1 lipca 2013

Grzegorz Kaszyński
grzekasz@vp.pl

C zy
ewangelista
Mateusz
cytował z
Septuaginty?
W katolickiej literaturze przedmiotu można napotkać dwie opinie: jedni
uważają, że Ewangelia Mateusza nie zawiera cytatów z LXX (np. Hieronim1), a
inni są przeciwnego zdania (np. Józef Kudasiewicz, Anna Świderkówna)2. Kto
ma rację? Najlepiej samemu to sprawdzić. Możesz jednak oszczędzić sobie
wiele czasu na samodzielne badania porównawcze, gdyż poniżej przedstawiam
zestawienie brzmienia cytatów z Pism Hebrajskich (ST) obecnych w greckim
tekście Ew. Mt. z Septuagintą.
Jest jednak pewna wstępna trudność. Jak czytamy w Przedmowie do Novum
Testamentum Graece (Nestle-Aland, Stuttgart 1979, s. 72) wśród znawców
greki „panują zasadniczo różne opinie w identyfikowaniu cytatów i nawiązań”3.
Jedni eksperci zaliczają dane słowa do cytatu (i np. piszą je kursywą), inni zaś
biorą za aluzję (i piszą je normalnym drukiem). Serdecznie zapraszam do
uważnego przejrzenia poniższego zestawienia4.

UWAGA:
wyrazy zapisane pogrubioną czcionką ukazują
różnice pomiędzy cytatami
MIEJSCE
Grecki tekst EM (Westcot-Hort) Grecka LXX (Rahlfs)
CYTATU

1:23
Iz 7:14

2:6
Mi 5:2
w LXX:
5:1

2:15
Oz 11:1

2:18

Jer 31:15
w LXX:
38:15

3:3

Iz 40:3

4:4
Pwt 8:3

4:6

Ps
91:11,12

4:10
Pwt 6:13
 4:15,16

Iz 9:1,2
9:1
w LXX:
8:23 –
9:1

5:21
Wj 20:13
w LXX:
20:15

5:27
Wj 20:14
w LXX:
20:13

5:33
Kpł 19:12

5:38
Wj 21:24

5:43
Kpł 19:18

8:17
Iz 53:4

9:13
Oz 6:6
 11:10
Mal 3:1

12:7
Oz 6:6

12:18-21
2

Iz 42:1-4 4

10
13:14,15

Iz 6:9,10

13:35
Ps 78:2
w LXX:
77:2

15:4a

Wj 20:12

15:4b
Wj 21:17

15:8,9
Iz 29:13

19:5
Rdz 2:24

21:5 Iz. 62:11) Iz. 62:11)

Zch 9:9

21:9
(Ps 118:25a?)

Ps
118:25,26 Ps 118:25b?)
w LXX:
117:25,26

21:13

Iz 56:7

21:16

Ps 8:2
w LXX:
8:3

21:42

Ps 23

118:22,23
w LXX:
117:22,23

22:24

Pwt
25:5,6 6

22:32
Wj 3:6

22:37
Pwt 6:5

22:39
Kpł 19:18

22:44
Ps 110:1
w LXX:
109:1

23:39
Ps
118:26a
w LXX:
117:26a
 26:31
Zch 13:7

27:9,10

Zch
11:12,13

27:46

Ps 22:1
w LXX:
21:2

W powyższym zestawieniu pominąłem 5 cytatów, które padły z ust bogatego

młodzieńca (pięć przykazań z Dekalogu, Mt 19), gdyż powtarzają się. Poza tym,
można je potraktować jako nawiązania, nie zaś jako bezpośrednie cytaty. Zatem,
Mateusz zawarł ok. 40 cytatów. W zasadzie cytuje on bezpośrednio z Pism
Hebrajskich i być może z LXX. Można tak powiedzieć, mimo iż zachodzi…

 Zgodność z LXX „słowo w słowo” (7 cytatów):

5:21 Nie wolno ci mordować

5:27 Nie wolno ci cudzołożyć
5:43 i 22:39 Masz miłować swego bliźniego
9:13 i 12:7 Miłosierdzia chcę, nie ofiary
21:16 Z ust niemowląt i ssących zgotowałeś wysławianie
21:42 Kamień, który odrzucili budowniczowie, ten stał się
głównym kamieniem narożnym. Pojawił się on za sprawą
Pana i jest cudowny w naszych oczach
23:39 Błogosławiony, który przychodzi w imieniu Pana
  Zgodność z LXX, ale z różnicą w jednym wyrazie
(5 cytatów):
1:23 EM: „nazwą” LXX: „nazwiesz”
4:4 LXX ma jedno słowo więcej – „ten” (w celowniku)
5:38 Gr. EM ma jedno słowo więcej – „i”
13:14,15 LXX ma jedno słowo więcej – „ich”
21:13 LXX ma jedno słowo więcej – „albowiem”
22:44 Rzekł Pan Panu memu… EM: stopy LXX: podnóżek

Co do:

1:23 Nestle-Aland zaliczają do LXX

4:4 cytat „zdaje się pochodzić z LXX” (Robertson);
przekład LITV zalicza te słowa do cytatu z LXX.
13:14,15 Nestle-Aland zaliczają do cytatu z LXX
15:9 ALT zalicza do cytatu z LXX
22:44 LITV zalicza do cytatu z LXX

Jednakże z puli wszystkich tych 12 cytatów ich brzmienie w 11 przypadkach

pokrywa się z TH, więc nie sposób definitywnie rozstrzygnąć skąd pochodził
cytat. Tylko w 1 miejscu tekst grecki EM zawiera cytat, który jest „słowo w
słowo” zgodny z LXX i nie pokrywa się TH. Jest to Psalm 8:2.

Odnotowuje to:

 Grecysta, prof. Archibald T. Robertson: „Cytat pochodzi z Psalmu 8:3

(w LXX)” [The quotation is from Psalms 8:3 (lxx text)] (Robertson’s
Word Pictures).

 Grecysta, prof. Marvin R. Vincent: „Cytat pochodzi z Ps. 8:2 i jest

podany za Septuagintą, nie tekstem hebrajskim, który mówi: „tyś założył
siłę” [The quotation from Psa 8:2, follows the Septuagint, and not the
Hebrew, which is, “Thou hast founded strength” (Vincent’s Word
Studies).

 Nestle-Aland (odsyłacz)

 Prof. Anna Świderkówna (przypis)

 Piotr Zaremba – Anna Józak (przypis)

 Przekład LITV (Literal Translation of the Holy Bible):

 Mat 21:16 And they said to Him, Do you hear what these say?
And Jesus said to them, Yes. Did you never read, "Out of the
mouth of babes and sucklings You have perfected praise?" LXX-
Psa. 8:3; MT - Psa. 8:2

 Przekład ALT (Analitical Literal Translation)

PSALM 8:2 [3, LXX]

-------------------------------------------------------------------------------------------------
BHS
     
 

LXX

EM

 Inne godne uwagi miejsca:

12:18-21 W cytacie z Iz 42:1-4 druga część wersetu 4 pokrywa się z

LXX (ma tylko jedno słowo więcej: epi). TH mówi: „a wyspy
będą wyczekiwać jego prawa”. Według Matthew Henry’ego
„Ewangelista idzie tutaj za Septuagintą (lub być może za
późniejszym wydaniem Septuaginty)” (The evangelist here
follows the Septuagint (or perhaps the latter editions of the
Septuagint follow the evangelist) (Matthew Henry’s
Commentary on the Bible).

17:11 Greckie słowo αποκαταστησει („przywróci”; „ustanowi od

nowa”, Popowski; „odnowi”, Przekład ekumeniczny) obecne w
gr. EM występuje w LXX w Mal 3:23, natomiast nie ma jego
odpowiednika TH (4:5 [3:23]), gdyż widnieje tam termin
„zwróci”. Zdaniem Adama Clarka „słowo to nasz Pan cytuje
z Septuaginty” (this word our Lord quotes from the
Septuagint) (Adam Clark’s Commentary on the Bible).

19:5 Jezus cytując tekst Rdz 2:24 wymienia słowo „oboje” (gr. duo),
które nie występuje w TH, ale pojawia się w LXX. Biblista
Archibald T. Robertson sądzi, że „w tym miejscu LXX
zawiera bezpośrednie tłumaczenie hebrajskiego idiomu” (here
 the lxx is a direct translation of the Hebrew idiom)
(Robertson’s Word Pictures).

Rzecz jasna te pojedyncze wyrazy zgodne z LXX, a niezgodne z TH, nie

rzutują na całokształt oceny skąd pochodził cały cytat.

 termin „Pan” w odniesieniu do Boga:

Gr. EM: 8 razy

Gr. LXX: 12 razy

WNIOSKI:
1. Można założyć, że tylko w 1 miejscu Mateusz cytuje z LXX. Dlaczego
„założyć”? Cytując Psalm 8:2 Ewangelista Mateusz nie musiał
przytoczyć go z LXX. Otóż trzeba rozumieć, że nie można tu wykluczyć
ewentualności, iż cytat ten jest tłumaczeniem jakiegoś nieznanego dzisiaj
wariantu przedmasoreckiego TH zgodnego w treści z LXX. Wprawdzie
jest możliwe, że cytował z LXX, ale obecnie nie możemy mieć co do tego
absolutnej pewności.

2. Całkowite pominięcie przez Mateusza tekstu LXX w przytoczeniach z

Pism Hebrajskich (ST) mogło wynikać z kontrowersyjnego charakteru,
jaki budziła ona wśród ortodoksyjnych Żydów. Jak wiadomo, Żydzi
odrzucili pierwsze odpisy LXX i uznali je za non sacrum, przeklinali
dzień, w którym powstała LXX i uznali ją za najgorszy grzech po grzechu
pierworodnym. A skoro Mateusz – jak się przyjmuje – adresował swoją
Ewangelię do Żydów (nie pogan), to mógł celowo nie przytaczać niczego
z LXX, aby pomóc rodakom czytać ją bez niepotrzebnych emocji. Dzięki
temu wszyscy Żydzi, którzy czytali tę Ewangelię, mogli się skupić na
analizie dowodów uwierzytelniających, że Jezus był Mesjaszem. Pozosta-
li pisarze NT przeważnie przytaczają z LXX, głównie dlatego, że kiero-
wali swe pisma do nieżydowskiego kręgu odbiorców, który nie znał
języka hebrajskiego. Ponadto, skoro pisali po grecku, więc nic dziwnego,
że korzystali z greckiego przekładu LXX, który wówczas był „szeroko
rozpowszechniony” (Halley’s Bible Handbook (in ukrainian), Toronto
1985, s. 410).

3. W 21:9 Mateusz ewidentnie cytuje bezpośrednio z tekstu hebrajskiego, bo

transliteruje hebrajski termin hosanna, czego nie ma w LXX. To samo
widzimy w 27:46, gdzie Mateusz transliteruje wyrażenie eloi, eloi, lema
sabachtani, po czym tłumaczy je na język grecki5. Przesłanki te mogą
 wskazywać, że Ewangelia Mateusza była pierwotnie kompozycją hebraj-
ską i z czasem została przetłumaczona na język grecki – język, który w
okresie hellenizacji stał się językiem międzynarodowym (powszechnym).

1
„Trzeba tu nadmienić, że wszędzie gdzie Ewangelista [Mateusz] powołuje się
na świadectwo Starych Pism, nie stosuje się do autorytetu 70 tłumaczy [czyli
LXX], lecz do tekstu hebrajskiego” (HIERONIM, De viris inlustribus (O
znakomitych mężach), rozdz. III, przekład oparty na tekście łacińskim i
opublikowany w „Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen
Literatur” przez E. C. Richardsona, Tom 14, Lipsk 1896, s. 8, 9).
2
Józef KUDASIEWICZ, Ewangelie synoptyczne dzisiaj, Warszawa 1986, s.
169, 184. Kudasiewicz (tłumacz 3 listów Jana w Biblii poznańskiej) sądzi, że
cytat z Iz 29:13 figurujący w Mt 15:8,9 pochodzi z Septuaginty; Anna
ŚWIDERKÓWNA, Ewangelia według św. Mateusza, zob. przypisy do 1,23;
2,6; 3,3; 4,7.10; 8,15-16; 13,14-15; 15,8-9; 21,16.42.
3
Zob. Gleason L. ARCHER – Gregory CHIRICHIGNO, Old Testament
Quotations in the New Testament, The Moody Bible Institute of Chicago, 1983.
4
Porównaj moje zestawienie z wykazem cytatów zamieszczonych w książce:
Henry Barclay SWETE, An Introduction to the Old Testament in Greek,
Cambridge University Press, 1914, wyd. 2, s. 381-405.
5 „Jezus mógł niekiedy posługiwać się aramejskim, np. gdy rozmawiał z
Syrofenicjanką (Mk 7:24-30). Niektórym wyrażeniom utrwalonym jako jego
wypowiedzi na ogół przypisuje się aramejskie pochodzenie. Ale nawet w tym
wypadku potrzebna jest ostrożność, gdyż ich aramejski źródłosłów też bywa
kwestionowany. Na przykład słowa, które Jezus wypowiedział tuż przed śmier-
cią: „Eli, Eli, lama sabachtani?” (Mt 27:46; Mk 15:34), zazwyczaj uważa się za
aramejskie, być może w dialekcie galilejskim. Ale w dziele The Interpreter’s
Dictionary of the Bible (red. George A. BUTTRICK, 1962, t. 2, s. 86) podano:
„Opinie są podzielone, jeśli chodzi o pierwotny język tej wypowiedzi i o to, czy
dla samego Jezusa bardziej naturalne byłoby posługiwanie się językiem hebraj-
skim czy aramejskim. (...) Z dokumentów wynika, że w Palestynie w I w. po
Chr. mogła być w użyciu jakaś postać hebrajskiego, pozostająca poniekąd pod
wpływem aramejskiego”. W rzeczywistości grecka transliteracja powyższych
słów w postaci zapisanej przez Mateusza i Marka nie pozwala jednoznacznie
orzec, z którego języka zostały wzięte” (Wnikliwe poznawanie Pism, t. 1, hasło:
HEBRAJSKI, JĘZYK, Nowy Jork 2006, s. 797).