Professional Documents
Culture Documents
der?-e-
di-dr?-s?e-
de-dor?-
(z u�yciem r�nych stopni rdzenia, r�nych przyrostk�w, reduplikacji itp.)
Morfologicznie aspekt wyra�any jest przez budowanie oddzielnych temat�w dla czasu
tera�niejszego, aorystu i perfektu z rdzeni s��w. Na post�powanie w tworzeniu
sk�adaj� si� r�ne kombinacje stopni przeg�osu, reduplikacja oraz specjalne sufiksy.
Perfekt wyr�nia si� przez oddzielone od ko�c�wki zdanie.
Do oznaczenia s�u�y�y
ko�c�wki:
tak samo nazywane pierwotne lub Hic-et-nunc-ko�c�wki dla tera�niejszo�ci i trybu
przypuszczaj�cego,
wt�rne ko�c�wki dla przesz�o�ci i trybu �ycz�cego,
specjalna ko�c�wka dla trybu rozkazuj�cego;
augment dla oddania przesz�o�ci (rozpatrywany jako regionalna osobliwo��),
specjalne sufiksy:
*e/*o (g�oska tematowa) dla trybu przypuszczaj�cego,
*i?eh1/*ih1 dla trybu �ycz�cego.
Rol� nieobecnego aorystu w tera�niejszo�ci pe�ni� iniunctivus, czyli pozbawiony
augmentu aoryst, kt�ry prawdopodobnie s�u�y� bezczasowemu opisowi dzia�a�.
Wprawdzie mia� on wt�rn�, a nie pierwotn� ko�c�wk�, nie do ko�ca wi�c pasuje na
wolne miejsce aorystu w tera�niejszo�ci.
Dla trybu rozkazuj�cego uda�o si� zrekonstruowa� ko�c�wki tylko dla liczby
pojedynczej strony czynnej. Ko�c�wk� dla drugiej osoby liczny pojedynczej trybu
rozkazuj�cego dla czasownik�w tematycznych jest *-e, a dla nietematycznych *-d?i. W
trzeciej osobie wyst�puje ko�c�wka *-tod.
1. L.poj. -h2e
2. L.poj. -th2e
3. L.poj. -e
1. L.mn.. -me
2. L.mn. -e
3. L.mn. -(e)r
Augment[edytuj | edytuj kod]
W j�zyku greckim, indoira�skim, frygijskim i arme�skim dla oddania przesz�o�ci
wyst�puje specjalny prefiks zwany augmentem. Dla por�wnania gr. ?-???? (�-phere) on
ni�s� (czas przesz�y), wedyjskie �-bharat lub w arme�skim forma aorystu e-ber on
ni�s� (w pierwszej osobie liczby pojedynczej ale: beri bez augmentu). W innych
j�zykach, jak �acina czy j�zyki germa�skie, brakuje augmentu. Pr�cz tego u�ycie
augmentu w starych j�zykach indoira�skich, jak i w grece homeryckiej nie by�o
obligatoryjne (te nieaugmentowe formy wyra�ania przesz�o�ci s� okre�lane jako
iniunctivus).
Perfectum
Forma perfectum sk�ada si� przewa�nie z podwojonego rdzenia. Samog�osk�
zduplikowanej sylaby jest zawsze *e, rdze� wyst�puje w stronie czynnej liczby
pojedynczej w poziomie -o, lub w przeciwnym razie w poziomie zerowym. W �acinie
przetrwa�a resztka tak tworzonego przez reduplikacj� perfectum, np. dare (dawa�),
perfectum dedi, cadere (upada�), cecidi. Wyj�tek w braku reduplikacji odgrywa rol�
w bardzo starej konstrukcji *u?oi?dh2e (wiem) od rdzenia *u?ei?d- (widzie�,
por�wnaj �ac. videre).
J�zyki anatolijskie
Dla j�zyk�w anatolijskich przypuszcza si�, �e rozszczepi�y si� one przed
wykszta�ceniem charakterystycznych greko-aryjskich cech. System czasownika jest
du�o prostszy. Istnieje tera�niejszo�� i przesz�o��, strona czynna i medialno-
bierna (strona medialna obejmowa�a tak�e funkcje strony biernej) i (jak wspomniano
powy�ej), zamiast perfectum dwie klasy koniugacyjne. Tematyczne czasowniki nie
odgrywaj� �adnej roli.
J�zyk grecki
W grece najwyra�niej wyra�one s� funkcje r�nych form czasownika. Do rdzeni aspektu
czasu tera�niejszego, aorystu, perfectum do��czy� rdze� czasu przysz�ego (cz�sto,
ale nie zawsze rozpoznawany przez sufiks s). Sk�ad formy zosta� rozbudowany (np.
przez czas zaprzesz�y, czy form� strony medialnej czasu przesz�ego perfectum). Do
strony czynnej i medialnej do��czy�a strona bierna, kt�ra zawarta jest jednak
najcz�ciej w formach strony medialnej. Wy��cznie w aory�cie i czasie przysz�ym
wyst�puje w�a�ciwa dla� strona bierna, kt�ra w interesuj�cy spos�b doprowadza
znaczeniowo do strony czynnej. Koniugacja atematyczna straci�a poparcie na korzy��
tematycznej.
Sanskryt
R�norodno�� form w sanskrycie jest jeszcze bardziej obfita ni� w grece. Wprawdzie
niuanse znaczeniowe staj� si� wyra�ne z powrotem. Rozr�nienie pomi�dzy stron�
czynn� oraz medialn� jest cz�sto zaledwie zrozumia�e. Tak�e rozr�nienia aspektu s�
ju� w Rygwedzie cz�sto nie do poznania[7]. W klasycznym sanskrycie Imperfekt,
Perfekt i aoryst zosta�y u�yte na wyra�enie przesz�o�ci bez rozr�nienia
znaczeniowego. Tak�e w sanskrycie dosz�y formy czasownika: czas przysz�y (r�wnie� z
sufiksem s), strona bierna (tutaj z medialn� ko�c�wk� i bez zwi�zku z grek�) i
szereg wysuwanych form czasownika jak desiderativus czy kausativus. Stary tryb
przypuszczaj�cy pozosta� tylko jeszcze w formach trybu rozkazuj�cego dla pierwszej
osoby.
J�zyki italskie
W j�zykach italskich (np. w �acinie) zosta� silnie obudowany system odmiany
czasownika pod zastosowanie istniej�cych ju� komponent�w. Wynikiem tego jest
symetryczna i mo�liwie przejrzysta koniugacja.
Strona medialna zmieni�a si� w biern�. Od trzech system�w aspektu odpad� Perfekt i
Aoryst wchodz�c do systemu czasu Perfekt. Przy tym mo�na odnale�� elementy form
starego Perfektu (ko�c�wki, pojedyncze reduplikacje) niekiedy tak�e aorystu (w
Perfekcie -s-, np. duco-duxi prowadz�). Obie funkcje aspektu wyra�aj� si�, zar�wno
jako aspekt rezultatywny ("przedczasowo��") oraz dokonany ("czynno�� zako�czona").
Czas jest w tej chwili oddzielony od trybu. Stary imperfectum znikn�� bez �ladu.
Nowy imperfekt z sufiksem -ba- wchodzi na jego miejsce (mo�e <**b?uH, by�, stawa�
si�). Czas przysz�y tworzy si� ze starego trybu przypuszczaj�cego; w dw�ch
koniugacjach nie zostaje zastosowana ta konstrukcja, mianowicie z sufiksem -b-
(przypuszczalnie zanika na rzecz trybu przypuszczaj�cego od *b?eu?).
Czas, tryb, aspekt s� po��czone, jednak�e nie istnieje tryb przypuszczaj�cy czasu
przysz�ego.
J�zyki germa�skie
W j�zykach germa�skich dosz�o do znacznego uproszczenia systemu czasownika. Aoryst,
czas imperfekt oraz tryb przypuszczaj�cy zagin�y. Tryb �ycz�cy rozwin�� si� w tryb
przypuszczaj�cy, kt�ry stosowany by� podobnie do jego �aci�skiego odpowiednika.
Czas perfekt zacz�� by� u�ywany do okre�lania przesz�o�ci.
Rozwin�y si� dwie klasy czasownik�w, tzw. mocne i s�abe. Czasowniki mocne tworz�
swoj� form� przesz�� poprzez przeg�os w temacie bezokolicznika. Czasowniki s�abe
by�y pierwotnie tymi, dla kt�rych nie istnia�a forma czasu perfekt i kt�re budowa�y
swoj� form� czasu przesz�ego z nowym sufksem *-d-. Przypuszcza si�, �e powraca on w
tym samym rdzeniu jak w niemieckim czasowniku tun [czyni�].
Pozosta�e formy zosta�y zast�pione, zar�wno jak w wielu innych j�zykach potomnych,
poprzez konstrukcje z�o�one.
J�zyki s�owia�skie
W j�zykach s�owia�skich aspekt czasownika oddawany jest przez jego form�
leksykaln�. Dla wi�kszo�ci czasownik�w istnieje osobna forma dokonana i niedokonana
(np. robi�, zrobi�). Poj�cie aspektu wywodzi si� z bada� nad j�zykami s�owia�skimi.
*penkwe > p�t? > pi�� (por. lit. penki, gr. pente)
*?mtom > s?to > sto (por. lit. �imtas)
*tu:s- > tyti > ty�
*tusd?omti > tys�c? > tysi�c (por. lit. tukstantis, niem. tausend)
*e:?hom > az? > jaz? > ja (por. bu�g. a?, lit. a�, gr. i �ac. ego, goc. ik, niem.
ich)
Rekonstrukcja j�zyka praindoeuropejskiego[edytuj | edytuj kod]
Metody rekonstrukcji[edytuj | edytuj kod]
Metoda por�wnawcza[edytuj | edytuj kod]
Metoda ta zosta�a rozwini�ta w dziewi�tnastym stuleciu na podstawie j�zyk�w
indoeuropejskich i sta�a si� podstawowym post�powaniem w j�zykoznawstwie
historycznym przy rekonstrukcji wcze�niejszych form w danych grupach j�zykowych.
Funkcjonuje ona najlepiej (ale nie wy��cznie) w obszarze fonologii, poniewa� zmiany
w g�oskach okazuj� si� w typowy spos�b bardzo systematyczne.
August Schleicher
Nie istniej� oryginalne teksty j�zyka praindoeuropejskiego, a powstawanie tekst�w w
tym j�zyku wi��e si� z rekonstrukcj� samego j�zyka. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguj�
opowiadanie Kr�l i b�g oraz napisana przez Augusta Schleichera bajka Owca i konie z
1868 roku. Post�p w naukach j�zykoznawczych sk�oni� jednak uczonych do ponownego
jej napisania. Co u Schleichera np. brzmi �Avis akvasas ka�, w aktualnej wersji z
1979 wygl�da ju� tak: �Ou?is e?u?osk?e�. Jednak�e prawid�owo�� rekonstrukcji ca�ego
tekstu z punktu widzenia dzisiejszej nauki budzi powa�ne w�tpliwo�ci.
Przeszukaj Wikipedi�
Przejd�
Strona g��wna
Losuj artyku�
Kategorie artyku��w
Najlepsze artyku�y
Cz�ste pytania (FAQ)
Dla czytelnik�w
O Wikipedii
Zg�o� b��d
Kontakt
Wspom� Wikipedi�
Dla wikipedyst�w
Pierwsze kroki
Portal wikipedyst�w
Og�oszenia
Zasady
Pomoc
Ostatnie zmiany
Narz�dzia
Linkuj�ce
Zmiany w linkowanych
Prze�lij plik
Strony specjalne
Link do tej wersji
Informacje o tej stronie
Element Wikidanych
Cytowanie tego artyku�u
Drukuj lub eksportuj
Utw�rz ksi��k�
Pobierz jako PDF
Wersja do druku
W innych projektach
Wikicytaty
W innych j�zykach
Alemannisch
???????
Asturianu
?????
B�n-l�m-g�
?????????
Bosanski
Brezhoneg
Catala
�e�tina
Cymraeg
Deutsch
English
Espanol
Esperanto
Euskara
?????
Fran�ais
Frysk
Gaidhlig
Galego
???
???????
??????
Hrvatski
Bahasa Indonesia
Interlingua
�slenska
Italiano
Kurd�
Latina
Latvie�u
Lietuviu
Limburgs
Lumbaart
Magyar
??????????
Nederlands
???
Norsk
Norsk nynorsk
Occitan
??????
Portugues
Rom�n�
???????
Scots
Shqip
Simple English
Sloven�ina
Sloven��ina
?????
?????? / srpski
Srpskohrvatski / ??????????????
Suomi
Svenska
T�rk�e
??????????
????
Ti?ng Vi?t
Walon
Zazaki
??
Edytuj linki
T� stron� ostatnio edytowano 16:28, 14 sty 2018.
Tekst udost�pniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych
warunkach, z mo�liwo�ci� obowi�zywania dodatkowych ogranicze�. Zobacz szczeg�owe
informacje o warunkach korzystania.
Polityka ochrony prywatno�ciO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na w�asn�
odpowiedzialno��Dla deweloper�wKomunikat na temat ciasteczekWersja dla urz�dze�
mobilnychWikimedia Foundation Powered by MediaWiki