 stawo~ sk~ama go do wy-
korzystania wiadomości anatomicznych w celu udoskonalema wielu techmk .
98
Drugi syn Yoshimitsu - Yoshikiyo przenosi się do prowincji Kai, a wkrótce
przez koligacje matrymonialne wchodzi do klanu Takeda, któremu przekazuj e
część tajników sztuki swego ojca. Od tej pory sztuka walki b ę dzi e rozwijać się
zarówno w rodzie Minamoto jak i Takeda. Kolejne rozejście się dróg Daito Ai-
kijitsu następuje w 1574 roku, kiedy to Kunigutsu Takeda zapoznaje ze swą sztu-
ką klan Aizu. Po ł a tach wychodząca z jednego pnia technika różni się od pier-
wowzoru i spotykana jest w co najmniej trzech odmianach :
1. Aizu-todome - technika kontynuatorów Kunigutsu Takeda ;
2. Daito-ryu - technika kontynuatorów starego Daito Aikijitsu wymieszana z
elementami jeszcze innych szkól. Najwybitniejszym mistrzem tej szkoły jest
Goto Tadaemon Tadayoshi , (1644-1736) - w pewnym okresie nauczyciel klanu
Aizu;
3. Takeda-ryu - technika kontynuatorów Yoshikiyo, która najwybitniejszego
mistrza znalazła w osobie samuraja - filozofa - Takeda Takumi no·Kamisoemon
(1758-1853).
Aby sprawę jeszcze bardziej zawikłać, dodajmy , że Kamisoemon opracowuje
doktrynę filozoficzn ą zwaną „aiki in yo ho" i stopniowo zaczyna się ona niero-
zerwalnie wiąz ać z wymienionymi trzema stylami . Ta mieszanka nosi nazwę „os-
hikiushi " i najpełniej jest kontynuowana w obrębie klanu Aizu . ·
Z początkiem okresu Meiji ginie wiele tradycji - oshikiushi stopniowo ulega
zapomnieniu , czy też może po prostu nie jest znana nowemu społeczeństwu.
N aj większe zasługi dla przechowania tej techniki i przeniesienia jej przez burzli-
wy okres modernizmu miał kapłan kultu Shinto - Saigo Tanomo Chikamasa
( 1829-1905) . Miał on w okresie Meiji poważne konflikty z policją-oficjaln e za-
łożenie szkoły , w której można by przekazywać tradycje oshikiushi , jest więc
niemożliw e. W tej sytuacji Tanomo poczyna poszukiwać zaufanego a uzdolnio-
nego młodego człowieka , który mógłby się stać spadkobiercą skarbu rozwijane-
go i zazdrośnie strzeżonego przez tyle wieków .
Właściwą osobą wydaje się być nadzwyczaj utalentowany Saigo Shiro, ten
sam, który w 1886 roku przyczynił się do bły sk otliwego zwycięstwa Kodokanu
nad Yoshin-ryu . Trenuje on jednocześnie oshikiushi i T enjinshino-ryu , a póź­
niej oshikishi i judo u Jigom Kano. Kilka lat późni ej zarysowuje się jednak ostry
konflikt pomiędzy oshikiushi a judo - konflikt z łożony , ale z wyraźnym podtek-
stem ekonomicznym. Czasy są ciężkie i z najwyższym trudem zdobywa się środ­
ki do życia. Marzeniem każdej szkoty jest uzyskanie od policji prawa nauczania ,
g dyż przez okres , na jaki opiewa zawarta umowa, szkota ma zabezpieczony byt .
Oczywiście o taką pozycję ubiegają się różne szkoty, a rywalizacja między nimi
jest bardzo ostra. Saigo Shiro nie chcąc wybierać pomiędzy Saigo Tanomo a Ji-
gom Kano wyjeżdża z Tokio i po święca się kyudo (strzelaniu z łuku). Tanomo
rozpoczyna więc energiczne poszukiwania następnego kandydata o kwalifika-
cjach odpowiednich, aby powierzyć mu tajemnice oshikiushi.
Tym kandydatem staje się Sokaku Takeda , znakomity szermierz zakochany w
ken-jitsu , posiadający też pewną wiedzę o technikach Takeda-ryu . Przyjaźń po-
między uczniem a nowym mistrzem szybko się zacieśnia, zwłaszcza , że obaj
mają podobne poglądy polityczne i kłopoty z modernistami . H abersetzer pisze
na przykład , że Takeda, w okresie kiedy noszenie miecza było zabronione, lubił
99
przechadzać się „pod bronią" ulicami Tokio demonstrując swoje przywiązanie
do tradycji. Saigo Tanomo zdaje sobie jednak sprawę, że epoka miecza bezpo-
wrotnie odchodzi - w tej sytuacji pozostawianie tajemnic oshikiushi w rękac~
zajad łego tradycjonalisty nie wróży przetrwania techniki. Nic ma jednak innego
kandydata - latami przekonuje więc Sokaku Takedę, aby porzucił miecz i skon-
centrował się na sztuce walki bez broni. Przekonany w końcu Takeda ciągnie je-
dnak za sobą ł ańcuszek kłopotów z policją i postanawia wyjechać na Hokkaido
- japoński „Dziki Zachód" aby rozpocząć nowe życie. Tam, w zmieniającej się
stopniowo sytuacji politycznej, czyni starania o otwarcie własnego dojo. Ten cel
osiąga jednak dopiero jego syn - Takimune Takeda, który zakłada szkolę w
Abashiri i naucza w niej oshikiushi pod nazwą daito-ryu.
Tu trzeba wprowadzić na scenę mistrza Morihei Ueshiba (1883-1969). Około
1901 roku młody Ueshiba pobiera instrukcj e kito-ryu od Tozawa Tokusaburo.
Wskutek zbyt wczesnego rozpoczęcia bardzo intensywnych treningów ma kło­
poty ze zdrowiem i musi przerwać je na dwa lata . Później podejmuje naukę wal-
ki wręcz w dojo Nakae Masakatsu -oryginalnego nauczyciela , który będąc zara-
zem instruktorem szermierki wpaja w Ueshibę przekonanie , ie tecbniki miecza
mają wyraźny związek z walką wręcz.
W 1910 roku Ueshiba jedzie na Hokkaido, a pięć lat później przypadek kon-
taktuje go z Sokaku Takeda - również człowiekiem, który od szermierki prze-
szedł do walki wręcz. Daito-ryu Takedy robi wielkie wrażenie na Ueshibie. W
jego umyśle tworzą się zręby nowej techniki. Jej ostateczny° kształt Ues~iba od-
krywa jednak dopiero dzięki kontaktowi z filozoficzną doktryną Wamsaburo
Doguchi, która mówi między innymi o świecie pełnym miłości dla bliźniego i do-
broci dla wszystkich. Przejęty tym Ueshiba postanawia stworzyć sztukę walki
będącą tak łagodną, jak tylk'o to jest w ogóle możliwe do osiągnięcia, a zarazem
nadzwyczaj skuteczną . Ta nowa sztuka ma być „orędziem pokoju przekazywa-
nym przez sztukę wychodzenia z wojny".
J\jo\rnrzc~ n <.' aikido
Choć jego początki nierozerwalnie wiążą się z postacią Morihei Ueshiba, to
obecny obraz tej sztuki jest bardzo zróżnicowany-rozwija się o na w kilku róż­
nych kierunkach:
- tradycyjnym - jego przedstawicielem są Kisshomaru Ueshiba, Gozo Shioda i
Koichi Tohei oraz wielu nieco młodszych lub mniej znanych mistrzów. Kł adą
oni nacisk na możliwie wierną kontynuację szkoły starego mistrza. Akcenty tej
szkoły rozkładają się rozmaicie, jednak wspólną cechą jest pieczołowite kulty-
wowanie podstaw filozoficznych oraz duży realizm w widzeniu walki, w sen~ie
dbałości o jej skuteczność;
- „judo-podobnym", reprezentowanym głównie przez Kenji Tomiki. Uczy on
aikido w Kodokanie i podobi eństwo jego ogólnej koncepcji sztuki do idealów Ji-
goro Kano jest bardzo wyraźne. Aikido ma być więc metod ą edukacji psychofi-
zycznej i sposobem samoobrony, inaczej m ówiąc - szkołą tradycyjnej techniki i
metod, dostosowanych do wymagań nowoczesności;
100
~- e~lektycznym , dążący_m do „starej" lub bardziej nowoczesnej syntezy aikido
1 ~UJ~t~u. Gl ów~ą myślą 1est stworzenie sztuki możliwie kompleksowej. Najwy-
b1tme1sze nazwiska to Yutaka Otsuki, T etsuomi Hoshi , Se taro Tanaka Senryu-
ken Noguchi; '
- pr~gn:atycznym, pop~lar~ym zwłaszcza na zachodzie Europy i kraj ach ame-
rykansk1ch , ~tóry hołduj~ meco wulgarnej koncepcji podporządkowania aikido
„prakt~czne1 samoobrome". O ile działalność twórców systemów samoobrony
polegająca na zapożyczeniu z aikido jest zrozumiała , o tyle opatrywanie hasłem
,.nowe aikido" mocno okrojonych fragmentów tej sztuki zupełnie nic budzi za-
chwytu.
Poza wymi~ni~n~mi kierunkar:ni rysuje się również dość wyraźna tendencja
pr~ekszta ł cama ~-1k1do w dyscyplinę sportową. Zwolennicy tej koncepcji wysu-
wają argument, iz.s~ort Jest forn:ią_doskonale~ia procesu szkolenia i naturalnym
t~g~em uszl~chetma1~cym techmki. Oponenci twierdzą natomiast, że sportowe
a1k1do _1_a?11e. zasadm_czy etyczny postulat sztuki - jej s krajną defensywność.
Oczyw1sc1e nic chodzi tu o problem „aby odbyła się walka, ktoś musi atakować".
J~st zrozumiał~, ż~ naw ~t w najbardziej tradycyjnych szkołach musi być podział
rol na napastnika 1 obroncę - bez tego w ogóle nie byłoby możliwe szkolenie.
Tradycjonaliści _r~ierdzą jednak. że oto nie intencja szkoleniowa jest kano-
~en: sportowe.go aikido , lecz spektakularność. ambicja zostania zwycięzcą. Dą­
zeme_do zwyc1ęs~wa za wszelką cenę, ch oć w granicach obowiązujących przcpi-
só~, .1est w sporcie normalne, .lecz zbyt odległe od idea ł ów Ueshiby, aby mogło
byc zaakceptowane. Sądzą om ponadto , 7e o tożsamości aikido st~nowi unikał­
noś~ t_cj s~tuki - trzeba j ej więc strzec. Stanowią ją trzy elementy:
- a~k~do JCSt sztuką defensywną tak bardzo, jak tylko jest to możliwe;
- a1k1do ocl~o~i treść szt~ki do pewnej filozofii, w której pOj!(cie „ki'' - energii
wewnętrznej , jest zasadmcze;
- ~tratcgia i taktyka aikido opierają się na dość szczególnych technikach , z naci-
skiem na tzw ...sferyczność" - „Zasadę Wirującej Kuli".
~efensywno~ć aikid~ -etyka obrony. Przed wielu laty miałem okazję uczestni-
czxc w spotkaniu: Ch1y?~odru Shim~da , jednym z pierwszych karateków uczą­
cych w Polsce, ktory ~aJ pierw w ~odz1, a po~em w Gdańsku stał się „zaczynem"
k~rat~. ""':owy~ c~as1e o karate 1 w ogóle o mnych sztukach walki (poza judo),
w1ed_z1elismy 111ew1ele. Co do mnie, to z uporem uderzałem „kantem'" dłoni 0
kamienny parapet~ po~oju V: ?łęb?~i~ ~rzekon~niu, że karate właśnie na tym
poleg~. Wobec takiej na1wnosc1mo1e11 wielu przyjaci ół na spotkaniu zadawano
ro~ait_e_pytania. ~-ędzy innymi ktoś spyta ł , jak mają się kwestie etetyczne do
dz1ko~c1 1 bru~aln~sc1 szt~k walki. Shimoda odpowiedział wówczas przez przy-
kład , jak dow1edz1ałem SIQ po Jatach, zaczerpnięty właśnie w teorii aikido .
Otóż w walce można wydobyć miecz i ściąć nim głowę przeciwnika -atakując
z tyłu czy z przo~u :-- r? dość obojętne z punktu widzenia ostatecznego skutku.
Ta ~e.to?a wal~ ~1e Jest_ ctyczn~, odpowiednia najprymitywniejszemu pozio-
~ow1 swiadomosc1 człowieka - ruesprowokowanej agresji w formie bezpośred­
mego ataku .
Można nic zaata k_owa~, Ie~~ sp:owokować rywala - obrazić go słowem lub
czynem, lub do walki podj udzie. Kiedy ten podejmie walkę -pokonać go. Rzecz
101
jasna i to jest nieetyczne. Obrona jest tu tylko parawanem dla rzeczywistego
agresora.
Można nie być ani otwartym, ani zakamuflowanym agresorem, lecz bronić s ię
przy użyciu środków brutalnych-zabijać czy poranić za to, że ktoś opluł, obrazil
słowem, spoliczkowal. uderzył. Można nawet zastosować środki proporcjonal-
ne do niebczpieczer1stwa napaści - cios w oczy w obronie przed ciosem nożem,
lecz choć może to być usprawiedliwione z punktu widzenia prawa, nic znajduje
wysokiej oceny moralnej w filozofii „wychodzenia z walki przez technikę".
Można wreszcie zastosować najsubtelniejszy środek obrony - obezwł adnić
napastnika i pozostawić go ogupiałym nie robiąc mu żadnej poważnej krzywdy.
To właśnie jest etyka aikido.
Lecz w etyce aikido jest jeszcze j eden cel - będący idea łem dla tego już, zda-
wałoby się, doskonałego moralnie systemu: nic robić nic, a przekonać przeciw-
nika, że walka jest bez sensu. Kiedy zaatakuje mieczem - niech tnie powietrze
aż wyda mu się to bezsensowne. Niech kluje nożem w pustkę, zadaje ciosy, któ-
re go tylko zmęczą. próbuje chwytów, które nic nie chwytaj<). N iech przenika
przez obro11cę jak przez mgłę lub odbija się od niego łagodnie. jak płatki śniegu
od szybko wirującej kuli. Wówczas zrozumie, że atak i agresja nie mają sensu.
Odejdzie pokonany, lecz w istocie bogatszy w czlowieczeństwo. To właśnie jest
ultymatywny ideał aikido.
Filozofia Centrum. „Seika no itten" . czy „seika tan den" , to pojęcia odnosz<!CC
si<; do „centrum" ludzkiego ciala. Ma być nim punkt umieszczony poniżej pęp­
ka. z grubsza odpowiadający fizycznemu środkowi ci<;żkości. Nieustanne dąże­
nie do psychicznego i fizycznego uświadamiania sobie Centrum jest kanonem ai-
kido. Z punktu widzenia strategi i i taktyki walki umiejętność odruchowej „cen-
tralizacji" ciała ma być kluczowa dla wszelkiego dzialania. wszelkiej akcji
obronnej. „Kto kontroluje tanden, ten kontroluje wszystko"
,.Tandcn" człowieka to również „tanden" Wszechświata, gdyż czlowiek i
Wszechświat są jednością. Czlowick jest środkiem wielkiej kuli św iata , kto żyje
w harmonii z sob<! , ten żyje w harmo nii ze wszystkim i wszystkim i. Podporzc1d-
kować się prawom Wszechświata i podporządkować je sobie - to jedno. Istota
ludzka jako część Kosmosu podlega jego prawom, a jeśli jest z Kosmosem zhar-
monizowania - sama te prawa dyktuje. Poszukiwanie „centrum", punktu naj-
wyższej harmoni i i równowagi. jest życiowym zadaniem czlowicka. Walka
wręcz nic ,jest czymś innym, jak tylko przywracaniem zaburzonej przez agresję
harmonii.
Być „scentralizowanym" znaczy na płaszczyźnie subiektywnej widzieć rzeczy
takimi jakie są, jasno, wyraźnie. Znaczy to równi eż reagować w oparciu o właś­
ciwy sąd, a więc wlaściwie. W walec wręcz znaczy to reagować bezblędnic. „ Być
scentralizowanym" - znaczy być środkiem wirującej kuli. Jej centrum jest nieo-
siągalne - .,w oku cyklonu panuje cisza, ale jak tam dotrzeć'!".
Zasada relaksacji, zasada neutralizacji. Kiedy Akyama odkrył skuteczność
tkwiąq w miękkości ga łęzi wierzby. odkryl w istocie rzecz ważniejszą niż sam
przypuszczał. Zdaniem aikidoków odk rył najważn iejszą zasadę obrony, jej głó­
wny kanon. Ustępować. gdy przeciwnik pcha, pod<!Żać za nim gdy ci~gni e, wiro-
102
J
wać 7~zybkoścą jego wiro.wania to w. ~slocie znaczy zneutralizować jego silę, zró-
wnac J ą z zerem .. Pozbaw!o1~a reakCJ I obiektu, na który dziala, siła stanie się ni-
c~y~1, abstrakcyłn~m pOję~1em. ~owietr~e .~Pi s~bie z tajfunu, a korek znaj-
~VJ.ęks7ych ~a św1ec1e. fal -s1~ę mozna .obrocie w niwecz całkowicie poddając się
Je~ ?ziała~1u. Czt.ow1ck,. k~ory. reaguje na atak przeciwnika jak łan trzciny na
w1eiący wiatr: moz,e przyJ<!c kazdy atak, zneutralizować go i po chwili powrócić
do stanu SWCJ własc1we1 równowagi.
. . ~i. Zdaniem u.eshiby ::zł.owiek jest przepełniony wewnętrzną energią o wiel-
kie( mo~~, kt?ra je~~~~ze 1est rozproszo~~· Aby jej użyć, trteba umieć ją ska-
nahzow~c, sk 1erow<1c JC.f przepływ na wlasc1wą drogę. Lekki wiosenny wiatr ma
w prze::1<1gu huraga n ~W<! moc - moc wynikaj<JC<! nie z sumarycznej mocy po-
szczegol~y~h cl~~nentow, lecz z samego przepływu.
Rzeczą a1k1doki jest.skoncentrować .,ki„ i opanować umiejętność kierowania jej
P':~pl:'.'~:m. Energia ta ~łynie.: a więc i ruchy aikidoki muszą być płynne. Tam,
gdz1.c _kai c1t~cy. koa~entruł~ „k1 na ostrzu ~ztyletu, aikidocy koncetruj<! je w po-
staci strumienia. Siła wbijanego sztyletu jest ni szcząca ale można go zlanrnć
Kto zaś potrafi zawrócić stru mień ? ' ' ·
. „Tunelizacja" siły ~rzeci~vnika: Sile mo~na się przeciwstawić lub ustąpić. Aby
jednak 7: ustępowarna wyc1ągnąc korzyści, trzeba wykryć wlaściwy kierunek
oznaczyc w~1111c~ .,tunc!u."' w którym zmierza sił a. Jest to tym lruclnicjszc im sił~
~w.ałtow~1e1sza 1bardz.1Cj sk?nce~t~owan~, ~m bardziej ku centrum naszego cia-
ł .1 jest sk~erow~ma_._ Na1bezp1ecz111eJ. w. takie~ sytuacji stać się wirującą kulą - jej
cent~um JCSt .n1c~s1.ągal.ne. „O?racaJ się w kierunku działania siły, skieruj ją na
obwod . Pa~11ętaJ , ze w1rowan1e samo jest sil<} - nic nie potrafi za lrzymać się na
ZCW11<!1fZ wiru „.
.· Koncepcja:· ~i;,~ją~~j K~li„ j.~st więc jeszcze bardziej uniwersalna niż „ugnij
s1~, aby z'~.yc1ęz~c , n'.~ .,g1bk<:>sc 7:wyC:i~ża tward.oś~". Qt.1-yoku-go-0-sei-suru).
~1ek,~w~, 1z po~l,1d takL wyznają row111ez na1wyb1tn1ejs1 Judocy. Twierdzą oni,
ze -~-o~nica pom15dzy „szczyto-:vym judo" a „szczytowym aikido„ jest różnic<!
szczi;:,,,ólowych srodków rozw1ąza111a problemu - zasada jest dla obu sztuk
wspolna.
Trening
W od~óżnieni.u od in.n ych sztuk walki atmosfera w doj o, gdzie trenuje się aiki-
d~ '. powm~rn l?yc racz.ej „I ~godna" niż „sroga". N ie znaczy to, że nie jest ona po-
wazna, am ~cz t.ego. ze ćwiczący mogą robić, co im się żywnie podoba. świado­
ma dysi:yplma J~st nawet nadz,~yczaj '~s.kazana, ~by uniknc1ć nieprzyjemnych
~~nt~z11. .~atenal,em pra:y t.renmgow~J .Jest przecież ludzkie ciało. Niezbędna
Jes: równ1ez uwaga 1 skup1en1e .- . techn1k1 są skomplikowane i subtelne - musz<!
by~ stale poddaw~ne procesowi intelektualizacji. Zarazem jednak atmosfera· w
d<:>JO powmna ~yc nace~~~w~na p~~<:>dą ?~cha., wzajemną życzliwością, pozba-
wiona elem.entow awes11I111ena.w1sc1. Aikido jest przecież sztuką defensywną ,
sztu~ą l~dz1.zharm~rnzowanych1 opanow.anych, wręcz życzliwych wobec swoje-
go p1 zec1wn1ka. „~1?us~an n a koncentraCJa umys łu - sprężysta relaksacja ciala"
- oto klucz do własc1we1 postawy treningowej.
103
 Ważne jest także , aby ćwiczący wzajemnie okazywali sobie najdalej posuniętą
wyrozumiałość i cierpliwość. Aikido to sztuka ruchu, której nie można się nau-
czyć- trzeba ją studiować, bad ać . Należy zwłaszcza podnieść do najwyższej ran-
gi analizę błędów i niepowodzeń danej techniki, „smakować" ją. Pośpiech nie
jest tu wskazany- niecierpliwość naganna. Sztuka Wirującej Kuli jest subtelna.
O skuteczności decyduje dokładne współdziałanie wielu drobnych elementów.
Tak jak w zegarku jeden niedopracowany trybik niweczy precyzję całości, tak i
tutaj o braku skuteczności mogą przesądzić drobne błędy.
Jeśli w toku treningu aikidoka jest ni edokładny , niecierpliwy, uczy się techni-
ki pobieżnie - nie będzie skuteczny. W walce z przeciwnikiem „nie poddającym
się" (randori) - nie będzie dawał sobie rady. W efekcie zwątpi w skuteczność
sztuki, niepotrzebnie straci wiarę. Innymi słowy- trening niedokładny jest bu-
dowaniem bazy pod przyszłe niepowodzenia, jest swoją własną antytezą. Kto
nie potrafi tego zrozumieć - niech na aikido nie tra·ci czasu, zmierza bowiem do
nikąd.
W treningu szkól tradycyjnych wiele uwagi poświęca się ćwiczeniom tradycyj-
nym , podczas których przez długie okresy czasu pozostaje się w bezruchu , w głę­
bokiej ciszy. W większości szkół medytuje się w pozycji za-zen (rys. 6.2).
Rys. 6.2.
Uważa się, że ta właśnie pozycja jest absolutnie niezbędna dla nauczenia się cen-
tralizacji.
Szkoły tradycyjne przywiązują również wielkie znaczenie do długotrwałego
pozostawania w bezruchu w różnych pozycjach stoj ących, siedzących i klęczą­
cych. Czas nie jest tak ważny jak dokładność „kamiennego" bezruchu: Umieję­
tność zachowania absolutnego bezruchu w obliczu przeciwnika uważana jest za
cenny element psychologiczny w walce wręcz . Ostatnia uwaga wymaga kilku
słów wyjaśnienia.
Wszystkie sztuki walki (por. kiai-jitsu i ken-jitsu) zwracają uwagę, że przed
właściwą walką często rozgrywa się nadzwyezaj ważny proces „ milczącego mie-
rzenia sił" . Zdaje się, że tkwi on korzeniami bardzo gł ęboko w biologii człowie­
ka. Miłośnicy psów zauważyli zapewne, że podczas przypadkowego spotkania
dwóch samców czy dwóch samic, zwierzęta zastygaj <} przez chwilę w bezruchu,
w napięciu mięśni, bacmie s ię sobie przyglądając. Z reguły jeden z psów zaczy-
na przyjaźnie machać ogonem, potem wolno i bardzo ostrożnie zbliża się, aby
„na miękkich nogach" obwąchać rywala . Ten gest wykonania pierwszego ruchu
104
jest propozycją pokojowego rozstrzygnięcia spotkania, wyrażeniem uznania dla
siły przeciwnika. Z zasady słabszy lub mniej odważny pies wykonuje ten gest
jako pierwszy. Spokój w konfrontacji właściwy jest dla psa silniejszego bądź od-
ważniejszego. Co jest skutkiem , a co przyczyną - trudno powiedzieć - można je-
dnak przypuszczać, że niezachwiany spokój rywala wygasza agresywność zwie-
rzęcia - być może zwiastuje on sił ę i wolę walki.
Szermierze japońskiego średniowiecza uważali także, że atak z reguły rozpo-
czyna słabszy bądź mniej rozważny. Pierwszy ruch w ataku jest bowiem zarazem
nieostrożnym otwarciem gardy. Również w tradycyjnym karate obowiązywała
etyczna i strategiczna zasada - „nie ma przewagi w ataku". Za słabość uważano
też nadmierne reakcje na ruchy i gesty przeciwnika. Nerwowa reakcja na gest
straszenia zdradza nieopanowanie bądź lękl iwość , obiecuje przeciwnikowi, że
jego zwody i atak pełen determinacji będą miały dużą szansę powodzenia. Jak
widać, psychika i taktyka wydają się tu być nierozdzielne .
Rzecz jasna, zachowanie nienagannie spokojnej, opanowanej postawy, zwła­
szcza w obliczu silniejszego wroga - nie jest łatwe . Umiejętność ta pozwala atoli
uzyskać przewagę psychiczną i strategiczną bez jednego gestu, niekiedy zupeł­
nie podporządkować sobie przeciwnika. (I dziś nie na darmo mówi się, że naj-
lepszym sposobem na chuligana jest spokojna reprymenda słowna). Intere-
sującym przykładem w tej mierze może być wydarzenie opowiadane przez Gi-
china Funakoshi w jego autobiografii, które, jeśli dobrze pamiętam, miało na-
stępujący przebieg: „We wczesnych latach XIX wieku bodaj najwybitniejszym
karateką Okinawy był fenomenalnie utalentowany Soshu Matsumura, który w
czasach naszego opowiadania uczył karate na dworze klanu Udon -czołowej ro-
dziny Okinawy.
W Shuri mieszkał także pewien człowiek trudniący się rzeźbieniem fajek -na-
zwijmy go Fukuno. Fukuno posiadał nadzwyczajną silę fizyczną i był również
wyśmieni tym karateką , choć w jego życiu brak było wydarzeń spektakularnych,
które mogły przynieść mu sławę wojownika.
Zdarzył się dziei1, że do jego warsztatu zawitał właśnie Soshu Matsumura. Fu-
ku no po raz pierwszy miał okazję dokładnie przyjrzeć się postaci sławnego kara-
teki i przeprowadzić z nim rozmowę. Uderzyło go, że w rzeczywistości Matsu-
mura nie wydal się aż tak groźnym przeciwnikiem , za jakiego uchodził - jego
wola i si ł a psychiczna nie wydawały się niezłomne. Wrażen i e to było tak silne i
nie budzące wątpliwości , że Fu kuno najpierw skierował rozmowę na temat ka-
rate , a potem zaproponował Matsumurze pojedynek. Był przekonany, że jeśli
nie wygra, to przynajmniej stawi czoła przesławnemu karatece. Zresztą, czul
wyraźnie , że psychicznie przeważa nad sławnym rywalem.
Pojedynek rozpoczął się następnego dnia, w ustronnym , górskim wąwozie ,
tuż przed wschodem słońca. Fukuno zamierzał zaatakować pierwszy. Kiedy już
był gotów uderzyło go jednak dziwne spojrzenie Matsumury - twarde jak gra-
nit. Na jego czole wystąpił pot, a cały brzuch przepełniło uczucie słabości. Zmo-
bilizował się jeszcze raz, a le spojrzenie Matsumury tym silniej przygwoździło go
do ziemi. Fukuno poczuł w głowie silny zamęt- musiał usiąść. To niemożłiwe­
pomyślał - muszę go pokonać ... Wstał jeszcze raz, przyjął postawę walki i wydał
straszliwe kiai -od dźwięku tego zerwały się z drzew wszystkie ptaki, a zwierzęta
105
znieruchomia ł yz przerażeni a . Okrzyk odbi ł się od Matsumury i jak grom ude-
rzyłw Fu kuno . który nic potrafił ustać na nogach. Leżl.l ł przez chwilę na ziemi ,
potem ciężko się dźwignął i rzekł- zabij mnie, nie zniosę tej h ańby. Był em zbyt
pewny siebie, uwie rzy ł e m wczoraj, że m ogę ci ę pokonać. Nie wiem, co się sta-
ł o„.
Nie-odparł Matsumura- jest w tobie d ość woli walki aby po k o nać nawet naj-
silniejszego. J esteś doskonałym karate k ą. Mimo to przegra ł eś . Czy wiesz dla-
czego? Fukuno w milczeniu pokręcił gł ową. Gdy wczoraj przyszedłem do twego
warsztatu - komynuował Matsumura - był em wyprowadzony z równowagi. Po-
kłóciłem się z synem pana U don i odprawiono mnie z zamku. Wstyd i wściekłość
walczyły w mojej duszy o lepsze. Dostrzegłeś to i s łusznie oceniłeś jako słabość.
Ja z kolei potrafiłe m docenić węzły miQśni na twoich ramio nach , ponadto już
dawno słyszał em o tobie„ że j es teś moim potencjalnym rywale m. Zrozumiałem ,
że walka. jaką przyjdzie mi stoczyć , m oże mi eć tylko jeden koniec. Albo zwyci ę­
żc; - albo umrę. Dzi ś rano ty walczyłeś o s ł awę- ja o życi e . Twoja determinacj a
nic mogł a się równać z moją. Nigdy nie byłem silniejszy niż dzisiejszego ranka.
Odejdź zatem bez wstydu··.
Wydaje się ponadto, że panowanie nad ruchami włas nego ciała jest pierw-
szym krokiem do sztuki panowania nad oddechem. Ma to być w sztukach walki
umiej ętność nadzwyczaj ważna. „Oczyszcza" ona psychik ę z niepotrzebnych
emocji, umożliwia też .,jasne widzenie" przeciwnika.
Techniki
Zapewne wielu Czytelników poczuło się znużo nych tymi nieco abstrakcyjny-
mi i „poetycznymi " wywodami, bazujący mi na porównaniach dość od l egłych od
brutalnego realizmu rzeczywistej walki. Powstaje pytanie -czy pewien urok tej
teorii pozostaje w jak imś sensownym stosunku do skuteczności w walce? Otóż
to właśnie jest najbardziej zdumiewające - „poetyka" aikido daje w praktyce
wręcz niewiarygodną skuteczność. Mistrz potrafi bronić si ę przed najdzikszymi
i najgwałtowniejszymi atakami z finezją gej szy serwującej herbatę w filiża nkach
z delikatnej jak mgła porcelany.IPrzeciwnicy przypominają płachty papieru tar-
moszone przez wiatr na jesiennej ulicy - lecą tu i tam, przelatują w trzepocie
bezwladnych ruchów. Pośród nich wiruje z wdziękiem i e lega n cją szczuply, udu-
chowiony człowiek, sprawiający wraże nie, że broni się dmuch ając delikatnie do
wnętrza kwiatu. Trudno wówczas oprzeć siQwraże niu , że przeciwnicy sami wy-
rwcają się w powietrze - szybkie i precyzyjne ruchy rąk mistrza są niemal niewi-
doczne .
Twierdzę, iż aikido w mistrzowskim wykonaniu nie tylko zaskakuje skutecz-
nością lecz ma wręcz niezwykłe wartości estetyczne- jest doprawdy fascynującą
sztuką ruchu. Dlaczego więc dyscyplina ta jest tak m ało popularna? Wszak jej
pi ę kno i skuteczność powinny wynieść j ą na szczyt wśród innych sztuk walki.
Przyczyna jest zupelnie prosta. „
Aikido jest sztuką wybitnie trudną, wymaga pracy, pracy i ci ąg l e pracy- nie-
wyczerpanej cierpliwości. Mistrzowską skuteczność osiąga s ię najwcześniej po
106
kilku nastu latach ciągł ego treningu. Tyle kosztuje wi rtuozeria . Techniki aikido
sątrudne do opisania. Ich „zewnętrzność" mówi 'bowiem niewicie - trzeba je
czuć. Kanonem skuteczności jest bowiem doskonałe zmysłowe panowanie naci
własnym ci a łem , delikatność percepcji i precyzja ruchów połączon a z ich auto-
matyzacją.
Tego nie da się przekaza ć ani na fotografi i ani na rysunk u. Tak jak w ke njitsu
o precyzji ruchów stanowią drobne, niedostrzegalne dla obserwatora elementy ,
tak w aikido decyduje o nich wyczucie dystansu, sił y, zamiarów przeciwnika. a
nade wszystko własnego ci a ł a. Trudno więc opanować aikido z podręczników­
zresztą nic ma ich zbyt wiele, trzeba po prostu .,rzucać i być rzucan ym'" przez
całe lata .
Dodatk ową trudnością. są początkujący aikidocy sami dla siebie. Pierwsze Jata
treningu nie są bynajmnie j „bezbolesne" w przen ośnym i dosłownym sensie . Te-
chniki począ tkujących spraw i ają ból i zagrażają poważnymi kontuzjami. To co
mistrz robi „od niechcenia", początkujący siłą. Trzeba sporo hartu ducha, odpo-
wiedzia lności i cierpliwości , aby przebrnąć przez o kres zastępowania sił ą niedo-
skona ł ości techniki . Idealnym rozwiązaniem jest naturalnie pobieranie nauki u
doświ adczonego mistrza, ale nie jest to takie proste. Wybitnych praktyków aiki-
do jest bardzo niewielu, a nauka u nich - dość kosztowna.
Nic zniechQcajmy się jednak tą przeszkodą. Hobbyści potrafią d okonywać
dzięki wspanialej motywacji i milości do swego zajQcia nieprawdopodobnych
wyczynów. Za pomocą prymitywnych teleskopów zamontowanych na strychach
wy krywaj ą gwiazdy uchodzące uwagi największych obserwatoriów. konstruują
domowe elektrownie, wykonują samotnie prace przeznaczone dla wielkich zes-
połów ludzkich. stają się ekspertami sztuk plastycznych, muzyki i literatury.
opan owuj ą języki z końca świata. Nic takiego, co zrobił jeden człowiek, nic jest
niedostępne dla innego człowieka, jeśli tylko bardzo się chce.
Aikido jest sztuką perfekcyjną - wymagającą cierpliwości i „czucia". Zawo-
dowiec szkoli innych-jego uwaga musi być podzielona pomiędzy członków gru-
py. Jego instrukcje wynik ają z własnego doświ adczenia i tylko w ograniczony
sposób dowiaduje s ię on o świ adomości ćwiczących. Pracując nad sobą ma si ę do
dyspozycji wie l ką rzecz - doskonałą możliwość obserwowania swoich reakcji.
idealne „wyczucie" technik. Problem samodzielnej nauki tkwi tylko w dociekli-
wości i ci erpliwości.
Dod at kową motywacją do zainte resowania się aikido może być finezyjność
tego systemu. Nie trzeba do ń mieć stukilowej postury, potężych ramion , nad-
zwyczaj sprawnych mięśni w potocznym znaczeniu tego słowa. Wystarczy być
precyzyjnym w ruchach, „ une rwionym", giętkim i dokładnym.
Wśród przeszkód samego tre ningu na pierwszym miejscu trzeba wymienić
niewłaściwą motywację. Nie ma co ukrywać, że podobnie jak i w innych sztu-
kach walki, tak i w aikido spotyka si ę najczęściej ludzi, którzy czują się zagroże­
ni. Chcą nauczyć się walczyć- nie po to nawet aby walczyć, ale po to aby mniej
się bać takiej ewentualności. Z doświadczenia wiado mo, że jest to motywacja
nadzwyczaj licha, ponieważ zawarte w niej pragnienie ł atwo i szybko daje się
ugasić w pierwszych miesi ącach treningu. Póki co trzeba wi~c i z tej motywacji
korzystać, ale zarazem intensywnie pracować. Stopniowo ta właśnie mo tywacja
107
wygasa. Jeśli jednak ciężko pracujemy od początku treningów, jeśli osiągamy
choć drobne satysfakcje-wówczas pojawia się inna potężna motywacja - fascy-
nacja sztuką, pięknem ruchu, urokliwą skutecznością.
Trzeba jednak wiedzieć , że przerwa pomiędzy wygaśnięciem pierwszej, a na-
rodzinami drugiej motywacji rozciąga się nieraz na całe miesiące. W tej luce
przepada 99% adeptów - nie potrafią jej przeskoczyć. Sądzę, że wielokroć lu-
dzie ci nie zdają sobie sprawy z tego, że zniechęceni zawrócili z drogi będąc nie-
mal u celu.

Terminologia technik aikido jest bardzo specyficzna, podobnie jak ich po-
dzial. Ze względu na to , że obejmują one całe ciało (pracę nóg, tułowia i rąk) ,
a zwłaszcza z tego powodu, że są odpowiedz i ą na atak, inicjatyw<; przeciw-
nika , nadanie im osobnych nazw byłoby bardzo niewygodne. Aby zachować je-
dnoznaczność nazwy te należałoby nadzwyczaj rozbudować - byłoby to mało
praktyczne. W tej sytuacji zastosowano oryginalne rozwiązanie: najpospoli-
tszym technikom nadano własne nazwy, ·inne ponumerowano, · a większość
skonstruowano tak, że obejmują one nazw~ ataku i nazwę sposobu przeciwdzia- - I
łania. W najbardziej rozbudowanych systemach aikido wyróżnia się ponad dwa -~!1 . .I -
tysiące technik. czy raczej kombinacji technicznych, a istnieje opinia, że przy
dodatkowym uwzglQdnicniu bardziej subtelnych różnic liczbę technik bez trudu I
można zwielokrotnić .

Przegląd technik
/ł
a I

Najważniejsze podręczniki aikido prezentują od kilkunastu do kilkuset tech-

nik, przy czym jest ciekawe, że niewiele różnią się one objętością. Fakt ten do-
brze oddaje trudność w określaniu koncepcji prezentowania treści. Rzecz w
tym, że niektóre podstawowe techniki można wykorzystać w obronie przed
praktycznie wszystkimi możliwymi atakami i odwrotnie - na dany atak można
zareagować niemal całym repertuarem technik aikido. Aby wyczerpać zagad-
nienie należałoby więc opracować książkę monstrualnych rozmiarów, a studiu-
jąc ją - poświęcić na to całe lata. Ponadto wysoki stopień skomplikowania tech-
nik aikido wymaga obfitego ilustrowania - niekiedy kilkadziesiąt rysunków czy
zdj<;ć dotyczy jednej tylko techniki. Taki sposób ,.klarownego objaśnienia '' jest
jednak nie tylko nudny, ale również nie do przyjęcia z powodów technicznych.
Selekcjowanie materiału staje się koniecznością. W tej sytuacji wybrałem więc
tylko te techniki , które wymagają „zaledwie kilku lat" treningu, bądź te , które
darzę osobistym upodobaniem. Towarzyszyła mi nadzieja, że skłonią one Czy-
telników do gl<;bszego zainteresowania się sztuką ,,Wirującej Kuli" bo ze
wszech miar zasłu guje ona na głębokie studia ...
Postawy. Zasadn iczą jest shizentai gamae (rys. 6.3). Zwraca uwagę wysokość
i „szczupłość" postawy. Ai kidocy kładą nacisk zwłaszcza na proste trzymanie się
- linia biegnąca od g łowy przez. kr<;gosłup do „tanden" powinna być idealnie
prosta i dokładnie prostopadła do ziemi. Zwłaszcza głowa musi tkwić idealnie
pionowo, nawet przy zmianach pozycji (rys. 6.4). Podobnie jak w judo (wspólne
pochodzenie obu sztuk) uważa się, że nawet minimalne wychylenia głowy po-
Rys. 6.3. Rys. 6.4.
wodują napięcie mięśni karku , które w drodze odruchowej wywołuje napięcie
mięśni tułowia zaburzające precyzję akcji. Oryginalna „szczupłość" postawy,
oparta na trójkątnej podstawie (sankakutai) jest charakterystyczna dla aikido.
Uważa się, że taki właśnie układ stóp spełnia najlepiej postulat ruchliwości, do-
brej równowagi dynamicznej i łatwość wctwdzcnia w wirowanie.
W aikido, podobnie zresztą jak w wielu innych sztukach walki, dużą wagę
przywiązuje się do technik zwanych w judo ne-waza, iai - w karate, iai-do w ken-
do. Idzie tu o obronę, zazwyczaj nader gwaltowną i błyskawiczną, wykonywaną
w pozycjach typowych dla sytuacji normalnego życia. Idzie tu o obrony w pozyc-
jach Jeżących, siedzących, klęczących, bądź o obrony przed atakami nadzwyczaj
podstępnymi, np. przez stół , z zaskoczenia z tyłu , w trakcie ukłonu, itd. Ne-
-waza w judo obejmują również szeroko podjętą walk<; w parterze po wykona-

108 109
 niu rzu.tu l~b w sytua~ji, gdy o?ydwaj rywale upadli na podłoże. lai-do w ken-jit-
su obejmuje ~vszystkie sytuaCJe wymagające błyskawicznej obrony i ataku wy-
konywanych Jednym ruchem dobywanego miecza.
To, że wspólnym elementem dla wielu sztuk jest pozycja klęcząca (za-zen,
dosł: :,siedzący zen"). nie jest dziwne z powodu powszechności tej pozycji w da-
wneJ 1współczesnej Japonii i w ogóle w Azji. Jest jeszcze jednak inny ważny po-
wód. O~óż od~ryt~; że praca.~ad ~ech?ikami w pozycji klęczącej zdumiewająco
poprawia ich pkosc w pozyCJ t stOJąCCJ . Podobne zjawisko znane jest również w
nowoczesnym sporcie, np. w sia tkówce dl ugotrwały trening zagrywki lew<1 ręką
(z pozoru niepotrzebny) wybitnie poprawia pracę ręki prawe.i. Zjawisko to naz-
wano „transferem·· - „przeniesieniem" umiejętności. P odobny „transfer" za-
c?odzi przy prz~jściu od treni.n~u w zazen do ćw iczeń w pozycji stojącej. Fizjolo-
giczne uzasad111e111e dobrodz1e1stwa treningu „kl<;czącego" nie jest jasne. Moż­
na tylko przypuszczać, że ośrodkowy uk ł ad nerwowy lepiej uczy się stereotypów
przestrzennych i szybkościowych odbie rając z całego niemal ciała mniej liczną.
za to lepiej prlyswajalną informację.
A~y nie komplikować sprawy wieloaspektowością zjawiska, pozostanę tylko
P.rzy Jed~yn~ el~me?.cie psych~fizjol ogii uczenia się ruchów. Myś łtt tu o „wycw-
c1u polozcnia ci ał a 11ego czc;śc1 w przestrzen i" . Otóż informacje o położeniu cia-
ł a i jego części (kończyn) organizm odbiera za pośrednictwem trzech układów i
u~ys.ka n e da ne integruje na pozio mic oś rodkowego układu nerwowego (mózgo-
wie. 1 rdzc11 kręgowy) . Pierwszym z tych układów są gałki oczne, które dostar-
~za1.ą do mózgu. obrazów ~tocze ni a, dzięki któ remu możemy doń odn ieść poi o-
zenie nasz.ego ciała. O~zy informują też o położeni u rąk (rzadziej stóp). Czucio-
wo unerwi.on~ są rów111eż struktury związane z m ięśniami poruszającymi gałką
oczną -dz1ęk1 nim nawet po przymknięciu powiek wiemy, w którą stron ę patrzy-
my .
. Drugi układ stanowią tzw. błędniki ucha wewnętrznego. w którym mieszczą
się receptory ruchu (przyspieszenia) i równowagi. Odbierane wrażenia błędnik
przesy ł a do mózgu.
Trzćci układ stan_owią tzw. proprioceptory - rozsiane po ca łym ciele, lecz
zwi <1za~c ~ mi ęśn iami.' sta:vami, więzadłami drobne „czujniki ". Info rmują one
o. P,?loze.11 1LI: c~ ł ego. ciała 1 ko11czyn •. notuj?c „ 1~a~i ski ", „~apięci a", „ n apręże-
111a.. Dz1 ęk1 nun l eząc pod ko łdrą nic musimy Jt:J odchylac aby sprawdzić, czy
duzy palec naszej nogi pod kołdrą zgiQty jest górę, w d ół , czy też tkwi spokojnie
w pozycji pośredniej.
Wyko nując techniki w pozycji stojącej - zwł aszcza z gwałtownymi ruchami
tułowia ~v pionie. przemieszczaniem się. pochylaniem i przechylaniem gł owy­
powoduJemy. że mózg otrzymuje istną l awinę informacji ze strony wszystkich
trze~h u.kładów ..ćwiczą~ w pozycji za-zen - idealnie zrównoważon ej, bez poru-
szan~a się , ~~r~m~zamy impulsację z błędników i proprioceptorów dolnej po ł o­
wy ci ała zb ltzaJąc Ją do poz10mu podstawowego. Dzięki temu in formacj a zbiera-
na '.'z ocw". i p~opriocep~orów koilczyn górnych , jaśniej i bardziej wyraziście
tra;1a do W1e lk1ego Analizatora. Ła twi ej można wyuczyć si ę zł oźo nych odru-
chow przestrzennych opartych o tę in fo rm acj ę . ·
110
t
Przemieszczanie się. W aikido wszystkie sposoby przemieszczania się - reak-
cje na atak przeciwnika -dzielą się na dwie wielkie grupy. Pierwsza, zwana irimi
(lub omote), polega na pnemieszczaniu się „w kierunku działania siły agresyw-
nej''. Druga- tenkan (inaczej ura) polega na schodzeniu po łuku z linii działania
sily. Mówiąc inaczej - irimi to „wejścia w przeciwnika'·, tenkan- „obrotowe zej-
ścia". Niemal wszystkie techniki aikido występują zarówno w wersji irimi jak i
tenkan. A ikidocy podkreślają bardzo wyraźnie, że wbrew pozorom ,.wejścia w
przeciwnika" bynajmniej nie są tech ni kami prostoliniowymi -zawsze mają cha-
rakter kierowania siły ag resora na obwód wirującej kuli.
Sposoby neutralizacji. Jak j u ż wspomniałem, aikidocy „ neutralizują " agresy-
wne czynności napastnika. Wiodą do tego celu dwa sposoby:
-unieruchomienie przeciwnika, które zatrzymuje jego atak, bądź uniemożliwia
podjęcie nowego;
- rzuty oddalające przeciwnika od ciała broniącego się.
Możliwe są również ich kombinacje, a wreszcie łączenie ich z atemi, tj. ciosa-
mi zadawanymi we wrażliwe okolice cia ła . Funkcja atemi w aikido jest dwojaka.
Z jednej strony, w systemach bardziej brutalnych od oryginalnej koncepcji Ues-
hiby, wykorzystuje s ię· je do ostatecznego obezwładnienia p rzeciwnika ( co ma
szczególne zaczenie w walce z wieloma przeciwnikami). Z drugiej natomiast -
stosuje si ę je także jako techniki dezorganizujące atak - maj <! wówczas charak-
te r lekkich , lecz bardzo szybkich , krótkich uderzeń w twa rz, szyję, uszy, itd.
Niepodobna, aby spowodowa ł y one obrażeDi a, za to skutecznie odwracają uwa-
gę przeciwnika, choćby przez ułamek sekund y, od rodzaju podjętej czynności
obronnej. Możliwa jest również kombinacja obu rodzajów atemi. W niektórych
systemach aikido ręce .,hartuje sie<" podobnie jak w karate.
. r jeszcze jedna ważna uwaga . Wszystkie techniki wykonuje się przy użyciu
chwytu „trzy palce i kciuk". Palec wskazujący nigdy nie jest zamknięty w chwy-
cie, gdyż mógłby spowodować „zamkn ięci e przepływu ki ". Racjo nalnie rzecz
uzasadniając - chodzi o chwyt delikatny, miękki, uniemożliwiający posługiwa­
nie się s ilą , zmuszający do posługiwania się techniką. Idzie ponadto o zmniej-
szenie niepotrzebnych napięć w muskulaturze kończyn górn ych , a wreszcie rów-
ni eż o pewną e l ega ncję technik .
111
 Rys. 6.5. Prezentacj ę technik
aikido rozpoczynamy od rzutu
najbardziej popularnego - ko-
kyu-nage. Aikidocy zowią go
również „Techniką 20 lat" na
pamiątkę tylu wł aśnie lat trwa-
jącej pracy Uesbiby nad dosko-
nale niem kokyu-nage. Zasada-
w irować z doskonałą równowa-
gą wokół własnej osi zmuszając
przeciwnika, aby obiegał nas
doko ł a. Lewa ręka przyciska
gł owę napastnika (opierając si<(
o skroń lub ucho) do naszego
prawego barku - dokładnie, ale
nie brutalnie, aby ból nie sk ło­
ni ł napastnika do wykonywania
gwałtownych reakcji obron-
nych. Wirująca spirala schodzi
I ukiem coraz niżej- nogi nie na-
dążają za tułowiem i napastnik
wykonuje coraz szybsze kroki
aby u chronić się przed upad-
kiem. Teraz następuje gwałto­
wna zmiana kierunku wirowa-
nia (ale płynna!). Spirala od-
wraca kierunek i po obszernym
ł uku schodzi w kierunku podł o­
ża. Biceps wyrostowanej ręki
naciska na szyję napastnika.
Jego rozpę<izone nogi biegną
dalej a tułów już wraca. T eraz
tylko bardzo szybki bieg w tył
mógłby zapobiec stracie równo-
wagi. Następuje rzut. Warto
zwrócić uwagę , że kokyu-nage
wykonują właściwie nogi, a nie
ręce.
112
Rys. 6.6. Kokyu-nage wi-
dziane nieco z góry. Dło­
nie aikidoki nie są zam-
knięte -we wszystkich fa-
zach naciska on tylko pła­
ską dłonią, bądź krawę­
dzią dłoni. Przeciwnik
nie może być w żadnym
wypadku pociągany - to
raczej aikidoka schodzi z
jego drogi.
Ciekawe iż napastnik
nie ma wyboru ruchów -
j eśli bowiem nie postąpi
lewą stopą w przód (patrz
- druga para postaci na
diagramie) to nieuchron-
nie upadnie na twarz.
Warto też zwrócić uwa-
gę, że rzut nastąpi rów-
nież wtedy, jeśli aikidoka
nie odwróci kierunku Wi-
rującej Kuli - byle tylko
dalej obracał się płynnie i
szybko wokół osi podpar-
cia lewej stopy.
Sztuki i srorty „. 113
 Rys. 6.8. „Krótki"
kokyu-nage. Prze-
ciwnik uchwycił
dłoń i ciągnie. Ai-
kidoka prowadzi
rękę po obszernym
łuku , prawą nogę
kieruje w tył za
stopy przeciwnika.
I Prawej ręki nic na-
leży zgi nać w łok­
ciu bardziej, niż
przedstawiono na
rysunku. Prawa
noga nie podcina
nóg przeciwnika!
Udany rzut nastąpi
nawet wówczas,
jeśli noga ta nie
znajdzie się w tyle
od stóp napastni-
ka, a wszystkie ru-
chy zostały wyko-
nane szybko i płyn­
nie .
Rys. 6.7. Kokyu-
-nage w obronie
przed uderzeniem
nożem z góry - ai-
kidoka znów ani
przez chwi lę nie
zaciska dłoni w
uchwycie .

'115
114
 Rys. 6.10. Kluczowe dla
shiho-nage elementy pra-
cy rąk. Warto zwrócić
uwagę, że ręka napastni-
ka musi być ciągniona
(pchana!) nieco w gó rę ,
gdyż w toku obrotu aiki-
doka musi przełożyć ją
ponad swoją głową. Po
rzucie można przeciwni-
ka przytrzymać na ziemi
w dalszym ciągu boleśnie
Rys. 6.9. Shiho-nage - wykręcając nadga rs1ek.
również podstawowa te-
chnika aikido (Rzut
Czterech Kierunków).
Przeciwnik uchwycił od
zewnątrz lewą dłoń aiki-
doki i ciągnie ku sobie.
Aikidoka odchodzi w
prawo skos. Uchwyconą
rękę pcha również w
prawo skos - tak jakby
zadawał prosty cios szty-
letem. Teraz prawa ręka
aikidoki zatacza obszer-
ny luk i spada z góry na
grzbiet dłoni napastnika.
Palce chwytają za kra-
wędź dłoni i obracają na
zewnątrz. Jednocześnie
n astępuje wykrok lewą
nogą w przód.
Teraz czas na szybki
obrót wokół własnej osi i
przeniesienie ciężaru cia-
ł a na prawą nogę - prze-
ciwnik już traci równo-
wagę. Aikidoka ciągnie
dalej płynnie pochylając
tulów - napastnik musi
upaść na plecy.

116
117
 R ys. 6.12. Irimi-nage -
ulubiona technika wielu
aikidoków. Z krokiem w
przód aikidoka wykonuje
atemi podstawą d ł oni na
twarz - lekki , dezorgani-
zujący cios. Natychmiast
Rys. 6. 1l. Wykorzysta- potem nurkuje pomiędzy
nie shiho-nage w obronie n:,ce przeciwnika - lewą
przed uderzeniem pałk<). nogę stawia za jego sto-
Po zablokowaniu ciosu pami. Charakterystyczny
aikidoka przez ułamek dla irimi obszerny ruch
sekundy ciągnie zmusza- lewego ramienia w górę i
jąc przeciwnika do odru- na zew nątrz rzuca prze-
chowego przeciwdz ia ł a­ ciwnika na plecy.
nia ; zamiar cofnięci a się
przeciwnika, a przynaj-
mniej oporowania praw11
nogą , jest doskonale wi-
doczny na drugim rysun-
ku diagramu. Wykorcy-
~tując ten moment (znów
potwierdzenie, że aikido
i judo wywodzą s i ę ze
wspólnego pnia!), aiki-
doka podąża lewą nogą
do wewnątrz. W momen-
cie, gdy zaczyna się obr61
tułowia pod uchwyconą
ręką , przeciwnik jest j uż
na straconej pozycji-po-
chylenie tuł owia dope ł ­
nia technikę.
11 9
118
 Rys. 6.13. Uniwer- Rys. 6.14. Sławny
salność technik ai- rzut „Ziemia
kido jest jedną . z Niebo" - tenchi-
najcenniejszych -nage. Nazwa
zalet tej sztuki. wzięła s ię stąd, że
Wspomniałem już, po „naruszeniu ró-
że ze względów wnowagi" napast-
technicznych jest nika usunięciem
niemożliwe zilu- się z linii jego dzia-
strowanie wszyst- łania (wprowadze-
kich wariantów da- nie na obwód Wi-
nego rzutu w tak rującej Kuli!) jed-
niewielkiej pracy, na ręka wykonuje
jak ta (irimi-nage ruch w dół - druga
ma stokilkadzie- w górę. Ważne -
siąt zastosowańJ). ręce nie ciągną ani
Stąd tylko jeden nie pchają! Właści­
efektowny przy- wy ruch wykonuje
kład. Poprzedni się wyobrażając
rysunek przedsta- sobie, że kręcimy
. wiał zastosowanie ogromną kierow-
irimi-nage w obro- nicą w prawo.
nie przed uchwyce- Warto też zwrócić
niem za kołnierz z uwagę , że to na-
przodu, teraz dla pastnik trzyma ai-
kontrastu - przed kidokę (a nie od-
uchwyceniem za wrotnie) , a mimo
ramiona z tyłu. to rzut jest nieru-
chomy. KJuczowe
znaczenie ma jed-
nak właściwa pra-
ca rąk , a także wła­
ściwy moment roz-
poczęcia techniki i
jej płynność. Wy-
starczy raptownie
szarpnąć ręce , aby
napastnik zareago-
. • wal pociągnięciem
i ... nie ma mowy o
powodzeniu.

120 121
 Rys. 6.15. Tenchi-
-nage w samoobro-
nie przed uderze-
niem nożem. Naj-
ważniejszą sprawą Rys. 6.16. Obrona
jest odejście z linii przed uderzeniem
ciosu - później zaś nożem z wypadem.
uchwycenie rąk Po zejściu z Linii
napastnika. Znów ataku następuje
aikido ka kręci uchwycenie uzbro-
wielką kierownicą jonej ręki i pociąg­
- tym razem w pra- nięcie (łagodne!).
wo. Moment zachwia-
nia równowagi i sil-
ne tym razem ate-
mi na twarz w celu
chwilowego pora-
żenia działa n ia na-
pastnika. Natych-
miast potem ideal-
nie zsynchronizo-
wana praca rąk,
bioder i nóg doko-
nuje reszty dzieła.

122 123
 Rys. 6.17. Kaiten-
-nage, czyli Obrót
Wielką Kierowni-
cą w płaszczyźnie
pionowej. Prawa
ręka aikidoki blo-
kuje uderzenie -
lewa chwyta z góry
za nadgarstek i Rys. 6.18. Trudna
prowadzi ramię wersja kaiten-nage
napastnika po wymagająca wy-
wielkim kole 360°. jątkowo skoordy-
W tym samym cza- nowanej i błyska­
sie prawa ręka na- wicznej akcji oraz
ciska z góry potyli- wykorzystująca
cę. Zsynchronizo- bezwładność in-
wana praca obu tencji . Gdyby
rąk owocuje nad- przeciwnik puści ł
zwyczaj dynamicz- rękę, zanim aiki-
nym rzutem. doka zatoczył łuk
prawą nogą, wów-
czas mógłby się ła­
two uchronić przed
upadkiem. Przy
pł ynnej, „nie pł o­
szącej" akcji aiki-
doki musi jednak
minąć 0,2 - 0,5 s,
zanim mózg po-
wiadomi o niebez-
pieczeństwie. W
praktyce napastnik
trzyma za rękę je-
~zcze l ecąc w po-
wietrzu. ·

124 125
Rys. 6.19. Kolejny rzut
będący interesującą ilu-
stracją zasady ł agodnych
i płynnych ruchów.
Pierwsze dwie fazy (dwie
pierwsze pary na diagra-
mie) są ł atwe do wykona-
nia, nawet jeśli broniący
się działa chaotycznie i
gwałtownie. Nie wolno
jednak próbować rzutu
przez brutalne ci ągnięcie
za rękę napastnika. gdyż
nic tylko nic to nic da , ale
może spowodować prze-
ł ożeni e lewej ręki na szy-
ję aikidoki i skuteczne
duszenie. Właściwe po-
s tępowanie po lega na
pchnięciu bioder napast-
nika własnymi biodrami,
co poderwie nieco jego
stopy z ziemi. Teraz już
przetoczenie przez biod-
ra przy ws pół pracy lewe-
go ramienia nie powinno
natrafić na poważniejsze
trudności.
126
Rys. 6.20. Tu znów przykład naj-
wi<(kszcj trudności technicznej w aiki-
do - d os k o nał ej, wi c łopozi omej koor-
dynacji. „Abyś mógł zapanować nad
przeciwnikiem, najpierw naucz si ę pa-
n ować nad sobą". Aikidoka prawie
nic nic robi z przeciwnikiem poza za-
blokowaniem jego ręki - wszystkie
czynności dotyczą własnego ciała.
Lewa ręka pcha w górę łokieć, prawa
zsuwa się na nadgarstek , biodra i cały
tulów skręcają się pł ynnie w lewo.
Wreszcie prqchodzi sytuacja (porów-
naj trzecia para diagramu) kiedy aiki-
doka móglby postąpić krok napnód i
pociągnąć przeciwnika w celu wyko-
nania rzutu, ale to niebezpieczne zlu-
dzenie - napastnik obskoczy lewą
nogą i znajdzie się na plecach aikido-
ki. Właściwą reakcją jest cofnięcie
prawej nogi z jednoczesnym obniże­
niem tułowia. Przeciwnik traci pod-
parcie pod prawą ręką i ,.sam" się
przewrnca.
127
Rys. 6.21. Setki technik samoo-
brony, opisując prawidłowe re-
akcje na zagrożenie niebezpie-
cznym narzędziem , zaleca
uchwycenie uzbrojonej ręki. W
praktyce jest to nadzwyczaj tru-
dne, zwłaszcza gdy przeciwnik Rys. 6.22. Obrona
jest szybki i silny. Ruchy ludz- przed uchwyceniem za
kiej dłoni są sterowane przez ręce z tylu - znów przy-
duże obszary mózgu ze względu kład wykorzystania zasa-
na stopień ich złożoności . Ru- dy bezw l a dności intencji.
chy rąk „automatyzuje" się tak- Przy takim chwycie za
że znacznie trudniej niż inne ru- n;ce, jak p rzedstawiono
chy. Wreszcie palce w zderze- na rysunku , samo pod-
niu z pięścią czy nadgarstkiem niesienie n}k uwalnia
przy dużej szybkości są relatyw- nadgarstki. Przeciwnik
nie wrażliwe na kontuzję. Stąd nic musi skręcać swych
w wielu systemach samoobrony rąk do wewnątrz i wtedy
dąży się do tego, aby wyłączyć z jest znacznie trudniej.
technik „chwytanie szybko po- Może wreszcie silnie na-
ruszających się przedmiotów" . ci skać z góry i wtedy zato-
Oto przykład - w przedstawio- czenie obszernego łuku
nej technice pracują txlko kra- jest prawie niemoż li we.
wędzie dłoni , a o prowadzeniu Jednak w aikido nie po-
rzutu decyduje moment usunię­ trzeba sily. Istotą przed-
cia się z linii ataku i wprowadze- stawionej na rysunku te-
nie przeciwnika na obwód Wi- chniki j est bowiem szybki
rującej Kuli. przyklęk z wsunięciem
prawej stopy pomi ędzy
nogi przeciwnika i
pchnięcie jego bioder
własnymi biodrami w tył.
Teraz ręce bez trudu za-
taczają wymagany łuk , a
przeciwnik zbyt późno
decyduje się na puszcze-
nie chwytu.

128 9 S7tuki i sporty ... 129

 Rys. 6.24. Obro-
Rys. 6.23. Prze- na przed napast ni-
ciwnik atakuj e z kiem, który u siłuj e
impetem przy uży­ dusić linką z tyłu
ciu bagnetu nasa- jest możliwa przy
dzonego na lufę doskonałym zgra-
karabinu . I znów niu trzech ruchów:
prawie wszystkie prawej ręki , która
podręczniki samo-
chroni szyj e,: lewe.i
obrony zalecaj() ręki, która nadaje
uc hwyce nie za ka- ciału pm.:ciwnika
rabin aby potem„. impet charakte ry-
Nic jest to jednak styczn y dla technik
ani łatwe. a ni bez- irimi i prawej nogi,
pieczne, a pokale- której przesuniG-
czenie reki bardzo eie w prawo zmu-
prawdopodobne . sza przeciwnika do
Dysponuj <1c zwin- obciążenia włas n ej
ności <} i szybkością
prawej nogi.
znacznie dogod-
nie j bronić sic, w
sposób przedsta-
wiony na rysunku.
Rzecz jasna unik
trzeba wykonać w
ostatniej możl iwej
chwi li - zaznacza-
łem już jednak, że
aikido nic jest łat­
wą sztuk<! wałki .. .

130 131
 Rys. 6.26. Nikkyo osae to bolesna dźwignia będąca podstawą wielu technik
trzymań i rzutów. Najogólniej rzecz biorąc polega ona na zgięciu ręki w nad-
garstku w kierunku dloniowym i wykręcen i u jej w kierunku łokciowym.

Rys. 6.25. Ten rzut przez

wykręcanie nadgarstka (ko-
te-gaeshi) należy do tech-
nik wyjątkowo trudnych, an-
gażujących całe ciało. Poło­
wą sukcesu jest l!WOlnienie
się od chwytu za ramiona
(druga i trzecia para na dia-
gramie). Spychanie prawej
ręki przeciwnika po tuku w
dół powinno ułatwić prze-
chwycenie dłoni lewą ręk<} i
zgięcie jej w kierunku
grzbietowym. Teraz znów
zatoczenie łuku lcw<1 nogą w
tyl i (uwaga!) praw a ręka
wykręca nadgarstek na zew-
nątrz zmuszając przeciwnika
do upadku.

132
133
 Rys. 6.27. Rzut z wykorzyManiem nikkyo-osae. BroniącsiQ przed atakiem, a i-
kidoka uderza ate mi l ewą rQkQ w twarz, prawą ręką chwyta za grzbiet lewej d ł o­
ni napastnika, unosi ją w gór<; i „nurkuje'' pod lewym ramieniem. Po powtór-
nym obróceniu tuł owia wykn:;ca już dłoil przeciwnika w poż<1danym kierunku
(szczegóły - por. rys. 6.28). Jednoczesna dźwignia na łoki eć i zatoczenie luku
lewą stop<} oraz kontynuowanie wykręca ni a rzucają przeciwnika na twarz.
134
Rys. 6.29. Rzut z wykorzystaniem nikkyo-osae. Tu innowacją jest dodatkowe
wy ko rzystanie dźwigni na ł oki eć jako techniki przygotowywuj11cej właściwe
trzymanie. Dla jasności wywodu - piąty i następne rysu nki na diagramie przed-
st aw iają w taki sposób sylwetki walczących , jakby rysow nik obszedł ich dookoła
i kontynuował pracę z przeciwnej strony. Szósty rysunek przypomina kierunek
wyk ręca nia. siódmy- sposób przytrzymania obalonego przeciwnika na ziemi.
135
 7. KARATE
Rodowód
Pisząc o karate, myślę o sztuce walki polegającej na zadawaniu ciosów we
wrażliwe okolice ciała odpowiednio przygotowanymi rękami i nogami. Ciosy są
ponadto zadawane w szczególny sposób, który opanowuje się dzięki specjalne-
mu treningowi. „Odpowiednio przygotowanymi rękami i nogami" znaczy: tak
przygotowanymi, że skutek zderzenia z dowolną częścią ciała przeciwnika jest
błahy dla uderzającego, a fatalny dla przeciwnika. „Szczególny sposób" oznacza
technikę ruchu odmienną ód naturalnej - zracjonalizowaną; która przez wielo-
letni trening znów staje się naturalną, tj. w zracjonalizowanej formie pojawia się
w reakcjach odruchowych. Przez „specjalny trening" należy natomiast rozumieć
metodę doskonalenia kontroli własnych ruchów przez taniec wojenny będący
pantomimicznym wyobrażeniem walki.
Pisząc „karate", używam współczesnej japońskiej nazwy dla całej grupy sztuk
walki, której poszczególne elementy - różne sztuki walki - miały swoje własne
nazwy w zależności od czasu i miejsca w którym były praktykowane, jak np.
kung-fu, pentjak, bukulan, to-de, itd.
Uwagi te są niezbędne, jeśli mamy swobodnie i bez nieporozumień poruszać
. się po obszarze tematu „geneza karate". Idzie zwłaszcza o to, że aż do lat sześć­
dziesiątych naszego stulecia dla większości historyków europejskich i amery-
kańskich pojęcie karate, czy kung-fu, było po prostu nie znane. Tłumacząc z
hinduskiego, chińskiego czy japońskiego terminy odnoszące się do tych sztuk
walki, znajd_owali we własnym języku tylko jeden odpowiednik- „boks", ewen-
tualnie „pugilizm". Jest zresztą sprawą zupełnie zrozumiałą, że dla kogoś, kto
nie interesuje się szczególnie sztukami walki sprecyzowanie znaczeń nie było
przedmiotem szczególnej uwagi. Stąd np. cała literatura dotycząca historii Chin
określa powstanie I To Ch'uan terminem „Powstanie Bokserów". Dla nas jed-
nakże precyzja semantyczna ma wielkie znaczenie ze względu na zasadniczy te-
mat rozważań. Wyjaśnię zatem od razu, o czym mówią hasła „boks" i „pugi-
lizm" i czym właściwie różnią się od „karate" i podobnych.
136
Rys. 7.2.
. Słowo „pugilizm", tłumaczone często jako „boks antyczny", pochodzi od ła­
cińskiego „pugil" - „ten, który walczy z ochraniaczem dłoni", a to od „pugnus"
- „pięść", pochodzące z kolei od greckiego „pux" - „zaciśniętą pięścią'". Boks
istniał już na antycznej Krecie około 1400 lat przed naszą erą. Istotną popular-
ność zdobył jednak dopiero w Grecji. Pierwszy raz pojawił się na XXIII Olim-
piadzie w 688 r. p.n.e. Później został przekształcony w dyscyplinę zwaną pan-
kration będącą mieszanką boksu i zapasów, która z kolei pojawiła się na Olim-
piadzie w roku 652 p.n.e.
Antyczni bokserzy nosili rękawice z miękkiej skóry sięgające wysoko na
przedramiona. Później zastąpio,no je twardą skórą, a wreszcie skórzano-metalo-
wymi kastetami. Boks antyczny nie wiązał się z żywym ruchem ani precyzyjną
techniką. Zręczność w walce-zwody i uniki , a także „praca nóg" mogły bowiem
uchodzić za' tchórzostwo. Prostych ciosów nie stosowano - przeważały uderze-
nia „cepem" hite z dużą siłą na głowę, szyję i górną część klatki piersiowej. W
walce ogromną rolę odgrywa odporność na ciosy i siła ramion. Również pankra-
tionu nie można w żaden sposób porównać z karate. Wprawdzie w walce tej nie
wolno było zarówno uderzać jak i kopać, lecz i tu w technikach uderzeń domino-
wała prymitywna siła, a zręczność wiązała się głównie z zapaśniczą warstwą tej
walki. Kultura antyczna rt'.jonu Morza Śródziemnego wydaje się więc nie mieć
żadnych związków z karate.
Czołowi eksperci sztuk walki, zwłaszcza spoza Chin i Japonii, miejsca narodzin
karate upatrują w Indiach. Około V wieku p.n.e. istniały tam prawdopodobnie
co najmniej dwie umiejętności mające ciekawe dla nas, charakterystyczne ce-
cąy . Otóż dla celów walki na pięści wypracowano tam metodę „hartowania" rąk
137
 przez uderzenie nim~ o kam ienne płyty. Stosowano również bardzo realistyczny
taniec wojenny pantomimicznie naśladujący walkę pięściarzy, którego wielo-
krotne powtarzanie okazało się być inte resującą metodą treningową.
Niestety, powyższe rozważania są nieco spekulatywne - bazują na pojedyn-
czych wierszach z Lotus Sutra i charakterystycznych konfiguracjach posążków­
nie mają wartości definitywnego dowodu. ·Jeśli _jednak przyjmiemy, że owe
umiejętności były istotnym, choćby drobnym składni kiem kultury dawnych In-
dii, to wówczas możemy podążać śmiało szlakiem najciekawszej hipotezy doty-
czącej genezy karate.
Otóż mówi się, że buddyjski mnich Boclhidharma przywędrował czy też przy-
pł yn ął w V wieku naszej ery do Chin i po licznych peregrynacjach osiad ł w kla-
sztorze Shaolin w prowincji Honan. Tnni z ko lei twierdzą , że mnich ten przez
Cejlon i Taiwan dotarł do ch i ńskiej prowincji Fukien i tam właśn ie osiedlił się
w klasztorze Shaolin. To drobne z pozoru niepor6zumienie jest d la historyka
sztuk wa lki nadzwyczaj in te resuj ące, ale o tym później , aby chwilowo nie zacie-
mn iać wywodów.
Osi adłszy w klasztorze Bodhidharma wprowadŻil tam system ćwiczeń fizycz-
nych , któ rych pi e1wotn ą in tencją bylo prawdopodobnie zachowanie zdrowia.
Ćwiczen i a te bazowały jednak na ruchach naśladuj ących walkc; wręcz za pomo-
cą zadawania uderzeń. Systematyczne praktykowanie tych ćwicze ń niejako nie-
chC<!CY przynos iło postęp w umiejętności walki wręcz. Ostatnie zdanie nie jest
bynajmniej wygodną , lecz nieuzasadnioną hipotezą . Styl Tai Chuan praktykuje
si ę dzi ś niemal wyłącznie jako gimn astykę leczniczą , czy też-jak mówią niektó-
rzy- „jogę w ruchu" . Mimo to wieloletni praktycy osiągają bardzo poważn ą zrę­
czność w walce wręcz.
Jest prawdopodobne, że gimnastyka Bodhidharmy była gimn astyką tak dłu ­
go, jak długo mnisi buddyjscy nie włączali się bezpoś redn i o i na sze roką ska lę do
walk politycznych i zbrojnych , to znaczy gdzieś do po ł owy X IV wieku . Nie wy-
klucza to oczywiście koncepcji , że podróżujący po Chinach mnisi musieli dawać
sobie radę z rabusiami różnego autoramentu, a nie nosząc broni posługiwa l i si ę
gołymi rękami .. . zwłaszcza, że pomysł ten bardzo przemawia do wyobraźni. Je-
szcze bardziej j ednak zdaje si ę liczyć inny fakt. Otóż chłopi cie mi ężeni zarówno
przez rodzimych feu dał ów j ak i zaborcze dynastie Mongołów i Mandżurów ,
przygnieceni podatkami i ni ewolniczą pracą, zrujnowani przez lichwiarzy , szu-
kali często . u ci eczki od swego losu w klasztorach. Trafiali tu również rozmaici
osobnicy o ni ezupełnie czystych sumieniach oraz ci, którzy byli zupe łnie niewin-
ni , lecz wł adze nie podzielał y tego zdania . Wydaje si ę zrozumi ałe, że ludzie po-
krzywdzeni , ścigani , zaszczuci chętnie dostrzegali praktyczoe walory tego ele-
mentu dysypliny klasztornej, j akim była „gimnastyka Bodhidharmy" .
Trudno uchwycić moment w którym, przynajmniej w niektórych klasztorach ,
ćwiczenia fizyczne nabrały znaczenia sakralnego i w istocie stały się czymś w ro-
dzaju ,,jogi w ruchu". Poszczególnym technikom przydano metafizycznego zna-
czenia i dopatrywano się w nieb filozoficznej symbo liki. Tak jednak w istocie
było. Znany do dzisiaj bardzo stary styl Pa Kua- „Osie m Diagramów" jest wy-
obrażeniem czy też przedstawieniem poprzez ćwiczenia fizycz ne s ławnych
138
Ośmiu Diagramów Kon fucjusza, w których rzekomo miała zawierać sic; cał a
-prawda i wiedza chińskiej filozofii. Istnia ł y więc sekty religijne, w których prak-
tykowanie ćwicze!l fizycznych było podstawowym i najważni ejszym obrzędem.
Pa Kua jest w tym wzgl ędzie dosko n ałym przykladem - gdyż poza warstwą me-
tafizycz ną stosowanych tam technik jest. to aż nadto realny styl walki.
Procesy przekształcania się sekt religijnych i klasztorów w ośrodki szkolenia
walki wręcz nasiliły się głównie w wieku XIV . W Chinach panuje wówczas dyna-
stia Juan - Mongołowie, potomkowie Czyngis-Chana i Kubilaj-Chana, którzy w
drugiej połowie XllI wieku podbili Chiny. Ich panowanie zbliża s i ę j ednak kre-
su -cesarz Togon Temur będzie ostatnim władcą Chin z mongolskie.i dynastii.
Ludwik Bazylow w pracy .,Historia Mongolii" (Ossolineum l981) n a str. 134-
135, tak pisze o ówczesnych wydarzeniach: „N ie ulega ( ... ) w11tpli wości,
że gł ówną rolę w likwidacj i panowania mongolskiego odegrał o chłopstwo chi1i-
skie , przedstawiciele klas posiadających bowiem bądź to interesowali si ę tylko
eksp loatacj ą tego chłopstwa, b<1dź też kolaborowal i z najeźdźcam i . Uj emne na-
stępstwa chwiejnego i co raz bardziej słabn ącego syste1irn rządów u zew nętrz ni a­
ly się przede wszystkim w fatalnej sytuacji gospodarczej, którą ludność wsi od-
czuwać musiała bardziej , niż ktokolwiek i.nny. Wyjście byto tylko jedno - fer-
ment, rozruchy, bunty aż cło zorganizowania powstań. Wieś chi11ska burzyła się
nic_jeden raz, ale rozruchy tłumiono względn i e łatwo, jako że zainteresowa ni
byli w tym zarówno Mongołowie, j ak i ch ińscy posiadacze ziemscy. Do zorga ni-
zowanych powstm'\ trzeba było j ednak organizatorów - tę rolę wziąć m iały na
siebie tajne stowarzyszenia, w różnych postaciach istniej;.ice zresztą od dawna,
od czasów, kiedy jeszcze nie było nie tylko n iebezpieczeń stwa ze strony Mongo-
łów, ale nawet pai1stwa mongolskiego. Wcześnie.jsza działalność stowarzysze!'1
splatala się zwykle z czynnikami o charakterze religijnym, toteż często nazywa
się te ugrupowania po prostu sektami. Nosił y one różne , zwykle bardzo efekto-
wne nazwy, przechodziły różne koleje, ulega ł y zmianom, reorganizacjom i fuz-
jom. Prawdopodobnie w pierwszym ćwierćwieczu XIV stulecia pojawiło s ię sto-
warzyszenie pod nazwą Bi ały Lotos. przy czym kierunek jego działalności zu-
pełnie odbiegał od poprzednich programów: zamiast m yś leć o przyj ściu na świ at
nowego B uddy, zaczęto m yśleć o obaleniu dynastii mongolskiej .
Na tle zarysowanych już komplikacji i konfliktów społecznych sekta Białego
Lotosu szybko osiągn ęła pomyślne rezultaty, organizując w połowie stulecia
silny ruch antydynastyczny pod malown iczą także n azwą Czerwonych Turba-
nów . Nie trzeba dodawać, że ruch ten szybko nabral charakteru masowego - w
Chinach nie było to trudne. Podkreś la się przy tym stale i często, że zarówno w
B iałym Lotosie, jak też w li czących dziesiątki tysięcy łudzi szeregach Czerwo-
nych Turbanów przeważal i ch ł opi i rzemieślnicy, ch oci aż jakaś wyłączność w
tym względzi e musi być ca łkowicie wykluczona. Poza tym dowództwo coraz
ba rdziej rozgałęziającego sic; ruchu nie składało się z samych świętych buddyjs-
kich , lecz z ludzi, którzy tak samo zaciekłe. walczyli z sobą o władzę. jak chcieli
walczyć przeciw Mongołom. Nie święci też tylko walczyli z bronią w ręku - nie-
które ugrupowania działał y bardziej samowolnie i bezl itośn i e łupiły kogo się
139
 tylko ?ało C: .. ). Dodać przy t.y11:1 tr~eb? , ż~ wła~ciwy inspirator i organizator po-
wstania - B1ał.Y Lotos - będzi e istniał 1działał1eszcze przez kilka stu leci( ... )".
Tyle Luclw1.k ..Bazylow. Trzeba dodać, że powstanie tajnych stowarzysze11
oparty~h o re hg~~ ne bractwa buddyjskie i taoistyczne sięga korzeniami aż do pa-
nowama dynast1~ T'ang (618-906), a ściślej do roku 845, kiedy to zaniepokojony
ro~nącą rolą poh1y:zną klasz.torów cesarz postanowił osłabić ich potęgę ekono-
~1~zn_ą. ~~rządze~1a cesarskie dotknęły 4600 klasztorów, 40 OOO świątyń, ponad
cw~erc m1hona .mmchów, którzy, rzecż jasna, z takiego obrotu spraw nic mogli
byc zadowoleni: Je~nak że przeci\~Stawianiesię państwu nie było możliwe przez
całe nastqpnc w~~k1. al?ow1em Chiny wkroczyły w okres niezwykle dynamiczne-
go ro:w~ju cyw1hzac~jnego. podczas. którego nadzwyczaj trudno było sprowo-
ko~v~c niezadowole nie mas. Wreszcie , wobec korzystnej sytuacji ckonomicz-
n~j, 1sa.mc ~lasztory mogły stopniowo odbudowywać swoją potęgę, aczkolwiek
nigdy me os1<1gnęła ona tego poziomu, co między V a IX w.
Pozycja Chin umocniła s ię zwłaszcza w okresie panowania dynastii Sung
(~6(~1279). Cesarze chińscy bezpośrednio lub pośrednio podporządkowali so-
bie niemal wszystkie s;1sicdnic kraje, budowal i milionowe miasta jak Ka i-feng,
~~c~ow, Huchow, i:an~ch?w , Kanto n. Potęż n a fl ota handlowa i wojen na umo-
z hw.iala prowadz~n 1 c ozyw1onego ha nd lu . Znakomicie rozw ija ł y siQ na uka i te-
ch~ 1 k~ -"':ynalez10110 proch i a rmaty, szczepiono przeciw ospie, w matematyce
pOj ~1 ~1ł o się zero: Do upraw rolniczych wp rowadzono baweł nę i sorgo, oraz wy-
sokiej klasy odm iany ryżu.
N?jazd Mo ngol?w, rozpoczęty .i u żw 1215 rok u a zako11czony podpo rządko­
wani.em całych Chin ok. roku 1280, nie przerwał tego rozwoju. Rozwin i ęto wo-
dne 1.l ądowe systcm.y komuni~acyjne , dokonano udanych wypraw wojennych
~o W1etn~.mu (1257 1 1285) ..B1~·my ( 1287) i na Jawę (1293). Korzystaj<)c z tego ,
ze.w ~erSjl władał brat Kub.ałaJ-C.hana - Hulagu, sprowadzono stamtąd precy-
zyj ne mstr~n:enty ast1:onom1cz~e 1 nad~~yczaj posunięto naprzód matematykę.
Okazało się jednak , ze znacznie łatwiej dokonywać dynamicznych i zakrojo-
nych na szero~ą s~alc; podbojów, niż wprowadzić do tak ogromnego pailstwa
sprawn<J. orga111z~cJę. Od początku XIV wieku pojawiają s ię poważne kłopoty
~ko~om1czn~ z,~1ązane z odpływem kruszcowej monety na Zachód, klęskami
zyw1o~o~vym1, nren ~syconci chciwości ą lokalnych feudałów. Ich ambicje, obok
C.'Z~nn1kow ekonomicznych , są powodem licznych buntów i wojen domowych
s~1~rowanych zarówno przeciw chiilskim rywalom , jak i administracji mongols~
klCj.
Z wiru tych wojen obronną ręką wyszedł przywódca wojskowy ruchu Czerwo-
nych Turbanów, chł~p z pochodzenia i eks-mnich - Chu Yuan-chang. W ł356
roku zdobył on Nank11~ a w 1368 Pe km , po czym ogłosił się cesarzem Hung-Wu.
Wpraw~z 1e ~prowad~ t ł nadzwyczaj dyktatorskie rządy i twardą rękQ po ł ożył na
ws~ystk 1 ch 111emal dziedzina.eh życia, a nawet rozwiązał taj ne stowarzyszenie,
kto re pomogł~ ~u w zdoby~m wł adzy. ale osiągną ł to, czego nie mogli osiągnąć
nas tępcy K ub~l a.1.-Cha~a: nie .zaprz~stawszy polit yki podbojów, j edn ocześni e
~organ1 ~owa l zyc1e ~o lllycznc 1ekonomiczne kraj u. Jego nastC( pcy kontynuowa-
li IQ poli tykę ze zmie nnym powodzenie m - mimo to aż do końca XVI wicku
pailstwo funkcjonowa ł o bardzo dobrze. Okres panowania M ingów by ł też
140
nadzwyczaj owocny dla ku ltury i sztuki, które wzniosły s ię na artystyczne wyży­
ny. Rzecz jasna, że i ten okres nic był sprzyjający dla działalności tajnych stowa-
rzyszeń.
Z początkiem XVll wieku pojawiają się w Chinach bardzo wyraźnie oznaki
kryzysu wywołane nadmierną koncentracją ziemi w n;kach feudałów, wywłasz­
czaniem chłopstwa, korupcją lokalnej i centralnej administracji. Skrajna nędza
i głód stały się zjawiskami powszechnymi. Stopniowo wybuchają powstania
chłopskie, które w latach trzydziestych mają charakter wielkiego. powszechne-
go buntu. Ogarnia on zwłaszcza prowincje Shensi , Honan , Hupei i Sychuan.
Władze. mimo dysponowania potężnymi siłami wojskowymi, nie mogą sobie
poradzić z szybko przemieszczającymi siQ oddziałami powstańców i wciąż nowy-
mi zarzewiami pożogi. Skłóceni lokalni feuda ł owie, zamiast zjednoczyć swoje
wysiłki, kierują powstańców wzajemnie przeciwko sobie. Kiedy opamiętują się
- jest już za późno. U sch yłku 1641 roku oddziały chłopskie osiągają przewagę
stra tegiczną , która w kwietniu 1642 roku owocuje zdobyciem Pekinu. Cesarz i
bl.isko dwieście osób z najbliższego otoczenia popełniaj~) samobójstwo. Dyna-
stia zapoczątkowan a w 1368 roku upada.
~ymczasem , w miarę jak s ł abła siła pa11stwa Mingów, rośnie siła północnych
S<JS1adów - Mandżurów . Są to w większości potomkowie Dżurclżenów - lud u ,
który nadzwycza.i d ł ugo opiera ł s ic; Czyngis-Chanowi i choć w końcu został roz-
proszony, nie zagin ął. Madż urow i e mają jednak organizac.ję pl emie nn ą . lch li-
~zne wypady na pół nocn e Chi ny są nieskoordynowane i p rzypomin ają raczej na-
1azdy zagonów tatarskich w Polsce, niż regularną wojnQ owocującą zdobyciem
terytoriów. Póki Mingowie dysponowali si ł <!, póki judzi li przeciw sobie poszcze-
gólne organizacje plemienne i stosowali zasadę „divide et impera" , póty byli za-
bezpieczeni przed skoordynowanym najazdem.
Jednakże z końcem XVl wieku pojawiają s ię wśród plemion mandżurskich
tendencje państwowotwórcze. Wódz Nurchaczi ( 1559- 1626) organizuje wresz-
cie państwo, o którego sile stanowi wyśmienita armia (pa chi - „Armia Ośmiu
Chorągwi"') i w 1618 roku ogłasza się chanem pa11stwa Kin. Silna ekspansja tego
p~ilstwa w kierunku .Korei i C.hin owocowała licznymi sukcesami, gdyż Mingo-
w1e tocz~c wyczerpujące walki z powsta1kami nie mogli dać najeźdźcom zdecy-
dowanej odprawy. Ponadto liczni feudałowie z rejonów nadgranicznych, zdając
sobie sprawę ze słabości dynastii i rosnącej potQgi Mandżurów. przyłączali się
do ich wojsk. Trzeba jednak podkreśl ić , że armia chiń sk a wciąż była dostatecz-
nie potężna, a strategiczn e znaczenie Wielkiego Muru wystarczająco namacal-
ne, aby oprzeć się ewentualnej inwazji. Kiedy jednak sukcesy powstańców pod
wodzą Li Tsu-chenga przyniosły zdobycie Pekinu , mingowski wódz Wu San-
kuei, jak się później okazał o czł owiek o niepohamowanych ambicjach. postano-
wił sprzymierzyć się z Ma ndżurami w celu opanowania powstania.
. Począ~kow? Mandżurowi e wystąpili tylko w ro li sojuszników wojsk mingows-
~1ch, a. ich s i ła zad~cydował a o rc:zgro~ieniu oddz i ałów powstailczych pod
Shanhaikua n (27 maja 1644). Stopniowo .1 ednak, zarówno silą jak i obietnicami ,
sklonili w ie lkorządców mingowskich do wprowadzenia na tron chińs k i sześcio­
le tniego wnuka N urchacziego-Fulina, który w ten sposób zapoczątkował no\~ą
dynastię Tsing (w listopadzie 1644).
141
 Wkrótce, do końca 1645 roku, Mandżurowi e rozbili wi~kszość oddziałów
powstańczych i po bitwie w górach Feng-juan-shang (grudzień 1645) ostatecznie
opanowaU Chiny Północne. Stało się jasne, że sojusznikowi poproszonemu o
pomoc w walce domowej niełatwo będzie teraz podzi~kować i skłonić go, aby
zadowolił się dotychczasowymi zdobyczami . W Nankinie wprawdzie stacjono-
wały jeszcze bardzo poważne siły wojskowe i sytuacja wcale nie była bezna-
dziejna, ponadto istniała możliwość zawiązania sojuszu z Koreą , gdzie toczyła
się krwawa wojna partyzancka z Mandżurami i które to pai1s1:wo wciąż stanowi-
ło , zwłaszcza na morzu - potęgę militarną.
Niestety, konflikty wewnętrznej walka polityczna pomiędzy tymi urzędnika­
mi dworu Mingów, którzy przebywali w Nankinie (południowej stolicy cesarst-
wa), spowodowała niemożliwość skoordynowania dzialai1 i odparcia naj<izdu
mandżurskiego. W efekcie pełnej swarów, „przedyplomatyzowanej" i kunkta-
torskiej polityki Mandżtirowie po kolei rozprawili się z odosobn ionymi ugrupo-
waniami wojsk mingowskich nie napotykając poważniejszych trudności . Armia
stacjonująca w Nankinie poclclala s i ę bez wa lki ...
W stosunku do walczących dalej powstańców naj eźdźca postępował z niesły­
chanym okrucieństwem i bezwzględnością. Mężczyzn wycinano w pień podczas
oitwy lub tuż po niej ' kobiety i dzieci sprzedawano jako niewolników. w wielu
miastach urządzono niewiarygodne rzezie, np. w Chiang-i n z ponad 170 OOO mie-
szkańców przy życiu pozostawiono tylko 53 . Wszystkim Ch i ńczykom na okupo-
wanych terytoriach nakazano · zgol ić włosy znad czoła, a pozostał e zapleść w
warkoczyk na znak podporządkowania sic; nowej władzy. Opornych karano na-
tychmiast śmiercią. Mordowano również tych wszystkich urzędników i żoł nie­
rzy, którzy przejawiali choćby cień sympatii czy sentymentu dla dawnego reż i­
mu. Masowo wreszcie dopuszczano się aktów gwałtu, grabi eży i przemocy na-
wet wobec tych, którzy nie przeciwstawiali się najeźdźcom. Jedynie lokalni feu-
dalowie - kolaboracjoniści cieszyli się względną swobodą , lecz za cenę
bezwzględnej lojalności.
W efekcie tej nadzwyczaj okrutnej działalności dzikich i prymitywnych od-
działów wojskowych stopniowo wygasał konflikt m iędzy wojskami mingowski-
mi a powstańcami chłopsk i mi: sprzymierzali s ię oni poci organizacyjnym i kiero-
wniczym nadzorem tajnych stowarzyszeń w celu rozpoczęc i a wspólnej walki z
zaborcami. Liczne lokalne armie będące skutkiem tego sojuszu (np. tzw. Nowa
Armia Smoków i Tygrysów) odnosiły nawet sukcesy, ale strategiczna przewaga
Mandżurów była jednak zbyt wielka. Zastanawia fakt, iż eksperci
chińskiego karate, mistrzowie kung-fu, przed opuszczeniem świątyn i Shaolin -
centrum szkoleniowego, musieli m.ieć wypalone na przedramionach właśnie
znaki smoka i tygrysa.
Tajne stowarzyszenia rozwiitęły teraz bardzo szeroko swoją działalność. Tak
piszą o nich autorzy radzieccy w pracy zbiorowej „Historia krajów Azji i Afryki
od połowy XVII wieku do ostatniego ćwierćwiecza XIX wieku" („Książka i
Wiedza", Warszawa 1980, str. 78-709) : „Jednym z najwi ększych tajnych zwii)l'.-
ków był San-he-huei (Związek Triady), powstały w Fucienie około 1674 roku
(Fukien - przyp. J.M.). Założyli go żołnierze, którzy nie chciel i poddać się
142
Mandżurom i zgolić głów w geście poddaństwa. Głównym ośrodkiem dział al no-
ści związku był górski k lasztor Szaoligsy (Shaolin-su - przyp. J.M .). W 1684
roku, na rozkaz władz, wojska otoczyły klasztor i spaliły go. Tradycja glosi, że
pięciu mnichów, którzy ocaleli, udało się w clrog~ i poczęło werbować zwolenni-
ków (wg tradycj i przekazywanych przez historyków karate, ta piątka stanowiła
grupę czołowych ekspertów kung-fu - chi ńskiego karate) . Zdając sobie sprawę ,
że los klasztoru j ako catości jest przypieczętowany , postanowili rozdziel ić si ę i
przedrzeć przez szeregi oblegających wojsk. Zobowiąza l i s ię wzajemnie, że jeśli
choć jeden zostanie przy życiu , poświęci je do końca kung-fu , aby sztuka walki
i towarzysząca jej nadbudowa filozoficzna- nie zag i nęły . W efekcie całej piątce
udało się przedrzeć przez szeregi mandżurskie pod osłoną nocy , ale nigdy się już
więcej nie spotkali (drobne różnice w technice uprawianej przez nich sztuki mia-
ły później zaowocować powstaniem różnych stylów kung-fu- przyp. J .M.).
... Druga wie lka tajna organizacja i·eligijna Ke.lao-huei (Związek Starszych
Braci) powstala w ko11cu XVIII wieku. Do Ken - łao - huei wstępowal i chłop i , rze-
mieś l nicy miejscy , drobn i kupcy. lecz ludzi niższych zawodów, takich j ak zamia-
taczy w urzędach, cyrulików czy aktorów, nie przyjmowano do niego. Kc-lao-
-huci upowszechnił się najbardziej wśród ludności dol iny Jangcy. Bractwo wzy-
wało do całkowitego wypowiedzenia posłuszeństwa Mandżurom.
Najstarsze bractwo religijne Białego Lotosu (Pai-Lien-ciao) l iczyło bardzo
wielu członków i w poprzednich stuleciach posi adało swoje gł ówne organizacje
w Szantungu i innych terenach na północy kraju. Niejednokrotnie organizowało
ono wielkie powstania ludowe, po czym sch odzi ło do głębokiego podziemia. W
XVIII wicku skierowało swoją działalność przeciwko Mandżurom.
Aby wstąpić do tajnego stowarzyszenia, trzeba bylo przejść różnoraki e pró-
by, złożyć przysięgę· wiążącą członka przez całe życie. Członkowie bractw zobo-
wiązani byli przede wszystkim dochować tajemnicy i podporządkować się dyscy-
plinie. Istniały specjał n~ statuty, nak<tzy, mistyczne obrzędy, któryc h należało
przestrzegać . Organizacje śledziły uważnie życie swoich członków.
Głównym hast.em tajnych bractw było obalenie obcej władzy Tsingów, przy-
wrócenie chińskiej dynasti i Mingów, czyli państwa narodowego i usun i ęcie
Ma n dżurów. Składając przysięgę , nowo wstępujący obiecywali żywić śmierte l­
ną nienawiść do zaborców. do ich władzy , do wszystkiego, co pochodzi od Man-
dżurów i przyrzekali wałczyć z nimi nie szczędząc życia .
Tajne organizacje. stanow i ły dla swych członków organizację pomocy wzaje-
mnej. Pomoc była jednym z głównych haseł. Prócz tego prowadzi ł y działal ność
czysto re l igijną. Wszyscy musieli spełn i ać obrzędy religij ne sekt buddyjskich i
taoistycznych . W religijnej formie głoszono idee równości i spraw iedliwości.
Większość członków tajnych bractw stanowili chłopi i przedstawiciele plebsu
miejskiego. Do niektórych stowarzyszeń przyj mowano nawet wł óczęgów i że­
braków. Członkam i. ich byli także obszarnicy, urzędnicy, bogaci kupcy o pog l ą­
dach antymandżurskich. Oni wł aśnie stali na czele tajnych związków.
Cesarze mandżurscy nakazali karać śmiercią członków taj nych sekt, bez ja-
kiegokolwiek sądu i ś ledztwa, po prostu za przynal eżość do nieb . Ścisła konspi-
racja jednak sprawiała, że członkowie bractw byli prawie nieuchwytni. Konta k-
towali się z sobą używając w rozmowie ustalonych zwrotów. Towarzysze mogli
1.43
ich rozpoznać po szczególnym sposobie trzymania pałeczki przy jedzeniu, st~­
wiania filiżanki. Postronny obserwator nie mógł tego zauważyć. Za wykroczema
przeciwko konspiracji, za zdradę współbraci karano śmiercią. Organizacja była
zbudowana tak, że sżeregowi członkowie znali jedynie najbliższych towarzyszy
z miejscowych piątek. Zapobiegało to masowym aresztowaniom. Liczebnoś~
stowarzyszeń stale wzrastała, co czyniło z nich potężną siłę w walce z feudałarm
i reżimem cesarstwa Tsingów. Bywało, że mordowały one swoich wrogów, jed-
nak główne zadanie polegało na przygotowaniu powstań ludowych.
Około 1649 roku Mandżurowie zajęli niemal całe Chiny kontynentalne.
Główną bazą przeciwko nim stało się w tym czasie portowe miasto Siani.en - je-
den z nielicznych, niepodległych jeszcze skrawków lądu. Chang Huang-y:n na
lądzie, a Cheng Cheng-kung (znany lepiej przez Europejczyków jako Koxinga)
na morzu, operując z tej bazy osiągnęli wiele sukcesów i dotarli aż do Nankinu.
Wkrótce jednak i oni musieli się wycofać. Koxingą, poszukując stałej bazy do
prowadzenia działań partyzanckich uderzył na .zajęt~yrzez Holendrów w 16~2
roku Taiwan i po 10 miesiącach zmusił do kapitulaCJi gubernatora. Na wyspie
powstał potężny ośrodek szkoleniowy wojsk mingowskich, produ~owan~ ~roń.
Taiwan był przez wiele lat schronieniem i bazą wypadową dla najbardziej wy-
trwałych opozycjonistów. Dopiero w 1683 roku miejscowa ~ka ~e~daln~, .d~a­
jąc o swoje prywatne interesy, weszła w z~owę z Ma?dz.~r~mi i .ur?ozliwił~
zdradzieckie wylądowanie ich wojsk na wyspie. Opozyc1omsci musieh ratowac
się ucieczką drogą morską - wielu z nich trafiło na pobliską Okinawę.
Rok 1683 jest zakończeniem 40--letniej walki przeciwko nadzwyczajnie s~ne­
mu i okrutnemu przeciwnikowi. Nieco wcześniej; pomiędzy 1673a1681 rokiem,
Mandżurowie .zniszczyli bądź pozbawili znaczenia również i tych mingowskich
generałów, którzy najwierniej wysługiwali się im w walce z ~łasnym .ludem:
Między innymi - Wu San-kueia - tego samego, który zaprosił Mandzurów i
otworzył im. przejścia w Wielkim Murze. Sprawiedliwości stało się zadość.
jąk
Gdyby Tsingowie chcieli i potrafili zasymilować się z l~?~ością ~iejs~o~ą, t~k
to było z najeźdźcami mongolskimi, gdyby przyczym.li się.chocb~ ~immal~ie
do poprawy warunków życia ludności - rrawdopod~bm~ ?~i~łalno~c ~pOZYCJO­
nistów uległaby stopniowemu wygaszemu, a przynaJmmeJ J~J natęzeme, b~łoby
mniejsze. Jednakże ustrój społeczno-polityczny państwa T~i~gów wyrazme d?-
i;nagał się kontynuowania walki . Man~żurowie wpro~adzih na tere.na,ch Chm
politykę określaną dzisiaj jako apartheid. Zakazano mies~anych małzenstw, sa-
mowolnego przemieszczania się poza rejon za~eldow.ama, z .praw ~bywatels~
kich Chińczycy korzystali tylko w miejscu stałego zamieszkama. Tysiące, setki
tysięcy Chińczyków miało status niewolników, których wolno ~yło ~arać śi:nier­
cią bez sądu, sprzedawać, rozłączać rodziny wedle upodoba~ta; Ści~~a ewid~n­
cja i zasada odpowiedzialności zbiorowej pozwalały dokł~d?1e.sledzic ~a~troJe,
poczynania i ruch mieszkańców. Starców karano za przewmiema młodziezy, ro-
dziny za najdrobniejsze wykroczenia członków rodzin. Ścisłą kon~rolę z~prowa­
dzono w szeroko rozumianej dziedzinie ideologii- mordowano pisarzy i nauk<:>-
wców -wszelkie tematy dotyczące w jakimkolwiek aspekcie okresu panow~m.a
Mingów- nawet geograficzne; kulturalne - były ściśle zakazane. Palono księgi ,
144
bądź wyrywano z nich „nieprawomyślne" strony, niszczono bibliotek~ . Zwłoki
zmarłych pisarzy i filozofów wywlekano z grobów , kawałkowano i rzucano
psom: Dla Chińczyków, wychowanych od wieków w kulcie przodków, była to
straszliwa kara. ·
Reakcją na to były setki i tysiące powstań. Szczegółowe opisywanie ich prze-
biegu niestety znacznie wykraczałoby poza temat i objętość książki. Zainte~eso­
wany Czytelnik może zapoznać się z ni~i w ogromnej , bardzo szczegółowej pr~­
cy radzieckiej „Historia nowożytna Chm". Tu poprzestanę.tyl~o n~ uwadze, z~
działalność tajnych stowarzyszeń nie wygasła, wręcz przeciwme - ich nazwami
pobrzmiewa niemal każdy rok historii Chin. . . . .
Dla nas, interesujących się historią kung-fu i karate, szczególne zaciekawieme
budzi jednak powstanie I Ho T'uan w Chinach Północnych (1898--1901), zwłasz"
cza z powodu jego „sportowej" warstwy . I Ho T'uan znacz~ „Pięść.w ~mię ~pra­
wiedliwości i pokoju" - powst~nie to w litera~urze zn.ane 1es~_takze.1ako '.',~~­
wstanie bokserów". Członkowie stowarzyszema uczyh ludnosc walki na pięsci,
która - jak piszą historycy - miała zapewnić im nieśmiertelność i uczynić od-
pornymi na kule wrogów. Było to naiwne wyobrażenie::." Niep~ro~umienie -w
istocie bowiem chodziło o odwołanie się do tradyCJi, znalezieme platformy
wspólnej dla ludzi różnych warstw społecznych, platformy, która oparta była na
starej i powszechnie znanej tradycji. Przy zaimprowizowany~h. „ołtarzach" ty-
siące ludzi naśladowało ruchy instruktora, wykonywało techmki kung-fu poszu-
kując w nich nadziei i otuchy do dalszej ~alki . · .
Jest to ważny , pośredni dowód na to , 1ak bardzo kung-fu było m~egralną czę­
ścią chińskiej kultury-co najmniej przez dziesięć wieków. Pośredmm dowodem
na bogactwo istniejących wówczas stylów jest z ~~l'?i fa.k~, że I Ho T'u~n bY,ł? w
istocie zlepkiem działalności różnych, wcześmeJ istn~~Jących orgamzaCJl Jak
~;iifś;:~~:~~;fii~i;i;iyoh
swych pieczar. Święci wychodzą z pieczar, duchy zlatują z
>!f J
gór i wcielając się w ludzi uczą ich świętych technik sztuki 1
p;ęści. Gdy
'"ukę walk; oponujemy dmkonale, wówom ·~
łatwo przepędzimy cudzoziemskich diabłów".
Szkoły kung-fu (rys. 7.3) powstałe pomiędzy XII a XIX
dzieli się na dwie duże grupy: Wai Chia - Szkoły Zewnę­
trzne i Nei Chia - Szkoły Wewnętrzne. Pierwsze kładły na-
cisk na zewnętrzną formę sztu~i - innymi s!owy ?a ~ej re- Rys. 7.3.
alną skuteczność w walce, drugte-nasposob, w Jaki sztu-
ki walki kształtują charakter. Rzecz jasna jest to rozróżnienie zupełnie umowne
- Szkoły Zewnętrzne były pogłębione duchowo, a Szkoły Wewnętrzne· dostate­
cznie realne - klasyfikując bierze się pod uwagę przewagę tych elementów w
praktyce działania szkoły. Na tle historii Chin daty powstania poszczególnych
szkół prezentują się dość symetrycznie - we wszystkich okresach powstawały
IO - Sztuki i sporty ... 145
zarówno jedne jak i drugie szkoły. Mimo to można dostrzec dość wyraźnie, że
okres cesarstwa Sung i Ming obficiej zaowocował szkołami „wewnętrznymi",
podczas gdy panowanie Tsingów przyczyniło się do rozwoju szkó ł „zew nę­
trznych" - bardziej nastawionych na walkę z aż nadto realnym i okrutnym prze-
ciwnikiem.
Liczne z istniejących szkół nie przekazały historii swej nazwy, co nie dziwi, je-
śli uwzględnimy, że są nam znane dopiero z relacji dwudziestowiecznych. Euro-
pejczyków kung-fu nie interesowało tak, jak bogactwa Chin i sprzedaż opium do
tego kraju, Chińczycy uważali, że kung-fu istniało zawsze, zaś jego twórcy nale-
żą do kategorii wiecznie istniejących półbogów. Tak czy inaczej, brak zaintere-
sowania współczesnych Europejczyków i burzliwe dzieje Chin, a także obecna
względna niedostępność tego kraju -wszystko to spowodowało, że chińskie ka-
rate nic oddziałało bezpośrednio na zbiorową świadomość XX wieku . Wreszcie
tajność szkół spowodowała, iż rozwijały się one „we własnym sosie" -zamknię­
te na nowinki techniczne i taktyczne. Techniki kung-fu doprowadzono do perfe-
kcji ale były one nieliczne, nie zawsze dość uniwersalne.
Bmzliwą hjstorię Chin przedstawiłem jednak nic po to, aby wypełnić nią karty
książki. Jest ona kanwą, na której jasno widać, w jaki sposób kung-fu , w swej
oryginalnej postaci skostniałe , wyizolowane od świata i przez to zapomniane, sta-
ło się mimo wszystko kamieniem węgielnym współczesnego karate. W tym celu
warto zapoznać się z historią niewielkiej wyspy Archipelagu Ryukyu -Okinawy.
Archipelag Ryukyu jest łańcuchem wysp ciągnących się łagodnym łukiem od
Wysp Japoliskich do Taiwanu, w stosunkowo niewielkiej odległości od wybrze-
ża chiilskiego. Nawet w czasach najprymitywniejszej żeglugi Ryukyu tworzyły
dogodną „stację pośrednią" dla statków płynących po tym burzliwym , często na-
wiedzanym przez tajfuny akwenie. Główne trasy handlowe pomiędzy Chinami,
Japonią , Indiami, Indonezją , Malajami, Taiwanem, Filipinami - krzyżują się
właśnie w tej okolicy. Na południowych krańcach Archipelagu krzyżują się też
drogi najważniejszych prądów morskich tego rejonu świata - gdy zawodziły ża­
gle, prąd niechybnie niósł w kierunku zbawczych wysp. Nazwa jednej z tych
wysp - Okinawa, jest niemal symboliczna, znaczy bowiem „lina na pełnym mo-
rzu".
Ze wszystkich wysp Ryukyu Okinawa ma najdogodniej dla celów żeglugi
ukształtowaną linię brzegową - tu też powstał port N aha -średniowieczne cen-
trum handlowo-żeglugowe południowej Azji.
Okinawa, niemal zupełnie pozbawiona bogactw naturalnych, czerpała z pośred­
nictwa w handlu bardzo poważne wpływy , a korzystna sytuacja sprzyjała rozwo-
jowi silnej i sprawnej państwowości. Przeważały na Okinawie wpyłwy chińskie,
nasilone zwłaszcza w okresie panowania Mingów, zapoczątkowane jeszcze w
okresie dynastii Sung. Dzięki przyjaźni z tym kontynentalnym kolosem na wys-
pie rozkwitała kultura i rzemiosło . Ekspansjonistyczne zapędy Chin nie dotknę­
ły wyspy-uznawszy formalne zwierzchnictwo cesarza chińskiego Okinawajczy-
cy cieszyli się niemal nieograniczoną autonomią. Stopniowo jednak na azjatyc-
kim horyzoncie pojawił się drugi mocarz - Japonia. Korsarze w służbie japońs-
146
kich feuda lów zapuszczali s i ę coraz dalej na południe i zachód - rozważna poli-
tyka wymagała porozumienia również z Japończykami.
Schyłek XVI wieku jest o kresem szczytowego nasilenia ekspansjon istycznej
polityki Japonii. Toyotomii Hidcyoshi uderza na Korce; z zamiarem podbicia
Chin (pomysł skądinąd zupelnic realny- tylko niem zbyt pospiesznie zrealizo-
wany a potem zbyt szybJ..o zan iechan y) . Sytuacja polityczna Okinawy staje się
trudna. Mingowie u schyłku XVJ wicku S<l jeszcze bardzo silni , a Japonia już
bardzo silna. Wobec konfliktu między tymi mocarstwami niełatwo wybrać soju-
sznika. Zresztą Hideyoshi nie zostawia zbyt wiele czasu do namysłu - podczas
inwazji na Koreę żl!da od Okinawy pomocy w zaopatrzeniu żywnościowym i
wojskowym oraz lojalnej pozycji wobec Japonii. Okinawa tylko częściowo pod-
porz<idkowuje si ę tym wymaganiom, zresztą ku niezadowoleniu jednej i drugiej
strony.
Kied y feyasu Tokugawa rozpoczyna proces organizowania państwowości
św ieżo zjednoczonej Japonii , ma do roz\viązania , między innymi. dwa proble-
my. Pierwszy z nich dotyczy wojowniczych klanów na Kyushu, pokonanych po-
litycznie, lecz mających za chowaną w calości potężną sil ę militarną. Tamtejsi
samuraje mogą w każdej chwili stać się zarzewiem wojny domowej. Drugi pro-
blem związany jest z kolonialną ekspansją Hiszpanów i Portugalczyków: po za-
jęcil.1 Filipin i założeniu kolonii w różnych mic.iscach Pol udniowo-Wschodniej
Azji zdają si<.; oni wraz z Holendrami spoglądać w kie runku Japonii. Tokugawa
obawia się nawet, że chrzcścijailstwo w Japonii jest forpoczt<) nadciąga.jącej
inwazji.
Oba problemy szogun rozwi<)ZUje jednym posunięci em. Naklania klan Shima-
zu, aby uderzył na Archi pe lag Ryukyu i zaj <ił go - rzekomo z zemsty za nieudzie-
lenie Japonii popa rcia w wojnic z Kore<}. W istocie chodzi o to , aby „bojow<1
parę" samura.jów skierować z dala od centralnej Japonii , zabezp ieczyć polud-
niowe krańce wysp przed ewentualną ekspansją hiszpańsko-holendersko-portu­
galską przez osadzen ie tam nadzwyczaj wojowniczych rodów (które sprawdził y
sic.; doskonale podczas obu najazdów Kubilaj-chana) a wreszcie formalnie obda-
rować niedawnych rywa li na znak dobrej woli i pragnienia pojednania.
W efekcie w "1609 roku, po krótkie.i kampanii, Japoóczycy zajmują Okinawę
i pozostał e wyspy Archipelagu. Tak, jak w Chinach kontynentalnych. tak i na
Okinawie zwolennicy Mingów nic poddaj ą się latwo-zwł aszcza. że Japończycy
„porządkują" sytuację metodami niewiele łagodniej szymi od mandżurskich.
Międ zy innymi utrzymują w mocy i surowo egzekwuj<! stary zakaz produkcji i
handlu broni<) istnicj<icy na Okinawie od XV wieku. W wydaniu japońskim ude-
rza on jednak zwłaszcza w prochi r'l ską szlach te; i budzi wielkie niezadowolenie.
Warto może dodać, że postanowienie japo11skie w sprawie broni nie jest j akimś
szczególnym wymyslem skierowanym tylko przeciw Okinawajczykom - wcześ­
niej przecież jeszcze w Japonii edykt H ideyoshiego rozbroił chł opstwo i mni-
chów przyznaj<ic prawo do noszen ia broni tylko samurajom i niektórym innym,
nielicznym grupom ludności. Na Okinawie jednak. wobec nieposłusze ństwa i
buntów, Japoilczycy po-s un ęli te n zakaz do absurdalnych gnmic - tym dalej , im
większe budził on niezadowolenie .
Wkrótce powstaj<J tajne stowarzysze nia do walki przeciw najeźdźcom zorga-
147
 nizo~v~ne na wzór se.kl chińskich'. l~h clzial.alność początkowo jest nieskoorcly-
nowa~a lecz z latami. coraz bardz~eJ przybiera na sile. Po pierwsze - na wyspę
stop~1owo przybyw~J~ wypę~lz~ni przez. Mandżurów zwolennicy Mingów, po
drugie - coraz trud n tCJSZa st a Je się syt uacJ a ekonomiczna mieszkańców wysp. w
16~3 ro.ku p~zybyw~ na. wyspę bardzo liczna grupa uciekinierów z Taiwanu, da-
wni WOJOWn1cy Koxing1 (rys. 7A).
. . Rys. 7.4
Historyczno-geograficzna „oś" obrazująca rozprzestrzenianie karaie Szkic przedstawia mapę
wschodnich Chin i przyległych obszarów. ·
H - prowincja Honan - siedziba „pierwszego" klasztoru Shaolin.
F - prowincja F~~ien - siedziba „drugiego" klasztoru Shaolin.
T - Taiwan - m1e1sce ewakuacji oddziałów Koxingi. Stąd liczni praktycy kung-fu dostali się na Oki-
nawę .
O - Okinawa.
Na Oki~awie praw~opodobnie jeszcze od XI-XII wieku istniał oryginalny sy-
stem '~.alki , bę~_ący mieszaniną technik chińskiego kung-fu i różnych technik z ln-
d.o~ezJ1, ~ałaJOW~ a nawet kr~jów ar~bskich. Przez wyspę przetaczały się prze-
cie~ c~łc zastępy ~egłarzy z;_rnJrozma1tszyc1~ zakątków Azji„. Ten system walki
zwany to-cle b~ł zna~~ dosc powszechrnc Jako rzecz użyteczna i potrzebna w
k.ont?ktac.h ~ p1rata,m1 1. r?żne?~ rodz~J.u rab~siami. Poza uderzeniami i kopnrę­
c1~1:n1 zaw1c1.ał on ;own 1ez um1ejętnosc1 w~ilk1 pospo.litymi przyrządam i rolniczy-
mi 1. pr~edm.'~t~n~1. System. te!1 -od kung-fu znacznie obszerniejszy, ale też zna-
c~111e ba~dz i~J cl~aotyczny 1 n1eupo rz<1dkowany , zderzy! się teraz z umiej ętnoś­
cia m1 _n.aJ~vyzsze1 klasy prakty~ów chi11skicl~. Jest możliwe, że wśród przybył ych
znalczh s i ę nawet bezpośredn i „absolwenci·• s ł awnego klasztoru Shaolin rozbi-
tego w 1674 roku ~v prowincj i Fukicn - gran i czącej przez morze z Tai wanem. T u
uwaga dotycZ<)ca Jeszcze hinduskiego mnicha Bodhidharrny. Osiadł o n w klasz-
148
torze Shaolin-su w prowincji Honau - tzw. Chinach właściwych. daleko na pół­
noc od prowincji Fukien. Ten „pierwszy klasztor Shaolin" zostal jednak praw-
dopodobnie rozbity przez Mandżurów już w 1646 roku (inne źródla podają , że
uległ spaleniu przez nieostrożne zaprószenie ognia w 1399). Klasztor w Fukicn
był by więc „drugim klasztorem Shaolin" - swego rodzaj u przeniesieniem trady-
cji i nazwy w inne miejsce Chin.
Tak więc chińskie kung-fu zetknęło się teraz w sojuszu z systemem mniej upo-
rządkowanym , za to bardziej wszechstronnym. Dodatkowo uisymilowano tutaj
oryginalną, pochodzącą z XV-wiecznego Taiwanu , technikę pięści (dotychczas
kung-fu posługiwało się głównie uderzeniami nasadą dłoni i puszkami palców)
i uderzeń po linii prostej (w odróżnieniu od łukowatych technik kung-fu). Jesz-
cze jednym elementem były akrobatyczne kopnięcia w wyskoku pochodzące
prawdopodobnie z wyspowego obszaru Południowo-Wschodniej Azji.
Na obszarze Chin - nadzwyczaj rozleg ł ym - warunki do prowadzenia wojny
partyzanckiej byto bard zo dogodne. Techniki kung-fu służyły tu raczej jako
psychologiczne spoiwo, rodzaj ideologi i opartej o te; re l igi ę w ruchu. Na niewiel-
kiej Okinawie (zaledwie 1200 km 2) nic było mowy o walce jakichkolwiek od-
dz i a ł ów- nowa walka mu si a ła si ę stać techni ką inclywidualną - s łt1 żącą do skute-
cznego i zaskak ującego obezwładnienia przeciwn ika. Wyznawano zasadę
,.wszystko albo nic" - nic dziwnego j eśli zważyć. że walczono przeciw uzbrojo-
nym samurajom , równi eż swego rodzaju mistrzom wojennego rzemiosła. Nie-
zręczność w tech nice ozn aczać mogła nic tylko osobistą porażkę, ale też ujaw-
nienie sekretów arcytajn ej sztuki.
Zachowano więc najdalej posuniętą ostrożność zarówno w doborze kandyda-
tów do szkolenia. jak i wtajemniczaniu ich w arkana sztuki. Przez ca ł e ł ata uczyli
się oni spraw najprostszych- pojedynczych ciosów i postaw, godzinami od wie-
czora do świcu wystawali w hartującej wolę. wytrzymałość i mic;śnie pozycji
„jeźdźca·· - kiba-dachi. Później dopiero dopuszczano ich stopniowo do sekre-
tów i umożliwiano trening kombinacji zwanych kata (formy). Od najeźdźców
zapożyczono sztukę kiai.
Z czasem jednak opór przeciw Japończykom malał, gdyż rozw ijający się kraj
zapewnia ł import wysokiej kultury, powtórnie rozwijał się handel. Japończycy
ulegli zresztą stopniowej asymilacji z Okinawajczykami i odwrotnie. To-de.
sztuka śm i ertelna o nadzwyczajnej skuteczności praktycznej pozostała w ukry-
ciu i dalej była tajemnie praktykowana, lecz stał a się teraz raczej symbolem da-
wnych i minionych tradycji. niż rzeczywistym n arzędziem wa łki .
Z końct!m XIX wieku sytuacja Okinawy stała si ę bardzo trudna. Kłopoty eko-
nomiczne przeżywa ła zresztą ca ł a Japonia. U progu XX wiek u był to przecież
kraj za mrożony przez Tokugawów na 250 lat -swego rodzaj u ekonomiczny i po-
litycz ny relikt Ś redniowiecza . Rów ni eż pie rwsze pos~rni ęc i a reformy Mciji mia-
ł y mie jsce w warunkach ciężkiego kryzysu w same.i .J aponii -co dopiero mówić
o ubogiej i od l egł ej o ponad tysiąc kilometrów prefekturze. Okinawa borykała
149
 si.ę z ~łopotarn! wynikaj~)cym~ z p1 zcłudnil'nia tl'rcnu o sł ilbo rozwiniętym ro l-
n1ctw1e - do wiciu domow zaJrzal glnd brukiew ucl1odziła zn luksusow<i slo-
d ycz .
. Mistrzowie braw znalcili się w sytuacji podobnej do innych ludzi - wici u z
o?
n~ch dawna zrcszt<l Lamie nil o tajemną sztukc; na pracę w polu. Inni\\' poszu-
kn~a111~ chleba cn_iig1.·0\.vali do. Chin i Japonii. Nie zawsze byli to osobnicy o
an1elsk1m us~osob1cniu 1wysokim morale - zresztą nawet gdyby reprezentowali
t:. cechy, byh~y dla Jap?1kzyków barbarzyńcami dalekimi od japońskiej trady-
CJI kultu ralnej. Wreszcie <1ntagonizmy chińsko-japońskie . żywe zwł aszcza od
końca _XIX wicku. również _nie służył y asymilacji Okinawajczyków w Japonii.
Kraj W~chodzącego Słonca unowocz.:!śniał sit; jednak w nadzwyczajnie sil-
ny~ tempie_. W roku !905, po zwycit;skiej wojnie z R osj<) s tał o się jasne. że J a-
po~1a spe łni a wszystkie warunki . aby dążyć do hegemo nii w Azji. Aby zrealizo-
wac t~n ~cl rozb ud o~vywa n o siły zl?_rojnc, po~zukiwano nowych baz woj enn ych
- w y~_un1 ę l~c h placo:vck ekspansj i. Strategiczne po ł oże ni e Okinawy szybko
uczyn1!0 jQ_j~~ ną_z_gl ownych ~azjapońsl-.iej marynarki wojennej. Kraj po~zuki ­
wał tez duz~j rl~sc1 rekrutów 1 metod umożliwiających fizyczn e przygotowanie
przy~zł cgo zołn 1 ~ rzn. D o ko n ywa ł a sic; wreszcie rehabilitacja dawnych sztuk
wal.k1.. tHk o ~warc1c pogardz~~1 ycb w pierwszych Jatach reformy Mciji jak'o sym-
boli l~ ą~ąccj myszk<! tradyCJ 1. W tych warunkach karate nie tylko „wyszło 7
ukrycia , ale wr5c~ zosta ło zaa~ce ptowane na Okinawie jako intercsuj:)ca me-
toda wychowania l1zycznego 1 cie kawa sztuka wałki.
, Spośród wic iu instruktorów karate. któ rzy trafili na Wy5py Japor1skic, szczc-
goln'ł rol<; ode_gr~ł Gich~n ~un:1koshi. Funakoshi był nauczycielem; z to-de (na-
zwa karat~ we1dz1e ~o uzyc~a _nieco późni ej ) zetknął si ę za pośrednictwem kolegi
ze szkolnej ł awy. kl ore~o OjC1cc - Azato. był jednym z czołowych mistrzów ~ztu ­
k1. Z czasem Fun ako~ h 1 poc1ą ł n auczać karate w szkołach na Okinawie -wł ndzc
ch7t111e korzys~ały z jego us! ug dla wygaszania konfliktów wśród mł odzieży z do-
mow ,. modern1s1yczny~h " i „tradycyj nych'', gdyż mi a ł on postępowe pogłądv. a
zarazc~1 był dla_młod zieży sy1~1bólcm sztuki ''.sztandarowo" tradycyjnej. Kiedy
w ł atach dwudziestych zorga~1zowano w :rok10 wystawę-przegl ąd sztuk wojen-
nych, poproszono Funakosh1cgo , aby pojechał na nią j ako przedstawiciel Oki-
nawy.
Po kazy karate w Jap?n.ii wzbudziły żywe zaincercsowanie, między innymi Ji-
goro Kano - uznanego Jll7. wówczas autorytetu ale na tvm się skończvlo Funa-
k~shi.pakował już bag?żc,,<~br \~rac~ć do domu'. gdy pc~·nego unia od,wi~d7ił go
malaiz - Hoan K.? sug1, ~oz111~J:.zy rlu~trato r książek mistrza . Ok azało si ę. że
pod~zas „rtcnen~ na Ok111~w1e Kosug1 zetkn ął sic; z karate i wraz z grupą przy-
jacu:~ł- chc iałby su~ ~1czyć lCJ sztuki , lecz nic ma w T okio nikogo, kto m ógłby
peł111c rolę nauczyciela.
~~sadniczym motywen~; dla kt?reg~ Funakoshi przyjął propozycje;, była na-
dz1cj~ na popraw<; sytuaCJI m;_itcn ałnej - na Okinawie żył bowiem bardzo ubo-
g~. 1~1.c~ws~c .lata ~racy przyniosly rozczarowanie, później ,iednak sytuacja po-
pi a w i ała się stopniowo. W 1936 roku grupa sympatyków karate ufundowała z
własnycl~ ~k~adek p~erwsze dojo - mistrz miał wówczas blisko 70 lat. Kilk anaście
lat wczesn1ej opublikowa ł dwie książki o karate. które przyniosł y mu spon1 po-
150
pularność - nade wszystko zas dokonały nadzwyczaj ważn ego zabiegu: do dzi-
kiej, bojowej sztuki Funakoshi dobudowa ł wykł adnię filozoficzno-moralną
oraz przystosował ją do mentalności Japończy ków i japońskiej kultury. Wiele
zapożyczył z judo (cere moniał , system herarchii stopni , regulaminy dojo) i w
ogóle z japońskiej obyczajowości . Sławn a sente ncja mistrza - „Karate nie jest
t echniką agresji" czy też „Nie ma pierwszego ataku w karate" stało się dewizą tej
sztuki walki.
Pod względem technicznym karate Funakoshiego było bliskie twardym sty-
lom to-de - bazowało na technice obrona-kontrata k i na ćwi czeniach formal-
nych zwanych kata. którym poświęcono wielką ilość czasu i które podniesiono
do rangi nadzwyczaj części treningu. Wałka wolna, polegająca na stosowaniu
inicjatywy w ataku była zabroniona - Funakoshi nie uważał, iżby umiej ętność
atakowania była karatece do czegokolwiek potrzebna . „Karate nie jest środ ­
kiem rozwiązywania sporów" - mawiał mistrz.
Były jednakże późne lata trzydzieste. Nastrój przygotowań wojennych trafi ł
również do dojo mistrza -treningi trwały do późn ych godzin nocnych , a sala nie
m ogła pomieścić wszystkich ćwiczących. Nic tak dawno „zdemilitaryzowana"
sztuka znów poczęła pełnić funkcję bojowego sztandaru - tym razem skrzykiwa-
li się pod nim kandydaci na p rzyszłych panów Azji , naj częściej młodzież zapew-
ne niewiele różniąca się od tej , z której szeregów formowano kilka lat później
eskadry kamikadze.
Po zakończeniu wojny administracja amerykańska zabroniła kultywowania
sztuk wojennych, jako nośnika militarystycznej tradycji. Na liście proskrypcyj-
nej i;abrakło jednak karate -Amerykanie po prostu nie znali tej sztuki. W efek-
cie stworzyły się warunki do szerokiego uprawiania ka rate, podczas gdy inne
sztuki, łącznie z judo, musiały czekać na cofni ęci e zakazu.
Pierwsze Jata powojenne były w Japo nii chude. Kraj wszedł w okres gwałtow­
nego rozwoju kapitalistycznego, sza lała wolna ko nkurencja. Dawne tradycje i
zasady wzięły w łeb , liczyły się pieniądze wc własnej kieszeni. Niezależnie od
przedwojennej pozycji tego czy owego człowieka w nowym spo łeczeństwie sze-
regowała wszystkich twarda waluta. Uczenie karate, zwł aszcza Amerykanów,
okazało się być bardzo intratnym zajęciem. J eszcze lepsze zarobki dawał y wy-
jazdy do USA z prezentacją pokazów łamania przedmiotów, wałki z chętnymi
spośród publiczności . Przedmiotem publicznych pokazów okazaJo się to, co w
karate najbardziej zewnętrzne , najprymitywniejsze ...
Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi szkołami i karatekami częstokroć
przybierała formę bójki w ' kimonach i propagandowej dyskredytacji rywala.
Póki żył Funakoshi, proces ten tlił się zaledwie - po śmie rci mistrza w 1957 roku
zapłonął pożogą.
Animozje i uprzedzenia, jawne i ukryte niechęci mają miejsce do dzisiaj, a na
koneksje z Funakoshim powołują się nawet ci , którzy z głoszonymi przez niego
ideałami nie mają nic wspólnego. Niestety odwoł ani e się do najniższych pokła­
dów uczuć okazuje się być we wczesnym świeci e metodą znacznie bardziej sku-
teczną , niż odwołanie się do subteln ości filozofii . Pokaz ł amania dachówek robi
znacznie większe wrażenie niż perfekcyj nie wykonane kata .
Rzecz j asna istnieją pewne racjonalne przesłanki , za pomocą któ rych można
151
 wytłumaczyć popularność „praktycznego'' karate. W wielu rejonach wspólczes-
ncgo świata zagrożen i e przestępczością jest aż nadto namacalne. Przv nieustabi-
lizowanej sytuacji gospodarcze.i i nierównościach społecznych życie przypomina
dżunglę, w której przebijają się najsilniejsi , najoperatywniej pracujący łokcia­
mi. Zagrożenie wojną nuklearną zdaje się obiecywać nam przyszłość, w której
maczuga w ręku stanie się symbolem człowiecze11stwa , jeśli oczywiście będzi~
ktoś na Ziemi, kto ją wystruga.
W wielu ludziach tkwi strach , a strach rodzi agresję . Karate jako sztukę mogą
uprawiać tylko ci, którzy kpią sobie z jej praktycznego zastosowania na roou uli-
cy - zachwycać się bronią można tylko wtedy, kiedy ta jest dziełem sztuki: a nie
narzędziem zabijania.
Współczesność
. Dzisiejsze karate podzielone jest na trudn<} do określenia l iczbę szkól i stylów.
L1c~ąc z grubsza wymienia sic; cztery style japońskie. jeden koreański, grupę te-
chmk wywodzącą sic; z kung-fu i grupę technik malajsko-indonezyjskich o
mniejszym znaczeniu. Tnne szkoł y i style są mieszaniną wymienionych , b<1clź też
próbami syntezy różnych szkól walki. Zanim omówię poszczególne odmiany
współczesnego karate, spróbuję pokazać to , co jest w nich wspólne. Otóż atrak-
cyjność treningu karate zdaje się bazować na następujących przesłankach „fizy-
cznych" i psychicznych:
L Karate jest takim rodza.jem aktywności fizycznej , który dostc;pny jest niema l-
że dla wszystkich grup wiekowych - od wczesnego dzieciństwa do późnej sta-
rości. Kształci ciało symetrycznie i bardzo wszechstronnie z naciskiem na takie
cec~1y sprawności fizycznej , jak gibkość i koordynacja ruchowa , dynamika i prc-
cyzp ruchu;
2. Picwsza faza treningu uczy zaufania do własnego ciał a i jego możliwości. po-
maga odkryć ukryte możliwości. Zaufanie cło wł asneoo ciala i „polubienie" oo
jest jednym z najważniejszych czynników dobrego sa~opoczucia; "'
3. Druga faza treningu pozwala ujawnić związek między dostosowaniem ciala
do wymagm1 woli z poczuciem szacunku d la siebie, swoistym dowartościowa­
niem osobowości;
4. Trzecia faza treningu zwraca uwagę na fakt, że opanowanie harmonii ruchu
ma bezpośredni, tonizujący wplyw na psychikę.
5. Czwarta, najbardziej zaawansowana faza treningu, wiąże się z dwoma dobro-
dziej stwami. Po pierwsze - świadomość nadzwyczajnej przewagi w walce z przy-
p~dkowym napastnikiem. nawet uzbrojonym , w znacznej mierze wyzwala czło­
wieka od ~ęku, a w konsekwencji i od agresji . Po drugie , głębok ie zaangażowa­
me w tren111g - charaktcrystycznc dla doświadczonych karateków, pozwala spoj-
rzeć z pewnego dystansu na problemy dnia codziennego i na swoje życie - odró-
ż~~ić sprawy drugorzędne od zasadniczych treści, sklania do pogłębionej reflek-
SJI. Przez trernng można nawet oderwać myśl od tzw. rozpoznawania zdarzeń w
ciągu czasowym, przez godzinQ czy dwie „zawisnąć poza czasem" - uczucie, któ-
re temu to~varzyszy , ma nadzwyczajną wa rtość relaks uj ącą i j est odbierane jako
1edna z najgłębszych satysfakcji.
152
Oczywiście dążenie do tak głębokich sal ysfakcji musi korzystać z pewnego ro-
dzaju nośnika, wehikułu , na którym jedzie się do krainy tych „nadzwyczajnych
uniesień". Takim nośnikiem dla jednych ludzi jest praca twórcza, np. malowa-
nie obrazów, poszukiwanie nowych sposobów matematycznego opisania rzeczy-
wistości, uprawa ziemi na działce czy majsterkowanie. Dla innych jest nim me-
dytacja oparta na jakiś rodzaj mantry (mantra - słowo, którego długotrwale
powtarzanie wprowadza daną osobę w stan oderwania od rzeczyw istości , poz-
wala spoj rzeć na swoją egzystencję z innego poziomu wartości) , np. joga , bieg
maratoński czy nawet szydełkowanie. W karate tym nośnikiem jest dążenie do
doskonałości technicznej i sprawności ruchu, jednym sł owem - trening. Ten zaś
polega na perfekcyjnym podporządkowaniu sobie własnego ciała - ideałem jest
wykonywanie ruchów j ednocześnie z powstaniem myśli o nich i z dokładności<}
taką, jaką tylko można sobie założyć. Dla samej walki jest jeszcze jeden rodzaj
idealu: ruchy przeciwnika trzeba kontrolować wyłącznie za pomocą reakcji od-
ruchowych i zupełni e nie angażować do tego wolicjonalnej i emocjonalnej sfery
psychiki. Kanwą treningu, zbiorem form , do których naginamy ciało, jest okre-
ślona techn ika danego stylu , Style w karate różnią się więc ksztaltem form tech-
nicznych, podczas gdy szkoty - poglądami na treści, metody i cele treningu.
Style japońskie. Nazwą S hot ok a n określa się kontynuację oryginalnego
stylu Gicl1ina Funakoshi przez jego następców. Shotokan bazuje na doskona-
łości technicznej w rozumieniu, jakie już omówiłem. Techniki są krótkie i ostre,
lecz raczej szybkie i precyzyjne niż silne. Ruch bioder .iest kluczem poprawności
wszystkich technik. Ideałem Funakosh iego był blok - akcja defensywna wyko-
nana w taki sposób, aby odebrała przeciwnikowi chęć do dalszej walki , bez po-
trzeby zadania kontrciosu. Kontynuatorzy Funakoshiego są zwolennikami bar-
dziej realistycznej zasady, zgodnie z którą blok i kontrcios powinny być jedną ,
wykonaną w ułamku sekundy techn ik ą.
Styl S hit o - r y u kladzie jeszcze większy nacisk na finezję techniczną jako za-
sadniczy element skuteczności w walce. Koncentruje się na walce z jednym prze-
ciwnikiem, nieuzbrojonym. Poszukuje szybkości i wyprzedzenia zarówno wata-
ku jak i obronie.
Styl W ad o - r y u jest próbą wykorzystania kanonów aikido i jujitsu w karate.
Reakcja na działania pr~eciwnika powinna być oparta na zrc;czności - j ako siłę
trzeba wykorzystać jako element wlasnej strategii walki. Zejścia z linii ataku,
nieoczekiwane uniki i kontry są charakterystycznym elementem wado-ryu.
Twórcy stylu Go j u - r y u uważają, że walka realna jest zwykle znacznie tru-
dniejsza niż walka umowna z trudnym przeciwnikiem. Zadaje się ciosy, lecz i sa-
memu otrzymuje. Należy opanować do perfekcji przyjmowanie ciosów i nie lę­
kać się ich - wówczas możn a odpow iedzieć" pn1wdziwie skutecznie na każdy
atak.
Typowym stylem koreańskim j est ta e - kw o n - do-mieszanka różnych walk
stworzona współcześnie, w latach pięćdziesiątych. Styl bazuje na finezji i lotno-
153
~~i t~chnik nóg. uwałając: je za bardziej skuteczne niż techniki rijk. Każde kop-
n1~c1c w r~m stylu można W) konać. stojąc. w wyskoku na wprost h;)dź wirując w
róznych k1 ~ runkach wokół własnej osi. Trening w tym stylu jest szczególnie cly-
1wm1c~ny_ 1 w tym _w:ględzic zbli7ony do nowoczesnego treningu sportowego.
Szanuje si ę tradyqę 1 ccrcmonial. leci nic przypisuje im takiego znaczenia jak
" Mylach japońskich.
G rupa różn)'.Ch Mylów chil1skich znana pod wspóln<1 nazwą ku n g - fu wyko-
rzy~tuJe glów!11~ n~czność nik. Na ogól uważa się, że w rzeczywistej walce wy-
myslne techn1k1 nozne są zbyt ryzykowne. Kung-fu odrzuca w!.zystkie techniki
tego rodzaju uważając. że kluczem do sukcesu jest raczej peńckcja kilku pod-
stawowych technik, niż powierzchowna znajomość wielkiej ilości obron i ata-
k6w. ~i~lki e z11 acz7n_ie przywi ązuj~ si9 do precyzji trafiania i zwraca uwagę. i7
pro\t~hmowe 1ech111ki tylko pozornie biegną po krótszej drodze - w istocie, gdy-
by zn11erzyć czas potrzebny na przebycie tej drogi, okaże się. że uderzenia po łu­
kach SiJ skuteczniejsze.
Style ma I aj s ki e i i n do nez y j sk i e kład;1 uuży nacisk na nkrobatyczm1
zn;czno~ć ~v obronie i precyzję w ataku. Wicie z nich naśladuje ruchy zwierząt i
rzeczyw1śc1e skuteczności<) zbliżają się do zwierzęcych ataków i reakcji obron-
nych. Ich oryginalność bywa kwestionowana z powodu obecności wielkiej liczby
elementów c hińsk i ego karate.
Wiemy już, że „karate„ to w.spólna nazwa dla różnych sztuk walki - .,nazwa-
-worek" dobrz~ s ł użi)ca do mówienia o wspólnych cechach tych sztuk. mniej sto-
sowana natomiast, gdy przychodzi opowiadać o konkretach tej czy innej szkoł y.
tego czy innego stylu. Istni eją ponadto różne sposoby uprawiania karate - z tych
s~mych elementów można budować konstrukcje o zupełnie różn ym przeznaczc-
111u - .poszczcgóln'? :·ruchy" karate mogą stanowi ć trzon metod edukacyjnych ,
leczniczych, rchab1htacyjnych. Kiedy wi<;c mówi się „trening karate" . trzeba ró-
wnież mówić o okrcslonej szkole, stylu i sposobie uprawiania karate. Aby przy
t~ch konkr~tach po~ostać, spróbuję najpierw naszkicować. na czym polega tre-
ning'" klubie, do ktorego należę: potem wyjaśni<( odmienność innych szkól. sty-
lów i i,posobów uprawiania ,,sztuki pięści ".
Dojo to tradycyj na nazwa sali. w której uprawia się snu ki wal I-. i. W naszym
przypadku jest to najzwyklejsza na świeci e sala gimnastyczna. wyposażona w
cztery ~a~veczki gi mnast~C7~e i dwanaście materacy. O wspaniałości dojo nic
stanowi Jednak wyposazena; lecz atmosfera. szacunek i sentyment, jakie dla
tego miejsca żywi<) karatecy. Sentymen t przychodzi z latami treningu , jak zresz-
tą do każdego dobrze znanego miejsca. w którym czujemy się swojsko. Szacu-
nek wynika z cię7kicj p.racy, chwil krańcowego zm<;czcnia i wielkiej :.atysfakcji.
z nawiązanych tu przyj aźni, ze świagorności, że na kształt dzisiejszego karate
złożyła się praca tysięcy poprzedników. Zewnętrznym przejawem tego szacun-
154
ku są ceremonialne reguły zachowania się. Każdorazowo przy wejściu i wyjściu
z dojo należy ukłonić się, nawet jeśli w sali nic ma jeszcze czy już nikogo.
Rys. 7.6. Rys. 7.5.
Poż.ąuany u hi ó r i.. ar at ck i c;kłada się z luźnej ?~wełniane~ kurt~i; po?ob-
nej do tej, jaką noszą judocy i aikidocy, wykonam~J JCd~ak z nieco lzeJszeJ ba-
wełny i z długich, bardzo luźnych spodni. Kolor ub1?r~1 bialy, lec~ dopuszcz~lny
jest również czarny. Rzeczą stylu szkoł y czy o.by~a~u Jest noszenie oznac~e~ na
kimonie. Karatecy Shotokanu noszą na lewej p1ers1 emblemat przedstawrn1ący
tygrysa (rys. 7.5.), symbolem Ooju-ryu jest zaciśnięta pięść,~ indonczyj~cy ka-
racecy szkoły Perisa1 Diri noszą sześciokątny emblemat z um1eszczonym1 wew-
nątrz lite1 arni „P. O.·· Symbolem naszej sekcji je~t P.ięś~ zwieńczona gal~zką wa,:
wrzynu (symbol aspiracji w karate sportowym) 1ohwk1 (syml;ol „ pokoJo:Ve~o
nastawienia sztuki). Napis „ Karate ni sente nashi., jest cytatem z prac G1chma
Funakoshi. który tłumaczy się „Karate nie jest technik_ą agresji_·· (rys. 7.6.).
Kolor pasa ma ważne znaczenie. Wbrew pozorom me ~ho~z1 wcale o to, ab~
wyróżnić tych, którym reszta ma okazyw~ć szacune~ •.am tez o to, ab.y przydac
im specjalne przywileje. Wręcz prze~1wme.- ba~dz1 7J ~.aawansowan1 karatecy
o?
muszą sł użyć za przykład - wymaga się od mch \~1ę_ceJ 111~ pozos~al ych. Z k~­
lei początkujący są oznaczeni - aby poczynać z nuru o_strozmcJ, aby 111_1 P?.magae,
wyjaśniać, pokazywać. Nie przeczę jednak, że posiadacze „wysokich pasów
mają prawo czuć się dumni-zdobycie tego wyróżnienia kosztował o ich wiele lat
ciężkiej pracy, a zostało zobiektywizowane publicznie przeprowadzonym egza-
minem.
Karate jest sztuką walki, ale także prakty.ką samod) S~ypl_iny. ·:EtyJ..icta.dojo".
.iak każda etykieta, jest zewn~trznym ~rzeJawem przyJę~e~ skah wartości,, obra-
zem pożądanych postulatów zachowama. Karat~ka pow.1_me~ kontrolowaczaró:
wno przeżywanie. jak i zewnętrzne okazywame.em~CJL N~e wolno okazywac
gniewu ani strachu, triumfu ani bólu, lekceważ7111a a.111 podz1~. J.c,drne co wol-
no okazywać, to szacunek dla partnera wyrażaj'łcy się godnosc1ą 1 s~1slyrn prze-
strzeganiem etykiety. Karateka nie jest bowiem powołany do oceny innych - ma
155
 on być tylk.o specjalistą. od ~urowej oceny samego siebie. Właściwa postawa po-
lc~a na najd.aleJ posuniętej wyrozumiałości wobec innych i skrajnym rygoryź­
m1c wobec s1cb1e.
Tc?r~a karate twierdzi, i~ poz~anie wł asnych słabości i poko nanie ich jest naj-
pc\~n.•ejszą dr.o~ą do. podme_s•.e ma n.a w~ższy poziom wszystkich swoich umi eję­
t~osc1 - rówmez um1 ejętnosc1 walki. Nie m oże pokonać przeciwnika kt oś, kto
cu1gle ma problemy z włas nych ciałem i duchem.
Oczywiście. zasad~ t~ obowiązują również, czy nawet tym bardziej , instrukto-
r:a . '!V zasadzie powinien o n peł~ić funkcję ~oryfe usza chóru - szkolić jedynie
swoim prz7~l ~dem, wskazywać, ze j est możliwe to, czego żąda od in nych. Wte-
dy mus•. ~1e.c J~dnak d? ~omoćy kilku instruktorów. których zadan ie m ,jest zaró-
wno O~Jasn1a1~1e .trud~1e1szych zagadnie11 poszczególnym osobom, jak i o rgani-
zow?~ ' e toku ~w1czema .. ~ta~~ ~akia nianie Ć\~.ic~ących, aby sięga li poza grani-
cę ~1~wygody 1 z~nęczema. Jesh jednak w sekcJ1 me ma dostatecznie dużo wyk-
wahf1kowany<:h 1.nstruktorów. wówczas obowiązki pomocnika spadają na pro-
wadzącego Zajęcia.
w_ karate ist1_1i~je system różnych środków służących wymuszaniu zwycięs twa
\~0~1 ~.ad słabosc 1~ -od.fizycż~ cgo przy~usu poczynając, na lagodnej pe rswazj i
ko ~ czqc ..Regulą 3est, ze trenrng w sekCj<1Ch prowadzonych przez Azjatów d la
AZJ?tów ~ es t b<1rdzo „brutalny" - zarówno w sensie oddzialywa nia nn psychikę,
3ak 1. na cralo_. Trzeba jednak zroz~mi eć, że owe brutalne śr.od ki nic s lużii upo-
dlc1~1.u ~zlo.w.1cka ,. lecz ~aucze1~.1U s~ ę panowania nad gniewem czy wn(cz wyko-
rzystaniu f1 zjolog1czne3 matem gniewu do wzmożen ia wydol ności o rganizmu.
~grom nag.wał tow ność tego uczucia powinna wyladować się w mic:;śn iach -serce
1 umysł mają zos tać spokojne.
. w_ sek~jach P?l~kich te „najbrutalniejsze'' środ ki stosują na ogól sami wobec
s1_;b1~ naJbardz~eJ zaawansowani zawodnicy. W naszej sekcji używamy innej,
row_n1c bolesnej meto~y. Po. prostu za niedostateczne przyk ładanie się do ćwi­
czen k arze m~ dyskwalifikaqą - „urlopem na przemyślenie błGclów". Ola osób
nap~awd ę za inte resowanych karate tygodniowe czy miesięcz ne zawieszenie w
treningach Jest bardzo przykrą karą.
D? etykiety dojo n ależy również cerem onialne zachowanie siG podczas walk
tre ~~n go\~ych. Bywa, że nieje?cn rnz towarzyszy im b6J, gniew na partnera,
zlosc n.a instruktora. Czasem J:st. '? le kceważenie wo bec slabszego partnera
~np. dziewczyn~) lub. lęk przed silni~Jsz.yr:i przeciwnikiem. Nieza leżnie od prze-
zywanych ~CZLlc nalczy przed walh11 w JeJ trakcie starannie ski a dać cere monial-
ne ukl ~ny 1 zachowywać się godn.ie. T~ka dyscy~li~rn zewnętrzna, jak pokazuje
ro praktyka. doskon~lc .temperuje narnwaltown1e3sze namiętności i umożliwia
pewne zdystansowanie się wobec samego siebie-rzecz nad podziw p0ticzającą.
?łówn~ elementy treningu. K~żdy trening.~aczyna się i kończy m ed y La c ją
- kilkumrnutowyr:i po~osta\~amem w pozycJ• za-zen z półprzymkniQtymi oczy-
ma. W owym czasie na.i lepieJ sko nce ntrować s ię po prostu na liczeniu ocldechów
lub ~a s:cze~ólow~m przestrzeganiu zaleconego przez trene ra sposobu oddy-
cha 1~1 a ..1 e klika mm ut to znak interpun kcji - clługi myśln ik , slużi}cy zdystanso-
wan iu sic; od ferworu codziennego życia i jego problemów, przej ściu do innej,
156
jakby odświętn ej, rzeczywistości treningu. O ile w aikido atmosfera ma być cie-
pia, o tyle w karate sroga, poważna i uroczysta.
Niektórzy karatecy wyobrażają sobie. że oto poczną się wspinać na nadzwy-
czaj t rudną lodową ścianc:;. Inni . że wypadli za burtę jachtu podczas ciemnej
nocy i muszą plywać tak długo, jak d lugo sil starczy. Jeszcze inni wyobrażają so-
bie, że za chwilę rozpoczną walkę-pojedynek na śmi erć i życic z innym, najwyż­
szej klasy karateką. Szczegó ł owe „ rozwiązanie" tematu marze11ia jest zresztą
ni eważn e - ważne , aby przydawał on atm osferę ostatecznej próby. wymagającej
najwi ę kszej mobil izacji s ił fizycznych , a zwłaszcza psychicznych. Taka wł aśni e
zabawa z wyobraźnią jest znako mitym przygotowa nie m uk ł adu autonomiczne-
go organizmu a zwłaszcza tej części, którą ok reśla sic; jako „ układ wa lki" (część
wspó l czułna) do trudów treningu.
Rzecz jasn<1 po treningu musi n as t ąpi ć proces odwrotny. Przedmio tem myśl e­
nia jest: „zdobyłem szczyt"'. „dopl yn ąłem do brzegu„, .. pokonałem przeciwni-
ka··. Najczęśc iej myśli się. po prostu - .,jestem zadowolony-dałem z siebie wszy-
stko. na co mnie był o dziś stać".
O ile medytacja służy psychicznemu przygotowaniu organizmu do trudów tre-
ningu (równi eż fizjologiczno-biochcmiczne mu), o tyle część wstc;pna. popular-
nie określan a j ako ro z gr z e·w ka - przygotowaniu fizycznemu. Nic ch cę s i ę ro-
zwodzi ć na tematy oczywiste, a więc, że chodzi o wzm ożeni e ukrwie nia m i ęśn i i
rozruszanie aparatu ruchu. Specyficzną cechą rozgrzewki w karate .iest nato-
m iast ma ksymalne poglc;.bienie zakresu ruchów w stawach kręgosłu pa. biodro-
wych i ramiennych . Jest to absolutnie ni ezbędne aby dalszy tok treningu odby-
wa! się bez zakłóce ń. Idzie bowie m o to. że większość technik karate wymaga
specjalnego przygotowania, specj alnej dozy gibkości.
Jeszcze innym zadaniem rozgrzewki jest zahartowanie skóry, przygotowanie
jej na odbiór uderzeń, na ko ntakt z twardymi częściami ciała pannera. Tak jak
siatkarze muszą być za pan brat z pod łogą, jak to m ówi się. obrazowo ,.wycało­
wać się z parkietem", tak karatecy muszą być oswojeni z ręka mi i nogami par-
tne ra aby „kontakt" odbi erać jako rzecz normalną. zwyczajną.
M ia nem K i - ho n (Szkol a Podstaw) o kreśla się fundame ntalne techniki kara-
te - postawy, gard y, ciosy , kopnictcia, bloki, przejścia i tak dalej. W za leżności
od rozbudowania technik danego stylu, ki-hon obejmuje od 70 do blisko 300 po-
jedynczych e leme ntów. Każdy z nich powinno się powtó rzyć podczas zajęć kil-
kadziesiąt razy. Naturalnie jest to po prostu niemożliwe, zresztą nowe elementy
poznaje si(( stopniowo, po 1-2 na każdych zajęciach . Z drugiej strony ki-hon
musi się znal eźć w możliwie najpelniejszym wy miarze nawet w treningu bardzo
zaawansowanych grup. Tstnieje więc naturalna tendencja do wydlużania czasu
treningu w miarę zaawansowania.
W nie których sekcjach stosuje się treni ngi ośmio- i dziesięciogodzinne, co
może .iest już pewną przesadą, a le trening 5-godzinny w grupach bardzo zaa-
wansowanych bywa normą. Praktycz nie karatecy radzą sobie w ten sposób, że
pou 1 2,5-godzinnym treningie m z c<1l<1 grupą wykorzystuj() jeszcze wczesny ra-
nek i wieczór na zajęcia uzu pclniającc. Myślę, że wysokiej klasy muzyk-wirtuoz
157
przygotowujący koncert nie pracuje mniej - podobnie naukowiec, konstruktor ,
pisarz - wszyscy, którzy w swej działalności muszą wznieść się ponad przeciętną
przewidzianą dla swego zawodu, dla swej sztuki.
Ki-hon praktykuje się grupowo, na jedną komendę regulującą rytm ćwiczenia
- najczęściej na japońskie odliczanie od jednego do dziesięciu, co w fonetycz-
nym zapisie brzmi: „its , ni , san , szi, go, rok; sits, hats , ku, dziu" . Po miesiącach
i latach treningu dźwięk tego odliczania wchodzi bardzo głęboko w krew , wręcz
podrywa z miejsca .
Pewnego letniego wieczoru nad morzem siedziałem w gronie kilkunastu świe­
żo poznanych osób. Przygrywała nam muzyka z magnetofonu . W jednej z piose-
nek zespołu „Kraftwerk", właśnie rozbrzmiewającej, muzycy odliczają w róż­
nych językach, między innymi po japońsku . Kiedy zabrzmiały dźwięki „its, ni,
san ... " jeden z obecnych mężczyzn znieruchomiał jak wyżeł wystawiający zwie-
rzynę . Zdaje s i ę, że i ja zareagowałem podobnie, bo nasze spojrzenia spotkały
się , a po chwili obaj roześmialiśmy s ię. Bez żadnych dodatkowych wyjaśnień
wiedziałem, że mam do czynienia z karateką.
Grupowe wykonanie kihonu bardzo ułatwia sprawę i w początkowej fazie tre-
ningu jest doprawdy niezbędne. Zresztą i później samemu bardzo trudno jest
kierować rytmem ćwiczenia.
Kombinacją technik Szkoły Podstaw są kat a (rys.
7.7.). Służą one płynnemu powiązaniu pojedynczych ele-
mentów w grupy, rozwijaniu koordynacji , poczucia rów-
nowagi, uczą przejść i zmian rytmu. Zbiorowe wykonanie
kata stanowi szczególną przyjemność. Myślę , że podobną
satysfakcję przeżywają dziewczęta z idealnie zsynchroni-
zowanego baletu czy pierwszorzędnej klasy pary tanecz-
ne . Iluzja , że nasze ruchy udzielają się innym osobom, czy
też, że jesteśmy poruszani wspólną silą zewnętrzną (nie
dajemy z siebie żadnego wysiłku) jest zupełnie szczegól-
Rys. 7.7. nym doświadczeniem.
Podczas jednego treningu wykonuje się jedno lub kilka kata od kilkunastu do
kilkudziesię c iu
razy , o ile chce się osiągnąć pewien stopień doskonałości.
„Zaaranżowane" kumite.
Zanim karateka będzie gotów do prowadzenia w miarę realistycznej i skutecz-
nej walki treningowej czy sportowej , muszą najpierw minąć długie miesiące ćwi­
czeń wprowad za jących. Ich celem jest zarówno osiągnięcie skuteczności w dzia-
łaniach obronnych i zaczepnych jak i nauczenie się doskonałego kontrolowania
ciosów. Młody bokser ma po prostu trafiać- z bliska czy daleka. ciosami prosty-
mi czy sierpowymi. Miody karateka musi nie tylko opanować znacznie bardziej
różnorodny repertuar ciosów i kopnięć , bronić się przed rozmaitością ataków,
ale i kontrolować swe uderzenia.
Pierwsza faza przygotowania polega na wykonywaniu tzw. go ho n - k u mi -
t e. Partnerzy stają naprzeciwko siebie', składają ukłon, przyjmują po s tawę do
walki . Trener okrdla, jaką technikę partner A ma stosować w ataku - a j a ką
158
partner B w obronie. Na komendę partner A wykonuj e pięć kroków każdo ra~o­
wo atakując. Partner B cofa się w tym samym rytmie - z każdym krokiem wyko-
nuje skuteczny blok . Teraz następuje zamiana ról. ..
Gohon-kumite powtarza się tak długo, aż zostaną przerobione wszystkie pod-
stawowe kombinacje blok-atak i dopóki zarówno akcje zaczepne jak i defe nsyw-
ne nie nabiorą płynności , skuteczności. Trzeba też , aby zarówno obrona jak i
atak wykonane były z możliwie n ajwi ę kszą siłą i szybkością , możliwie rea listycz-
nie. Wszystkie ciosy muszą być zatrzymane 2-3 cm od celu.
Z czasem wprowadza się samb o n - kumite -walkę trój krokową. Kompli-
kuje się ją wzbogaceni em liczby ataków , np. wg klucza „z pierwszym krokiem
atak alfa , z drugim beta , z trzecim znów alfa" . Podobnie komplikuje się akcje
obronne, żądając różnych obron przeciwko tym samym atakom , b ą d ź tych sa-
mych obron przeciwko różnym atakom.
Wreszcie przychodzi pora na ippon - kumite - atak jednokrokowy. Cha-
rakterystyczną cechą tego ćwiczenia jest już pełna inwencja atakującego w za-
kresie doboru· technik i broniącego się w zakresie doboru bloków. Zmiany ról
następują często i walka stopniowo poczyna się upodobniać do prawdziwej od
której ró ż ni się jednak „ m ec haniczność " kroków , zakaz stosowania zawodów i
kombinacji ataków.
Kumite umowne.
W boksie zasięg n1k wyznacza pewne strefy określane jako dystans , półdy­
stans, zwarcie, itd. W karate istnieje możliwość zadawania uderze ń zarówno rę­
kami , jak i znacznie dłuższymi nogami , atakowania w wyskoku , podcięciami , te-
chnikami obrotowymi. O klasycznym dystansie mowy być nie może. W tej sytu-
acji do rangi osobnej umiejętności podnosi się sprawność utrzymywania tzw. dy-
namicznego dystansu , tj. dystansu właściwego dla danej chwili , dla danej sytua-
cji w walce , dla danej taktyki przeciwnika. Teoretyzowanie na te n temat jest na-
dzwyczaj pouc zające , jednak nawet najlepsze przygotowa nie teoretyczne nie
może zastąpić praktyki , gdyż sposobności do ataku i obrony pojawi a ją się i giną
w ułamkach sekund - ich wykorzystanie musi być sprawą odruchu a nie zimno
skalkulowanej akcji , choć na pewnym poziomie i to jest możliw e. Aby nabyć tej
praktyki stosuje się tzw. kumit e umowne. Walka polega wówczas na posłu­
giwaniu się umówionymi wcześniej technikami, zwykle pojedynczymi i na wyka-
zywaniu pełnej inicjatywy w sposobach przemieszczania się. Dla przykładu - in-
struktor nakazuje walkę , w której zawodnicy mają ręce założone z tyłu za pas i
rywalizują z sobą wyłącznie przy użyciu kopnięcia prostego lew<1 nogą.
Poza mistrzostwem w zakresie panowania nad dystansem kumite umowne
może być wykorzystane do usprawniania określonych kombinacji , sposobów
obrony i ataku. Znów przykład- instruktor nakazujewalkę , w której zawodnik
A stosuje kombinację „de-ashi-barai-gyaku-zuki " tj. „ podcięcie nogi wykrocz-
nej - atak ciosem prostym ". Zawodnik B hroni się kombinacją „nami-ashi -
yoko-geri-keage", tj. „ucieczka nogi wykrocznej , zagrożonej podcięciem i naty-
chmiastowe kopnięcie boczne zew nętrzną krawędzią stopy tejż e nogi''. W ten
sposób B z góry wie jaki będzie atak, lecz ma do dyspozycji tylko jeden sposób
obrony, zaś A wie jak zareaguje przeciwnik, lecz walki obaj zawodnicy zmusze-
ni są do szukania kluczowych punktów danej techniki , do jej doskonalenia.
159
 Normalna już walka to j i y u - kumite - jedynym ograniczeniem jest prze-
strze ńpola wałki i zakaz „kontaktu"' przy zadawaniu ciosów w niektóre strefy
ciała partne ra . Intencją tej walki nie jest jednak zdobywanie punktów, wyłonie­
nie lepszego czy w ogóle jakakolwiek forma współ zawodnictwa. Idzie o to, aby
ćwiczący wypróbowywali walki możliwie szeroki repertuar techniczny dostoso-
wując go do swoich umiejętności utrzymywania dystansu, taktyki obranej przez
przeciwnika i jego cech psychofizycznych. Jiyu-kumite nie powinno trwać zbyt
krótko, a partnera nie powinno się zmieniać przed „dogłębnym" rozpracowa-
niem. Kolejnymi partnerami powinni być wszyscy dostatecznie zaawansowani
członkowie danej sekcji - bez względu na wzrost, ciężar ciała czy płeć, bez
względu na stopień trudności jaki stwarzają. Ważne jest aby jiyu-kumite odby-
wało się w dość kameralnej atmosferze, aby zawodnicy mogli być dokładnie
skupieni w walce. Obserwatorzy nie są pożądani, gdyż najczęściej podświado­
mie mobilizuj<} ćwiczących do współzawodnictwa.
Ponieważ w karate zadawanie uderzeń z pełną siłą w ciało partnera byłoby
skrajnie niebezpieczne, niezbędny jest trening na przyrządach. W zależności od
celu, do jakiego są przeznaczone, wyróżnia się trzy rodzaje przyrządów:
1. „Lustro", którego reakcja na uderzenie służy doskonaleniu techniki;
2. „Cel" dla treningu uderzeń precyzyjnych;
3. „Manekin" - imitujący dynamicznie, bądź statycznie przeciwnika.
Podstawowym przyrządem pierwszego rodzaju jest mak i w ar a stojąca lub
wisząca. Makiwara stojąca jest po prostu elastyczną deską o grubości zmniejsza-
jącej się od 34 cm u podstawy do 3-6 mm w szczycie. D eska może być wkopana
w ziemię, przykręcona do ściany lub podłogi (niektóre możliwe rozwiązania na
rys. 7 .8. - 7.9.). Powierzchnia, w którą zadaje się uderzenia, powinna być twarda
/
Rys. 7.8. ['l.__ _ R_ys.
7.9.
i gładka (np. deska-filc-skóra) ale akcj a całego przyrządu musi być spn(żysta.
Mówiąc inaczej - przyrząd do treningu uderzeń rąk nie może mieć dużej bezwł a-
dności. Twardość powierzchni zmusza ćwiczącego do precyzyjnego układania
L60
rąk, a wyobrażona dźwiękiem i ruchem reakcja przyrządu informuje o dynami-
ce, z jaką zosta ł on trafiony. Makiwara wisząca-zwykle snop słomy lub wikliny
okręcony grubym sznurem (rys. 7 .10) i zawieszony poziomo, służy po prostu do
ćwiczenia uderzeń (np. shuto-uchi) i kopnięć (np. kakato-geri) , które wykonuje
się z góry w dół.
Rys. 7.10.
Zasadniczym przyrządem do treningu kopnięć jest jednak ciężki (od 30 do 100
kg) worek. Jego wielka bezwtadność nie obciąża szkodliwie układu ruchu -
nogi na codzień znoszą podobne obciążenia. Musi on jednak być twardy, gdyż
tylko wtedy zmusza do prawidłowego ustawiania stóp. Niektórzy karatecy zale-
caj ą trenowanie kopnięć wręcz w ścianę czy pień grubego drzewa - właśnie z wy-
żej wymienionego powodu.
Przyrządy drugiego rodzaju - .,cele", są to lekkie, drobne przedmioty (piłecz­
ki tenisowe, pingpongowe, gwiazdki zawieszone w futrynach (rys. 7.11), bądź
Rys.7.11.
ciężkie, grube kotary z mocnego materiału z wymalowanymi celami. Przy ich
pomocy kszta łtuj e się precyzję uderzeń. Na e tapie wyższego zaawansowania te-
chnicznego przyrządy - cele, powinny być ruchome. Ta grupa przyrządów j est
popularna zwł aszcza w chińskich stylach karate.
Podobnie jest z ma n c k i n am i. Najczęściej są to pionowo ustawione i obro-
towo zamocowane słupy, stojące łub zawieszone. Wystaj ą z nich „ręce" z twar-
dej gumy, czasem drewna , które przeszkadzają w wykonaniu techniki. Niekiedy
manekin jest tak skonstruowany, że aby odsłon i ć powierzchnię- cel należy na-
dać mu szybki ruch obrotowy. Jednak obracający się słup uderza wtedy wyciąg-
11 - Sztuki i spony ... 161
niQtymi „ramionami''. Między zadaniem ciosu a „odbiciem'' ramienia, które
trzeba zablok ować, jest taki interwał, który zmusza karatekę do najwyższej
szybkości. Można też ćwiczyć „odwrotkQ" - zbija się więc ramię co powoduje
obró t słupa i wówczas na ulamek sekundy dostępna jest dla uderzenia właściwa
powierzchnia.
„Test łamania" czyli t am es hi w ar i, to ćwiczenie dla zaawansowanych za·
wodników. W zasadzie ćwiczenie to wykonuje się bardzo rzadko - nie ma ono
bowiem większego znaczenia szkoleniowego jako metoda ciągł a, aczkolwiek
nie ma chyba karateki, który w początkowej fazie treningu nic przymierzałby się
do tameshiwari . T en test poprawności techniki jest wbrew pozorom dość bana-
lny. Pon ieważ jednak wicie osób, dzięki pokazom , uważa tameshiwari za bardzo
ważny, może nawet najważniejszy eleme nt karate, godzi s ię lu p rzedstawić kilka
sł ów objaśnieni a.
Przedmiote m tamcshiwari mogą być tylko rzeczy kruche, nieza l eżnie od tego
jak masywnie wyglądają - bardzo suche deski zwłaszcza przycięte w poprzek
wł ókien , bryły lodu, cegł y zwykle (trudne do ł a m ania!) bądź silikatowe, różne
gatun ki betonu, dachówki, itp. Jeśli taki przedmiot zostanie uderzony z odpo-
wiednią szybk ością, rzędu 10 mis i dokładnie pomiędzy punktami podparcia -
pęka niechybnie. Próby takiej może dok onać każd y odpowiednio sprawny czł o­
wiek, jednakże tylko karateka wie, jak udcriyć, aby nic poranić rę ki , a przynaj-
mniej nie wywołać dotkliwego bólu. „Zahartowanie" jest mniej ważne, bardziej
istotna jest technika ul eżenia ręki .
Obserwuj ąc tameshiwari podczas pokazów radze; zwrócić uwagę nie na masy·
wność rozbijanego obiektu ani też na jego twardość, bo te cechy są mał o istotne
(byłe tylko przedmiot był kruchy!). Sztuka dobrego tameshiwari tkwi w precyzji
i szybkości. Stąd warto cenić test ł am ania wykonany na przedmiocie poruszają­
cym się, aa dużym stosie przedmiotów, bądź na obiekcie, który jest zainstalowa-
ny tak wysoko, że można go uderzyć tylko z energicznego wyskoku. Popisem
precyzj i (nie sił y bynajmniej!) jest tamcshiwari końcami palców, a gdy już
mowa o najczęściej spotykanych na pokazach dachówkach - rozbicie stosu oko-
ło trzydziestu dachówek (por. rys. 7.12 i objaśnienie do rysunku).
A w ogóle to większość pokazowych tameshiwari jest tzw. „bajerem'' - nie z
powodu oszustw, bo karatecy są bardzo na punkcie uczciwości drażliw i , lecz dla-
tego, że jest to wyczyn pozorny-obliczony na zaszokowanie widza. Powinien on
odnieść wrażenie, że oto demonstruje się przed nim „straszliwą si ł ą". Tymcza-
sem sekret, tak samo jak w pokazie iluzjonisty, tkwi w „sposobie", który karate·
ka oczywiści e zna. J tak , jak iluzjonistów o klaskujemy za zręczność, a nie za ja-
kieś czarodziejskie u m iejętności, tak samo oceniajmy karateków. A tłuczen ie
kilku dachówek czy wysuszonych na wiór desek jest zajęciem takim samym jak
jedzenie szklanek. Nadzwyczaj efektowne, wręcz szokujące, ale w istocie dość
łatwe i przy zachowaniu pewnej dozy ostrożności - zupe łni e bezpieczne.
Skrótowo omówię jeszcze trening w róinych stylach i szkołach karate. Otóż
trzy z czterech gł ównych japońskich stylów - Shotokan, Shito-ryu i Goju-ryu,
charakteryzują się tre ningiem bardzo ciężkim fizycznie, skomplikowanym tech-
nicznie i wszechstronnym. Choć za ważne uważa się bardzo liczne elementy, to
jednak główną rolę przypisuje się dynamice. Na drugim miejscu , mów iąc z
162
Rys. 7.12.
Tameshiwari. Jeśli atakuje się stos dachówek, należy
zachować idealną precyzję kierunku uderzenia. Rysu·
I
nek przedstawia schematycznie lragment stosu płas­
kich dachówek poprzekładanych ołówkami. Dachówki
są kruche I nie potrzeba wi elkiej sity, aby rozbić kilka
sztuk. Zdjęcia wykonywane w zwolnionym tempie wyka·
zały, że kiedy ręka mija pierwszą dachówkę, pęka już
ósma. Jednakże tuż niewielkie odchylenie linii wyzna- ,
czającej kierunek uderzenia na prawo lub lewo powodu-
je, iż kolejne dachówki muszą zostać złamane coraz bli· I I
żej punktu podparcia, do czego rzecz jasna potrzebna I {
jest coraz większa siła Na prezentowanym rysunku nie- I {
co przesadnie zaznaczono błędny kierunek uderzenia, I I
ale też ma111y tu tylko 8 dachówek. Przy stosie 25-30 da- I
chówek wystarczy doprawdy mlnlmalny błąd. Karateka, I I
który mimo tego błędu chciałby zakończyć pokaz sukce- - I
...
sem, musi mieć dość siły, aby zmiaidtyć dachówki! I I
ogromnym upr_oszczeni~m (niech mi wybacz.ą karntecy po!'zczególnych stylów),
~hoto_kan _stawi~ preC~Ję. Shito-ryu szybkość, Goju-ryu - wolę walki, wyraża-
1ą7ą się m1c;dzy 1~nym1 odpornością na ból i skutki uderzeń. Czwarty styl japoń­
~k1 - ~a_d~-ryu, J~St zastos?w~ ni em w karate zasad taktycznych właściwych d la
1u_do 1 a1k1do - „stlę przec1wn1ka obróć na swój użytek". W obronie dominuje
więc zręczność, a w ataku - k<iśliwa precyzja.
W trcn!ngu różnych szkół kung-fu wspólnym elementem jest cie rpliwość i do-
skonale.me stos~owo ~iedużej liczby elementów technicznych. Techniki są
skomplikowane 1 precyzyjne - '')'n;iagają wieloletniej wprawy. aby były napraw-
dc; skuteczne. Zarazem trzeba s ię ich uczyć z glc;bokim zrozumieniem sensu ru-
chu. W ~un~-fu nje ma hierarchii pasów i uczeń musi długo pracować, zanim
otrz~ma Jakieś spektakularne potwierdzenie swoich postępów. W dobrych , tra-
dycy1_nych. szkol ac~ pi:zyslowi?wa „chińsk a " cierpli wość jest warunkiem jedy-
nym 1 koniecznym 1ak1c.bkołw1ck postępów w treningu.
Stył_e koreański~ - zsyntetywwane dopiero w ł atach pięćdziesiątych naszego
stulecia - 1. oczywistych powodów przywiązują mniejsze znaczenie do tradycji.
~a gł ó~ną broń w wa~ce wręcz uważają kończyny dolne. Niemal każde kopnię­
~1e moz_na tu wykonac w dowolną stronę, z wy~kokiem lub bez. Techniki rąk są
Jakby_meco u~ryte, „ w_ cieniu··. Tr_ening jest bardzo dynamiczny, prowadzony w
szybkim te mpie, raczc.J skocznofoowo-zręcznościowy niż sił owy .
Inne s-:>tso!>y up av 1· a
Ka~~te bywa również uprawiane w taki sposób, że repertuar techniczny tej
sztuki 1est tylko tworzywem, z którego korzysta się dla celów nie mających nic
współnc~o z walką. Mówiąc w tym konte kście o karate, myślę o wykorzystaniu
r~chów 1sposobów uprawiania tej sztuki nawet bez śladu jej „bojowego" rdze-
nia. Temat ten':' zasa?zie nic mieści się w niniejszej książce, jest j ednak zwi ąza­
ny ze szt~ka m1 walki, a przede wszystkim dostatecznie interesujący aby go
przedstawić.
163
 Karate jest sztuką ruchu - ruchu precyzyjnego, celowego, a choć z pozoru
udziwnionego (czytaj - mał o popularnego!), to w istocie arcynaturalnego -
opartego bowiem o biomechaniczne zasady funkcjonowania ludzkiego ciał a.
Ruch ten wykorzystuje pełen zakres czynności stawów i mi ęśni , a w jego syste-
matyczne dawkowanie utrzymuje te narządy w stanie dużej sprawności przez
całe życ ie. Ta swego rodzaj u gimnastyka ma równ i eż niebagatelne znaczenie dla
psychiki człowi eka - uczucie, że ma si<; zdrowe i sprawne ciało jest jednym z fi-
larów dobrego samopoczucia w najogólniejszym kontekście psychologicznym.
Zresztą wykryli to już starożytni - zasada „w zdrowym ciele zdrowy duch" ma
bardzo głęboki sens, spłycony niestety przez sloganowość tego sformu łowania.
Natomiast orygin aln ą, choć zapewne przypadkową zasłu gą mistrzów - twór-
ców karate, ich niezamierzonym osiągn i ęciem, jest wykrycie faktu, że ruch sko-
ordynowany i zgrany ze świadomą czynności ą oddechową ma specyficzne dzia-
łanie kojące psychi kę i leczące choroby. A więc piękny, skoord ynowany, natu-
ralny ruch jest nie tylko przejawem zdrowia, ale nieodłączną cechą, nie tylko·
odbiciem stanu psychiki, ale również jej wyznacznikiem. Inaczej mówiąc - po-
prawiając ruch, możn a poprawić stan zdrowia -czyniąc go zharmonizowanym i
zrelaksowanym można harmo nizować i relaksować psychikę.
Wreszcie, ruchy karate są naturalne, oczywiście w sensie naturalności ruchów
zwi erzęcia - nie bez powodu podkreś l a s i ę, że inspirac.ią dla starych mistrzów
by ł a obserwacja zachowai1 zwierząt. Ta naturalność ruchów jest bardzo ekspre-
syjna - cóż lepiej obrazuje groźbę ataku, niż skradający si(( kot, dostoj ność -
kroki czapli, a śmieszność- małpie zachowanie. Najwyższej klasy tancerze nie-
raz wręcz imitują ruchy zwierząt, aby uczynić je ekspresyjnymi i pełnymi wyra-
zu. Techniki karate, specyficzne postawy i przejścia, pochodzą właśnie od zwie-
rząt i towarzyszy im ta sama ekspresja. Łatwo mogą one stać się środkami eks-
presj i a rtystycznej. O ile jednak balet wykorzystuje raczej „kobiece" środki wy-
razu, to karate jest w pewnym sensie „ m ęski e" -dynamiczne, groźne, bojowe.
Odkrywa ono „samczy" pierwiastek naszej zw ierzęcej natury.
Podsumowując krótko te wywody, można sfonnułować je w postaci haseł :
zdrowie w sensie fizycznym - zdrowie w sensie psychicznym -ekspresyj ność ru-
chu. Są one jakby dewizami trzech ważnych sposobów uprawiania karate.
Ćwiczenia stosowane w wychowaniu fizycznym powinny spe łni ać nade wszys-
tko warunek symetrycznego rozwijania ci a ła , wszechstronnego i zrównoważo­
nego wpływu na poszczególne układy, harmonijnego rozwijania poszczegól-
nych cech sprawności fizycznej. Jest ponadto pożądane, aby można je rozpocząć
we wczesnym okresie życia i kontynuować jak najdłużej. Powinny być wreszcie
·dogodne, to znaczy tanie w sensie organizacyjno-sprzętowym, niezbyt skompli-
kowane, zab.i erające niezbyt wiele czasu.
Do wszystkich wymienionych kryteriów karate pasuje jak ulał - uderzająca
jest zw łaszcza jego dogodność. Strój dowolny, byle luźny i c hłonący pot. Zacząć
164
można już w 4-5 roku życia, bez przeszkód kontynuować do bardzo późnych lat.
Za miejsce ćwiczeń może służyć każde równe podłoże, latem i zimą. Grupa ćwi ­
cząca może być bardzo niejednorodna, gdy chodzi o wyjściowy poziom spraw-
ności fizycznej, a przedzia ł wieku 15-40 lat nie powoduje większych kłopotów
dla prowadzącego zajęcia. Odpadają problemy wczesnej rywalizacji i zespo ł o­
wości , tak charakterystyczne dla wszystkich walk i gier sportowych.
Dwa wielkie systemy karate - Tai Chi i Taikyoku-ken opracowano specjalnie
jako gimnastykę zdrowotną dla osób dojrzałych, mających niewiele cz.asu na
praktykowanie ćwiczeń fizycznych. Oba systemy zawierają kilkadziesiąt ruchów
ułożonych w logiczny ciąg wykonywany naraz jako całość. Ćwiczenia pratykuje
się samotnie, zupełni e bez pośpiechu , wyłącznie z naciskiem na płynność ru-
chów, równowagę i świadomą czynność oddechową. Właściwy strój do ćwiczeń
uzyskuje się przez zdjęcie butów, marynarki i rozluźnienie krawata -stąd rekla-
my pod kreślają, że jest to gimnastyka „dla dyrektorów" . W istocie, zwł aszcza
Taikyoku-ken jest bardzo popularne wśród kadry japońskich menadżerów. Z
regularnym praktykowaniem tych ćwiczeń wiąże się nadzwyczajne podobno
dział anie lecznicze, gdy chodzi o tzw. choroby cywilizacyjne-chorobę wieńco­
wą, owrzodzenie żołądka , bóle głowy. Mówi się też , że te 8-10- minutowe ćwi­
czenia wywierają znakomity wpł yw przy znużeniu, nadmiernym napięciu ner-
wowym , zmęczeni u oczu.
Z kolei niektóre kata karate wykorzystuje si ę w ostatnich latach jako gimna-
stykę oddechową w sanatoriach i oddziałach chorób pl uc, również w rehabilita-
cji po operacjach na klatce piersiowej. Korzystne ma być zwłaszcza wykonywa-
nie tych ćwiczeń na świeżym powietrzu, na morskich plażach (nawet zimą) i w
atrakcyjnym zazwyczaj terenie miejscowości uzdrowiskowych.
Większość kata, wykonywanych na serio i z emfazą, objawia szczególną sztukę
ruchu, surowe piękno, stosunkowo mało w naszej kulturze znane. Cwiczcnia te
są również bardzo satysfakcjonujące dla wykonawcy. Wiele osób uważa trening
kata za najciekawszy element treningu. Kata uprawiane są również , oprócz ku-
mite (walki), jako dyscyplina sportowa. Zwycięstwo w konkurencji kata na do-
brze obsadzonych zawodach jest niejednokrotnie oceniane jako większy sukces,
niż zwycięstwo w kumite. Prezentacja nienagannej techniki w skomplikowa-
nym, dynamicznym układzie jest dowodem najwyższego stopnia opanowania i
umi ejętności technicznych. Nic jest też chyba przypadkiem, że mistrzowie Pols-
ki w kata jak do tej pory zawsze zwyciężali również w kumite w swojej kategorii
wagowej. W opinii najwi ększych autorytetów „brak postępu w kata nie rokuje
sukcesów w kumite".
Łączna liczba poszczególnych technik karate i możliwych kombinacji jest nie-
możliwa do ok reślenia, zwłaszcza, jeśli uwzględni się wielość stylów, sytuacje w
walce i odmiany technik stosowane przez naj bardziej zaawansowanych zawod-
ników. Szacuj ę, że w samym tylko Shotokanie znajduje się blisko dwa tysiące
kombinacji , a technik „wyjściowych" około dwustu - dwustu pięćdziesięciu.
165
Wyczerpujące omówienie tego tematu, a także ponad dwudziestu kara jest nie-
możliwe w jednej pozycji książkowej . Uwzglc;dniam równ i eż to, iż dotychczas
opublikowctno już zarówno sporo artykułów jak i ksi<1fok wzglc;dnie dok ł acinie
i systematy<.:znic zapoznających z tymi technikami. Postanow ił em przekazać
wic:;c Czytelnikowi za pomocq ilustracji i krótkiego opisu tylko pewne metody
treningu, jego najbardziej charakterystyczne elcmenry orai zagadnienia stosun-
kowo mało znane.
~ D E
Rys. 7.13.
166
Rys. 7.13. Charakterystyczne pozycje kung-fu - chińskiego karate. Zwraca
uwagę ich ekwilibrystyczne wykonanie. Wymagają szybkości, płynności ruchów
i znakom itego wyczucia równowagi . Niektóre z nich (np.Ci E) wydają s i ę żyw­
cem wzięte z chińskiego ta1'ica klasycznego. Pośrednio wskazuj ą, j ak wiele
wspólnego ma nowoczesne karate z pierwotnym „taikem wojennym".
Rys. 7.14. Pozycje z japoi1skiego karate (wszystkie wzglQdnic niskie, mocno
zrównoważone):
167
A. Pozycja zenkutsu - „wychylona w przód". Ciężar ciała spoczywa głównie na
nodze wykrocznej. Prawa ręka wykonuje blok promieniową krawędzią przedra-
mienia - uchi-ude-uke (fragment kata Bassai-Dai czyli „Zdobycie Twierdzy");
B. Pozycja kokutsu - „wychylona w tył". Ciężar ciała spoczywa głównie na no-
dze zakrocznej. Lewa ręka wykonuje blok krawędzią dłoni - shuto-uke, prawa
chroni nadbrzusze (fragment kata Bassai Dai);
C. Pozycja hangetsu - „półksiężyca " . Obie stopy obciążone równomiernie, pal-
ce skierowane do wewnątrz. Lewa ręka wykonuje blok uchi-ude-uke, prawa nad
biodrem gotowa do uderzenia ciosem prostym (fragment kata Hangetsu - jedy-
nego, które wykonuje się bez kurtki dla uwidocznienia pracy mięśni. Kata Han-
getsu służy właśnie do treningu oddychania oraz naprzemiennego napinania i
rozluźniania mięśni);
D. Heisoku-dachi czyli pozycja złączonych stóp służąca jako wyjściowa postawa
do wykonania rozmaitych technik (fragment kata Tekki Nidan czyli „Jeździ ec
2");
E. Pozycja jeźdźca - kiba-dachi, bardzo niska i mocno zrównoważo n a . Zawod-
nik przygotowuje się tu do wykonania uderzenia grzbietem lewej pi ęści na
odlew- uraken-uchi (fragment kata Tekki Shodan, tj. „J eździec 1").
Rys. 7 .15. Trening karate .- seria ciosów rękami. Po opanowaniu postaw i po-
szczególnych ciosów karateka przystępuje do ćwiczenia kombinacji z myślą, aby
maksymalnie zautomatyzować przechodzenie od jednej techniki do drugiej .
Oto przykład takiego ćwiczenia:
168
A. Jodan-gyaku-zuki - błyskawiczne, wysokie uderzenie ręką przeciwną do wy-
suniętej nogi;
B. Natychmiast potem teisho-zuki ręką lewą, czyli uderzenie nasadą dłoni;
C . Znów skrętna praca bioder i uderzenie łokciem na wprost - mae-empi-uchi ;
D. Ręką lewą uderzyć łokciem z doin w górę (age-empi-uchi);
E. Prawą ręką ponowić teisho-zuki ;
F. Obrót tułowia i zamach prawą ręką do następnego uderzenia;
G. Uderzenie po luku promieniową krawędzią dłoni (haito-uchi);
H. Ponowienie uderzenia łokciem (mae-ernpi-uchi).
Rys. 7.16. Trening karatę- kombinacja kopnięć. Cztery figurki, od lewej do
prawej, pokazują dość trudną kombinację kopnięć. Rozpoczyna się ją z nieco
poszerzonej pozycji naturalnej pchnięciem nogi wykrocznej w przód (uderza
pięta) - przeciwstronna ręka uderza j ednocześnie jodan-gyaku-zuki. Zachowu-·
jąc równowagę i mocno stojąc na prawej nodze lewą ściąga się do siebie i na-
tychmiast z dużą si łą kopie w bok (sokuto-yoko-kekomi-geri).
Rys. 7 .17. Trening karate - kombinacja kopnięć. Jedna z ważniejszych zasad
karate mówi „Aby kopnąć szybko, trzeba zachować równowagę- aby zachować
równowagę, trzeba kopnąć szybko". Oto przykład ćwiczenia ilustrującego tę za-
sadę - po gwałtownym kopnięciu w przód (mae-geri-kekomi), ta sama noga ko-
pie w tył (ushiro-geri) i natychmiast wraca wykonując kopnięcie po łuku (ma-
washi-geri).
Rys. 7 .18. Trening karate-kontrola dystansu. Zarówno podczas treningu ka-
rate jak i zawodów zabronione są ciosy z tzw. „kontaktem", to znaczy ciosy na-
prawdę trafiające w przeciwnika. Zarazem jednak ćwiczen ia muszą uwzględniać
169
 wykonywanie ciosów z maksymalną
siłą i energią. Karatecy uczą s ię wiQc
kontrolowania dystansu z precyzją do
1-2 cm . Dość popularnym ćwicze­
niem . chociaż niełatwym, jest wyko-
nywanie serii uderzeń w ołówek trzy-
many przez partnera. Początkowo
prakt yk uje się tę zabawę w pozycjach
statycznych, późni ej z synchronizacji}
kroków, wreszcie partner z ołówkiem
błyskawicznie zmienia zarówno swoje
pozycje jak i wysokość ustawienia
ołówka, a ćwiczący wykonuje cał e se-
rie różnych uderzeń w warunkach nie-
ustannie zmieniającego s i(( dystansu.
Po pierwszym błQdzie nastQpujc za-
miana ról.
Rys.7.18.
Rys. 7. 19. Trening k:irate - kihon-kumite. Po opanowanju pojedynczych e le-
mentów techniki, ważniejszych kombinacji i nauczeniu się kontro lowania dy-
·; tansu. karatecy przystC(pują do ćwiczeń z partnerem. Jednym z e leme ntów jest
ciągły atak i ciągła obrona. Partner z prawej strony z krokiem w przód ude rza
170
prawą ręką ( oi-zuki). Partner z lewej cofa sic; i blok ujt' blokiem wznoszącym się
(age-ukc). Kolejny atak (oi-zuki) je<>t teraz blokowany przez ude1-tenie łokci o­
wą krawęd zią przedramienia (som-ude-uke).
Rys. 7.20. Trening ka-
nue ·- Lihon-!..umit 1;.
;'vtówi ~ię. ił w~zystkrc te-
chniki karate \\') ~.onuj.i
hiodrn - 0d ich nie11ag;111-
ncj pr:1cy zależy dyn~mi·
ka, sita i pre<.:yzja tech-
nik. ,,Praca bioder" jest
wic;c prt.lo!dmiotem nieu-
stannc~o 1rc11ingu.
Po zbiciu a t::ikuj<icej ręki
przeciwnika do wewnątrz
7agarnia,i;icy ruch jc~t
kon1ynuow:iny przez uła­
mek !>Ck11111.I~ , ahy .,od-
krc;cić" biodra ,,, pra~ o i
przygotować ji.; do ko n-
1rataku. Kontratako'' i
towarzy!'Zy możłi,,ie dy-
namiczny skręt bioder w
lewo.
l 7]
 Rys. 7.21. Trening ka- Rys. 7.22. Trening ka-
rate kihon-kumite. rate kihon-kumite.
Tzw. zejście z linii ciosu Swego rodzaju ideałem
jest jednym z najważniej­ technicznym w walce jest
szych elementów techni- maksymalne skrócenie
ki karate, zarówno wata- czasu pomiQdzy obroną a
ku jak i obronie. W kontratakiem , jak rów-
pierwszym przypadku nież ograniczenie do mi-
służy ono do osiągnięcia nimum ruchów potrzeb-
pozycji dogodnej do zde- nych do wykonania tego
cydowanego ataku, w zadania. Najlepiej oczy-
drugim zaś - do bardziej wiście, jeśli obrona ikon-
ekonomicznej obrony, tratak mogą być wykona-
bardziej miękkiego przy- ne w jednym ciągłym ru-
jęcia przeciwnika. Na- chu. Z kilkudziesięciu
pastnik z lewej atakuje kombinacji technicznych
ciosem z wypadem (oi- tego rodzaju tu prezentu-
-zuki). Broniący się prze- j ę tylko jedną. Cios prze-
suwa nogę w lewo , zbija ciwąika na twarz zablo-
blokiem ucbi-ude-uke od kowany jest zewnętrzną
zewnątrz rękę przeciwni- krawQdzią dłoni. Ręka
ka i atakuje go natych- kontynuuje ruch na zew-
miast ciosem prostym w nątrz i w dół - już po
trudnej do obrony po- ułamku sekundy można
zycji. wykonać kontratak pod-
stawą dłoni na twarz (te-
isho-zuki).

172 173

Rys. 7.23. Trenjng ka-
rate kihon-kumite.
Inną możli wością skróce-
nia czasu między obroną i
kontratakiem jest wyko-
rzystanie dynamiki ruchu
obronnego dla przygoto-
wania ataku. Daje to na-
dzwyczajne możliwości ,
zwłaszcza w tej sytuacji
gdy bezwładność ataku
przeciwnika powod uje,
i ż „wchodzi" on w techni-
kę kontrataku. Cios prze-
ciwnika z lewej zostaje
zbity na zewn ą trz dzięki
umfojętnemu zej ści u z li-
nii atak u. Energia zbija-
jącej techniki daje dosta-
teczny zamach do wyko-
nania potężn ego kontra-
taku ł okciem.
174
Rys . 7.24. Techniki ka-
rate - mae-ude-osae-uke
i soto-sune-uke. O sku-
teczności reakcji obron-
nych decyduje często
czas . Idzie także o to aby
b l okuj ąc - przeciwsta-
wiać względnie mał o
wrażliwą na kontakt
część cia ła - aby samemu
nic odnieść kontuzji , czy
boleśnie nie odebrać ude-
rzenia. Tu powierzc hnią
blo k ującą jest kość ł o k­
ciowa naprzeciw względ­
nie wrażliwej na kontu zję
górnej powierzchni
pr:tedramienia , a ruch
obronny wymaga tylko
ułamka sekun_ d y. Po niżej
wykorzystanie te j samej
zasady. Zagarniaj'łcy
ruch podudziem powo-
duje nie tylko przykre d la
przeciwnika uderzenie w
przyśrodkową po-
wierzchnię stawu kolano-
wego - jest również szyb-
ki i nie angażuj e rąk , któ-
re niemal j ednocześn ie z·
obro n ą mogą wykonać
kontratak.
175
 Rys. 7.25. Mówi się , iż w nowoczesnym karate techniki nóg stanowią znacznie Rys. 7.26. Techniki karate-ashi-waza (c.d):
A. Mae-ge ri-kekomi - pchnięcie stopą w przód. Potężna technika - relatywnie
więcej , niż połowę repertuaru uderzeń. Oto przegląd najczęstszych ashi-waza:
niewrażliwa na kontuzje powierzchnia podeszwowa stopy umożliwia włożenie w
A. Kizami~ge~i - kopnięcie stopujące wykonane techn iką yoko-kekomi, czyli
przez pch ruęc1e stopą w bok. Prosta, skuteczna technika pozwalająca za trzymać cios ca ł ej siły;
r~zpęd_zon ego napastni ka i uchronić si ę p rzed ciosem dzięki w iększemu zasi ęgo­
wi nogi;

B. Mawashi-geri - kop-
niQcie okrężne - odpo-
B. Ushiro-geri - kopnię­ A wiednik ciosu sierpowe-
cie yv tył. Tu zastosowane go ręk ą; jednak odpo-
w obronie przed wysokim wiednik bez porównania
kopnięciem bocznym po silniejszy. Każd a luka w
odchyleniu tułowia 1 bocznych sektorach gar-
przeniesieniu ciężaru cia- dy przeciwnika może zo-
ła na nogę zakroczną; stać wykorzystana dla
C. Mae-geri - kopnięcie zdobycia decydującego
w przód . Wbrew pozo- punktu;
rom bodaj najtrudniejsza C. Mawashi-hiza-geri -
technika karate, j eśli tru- kopni ęci e okrężn e kola-
dność mierzyć precyzj ą ne m. Technika użytecz n a
trafienia i umiejętnością zwłaszcza podczas walki
wykorzystania mae-geri w zwarciu.
w realnej czy sportowej
walce. Stopa kopiącej
nogi powinna poruszać
si ę niemal po linii pro-
stej , gdyż inaczej palce są
n arażone na bol esną kon-
t uzję przy kontakcie z
przedramionami przeci-
wnika.

12 Sztuko osporty ..• 177

176
 Rys. 7.27. Techniki karate - mawashi-geri. Mawashi-geri , czyli kopnięcie
okrężne , jest efektownym, lecz nie najtrudniejszym kopnięciem w karate, zwła­
szcza, gdy powierzchnią uderzającą ma być grzbiet stopy. Noga podporowa
obraca się więcej niż 90°, a siła przewyższa precyzję. Na rysunku przedstawiono
najtrudniejszy sposób wykonania mawashi-geri -podbiciem stopy (chusoku), z
krótkiego dystansu i po bardzo stromym luku , ponadto przy minimalnym obro-
cie stopy podporowej. Taki sposób wykonania możliwy jest tylko po wielolet-
nim treningu.
178
Rys. 7.28. Techniki karate - mawashi-gcri. Szybkie i yrecyzyjne ~opnięcie
okrężne wykonywane z nogi wykrocznej wymag~ znakomne~o "".yczuc1a dystan-
su. Jeśli precyzyjnie trafia w cel, a przy tym kopiący zawod~1k nie od~hyla tuło­
wia zbyt daleko w tył, to wówczas sędziowie sk łonni są oce nić tę technikę bardzo
wysoko.
179
 Rys. 7.29. Techniki karate- mae-tobi-geri-ko pnięcie w przód z wyskoku. W Rys. 7 .31. Techniki karate - yoko-tobi-geri. Niekiedy dogodnjej je~t ~derzyć
walce sportowej kopnięcia z wyskoku są stosowane rzadko, gdyż lądowanie w w wyskoku w bok, niż w przód - na przykład wó~czas, gdy ~i::e~1wmk ~ es~ uz-
niefortunnej pozycj i naprzeciw zaawansowanego karateki równa się praktycz- brojony w niebezpieczną białą broń. Przedst a~~ono tu W}'.~1c1e 1 ~oi:irnęc1e t~
nie stracie punktu. Ponadto walka sportowa. dopuszczająca tylko „zaznacze- samą nogą. Rys. 7.32. przedstawia z kolei wyb1c1e z prawej 1 kopmęc1e z lewej
nie" ciosu, nie sprzyja wykorzystaniu głównej zalety „szybujących kopnięć", nogi.
jaką jest włożeni e w cios masy cał ego ciała. Jednakże w samoobronie szybko
wykonana i wysoka technika nożna może zupełnie zaskoczyć uzbrojonego na-
pastnika.
Na rysunku przedstawiono poszczególne fazy tech niki. Z kolei rys. 7.30 przed-
stawia mae-tobi-geri wykonane nogą przeciwną niż ta, z któ rej si ę wybijamy.

Rys. 7 .32. Techniki karate-yoko-tobi-geri (wariant).

R ys. 7 .30. T echniki karate - mae-tobi-geri (wariant).

180 181
 Rys . 7.34. Techniki karate - mikatsuki-geri - ura-mawashi-geri. Atakujący
zo rientował s ięw zamiarze wykonania mikatsuki-geri , w uł amku sekundy wyco-
fuje więc rękę i zmienia pozycję. Kopiąca noga nie natrafiła na opór i s ił ą bez-
wł adności przechodzi poza linię łączącą walczących. Dla ut rzyma nia równowagi
trzeba ją natychmiast p ostawi ć na ziemi. Odwrócenie tyłem do przeciwnika jest
nadzwycza.i niekorzystne. W tej sytuacji broniący się wykorzystuje mome nt
obrotowy, jaki nadał sobie przez mikatsuki-geri i natychmiast kontynuuje przez
Rys. 7.33. Techniki ka-
tzw. ura-mawashi - odwrotne kopni ęc ie okrężne.
rate - mikatsuki-geri -
y~ko-geri. Relatywnie
~1ększy zasięg nóg, siła
1~h mięśni i zakres, w ja-
kim możemy nogami
operować, skłania rów-
nież do wykorzystania ich
w kombinacjach obrona
-kontratak. Przeciwnik z
lewej atakuje ciosem
prostym. Wyprostna po-
wierzchnia jego stawu
ł?kciowego otrzymuje
s1loe uderzenie podeszwą
stopy, a jednocześnie
ręka zostaje zagarnięta
ci.o wewnątrz. Broni ący
się wykorzystuje położe­
nie, w jakim lewa noga
znal azł a się po bloku i na-
tychmiast kontratakuje
potężnym kopni ęciem
bocznym .

182
183
 Rys. 7.35. Techniki ka-
rate - mawashi-geri po
zejściu z Jinii ataku. Atak
kopnięciem na wprost nie
powiódł się - przeciwnik
zbił go obszernym zama-
chem na zewnątrz. Próba
opanowania w tej sytua-
cji zakończy się tylko
stratą równowagi i fatal-
nym otwarciem gardy.
Celowe jest tu wykorzy-
stanie obronnej akcji
przeciwnika na swój uży­
tek. W tym przypadku
przeniesienie ciężaru cia-
ła na odrzucaną w bok
nogę pozwala nie tylko
zejść z linii potężnego
ciosu, ale i natychmiast
wykonać zaskakującą
kontrę przez lewe ma-
washi-geri.
184
Rys. 7.36. Kontrolowanie dystansu jest we wszystkich sztukach walki umie-
jętnością najwyższej wagi. Jej składową częścią jest natomiast precyzyjne (pod
względem technicznym) przemieszczanie się. Teoria mówi o zachowaniu wypro-
stowanej postawy. O niebagatelnym znaczeniu tej zasady świadczy przykład z
zakresu samoobrony.
Proszę porównać
rys . 7.36. i rys. 7.37.
Oba sporządzono na
podstawie zdjęć fil-
mowych. Filmowano
tą samą parę zawodni-
ków nie uprzedzając,
jaki jest cel po-
ró:wnania. Broniące­
mu się polecono wy-
konać zgodnie ze swo-
imi najlepszymi umie-
j<ctnościami dwie róż­
ne rekacje obronne w
odpowiedzi na atak
noże~. Atrapą broni
była gruba rurka gu-
mowa, obaj zawodni-
cy reprezentowali ten
sam poziom wyszko-
lenia. Oto wyniki:
7.36 - atak poprze-
dzony jest „fintą" -
lewa r<(ka atakuje
twarz zmierzając do
wywołania odruchu
odchylenia tułowia.
W pośredniej fazie
ataku obrońca zacho-
wuje bezpieczny dy-
stans. Jednakże już w
chwilę później obcią­
żenie nogi zakrocznej
przez odchylenie tuło­
wia w tył nie pozwala
na szybkie odejście -
dystans skraca się w
setnych częściach se-
kundy - zakończenie
fata lne.
185
 Rys. 7.37. Atak identyczny jak poprzednio. Obrońca przemieszcza si ę zgod-
nie z regułą wyprostowanego tułowia. W fazie pośredniej dystans jest niebez-
piecznie maty, niemal dwa razy mniejszy, niż w poprzedniej reakcji obronnej.
Kolejne klatki filmu pokazały jednak, że dalsze fazy odejścia są niepomiernie
bardziej skuteczne.
Rys. 7.38. Techniki ka-
rate - rzuty i wytrącenia z
równowagi. Przy dokład­
niejszym rozeznaniu w
technikach poszczegól-
nych sztuk walki okazuje
si~, że w każdej z nich ze-
staw środków zwalczania
przeciwnika jest bardzo
kompleksowy. I tak, jak
w judo i aikido naucza
się, oprócz rzutów i trzy-
ma11 , równi eż ciosów
(atcmi), a karatecy chęt­
nie wykorzyst ują rzuty.
Jest to przejaw zjawiska
unifikacj i i komplekso-
wości sztuk walki , które
zarysowa ł o się wyraźnie
od połowy lat pi ęćdzie­
siątych obecnego stule-
cia. Po zbiciu ręki napast-
nika przez shuto-kake-
ukc i przechwyceniu jego
nadgarstka, broniący się
kontruje ciosem i bł yska­
wicznie obraca się o 180°
pod zablokowaną ręką.
Dalsza faza wykonywa-
nia rzutu zapożyczona
jest już z aikido.

186 187
 Rys. 7 .39 . W karate
sportowym wykonywa-
nie „niebezpiecznych
rzutów" jest zabronione.
Przepis ten w praktyce R ys. 7.40. Techniki ka-
jest interpretowany w ten rate - rzuty i wytrące nia z
sposób , że zabrania si(( równowagi . Proste na po-
wykonywania technik zór techniki wymagają
wymagających trzyma- niekiedy idealnego „wy-
nia , szarpania, obejmo- czucia" . Obrona przed
wania partnera oraz ta- dynamjcznym atakiem
kich technik, które m ogą napastnika z prawej pole-
spowodować w efekcie ga na zejściu z linii ataku
upadek na gł owę. Ponad- poprzez obrót tułowia,
to samo przewróce nie ry- oraz odepchnięcia go
wala nie jest punktowa- lewą rę ką jednocześ ni e z
ne. Przepisy traktują to zagarni ęci em wysuniętej
jedynie jako środek do nogi. Zasadrucza trud-
efektownego wykonania ność polega na tym, aby
techniki karate. Atak na „zejście" wykon ać w
przeciwnika musi nastą ­ ostatniej chwili, gdyż ina-
pić , zanim podjął o n ja- czej atakujący bez trudu
kąkolwiek czyn ność skoryguje trasę swojej
obronną , czyli praktycz- pięści. Precyzję należy tu
nie jeszcze zanim upad- liczyć w centymetrach i
nie on na podłoże bądź, setnych częściach se-
co najwyżej , w tym sa- kundy.
mym momencie. Deter-
minuje to oczywiście do-
bór zestawu rzutów do
potrzeb walki sportowej .
Kopiąca noga przeciw-
nika została uchwycona
w zgięcie łokciowe przy
użyciu bloku sukui-uke.
Przez podcięcie nogi pod-
porowej i odepchnięcie
tułowi a jest on wytrąco­
ny z równowagi-w chwili
upadku na ziemię otrzy-
muje cios.

189
188
 Rys. 7.42. Techniki ka-
R ys. 7.41. Tech- rate - rzuty . Jednym z
nik.i karate- rzuty i najlepszych sposobów
wytrącenia z rów- obrony przed potężnymi
nowagi. Zasada kopnięciami jest natych-
„kosa na kamień" miastowe skrócenie dy-
obowiązuje rów- stansu. Kopnięcie w
nież w karate. Wy- przód jest bardzo sł abe,
daje się, iż po sku- jeśli uda s i ę za trzymać je
tecznym zabloko- przed zrealizowaniem
waniu kopnięcia najbardziej dynamicznej
przez oburęczny fazy prostowania kolana.
blok nasadami dło­ Goleń kopiącej nogi
ni (mo rote-teisho- prześ lizguje się po bocz-
-uke) zawodnik z nej powierzchnj tułowia i
prawej przejdzie „grzęźnie" pod pachą.
do skutecznego Zanim kopiący uwolni
kontrataku. Przy- nogę powstaje krótka
trzymał jednak przerwa na wykorzysta-
nogę o ułamek se- nie słabo zrównoważonej
kundy za długo - pozycji. Szybkie i energi-
otrzymuj e oi-zuki czne podcięcie prawą
w twarz, zostaje nogą od zewnątrz kończy
odepchnięty w tył i akcję.
w następnej chwili
jego przeciwnik
zdobywa jeszcze
jeden punkt za ko-
pnięcie na tułów.

191
190
 Rys. 7.44. T ech-
niki karate- rzuty.
Znów zalety od-
ważnego „wejścia"
w przeciwojk·a ,
„wejścia" wykona-
nego w sposób roz-
ważn y i przytom-
ny. Pł aska lewa
Rys. 7.43. Tech- dłoń sprowadza ra-
niki karate - rzuty. mię atakującego
Wykonanie rzutu na tyle na zew-
w toku dynamicz- nątrz, aby pięść nie
nego ataku prze- trafiła w twarz. Po-
ciwnika jest ryzy- łączona akcja bar-
kowne. Zbliża s i ę ku. bioder i nogi
on z taką szybkoś­ obala przeciwnika
cią , że nie ma czasu na plecy.
wymyślne mane-
wrowanie, jeśli nie
chcemy otrzym ać
ciosu. Można jed-
nakże zastopować
jego impet gwałto­
wnje uderzając w
biodra podeszwą
stopy. Chwilę póź­
niej następuje cios
ręką , który w połą­
czeniu z zcwnętr~­
nym podcięciem
nogi wykrocznej
obala atakującego
na plecy.

193
13 Sz1uk1 1 sporty
192
 Rys.7.46. Tech-
niki karate - rzu ty.
Atak w karate wy-
maga dynamiczne-
go przemieszcza-
nia !>ię. W toku ru-
chu postawa jest
mniej !-tabilna,
'' iclu karateków
wykorZ\ stuje ten
fakt do wykonywa-
nia :zagarn iających
podcięć na nogi
atakującego . Dy-
stans musi być jed-
Rys. 7.45. Tech- nak dostatecznie
niki karate- rzuty. duży , aby w chwili
Niekiedy dyst<1 ns wykonywania pod-
międ zy walczący­ ci ęci a same mu nic
mi jest zbyt duży , ot r7y mać utlcrzc-
albo przeciwnik nia . Istnieje wiele
zbyt wytrawny, sposobów rozwi:1-
aby udał o si ę wy- :a111ia tego proble-
konać „czyste" mu technicznego -
podci ęcie nogi wy- opb uję Lylko je-
krocznej (de-ashi- den.
·barai). Można Przeciwn ik ataku-
wówczas wykorzy- je z lewej w dyna-
stać fakt, że proste micznym wykro-
zahaczenie p odu- ku. Aby zachować
dzia piętą uniemo- równowagę, musi
żliwia przeciwni- jednak postawi ć
kowi szybkie odej- n ogę wykroczną.
ście. To pozorne Obro1ka wykorzy-
de-ashi-barai rap- stuje ten fakt scl10-
townie skraca dy- dząc po luku z linii
stans kontra ciosu i blo kuj <1c
przeciwnika jest podudzie nogi wy-
sł aba i nic nie krocznej. Wobec
powstrzyma ataku- du:i.e j bezwład noś­
jącego przed wy- ci · ata kującego
konaniem dynami- upadek przez „po-
cznego uderze nia tknięcie" jest nieu-
łokci em. chronny.

194 195
 Rys. 7.47. Techniki ka-
rate - rzuty i wytrącenia z
równowagi. Upadek na
podłoże nie musi przesą­
dzać o niekorzystnej sy-
tuacji - niekiedy jest
wręcz najlepszym sposo-
bem obrony i kontrata-
ku. Zamierzone kopnię­
cie okrężne (mawashi-
-geri)" jest już zbyt zaa-
wansowane i zbyt dyna-
miczne , aby można je
było skutecznie zabloko-
wać ręką . W tej sytuacji
unik pod kopiącą nogę
jest nie tylko najlepszym
środkiem obrony, lecz
ponadto umożliwia sku-
teczny atak własnym ma-
washi~geri.
Rys. 7.48. Techniki karate- iai-do
196
Rys . 7.49. Techniki ka-
rate - iai-do. N~a wy-
wodzi się od sztuki mie-
cza; jest to grupa technik
mających na celu obronę
przed atakiem zaskaku-
jącym czy to z powodu
bliskości przeciwnika,
czy też nietypowej sytua-
cji. Tradycyjne formy iai-
-do odpowiadały niejako
standardowej pozycji ży­
cia - siadowi klęcznemu .
W epoce samurajów po-
zycja ta była tak typowa,
jak dziś siedzenie na
krześle czy ławce. Z cza-
sem zauważono jednak,
że nauka technik w za-
-zen ma liczne zalety
sama w sobie i dziś, w
zmienionych przecież
warunkach życia, chętnie
się ją praktykuje.
Na atak przeciwnika cio-
sem prostym na twarz ka-
rateka odpowiada blo-
kiem age-uke i kopnię­
ciem okrężnym z pozycji
klęczącej .
197
 Rys. 7.50. Tech11iki ka-
rate - ia i-do. Sytuacja jak
poprzednio. Wykorzy-
stując więks7y zasięg
kończyny dolnej bronią­ Rys. 7 .52. Techniki ka-
cy się odpowiada teraz rate - iai-do. Tym razem
atakiem na atak, bez blo- karateka zostal zaatako-
kowania ciosu . Wykony- wany od tyłu ; po gwałto­
waną techniką jest kop- wnym wzniesieniu ra-
nięcie boczne - yoko- mion następuj e ich opu-
-geri . szczenie z jednoczesnym
atakiem na krocze przeci-
wnika.

Rys. 7.51. Techni ki ka„

rate - iai-do. Napastn ik
usiłuje L:łga rnąć ręk~ ka-
rateki i uderzyć drugą. W
odpowiedzi otrzymuje
uderzenie krawędzi <} dl o-
ni - shu to-uch i. ·

199
198

Rys.8.t. ·
8. KIAI-JITSl J
Kiedy zapytać budoków (osoby trenujące dalekowschodnie sztuki walki) o
kiai-jitsu, łatwo zorientować się po ich reakcjach, że nie ma bodaj sztuki bar-
dziej niejasnej, tajemniczej i kontrowersyjnej . Usłyszawszy to pytanie, jedni
uśmiechają się z lekceważeniem, inni z powagą kiwają głową, jeszcze inni wzru-
szają ramionami i radzą nam, abyśmy pogadali o tym z jakimś stuletnim Chiń­
czykiem. Niektórzy skłonni są temat kiai-jitsu upchnąć do jednego worka z
Trójkątem Bermudzkim, potworem z Loch Ness, UFO i Biomagnetycznym
Sprzężeniem Mózgowym. Jeszcze inni zasypią nas dziesiątkami przykładów,
„najprawdziwszych" faktów o „wibrującej ręce", „dotknięciu opó:lnionej
śmierci", „ostatniej walce mistrza Kai Fai w San Francisco" , śmierci Bruce' a
Lee, itd. Inaczej mówiąc - spotkamy zarówno zdeklarowanych sceptyków, jak
i najgorętszych wyznawców. Zdaje się, że jedną z najważniejszych przyczyn tej
sprzeczności jest fakt, że kiedy mówi się o kiai-jitsu, nie wszyscy dyskutujący
myślą o tym samym, a w atmosferze gorącego sporu brakuje już czasu, aby do-
kładnie zdefiniować, o co właściwie spór się toczy.
Spróbuję więc ustalić najpierw o czym właściwie mówimy. Etymologicznie
rzecz biorąc termin „kiai" jest zbitką dwóch słów „ki" i „ai". „Ai" w dowolnym
tłumaczeniu znaczy „łączyć, scalać", zaś „ki" ... jest hasłem trudnym do wyjaś­
. nienia. Najczęściej spotykane równoważniki „ki" to „energia wewnętrzna",
„energia witalna", „strumień energii", „wypływ energii", „uwalnianie energii",
„duch", „wola", „pragnienie; chęć" , „zenergizowanie woli". Jak widać , ten nie-
kompletny przegląd różnych objaśnień „ki" już sam przez się daje wyobrażenie
o niejednoznaczności terminu.
Nic w tym jednak dziwnego, albowiem „ki" jest pojęciem odwołującym się do
sfery intuicji i przeżycia, swego rodzaju wrażeniem psychicznym tak samo trud-
nym do zdefiniowania słowami jak „nieokreślone przeczucie", „dobre samopo-
czucie", „wiosenny nastrój".
Niemal każdy człowiek poproszony o wyjaśnienie tych słów będzie raczej
operował przykładami niż definicjami, odwoływał się raczej do sfery uczuć, niż
do świata rzeczy materialnych czy kanonów logiki. Próby wyjaśniania tych sta-
200
nów za pomocą definicji tak dalece nie oddają zasadniczej dla nich barwy emoc-
jonalnej i świadomościowej, że stawiają pod znakiem zapytania r~etelność„.
wyjaśniającego. Przeżywane przez nas uczucia są jednak realne - aż nadto do-
brze wiemy o tym z doświadczenia, lecz nie jest to realizm przedmiotów czy zja-
wisk fizycznych, takich jak „grawitacja" i „pole magnetyczne" .
Być może uda się kiedyś uczonym sprowadzić stany psychiczne do poziomu
biochemicznego czy nawet molekularnego -wówczas miłość może oznaczać pe-
wną koqfigurację białek, złożony ciąg reakcji fizykochemicznych, czy też pewną
strukturę prądów na jakimś obszarze mózgowia. Może się jednak okazać, że
zmienność i złożoność struktury materialnego podłoża zjawisk psychicznych
jest tak skomplikowana, że jej badanie czy modelowanie jest po prostu nieopła­
calne . Dla procesów poznawczych wygodniej będzie więc wskazać palcem na
parę zakochanych, niż odsyłać do tysięcy tomów li~eratury naukowej.
O energii wewnętrznej „ki" sądzimy, iż jest realna w kategorii realności zja-
wisk psychicznych i w tym samym sensie materialna. Jednakże przypisywanie
„ki" cech podobnych do tych, jakie przypisujemy „energii potencjalnej" czy „ki-
netycznej" jest już nieco bełkotliwym nadużywaniem podobi~~s~wa terminó~.
Sądzę , iż „ki" może być znakomitym koordynatorem techmki 1 w tym sensie
przejawiać się jako siła. Twierdzę jednak, że nie ma żadnych powodów, aby wy-
obrażać sobie „ki" jako siłę obalającą mury czy uszkadzającą organy wewnę­
trzne. Szczególną trudność sprawia wyjaśnianie pojęcia „ki" czy „kiai" komuś,
kto nie trenuje sztuk walki i nie ma w nich żadnego doświadczenia, albowiem
można w ten sposób doprowadzić do wyników zgoła absurdalnych. Pewna aneg-
dotka z „długą brodą" ś.wietnie ilustruje manowce takiego właśnie sposobu po-
stępowania.
Pewien ziemski kosmonauta spotkał się podczas długiej galaktycznej podróży
z Wielorybianinem, tj. mieszkańcem układu planetarnego Tau Wieloryba. Jak
wiadomo, Wielorybianie widzą tylko w tej części promieniowania, która odpo-
wiada naszemu promieniowaniu rentgenowskiemu. Mają jednak wielkie upo-
dobanie do zabawy i jako jedyna, poza Ziemianami, rasa galaktyczna nie stronią
od alkoholu. Spotkanie przebiegło w swojskiej atmosferze. Następnego dnia
około południa kosmonauta wzdycha: Ech, napiłbym się kwaśnego mleka ...
- Kwaśny, rozumiem- stwierdza Wielorybianin - ale co to jest mleko?
- Hm„. mleko to jest taki biały płyn .
- Wiem co to jest płyn, ale co znaczy biały?
- Biały„ „ biały jest na przykład łabędź.
- Łabędź? .
- Łabędź to taki duży ziemski ptak z zagiętą szyją.
Wielorybianin zagląda do poręcznego słownika . „Ptak-rodzaj toptola szybu-
jący w ·strugach mieszaniny gazów zwanej powietrzem podobnie jak toptole w
metanosferze." „Szyja - element łączący wierzchnią kulistość Ziemian z toroi-
dalnością zasadniczą" . Niestety słownik nie podaje hasła „zagięty".
- A co znaczy „zagięty"?
- Pomacaj no tę część mojego ciała - mówi Ziemianin podając ramię.
- W takim stanie mówimy o tej części ciała, że jest prosta. A teraz uważaj ... ,
o, już jest zgięta.
.201
Wiclorybianin d l użSZ<! chwilę bada rami(( kosmonauty swoim i sześcioma macka- walki - jako metoda akcen towania decy<luj ąc~j ~azy techniki;~ jest tylk~ ~z1<ścią
mi aż wreszcie bije siQ w czolo. No 1 - woła zadowolony- teraz już wiem , co to kiaL w· tym pojQciu mieści się bowiem rówmcz doskon a ł osc czasowej 1 prze-
jest mleko! strzennej koordynacji ruchów. . . . .
Dobrym tego przykładem może być technika karate ~wana 01-z~k1, czy.li „c10s
Otóż „ki" jest pojc;ciem pochodzący m z systemów fi lozoficz no-religij nych prosty z wypad u" . Mimo pozorów łatwości i wzglę?neJ .Prostoty, JCSt to Jed~a z
Dalekiego Wschodu. Pobi eżne z koni eczności tłum aczenia -czc;sto z chińs kiego najtrudniejszych technik „sztuki pięści". Nie "."da1ąc si ę. w szczegółowe opis~,
na japotisJ..i, z japońskiego na francuski , z francuskiego na po lski-d okonują na wyjaśnię, na czym polega kiai w oi-zuki (w sensie precyzyjnego skoordynowania
„ki „ podobnych zabiegów semantycznych, jak dziecinna zabawa w głuchy tele- w czasie i prz.e strzeni).
fon deformuje sens stów czy zdar1, skądinąd najzupełni ej banalnych i :aozumia-
lych. Zamiast „jadłem wczoraj u ciotki'' wychodzi „spadł e m z wieczora z wy-
wrotki".
Umiej<;tność u św i adami ania sobie ,,ki'' ma być nieoJ ł ącznie zv,riąza n a z pew-
nymi spccjalnymi praktykami. m. in. z wie loletnim trenowa nie m sztuk walki. W
ten sposób ci, którzy trenuj e! mogą sobie rzecz wyjaśnić w ki lku słowach, pod-
czas gdy niewtajemniczeni potrzebują całon ocnej ożywionej dyskusji. Kiedy
więc starzy mistrzowie karate czy aikido mówią nam o „ki" - słuchajmy ich z
uwag<1 i pytajmy, j eś li nie rozumie my. Po którymś pytaniu nawet Chi ńczyk stra-
ci cierpliwość i powie ażeby wiedzieć co to jest .,ki" po prostu trzeba być starym
Ch ińczykiem. Jeśli ktoś będzie dziwi ł siQ tej ni ecierpliwości , niech spróbuje wy-
jaśnić Eskimosowi, co znaczy „sł owiańska dusza nicokiel711ana" . Po tych być
może przydługich „ wyj aśnieniach " wstępnych , s pokojnie mogę powied zieć, że Rys. 8.2.
kiai to po prostu uwalnianie „ ki", a kiai-jitsu, to sztuka osiągania perfekcji w tej
umiejętności.

Podchodząc do zagadnienia nieco bard ziej praklycznie, sp róbuję wyjaś n ić ,

jak się przejawia „kiai" .
Najczę~ciej jest to okrzyk, który akcentuje decydującą fazę techniki. Ściślej
rzecz bi o rąc - dla samego okrzyku rezerwuj e się nazwę kensei, wówczas przez
kiai będzie m y rozu mieć zaakcentowan ie dccydujricej fazy techniki „duszą i cia-
ł em".
Zjawisko to znane jest nie tylko w sztukach wałki, ale również w wielu spor-
tach wymagających momentu wyjątkowe.i koncentracji siły, uwagi, bądź precy-
zj i. Ot, choćby okrzyk ci ężarowców w decydującej faz ie boju, czy cichy jęk krę­
glarza przy wypus7czaniu kuli . Czc;sto po magają sobie okrzykiem siatkarze i pił­
karze ręczni, szermierze i miotacze - zawsze wtedy , gdy ok reślo n a technika
wchodzi w decydującą fazt;. Wydaje si<;, że chwilowe zatrzymanie oddech u ma
decydujące znaczenie dla sprecyzowania technjki, podczas gdy gwaltowne wy-
puszczenie powietrza - dla wydatkowania si ł y dynamicznej. Jest to prawdopo-
dobnie zł ożon y o druch od dechowo-mięśni owy nadzwyczaj powszechny wśród
rodzaju ludzkiego, a równ ież w świ ecie zwierząt. Tu najbardziej m oże ilustraty-
wnym przy kładem są kotowate drapi eżniki atakujące z charakterystycznym,
chrapliwym rykiem. Kiai w sztukach walki jest wic;c tylko bardzo spektakular-
nym przykładem tego odruchu, z pozoru tylko orygi nal nym.
Oryginalne jest natomiast stosowanie kiai jako techniki pounicsionej cło rangi
metody i w lym względzie, bez wątpieni a, sztuki walki nie zrrnjd ują porównania
z niczym innym. Gwoli ścisł ości rzeczy należy zazn aczyć, że okrzyk w sztukach

203
202

Rys. 8.4 a, b.
śli jednak najpierw zatrzymamy ruch naszego ciała i uderzymy choćby ułamek
seku_nd~ później, cio~ trafia w cel znów z banalną prędkością 8m/s. Mało tego.
Traf1eme w momencie, gdy porusza się w przód całe ciało, przypomina uderze-
~ie „dys~Iem", ~tóry jest popychany np. 80 kg masą „wozu". Zatrzymując ciało
i ·uderzając chwilę potem - operujemy już tylko masą ramienia tj. około 12 kg.
Dla obserwatora stojącego z boku, który nie zna zbyt dobrze subtelności tech-
nik kara~e oi-zuki obu .ćwiczący~h bę~zie wyda~ało się podobne, lecz skutek np.
u~erzema w .worek diametralme rózny! Powiemy mu wówczas, że po prostu
mistrz potrafi uwalniać swoją „ki'" i to ona właśnie ta energia wewnętrzna"
odrzuciła worek. Wiele osób uwierzy... ' " ' dotrze? Pieczenie wewnątrz w końcu ustało, ale. pół godziny później ciągle jesz-
Tu chciałbym wtrącić pewną uwagę. W ostatnich latach przeżywamy w sztu-·
ka~h '"'.alki p~a'"'.dziwą ofen~ywę irracjonalizmu - podobnie zresztą jak w innych
dziedzmac~ zy~ia. Wszystkim sprawom niezrozumiałym chętnie przypisuje się
n~dzwycz~Jne i bardzo tajemnicze wyjaśnienia. Poważne skądinąd pisma chęt­
nie dr~kuJą, artykuły o efekcie Kirliana, Trójkącie Bermudzkim, „wibrującej
ręce m1strzow kung-~u", o różnych nowych metodach leczniczych z „korekcją
zabu~zone.g~ pola b10~ner~etyc~nego" na czele i tajemnicami kręgarstwa na
drugim mi~J~~u. I~racJonahzm Jest w tych artykułach przeqiycany jako dość
podstępna i Jadowita propaganda - zwykle zgodnie z metodą „nie twierdzę, że
t~ prawda! ale z drugiej s_trony liczne doświadczenia .. „ obserwowalne fakty ... ,
mepodwazalne przypadki ... , zaufane relacje„„ pewne spostrzeżenia .. „ wyniki
204
badań naukowców chińskich ... , gruzińskich .. . , kalifornijskich ... , tajne raporty
NASA. .. są materiałem, którego nie można lekceważyć". Jakoś nie pisze się o
tym, że efekt Kirliana występuje, kiedy świeży liść umieści się między płytami
kondensatora i podda działaniu prądu o napięciu kilkudziesięciu tysięcy voltów,
w wyniku czego po kilim minutach liść traci wodę i po prostu rozpada się. Nie pi-
sze się o tym, że kręgarstwo jest dość dobrze znaną dziedziną kinezyterapii i w
każdej bibliotece Akademii Medycznej można sobie wypożyczyć obszerną pra-
cę pt. „Vertebral manipulation" , w której fachowo określano wskazania i prze-
ciwwskazania do tzw. „zabiegów kręgarskich". Przemilcza się fakt, że o „uzdra-
wiaczach" nie piszą ani słowa poważne czasopisma medyczne i naukowe, „na-
wet na Zachodzie" ...
„Ki" jest właśnie takim „efektem Kirliana" na gruncie orientalnych sztuk wal-
ki. Przyjrzyjmy się, jak wprowadza się to pojęcie do powszechnej świadomości.
Cytowane dalej fragmenty pochodzą z pracy „20-th Century Warriors" , z arty-
kułu o Tsutomu Ohshima, bardzo dobrym japońskim karatece, który prowadzi
szkołę w południowej Kalifornii. „Ohshima jest szczupłym, żwawym człowie­
kiem. Rozmawiał z namj w biurze na zaproponowany temat, gdy nagle przerwał
konwersację, aby dać nam pokaz. Pozwólcie pokazać, co mam na myśli mówiąc
o sile ki - powiedział. Zdjął z ręki zegarek, położył go ostrożnie na biurku, wstał
i podszedł do nas. Poruszał się szybko i energicznie, jak człowiek czymś prze-
pełniony i pragnący to „coś" wydobyć z siebie ... Pozwólcie na jeszcze jeden
przykład-powiedział Ohshima. Jeśli stanę przed panem i lekko pana szturchnę,
naprawdę nic się nie stanie". Szybko poruszył się, szturchnął mnie w pierś i efekt
był taki jak powiedział - prawie żaden. Jego długie, czarno połyskujące włosy
opadły mu na twarz, nie.cierpliwie odgarnął je z powrotem. A teraz z ki - rzekł.
Napiąłem mięśnie w oczekiwaniu. Znowu cofnął się, lekko uderzył. Uderzenie
było zadane z odległości kilku cali i wydało mi się, że nie zawierało więcej siły
niż pierwsze. Ale tym razem zachwiało mną na piętach, aż uderzyłem ramie-
niem o ścianę . Musiałem wyglądać na przestraszonego, ponieważ Ohshima kla-
snął ucieszony w ręce i wskazał mnie palcem. Widzi pan - rzekł - to jest to, co
rozumiem przez ki. Delikatnie pomasowałem miejsce uderzenia i odczułem
całą intensywność ciosu rozpalającą się coraz głębiej we mnie i rozprzestrzenia-
jącą się przez cały czas. Pomyślałem - jak długo to jeszcze potrwa i jak głęboko
cze odczuwałem, że uderzono mnie w środek klatki piersiowej ... Ohshima oso-
biście dał nam pokaz techniki , którą widywaliśmy często , tym niemniej zawsze
pozostawia ona głębokie wrażenie i wydaje się przeciwstawiać gotowemu wyja-
śnieniu . Przerywając dyskusję wystąpił na środek pokoju i poprosił mnie, abym
go podniósł. Niech pan spróbuje - rzekł. To proste, ważę jedynie 146 funtów.
U niosłem go w górę bez trudu. W porządku - powiedział, gdy postawiłem go na
podłodze. I teraz niech pan spróbuje mnie podnieść, gdy_zastosuję przeciw panu
moją ki. Chwyciłem go pod łokcie i spróbowałem unieść. Ani drgnął. Sprpbo-
wałem znów, wydawał mi się tym razem cięższy-jakby wrósł w ziemię. Śmiało,
- zachęcał mnie. Ciągle ważę tyle samo, tylko 146 funtów. Dlaczego nie może
mnie pan unieść? Przyznałem, że nie wiem dlaczego".
Otóż tajemniczości w owych próbach jest tyle, co w kotlecie schabowym ser-
205
•
 wowanyrn n iegdyś w restauracji „ Myśliws ka " w Łodzi. W młodości gralem w
siatkóv. ki;. Był obyczaj. że młody zawodnik który pierwszy raz był na meczu wy-
jazdO\\.ym, na obozie kondycyjnym, pierwszy raz grał z nowym numerem , był
„chrzczony"'. Należalo w tym celu klc;knąć, twarz złożyć na kolanac h „matki
cbrzestnef" a koledzy tłukli·,.od ucha··, każdy po razie w nif'wyrnowni1 C7ęść cia-
ł a. O tym , 7c siatkarze potrafi<) klepn<}ć - nie potrzeba nikogo przekonywać.
Mimo to ch1zesc byłby do wytrzymania, gdyby nie ~ewien kolega , przezywany
prze7. nas z powodu swej nadzwyczajnej chudości .,Smjercią". Jego uderzenie.
zadane n(kc! nadzwyczaj wą!łc1 , ro1.lcwało gorąco aż do mózgu, a o uderzonym
„połic7.k u " pamic;tał o się przez wicie godzin. Rzecz jasna, każdy kto tak~i satys-
fakcje; odebral, dobrze ją zapamic;tal i przypatrywał s ię później z uwagą jak
,.Śmierć" 10 robi. W krótkim czasie pra" ie wszyscy tłukli tak samo, sku1cczuie .
Technika polegala na uderzeniu zupelnie luźną ręk ą, tak jakby s m~1ga ło sic; ba-
lem. Fakt. że i n{ka piekła potem przez długi czas„.
A co do dźwigania za łokcie... o cóż. Tr7.eba poprosić kolegę , koniecznie ta-
kiego. który nigdy nie słyszal o ki aby jak najsilniej napiął wszystkie mięśnie.
Wówczas podniesienie go nic powinno przedstawiać wi..;kszych trudno~ci. Póź­
niej jednak poprośmy go aby zupelnie rozluźnił się, tak jakby za chwilę miał
zemd l eć. Z pewnością teraz podniesiemy go z najwyższym trudem. Cala różnica
polega na tym samym co trudn ość w podjGciu z ziemi pięćdziesięciokilogramll­
wej sztangi a takiegoż worka ze zboże m.
Tajemnicy ki pod postacil1 przedziwne.i energii czy „ ukrytej siły" po 11rostu nie
ma. Tkwi ona wyłącznie w nienagannej technice- mądrej i umiejętnie zastosowu-
nej. Jak mawiają karatecy - nie jest sztuką rozbić d wadzieścia dachówek -szl u ką
jest przeciąć w powietrzu krawędzią dłoni swobodnje puszczoną kartkę z zcsz) tu.
Poza funkcją „katalizatora koordynacji techniki'" kiru spełnia w sztukach wal-
ki jeszcze jedną rolę. Tdzie lu o napięcie mic;śni brzucha, które stanowi ochronę
tego regionu ciała przed ewentualnym kontruderze niem a także o złagodzenie
bólu jaki może wyniknąć na skutek zderzenia się z przeciwnikiem. To, że okrzyk
pomaga znos ić ból wiadome jest każdemu z nas z codziennej praktyki.
Kiai wyrażone o krzykiem jest też bardzo pierwotnym sposobem dodawania
sobie otuchy i odwagi. Do niedawna jeszcze wszystkie armie świat<J wrzeszczały
opc;rnriczo id<}c do ataku- nawe t wtedy, gcly wróg był zbyt dalek o aby m ożna go
krzykiem przerazić. Kiai-jits u jest jednakże nie tylko sztuką oddziaływania na
siebie. lecz równi eż sposobem odcl7iaływania na przeciwnika.
Ostry i silny dźwięk może wpływać na człow ieka dwojako. Po pierwsze -
dźwięk taki ma wyraźny efekt fizyczny. Fala <1kustyczna uderzając o silnie uner-
wioną błonę bębenkową może wywołać ból, odruchową reakcję obronm1, spo-
wodować zaburzenia fizjologiczne z grupy odruchów bezwarunkowych. Zmie-
nia się rytm pracy serca i oddechu , glowc; wtula się w ramiona, oczy zam}kają na
ułamek sekundy, n apinają sic; niektóre grupy mięśni. Po d rugie-silny dźwięk w
d rodze odruchów warunkowych o wysokim stopniu komplikacji kojarzy się z
niebezpiecze11stwem. Syrena a larmowa budzi lęk, gdyż sygnalizuje jak<lŚ groźbę
powszechm1 a niekiedy szczególną. Pewien samotny żeglarz zmierza.;ący przez
A tlantyk drzcmal w kabinie, gdy nagle „nad głow ą" rozlega! siQ przcrn źliwy
dźwięk syreny. W jednej sekundzie żeglarz wypad) na pokład i w instynktow-
206
• „
nym odruchu niemal nie skoczył do wody. Okazało się, że tuż przy nim stoi wy-
nurzony przed chwilą amerykański okr<(t podwodny, którego załoga tak sobie z
niego „zażartowała". Podobną paniczną reakcję może jednak wywołać dźwięk
wybuchu, wystrzału czy klaksonu samochodowego, głuche dudnienie czy głośny
trzask. Sama gwałtowność dźwięku może wywołać przestrach, dyskoordynację
ruchów, chwilową przerwę w toku myśli.
Dramatyczny dźwięk ludzkjego głosu, nacechowany strachem czy rozpaczą,
również wywołuje gwałtowny niepokój. Okrzyki „zwierzęce", dzikie i chrapliwe,
budzą l((k, a nawet przerażenie. Zawarta w nich prymityw11a nienawiść , dzikość
i niepohamowana agresja potrafi wytrącić z równowagi nawet osoby o tzw. stalo-
wych nerwach. W istocie bowiem nic uciekliśmy daleko od naszych praprzodków
i naszej zwicrzc;cej natury- wycie wilka niepokoi nawet wspólczesnego czł owie­
ka uzbrojonego w bro11 palną, a chrapliwy ryk, niezależnie od okol iczności, mo-
bilizuje układ autonomiczny naszego organizmu do walki lub ucieczki.
Zastosowane kiai-jitsu w walce wynika z powyższych przesłanek. Ciekawe, iż
jako stała metoda kiai-jitsu narodziło się w japońskim średniowieczu i zdaje się
mieć nierozerwalny związek z walką na miecze. Tu uzyskanie choćby chwilowej
przewagi psychicznej czy fizycznej , splątan ie myśli i ruchów przeciwnika wbrew
jego woli, dawało ułamek sekundy potrzebny do wykonania zdeterminowanego
uderzenia. Nawet w nowoczesnym karate sportowym, mimo całej umowności
walki, psychologiczny efekt dobrze wykonanego kiai wydaje siQ wyraźny.
Pora wreszcie dojść do zagadnienia rrnjbardziej bulwersującego. Czy jest mo-
żliwe kiai-jitsu jako sztuka kompletna, jako metoda zwyciężania samym okrzy-
kiem czy gestem? Sądzę, że walka sportowa czy umowna w jakiś inny sposcib nic
jest okolicznością , w której kiai-jitsu mogłoby okazać si(( sztuki) kompletną -
funkcjonuje bowiem swego rodzaju parawan psychiczny, który działa podobnie
jak krata w ZOO. Nawet, gdy potężny t ygrys zatapia w nas spojrzenie swoich
pięknych i przerażających zarazem oc7u, jesteśmy pogodni , z apetytem pał aszu­
jemy lody i spokojnie rozmawiamy o blahych sprawach. Jednakże w bambuso-
wym gaju Indochin nawet cichy pomruk zjeży nam włosy na głowic , nie mówiąc
już o spotkaniu oko w oko. Nawet martwe zwierzę, a miałem okazję robić sekcję
tygrysa i jaguara, budzi w bezpośredn im kontakcie dreszczyk e mocji o atawisty-
cznym z pewnością charakterze. Kiai-jits u jako sztuka komple tna być może było
możliwe w realnej walce, w s hinken-s hobu-no-kata -walec na śmierć i życie. Jej
atmosfera, atmosfera rzeczywistego zagrożenia, była podobna do klimatu poje-
dynku zwi erzą t. Wahanie pomiędzy przyjęciem walki a paniczną ucieczką jest tu
oczywiste, a napięcie psychiczne najwyższe.
W tej sytuacji me tylko okrzyk, ale nawet niektóre gesty czy mrożące krew w
żyłach, pełne determinacji spojrzenie -wszystko to mogł o rozstrzygnąć walkę,
zanim się odbyła. Wybitni szermierze słynęli z tego, że potrafili podporządko­
wać sobie przeciwnika samym spojrzenie m - bez jednego gestu czy słowa.
Gdy mówi się o kiai-jitsu jako o sztuce kompletnej, łatwo możemy wyobrazić
sobie sytuację, w której dzikie , prymitywne i chrapljwe kiai wykonane nagle i z
kra1kową determinacją mogło wytrącić broń z ręki przeciwnika czy też wywołać
jego omd lenie. Rzecz bc;dzie jeszcze bardziej prawdopodobna, gdy uwzględni­
my , że wicie zależy od treningu. Możliwości tkwiące w ludzkim gł osie są wręcz
207
nie~"".ykle i niek~edy rnis~rzowsko posługują się nimi aktorzy. Są też ludzie zwy-
cza1~1 , SJ?oty~am w codziennym życiu, których głos budzi szacunek. Wyraża on
bowiem Jakąs postawę- godną czy nawet groźną, siłę i władczość- nawet wtedy
gdy postawa tych osób jest w istocie niepozorna .
. Otóż mówi się, że bojowe kiai nie polegało na tym bynajmniej aby „ryknąć ile
sił w płucach". Szło raczej o wyrażenie w tym dźwięku ładunku emocji - infor-
macji groźnej, przerażającej , o determinacji i sile mistrza. Mówiło się też że
d~w.ięk kiai nie p~winien być modulowany przez krtań jak zwyczajny głos, lecz
w1men ?obywac się „z brzucha" - być dźwiękiem obcym i niezwykłym . Dziś 0
p:awdz1wych ekspertach kiai-jitsu wiemy niewiele. Sądzą jednak, że można so- Rys. 9.1.
b~e .wyobrazić ich sztukę jako umiejętność kompletną , i to za pomocą najzupeł-
meJ raCjonalnych przesłanek . ·
9. NIN-JITSU
Od końca XII aż do połowy XVII wieku Japonia była wstrząs ana nieustanny-
mi konfliktaiµi wewnętrznymi . Praktycznie owe pięć wieków to jedna wielka
wojna domowa, której zarzewie to tliło się w poszczególnych tylko prowincjach ,
to znów pożogą ogarniało cały kraj . Rzeczywistą władzę sprawowały koalicj e
potężnych klanów , zmi e ni ające się , zwłaszcza w XVI wieku , jak w kalejdosko-
pie . Każdy , nawet najmniejszy, byle „bitny i ambitny" klan mógł liczyć na to , że
sprytnymi zmianami systemu sojuszów, męstwem w bitwach i prze myślnością
zdrad może wydźwignąć się do n ajwyższej pozycji politycznej i militarnej.
Oprócz krwawych walk rozgrywały się więc w tej sytuacji równi eż prawdziwe
batalie tajnych intryg i śmiertelne pojedynki wywiadów. Od rozpoznania praw-
dziwych zamierzeń niepewnych sojuszników, przekupienia którego ś z członków
nieprzyjacielskiej koalicji , od skrytobójczego usunięcia zdolnego stratega w
obozie wroga mogły zależeć najżywotniejsze - dosłownie - interesy.
W takich sytuacjach coraz większego znaczenia nabierały dwie grupy łudzi.
Pierwsza składała się z „bojowych szturmówek" buddyjskich klasztorów, niby-
-mnichów będących w istocie zawodowymi wojownikami, a żeby być jeszcze bli-
żej prawdy - dywersantami, sabotażystami i specjalistami od „mokrej roboty".
Tym było łatwo przemierzać kraj w mnisim habicie , łatwo znaleźć schronienie
w tysiącach klasztorów , łatwo zachować pozycję człowieka „bez twarzy" czy też
o tysiącu twarzy . Drugą grupą byli ci samuraje, którzy z różnych powodów nie
przestrzegali żadnych innych zasad kodeksu honorowego poza jedną - ślepą wier-
ność dla swego pana. Początkowo ci „nieczyści samuraje" rekrutowali się z klasy
roninów - bezpańskich rycerzy wiodących po śmierci swego „dalmyo " życie w
nędzy , których jedynym dobrem materialnym był często miecz. Najbiedniejsi
ratując rodziny przed śmiercią głodową , zbyt dumni, aby nocą rabować na goś­
cińcach , sprzedawali prawdziwą broń i nosili miecz drewniany. Niektórych z
nich s tać było nawet na to , aby z drewnianym mieczem , bez słowa , przyjąć bez-
nadziejną walkę z normalnie uzbrojonym samurajem . Inni proponowali swą
służbę pierwszemu napotkanemu możnowładcy , a gdy ten odmówił, popełniali
na jego oczach rytualne harakiri , co zwykle wystarczało , aby uznano ich za ludzi
honoru, a rodziny przygarnięto pod opiekę . Jeszcze inni oferowali swoje usługi

14 - Sztuki i sporty .„ 209


Rys. 9.2.
bez żadnycb honorowych ograniczeń- gotowi podjąć się zadań szpiegowskich,
skrytobójczych, dywersyjnych.
Stopniowo zarówno jednaj ak i druga grupa zdobyły niezależną pozycję finan-
sową i polityczną. Specyficzny zasób mniejętności potrzebny do wykonania ich
„pracy" przekazywano najbliższej ródzinie jako bezcenną tajemnicę. W obrębie
tych szczególnego rodzaju mafii szpiegowskich tworzyło się nowe rzemiosło, któ-
re do historii przeszło pod nazwą „nin-jitsu", tj. „sztuki pozostawania nierozer-
walnym (niewidzialnym)". Adepci szkół tego rzemiosła należeli zwykle do jed-
nej, rozlegle rozgałęzionej rodziny bądź do jednego klasztor.u.
Niektóre spośród szacowanych na liczbę 30-50 zgrupowań „ninja" (tak nazy-
wano adeptów owej sztuki) osiągnęły takie wpływy, że praktycznie rządziły na
rozległych obszarach. Odnosi się to zwłaszcza do siatek zlokalizowanych w pro-
wincjach Mie i Shiga (wówczas Iga i Koge). Tak dalece zorganizowana „czarna"
działalność wraz z mijającymi generacjami nabrała cech charakterystycznych
dla pracy wielkiej organizacji wywiadowczej o strukturze mafijnej.
U szczytu nasilenia działalności ninja w prowincji Koga pracowało około 50
siatek wywodzących się z organizacji rodzinnych roninów osiadłych· na tym tere-
nie. W prowincji Iga działały tylko trzy, za to nadzwyczaj potężne sieci. Na ich
czele stali jedni z nielicznych znanych z nazwiska ninja- Hanzo Hattori, Sanda-
yu Momochi i Nagato Fujibayashi.
Działalność ich przypadła na okres końca XVI i początek XVII wie~u , kiedy
to kolejno Oda Nobunaga, a po nim Toyotomi Hideyoshi i Ieyasu 'J:'okugawa je-
dnoczyli kraj. Ta „Sławna Trójka" dokonała swego dzieła dziękfogronuiej wy-
trwałości i genialnym uzdolnieniom polityczno-strategicznym, nade wszystko
210
zaś dzięki szczególnemu szczęściu, jakim było sprzężenie ich metod działania z
aktualnymi na danym etapie potrzebami. Sławna anegdota opowiada o różni­
cach ich charakterów, które ujawniły się, kiedy w ich obecności schwytano ku-
kułkę. „Zabiję ją , jeśli nie zakuka" - spokojnie stwierdził Nobunaga. „Spróbuj-
my ją namówić, aby zakukała" - zaproponował Hideyoshi. Tokugawa tylko
wzruszył ramionami i rzekł: „Poczekam, ona musi sama zakukać". Losy ninja,
jak później okazało się , miały zależeć od tych trzech wodzów.
N obunaga, sprzymierzony z religią chrześcijańską w cel u rozpędzenia wszech-
potężnych mnichów, miał w ninja śmiertelnych wrogów. PrLeciwko niemu skie-
rowano wiele zamachów - żaden nie udał się , bądź nie doszedł do skutku z po-
wodu wyśmienitej pracy kontrwywiadu Nobunagi (notabene Nobunagę chronili
między innymi ninja z Koga- konkurencja siatek z prowincji Iga). Jesienią 1581
roku cierpliwość Nobunagi przebrała się, a może po prostu zebrał dość sił -
dość , że 3 listopada uderzył z ponad czterdziestoma tysiącami ludzi na prowincję
Jaa i otoczył około czterech tysięcy ninja. Wkrótce pokonał ich, a wszystkich
s~hwytaoych nakazał niezwłocznie stracić z „powodów wagi państwowej". Ci ,
którzy uszli z tego pogromu, rozpierzchli się po całej Japonii. W bitwie tej zginął
prawdopodobnie również sławny superagent - Sandayu Momochi. Niektórzy
twierdzą, iż Sandayu Momochi i Nagato Fujibayashi to jedna i ta sama osoba.
Gdyby to miała być prawda , to charakter Momochi należy określić jako iście
dfaboliczny - byłby on bowiem naraz kierownikiem dwóch największych, wza-
jemnie się zwalczających(!) siatek szpiegowskich. Nieco później także Nobuna-
ga został zamordowany przez Mitsuhide Akechi, dowódcę jednego ze zbunto-
wanych oddziałów. .
W tym samym czasie Ieyasu Tokugawa przebywał z bardzo niewielkimi siłami
w Sakai koło Osaki. Zbuntowane oddziały Akechi miały wybitnego wodza w za-
sięgu ręki. Jedynym sposobem wyjścia z opresji musiał być podstęp, i to najwyż­
szej miary. Swoje usługi, jak później okazało się -dalekowzroczne, zapropono-
wał pojawiając się jak spod ziemi Hanzo Hattori - szef klanu ninja rządzącego
w centralnej części prowincji Iga. Wykorzystując swoją niezawodną siatkę umo-
żliwił ucieczkę Tokugawy.
Po Nobunadze kolejny cios działalności ninja zadał Toyotomi Hideyoshi za-
równo poprzez gwałtowne uderzenia na klasztory, jak i wydanie edyktu zezwa-
lającego na posiadanie broni wyłącznie samurajom, których ł~two b~ło zidenty-
fikować. Pod najsroższymi karami zakazano nosić broń mnichom 1 chłopom,
wcześniej zresztą rekwirując ją za pomocą finezyjnego politycznego wybiegu. W
ten sposób ukrywanie się z bronią w przebraniu zakonnika czy chłopa stało się
wielce ryzykowne.
Tokuaawa wręcz zakazał praktykowania ninja pod karą śmierci obwarowanej
rygorarrti zbiorowej odpowiedzialności. Jednakowoż pomny zasług Hattoriego
uczynił z jego ludzi rodzaj kontrwywiadu chroniącego siedzibę szogunatu. Pozo-
stałych ninja ujawnił proponując im objęcie obowiązków policjantów-nad zde-
konspirQwanymi organizacjami miał zdecydowanie lepszą kontrolę.
Przypuszczalnie jeszcze przez długie lata korzystano z usług ninja, zwłaszcza
w celu.kontrolowania poczynań najpotężniejszych z pokonanych klanów , mię­
dzy innymi klanu Satsuma (tego samego, który podbił Okinawę i przyczynił się
211
 przez to. do rozwoju karate) na południu Japonii. Ród ten stanowił potężną
wrzącą siłę~ z.I~kka tylk~ po~ści~gaoą stopniowo rosnącą potęgą Tokugawów'.
~at~um~ ~1eh Jednak na1w~zszeJ. klasy ~łasny kontrwywiad - podobno z dzie-
s ięciu ?I~J~ wysłany~h ~ ta~n?'IID .zadaniami na południe wracał tylko jeden.
Ag~n~1 nmia odegrali rowniez wazną rolę w stłumieniu rewolty chrześcijan ja-
ponskich w 1638 roku w Shima bara.
. ~ozostaje p~tanie -w jakiej mierze sensacyjna, ale zupełnie brudna działalność
WnJa Z~S!'1gt1Je na miano „~ztuki, umi~jętności (jitsu)"? Otóż nazwę „jitsu" na-
dan.o mn~a z powodu przypisywanych 1m zupełnie fantastycznych umiejętności.
Byh. to więc w ~owszec~y~ przekonaniu osobnicy sprzymierzeni z demonami,
lat.aiąc~ w po~1etrzu. znikający ~a ~łożenie~ palców rąk w tajemne gesty, go-
dzmam1 pływający pod w~dą, zmkaJący z najbardziej strzeżonych więzień - je-
dnym słowem autentyczni cudotwórcy. W istocie ninja dokonywali często nie-
pra~d~podobn.ych wyczynów- „nieprawdopodobnych" w tym sensie, w jakim
duzjomsta wy~1ąg~ z rękawa tr~y~zieści ż.ywych gołębi. O ile jednak człowiek
współczesny wie, _z_e. po ka~ prcst1d1gatora jest zręcznym trickiem opartym o wy-
~w1:zo?ą.zrę~zn?s~ i speCJalne prz_yrządy, wreszcie zdaje sobie sprawę z samego
1stmerua il~ZJOn1stow j~ko pewnej grupy arty~tów cyrku i estrady - o tyle ninja
d?kon~ah s:-vych .cudow prze~ Iu?źn;i1 prymitywnymi i co ważniejsze, w ogóle
me z?a1ący.m.1 sobie spr?wy z 1~t01ema owego magicznego rzemiosła. Krótko
m.ów1ąc.- nm1a tak oddz1aływaJ1 na współczesnych, jak dzisiejszy iluzjonista na
w1dowmę w przedszkolu.
Istota ~ajnoś~i nie polegał? na tym, iż ubrani na czarno przemierzali utice Ky-
oto z. ~aJ!zkam1 u~st~onyn:u ~apisa.mi „ściśle t?jne", lecz na tym, że w powsze-
~hne1 s~1adomośc1mkt taki .~1e istniał. Zasadnicza zasada funkcjonowania nin-
J ~ br~llllała „Mu~e1 -mume1 co w dowolnym tłumaczeniu brzmi: „nie ma sztu-
ki, me ma człowieka".
Jedyny sens dział~ .ninj~ .polegał ~a. tym, aby nikt nie zwracał na nich uwagi.
W. t~m ce~u.prowad~ w ro~nych ~e~scach kraju różne domy z różnymi żona­
mi , a w m17J~eu z~m1~szkan_1a da\~al1 .s1ę poznać jako kupcy czy rzemieślni cy de-
~onstra~vJ ni~ unika1ący mieszania się do polityki, nie mający pojęcia 0 wł ada­
niu bromą , mgdy nie wyjeżdżający.
F~tu b~~ia „ninja" strzeżono niezwykle zazdrośnie - zdemaskowany agent
musiał zab1c osobę~ .która go rozpoznała, lub wkrótce sam ginął. Ml1Skowano się
na~:t podczas akCJ1 grupowych :-d~óch ninja pracujących razem nie mogło wi-
dz1ec swych twarzy. Pozostawame merozpoznanym było takim samym punktem
h~noru Jak u Spartan ~yt~wanie. na. polu ?itwy. Ponadto zidentyfikowany ninja
ściągał na s~o~ą rod~mę ~ przyJac1ól na1gorsze nieszczęścia. Podczas działań
grup?wych ?mJa wzaJemn_1e ~k ł adali przysięgę, że zabiją współtowarzysza, j eśli
będzie groziło ?"JU wpadruęc1e w ręce wroga - również po to, aby uchronić go
przed torturami.
. Tre~g .r?zpoc~y~ał się w dzieciństwie - chłopiec czy dziewczynka rodzili się
Ja.ko mDJa ,1J&~o. OIDJa musieli umrzeć. Rozpoczynano od nauki uwalniania się z
w1ę~ów, r~wmez przez d~konywanie wywichnięć w stawach bądź przez uzyski-
wame w mch nadzwycza3nego zakresu ruchów. Później uczono korzystania z
212
maleńkich ostrzy ukrytych w uszach i ustach, a służ<)cych do rozcinania więzów.
Wielka zrQczność w tym zakresie tłumaczy być może liczne fakty „znikania" naj-
staranniej skrępowanych ninja.
Dalej następowała nauka wspinania się na mury i drzewa, przeciskania wąski­
mi kanałami (w owym czasie kanały do wylewania nieczystości i okresowo nie-
czynne studnie były najlepszymi drogami do wniknięcia na obszar nieprzyjaciel-
skiej fortecy). Korzy~tan o też z liny, składanych drabinek, długich bosaków i
temu podobnych przyrządów. Wspinaczka musiala odbywać się w absolutnej ci-
szy, z tułowiem ściśle przy legającym do muru -w tym celu opanowano szcze-
gólną technikQ wspinaczki „wężowym ruchem•·. Specjalne raki zakładane na
ręce i stopy umożliwiały uzyskanie punktu zaczepienia nawet na najgładszym.
byle mniej twardym aiż stal murze. Do podobnej perfekcji opanowano W!)pina-
czkę na drzewa z iście kocią zręcznością - ninja powinien wbiegać na drzewo, a
nie włazić z powolnością koali. Technika tn może z kolei wyjaśnić zjawiska „zni-
kania" ninja na oczach pogoni.
Sporo czasu poświccano na naukę długich, bardzo forsownych marszów i
przekraczania przeszkód wodnych. ~tosowano proste, ale bardzo pomysłowe
środki - dmuchane poduszki ze skór zwicrzt~cych, tratwy z sitowia, na których
płynęło sit; wpó ł zanurzonym, specjalne rakiety wodne do poruszania się po ba-
gnach i grzęzawiskach, a wreszcie tuby tiu oddychania pud wod<! wykonane z
bambusa. Ninja przekraczający rzekQ czy fosę pod wodą pływał w pozycji pół­
pionowej. w ubraniu i z bronią. Umiej<:tność takiego pływania zwana był il tachi-
oyogi.
Walka wręcz obejmowała stosunkowo nieliczne, ale mistrzowsko opanowane
techniki oparte na elemencie zaskoczenia. Broń dostosowywano konstrukcj<) do
potrzeb wynikających z niezwykłych zada11. Można tu wymit:nićskładanc. nie-
wielkie łuki, niekiedy z metalowymi s trzałami , i: rótkic miecze, sztylety ukryte
w trzonkach kijów wędrownych. Ponadto ninja dysponował szerokim arsena-
łem środków ochrony osobistej. tj. oślepiającymi pudrami i żrącymi p ł ynami.
Zajęcia teoretyczne obejmowały farmację, meteorologię i psychologię, a także
przedmiot, który nazwalibyśmy dzisiaj ,.propedeutyką szpiegowską".
Farm n c ja (yagen) obejmowało produkcję środków spożywczych mających
charakter skondensowanych odżywek. i·fajbardziej typov..1 odżywka zawiera ł a
odrobinG mąki z dodatkiem roślinnych środków konserwujących, mielony, nie-
łuskany ryż oraz roztłuczone na miazgę. a uprzednio wysu ~zone .,na kcść", mię­
so ryby bonito i śliwki. Do picia przygotowywano sok z młodych p~dów bambu-
sa przechowywany w wydrążonych łodygach tej rośliny. T:lki zestaw, podobnie
jak stosowany przez 1ndian północnoamerykańskich pemikan, pozwalał prze-
bywać przez d łuższy cms w obcym terenie bez potrzeby narażania się na niebez-
pieczne kontakty z miej scową ludnością w celach aprowizacyjnych.
Naturalnie nauka nie mogla pominąć produkcji trucizn i to w bardzo szerokim
zakresie - od silnie dzia!ających. którymi pokrywano ostrza strza ł , do przewle-
kle i podstqpnie działających trucizn dodawanych do środków spożywczych.
Duże znaczenie przywiązywano cło wł aściwej farmacji, tj. produkcji ś1 odkl'iw
leczniczych, z naciskie m na stosowanie naturalnych antyhiuLyków. środków he-
mostatycznych, past znieczulających. Uczono też drobnych zabiegów chirurgi-
cznych i stosowania opaski uciskowej.
2 1~
 Meteoro~ogia (sattcn-jitsu) była zońentowana niezwykle praktycznie.
Prognozowanie pogo?y służyło do umiejętności wybrania najkorzystniejszych
war~nków mete~ologicznych dla p rzenika nia przez obszary chronione, dokony-
"".an1a ~o?paleń itp. Deszczowe noce, mgły, zawieje śnieżne -sprzyjał y dzi a ł a­
mom nmJa.
Psychologia (sa.tsujin·J.it~u) polegała głównie na nauce rozpoznawania
cech charakte ru z fiz1onom11 1 sposobu zachowa nia. Ludzi dzielono na pięć
głównych grup charakterologicznych:
1 . K!sha -złaknieni s.ek.su, alkoh~lu i dobrego jedze nia, próżni - łatwi do opano-
wania prze~ alko hol 1piękne ko~1~ty, przez ~cblebianie im. Fundując im wesołą
~abaw~ mozna było łatwo skł oruć ich do zaniedbania obowiązków i rozwiązania
Języka;
2. Dos~a -zaz~rośni , ~niew~i i podejrzliwi-ci byli bajecznie podatni na intrygi,
si:to n?1 wyst~p1ćprzec1w na1lepszemu przyjacielowi za lada podszeptem, fatwo-
w1ern1e przy1muJący.sfabrykow~e dokumenty i listy udowodniające rzekomą
zdra~ę. Ten ryp ludzi °:a?~wal .s19 do sze:zenia wafoi w sojuszach wroga;
3. A1sha - ~obroduszru 1 zyczliw1 - łatwi do opanowania przez serwowanie im
„szcz~rych 1 srnu t~ych'.' opo"".ieści - ci z kolei kłam stwa brali za dobrą monetę i
chętnie „ogrzewali węza na piersi'·;
4. Rakusha - le niwi i ~uśni - ~alo skr~pulatni w wykonywaniu swych obowi ą­
zków, zwłaszc~a gdy wiązał~ się o ne z niewygodami i uciążliwo~ciami. dużymz
pr?w~o~odob1.cństwem mozna było założyć, że w zimne i dżdżyste dni nic bę­
dz ie się im chciało przebywać na warcie, dopilnować strażników itd·
5. Kyosha - tchórz(jwi - skłonni. d~ podej~owania panicznych działań pod
wpł~em ład~ podszeptu o zagrozemu, latWJ do osobistego zagrożenia a noni-
ma mi , podatni na szantaż.
!ę, t~eba przyznać, swoistą dość psychologię, uzupełniono „kyonin-no-jit-
su czyh .sztuk~ .wyko~ystywania zabobonów i przesądów dla zastraszenia,
o mam1ema; wyw1edzerua w po.le. Typowy zabieg z zakresu „kyonin-no-jitsu"
wygląd~ł na przykład tak: ~ew1en ród miał w ~odle lis?. Nocą strażnik stojący
na murach ~a.uważył pode1rzany ruch w pobhzu fosy 1 natychmias t skierował
s~rzałę w ?11e1sce ~~z1e poruszył się domniemany wróg. Chwilę później dawał
się sł yszec prze.raza1ący ok.rzyk bólu. Zaala rmowa ne straże wybiegły na zew-
nąt~z ,. aby po k1lku~astu mm~tach poszukiwań znaleźć lisa przeszytego strzałą
strazn1~a. Złowrogie znacze111e takiego omenu był o oczywiste - do fortecy za-
kradł się lęk .
Na mar~inesie wart~ dodać,. że i histońa Japonii zna iście genial ne sposoby
psychołog1c~nego oddzia_ty~va~ 1~ na przeciwnika. Dla przykładu o dwóch takich
forte lach · Pierwszy- wysm1~mc1e przedstawiony w filmie „Sobowtór", a oparty
?a auten.t~cznych w~da.rzemach: W oble~a nej twierdzy, od dawna pozbawionej
zywno~c1 1wo~y. ktoreJ zaJoga Jest zdamem oblegających niewątpliwie u kresu
sił , k~~ego wieczora ~t?ś P'7epiękni~ gra na flecie. Muzyka zawiera w sobie
spo kój 1 pogodę, r?dośc zy:1a '.poczucie szczęścia. Dźwięki fletu powtarzają się
noc w noc-:- ~o':ol ~ zalamu1e się morale. oblegaj ącycl1 - żołnierze zaczyn aj ą być
~rzckonan1 , ze.zy:1e w twierdzy biegnie normalnym trybem, że trudy wielomie-
sięcznego obl ęzen 1a poszły na marne. W końcu oblegający odstępują ...
2 14
Drugi - którego autorem był H ideyoshi. Oblegana twierdza dysponowała
wspania ł ą załogą - zdyscyplinowaną, o bardzo wysokim morale. Kolejne ataki
przynosi ł y krwawe straty i zdawa ł y się tylko utwardzać mury fortecy. Hideyos-
hi, któ ry począł dostrzegać, iż jego, tj. obl egających, si ły wyczerpują się, a po-
nadto żołni erze tracą wiarę w zwycięstwo, zakazał dalszych a taków. Pol eci ł na-
tomiast, aby codziennie w nocy odbywać wesołe libacje z dziewczętami, ~pie­
wać, piec i gotować pae:hnące dania, a w ciągu dnia pozorować objawy i?eł nej de-
grengolady dyscypliny-spać do południa , piec na bro ni szaszłyki itd. Zolnie rze
z największą skwapliwością zabrali się do wykonywania tego trudnego zadania
i wr~cz nie mogli się doczekać, kiedy to wł aśnie ich pododdział ma si~ tak wesoło
zabawiać. Po miesiącu Hideyos hi zarządzi ł bardzo gwaltowny i zdeterminowa-
ny szturm - za ł oga twierdzy nie stawila niemal żadnego oporu ...
Pr opedeutyk a s z pie go wska ninja składała się znast~pujących , klai.y-
cznych przedmiotów:
I. Katsura-otoko - szeroko pojmowany sposób przeżycia w nieznanym terenie
bez zwracania na siebie uwagi;
2. Setobito-no-jits u -zbieranie wiadomości o osobach niezadowolo nych z pano-
wa nia danego daimyo, w jak iś sposób pokrzywdzonych, niesprawiedliwie uka
ranych itp;
3. He nge n-kas hi-no-jitsu - nau ka poslugiwania się lokalnym dialektem, rozpoz-
nawania to'pografii tego te re nu ze szkiców , posiadania rzekomej znajomoś<:i dn-
~rze znanych na danym terenie osób- wszystko tu mialo stworąć wrażcnit: . i.1.:
dana osoba to swój -coś w rodzaju sąsiada ,.z następnej wioski, tej co za ł:N.: m·· :
4. Gi!.ho-giin-no-jitsu - podrabianie pieczęci i podpisów, c harakterów pi„ma .
znaków wyróżniających.
Ostatnią wreszcie częścią nauki był o wytwarza n ie potrzebnych 11 a
rzęd zi, przyborów i posługiwanie się nimi. Wyobraźmy sobie, że podglądamy
ninja podC7.as wyprawy (nazwijmy go Hirada): „Hirada zaczyna od ubierania
si~. Zakłada czarne sand a ły podbite grubą warstwą materiału, takiego samego
ko lo ru spodnie i kurtkę wyposażo n ą w dzi esiątki prze myślnych kieszeni. Wpy-
cha do nic h różne drobiazgi, jakie b~dą potrzebne podczas wyprawy. Pod kurtk~
zaklada koszulk~ uplecion ą z maleńkich, stalowych kółek. Jego broń stanowi
krótki sztylet, którego rączka i pochwa tworzą razem niepozorny kawał ek drew-
na oraz długi kij bambusowy, rodzaj laski podróżnej z ukrytym w środ ku długim
ostrzem (shinobi-zue) . D o torby podróżnej wkłada również krótki, bardzo
twardy łuk i komplet zatrutych strzał ze stalowym rdzeniem.
Podczas wyprawy - Hirada porusza się tylko nocami - jego „astronomiczne··
przygotowanie i wyuczona na pamięć mapa terenu pozwalają mu bezbłędnie od-
szukiwać właściwy kierunek marszu. Przez ostrożność unika ludzkich s iedzib i
nie rozpala ognia. Żywi się raz dzie nnie garścią mieszanki z suszonych śliwek i
bonito, pije wodę z przygodnych źródeł.
Na umówione miejsce dociera po sześciu dobach marszu. W odległ ości kilku-
set metrów m ajaczą światła nie wielkiej osady. Czeka w niej agent wspi erający
(chitsumishi). Umówionym znakiem ma być płonący kilkadziesiąt sekunu
ogień. Pada ulewny deszcz, ale Hirada rozpala bez trudu swój mizu-taimatsu -
215
 zn~cz sp?cj:'11nie przystosowany do zapalania w tych warunkach. Przed świtem
cb1tsu~~s~1 przynosi na umówione niejsce skórzany woreczek z kompletem in-
f~rm acJ.' ni ezbęd nych do dalsL.ego prowadzenia akcji. Hirada podejmuje go do-
p1e~o w1e~zorem, gdyż przez cały dzień, zaszyty w koronie drzewa, pilnie o bser-
wuje okolicę.
Późną nocą postanawia przekroczyć rze kę pilnie strzeżoną przez s1raże wro-
~a . ~oczątkowo próbuje przeprawić się wpław, ale pogoda, mimo późnej jesieni
Jest Jak na zł ość przepiękna, a cisza nocna przy braku wiatru zbyt głęboka. Hira-
da dobrz~ pan_iięta, j a~ przed kilku laty został zraniony strzałą w pachwinę tylko
dlatego, ze tuz obok mego plusnął przestraszony duży karp.
Postanawia przej ść rzekę wy korzystując płytkie, za to obficie porośnięte trzci-
ną rozlewisko . .Tu.l przy dr.ugim, podmywanym brzegu jest jednak głęboko.
Prą~ pory\~a H1~adę.- aby rne hałasować musi się mu poddać. Szybki nurt znosi
go mebczp1ecz111c blisko rozpalonego na dn1gim brzegu ogniska. Mijają sekun-
dy- nie ma innego wyjścia .
Kil~a silnych ruchów ramio n pozwala osiągnąć zbawczy brzeg, ale ciało po ru-
~za z .1mpe!em ~użą ga ł ąź. Cichy pl usk jest ledwie słyszalny a le strażnicy to wo-
JOW~1cy A1zu - ~apoń s~y Spartanie- dzikie zwi erzęta woj ny. Kil ka pochodni wy-
latu.1e n aty~hm~as t lukiem w gó rę i choć nikt nie podnosi gł osu zewsząd słyc h ać
~upot ~a~b1cgaJ ących nad brz?g I ucizi. H i rada wyciąga sztylet z pochwy, odkn;ca
JeJ, ~oncowkę, chw~ ta w us~a 1.z;.murza się pod wodę trzymając podwodnych za-
ros i~ . Jedno z za kl ęc b ud~YJSk1 ch trwa okoł o minuty. H i rada wie , że j eś li powtó-
rzy Je ~t~ 1:azy, l? przy tej re.mperaturze wody j uż nie wyjdzie. Powtarza zaklGcie
~r~ydz1~sc1 razy 1 wynu~za SIG. Wychodzi na brzeg i biegnie z najwyższą szybko-
sc1 ą na J aką go stać. Znika w gąszczu krzewów z hał asem cwa łującego słoni a a le
nic, ~a in~ego wyjścia. Po kilku nastu metrach wbiega do właściwego lasu: po-
g?n. Jest ~1~d~ l eko, ale .droga wiedzie pod górę . Po godzinie ciągł ego biegu za
ni nJa tupią JUZ tylko dwie osoby. Hirada rzuca za siebie.: garść tetsu-bishi - kulek
naj~~onych ostrymi kolcami. Strażnicy biegną w sandałach plecionych z łyka -
mozhwe zresztą, że zrzucili je wcześniej. G ł ośny okrzyk bólu i został tylko jeden
prześ l adowca. Ninja czeka spokoj nie ..
Strażnik do~t rzega Hiradę w Ol>tatniej chwili i instynkt nakazuje mu wykonać
gwałtowny u111k - stalowa strzała wbija się niegroźnie w pleciony ochraniacz na
barku , przelatuj~ przezeń i ginie ze :.wistem w mroku. Kilka sek und późn iej
strzał a ~rze łatUJC ~uż obok ucha Hi.rady. Ninja z kocią zręcznością wspina się na
drzewo 1nasi ut hu Je zm<;cwnego otldechu -strzela w ciemność jeszcze raz i jesz-
cze ra~. Po wypuszczeniu czw~rte~ strzały daje się sł vszeć ł oskot padaj ącego cia-
ł a - A1zu me Jęczy nawet umierając. Hirada zeskakuje z drzewa - odwraca siG
i .. . na tle ja~ni ~ją~ego już na wschodzie nieba, o dwa metry od siebie dostrzega
sylwetk ą z wzmes1onym w górę mieczem. Strażnik ze !'kal eczoną nogą nic myśli
teraz o bólu ...
~inja w.yszarpujc _zza pazuchy bamb usową rurkę z tłoczkie m. Strumi eń płynu
- m1csz~nina barwnika <.Jo czern ie nia zębów i wyciągu z pieprzu uderza w twarz
samuraJa. Wzrok odzyska dopiero po kilku godzinach . ..
Trasct ł!irady wiedzie coraz wyżej i wyżej. Pojawia si ę ś nieg. Ninja wydobywa
z torby brni e wierzchnie ubranie i zakłada na siebie uprzednio wykręciwszy z
216
wody. Zimno, bardzo zimno mimo wytężonego marszu. Ninja uruchami'a swój
prywatny kaloryfer - doka. Do pudelka z blachy wkłada gruby, rozżarzony
dmuchaniem do czerwoności pręt z prasowanego węgła drzewnego, który zapa-
lił maleńkim zniczem tanago-koro-tai-matsu. Przez godzinę, doka ukryty na
brzuchu, stanowi niewielkie ale intensywne źródło ciepła.
Do zamku, który jest celem wyprawy ninj a, Hirada dociera wieczorem - tuż
przed zapadnięciem ciemności . Za pierwszym murem zamku jest wyło.t kanału
do wylewania nieczystości zagrodzony śmiesznie łatwą do sforsowania kratą.
Ale najpierw trzeba przebyć pierwszy mur.
W nocy agent grzeje się przy pomocy doka i ćwiczy kata, aby wysuszyć ubranie
- pomaga mu nieco suchy i porywisty wiatr. Godziny przed świtem są trudne dla
wszystkich - zmęczenie i brak snu dają się we znaki również strażnikom. Nie są
jednak aż tak zmęczeni i niedbali w służbie, aby nie dostrzec cienkiej smużki
dymu s nującej się nad lasem w odległości około kilometra od południowych mu-
rów zamku. Alarm przebiega bez zbytniego hałasu. Kilkunastu łudzi wychodzi
przed bramę, aby tyralierą wolno przekradać się między drzewami, a oko ł o trzy-
dziestu jeźdźców, owinąwszy bawełną kopyta koni , wyjeżdża, aby zamknąć po-
trzask z tyłu za niefortunn ym rozpalaczem ognia.
Hirada uśmiecha się- mniej więcej za pół godziny znajdą bowiem jirai-świe­
cę dymną zapalającą się po upływie godziny od rozżarzenia jej lontu i przez kil-
kanaście minut wydzielaj ącą cienką smugę jasnoszarego dymu - takiego same-
go. jaki powstaje przy paleniu wilgotnego drewna . Północnej ściany pilnuje te-
raz tylko dwóch strażników , którzy i tak co chwilę ze rkają na południe.
Aby wdrapać się na mur ninja używa tabi i te kagi - rodzaj bransolet na ręce i
stopy grubo owiniętych materiałem , z którego stercz:.) tylko stalowe kolce wy-
gięte jak pazury tygrysa. haczące nawet o k amień . W poł owie wysokości ściany
prnwie na metr odstaje sufit , przewieszka niemal niemożliwa do sforsowania.
Hirada dobywa z torby kyoketsu-shogi - l inkę uplecioną z kobiecych włosów.
Wplecione są w nią kawałki najlepszego bambusa. Linkę koń czy kotwica ze sta-
li. Zamach i kotwica uderza ze sprężystym dźwiękiem stali o mur. Gdyby teraz
ktoś obserwował scenę wydarzeń, dostrzegłby wyścig. Hirada wspinający się
błyskawicznie dzięki bambusowym koł kom, ściga się ze strażnikiem, który jest
coraz bardziej przekonany, że nie przesł yszał się. Idzie wzdłuż muru szu kając
wzro kiem źródł a dźwięku.
Gdyby nie przewieszka, możliwe jest, że zobaczyłby leżącą już na ziemi ko-
twicę. Nie widzi jej jednak - znów za to sł yszy metaliczny dźwięk, wyraźnie do-
chodzący z p rzeciwnego kierunku. Biegnie tam, ale nic nie znajduje. Metalowa
strzała H irady odbiła się bowiem do muru i ~padł a na dół . Kilka sekund wcześ­
niej ninja wisząc na jednej ręce - zaczepiony za skraj muru pazurami tekagi zwi-
nął drugą ręką linkę z kotwic:}. T eraz p rzem yka się w kierunku wylotu kanału.
Kobiety i dzieci w zamku jeszcze śpią. Zaskakująco wcześnie wstała dziś tylko
Yasuo, która już od kilku minut rozżarza w kocio łku ogień drzewny, aby jej pan
obudził się i od razu mógł ogrzać . Jak codziennie, przez ostatnie dwa lata Yasuo
cicho powtarza w myśli swoj ą instrukcj ę tajnej age ntki kunoichi i uśmiecha s ię
w głębi duszy, gdyż wie. że tego wł aśnie poranka nie jest j uż sama w zamku znie-
nawidzo nego wroga ... "
217

SŁOWNIK
WAŻNIEJSZYCH TERMINÓW
STOSOWANYCH W SZTUKACH W ALKI
Age - wznosić się
ago - podbródek
agura - siad turecki
ai-uchi - technika jed noczesna
aka - czerwony, umowne oznaczenie za-
wodnika walczącego z prawej strony
planszy
akiresuken - ścięgno piętowe
arigato - dziękuję
ashi - stopa, noga
ashikubi - grzbiet stopy
ashi-no-yubi - palce stopy
ashi-waza - techniki nóg
atama - głowa, szczyt głowy
atemi - uderzenia wc wrażliwe punkty
ciała
a teru - uderzać, trafiać
awase - łączenie, razem
awase-waza - techniki łączone
ayum i-ashi - krok przestawny, „nor-
malny"
Banzai - hurra!
barai - zaga rni ęcie
bitei - kość guziczna
bo - palka, laska, kij
bogu -wyposażen ie i broń kendoki, ekwi-
punek kendoki
bo-j itsu-umiejętnośćwalki za pomocą bo
bokken - drewniany miecz treningowy
bu-w złożeniach „wojskowy", „odnoszą-
cy się do sztuki wojennej"
218
budo - ogólna nazwa sztuki walki, „droga
wojenna"
bushi - wojownik
bushido - „droga wojownika" - najp ierw
niepisany, później dokładnie sfor-
malizowany kodeks regulują.cy życi e
samuraja
butsukari - automatyzacja ruchów
Chikai - blisko, twarz w twarz z przeci-
wnikiem
chi kara - siła
chikuden - szybkość
chi-mei - „cios śmiertelny" - w przenośni
technika bardzo skuteczna, definity-
wna
cho-to - zagłębienie między oczami
chu - centrum, środek
chui - ostrzeżenie, upomnienie
chusoku ~ część podeszwy u podstawy pal-
ców stopy
Dachi-postawa (pozycja nóg i tułowia)
daimyo - wielki feudał japo11ski dysponu-
jący potęgą ekonomiczną i militarną
daisensei - tytuł honorowy posiadacza 10
dana w kendo
dan - poziom, stopień mistrzowski
danchu - m ostek
danryoku - elastyczność
do - w kendo pancerz chroniący piersi i
brzuch, napierśnik
dobok - ubiór treningo wy zawodników
tae-kwon-do
do hyo - ring dla zapaśni ków sumo o śred­
nicy o koło 20 stóp
doitashimashite - witamy, zapraszamy.
prosimy
dojo -sala, w której tref! uje się sztuki wal-
ki - dawniej pomieszczenie w świą­
tyni budd yjskiej przeznaczone do
grupowych praktyk med ytacyjnych
dojang- korea11skie dojo
dokko - punkt poniżej małżowiny usznej
domo arigato- dziękuję bardzo
dori - uchwycenie
Embu-sen - linia poruszeń , określona
trasa, po której porusza się zawod-
nik wykonując dane ćwiczenie for-
malne (kata)
empi - łokieć
encho - przedłużenie czasu walki wobec
braku rozstrzygnięcia w przewidzia-
nym przepisami okresie czasu
eri - kołnierz
Fuku - w założeniach „pomocnik, asy-
stent"
fukukoso-najwyższe m iejsce nadbrzusza
fumi - tupnięcie, uderzenie nogą z góry w
dól
fusensho - walkower
Gachi - zwycięstwo (np. yusei-gachi -
zwycięstwo przez przewagę techni-
czną)
gaeshi - kontratak
ga kko - szkoła (szermie rki, karate , itd.)
ganchu - górna część lewej połowy klatki
piersiowej
gansei - ga łka oczna
geiko - tren ing, ćwiczenie
gekon - pun kt poniżej wargi dolnej
gedan - poziom ciała od pasa w dół
geri - kopnięcie
geta:.... drewniane sandały kontaktujące się
z podłożem przez dwa prostokątne
klocki
gito -TKO, przegrana zawodnika z powo-
du odniesionej kontuzji
go - siła , twardość
goshi - biodro
go men - przepraszam, proszę wybaczyć
(przy opuszczaniu dojo w czasie
trwania tren ingu)
guruma - przetoczenie
gyaku - przeciwny, przeciwstronny
Hachimaki- bawełn i ana opaska na czo-
ło lub chusta na głowę
hai-tak
haime n - z tyłu, od tylu
hajime - zaczynać, naprzód! - komenda
rozpoczynająca walkę
ha kama - „spódnicopodobne" spodnie ai-
kidoków i dawnych ;;amurajów
bara - brzuch
hanmi-hantachi-waza - walka treningowa
między siedzącym (klęczącym) a
stojącym partnerem
hansoku - dyskwalifikacja
hantei - orzeczenie sędziowskie, werdykt
harite - uderze nie płaską dłonią dopusz-
czalne w sumo
ha ta - flaga sędziego w kendo
hasami - nożyce (również basami)
hashi - linia graniczna pola walki
heiken - powierzchnia zaciśniętej pięści
od wewnątrz
heiko - równolegle
hen-o - odruch, refleks
hente - zmiana zwyczajo}vo przyjętej w
danej technice funkcji rąk- np. ręka
blokująca staje się atakującą
hidari - lewy
hiji - łokieć
hikite-uke - blokowanie z jednoczesnym
pociąganiem przeciwnika
hikiwake - remis
hikui - za nisko, cios zbyt niski
himo - taśmy do wiązania części ubioru
treningowego i środków ochrony -
zwłaszcza w·kendo i w karate
hishigi - dźwignia
219

hitosashiyubi - palec wskazujący
hittsui - kolan o (również hiza, hizagashi-
ra, shittsui , hizakansetsu)
hizo - żebra. również okolica nerek
ho-jutsu - sztuka strzelania z broni palnej
hombu - sztab, główna kwatera, centrum
szkoleniowe
hon - zasada, podstawa
hyong - kata w karate koreańskim
hyoshi - rytm
Jai - natychmiastowy atak lub obrona w
jednym ruchu , umiejętność wyko-
n)"vama tych technik
ibuki - rodzaj głębokiego, forsownego,
głośnego oddychania
iic - nie
ima ichido - jcslcze raz
ippon - jeden, pojedynczy punkt - w ter-
minologii sportowej
Jikan - czas - komenda sędziowska na-
kazująca rozpoczęcie lub zatrzyma-
nie mierzenia czasu
jinchu - punkt pomiędzy nosem a wargą
górną
jitsu -sztuka, umiejętność , sposób, tech·
nika
jitte - dwuramienny „widelec" o nierów-
nej długości ramion - broń stosowa-
na chętnie w walce przeciwko samu-
rajowi uzbrojonemu w miecz
jiyu-kumite - walka wolna o zał ożeniach
treningowych
jiyl1-renshu - jak wyżej , zwłaszcza w
kendo
jo - miejsce, plac, pole
jodan - poziom górny ciała, głowa i szyja
ju - podudzie
ju - miękki . lagodny
junbi-taisho - gimnastyczne ćwiczenia
wolne, ćwiczenia rozgrzewki
jUJi - znak krzyża, skrzyżowa ny
jyogai-wyjśc 1 e poza oznaczone pole walki
Kachinuki - turniej kendo polegający
220
na tym, że do następnej wałki
przy-
stępuje zwycięzca poprzedniej. Wy-
grywa turniej ten zawodnik, który
najdłużej pozostanie na planszy to·
cząc zwycięsko kolejne walki
kaete - obrócić się o 180°
kage - tylna strona
kagi-zuki - hak, krótki cios sierpowy
kai - organizacja
kaite - odwrócić się! (również mawate,
hakaite)
kaji - płatn erz
kakato - pięta
kake - zahaczenie, bak
kakotsu - kostka
kakumaku - przepona
kakuse i - oczyszczenie, reforma, zrefor-
mowanie
kama.: - garda, pozycja rąk
kamaete - przyjąć postawę
kan-geiko - trening zimowy
kancho - szef, dyrektor
kankyaku - widzowie (widownia) na me-
czach sportów walki
kansetsu - staw
kara - pusty
kara - chiński , odnoszący się do dynastii
T ang
kata -ćwiczenie fonnalnc- zwykle panto·
mimiczne wyobrażenie danej tech-
niki mające na celu doskonale jej
opanowanie
katchu - zbroja z plecionych mat
katsu - (również kuatsu, kwappo) - tech-
niki przywracania przytomności po
urazach, jakie mogą zdarzyć się w
czasie treningu
katsu - zwyciężać
kawashi - unik
keiko - trening
keikogi - bluza ubio ru tre ningowego
keirei- formalny, bardlO powolny ukłon
kensei - okrzyk będący wyrażeniem k.iai,
por. poniżej
kiai -chwila maksymalnej koncentracji fi.
zycznej i psychiczn,;:j, umiejętność
zogniskowania w określonym mo- kyu - stopień uczniowski w japońskich
mencie danej techniki wszystkich sztukach walki
posiadanych umiejętności technicz- kyu do - strzelanie z Iuku
nych, sprawnościowych i psychicz- kyusho - punkty ludzkiego ciała szczegól-
nych nie wrażliwe na uderzenia
kiba - jeździec
kihon - podstawy, abecadło techniczne Ma-ai - średni dystans, odpowiedni dy-
danej sztuki walki, o kres nauczania stans
podstaw mae-przód
kin - podbrzusze maitta - poddaję się
kinryoku - czysta siła fizyczna makeru - przegrywać, być pokonanym
kintek i - genitalia maki - kr:1żck, zwój
kiri - ostrze makikomi -: otaczać wokół siebie jedno-
kiru - kroić. ciąć cześnie pociągając, owijać wokół
kissa ki - szczyt, ostrze miecza siebie
ko - w złożeniach „mały", „nieznaczny" makiwara - przyrząd do ćwiczenia ude-
kobo-ich i - dogodny moment do wykona- rzeń
nia ataku, dogodna okoliczność mate - cze kać. poczekać
kokoro - duch ..,serce" mawashi - toczyć, kr<;cić, obracać
kokotsu - piszczel (również sune) mawate- por. kaitc
kokyu - rodzaj oddychania w sztukach me - oko
walid - spokojnie, gł<;boko, z prze· men - maska ochronna na twarz i gł owę
dlużon ą fazą wydec hu migi-prawa
kombanwa - dobry wieczór mikatsuki - wznosić si<;, wzmagać, przy-
kong-sao - walka wolna, rodzaj sparringu bierać
z możliwością stosowania dowo l- mimi - ucho
nych technik mizu - woda
konnichiwa - dobre popołudnie! modoru - wracać, zawracać
koshi - biodro mokuso - medytować, podążać za czymś
kote - nadgarstek, równi eż wysokie ręka­ oczami
wice ochronne stosowane w kendo i morotc - oburącz, obydwiema rękami
karate munc - pierś
koto-krtań musashuguyo - zwyczaj podróżowania po
koyubi - pi;1ty, mały palec kraju w celu odwiedzania różnych
kubi -szyja, przegub dojo, uczenia si<; i doskonalenia u
ku made - bambusowe grabie różnych trenerów, w różnych szko-
ku mi kata - sposoby uchwytu przeciwnika ł ach
kumite - walka musu bi - węzeł, zwętlić, zacieśnić
kup - stopień uczniowski w tae-kwon-do
kuzushi - wychylenia Nagashi - zamiatać
kwoon -dojo w chińskim karate nage - rzut
kyo - grupa nauczania te chnik w judo naginata - specjalny rodzaj halabardy z
kyoei - pacha brzeszczotem podobnym do długie­
kyokai -stowarzyszenie , towanystwo , or- go, lekko wygi<;tcgo noża
ganizacja sportowa nakadaka - wypukł y
kyokotsu - kość policzkowa natsu-geiko - trening letni
221
neko - koi
ne-waza - techniki walki w pozycji leżącej
lub półleżącej
nin-jitsu - dosl . „sztuka pozostawania nie-
rozpoznanym"
ninja - tajny agent do specjalnych poru-
w
czeń okresie wojen domowych w
Japonji
N ippon - Japonia
nu kite - „n;ka-włócznia" - opuszki pal-
ców jako powierzchnia uderzająca
nuku - dobywać rruecza
nun-chaku - cep z drewnianymi ramiona-
mi o długości odpow i adającej dłu­
gości przedramienia i d łoni - stoso-
wany na Okinawie jako broń
O - w złożeniach „d uży, wielki"
obi - pas
oesh - potwierdzenie zrozumienia i goto-
wości do wykonania określonego
polecenia trenera
onegai shimasu - proszę nauczyć mnie ...
osae - naciskać, napi erać
otoshi - obniżać, opuszczać, o balić
ozeki - mistrz zapasów sumo
oyayubi - kciuk
Porando-: Polska
Rei-ukłon
rem me i - związek, unia
renzoku-geri - kombinacja kilku kopn i ęć
renzuki-kombinacja kilku ciosów rękami
ryomo - skroi\
ryu - droga, sposób, szkoła , system
ryudota i - płynność
ryuse i - puł apki
Sabom - mistrz, nauczyciel w koreańs­
kim karate
sikigawa - skórzany kołpak na szczycie
bam busowego miecza ke ndoków
sasu ·- pchnąć mieczem , nosić miecz za-
tknięty za pas
saya- pochwa
sayonara - do widzenia
222
seika tanden - środek ciężkości ciała -
punkt zlokalizowany w głęb i brzu-
cha, kilka centymetrów poniżej pęp­
ka
seiza - siedzieć prosto, pozycja siedząca
(na wJasnych piętach)
sempai - nauczyciel, starszy stopniem nie
posiadający jednak stopnia dan
sen'i - wola walki
sensei - mistrz, nauczyciel
si fu - sensei w chińskim ·karate
shiai - walka sportowa·
shihan - mistrz, profesor- tyt ul honorowy
osób noszących wysokie stopnie mi-
strzowskie
shime (w zł ożeniach - jime) - duszenie
shi mpan - sędzia
shinai - miecz z czterech kawalków bam-
busa stosowany jako broń w kendo
shinden - gł ówny budynek w średn iow ie­
cznej posiadłości feuda lnej lub świą­
tyni
shiroo (również shiroi) - biały, umowny
kolor dla zawodn ika walczącego z
lewej strony planszy
shitsu-ka nsetsu - dól podkolanowy
sho - rozpoczynać
shobu - walka, mecz
shomen - z przodu , od przod u
shurike n -dosł. nóżzSh uri, specjalny nóż
do rzucania - wieloostrzowy, wiru-
jący w powie trzu
sode - ręka w
sokumen - strona, bok
soremade - kon iec wałki , stop
soto - z zewnątrz do wewnątrz , zewnę­
trzna strona
suburi - ćwiczenie koordynacyjne kendo
symulujące uderzenia
sukui - lyżka, cze rpać, wykon ywać ruch
naśladuj ący czerpa nie
sune - piszczel
surikondc - k rok dostawny z przesuni ę­
ciem ·
suwari-waza - techn_iki walki stosowane
między siedzącymi partnerami
szogun - naj wyższydostojnik wojskowy w tsuzuku - następować
feudalnej Japonii tsuzukete hajime - podjąć przerwaną wal-
kę
Tachi - długi miecz
tai - ciało Uebi - od wewnątrz na zewnątrz
taiju - waga ciała uchi - uderzen ia po lukach
ta ikai - turniej uchikurobushi - kostka przyśrodkowa
tai-sabaki - ruchy skrętne i obrotowe cia- ude - przedramię
ła , panowanie nad tymi rucham i uj i - klan
tachi-rei (również ritsurei) - ukłon w po- uke- blok
zycji stojącej uke - broniący się, przyjmujący daną te-
take - bambus chnikę
tameshiwari - test łamania, próba łama­ uke-dachi - postawy obronne
nia przedmiotów jako sprawdzian ukemi - obrona, pady, przewroty
techniki karateki ukeru - blokować
tanto - nóż, sztylet ura - odwrotnie, strona tylna, odwrotna
tao- kata, ćwiczen ie formalne w chiński m ushiro - w tył
karate
tare-ochraniacz na biodrach i podbrzusze Wakizas hi - krótszy z pary mieczy sa-
wykonany z grubej tkaniny
muraja
tatam i - mata o standardowych wy mia-
wan - patrz ude
rach ok. 1 x 2 m stosowana w róż­
waza - technika , metoda, sposób, umieję­
nych dojo jako podłoga
tność
ta te - z góry w dó l, wzdl uż, pionowo
waza-ari - przewaga, pół punktu
te-ręka
te moto - uchwyt rąk
to - chiński , odnoszący się do dynastii Yakusoku kumite - walka umowna
Tang yama - góra
tobu·, tob i - lecieć, szybować yame-stop!
tobikonde-podwójny krok, krok przesta- yassme - odprężyć się
wny z przesunięciem yasumu - odpoczynek , przerwa na odpo-
tokui-waza - u lubione tec hniki stanowią­ czynek
ce specjalność danego zawodnika yoko - kierunek poziomy, bok, w bok
to-ma - duży dystans yomi - umiej ętność czytania zamiarów z
tonfa - pałka z zamocowaną obrotowo, twarzy przeciwnika
prostopadłą do niej rękoj eścią
yoroi - zbroja
lori-atakujący , wykonuj ący daną technikę yoroshii - dobrze
tsuba - garda miecza yubi - palce
tsugi-asb i - krok dostawny
tsuka - skórzana rękojeść shinai Zanshin - pozostawanie wczuj ności go-
!Sukami - uchwyt towości
tsuke - uderzać, pchać, bić zarei- uk ł o n w pozycj i klęczącej
tsuki - uderzenie po linii prostej , pchnię­ zen -cały
cie mieczem po linii prostej zubon - spodnie ubioru treningowego.
223
WYMOWA GŁOSEK JAPOŃSKICH
j = dź
sh = ś
eh = ć
w= u
z = dz
y =i

WYMOWA GŁOSEK CHIŃSKICH

eh= cz
sh = sz
hs = s
hsii = ś
j =ż
ieh =ie
ih = y Uako końcówka)
iie h =(ie
szu lub ssu = sy
y =j
erb = er
w= ł
ponadto: t'ang = tang, ale tang= dang, k'hang = khang. ale kung = gung