Na mapach: Ziemia15�N 75�W (mapa)

Morze Karaibskie[edytuj]
Morze Karaibskie
CIA map Central America & Caribbean.png
Kontynent Ameryka P�nocna
Powierzchnia 2 754 000[1] km2
Najwi�ksza g��bia 7686 m
Typ morza przybrze�ne
Po�o�enie na mapie Ameryki P�nocnej
Mapa lokalizacyjna Ameryki P�nocnej
Morze Karaibskie
Morze Karaibskie
Ziemia15�N 75�W
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Morze Karaibskie � morze wchodz�ce w sk�ad systemu oceanicznego Oceanu
Atlantyckiego, po�o�one na p�noc od Ameryki Po�udniowej i na wsch�d od Ameryki
Centralnej. Ograniczone od p�nocy i od wschodu przez �uk wyspowy Antyli, przez co
kiedy� by�o nazywane r�wnie� Morzem Antylskim. W okresie wielkich odkry�
geograficznych na prze�omie XV i XVI wieku, obszar Karaib�w wraz z pobliskimi
Bahamami oraz Turks i Caicos nazwano Indiami Zachodnimi.

Spis tre�ci [ukryj]

1 Historia
2 Geologia
3 Po�o�enie i obszar
4 Wyspy
5 Pa�stwa po�o�one nad Morzem Karaibskim
6 Zobacz te�
7 Przypisy
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwszymi mieszka�cami Antyli (wcze�niej znanymi jako Indie Zachodnie) byli
Tainowie, rdzenni mieszka�cy Wielkich i Ma�ych Antyli, znani z uprawiania
rolnictwa, rybo��wstwa i garncarstwa. Obrz�dy pogrzebowe �wiadczy�y o religijno�ci
tego plemienia[2]. J�zyk Tain�w wywodzi� si� z j�zyk�w arawackich[3], grupy
j�zykowej Indian Ameryki Po�udniowej, kt�rzy przybyli na Antyle oko�o 300 roku
p.n.e.[4] Zamieszkiwali Kub�, Jamajk�, Hispaniol� (obecnie Haiti) i Portoryko. W
momencie odkrycia Antyli przez Krzysztofa Kolumba, wyspy by�y zamieszkiwane przez
plemiona Karib�w (zwanych te� Kalinago), historycznych wrog�w Tain�w, dobrych
�eglarzy i wojownik�w. Wcze�niej Karibowie �yli na obszarach w g��bi l�du, wzd�u�
rzeki Orinoko, z czasem podbijaj�c i zamieszkuj�c terytoria Tain�w[5][6]. Pierwsze
wzmianki o Karibach m�wi�y o �ywieniu si� przez nich ludzkim mi�sem, a samo s�owo
kanibal pochodzi od zniekszta�conej nazwy mieszka�ca Karaib�w[5].

Przybycie Kolumba na Haiti w 1492 roku

Morze Karaibskie by�o obszarem nieznanym dla Europy i Azji do 1492, kiedy to
Krzysztof Kolumb pierwszy raz pr�bowa� znale�� drog� do Indii. Po odkryciu
tamtejszych wysp obszar ten zosta� szybko skolonizowany przez cywilizacje
zachodnie, staj�c si� wa�n� cz�ci� europejskich szlak�w handlowych, przez co
r�wnie� miejscem cz�stego piractwa. W 1495 roku, za pozwoleniem Kr�l�w Katolickich,
wiele statk�w wyp�ywa�o na ocean Atlantycki za cel obieraj�c nowo odkryte Indie,
p�yn�c bez odpowiedniego przygotowania i tym samym staj�c si� �atwym �upem dla
�morskich wilk�w�[7]. Na karaibskich wybrze�ach rozwin�y si� faktorie handlowe, z
kt�rych najbardziej znan� jest Portobelo. Z powodu nieustaj�cych atak�w pirat�w,
pod koniec XVI wieku, niedaleko osady handlowej Portobelo Hiszpanie wznie�li Fort
San Lorenzo. Problem pirat�w dotyczy� te� innych port�w na Karaibach, m.in.
Cartageny de Indias i Hawany, gdzie r�wnie� zbudowano systemy obronne, g��wnie
przez przetransportowanych z Afryki niewolnik�w.
Wkr�tce po odkryciu Morza Karaibskiego i zaj�cia tamtejszych wysp i wybrze�y przez
Hiszpan�w, przyku�o ono uwag� koron Anglii i Francji, kt�re wys�a�y do�wiadczonych
�eglarzy na podb�j karaibskich terytori�w. W efekcie dosz�o do przej�cia Martyniki
i Gwadelupy przez Francj� oraz Antigui, Montserratu, Barbadosu i Jamajki przez
Anglik�w.

Mury obronne w Cartagena de Indias

W 1625 roku na wyspie Tortuga, podzielonej mi�dzy Francuz�w i Anglik�w, dzia�aj�cy
na ich zlecenia korsarze i bukanierzy po��czyli si�y by atakowa� hiszpa�skich
kolonist�w. Do ko�ca XVII wieku z Tortugi wysy�ano pirackie ekspedycje maj�ce na
celu obleganie i rabowanie nadmorskich miast. Inn� znan� siedzib� pirat�w by�o Port
Royal na Jamajce. Zamieszkiwane przez nich od 1656 do 7 czerwca 1692, kiedy to w
wyniku trz�sienia ziemi dosz�o do jego cz�ciowego zniszczenia. W Port Royal cz�sto
przebywali Henry Morgan[8], Fran�ois l'Olonnais[9] i Czarnobrody[10].

Od XIX wieku kolonie sta�y si� niepodleg�e. Mimo to cz�� tamtejszych kraj�w wci��
znajdowa�a si� pod kontrol� lub wp�ywem pa�stw kolonialnych. W obr�bie basenu Morza
Karaibskiego znajduj� si� ��cznie 22 terytoria wyspiarskie nale��ce do 12 kraj�w, w
tym Kuba � ostatni kraj regionu, kt�ry w 1898 uzyska� niepodleg�o��. W tym samym
roku, w wyniku przegranej przez Hiszpan�w wojny ameryka�sko-hiszpa�skiej, Portoryko
zosta�o oddane Stanom Zjednoczonym.

W 1903 roku w wyniku interwencji Stan�w Zjednoczonych, wydzielono Panam� od

Kolumbii. W latach 1904-1914 uko�czono budow� Kana�u Panamskiego, b�d�cego jedn� z
najwa�niejszych dr�g wodnych �wiata, wydatnie skracaj�c� drog� morsk� mi�dzy
wschodnim i zachodnim wybrze�em Stan�w Zjednoczonych. Przez 75 lat strefa kana�u
znajdowa�a si� pod jurysdykcj� Stan�w Zjednoczonych. Do ko�ca 1999 przekazano j�
Panamie[11].

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Region Karaibski w zdecydowanej wi�kszo�ci jest usytuowany na p�ycie karaibskiej, w
mniejszej cz�ci na p�ycie p�nocnoameryka�skiej. Fragmenty stref nadbrze�nych
Panamy, Kolumbii i Wenezueli, kt�re s� zaliczane do obszaru Karaib�w, znajduj� si�
na p�ytach panamskiej i p�nocnoandyjskiej. Stosunkowo niewielka p�yta karaibska
znajduje si� mi�dzy dwoma g��wnymi p�ytami buduj�cymi kontynenty Ameryki P�nocnej
(p�yta p�nocnoameryka�ska) i Ameryki Po�udniowej (p�yta po�udniowoameryka�ska), co
wp�ywa na jej ci�g�� ewolucj�[12]. Wzgl�dem Ameryki Po�udniowej p�yta karaibska
przemieszcza si� o 21 mm/rok w kierunku wschodnim. Zachodnia cz�� p�yty przesuwa
si� o oko�o 10 mm/rok w kierunku po�udniowym, natomiast od strony wschodniej, w
pobli�u Trynidadu, w niewielkim stopniu p�yty oddalaj� si� od siebie[13]. P�yta
karaibska jest ograniczona z dw�ch stron strefami subdukcji z aktywnymi rowami
oceanicznymi i �a�cuchami wulkanicznymi[12]. Na zachodnim kra�cu p�yty karaibskiej
zbiegaj� si� ni� p�yty kokosowa, panamska i p�nocnoandyjska. P�yta kokosowa ulega
subdukcji pod p�yt� karaibsk�, natomiast p�yta panamska i p�nocnoandyjska wci�gaj�
p�yt� karaibsk� pod siebie. Od strony wschodniej r�wnie� wyst�puje subdukcja, gdzie
p�yty p�nocno- i po�udniowoameryka�ska s� wpychane pod p�yt� karaibsk�.

Mapa p�yt tektonicznych w regionie Karaib�w

Od Oceanu Atlantyckiego Morze Karaibskie oddzielone jest kilkoma �ukami wyspowymi w
r�nym wieku. Najm�odszy z tych �uk�w rozci�ga si� od Ma�ych Antyli po p�nocno-
wschodni� cz�� Trynidadu i Tobago do wybrze�a Wenezueli. Powsta� wskutek subdukcji
p�yty po�udniowoameryka�skiej i karaibskiej. W tym procesie powsta�y tam wulkany, z
kt�rych obecnie cz�� jest aktywna lub drzemi�ca. Do drzemi�cych wulkan�w mo�na
zaliczy� Montagne Pel�e, Mount Mazinga na holenderskiej wyspie Sint Eustatius oraz
wulkan Morne Trois Pitons na Dominice. Wi�ksze wyspy w p�nocnej cz�ci morza, takie
jak Kuba, Haiti, Jamajka i Portoryko le�� na starszym �uku wyspowym.
Wiek geologiczny Morza Karaibskiego nie jest do ko�ca znany, ale szacuje si�, �e
wynosi mi�dzy 160 a 180 milion�w lat, oraz �e powsta�o ono na skutek szczeliny,
kt�ra podzieli�a superkontynent Pangea w erze mezozoicznej[14]. We wczesnym
karbonie, w efekcie zbli�enia si� Gondwany do Laurosji zmniejszy� si� jego basen.
Kolejny etap formacji morza mia� miejsce w triasie, gdy pot�ny ryft przyczyni� si�
do powstania w�skiego ubytku rozci�gaj�cego si� od obecnej Nowej Fundlandii a� po
zachodnie wybrze�e Zatoki Meksyka�skiej[15], tworz�c przy tym silikoklastyczne
(krzemionkowe) ska�y osadowe. Z powodu pot�nej transgresji morskiej maj�cej miejsce
na pocz�tku jury, woda wype�ni�a Zatok� Meksyka�sk�, tworz�c tam p�ytkie morze.
Ryfty w trakcie jury �rodkowej utworzy�y zag��bienia w dnie morza. Pojawienie si�
tych basen�w da�o r�wnie� pocz�tek Oceanowi Atlantyckiemu i w p�nej jurze
przyczyni�o si� do rozbicia Pangei. W kredzie Morze Karaibskie zyska�o form�
zbli�on� do obecnej. Na pocz�tku paleogenu morska regresja oddzieli�a Karaiby od
Zatoki Meksyka�skiej i od Oceanu Atlantyckiego tworz�c l�d na miejscu obecnej Kuby
i Haiti. Karaiby pozosta�y w takiej formie przez wi�ksz� cz�� kenozoiku a� do
holocenu, gdy wzrost poziomu wody w oceanach ponownie po��czy� Karaiby z Oceanem
Atlantyckim.

Po�o�enie i obszar[edytuj | edytuj kod]

Ta sekcja od 2009-11 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Nale�y poda� (wiarygodne) �r�d�a, najlepiej w formie dok�adnych przypis�w
bibliograficznych.
Cz�� lub nawet wszystkie informacje w sekcji mog� by� nieprawdziwe. Jako pozbawione
�r�de� mog� zosta� zakwestionowane i usuni�te.
Dok�adniejsze informacje o tym, co nale�y poprawi�, by� mo�e znajduj� si� w
dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskona�o�ci nale�y usun�� szablon {{Dopracowa�}} z tej
sekcji.
Od pe�nych w�d Oceanu Atlantyckiego oddzielaj� go �a�cuchy wysp Ma�ych Antyli na
wschodzie i Wielkich Antyli na p�nocy. Wyspa Kuba i p�wysep Jukatan oddzielaj� go
od Zatoki Meksyka�skiej. Z akwenem Zatoki Meksyka�skiej po��czone jest przez
Cie�nin� Jukata�sk�, a z Oceanem Atlantyckim przez Cie�nin� Zawietrzn�. Z Morza
Karaibskiego mo�na dosta� si� na Ocean Spokojny przez Kana� Panamski.

Jego powierzchnia wynosi 2 754 000 km2. Najg��bszy punkt znajduje si� w Rowie
Kajma�skim, pomi�dzy Kub� a Jamajk�, na g��boko�ci 7680 m. W ukszta�towaniu dna
Morza Karaibskiego wyr�nia si� trzy baseny: Jukata�ski, Kolumbijski i Wenezuelski.

Wybrze�e Morza Karaibskiego jest do�� urozmaicone. Wyst�puje tu kilka do�� du�ych
zatok: Honduraska, Moskit�w, Dari�n czy Wenezuelska z jeziorem Maracaibo.
Wa�niejsze miasta po�o�one nad Morzem Karaibskim to: Santiago de Cuba, Port-au-
Prince, Santo Domingo, Caracas, Maracaibo, Barranquilla, Cartagena, Col�n, Belize
City, Cancun i Playa del Carmen.

Ca�y obszar Morza Karaibskiego oraz le��ce na nim wyspy nazywane s� Karaibami.

Wyspy[edytuj | edytuj kod]

Z tym tematem zwi�zana jest kategoria: Wyspy Morza Karaibskiego.
Pa�stwa po�o�one nad Morzem Karaibskim[edytuj | edytuj kod]
Nad Morzem Karaibskim le�� nast�puj�ce pa�stwa:

Wenezuela
Kolumbia
Panama
Kostaryka
Nikaragua
Honduras
 Gwatemala
Belize
Meksyk
Wyspiarskie pa�stwa i terytoria zale�ne basenu Morza Karaibskiego:

Kuba
Kajmany
Jamajka
Haiti
Dominikana
Portoryko
Wyspy Dziewicze Stan�w Zjednoczonych
Aruba
Bonaire
Cura�ao
Saba
Sint Eustatius
Sint Maarten
Anguilla
Saint Kitts i Nevis
Antigua i Barbuda
Montserrat
Gwadelupa
Dominika
Martynika
Saint Lucia
Saint Vincent i Grenadyny
Grenada
Trynidad i Tobago
Zobacz te�[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
Commons-logo.svg Multimedia w Wikimedia Commons
WiktionaryPl nodesc.svg Definicje s�ownikowe w Wikis�owniku
Ameryka�skie Morze �r�dziemne
Gwizdek Rossby�ego
Piraci z Karaib�w
Romans Morza Karaibskiego
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
Skocz do g�ry ^ The Caribbean Sea All The Sea
Skocz do g�ry ^ Keith Cleversley: The Taino World (ang.). entheology.com, 2010-05-
06. [dost�p 2016-08-27].
Skocz do g�ry ^ Alexandra Aikhenvald: Arawak languages (ang.). James Cook
University, 2006. [dost�p 2016-08-27].
Skocz do g�ry ^ David Carrasco, Scott Sessions: Cave, City, and Eagle's Nest: An
Interpretive Journey Through the Mapa de Cuauhtinchan. Wyd. 2. Albuquerque:
University of New Mexico Press. Published in collaboration with the David
Rockefeller Center for Latin American Studies and the Peabody Museum of Archaeology
and Ethnology, Harvard University, 2007, s. 360. ISBN 978-0-8263-4283-6.
^ Skocz do: a b J. Michael Francis: Iberia and the Americas: Culture, Politics, and
History � A Multidisciplinary Encyclopedia. Wyd. 1. Santa Barbara, California: ABC-
CLIO, 2006, s. 776. ISBN 1-85109-426-1.
Skocz do g�ry ^ An Ongoing Voyage:What Became of �America� (ang.). Library of
Congress. [dost�p 2016-08-27].
Skocz do g�ry ^ Mariano Gonz�lez Arnao. A prueba de piratas. �La Aventura de la
Historia � Ano 6�. 61 (1), listopad 2003. Madryt: Arlanza Ediciones.
Skocz do g�ry ^ Donny L. Hamilton: The Port Royal Project (ang.). Nautical
Archaeology Program, Texas A&M University, 2000. [dost�p 2016-08-27].
Skocz do g�ry ^ Kenneth Maxwell: Naked Tropics: Essays on Empire and Other Rogues.
Nowy Jork: Routledge, 2003, s. 50, seria: New World in the Atlantic world. ISBN 0-
415-94576-3.
Skocz do g�ry ^ Angus Konstam: Blackbeard's Last Fight: Pirate Hunting in North
Carolina 1718. Oxford: Osprey Publishing, 2013, s. 7. ISBN 978-1-78096-195-8.
Skocz do g�ry ^ Panama Canal turned over to Panama (ang.). History.com. [dost�p
2016-08-27].
^ Skocz do: a b Caribbean (ang.). Universidad de Granada, 2008-04-01. [dost�p 2016-
09-03].
Skocz do g�ry ^ Prologue. W: Hans G. Av� Lallemant, Virginia B. Sisson: Caribbean-
South American Plate Interactions, Venezuela. Colorado: The Geological Society of
America, Inc., 2005, s. 2. ISBN 0-8137-2394-9. [dost�p 2016-08-20]. (ang.)
Skocz do g�ry ^ Manuel Iturralde-Vinent: Los primeros pobladores del Caribe
(hiszp.). redciencia.cu, 2004. [dost�p 2016-09-03].
Skocz do g�ry ^ Manuel Iturralde-Vinent: The Conflicting Paleontologic Versus
Stratigraphic Record of the Formation of the Caribbean Seaway (ang.).
redciencia.cu, 2003. [dost�p 2016-08-21]. s. 4.
[poka�]
p � d � e
Morza na �wiecie
Kontrola autorytatywna (morze): VIAF:?236345924 GND:?4029667-2 NDL:?00628395
WorldCat
Kategorie: KaraibyMorza Oceanu Atlantyckiego
Menu nawigacyjne
Nie jeste� zalogowanyDyskusjaEdycjeUtw�rz kontoZaloguj
si�Artyku�DyskusjaCzytajEdytujEdytuj kod �r�d�owyHistoria i autorzySzukaj

Przeszukaj Wikipedi�
Przejd�
Strona g��wna
Losuj artyku�
Kategorie artyku��w
Najlepsze artyku�y
Cz�ste pytania (FAQ)
Dla czytelnik�w
O Wikipedii
Zg�o� b��d
Kontakt
Wspom� Wikipedi�
Dla wikipedyst�w
Pierwsze kroki
Portal wikipedyst�w
Og�oszenia
Zasady
Pomoc
Ostatnie zmiany
Narz�dzia
Linkuj�ce
Zmiany w linkowanych
Prze�lij plik
Strony specjalne
Link do tej wersji
Informacje o tej stronie
Element Wikidanych
Cytowanie tego artyku�u
Drukuj lub eksportuj
Utw�rz ksi��k�
Pobierz jako PDF
Wersja do druku
W innych projektach
Wikimedia Commons
W innych j�zykach
Afrikaans
Alemannisch
????
Anglisc
???????
Aragon�s
???????
Asturianu
Avane'?
Az?rbaycanca
??????
Bamanankan
?????
B�n-l�m-g�
?????????
??????????
?????????? (???????????)?
???????
?????????
Boarisch
Bosanski
Brezhoneg
??????
Catala
???????
Cebuano
�e�tina
Corsu
Cymraeg
Dansk
Deutsch
Din� bizaad
Dolnoserbski
Eesti
????????
English
Espanol
Esperanto
Estremenu
Euskara
?????
Foroyskt
Fran�ais
Frysk
Gaeilge
Gaelg
Gaidhlig
Galego
???????
???/Hak-k�-ng�
???
???????
??????
Hornjoserbsce
Hrvatski
Ido
Ilokano
Bahasa Indonesia
Interlingua
????
�slenska
Italiano
?????
?????
???????
???????
Kernowek
Kiswahili
Kurd�
????????
????? ????
?????
Latina
Latvie�u
Lietuviu
Limburgs
Livvinkarjala
La .lojban.
Magyar
??????
??????????
??????
?????
?????????
????
????????
Bahasa Melayu
Ming-de?ng-ng?�
??????
??????????
Nahuatl
Nederlands
????? ????
???
???????
Nordfriisk
Norsk
Norsk nynorsk
Occitan
O�zbekcha/???????
??????
??????
Papiamentu
Patois
Piemonteis
Portugues
Rom�n�
??????????
???????
???? ????
Sardu
Scots
Shqip
Sicilianu
?????
Simple English
Sloven�ina
Sloven��ina
�l�nski
Soomaaliga
?????
?????? / srpski
Srpskohrvatski / ??????????????
Basa Sunda
Suomi
Svenska
Tagalog
?????
Tarand�ne
???????/tatar�a
???
T�rk�e
T�rkmen�e
??????????
????
Veneto
Veps�n kel�
Ti?ng Vi?t
West-Vlams
Winaray
??????
Yorub�
??
�emaite�ka
??
Kab?y?
Edytuj linki
T� stron� ostatnio edytowano 18:44, 14 sty 2018.
Tekst udost�pniany na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych
warunkach, z mo�liwo�ci� obowi�zywania dodatkowych ogranicze�. Zobacz szczeg�owe
informacje o warunkach korzystania.
Polityka ochrony prywatno�ciO WikipediiKorzystasz z Wikipedii tylko na w�asn�
odpowiedzialno��Dla deweloper�wKomunikat na temat ciasteczekWersja dla urz�dze�
mobilnychWikimedia Foundation Powered by MediaWiki