Professional Documents
Culture Documents
SPIS RZECZY.
CZĘŚĆ I.
Słowiańszczyzna przedchrześcijańska
Lechia
Sąsiedzi Lechitów
Plemiona lechickie i ich ziemie
Polanie
Ślężanie
Pomorzanie i Kaszubowie
Kujawianie
Łeczycanie i Sieradzanie
Mazowszanie
Lachowie
Granice państwa Polskiego w wieku X.
Granice państwa Polskiego w wieku XI.
Granice państwa Polskiego w wieku XII.
Granice państwa Polskiego w wieku XIII.
Granice państwa Polskiego w wieku XIV.
Granice państwa Polskiego w wieku XV.
Granice państwa Polskiego w wieku XVI.
Granice państwa Polskiego w wieku VII.
Granice państwa Polskiego w wieku XVIII.
Granice porozbiorowe w wieku XIX.
CZĘŚĆ II.
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Prowincya Wielkopolska
Województwo Poznańskie z ziemią Wschowską
Województwo Kaliskie i Gnieźnieńskie
Województwo Sieradzkie z ziemią Wieluńską
Województwo Łęczyckie
Województwo Brzesko-kujawskie
Województwo Inowłocławskie z ziemią Dobrzyńską
Mazowsze
Województwo Rawskie
Województwo Płockie
Województwo Mazowieckie
Ziemia Czerska
Ziemia Warszawska
Ziemia Wiska
Ziemia Wyszogrodzka
Ziemia Zakroczymska
Ziemia Ciechanowska
Ziemia Łomżyńska
Ziemia Rożańska
Ziemia Liwska
Ziemia Nurska
Prusy polskie czyli królewskie
Województwo Chełmińskie
Województwo Malborskie
Warmia
Województwo Pomorskie
Prowincya Małopolska
Województwo Krakowskie
Województwo Sandomierskie
Województwo Lubelskie z ziemią Łukowską
Województwo Podlaskie
Ziemia Bielska
Ziemia Drohicka
Ziemia Mielnicka
Województwo Ruskie
Ziemia Lwowska
Ziemia Przemyska
Ziemia Sanocka
Ziemia Halicka
Ziemia Chełmska
Województwo Bełskie
Województwo Wołyńskie
Województwo Podolskie
Województwo Kijowskie
Województwo Bracławskie
Województwo Czernihowskie
Prowincya Wielkiego Księstwa Litewskiego
Województwo Wileńskie
Województwo Trockie
Księstwo Żmudzkie
Województwo Smoleńskie
Województwo Połockie
Województwo Nowogródzkie
Województwo Witebskie
Województwo Brzesko-litewskie
Województwo Mścisławskie
Województwo Mińskie
Inflanty
Kurlandya i Semigalia
2
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
CZĘŚĆ III.
Dyecezye i biskupstwa za Piastów
Biskupstwo Chełmińskie
Biskupstwo Chełmskie, łacińskie
Biskupstwo Chełmskie, ruskie
Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie
Biskupstwo Kamienieckie, łacińskie
Biskupstwo Kamieńskie, łacińskie
Biskupstwo Kołobrzeskie
Biskupstwo Krakowskie
Biskupstwo Kujawskie
Biskupstwo Lubuskie
Biskupstwo Łuckie
Biskupstwo Łukowskie
Biskupstwo Miśnieńskie
Biskupstwo Płockie
Biskupstwo Pomorskie
Biskupstwo Poznańskie
Biskupstwo Przemyskie
Biskupstwo Turowskie
Biskupstwo Włodzimierskie
Biskupstwo Wrocławskie
Główniejsze zakony i klasztory w okresie Piastów
Benedyktyni
Kanonicy regularni laterańscy
Cystersi
Miechowici, Templaryusze
Dominikanie
Franciszkanie
Paulini
Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonów i królów elekcyjnych
Biskupstwo Białoruskie
Biskupstwo Chełmińskie
Biskupstwo Chełmskie, łacińskie
Biskupstwo Chełmskie, ruskie
Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie
Biskupstwo Inflanckie
Biskupstwo Kamienieckie
Biskupstwo Kamieńskie
Biskupstwo Kijowskie
Metropolia Kijowska
Biskupstwo Krakowskie
Biskupstwo Kujawskie
Biskupstwo Lubelskie
Biskupstwo Lwowskie, ruskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, łacińskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, ruskie
Arcybiskupstwo Lwowskie, ormiańskie
Biskupstwo Łuckie, łacińskie
Biskupstwo Łuckie, ruskie
Biskupstwo Mohilewskie, dysunickie
Biskupstwo Pińskie, ruskie
Biskupstwo Płockie
Biskupstwo Poznańskie
Biskupstwo Przemyskie, łacińskie
Biskupstwo Przemyskie, ruskie
Biskupstwo Smoleńskie, łacińskie
Biskupstwo Warmińskie
Biskupstwo Wendeńskie, łacińskie
Biskupstwo Wileńskie
3
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Biskupstwo Żmudzkie
Główniejsze zakony i klasztory za Jagiellonów i królów obieralnych
Benedyktyni
Cystersi
Augustyanie
Dominikanie
Franciszkanie
Bernardyni
Jezuici
Pijarzy
Bazylianie
Kapucyni
Trynitarze
Objaśnienie wstępne.
4
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
dawnej Polski. Jeżeli praca nasza przedstawia niejedną usterkę, to niech nas
Autor.
Słowiańszczyzna przedchrześcijańska.
plemiona, długo nie mieli oni dla całego szczepu swego wspólnej nazwy
5
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Europy.
Następstwem tych ogólnych zalet i wad było to, że Słowianie dawali się łatwo
6
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
czasów przez cały lat tysiąc dzieje zachodnich Słowian wypełnia walka z
zmianie na lepsze przez całe dziesięć wieków. Nawet wobec tak niesłychanego
Lechia.
7
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wiemy o niektórych ludach środkowej Afryki, tak Grecy i Rzymianie nie byli
żyjący w ostatnim wieku przed Chrystusem, pisze: „Kto mieszka za Elbą (to jest
na wschód tej rzeki), tego wcale nie wiemy, bo nikt brzegiem morza drogi nie
odbywał na wschód, ani za Elbą Rzymianie kiedykolwiek postali, ani też pieszej
podróży nikt w tamte strony nie przedsięwziął. Nie wiemy zatem, czy kto tam
Strabonie, znał już drogę od Karpat do Baltyku, która, podług niego, wiodła
przez kraj Ligeów i przez ich gród Calischa. A że oznacza on nawet szerokość
geograficzną tego grodu, tę samą, pod którą leży dzisiejszy Kalisz, zdaje się
Zawsze jednak dzika, bo bezludna, leśna i górska kraina Karpat i Sudetów, niby
8
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nad Wisłą i Odrą, dopóki Karol Wielki w końcu VIII wieku potęgą swego oręża
przez ludy krwi bratniej, nie była tyle narażona, co one, na wędrówki i najazdy
9
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przez pół tysiąca lat posiadał na swoim tronie własną dynastyę narodową, a
1)
Podług Nestora pierwsi Lachowie mieli pierwej przybyć nad Wisłę z nad
Sąsiedzi Lechitów.
Normandów, którzy, szukając łupów i fortuny, zagarnęli (od r. 862 do 1018) pod
swą władzę szerokie ziemie Słowian nad Ilmenem, Dźwiną, Oką i Dnieprem.
10
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
plemiona te, jako wojska podwładne Rusów, nazywały się już Rusią. Ale była to
nazwa urzędowa, narzucona, której lud słowiański przez długie czasy nie
(885 roku) podbici przez Olega weszli w skład państwa kijowskiego. Historyk
arabski Masudi nazywa ich w wieku X Dulabe, a księcia ich zowie Wanisławem
od pól Polanami, tak samo, jak Lechici nad Wartą, lubo mogli przywędrować
11
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
obyczaje ich przedstawił Nestor jak najgorzej. Gród ich główny zwał się
bagnistej swojej krainy (drogwa = bagno). Gród ich główny był Turów nad
źródłom Wołgi. Połock i Smoleńsk były głównymi ich grodami. Byli oni, jak się
twierdzi Nestor, że szli z Lachów. Od roku 881 płacili Krywicze dań Waregom,
Krywów.
Radymiczami, a Wiatko osiadł z rodem swoim nad Oką i od niego przezwali się
12
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
języku litewskim pochodzi z mowy polskiej i słowiańskiej. Szczep ten dzielił się
kraj swój Letuwa, siedzieli nad średnim Niemnem od ujścia Hańczy do ujścia
ciągnęły się ziemie Łotyszów, dzielących się na plemiona Kuronów (od nich
zmięszane.
Kraina Prusów ciągnęła się od Nogatu, prawego brzegu dolnej Wisły i rzeki
Nazwa Prusów pojawia się z końcem dziesiątego wieku. Mowa ich była jednym
13
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
znaczyła: trzmiele. Ziemia pruska za czasów pogaństwa „nie wiele miała miast,
wszystkie były budowane z drzewa”. Bolesław Chrobry miał pobrać główne ich
14
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ze swoich siedlisk przez Krzyżaków, tak samo jak Łotwa z nad Dźwiny przez
O Litwie przed XIII wiekiem mało wiedziano i słyszano. Gdy roku 1205
Pierwszy znaczy za, a dwa ostatnie oznaczają: kąt, węgieł, stąd uzwingis
15
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Masław razem ich poduszczał i wzywał na pomoc, a gdy zostali przez Polaków
16
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
stad bydła. Roku 1280 razem z Litwą napadli i złupili ziemię Lubelską, co
prawie do nogi.
1)
Podług Długosza nazwa Wołynia pochodzi od zamku Wołyń, istniejącego
jak: kalina, malina, wymawia kałyna, małyna, więc i nazwa Wołyń urobiła się
w tenże sposób.
17
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
2)
Żmudź wobec Litwy leżała geograficznie tak nad Niemnem, jak Niż wobec
Jak Słowianie pierwotni długo nie mieli wspólnej i ogólnej dla siebie nazwy, tak
mogło, jeżeli zważymy, że lud, który wyniósł i przez pół tysiąca lat utrzymał
narodową z krwi i kości dynastyę Piastów, który już w X wieku stworzył silne
18
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Kraina tych rolników leżała po obu brzegach Warty, a musiała być, jak na owe
już za czasów pogaństwa, bo niemal przy każdej znajdują się ślady prastarych
nazwa tak się potem między ludźmi utarła, że dawne nazwisko (Lechitów)
którym wieku to nastąpiło, nie podobna dzisiaj ściśle oznaczyć. W każdym razie
Kromer zdaje się być bliskim prawdy, pisząc w wieku XVI: „Nazwisko
19
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wznosi się stromo nad Świdnicą, widna zdaleka, piramidalna, przeszło 700
metrów nad poziom morza wysoka góra, niegdyś lechickich bogów siedlisko,
znana pod nazwą Sobótki. Płynąca u jej podnóża rzeka zwała się także Ślezą, a
Lechici, nad nią zamieszkali, Ślężanami, tak samo jak zamieszkali nad Bobrem
zwali się Bobranami. Atoli nazwa Ślężanów i od nich nazwa Śląska, rozpostarła
się zwolna w mowie potocznej, ogarniając całą część Polski po obu brzegach
Odry i Cieszyn na południu. Śląsk tak był za doby Piastów rdzennie polskim, że
nawet potem, pomimo politycznego oderwania się od ojczyzny, nie przestał być
uważany za część Polski. Czesi nazywali go zawsze nie Śląsko, ale „Polsko”, a
różnią się od Polaków ani ubiorem, ani językiem. Bolesław Chrobry ustanowił
20
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
handlowne miasta nadmorskie, dzielili się na rozmaite ludy, które miały swoich
Duńczykami.
jezior, ciągnących się ku Noteci, która w ich ziemi brała początek. W ziemi
21
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Nerem.
łacinie w wieku XI, mianują ich ziemię Masovia. Skąd powstała ich nazwa,
trudno dziś dociec. Wiadomo, że nazwy pierwotne ludów pochodzą często albo
wywodzą od mazi, czyli smoły, której wyrobem zatrudniali się leśni Mazurowie,
Polski1).
Lachów była ogólną dla całej grupy plemion lechickich, a nazwy inne
22
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tymi panować musieli książęta szczepowi, którzy bądź niepodlegli, bądź pod
pisze, iż Włodzimierz, wielki książę kijowski, w roku 981 podjął wyprawę „na
Lachy (tak nazywa Nestor zawsze ziemie Lachów) i pobrał grody ich: Przemyśl,
gdy wielki ten król umarł, książęta Jarosław i Mścisław zebrali liczne woje i
swoich nad rzeką Rosią. Grody zaś czerwieńskie, zatrzymane i osiedlone przez
rzecz więc prosta, że na zachodzie Europy utrwaliła się nazwa Polski, Polonii, a
23
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Lechitów, tego nikt podobno już dzisiaj nie zbada2). Godzi się tylko
od krainy leśnej, lasowej, jeszcze pól nie posiadającej, którą zamieszkiwali oni
da się również uzasadnić, jak to przyznał zapytany przez nas w tej mierze p. Jan
Karłowicz.
szeregi warownych grodów, aby zasłonić rolniczą Polskę jeszcze w wieku XII i
24
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1)
Uczony Brückner twierdzi, iż Mazur od mazania, mycia (może umazania
2)
O początku tej nazwy pisał pr. Perwolf w Jagicza Archiv fuer slav. Philologie.
(Baltyckiem) i którzy maja osobny język, a nie znają mowy sąsiednich narodów.
Kraj Mszki (t. j. Polska) jest wielkim między krajami słowiańskimi, bogaty w
25
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
każdy z nich (t. j. z wojowników) dostaje pewną liczbę tej dani. Ma Mieszko
wydaje zamąż i płaci jej ojcu. Plemię Słowian, które się nazywa Ambaba, żyje
bardzo mężni i zaczepni, a gdyby nie było między nimi niezgody, skutkiem
licznego rozrodzenia plemion, to nie zmierzyłby się w sile z nimi żaden naród
26
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
i wiosną, po większej części proso. Ubierają się w szeroką odzież, której tylko
dolna część rękawów jest wąska. Mają instrument muzyczny dęty, którego
koszu nie trzęsie się, tak jak się trzęsie telega. Takie wozy mają też dla chorych i
rannych”.
Łużycami położona. W tej to ziemi zaborczy oręż niemiecki spotkał się po raz
zabezpieczyć Lubuszan dla swego państwa, zgodził się składać cesarzowi hołd z
ich ziemi.
27
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przewagi oręża władców Polski, Czech lub Morawy, posuwała się na północ lub
na południe łańcucha gór powyższych. Kiedy władza Piastów nie sięgała jeszcze
Małopolski, a silnych książąt na Wawelu nie stało, podlegał Kraków czas jakiś
Wdzierali się jednak z poza gór nad Odrę i Czesi, kiedy r. 992 Bolesław II,
tej ziemi, która odtąd organiczną część Polski piastowskiej stanowiła. Około
roku 990 władała Polska Morawą. Źródła dziejowe mówią o zdobytej przez
i Cisa były granicą Polski. Dzieje nie przekazały ściślejszych dat tych
podbojów. Może zaślubienie Węgierki przez Bolesława (r. 986) położyło koniec
tym walkom, lub rychłe jej wygnanie dało dopiero im początek. Jest tylko
rzeczą pewną, że w roku 1000 cała prawie Słowacya zakarpacka była już w ręku
Bolesława.
28
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Piastami, to czyż możliwe byłyby dla nich podboje za Karpatami, nad Wagiem,
Cisą i Dunajem?
gnieźnieńskie sięgało w roku 1000 za Noteć do rzeki Plitnicy, czy Płytnicy. Fakt
29
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
do ujścia Ossy, dalej Ossą i jej dopływem Lutrzyną, których to dwóch rzek
prawy brzeg był pruski, a lewy polski. Następnie (ponieważ Mazowsze należało
Ściana wschodnia. Nad rzekami Łekiem i Biebrzą, czyli Bobrą, były ostatnie
Od połączenia się Biebrzy z Narwią, szła ona w górę Narwi pod dzisiejszy
Tykocin, skąd zwracała się ku południowi do rzek Nurca i Buga. Sądzić o tem
grodów typowych lechickich, dalej na wschód (od Tykocina i Suraża) już nie
30
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
W wieku XI.
opanował Czechy, które jednak w roku następnym utracił. Morawa przez całe
Dzieje nie przekazały nam daty, do której Słowacya zakarpacka była prowincyą
31
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Właśnie latem roku 1018 ruszył Bolesław w kraje ruskie i zwyciężył Jarosława
czerwieńskie, przed laty 27-miu zdobyte przez Ruś na Lachach, zostały teraz
znowu dla Polski odzyskane. Nie na długo jednak. Gdy bowiem Bolesław
mszcząc się przytem za rok 1003, zrobił pamiętny najazd na Polskę i Gniezno i
32
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
33
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(grody biskupów płockich). Na lewym brzegu Buga Gródek i warownia dziś pod
zamkami Mazowszan.
W wieku XII.
zastrzeżeniem zwrotu tej dzielnicy dla Polski po jego śmierci. Od tego czasu
34
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
za Karpatami, pozostał przy Węgrzech i tylko jego część (około 60 mil )ٱ
ogniskami życia pogan. W roku 1121 dotarł Krzywousty do Szczecina, gdzie się
35
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
mieszkających tam, gdzie dziś leżą księstwa meklenburskie. Aby zaś związek
wahał się Bolesław (1135 roku) w Merseburgu złożyć hołd lenny cesarzowi
36
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wieku. W okresie tym, o ile Polska, jako państwo, popadła w niemoc polityczną,
o tyle dźwignęły się miasta i kultura w jej dzielnicach, książęta bowiem, aby
to, lubo zmarł na wygnaniu, trzej jego synowie, poparci przez Niemców,
powrócili do Polski, gdzie otrzymali (1164 roku) nad Odrą Śląsk cały i Luzacyę
37
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Jeszcze przed wygnaniem Władysława II, podczas jego wojny z młodszą bracią,
Mazowsza i Polski.
trzy księstwa się rozpadło. Gdy Kijów przestawał być spójnią Rusi i tracił urok,
księciem włodzimierskim, któremu oddał zdobyty przez siebie 1182 roku Brześć
38
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nadbużny, a później i Halicz. A gdy potem Bela III, król węgierski, osadził na
Narwią.
1)
Na Rusi Rurykowicze wprowadzili ten zwyczaj od śmierci Włodzimierza
W wieku XIII.
ziemię Łęczycką i Sieradzką, to jednak ten ostatni nie mógł podołać ciężkiemu
większą ich część wycięli Prusacy, Konrad wezwał w roku 1225 do walki z
39
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Ziemi Świętej i przeniósł się był do Europy. Tych, jak ich nazwano w Polsce,
sobie Polskę, obrali ją za swoje główne siedlisko. W ciągu wieku XIII całą
40
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Odry, tak, że Cielęcin stał się pogranicznym ich grodem, a Santok i Drezdenko
powróciło znowu pod berło Piastów. Nic podobnego nie mogło nastąpić w
41
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(którzy potem, jako lenni książęta korony polskiej, wygaśli dopiero w roku
roku) rozdzielona znowu pomiędzy dwóch jego synów na dwa księstwa: Płockie
bowiem, jako kraj rolniczy, było zasobne w ludność i bydło, Jadźwingowie zaś i
42
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
stosunki przyjazne z Litwą, w roku 1279 ożenił się z Gaudemundą Zofią, córką
litewskiego.
koronę królewską dla siebie. Jakoż w roku 1246 Opiso, legat papieski,
Kapczackiej, a zawisłość jego od tej hordy stała się tak wielka, że towarzyszył
43
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(zmarł w roku 1264) podzielił Ruś między swoich synów w ten sposób, że Lew
Rusi, że (jak mówi Lelewel) stało się dla niej obojętnem, kto jej
narodem, który nie hołdował nikomu, to jest ani Niemcom, ani Madziarom, ani
44
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
W wieku XIV.
zajęci głównie ściąganiem dochodów dla siebie i monarchy, nie byli skorzy do
45
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
małopolski.
46
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Przemysławem i Kazimierzem.
księstwo swoje w roku 1322 Henryk VI wrocławski. Brat jego Bolesław III,
książę lignicki, uznał się też (roku 1323) hołdownikiem Jana czeskiego. Za nim
przynosiła tak smutne owoce, jak przymierze Mazowsza z Krzyżakami (r. 1326)
i uznanie się Wacława, księcia płockiego, (r. 1329) wasalem czeskim. Od roku
wielkie zwycięstwo Łokietka (roku 1331) pod Płowcami. Roku 1332 sędziwy
ten bohater chodził raz ostatni przed śmiercią na krwawe boje z Krzyżakami.
47
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
odzyskał dla Polski Kościan na Bolesławie lignickim, ale w roku 1335 zrzekł się
Czechów na Śląsku. Czuwał więc, aby nie zbroili granic, aby gród biskupi
Milicz nie dostał się w ich ręce, a korzystając z kłopotów pieniężnych książąt
Polski.
Skutkiem starań Kazimierza Wielkiego papież Benedykt XII polecił (r. 1338)
prawa Polski do tych dzierżaw, ale rezultatów praktycznych na razie nie dał.
lipca 1343 roku) traktat, zwany „kaliskim”, którym zrzekł się Pomorza i ziemi
48
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
49
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Olgierd, syn Gedymina, siedział na Wilnie, brat jego Kiejstut dzierżył Troki z
zachodnią Litwą, a Lubart Wołyń. O dalsze ziemie Rusi przyszło się ścierać
nie dała za wygraną i Lubart, po krwawych bojach, odebrał (r. 1352) Wołyń
Kazimierzowi Wielkiemu.
Gdy Karol czeski zrzekł się swoich dziwnych do Mazowsza pretensyj (r. 1353),
książę mazowiecki Ziemowit III złożył hołd (r. 1355) monarsze polskiemu z
przy dobrowolnym hołdzie panów brandeburskich, odzyskał (r. 1365) bez krwi
Gdy horda Kapczacka, po śmierci Uzbeka (r. 1341), poczęła swą potęgę
zwierzchności Litwy. Roku 1366 wybuchła znowu wojna między Polską i Litwą
50
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Ludwik (r. 1372) rządy Rusi, zlecając obronę przed Litwą, która zaraz po zgonie
włodzimierskim.
Litwę i ziemie do niej należące: Żmudź, Karsów i Ruś z całą władzą świecką i
sądową. Polecał cesarz Ludwik, aby Bajerburg był stolicą Litwy, aby stanął w
51
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wyprawach. Dalej chyba nie mogła pójść (mówi Bartoszewicz) próżność cesarza
książę Trok i Żmudzi. Od tej chwili zwłaszcza, gdy Żmudź zyskała swego pana,
koniec tej krwią i pogorzeliskami bez przerwy ziejącej epoki, Jagiełło (syn
najstarszy Olgierda z drugiej jego żony Juljanny), siadłszy po śmierci ojca (1377
rad nie rad, musiał iść potem za tą polityką Jagiełły i syn Kiejstuta Witold, do
dotąd Mistrz Wielki tylko przez morze mógł znosić się z podwładnym sobie
52
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wyspie niemnowej Salinie, przy ujściu Dubissy, ustąpił Zakonowi nietylko całą
Nettą i Biebrzą do Narwi. Aby podbić zupełnie ten kraj sobie przyznany,
zaraz dwie warownie w środku tej ziemi: Friedberg na miejscu Wielony, jako
stolicę krzyżackiej Żmudzi, nie zaś w Bajerburgu, jak tego życzył sobie cesarz
53
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zdawało się, że dla Żmudzi nieunikniony będzie taki sam los straszny, jakiemu
uległ podbity dawniej przez Zakon pokrewny Litwinom szczep Prusów, który
bądź wyginął pod mieczem, bądź ratował się ucieczką do Litwy i Żmudzi, a
utrzymał się tylko w jednym zakątku swojej ziemi, między Preglą a Niemnem, i
odnogę Fińską, dzierżąc w swem ręku ujścia trzech wielkich rzek: Wisły,
że ostatnia godzina dla Żmudzi już wybiła, a po niej wybije dla Litwy. Ziemia
Słowiańszczyzny chwila historyczna, gdy w dniu 15. lutego 1386 roku władca
54
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tymczasem Ruś Czerwoną, która, zostając w dzierżeniu jej siostry Maryi, teraz,
gdy rządy Węgier objął mąż Maryi, Zygmunt luksemburski, mogła się dostać w
złożył. Tutaj należy słów kilka powiedzieć o Wołoszy. Nazwę Wlach, Włoch,
55
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Kazimierz Wielki księstwo Halickie w roku 1340 na rzecz korony polskiej zajął,
gdzie w połowie XIV wieku istniały już dwa odrębne politycznie województwa,
ziemia za górami). O tej różnicy dwóch nazw: Multan i Wołoszy, często dziś
wszelkiej pomocy, nie stawiać zamków nad Dniestrem, nie budować na tej rzece
jazów, nie pobierać ceł, rocznie nadsyłać królowi 400 wołów i 200 worów
wyziny na kuchnię, 200 sztuk szkarłatu i 100 koni, tudzież osobiście dla
56
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tylko sobie tytuł i prawa najwyższego księcia. Jakoż wielu dzielniczych książąt
ruskich dopełniło (roku 1388) złożenia hołdu Jagielle z rozmaitych ziem Rusi.
z jego imienia. Witold, pomimo ciężkiej klęski (r. 1399) nad Worsklą przez
1)
Zrzeczenie się praw zwierzchnictwa nad Śląskiem nastąpiło na zjeździe w
W wieku XV.
57
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Na zjeździe w Wilnie stanął dnia 18. stycznia 1401 r. pierwszy akt połączenia
Litwy z Polska, jako zobowiązanie się Litwinów trwania przy koronie i królu. W
Polską i Zakonem. Krzyżacy jednak nie przestali wdzierać się w granice Polski,
bądź pod Lubiczem nad Wisłą, bądź przez nieprawne kupno Drezdenka od
stronach rzeki Klaźmy, utworzyła się nowa Ruś Wielka, w której samowładca,
Witold zawarł z nim umowę (we wrześniu r. 1408), mocą której obie strony
jako dożywocie dla Jagiełły i Witolda. Jeszcze na rok przed Grunwaldem, kiedy
polskiemu i Witoldowi tylko dożywotnio, ale już od Polski i Litwy zależało, aby
58
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
władanie Polski część krainy zakarpackiej, zwana Śpiżem, którą roku 1108 dał
Zakon rozpoczął znowu zatargi o granicę Żmudzi, którą chciał Witold zakreślić
59
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Polską i Zakonem dnia 27. września 1422 roku zawarty (nad jeziorem Mielnem,
praw do Żmudzi. Traktat zdobyty krwią polską, stokroć korzystniejszym był dla
Litwy niż Korony. Polska bowiem, zawierając ten traktat, odzyskiwała zaledwie
kilka mil kwadr. ziemi lechickiej (na lewym brzegu Wisły), a wyrzekała się
pokojem w Christmemlu.
włączeniu Podola do Korony. Ale po jego śmierci, która roku 1430 nastąpiła,
niespokojny ten książę począł się buntować, Jagiełło uczynił wielkim księciem,
Dnia 31. maja 1434 roku Władysław Jagiełło zmarł w Gródku, jadąc do Halicza,
aby w tej starej stolicy Rusi odebrać hołd od nowego wojewody mołdawskiego,
60
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zakonu inflanckiego, którego wielki mistrz już pokojem, zawartym roku 1433 w
61
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
mocą którego Smoleńsk, Mceńsk i Lubuck zostały przy Litwie, Rżew przy
Dnia 4. czy 6. lutego 1454 roku stany pruskie doręczyły Wielkiemu Mistrzowi
62
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pozostały jako księstwo hołdujące Polsce. Każdy nowo obrany Wielki Mistrz
63
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(1492) nastąpiło. Na wiosnę roku 1493 Wielki Mistrz Zakonu, Jan Tieffen,
wcielano do Korony. I tak po śmierci Włodzisława II, która zaszła w lutym roku
dożywocia.
Heleną, córką Iwana Wasilewicza. Pomimo jednak tego związku, który pokój i
64
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
w r. 1490 Litwini zrozumieli, że kraje ich nad Dnieprem mogą być tylko
ocalone przez związanie się z Polską w jedno państwo. Jakoż dnia 10. maja
obecności posłów litewskich, a dnia 20. lipca tegoż roku na sejmie litewskim w
lubelska z roku 1569 była już tylko niejako kodyfikacyą prawodawczą całego
szeregu umów, rozpoczętych aktem zjazdu wileńskiego z dnia 18. stycznia 1401
roku.
W wieku XVI.
powyższy stał się punktem wyjścia dla dalszych działań obu narodów w celu
65
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
carze Moskwy, zmarłym roku 1505, nastąpił syn jego Wasyl III, który roku
1512 wybrał się na wojnę przeciw Litwie, postanawiając walczyć „póki konia i
smoleńskiego, aby Smoleńsk oddać Polsce, nie powiodły się. Przez zwycięstwo
pod Orszą (dnia 8. września 1514 roku) odzyskała tylko Litwa Mścisław i
Krzyczów.
Danii, Szwecyi, czem więcej jeszcze na siebie Moskwę rozjątrzyli. Dnia 10.
66
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
politycznie cząstką Polski, ale nie zostały nigdy do niej wcielone faktycznie.
Janusza r. 1526, powróciła lenno mazowieckie w ręce Polski. Dnia 14. września
słup graniczny nad rzeką Łykiem pod wsią Boguszami, o pół mili od Grajewa,
w miejscu, gdzie się zbiegały trzy granice: Prus książęcych, Korony i Litwy, w
Po wstąpieniu na tron Zygmunta Augusta (r. 1548), złożyli mu hołd w dniu 20.
sądowniczej. Ryga przy ujściu Dźwiny była głównem miastem portowem tego
67
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
jeszcze czas jakiś mieszała się do spraw inflanckich, aż w końcu pretensye jej do
Piltina i innych okolic opłatą pieniężną (r. 1583) zaspokojone zostały. Inflanty
królem Zygmuntem Augustem uroczysty hołd lenności (dnia 19. lipca) wykonał.
68
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Semigalii jako jej hołdownicze. Przez akt unii Litwa i Ruś osiągały niezmierne
Roku 1577, dnia 12. grudnia, miasto Gdańsk, które podniosło było rokosz
69
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
aneksyi Inflant, które były zarówno pożądane przez Szwecyę jak i przez
Batorego (roku 1577) pod Gdańskiem, zajął prawie całe Inflanty, prócz miast
portowych Rewla w Estonii i Rygi nad Dźwiną. Tegoż roku Polacy odzyskali
jeszcze Dynaburg i Wenden. Król atoli dopiero w roku 1579 mogąc wyruszyć
Opoczkę, Krasne, Ostrow, stanął Batory 25. sierpnia 1581 roku pod Pskowem.
Rozejmem w Kiwerowej Horce z dnia 15. stycznia 1582 roku Iwan Groźny
Na sejmie roku 1600 Zygmunt III, jako pan (choć tylko tytularny) Szwecyi,
odstąpił Estonię Polsce, ale stryj jego, książę Karol sudermański, napadł Estonię
wkroczył do Estonii, nawzajem zaś książę Karol do Inflant, gdzie zajął Parnawę
70
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
rozlegał się szczęk oręża. Wołosi, rozerwani na stronnictwa, nie wszyscy byli
W wieku XVII.
Sejm warszawski w styczniu roku 1601 znalazł się wobec szczęśliwie dokonanej
W czasie wojny z Moskwą, poddał się dnia 11. czerwca 1611 roku Smoleńsk
Zygmuntowi III. Tegoż roku dnia 16. listopada Jan Zygmunt, elektor i
pisał się księciem pruskim, ale tylko księciem „w Prusiech”. Ceremoniał hołdu,
71
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
chocimskim roku 1621, zdał to już zupełnie na Turcyę, pod której panowanie
Dnia 11. grudnia roku 1618 stanął w Dywilinie 16-letni rozejm z Moskwą, pełen
Polanowie dnia 27. maja 1634 roku, zrzekł się praw do korony carów Moskwy.
72
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Welawie dnia 19. września 1657 roku uwolnił go od hołdu względem Polski.
staraniem to piękne dzieło wzięte pod opiekę”. Na stronie odwrotnej herb miasta
Kazimierza, trzeci wiek zaczynającej się wolności swojej szczęśliwie roku 1654
(obchodzą)”.
73
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Traktatem oliwskim (roku 1660), Jan Kazimierz zrzekł się dziedzictwa tronu
Karłowicach, dnia 26. stycznia 1699 roku. Część zaś Ukrainy poniżej Kryłowa,
74
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Fryderyk III, elektor brandeburski, nie bez tajnego porozumienia się z królem
Augustem II, Sasem, naszedł z wojskiem i zajął w roku 1698 Elbląg, bogate i
talarów.
W wieku XVIII.
Już sam początek tego wieku zaznaczył się dla Rzeczypospolitej wypadkiem
zdradzać Polskę), ogłosił się i ukoronował w Królewcu (18. stycznia 1701 r.) na
75
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
stanowiło dla przyszłych jej losów ciężką klęskę polityczną. To też długo nie
Polską miasta powyższe znowu wybiły (roku 1754) aż trzy pamiątkowe medale.
lutego 1454 roku”. Na stronie odwrotnej medal ten miał widok Torunia z
stronie odwrotnej napis, znaczący po polsku: „Pod opieką Bożą za Augusta III,
76
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
internowany w Rosyi. August III więc powziął zamiar nadania synowi swemu
księstwie kurlandzkiem. Jakoż Biron wkroczył z wojskiem dnia 22. lutego 1763
kwietniu tegoż roku opuścić swoje księstwo. Sejm polski 1764 roku, jak
sześć lat później jednakże, Biron, z powodu starości zrzekł się rządów
jest orła z pogonią, i dopiero w 1795 roku złożył godność książęcą, kiedy
77
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Powtórny zjazd cesarza Józefa II z Fryderykiem dnia 3-go wsześnia 1770 roku
Polski między Austryę, Prusy i Rosyę. Dopiero jednak w końcu 1771 roku
zająć się mające, stanął dnia 5. sierpnia 1772 roku pierwszy potrójny traktat
podziałowy, poczem dnia 5., 11. i 13. września wyszły trzy manifesty
78
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
okolicy Zbaraża. Stamtąd zaś prostą linią nad Dniestrem wzdłuż małej rzeczki,
Dniestrem1). Ten ustęp opisu granic był już poprawką, uczynioną wskutek
Niedokładne też były: artykuł 2-gi traktatu z Prusami i również 2-gi traktatu z
nazwy dwóch rzek: Zbrucz i Podorzec, żeby posunąć granicę dalej w głąb
Uniwersałem z dnia 11. września 1772 roku, ogłosiła cesarzowa Marya Teresa
dnia 16. października 1772 roku zniesiono wszystkie dawne urzędy polskie,
niemiecki.
Warmią. Nowa granica biegła wątpliwa linią podzielonej na wiele odnóg Noteci,
79
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tamtej strony Wisły, które Korona polska posiadała pod nazwą Prus polskich z
80
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Austryi około 1509 (nie licząc Śpiża), do Prus 660, czyli razem ubyło mil
podziale, mil kwadratowych 9.933½, to jest mniej więcej tyle, ile posiada
austryacka zajęli więcej, niż traktaty rozbiorowe z roku 1772 zakreśliły, map zaś
oliwskiego. Król zebrał na dzień 8. lutego 1773 roku radę senatu, która
81
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Syberyi) o żadnym oporze zbrojnym wobec trzech potęg militarnych myśleć nie
dopiero z początkiem roku 1774, za wdaniem się Austryi i Rosyi, cofnęły się z
poza granicami Polski, nastąpiły także pewne zmiany, które acz tylko pośrednio
zostali.
82
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
żegluga na niej utrzymywała się tylko za zgodą Rosyi; rzeki południowe płynęły
warunków bytu, stawał się widocznym rozwój sił jej militarnych i społecznych –
wówczas nastąpiła dnia 23. stycznia 1793 roku nowa konwencya podziałowa
dniu 31. stycznia 1793 roku zajęli Prusacy: Poznań, Wschowę i, pomimo oporu
1793 roku. Sejm ten, w nadziei pozyskania Rosyi przeciw roszczeniom pruskim,
83
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
22. lipca traktat drugi podziałowy z Rosyą, zaś 25. września przy użyciu siły
Jak widzimy, w drugim rozbiorze Polski Austrya nie wzięła udziału. Był to
jednak stan tylko tymczasowy i w tej postaci Rzeczpospolita miała istnieć nie
Rosyą i Austryą dnia 3. stycznia 1795 roku i między Rosyą a Prusami dnia 24.
trzech dworów na jej ziemiach. Kraj do Niemna, Buga i Pilicy otrzymały Prusy
84
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
krajem po linię rzeki Pilicy, średniej Wisły i Bugu wzięła Austrya. Reszta od
państw zbiegły się z sobą nad Bugiem koło podlaskiego miasteczka Niemirowa.
Akt abdykacyi tronu podpisał Stanisław August w Grodnie dnia 25. listopada
1795 roku.
85
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1)
Galicya ówczesna większą była od dzisiejszej o cały okręg Zamojski, 101 mil
Krasnostawskiego.
W wieku XIX.
86
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
poczem w trzy tygodnie Prusacy opuścili Warszawę. Dnia 1. grudnia 1806 roku
najprzód z zaboru pruskiego 2-go i 3-go, to jest kraju, który dostał się Prusom w
87
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
od ujścia Sanu do Bugu pod Sokalem. Kraj zaś na lewym brzegu Wisły do rzeki
dniu 22. marca 1813 roku, i zdobyły w tymże roku po dość długiem oblężeniu
Zamość. Skutkiem zwycięstwa koalicyi nad Francyą, zebrał się 1815 roku
ogłoszenie nastąpiło dnia 27. listopada tegoż roku. Kraków na mocy traktatu
saski Fryderyk August podpisał (dnia 25. maja 1815 r.) abdykacyę z tytułu
88
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
89
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Krakowskiego.
CZĘŚĆ II.
Prowincya Wielkopolska.
(Polonia Major).
90
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Pomorskie, stanowiły tak zwane Prusy polskie czyli królewskie lub zachodnie,
91
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
92
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1764, jak również wybór posłów na Sejm obojga narodów, według uchwały z
Ubiegający się o mandat deputacki lub poselski powinni byli mieć, w obrębie
opozycya jednego, była dozwolona i miała swoją moc przeciwko tym tylko,
którzy byli pod procesem, lub nie mieli własności podług prawa, albo byli
93
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
parafii 1117, miast i miasteczek 247, oraz wsi 6471. Najgęstsze parafie posiadał
94
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Polski, położony nad główną rzeką Polan, Wartą, po założeniu zaś biskupstwa
Poznańskiego, około roku 966, stał się metropolią władzy duchownej na całą
95
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kwadratowych 9, nad rzeką Baryczą, przy granicy Śląska położona, była pierwej
tylko, aby moneta była bita pod znakiem królewskim, t. j. orłem, mającym obok
siebie znak miejski, czyli herb miasta i ziemi, którym był krzyż podwójny.
(na lewym brzegu leżała część nieco większa), stanowiło zachodnią część ziemi
96
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kwadratowych 294, która rozpadała się na 4 powiaty: Poznański (162 mil kw.),
Kościański (92 mil kw.), Wałecki za Notecią (30 mil kw.) i ziemię Wschowską
(9 mil kw.). Około połowy wieku XVI powiat Poznański posiadał parafii 134,
Generał wielkopolski nie mógł być ani wojewodą, ani kasztelanem poznańskim
97
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
lub kaliskim, nie mógł też sam trzymać innego starostwa grodowego przy
pod Poznaniem. Herbem tego województwa jest orzeł biały bez korony w
98
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kaliskim. Nie zostawiwszy bowiem synów, jeno same córki, umierając roku
który roku 1295 ukoronował się na króla. Gdy później Władysław Łokietek
powiatów, na które się dzieliło, miało rozległość: Kaliski mil kwadratowych 60,
Gnieźnieński 51, Kcyński 43, Nakielski przeszło 56, Koniński niespełna 40,
Pyzdrski 50. W połowie XVI stulecia województwo Kaliskie liczyło parafii 411,
99
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przed sejmem, czyli tak zwany „generał” prowincyi Wielkopolskiej, zbierał się
w Kole. Popis rycerstwa coroczny odbywał każdy powiat u siebie, zwykle pod
dożywotnie. Tamże ulokowany był sąd ziemski a także sąd grodzki dla trzech
100
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
101
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gdzie dziś znajduje się wieś Stare Miasto, jak to poświadczają nasi kronikarze.
śląskie.
Ziemia zaś Wieluńska, wzdłuż granicy śląskiej ciągnąca się, miała przestrzeni
102
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
parafij 127, miast 29 i wsi 938, ziemia zaś Wieluńska parafij 67, miast 13 i wsi
Herb województwa przedstawiał pół orła czarnego w czerwonem polu i pół lwa
103
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
trybunał.
się wzmianki. Od tego grodu cały jeden szczep lechicki zwał się Sieradzanami, a
104
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wybór tejże królewny. W Sieradzu roku 1432 zobowiązali się Polacy Jagielle
obrać po jego zgonie królem syna jego Władysława. Tutaj także, gdy zginął pod
Województwo Łęczyckie.
105
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
4990, szlachty zagrodowej 577, nie licząc znacznej ilości folwarków, zagród
miejscu.
106
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
odbywał się pod Łęczycą na święty Michał. Starostwo grodowe było Łęczyckie,
było tyle, ile sądów ziemskich, bo zwykle w dawnej Polsce szlachta mieszkająca
miasto powiatowe. Ziemia Łęczycka dzieliła się na trzy powiaty i miała trzy
uwieńczonych koroną.
107
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pomimo podziałów kraju pomiędzy licznych książąt. W 105 lat potem odbył się
Nazwa Łęczycan, Łęczan, powstała od wielkiej ilości łęgów czyli łąk (nad
Województwo Brzesko-kujawskie.
108
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
niespełna 60. Na tej przestrzeni liczyło ono: parafij 67, miast 13 i wiosek 567,
109
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
rozmiar powiatów wynikiem był ilości sądów ziemskich, liczba zaś znaczna
Polsce. W wieku XVI posiadało ono łanów kmiecych około 4000, szlachty
jest kasztelanów:
kujawskiem.
110
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Herb obu województw kujawskich był jeden, to jest pół orła białego i pół lwa
pięciu mil długie, a do pół mili szerokie, podaniami związane z kolebką dziejów
polskich. Na jednej z wysp tego jeziora znajdował się gród jeszcze w czasach
zabezpieczyć swoje księstwa przed napadami pogan, nadał roku 1228 ziemię
Chełmińską Zakonowi Krzyżaków. Potem oddał roku 1236 całe Kujawy synowi
swemu Kazimierzowi I, który gród tutejszy uczynił swoją stolicą. Gdy następnie
111
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Władysław Łokietek, gród tutejszy stał się miejscem wielokrotnego pobytu tego
rycerstwa zachodniej Europy. Syn jego Kazimierz Wielki, ugodą kaliską z 1343,
112
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
liczyło parafij 41, miast 10 i wsi 291; łanów czyli gospodarstw kmiecych miało
wówczas 1823, szlachty folwarcznej 291, zagrodowej 72. Widzimy już z cyfr
chlebem, a Pałuczanin z kijem chleba”. Pałukami bowiem zwie lud część ziemi
łąka.
Inowłocławiem.
113
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
się z Piotrkowa co drugi rok trybunał dla prowincyi wielkopolskiej, pod tymże
prezydentem i marszałkiem.
114
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
księciem.
zadana im przez pogan roku 1225 pod Brodnicą położyła koniec młodemu
Mając z jednej strony sąsiedztwo pogan pruskich, z drugiej chciwy Zakon, który
do jej zawładnięcia wdzierał się gwałtem, nigdy prawie nie zażywała pokoju.
Prusaków i Litwę, odbierana i wykupowana przez Polskę, była przez dwa wieki
115
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
którzy całą prawie ziemię Dobrzyńską zburzyli, miasta spalili i moc ludu w
siebie, brata i matki jaką inną dzielnice. Przychylił się Władysław Łokietek do
skutkiem czego kilka ostatnich lat swego życia, stary Łokietek strawił na
Kaliszu roku 1343, odzyskał tę ziemię dla Polski od Zakonu. Pomimo to,
Wacławie, nie wahał się wziąć za nią od Krzyżaków 4.800 kóp groszy
pragskich.
Korony, w krainie tej, dzięki słodkim owocom pokoju, dźwignęły się z gruzów
116
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
54 mil kwadratowych liczyła parafij 61, miast 7, wsi 366, łanów kmiecych 2094
wszakże odrębnie się rządzić. Herb jej wyobraża głowę sędziwego człowieka z
herb pozwolił używać swojego własnego wizerunku. Dwie zaś korony, jedna na
rogi bawole czy turze miały oznaczać leśną naturę tej krainy. Główne miasta
117
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Dobrzynia nad Wisłą, był w tej ziemi drugi Dobrzyń nad Drwęcą w Powiecie
Mazowsze.
do XII składająca, stawszy się (roku 1207) dzielnicą Konrada (brata młodszego
miast i miasteczek 94, wsi 5990. Kiedy właściwa Wielkopolska na 1051 mil
118
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kwadratowej 23 wsi, Bielski 21, Płoński 20, a podobnie wielkiego stosunku wsi
małych a gęstych, nigdzie indziej, w żadnej dzielnicy Polski się nie spotyka. –
Ludność ogólna Mazowsza w XVI wieku byłaby nierównie większą, gdyby nie
119
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ziemi. Statystyka nasza wieku XVI daje pod tym względem ciekawe bardzo
nadmieniając przytem, iż żadna z nich nie jest tak biedną, żeby przynajmniej
jednego męża na koniu nie mogła wystawić na wojnę. Liczba Święckiego jest
ogólnej w tych ziemiach ludności rolniczej. Z pewną też chlubą możemy dziś
Europie nie było drugiego kraju, w którymby tak znaczny odłam ludności
ziemią.
120
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
którego powstały tak zwane w XVI wieku dobra stołu królewskiego, był wogóle
posiadało 208, Rawskie 42, a Płockie 12. Najwięcej, bo 81, było ich w ziemi
których, dopiero gdy ustały napady Jadźwingów i Litwinów, mógł się rozpocząć
stosunek wsi królewskich był tak mały, jak np. w województwie Płockiem.
główną duchowną metropolię Mazowsza. Miało ono w XVI wieku ogółem wsi
121
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
58.
gdy spojrzymy na stare spisy wiosek z nazwiskami ich posiadaczów. Oto poza
122
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nie było wcale takich rodów, jakich setki miała Małopolska, a dziesiątki
po kilku zaledwie kmieci, a często nie miewali ich wcale. Myliłby się, ktoby
ciągłe podziały folwarków. Był to już możny szlachcic, który miał na kilku
którego rodową włością była wieś Gostomia Wielka i kilka innych wsi
Województwo Rawskie.
123
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zgonu ojca (roku 1455), nie zaraz więc podzielili się spadkiem między sobą.
później dodał jej Gostyńską (trzy miasta: Gostyń, Gombin i Osmoły, oraz 22
stycznia, po nim Władysław w nocy z dnia 26. na 27. lutego, i pochowani zostali
w Płocku. Do spadku zgłosiła się zrazu ich ciotka Katarzyna, wdowa po Michale
124
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
XVI parafij 100, miast 15, łanów kmiecych z folwarcznymi 5093 i bezkmiecej
Gostyńskie, czyli, że każda ziemia miała gród swój własny. Sejmiki odbywały
sejmik generalny czyli wojewódzki, t. j. tak zwany „generał Rawski”, ale tylko
125
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Herb województwa Rawskiego był taki sam, jak Płockiego, to jest czarny orzeł
literę P., a Rawski literę R. Mundur wojewódzki był: kontusz szkarłatny, wyłogi
Długołęckie i inne.
126
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
znajdowały się ostatnie tury w Polsce. W lustracyi z roku 1559 zapisano ich
Województwo Płockie.
Gdy bezdzietny Janusz II, książę łomżyński, ciechanowski, płocki i wiski (syn
lutego 1495 r. życie zakończył – ziemia Płocka, czyli księstwo, będące jego
127
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
więcej leśne i mniej zaludnione, były większe od innych, za to Płoński np. miał
5484.
korony na głowie.
128
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Później wielu książąt mazowieckich, oraz ich żony i dzieci, grzebano w katedrze
Po zgonie Zygmuta I, królowa Bona posiadała Płock tytułem odprawy (od roku
nim:
129
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Krzyże złociste.
Oddaj, co słusza.
1)
Karzeł – sługa cłowy, z niemieckiego Kerl = chłop.
Województwo Mazowieckie.
130
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1462, a Płocka w roku 1495, i tym sposobem z końcem wieku XV był już
na południu.
Gdy dnia 8. sierpnia 1524 roku zmarł znowu bezżenny, młody Stanisław książę
mazowiecki, a 10. marca 1526 roku brat jego, Janusz III, z ich zgonem przybyło
Koronie nowe województwo, prawie kraj cały, 410 mil rozległy. Powracała do
sobie nadmienić słów kilka o tem, co dawniej rozumiano pod nazwami: opola,
131
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wiec, powiecać, powiadamiać się). Opola i powiaty nie mogły mieć odrębnego
gród warowny; zmieniały zaś swoje granice lub powstawały nowe, w miarę
strugi, np. ziemia Chełmińska leżała między Wisłą, Drwęcą i Ossą; Dobrzyńska
i Łeku. W tej naturze granic zwykle wodnych leżała właśnie przyczyna, dla
zawsze zwracano uwagę na rzeki i strumienie, ale było to już wtedy, kiedy
ziem.
nastąpił już w tych czasach, kiedy piastowski podział na ziemie nie mógł
132
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
obronnego, a następnie sądu i pewnych władz. To też, jak ziemia była mała,
mogła nie dzielić się wcale na powiaty, np. dwie najmniejsze ziemie w
ośm powiatów, a że trzy z nich były odcięte od reszty rzeką Wkrą, to też, jak
połączenia się tejże z Narwią w okolicy Wizny, potem od ujścia Biebrzy w górę
Narwi do ujścia rzeczki Jamiołki, zwanej także Śliną i wzdłuż Śliny do jej
133
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
prawie do ujścia Broku, a dalej szła granica sucha, od lewego brzegu Buga do
rzeki Liwca pod wieś Paplin, a od Wólki Paplińskiej w górę rzeką Liwcem aż do
biegła już odtąd suchym szlakiem mil kilkanaście aż do Wisły, której dosięgała
134
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
„choć nie umiem czytać ani pisać, ale królem mogę zostać”. Podobnego
135
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
liwskiego.
136
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
król ten po 20-letniem panowaniu dnia 17. czerwca 1696 roku żywot swój
zakończył.
Wiznie, obiera dwu posłów na sejm, oraz co piąty rok deputata na trybunał.
ziemi, Wiznie, znajduje się nad Narwią obszerna warowna góra po grodzie z
czasów piastowskich.
137
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
starostwo grodowe, gdzie też odbywają się sądy ziemskie i grodzkie. Ziemia
stokach gór nad Wisłą. Podług lustracyi z roku 1564, z winnicy zamkowej
brzegu Wisły poniżej ujścia Narwi, starostwo grodowe i stolica ziemi. Sądy
ziemi, i Przasnysz.
138
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ziemia w Łomży, gdzie obierała dwóch posłów i deputata, jak inne. Powiat
Rożański i Makowski. Sejmikuje w Rożanie, gdzie obiera, jak inne ziemie tego
9) Ziemia Liwska, rozległa mil kwadratowych 17, cała na lewym brzegu rzeki
2 posłów i co piąty rok deputata. Miasto Liw, nad rzeką Liwcem, stołeczne tej
rzymskich.
139
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
mniejsza na lewym brzegu tej rzeki. Część środkowa i zachodnia pokryta była w
swobód, jakie posiadali pierwej pod rządem Polski lub książąt Pomorskich, i
krzyżackiego.
140
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gdzie – jak mówi Bielski – „nie jako za pana, ale ledwie nie za Boga od tych
tam ludzi był przyjęt”, prócz szlachty przysięgali mu także na wierność trzej
141
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
województwo Pomorskie.
142
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ziemski.
ów Generał pruski, który odbywał się kolejno raz w Grudziądzu, drugi raz w
jechali na sejm koronny. Jeżeli który sejmik w 3 województwach nie stanął, nie
mogło być Generału, albo jeżeli zerwano Generał, posłowie na sejm koronny nie
143
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
czasu unii lubelskiej stały razem, jako oddzielna prowincya. Dopiero na sejmie
Torunia) mogli czynić wnioski po łacinie, gdyby z tego chcieli korzystać. Prawa
144
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Wszystkie trzy miały prawo bicia własnej monety i biły jej dużo. Miasta
pięknego bydła, oraz bursztyn, wyrzucany falami Bałtyku. Miały te ziemie porty
Województwo Chełmińskie.
145
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wiary świętej. Książęta polscy ociągali się, wiedzieli bowiem lepiej od innych,
pierwszy zastęp krzyżowców, wśród których, jak się zdaje, nie było książąt
polskich. Dopiero w roku 1222 zebrali się: Leszek Biały, Henryk Brodaty śląski
najazdów pogańskich. Prusowie bowiem nie posiadali ani miast, ani grodów, t. j.
żadnych środowisk swego życia, gdzieby można zagrozić ich krajowi i zmusić
zamku Dobrzynia nad Wisłą, który dano im na siedlisko. Gdy jednak młody ten
146
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nie zawahał się (roku 1228 do 1230) oddać w uposażeniu jałmużniczem całej
podzielić się po połowie krajami, które przez nich na poganach zdobyte być
mogą.
147
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
o milę w górę Wisły, w miejscu, gdzie dziś znajduje się wioska Starogród.
Tutaj, podług legendy, Mieczysław I miał fundować kościół, ale gdy poganie
148
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
miast pruskich, ale gdy roku 1457, podczas wojny trzynastoletniej, burmistrz i
czterech wydziałach. Przy pierwszym podziale kraju (roku 1772) dostało się
Toruń miał się pierwotnie nazywać Tarnowem (?). Dnia 27. maja, w pierwszym
polskie i Pomorze. W siedm lat później (dnia 19. lutego roku 1473) urodził się w
Toruniu nieśmiertelnej pamięci Mikołaj Kopernik. Dnia 17. czerwca roku 1501
zmarł tutaj, tknięty apopleksyą, król Jan Olbracht. Do świetnego stanu Torunia
149
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Drzewa rozliczne”.
Obłoki porzą.
I sprawiedliwość.
150
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Dnia 16. lipca 1636 roku pochowane zostały z wielką okazałością w toruńskim
prawo mennicy miastu, które też, z małemi przerwami, wybijało swoją własną
Grudziądz nad Wisłą, w pobliżu ujścia Ossy, był starożytną osadą lechicką,
go nazywano kluczem całych Prus. Zygmunt III nadał starostwo to 1605 roku
151
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zbieraniem ziół, układaniem zielnika, bawiła się nawet chemią, słynęła przytem
kazał Bolesław Chrobry roku 1014 wbić słup żelazny w Ossę, jako znak
słup ten wyrzucili i młyn w tem miejscu zmurowali, tylko została nazwa wsi:
siostra jego, Anna, założyła tu wielki ogród, gdzie pielęgnowała mnogie zioła i
krzewy. Na wiosnę 1623 roku nawiedził ją, jadąc do Gdańska, król z żoną i
Województwo Malborskie.
Prus, która się zwała Pomezanią, od zachodu przedzielone było korytem Wisły
152
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nie w Malborgu, ale w Sztumie się odbywały. Gród sztumski zależał od starosty
roku 1274 Krzyżacy we wsi pruskiej Alem, na prawym brzegu Nogatu, o mil 5–
zwycięstwie roku 1410 pod Grunwaldem, zajął miasto Malborg, nie mógł
jednak zdobyć zamku. Podczas tego oblężenia, wystrzelona z rozkazu króla kula
153
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Potężne mury twierdzy dzieliły się na zamek dolny, średni i wysoki. W dolnym
jedna z baszt zwała się Babą, druga z bramą Cwetor, a była i mynnica, w której
działa lano. W średnim zamku, między wielu innemi, była izba, podobnie jak na
mieszkanie Króla i Królowej Jejmości, gdzie pierwej sam Wielki Mistrz Zakonu
trzeciej części, zwanej zamkiem wysokim, między innymi znajdował się sklep
Witolda, to jest mieszkanie, które ten bohater jako więzień lub gość Zakonu
1454 Elblążanie, nie mogąc znieść dłużej ucisku krzyżackiego, zburzyli ten
Odtąd Elbląg długo był Polsce wierny i roku 1520 mężnie się oparł napaści
154
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Polskę za Zygmunta III, pobity dnia 25. czerwca 1629 roku przez
niewoli, z której jednak zdołał się zawsze wyśliznąć. W pobliskiej miastu wsi
zielenieje, żolé – trawa). Nazwa używa się zwykle w liczbie mnogiej, ponieważ
155
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Druzna ciągnącą się. Podług lustracyi z roku 1649 Wielka Żuława obejmowała
39 wsi na 1728 włókach osiadłych, a w roku 1783 liczono w niej 2130 łanów.
na 677 włókach ziemi, a pod koniec XVIII wieku było w niej 966 łanów, zaś na
nich, oprócz dawnych wsi, przybyło jeszcze 16 wsi, tak zwanych holenderskich.
wszystkich w Rzeczypospolitej.
Warmia.
chrześcijaństwo w wieku XIII, lud ten nieliczny bądź wytępili, bądź dalej
156
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wyparli, tak, że dość żyzna ta kraina stanęła otworem dla kolonizacyi i poczęła
od Bałtyku niemieckiemi.
Malborskie. Papież Inocenty IV, dzieląc roku 1241 wszystkie ziemie pruskie na
polskim alternatą z biskupem Łuckim miejsce otrzymał, co się zaś tyczy rzeczy
157
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ziemi. Rządzili się zaś temże prawem, co reszta Prus królewskich, i własnemi
swemi ustawami. Książę biskup sądził wszystkie sprawy bez apelacyi, stanowił
krzyża (z lewem ramieniem), nad herbem mitra papieska, a nad mitrą krzyżyk.
być rodowitą szlachtą pruską, lub posiadać w kapitule swoje stallum. Podług
sławy i zasługi dla kraju. Dosyć wymienić tutaj kardynała Stanisława Hozyusza,
158
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przeszła pod panowanie pruskie i autor Pana Podstolego miał odtąd dwa dwory
dzieła i tu roku 1543 życie zakończył, a dotąd szczyci się miasto jeszcze
Panny, Świętą lipką zwany, roku 1618 przez Szymona Rudnickiego, biskupa
159
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Allenstein); 10) Gutstadt; 11) Orneta (po niemiecku Wormith lub Vormitha);
Województwo Pomorskie.
Gdy traktatem Toruńskim z Zakonem Krzyżaków (roku 1466) tak zwane Prusy
podobna, w każdym razie wynosiła ona około 300 mil kwadratowych. Północną
160
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wygaśnięciu tychże zaledwo przez lat 20, t. j. od roku 1637 do 1657, wcielone
161
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
co w całej Polsce.
162
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
skrzydła podniesione.
należała. Podług żywota św. Wojciecha, przez Jana Kanaparza, Bolesław roku
997 posłał świętego apostoła Prus Wisłą aż do Gdańska, którego był panem.
163
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
na Pomorzu, co papież Eugeniusz III już po jego zgonie w bulli z roku 1118
potwierdził. Miasto leży na lewym brzegu Wisły o milę od ujścia jej do morza,
Panny Maryi, giełda, zwana Artushof, z posągiem Augusta III, dwór szlachecki
i całej Polski. Mieściło się w nim, niezmiernie ważne dla dziejów polskich i
164
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Europie należące.
przez wszystkich prawie sąsiadów, zawarł tu1) traktat, którym na rzecz Szwecyi
książęcych. Powiadają, że gdy pokój ten podpisywał, łzy potoczyły się z oczu
królowi.
165
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Schwetz, po łacinie Suecia, Suece, nad Wisłą, przy ujściu Czarny; Koronów nad
Hela, wąski półwysep piaszczysty, 5 mil długi, tworzy zatokę Pucką z części
portem; druga, Kazimierzów, dla ochrony floty polskiej i samego Gdańska. Ale
podczas wojen za Jana Kazimierza obie zburzone zostały. Nazwane zaś tak były
Prowincya Małopolska.
(Polonia Minor).
166
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
najprzód powstać ona musiała w mowie potocznej, która nie była językiem
w dokumencie z roku 1242 tytułują się Duces Majoris Poloniae (książęta Starej
Polski). Tenże Bolesław, jak również syn jego Przemysław II, Pogrobowiec, w
przywilejach z lat 1258 do 1288 używali nieraz tytułu: Dux Majoris Poloniae.
W duchu języka polskiego nazwanie wsi lub ziemi wielką i małą oznacza
Kraków miał tradycye historyczne może nawet starsze niż Gniezno i Kruszwica,
ale nie był kolebką takiej dynastyi, jak piastowska, i nie uorganizował takiego
lechickich.
jako miejsca pogranicznego dwóch połów państwa. Nie chcieli Polanie jechać
167
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
urzeczywistnili ją w XIV wieku, i nie mieczem ani zaborami, ale przez ugodę
XVI wieku parafij 922, miast 205 i wsi 5500, to jest mniej niż miała
Unia lubelska (roku 1569) przez przyłączenie Rusi Czerwonej, Wołynia, Podola
168
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
11)
Widzimy to samo później i u Słowian wschodnich, gdzie obok Wielkorosyi
Województwo Krakowskie.
mgliste i legendowe. Wiemy, że był tak zwany Krakus, czyli Krak, bo dowodzi
tego sama nazwa Krakowa, że ród jego musiał być potężnym, bo większych
mogił, niż jemu i Wandzie, Lechici nie usypali nikomu. Zresztą pewniejszego
dziejopisów ludy lechickie nie miały. Gdy nie stawało zgody lub siły oręża
169
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pisze Kosmas i Al-Bekri. Czy jednak dopiero w roku 999 Bolesław Wielki po
raz pierwszy przyłączył Lechię krakowską do Polski, należy o tem wątpić, już z
170
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
171
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
do krakowskiej ziemi. Od tego czasu ziemia Spiska oderwana od Polski stała się
nie stanowiła już jednolitej w granicach swoich krainy, ale na kilka oddzielnych
i grzbietu Karpat powyżej źródeł Wisły na południu. Na tej linii część granicy
tworzyły dwa dopływy Wisły: Czarna Przemsza i rzeka Biała, a leżały przy niej
Zatorskie i Siewierskie.
172
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
krakowskiej, stał się, również jak Siewierz, pod koniec XII wieku własnością
wcielone do Korony.
kwadratowych 3451/2, parafij 466, miast i miasteczek 71, wsi 2206 (w tej liczbie
niemal 400 wsi duchownych); łanów czyli gospodarstw kmiecych było 11.792,
173
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
siewierskimi. Mieli oni prawo rządzić absolutnie, sądzić bez apelacyi i wybierać
174
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gwiazd.
175
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pogaństwem przyjąć szatę krzyżacką, posłał Wisłą pod Toruń trzy wielkie statki,
żywnością, lądem zaś 300 sztuk bydła i koni, co było wielce pożądanem dla
stanął wspaniały grób św. Stanisława, patrona kraju. Tu Łokietek, koronując się
176
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
miejscowościach.
Województwo Sandomierskie.
objął to księstwo syn jego, Leszek Biały, a następnie syn Leszka Białego,
177
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Czarnego. Odtąd zaczęła się dla Łokietka doba burz wojennych, politycznych i
ziemię Lubelską. Dopiero około roku 1471 odłączona ziemia Lubelska poczęła
178
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Gołębia, w górę tej rzeki idąc do ujścia Sanu, a dalej odgraniczał San na
Krosnu, gdzie nad Jasiołką pod Świerzową i Zręczynem stykały się trzy
374 parafiach: miast i miasteczek 100, wsi 2586, a w tych ostatnich było łanów
179
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
słuszniejsze prawo do tytułu „ziemi” niż Stężycka, była bowiem przeszło 3 razy
Kamienną.
180
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
instrukcyę, w której posłowie na sejmie walnym nic już dodać ani ująć nie mieli
181
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
dwoje przedzieloną. Jedna połowa wprost oka lewego podzielona jest na sześć
pasów w kierunku poziomym, z których trzy białe i trzy czerwone; druga zaś
trzy w rzędzie.
roku 1241, zdobycie miasta w dniu 2. lutego i rzeź przez nich dokonana na
świątyni. Krwi zaś tyle miało być rozlanej na zaniku, że „strugą z góry
nad Nidą i Korczyn w pobliżu ujścia Nidy do Wisły. O Wiślicy (po łacinie
182
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
starożytnego władcę Polski. Z czasów tak odległych nie możemy mieć żadnych
Korczyn. Zamek zbudowano o pół mili poniżej starej wsi Korczyna, na lewym
czy dworze książęcym, Grzymisława, żona Leszka Białego, powiła roku 1221
183
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zastosowano liczby z rachuby czasu. Było więc w nim okien tyle, ile dni w roku,
komnat tyle, ile tygodni, a wielkich sal tyle, ile miesięcy, baszt narożnych ile
Z fundacyj klasztornych słynęły: Łysa Góra (po łacinie Mons Calvus), zwana
roku 1004. Henryk, książę Sandomierski, fundował roku 1154 i bogato uposażył
184
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Leszek Biały nad napadającym jego państwo Romanem, ks. Halickim, który w
Wincenty, syn Kadłubka, kronikarz polski z doby Piastów. Osadę Okszę, blizko
rzeki Nidy, założył poeta Mikołaj Rej z Nagłowić. W Sycynie roku 1530 urodził
185
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
roku 1138, podzielił Polskę między synów, ziemia Lubelska dostała się
sandomierskiego postąpił.
186
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
się miast 34, wsi 663, parafij 82. Uprawnych łanów, czyli gospodarstw
kmiecych, znajdowało się ogółem 2999, a obok nich znaczna liczba, bo 966
znajdowało się w ziemi Łukowskiej; obok bowiem 700 – 800 łanów kmiecych,
187
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Mieczysław I miał tu wystawie około roku 986 kościół św. Mikołaja na górze
Mongołowie, czyli Tatarzy, zburzyli w roku 1241 Lublin i grody obronne ziemi
Lublina, założył tu kościół famy pod wezwaniem św. Michała, który, jak
188
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
najezdników i pod Lublinem, gdzie kilka tysięcy trupem ich padło. Po tym to
został. W roku 1386 odbył się tu pierwszy zjazd polityczny panów polskich z
Piastów do Polski.
W roku 1569 nastąpił w Lublinie sejm unii Litwy z Polską. Dnia 5. marca
nastąpiła przy schyłku dnia 1. lipca zgoda na unię polityczną dwóch krajów.
Wielki ten wypadek dziejowy, który łączył ostatecznie dwa narody na podstawie
189
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
hołd i przysięgę lenną Albrecht Fryderyk, książę Pruski. Przy tej ceremonii
190
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nie założył miasta składowego, jakiego jeszcze Małopolska nie miała, i nie
celem obrony handlowego miasta wzniósł panujący nad niem zamek i jeszcze
Babin, o 21/2 mili od Lublina pod Bełżycami położona, od której w wieku XVI
XVII dotrwało.
191
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zasłynęła zaś w połowie XVIII wieku ogrodem i sadami. Kiedy później książę
Krakowa.
192
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Podlaskie.
Właściwe, to jest pierwotne Podlasie było pasem ziemi, długim mil trzydzieści
193
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
powstała od lasów, jak nazwa Polesia, ale od Lachów, przy granicy których
bynajmniej, aby krainę podlaską uważać jako nielechicką. Nie ulega bowiem
państwowej potęgi i siłę do obrony i opieki nad ludnością swych kresów, gdy
194
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Straszliwy najazd Tatarów na Ruś i Polskę w roku 1241, burząc w tych krajach
ziemi Wiskiej w Mazowszu nad Biebrzą mamy także wzmiankę, że się wówczas
zagarniając pod swe panowanie całą prawie Ruś, nabywała prawa do Podlasia z
195
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
województwo Podlaskie, które potem sejm lubelski (1569 r.) Koronie polskiej
powrócił.
aż do wsi Gródka nad Narwią, przy ujściu Narewki, potem brzegiem zachodnim
milę powyżej Bociek i biegła znowu na południe w górę Nurca, a dalej suchym
lądem aż do Niemirowa nad Bug i od Buga na południe aż pod Parczów, tak, że:
196
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Mazowszem.
Buga, dostała się Prusom, a mniejsza, na lewym brzegu Buga położona, Austryi.
nadano nazwę Podlaskiego, w skład tego weszła tylko część Podlasia, na lewym
197
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zaś także w Drohiczynie, które jednak z powodu wylewów Buga, dla okolic
ziemskich, sądy grodzkie odbywać się nie mogły, żeby jedna osoba nie była na
gród warowny, w którym Konrad, ks. mazowiecki, osadził roku 1237 część
198
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zburzyli ten gród w roku 1241, a wtedy zajęła Podlasie Litwa. Drohiczyn
posiadał trzy piękne kościoły i od roku 1661 szkoły jezuickie, które przeszły w
swoje roki sądy ziemskie i grodzkie. Ziemia ta szeroka tylko na mil 2–3,
Litewski, udając się w roku 1501 do Korony dla objęcia tronu polskiego,
199
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zygmunt August, i tu, przeniósłszy się z Warszawy dla zdrowia, zmarł w dniu 7.
lipca 1572 roku. Król ten, na kilka dni przed śmiercią, uczynił starostą
śmierci swojej (roku 1602) starostą tykocińskim, dzieła swoje pisał na Podlasiu
Klemens Branicki, hetman wielki koronny, w sto lat później wzniósł na rynku
200
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
roku 1676, ziemia Bielska posiadała pierwszych 885, drugich 12. Parafii
jest do roku 1875, nie przybyła już wieś żadna, ani zmiana w ich nazwach. W
włościańskich 2841, szlachta zaś zagrodowa, zajmując w tej ziemi około 40 mil
dymów. W tej liczbie 6300 fortun, było 5811 właścicieli takich, którzy posiadali
201
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tylko po jednym domu, uprawiali zatem ziemię własną ręką. Były takie parafie,
nie było ani jednego poddanego kmiecia. Tak znacznego stosunku wolnej
Taryfa dymów ziemi Drohickiej, sporządzona w roku 1791, wykazuje 330 wsi,
tylko zagrodowców podlaskich około głów 137.000. Że zaś ogólna liczba takich
jedną wieś około 15 właścicieli i około 165 dusz ludności. Największa też liczba
202
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
drobnej szlachty, tak samo, jak na wschodnim krańcu ziemi Bielskiej pod
puszczą Białowieską, to jest wogóle nie było jej prawie przy granicach Rusi
znakomity element kolonizacyjny. Nie upłynęły też dwa wieki (XIV i XV) a już
się tak na Podlasiu rozrodziła, że tysiącami rozbiegała się stąd, szukać doli i
i setki innych.
Województwo Ruskie.
się na niedorzeczne domysły, że np. kraina ta dlatego została tak nazwaną, iż lud
203
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
jej jest kompleksyi krwistej, że rośnie tam wiele krzaków rubeta i że te ziemie,
w czasie licznych wojen, wiele krwi ludzkiej oblało! Później nazwę powyższą
wzdłuż Dniestru do Sanu, nad którym leży Przemyśl, i od Sanu w stronę źródeł
oznacza „czerwony”; domyślać się przy nim trzeba wyrazu „gród”, jak i Lwów
204
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
stolica księstwa, Lwów. Od roku 1340 posiadł Ruś Czerwoną Kazimierz Wielki,
piękny kraj z pod jarzma Tatarów. Siostrzeniec Kazimierza i jego następca, król
poczęli się nazywać ruskimi. Pierwszy taki podpis dochował się Jana Mężyka z
Dąbrowy, wojewody ruskiego, a około roku 1470 pojawia się tytuł generalnego
Dwie ziemie ostatnie, to jest Halicka i Chełmska, rządziły się osobno, nadto
pierwsze cztery ziemie jako województwo Ruskie, które w roku 1772 weszło w
205
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
206
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
koronacyjnego króla Jana III roku 1676 herb jej nadała: trzech lewków na
okazuje się, że w ziemi Lwowskiej opłacało ten podatek wsi 618, a miast i
używała za herb orła dwugłowego pod jedną koroną w polu błękitnem. Zbrojny
18, powiat zaś Przeworski wiosek 221 i miast także 18. Przemyśl, po łacinie
207
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przed rokiem 981. Ze zaś nazwa ściągała się wówczas do grodu jako zamku
nie dzieliła się na powiaty, a używała takiej samej chorągwi, jak ziemia
roku 1676 wsi do podatku podymnego 371 i miast z miasteczkami 12. Sanok, po
208
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
sejmu koronnego z roku 1564 w słowach: „Za pilnym żądaniem posłów ziemi
sejmik w Haliczu: aby tam kasztelan ze szlachtą posły obierał, iżby się o
potrzebach pospolitych tam namawiać mogli”. Sejmik ten miał się odbywać
ziemia sześciu posłów na sejm walny (po 2 z każdego powiatu), oraz deputata
209
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
taryfy podymnego z roku 1677 znajdowało się wówczas w całej ziemi Halickiej
powiada, iż wziął nazwisko od góry tego imienia (t. j. łysej), lecz kto go i kiedy
zbudował, niemasz w dziejach żadnego śladu. W wieku XII i XIII bywał stolicą
210
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
mniejszej części, zabużnej, miała swoje źródła rzeka Prypeć i znajdowało się
kilka sporych jezior, a mianowicie: Tur, Pulmo, Świtiaskie czyli Świtiach, Łuna,
Biała.
roku 1340 Ruś Czerwoną do Polski, zaczęły się wówczas spory i walki między
polską w grodzie chełmskim. Gdy jednak książę ten wchodził w ciągłe zmowy
211
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
chełmski kasztelan. Powiat Chełmski w roku 1676 posiadał wsi 260 i miast z
czasów dwie wieże murowane, które lud słupami nazywa. Jedna przy mieście na
dobrach swoich przy wsi Kobyle w ziemi Chełmskiej, założył około roku 1547
212
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przykład magnatom polskim, w jaki sposób kochać i służyć swej ojczyźnie byli
prezbiteryum znajduje się kaplica z grobami Zamojskich, a niżej ten prosty, ale
wszystko mówiący napis: Hic situs est Joannes Zamojski. Jest to jedyny pomnik
dla tego wielkiego męża, dotąd na ziemi polskiej wzniesiony, a pod nim w
małym sklepie zwłoki jego spoczywają. Blisko tej kaplicy, w filarze z prawej
lubił otaczać się uczonymi i szczycił się ich przyjaźnią. Akademia zamojska,
213
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Bełskie
Bełz nad rzeką Załoką, do Buga wpadającą, był jednym ze starszych grodów
powyższą roku 981 zajął Włodzimierz „na Lachach”, później odzyskał ją roku
powrócił ją znowu do Rusi. Odtąd staje się ona dzielnicą książąt ruskich,
214
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
styczniu, drugi w lutym roku 1462), ziemia Bełska, jako po książętach lennych,
i ten właśnie zaznacza, że na jego to prośbę król Kazimierz III nadał herb ziemi
czerwonem gryfa białego pod złotą koroną, wspinającego się przedniemi łapami
do góry. Ziemia Bełska, zostając od roku 1387 do 1462 pod jurysdykcyą książąt
215
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Popis szlachty ustanowił dla tego województwa sejm roku 1564, zastrzegając, iż
„każdy się u Bełza okazać powinien i jako wojna pospolitą jest, powinien
służyć”.
XVII wieku wsi 483 i miast z miasteczkami 33, większych rzek nie miało wcale,
zarządem księży Pijarów. Przy pierwszym rozbiorze roku 1772 prawie całe
województwo Bełskie dostało się pod panowanie Austryi. Pozostało tylko przy
dwie, z dóbr zaś królewskich miasto Dubienka i włości 10. Sejm przeto wielki
216
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Wołyńskie.
roku 981 „poszedł na Lachów i zajął ich grody Przemyśl i Czerwieńsk”. Wołyń,
leżący na drodze z Kijowa do tych grodów, musiał stać się oczywiście także
czerwieńskie, czyli kraj nad górnym Dniestrem i Sanem, dla siebie, to jest dla
217
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Łuckowi i przez długie lata był stolicą całej ziemi, księstwa najdostojniejszego
Bartoszewicz) była powodem, że nigdy stale jedna dynastya osiedlić się nie
mogła na Wołyniu, który tym sposobem, przechodząc z ręki w rękę przez różne
dynastye, zawsze był rozrywany i dzielony, ciągle się rozpadał na części lub
spajał na nowo. Książąt się namnożyło, a każdy się dzielnicy dobijał wojną.
Wielcy zaś książęta kijowscy utracili swoją powagę, jaką mieli za czasów
wołyński tak się podniósł, iż zasłonił sobą nawet Kijów. Lecz gdy Roman, z
218
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Łucku i obydwaj posiadali Ruś Czerwoną. Lew, aby okupić swoją niezawisłość,
ostatnich Piastów, miał, jak oni, nieznanych pierwej w Litwie, swoich kanclerzy
219
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
własność tej ziemi spory między Korona a Litwą, które zakończono ostatecznie
cały Wołyń więcej, niż którakolwiek inna prowincya Rusi lub Litwy.
Zygmunt August aktem unii nadał i zapewnił różne przywileje dla ziemi
wołyńscy „na wojnę huffy swe wedle obyczaju koronnego stawili, a posłowie z
brzegów tarczy, otrzymał na temże sejmie (t. j. w roku 1569, a nie 1589, jak
postaci mniejszej tarczy na środku z orłem białym bez korony. Sejm unii wcielił
220
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wyroków. Cechą tej epoki, to jest wieku XVI, na Wołyniu, jest upadek starych
Kijowskie, ale Wołyńskie nie sięgało tak daleko na wschód, jak dziś gubernia
i Ruskiem. Przy pierwszym rozbiorze Polski roku 1772 odpadł do Austryi mały
221
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
sucha.
Miast i miasteczek znajdowało się w województwie 68, wsi było roku 1583 w
wsi tego ostatniego powiatu, dokonany w roku 1725, przedstawia około 70 wsi
222
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
223
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nad dolnym Styrem miał przestrzeni 40 mil kwadratowych. Włość Ołycka miała
jednak górował Ostrog. Gdy raz Tatarzy spustoszyli część dóbr księcia
Konstantyna Ostrogskiego, było w tej części 6 miast i 243 siół. Ostrog był
bohaterów, statystów. Książę Konstanty Wasil, sam dzielny wódz, był synem
powodu wzburzyły cały świat polski przez lat kilkanaście; o Dubno, stolicę
224
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zbaraż uważany był przez znawców spraw wojennych za Termopile polskie, nie
wśród gór, a wśród bagien, stąd regimentarz Firlej pod Zbaraż się cofał przed
Kisielin, ognisko rodu, był siedzibą aryanów na Wołyniu, nie jedyną wprawdzie,
nie mogli już później ostać się w narodzie, lub wyrzekali się sekciarstwa.
W Łucku (po łacinie Luceoria) odbył się roku 1429 tak świetny zjazd
225
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nie widziały. Jagiełło z królową Zofią, trzecią żoną swoją, zjechał do Łucka dnia
sanie, a cesarz do Witołda, i jechali tak na zamek. Znajdowali się w Łucku: Eryk
VII, król duński, Wasyl Wasylewicz, Wielki książę moskiewski, syn córki
pomorscy, śląscy, twerscy i odojewscy, cesarz zaś grecki, Jan Paleolog, przysłał
swych posłów. Dodać do tego wielki napływ szlachty, tak, iż na mil kilka
piwa i innych trunków, wołów i jałowic 700, baranów 1400, żubrów, łosi i
zamiar osłabienia Polski przez podmówienie Witołda, aby się królem litewskim
226
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gór wapiennych, tem upamiętnił się w XIII wieku, że był tu jedyny zamek na
całej Rusi, który za wielkiego najazdu Batuhana nie został przez Tatarów
krzemienieckie roku 1816 liczyło już uczniów około 600, a dochodu rocznego
składali dobrowolnie rocznie złp. 162.552. Nic też dziwnego, że szkoła ta,
uniwersytet kijowski.
227
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Grabowski.
Województwo Podolskie.
podnóża gór położony, tak podole jest krajem Rusi dolnej, to jest zajmującym
kierunek biegu rzek. Tym sposobem krainę np. nad dolnym Niemnem położoną
nazwali Litwini Żmujdzią (żemas – niski, dolny), nad dolnym Dnieprem leżał
Bohem nie mogła utworzyć państw uorganizowanych, więc po jej grody sięgali
228
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Wobec takich stosunków, granice stepowego Podola przez długie czasy nie
mogły mieć stałych rubieży. Tatarzy, którzy odrazu wzięli górę wśród
wypierana z nad Baltyku przez Zakon teutoński, chcąc zająć Ruś dla siebie,
pomocy Tatarów, zajął Podole w roku 1352, a syn jego, Jagiełło, po wstąpieniu
znowu, chcąc zjednać swego brata Świdrygiełłę, „aby mu Litwy nie wojował”,
Wielkim ks. litewskim po Witołdzie (1430 r.) długie burdy wiódł o Podole z
229
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
która od XIV wieku prawie bez przerwy waleczne nadstawiała piersi i ginęła
polska od ruskiej. Gdyż dla żyzności gleby i harców z Tatarami, chętnie tam
osiadają Polacy.
Skoro był już od roku 1434 wojewoda podolski, więc musiało być i
Dniestr i Stypa.
więcej drobnych powiatów; inaczej wszakże nieco gasły tu one niż na Wołyniu.
Na Podolu rodowych dzielnic książęcych wcale nie było, nikt tu się długo
230
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wnukowie Gedymina. Powiaty tworzą się (jak bywało w całej Polsce) koło
Bakota, która miejsce prastarej Uszycy zajęła. Roku 1530 obok Latyczowa
w roku 1542 przez Bar zastąpiony. Ostatecznie jednak we trzy tylko powiaty
Polsce. Jeszcze roku 1583 w spisie dzierżaw dożywotnich, jakby dla dawnego
województwa Ruskiego.
231
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
województwa około 348. W XVI wieku było miast w tem województwie 37, a
Latyczowskim 11. Wsi zaś ogółem spis z roku 1578 przedstawia 650, a o pięć
lat późniejszy (1583 r.) tylko 434, t. j. o 216 mniej. Ciągłe napady Tatarów i
poborowych nawet z najbliższych sobie lat. Zależało bowiem od tego, ile wsi
czy łanów, z których wzięto pobór, razem we wszystkich powiatach: Roku 1563
z łanów 2440, roku 1569 z łanów 1422, roku 1576 z łanów 1424, roku 1583 z
noszący tytuł „generała ziem podolskich”, miał pod swoją jurysdykcyą dwa
232
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ich nie mogły podpadać cesyi na białogłowy. Herbem województwa było złote z
kw. około 18, włość Grodecka 12, starostwo Barskie mil kw. 33, włość
Ladawska 9 mil kw. Takich jednak obszarów, jak na Polesiu wołyńskiem, wiele
233
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
murami, Kamieniec uważany był za klucz Podola, ale raz zdobyty przez Portę
Otomańską w r. 1672, pozostawał w jej ręku przez lat 27. Gdy napróżno Jan III
Później w czasie konfederacyi Barskiej, roku 1770, oblegany był w okopach św.
234
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Tatarzy w roku 1240 nie owładnęli Podola. Jazłowiec nad Olchowcem, gniazdo
rzeką Rowem, miasteczko pierwej zwane Rów, nabyte przez królową Bonę i
tutejszym dnia 1. marca 1768 roku konfederacyi. Doktor Józef Rolle, historyk, o
235
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
osnuł tomów kilkanaście cennych prac swoich, syn zaś jego, Michał, wydał o
Województwo Kijowskie.
nazwani byli oni od tego, że zamieszkiwali pola, czyli byli rolnikami, równie jak
Polanie lechiccy nad Wartą. Polanie kijowscy uciskani byli przez wojowniczych
236
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1240; odtąd, lat 80, płacił z całą Rusią południową haracz „baskakom”
Kazimierz chciał Bazylemu powierzyć rządy Kijowa, ale oparli się temu Litwini
długo w posiadaniu jednej rodziny. Król mianował przeto roku 1471 dla Kijowa,
już nie księcia, ale wojewodę kijowskiego w osobie jednego z panów litewskich,
237
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
województwo Wołyńskie.
238
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Bracławskie.
Kijowskie nie miało wcale ścisłych granic. Dzielnica Kijowska leżała wówczas
239
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przeważnie stepowe i w kraju bądź pustym, bądź mało bardzo zaludnionym nie
wyraźniej zaznaczyła.
nie komisye, lecz faktyczna przewaga orężna lub silniejszy napór kolonizacyi.
do Kijowa, zanim go posiadł nieprzyjaciel, jak się skarżą jeszcze roku 1520
240
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
tej linii w swem ręku utrzymać i stracili wcześnie źródła Suły, Psła i Worskli.
Owruczu, gdzie obierano jednak i nadal sześciu posłów sejmowych (po dwóch z
241
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
chorągiew już tylko z jednej strony miała niedźwiedzia, z drugiej zaś miejsce
pogoni w czerwonem polu zajął anioł biały, trzymający w prawej ręce miecz
dobyty, na dół końcem spuszczony, w lewej zaś pochwę, której koniec miecza
dotykał.
„dzikie pola”, czyli stepy niżowe i oczakowskie, mil kwadr. 1.537. Samo
242
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Kijowski 2.0011/2.
buntom hajdamackim i najazdom tatarskim, dla czego tam miasta muszą być
rozpostarte.
w lewo od Porohów, był tu świat pustyń bezbrzeżnych, a jednak nie bez wód i
243
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
lasów. Całe dorzecze Samary okryte było pięknymi lasami, skąd Kozacy brali
wieku XVII brał materyał do budowy Kudaku. Samo wejście Dniepru w „Dzikie
pola” osłaniał głośny „Czarny las”, gdzie często Tatarzy w swoich wyprawach
Bracław, Kaniów i Czerkasy. Odtąd najazdy tatarskie przez dwa wieki z górą
stały się tłem codziennym dziejów Ukrainy, której prawie każda stopa ziemi
Tatarzy mieli prawie stałe swoje szlaki, którymi od „pól dzikich” zapuszczali
swe zagony wgłąb Ukrainy. Szlak tatarski nie był drogą ani gościńcem
większe rzeki, ale nie były znane nigdy poszczególne jego zwroty. Szerokość
244
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
dwoje sztrzelanie z łuka”, ale nieraz, gdy szła cała horda, to i na mil parę. W
uboczne zagony, okrywające siecią kraj cały lub upatrzone jego części. Dopiero
większych rzek Ukrainy, było więc ich tyle, ile samych wododziałów,
czyli nadmorskiej Bessarabii, prowadził na Ruś Czerwoną, ale ten Ukrainy nie
245
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Litwa miała swój system obronny, t. zw. bojarszczyzny, czyli osadzanie dokoła
Wyciągnięto tedy w poprzek Ukrainy całe jakby trzy linie obronne podobnych
wstąpienia na tron króla Zygmunta I (r. 1507), jazda polska znajdowała się już
zawsze na straży Rusi i Podola w sile od 1.000 do 3.200 koni. W połowie XVI
246
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
szwedzkiego.
Województwo Bracławskie.
Batory 1584 roku w przywileju dla miasta Korsunia, za linię graniczną dwóch
247
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Czyczaklei, gdzie stał zamek turecki Bałaklej u rzeki Suchej, stąd do Ingułu w
Pod koniec XVI wieku – jak mówi Aleksander Jabłonowski – większą część
potrzeb. Starostowie, wojewodowie nawet, już nie mają mocy nad nim, jak
pierwej, zdobywa on sobie własne ziemstwo, sądy etc. Do jego też potrzeb
248
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zatem w starym obrębie tam tylko, gdzie już bojarstwo miejscowe zdobyło sobie
prawa ziemian, szlachty, gdzie szlachta stała się już potęgą – nawet liczebnie. A
(słobodą)”.
przestrzeń jego wynosiła około 420 mil kwadratowych. Składał się on jednak z
249
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
czerkaskiej” (1570 r.). Gdy atoli zamek ten nie powstawał, obszar ten
Zwinogrodzkim.
wołyńskie ziemie do Korony, zaręcza pod dniem 26. maja obywatelom nowo
Kapusta. Nadanie herbu nastąpiło roku 1589, o czem brzmi uchwała sejmowa:
250
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
naznaczono trzy, dla grodu zaś winnickiego cztery kadencye sądowe do roku.
251
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
powiatów.
województw całej dawnej Polski. Boh, płynąc krętem korytem przez środek
między Dniestrem i Bohem, ciągnęło się ku brzegom morza Czarnego tak zwane
jeszcze Litwa, mimo faktycznego cofnięcia się od brzegów Czarnego morza, nie
252
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
układach z Turcyą. W roku np. 1542 taką udzielono „naukę” tym, którzy są
wysłani „na ukazanie granic z państwy cara tureckiego”: „Jeśli Turcy będą
Tatarowie na on czas nam czynili”. Parę lat pierwej w „nauce”, danej (r. 1540)
ukazywać nie możemy, bo Oczaków jest króla Jmci i stoi na gruncie własnym
ich z Koroną.
Podług spisu wsi z roku 1625 znajdowało się wówczas tychże w województwie
Przez wiek XVII i XVIII osadnictwo i zaludnienie pustyń posuwało się tak
253
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
obronie swych wiosek. Gdy przed unią roku 1569 województwo Bracławskie
nie liczyło więcej zamków i zameczków nad 30, to w lat 50 po unii znajdujemy
XVII Humań. Pod osłoną zaś tylko zamków polskich przemieniały się
Zamojskiego „kopyto tatarskie przez kilkanaście lat polskiej ziemi nie deptało”,
pomierzyli, iż co tylko mógł wiedzieć stary kozak, to już lada ciura żołnierski na
Trembeckiego.
Województwo Czernihowskie.
254
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wzmianka sięga roku 907 z powodu traktatu, zawartego przez Wielkiego księcia
umierając roku 1054 i dzieląc swe dzierżawy między synów, oddał ziemie
W roku 1238 Czernihów został przez Tatarów zdobyty i spalony, a książę jego,
czyli przywilej na księstwo Czernihowskie, lecz został tam (roku 1246) zabity, a
jego potomków, którzy, tocząc ciągłe pomiędzy sobą walki i wysługując się
255
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
okazały się bezskuteczne, zaczęła się w roku 1493 wojna między Iwanem III
Ostroga, poniósł porażkę i dostał się do niewoli (roku 1499 pod Dorohobużem),
panowaniu Litwy, Czernihów dostał się znowu (na lat 119) pod władzę carów
powróciły do Rzeczypospolitej, ale pozostawały przy niej już tylko przez lat 59,
potwierdzone.
tymczasem tylko na lat 16 miała sobie zapewnione. Uchwała sejmu z roku 1633
256
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
koroną.
257
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
„posłowa czernihowska”.
Kraj ten, około sto mil, od granic ziemi Pskowskiej na północy, do Wołynia na
oblany był przez cztery wielkie rzeki: Niemen, Dźwinę zachodnią, Dniepr i
Prypeć. Z tych trzy pierwsze znane już były w starożytności pod nazwami:
258
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
259
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
uchodząca do Niemna. Był jeszcze i czwarty stary kanał, zwany Batowym lub
Litwa, która jeszcze, gdy Piastowie panowali w Polsce, nie była krajem
Bałtyku.
nazwy nie upowszechniły się nigdy w mowie ludu ziem powyższych. Bagniste
260
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zapuszczańskim”.
Koń pod nim biały, rozpędzony, okryty czaprakiem czerwonym, długim prawie
na jego pieczęci z roku 1366 mamy pierwszą „pagoń”, która ma tego księcia
Prócz tego był jeszcze inny herb Litwy, a właściwie domu Jagiellonów, zwany
261
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Wileńskie.
więc stały się stolicami dwóch braci, Kiejstuta i Olgierda, którzy się Litwą
Wilnem.
dzielnicy olgierdowej, znalazło się tem samem i przy zachodniej granicy swego
262
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
nawet źródła obu tych rzek leżały prawie na linii granicznej powyższych
263
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Moniwid, który otrzymał wówczas herb Leliwa. Nie idzie zatem, żeby i pierwej
jednej strony Pogoń, a z drugiej Kolumny czyli Słupy. Tegoż samego herbu
264
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
265
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
dwie mile przed Brasławiem; mówiono nim jeszcze około Dryświat, Widz i
język polski wśród ludu katolickiego tych okolic znacznie się rozszerzył, tak, że
XIX.
ujściu rzeki Wilny, czyli Wilenki do Wilii, leży Wilno, stolica Wielkiego
(zwana górą turzą od zabitego na niej tura przez Gedymina) nadawała się
266
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
potężny dziad Jagiełły. Przy zamkach tworzyły się wszędzie pierwsze miasta,
początkach wieku XIV, lubo zamek drewniany mógł istnieć znacznie dawniej.
Gedymin, pisząc w roku 1323 z Wilna listy swoje do Papieża, zakonów i miast
Wilna stolica państwa litewskiego. W Wilnie roku 1325 stanęło owe pamiętne
267
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
268
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Bazylianów.
pobity został na głowę; sam Wielki Mistrz, Frank Kirkshoff, poległ na placu, a,
269
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Trockie.
przestrzeni swojej, jak Trockie. Ciągnęło się bowiem pasem miejscami wąskim
na mil kilka, ale długim na mil 50, z północy od granic Kurlandyi na południe
pasem na północ do Kurlandyi ciągnące się, były tak zwaną Litwą Wyższą
jeszcze wyżej leżący, zamieszkały był przez Rusinów, którzy w dolinie Niemna
stykali się z plemieniem litewskim przy ujściu Hańczy i wsi Warwiszkach około
4 mile poniżej Grodna. Prócz tego za czasów Kiejstuta część także Podlasia
1392 księciem trockim był Skirgielło, a po nim syn Kiejstuta, Witołd, zostawszy
270
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Powiaty miały chorągwie z taka samą Pogonią, tylko nie czerwone, ale modre, t.
zielone, żupan biały. Poza sejmem szlachta trocka uważała za swoją barwę
271
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
szybkiego wzrostu Wilna w XVI wieku Troki chyliły się do upadku, królowie
dawniejszej jeszcze stolicy Litwy, niż Wilno, bo posiadała starszy, niż w Wilnie
stawszy się w drugiej połowie wieku XIII i w XIV polem nieustannych walk z
Mereczu roku 1648 d. 20. maja o pół do drugiej po północy, w podróży z Wilna
Grodno, tak nazwane od grodu, czyli zamku, zbudowanego nad Niemnem, było
272
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1241, zajęte zostało przez Erdziwiłła, księcia litewskiego, który zamek tutejszy
się dla Grodna pod Stefanem Batorym, który tu często przebywał i tu dnia 12.
grudnia 1686 roku życie swoje zakończył w sile wieku, bo w 54 roku żywota.
Księstwo Żmudzkie.
(Samogitia).
lud ubogi, bez miast, nieznany w dziejach, dopóki nieludzka napaść dwóch
273
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pogaństwa w Europie.
różnica, że książęta litewscy, aby ocalić wyższą Litwę, lub zjednać sobie
zachodnią Żmudź, to jest trzy czwarte części tego kraju, Zakonowi, od Baltyku
horodelskiej roku 1413 sam król z Witołdem udali się na Żmudź, aby ją
274
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pruskim przez traktat w Wielkopolsce, nad jeziorem Mielnem roku 1422 dnia
uciśnionych, aby ukrócić nadużycia po wsiach, wydal roku 1529 ustawę dla
275
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
szlachty jak kmieci, których zbyteczne ciężary i opłaty zostały zniesione. Temże
miejskiemu (obacz Zbiór Praw Litewskich, Poznań, roku 1841, strona 131).
Żmudzi i Litwie.
powiaty, ale na „Trakty”. Podział ten pochodził z czasów, nie tak zresztą tu
dawnych, kiedy w krainie lasami pokrytej szlaki tylko, czyli gościńce, trakty,
276
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Traktów tych, czyli powiatów, z których każdy miał swój gródek na wzór
Dyrwiany, 12) Berżany, 13) Użwenta, 14) Telsze, 15) Retow, 16) Pojury, 17)
Wieszwiany, 18) Korszew, 19) Szadów, 20) Gondinga, 21) Twery, 22)
Potumsza, 23) Birżiniany, 24) Połonga, 25) Powendeń, 26) Mendingiany, 27)
tych dwóch części miała swój oddzielny sąd ziemski i grodzki. Do pierwszej
należało traktów czyli powiatów 13, do drugiej 15. Starosta ma jurysdykcyę nad
277
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(po litewsku Rosejnej), Kroże (po litewsku Krażej) nad Krożentą, Ejragoła i
Wielona nad Niemnem. Ten ostatni gród był w dziejach Żmudzi najwięcej
Błogosławieństwo.
trzy nie były znane w późniejszych czasach. Obok niezbyt licznej szlachty
278
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Województwo Smoleńskie.
279
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
które w wieku XIV stało się hołdowniczem Litwy, w roku zaś 1404 Witołd
1522. Odtąd przez lat 89 Smoleńsk należał do Moskwy. W roku 1611 odzyskał
polskie, faktycznie istniało tylko przez lat 56, gdyż w roku 1654, za Jana
280
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Tymoteusz Gorzeński.
Województwo Połockie.
1225 Mendog, książę litewski, stał się panem Połocka. W roku 1357 rządził
południe Wileńskie.
281
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
połoccy mieli nadto ten sam przywilej, co i żmudzcy, którego nawet Korona nie
litewska w białem polu, „albo, jak inni chcą, na czerwonej chorągwi”, dodaje
Stefan Batory, odebrawszy roku 1579 Połock z rąk Iwana Groźnego, założył tu
przedstawiał się z lewego jej brzegu, jak prawdziwe jakie miasto stołeczne, a
282
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
północnej Polsce.
Województwo Nowogródzkie.
Batuhana pod wodzą Kajdana, zajętą została następnie jako prawie pustynia
czasów rządzona była przez namiestników, którzy około roku 1500 tytuł
Brzesko-litewskie, długi około mil 50, szeroki na mil kilkanaście i mniej, pas
biegła bądź korytem rzeki Ptyczy, bądź w pobliżu jej brzegów. Od południa na
283
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
południowym Trockiego.
284
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wybranymi.
285
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
litewscy, po spustoszeniu tych okolic przez Mongołów, roku 1241 zająwszy je,
nim umowę, mocą której prostoduszny Litwin uznany został przez Polaków i
Województwo Witebskie.
286
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Witebsk (po łacinie Vitebscum), nad Dźwiną przy ujściu do niej Widżby, był
litewski wysłał był synów swoich na podbijanie Rusi, jeden z nich, Wikind, czy
Wigund, miał zdobyć Witebsk i osiąść w nim około roku 1239. Pewne atoli i
stale posiadanie Witebska przez Litwę datuje się od Gedymina, którego syn,
„że bez prawa i sądu w niczem karać ich nie będzie”, a gdy wyjedzie na łowy,
287
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
naprzód jeden powiat sądowy, dopiero później dołączony został osobny powiat
288
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
został tylko skrawek orszański, oba powiaty, t. j. nominalny już tylko Witebski i
wyobrażeniem św. Weroniki na błękitnem polu, a pod nią miecz goły czerwonej
otrzymał.
należała Orsza. Gdy Wielki ks. Wasil Iwanowicz zajął znaczną cześć Litwy,
Orsza oparła się jego sile. Zygmunt I na czele wojsk koronnych, przez Mikołaja
289
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Toropca i porażkę u Orszy dnia 18. lipca 1508 roku, skłonił wojska
przyjęła jako mundur swego powiatu kontusz zielony, a wyłogi i żupan białe.
Województwo Brzesko-litewskie.
Bugu, osadził w nich trzech z pomiędzy licznych swoich synów. Te ich trzy
gdy rolnictwo nic prawie jeszcze nie znaczyło, a żywiła naród głównie ryba i
290
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zwierzyna, bogaciły zaś futra i skóry, gdy najlepszemi drogami były rzeki, a
291
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Naturalnie o tożsamości zupełnej ich rubieży nie może być nigdy mowa na
Polesiu, gdzie jeszcze w kilka wieków później, nawet majątki prywatne nie
292
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
czerwonem, tylko że ubiór na koniu i rycerzu nie był biały, ale błękitny.
pamiętny synodem unii kościelnej z roku 1596, Pińsk, będący jakby stolicą
293
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
294
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Bielski piszą, że Jagiełło z Witołdem w roku 1409 przez ośm dni polowali w
król, polując, złamał sobie nogę w goleniu, skutkiem upadku konia, a miało to
295
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pamiątkę zaś wielkich łowów Augusta III w roku 1752 postawiono nad
Białowieskie” należało.
strażnicy nie pobierali żadnej pensyi, ale każdy z nich posiadał osadę rolną,
296
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
żubrów na zimę. Wiele osad, czyli t. zw. bud, założonych było pierwotnie w
Województwo Mścisławskie.
wieku XIV pod panowanie Litwy i za Olgierda był udzielnem jej księstwem
297
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Zygmunta I, ale już w roku 1538 rządził księstwem „starosta”. Zwykłą koleją
mścisławskim był Jerzy Ościk, herbu trąby. Drugim senatorem krzesłowym tego
Województwo Mińskie.
grodów Rusi litewskiej, był już w roku 1067 stolicą dzielnicy książęcej, która w
wieku XII najeżdżana przez Litwę, stała się w następnym jej lennością, a z
298
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
około roku 1390 pierwszy katolicki kościół farny, a na sejmie horodelskim roku
przywileju swoim z roku 1441 dla miast litewskich pomieścił i Mińsk, który tym
Województwo Mińskie ciągnęło się mil pięćdziesiąt kilka wzdłuż rzek Berezyny
mil długa, miała w obrębie tego Województwa swoje źródło i ujście wraz ze
województwo Mińskie do połączenia się tych rzek, bo łączyły się one już w
299
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
rzeka litewska.
mińskiego, którzy roku 1569 przy ostatecznej unii Litwy z Koroną wprowadzeni
zjeżdżał ten sam, który prezydował na kadencyi wileńskiej, a tylko zmieniali się
300
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Każdorocznie na św. Józef dnia 19. marca odbywały się w Mińsku, głośne na
na żółtej chorągwi. Każdy powiat miał swoją własną o takich samych barwach
białe.
długości około mil trzydziestu rzeka Dźwina, a tylko okolice jej ujścia do zatoki
301
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Rygskiej po obu brzegach tej rzeki były inflanckie. Lud tej krainy, zwłaszcza ku
Inflant i Dźwiny od Baltyku pod Dyneburg i Druję ciągnącą się, od wieku XIII
podstaw bytu, stało się rzeczą bardzo trudną; gdy Estonia, oderwawszy się od
Inflant, oddała się w poddaństwo Szwecyi; gdy wdanie się cesarza Ferdynanda I
do cara Iwana II nie wzięło pomyślnego skutku: nic już nie pozostawało
Semigalią, jako nad lennem księstwem Korony polskiej. Tegoż roku 26. grudnia
302
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
13 mil od Rygi, w pobliżu lewego brzegu rzeki Aa, zwanej inaczej Gawią, i było
roku 1566 podzielił Inflanty na cztery powiaty, Wenden zostało jednego z nich
303
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
niegdyś zwany Jurjewem, nad rzeką Embach. Ponieważ Dorpat w czasie wojen
przy tym kraju narażało ją na ciągłe wielkie wojny i, nawet pomimo zwycięstw
rozwiązana. Jakoż traktat oliwski roku 1660 zwrócił Polsce tylko południowy
pozostała przy Polsce około część ich piąta, na 209 mil kwadratowych
304
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
blisko cztery razy rozleglejsze, które się wówczas Szwecyi dostały, a później
województwo. Dlatego też w województwie tem nie było już później powiatów,
wójtów.
305
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
sześciu posłów na sejm obojga narodów, ale tylko dwóch z Inflant polskich.
deputacyę, prosząc o zachowanie jej praw, król szwedzki rozkazał posłów tych
uwięzić i sądzić o obrazę majestatu. Skazano ich na śmierć, ale potem Karol w
306
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kraju otrzymały tu nadania, albo też z Litwy tu osiadły. Gdy podczas wojen za
Jana Kazimierza kraj cały leżał w gruzach, szlachta inflancka – jak twierdzi
Poswolu na Litwie w powiecie Upickim. Gdy zaś przy pierwszym podziale roku
Polsce jego tytuły i urzędy ziemskie, szlachta inflancka jeszcze roku 1789
należała w przeszłości.
Kurlandya.
wojny dostawiał Polsce 500 infanteryi czyli piechoty i 200 jazdy. Od sądów
307
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
miasteczka Drui nad Dźwiną. Północną jego granicę stanowiła zatoka Ryska i
CZĘŚĆ III.
308
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
prowincyach.
roku 966 lub 967. Data więc powyższa uważaną jest za założenie biskupstwa
Poznaniu była jego główna siedziba. Następca Jordana, Unger (od roku 982 do
1012), jeszcze w roku 1000 był jedynym biskupem na całą Polskę. W chwili
309
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
śmierci Mieszka (r. 992) zakres działania biskupa polskiego musiał obok
między synów. Rychło jednak zajął Bolesław (Chrobry) dzielnice braci; przed
rokiem 997 Pomorze, a niedługo potem ziemię Krakowską. I on, podobnie jak
nową, jej własną metropolię, i przyjęto plan Bolesława podziału jego kraju na
wymieniony jest w Rzymie w grudniu roku 999, kiedy wybierał się z Ottonem
Ottona w Gnieźnie, w marcu roku 1000. Wówczas odbył się i synod kościelny,
310
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Kalisz, Czestram, Ruda, Znin, część kasztelanii Milicz poza rzeką Bober,
311
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
również połączyć młody, pełen żarliwości religijnej zakonnik, Bruno. Lecz, gdy
zachodzie stała się głośną w owych czasach. Matylda, siostra cesarzowej Gizeli,
312
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
pogańskiego, nie mogącego się pogodzić z absolutną władzą Piastów i nową ich
wiarą, utrzymać się nie mogło. Nic dziwnego, że stało się to na Pomorzu, skoro i
we właściwej Polsce nie było wiele lepiej. „Po śmierci Mieszka II, jeszcze
klęski, które zewsząd spadały na Mieszka II, podsycały coraz więcej chęć
kościoły opustoszałe, oto obraz, jaki przed nami roztaczają wiadomości z tych
runęła w gruzy i wątpić należy, czy wśród tej zawieruchy ostała się choć jedna z
kościołów katedralnych.
naprawić, potrzeba zawsze potem pracy wielu pokoleń. Zresztą Kazimierz nie
313
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
owładnął od razu całą Polską, ale musiał stopniowo dzielnicę jednę po drugiej z
w ziemi, która była siedliskiem buntu przeciw Kazimierzowi. Gdy w roku 1112
Gdyby biskupów polskich było wówczas więcej, toby uczony kapłan nie ubliżał
314
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Pomorzu. Otto chętnie przyjął wezwanie, a praca jego nie była bezowocną, bo
315
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
skoro lagat papieski, Guido (roku 1143), zachęcał biskupów, aby je zakładali.
istnieniu odrębnych parafij w jednej dyecezyi aż po koniec wieku XII nie doszły
do nas żadne wiadomości. Najprzód sami biskupi i książęta musieli się starać o
budowały potem kościoły filialne tam, gdzie pierwej nie było żadnych.
dobrach swoich i przy dworach stawiali świątynie i uposażali przy nich swoich
kapelanów. Gdy pan możny wybudował kościół i osadził przy nim kapelana,
316
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
„in partibus”, to jest bez dyecezyi i katedry, która w kraju pogańskim za Ossą
utrzymać się jeszcze nie mogła – wówczas Konrad, książę mazowiecki, darował
mu (r. 1222) część ziemi Chełmińskiej, a Gedko, biskup płocki, oddał mu swoją
Odtąd biskup pruski założył sobie stolicę w Chełmnie. Skoro zaś Krzyżacy
Passargą i Preglem, ziemie przez nich podbite, podzielone zostały roku 1243 na
317
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
rzeki Narwy, trzy dyecezye właściwe pruskie przeszły pod władzę arcybiskupa
ich dyecezyi.
Chełma, lubo samo miasto Chełm wzniosło się nieco później, a mianowicie po
który, po usunięciu się Mongołów, obrany był przez książąt Rusi metropolitą w
roku 1243.
318
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Mieszka II, zburzone przez Czechów i przez ruch ludowy pogański w Polsce,
utrzymał, zagrożoną mocno w XIII wieku przez napływ niemczyzny. Miał też
319
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
zjednoczyła się znowu Polska, ale znaleźli się w niej obok króla mniej potężni
– primus princeps.
przeznaczył Kamieniec.
320
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
saski, który umarł roku 1373, wyłamał się z pod władzy arcybiskupów
Krzywousty do tej ogromnej liczby dodał jeszcze 20. Kiedy ustaliły się stosunki
Odrowąż.
książęcem na Kujawach była Kruświca nad Gopłem, rzecz zatem bardzo prosta,
dyecezyi kujawskiej jeszcze nie było, a syn jego, Mieczysław II, zasłynął jako
321
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1096, nigdy już do pierwotnego znaczenia nie przyszła. I to, jak się zdaje, był
stolicę ich obrał Włocławek, jako mający najlepszą komunikacyę korytem Wisły
całą dobę Piastów. Pierwsze miejsce w tem biskupstwie zajmują zawsze prałaci
322
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
dopiero wykończyli.
10. Biskupstwo Lubuskie nazwę swoją wzięło od miasta Lubusza nad Odrą w
Bolesław śląski, młodszy syn Henryka Brodatego, oddać musiał ziemię Lubuską
323
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
(lubuskich) należały. Biskupi ci, nie posiadając potem żadnej dyecezyi ani za
Odrą, ani na Rusi, byli już tylko in partibus biskupami na Lubuszu i Rusi i z
11. Biskupstwa Łuckie (ruskie i łacińskie). Łuck, jako główne miasto Wołynia,
Włodzimierskie).
pierwej upadło, nim nastało. W wieku XIII ziemia Łukowska z dawna należała
324
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
jednakże Kazimierz, ks. kujawski, przeciw woli papieskiej ustąpił swojej części
pozostając.
ale biskup płocki, Ginter (Gedko), pozwolił po oddaniu tej ziemi na czasowe
325
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
roku 1000 w Kołobrzegu, zanikło około roku 1015. Po niem szło założone przez
biskupstwo Kamieńskie).
Kujawskie i Gnieźnieńskie. Oczywiście nic innego nie było tego przyczyną, jak
326
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
parafialny, łaciński św. Piotra od roku 1212 (w tem miejscu, gdzie potem stanął
początków wieku XIII i odtąd bez przerwy idzie szereg biskupów, którzy raz od
327
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
próbę, korzystał z tych zamieszek książę czeski, Brzetysław II, i zrobił pamiętną
który dopiero roku 1054 został Polsce powrócony. Przez ciąg tych kilkunastu lat
328
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
329
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
330
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
331
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
332
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
333
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
334
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
335
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
szczególności, ze strony Tatarów, dochowała się godna uwagi relacya, tak też
obydwom pokrewnym zakonom (św. Dominika i Franciszka) zawdzięczamy
cenne wiadomości o napadzie tatarskim w roku 1241–1242. Są ślady bardzo
wczesnej działalności literackiej zakonu franciszkańskiego w Polsce.
Franciszkanie polscy, jak wiadomo, stanęli na czele misyi apostolskiej jeszcze
za Olgierda na Litwie. Po Wicie, uczniu św. Jacka, którego papież mianował
pierwszym biskupem Litwy, a który podobno także był biskupem lubelskim,
pozostał znajdujący się niegdyś w bibliotece klasztornej Franciszkanów
krakowskich, list do papieża Innocentego IV „O żałosnem położeniu chrześcijan
na Litwie”.
Paulini. Na samym schyłku epoki, poprzedzającej jagiellońską, bo w roku 1382,
Władysław, książę Opolski, namiestnik Ludwika, króla polskiego i
węgierskiego, siostrzeńca ostatniego z Piastów na tronie polskim, osiedlił zakon
Paulinów pustelników na Jasnej Górze (Clarus Mons) w Częstochowie przy
kaplicy, zbudowanej w roku powyższym dla cudownego obrazu Najświętszej
Panny. Tym sposobem zakon ten, sprowadzony z Węgier, otrzymał pierwszy
swój w Polsce klasztor, położony w województwie Krakowskiem, powiecie
Lelowskim.
Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonów i królów elekcyjnych.
warmińskie, lubuskie, raz należały, drugi raz nie należały do Polski. Dopiero
336
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
powodu unii lubelskiej organizuje się roku 1569 senat Rzeczypospolitej. Zasiada
warmińskim, 10. przemyski, 11. żmudzki, 12. chełmiński, 13. chełmski, 14.
się inflanckim.
Oprócz łacińskich bywały u nas, przed unią kościelną, gęste biskupstwa ruskie
337
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1633, gdy katedrę połocką zajęli unici, ustanowione dla tych, którzy do unii
kościelnej nie przystąpili, miało stolicę swoją w Mohilewie, później zwało się
mścisławskiem, ale pod koniec XVII wieku tak zmniejszało, że prawie upadło.
338
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Warszawskiego.
jako zbyt odległą, i poddać ją pod władzę pasterską biskupa chełmskiego, Jana z
W roku 1761 liczono w tej dyecezyi kościołów 83. Przy pierwszym rozbiorze
kraju biskup chełmski stracił większą część swojej dyecezyi, a katedrę przeniósł
339
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
1795 dostało się pod rząd austryacki, a w roku 1809 powróciło do Księstwa
parafiach.
lwowski), chodziło o to, który z nich ma być w godności starszym. Odtąd Trąba
narodowej zalecono nawet, aby żaden biskup polski nie starał się o
340
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
został przez króla od płacenia jednej grzywny złota, jaką dotąd składał do
Siewierzu, i odtąd prymasi zaczęli też używać niekiedy tytułu książęcego, aż się
herbu Ciołek, brat króla, zmarły roku 1794; po nim Ignacy Krasicki, biskup
341
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Gniezna do Prus, w roku 1815, Niemcy odebrali arcybiskupom nawet ich tytuł
książęcy.
ojczystych.
kiedy, po zawartym pokoju w Oliwie roku 1660, pozostała przy Polsce tylko
trochę więcej niż piąta część Inflant, a cztery piąte wraz z miastem Wenden
na inflanckiego nastąpiła w roku 1678. Nadto dla większej powagi król Jan III w
342
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
stąd i biskup liczył się do senatorów koronnych. Dyecezya podolska była uboga
gdzie stolica dyecezyi podolskiej przez lat 26, to jest do pokoju karłowickiego i
gubernię podolską.
343
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
roku 1375 pod władzą duchowną Gniezna, za Jagiełły wciąga się znowu niby w
bytowskiego”.
Dominikanie, którzy mieli swój kościół w Kijowie i w tym kościele, bo nie było
344
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
została mu jeno mała cząstka dyecezyi. Wojna turecka, najazdy tatarskie, bunty
345
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kijowskim był Michał, rodem z Syryi, drugim Leonty, Grek, trzecim Teopemt,
1415.
znaczeniu tego słowa panującym, miał prawo miecza (jus gladii), własne
346
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
347
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kaliskiem.
348
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kijowskiego, jako metropolity Halicza, niedługo atoli podnieśli się własną mocą
obronniejszego. Halicz, mówił, jest bez murów i blisko Tatarów, jest ogniskiem
lwowskim. Później pod władzę arcybiskupa lwowskiego dostały się jeszcze trzy
349
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
jest błogosławionym.
powstało w wieku XIV, wówczas, kiedy Ruś poszła w podział między Polskę i
350
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
ich biskupa, którym był od roku 1365 „Jan ze krwi królewskiej”. Za Zygmuntów
16; we Lwowie, oprócz katedry, były jeszcze dwa probostwa: św. Anny i św.
Jazłowcu i Łyścu.
zwane lucensis, dla odróżnienia więc od tamtego papież polecił nazywać Łuck
po łacinie Luceoria i stąd biskupstwo, które powinno było nazywać się także
351
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
i Bracławskie, jednem słowem pas ziemi, sto mil długi, począwszy od granicy
dziewięciu w kapitule, która dwa razy na rok się zbierała, co rok zaś obierała
352
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
w której znajdował się grób samego Lubarta i groby wielu innych książąt
turowscy, ale gdy ustali, Witołd, wielki książę litewski, dźwignął biskupstwo
turowskimi, potem Pińsk wziął górę nad Turowem. Szereg władyków pińskich
Józefat Bułhak.
353
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
kościołów.
drugim podziale całe biskupstwo Poznańskie, prócz Warszawy, dostało się pod
354
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
biskupa swego, dysunici zaś władykę, który do unii nie przystąpił. Taki stan
podwójnego kościoła trwał w dyecezyi przemyskiej, od roku 1612, całe lat 80.
355
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gnieźnieńskiej (r. 1633), liczył się do senatorów litewskich i był też tylko
Rosyi, cała dyecezya składała się z czterech parafij katolickich i nie miała już
biskupem poznańskim.
356
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
306, to jest do pierwszego podziału (1772), przez który dostało się pod
biskupa kapituła prześle królowi całkowitą listę swoich członków, że z tej listy
król naznaczy cztery osoby, z których znowu kapituła wybierze sobie biskupa.
objął władzę duchowną nad pozostałymi tam katolikami i, dodawszy sobie tytuł
biskupem nominacyi polskiej był głośny pisarz, uczony i poeta, Ignacy Krasicki,
357
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
gnieźnieńskie.
łotewsku zwanego Kieś, nad rzeką Aa, gdzie znajdowała się katedra. Pierwszym
biskupem był mianowany sławny filolog, starzec, Jędrzej Patrycy Nidecki. Gdy
swoich rządów przepędzali w Polsce. Od roku 1622 Szwedzi już nogą nie
nie miała jeszcze żadnej cywilizacyi ani zakładów naukowych, ta pani zacna,
358
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
biskup poznański, upoważniony został bullą papieską (12. marca 1387 r.) do
Polski, św. Stanisława, Litwa bowiem, wówczas świętych swoich jeszcze mieć
roku 1798 czterech: wileński, trocki, kurlandzki i brzeski. Samo Wilno liczyło
359
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
cesarzowa Katarzyna II ukazem z dnia 14. grudnia 1772 roku ustanowiła dla
województwo mińskie. Roku zaś 1798 z woli cesarza Pawła, przybyły na jego
mińskiej dyecezyę mińską, która istniała do roku 1869). Po roku 1847 dyecezya
Miednikach zgaszono święty ogień pogan, pozabijano czczone przez nich węże i
bo kraj posiadał nader mało ludności i pieniędzy. Jeszcze w roku 1555 katedra
była postawiona z drzewa, dopiero kiedy się spaliła, Kazimierz Pac, biskup
360
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
unią roku 1569 biskup żmudzki zasiadał drugie miejsce w senacie litewskim, a
klasztorne było ubogiem. Miało np. wogóle tylko dwa opactwa: Kanoników
361
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
które się pod panowanie Austryi dostało, a roku 1819 tenże sam los spotkał dwa
nastąpiła w roku 1819. Na Litwie po roku 1832 został tylko jeden klasztor w
362
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Szczyrzycu.
zostali do dawnej Polski przy końcu wieku XIII. Najpierwszy klasztor wystawił
dla nawrócenia Litwy, gdzie i klasztory potem budować dla nich zaczęto. Że
363
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
364
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
utworzył roku 1595 z siedmiu klasztorów na Rusi prowincyę ruską, ale ta roku
istniejąca od roku 1228, miała w roku 1720 klasztorów męskich 43, rezydencyj
ruska, tak zwana św. Jacka, założona roku 1612, liczyła w roku 1720
zwana św. Anioła Stróża, najstarszy klasztor w swoich granicach miała założony
365
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
granicach dawnej Polski, obejmując nadto Ruś i Litwę, które, jeszcze w roku
366
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
klasztoru w Kaliszu.
roku 1456 założyli dwaj rajcy tego miasta. To samo spotykamy w konwencie
i Litwę, a liczył wówczas klasztorów 12. W roku 1517 było już klasztorów 26, a
367
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
Pułtusku, gdzie po 400 młodzieży pobierało nauki. Trzeci dom Jezuitów roku
mieście seminaryum dla kleru unickiego, fundacyi Grzegorza XIII, a król Batory
otrzymują Jezuici kolegium w Poznaniu, a ks. Jakób Wujek zostaje rektorem tej
368
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
August oddal Jezuitom w Wilnie kościół farny św. Jana. Batory wprowadził ich
którego Żywoty świętych za życia jego dziewięć razy były drukowane; po dziś
dzień każdy studyować je musi, kto chce dobrze władać polskim językiem. W
Rzeczypospolitej. Równie względnym okazał się dla nich cesarz Paweł I, który
369
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
się klasztory pomnożyły, każdy dom miał swego ihumena (z greckiego wódz,
tam dobre przyjęcie. Skutkiem unii politycznej roku 1569 i unii kościelnej r.
370
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
przez Urbana VIII roku 1624). Prawdziwą epokę stanowi synod, odbyty r. 1720
Szeptycki zwołał roku 1739 synod do Lwowa, gdzie utworzoną została nowa,
371
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
które utracili w r. 1831. Dnia 16. lutego 1832 r. został zniesiony urząd
372
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
wyprawę pod Wiedeń, w otoczeniu rodziny i dostojników dnia 23. lipca położył
kamień węgielny pod kościół kapucyński przy ulicy Miodowej. Jadąc przez
galicyjskiej.
373
Geografia historyczna ziem dawnej Polski
w wieku XII zakon, który miał na celu ratowanie jeńców i wydostawanie ich z
KONIEC.
Podstawa tekstu: Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903
374