W ŁADYSŁAW

KOPALIŃSKI
S ło w n ik
wyrazów obcych
i zwrotów obcojęzycznych
z almanachem

OFICYNA WYDAWNICZA RYTM

DOM WYDAWNICZY i BELLONA

WARSZAWA
 Okładka i strony tytułowe
Wiktor Jędrzej ec

Korekta
Oficyna Wydawnicza RYTM

© Copyright by Władysław Kopaliński

and Oficyna Wydawnicza RYTM, 2007

ISBN 978-83-7399-222-1
ISBN 978-83-11-10307-8

Druk i oprawa
Łódzkie Zakłady Graficzne

Oficyna Wydawnicza RY TM prowadzi

sprzedaż wysyłkową książek z rabatem.
Szczegóły na stronie www.rytm-wydawnictwo.pl
Zamówienia można składać pod adresem:
Oficyna Wydawnicza RYTM
ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa
tel./fax: (0-22) 631-77-92, lub fax: (0-22) 862-37-59
e-mail: dzial.handlowy@rytm-wydawnictwo.pl
 WSTĘP

Słownik niniejszy w ciągu wielu lat swego istnienia ulegał dość znacznym przemianom
i pokaźnej rozbudowie, włączając coraz to nowe wyrazy ilustrujące najważniejsze zjawiska
w kulturze, cywilizacji, nauce, technice, polityce, obyczaju i modzie, wyrazy wzbogacające,
choć nie zawsze szczęśliwie, nasz język mówiony i pisany.
Kolejne wydania zrewidowano, na nowo składano i rozszerzano. Również niniejsze wy­
danie zostało w ten sam sposób potraktowane. Przybyło wiele haseł, zwłaszcza w dziedzi­
nie komputeryzacji, sportu, muzyki rozrywkowej, elektroniki i kuchni międzynarodowej,
a także słownictwa japońskiego i indyjskiego (aby nie popadać w grzech europocentryzmu
w naszej global village). Wymagał też rozszerzenia - dla nowego i bardziej wykształconego
odbiorcy - zakres haseł z dziedziny klasyki i literatury powszechnej. Nowe hasła rozsypano
na łamach Słownika w porządku alfabetycznym.
Wydanie niniejsze uległo aktualizacji.
W ydzieloną częścią Słownika jest Almanach złożony z 58 tablic umożliwiających szybkie
odnalezienie licznych terminów, nazw, imion, dat ułożonych tu w jednorodne grupy.
Słownik ten różni się w sposób zasadniczy od innych słowników wyrazów obcych: nie
stanowi zbiornicy w yrazów pochodzenia obcego zgromadzonych w celu uzyskania kolekcji
niemal kompletnej, przeciwnie, dokonuje starannego doboru haseł wedle ich przewidywanej
użyteczności praktycznej. Uważając za niezmiernie mało prawdopodobne, aby ktokolwiek
trudził się szukaniem objaśnień takich wyrazów, ja k np.:
biurko, poczta, ług, łubin, bibuła, makaron, papier,
urlop, kredens, hak, śrut, lampa, kalafior, befsztyk,
kapelusz, kompot, krawat, waga, graca, drut, puder,
klamka, parkan, fartuch, szpital, proboszcz, tapczan,
ołtarz, muzyk, kufel, ogier, odór itd.,
pominięto je w niniejszym Słowniku. W szakże wszystkie te wyrazy (i tysiące im podobnych)
znajdziemy w słownikach dużych, wraz ze starannymi wyjaśnieniami (np. hak - pręt żela­
zny zgięty na końcu, służący do zawieszania na nim czego...); znajdziemy w nich również
setki wyrazów, których się bez wyjaśnienia, poza literaturą fachową, w praktyce nie spoty­
ka, jak np. granodioryt, halimeda, izobutylen czy komat*. Niniejszy Słownik wyrazów takich
nie uwzględnia.
Wyłączenie haseł obu tych typów (choć bynajmniej nie wszystkich: pewien ich odsetek,
z różnych indywidualnych względów, zdołał uniknąć tego losu) pozwoliło na wzbogacenie
Słownika znaczną liczbą istotnych elementów, z których wymienić warto co następuje:
1) duży w ybór zwrotów i cytatów obcojęzycznych (w minimalnym tylko stopniu włącza­
jący przysłowia i „złote myśli”) ze szczególnym uwzględnieniem Biblii, klasyków grec­
kich i rzymskich oraz wielkich literatur nowożytnych;
2) w ybór imion własnych z mitu, legendy, historii i literatury, które funkcjonują jako
uogólnienie lub symbole cech albo idei;
3) wybór tytułów dzieł z zakresu literatury i sztuki, które to tytuły same stały się pojęcia­
mi znaczącymi w kulturze;
4) obszerne wskazówki etymologiczne, ukazujące od źródeł interesujące ogniwa ewolucji
morfologicznej i semantycznej, jak również odkrywające niespodziewane pokrewień­
stwa wyrazów;

* Granodioryt - m agm ow a skała głębinow a różniąca się od granitu przew agą oligoklazu nad skaleniem potasow ym
i często obecnością amfibolu. H alim eda - glon z rzędu kom órczakowatych, typu zielen ic, o silnie zw apniałych ple­
chách. Izobutylen - odm iana izom eryczna butylenu, z której otrzymuje się poliizobutylen, izooktan i kauczuk butylo­
wy. K om at - niepoznaw alna słuchem odległość m iędzy dw om a dźw iękam i pozornie tej samej w ysokości.
6 WSTĘP

5) dokładne informacje o adresie historycznym lub literackim wyrazów i zwrotów: szcze­

gółowe daty, określenie rozdziału, wersetu, aktu i sceny, księgi i wiersza, umożliwiają
odnalezienie każdego hasła bez trudu w cytowanych dziełach;
6) morfemy słowotwórcze i elementy terminologii naukowej, podane jako samodzielne
hasła (wielkimi literami), um ożliw iają szybką orientację w znaczeniu terminów, rów­
nież takich, których Słownik nie uwzględnia;
7) wyjaśnienia haseł uzupełniane są, gdzie tylko to jest możliwe, bogatym wyborem pojęć
bliskoznacznych - dla wygody osób piszących;
8) znaczną liczbę wyrazów i zwrotów przestarzałych, istotnych jednak dla zrozumienia li­
teratury polskiej ostatnich stu lat;
9) szeroko rozbudowany system odsyłaczy krzyżowych, będący w ażną pom ocą dla użyt­
kownika, który poszukuje wyrazu zapomnianego łub zapamiętanego niedokładnie: tu
może go odnaleźć za pośrednictwem pojęć pokrewnych;
10) wykaz postaci wymienionych w Słowniku wielokrotnie, wraz z niezbędnymi danymi,
pozwala uniknąć powtarzania tych danych lub konieczności sprawdzania ich w ency­
klopediach.
Elementy powyższe, których znaczną większość Słownik niniejszy wprowadza (przynaj­
mniej w leksykografii polskiej) po raz pierwszy, służyć m ają nie tylko wygodzie użytkowni­
ka, ale także, jak chciałby się spodziewać autor, ułatwieniu i rozszerzeniu dostępu osoby po­
sługującej się Słownikiem do znaków, sygnałów i szyfrów światowej schedy kulturalnej.
Hasła. W szystkie hasła ułożono w jednolitym porządku alfabetycznym. Sąsiadujące z so­
b ą hasła pochodzące od wspólnego źródła językowego grupowano razem, jeśli tylko wzglę­
dy praktyczne nie przemawiały przeciw temu, i opatrywano wspólnym wyjaśnieniem etymo­
logicznym. Zdarzające się w takich grupach drobne odchylenia od porządku alfabetycznego
sygnalizowano w odpowiednim miejscu.
Wymowa. Wymowę wyrazów obcych i obcojęzycznych podawano w wypadkach, gdy
sprawiać może jakąkolwiek trudność. Wymowa umieszczana jest tuż po haśle, w nawiasach
kwadratowych. Nie dotyczy to jednak zwrotów obcojęzycznych.
Słownik nie jest podręcznikiem języków obcych. N ie pragnie też namawiać użytkowni­
ka do posługiwania się językam i, których reguł wymowy przynajmniej użytkownik nie zna.
Słownik winien w zasadzie tylko wyjaśniać. Ale i od tej zasady Słownik odstępuje wcale
nierzadko, podając wymowę niektórych wyrażeń obcojęzycznych, według wyboru z natu­
ry rzeczy dość subiektywnego, w wypadkach, w których przewidywać można okoliczności -
zawodowe czy środowiskowe - mogące nakłaniać odbiorcę do posługiwania się niekiedy ja ­
kimś zwrotem obcej sobie mowy.
Wymowę tę podano w sposób uproszczony i przybliżony, w jaki najbezpieczniej jeszcze
użyć można języka obcego w toku polszczyzny, nie narażając się na pomówienie o preten­
sjonalność czy afektację, zwłaszcza gdy tego języka nie znamy.
Objaśnienia. W większości wypadków objaśnienie składa się z dwóch części, stanowią­
cych oddzielne akapity różniące się od siebie wielkością czcionek. Część pierwsza, nastę­
pująca bezpośrednio po wyrazie hasłowym, wyjaśnia znaczenie lub znaczenia desygnatu za
pom ocą definicji, bliskoznaczników albo przekładu, zależnie od potrzeby, z ewentualnym
użyciem kwalifikatorów i odsyłaczy. W odsyłaczach skrót por. (porównaj) oznacza odniesie­
nie do pojęć pokrewnych, podobnych, równoległych, przeciwnych itd.; skrót zob. oznacza:
„zobacz dalszy ciąg wyjaśnienia”.
Część druga, zaznaczona myślnikiem, złożona m niejszą czcionką, przeznaczona jest dla
użytkownika, który w danej chwili łub w ogóle ma czas, ochotę i, rzecz prosta, pewne przy­
gotowanie na to, aby się zainteresować dziejami wyrazu czy wyrażenia, jego etymologią, po­
chodzeniem historycznym łub legendarnym, czy też genealogią literacką.

Władysław Kopaliński
 SKRÓTY 7

WYMOWA
[w y m ....] w ym ow a podana jest zaw sze w nawiasie kwadratowym i poprzedzona skrótem: w ym .
ą kropka pod sam ogłoską wskazuje, że sam ogłoska jest akcentowana,
a: dwukropek po sam ogłosce w skazuje, że samogłoska jest długa.
a a nosow e (podobnie jak, w języku polskim , ę oznacza e nosow e, zaś ą oznacza o nosow e),
a samogłoska pośrednia m iędzy a i e (uzyskuje się j ą wymawiając e z wargami rozchylonym i jak do a).
o samogłoska pośrednia m iędzy o i e (w ym ów ić e, mając wargi stulone i w ydłużone jak do u).
ti samogłoska pośrednia m iędzy u i i (w ym ów ić i, mając wargi stulone i w ydłużone jak do u).
W języku francuskim akcent pada zaw sze na ostatnią sylabę wyrazu.
W ym owa podawana jest w przybliżeniu.

SKRÓTY
a.(?) etymologia nieznana cerk.- cerkiewno- geol. geologia, geologiczny
a. albo chem. chemia, chemiczny geom. geometria, geometryczny
ablat. ablativus chin. chiński germ. germański
adm. administracja, administracyj­ chrześc. chrześcijański gb głównie, główny
ny cyg- cygański gosp. gospodarka, gospodarczy
afg. afgański cytol. cytologia góm. górniczy
afrik. afrikaans czasów. czasownik gr- grecki
afryk. afrykański czes. czeski graf. grafika, graficzny
akad. akkadyjski d. dolny gram. gramatyka, gramatyczny
akust. akustyka, akustyczny dawn. dawniej(szy), dawny gwar. gwarowy
alb. albański dep. departament handl. handlowy, handel
algon. algonkiński Deut. Deuteronomium hawaj. hawajski
amer. amerykański dial. dialekt, dialektyczny hebr. hebrajski
amh. amharski dor. dorycki her. heraldyka, heraldyczny
anat. anatomia, anatomiczny dosł. dosłownie, dosłowny hist. historia, historyczny
ang. angielski dpn. dopełniacz hiszp. hiszpański
anglos. anglosaski drawid. drawidyjski hol. holenderski
antr. antropologia druk. drukarstwo, drukarski hotent. hotentocki
Ap. Apostolskie, Apostoł duń. duński hutn. hutnictwo, hutniczy
Apok. Apokalipsa (Objaw. dypl. dyplomacja, dyplomatyczny iin. i inne
św. Jana) egip. egipski ind. indyjski
apt. apteczny ekol. ekologia indiań. indiański
arab. arabski ekon. ekonomia, ekonomiczny indoeurop. indoeuropejski
aram. aramejski elektr. elektrotechnika, elektryczny inf. informatyczny
arauk. araukan elektron. elektronika, elektroniczny introlig. introligatorstwo
araw. arawak esk. eskimoski irań. irański
archeol. archeologia, archeologiczny esp. esperanto irl. irlandzki
archit. architektura, architektoniczny etiop. etiopski iron. ironicznie, ironiczny
art. artystyczny etn. etnografia, etnograficzny isl. islandzki
astr. astronomia, astronomiczny eufem. eufemistyczny jap- japoński
atm. atmosfera, atmosferyczny europ. europejski jawaj. jawajski
att. attycki Ew. Ewangelia j?z. jezyk(owy)
austr. austriacki Ex. Exodus jezykozn. językoznawstwo, języko­
austral. australijski fabr. fabryczny znawczy
awest. awestyjski farm. farmacja, farmakologia jid. jidysz
azjat. azjatycki f.częst. forma częstotliwa czasowni­ JP- jak poprzednio (wyjaśniono)
b. bardzo ka jug- jugosłowiański
baskij. baskijski feud. feudalizm, feudalny jw- jak wyżej (wyjaśniono)
belg. belgijski fig- figura karib. karibi
beng. bengalski film. filmowy kat. katolicki
białorus. białoruski filoz. filozofia, filozoficzny katal. kataloński
bibl. bibliotekarstwo, biblijny fiń. fiński komp. komputer
bioch. biochemia, biochemiczny fiz. fizyka, fizyczny Kor. (list Pawła Apost. do) Ko­
biol. biologia, biologiczny fizjol. fizjologia, fizjologiczny ryntian
birm. birmański flam. flamandzki koreań. koreański
błęd. błędne, błędny fot. fotografika, fotografia, foto­ kosmet. kosmetyka, kosmetyczny
bot. botanika, botaniczny graficzny kość. kościół, kościelny
brazyl. brazylijski fr. francuski kreol. kreolsld
bret. bretoński g- górny, gómo- 1. linijka, wers
bryt. brytyjski gat. gatunek lek. lekarski
bud. budowlany Gen. Genesis lekc. lekceważąco
bułg. bułgarski geod. geodezja Lev. Leviticus
celt. celtycki geogr. geografia, geograficzny lit. literatura, literacki
8 SKRÓTY

litew. litewski polin. języki polinezyjskie śr. średni(o)-; środkowy, środ-

liturg. liturgia, liturgiczny polit. polityka, polityczny kowo-
l.mn. liczba mnoga poł. połowa śrdw. średniowiecze, średnio­
log. logika, logiczny pop. popularnie, popularny wieczny
lotn. lotnictwo, lotniczy por. porównaj (z pojęciem po­ św. święty
l.poj. liczba pojedyncza krewnym, podobnym, rów­ świat. (wojna) światowa
lud. ludowy noległym, przeciwnym itd.) Tabl. Tablica
łac. łacina, łaciński port. portugalski tagal. tagalski
Łuk. Łukasz pot. potocznie tamil. tamilski
M. Morze późn. późno-, późny, później tat. tatarski
makar. (łac.) makaroniczna p.p. participium perfecti (imie­ teatr. teatralny
mai. malarstwo słów dokonany bierny) techn. technika, techniczny
malaj. malajski p.pr. participium praesentis (imie­ telef. telefoniczny
mat. matematyka, matematyczny słów współczesny czynny) telegr. telegraficzny
Mat. Mateusz prawdop. prawdopodobnie teol. teologia, teologiczny
mech. mechanika, mechaniczny prawn. prawniczy, prawo tj- to jest
med. medycyna, medyczny proc. (%) procent, procentowy tł. tłumaczenie, przekład
meks. meksykański prowans. prowansalski Tow. Towarzystwo
melan. języki mełanezyjskie p.n.e. przed naszą erą translit. transliteracja
meteor. meteorologia, meteorolo­ pras. praski tropik. tropikalny
giczny przem. przemysłowy tung. tunguski
m.in. między innymi przen. w przenośni tur. (języki) turecki(e)
mit. mitologia, mityczny przest. przestarzały TV telewizja
mł. (Mł.) młodszy (Młodszy) przysł. przysłowie tybet. tybetański
mong. mongolski psych. psychiczny tys. tysiąc
mor. morski psychol. psychologia, psychologiczny tzn. to znaczy
muz. muzyka, muzyczny publ. publiczny ukr. ukraiński
muzułm. muzułmański radio dot. radia, radiowy ur. urodzony
n. nowo-, nowy reg. regionalizm, regionalny urb. urbanistyka
nah. nahuatl relig. religia, religijny USA Stany Zjednoczone Ameryki
naród. narodowy retor. retoryka, retoryczny(-na) w. wiek; wiersz
nauk. naukowy r. rok; rozdział walij. walijski
n.e. naszej ery r.m. rodzaj męski wersyf. wersyfikacja
nm. niemiecki r.nij. rodzaj nijaki W.Bryt. Wielka Brytania
norw. norweski rolń. rolnictwo, rolniczy wewn. wewnętrzny
np. na przykład ros. rosyjski węg. węgierski
Num. Numeri rozszerz. rozszerzając, przez rozsze­ wg według; z podanego źródła,
0 . Ocean rzenie znaczenia ale w formie nieco zmienio­
ogrod. ogrodnictwo, ogrodniczy RTV radio i telewizja nej
ok. około rum. rumuński wł. włoski
ONZ Organizacja Narodów Zjed­ ras. ruski właśc. właściwie
noczonych rz. rzymski woj. wojenny
opt. optyka, optyczny rzecz. rzeczownik wojsk. wojskowość, wojskowy
org. organizacja, organizacyjny, rz.kat. rzymskokatolicki wsch. wschodni, wschód
organizowanie r.ż. rodzaj żeński współcz. współczesny
os. osoba samogł. samogłoska wulg. wulgarny
osm.tur. osmańsko-turecki sanskr. sanskryt, sanskrycki wyd. wydanie
paleont. paleontologia, paleontolo­ sąd. sądowy, sądownictwo [wym.] wymowa
giczny sem. semicki wyst. wystawienie
palij. palijski (Pali) serb. serbski wzgl. wzgląd, względny
parafr. parafraza skand. skandynawski zach. zachodni, zachód
parł. parlamentarny skr. skrót zagrań. zagraniczna, zagraniczny
pedag. pedagogika, pedagogiczny słowiań. słowiański zał. założony
pejorat. pejoratywny socjol. socjologia, socjologiczny zazw. zazwyczaj
pekiń. pekiński społ. społeczny zdrobn. zdrobniały, zdrobnienie
pers. perski sport. sportowy zewn. zewnętrzny
pierw. pierwotnie, pierwotny spółg. spółgłoska zgrab. zgrabienie
piast. sztuki plastyczne, plastyka, st. (St.) staro-, stary (Starszy) zm. zmarły
plastyczny st.cerk.słow. staro-cerkiewno-słowiański zob. zobacz (dalszy ciąg wyja­
płd. południowo-, południowy, staroż. starożytność, starożytny śnienia)
południe statyst. statystyka, statystyczny zoo(l). zoologia, zoologiczny
płn. północno-, północ-(ny) stylist. stylistyka, stylistyczny zul. zuluski
pochodź. pochodzenie, pochodzący suah. suahili zw. zwany
pocz. początek syjam. syjamski zwł. zwłaszcza
poczt. poczta, pocztowy syng. syngaleski żart. żartobliwie, żartobliwy
poet. poetycki, poezja szkoc. szkocki żegl. żeglarski, żegluga
pogard. pogardliwie szw. szwedzki żyd. żydowski
poi. polski szwajc. szwajcarski

A- (przed samogł. AN-) w złożeniach: nie-; bez-;
przeczenie; brak; zob. ab-; ad-.
-g r. a-,an- ’jw.’
AB- w złożeniach: od-; (ruch) od (czegoś); oddzielenie
(się); nieobecność; różnica.
- łac. ab ’od’; por. antabus.
abakus archit. kwadratowa płyta na głowicy kolumny,
wspierająca architraw, Tabl. 27; mat. abak, prymityw­
ne liczydło ręczne z kulkami przesuwanymi w wyżło­
bieniach (w staroż. Grecji, Rzymie, i do XVIII w.).
- gr. ábaks dpn. ábakos 'deska przysypana piaskiem (a. zakurzona), do
kreślenia liczb; plyt(k)a’.
abandon prccwn. zgłoszone po wypadku zrzeczenie się
przez ubezpieczonego własności ubezpieczonej (statku
a. ładunku) na rzecz zakładu ubezpieczeń.
-g r . 'porzucenie'.
á bas! fr., precz (z kim, z czymś)!
abbé francuski opat, fr. ksiądz.
- fr. 'opat; ksiądz’ z późniąc, abbas, zob. opactwo.
abbozzo, abozzo wł. ’szkic’, piast, szkicowy zarys
dzieła sztuki, pierwszy, przybliżony, pobieżny zarys
obrazu na płótnie, z grubsza obrobiony przez rzeźbia­
rza blok kamienia a. kloc drewna.
ABC skrót terminu: atomowe, biologiczne i chemicz­
ne (środki bojowe).
- zob. atom; biologia; chemia.
abderyta głupiec, kiep, tępak, kołtun; por. beocki.
- gr. aběritěs 'mieszkaniec Abdery (miasta portowego w Tracji)’; jej
mieszkańcy (mimo że była ojczyzną Demokryta, Protagorasa i in. sław­
nych ludzi) uchodzili za ograniczonych prowincjuszy.
abditorium Kość. rz.kat. skrzynia na relikwie.
-p óźn iąc, od łac. abdere 'ukrywać; chować’.
abdominalny brzuszny.
-ła c . abdomen dpn. abdominis 'brzuch'.
abdykacja zrzeczenie się tronu, rezygnacja z władzy
monarszej.
- łac. abdicatio 'wypędzenie, złożenie urzędu, dymisja’ od abdicare
'wypędzić; wyzuć; zrzec się’; zob. ab-; dicare 'proklamować' od dice-
re, zob. dictum.
Abenteuerroman powieść przygodowa (np. W pusty­
ni i w puszczy H. Sienkiewicza); fr. román ďaventure.
- nm. 'jw.'lAbenteuer 'przygoda'; Roman 'powieść'.
ab equis ad asinos łac., z koni na osły; z deszczu pod
rynnę.
Aberdeen terrier ang., terier szkocki o krótkich no­
gach, sztywnej i długiej sierści, potężnych szczękach
i dużej głowie z małymi sterczącymi uszami.
- od nazwy miasta i portu w Szkocji (Brytania).
aberracja zboczenie, odchylenie; nienormalność
(umysłu); wada soczewki, obiektywu, zniekształcają­
ca a. zacierająca obraz; pozorne odchylenie położenia
gwiazd wskutek ruchu Ziemi.
A
- łac. abetrare 'zabłądzić, zabłąkać się’; zob. ab-; errare, zob. errata.
ab hinc łac., od zaraz; od tego miejsca. || ab hoc et ab
hac łac., o tym i owym; tak i siak; trzy po trzy. || ab ho-
dierno łac., od dziś.
abiit ad plures łac., przyłączył się do większości (tj.
umarł).
- z Petroniusza (Uczta Trymalchiona, 42, 5).
ab illo tempore łac., od tej pory. || ab incunabulis łac.,
od kolebki, od dzieciństwa, od początku. || ab initio
łac., od początku. || ab intestato łac.,prawn. (dziedzi­
czenie) bez testamentu, ustawowe.
abiogeneza biol. samorództwo. || abiogenny samorod­
ny. || abiotyczny ekol. nieożywiony.
- zob. a-; bio-; geneza.
ab love principium łac., początek od Jowisza, tj. (za­
czynać) od sprawy a. osoby najważniejszej.
- z Wergiliusza (Eklogi, 3,60).
ab irato łac., w gniewie, w afekcie.
abisalny, abysalny denny, dotyczący głębin oceanu
(poniżej 1000 m); (por. bentos; litoral; nerytyczny; pe-
lagial).
- śrdwlac. abyssalis 'bezdenny' z gr. ábyssos 'jp.'; zob. a-; bysóss, by-
ihós 'głębia; przepaść’.
abiturient uczeń kończący szkołę średnią; maturzy­
sta.
- śrdw.łac. abituriens dpn. abiturientis 'mający odejść’ z łac. abitus 'od­
jazd, oddalenie się’.
abiudykacja prawn. decyzja sąd. odmawiająca przy­
znania praw własności. || abiuracja publiczne wypar­
cie się swoich dotychczasowych zapatrywań.
- zob. ab-; łac. abiudicare 'odsądzić; odjąć wyrokiem sąd.’ od iudica-
re, zob. judykatura; łac. abiurare 'odprzysięgać się, wypierać się’ od iu-
rare, zob. jmy.
ablacja geol. (deszczowa) zmywanie przez deszcze
powierzchniowej warstwy zwietrzeliny a. gleby; por.
erozja; geol. (lodowcowa) topnienie lodowców wsku­
tek działania energii słonecznej a. ciepła z głębi Zie­
mi; chłodzenie powierzchni b. szybkich samolotów
przez odparowanie pokrywających je materiałów (me­
tali, tworzyw sztucznych); med. amputacja. || ablati-
vus łac., gram. przypadek odpowiadający na pytanie:
od kogo? od czego?
- późniąc, ablatio 'kradzież; rabunek’ z łac. ablatus 'porwany; odjęty’
(od auferre 'odejmować'); zob. ab-; lotus p.p. odJare, zob. ferować.
ablegier ogrod. odkład; por. aplegier(ek).
- nm. Ableger 'jw.' od ablegen 'złożyć; zdjąć’; ab- 'od-'; legen 'kłaść'.
ablucja obmycie, polewanie; Kość. rz.kat. obmycie
rytualne palców, kielicha przed m szą podczas niej, po
komunii itp.; (w l.mn.) żart. (u)mycie się.
- łac. ablutio 'mycie; kąpiel’ od abluere 'obmywać, spłukać, oczyścić’;
zob. ab-; -luere od lavere 'myć, kąpać’.
abnegaci a
abnegacja wyrzeczenie się; zaniedbanie się. [| abnegat
człowiek nie dbający o korzyści, wygody, przyjemno­
ści, powierzchowność; flejtuch, nieclfluj, brudas.
- późniąc, abnegatio 'wyparcie się’ z łac. abnegare 'wypierać się; za­
przeczać’; zob. ab-; negare, zob. negacja.
abolicja nakaz niewszczynania a. umorzenia postę­
powania karnego w stos. do pewnych kategorii prze­
stępstw a. przestępców; por. amnestia. || abolicjonizm
ruch społ. domagający się zniesienia niewolnictwa
Murzynów (zwł. w USA przed rokiem 1865), niekie­
dy - zniesienia kary śmierci, uchylenia reglamentacji
prostytucji itp.
- łac. abolitio ’zniesienie, umorzenie’ od abolere 'zniszczyć, usunąć’.
abominacja obrzydzenie, wstręt, odraza.
- późniąc, abominatio ’jw.’ od abominari 'odżegnywać się od czegoś
jako od złej wróżby; nie cierpieć’; zob. ab-; ominari 'wróżyć’ od omen,
zob. omen.
abonament przedpłata, opłata z góry za abonowanie,
otrzymywanie czegoś (np. książek w czytelni, biblio­
tece) a. użytkowanie czegoś (np. telefonu, RTV, środ­
ków komunikacji zbiorowej, miejsca w teatrze, fil­
harmonii); por. prenumerata. || abonent korzystający
z abonamentu.
- nm. Abonnent 'abonent' i fr. abonnement 'abonament, prenumerata’
od (s')abom er 'abonować; prenumerować’ od borne 'granica; kamień
graniczny’.
á bon entendeur salut fr., kto zrozumiał, niech korzy­
sta; mądrej głowie dość dwie słowie; por. dictum sa-
pienti sat est.
á bon marché fr., tanio.
abonowanie zob. abonament.
abordaż down. sczepienie swego okrętu z nieprzyja­
cielskim dla zdobycia go w walce wręcz.
- fr. abordage ’jw .’ od aborder 'zbliżyć się, zaczepić; uderzyć na okręt
nieprzyjaciela’ od bord 'brzeg; pokład (okrętu)'.
abort poronienie; przerwanie ciąży ; skrobanka.
- łac. abortus 'płód przedwcześnie wydany, nieżywy’ od aboriri 'znik­
nąć; poronić’; zob. ab-; oriri, zob. Orient.
aborygeni przest. ludność pierwotna, rdzenna; tuziem­
cy, tubylcy, krajowcy; autochtoni.
- łac. aborigines 'pierwsi mieszkańcy, założyciele kraju’ prawdop. od ab
origine 'od początku’; zob. oryginalny.
ab ovo od samego początku, od Adama i Ewy.
- łac. ’od jaja’. Horacy {Sztukapoetycka, 147) sławi Homera, że nie roz­
począł Iliady „od jaja” tedy, z którego wykluła się Helena, ale przystą­
pił od razu do rzeczy, in medias res. W Satyrach 1, 3, 6 Horacy używa
wyrażenia ab ovo usąue a d mała dosł. ’od jajka aż do jablek; od zakąski
aż do deseru; od początku do końca’.
Abraham {przenieść się na łono Abrahama) żart.
umrzeć.
- z Biblii {Ew. w g Łuk., 16,22) o Łazarzu; hebr. Abraham 'imię (etymo­
logii niepewnej)’.
abrakadabra bezsensowna gmatwanina, plątanina;
zawiłe brednie.
- późniąc, zaklęcie, formuła, umieszczana również na amuletach, której
przypisywano moc magiczną u schyłku starożytności i w śrdw.
abrazja niszczące działanie fal i przypływów na wy­
brzeże; por. erozja.
10 absolwent
- śrdw. łac. abrasio ’odskrobywanie’ z łac. abradere 'odskrobać’; zob.
ab-; rädere 'skrobać; drapać’.
abrazo uścisk, objęcie, przyjęta w Ameryce Łac. for­
ma witania się (mężczyzn).
- hiszp. 'uścisk, objęcie’; a- zob. ad-; brazo, zob. bracero.
abrewiacja przest. skrót wyrazu w piśmie. || abre-
wiatury system skrótów używanych w grafice staroż.
i śrdw.; muz. skróty notacyjne w nutach.
- śrdw.łac. abbreviatura Lpoj. ’jw.’ i późniąc, abbreviatio 'skrót’ od ab-
breviare 'skracać’; ab- zob. ad-; breviare ’jp.’ od brevis, zob. brewe.
abrogacja odwołanie, zniesienie, uchylenie ustawy,
przepisu prawnego, wyroku.
-ła c . abrogatio 'odwołanie’ z abrogare 'znieść, odwołać (ustawę)’; zob.
ab-; rogare 'pytać; wnosić (projekt ustawy)’; por. arogancja; derogacja;
prerogatywa; prorogacja; surogat.
absces ropień, wrzód.
- łac. abscessus 'ustępujący, odchodzący; jw.’ od abscedere 'odstępo­
wać, uchodzić (również o „humorach”, które uchodzą jakoby z ciała
przez wrzód)’; abs- zob. ab-; cedere, zob. cesja.
absencja nieobecność, zwł. w miejscu pracy (uspra­
wiedliwiona a. nie). || absens carens łac., nieobecny
traci, jest poszkodowany; por. les absents ont... || ab-
senteizm stałe uchylanie się od pełnienia obowiązków,
zwł. społecznych; ekon. zarządzanie gospodarką rolną
za pośrednictwem dzierżawcy, który płaci dzierżawne
nieobecnemu właścicielowi gruntu. |[ absentować się
być nieobecnym; uchylać się od czego.
- łac. absentia 'nieobecność’ od absens dpn. absentis 'nieobecny’
z abesse 'być nieobecnym’; zob. ab-; esse, zob. esencja.
absit omen łac., oby nie w złą godzinę, na psa urok;
por. mała avi.
absolucja rozgrzeszenie, odpuszczenie grzechów
(w czasie spowiedzi); zdjęcie kar kość.; udzielenie od­
pustu zupełnego umierającemu. |j absolut filoz. to, co
istnieje samo przez się, a nie dzięki jakiejś przyczy­
nie zewnętrznej. || absolutne zero, zero bezwzględne,
fiz. zero w bezwzględnej skali temperatur (skali Kelvi-
na); 0°K= -273,15°C; przen. człowiek bezwartościo­
wy. || absolutny całkowity, zupełny; bezwzględny; sa­
moistny, niezależny; samowładny, absolutystyczny,
oparty na zasadach absolutyzmu, samowładztwa, nie­
ograniczonej władzy; absolutny słuch. - muz. (a. s.
bierny) zdolność rozpoznawania (nazywania) słysza­
nego dźwięku (bez porównywania go z innymi, któ­
rych wysokość jest znana); {a. s. czynny) zdolność wy­
obrażania sobie a. zaśpiewania (zagwizdania) dźwięku
określonej wysokości. || absolutorium zatwierdze­
nie sprawozdania z działalności (finansowej), uznanie
jej za prawidłową; ukończenie studiów wyższych bez
uzyskania dyplomu.
- łac. absolutio 'rozwiązanie’ od absolutus p.p. od absolvere 'rozwiązy­
wać; uwalniać’; zob. ab-; sohere 'rozluźniać; rozwiązywać’; por. absol­
went; assoluta; rezolucja.
absolutum dominium łac., dosł. nieograniczona wła­
dza; określenie, którym szlachta piętnowała dążenie
królów do wzmocnienia władzy monarszej w Polsce
XVUXVIII w.
absolwent ten, kto ukończył szkołę, kurs, uczelnię;
por. absolutorium.
- łac. absolvem dpn. absolventis p.pr. od absolvere, zob. absolucja.
 absorbent
absorbent pochłaniacz, substancja absorbująca. || ab­
sorbować chem.,fiz. pochłaniać, wiązać chemicznie;
zajmować, interesować, pochłaniać uwagę, zaprzątać
czas. || absorpcja chłonność; wchłanianie; rozpuszcza­
nie jednej substancji w drugiej. || absorpcyjny.
- łac. absorptio 'pochłanianie’ od absorbere 'pochłaniać’; zob. ab-;
sorběre 'wsysać; pochłaniać’; por. resorbować.
absque nota łac., bibl. (książki) bez oznaczenia (roku
i miejsca wydania).
abstrahować pomijać pewne cechy, sprawy na rzecz
innych, nie uwzględniać czego. || abstrakcje pojęcia
ogólne, oderwane; prawa naukowe; pot. twierdzenia
nie związane z rzeczywistością, z życiem, niekonkret­
ne, abstrakcyjne, abstrakty. || abstrakcjonizm ten­
dencja w plastyce XX w. przeciwna przedstawianiu
rzeczy i ludzi; sztuka nie przedstawiająca, bezprzed­
miotowa, afiguralna.
- późniąc, abstractio 'uprowadzenie' od łac. abstrahere 'odciągać, od­
rywać’; abs- zob. ab-; trakcja.
abstrakt (w informatyce) streszczenie dokumentu; fi-
łoz. powszechnik, abstrakcja.
- ang. abstract 'streszczenie; abstrakcja’ z łac. abstractio.
abstynent człowiek wstrzemięźliwy, powstrzymujący
się od czegoś, zwł. od picia alkoholu, palenia tytoniu;
zwolennik abstynencji, wstrzemięźliwości.
- łac. abstinentia 'powściągliwość' od abstiněre 'wstrzymywać się’;
abs- zob. ab-; tenere, zob. tenuta.
absurd niedorzeczność, nonsens, bzdura; lit. ,filoz. ter­
min określający absurdalność a. bezcelowość kondy­
cji ludzkiej z egzystencjalnego punktu widzenia i w
związku z dziełami Alberta Camusa, Jeana Paula Sar-
tre’a, Eugěna Ionesco, Samuela Becketta i Edwarda
Albee. |[ absurdalny niedorzeczny, bezsensowny.
- łac. absurdus 'fałszywy (ton); niedorzeczny, głupi; niestosowny’; zob.
ab-; surdus, zob. surdyna.
absyda zob. apsyda.
absynt nalewka spirytusowa na ziołach aromatycz­
nych, piołunówka.
- fr. absinthe 'piołun; absynt’ z gr. apsinthion 'piołun'.
abulia psych, chorobliwy brak a. niedostatek woli,
niemożność podejmowania decyzji i urzeczywistnie­
nia zamierzeń.
-g r . aboulia 'niestanowczość'; zob. a-; -boułia od boule, zob. bule.
ab uno disce omnes (właśc. crimine ab uno...) łac.,
po tym jednym (przykładzie ich łajdactwa) sądź ich
wszystkich.
- z Weigiliusza (Eneida, 2,65); słowa Eneasza, opowiadającego Dydo-
nei o podstępnym fortelu Greków - koniu trojańskim.
ab urbe condita (a. anno urbis conditae) łac., od
(roku) założenia miasta.
- tzn. Rzymu, czyli od początku ery rzymskiej, tj. roku 753 p.n.e. (tytuł
historii Rzymu Liwiusza).
abusus non tolHt usum łac., nadużycie nie niweczy
prawa do właściwego użycia.
abysalny zob. abisalny.
a capite zob. akapit. || a capite ad calcem łac., od gło­
wy do obuwia; od stóp do głów; w całości, całkiem.
11 Achillesowa
a cappella [wym. ...kap...] (utwór chóralny) bez akom­
paniamentu, bez towarzyszenia instrumentów.
- wł. 'na sposób kościelny’; cappella kaplica’.
a cat may look at (a. on) the king ang., i kotu wol­
no patrzeć na króla; nawet najnędzniejszy z poddanych
ma pewne minimum uprawnień.
accipis, ut taceas łac., płacą ci za to, abyś milczał.
- z Marcjalisa (Epigramy, 1,95).
accommodation payment ang., dosl 'zapłata grzecz­
nościowa’, umyślne zawyżenie rachunku o sumę, któ­
rą przedstawiciel (agent, reprezentant) odbiorcy towa­
ru chowa sobie do kieszeni jako łapówkę.
according to Hoyle zob. Hoyle.
accusare nemo se debet łac., nikt nie musi oskarżać
siebie samego.
accusativus łac., gram. biernik || accusativus
tromtadrąticus łac. makaroniczna, gram., żart. bier­
nik tromtadracki, użyty błędnie zamiast poprawnego
dopełniacza (np. przestrzegać przepisy; nie skaleczył
nogę).
acedia teol. (duchowa) apatia i obojętność; lenistwo
zapowiadające degrengoladę.
- gr. akědia, akedeia, 'beztroska'; zob. a-; kédos 'troska'.
acetylen etyn, gaz bezbarwny, palny, otrzymywany
przez działanie wody na karbid, ważny surowiec prze­
mysłu chem. (kauczuk syntet.), służy do spawania me­
tali, niekiedy oświetlania (w lampie acetylenowej,
pop. karbidówce).
- łac. acetum 'ocet' od acěre ’(s)kwaśnieć’ z acer 'ostry; cierpki’; por.
estry; niacyna.
a change came o’er the spirit of my dream ang., tu
zaszła zmiana w scenach mojego widzenia.
- z Byrona (The Dream), 1816 r.; wolny przekład Adama Mickiewicza.
Achates zob. fidus Achates.
achats ďinitié fr., bezprawne operacje giełdowe osób
mających dostęp do poufnych informacji dzięki „prze­
ciekom” a. uprawianemu zawodowi; ang. insider tra-
ding; por. dělit ďinitié.
acheiropita, acheiropoieta piast, w sztuce chrześc. -
obraz z wyobrażeniem głowy Chrystusa, zazw. późno-
bizantyjski, uważany późn. za powstały w sposób cu­
downy; zob. mandylion, veraikon.
- gr. acheiropoiětos 'nie zrobiony rękami ludzkimi’; zob. a-; chiro-;
poietos 'zrobiony' odpoiein, zob. poemat.
Acheronta movebo zob. fleetere si nequeo...
á cheval fr., dosl ’konno’; wojsk, (kolumna żołnierzy
maszerująca) po obu stronach drogi a. rzeki; (w mie­
cie - stawka umieszczona) na linii dzielącej sąsiadują­
ce ze sobą numeiy.
Achillesowa pięta - czyjaś słaba strona. || Achillesa
ścięgno - anat. końcowe ścięgno mięśnia trójgłowego
łydki, mające przyczep na guzie piętowym.
- mit. gr. Achilles (gr. Achilleus), najdzielniejszy bohater wojny trojań­
skiej, zanurzony był, jako dziecko, przez matkę (nimfę morską Tetydę)
w wodach Styksu; dzięki temu ciało jego (prócz pięty, za którą trzyma­
Achillesowa
ła go matka) stało się odporne na wszelkie ciosy; zginął ugodzony strza­
łą Parysa w piętę.
Achitofel zdradliwy doradca, wiarołomny przyjaciel,
-p or. Biblia (2. Sam., 17,15-23); A. był doradcą króla Dawida, przyłą­
czył się jednak do jego zbuntowanego syna Absaloma.
ach, mein lieber Augustin zob. o du, lieber Augustin.
achondroplazja, chondrodystrofia płodowa, najczęst­
sza przyczyna karłowatości, dziedziczna wada roz­
wojowa polegająca na braku komórek chrząstkowych
długich kości kończyn, który powoduje zahamowanie
ich wzrostu; u osób dotkniętych tą chorobą tułów jest
niemal normalnej wielkości, kończyny b. krótkie, gło­
wa powiększona, inteligencja i zdrowie - normalne;
choroba znana w starożytności; egip. boga Ptaha wy­
obrażano w plastyce jako achondroplastycznego karła;
achondroplastyków zatrudniano jako błaznów nadwor­
nych, później jako wróżbitów a. klaunów cyrkowych.
Achondroplastykiem był słynny malarz fr. Henri Tou­
louse-Lautrec.
- zob. a-; -chondr(o)-; -plazja.
achromatyczny opt. (układ) nie dający rozszczepienia
na barwy widma, bezbarwny.
- gr. achmmatos 'bezbarwny’; zob. a-; chrom.
achtel dawn. ósma część beczki, miara cieczy i ciał
sypkich; beczułka.
- nm. Achtel 'ósma część’ od ach '8'.
achterpik, afterpik, skrajnik rufowy, żegl. wodo­
szczelna komora zderzeniowa na rufie statku; por. for-
pik. || achtersztag, aftersztag, żegl. lina mocująca
maszt, biegnąca od topu do rufy statku.
- hol. achterpiek 'pomieszczenie pod pokładem na rufie’; achterstag
’jw.’; achter 'tylny, rufowy’;piek żegl. skrajnik’; stag 'wanta’.
achtundachtzig Professoren: Vaterland, du bist ver­
loren nm., 88 profesorów, ojczyzno, jesteś zgubiona.
- „Deutsche Rundschau” z 1901 r. o parlamencie frankfurckim
z ł 848-9 r.
acid rock odmiana muzyki rozrywkowej o charakte­
rze psychodelicznym.
- ang. acid. 'kwas’; zob. rock.
a conto wł., [wym. a konto] na poczet, na rachunek na­
leżności.
a contrario łac., przeciwnie.
acqua alta wł. dosl ’wysoka woda’, zwł. o częstych
powodziach zatapiających historyczne śródmieście
Wenecji.
Acqua Tofana wł., dosl woda Tofany; śmiertelna tru­
cizna.
- Tofana, trucicielka neapolitaóska (zm. 1730 r.), wynalazczym trucizny
bez barwy i zapachu, zwanej przez nią manną św. Mikołaja z Bari, ale
lepiej znanej jako A. I , od której zginąć miało przeszło sześćset osób.
acta est fabuła łac., sztuka jest odegrana, skończona;
por. finita la commedia.
acte gratuit zob. 1’acte gratuit.
actio libera in causa sed non in eventu łac., dosl
działanie wolne w przyczynie, ale nie w chwili popeł­
nienia czynu; prawn. umyślne wprawienie się w stan
12 adamici
niepoczytalności a. poczytalności ograniczonej (zazw.
przez upicie się) po to, aby popełnić przestępstwo; por.
Rauschdelikt.
action directe fr.,polit., ekon. bezpośrednia (gwałtow­
na) interwencja.
action painting [wym. ąksznpejnting] ang., dosl 'ma­
larstwo gestu’ bezpośredni, instynktowny, agresywny
gatunek malarstwa z lat 50. XX w., w którym „gest”
- uderzenie pędzlem z farbą o płótno ma być odzwier­
ciedleniem indywidualności malarza, podobnie jak
charakter pisma.
- termin ukuty przez amer. krytyka Harolda Rosenberga.
action replay [wym. ąkszn riplęj] bryt.ang., dosl 'od­
tworzenie akcji’, odtworzenie za pomocą magnetowi­
du najważniejszych momentów meczu a. in. zawodów
sport, lub in. wydarzeń (amer. instant replay 'odtwo­
rzenie natychmiastowe’).
activite art. sztuka akcji, pochodzące z happeningu
akcje o przebiegu zaplanowanym, akcje-zabawy, ak-
cje-metafory, akcje-prowokacje pokrewne sztuce kon­
testacyjnej, modne na przełomie 60. i 70. lat XX w.
- fr. 'czynność, działanie’ od łac. activitas z activus od agere, zob. agen­
cja.
acu rem tetigisti łac., dotknąłeś rzeczy igłą, tj. trafi­
łeś w sedno.
AD- (a. A-) w złożeniach: do; przy; ruch ku czemu;
dodatek, uzupełnienie; bliskość; początek działania.
- łac. ’jw. ’; ac- przed c, q; af- przedfi ag- przed g; al- przed l; ap- przed
p\ as- przed s; at- przed t.
A.D. zob. Anno Domini.
ad absurdum łac., (twierdzenie, rozumowanie dopro­
wadzone) do niedorzeczności, do punktu, gdzie (jego)
fałszywość staje się oczywista; por. reductio...
ad acta łac., [wym. ad akta] (sprawa odłożona) do akt,
między sprawy załatwione, którymi dłużej zajmować
się nie trzeba.
adagium łac., dawn. przysłowie.
Adam 1. zwł. w wyrażeniu: stary (praojciec) Adam
- natura ludzka nie dająca się zmienić ani poprawić.
2. o meblach w późnym XVIII-wiecznym stylu ang.
przypominającym sheraton (zob.), jednak z większą
skłonnością do linii prostych i do powierzchni inkru­
stowanych, intarsjowanych i malowanych; odmiana
ang. klasycyzmu w archit. późnego XVIII i początku
XIX w.
- 1. zob. adamici; por. List św. Pawła do Rzymian 6, 6, do Efezjan 4,
22-24, do Kolosan 3, 9-10. 2. od nazwiska szkoc. architektów Roberta
(1728-92) i Jamesa (zm. 1794 r.) Adamów, twórców tego stylu.
adamici nazwa różnych sekt (w płn. Afryce w II w.,
w Austrii i na Węgrzech w XIII w., w Sabaudii w XIV
w., w Czechach i na Morawach od XV aż do XIX w.)
pragnących powrotu do rajskiej niewinności przez od­
rzucenie małżeństwa i praktykowanie nudyzmu.
- od imienia praojca Adama; przynależność do tej sekty wpłynąć mia­
ła na charakter twórczości malarza hol. Hieronima Boscha (ok. 1450—
-1516).
 a Daniel come to iudgement!_____________________13______________________________________ adideacia
a Daniel come to judgement! ang., Daniel przyszedł
nas rozsądzić!; zob. Daniel.
- z Szekspira (Kupiec wenecki, 4,1); Szajlok o Porcji.
ad aperturám libri (a. aperto libro) łac., (wyłożyć
treść zaraz) po otwarciu książki (obcego pisarza, klasy­
ka); bez przygotowania (por. á livre ouvert; a vista; ex
promptu; ex tempore; improwizacja, staňte pede).
adaptacja przekształcenie, przeróbka, przystosowanie
do innego użytku; biol. przystosowanie organizmów
w ciągu ich rozwoju ewolucyjnego do zmienionych
warunków środowiska; reakcja przystosowawcza (na­
rządów, tkanek) organizmu do zachodzących zmian. ||
adapter główka odtwarzająca w gramofonie elektrycz­
nym, zastępująca membranę;pop. gramofon elektrycz­
ny. || adaptować przystosować, dostosować; przerobić
utwór lit. (np. do TV, do radia, na film, na scenę).
- łac. adaptore 'przystosować’; zob. ad-; aptare 'dopasować' od aptus
'dopasowany'.
adat tradycyjne prawo jakiegoś regionu zamieszkane­
go przez muzułmanów; prawo zwyczajowe, tradycyj­
ny, niepisany kodeks regulujący stosunki społ., ekon.
i polit, między narodowościami Malezji i Indonezji,
-m alaj. z arab. ’aálah, ’aalat 'sprawiedliwość'.
ad audiendum verbum łac., (dosl dla usłyszenia sło­
wa); (wezwanie) do wysłuchania reprymendy, admo-
nicji, napomnienia.
ad augusta per angusta łac., do wielkich (osiągnięć)
przez wąskie (trudne, kręte dróżki); por. per aspera...
- z Wiktora Hugo (Hemani, 4); hasło spiskowców.
ad baculum zob. argumentům...
ad calendas Graecas zob. ad Kalendas...
ad captandum (vulgus) łac., dla przypodobania się
pospólstwu, dla zabawienia tłumu (często o argumen­
tach odwołujących się gł. do uczuć); por. captatio be-
nevolentiae.
ad crumenam zob. argumentům...
ad deliberandum łac., do rozważenia, do rozpatrze­
nia.
addenda przypisy, dodatki, załączniki.
-ła c . l.mn. r.nij. od addendus, gerundivum o d addere 'dodawać'.
ad depositum łac., do przechowania, na przechowa­
nie.
addio bądź zdrów, do widzenia, żegnaj (cie).
- wł. 'jw.' od a Dio 'z Bogiem’; a, zob. ad-; Dio 'Bóg' z łac. deus, zob.
deizm.
Addisona choroba med. cisawica, przewlekła niewy­
dolność nadnerczy.
- od nazwiska Thomasa Addisona (1739-1860), lekarza ang., który opi­
sał tę chorobę w 1855 r.
addytywny będący wynikiem sumowania składników,
sumą ich treści; por. leksykalizacja.
- późniąc, additivus 'dodający' z łac. additus p.p. od addere 'doda­
wać'.
adekwatny odpowiedni, zgodny, przystosowany, ści­
śle dopasowany.
- łac. addaequatus p.p. od adaeqmre 'zrównać'; zob. ad-; aequare
'równać' od aequus, zob. ekwi-.
adept początkujący, praktykant (w nauce, sztuce, za­
wodzie); wyznawca (sekty), zwolennik (doktryny, kie­
runku filoz., partii); wtajemniczony.
- śrdw.łac. adeptus 'alchemik, który posiadł tajemnice zmiany nieszla­
chetnych metali w złoto’ z łac. 'który nabył, osiągnął’ p.p. od adipisci
'doścignąć; dostąpić, dostać’; zob. ad-; apisci 'osiągać'.
adermina zob. pirydoksyna.
- zob. a-; -derma-.
a Deucalione łac., od czasów Deukaliona, od czasów
potopu; por. post diluvium; love nondum barbato; con-
sule Planco.
- z Luciliusa (Satyry, 6, 284) ok. 123 r. p.n.e.; Deukalion był gr. od­
powiednikiem Noego; ostrzeżony przez Prometeusza, że Zeus ma za­
miar zniszczyć ród ludzki w potopie, zbudował łódź dla siebie i swo­
jej żony Pyrry.
ad eundem łac., (przyjąć na uniwersytet, do jakiejś in­
stytucji, organizacji) na ten sam (stopień w hierarchii),
z tą samą rangą, na to samo stanowisko, jakie nowo
przyjęty zajmował już gdzie indziej.
á deux fi*., [wym. a dp;] we dwoje, sam na sam.
ad exemplum łac., na przykład. || ad extremum łac.,
na koniec, na ostatek, wreszcie, ostatecznie. || ad linem
łac., do końca. || ad fontes łac., (sięgać) do źródeł.
adherent zwolennik, stronnik, poplecznik. || adhe­
zja przyleganie, przyczepność. || adhezyjna umowa-
w której jedna strona narzuca wszystkie istotne warun­
ki, zwł. cenę. || adhezyjny proces -prawn. powództwo
cywilne w procesie karnym.
- łac. adhaesio 'przyleganie' i adhaerens dpn. adhaerentis p.pr. od
adhaerěre 'przystać, przylgnąć’; zob. ad-; haerire 'lgnąć; zatrzymać
się’.
ad hoc łac., [wym. ...hok] doraźnie, specjalnie w tym
celu, bez zamiam szerszego, ogólniejszego zastosowa­
nia czy użytkowania.
ad hominem zob. argumentum...
adhortacja przest. upomnienie, zachęta.
- łac. adhortatio 'jw.' od adhortari 'napominać, zachęcać’; zob. ad-;
hortari 'jp.'
adhuc sub iudice lis est zob. grammatici certant...
adiabatycznyyiz. odbywający się bez wymiany ciepła
z otoczeniem.
- gr. adiabatos 'nie do przebycia’; zob. a-; diabatos 'do przebycia’ od
diabainein, zob. diabetyk.
adlafora filoz. rzecz, sprawa moralnie obojętna, ani
dobra, ani zła; rytuał, ceremoniał relig., będący sprawą
indywidualnego sumienia, jako ani zakazany, ani naka­
zany przez Kościół.
- l.mn. od gr. adiáphoron z r.nij. od adióphoros 'obojętny'; zob. a-; dia-
fora.
adidasy (młodzieżowe) obuwie sportowe.
- od nazwy handl. Adidas.
adideacja językozn. wykładnia znaczenia wyrazu
przez skojarzenie z innym podobnym; zjawisko wtór­
nego zaliczania pewnych słów do obcej im rodziny
wyrazowej bez zmiany ich formy zewn.
adideacja______________________________________ 14_______________________________________ adoracja
- zob. ad-; idea; wyraz utworzony przez językoznawcę poi. Jana Karło­
wicza (1836-1903).
adiectivum łac., gram. przymiotnik.
adieu [wym. adio; ] przest. bądź zdrów; żegnaj(cie).
- fr. ’jw.’; a - z a ’do’, zob. ad-; Dieu ’Bóg’ z łac. deus, zob. deizm.
ad ignorantiam zob. argumentum...
ad infinitum łac., do nieskończoności; bez końca, bez
granic.
ad interim łac. tymczasowy, chwilowy; (ważny a.
funkcjonujący) tymczasowo.
a discretion fr., [wym. a diskresją] dowolnie, do wła­
snego uznania; por. dyskrecjonalny.
adiudykacja prawn. decyzja sąd. przyznająca prawo
własności.
- późniąc, adiudicatio ’jw.’ od adiudicare 'przysądzać’; zob. ad-; ju-
dykatura.
adiunkt najwyższy stopień pomocniczego pracownika
naukowego (wyższy od starszego asystenta), posiada­
jącego już tytuł doktora; tytuł służbowy w niektórych
zawodach (jak bibliotekarstwo).
-ła c . adimctus p.p. od adiungere 'zaprzęgać; przyłączyć, przydać’; zob.
ad-; iungere, zob. iunctim.
adiustować przygotować tekst do druku pod wzglę­
dem ortograficznym, interpunkcyjnym, stylistycznym
i graficznym, dokonać adiustacji.
-z o b . ad-; justować.
adiutant oficer ordynansowy, przydzielony do osobi­
stej dyspozycji wyższego dowódcy; (a. przyboczny)
przydzielony do osoby głowy państwa.
- łac. adiutans dpn. adiutcmtis p.pr. od adiutare 'pomagać’ f. częst. od
adimare ’jp.’; zob. ad-; iw are ’jp.; cieszyć’; por. aide-memoire.
ad Kalendas Graecas nigdy; na święty nigdy (odło­
żyć coś).
- łac. \d o s l na greckie kalendy) nigdy’, gdyż gr. kalendy nie istnia­
ły; wg Swetoniusza (Boski August, 87), wyrażenia tego używał cesarz
August.
ad leones łac., lwom (rzucić na pożarcie).
ad libitum (ad lib.) łac., w dowolnej ilości, bez ogra­
niczeń; ile dusza zapragnie; muz., teatr, do zmiany a.
opuszczenia, wg uznania wykonawcy, aktora.
ad limina apostolorum łac., do progów apostolskich;
(podróż sprawozdawcza biskupa; pot. wszelka piel­
grzymka) do Rzymu.
ad maiora natus sum łac., jestem stworzony do wyż­
szych rzeczy (spraw).
- św. Stanisław Kostka, 1566-7 r.
ad maiorem Dei gloriam łac., na większą chwałę
bożą.
- dewiza twórcy zakonu jezuitów św. Ignacego Loyoli (1491-1556).
admass bryt. ang., intensywna, natarczywa reklama
przez media masowe w celu pobudzania obrotów han­
dlowych, wywierająca szkodliwy wpływ na kulturę
społeczeństwa.
- termin wprowadzony w 1962 r. przez J.B. Priestleya; ad- od achertise-
ment 'ogłoszenie’ i mass 'masa’.
ad melius inąuirendum łac., po bliższym, dokładniej­
szym zbadaniu.
administracja ogół czynności zawiadywania, zarzą­
dzania; ogół organów zajmujących się zarządzaniem;
zarząd, personel kierowniczy; (a. państwowa) wyko­
nawcze władze państwowe; czynności przez nie wy­
konywane. || administrator sieci inf. osoba odpo­
wiedzialna za zarządzanie siecią komputerową; por.
operator, komputerowa sieć, superuser.
-ła c . administratio 'obsługa; zarządzanie’o d administrare 'obsługiwać;
spełniać, wykonywać; kierować’; zob. ad-; ministrare, zob. minister.
administratiwnyj wostorg ros., delektowanie się,
upajanie się, napawanie się swoją władzą.
- z Dostojewskiego (Biesy, cz. 1 ,2 ,4 ) 1871 r.
admiracja podziw, uwielbienie, zachwyt. || admiro-
wać przest. podziwiać, uwielbiać.
- łac. admiratio 'podziw’ od admirari 'podziwiać’; zob. ad-; mirari, zob.
miraż.
admiralicja władze naczelne (ministerstwo) marynar­
ki woj., floty (np. w Anglii); gmach admiralicji; korpus
admirałów, najwyższych oficerów marynarki woj.
- śrdw.łac. admiralis 'dowódca floty’ pod wpływem (?) łac. admirabilis
'godny podziwu’ (etymologia lud.), z arab. amir-al 'dowódca czegoś’;
amir, zob. emir; por. kontradmirał.
admirować zob. admiracja.
ad modum Minelli łac., (bryki, zawierające dosłowne,
ogłupiające uczniów, przekłady z klasyków gr. i rz.) na
sposób Minelliego; por. pons asinorum.
- od nazwiska pierwszego wydawcy takich bryków (w Rotterdamie):
Jan Minelli (1625-83).
admonicja przest. napomnienie, nagana, reprymenda,
-ła c . admonitio 'ostrzeżenie’ o d admonere 'napominać; ostrzegać’; zob.
ad-; monere, zob. monit.
admor tradycyjna nazwa używana przez chasydów na
oznaczenie cadyka.
- akronim hebr. wyrazów znaczących: 'nasz pan, nauczyciel i mistrz’.
ad multos annos łac., (życzenie) wielu lat życia. || ad
nauseam łac. (aż) do mdłości, do obrzydzenia; por.
usąue ad nauseam.
adnotacja uwaga, dopisek, przypis, notatka; krótka
informacja (np. bibliograficzna). || ad notam łac., do
wiadomości (przyjąć).
- łac. adnotańo, annotatio 'uwaga (na piśmie)’ od adnotare, amotare
'zapisać; zauważyć’; zob. ad-; notacja.
ad oculos łac., [wym. ok...] naocznie.
adonis piękny, czamjący, urodziwy młodzieniec (por.
Apollo); bot. miłek.
- w mit. gr. imię młodzieńca (gr. Adonis), w którego urodzie zakochała
się bogini Afrodyta a. Persefona.
adoptować uznać cudze dziecko za swoje, przysposo­
bić, usynowić, dokonać adoptacji a. adopcji, przyspo­
sobienia.
- łac. adop(ta)tio ’adop(ta)cja’ z adoptare 'wybrać; adoptować’; zob.
ad-; optare, zob. opcja.
adoracja cześć, uwielbienie, zachwyt; Kość. rz.kat.
latria; ceremonia oddawania czci boskiej. || adorator
wielbiciel. || adorować.

- łac. adoratio 'ubóstwianie’ z adorare 'prosić; błagać; modlić się o co;
czcić’; zob. ad-; orator.
ad patres łac., {dosł. do ojców) na tamten świat; na
łono Abrahama. || ad perpetuam rei memoriam łac.,
na wieczną rzeczy pamiątkę. || ad personam łac.,
(rzecz powiedziana, dana, przyznana konkretnej) oso­
bie; zob. argumentum... || ad publicandam łac., do
opublikowania, obwieszczenia. || ad referendum łac.,
do zreferowania, do zdania sprawy. || ad rem łac., do
rzeczy, do (głównej) sprawy, do właściwego tematu,
bez dygresji; por. revenons á nos moutons!
adrenalina hormon wydzielany przez rdzeń nadner­
czy, przyspieszający i wzmacniający pracę serca, zwę­
żający naczynia krwionośne.
- zob. ad-; łac. renalis 'nerkowy' od ren 'nerka'.
adsorpcja powierzchniowe zagęszczanie się substan­
cji na granicy dwu faz (np. stałej i gazowej).
- zob. ad-; absorpcja.
ad spectatores łac., teatr, do widzów, a nie do współ-
aktorów skierowane słowa (wskazówka reżysera).
ad unguem (factus) łac., dosł. do paznokcia; precy­
zyjnie, skrupulatnie, starannie (wykonany). || ad unum
omnes łac., (aż) do ostatniego człowieka; wszyscy co
do jednego. || ad usum Delphini zob. in usum Del-
phini. || ad utrumque paratus łac., przygotowany na
wszystko. || ad valorem łac., wg wartości (np. oclić).
|j ad verbum łac., dosłownie, co do słowa. || ad vítám
aut culpam hc.,prawn. na całe życie albo aż do chwi­
li popełnienia przestępstwa.
adverbium łac., gram. przysłówek.
advocaat holenderski napój z brandy, jajek, cukru
z wanilią i kawą.
- hol. skr. od advocatenborrel; advocaat adwokat’; borrel 'napój'; od
łagodzącego wpływu na gardła prawników zdzierane w sądach potoka­
mi elokwencji.
advocatus diąboli [wym. adwokątus] obrońca sprawy
niesłusznej a. złej (niekiedy: pragnący zmusić stronni­
ków sprawy słusznej do zmobilizowania najlepszych
argumentów).
- łac. 'adwokat diabła’; w procesie beatyfikacyjnym a. kanonizacyjnym
,kardynał, promotor wiary”, rzecznik publ., mający obowiązek przed­
stawienia wszystkiego, co mogłoby ujemnie świadczyć o kandydacie na
świętego a. błogosławionego.
ad vocem łac., co się tyczy; w sprawie.
adwent w liturgii kat. okres obejmujący cztery tygo­
dnie przed świętem Bożego Narodzenia. || adwenty­
sta wyznawca Kościoła, głoszącego bliskie ponowne
przyjście Chrystusa, uznającego chrzest tylko osób do­
rosłych (przez zanurzenie), świętującego sobotę.
- łac. adventus 'przyjście' z p.p. od advenire 'przybywać'; zob. ad-; ve­
nire 'przychodzić'; por. interwencja; inwencja; konwenans; parweniusz;
prewencja; proweniencja; subwencja. Sekta amerykańska, założona
w 1831 r. przez farmera Williama Millera (1782-1849). Najważniejsze
odłamy: adwentyści dnia siódmego i adwentyści tysiąclecia.
adwersarz down. przeciwnik.
- łac. adversarius 'przeciwnik' od adverter 'obracać ku czemu; po-,
przestrzegać’; zob. a-; vertere, zob. wersja; por. awers.
AERfO)-
adynata w folklorze - motywy humorystyczne oparte
na nonsensie i dlatego rozśmieszające (por. Miles glo-
riosus, Münchhausen, Schlaraffenland).
- gr. adýnatos 'bezsilny; niemożliwy’; zob. a-; dýnato 'silny; możliwy’;
por. dyna.
adyton miejsce w sanktuarium gr., do którego miały
dostęp tylko osoby bezpośrednio związane z kultem;
część świątyni gr., gdzie mieściła się wyrocznia.
- gr. r.nij. od ádytos 'do którego się nie wchodzi’; zob. a-; -dytos od dýe-
in 'wtargnąć; dać nurka'.
aedicula [wym. edikula], edykuł(a), staroż., archit. ka­
pliczka z frontonem wspartym na kolumnach a. pila-
strach; śrdw. model budowli.
- łac. zdrobn. od aedes 'świątynia; budynek’.
aeger łac., chory; na uniwersytetach bryt. - urlop cho­
robowy. II aegrotat łac., dosł. ’jest chory’, na uniwer­
sytetach bryt.
- zaświadczenie lekarskie stwierdzające, że student jest chory i nie może
brać udziału w zajęciach i egzaminach.
aegikrąnion [wym. egi...] piast. staroż. element deko­
racyjny w kształcie koziej (a. baraniej) czaszki, zazw.
na ołtarzach bóstw urodzaju; por. bukranion.
- gr. aiks dpn. aigós, zob. egida; kranio-.
aequam servare mentem łac., (pamiętaj) zachowy­
wać równowagę duchową (w trudnych sytuacjach).
- wg Pieśni 2 ,3 ,1 Horacego.
aeracja techn. przewietrzanie, wentylacja pomiesz­
czeń. U aerobus wielki samolot mieszczący kilkuset
pasażerów. || aerofony muz. instrumenty dęte (w któ­
rych źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza);
por. idiofony. || aerozole układy koloidowe powstają­
ce przez rozproszenie ciał stałych a. cieczy w ośrodku
gazowym (mgła, dym, pył). || aerozolowy rozpylacz
(w rolnictwie, kosmetyce itd.).
- zob. aer(o)-; omnibus; bus; -fon-; -zol z łac. solutio 'rozwiązanie; roz­
twór’ od solvere, zob. absolucja.
aere perennius zob. exegi monumentům.
A ER (0)- w złożeniach: powietrze; atmosfera; po­
wietrzny; oddechowy; gaz; lotniczy. || aerobik system
ćwiczeń fiz., takich jak marsz, bieg, pływanie, jazda
konna, jazda na rowerze itp., mających usprawnić pro­
cesy związane z pobieraniem tlenu ze środowiska, po­
budzających pracę serca i płuc przez okres wystarcza­
jący do wywołania korzystnych zmian w organizmie;
pop. intensywna gimnastyka w takt dynamicznej mu­
zyki. II aeroby, aerobionty, oksybionty, tlenowce, or­
ganizmy mogące żyć i rozwijać się tylko w obecności
tlenu atmosferycznego; por. anaerob(iont)y. || aero-
drom przest. lotnisko. || aerodynamiczny przysto­
sowany do wymagań aerodynamiki; mający kształt
opływowy. || aerodynamika dział mechaniki obej­
mujący zagadnienia przepływu gazów i sił występu­
jących podczas mchu ciał stałych względem ośrodka
gazowego. || aeronauta przest. lotnik, zwł. balono­
wy. II aeronautyka przest. żegluga powietrzna, lotnic­
two. Uaeronomia nauka o górnych warstwach atmos­
fery Ziemi a. innych ciał w przestrzeni kosmicznej. ||
aeroplan przest. samolot. || aeroport przest. port lotni­
czy. Uaerostatprzest. balon; sterowiec. || aerostatyka
AER(Q)-
dział mechaniki badający prawa równowagi gazów
i zanurzonych w nich ciał stałych.
- gr. aér dpn. aéros 'powietrze’ (por. aria; plener); ang. aerobics 'aero­
bik’ od aerobic, aerobe 'tlenowiec' z fr. aérobie 'jp.'; zob. -drom; dyna­
mika, nautyka; -nomia; piani-; statyka.
aetatis suae (XVI) łac., w wieku lat (szesnastu).
afazja med. upośledzenie a. utrata zdolności mówienia
a. rozumienia mowy spowodowana uszkodzeniem nie­
których okolic mózgu; por. agrafia.
- gr. aphasia 'niemota'; zob. a-; -fazja.
afekt psych, silne, lecz krótkotrwałe wzruszenie, unie­
sienie; emocje, uczucie wywołane radością, przestra­
chem, gniewem itp.;przest. uczucie, miłość, skłonność,
sympatia. [| afektacja wyrażanie uczuć (zachowanie
się, wypowiadanie się) w sposób przesadny, sztuczny,
afektowany. || afektywnypsych, uczuciowy, emocjo­
nalny, związany z afektem.
- lac. affectus p.p. od afficere 'wywierać wpływ; przydawać’; zob. ad-;
-ficere odfacere, zob. fakcja.
afelium zob. aphelium.
afera oszukańcze przedsięwzięcie, szalbierstwo,
szwindel; brzydka sprawa, skandal; por. panama. ||
aferzysta szalbierz, oszust szukający zysku w przed­
sięwzięciach nieuczciwych.
- fr. ąffaire 'sprawa; afera; proces; potyczka’; zob. ad-', faire 'robić' od
łac .facere, zob. fakcja.
afereza jęz. zanik jednej a. kilku głosek na początku
wyrazu; por. synkopa.
- późniąc, aphaeresis 'jw. ’ z gr. aphairesis 'dosł. zabranie; j w. ’ od apha-
irein 'zabierać'; zob. apo-; hairein, zob. heretyk.
aferzysta zob. afera.
Affenpinscher nm., ’małpi pinczer’, znana od XVII w.
rasa miniaturowych psów silnie zbudowanych, przy­
pominających kształtem teriera, o małych, sterczących
uszach, wypukłych, czarnych oczach, krótko ucina­
nym ogonie i sztywnej, zazw. czarnej sierści, dłuższej
na nogach i pyszczku, co nadaje psu trochę małpi wy­
gląd (stąd nazwa).
aflidavit [wym. afidęjwit] dobrowolne, urzędowe, pi­
semne oświadczenie pod przysięgą.
- ang. 'jw.' ze śrdw.łac. 'on przysiągł’ 3. os. l.poj. czasu przeszłego od af-
fidare; af- zob. ad-; hc.fidare ’(za)ufać’.
affirmatim łac., twierdząco.
aflirmative action amer.ang., dosł. 'akcja upewniają­
ca’, zespół praw amer. pochodzących z lat 60. XX w.,
mających ułatwić upośledzonym warstwom społ. (Mu­
rzynom, Latynosom, kobietom) dostęp do wykształce­
nia, zatrudnienia i awansu.
affluent society ang. [wym. ąfluent sesąjety] socjol.
społeczeństwo zamożne, zasobne, mające obfitość
dóbr.
- książka (1958 r.) Johna K. Galbraitha.
affreux [wym. afró] biały najemnik na żołdzie które­
goś z państw afrykańskich.
- fr. 'okropny, potworny; (ok. 1960 r.) jw.’ z aluzjądo wyrazu africain.
afgani waluta afgańska (=100 pul).
- afg. (pusztu) afghani 'afgański; jw.’
16 afrodyzjak
aficionado [wym. afisjonądo] entuzjastyczny zwolen­
nik (zwł. jakiejś gałęzi sportu), miłośnik, amator (np.
kinoman, meloman, bibliofil), adept, zapaleniec.
- hiszp. 'amator (np. sztuk pięknych, sportu, zwł. walki byków)’ z p.p.
od aficionar 'zyskiwać czyjeś uczucie, zjednać sobie (uznanie)’ od afi-
ción 'skłonność, uczucie’ z łac. affectio 'właściwość, stan; jp.’ od affec­
tus, zob. afekt.
afiks zrostek, słowotwórcza cząstka wyrazu, występu­
jąca przed rdzeniem (prefiks, przedrostek), po nim (su-
fiks, przyrostek) a. wewnątrz niego (infiks, wrostek).
-ła c . affbcusp.p. o d affigere 'przyczepiać'; zob. ad-;figere 'umocować';
por. infiks; prefiks; sufiks.
afiliacja (w l.mn.) powiązania, związki przez pośred­
nie ogniwa; down. przyjęcie do rodziny, herbu, loży
masońskiej; przyłączenie.
- śrdw.łac. affiliatio 'usynowienie' od affiliare 'usynowić'; af- zob. ad-;
filius, zob. filia.
afirmacja potwierdzenie, zgoda, uznanie, aprobata. ||
afirmatywa przest. w głosowaniu: znak zgody, popar­
cia (biała gałka); por. negatywa.
- łac. affarmalio 'potwierdzenie' i affirmativus 'potwierdzający' od ąffir-
mare 'potwierdzać'; zob. aá-;firmare, zob. firma.
aflaston zob. galion.
- gr. óphlaston 'figura zdobiąca rufę statku’.
á fonds perdus fr., na straty, na przepadłe; (wypłata)
bez widoków na odzyskanie pieniędzy a. otrzymanie
innego ekwiwalentu.
afonia med. brak głosu, utrata głosu.
- gr. aphónia 'niemota'; zob. a-; -fon(ia).
a fortíori łac., tym bardziej, tym słuszniej, tym niewąt-
pliwiej, z tym mocniejszą racją.
aforystyczny mający cechy aforyzmu. || aforyzm
zwięzłe zdanie, wyrażające myśl moralną filoz. itp.,
maksyma, sentencja, „złota myśl” (por. gnoma; bon
mot; apoftegmat).
- gr. aphoristikós 'wytyczający; aforystyczny’ i aphorismós 'definicja;
aforyzm’ od aphoridzein 'określać granice, definiować’; zob. apo-; ho-
ridzein, zob. horyzont.
a fresco wł. [wym. a fręsko] (dosł. na świeżym); tech­
nika malarstwa ściennego na świeżym, jeszcze wilgot­
nym tynku (por. fresk; al secco).
afrikaans język Burów, od 1925 r. urzędowy (obok
ang.) język Republiki Płd. Afryki powstały na bazie
dialektów hol. XVII w.
- afrik. 'afrykański' z łac. africanus 'jp.'
Afrique noire zob. 1’Afrique noire.
afro ang., krzaczasto nastroszona fryzura z mocno
skręconych włosów, pierw, wzorowana na uczesaniu
pop. w niektórych okolicach Afryki. || Afro-beat ang.,
forma muzyki popularnej łącząca elementy high-life
(jazzu zachodnioafiykańskiego), calypso i anglo-amer.
jazzu. || Afro-Latin ang., połączenie elementów muzy­
ki afrykańskiej i latynoamerykańskiej; termin (1967 r.)
używany dla określenia rodzaju muz. tanecznej, łączą­
cej muz. afro-kubańską lat 40. XX w. (mambo, conga
itd.), brazylijską sambę i salsa.
afrodyzjak zob. aphrodisiacum.
 afront
afront uchybienie, ubliżenie, zniewaga, obelga.
- fr. affront ’jw.; hańba’; zob. ad-; foc.fmns, zob. fronton.
a fructibus eorum cognoscetis eos łac., z owoców ich
poznacie je.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 7,1 5 i 20).
afrykata jęz. spółgłoska zwarto-szczelinowa, np. ć.
- łac. affńcatus, p.p. od affricare 'pocierać’.
afryt, efryt, ifryt w wierzeniach muzułm. okrutny de­
mon, zły duch.
-arab. ifrit ’jw.’
afterpik zob. achterpik.
after-shave lotion [wym. szejw] ang., płyn po gole­
niu; zob. lotion.
aftersztag zob. achtersztag.
aga stopień oficerski w sułtańskiej Turcji; tytuł, god­
ność (również relig.) u wschodnich mahometan.
- tur. 'władca; pan; naczelnik (dawn. janczarów)’.
agal zob. kufia.
agamia bezżeóstwo; współżycie płciowe nie tworzące
stałych par; por. mono-, poligamia.
- gr. agamia 'celibat’ od ágamos 'nieżonaty’; zob. a-; gómos, zob.
-gam-.
agapant bot. lilia afrykańska. || agape gr., filoz. mi­
łość niebiańska (przeciwstawiana ziemskiej, Erosowi);
pierw, chrześc. wspólny posiłek spożywany na pamiąt­
kę Ostatniej Wieczerzy, tzw. uczta miłości.
- n.łac. agapanthus (africanus) ’jw. ’; gr. agápě 'miłość; wspólna uczta’;
-anthus od gr. ánthos, zob. antologia.
agar(-agar) malaj., wysuszony produkt otrzymywany
z krasnorostów mórz jap. i chiń., używany gł. do przy­
gotowywania stałych pożywek w mikrobiologii oraz
do galaret, produktów mlecznych, mięsa i ryb w pusz­
kach, a także jako środek przeczyszczający.
agat minerał, odmiana chalcedonu, różnobarwnie
wstęgowany, twardy, używany do wyrobu moździe-
rzyków, pryzmatów do wag precyzyjnych i łożysk.
- fr. agate ’jw.’ z gr. achátěs ’agať od nazwy strumienia na Sycylii,
w pobliżu którego, wg Pliniusza St., po raz pierwszy znaleziono ten ka­
mień.
áge fr., wiek; lata. || premier áge fr., pierwszy wiek,
dzieciństwo. |] deuxiěme áge fr., drugi wiek, mło­
dość. || troisiěme age fr., trzeci wiek, wiek dojrzały. ||
quatriěme áge fr., czwarty wiek, starość.
agelasta człowiek, który nie umie się szczerze śmiać
ani uśmiechać; człowiek bez poczucia humoru.
- fr. agelaste ’jw.’, wyraz ukuty przez Franęois Rabelais’go; zob. a-; gr.
gełón 'śmiać się’.
agencja placówka, biuro, ekspozytura instytucji,
przedsiębiorstwa, państwa; filia; {a. prasowa, pu­
blicystyczna, telegraficzna, fotograficzna) zbierają­
ca i rozpowszechniająca informacje, materiały, zdję­
cia dla prasy, RTV itp. || agenda terminarz, duży notes.
|| agens jęz. podmiot czynny. || agent przedstawiciel;
pośrednik; tajny wysłannik organizacji, państwa, wy­
wiadu; funkcjonariusz policji tajnej, niemundurowej.
|| Agent Blue, Agent Orange, Agent Purple, Agent
17 agnat
White amer.ang., dosl 'czynniki: niebieski, pomarań­
czowy, purpurowy, biały’, umowne, kodowe nazwy
czterech herbicydów do spryskiwania, o wielkiej tok­
syczności, używane do defoliacji lasów i niszczenia
plonów, zwł. w czasie wojny wietnamskiej, przez lot­
nictwo amerykańskie (1970 r. - od kolorowych pasów
na pojemnikach, oznaczających poszczególne rodzaje
herbicydów). || agent provocateur fr, [wym. ażą pro­
wokator] prowokator (agent policji). || agentura przed­
stawicielstwo, agencja; zorganizowana grupa agentów,
zwł. wrogich pod względem polit.-społ.
- nm. Agentur 'agencja; agentura’ i śrdw.łac. agentia od łac. agens dpn.
agentis p.pr. od agere 'poganiać; prowadzić; czynić; działać; zarządzać;
grać role; udawać’ (łac. agenda l.mn. r.nij. od agendum, gerundivum od
agere)', por. agitacja; akcja; aktualny; akt; ambaje; esej; kaszetować; ko­
agulacja; mitygować; reagować; redukcja.
aggiornamęnto [wym. adżdżo...] odroczenie, odłoże­
nie na inny termin; zaktualizowanie, uwspółcześnienie,
modernizacja; polityka unowocześniania a. udoskona­
lania doktryn i instytucji Kościoła rz.kat., przyjęta jako
jeden z celów Soboru Watykańskiego II 1962-65; por.
ájour.
- wł. ’jw.’ od giomo 'dzień; doba’ z łac. diumus, zob. żumal.
agio [wym. ażjo], ażio, nadwyżka kursu dewiz, obli­
gacji, akcji itp. ponad ich wartość nominalną będąca,
obok spadku kursu poniżej wartości nominalnej (wł.
disaggio [wym. diząddżo]), przedmiotem ażiotażu (fr.
agiotage [wym. ażjotąż]), spekulacji, gry giełdowej;
por. damno.
- fr. agio(tage) ’jw. z wł. aggio ’jw.’
a giomo wł., [wym. a dżomo], (oświetlony) jak
w dzień.
agitacja oddziaływanie na opinię w celu jednania zwo­
lenników dla jałdejś sprawy, idei, poglądu. || agitator.
- łac. agitator 'poganiacz’ od agitare 'poganiać; poruszać; rozmyślać’ f.
częst od agere, zob. agencja.
aglomeracja nagromadzenie, skupienie się, zlewa­
nie się, stapianie się; zespół miejski, skupienie zabu­
dowy; zabudowany i uzbrojony urządzeniami komu­
nalnymi teren miasta (por. konurbacja; deglomeracja);
(w hutnictwie:) spiekanie. || aglomerat zlepek, skupie­
nie; hutn. produkt spiekania. || aglomerować || aglo­
merownia hutn. spiekalnia, piec do spiekania rudy.
- łac. agglomeratus p.p. od agglomerare 'skupić, zgromadzić’; zob. ad-;
glomerare 'zbijać co w kulę; zwijać, skupiać’ od glomus dpn. głomeris
'kłębek’; por. deglomeracja; konglomerat.
aglutynacja med. zlepianie się, sklejanie rozproszo­
nych w płynnym środowisku komórek (bakterii, pier­
wotniaków, krwinek) pod wpływem zlepników (aglu-
tynin); językozn. luźny typ połączenia morfemów
w wyrazach i formach gram.
- łac. agglutinare 'sklejać, spajać, łączyć’; zob. ad-; glutinare 'sklejać’
od gluten, zob. gluten.
agnat krewny w linii męskiej a. po ojcu, po mieczu;
osoba wchodząca do rodziny przez adopcję a. małżeń­
stwo; por. enat, kognat.
- łac. agnatus 'krewny po ojcu a. pozostający pod władzą ojca rodzi­
ny (por. pater familias)’ z p.p. od agnasci 'urodzić się po śmierci ojca
(po rozwodzie, po sporządzeniu testamentu)’; ag- zob. ad-; naści, zob.
nacja.
agnosco veteris vestigia flammae
agnosco veteris vestigia flammae łac., znów czuję
iskrę dawnego płomienia.
- z Wergiliusza (Eneida, 4,23); w tł. Dantego; conosco i segni delVanti-
cafiamma (Piekło, 30,48).
agnostyk zwolennik agnostycyzmu, idealistycznego
poglądu filoz., negującego (częściowo) możliwość po­
znania świata i rządzących nim praw, związków przy­
czynowych, natury, „istoty rzeczy”; por. sceptycyzm.
- z gr. ágnóstos 'nieznany; niepoznawalny’; zob. a-;gnóstós 'znany’ od
gignoskein, zob. gnoselogia; wyraz utworzony w 1869 r. przez zoologa
i filozofa ang. T.H. Huxleya (1825-95).
agnozja med. częściowa a. całkowita utrata zdolności
rozpoznawania znanych przedmiotów, zwł. za pomo­
cą wzroku, słuchu i dotyku, zazw. jako skutek uszko­
dzenia mózgu.
- gr. agnósia 'nieświadomość'; zob. a-; gnosis zob. gnoza.
Agnus Dei łac., baranek boży (tj. Chrystus); początek
modlitwy odmawianej w czasie mszy.
- z Wulgaty (Ew. wg Jana, 1,29).
agogika muz. indywidualne odchylenia od tempa i ryt­
mu utworu wprowadzone przez wykonawcę, którym
towarzyszyć też mogą zmiany dynamiki.
- nm. Agógik 'jw.' (termin H. Riemanna, 1884 r.) z gr. agoge 'odnosze­
nie' od ágein, zob. agonia.
á gogo lr., pod dostatkiem, w bród, w obfitości, do
woli.
agonia walka ze śmiercią, dogorywanie, konanie.
|| agonistyka w staroż. Grecji: współzawodnictwo
w sporcie a. sztuce. || agonothetes w staroż. Grecji -
organizator zawodów publ.; sędzia na zawodach publ.
- gr. agonistikós 'nadający się do walki; kłótliwy’ i agonothetes z agonia
'walka o zwycięstwo w zawodach; wysiłek; strach’ od agon 'zebranie;
stadion; zawody sport.’ z ágein 'pędzić; prowadzić; święcić’ (por. ago­
gika; antagonizm; apagogiczny; demagog; isagoga; pedagog; protagoni­
sta; synagoga); -thétěs od tithénai 'zamianować; ustanowić; zrobić’.
agora zgromadzenie lud. w miastach-państwach sta­
roż. Grecji; miejsce obrad takiego zgromadzenia, gł.
plac, rynek; por. forum. || agorafobia chorobliwa oba­
wa (otwartej) przestrzeni, zaburzenie psychiczne bę­
dące zespołem różnych lęków, wywołujących nastrój
paniki w nowych, nieznanych sytuacjach i okoliczno­
ściach (termin wprowadzony w 1871 r. przez psychia­
trę nm. Carla Westphala 1833-90).
- gr. agora 'miejsce zgromadzeń, rynek’: por. kategoria; panegiryk; zob.
fobia.
agrafia upośledzenie umiejętności pisania na skutek
uszkodzenia odpowiednich ośrodków mózgowych;
por. afazja.
- n.łac. agraphia; zob. a-; -graf-.
agrariusz down. obszarnik; członek partii polit, wła­
ścicieli ziemskich, rolników. || agrarny rolniczy, rol­
ny.
- łac. agrarius 'rolny' od ager dpn. agri 'rola, grunt, pole’; por. pere­
grynacja.
agrawacja med. subiektywne wyolbrzymianie, prze­
jaskrawianie istniejących objawów choroby przez pa­
cjenta (nerwicowe a. umyślne); dawn. uciemiężenie,
ucisk.
- śrdw.łac. aggravatio 'obciążenie' z łac. aggravatus p.p. od aggravare
'obciążyć'; ag- zob. ad-; gravare 'ciążyć' o d gravis, zob. grawitacja.
18 á huis clos
agregat całość powstała przez połączenie niejedno­
rodnych części (przez agregację); techn. zespół łącz­
nie pracujących maszyn; log. zbiór (w sensie kolek­
tywnym).
- łac. aggregatus p.p. od aggregare 'gromadzić'; zob. ad-; grex dpn. gre-
gis 'trzoda, stado’; por. kongregacja; segregacja.
agrégé [wym. agreżę] tytuł naukowy uniwersytetów
fr., bel. i in., nadawany kandydatowi na nauczyciela li­
cealnego a. profesora, wykładowcę, na pewnych wy­
działach wyższych uczelni, po zdaniu egzaminów kon­
kursowych.
- fr. 'docent, profesor nadzwyczajny’ z p.p. od agréger 'przyjąć (do
związku itp.)’ z łac. aggregare, zob. agregat.
agrément [wym. agremą] wstępna zgoda państwa na
osobę przedstawiciela dyplomatycznego innego pań­
stwa; (por. akredytowanie; persona non grata).
- fr. 'zezwolenie' od agréer 'przyjąć łaskawie, zezwolić’; zob. ad-; gré
'ochota, upodobanie’ z łac. gratus, zob. gracja.
agresja zbrojna napaść jednego państwa na drugie;
psychol. postawa agresywna. || agresor napastnik. ||
agresywny napadający, zaborczy; napastliwy, zaczep­
ny.
- późniąc, aggressor 'napastnik' i łac. aggresio 'napaść' z aggredi
'przystępować; następować; napadać’; zob. ad-; -gredi od gradi 'kro­
czyć; iść’; por. degresja; dygresja; gradient; ingrediencje; kongres; pro­
gres; regres; transgresja.
agronom rolnik-fachowiec, specjalista w dziedzinie
agronomii, teoretycznej i praktycznej nauki o gospo­
darstwie rolnym. || agrotechnika technika uprawy kul­
tur rolnych.
- gr. agronómos 'wiejski; rządca, włodarz’; agrós 'grunt, pole’; por. ona-
ger; zob. -nom.
aha! reakcja zob. reakcja aha!
Ahaswer Żyd Wieczny Tułacz ze śrdw. legendy, ska­
zany na ustawiczną tułaczkę, gdyż nie pozwolił, aby
Chrystus w drodze na Golgotę odpoczął u jego drzwi.
- Achaszwerosz hebr. forma imienia króla Medów i Persów (Artakserk-
sesa I?); w polskich przekładach Biblii (Księga Estery) - Aswems.
ah, il n’y plus ďenfants! fr., ach, nie ma już dzieci
(w dzisiejszych czasach)!
- z Moliera (Chory z urojenia, 2,11); westchnienie Argana.
ahimsa w dżajnizmie, hinduizmie, buddyzmie - zasa­
da niekrzywdzenia, niezabijania istot żywych, realizo­
wana również przez Gandhiego jako polit.-społ. dok­
tryna niestosowania przemocy (ang. non-violence)-,
por. hartal, satjagraha.
- sanskr. ahimsá 'niekrzywdzenie'.
ah, la belle chose de savoir quelque chose! fr, do­
prawdy, jak to miło coś umieć! (tł. Boya-Żeleńskie­
go).
- z Moliera (Mieszczanin szlachcicem, 2,6); pan Jourdain dowiaduje się
od nauczyciela filozofii, że głoskę „o” wymawia się zaokrąglając usta.
a horše! a horse! my kingdom for a horse! ang., ko­
nia! konia! moje królestwo za konia!
- z Szekspira (RyszardIII, 5,4).
á huis clos fr., [wym. a iii kio] przy drzwiach zamknię­
tych, bez wstępu dla publiczności.
 AID
AID inicjały wyrazów ang.: artificial insemination by
donor ’sztuczne zapłodnienie przez dawcę’ (1966 r.);
por. AIH, JVF.
aide-de-camp [wym. e:d do ką] fr., adiutant.
aide-mémoire [wym. ed memuąr] notatka dyploma­
tyczna, przesyłana dla powtórzenia a. uzupełnienia na
piśmie oświadczenia ustnego a. przeprowadzonej roz­
mowy; por. memorandum.
- fr. \dosł. pomoc pamięci) konspekt; jw.’; aider 'pomagać’ od łac. ad-
iutare, zob. adiutant; mémoire 'pamięć’ od łac. memoria, zob. memo­
randum.
aide-toi, le ciel ťaidera fr., pomóż sobie, a niebo to­
bie pomoże.
- z bajki Le chartier embourbé (1668 r.) Jeana de la Fontaine’a; myśl
z gr. bajki Herakles i woźnica Ezopa (VI w. p.n.e.).
AIDS [wym. ejdz] inicjały ang. nazwy Acquired Im-
mune Deficiency Syndrome ’nabyty zespół niewydol­
ności immunologicznej’ (niedobom odporności), med.
zanik bariery odpornościowej, upośledzenie ukła­
du immunologicznego u człowieka, choroba w 60%
śmiertelna.
AIH inicjały wyrazów ang.: artificial insemination
by husband 'sztuczne zapłodnienie przez małżonka’
(1966 r.); por. AID.
aikido jap., japońska metoda samoobrony składająca
się z szeregu chwytów i pchnięć, wymagająca wielkiej
koncentracji i harmonijnego współdziałania mchów
ciała, wywodząca się ze stjap. (XII w.) walki wręcz. ||
aiki-dziutsu jap. forma samoobrony podobna do dżu­
do, ale włączająca kopnięcia i uściski zapaśnicze.
-ja p . ’jw.’; ai 'wzajemny; płynność ruchów’; ki 'wewn. energia; duch,
charakter’; do 'droga'; dziutsu 'sztuka, kunszt’.
ailant bot. bożodrzew.
- n.łac. Ailanthus 'jw.' z jęz. mieszkańców wyspy Ambon (na Molu-
kach) ai łanio dosł. 'drzewo niebiańskie; jw.’
aioli [wym. ajoli] sos prowansalski, rodzaj majonezu,
mocno przyprawiony czosnkiem, podawany zazw. do
ryby.
- fr. (1965 r.) z prowans. ai 'czosnek' i oli 'oliwa'.
airbus [wym. ąebas] autobus powietrzny, samolot od­
rzutowy do przewożenia pasażerów na krótkie a. śred­
nie odległości.
- ang. ’jw.’; air- 'powietrzny'; zob. bus.
airedale terrier ang., [wym. ęedejl tęrje] wielki terier
o twardej i sztywnej, czamobrunatnej sierści; por. te­
riery.
- od nazwy miejscowości Airedale w (hrabstwie) Yorkshire w Anglii.
air mail [wym. ęe mejl] poczta lotnicza.
- ang. 'jw. ’; air 'powietrze' z gr. air, zob. aero-; ang, mail 'poczta'.
aizkolaris gra baskijska - zawody w rąbaniu drzewa.
aja w Indiach - ind. niańka, służąca (ang. ayah).
- hindi aja, aja z port. aia 'guwernantka; niańka; pokojówka’.
ajatollah przywódca religijny szyitów w Iranie.
- n.pers. z arab., dosł. 'znak Boga’.
ajent, agent, przedstawiciel, komisant, dziś zwł. w han­
dlu i gastronomii. || ajentura.
19 akatyst
- łac. agens dpn. agentis, zob. agent.
ajer bot. tatarak.
- ukr. z tur. agyr.
aj mak mong., jednostka podziału adm.-terytorialnego
w Mongolii.
aj, Mos’ka! znať ona silną, czto łąjet na słoną! ros.,
aj, Mopsik malusi! skoro szczeka na słonia, jak silny
być musi! (tł. Charix).
- z Krylowa (Słoń i mopsik).
ajnsztajn zob. einstein.
á jo u r fr., [wym. a żu:r] (księgowość, statystyka itp.,
prowadzone) na bieżąco, na dzień bieżący, bez zale­
głości.
ajtiologia zob. etiologia.
akacja i. hist. okręt bizant. jedno- a. dwumasztowy
z ożaglowaniem rejowym. 2. bot. rodzaj z rodziny mi-
mozowatych obejmujący kilkaset drzew i krzewów
strefy (pod)zwrotnikowej, zwł. w Australii (ang. wat-
tles) i Afryce; (akacja biała) pot. błędn. grochodrzew,
robinia biała, robinia akacjowa; (akacja syberyjska
a. żółta)pot. błędn. karagana syberyjska.
- 1. gr. akátion, akáte 'czółno; okręt piracki’. 2. n.łac. acacia od łac.
'czułek egip.’ z gr. akakia.
akademia nazwa niektórych wyższych uczelni; in­
stytucja, towarzystwo zrzeszające najwybitniejszych
przedstawicieli nauki a. sztuki; uroczyste zebranie dla
uczczenia jakiejś osoby a. rocznicy. || akademicki od­
noszący się do akademii; teoretyczny; jałowy (spór);
w sztuce - szablonowy, poprawny. || akademik czło­
nek akademii (nauk., lit. itd.); student; pop. dom aka­
demicki, bursa studentów. || akademizm kierunek
w sztuce naśladujący wzory klasyczne, poprawny, tra­
dycyjny, konwencjonalny.
- od imienia gr. bohatera mit. Akademosa; w nazwanym jego imieniem
gaju, przed bramami Aten, filozof gr. Plato w 387 r. p.n.e. założył naj­
starszą ateńską szkołę filoz. (Akadśmeia). Akademię rozwiązał cesarz
Justynian w 529 r. n.e.
akanie w ros. jęz. lit., w ros. dialektach płd. i w jęz.
białorus. - wymawianie w sylabach nieakcentowa-
nych samogłoski a zamiast etymologicznego i orto­
graficznego o, np. gawariť (goworiť), pariądak (po-
riadołc).
- ros. ákanie, ákanije 'jw.' od ákať.
akant rodzaj bylin a. krzewów o wielkich, kolcza­
stych liściach, rosnących w stepach i pustyniach Azji
i na wybrzeżach M. Śródziemnego; rzeźbiony motyw
dekoracyjny w formie splotu liści (akantu) a. kwiatów
(np. na głowicach kolumn korynckich).
- gr. ákanthos 'jw.' od akantha 'cierń; oset; kręgosłup ryby’; por. tra-
gant.
akapit ustęp tekstu zaczynający się od nowego wier­
sza; wiersz początkowy takiego ustępu tekstu, zwykle
wcięty, wiersz akapitowy; por. a linea.
- łac. a capite 'od rozdziału’; caput dpn. capitis, zob. kapitaliki.
akatyst nazwa hymnów wielkopostnych w kościołach
prawosławnych, śpiewanych na stojąco ku czci Chry­
stusa, Matki Boskiej a. jednego ze świętych.
akceleraci a
akceleracja biol. wcześniejsze (w porównaniu z in­
nymi narządami) wykształcenie się jakiegoś narządu
w rozwoju zarodka; szybsze dojrzewanie dzieci i mło­
dzieży w kolejnych pokoleniach i osiąganie w tym sa­
mym wieku większych wymiarów ciała; por. retarda-
cja. || akcelerator przyspieszacz; auto pedał „gazu”,
powodujący dopływ mieszanki i przyspieszenie jazdy;
fiz. urządzenie do przyspieszania cząstek naładowa­
nych, tj. do nadawania im wielkich energii, jak: akce­
leratory z generatorami wysokiego napięcia, cyklicz­
ne {a. jonów - cyklotron, bewatron, synchrocyldotron,
synchrotron; a. elektronów - betatron, mikrotron i syn­
chrotron elektronowy) i liniowe.
- łac. accelerare ’po-, przyspieszać’; zob. ad-; celer 'szybki’.
akcent uwydatnienie, wzmocnienie, wyróżnienie sy­
laby w wyrazie a. w zestroju akcentowym (a. wyrazu
w zdaniu) za pomocą przycisku, intonacji a. iloczasu;
por. prozodia; muz. wyróżnienie jednego z dźwięków
przebiegu melodii, zazw. przez wzmocnienie dyna­
miczne; znak nad (a. pod) literą nutą oznaczający ak­
cent; sposób mówienia, wymowa; szczegół, element
wyróżniający, charakteryzujący co; ekspresja, intona­
cja, podkreślenie.
- łac. accentus (tł. gr. prosoidía, zob. prozodia) 'nacisk; akcent’; zob.
ad-; centus od cantus p.p. od cm ere, zob. kantor 2.
akcept ekon. zobowiązanie się do zapłaty określonej
sumy pieniędzy (por. czek; weksel). || akceptacja ak­
cept; zgoda, zatwierdzenie, aprobata, przyjęcie, uzna­
nie czego.
- łac. acceptare f.częst. od accipere ’wziąć; otrzymać; wyjaśnić; przed­
sięwziąć’; zob. ad-; -cipere od capere, zob. kaptować.
akces przystąpienie do czego; wzięcie udziału w czym.
|| akcesoria dodatkowe składniki wyposażenia, przy-
bory konieczne, ale nie będące częścią składową struk­
tury, maszyny itp.; rekwizyty (teatralne); por. utensy­
lia.
- śrdw.łac. accessoria 'dodatki’ z l.mn. r.nij. od accessorius 'dodat­
kowy’ z łac. accessus 'przystąpienie; przyjęcie do’ z p.p. od accederei
'przystępować’; zob. ad-; cedere, zob. cesja.
akcesja przyjmowanie i rejestracja materiału wpływa­
jącego do biblioteki; sygnatura (akcesyjna) na książ­
ce; akces.
- łac. accessio 'zbliżenie; wzrost; przyrost’ od accessus, zob. akces.
akcja działanie, działalność, ruch, czynność; zbioro­
we wystąpienie, zespołowe przedsięwzięcie, impre­
za; walka, bitwa; fabuła, wątek, treść utworu lit., filmu;
papier wartościowy, stanowiący znak własności części
przedsiębiorstwa, stwierdzający udział akcjonariusza
w kapitale spółki akcyjnej i przynoszący zmienny do­
chód zwany dywidendą.
- łac. actio 'działanie’ od agere, zob. agencja; por. transakcja.
akcjonariat ekon.,polit., system, w którym pracowni­
cy przedsiębiorstwa są zbiorowym właścicielem czę­
ści jego akcji.
- fr. actionnariat ’jw.’ od action 'akcja’ z łac. actio, zob. akcja.
akcydens filoz. zmienna, zależna, przypadkowa, nie­
istotna cecha rzeczy (por. atrybut; substancja); drobne
roboty drukarskie (poza książkami i gazetami), prace
akcydensowe, np. blankiety, rachunki, karty wizyto­
we. || akcydentalny przypadkowy, nieistotny.
20 akr
- łac. accidens dpn. accidentis 'nieistotna cecha a. okoliczność; przypa­
dek’ z p.pr. od accidere 'padać; zdarzać się’; zob. ad-; -cidere od cade-
re, zob. casus; por. akcyza.
akcyjny dotyczący akcji; dorywczy, doraźny.
- zob. akcja.
akcyza podatek pośredni od pewnych artykułów spo­
żywczych, użytkowych a. usług wliczany w ich cenę;
urząd pobierający ten podatek.
- śrdw.łac. accisia 'podatek’ z łac. accisus 'ścięty; zmniejszony’ p.p. od
accidere, zob. akcydens.
aklamacja (przyjęcie a. odrzucenie wniosku, uchwa­
ły przez aklamację) - jednomyślnie, bez głosowania,
oklaskami.
- łac. acclamatio 'okrzyk’ od acclamare 'wykrzykiwać (za a. przeciw)’;
zob. ad-; clamare 'wołać’; por. deklamacja; proldamacja; reklamacja.
aklimatyzacja przystosowanie się do zmienionych
warunków środowiska, zwł. klimatycznych. || aklima-
tyzować (się).
- zob. ad-; klimat.
akmę gr., szczyt, najwyższy punkt, rozkwit, dojrza­
łość, kulminacja, przesilenie.
akmeizm kierunek w poezji ros. w latach 1912-22,
zainicjowany przez Nikołaja S. Gumilowa, jedna z od­
mian neoklasycyzmu, głosząca odejście od symboli­
zmu z jego mistycyzmem, ezoterycznością i ciemno­
ścią dostrzegająca zadanie lit. w odsłanianiu urody
świata realnego; organem akmeistów (początkowo -
symbolistów) było czasopismo „Apołłon”, gł. przed­
stawicielami byli, prócz Gumilowa, Osip Mandel-
sztam, Anna Achmatowa, Michaił A. Kuzmin, Siergiej
M. Gorodiecki.
- z ros. od gr. akmé, zob. akmę.
akolita kleryk, posiadający ostatnie z tzw. święceń
niższych; przen. pomocnik; zwolennik.
- gr. akólouthos 'towarzyszący’; por. anakolut.
akomodacja przystosowanie się; nastawność soczew­
ki oka, zjawisko przystosowania układu optycznego
oka do wyraźnego widzenia.
- łac. accommodatio 'przystosowanie’ od accommodare 'dopasować;
przystosować’; zob. ad-; commodare 'dopasować; pożyczać; dawać’
z commodus 'dopasowany; wygodny’; zob. kom-; modus, zob. modu­
lacja.
akompaniament wtór, tło muz., uzupełniająca partia
instrumentalna towarzysząca melodii, wykonywanej
przez głos solowy, chór a. instrument muz. || akompa-
niator. || akompaniować wtórować.
- wł. accompagnamento 'wtór; orszak’ i fr. accompagner 'wtórować, to­
warzyszyć’; zob. ad-; śrdw.łac. companio, zob. kompan.
akonit bot. tojad.
-ła c . aconitum ’jw.’ z gr. akóniton ’jp.’
akord równoczesne brzmienie (co najmniej trzech)
dźwięków różnej wysokości, dobranych wg zasad har­
monii. || akordeon klawiszowy dęty instrument muz.
z miechem; por. bajan. || akordowy system płac - pła­
ca od sztuki.
- nm. Akkordion 'nazwa handl. (Wiedeń, 1829 r.)’ z fr. accor 'zgoda;
akord’; zob. ad-; łac. cor dpn. cordis, zob. kordialny.
akr jednostka powierzchni ziemi w rolnictwie krajów
anglosaskich (4046,9 m2).
 akr
- ang. acre 'nazwa dawnych miar powierzchni, opartych w przybliżeniu
na obszarze, który można w ciągu dnia zaorać parą wołów; jw.’
akredytowanie uwierzytelnienie, udzielenie przedsta­
wicielowi dypl. pełnomocnictwa do pełnienia funk­
cji; por. agrement. || akredytywa ekon. otwarcie przez
bank kredytu na określoną sumę i na określonych wa­
runkach; dokument wydany przez bank, zlecający od­
działowi a. innemu bankowi wypłatę określonej sumy
okazicielowi.
- fr. accreditif 'akredytywa' od accrediter 'uwierzytelnić; otworzyć
kredyt’; zob. ad-; credit 'kredyt; autorytet; wiara’ z łac. creditum, zob.
credit.
AKRO- w złożeniach; początek; koniec; szczyt; wierz­
chołek; najwyższy punkt; wysokość; anat. kończyna.
- gr. akrós 'krańcowy; najwyższy; najbardziej zewnętrzny’.
akrobacja {lotnicza) wykonywanie samolotem figur
wyższego pilotażu; (cyrkowa) produkcje art. gimnasty­
ków cyrkowych. || akrobata linoskoczek, ekwilibry-
sta, gimnastyk cyrkowy; gimnastyk sportowy wykonu­
jący specjalnie trudne ćwiczenia. || akrobatyka.
- gr. akrobates 'akrobata; tancerz na linie' od akróbatos 'chodzący na
palcach; wdrapujący się wysoko’; zob. akro-; -bates od bainein 'cho­
dzić'.
akrofobia med. chorobliwy lęk wysokości, obawa
towarzysząca przebywaniu w miejscach otwartych
o stromym spadku.
- n.łac. acrophobia 'jw.'; zob. akro-; fobia.
akrolit staroż. posąg wykonany z dwu a. więcej mate­
riałów (np. ciało z marmuru, ubiór z drewna a. brązu);
por. chryzelefantyna. || akromegalia choroba wywoła­
na nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu przez
przedni płat przysadki mózgowej, przejawiająca się
nadmiernym rozrostem i przerostem części ciała, zwł.
dłoni i stóp, kości i miękkich części głowy. || akronim
wyraz sztucznie utworzony z pierwszych liter (a. zgło­
sek) innych wyrazów np. PKO; Pekao).
- zob. akro-; gr. akrólithos 'mający kamienne kończyny’; zob. -lit; -me-
gal-; -onim.
akropol w miastach staroż. Grecji - wzgórze warow­
ne, cytadela, ośrodek kultu relig. (jak np. w Atenach).
- gr. akrópolis 'górne miasto; jw.’; zob. akro-; polis, zob. polityka.
akrostych wiersz, w którym pierwsze litery (sylaby a.
wyrazy) kolejnych wersów tworzą wyraz a. szereg wy­
razów.
-g r . akrostichis 'jw.'; zob. akro-; -stichis o d stichos, zob. -stych.
akroterion archit. naszczytnik, dekoracyjny motyw
rzeźbiarski (np. palmeta, woluta, liść akantu, waza,
popiersie) wieńczący wierzchołek i boczne narożniki
frontonu budowli antycznych.
- gr. od akros 'szczytowy; zewnętrzny’.
akrybia skrupulatność, pedanteria, ścisłość, zwł. jako
cecha zawodowa filologa.
- gr. akribeia 'dokładność; oszczędność; doskonałość’ od akribes 'ści­
sły; pasujący; zwięzły’.
akselbanty plecione sznury noszone na ramieniu przez
generałów, oficerów sztabu gen., adiutantów, żandar­
mów itp. w niektórych krajach.
- nm. Achselband 'naramiennik, epolet’; Achsel łopatka, ramię’; Band
'wstęga, taśma’.
21 akupunktura
akseroftol witamina A (wzrostowa, przeciwinfekcyj-
na).
- zob. a-; gr. kserophthalmia 'kseroftalmia, suchość rogówki oka’; zob.
ksero-; oftalm-.
aksjologia nauka o wartościach, (ogólna) teoria warto­
ściowania). || aksjomat log. twierdzenie (systemu de­
dukcyjnego) przyjęte bez dowodu;pop. pewnik, praw­
da oczywista.
- gr. aksioma 'rzecz cenna, wiarygodna’ od aksios 'odpowiedni; wart;
cenny’; zob. -log-.
akson najdłuższa wypustka komórki nerwowej. || ak-
sonometria perspektywa równoległa; dział geom. wy-
kreślnej, zajmujący się sposobami przedstawiania figur
przestrzennych na płaszczyźnie (tzw. rzutni aksono-
metrycznej).
- gr. áksón 'oś'; zob. -metr.
akt czynność, czyn; przejaw (np. rozpaczy); dokument
urzędowy, prawny, notarialny; część utworu scenicz­
nego; nagie ciało ludzkie jako temat w malarstwie a.
rzeźbie; (w l.mn. akta) - zbiór ksiąg zawierających do­
kumenty, zbiór dokumentów (archiwalnych, notarial­
nych, personalnych, stanu cywilnego itd.).
- łac. actus 'czyn' i actwn 'rzecz zrobiona’ od agere, zob. agencja; por.
aktualny; auto da fé.
aktualizacja uwspółcześnienie. || aktualny dotyczą­
cy współczesności; będący na czasie; bieżący; obec­
nie ważny.
- późniąc, actualis 'czynny; praktyczny’ od łac. actus, zob. akt.
aktyn chem. pierwiastek promieniotwórczy, Tabl. 1.
|| AKTYNO- w złożeniach: mający budowę promie­
nistą; promienio-; światło-; promieniowanie; promie­
niotwórczy. || aktynowce chem. grupa (rodzina) cięż­
kich promieniotwórczych pierwiastków: aktyn, tor,
proaktyn, uran, neptun, pluton, ameryk, kiur, berkel,
kalifom, einstein, ferm, mendelew, nobel, lorens (por.
transuranowce).
- gr. aktis dpn. aktinos 'promień'.
aktyw grupa naj czynniej szych działaczy organizacji
polit. a. społ., aktywistów. || aktywa wartość urządzeń,
towarów (i zobowiązań względem) przedsiębiorstwa;
stan czynny, księgowany po lewej str. bilansu; por. pa­
sywa. || aktywizacja wzmożenie, ożywienie działalno­
ści. || aktywny czynny, energiczny; działający; chem.
zdolny do reakcji chem.
- łac. activus 'czynny' od actus, zob. akt.
akumulacja gromadzenie (się); geol. nagromadzenie
się (osadów); ekon. gromadzenie środków z części do­
chodu naród, nie przeznaczonej na spożycie, w celu
dokonywania inwestycji i zwiększenia produkcji; (a.
finansowa, pieniężna) dochód brutto przedsiębiorstwa
socjalistycznego. || akumulator urządzenie do groma­
dzenia, magazynowania energii (elektrycznej w posta­
ci energii chem.; ciśnienia cieczy), zimna itd.
- łac. accumulator 'gromadziciel' od accumulare 'gromadzić'; zob. ad-;
cumulare, zob. kumulacja.
akupunktura ludowa chińsko-jap. metoda leczenia
(zwł. gośćca, nerwobólów, zapaleń), polegająca na
wbijaniu złotych a. srebrnych igieł do tkanki podskór­
nej w określonych punktach ciała.
- łac. acus 'igła'; punctum 'ukłucie' odpunctus, zob. punkcja.
akustyczna perfuma
akustyczna perfuma, biały hałas, miłe dla ucha dźwię­
ki, którymi zagłusza się cichsze od niego, ale dokuczli­
we hałasy (np. dźwięki sonaty Beethovena z płyty gra­
mofonowej zagłuszające głos spikera TV zza ściany).
akustyczny dźwiękowy, głosowy; posiadający dobrą
akustykę, nie powodujący zakłóceń i zniekształceń
dźwięków. || akustyka fiz. nauka o dźwięku i rozcho­
dzeniu się fal głosowych w danym ośrodku; warunki
słyszalności w danym pomieszczeniu, jego akustycz-
ność.
- gr. akoustikós 'słuchowy’ od akitein 'słyszeć; słuchać’.
AKW(A)-, AKWE-, A KWI- w złożeniach: woda;
wodo-; wodny.
- łac. aqua dpn. aquae 'woda'; por. okowita.
akwaforta wgłębna, kwasorytnicza technika graficz­
na powielania rycin wykonanych na pokrytej woskiem
płycie miedzianej, trawionej następnie kwasem azoto­
wym; ryciny (odbitki) wykonane tą metodą. || akwaki-
netyka (1975 r.) ćwiczenie niemowląt i małych dzieci
w pływaniu na głębokiej wodzie. || akwalung, aqu-
alung, umocowany na plecach płetwonurka automa­
tyczny podwodny aparat oddechowy ze sprężonym
powietrzem a. tlenem. || akwamaryna odmiana be­
rylu, przezroczysty kamień szlachetny kolom wody
morskiej. || akwanauta pracownik nauk. prowadzą­
cy w podwodnej kabinie-laboratorium długotrwa­
łe badania głębin a. dna oceanu. ]| akwaplan szeroka
deska holowana przez szybki statek motorowy, mogą­
ca utrzymać stojącego na niej człowieka ubezpieczo­
nego trzymaną w rękach linką; por. surf. || akwarela
farba wodna; technika malowania farbami wodnymi;
obraz tak malowany. || akwarium zbiornik ze szkła
a. o szklanej ścianie, służący do hodowli i obserwa­
cji zwierząt i roślin wodnych. || akwatel flotylla ło­
dzi mieszkalnych, przycumowanych do wybrzeża ma­
riny, gdzie znajdują się potrzebne mieszkańcom łodzi
restauracje, sklepy, parkingi, pralnie itp. urządzenia. ||
akwatinta wgłębna, kwasorytniczna technika graficz­
na powielania rycin wykonanych na pokrytej miesza­
niną alkoholu i pyłku żywicznego płycie metalowej,
podgrzewanej i trawionej kwasem. || akwatorium zob.
akwen.
- zob. akwa-; wł. acqmforte '„woda żrąca”, kwas azotowy; akwaforta’;
forte, zob. forteca; zob. kine(to)-; ang. aqualung 'jw.' od lung 'płuco';
łac. aqua marina 'woda morska’; marina r.ż. od marinus, zob. maryna­
ta; łac. nauta 'żeglarz' z gr. nańtes, zob. nautyka; piani-; dawn. wł. acąu-
arella (dziś acquerello) 'lura; akwarela’; ang. aquatel, skr. od aquatic
hotel 'hotel wodny’; wł. acquatinta 'barwiona woda’; zob. tinta.
akwedukt wodociąg nadziemny doprowadzający
wodę ze źródeł górskich, zwł. w staroż. i śrdw., prze­
wodami (na mostach i wiaduktach), którymi woda pły­
nęła na zasadzie naturalnego spadku.
- łac. aquaeductus 'wodociąg'; zob. akwa-; ductus p.p. od ducere, zob.
duce; por. wiadukt.
akwen, akwatorium, obszar pokryty wodą (odpo­
wiednik terenu); w portach: reda, awanport, baseny
i kanały portowe.
- zob. akwa- (tak jak „teren” od łac. terra, zob. terrarium).
akwilon dawn., poet. ostry wiatr płn. (-wsch.); por.
bora.
22 _____________________________ alas, poor Yorick!
- łac. aąuilo dpn. aquilonis 'jw.; bóstwo uosabiające ten wiatr (gr. Bo-
reasz)’.
akwizytor pracownik przedsiębiorstwa zajmujący się
akwizycją, pozyskiwaniem nabywców, zbieraniem
zamówień a. zawieraniem umów o wykonanie usług
(ubezpieczenia, ogłoszenia, prenumeraty itd.).
- łac. acquisitor 'pozyskujący; nabywca’ i acquisitio 'nabywanie' od
acquirere ’(po)zyskać, nabyć’; zob. ad-; quaerere, zob. kwesta.
a la na sposób, w rodzaju (w zwrotach wziętych z jęz.
fi.).
- fr. skrót od a la modę, a la maniere 'na sposób’.
alabaster minerał, drobnoziarnista odmiana gipsu,
zazw. biała i przeświecająca (ale niekiedy żółta, czer­
wona a. szara) stosowana od staroż. jako materiał rzeź­
biarski.
- łac. 'jw.' z gr. alabastros 'jp.; waza alabastrowa’.
a la bonne heure! fi., okrzyk, wyrażający zadowo­
lenie, aprobatę, chętne przyzwolenie. || a la carte fi.,
[wym. a la kart] dosl. wg karty; (do wyboru) z jadło­
spisu (w przeciwieństwie do posiłku z ustalonych z gó­
ry dań, np. obiadu klubowego); por. table d’hóte. || a la
derobee fi., ukradkiem, po kryjomu.
Aladyna lampa - magiczny przedmiot, spełniający
wszelkie życzenia posiadacza.
- arab. Aladdin, syn krawca Mustafy, chłopiec, który zdobył lampę cu­
downą afrykańskiego maga, postać z Baśni z 1001 nocy; por. Szehere-
zada.
(dejeuner) a la fourchette [wym. ...furszęt] śniadanie,
na które podano zimne mięsa a. wędliny.
- fr. ’jw.’;fourchette 'widelec' ze zdrobn. od fourche 'widły' z łac.fur-
ca, zob. fkrkacja.
a la grecąue fr., dosl ’po grecku’, (potrawa) gotowana
w oliwie z ziołami i sokiem cytrynowym a. z octem.
a la guerre comme a la guerre fr., na wojnie, jak na
wojnie; trzeba się dostosować nawet do przykrych
okoliczności. || a la jardiniere fr., (zupa) jarzyno­
wa; (mięso) gamirowane jarzynami. || a la lettre fr,
[wym. a la letr] dosłownie, literalnie. || a la longue fr,
[wym. a la ląg] po dłuższym czasie; z czasem; na dal­
szą metę. || a la lyonnaise fr, dosl ’na sposób lioń-
ski’, (potrawa) zaprawiona (a. przyrządzona z) cebu­
lą. || a la mariniere (ryby a. mule) po marynarska, tj.
w sosie cebulowym a. w białym winie. || a la minutę
fr., [wym. a la minut] naprędce, na poczekaniu, od ręki.
|| a la modę fr, [wym. a la mo:d] modny. || a la nor-
mande fr., dosl ’po normandzku’, (potrawa) gotowa­
na z jabłecznikiem (cydrem) i śmietaną. || a l’antique
fr., [wym. alatik] w stylu staromodnym. || a la page fr.,
zob. au courant. || a la paysanne fr., [a la pejząn] pej-
zanka (zupa; sukienka).
A la recherche du temps perdu fr., W poszukiwaniu
straconego czasu (tł. Boya-Żeleńskiego).
- ogólny tytuł wielotomowego cyklu powieściowego (1913-27) pisarza
fr. Marcela Prousta (1871-1922); część dzieła ukazała się pośmiertnie.
a la sauvette fr, pospiesznie; potajemnie, ukradkiem.
alas, poor Yorick! ang., ach, biedny Jorik!
- z Szekspira (Hamlet, 5,1); słowa, które wypowiada Hamlet na widok
dobytej z ziemi czaszki swego przyjaciela, błazna Jorika.
 alastor
alastor staroż. zbrodniarz, morderca; mściciel zamor­
dowanego; mit. gr. duch (bóstwo) pomsty za zbrodnię.
- gr. alastor (daimón) 'duch zemsty (łac. genius uhoř)’; por. Ajschylos,
Agamemnon, w 1501 r.
alasz słodki likier kminkowy przyprawiany gorzkimi
migdałami, korzeniem dzięgla, anyżkiem i skórką po­
marańczową.
- od nazwy miejscowości Allasch pod Rygą, gdzie opracowano te re­
cepturę.
alba biała, lniana szata liturgiczna, sięgająca do kostek,
noszona przez księży pod ornatem. || alba lux łac., bia­
łe, blade światło (brzasku, świtu).
- śrdw.łac. ’jw .’ z łac. r.ż. od albus 'biały’; por. albedo; albinos; albu­
miny.
albanizacja dobrowolna izolacja polit, jakiegoś kraju
i wynikłe z niej zubożenie kult. i gosp.
- od nazwy Albami, uprawiającej w latach 1961-90 taką politykę; na
wzór terminu bałkanizacja.
albedo stosunek ilości promieniowania odbitego do
ilości promieniowania padającego, określający zdol­
ność odbijania promieniowania przez daną powierzch­
nię (np. światła słonecznego przez planetę).
- późniąc, 'białość' z łac. albus, zob. alba.
albertyn brat reguły trzeciej zakonu św. Franciszka.
- od imienia brata Alberta (Adama Chmielowskiego), który założył to
zgromadzenie w 1888 r. w Krakowie w celu prowadzenia przytułków
dla bezdomnych, starców i ubogich.
albigensi sekta w Kość. kat. działająca w płd. Francji
(Tuluza, Albi) w XI-XIII w.
- od nazwy miasta Albi (płd. Francja).
albinos człowiek, zwierzę (a. roślina) dotknięta albini-
zmem, bielactwem, brakiem a. niedoborem barwnika
w skórze, włosach, sierści, upierzeniu, tęczówce oka
(u roślin - brakiem chlorofilu; por. chloroza).
- port. (negros) albinos z hiszp.; albino 'białawy'; pierwotnie o Murzy­
nach o skórze pokrytej białymi plamami, których Portugalczycy spoty­
kali na wybrzeżach Afryki Zach.; z łac. albus, zob. alba; negr.
Albion staroż. i lit. nazwa Anglii.
- łac. Albion ’Britannia’. Perfidny Albion - hasło z czasów Rewolucji
Fr., wyrażające rozczarowanie republikańskich Francuzów z powodu
przyłączenia się Anglii do antyfr. przymierza mocarstw europ, po strace­
niu Ludwika XVI (2 1 1 1793 r.); por. Sermon sur la circoncision Bossu-
eta (la petfide Angleterre).
albo lapillo notáre diem łac., zaznaczyć dzień białym
kamykiem jako dzień szczęśliwy (zgodnie z obycza­
jem starorzymskim); por. nigro notanda...
albuminy chem. liczna grupa białek (gł. zwierzęcych)
rozpuszczalnych w wodzie i w rozcieńczonych roz­
tworach soli (np. białko jaja kurzego, osocza krwi,
mleka).
- lac. albumen dpn. albuminis 'białko' od albus, zob. alba.
alcejska strofa - lit. czterowierszowa, złożona
z dwóch wierszy 11-zgłoskowych, jednego 9-zgłosko-
wego i jednego 10-zgłoskowego, powstała w poezji
lesbijskiej (ok. 600 r. p.n.e.).
- późn.łac. Alcaicus 'jw.' z gr. Alkaikós od Alkaios (łac. Alcaeus) 'imię
poety gr., który ok. 600 r. p.n.e. używał tej formy wiersza’.
alchemia chemia i filoz. śrdw., która usiłowała doko­
nać przemiany metali nieszlachetnych w złoto, zmie­
niając proporcje czterech tzw. podstawowych ele­
23 aleksandryn
mentów (ognia, ziemi, powietrza i wody) za pomocą
katalizatora, kamienia filozoficznego (uważanego rów­
nież za środek odmładzający).
- z arab. al-kimijä 'kamień filoz.; alchemia’ z późn.gr. chemela 'trans-
mutacja’; por. chemia.
Alchimie du verbe fi., Alchemia słowa.
- utwór Arthura Rimbauda zawarty w tomie Saison en enfer, ’Sezon
w piekle’ (zob.); tytuł przejęty (1951 r.) przez Jana Parandowskiego dla
jego studium o warsztacie pisarskim.
alcyonei dies łac., dosł. dni zimorodków; dni spokoju
i ciszy; czas pogodny i szczęśliwy.
- tł. z Arystofanesa (Ptaki, w 1594 r.); 14 dni stałej, pięknej pogody
w czasie zimowego przesilenia dnia z nocą gdy wg mit. gr. zimorod­
ki wysiadywały jajka w gniazdach pływających po morzu, uspokajając
w ten sposób fale.
al dente wł. dosł. ’na ząb’, potrawa nie nazbyt
miękka.
aldyny piękne wydania klasyków gr., rz. i wł., m.in.
pierwsze wydania Arystofanesa, Arystotelesa, Demo-
stenesa, Plutarcha, Platona drukowane przez Aldusa
Manutiusa (stąd nazwa), 1449-1515 r., i jego rodzinę
w jego weneckiej oficynie, czcionkami nowego typu
(kursywą), umożliwiającymi zmniejszenie książki do
formatu ósemki (octavo); aldyny opatrzone były zazw.
emblematem kotwicy i delfina.
ale ang. [wym. ejl] silnie chmielone, mocne, jasne
piwo ang. górnej fermentacji; por. stout.
alea iacta est zob. iacta alea est! || aleatoryczny por.
stochastyczny. || aleatoryzm typ nowoczesnej kon­
strukcji dzieła muz., zakładający, w granicach wyzna­
czonych przez kompozytora, przypadkowość w re­
alizacji wykonawczej (rytmu, tempa, wysokości,
dynamiki dźwięków itd.).
- lac. aleatorius 'dotyczący gry, hazardu’ od aleator 'gracz w kości’
z alea 'gra w kości’.
alea, vina, Venus (per quae sum factus egenus) śrdw.
łac., hazard, wino i kobiety (które zrobiły mnie żebra­
kiem).
alegat przest. załącznik, dowód, dokument.
- łac. allegatus, p.p. od allegare 'posyłać; cytować; przytaczać’; zob.
ad-; legare, zob. legacja.
alegoria wyrażenie (w mowie, piśmie a. sztuce) prawd
a. uogólnień o ludzkim postępowaniu a. doświadcze­
niu za pomocą symbolicznych, fikcyjnych postaci,
działań, a także całej fabuły (zwł. bajek, przypowie­
ści); piast, obrazowe przedstawienie pojęć oderwa­
nych, gł. za pomocą personifikacji.
- gr. allěgoría 'alegoria' z allěgoreín 'mówić w przenośni a. obrazo­
wo’.
Aleksandr MakiedOnskij gieroj, no zaczęm że
stulja lomať? ros., Aleksander Macedoński był (nie­
wątpliwie) bohaterem, lecz po cóż łamać krzesła? (tł.
J. Tuwima).
- z Gogola (Rewizor, 1,1) 1836 r.
aleksandryn francuski wiersz klasyczny 12-zgłosko-
wy jambiczny z akcentem na zgłosce szóstej i śred­
niówką po niej.
- fr. alexandrin 'jw.', od śrdw.fr. poematu bohaterskiego o Aleksandrze
Wielkim.
aleksandryt
aleksandryt cenny kamień szlachetny używany w ju-
bilerstwie, przezroczysta odmiana chryzoberylu, zie­
lona w świetle dziennym, przybiera w świetle sztucz­
nym barwę czerwoną.
- nm. Alexandrií od imienia cara ros. Aleksandra II, gdyż odkryto złoża
tego kamienia na Uralu w dniu, kiedy car osiągnął pełnoletność.
aleksja, dyslekcja, med. niezdolność czytania, wro­
dzona a. nabyta skutkiem uszkodzenia lewej półkuli
mózgu, „ślepota słowna”; por. afazja.
- n.łac. ’jw.’; zob. a-; gr. léksis zob. leksyka (+ wpływ znaczeniowy ła­
cińskiego legere 'czytać’; por. legenda).
aleksjanie zgromadzenie zakonne powstałe w XIV w.,
oparte na regule augustiańskiej; do czasu wzniesienia
kościoła św. Aleksego w Akwizgranie aleksjan nazy­
wano biednymi braćmi, lollardami (nm. lollen ’nucić’)
a. cellitami.
aleksyna zob. komplement.
alembik dawn. aparat destylacyjny; wódka przepalan-
ka.
- śrdw.łac. alembicum 'destylatoť z arab. al-anbik ’jp.’ od późn.gr.
ambiks ’jp.’ z gr. 'garnuszek z dziobkiem; przykrywka’.
alerganyfarm. leki przeciw uczuleniu (alergii). || aler­
gia med. uczulenie; nienormalna, chorobliwa reakcja
organizmu (np. pokrzywka, obrzęki, katar) na działa­
nie pewnych związków chem. (alergenów), zawartych
w pokarmach, kurzu itp.; por. idiosynkrazja. || alergicz­
ny. || alergik uczuleniowiec, osoba uczulona na działa­
nie pewnych związków chem. (alergenów).
- gr. állos, zob. alopatia; erg 1.
alert stan międzynarodowego pogotowia obserwacyj­
nego w okresach wzmożonej aktywności Słońca, za­
burzeń magnetycznych itp.; stan pogotowia do wyko­
nania określonych działań, zarządzony przez władze
jakiejś organizacji (np. harcerstwa) a. jej oddziału lo­
kalnego.
- fr. alerte 'alarm’ z wł. aWerta \dosl. na wzniesieniu) czuwaj!’ od erto
'spadzisty, urwisty’ z er(i)gere 'wznieść (gmach)’ z łac.
á 1’etuvé fr., (potrawa duszona a. gotowana) na parze.
alfa fiz. {cząstka a) jądro atomu helu; astr. oznaczenie
najjaśniejszej gwiazdy w danym gwiazdozbiorze; bot.
halfa, ostnica, (a. włókno) esparto; (a. i omega) począ­
tek i koniec; wszystko, od A do Z; niewzruszony au­
torytet. || alfabet abecadło; por. Tabl. 40. || alfabety-
zacja upowszechnienie umiejętności czytania i pisania
w kraju a. regionie zacofanym; stworzenie alfabetu dla
jakiegoś języka, który go dotychczas nie miał. || alfa-
betyzm żart. dyskryminacja wynikająca z posiadania
nazwiska zaczynającego się na jedną z ostatnich liter
alfabetu; nazwa ang. alphabetism, ukuta przez lana
Stewarta („New Scientis”, 1987 r.) jako parodia sze­
rzących się skarg na różne rodzaje mniemanych dys­
kryminacji oraz żargonu statystyków.
- gr. álpha 'pierwsza litera alfabetu gr.’; omega 'ostatnia litera alfabetu
gr.’ (por. Biblia, A pok, 1, 8); alphábětos 'alfabet’; -bětos od beta 'dru­
ga litera alfabetu gr. ’
alfanumeryczny inf. odnoszący się do (lub złożo­
ny ze) znaków alfabetycznych i cyfr, np. terminale al­
fanumeryczne mogą wyświetlać tylko znaki alfabetu
24 al-hadżar al aswad
i cyfry (bez grafiki); por. monitor, grafika komputero­
wa, terminal.
- skr. od alfafbetyczny) + numeryczny.
Alf Garnett bryt. ang., typ robotnika brytyjskiego, któ­
ry często reaguje na wydarzenia w życiu społ. w spo­
sób faryzeuszowski i fanatyczny, a w migawkowych
wywiadach TV wygłasza swe opinie językiem niedo­
łężnym i napuszonym; por. też Archie Bunker; Ocker.
- (1968 r.) od nazwiska postaci telewizyjnej, której rolę grał aktor ang.
Warren Mitchell w serialu komediowym BBC Johrmy’ego Spealghta pt.
Till Death Us Do Part ’Aż śmierć nas rozłączy’ (1967 r.).
al fine wł., muz. do końca utworu; zob. da capo.
alfons przest. utrzymanek prostytutki; sutener.
- od imienia bohatera sztuki (Monsieur Alphonse; 1873 r.) Aleksandra
Dumasa syna.
al fresco często spotykane zamiast: a fresco.
-ALG-, -ALGIA, ALGO- w złożeniach: ból; cierpie­
nie; med. bolesność.
- gr. algos 'ból', por. analgezja; newralgia; nostalgia.
algebra dział matematyki zajmujący się gł. badaniem
własności działań wykonywanych na liczbach i zacho­
dzących między liczbami związków oraz poszukiwa­
niem liczb spełniających określone warunki.
- śrdw.łac. 'algebra; nastawianie złamanych kości; złamanie’ z arab. al-
-dżabr 'upraszczanie; nastawianie (złam. kości); algebra’.
algi glony, wodorosty.
- łac. alga l.mn. algae 'mech, porost morski’.
algol język algorytmiczny przeznaczony do wyrażania
obszernej klasy procesów numerycznych, automatycz­
nie tłumaczących te procesy na kody wewnętrzne ma­
szyn cyfrowych (ustalony w roku 1959 na konferencji
kopenhaskiej, a w nowszej wersji jako tzw. Algol 60,
w roku 1960); por. fortran.
- skr. od ang. algo(rhytmic) l(anguage) 'język algorytmiczny’.
algolagnia, sadomasochizm, med. doznawanie rozko­
szy płciowej przy zadawaniu a. odczuwaniu bólu; por.
masochizm; sadyzm.
-z o b . -alg-; gr. lagneia 'rozkosz’.
algonk(ińska), algoncka era, zob. proterozoik,
Tabl. 7.
- ang., kanad. fr. Algonąuin a. Algonkin 'indiańska rodzina językowa;
grupa plemion Indian Ameryki Płn. ’
algorytm mat. formuła, wzór, schemat, program ob­
liczenia, mechanicznego rozwiązywania danego typo­
wego zadania mat.; rozszerz, sposób wykonania cze­
goś, zazwyczaj opisany jako ciąg kolejnych czynności,
które należy wykonać (np. przepis kucharski, instruk­
cja wypełniania formularzy podatkowych); inf. spo­
sób rozwiązania jakiegoś zadania, który może być zre­
alizowany w postaci programu komputerowego; por.
program. || algorytmiczna programowana (maszyna
cyfrowa).
- śrdw.łac. algorismus 'algorytm’ od arab. przydomka matematyka pers.
abu-Dżafar Mohammed ibn-Musa al-Chwarizmi (ok. 825 r.).
al-hadżar al aswad arab., Czarny Kamień, najwięk­
sza świętość muzułm., złożony obecnie z kilku kamie­
ni spojonych srebrną obręczą wmurowany we wsch.
narożnik świątyni Kaaba w Mekce; por. hadż.
 alians
alians przymierze, sojusz, koalicja. || aliancki. || aliant
sprzymierzeniec, sojusznik. || aliaż stop, mieszanina
metali.
- fr. alliance 'związek małż.; sojusz’ i alliage ’stop’ od allier 'stopić;
przymieszać; sprzymierzyć’ z łac. alligare 'wiązać; spajać’; zob. ad-; li-
gare, zob. liga; por. mezalians.
alia res łac., (ale to już jest) inna historia; por. but that
is another story.
- z Terencjusza ( Eunuch, 361).
alias czyli; inaczej (zwany); (por. recte; vulgo; vel;
kryptonim; nom de guerre, pseudonim). || alibi dowód
stwierdzający czyjąś nieobecność na miejscu i w cza­
sie przestępstwa. || alienacja wyobcowanie; filoz. sy­
tuacja, w której wytwory spoi. współdziałania ludzi
występują jako rzeczywistość przeciwstawna ich twór­
com i niekontrolowana, w której nie rozpoznają oni sa­
mych siebie jako działających; prawn. (po)zbycie rze­
czy, majątku.
-ła c . alias 'inaczej; innym razem’, alibi 'gdzieindziej’ i alienus 'należą­
cy do kogo innego; obcy’ od alias 'inny’; por. alikwoty.
alia tentanda via est łac., trzeba spróbować innej dro­
gi, znajdź inny sposób.
aliaż zob. alians.
alibi zob. alians.
Alice in Wonderland ang., dosl Alicja w krainie cza­
rów; osoba znajdująca się w nowym, nieznanym, eg­
zotycznym, fantastycznym otoczeniu.
- książka dla dzieci {Alice’s Adventures in Wonderland, 1865 r., wyd.
poi. 1910 r.) pisarza i matematyka ang. Lewisa Carrolla (właśc. Charles
L. Dodgson, 1832-98).
alienacja zob. alias.
alieni appetens, sui profusus łac., żądny cudzego (do­
bra), trwoniący swoje.
- ze Sprzysiężenia Katyliny, 5 Salustiusza.
alieni temporis flores łac., kwiaty minionej epoki, mi­
nionego czasu.
aligator rodzaj z rzędu krokodyli, żyjących w Chinach
i, do niedawna, w dorzeczu Missisipi (w stanie dzikim
wytępiony, hodowany w fermach).
- hiszp. el lagarto 'jaszczurka)’.
alija hebr., emigracja żydowska do Izraela; por. olim.
alikant dawn. hiszpańskie wino czerwone.
- od nazwy miasta Alicante w płd.-wsch. Hiszpanii.
alikwoty muz. przytony, przydźwięki, tony harmonicz­
ne, współbrzmiące z tonem zasadniczym, ale znacz­
nie słabsze; drgania układów częściowych w układach
drgających.
- śrdw.łac. aliquotae (np. pars aliquotae ’mat. podzielnik’) z łac. ali­
quot 'kilka’ od alius (zob. alias) + quot ’ile?’
alimenty środki świadczone na rzecz osoby niezdolnej
do utrzymania się własnymi siłami, obejmujące pienią­
dze, świadczenia w naturze, a także koszty wychowa­
nia dzieci i opieki nad nimi.
- łac. alimentům 'pokarm’ od alere 'karmić, żywić’; por. alumn.
a limine łac., dosl od progu; od razu, z miejsca, bez
dyskusji (odrzucić). || á l’improviste fi*., [a lęprowist]
25_____________________________________ alia prima
niespodzianie, znienacka. || a linea łac., od (początku)
linijki, od nowego wiersza; por. akapit.
aliquando dormitat Homerus zob. quandoque bonus
dormitat...
aliguid haeret zob. audacter caluminare...
alis volat propriis łac., lata na własnych skrzydłach,
0 własnych siłach (również dewiza stanu Oregon,
USA).
aliteracja lit. powtarzanie się jakiejś głoski na począt­
ku (a. wewnątrz) kilku wyrazów wiersza a. zdania dla
efektu artystycznego.
- zob. ad-; łac. littera, zob. literacki.
aliud est celare, aliud tacere łac., prawn. co innego
jest ukrywać, a co innego milczeć.
á livre ouvert fr., (wyłożyć treść zaraz) po otwarciu
książki (obcego pisarza, klasyka); bez przygotowania;
por. ad aperturám libri.
alkad urzędnik adm. i sądowy w miastach, wsiach
1 okręgach hiszp. (sołtys, wójt, burmistrz, sędzia).
- hiszp. alcalde ’jw.’ z arab. al-kádi 'sędzia’, od kadá 'sądzić’; por.
kadi.
alkaliczny chem. zasadowy, ługowy, zawierający al­
kalia, wodorotlenki metali alkalicznych; mocne zasa­
dy, ługi; tlenki i węglany tych metali; por. potasowce.
|| alkaloidy zasadowe związki organiczne zawierające
azot, zazw. pochodzenia roślinnego, trujące, narkoty­
zujące, lecznicze (np. morfina, atropina, kofeina, koka­
ina, nikotyna, strychnina).
- śrdw.łac. alcali 'potaż'z arab. al-kili ’jp.; zob. -oid(a); por. cyjankali.
alkazar zamek obronny a. pałac, zwł. pochodzenia
mauretańskiego, w miastach hiszp. (zwł. w Sewilli,
Segowii, Toledo); por. kreml.
- hiszp. alcázar 'zamek książęcy; kasztel rufowy statku’ z arab. al-kasr
'zamek’ od łac. castrum, zob. kasztel.
alk(i)ermes, fitolakka amer., bot. roślina, której jagód
używano dawn. do barwienia win; zool. owad czer­
wiec; dawn. barwnik czerwony z owadów czerwców
a. z soku jagód fitolakki; olejek a. proszek z owadów
czerwców, stosowany dawn. na wzmocnienie.
- arab. al-kirmiz, zob. karmazyn.
alkierz archit. typowy dla polskich dworków i pała­
ców XVI-XIX w. wydzielony wyraźnie narożnik bu­
dynku, kryty zazw. osobnym dachem; dawn. boczny
pokoik, często narożny, przeznaczony na sypialnię,
garderobę, gabinet itd.
- czes. arkéř, nm. Erker 'występ, ganek’, st.fr. arquiěre 'miejsce dla
łuczników’ od śrdw.łac. arcora z łac. arcus ’łuk’.
Alkoran zob. Koran.
alkowa archit. wyodrębniona część większego po­
mieszczenia: komnata, izdebka, bez okna, przeznaczo­
na na łoże; od XIX w. wnęka, nisza sypialniana.
- fr. alcóve z hiszp. alcoba od arab. al-kubba 'izdebka’.
Allałt akbar arab., Bóg jest wszechmocny.
alia prima wł., (dosl od razu) piast, sposób malowa­
nia (zwł. w technice olejnej) bezpośredni, szybki, bez
podmalowania i zazw. bez przygotowania rysunku
alla prima
(stosowany od XVIII w.; w akwareli od pocz. XX w.);
obraz wykonany na jednym posiedzeniu.
alleluja przy śpiew radosny w liturgii, zwł. w okresie
wielkanocnym.
- h e b t hallelü-Jäh 'chwalcieBoga’.
allemande [wym. almąd] XVII i XVIII-wieczny ta­
niec dworski rozwinięty we Francji z nm. tańca lud.;
w formie stylizowanej w klasycznych suitach J.S. Ba­
cha i G.F. Händla.
- fr. r.ż. od allemand ’nm.’ z późniąc. Alam am i ’Alemanowie, staroż.
lud gem . osiadły nad Menem, od IV w. zwany też Swewami (Szwa­
bami)’.
Allerheiligen zob. Toussaint.
Allerseelentag zob. Al Souls Day.
alles schon dagewesen nm., wszystko to już bylo.
- ze sztuki Uriei Acosta (1846 r.) pisarza nm. Karola Gutzkowa (1811—
-78); słowa osoby dramatu, XVH-wiecznego rabina amsterdamskiego,
BenAMby.
alles Vergängliche ist nur ein Gleichnis nm., wszyst­
ko, co przemija, jest tylko wizerunkiem.
- z Goethego (Faust, cz. II, akt 5, Góry i przepaści, na końcu).
all games - all nations ang., ’wszystkie sporty -
wszystkie narody’, „geografia sportowa” igrzysk olim­
pijskich, zasada sformułowana przez Pierre de Couber-
tina, uznająca równouprawnienie wszystkich dyscyplin
i wszystkich narodów w igrzyskach olimpijskich, rów­
nież narodów pozbawionych suwerenności państwo­
wej.
all men are created equal ang., wszyscy ludzie ro­
dzą się równi.
- z Thomasa Jeffersona (Projekt Deklaracji Niepodległości USA).
all my possessions for a moment of time ang., wszyst­
kie moje posiadłości za (jeszcze) jedną chwilę (życia).
- ostatnie słowa królowej ang. Elżbiety I (1533- 1603).
allonim rodzaj pseudonimu, w którym autor ukrywa
się pod nazwiskiem innej, rzeczywistej, żyjącej osoby;
dzieło opublikowane pod nazwiskiem osoby nie będą­
cej autorem.
- fr. allonyme ’jw.’; zob. alo-; -onim.
allons, enfants de la patrie! fi*., naprzód, dzieci ojczy­
zny!
- początek ułożonej i skomponowanej w nocy 24/25 kwietnia 1792 r.
w Strasburgu przez fr. kapitana saperów Józefa Rouget de Lisie (1760—
-1836) Pieśni wojennej Armii Renu, nazwanej później Marsylianką (La
Marseillaise), zob. Marsylianka.
alloplastyka med. operacja chirurgiczna polegająca na
wszczepieniu wkładek z tworzywa sztucznego a. me­
talu na miejsce uszkodzonych tkanek a. narządów.
- zob. alo-; plastyka.
allosomy, heterochromosomy, chromosomy płciowe,
różne u osobników męskich i żeńskich, u samców i sa­
mic; por. autosomy.
-zob. alo-; -som(a).
all-play-all [wym. o:lplejo:l] bryt. ang., dosl ’wszyscy
grają ze wszystkimi’, (1968 r.) turniej, w którym każ­
dy uczestnik gra ze wszystkimi innymi (amer.ang. ro­
und robin).
26 Alnaszara
all right ang., [wym. o:l rąjt] dosl wszystko w porząd­
ku; dobrze; doskonale; zgoda; w porządku; por. okay.
All Saints Day ang., zob. Toussaint.
All Souls Day ang., 'Zaduszki’, 'Dzień Zaduszny’,
2 listopada, przypomnienie wszystkich wiernych
zmarłych; dzień poświęcony modlitwie za dusze cier­
piących w czyśćcu (nm. Allerseelentag, fr. jour des
trepasses).
All Star Band ang., [wym. o:l...] orkiestra jazzowa
złożona z solistów (dosl. z samych gwiazd).
all stars ang., dosl. 'wszystkie gwiazdy; zespół
gwiazd’, zestawienie najlepszych zawodników róż­
nych drużyn sporządzone przez dziennikarzy, trene­
rów a. organizatorów turnieju.
all’s well that ends well ang.,przysl wszystko dobre,
co się dobrze kończy; por. happy end.
- również tytuł komedii Szekspira (1602 r.).
all the news that’s fit to print ang., wszystkie wiado­
mości nadające się do druku (dewiza dziennika „New
York Times”); (niekiedy iron., z uwagi na elastyczność
zawartego w niej zastrzeżenia).
- Adolph S. Ochs (1858-1935), wydawca NYT od 1896 r. do 1935 r.
all the world’s a stage zob. mundus universus...
almagest nazwa wielkich wczesnośrdw. traktatów na
temat jakiejś gałęzi wiedzy.
- śrdw.łac. almageste od arab. al-madżusti z gr. megiste (syntaksis)
'wielka (kompozycja)’.
Alma Mater podniosła, śrdw. nazwa wyższej uczelni,
zwł. uniwersytetu.
- łac. 'matka karmicielka (o takich boginiach jak Ceres, Cybele)’; alma
r.ż. od almus 'odżywczy; owocny; błogosławiony’; mater, zob. materia.
almanach rocznik zawierający artykuły z określo­
nej dziedziny nauki a. sztuki; corocznie ukazujący się
zbiór informacji różnego rodzaju, zwł. o faktach, wy­
darzeniach lat ubiegłych (zazw. z kalendarzem na rok
przyszły); antologia zawierająca utwory różnych pisa­
rzy, powstałe w jakimś okresie; (A. gotajski) rocznik
wydawany od 1764 r. w Gotha w Niemczech, zawie­
rający biografię i genealogię domów panujących, ary­
stokracji europ., spisy dyplomatów i informacje ekon.
i polit.
- śrdw.łac. 'zbiór przepowiedni (pogody itd.)’.
almaria zob. armaria.
alme arab., zawodowa muzykantka egipska.
almemar, bima, bema, w synagodze podwyższenie ze
stołem i świecznikami, służące jako miejsce czytania
Tory i mównica.
- hebr. almemar z arab. al-minbar 'pulpit’.
almukantar astr krąg na sklepieniu niebieskim rów­
noległy do horyzontu, łączący wszystkie punkty na
niebie mające tę samą wysokość.
- arab. almukantarath 'zegar słoneczny; jw.’ od kantarah 'most; luk’.
Alnaszara marzenia - jeszcze skóra na niedźwiedziu
(a już ją sprzedają); zamki na lodzie.
- w Baśniach z 1001 nocy piąty brat golibrody inwestuje wszystkie swo­
je pieniądze w kosz wyrobów szklanych i śni już o majątku, jaki na nich
 Alnaszara
zbije, i o ożenku z córką wezyra, ale w imaginacyjnej kłótni z przyszłą
żoną kopie kosz i tłucze szkło mające mu te bogactwa przynieść.
ALO-, ALL(O)- w złożeniach: inny, różny; odmien­
ny; obcy; forma izotermiczna, pokrewna; odmiana;
trans-; (por. auto-; homeo-).
- gr. állos ’inny’; por. alopata; alergia; paralaksa; paralela; synalagma-
tyczny.
alod, alodium śrdw. ziemia stanowiąca własność wol­
ną od zobowiązań i ciężarów feudalnych (w odróżnie­
niu od lenna). || alodialny dziedziczny, rodowy, nie
lenny.
- śrdw.łac. allodialis ’alodialny’ od ałlodium ’alod’ ze st.g.nm. (frankoń­
skiego) al ’wszystek’ + o d 'własność’.
aloha (hawajski) miłość, przyjaźń; delikatność, takt;
używane jako powitanie i pożegnanie na Hawajach.
alokucja przemówienie, tyrada, oracja, perora, zwł.
o charakterze napomnienia a. wezwania do dobrych
uczynków; przemówienie papieża na konsystorzu, nie­
kiedy następnie publikowane.
- łac. allocutio od alloqui 'mówić do kogo’; al- zob. ad-; loqui, zob. lo-
kucja.
alonż w książkach - wkładka większa od innych kart,
zagięta, po rozłożeniu widoczna w czasie czytania, za­
wierająca mapy, tablice itp.; przedłużacz; kartka dokle­
jona do weksla dla pomieszczenia dodatkowych indo­
sów.
- fr. allonge 'część przysztukowana; alonż (wekslowy)’ zob. ad-; łac.
longus 'długi’.
alopata lekarz stosujący alopatię. || alopatia termin
użyty przez S. Hahnemanna (zob. homeopatia) na okre­
ślenie metod leczniczych przeciwnych metodom ho­
meopatii; postępowanie, zasady ogólnie przyjęte przez
medycynę współczesną; por. contraria contrariis.
- zob. alo-; -patia.
alopecja łysienie.
- łac. alopecia ’jw.’ z gr. alopekia liszaj, parch u lisów’ od alopěks ’lis’.
alotrop chem. zjawisko istnienia jakiejś substancji,
zwł. pierwiastka, w różnych postaciach, jak np. węgla
w postaci diamentu i grafitu; por. polimorfizm.
- zob. alo-; -trop-.
alpaka 1., alpaga, płd.ameryk, lama o długiej, cien­
kiej sierści; lekka tkanina z wełny tej lamy; błyszcząca
tkanina o osnowie bawełnianej i wełnianym wątku. 2.
przest. nowe srebro, argentan.
- 1. hiszp. alpaca ’jw.’ z jęz. Ajmarów (Indian Boliwii i Chile). 2. na­
zwa handl.
al pari wł., (dosł. na równi) kurs walut a. papierów
wartościowych zgodny z ich wartością nominalną; por.
parytet.
alpenhorn muz. róg alpejski, lud. instrument dęty -
prosta a. zawinięta drewniana rura długości do 4 m
(podobna do huculskiej trombity, dawn. mazowieckiej
ligawki a. pomorskiej bazuny); por. lur.
-n m . ’jw.’,Alpen 'Alpy’; Horn ’róg’.
Alphonse and Gaston routine amer.ang. 'procedu­
ra Alfonsa i Gastona’, gdy dwaj ludzie ceremonialnie
przepuszczają się wzajem u wejścia; przen. gdy obie
27 altocumulus
strony zwlekają pragnąc, aby drugą uczyniła pierwszy
krok, na który żadna nie ma ochoty.
- od nazwy amer. komiksu (F.B. Oppera dla prasy Hearsta, 1 wyd.
w książce w 1902 r.) pamiętnego ze zwrotów: „Ty pierwszy, drogi Al­
fonsie”, „Ty pierwszy, drogi Gastonie”; por. Szczara i Olgopolski w Ma­
zepie (L. 2,30-46) Słowackiego.
alpinarium ogród skalny roślin wysokogórskich. || al­
pinista sportowiec uprawiający wspinaczkę wysoko­
górską (alpinistykę, alpinizm, w Polsce - taternic­
two); miłośnik i zdobywca trudno dostępnych dotąd
szczytów.
-ła c . alpinus 'alpejski’ odAlpes 'góryAlpy’,
alraune zob. mandragora.
- nm. Alraun(e) bot. 'mandragora; pokrzyk’; od stg.nm. imienia żeń­
skiego.
al secco wł. [wym. ...sękko] (dosł. na sucho) techni­
ka malarstwa ściennego na wyschniętym tynku; por.
a fresco.
Also sprach Zarathustra nm., Tako rzecze Zaratusz-
tra; zob. zoroastryzm.
- tytuł pracy (1883-91) F. W. Nietzschego.
alt muz. niski głos żeński a. chłopięcy; pop. śpiewacz­
ka o głosie altowym; nazwa niektórych instrumentów
o podobnej skali głosu. || altówka instrument smycz­
kowy nieco większy niż skrzypce, strojony o kwintę
niżej; por. viola. || altymetr wysokościomierz.
- wł. alto 'wysoki; głęboki’ z łac. altus 'wysoki, wzniosły, przenikliwy
(głos); głęboki’; zob. -metr-; por. egzaltacja; hossa; kontralt.
altae moenia Romae łac., mury wyniosłej Romy (tj.
Rzymu).
- z Wergiliusza (Eneida, 1,17).
altembas dawn. złotogłów, odmiana brokatu z prze­
wagą kolom złotego.
- tur. altyn. 'złoto’ + bez 'płótno'.
alteracja muz. chromatyczna zmiana składowych
dźwięków akordu za pomocą znaków podwyższają­
cych a. obniżających (krzyżyków a. bemoli); dawn.
frasunek, strapienie; wzburzenie; niepokój. || alte-
ra pars zob. audiatur... || alter ego łac., drugie ja (np.
autora), bliski przyjaciel, powiernik, zaufany zastęp­
ca. || alternacja występowanie wymienne, wymiana,
oboczność; układ przemienny elementów archit..; jęz.
wymiana, oboczność głosek fonetycznie różnych, ale
hist. pokrewnych. || alternatywa (sytuacja nakazują­
ca) wybór między dwiema wykluczającymi się wza­
jem możliwościami; pop. możliwość, wariant (zwł.
w archit.); log. zdanie złożone z dwóch zdań za pomo­
cą spójnika „lub” („albo”), oznaczającego tu: „zacho­
dzi co najmniej jedno z dwojga”; (z ang. alternativě
pop. ’inna możliwość’) styl życia odrzucający zachod­
nią technikę, medycynę, zmechanizowane rolnictwo
itd., a nastawiony na ochronę środowiska.
- śrdw.łac. alterare 'odmieniać’ i łac. altemare 'odmieniać; przeplatać;
rozważać kolejno; wahać się’ od alter 'inny, nie ten (z dwóch)’; por. al­
truizm.
Althing(i) isl., parlament Islandii.
altocumulus meteor, chmury średnie kłębiaste. || alto-
stratus meteor, chmury średnie warstwowe.
-n .łac. ’jw.’ z łac. altus, zob. alt; zob. cumulus; stratus.
altowiolista
altowiolista, altowiolinista, muz. grający na altówce.
- wł. alto, zob. alt; viola.
altówka zob. alt.
altruizm bezinteresowna troska o dobro innych lu­
dzi, nie kierująca się interesem własnym, sobkostwem,
egoizmem. || altruista.
- fr. altruistę 'altruista’ i altruisme 'altruizm’ z łac. alter, zob. alteracja.
altymetr zob. alt.
aluminium chem. pierwiastek, Tabl. 1, glin (zwł. tech­
nicznie czysty).
- n.łac. z łac. alumen dpn. aluminis 'ałun'.
alumn kleryk, uczeń seminarium duchownego; wy­
chowanek, uczeń bezpłatnie kształcony i utrzymywa­
ny przez szkołę (XVII-XVIII w.).
-ła c . alumnus 'wychowanek' o d alere, zob. alimenty.
aluwium zob. holocen, Tabl. 7; (l.mn. aluwia) na­
pływy rzeczne, osady żwiru, piasku i mułu, naniesio­
ne przez rzekę. || aluwialny naniesiony, nawarstwiony,
powstały z osadów rzecznych, jeziornych a. morskich.
- późniąc, alluvium r.nij. od allmius 'aluwialny' z alluere 'oblewać';
zob. ad-; liiere ’o(b)mywać’.
aluzja niejawne, zawoalowane (ale jasne dla adresa­
tów) napomknienie o kimś, o czymś; potrącenie o ja­
kąś sprawę za pomocą przenośni, nie wprost; przytyk,
docinek; przymówka. || aluzyjny.
- późniąc, allusio 'igranie (z)’od alludere ’igrać(z); żartować; czynić
aluzję (do)’ zob. ad-; ludere 'grać; bawić się’; por. iluzja; preludium.
alwarpot. podręcznik gramatyki łac. używany w dawn.
szkołach europ, (usunięty ze szkół polskich przez Ko­
misję Edukacji Narodowej).
- od nazwiska autora De institutione grammatica (1572 r.), port. jezuity
Emanuela Alvarusa (1526- 83).
alweolarna spółgłoska - językozn. spółgłoska dziąsło-
wa (np. sz, i, cz, dż).
- ang. alveolar ’jw.’ z łac. alveolus zdrobn. od alveus 'jama, wydrąże­
nie’ z alvus 'brzuch; jp.’
Alzheimera choroba, choroba degeneracyjna ataku­
jąca czołowe i skroniowe płaty mózgu, przejawiająca
się postępującym otępieniem, upośledzeniem pamię­
ci, osłabieniem zdolności rozumowania i zaburzenia­
mi orientacji.
- od nazwiska neurologa nm. Aloisa Alzheimera, który w 1906 r. stwier­
dził zaawansowaną demencję u 51 -letniej pacjentki.
a łąrczik prosto otkrywąłsja ros., a skrzynka otwie­
rała się jak najzwyczajniej (tł. St. Kaczkowskiego); ła­
two się było domyślić, nie trzeba się było mądrzyć.
- z Krylowa {Skrzynka).
ama jap., japońska kobieta-nurek, pracująca zazw. bez
sprzętu nurkowego.
amalgamat ortęć, stop rtęci z innym metalem; przen.
mieszanina, zlepek, konglomerat, stop.
- śrdw.łac. amałgama 'jw.'
Amaltei róg - róg obfitości.
- atrybut Plutosa i Dionizosa jako patronów płodności ziemi, bogactwa,
obfitości (gr. keras Amalthelas, łac. cornu copiae), pierw, stale napeł­
niający się płodami ziemi, ułamany róg kozy Amaltei, karmicielki ma­
łego Zeusa.
28 ambiopia
amant alterna Camenae łac., Muzy lubią śpiew uroz­
maicony (dosł. wykonywany na przemian, tzn. przez
dwóch pasterzy); por. variatio delectat.
- z Wergiliusza {Eklogi, 3,59).
amantes amentes łac., zakochani (sąjak) szaleńcy.
- parafr. z Plauta {Kupiec, Prolog, 81) a. Terencjusza {Dziewczyna z An-
dros, 1,3,13).
amanuensis kopista, przepisywacz, skryba; piszący
pod dyktando.
-ła c . 'jw.'; a- zob. ab-; manus, zob. manuał.
amarant kolor czerwonofioletowy; bot. szarłat.
-gr. amárantos 'nieśmiertelny; niewiędnący’; zob. a-; marainein 'więd­
nąć, niszczeć’.
amarętto wł. ciasteczko a. makaronik z gorzkimi mig­
dałami; włoski likier o smaku migdałowym.
- w ł. zdrobn. od amaro 'gorzki', z łac. amarus 'jp.'
amari aliqui łac., coś gorzkiego; lekko gorzki smak.
amazonka żart. kobieta rycerskiego ducha; por. hic
mulier; długa, szeroka, fałdzista suknia o obcisłym
staniku, noszona dawn. przez kobiety do jazdy wierz­
chem; dawn. kobieta uprawiająca jeździectwo.
- gr. Amadzon 'Amazonka', Państwo Amazonek - legendarne (może
prehistoryczne, matriarchalne?), w Azji Mniejszej, koło Trapezuntu;
ludność złożona z wojowniczych kobiet, które obcinały sobie prawą
pierś, aby łatwiej naciągnąć cięciwę luku (co prawdop. wymyślono dla
usprawiedliwienia etymologii nazwy, którą Grecy wywodzili od 'bez-
pierśna’; zob. a-; mazós 'pierś').
ambaje dawn. brednie, androny, niedorzeczności,
mrzonki.
-ła c . ambages 'manowiec; wybiegi; dwuznacznik’; zob. amb(i)-; -ages
od agere, zob. agencja.
ambalaż handl, przest. opakowanie, (za)pakowanie;
koszty opakowania.
- fi. emballage 'jw. ’ od emballer ’zapakować’; em- zob. en-; balie 'paka;
bela (towaru)’.
ambasada najwyższe w hierarchii dyplomatycznej
przedstawicielstwo państwowe; jego lokal, gmach;
dawn. misja, poruczenie, zlecenie. || ambasador.
- fi. ambassade 'ambasada'; ambassadeur 'ambasador'.
AMB(I)- w złożeniach; oba; obu-; por. amfi-.
-ła c . amb{i)- 'obu-; obustronnie; wokół’.
ambicja poczucie własnej wartości i chęć jak najlep­
szego jej spożytkowania; aspiracje, pragnienie osią­
gnięcia wyższej pozycji i prestiżu społ., sukcesów, po­
wodzenia, sławy; szlachetna duma, godność osobista,
honor, miłość własna; (amb. wygórowana, chorobli­
wa) zarozumiałość; żądza zaszczytów, władzy, uzna­
nia dla urojonych cnót i zalet. || ambicjonalny podyk­
towany ambicją. || ambitny.
- łac. ambitio 'krążenie, obchód; zabiegi kandydata na urząd o zyska­
nie popleczników; starania o fawory, godności, sławę’ od ambire 'krą­
żyć; zabiegać’; zob. ambi-; ire 'chodzić'; por. coitus; inicjacja; introit;
trans; tranzyt.
ambiopia, diplopia, med. podwójne widzenie na sku­
tek nierównomiernej pracy odpowiednich par mięśni
ocznych.
- zob. amb(i)-; -opia od gr. óps, zob. miopia.
 ambit
ambit, obejście, archit. nawa, krużganek, wąskie
przejście obiegające od tyłu prezbiterium, oddzielone
od niego arkadami a. murem.
- łac. ambitus 'okrążenie, obwód; zabieganie o głosy wyborców; ambi­
cja’ z p.p. od ambire, zob. ambicja.
ambiwalencja dwojakość, dwuwartościowość uczuć;
psychol. doznawanie jednocześnie sprzecznych uczuć
i chęci w stosunku do tych samych osób, przedmiotów
a. sytuacji; por. schizofrenia.
- zob. ambi-; łac. valens dpn. valentis p.pr. od valere, zob. walor.
ambliopia med. niedowidzenie, upośledzenie wzroku
z różnych przyczyn.
- gr. amblyópia 'zmętnienie wzroku’; amblys ’tępy’; -opia od dps, zob.
-opsja.
ambo mełiores łac., obaj lepsi; wart Pac pałaca, a pa­
łac Paca (por. Arcades ambo; par nobile fratrum).
ambra wydzielina przewodu pokarmowego kaszalo-
ta (potwala), stosowana w przemyśle perfumeryjnym,
jako utrwalacz zapachu (por. olbrot; spermacet).
- śrdw.łac. ambra, ambar ’jw.’ z arab. anbar ’jp.’
ambrazura wojsk, otwór strzelniczy w miejscu umoc­
nionym, obwarowanym, opancerzonym.
- fr. embrasure 'wnęka, framuga; strzelnica w murze’ z przest. embra-
ser 'rozszerzać otwór’.
ambrozja mit. gr pokarm bogów; por. nektar; przen.
przysmak, specjał, delicje, frykasy.
- gr. ambrosia 'nieśmiertelność, pokarm nieśmiertelnych (bogów)’ od
ambrotos 'nieśmiertelny’, zob. a-; brotós 'śmiertelnik'; por. Homer
(iOdyseja, 5,93).
ambrozjanie Kość. rz.kat. duszpasterskie zgromadze­
nie księży świeckich zał. w 1578 r. przez św. Karola
Boromeusza. || ambrozjańska liturgia ryt, w jakim
odprawia się msze, udziela sakramentów itd. w die­
cezji mediolańskiej. || ambrozjańskie hymny pieśni
łac. ułożone przez św. Ambrożego a. pieśni wzorowa­
ne na nich. ]| ambrozjański śpiew używany dziś tylko
w diecezji mediolańskiej.
- od imienia św. Ambrożego, ok. 339-397 r.
ambulans ruchoma placówka otwartej pomocy lecz­
niczo-profilaktycznej; samochód do przewożenia
choiych i rannych; karetka pogotowia; samochód do
transportu i rozwożenia poczty. || ambulatorium przy­
chodnia lekarska dla chorych, zakład otwartej opieki
zdrowotnej na określonym terenie (powiat, miasto, za­
kład pracy itd.).
- fr. ambulance 'ambulans; szpital połowy’ z ambulant 'wędrowny; ru­
chomy’ (zwł. hópital a. 'szpital r.’) z łac. ambulans p.pr. od ambulare
'chodzić, spacerować’ (por. preambuła); ambulatorius 'ruchomy; w ę­
drowny’ od ambulare.
ameba pełzak; pierwotniak, jednokomórkowiec (wy­
miar do 0,1 mm), poruszający się za pomocą niby-
nóżek, wypustek plazmatycznych; przen. człowiek
chwiejny, niezdecydowany, mięczak, niezguła.
-ła c . arnoeba ’jw.’ z gr. amoibś 'zmiana’.
amebiaza, ameboza, entameboza, pełzakowica, czer­
wonka pełzakowa, med. zakaźna choroba pasożytnicza
człowieka, powodowana przez pierwotniaka - pełzaka
(amebę) czerwonki, endemiczna w krajach zwrotniko­
wych. || ameboidalny ruch - biol. pełzakowaty.
-n .łac. amebiasis 'jw.' od łac. arnoeba, zob. ameba; -oid(a).
29 amfiktionia
(L’) Ame enchantée fr., Dusza zaczarowana.
- tytuł powieści-rzeki (1922-27) pisarza fr. Romain Rollanda.
amelia med. wrodzony brak rąk a. nóg.
- (1973 r.) zob. a-; gr. melos 'kończyny, kończyna’.
amende honorable [wym. amadonorąbl] publiczne
przyznanie się do winy; odwołanie oszczerstwa; poku­
ta kościelna.
- fr. 'jw.'; amende 'grzywna; kara (pieniężna)’ od amender 'poprawić
(się)’ z łac. emendare, zob. emendacja; honorable 'uczciwy; zaszczyt­
ny’ z łac. honorabilis ’jp.’ od honor, zob. honorarium.
a mensa et toro łac., od stołu i łoża; zob. separatio...
(L’) áme nue fr., Naga dusza.
- tytuł cyklu wierszy (1885 r.) Edmonda Haraucourta (1857-1941); czę­
ste u Stanisława Przybyszewskiego.
American Dream ang., dosł. ’amer. marzenie (sen­
ne)’, pop. slogan, hasło wyrażające ideały demokracji,
równości i wolności, na których budowano USA; ame­
rykański sposób życia; amer. społeczeństwo i kultura.
- termin spopularyzowany przez użycie go jako tytułu wielu dzieł lit.,
często iron., np. The American Dream (1961 r.) Edwarda Albee, An
American Dream (1965 r.) Normana Mailera.
ameryk chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany sztucz­
nie; zob. aktynowce.
- od nazwy kontynentu: Ameryka; ta zaś od imienia podróżnika i karto­
grafa wł. Amerigo Vespucci (1451-1512).
ametyst odmiana kwarcu, kamień półszlachetny, prze­
zroczysty, fioletowy a. purpurowoczerwony.
- gr. améthystos 'środek przeciw upiciu się; ametyst (gdyż przypisywa­
no mu tę własność)’; zob. a-; methýein 'być pijanym’, od méthy, zob.
metylowy alkohol.
AMF(I)- w złożeniach: wokół; obustronnie; obu ro­
dzajów; obu-; por. ambi-.
- gr. amphi 'wokół'; ómphó 'oba'.
amfibia biol. organizm ziemnowodny; samochód a.
czołg mogący poruszać się na lądzie i na wodzie; sa­
molot mogący lądować i wodować.
- gr. amphlbios 'wiodący podwójne życie (tj. na wodzie i lądzie)’; zob.
amfi-; bios, zob. -bio-.
amfibologia, amfibolia jęz., log., dwuznaczność, nie­
jasność wypowiedzi; zdanie, wyrażenie złożone, które
można rozmaicie interpretować z uwagi na dwuznacz­
ność konstrukcji gran. a. składniowej (w przeciwień­
stwie do ekwiwokacji), np. „lampy przesłaniają drze­
wa”.
-p ó źn ią c. amphibol(og)ia ’jw .’ z gr. 'jp.' od amphibolos, 'dwuznacz­
ny; wątpliwy’ z amphibállein 'rozrzucać; wątpić’; zob. amf(i)-; bólle-
in, zob. balista.
amfibrach wersyf. stopa z trzech sylab, z których środ­
kowa długa a. akcentowana, pozostałe krótkie a. nieak-
centowane ( u —u ; —- -).
- gr. amphlbrachys 'krótki z obu stron; amfibrach’; zob. amfi-; -bra-
ch(y)-.
amfiktionia w staroż. Grecji związek miast-państw,
zawarty w celu ochrony centralnej świątyni (szczegól­
nie czczonego bóstwa, np. Apollina w Delfach) a. in­
nego miejsca kultu relig.
- gr. amphiktyonía ’jw ’ oáAmphiktýones ’dosl sąsiedzi (ościenni)’; zob.
amfi-; -ktyones od ktidzein 'kolonizować; zakładać, budować’.
amfilada
amfilada szereg sal, pokojów, połączonych ze sobą
przejściami najednej osi, na przestrzał.
- fr. enfilade 'przestrzał, amfilada’ od enfiler 'nawlekać; przebić (kogo);
ostrzeliwać ogniem podłużnym’ odf il ’nić’ z lac.filum, zob. filigran.
amfiteatr staroż. budowla w kształcie półkola, ze sce­
ną (teatr gr.), a. w kształcie koła lub elipsy, z areną
(cyrk rzymski do walk gladiatorów, dzikich zwierząt),
z miejscami dla widzów wznoszącymi się jak stopnie
schodów; także miejsca we współczesnej sali teatr. a.
koncertowej. || amfiteatralny wznoszący się stopnio­
wo, (półkoliście.
- gr. amphitéatron 'amfiteatr’; zob. amfi-; théatron, zob. teatralia.
amfitrion żart. (gościnny) gospodarz; fundator (przy­
jęcia).
- gr. Amphitryon mit. król Teb, mąż Alkmeny; Zeus przybrawszy jego
postać spłodził z Alkmeną Heraklesa.
amfora staroż. naczynie gliniane o dwóch pionowych
uchwytach i wąskiej szyjce, zwężone u dołu, często
zdobione techniką czarno- a. czerwonofigurową.
- łac. amphora ’jw.’ z gr. amphoreús 'dzban o dwóch uchwytach’; zob.
amfi-; por. ampla; phoreits 'nosiciel’ odphérein, zob. -for(a).
amici fures temporis łac., przyjaciele to złodzieje (na­
szego) czasu.
- maksyma cytowana przez Francisa Bacona jako „rada dla młodych
studentów”.
amicus certus in re incerta cernitur łac., pewnego
przyjaciela poznaje się w niepewnym położeniu.
- z Cycerona (Laelius, 17,64), jako cytat z poety rz. Enniusza (239-169
p.n.e.).
amicus curiae łac., (dosł. przyjaciel sądu) bezintere­
sowny doradca; down. osoba nie związana z żadną ze
stron, służąca poradą prawną sądowi w czasie rozpra­
wy. ]] amicus Plato, sed magis amica veritas łac., mi­
łuję Platona, lecz milsza mi prawda (dosł. Plato przyja­
cielem, lecz większą przyjaciółką prawda).
amicus usque ad aras łac., przyjaciel do progu ołta­
rza (ofiarnego); przyjaciel, z którym się zgadzamy tyl­
ko na tematy świeckie; interpretowane również jako:
przyjaciel gotów do ofiar na rzecz przyjaźni.
- z gr. méchri bomuphilos eimi 'jestem przyjacielem...’ wg Apofiegma-
tów, 186c Plutarcha - odpowiedź Peryklesa przyjacielowi, który prosił
go, aby złożył w jego sprawie fałszywą przysięgę.
amidah, amidot hebr., dosł. ’stojąc’, błogosławień­
stwo odmawiane w postawie stojącej, znajdujące się
w gł. części codziennej żyd. liturgii.
amidy związki chem., wywodzące się z amoniaku,
w których jeden atom wodoru amoniaku jest zastąpio­
ny resztą kwasową.
- am(oniak); -id z gr. eidos 'postać’.
amidyzm buddyjski kult Amitabhy obiecujący wy­
znawcom odrodzenie w raju i zbawienie dzięki wie­
rze.
- jap. Amida z sanskr. Amitábha 'Budda mahajański czczony jako Bud­
da olśniewającego blasku, życia i miłosierdzia’ od amita 'niezmierny,
bezgraniczny’ i ábha 'światło’.
ami, go home! ang., przyjacielu, wracaj do domu!
- napisy na murach domów po 2. wojnie świat, w wielu krajach, skiero­
wane do żołnierzy amerykańskich.
amikoszoneria nadmierna, rażąca poufałość.
30_____________________________________amorficzny
- fi. ami 'przyjaciel’ z łac. amicus ’jp.’; fr. cochon 'Świnia’,
amikt zob. humerał.
- śrdw.łac. amictus od łac. 'płaszcz’ z p.p. od amicire 'okryć, przy­
odziać’.
aminy chem. związki organiczne, pochodne amonia­
ku, w których 1, 2 a. 3 atomy wodoru zastąpione są
rodnikami aromatycznymi a. tłuszczowymi.
- am(oniak).
amis des mes amis zob. les amis des mes amis...
amnestia ustawodawczy zbiorowy akt łaski polegają­
cy na całkowitym a. częściowym darowaniu orzeczo­
nych już kar za pewne przestępstwa popełnione przed
określoną datą, zawierający zazw. także abolicje.
- gr. amnestia 'zapomnienie; amnestia’ od amnestos 'zapomniany’; zob.
a-; mněstos od mnósthai 'pamiętać’; por. mnemo-.
amnezja med. niepamięć; chorobliwe osłabienie a.
utrata pamięci.
- gr. amnesia 'niepamięć’; por. mnemo-.
amnion anat. owodnia, błona jagnięca, cienka przezro­
czysta błona płodowa okrywająca bezpośrednio płód
kręgowców. || amniotyczne jajo zaopatrzone w układ
błon płodowych i twardą skorupkę.
- gr. amnion 'łożysko’ prawdop. zdrobn. od amnós 'jagnię’.
amok malaj., napad morderczego szału, obłędnej fu­
rii.
amonity grupa głowonogów kopalnych o spiralnej
muszli zewn. (o średnicy od 1 cm do 2 m) występująca
od okresu dewoóskiego do kredowego; Tabl. 7.
- n.łac. ammonites ’jw.’ z łac. (comu) Ammonis ’jp.; dosł. róg Amona,
bóstwa egipskiego, przedstawianego z rogami barana (zakręconymi spi­
ralnie)’; comu ’róg’.
amontillado rodzaj białego, wytrawnego jerezu.
- hiszp.; a- zob. ad-; montilla ’jw.’, od nazwy miasta w Hiszpanii.
Amor wyobrażenie, uosobienie miłości; por. Kupido. ||
amorek zob. putto. || amory miłostki, zalecanki, flirt.
- łac. amor 'miłość; bóg miłości (gr. Eros; por. erotyczny)’ od amare
'kochać’; por. viola ďamore.
amoralny niemoralny, obcy moralności, pozbawiony
zasad moralnych.
- zob. a-; moralny.
Amor caecus łac., miłość (jest) ślepa.
- oparte na Prawach 5,4,731 Platona.
(1’) amor che muove il sole e 1’altre Stelle wł., miłość,
która pomsza Słońce i inne gwiazdy.
- z Dantego (ostatni wers Boskiej Komedii, Raj, 33,145).
Amore celeste e mondano wł., Miłość niebiańska
i ziemska.
- nadany w końcu XVII w. tytuł obrazu Tycjana, który zwano przedtem
Wenus bliźniaczą (1512-15, Gal. Borghese, Rzym).
amorek zob. Amor; putto.
amorfa krzewiasta bot. indygowiec krzewiasty.
- n.łac. amorpha z gr. ámorphos 'bezkształtny’.
amorficzny bezpostaciowy, nie mający określonych
kształtów; (wyraz) pozbawiony form gramatycznych;
(ciało fiz.) nie mające budowy krystalicznej.
- gr. ámorphos 'bezkształtny’; zob. a-; -morf-.
 amor patriae nostra lex
amor patriae nostra lex łac., miłość ojczyzny naszym
prawem.
- napis na frontonie Biblioteki Krasińskich w Warszawie.
amortyzacja umorzenie; zmniejszenie się wartości
budynków, urządzeń, wskutek zużycia; okresowe od­
pisywanie sum, odpowiadających temu zmniejszeniu
się wartości; łagodzenie, tłumienie wstrząsów, ude­
rzeń, kołysań za pomocą amortyzatorów, łagodni-
ków, stabilizatorów.
- śrdw.łac. admortisatio 'umorzenie’ od admortisare 'zabić; umorzyć’;
zob. ad-; łac. mors dpn. mortis 'śmierć’.
amory zob. Amor.
amour courtois fr., miłość dwoma, śrdw. konwencja
społ. i lit., w której miłość przybiera formy niemal feu­
dalne; zob. Frauendienst.
(1’) amour est enfant de bohěme fr., (bo) miłość to cy­
gańskie dziecię.
- z habanery z 1. aktu opery Carmen (1875 r.) G. Bizeta,
amour fou fr, szalona miłość,
amour-propre fr, miłość własna, próżność.
ampelografia nauka o winorośli.
- n.łac. ’jw .’; gr. ámpelos 'winna latorośl’; zob. -graf-.
amperfiz. jednostka natężenia prądu elektr.
- ku czci fizyka i matematyka fr. André Marie Ampere’a (1775-1836).
ampex zob. magnetowid.
- amer. nazwa handl.
ampla płytka miseczka alabastrowa, wisząca na łań­
cuchach, przesłaniająca i łagodząca światło lampy.
|| ampułka szklana zasklepiona banieczka z lekiem
do zastrzyku, płynem do kroplówki itp.; małe naczy­
nie szklane a. metalowe do win i wody używane przy
mszy, chrzcie.
- lac. ampulla 'buteleczka; banieczka do leków, wonności a. oliwy’
zdrobn. od amphora, zob. amfora.
amplifikacja wzmacnianie; powiększanie, rozszerza­
nie; wzbogacanie; podwyższanie a. obniżanie rangi
opisywanego zjawiska za pomocą odpowiednich środ­
ków językowych. || amplifikator przest. wzmacniacz
mocy prądu elektrycznego. || amplituda największe
wychylenie się ciała drgającego a. wahadła z położe­
nia równowagi; największa wartość wielkości zmie­
niającej się okresowo (w matematyce, fizyce, mete­
orologii).
- łac. amplificare 'rozszerzać, powiększać’ i amplitudo 'obecność, sze­
rokość’ od amplus 'szeroki; okazały’.
ampułka zob. ampla.
amputacja med. ablacja, operacyjne usunięcie jakiejś
części ciała, narządu.
-ła c . amputatio 'obcięcie’ o d amputare 'obcinać; przycinać’; am-,amb-
’wokół’, por. ambi-;putare 'ścinać; czyścić; poprawiać; liczyć; zastana­
wiać się’; por. deputacja; dysputa; imputować; komput; reputacja.
amulet drobny przedmiot, któremu dawn. przypisy­
wano magiczną moc chronienia noszącej go osoby od
czarów, nieszczęść i chorób (por. fetysz; maskot(k)a;
talizman).
- łac. amuletum 'lek od czarów i uroków noszony na szyi’.
31 anafilaksja
amuse-gueule [wym. amüzöl] fr, bawigęba, pop. ka­
napki, suche ciasteczka, solone migdały, oliwią itd.,
podawane wraz z apćritifem na przyjęciu.
AMYL- w złożeniach: krochmal; skrobia. || amylazy,
diastazy, biol. enzymy rozkładające wielocukry (skro­
bię i glikogen) na cukry o mniejszych cząsteczkach
(dekstryny i maltozę).
- łac. amylum 'krochmal’ z gr. ámylon jp .’ od ómylos 'nie zmielony
w młynie’; zob. a-; mýlos, mýle 'młyn’; zob. -aza.
ANA- (przed samogł. AN-) w złożeniach: w górę;
w tył; znów, na nowo; por. re-.
- gr. anä ’na(d), w górę’.
-ANA, -IANA w złożeniach: (z imieniem własnym
tworzy r.nij. l.mn.) informacje, zwł. anegdotyczne, bi­
bliograficzne, komentarze, varia o osobie, miejscowo­
ści, kraju (np. Chopiniana, Varsaviana, americana).
- n.łac. 'zebrane (cytaty) z ’ jak np. w [dicta) Vergiliana ’(maksymy)
Wergiliusza’.
anabaptysta, nowochrzczeniec, członek jednej z sekt
protestanckich powstałych w XVI w., uznających
chrzest tylko dorosłych.
- zob. ana-; baptysta.
anabatyczny ruch - wstępujący mch powietrza.
- gr. anabatikós 'umiejący się wspinać’ od anabainein 'wznosić się;
wdrapać się’.
anabioza biol. (zdolność powrotu do życia, do stanu
normalnego, po przejściowym zapadnięciu w) stan po­
zornej śmierci wskutek zamarznięcia a. wyschnięcia.
- gr. anabiösis 'ożywianie’; zob. ana-; -bio-.
anaboliczne sterydy zob. sterydy anaboliczne. || ana-
bolizm zob. metabolizm.
anachoreta, eremita, pustelnik, spędzający czas na
kontemplacji i umartwieniach; samotnik, odludek.
- późn.łac. ’jw.’ z późn.gr. anachorětés ’jp.’ od anachörein 'wycofywać
się’; zob. ana-; chdrein 'ustępować miejsca; odchodzić’ od choroš 'miej­
sce’.
anachronizm błędne umiejscowienie wydarzeń hist,
pojęć, osób w czasie, w którym nie mogły istnieć; błąd
w chronologii; niezgodność z duchem epoki; przeży­
tek; por. archaizm. || anachroni(sty)czny.
- gr. anachronldzein 'spóźnić się’; zob. ana-; chrónos, zob. chroniczny.
anadiploza, palilogia,y?g. ret. powtórzenie na począt­
ku zdania ostatniego wyrazu poprzedniego zdania.
- gr. adadiplösis 'powtórzenie’.
Anadyomęne jeden z przydomków Afrodyty (Tabl.
30); por. Kallipygos.
- gr. anadyomém ’dosl wynurzająca się z morza’.
anaerobioza [wym. ...a-er...] biol. życie w środowisku
nie zawierającym wolnego tlenu. || anaerob(iont)y,
anoksybionty, zool. beztlenowce, organizmy mogące
żyć w środowisku pozbawionym wolnego tlenu. || ana-
erobowe kleje - Ideje o wielkiej przyczepności, które
utwardzają się bez dostępu tlenu; spoina ma wytrzy­
małość na ścinanie do 350 kg i może pracować w tem­
peraturze od -60°C do +150°C; por. cyjanoakrylowe.
- fr. anaérobie 'anaerobioza’; zob. a-; aer(o)-; bio-; -ok s(y)-1.
anafilaksja med. nadwrażliwość; uczulenie organizmu
spowodowane ponownym wprowadzeniem antygenu.
anafilaksja_____________________________________ 32________________________________________ anapest
-z o b . ana-; gr.phýlaksis 'czuwanie’ odphylássein 'strzec, chronić’; por.
filakteria.
anafora lit. fig. stylist. powtarzanie tego samego wy­
razu a. zwrotu na początku kilku kolejnych zdań, wer­
sów, strof; por. symploke.
- zob. ana-; -for(a).
anaglifpiast, płaskorzeźba cyzelatorska, zwł. na dzba­
nach, pucharach itp.; piast, gra świateł i cieni spra­
wiająca złudzenie reliefu; fotografia a. projekcja ste­
reoskopowa w 2 dopełniających się kolorach (zazw.
czerwonym i niebieskozielonym).
- późniąc, anagtyphus 'wykonany w reliefie; tłoczony’ z gr. anáglyphos
'jp.'; zob. ana-; -glif.
anagnoryzm rozpoznanie, lit., teatr, wydarzenie (a.
rozwiązanie intrygi) w dramacie klasycznym: gł. bo­
hater dowiaduje się, kim jest naprawdę (a. kim jest ja­
kaś inna postać sztuki), i odkrywa tym samym właści­
wy sens swojej sytuacji.
- gr. anagnórisma 'jw.'; zob. ana-; gnórisma 'znak (rozpoznawczy)’;
por. gnoza.
anagram wyraz utworzony przez przestawienie liter
a. sylab innego wyrazu a. zdania (np. tyran - narty);
por. palindrom.
- zob. ana-; -gram.
anakolut lit. mimowolne a. umyślne (zwł. dla zbliże­
nia tekstu do mowy pot.) odstąpienie od logicznej a.
składniowej ciągłości w zdaniu.
- gr. anakólouthos 'pozbawiony związku, nielogiczny’; an- zob. a-; akó-
louthos 'następujący (po)’, (h)a- 'razem'; kéleuthos 'droga'.
anakonda jeden z największych węży dusicieli z ro­
dziny boa, żyjący w dorzeczu Amazonki i Orinoko
w Ameryce Płd.
- (?) z syng. henakandaja '(dosł. piorunowa łodyga) pyton cejloński’;
hena 'piorun'; kanda 'łodyga; pień’.
anakreontyk pogodny wiersz o tematyce miłosnej
a. biesiadnej, opiewający radość życia, nawiązujący
do stylu liryka gr. Anakreonta z Teos w Jonii (VI w.
p.n.e.)
analekta wybór fragmentów a. dzieł jednego a. kilku
autorów, zaopatrzony w noty źródłowe; wypisy dla ce­
lów dydaktyczno-naukowych.
- gr. 'rzeczy wybrane’ od analégein 'wybierać; zbierać’; zob. ana-; lége-
in, zob. -log-.
analemmatyczny zegar słoneczny - z kalibrowaną
podziałką w kształcie cyfry 8, na której odpowiednio
(dla danego dnia w roku) ustawiony pręt (a. osoba) cie­
niem swym wskazuje godzinę.
- łac. analemma 'zegar sł. na piedestale, pokazujący szerokość geogr.
i południk’ z gr. 'zegar sł.; konstrukcja; podpora’ od analambánein
'wznosić'; zob. ana-; lambánein 'brać; chwytać’.
analeptyki med. środki cucące, stosowane w stanach
wyczerpania, depresji, przy zatruciach alkoholem, bar­
bituranami itd., pobudzające ośrodkowy układ nerwo­
wy.
- gr. analěptikós 'przywracający siły’ od analambánein, zob. analem­
matyczny.
analfabeta człowiek dorosły, nie umiejący czytać ani
pisać; przen. ignorant, nieuk, profan, partacz. || anal­
fabetyzm.
- gr. analphabětos 'nie znający abecadła’; an- zob. a-; alphábětos, zob.
alfabet.
analgezja med. niewrażliwość na ból; znieczulenie.
- gr. analgesia 'jw.'; an- zob. a-; zob. -alg-.
analiza rozbiór, rozłożenie całości na składniki, ele­
menty; badanie poszczególnych cech, właściwości zja­
wiska a. przedmiotu; por. synteza. || analityczny.
- gr. análysis 'rozluźnienie; rozwiązanie; rozłożenie’ od analýein 'roz­
luźnić'; zob. ana-; lýein, zob. lit(yczny).
analny anat., psychol. odbytniczy, odbytowy, odbyt­
nicowy.
-ła c . anus dpn. ani 'anat. odbyt’.
analog(on) gr. odpowiednik. || analogia zgodność,
odpowiedniość, podobieństwo pewnych cech między
odmiennymi skądinąd przedmiotami, zjawiskami; od­
powiednik, rzecz podobna. || analogiczny podobny,
(częściowo) zbieżny; (analogiczne narządy) pełnią­
ce podobne czynności, choć różniące się pochodze­
niem (np. skrzydło ptaka i skrzydło owada); por. ho­
mologiczny. || analogowa maszyna matematyczna
- w której wielkości i działania mat. są modelowane
za pomocą zjawisk fiz., np. przez prąd (i odpowiednie
układy) elektr.
- gr. analogia 'odpowiedniość; podobieństwo’ od análogos 'odpowied­
ni; stosowny; proporcjonalny’; zob. ana-; -log.
anamneza med. wywiad lekarski, dowiadywanie się
przed zbadaniem pacjenta o jego dolegliwości, historię
choroby (por. katamneza); filoz. przypomnienie sobie
przez duszę tego, co widziała w świecie idei (Platon);
Kość. rz.kat. modlitwa mszalna następująca bezpo­
średnio po Przeistoczeniu.
- gr. anámněsis 'przypomnienie'; zob. ana-; mimneskein 'przypominać
sobie’; por. mnemo.
anamorfozapiast, technika perspektywy dająca znie­
kształcony wizerunek przedstawianego przedmio­
tu, gdy patrzy się z normalnego punktu widzenia, ale
zniekształcenie znika i wizerunek wygląda normalnie,
gdy spogląda się pod określonym kątem a. w krzywym
zwierciadle; pierwsze jej przykłady znajdujemy w no­
tatnikach Leonarda da Vinci; dziś anamorfozę stosu­
je się (przez liniowe zwężanie i rozszerzanie obrazu)
w technice filmu panoramicznego przy użyciu nasad­
ki anamorfotycznej.
- zob. ana-; -morf-.
Ananiasz kłamca.
- w g Biblii {DziejeAp., 5,3-5).
ananim lit. pseudonim utworzony przez napisanie
prawdziwego nazwiska na odwrót.
- zob. ana-; -onim; anonim.
ananke uosobienie konieczności; los, przeznaczenie,
fatum; por. mojra.
- gr. anánkě 'to, co ma być, konieczność, przeznaczenie’, także gr. mit.
bogini, uosobienie konieczności.
anapest lit. trój sylabowa stopa wierszowa o dwóch sy­
labach krótkich a. nieakcentowanych i trzeciej długiej
a. akcentowanej ( u u - ; ----- -).
- gr. (dáktylos) anápaistos '(daktyl) odwrócony (dosi. odbity)’; zob.
ana-;paiein 'uderzać'; zob. daktyl.
 anarchia
anarchia bezrząd, samowola; chaos, dezorganiza­
cja, bezhołowie, zamęt, rozprzężenie, bezplanowość,
żywiołowość (produkcji). ]| anarchiczny samowol­
ny, niezdyscyplinowany. || anarchista zwolennik
anarchizmu. || anarchizm kierunek poht., głównie
w XIX w., dążący do natychmiastowej likwidacji pań­
stwa (i wszelkiej władzy polit.) i zastąpienia go przez
zrzeszenie wolnych wytwórców. || anarchokapitalizm
żart. doktryna ekon. uznająca wyłącznie prawa rynku,
ultra-„liberalizm”.
- gr. anarchia 'bezrząd’ od ánarchos 'pozbawiony władcy’; an- zob. a-;
archós; zob. arch-; -archa.
anastatyczny (prze)druk - przest. metoda kopiowa­
nia (reprodukcji) starych druków przez przenoszenie
ich za pomocą kwasów na kamień litograficzny a. bla­
chę cynkową dla uzyskania odbitek. || anastatyka bot.
róża jerychońska, zmartwychwstanka.
- gr. anóstatos 'wygnany; spustoszony’; zob. ana-; statyczny.
anastrofa lit. odwrócenie zwykłego porządku wyra­
zów dla efektu retor. a. powtórzenie wyrazów w po­
rządku odwróconym.
- gr. anastrophé 'odwrócenie'; zob. ana-; strofa.
anastygmat opt. układ soczewek usuwający astygma-
tyzm i inne aberracje; obiektyw fot. wysokiej jakości,
pozbawiony wad optycznych.
- an- zob. a-; astygmatyzm.
anatema uroczysta klątwa kościelna, ceremonialna
ekskomunika.
- gr. anáthěma 'rzecz poświęcona; oddana (złu); przeklęta’; zob. ana-;
ttithénai, zob. teza; por. Wulgata (7. List do Kor., 16,22).
anatocyzm procent składany, odsetki obliczone od
sumy z odsetkami z ubiegłego okresu; pobieranie od­
setek od odsetek.
- g. anatokismós; zob. ana-; tokismós 'lichwa' od tókos 'płodzenie; po­
tomstwo; procent od pożyczki’ z tiktein 'płodzić'.
anatomia dział biologii, nauka o budowie organi­
zmów żywych. || anatomiczny).
- gr. anatome 'sekcja (zwłok)’ od anatěmnein 'pociąć'; zob. ana-; -tom.
ancestralny dotyczący przodków; właściwy przod­
kom.
- śrdw.fr. ancestrel 'jw.' od ancestre 'przodek' z łac. antecessor 'po­
przednik' z antecedere 'poprzedzać'; zob. antę-; cedere, zob. cesja.
anch’io sono pittore! wł., i ja jestem malarzem.
- okrzyk, jaki miał wydać Correggio w czasie pobytu w Bolonii, sta­
nąwszy przed obrazem Rafaela (Sw. Cecylia).
anchois fi*., [wym. aszuą], anchovy (l.mn. -vies) ang.,
[wym. ąnczewi (-wiz)]; rybka, sardela, zwł. w konser­
wach, ostro przyprawiona.
-hiszp. ancho{v)a 'sardela'.
ancien régime fr., [wym. asję reżim] dawny system
rządów; stary ład; dawny, feudalny ustrój; por. reżim.
- 'dawny rząd’, czyli system rządów i hierarchia społeczna państw eu­
rop. przed 1789 r., zwł. absolutystycznie rządzonej przez Burbonów
Francji przedrewolucyjnej.
ancilla theologiae łac., (filozofia) służebnica teologii
(wg św. Piotra Damianiego, 1007-72).
ancora imparo wł., ciągle się jeszcze uczę; por. wiek
żywi, wiek uczis’...
- ulubione jakoby powiedzenie Michała Anioła.
33 anęchou kai apęchou
ancylostomiaza, ancylostomoza med. „choroba gór­
nicza”, na którą cierpi ok. 450 milionów ludzi, wywo­
łana przez tęgoryjca dwunastniczego z rodziny nicieni,
który dostaje się z ziemi (przez brudne ręce, zakażo­
ną wodę) do organizmu człowieka i pasożytuje w je­
licie cienkim, co prowadzi do ciężkiej niedokrwisto­
ści żywiciela.
- n.łac. 'jw.' od ancylostoma {duodenale) 'tęgoryjec (dwunastniczy)’;
ancyl- z gr. ankylos 'krzywy, skrzywiony’; gr. stoma, zob. stomatologia.
andabata łac., staroż. gladiator rz. walczący na ślepo
w hełmie zakrywającym oczy.
andaluzja gwar. teatr, przest. sztuka (tekst dramatycz­
ny) budząca w zespole teatru obawy, że może być ad­
ministracyjnie prześladowana, zatrzymana przez cen­
zurę, nie dopuszczona do premieiy itp.
- z połączenia wyrazów: analogia, alegoria, aluzja, których czynniki
urzędowe mogłyby się w sztuce dopatrzyć.
andate a letto, Don Basilio! wł., idź do łóżka, Don
Bazylio!
- z opery Rossiniego {Cyrulik sewilski, 2 ,4), 1816 r.
andere Städtchen, andere Mädchen nm., inne mia­
sta, inne dziewczęta.
- ze Śpiewnika dla artystów nm. (1833 r.) Alberta Schlippenbacha.
An der schönen blauen Donau nm., Nad pięknym
modrym Dunajem.
- tytuł pierwszego śpiewanego walca (1867 r.) Jana Straussa mł. (1825-
-99); tekst wg wiersza An der Donau („Nad Dunajem”) Karola Bec­
ka (1817-79 r.).
andragogika pedagogika (teoria oświaty) dorosłych.
|| -ANDRIA w złożeniach: posiadanie określonej Ucz­
t y mężów, mężczyzn. || ANDRO- w złożeniach: czło­
wiek; ludzki; mąż; mężczyzna; męski; bot. pręcik; pyl-
nik. || androcentryzm podkreślanie, akcentowanie,
wysuwanie na pierwszy plan, na pierwsze miejsce płci
męskiej, jej roli i znaczenia (na niekorzyść płci żeń­
skiej). || androfag ludożerca, kanibal. || androfobia
wstręt do mężczyzn. || androgeny męskie hormony
płciowe. || androgynia obojnactwo rzekome, częścio­
we; bot. obupłciowość. || androi automat naśladują­
cy mchy człowieka. || androkefalizm przedstawie­
nie postaci zwierzęcej z ludzką głową (w piast, staroż.
Wsch.); por. sfinks.
- gr. aner dpn. andrós 'mężczyzna; człowiek’; zob. pedagogika; ago-
gika; centrum; -fag-; -fob; fobia; -gen-, -gin(e)-; -cefal(o); por. polian-
dria; skafander.
Andromedy odmiana, odmiana bakterii, wirusa a.
innego mikroorganizmu, którego przypadkowe roz­
przestrzenienie się z jakiegoś laboratorium mogło­
by wywołać katastrofalne skutki z uwagi na nieznane
właściwości biochemicznej budowy drobnoustroju.
- (1971 r.) od tytułu powieści fantastyczno-naukowej (ang.) The Andro­
meda Strain (1969 r.) pisarza amer. Michaela Crichtona (ur. 1942 r.),
w której nieznany gatunek bakterii przywieziony z przestrzeni kosmicz­
nej wydobywa się przypadkiem z powracającego na Ziemię statku ko­
smicznego, powoduje śmierć ludności pewnego miasteczka i grozi zara­
żeniem całej ludzkości.
andron część staroż. domu gr. przeznaczona dla męż­
czyzn; zob. gineceum.
- zob. andro-.
anęchou kai apęchou gr., zob. sustine et abstine.
anegdota
anegdota krótka, zabawna a. charakterystyczna histo­
ryjka, powiastka (aktualna a. historyczna), dykteryjka,
facecja; „kawał”, „wic”; lit. fabuła, wątek, akcja, treść
utworu.
- śrdw.łac. anecdota 'rzeczy nie wydane’ z gr. amkdotos ’nie wyda­
ny; nie opublikowany’; an- zob. a-; ěkdotos 'wydany; ogłoszony’ z ek-
didónai 'wydawać; publikować’; ek- ’w y-’; didónai 'dawać’; por. an­
tidotum.
aneks uzupełnienie; załącznik; dodatek (uzupełniający
tekst książki), suplement; por. appendix; przybudów­
ka. || aneksja zabór, zagarnięcie przemocą (części) te­
rytorium innego państwa; por. debellacja. || anektować
dokonywać aneksji.
- fr. am exe 'aneks' z łac. annexus p.p. od amectere, adnectere 'przy­
wiązać; przyłączyć’; zob. ad-; nectere 'wiązać; spinać’; por. koneksja.
anekumena nie zamieszkane obszary świata.
- gr., wg pojęć staroż. Greków obszary położone na płn. (jako zbyt
chłodne) i na płd. (jako zbyt gorące) od basenu Morza Śródziemnego;
zob. an(a)-; ekumena.
anemia med. niedokrwistość; niedostatek hemoglobi­
ny i krwinek czerwonych we krwi.
- gr. anhaimia 'bezkrwistość'; an- zob. a-; zob. -emia.
ANEMO- w złożeniach: wiatr; med. inhalacja.
- gr. ánemos 'wiatr'.
anemogamia, wiatropylność, bot. zapylanie kwia­
tów za pośrednictwem wiatru (jak u większości traw
i drzew leśnych).
- zob. anemo-; -gamia.
anemon bot. zawilec.
- gr. anemöne jw .’
anepigraf pismo a. dzieło sztuki bez tytułu.
- gr. anepigraphos 'bez napisu'; zob. ana-; epigraf.
aneroid sprężynowy barometr próżniowy do pomiam
ciśnienia atmosferycznego; por. manometr.
- fr. aneroide 'jw.'; zob. a-; gr. nearós 'młodzieńczy; świeży; wilgot­
ny’; zob. -oid.
anestetyk med. środek znieczulający. || anestezja med.
znieczulenie (ogólne a. miejscowe); narkoza. || aneste­
zjolog lekarz zajmujący się wszystkimi czynnościami
związanymi ze znieczuleniem operowanego pacjenta.
- gr. anaísthětos 'nieczuły'; anaisthěsia 'nieczułość'; an- zob. a-; aisthe-
tós 'odczuwalny, dostrzegalny’ i aísthěsis 'czucie, postrzeganie’; por. es­
teta; hiperestezja; synestezja.
aneuryna zob. tiamina.
- n.łac. aneurin; zob. a-; neur-.
anewryzm, aneuryzma, tętniak, miejscowe rozsze­
rzenie tętnicy spowodowane zwyrodnieniem jej ścian.
- gr. anmrysma 'otwarcie; rozepchnięcie’; zob. ana-; eurýs; zob. euiy-.
angaria rekwizycja w czasie wojny środków transpor­
towych państwa neutralnego w celu zniszczenia ich a.
wykorzystania przez państwo wojujące; embargo,
-p óźn ią c, 'jw.'; z gr. óngaros 'królewski (perski) posłaniec koronny’.
angażować najmować, przyjmować do pracy; zawie­
rać z kim umowę o pracę (np. z aktorem); por. engage­
ment; (a. się) godzić się, umawiać się o pracę; zobo­
wiązać się, wmieszać się, wciągnąć się w co, obarczyć
się czym, wziąć na siebie zadanie, odpowiedzialność;
(art. twórca „zaangażowany ”) biorący twórczością
______________________________Angry Young Man
swoją emocjonalny, aktywny udział w faktach i proce­
sach społecznych.
- fr. engager 'zastawić; namówić; nawiązać (rozmowę); nająć; zacią­
gnąć się’ o d gage 'zastaw, fant, płaca, pensja’.
angelisme [ażelism] (ok. 1955 r.) pragnienie niepoka­
lanej czystości; postawa polegająca na odmowie ak­
ceptacji przykrej rzeczywistości bądź ze wstydu, bądź
przez naiwność lub przez hipokryzję.
- fr. od ange 'anioł' z gr. angelos, zob. angelologia.
angelologia traktat dogmatyki chrześc. zajmujący się
naturą przeznaczeniem, teorią aniołów.
- gr. angelos 'poseł; wysłannik; zwiastun; anioł’; zob. -log-.
angina med. ostre zapalenie migdałków podniebienio-
wych i gardła; (a. pectoris) dławica piersiowa, dusz­
nica bolesna, zaburzenia w dopływie krwi do mięśnia
sercowego w wyniku zmian (pochodzenia miażdżyco­
wego) w naczyniach wieńcowych.
- łac. 'ropień okołomigdałkowy’ od angare 'dławić; dręczyć’; pectus
dpn.pectoris\ zob. pektorał.
ANGIO- w złożeniach: naczynie krwionośne a. limfa-
tyczne; ogrod. nasiennik; por. flebo-.
- gr. angeion zdrobn. od angos 'naczynie; urna’.
Angleterre est une nation... zob. l ’Angleterre est...
anglez dawn. długi surdut; długi pukiel włosów, lok;
koń rasy ang., angielczyk; (anglaise [wym. anglę:z])
nazwa tańców w takcie parzystym (rzadziej trójdziel­
nym), pochodź, ang., XVII-XIX w. || anglikanin wy­
znawca anglikanizmu, religii panującej (od roku
1534) w Anglii. || anglistyka nauka o języku i lit. ang.,
filologia ang. || anglizowanie przycinanie (koniowi)
ogona i grzywy. || anglofil sympatyk Anglii. || anglo-
fob wróg Anglii. || anglofoński mówiący po angielsku
(zwł. o jakiejś społeczności; por. frankofoński). || an-
gloman wielbiciel wszystkiego co angielskie. || Anglo-
sasi pot. Brytyjczycy i Amerykanie (por. Jankes; John
Buli).
- fr. anglais, -aise 'angielski, -a’ z śrdw.łac. Anglii ’Anglicy’od łac. 'An-
glowie’, pochodź, germ.; zob. -fil(o)-; -fob; fr. anglophone; zob. -fon;
-man.
Anglo-Saxon Attitudes ang., Anglosaskie pozy.
- tytuł satyrycznej powieści (1956 r.) pisarza ang. Angusa Wilsona (ur.
1913 r.) o różnych odmianach prawdy i fałszu w różnych sytuacjach ży­
ciowych, zaczerpnięty z powieści dla dzieci Trough the Looking-GIass,
r. 7 (1872 r.) 'Po drugiej stronie lustra’ Lewisa Carrolla.
angora odmiana kotów, królików i kóz o długiej, deli­
katnej sierści; moher.
- prawdop. przekład nm. Angorakaninchen a. fr. lapin angora 'królik',
od poglądu, że zwierzę pochodzi z Azji Mniejszej; od nazwy prowincji
tureckiej, dziś Ankara.
angostura gorzka i aromatyczna kora płd.amer. drze­
wa, używana dawniej jako lek przy tropikalnych zabu­
rzeniach żołądkowych i przeciwszkorbutowy, dziś gł.
do wyrobu gorzkich wódek o tejże nazwie.
- (?) z amerhiszp. (corteza de) Angostura „kora z Angostury’, nazwa
portu rzecznego w Wenezueli (dziś Ciudad Bolivar).
Angry Young Man ang., Gniewny młodzian.
- tytuł książki (1951 r.) pisarza ang. Leslie Paula (ur. 1905 r.); w l.mn.
(A. Y. Men) - nazwa nadawana pokoleniu „zbuntowanej” młodzieży po
2. wojnie świat.
 angstrem____________________________________ 35________________________________ annuit coeptis
angstrem (Á) jednostka długości równa jednej dzie-
sięciomilionowej części milimetra, stosowana zazw.
do wyrażania długości fal (np. światła).
- od nazwiska fizyka szw. Andersa Angstroma (1814-74).
anguis in herba zob. latet anguis...
angulus ridet łac., ten zakątek uśmiecha się (do mnie),
uśmiecha mi się.
- z Horacego (Pieśni, 2 ,6 ,1 3 ); o Tarencie.
anihilacja proces fiz., w którym para cząstka-an-
tycząstka zamienia się w inne cząstki elementarne;
darni, zniweczenie, unieważnienie.
- późniąc, annihilatio 'unicestwienie’ z annihillare 'unicestwić’; zob.
ad-; nihil, zob. nihilizm.
anilana nazwa handl, włókien syntetycznych z polia-
krylonitrylu; por. orion.
anilina, fenyloamina, aminobenzen, oleista ciecz słu­
żąca do wyrobu barwników syntetycznych, leków i in.
związków; ważny surowiec przemysłu chem.
- port. anil '(błękit) indygo-(wy)’z arab. an-nil 'indygowiec' od sanskr.
nili 'indygo' z r.ż. o d nila 'granatowy'.
anima w teorii Junga: autonomiczny archetyp zawarty
w zbiorowej nieświadomości człowieka, symbolizu­
jący żeńską część jego natury; odziedziczone zbioro­
we wyobrażenie kobiety (kobiecości). || animalistycz-
ny dotyczący zwierząt; piast, o tematyce zwierzęcej.
|| animalizm zwierzęcość, zmysłowość. || animalny
zwierzęcy.
- łac. animal 'zwierzę' (z animale r.nij. od animalis 'żywotny) od anima
'wiatr; (od)dech; dusza; istota żywa’.
animalizm, animalny zob. anima.
animal symbolicum łac. zwierzę symbolizujące.
- z Ernsta Cassirera (Esej o człowieku 1,2), 1944 r.
animam debet łac., dosł. winien jest (swą) duszę; za­
dłużony po uszy. || animator rysownik (a. ustawiacz
kukiełek) w wytwórni filmów animowanych, ry­
sunkowych, kreskówek (a. filmów kukiełkowych).
|| animatyzm, preanimizm teoria antropologa ang.
R. R. Maretta (1866-1943) głosząca, że pierwotnym,
przedanimistycznym stadium religii było wierzenie, że
wszystkie przedmioty są przeniknięte i ożywione roz­
proszoną nadnaturalną potęgą; por. mana. || anima vi-
lis łac., podła dusza, nędzna istota. || animistyczny
zgodny z wierzeniami animizmu, uznającego istnie­
nie duszy we wszystkich przedmiotach, traktujące­
go siły i zjawiska przyrody jako bóstwa. || animizacja
metafora nadająca rzeczom a. pojęciom cechy istot ży­
jących.
-ła c . animator 'ożywiciel' (z animare 'ożywiać, tchnąć duszę a. ducha’)
od anima, zob. animalny.
anima mundi łac., dusza świata (gr. psyche tou kó-
smou).
- u Szekspira (Sonet 107): The prophetic soul o f the wide world, dre-
aming on things to come („Prorocza dusza szerokiego świata, śniąca
o rzeczach przyszłych”).
animozja niechęć, uraza, antypatia, nieprzyjaźń. || ani­
musz zapał, fantazja, werwa, energia; rezon, konte­
nans; kuraż, brawura, odwaga.
- łac. animdsus 'odważny; pełen werwy’ od animus 'duch; dusza, śmia­
łość’.
anion fiz. jon ujemny, atom a. grapa atomów o ujem­
nym ładunku elektr.; por. kation.
- gr. r.nij. od anion p.pr. od anion 'iść w górę’; zob. ana-; iénai ’iść\
ANIZO- w złożeniach: nierówny. || anizotropia fiz.
występowanie różnych własności fiz. danego ośrod­
ka (gł. ciał krystalicznych) w różnych kierunkach (np.
inna wytrzymałość drewna na rozerwanie wzdłuż, a in­
na w poprzek włókna); por. izotropia.
- gr. anisos 'jw. ’; an- zob. a-; zob. izotropia.
ankier przest. kotew, pręt stalowy wzmacniający ele­
menty konstrukcyjne budowli; przest. wychwyt (ko­
twiczny), część mechanizmu zegarka regulująca
równomierność jego chodu; zegarek o takim mecha­
nizmie.
- nm. Anker 'kotwica' od łac. anc(h)ora 'jp.' z gr. ónkyra 'kotwica; pod­
pora’.
ankieta zbieranie informacji przez zadawanie pytań;
badanie różnych dziedzin życia, zagadnień, poglądów,
opinii publ. za pomocą pytań zadawanych określonej
grapie osób a. ogółowi czytelników, słuchaczy itp.;
kwestionariusz, formularz ankietowy z pytaniami; (a.
personalna) kwestionariusz wypełniony wraz z życio­
rysem (por. curriculum vitae) na żądanie władz, zakła­
du pracy a. organizacji.
- fr. enquéte 'wywiad; dochodzenie’ od enquérir 'wypytywać się; do­
wiadywać się’ z łac. inquirere 'dowiadywać się’; zob. in- 2; quaerere,
zob. kwesta.
ankieter socjol. pracownik zbierający od responden­
tów odpowiedzi a. dane ankietowe.
- fh enquéteur 'jw.' od enquéte, zob. ankieta.
anlagen fundament, podstawa późniejszego rozwoju,
radyment, zwł. nagromadzenie komórek płodu rozpo­
czynające w sposób widoczny rozwój jakiegoś organu
a. kończyny.
- ang. 'jw.' z nm. 'założenie; plan, projekt; predyspozycja’.
annalista hist. kronikarz; autor annałów, roczników,
kronik.
- łac. (libri) anndles '(księgi) doroczne; kroniki’, l.mn. od annalis 'rocz­
ny' z annus 'rok'; por. biennale; millennium; triennium.
Annasz (od A. do Kaifasza) - (odsyłać, chodzić, wę­
drować, błąkać się bezskutecznie) od jednej instancji
do drugiej.
- wg Biblii (Ew. wg Jana, 18, 24); Annasz i Kaifasz - kapłani żydow­
scy.
anno currente łac., w roku bieżącym. || anno aetatis
suae (np. XLV) łac., w (45.) roku swego życia (dawn.
napisy na nagrobkach, portretach). || Anno Domini
(skr. A.D.) w roku Pańskim, tj. naszej ery, po narodze­
niu Chrystusa.
annominacja lit. figura retor, polegająca na zestawie­
niu wyrazów o pokrewnym brzmieniu, a innym zna­
czeniu; por. paronomazja.
- łac. annominatio, agnominatio 'jw.' od agnomen 'przezwisko'; zob.
ad-; nomen, zob. nomenklatura.
anno urbis conditae zob. ab urbe...
annuit coeptis łac., (Bóg) spojrzał życzliwie na nasze
przedsięwzięcie.
- z Eneidy, 9, 625 Wergiliusza; użyte jako dewiza wielkiej pieczęci
USA.
Annuntiatio
Annuntiatio chrześc. Zwiastowanie, poselstwo archa­
nioła Gabriela do Marii Panny, że zostanie matką Je­
zusa (25 III).
- łac. od annuntiare 'oznajmiać’.
annus confusionis łac., rok zamieszania, 46 r. p.n.e.,
kiedy przy juliańskiej reformie kalendarza dodano 67
dni. || annus discretionis łac., rok pełnoletności, samo­
dzielności. || annus luctus łac., dosł. rok żałoby; okres,
w czasie którego wdowa nie powinna wychodzić po­
nownie za mąż. || annus mirabilis łac., cudowny, oso­
bliwy rok (o jakimś szczególnie godnym uwagi roku
w historii kraju, lit., muzyki itd.). || annus probationis
łac., rok próbny, nowicjat.
anoda elektroda źródła prądu elektr. a. odbiornika
energii elektr., dodatnia a. połączona ze źródłem do­
datniego potencjału elektr.
- gr. ánodos 'droga w górę’; zob, ana-; hodós, zob. -oda.
A noir, E blanc, 1 rouge, U vert, O bleu, voyelles fi.,
samogłoski; A czarne, E białe, I czerwone, U zielone,
O niebieskie.
- z sonetu Voyelles („Samogłoski”) poety fr. Arthura Rimbauda (1854—
91).
anoksemia med. niedobór tlenu we krwi. || anoksja
med. niedobór tlenu w tkankach; głód tlenowy organi­
zmu.
- zob, an-; oks(y)-; -emia; bio-
anomalia nieprawidłowość, odchylenie od ogólnej re­
guły, od normy. || anomalny nieprawidłowy; anormal­
ny
- gr. anomalia 'nierówność’ od anomalos 'nierówny; nieregularny; nie­
normalny’; an- zob. a-; homalós ’równy’ od homós, zob. hom(o)-.
anomia stan społeczeństwa wynikający z rozpadu po­
wszechnie przyjętych norm postępowania; sytuacja,
w której normy moralne a. wzorce zachowania się są
nieobecne, niejasne a. są z sobą wzajem w konflikcie;
stan alienacji, dezorientacji, zagubienia się jednostki.
- gr. 'bezprawie’; zob. a-; -nomia. Termin fr. socjologa Emila Durkhei-
ma(1897 r.).
anonim nieznany, bezimienny; nieznany autor; bez­
imienny utwór; list bez podpisu; por. incognito. || ano­
nimowy.
- gr. anónymos 'bezimienny’ an- zob. a-; zob. -onim.
anons inserat, ogłoszenie w prasie. || anonsować zapo­
wiadać, obwieszczać czyjeś przybycie.
- fr. anonce 'ogłoszenie; zapowiedź’ od annoncer ’(o)głosić; zapowia­
dać’ z łac. annuntiare 'zwiastować; oznajmiać’; zob. ad-; nuntiare, zob.
nuncjatura.
anorak wkładany przez głowę skafander eskimoski
z futra, skóry a. płótna, z wszytym kapturem (i kiesze­
niami).
- grenlandzki esk. ánoráq ’jw.’
anoreksja długotrwały brak apetytu; {anorexia nervo­
sa) med. jadłowstręt psychiczny, patologiczny brak
apetytu z przyczyn psychicznych (gł. u dziewcząt),
któremu zazw. towarzyszy wychudzenie i inne objawy
niedożywienia.
- n.łac. anorexia ’jw.’ z gr. an- zob. a-; óreksis 'pragnienie; apetyt’
z orégein 'sięgać’.
36 ánthropos théou paígnon
anormalny nienormalny, nieprawidłowy, anomalny.
- śrdw.łac. anormalis ’jw.’; zob. a-; norma.
ansa niechęć, animozja; uraza, pretensja.
- łac. 'to, za co można ująć (rękojeść; ucho; rączka); powód, okazja,
sposobność’.
ansamblprzest. scena zbiorowa w sztuce teatr., w ope­
rze; przest. zespół aktorów a. muzyków; down. harmo­
nia, zestrojenie składników dzieła art.
- fr. ensemble 'razem; całość; zgodność; zespół’ z łac. insimul jedno­
cześnie’; zob. in- 2; simul, zob. symultan.
Anschluss [wym. ąnszlus] polit, przyłączenie Austrii
do Niemiec.
- nm. 'przy-, dołączenie; styczność; załącznik’ od anschliessen 'przy­
kuć; przyłączyć; przylegać’; an ’do’; schliessen 'zamykać’.
ansztaltpop. żart. zakład, lokal; instytucja.
- nm. Anstalt ’jw.; urządzenie; zarządzenie’ od anstellen 'zarządzić;
urządzić’.
antabus, antikol, lek uczulający na działanie alkoholu,
stosowany przy leczeniu alkoholików.
- zob. anty-; łac. abusus 'nadużycie’; zob. ab-; usus.
antagonista przeciwległy; przeciwny; działający prze­
ciwstawnie; oponent, przeciwnik; rywal; wróg. || an­
tagonistyczny. || antagonizm wzajemna wrogość,
sprzeczność, przeciwstawność sił, zasad a. osób; por.
synergia.
-późn.gr. antagonisma 'opozycja’ od antagónidzesthai 'przeciwstawiać
się’; zob. ant(i)-; agónidzesthai 'walczyć’ z agon, zob. a-; agonia.
Antarktyda pokryty lodem kontynent (ląd stały) wo­
kół bieguna południowego. || Antarktyka obszar po­
larny i subpolamy półkuli płd., w którego centrum leży
Antarktyda; por. arktyczny.
- gr. antarktikós 'południowy’; zob. anty-; Arktyka.
ANTE- w złożeniach: poprzedni; poprzedzający;
wcześniejszy niż; naprzód; prze-; przed (w miejscu
a. czasie). || antę bellům łac., przed wojną. || antece­
dencje zdarzenia, okoliczności poprzednie, wcześniej­
sze. || antę Christum (natum) łac., przed narodzeniem
Chrystusa. || antę litteram łac.; zob. avant la lettre
(przen). || antę meridiem łac., przed południem (skr.
a.m.); por. post meridiem. || antemurale christianita-
tis łac., przedmurze chrześcijaństwa (w XV-XVII w.
o Polsce jako obrończyni chrześcijańskiej Europy
przed islamem). || antenat (nieżyjący już) przodek,
pradziad, protoplasta rodu. || antependium, antepe-
dium, frontale, zasłona a. zakrycie podstawy stałego
ołtarza chrześc.
- łac. antę 'przed’; antecedens ’log. poprzednik’; cedere, zob. cesja;
śrdw.łac. antenatus 'pierworodny; przodek’; łac. natus, zob. nacja; śrdw.
łac. antependium ’jw.’; -pendium odpeněre, zob. pendant.
antechbetyzm analfabetyzm techniczny, zwł. u huma­
nistów.
- wyraz an(alfa)betyzm z sylabą tech(niczny) wstawioną na miejsce
alfa.
ąnthropos mętron pąnton gr., człowiek miarą
wszechrzeczy.
- maksyma Protagorasa (ok. 450 r. p.n.e.); por. Diogenes Laertius (Pro-
tagoras, 9, 8,51).
ánthropos théou paígnon gr., człowiek boże igrzysko.
 ánthropos théou paígnon_______________________37________________________________________ antydot
- przypisywane Synezjuszowi z Cyreny, ok. 370-ok. 413 r.; tł. wg Jana
Kochanowskiego (Fraszka 3,76).
anti- zob. anty-. || antidotum antydot, odtrutka.
- łac. ’jw .’ z gr. cmtídoton '(dosł. dany przeciw) lek’ z antididónai 'da­
wać w zamian; dać jako odtrutkę’; zob. anty-; anegdota.
antigura zupa karaibska z dyni, mleka, cebuli, pomi­
dorów, z dodatkiem tymianku i pietruszki.
- od nazwy wyspy w archipelagu Wysp Podwietrznych na Morzu Ka­
raibskim.
antikol zob. antabus.
Antinous [wym. ...no-us] wzór urody męskiej.
- niezwykle piękny młodzieniec cesarza iz. Hadriana; wg twierdzenia
Hadriana utonął w Nilu (130 r. n.e.), wg innych dał się zabić, aby tą ofia­
rą pizedłużyć życie cesarza; istnieje ok. 300 antycznych wizerunków A.
antipasto zakąska, przystawka; por. hors ď oeuvre.
-w ł. ’jw .’; zob. ante-;pasto 'posiłek; danie;pokarm’z \ac. pastus 'poży­
wienie; pasza’ z p.p. odpascere 'pasać (bydło)’.
anti-roman zob. nouveau román.
- tytuł parodii romansu pasterskiego (1627 r.) Charlesa Sorela.
antologia wybór (fragmentów) utworów lit. jednego a.
wielu autorów (zwł. z określonego okresu lit. a. zakre­
su tematycznego); wypisy.
- gr. anthologia 'zbieranie kwiatów’; ánthos 'kwiat’; zob. -log-; por.
chryzantema; strofantus.
antonimia przeciwstawność znaczeń. || antonimy para
wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych (np. dobry -
zły; dzień - noc; kochać —nienawidzić); por. synoni­
my.
- zob. anty-; -onim.
antonomazja lit. rodzaj zamienni, polegający na za­
stąpieniu imienia pospolitego własnym a. odwrotnie
(np. Goliat zamiast olbrzym; mały rycerz zamiast Wo­
łodyjowski).
- gr. antonomasia 'nazwa dana zamiast’; zob. anty-; -onoma.
antrakt przerwa między aktami dzieła scenicznego
(sztuki, opery), częściami koncertu itp.; epizod instru­
mentalny wykonywany między aktami opery, baletu
itp. (muzyka antraktowa). || antreprener przest. wła­
ściciel a. organizator antrepryzy, przedsięwzięcia te­
atr., cyrkowego itp.; por. impresario. || antresola pół-
piętro między parterem i pierwszym piętrem; pawlacz,
górka w izbie.
- fh entre 'między’ z lac. inter, zob. inter-; zob. akt; entreprendre 'przed­
siębrać’ od prendre 'brać’ z łac. pre(he)ndere, zob. repryza; fir. entresol
'półpiętro; jw.’; soies 'belkipowały, stropu’.
-ANTROP(O)- w złożeniach: ludzki; ludo-; człowiek.
|| antropocentryzm pogląd, wg którego człowiek jest
ośrodkiem i celem wszechświata. || antropofag ludo­
żerca, androfag, kanibal. || antropoid małpa człeko­
kształtna (szympans, goryl, orangutan). || antropolo­
gia biologia porównawcza człowieka zajmująca się
zmiennością jego cech fiz. w czasie i przestrzeni. || an-
tropomorfizm przypisywanie przyrodzie żywej i mar­
twej ludzkich cech i motywów postępowania; wyobra­
żanie sobie bogów na podobieństwo człowieka; por.
personifikacja. || antroponimia dział onomastyki obej­
mujący badanie nazw osobowych; por. toponimia.
- gr. ánthropos 'człowiek’; (por. filantrop; mizantrop; pitekantropy);
zob. centrum; -fag-; -oid; -log(ia); -morf-; -onim.
antrykot mięso z górnicy wołowej a. z górki cielę­
cej, biegnących wzdłuż kręgosłupa po stronie grzbie­
tu; bity kotlet z tego mięsa.
- fr. entrecóte ’dosł. międzyżebrówka; jw .’; entre 'między’; cóte 'żebro’
z łac. costa 'żebro; bok’.
ANTY-, ANTI- (przed samogł. często: ANT-) w zło­
żeniach: przeciw (fizycznie a. moralnie); opozycyj­
ny, wrogi, rywalizujący; nie-; przeciwległy, odwrotny;
(o lekach itp.) przeciw(chorobowy), leczący, usuwają­
cy (objawy).
- gr. anti ’(na)przeciw’.
antybiotyki substancje chem. wytwarzane przez drob­
noustroje (zwł. pewne bakterie i pleśnie) a. otrzymy­
wane syntetycznie, mogące zabijać bakterie choro­
botwórcze a. hamować ich rozwój u ludzi, zwierząt,
roślin hodowlanych. || antybioza niemożność współ­
życia pewnych organizmów wskutek wytwarzania
przez jedne z nich substancji szkodliwych dla drugich.
- zob. anty-; bio-.
antychryst wg tradycji katolickiej wróg Chrystusa,
mający się pojawić przed nadchodzącym końcem świa­
ta i powtórnym przyjściem Zbawiciela (por. chiliazm,
millennium; Biblia, Apok., 13 i 17); przen. przest. sza­
tan, zly duch; zły człowiek.
- zob. anty-; gr. Christós dosł. 'Pomazaniec’ (od chriein 'namaszczać) tł.
z hebr. Masztach, zob. Mesjasz.
antycyklon meteor, potężny wir atmosferyczny o cha­
rakterze wyżu barycznego (ciśnienie wzrasta od pery­
ferii ku środkowi), charakteryzujący się m.in. mniej­
szym zachmurzeniem.
- zob. anty-; cyklon.
antycypacja wyprzedzanie, przewidywanie, zakłada­
nie czegoś jeszcze nie istniejącego; pogląd jeszcze nie
udowodniony, ale słuszny i znajdujący później swoje
potwierdzenie; por. a priori.
- łac. anticipare ’u-, poprzedzać’; -cipare od capere 'chwytać; brać’;
por. emancypacja; incipit; kabłogram; koncepcja; kronprinc; mente cap-
tus; municipium; partycypować; percepcja, preceptor; pryncypalny; re­
cepcja.
antyczny zob. antyk.
antydatowanie opatrywanie dokumentu, pisma datą
wcześniejszą od faktycznej, a. gazety, pisma - później­
szą; postdatowanie.
- anty- zob. antę-.
antydopingowe badania przeprowadzane u zawodni­
ków podczas zawodów sport, dla wykrycia ewentual­
nej obecności środków dopingowych w materiale bio­
logicznym.
- zob. anty-; doping.
antydot zob. antidotum. || antyfeminista przeciwnik
równouprawnienia kobiet; mizogin. || antyfona mo­
dlitwa odmawiana na przemian przez 2 chóry a. chór
i przewodnika; krótki tekst liturg., przeplatający psal­
my a. hymny. || antyfonarz księga liturg., zawierająca
zbiór antyfon. || antyfraza fig. ret. użycie słów w sen­
sie odwrotnym do ich powszechnie przyjętego zna­
czenia dla uzyskania efektu humorystycznego a. iro­
nicznego. || antygeny wielocząsteczkowe substancje
powodujące, po wprowadzeniu do organizmu człowie-
antydot
ka i zwierząt wyższych, powstanie przeciwciał (por.
serologia; alergia).
- zob. anty-; femininum: -fon(a); fraza; -gen-.
antyk staroż. cywilizacja i kultura gr.-rz.; zabytkowe
dzieło sztuki (zwł. mebel, porcelana, obraz itp.). || an­
tyczny odnoszący się do starożytności gr.-rz.; zabytko­
wy, staroświecki.
- fr. antique 'antyczny; antyk’ z łac. antiqms 'dawny' od antę, zob.
antę-; por. antykwa.
antyklimaks fig. ret. nagłe przejście w mowie a. pi­
śmie od wzniosłości do śmieszności, pospolitości, ba­
nału.
- zob. anty-; klimaks.
antyklina geoł. siodło, wypukła część fałdu; por. syn-
klina. || antykoncepcyjne środki - zapobiegające zaj­
ściu w ciążę.
- zob. anty-; -klin- z gr. klinein, zob. kliniczna; koncepcja.
antykwa krój czcionki druk. wzorowany na napisach
łac., pismo proste (w przeciwieństwie do kursywy).
|| antykwariusz kierownik, właściciel antykwaria­
tu, antykwami, sklepu z antykami, zabytkami, dzie­
łami sztuki, meblami, starą porcelaną starymi książ­
kami itp.
- łac. antiquarius 'antykwariusz; kopista bibliotek’ od antiqms, zob.
antyk.
antylogia zob. oksymoron.
- gr. antilogia 'sprzeczka; sprzeczność’; zob. anty-; -log-.
antymetabola, antymetatezafig. ret. wypowiedź, któ­
rej część druga w odmiennym porządku, innych for­
mach gram., funkcjach składniowych, a nieraz i prze­
ciwnym znaczeniu powtarza wyrazy pierwszej części.
- zob. anty-; metabolizm; metateza.
antymon chem. pierwiastek, Tabl. 1.
- śrdw.łac. antimonium 'jw.'
antynomia sprzeczność wewnętrzna; log. rozumo­
wanie (dowód) pozornie poprawne, ale prowadzące
do sprzeczności; sprzeczność między dwoma równie
uzasadnionymi twierdzeniami; por. aporia. || antypa­
tia niechęć, wstręt, odraza; osoba niemiła komuś, od­
pychająca, antypatyczna; por. béte noire. || antypody
przeciwległe punkty powierzchni Ziemi, ich miesz­
kańcy (wzajem dla siebie); przen. ludzie antypodycz-
nych, skrajnie przeciwnych poglądów. || antysemi­
tyzm nienawiść do Żydów, prześladowanie ich, jedna
z form rasizmu, szowinizmu i nietolerancji.
-z o b . anty-; gr. antinomia 'dwuznacznośćprawa’ o d nómos, zob. -nom-;
antipátheia 'niechęć'; zob. -patia; antipodes l.mn. od antipous 'ze stopa­
mi naprzeciw siebie’; zob. anty-; -pod(a)-; Semita.
antypka bot. wiśnia wonna; cybuch, laska itp. zrobio­
ne z drewna tej wiśni.
- ros. antipka z tur. antep 'wiśnia'.
antyseptyka odkażanie ran za pomocą chem. środków
bakteriobójczych, antyseptycznych, antyseptyków.
- zob. anty-; septyczny.
antyszambrowanie przest. długie wyczekiwanie
w przedpokojach, poczekalniach na audiencję, posłu­
chanie, rozmowę z osobami ustosunkowanymi, wpły­
wowymi.
38 apagogiczny
- fr. faire antichambre 'antyszambrować'; faire 'robić'; antichambre
'przedpokój'; zob. anty-; chambre 'pokój; izba’ z późn.łac. camera, zob.
kamera.
antytetyczny przeciwstawny. || antyteza przeciwień­
stwo, kontrast; twierdzenie przeciwstawne innemu (te­
zie); por. triada.
- zob. anty-; teza.
antytrynitarze przeciwnicy dogmatu o trójosobowo-
ści Boga, nie uznający bóstwa Chrystusa; w Polsce
(XVT-XVII w.) lewy odłam reformacji - bracia pol­
scy, arianie, socynianie, unitarianie.
-z o b . anty-; późn.łac. trinitas 'trójca' (tł. z gr. trias, por. trias) z łac. 'tria­
da' od trini 'potrójny'.
anulować unieważnić, uznać za niebyłe, kasować,
znieść, cofnąć, uchylić.
-późn.łac. annulare 'unicestwić'; zob. ad-; łac. nullus 'żaden'; ne 'nie';
ullus 'ktokolwiek'.
anuria med. bezmocz, zaprzestanie wytwarzania mo­
czu w nerkach.
- n.łac.; zob. a- (an-); uria z gr. oúron, zob. urografia.
anyżówka słodki, zazw. bezbarwny likier na owocach
anyż(k)u, używany jako składnik koktajli albo napój
po obiedzie.
- gr. anison ’anyż(ek)’.
anżelika bot. korzeń arcydzięgla litworu, dzięki zawar­
tości olejków eterycznych używany w lecznictwie i do
wyrobu wódek i likierów; smażone w cukrze ogonki
liści arcydzięgla litworu, którymi dekoruje się torty.
- fr. angélique ’dosl anielska; jw.’ od późn.łac. angelicus z gr. ángelos,
zob. angelologia.
ao dai jęz. wietn., tradycyjny ubiór kobiecy w Wiet­
namie, złożony z sukienki ze stojącym kołnierzykiem,
przeciętej od dołu do pasa z obu boków, i szerokich,
piżamowych spodni.
aojdowie śpiewacy, którzy w przedhomerowej Grecji
opiewali na dworach możnych panów, przy dźwiękach
formingi czy kitaiy, czyny bohaterów; por. bard.
- gr. aoidós l.poj. 'jw.'; por. oda.
aonidy, aońskie siostry - Muzy, Tabl. 30.
- od nazwy Aonii, części Beocji, w której mieścił się Helikon i źródło
Hippokrene (por. Pegaz), będącej wg mit. gr. siedzibą Muz.
aorta główna tętnica ciała kręgowców, odprowadza­
jąca u człowieka krew z lewej komory serca do tętnic
obwodowych; por. arteria.
- gr. aortę 'rzecz podniesiona, zawieszona; plecak, od airein 'podno­
sić'.
aoryst gram. czas przeszły dokonany (w gramatyce
gr., sanskr., staropolskiej).
- gr. aóristos 'nieokreślony (zwł. w odróżnieniu od innych form czasu
przeszłego)’; zob. a-; horistós 'określony' z horidzein, zob. horyzont.
ä outrance fr., do ostateczności, do ostatka.
ąpage, Sataną! łac., idź precz, szatanie!; por. vadě re­
tro...
- tł. z gr. (hýpage satana).
apagogiczny dowód - log. pośredni dowód twierdze­
nia, oparty na udowodnionej fałszywości twierdzenia
przeciwnego.

-g r. aapogógé 'dost. odprowadzenie; jw.’; zob. apo-; agčgé ’(od)prowa-
dzenie’ od ágein, zob. agonia.
apanaże ziemie, nieruchomości, uposażenie, dochody
członków domu panującego przyznane im przez mo­
narchę a. organ ustawodawczy; przest. zasiłki, pienią­
dze na utrzymanie.
- fr. apanage l.poj. ’jw.’ od st.fr. apaner 'zaopatrzyć dziecko’; zob. ad-;
łac. panis, zob. kompan.
aparat przyrząd (zespół przyrządów) spełniający okre­
ślone zadania, ale nie przetwarzający ani nie wytwa­
rzający energii mech.; biol. narząd (zespół narządów)
spełniający pewne funkcje; zespół instytucji, urzędów
kierujących jakąś dziedziną życia państwowego, społ.,
polit., finansowego; zespół pracowników takiej organi­
zacji. || aparatczyk pop. pracownik aparatu politycz­
nego.
- ros.pop. apparátczik ’jw.’ z łac. apparatus 'urządzenie’.
á part fi., [wym. a pą:r] oddzielnie, osobno; na bok; na
uboczu; z wyjątkiem, oprócz.
apartament dwu- a. kilkupokojowy reprezentacyjny
„numer” w hotelu; (zwł. w l.mn.) luksusowo urządzo­
ne, obszerne mieszkanie.
- fr. appartement '(większe) mieszkanie’ z wł. appartamento ’jw.’ od
appartare 'oddzielić, odłączyć’ z a parte 'oddzielnie'.
apartheid rozdzielenie ras, segregacja rasowa; poli­
tyka separowania i dyskryminacji polit.-ekonomicz­
nej Afrykanów i innych „kolorowych” mająca na celu
utrzymanie supremacji (baasskap) białych, obowiązu­
jąca w Republice Płd. Afiyki w latach 1948-91.
- afrik. 'dost. oddzielność; jw.’ od apart 'oddzielny' z fr. a part, zob.
apart.
aparthotel budynek z umeblowanymi mieszkania­
mi, sprzedawanymi prywatnym osobom jako inwesto­
rom, ale wynajmowanymi i obsługiwanymi jako apar­
tamenty hotelowe w okresach nieobecności w mieście
właścicieli mieszkania.
-brytang. (1792 r.); apartment+hotel.
aparycja przest. wygląd zewnętrzny; dctwn. zjawienie
się, ukazanie się.
- późniąc, apparitio 'ukazanie się; epifania’ z łac. apparěre 'zjawiać
się’; ap- zob, ad-;parěre 'ukazywać się’; por. transparent.
apasz przest. rzezimieszek, bandyta, chuligan, zwł. pa­
ryski.
- fr. apache 'włóczęga; złoczyńca nocny’ od nazwy Apaczów, plemion
indiańskich płd.-zach. Ameryki Płn.
apatia uczuciowa obojętność wobec podniet, brak za­
interesowań i skłonności (na skutek znużenia psych. a.
fiz. lub w pewnych chorobach psych.); nieczułość, nie-
wrażliwość, otępiałość, odrętwiałość.
-g r . opátheia 'niewrażliwość’ z apathěs 'nieczuły’; zob. a-; -patia.
apatryda apolita, bezpaństwowiec, osoba nie posiada­
jąca obywatelstwa żadnego państwa.
- gr. ópatris dpn. apótridos 'pozbawiony ojczyzny’; zob. a-;pater, zob.
patriarcha.
ąpeiron filoz. bezgraniczna, nieskończona, wieczna,
bezkształtna pramateria, będąca elementarnym two­
rzywem (por. arche) przyrody (wg filozofa gr. Anaksy-
mandra z Miletu; ok. 610-ok. 547 r.].
aplika
- gr. ’jw.’ z r.nij. od ápeiros 'bezgraniczny; nieskończony’; zob. a-; -pe-
iros odpeirar 'koniec; kres’.
apeks akme, szczyt, wierzchołek; czubek języka; astr.
punkt na sferze niebieskiej określający kierunek ru­
chu Słońca i Układu Słonecznego względem określo­
nej grupy gwiazd.
- łac. apex 'szczyt; szpic czapki kapłana Jowisza’.
apel wezwanie; odezwa; pobudka; zbiórka; sprawdza­
nie obecności na zbiórce. || apelacja odwołanie się do
wyższych instancji o ponowne rozpatrzenie sprawy;
wyższa instancja sądownicza; sąd apelacyjny.
- łac. appellare 'mówić, wołać; prosić; odwoływać się’; zob, ad-; pel-
lere, zob. puls.
apercepcja psych, proces postrzegania, poznawania
i przyswajania sobie nowych wyobrażeń, wiążący treść
nowych postrzeżeń z dotychczasowym osobistym do­
świadczeniem i wiedz%filoz. świadomość samego sie­
bie, postrzeganie przez umysł jego własnych stanów.
- a- zob. ad-; percepcja.
apéritif napój alkoholowy, pity (zwł. we Francji) przed
posiłkiem, jakoby dla pobudzenia apetytu.
- fr. 'pierw. med. otwierający pory; jw .’ ze śrdw.łac. aperitivus 'otwie­
racz'od łac. aperire 'odsłaniać; otwierać’.
aperto libro zob. ad aperturám libri.
aperturismo rozpoczęcie się procesu demokratyza­
cji życia politycznego w Hiszpanii po śmierci genera­
ła Franco.
- hiszp. od aperturo 'otwarcie’.
aphelium [wym. afęlium] punkt odsłoneczny, najodle­
glejszy od Słońca punkt orbity (toru) planety a. kome­
ty; por. perihelium.
- n.łac.; zob. apo-; helio-.
aphrodisiacum, afrodyzjak środek (roślina, lek itd.)
pobudzający a. wzmagający popęd płciowy.
- n.łac. z gr. aphrodisiakós 'kamień mający pobudzać seksualnie’ od
'płciowy' z aphrodisia 'rozkosz płciowa’ z l.mn. r.nij. od aphrodisios
'należący do Afrodyty’; Tabl. 30.
a planta pedis usque ad verticem eius łac., od pode­
szwy stopy do głowy jego; od stóp do głów.
- z Wulgaty (Hiob, 2,1); por. Izajasz, 1,6.
aplauz poklask, brawo; uznanie, aprobata.
-ła c . applaususp.p. o d applaudere 'bić; klaskać;pochwalać’; zob. ad-;
plaudere, zob. eksplozja.
aplegier(ek) ogrod. odkład; przen. latorośl, nowy po­
tomek.
- mn. Ableger, zob. ablegier.
aplika kinkiet z XVIII w. lub z okresu empire’u; małe
lustro przyścienne z drewnianą malowaną a. złoconą
ramką rokokową. || aplikacja wzór z materiału naszy­
tego dla ozdoby na tło z innego materiału; inf. częsta
nazwa użytkowych programów komputerowych, np.
baz danych, przeznaczonych dla użytkowników spo­
za informatyki, w przeciwieństwie do programów ta­
kich jak systemy operacyjne i ich rozszerzenia; por.
baza danych, operacyjny system, program; prawn. (do
1939 r. - aplikantura) praktyka aplikantów, kandy­
datów na stanowisko sędziego, prokuratora, adwokata
a. notariusza. || aplikatura muz. palcowanie. || apliko­
aplika
wanie naszywanie aplikacji; prawn. odbywanie apli­
kacji, praktyki; stosowanie, dawanie czego; med. prze­
pisywanie komu (leku, kuracji, zabiegu).
- lac. applicatura, applicatio 'przykładanie się (do)’ i applicans dpn. ap-
plicantis (p.pr.) od applicare 'przymocować; przykładać się (do); po­
święcić się (czemu)’; zob. ad-;plicare 'zginać; składać’; por. ekspliko-
wać; explicite; implicite; komplikacja; multyplikacja; replika.
aplomb przest. pewność siebie, nieskrępowanie, swa­
da, rezon; kuraż; tupet.
- fr. 'kierunek pionowy (uzyskany za pomocąpionu, ołowianki); równo­
waga; pewność siebie’; a ’do’;plomb 'ołów; plomba, ołowianka’.
APO- w złożeniach: oddalony, odległy (od); oddzielo­
ny, oddzielny; chem. utworzony (z), związany (z).
- gr. apó ’od’; niekiedy ap- przed samogł. i przed h; por. bodega.
apodyktyczny narzucający swoje zdanie, nie znoszą­
cy sprzeciwu, arbitralny; stanowczy; filoz. sąd logicz­
nie konieczny (oczywisty a. wynikający z przesłanek);
por. {log. ) asertoryczny, problematyczny.
- gr. apodiktikós 'wykazujący; dowodzący’ od apodeiknynai ’po-, wyka­
zywać’; zob. apo-; deiknynai 'pokazywać’; por. polisa.
a poem should not mean, but be ang., wiersz nie po­
winien znaczyć, ale być.
- z Archibalda MacLeisha (Streets in the Moon. Ars poetica), 1926 r.
apoftegmat zwięzła, jędrna przypowieść pouczająca;
zwięzłe, wyraziste, trafiie powiedzenie (por. bon mot;
aforyzm).
- gr. apóphtegma 'wypowiedź; sentencjonalna odpowiedź; aforyzm’;
zob. apo-;phthégma 'głos; przypowieść’.
apogeum najodleglejszy od Ziemi punkt orbity (toru)
Księżyca a. sztucznych satelitów; por. perigeum; przen.
punkt najwyższy, szczyt (np. rozwoju); por. zenit.
- n.łac. apogaeum ’jw.’ z gr. apógaion z r.nij. od apógaios 'odległy od
Ziemi’; zob. apo-; -gaios o d gě, zob. geo-
á point fr., w odpowiednim (dobrym) momencie;
(mięso) nie nazbyt dosmażone (dopieczone).
apokalipsa pismo będące wizją przyszłości; księga
apokryficzna, pisana pod pseudonimem przez Żydów
a. wczesnych chrześcijan (od ok. 200 r. p.n.e. do ok.
150 n.e.), zawierająca przepowiednie eschatologiczne
przedstawione za pomocą symboliki zrozumiałej tylko
dla wiernych, zwł. (w Biblii) Objawienie św. Jana, r. 6;
{Czterech jeźdźców Apokalipsy) uosobienie nieszczęść
wojny: Zabór, Mord, Głód i Śmierć, na białym, czer­
wonym, wronym i płowym koniu; por. Los cuatro jine-
tes... || apokaliptyczny tajemniczy, wizyjny, złowiesz­
czy, katastroficzny.
- gr. apokálypsis 'odsłonięcie; objawienie’ od apokalýptein 'odsłaniać;
ujawniać’; zob. apo-; kalýptein ’(przy)kryć’.
apokopajęz. zanik jednej a. kilku głosek na końcu wy­
razu; por. synkopa.
- gr. apokopś ’dosl odcięcie’ od apokóptein 'odcinać’; zob. apo-; kópte-
in 'uderzać; odcinać’; por. synkopa.
apokryf utwór wątpliwego autorstwa, nieautentyczny;
falsyfikat; (l.mn.) księgi biblijne, nie włączone do ka­
nonu (spisu) ksiąg autentycznych przez Kościół rz.kat.,
Żydów a. protestantów. || apokryficzny nieautentycz­
ny; niewiarygodny; fałszywy.
- gr. apókryphos 'ukryty; podrobiony’ z apokrýptein 'ukrywać’; zob.
apo-; krýptein ’jp. ’; por. krypt-.
40 apostrof
apolita zob. apatryda.
- gr. ápolis 'bezdomny’; zob. a-;polis, zob. polityka.
apolliński przypominający (a. odnoszący się do) boga
Apollina; harmonijny, umiarkowany, powściągliwy,
racjonalny; por. dionizyjski. || Apollo mężczyzna nie­
zwykle piękny, o klasycznych rysach i harmonijnej bu­
dowie ciała; por. adonis; Tabl. 30.
- mit. gr.-rz. (gr. Apóllón) Apollo, syn Zeusa i Latony, bliźni brat Arte­
midy, bóg słońca, światła (Febus), mądrości (por. delficki); patron po­
ezji, muzyki, sztuk i nauk, przewodnik muz (Musageta), uzdrowiciel
(Soter).
apolog lit. dydaktyczna opowieść prozą a. wierszem,
spokrewniona z bajką i przypowieścią niosąca naukę
moralną ale posługująca się raczej postaciami prosto­
dusznych ludzi niż zwierzętami.
- gr. apólogos 'opowieść’; zob. apo-; -log.
apologeta obrońca (zwł. chrześcijaństwa, w II-IV w.
n.e.). || apologetyka obrona, usprawiedliwienie, wy­
wyższanie zasad, przekonań, zwł. dogmatów wia­
ry chrześc. || apologia obrona sprawy, zasady a. oso­
by; usprawiedliwienie; pochwala. || apopleksja insult,
udar mózgu, krwotok mózgowy. || apoplektyczny
skłonny do (a. będący przejawem) apopleksji.
- zob. apo-; gr. apologia 'mowa obrończa’; zob. -log; -logia; gr. apo-
pleksia 'porażenie’ od apoplěssein 'porazić’; plěssein 'uderzyć, palnąć;
zranić’.
aporema filoz. kwestia sporna, dopuszczająca dwa
przeciwstawne rozstrzygnięcia. || aporia staroż. fi­
loz. trudność w rozumowaniu, pozornie nie dająca się
przezwyciężyć.
- gr. apórema ’jw.’ i aporia 'bezdroże; bezradność; trudność’ od óporos
'nieprzebyty; trudny’; zob. a-;póros 'przejście; ścieżka’.
aport! przynieś; podaj! (wołanie na psa). || aportowa­
nie (o psie:) przynoszenie na rozkaz upolowanej zwie­
rzyny a. rzuconych przedmiotów.
- łac. apportare 'przynosić’; zob. ad-;portare zob. porto 2; por. raport.
a posse ad esse łac., od możliwości do rzeczywi­
stości.
apostata odstępca, odszczepieniec, zaprzaniec, rene­
gat. || apostazja odszczepieństwo; Kość. rz.kat. całko­
wite odstępstwo wyznawcy od wiary {a fide), księdza
od kapłaństwa {ab ordine), zakonnika od zakonu {a re­
ligione).
- późniąc, apostata 'odstępca’ (z gr. apostdtes ’jp’) i gr. apostasia 'od­
stąpienie; odstępstwo; bunt’ od aphistánai 'odjąć; spowodować bunt’;
zob. apo-; histánai, zob. statyczny.
a posteriori łac., dosl. z następstwa (log.); (poznanie)
na podstawie doświadczenia, po doświadczeniu; na
podstawie faktów; przez indukcję; dawn. (wnioskowa­
nie) ze skutków o przyczynach; por. a priori.
apostolat godność biskupa, biskupstwo; apostolstwo
działalność apostolska, posłannictwo, misja. || apo­
stoł każdy z 12 uczniów Jezusa; propagator, krzewi­
ciel chrześcijaństwa, (przen.) jakiejś idei.
- późn.łac. apostolatus 'apostolat’ od apostolus 'apostoł’ z gr. apósto-
los 'wysłaniec’ od apostéllein 'wysyłać’; zob. apo-; stéllein, zob. epi-
stolamy.
apostrof znak graf. w kształcie przecinka nad wier­
szem, oddzielający końcówki niektórych wyrazów ob­
cych (np. Rabelais’go, Comte’owi) a. zastępujący wy-
 apostrof_______________________________________ 41_________________________________________apsyda
rzuconą literę i głoskę; zob. elizja. || apostrofa poet.
retor., zwracanie się, przemawianie do idei, pojęcia,
przedmiotu a. osoby nieobecnej czy zmarłej.
- gr. apostrophe ’retor, (pozorne) odwrócenie się (od słuchaczy), aby
zwrócić się do kogo innego, zwł. do osoby zmarłej’; zob. apo-; strofa.
apoteoza uznanie jakiejś osoby za bóstwo (gr. hśros,
łac. divus); ubóstwienie; idealizacja, gloryfikacja;
przest. teatr, uroczysta scena końcowa, żywy obraz.
- gr. apothedsis 'ubóstwienie’; zob. apo-; theós, zob. teo-.
apotropaiczny, apotropeiczny mający wg pierwot­
nych wierzeń własności magiczne, broniący przed zły­
mi duchami, klęskami, chorobami, odpędzający zło. ||
apotropaizm magia obronna posługująca się zaklęcia­
mi, amuletami, hałasem, a w późniejszych religiach -
dzwon(k)ami, wodą święconą krzyżem itd.
-g r . apotrópaios 'odpędzający’ o d apotrópein 'odwracać; odpędzać’.
apozjopeza zamilczenie, jęz. ret. niedokończenie my­
śli (w mowie a. piśmie), zwykle przez urwanie zdania
i rozpoczęcie nowego; zob. quos ego!
- późniąc, aposiopesis ’jw.’ z gr. ’jp.’ od aposiópdn 'zamilknąć’; zob.
apo-; siópan 'milczeć’ o d siope 'milczenie’.
apozycja jęz. dopowiedzenie, przydawka rzeczowni­
kowa.
- późniąc, apositio 'przydawanie’ z łac. appositus p.p. od apponere
'przydawać; podawać’.
apparent rari nantes in gurgite vasto łac., gdzienie­
gdzie widać ich, jak pływają po bezkresnej głębinie.
- z Wergiliusza (Eneida, 1,118).
appeasement [wym. epiizment] polityka zaspokajania
(żądań) potencjalnego agresora; polityka jednostron­
nych ustępstw, czynionych pozbawionemu skrupułów
przeciwnikowi; por. Monachium.
- ang. 'uspokojenie, załagodzenie; uśmierzenie; ’jw. ’ ze śr.fr. apaisement
'uspokojenie’ od st.fr. apaisier 'uspokajać’; a- zob. ad-; pais 'pokój’ od
łac. pax, zob. Pacyfik.
appelativum rodzaj pseudonimu, w którym użyto wy­
razu a. wyrazów pospolitych (np. Obserwator, Staiy
żołnierz).
appellation controlee fr., dosł. ’nazwa skontrolowa­
na’; nazwa gatunków wina francuskiego, któiych po­
chodzenie od winogron rosnących w określonych
regionach kraju jest urzędowo stwierdzone; por. Qua-
litatswein.
- późniąc, 'imię pospolite’ z łac. appellatus p.p. od apellare, zob. apel.
appendix aneks; por. suplement; wyrostek robaczko­
wy jelita ślepego. || appendicitis zapalenie wyrostka
robaczkowego.
- łac. appendix dpn. appendicis 'wisiorek; dodatek’ od appendere 'przy­
mocować’; zob. ad-;pendere, zob. stypendium; zob. -itis.
appetitost miękki ser duński z kwaśnej maślanki.
- duń. od appetit 'apetyt’; ost ’ser’.
apple-pie [wym. ąplpaj] ang., dosł. 'szarlotka (kruche
ciasto z jabłkami)’; przen. coś, co ma typowo amery­
kańskie cechy, co niesie w sobie tradycyjne amer. war­
tości.
- (1963 r.) od poglądu, że szarlotka jest charakterystycznie amer. przy­
smakiem.
apraksja med. nieporęczność, niezdolność do wyko­
nywania (precyzyjniejszych) czynności celowych.
- gr. apraksia 'bezczynność’; zob. a-; práksis, zob. prakseologia.
aprěs nous le déluge fr., (żyjemy hucznie i wesoło,)
a po nas (choćby) potop!
- przypisywane markizie de Pompadour (1720-64), faworycie Ludwi­
ka XV.
apretura wykańczanie, uszlachetnianie tkanin, skór
itp. przez stosowanie różnych procesów technologicz­
nych i nasycanie apretami, substancjami zmiękczają­
cymi, uodporniającymi, dodającymi połysku, elastycz­
ności itp.; apret.
- nm. Appretur 'apretura’ z fr. appreter 'przyrządzać; wykańczać; apre-
tować’ od łac. praesto ’na podorędziu; w pogotowiu’.
a prima vista zob. a vista.
a priori łac., dosł. z założenia, z racji log.; (poznanie)
niezależnie od doświadczenia, przed doświadczeniem;
intuicyjnie; przez dedukcję; dawn. (wnioskowanie)
z przyczyn o skutkach; por. a posteriori. || apriorycz­
ny powzięty z góry, niezależny od doświadczenia, po­
przedzający je, oparty na założeniach abstrakcyjnych,
przyjętych a priori.
aprobata uznanie czegoś za właściwe; przyzwolenie,
zgoda, zatwierdzenie (por. sankcja); pochwała.
- łac. appmbatus p.p. od approbare 'potwierdzać; dowodzić’; zob. ad-;
probare, zob. probabilistyka.
aproksymacja przybliżenie, ujęcie w sposób przybli­
żony; mat. przybliżanie, zastępowanie we wzorach ja­
kichś wielkości innymi, prostszymi, dogodniejszymi;
konstruowanie ciągu przybliżeń wielkości niewiado­
mej.
-późn.łac. approximatus p.p. od approximare 'przybliżać’; ap- zob. ad-;
proximare 'zbliżać się’ odproximus 'najbliższy’ stopień najwyższy od
propre 'blisko’.
á propos fr., [wym. a propo] (powiedzieć co) przy spo­
sobności, w związku z (tym) tematem, notabene; w sa­
m ą porę, odpowiednio.
á propos de bottes fr., (mówić) dosł. na temat butów;
bez związku z tematem, nie na temat; por. dywagacja.
- komediopisarz fr. Jean Franęois Regnard (1655- 1709) w komedii Le
Distrait („Dystrakt”) 1697 r.
aprosze wojsk, przykopy, (przed 1918 r.) zygzakowa­
te rowy, którymi oblegający podkradali się pod mury
twierdzy, chronieni częściowo przed ogniem oblężo­
nych.
- fr. approches ’jw.’ odproche 'blisko’ z łac.prope ’jp.’
aprowizacja zaopatrywanie (miasta, kraju) w żyw­
ność, zwł. w okresach trudności gospodarczych, ogra­
niczeń, reglamentacji środków żywnościowych.
- zob. ad-; prowizja.
apsaras mit. ind. pierw, nimfy wodne, później śpie­
waczki i tancerki zamieszkujące niebo Indry, partner­
ki gandharwów, muzykantów niebiańskich, dostarcza­
jące rozkoszy zmysłowych bogom i ludziom; ulubiony
temat rzeźby i malarstwa ind., zwł. fresków z V i VI w.
n.e. w Adżancie i Sigirii na Cejlonie (Sri Lanka).
apsyda, absyda, półkolista a. wieloboczna część ba­
zyliki, kościoła, zwykle zawierająca ołtarz gł., naj­
częściej zamykająca prezbiterium; {linia apsyd) astr.
apsyda
prosta łącząca 2 punkty orbity ciała obiegającego: naj­
bliższy i najdalszy od ciała obieganego.
- śrdw.łac. apsis dpn. apsidis ’jw.’ z łac. 'sklepienie; luk; orbita’ od gr.
(h)apsis ’jp.’ od hópłein 'przymocować; wiązać’; por. synapsa.
aqua vitae zob. okowita.
ar jednostka miary powierzchni (=100 m2) w systemie
metrycznym.
- fr. are ’jw.’ z łac. area, zob. areał.
arabeska piast, ornament o układzie symetrycznym,
stylizowany na motywach roślinnych i geom., wzo­
rowany na sztuce arabskiej a. antycznej; krótki utwór
muz. o subtelnych efektach omamentacyjnych i kolo­
rystycznych.
- fr. ambesque 'arabski; jw.’ z wł. arabesco ’jp.’ od arabo 'arabski’.
Arabia Felix łac., Arabia Szczęśliwa.
- st.rz. nazwa żyznej, płd.-zach. części Półwyspu Arabskiego.
arachidowy olej - rafinowany olej jadalny otrzymy­
wany z arachidów, orzeszków ziemnych.
- n.łac. arachis dpn. amchidis ’jw.’ z (?) gr. aralds zdrobn. od órachos
'wyka; groszek’.
arachnologia dział zoologii zajmujący się badaniem
pajęczaków.
- gr. arachne 'pająk; mit. gr. Arachne, tkaczka i hafciarka lidyjska, która
wyzwała Atenę do współzawodnictwa; zamieniona przez boginię w pa­
jąka’.
arai gr., w poezji st.gr. wiersz przeklinający kogoś,
urągający, złorzeczący komuś, por. dirae.
arak mocny napój alkoholowy otrzymywany przez
fermentację soku palmowego lub melasy, produkowa­
ny w płd.-wsch. Azji.
- arab. 'słodki sok; napój alkoholowy’.
aralia n.łac. bot. dzięgława.
aramejski język - płn.-zach. semicki, w okresie naj­
większego rozprzestrzenienia (300 p.n.e.-600 n.e.)
ogólny język całej Azji Przedniej (Azji Mniejszej).
- hebr. Aräm 'dawna nazwa Syrii’.
Aranjuez [wym. aranchuęf] zob. die schönen Tage in
Aranjuez...
- miasto w śr. Hiszpanii.
aranżowanie organizowanie, urządzanie; arrange-
ment fł., [wym. arażmą], aranż(acja), rozpisanie na
określony zespół (instrumentalny a. wokalny) utworu
muz., przeznaczonego w oryginale na instrument, głos
a. inny zespół (por. transkrypcja); w jazzie układ prze­
biegu utworu umówiony przez zespół przed wykona­
niem a. (częściowo) improwizowany. || aranżer.
- fr. arranger 'uporządkować; załatwić; muz. aranżować’; zob. ad-; rang
'szereg; rząd; ranga’; por. deranżować.
arat hist. mongolski koczownik-hodowca, pozostają­
cy w stosunku feudalnej zależności od wielkich wła­
ścicieli ziemskich.
- mong. ’jw.; hodowca bydła’.
araukaria bot. igława.
- od nazwy prowincji Arauco w Chile.
arba ciężki, dwukołowy wóz bez resorów, ciągniony
przez konie a. woły, używany dawn. przez koczowni­
42 archę
ków Azji Śr. i Turcji; wóz czterokołowy do przewozu
ziarna na Ukrainie i Kaukazie.
- tur. araba 'arba’.
arbalet hist. kusza.
- fr. arbalete z późn.łac. arcoballista, arcuballista; arcu- od łac. arem
’łuk’; zob. balista.
Arbeit macht frei nm., praca czyni (człowieka) wol­
nym.
- napis na bramie hitlerowskiego obozu zagłady w Oświęcimiu.
Arbeitslust (nieprzeparta, niepohamowana) ochota,
chęć do pracy (uważana za cechę nm.).
- nm. 'chęć do pracy’; Arbeit 'praca’; Lust 'chęć, ochota; radość, roz­
kosz’.
arbiter rozjemca; sędzia polubowny; sędzia sportowy.
|| arbiter elegantiarum łac., znawca, autorytet w spra­
wach dobrego smaku, tonu. || arbitralny samowol­
ny; nieuzasadniony; narzucający swoje zdanie, apo­
dyktyczny. || arbitraż postępowanie rozjemcze; sąd
polubowny; instytucja rozstrzygająca spory między or­
ganizacjami (zwł. gospodarczymi); międzynar. sądow­
nictwo rozjemcze; jednoczesne kupno i sprzedaż tych
samych a. równorzędnych walorów a. walut na tym sa­
mym rynku a. na różnych rynkach, dla osiągnięcia zy­
sku z różnic kursów.
- fr. arbitrage 'sąd rozjemczy’ z arbitrer 'rozstrzygać’ od łac. arbitrari
'mniemać’; arbitralis 'rozjemczy’ (a. arbitrarius 'dowolny’) od arbiter
'świadek; rozjemca’; elegantia 'rozsądek; smak, gust’. A. elegantiarum,
właśc. elegantiae arbiter (Tacyt, Roczniki, ks. 16,18).
arboretum doświadczalny teren leśny; plantacja,
szkółka drzew i krzewów.
- łac. 'miejsce zadrzewione, plantacja drzew’ z arbor 'drzewo’.
Arcades ambo łac., obaj są Arkadyjczykami (a więc
umieją śpiewać), tj. obaj są skłonni do złośliwych psot,
obaj warci siebie; (por. ambo meliores; Arkadia).
- z Wergiliusza (Eklogi, 7,4).
arca foederis łac., arka przymierza.
- wg Wulgaty; zob. arka (przymierza).
arcana imperii łac., tajniki władzy, rządzenia, rządu;
tajemnice państwowe; zob. arkana.
ARCH- w złożeniach: główny; naczelny; najważniej­
szy; przewyższający innych; pierwszy w czasie, po­
czątkowy; pierwotny.
- późn.łac. arch- i łac. archi- ’jw.’ z gr. arch-, archi- ’jw.’, por. archi-,
por. monarchista.
-ARCHA w złożeniach: władca; wódz; przywódca.
-późn.łac. ’jw.’ z łac. -arches, -archus od gr. -arches, -archos ’jp.’; por.
archi-; por. patriarcha.
archaiczny starożytny, dawny, pochodzący z odle­
głych epok; przestarzały; (era a-a) archaik, najstarsza
era w dziejach Ziemi, Tabl. 7. || archai/acja nadawa­
nie (dziełu sztuki, językowi) form właściwych epoce
minionej, dziś nie używanych.
- gr. arehaikós 'staroświecki’ i archaismós 'archaizm jęz.’ z archaios,
zob. arche-.
archaizm przestarzała, wyszła z użycia forma jęz.;
por. anachronizm.
archę gr., filoz. prasubstancja, praelement, z którego
rozwinęła się przyroda; element rozpoczynający se­
 arche
rię rzeczy a. zjawisk (por. apeiron); prazasada. || AR­
CHE-, ARCHEO- w złożeniach: starożytność; pra-;
starodawny; pierwotny, początkowy. || archeoastro-
nomia astroarcheologia (1972 r.), studium poglądów,
wierzeń, badań i praktyk astronomicznych w cywili­
zacjach starożytności. || archeologia prahistoria, pre­
historia, nauka badająca dzieje ludzkości na podstawie
śladów materialnych (wykopalisk itd.). || archeoma-
gnetyzm (1964 r.), paleomagnetyzm, magnetyzm po­
wstały w obiektach geo- a. archeologicznych, którego
pomiary pozwalają wnioskować o wartości i kierun­
ku pól magnetycznych w dalekiej przeszłości geolog,
oraz o wieku obiektu. || archeometria (1965 r.) nauka
0 datacji (ustalaniu daty, czasu powstania) wykopalisk
1 in. obiektów archeologicznych posługująca się ana­
lizą węgla radioaktywnego (carbon-14), archeoma-
gnetyzmu i in. metodami. || archeopteryks praptak,
najstarszy kopalny ptak z górnej jury (Tabl. 7), łączą­
cy jeszcze cechy ptaków i gadów. || archetyp pierwo­
wzór, prawzór, prototyp; wg Junga: jedno z prototy­
powych zjawisk (np. Wielka Macierz, mądry starzec)
składających się na zawartość zbiorowej podświado­
mości i mających odzwierciedlać powszechne myśli
ludzkie spotykane we wszystkich kulturach.
- gr. archaios ’dawny’ od arche 'początek; przyczyna; zasada, pierwia­
stek'; por. archaiczny; archaiologia 'opowiadanie dawnych dziejów’;
zob. -log-; magnetyzm; -metria; -pter(o)-; archetypon 'pierwowzór' zob.
-typ-.
archi (wym. arki) muz. smyczki, instrumenty smycz­
kowe (w orkiestrze symfonicznej).
- wł. 'jw.' l.mn. od arco 'łuk; kabłąk; sklepienie; smyczek’ z łac. ar­
em, zob. arkada.
ARCHI- w złożeniach: główny, naczelny, pierwotny;
pra-; początkowy. || archidiecezja prowincja kość., na
której czele stoi arcybiskup. || archi(je)rej patriarcha,
(arcy)biskup Kość. gr. (prawosławnego). || archiman-
dryta przełożony kilku klasztorów w Kość. gr. (pra-
wosł.).
- gr. arch(i)- 'archi-' zob. arche-; zob. diecezja; archiereus 'arcykapłan';
iereus 'kapłan' od hierós, zob. hier-; późn.gr. archimundrites 'archiman-
dryta’ od mandra 'klasztor'.
Archie Bunker [wym. ą:czi bąnker] amer. odpowied­
nik Alfa Gametta.
- (1972 r.) od nazwiska postaci telewizyjnej, której rolę grał aktor amer.
Carroll 0 ’Connor w serialu komediowym Ali in the Family (wzorowa­
nym na bryt. serialu komediowym Tilł Death Us Do Part 'Aż śmierć nas
rozłączy’, pokazanym w USA przez CBS w 1971 r.).
Archimedesowy problem - niezmiernie trudny do
rozwiązania, skomplikowany, zawiły.
- z Cycerona (Do Attyka, 12,4) ok. 46 r. p.n.e.
archipelag grupa wysp. || architektoniczna barie­
ra (1963 r.) cecha budynku a. innej konstrukcji, któ­
ra utrudnia a. uniemożliwia dostęp do niej lub właści­
wy z niej użytek osobom upośledzonym fizycznie. ||
architektonika konstrukcja, układ, kompozycja dzieła
piast. || architektura dyscyplina organizująca i kształ­
tująca przestrzeń dla zaspokojenia potrzeb człowie­
ka; nauka i sztuka projektowania i wznoszenia budow­
li; architektonika. || architraw epistyl, główna belka;
w archit. antycznej najniższa część belkowania spo­
czywająca na kolumnach, Tabl. 27.
43 areometr
- gr. archi-, zob. archi-; gr. pélagos, zob. pelagial; architéktdn 'kierow­
nik budowy; majster budowniczy’, zob. tektonika; wł. architrave 'archi­
traw’; travé 'belka' z łac. trabs dpn. trabis 'jp.'
archiwistyka archiwoznawstwo. || archiwariusz, ar­
chiwista badacz, znawca materiałów archiwalnych,
kustosz archiwum. || archiwum zbiór dokumentów,
pism, akt nieaktualnych już, ale wartych zachowania;
miejsce, budynek, gdzie się je przechowuje; instytu­
cja zajmująca się przechowywaniem i udostępnianiem
(dawnych) pism, dokumentów itp. zob. archiwistyka
- łac. archi(y)um 'archiwum' z gr. archeion 'gmach rządowy’ (l.mn. ar-
cheia 'archiwa') z arché, zob. arche.
archiwolta (ornamentowane a. profilowane czoło ar­
kady, pokrywające) łuk konstrukcyjny w zwieńczeniu
portalów romańskich i gotyckich.
- wł. archivolto 'jw. ’ ze st.fr. ar(c)volt 'łuk, arkada’; arc 'łuk' z łac. arcus
zob. arkada; st.fr. volt 'wygięty' z p.p. od łac. volvere, zob. wolumen.
archiwum zob. archiwistyka.
archonci najwyżsi urzędnicy ateńscy wybierani do­
rocznie (po 683 r. p.n.e.) w liczbie dziewięciu; por. ba­
zylika.
- gr. árchon l.poj. 'archonť od árchein 'być pierwszym; rządzić’.
ARCY- w złożeniach: bardzo, nadzwyczaj, wybitnie;
największy; pierwszy rangą, główny; archi-; np. ar-
cyzabawny - bardzo z., arcymistrz - mistrz nad mi-
strze; arcybiskup - biskup, który ma własną diecezję,
a ponadto stoi na czele metropolii; arcyksiążę - tytuł
książąt dynastii habsburskiej (1438-1918).
- gr. archi-, zob. archi-.
areał obszar, powierzchnia użytków rolnych; biol. ob­
szar, zasięg występowania gatunków, rodzin, rzędów
itd.
- łac. area 'plac; klepisko; boisko’; por. ar.
á (a. au) rebours fr., na opak, na wspak, na odwrót;
wstecz.
areka bot. pinang, palma betelowa a. kateszowa, żuw-
nia, żuwipalma malajska; zob. betel; zob. katechu.
- n.łac. areca 'rodzaj palm’ z port. 'palma betelowa’, z malaj. atekka,
atakka.
arena maneż, okrągły, wysypany piaskiem plac, oto­
czony miejscami dla widzów, na którym odbywają się
popisy cyrkowe a. walki byków; przen. teren (działa­
nia), widownia (zdarzeń).
- łac. (h)arena 'piasek, miejsce piaszczyste; plaża; posypane piaskiem
miejsce walki w rzymskim amfiteatrze; arena’.
arenda down. dzierżawa dóbr (karczmy, młyna, sadu
itp.) || arendarz dawn. dzierżawca; karczmarz, szyn-
karz. || arendowanie.
- śrdw.łac. arendare 'dzierżawić'; zob. ad-; łac. reddere 'oddawać'; zob.
re-; dare 'dawać'.
arenga bot. słocza cukrowa, cukrowa palma, rosną­
ca w płd.-wschodniej Azji, z której soku otrzymuje się
wino palmowe i cukier, a ze skrobi w rdzeniu pnia -
sago.
-n .łac. 'jw.' z jawaj. arén 'jw.'
areometr densymetr, przyrząd do pomiam gęstości
cieczy.
- gr. araiós 'cienki, rzadki’; zob. -metr.
areopag
areopag w staroż. Atenach - najdawniejsza rada pań­
stwowa złożona z byłych archontów (areopagitów),
posiadająca (do V w. p.n.e.) najwyższą władzę sądow­
niczą i polit.
- gr. areiopagites 'areopagita' od areiópagos ’areopag’ z Areios pagos
'wzgórze Aresa (Tabl. 31)’ położone na zachód od Akropolu ateńskiego,
gdzie pod gołym niebem odbywały się posiedzenia rady.
aretę suma zalet tworząca charakter; doskonałość; mę­
stwo; sprawność, dzielność; cnota; por. sophrosyne.
- gr. ’jw.’ od areskein 'naprawiać; zadowolić; podobać się’.
argentan, argental alpaka, przest. nowe srebro, stop
miedzi, niklu i cynku, z wyglądu przypominający sre­
bro, używany do wyrobu sztućców, galanterii metalo­
wej itp.
- nazwa handl. z łac. argentum 'srebro’.
argol, argał mong., wysuszony nawóz wielbłądzi a.
bydlęcy, używany jako opał, zwł. w Azji Środkowej.
argon chem. pierwiastek, Tabl. 1, gaz szlachetny, he­
lowiec.
- gr. argon r.nij. od argós 'bezczynny; bezwładny, obojętny’; zob. a-; er-
gon, zob. erg 1.
argot fr. [wym. argo] żargon; gwara środowiskowa,
zwł. miejska; por. slang.
argument dowód, racja; przesłanka dowodu, twier­
dzenie mające uzasadnić a. obalić tezę. || argumenta­
cja zespół argumentów, motywacja; sposób dowodze­
nia. || argumentum ad baculum łac., dosl. argument
(acja) odwołująca się do kija; próba zastraszenia. || ar­
gumentum ad captandum (vulgus) łac., zob. ad cap-
tandum... || argumentum ad crumenam łac., dosl
arg. do mieszka; arg. odwołujący się do interesów ma­
terialnych słuchacza. || argumentum ad hominem
łac., dosl. arg. do człowieka; odwołanie się do namięt­
ności a. uprzedzeń słuchacza; zob. argumentum ad per-
sonam. || argumentum ad ignorantiam łac., dosl ar­
gumentacja) odwołująca się do niewiedzy słuchacza;
próba wykorzystania nieświadomości słuchacza. || ar­
gumentum ad invidiam łac., argumentacja) odwołu­
jąca się do zawiści a. uprzedzeń (słuchacza). || argu­
mentum ad iudicium łac., argument(acja) odwołująca
się do (zdrowego rozsądku). || argumentum ad mise-
ricordiam łac., arg. odwołujący się bardziej do współ­
czucia a. litości niż do intelektu. || argumentum ad
personam łac., argument odnoszący się do osoby; za­
rzut natury osobistej, nie związany z przedmiotem spo­
ru (por. tu ąuoąue; ad personam). || argumentum ad
populum łac., argument przez odwołanie się do pu­
bliczności; arg. nierzeczowy, emocjonalny, demago­
giczny. || argumentum ad rem łac., arg. do rzeczy,
rzeczowy, dotyczący meritum sprawy. || argumentum
ad yerecundiam łac., argument odwołujący się do
szacunku; powołanie się na autorytet szanowany przez
przeciwnika. || argumentum a fortiori łac., arg. tym
bardziej słuszny; teza jeszcze lepsza od tej, którą już
uznał przeciwnik; por. a fortiori. || argumentum bacu-
linum zob. argumentum ad baculum. || argumentum
certum łac., arg. nie do zbicia, dowód nie do obalenia.
|| argumentum e consensu gentium łac., arg. odwołu­
jący się do powszechnej zgodności poglądów na dany
temat; por. consensus omnium.
44 arkana
Argus czujny strażnik; (Argusowe oko) czujne, bacz­
ne, podejrzliwe; por. cerber.
- łac. forma gr. Argos, nazwy stuokiego olbrzyma, któremu Hera, za­
zdrosna żona Zeusa, kazała strzec zamienionej przez nią w jałówkę nim­
fy Io, kochanki Zeusa. Tabl. 31.
arhat sanskr., dosl ’wart, godny’, w buddyzmie - oso­
ba doskonała, która wejrzała w prawdziwą naturę ist­
nienia, wyzwoliła się z więzów pożądań, osiągnęła nir­
wanę i nie odrodzi się już więcej; por. bodhisattwa.
aria pieśń solowa z akompaniamentem orkiestry; krót­
ki utwór instrumentalny o charakterze śpiewnym. ||
ariet(t)a (zdrobn.) mała, krótka aria, o prostszej budo­
wie.
- wł. arietta 'powiew; mała aria’ zdrobn. od aria 'powietrze; wygląd;
aria’ z gr. aéra biernik od aér, zob. aero-, por. malaria.
Ariadny nić - nić przewodnia; sposób wybrnięcia
z beznadziejnie zawikłanej sytuacji.
- w mit. gr. Ariadně córka Minosa, króla Krety, siostra Fedry, później
żona Dionizosa, która pomogła bohaterowi ateńskiemu Tezeuszowi wy­
dostać się z labiryntu za pomocą kłębka nici.
arianie wyznawcy arianizmu; pop. bracia polscy, zob.
antytrynitarze. || arianizm kierunek w teologii chrześc.
zapoczątkowany przez kapłana aleksandryjskiego
Ariusza (ok. 256-336), podważający dogmat Trójcy
Św. i zaprzeczający boskiej naturze Chrystusa.
- późn.łac. Arianus 'ariański' od Arius 'Ariusz'.
ariergarda straż tylna; odwód; oddział ubezpieczają­
cy od tyłu kolumnę w marszu; por. awangarda.
- fr. atriere-garde 'straż tylna’; ariěre ’wojsk. tyły; żegl. rufa’; zob. ad-;
łac. retro, zob. retro-; zob. garda.
arietta zob. aria.
arka statek Noego (por. Biblia, Gen. 6) w czasie Po­
topu; (a. przymierza) hist. drewniana, pozłacana, zdo­
biona święta skrzynia, będąca przedmiotem czci relig.
Żydów (por. Biblia, Ex., 25, 10-21; Num., 10, 33-36;
Deut., 10, 1-5 itd.), zawierająca tablice dziesięciorga
przykazań.
- łac. arca 'kosz; skrzynia; kufer; trumna’; por. arkana.
arkada archit. sklepienie łukowe ze zwornikiem,
wsparte na dwóch słupach (kolumnach, filarach).
- fr. arcade 'jw. ’ z wł. arcata 'jw. ’ od arco 'łuk' z łac. arcus 'jp. ’; por. ar­
chi; archiwolta.
Arkadia kraj wiejskiej prostoty i spokoju, idyllicz­
nej, sielankowej szczęśliwości, beztroski (por. Arcades
ambo; auch ich war in Arkadien...; et in Arcadia ego).
- w staroż. Grecji górski, nie graniczący z morzem kraj na Pelopone­
zie, zamieszkany przez ubogich, prostych pasterzy; zasłynął jako kraina
szczęśliwej idylli tylko dzięki poezji bukolicznej.
arkan długi sznur a. rzemień z ruchomą pętlą, uwiąza­
ny do siodła, używany przez ludy pasterskie i koczow­
nicze do chwytania zwierzyny, koni, bydła i ludzi; las­
so tatarsko-kozackie.
-tur. itat. 'sznur;jw.’
arkana tajniki; tajemnice, kunszty sekretne; trudno do­
stępne, skryte sposoby mistrzów (rzemiosła, sztuki).
- łac. arcanum (l.mn. arcana) r.nij. od arcanus 'zamknięty; schowany;
tajny’ od arca, zob. arka.
 arkan al-Islam
arkan al-Islam arab. ’filary islamu’, pięć obowiązków
każdego muzułmanina: szahadah, sałat, zakat, saum
i hadż.
arkebuz(a), arkabuz(a) ciężka lontowa broń palna
piechoty XV-XVI w. zwana też hakownicą od haka,
zaczepionego o wbity w ziemię wspornik, zapewniają­
cy lufie stateczność przy strzelaniu; poprzednik musz­
kietu.
- śr.fr. {h)arquebuse ’jw.’ ze śr.hol. hakebusse ’jw.’; hake ’hak’; busse
’puszka; rura; strzelba’ z późniąc, bwcis 'puszka’.
arktyczny północny, podbiegunowy, polarny (por.
Antarktyda; bora; hiperboreje; septentrionalny; ultima
Thule). || Arktyka obszar obejmujący Ocean Arktycz­
ny wraz z okalającymi je wyspami i płn. skrajami kon­
tynentów Ameryki, Azji i płn.-wsch. Europy.
- gr. arktikós 'niedźwiedzi; północny’ od arktos 'niedźwiedź; gwiazdo­
zbiór Wielkiej Niedźwiedzicy (łac. Ursa maior); Północ’.
Arlekin tradycyjna postać błazna w czarnej masce,
odziana w pstry ubiór zszyty z kolorowych trójkątów
a. rombów; jedna z głównych ról męskich wł. comme-
dia dell’arte, sługa Pantalona, kochanek Kolombiny,
bergamoóczyk; trefiiiś, pajac, żartowniś. || arlekinada
figle błazeńskie, błaznowanie.
- wł. arlecchinata 'arlekinada’ od arlecchino 'arlekin’.
armada wielka flota wojenna, zwł. flota wysłana
przez Filipa II hiszpańskiego przeciw Anglii w 1588
r. (,hiszpańska, „niezwyciężona”A.) || armaria, alma-
ria, sprzęt skrzynkowy, szafa do przechowywania bro­
ni, kosztowności, dokumentów, leków itp. || armator
właściciel statku; przedsiębiorstwo okrętowe. || arma­
tura osprzęt, wyposażenie, uzbrojenie, pomocnicze
elementy instalacji; piast, konstrukcja wspierająca a.
spajająca części witrażu a. rzeźby.
- hiszp. armada 'flota wojenna’ (ze śrdw.łac. armata 'armia; flota’ i łac.
armarium 'szafa; archiwum; biblioteka’ od łac. armare 'uzbrajać; wy­
posażyć’ z arma 'broń, narzędzie wojny; narzędzia rolnicze; takielunek
statku’; por. armistycjum; żandarmeria.
Armaged(d)on ostateczna, decydująca walka, bitwa
między siłami dobra i zła; przen. wielka, krwawa woj­
na, wyniszczająca obie strony.
- późniąc, z gr. Har Mageón 'góra Megiddo (a. góra Karmel), u której
stóp rozciąga się dolina Megiddo, pole licznych bitew, miejsce, gdzie
odbędzie się, wg Biblii (Apok., 16, 14-16) i niektórych sekt, w Dniu
Sądu Ostatecznego, apokaliptyczny bój między narodami’.
armagnac fr., [wym. armaniąk], armaniak francu­
ski napój alkoholowy otrzymywany przez destylację
wina, podobny do koniaku.
- nazwa dawnej prowincji fr. (Gaskonia, obecnie departament Gers), oj­
czyzny armaniaku.
armalkolit z ang., minerał księżycowy złożony z że­
laza, magnezu i tytanu, znaleziony w skałach przywie­
zionych z Księżyca przez załogę Apolla 11.
- (1971 r.) akronim nazwisk astronautów: Neila Armstronga, Edwina
Aldrina i Michaela Collinsa; zob. -lit.
armaria, armator, armatura zob. armada.
arma virumque cano łac., broń i męża opiewam.
- początek Eneidy Wergiliusza.
armed neutrality ang., zbrojna neutralność.
- prezydent USA T. Woodrow Wilson (1856-1924) w orędziu do Kon­
gresu z 2 6 I I 1917 r.
45 ars antigua
Armeleutegeruch nm., odór biedoty.
- z Nietzschego ( Wiedza radosna 5,349), 1882 r.
armeria n.łac., bot. zawciąg.
Armida lekkomyślna, piękna kokietka; kobieta lek­
kich obyczajów; (ogrody Armidy) piękne, czarodziej­
skie ogrody.
- postać czarodziejki, uwodzicielki bohaterów, z Jerozolimy wyzwolonej
(1580 r.) poety wł. Torquato Tasso (1544-95).
armila łac., mat. torus. || armilarna sfera - starożytny
przyrząd do wyznaczania współrzędnych astronomicz­
nych używany do XVI w. (również przez Kopernika);
odmianą) ego było astrolabium.
- śr.fr. armillaire 'jw.' z łac. armilla 'pierścień żelazny; naramiennik’
od armus 'ramię'.
armistycjum down. rozejm, zawieszenie broni.
- n.łac. armistitium 'jw.' z łac. arma, zob. armada; -stitium od status,
zob. status.
Arms and the Man ang., Żołnierz i bohater.
- tytuł sztuki (1894 r.; wyst. poi. 1904 r.) G.B. Shawa; tł. dosł. 'Broń
i męża (opiewam)’ wg Eneidy Wergiliusza; zob. arma virumque cano.
arnika (górska) bot. kupalnik górski, „pomómik”.
- n.łac. amica 'jw.'
arogancja butna pewność siebie, hardość, zarozumia­
łość, połączona z lekceważeniem innych, z imperty­
nencjom, zuchwałym zachowaniem się. || arogant
- łac. arrogantia 'zarozumiałość' od arrogans dpn. arrogantis p.pr. od
arrogare 'przywłaszczać sobie; adoptować’; zob. ad-; rogare, zob. abro-
gacja.
Aron Hakodesz, Aron Kodesz, hebr., ’święta arka’,
szafa ołtarzowa w synagodze (bożnicy) służąca do
przechowywania rodałów.
arpeggio (wym. arpędżdżo) muz., sposób wykonywa­
nia współbrzmień akordowych polegający na kolej­
nym szybkim następstwie dźwięków, zazw. od najniż­
szego do najwyższego składnika (akord łamany).
- wł. 'gra na harfie’ od arpa 'harfa'.
arras tapiseria, dekoracyjna tkanina ścienna naśladująca
obraz z wyobrażeniami scen biblijnych, mit., zwierząt,
krajobrazów, wyrabiana techniką gobelinową w średnio­
wieczu i do połowy XVH w.
- od nazwy miasta w płn. Francji, słynnego w X IV - XV w. ośrodka ma­
nufaktur kobierców arrasowych.
arriěre-pensée fr, [wym. arięr pasę] ukryty zamiar, za­
mysł; zatajona myśl, zastrzeżenie myślowe.
arrondissement [wym. arądismą] okrąg, dzielnica
(Paryża), powiat we Francji.
- fr. 'jw.' od ron, zob. rondo.
Ars amatoria łac., sztuka kochania.
- tytuł żart.-dydaktycznego poematu Owidiusza; znany także jako Ars
amandi.
ars antiqua łac., ’stara sztuka’, w hist. muz. okres ok.
1160-1290 r., związany z działalnością szkoły paiy-
skiej (szkoły Notre Damę), okres rozkwitu polifonii
organalnej (zwł. motetu), działalności trubadurów, tru-
werów i minnesangerów. || ars nova łac., ’nowa sztu­
ka’, w hist. muz. muzyka XIV w., okresu rozwoju
twórczości świeckiej, muzyki instrumentalnej (fr. bal­
lada, rondeau, virelai, wł. madrygał).
ars auro gemmisque prior
ars auro gemmisque prior łac., sztuka cenniejsza niż
złoto i (drogie) kamienie.
- napis na ołtarzu Henryka z Blois, biskupa Winchestera (ok. 1150 r.);
wersja skrócona: Ars auro prior 'sztuka cenniejsza niż złoto’ spopulary­
zowana przez L.B. Albertiego w traktacie D epictura (1435 r.).
arsen chem. pierwiastek, Tabl. 1.
-ła c . arsenicum 'arszenik'.
arsenał, cekhauz, zbrojownia, składnica broni.
- wł. arsenale 'jw.' z arab. ar sina’a 'dwór a. dom przemysłu, manu­
faktury’.
ars est celare artem łac., sztuka polega na ukryciu
(wysiłków) sztuki. || ars longa, vita brevis zob. vita
brevis... || ars simia naturae łac. plast, sztuka małpu­
jąca naturę (co w śrdw. było zarzutem, w czasach od­
rodzenia - pochwałą dzieła itd.).
arszyn dawn. ros. miara długości (od ok. 71 do 81 cm),
dzieląca się na 12 werszków.
- ros. arszin 'jw.' z tur.
artbrut [wym. a:rbrii] ff., 'sztuka surowa’,piast, sztu­
ka surowa, niechlujna, prymitywna, dziwaczna, wyko­
nywana przez chorych psychicznie lub dzieci, albo
mazana na murach; twórczość art. naśladująca taką
plastykę.
Art Déco, art modeme, kierunek w sztuce dekoracyj­
nej powstały w latach 20. XX w., dominujący w 30.,
przeżywający nową falę zainteresowania w późnych
latach 60. i wczesnych 70.; zademonstrowany po raz
pierwszy na Międzynar. Wystawie Sztuk Dekora­
cyjnych w Paryżu w 1925 r.; powstał pod wpływem
Bauhausu, kubizmu, baletów ros. Diagilewa; gł. ce­
lem stylu było przystosowanie projektowania do wa­
runków produkcji masowej; cechy charakterystyczne:
ozdobność, asymetria, kształty geometryczne i śmia­
łe kolory.
- fr. skr. od Arts décoratifs 'sztuki dekoracyjne’.
artefakt przedmiot (proste narzędzie a. ozdoba) będą­
cy dziełem (a. noszący ślady) pracy ludzkiej (w odróż­
nieniu od przedmiotów naturalnych); psychol. sztucz­
ny twór metody działania, nie istniejący realnie; biol
(zazw. w l.mn.) struktury powstałe w preparacie mi­
kroskopowym w trakcie jego przygotowywania, nie
pojawiające się w organizmie żywym. || inf. w grafice
komputerowej nieplanowany element graficzny two­
rzonego obrazu; por. grafika komputerowa.
- łac. arte ablat. od ars, zob. artysta; factum 'to, co zrobiono’ z r.nij. od
factus p.p. odfacere, zob. fakcja.
artel nazwa różnych rodzajów zarobkowych spółdziel­
ni pracy, dobrowolnych zrzeszeń chłopów, rzemieślni­
ków a. innych drobnych wytwórców w Rosji.
- ros. artiel 'jw.;pop. zespół’.
ąrte pověra, pověra, plast, rodzaj sztuki, w której nie
przedstawia się samego dzieła bezpośrednio, ale uka­
zuje się je z drugiej ręki za pośrednictwem zdjęć, map,
rysunków a. opisu; rodzaj sztuki zakładający, że idea
artystyczna i proces tworzenia są ważniejsze niż goto­
we dzieło.
- wł. 'sztuka zubożała, uboga’.
46 á rusé, rusé et demi
arteria anat. tętnica; duża, mchliwa, przelotowa ulica,
szosa, ważny szlak wodny (arterie komunikacyjne). ||
arterioskleroza med. miażdżyca tętnic.
- gr. arteria 'tchawica; tętnica’; zob. skleroza; por. trache(o)-.
artes liberales sztuki wyzwolone; w śrdw. 7 nauk
świeckich, stanowiących wstęp do studiów wyższych;
stopień niższy (trivium, szkoła trywialna): gramaty­
ka, retoryka, dialektyka; stopień wyższy (quadrivium):
arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka.
- łac. artes l.mn. od ars, zob. artysta; liberales l.mn. od liberalis, zob.
liberalizm.
artezyjskie (a. wody) wody gruntowe, głębinowe, za­
mknięte między dwiema warstwami nieprzepuszczal­
nymi, będące pod ciśnieniem hydrostatycznym; (a.
źródło) naturalny wypływ wód artezyjskich na po­
wierzchnię ziemi.
- fr. artésien l.poj. 'artezyjski' od nazwy krainy Artois w płn. Francji,
gdzie już w XVIII w. wiercono studnie artezyjskie.
art informel fr., [wym. a:r ęformęl] nieformalny kieru­
nek sztuki współczesnej, eksperymentujący najróżno­
rodniejszymi materiałami (drewno, piasek, szkło, od­
padki itp.), wolny od wszelkich reguł; por. informel.
artis sola domina necessitas łac., potrzeba (jest) jedy­
ną władczynią Sztuki.
art nouveau [wym. a:r nuwo:] fr., 'nowa sztuka’ zob.
(le) style modeme.
artretyzm med. dna, skaza moczanowa (por. chiragra;
podagra). || ARTR(Ó)- w złożeniach: anat. staw.
- gr. arthritis 'artreryzm' od órthron 'staw, przegub’.
art rock forma muzyki rockowej, która użytkuje ele­
menty muzyki tradycyjnej a. klasycznej, zwł. w stylu
instrumentacji.
- amer. ang. (1972 r.); art. 'sztuka'; zob. rock.
arts centre ang., 'ośrodek sztuk’, w Anglii od 1945 r.
dom kultury.
art trouvé fr., dosl 'sztuka znaleziona’, dzieło nie
ukształtowane przez artystę, ale ukazane w tej postaci,
w jakiej je znalazł, co najwyżej lekko adaptowane dla
podniesienia wartości art. a. efektu.
artykulacja archit. rozczłonkowanie płaszczyzny;
zgryz; mchy i układ narządów mowy niezbędne do
wymówienia danej głoski; muz. sposób wydobywa­
nia następujących po sobie a. współbrzmiących dźwię­
ków.
- łac. articulatio 'rozczłonkowanie’ od articulare 'rozczłonkować; wy­
raźnie wymawiać’ z articulus 'część, odcinek; przegub; staw’ zdrobn.
od artus 'przegub'.
artysta (od)twórca dzieła sztuki. || artystowski sta­
wiający formę dzieła sztuki nad treścią. || artystyczny
estetyczny, piękny, kunsztowny; związany ze sztuką,
dziełem sztuki a. artystą, nacechowany artyzmem, mi­
strzostwem artystycznym, talentem, biegłością w sztu­
ce.
- fr. artisté 'artysta' od śrdw.łac. artista 'uczeń a. mistrz sztuk wyzwolo­
nych’ z łac. ars dpn. artis 'zręczność; rzemiosło; sztuka’; por. artes libe­
rales; commedia delFarte; inercja; pop-art.
á rusé, rusé et demi fr, na (przechytrzenie) spryciarza
(trzeba) półtora spryciarza.
 aryjczyk
aryjczyk człowiek, którego jęz. ojczystym jest jeden
z jęz. aryjskich. || aryjski dotyczący (a. należący do)
jednego z (a. kilku) języków indoeuropejskiej grupy
wschodniej, indoirański; rozszerz, należący do (doty­
czący) jednego z (a. kilku, ogółu) języków indoeuro-
pejskich, indoeuropejski.
- sanskr. ärya 'szlachetny; członek wyższej kasty’.
aryk w Turkiestanie: kanał nawadniający.
- ros. aryk 'jw.' z tur. ’jp.’
Aryman w religii staroirańskiej (zob. mazdaizm)
przywódca zastępów złych duchów, bóg zła i ciemno­
ści, kłamstwa i zniszczenia; por. Ormuzd.
- pers. Ahriman 'jw.' ze stirań. Angra Mainju 'wrogi (zły) duch’.
arystokracja możnowładztwo; magnateria, wysoka
szlachta rodowa; najwyższa warstwa społ. w ustroju
niewolniczym i feud., wyróżniona dziedzicznymi tytu­
łami i przywilejami. || arystokrata. || arystokratycz­
ny magnacki, wielkopański; przen. wyniosły, pański,
pyszny; wytworny.
- gr. aristokratia 'władza najlepszych’; äristos 'najlepszy'; zob. -kracja.
Arystydes człowiek sprawiedliwy; dostojny mąż sta­
nu o poglądach umiarkowanych i nieposzlakowanej
uczciwości.
- od imienia polityka i wodza ateńskiego (ok. 540 p.n.e.-467 p.n.e.);
„polskim Arystydesem” nazywano Stanisława Małachowskiego (1736-
-1809), marszałka Sejmu Czteroletniego (1788-92); zasłużył sobie na
to niezwykłą prawością na stanowisku marszałka trybunału koronnego
(1774 r.).
arytmetyczny postęp mat. ciąg, w którym każda licz­
ba jest większa od poprzedniej o pewną stałą wielkość,
np. 1, 7, 13, 19, 25... || arytmetyka dział matematy­
ki zajmujący się teorią rachunków w ustalonych two­
rach algebraicznych; dział mat. zajmujący się najprost­
szymi właściwościami liczb i działaniami na liczbach
zapisanych cyframi, tj. prawidłami Uczenia, rachowa­
nia. || arytmometr najprostsza ręczna maszyna do li­
czenia.
- gr. arithmetike (techne) '(sztuka) Uczenia’; od arithmós 'liczba; licze­
nie’; zob. -metr; techno-; por. logarytm.
arytmia nierytmiczność; med. niemiarowość tętna.
- gr. arrhythmia 'brak rytmu’ od ärrhythmos 'nierytmiczny'; zob. a-;
rytmika.
arytmometr zob. arytmetyka.
arywista przest. karierowicz, człowiek, który świeżo
zdobył majątek a. stanowisko; dorobkiewicz; por. nu­
worysz.
- fr. arriviste 'jw.' od arriver 'przybić do brzegu; przybyć; dorobić się’;
zob. ad-; łac. ripa, zob. riwiera.
as karta w grze, najwyższa w każdym kolorze; przen.
mistrz, „gwiazda”, wirtuoz, arcymajster, prymus.
- fr. 'jeden punkt (oczko, jedynka) w grze w kości, w domino, w kar­
tach; mistrz’ z łac. 'jednostka; całość; flint rz. (327 g); moneta tejże wagi,
później lekka, zdawkową miedziak’.
asafetyda czarcie łajno, smrodzieniec, gumożywi­
ca otrzymywana z korzeni i kłączy zapaliczki lekar­
skiej, używana dawn. jako środek uspokajający, dziś
na Wschodzie jako przyprawa korzenna.
- łac. {ferula)asa 'bot. zapaliczka’ + foetida r.ż. od foetidus 'cuchnący'
odfoetere 'cuchnąć'.
47 asesor
asana sanskr., dosł. ’pozycja siedząca’; w indyjskim
systemie filozoficznym joga - nieruchoma pozycja cia­
ła przyjęta w celu wyzwolenia umysłu od zwracania
uwagi na funkcje cielesne.
asauł(a), asawuł(a) esauł, stopień oficerski (odpowia­
dający stopniowi namiestnika w poi. husarii) w woj­
skach kozackich do 1917 r.; zastępca atamana koszo­
wego u Kozaków zaporoskich.
- tur.jasaul.
ąsbestos gęlos gr., nieugaszony śmiech (bogów i boha­
terów); por. epitheton omans.
- z Homera (Iliada, 1,599; Odyseja, 8, 326; 20,346).
Ascensio Christi łac., Wniebowstąpienie Pańskie,
święto przypadające w czwartek 40. dnia po Wielka­
nocy (nm. Christi Himmelfahrt; fr. PAscension).
asceza surowy, wstrzemięźliwy tryb życia zmierzają­
cy, przez wyrzeczenie się przyjemności i umartwianie
ciała, do doskonalenia się w cnocie. || asceta. || asce­
tyczny.
- gr. asketes 'ćwiczący się’ i askesis 'ćwiczenie (fizyczne)’ od askein
'pracować; zdobić; ćwiczyć (się)’.
Aschermittwoch zob. Ash Wednesday.
a scząstie było tak wozmożno, tak blizko! ros.,
a szczęście było tak dostępne, tak blisko!
- z Puszkina (Eugeniusz Oniegin 6,47), 1833 r.
asekuracja ubezpieczenie; suma ubezpieczeniowa;
zabezpieczenie; zabezpieczenie się (w alpinistyce). ||
asekuranctwo wykonywanie pracy w sposób pozwa­
lający na uchylenie się od odpowiedzialności w razie
niepowodzenia. || asekurant człowiek unikający wią­
żących decyzji, zrzucający odpowiedzialność na cudze
barki.
- śrdw.łac. assecuratio 'zabezpieczenie'; zob. ad-; łac. securus 'beztro­
ski; bezpieczny’; se(d) 'bez (czego)’; cura, zob. kuracja.
asenizacja usuwanie płynnych nieczystości, fekaliów
z miast i osiedli; przest. poprawa warunków zdrowot­
nych w skupiskach ludzkich.
- fr. assainir 'uzdrowić; uzdrowotnić’ od sain 'zdrowy' z łac. sanus;
zob. sanacja.
asenterunek reg. krakowskie pobór do wojska, bran­
ka.
- nm. Assentierung 'aprobata; uznanie kogo za zdatnego do wojska’ od
assentieren 'aprobować; uznać za zdatnego do wojska’ z łac. assentire
'przyzwalać'; zob. ad-; sentire, zob. sentencja.
aseptyka jałowość bakteriologiczna; niszczenie drob­
noustrojów w jakimś środowisku, zabezpieczające
przed zakażeniem. || aseptyczny.
- zob. a-; septyczny.
asertoryczny twierdzący, stwierdzający; log. (sąd a.)
sąd stwierdzający fakt rzeczywisty bez przytaczania
dowodów; por. apodyktyczny.
- późałac. assertońus 'stwierdzający' od łac. assertus, adsertus p.p. od
asserere, adserere 'stwierdzić; rościć pretensje; oswobadzać; zob. ad-;
serere, zob. seria.
asesor praktykant po odbyciu aplikacji, spełniający
czasowo czynności sędziego a. prokuratora; hist. czło­
nek sądu sejmowego, nadwornego a. marszałkow­
skiego.
asesor
- łac. assessor 'pomocnik sędziego’ od assiěre 'siedzieć przy kim; asy­
stować sędziemu’; zob. ad-; sedere, zob. sesja.
asfiksja med zamartwica, ostre zaburzenie oddycha­
nia, zazw. wskutek niedomogi krążenia, powodujące
anoksję i nadmierną ilość dwutlenku węgla we krwi.
- gr. asphyksia 'zatrzymanie tętna’; zob. a-; -sphyksia od sphydzein 'pul­
sować'.
asfodel bot. złotogłów. || asfodelowe łąki - (mit. gr.)
po których przechadzają się cienie zmarłych w świecie
podziemnym; por. Elizejskie pola.
- gr. asphódelos 'u Homera: rośliny na łące w Hadesie; gatunek białych
lilii o jadalnych cebulkach’.
ashäb, sahäbah, arab., towarzysze Proroka, zwolenni­
cy Mahometa, którzy mieli z nim choćby całkiem prze­
lotny kontakt; jako naoczni świadkowie są najważniej­
szym źródłem hadisu.
Ash Wednesday ang., środa popielcowa, Popielec,
wstępna środa (nm. Aschermittwoch, fr. Mercredi de
Cendres).
asinus ad lyram łac. (z gr.), osioł przy lutni; (pasuje
jak) wół do karety. || asinus asinorum łac., osioł nad
osły; osioł kwadratowy (do kwadratu). || asinus asi-
num fricat łac., osioł gładzi (szlifuje) osła; o dwóch
osobach obsypujących się wzajem przesadnymi po­
chwałami. 11asinus inter simias łac., osioł wśród małp;
osioł wśród wyśmiewających go głupców.
askarydy pop. glisty, nicienie pasożytujące w przewo­
dzie pokarmowym człowieka, ssaków i ptaków, wy­
wołujące chorobę askarydozę, glistnicę.
- gr. askaris dpn. askaridos 'glista jelitowa’.
askarysi, askari w XVIII w. żołnierze korpusu pie­
choty, stanowiącego straż przyboczną sułtana Maro­
ka; w XIX i XX w. żołnierze wł. i nm. wojsk kolonial­
nych, rekrutowani z tubylców afrykańskich.
- arab. askar 'żołnierz'.
askorbinowy kwas - witamina C, czynnik przeciw-
gnilcowy (przeciwszkorbutowy).
- zob. a-; śrdw.łac. scorbutus 'gnilec'.
Asmodeusz zły duch, demon; diabeł, rozbijający mał­
żeństwa i zawiązujący stosunki nieprawne.
- pers. aěszma 'gniew'; daewa 'demon'. Imię gł. demona w apokry­
fach (Księga Tobiasza); król szatanów w Talmudzie; diabelski towa­
rzysz Don Cleofasa w Diable kulawym (1726 r.) pisarza fr. Alain Lesa-
ge’a (1668-1747).
asocjacja ugrupowanie, zespół; psych, kojarzenie wy­
obrażeń, z których jedno przywołuje na myśl drugie;
chem. łączenie się cząsteczek w większe zespoły. ||
asocjacjonizm kierunek psychol. XVIII i XIX w., wg
którego cały mechanizm życia psych, podporządkowa­
ny jest działaniu praw kojarzenia się wyobrażeń, idei.
- śrdw.łac. associatio 'połączenie' z łac. associare 'przyłączać się, sto­
warzyszać się, sprzymierzać się’; zob. ad-; socius, zob. socjalny.
asonans lit. rym niepełny, niedokładny, polegający tyl­
ko na zgodności samogłosek; por. konsonans.
- fr. assonance 'jw.' z łac. assonare 'odbrzmiewać; współbrzmieć’; zob.
ad-; sonare, zob. sonata.
asortyment zestaw, dobór, wybór towarów (które pro­
dukuje zakład pracy a. sprzedaje jednostka handlowa)
48 assoluta
a. świadczonych przez przedsiębiorstwo usług, wyko­
nywanych robót.
- fr. assortiment 'dobór; jw.’ od assortir 'zestawiać; dobierać; podpo­
rządkować wg pewnych cech’; zob. ad-; sorte 'gatunek, rodzaj’ z łac.
sors, zob. resort.
á sous fr, automat, maszyna automatyczna, której me­
chanizm uruchamia się przez wrzucenie w otwór mo­
nety; niektóre z tych automatów dają, po wrzuceniu
stawki, pewną szansę wygrania jakiejś liczby monet;
zob. sou.
asparagus bot., szparag.
-ła c . ’jw.’ z gr.
Aspazja kobieta piękna, ambitna, wykształcona, nie­
przeciętnej inteligencji.
-A spazja z Miletu (V w. p.n.e.), kochanka, później żona Peryklesa, dla
swej urody, inteligencji, wykształcenia i zamiłowań art. podziwiana po­
wszechnie, także przez sokratyków (Platona, Ksenofonta) i atakowana
przez wrogów Peryklesa za „bezbożność i nierząd”.
aspekt punkt widzenia, strona sprawy, wzgląd, uję­
cie, perspektywa; postać, widok, wygląd, przejaw; wg
astrologów - wzajemne położenie gwiazd i planet, na
którego podstawie układano horoskopy; gram. postać
(czasownika).
-ła c . aspectus 'spojrzenie; widok’p.p. o d aspicere 'spoglądać'; zob. ad-;
specere, zob. spektakl.
asperges me hyssopo, et mundabor; lavabis me, et
super nivem dealbabor łac., pokropisz mnie hizo-
pem, a będę czysty; obmyjesz mnie i ponad śnieg biel­
szy się stanę.
- z Wulgaty (Psalm 50 a. 51,9); por. hizop; tytuł sztuki St. Żeromskiego
Ponad śnieg bielszym się stanę (1919 r.).
aspersja Kość. rz.kat. pokropienie wodą święconą
w niedzielę przed sumą.
- łac. aspersio 'pokropienie' od aspersus p.p. od aspergere, adspergere
'skrapiać’; zob. ad-; -spergere z spargere 'siać, rozrzucać’.
aspidistra bot. przestrojona.
- n.łac. z gr. aspis dpn. óspidos 'tarcza'.
aspiracja dążenie (do osiągnięcia czego), pragnienie
(dopięcia celu, dobicia się czego), ambicja; jęz. przy-
dech. || aspirant kandydat; dawn. starający się o rę­
kę, konkurent. || aspirantura forma przygotowywania
kadr nauk. i pedag. na wyższych uczelniach; stanowi­
sko, funkcja aspiranta. || aspirata jęz. spółgłoska przy-
dechowa.
- łac. aspiratio 'oddech' i aspirans dpn. aspirantis (p.pr.) od aspirare
'dmuchać; natchnąć’; zob. ad-; spirare, zob. spir- 2.
aspiryna polopiryna, kwas acetylosalicylowy, środek
przeciw gorączce, bólom i gośćcowi.
- nm. Aspirin 'jw.' nazwa handl.: a(cetyl) + n.łac. Spiriaeaulmaria) 'bot.
tawuła błotna’.
assegai lekka włócznia (dziryt, dzida) z twardego
drzewa, o żelaznym ostrzu, używana przez plemiona
płd.afrykańskie.
- arab. az-zaghaja 'berberyjska; jw.’
assoluta najwyższej klasy (żeńska gwiazda opery a.
baletu).
- wł. 'jw.' r.ż. od assoluto 'absolutny; zupełny’ z łac. absolutm, zob. ab-
solucja.
Assumptio BMV_______________________________ 49_____________________________________ asymilacja
Assumptio BMV łac., Wniebowzięcie NMP (mn. Ma­
riä Himmelfahrt; fr. VAssomptiori), 15 VIII.
astat chem. pierwiastek, Tabl. 1, promieniotwórczy.
- gr. ástatos 'nietrwały, niestały’ zob. a-; statós 'stojący' od histánai,
zob. statyczny.
asteizm dowcipny, zazw. ironiczny zwrot będący prze­
jawem umiejętności konwersacji i obycia w towarzy­
stwie.
- fr. astéisme z gr. asteios 'miejski; wykształcony, dowcipny’.
astenia zmniejszona wydolność czynnościowa or­
ganizmu wynikająca z wiotkiej (astenicznej) budo­
wy ciała. || astenik zob. leptosomatyk. || astenosfera
względnie plastyczna warstwa globu ziemskiego leżą­
ca bezpośrednio pod litosferą, między skorupą ziem­
ską a płaszczem.
-gr. asthéneia 'słabość'odasthenśs 'słaby'; zob. a-; -stheněsoásthénos,
zob. steniczny; sfera.
ASTER(O)- w złożeniach: gwiazda; por. astr(o)-. ||
asteroidy zob. planetoidy. || asterysk znak graficzny
w kształcie gwiazdki (*), używany jako odsyłacz a.
inny znak umowny.
- gr. asteroeidés 'podobny do gwiazdy’ i asteriskos 'gwiazdka' od aster
'gwiazda'; -oeiěs zob. -oid.
ästika w ortodoksyjnej filozofii ind. wszelka szkoła
myślenia akceptująca autorytet Wed i kastową struktu­
rę społ., w której najwyższe miejsce zajmują bramini
(kapłani); por. nästika.
- sanskr. od asti 'jest'.
astma med. dychawica oskrzelowa, przejawiająca
się napadami duszności wydechowej, będąca następ­
stwem uczulenia (alergii).
- gr. ósthma 'zadyszka, sapanie; dychawica’.
ASTR-, ASTR(0)- w złożeniach: gwiazda; niebo,
kosmos; astronomiczny; astrologiczny; por. aster(o)-.
|| astracja tworzenie się nowych gwiazd. [| astral­
ny gwiezdny; zaświatowy, mistyczny, niematerialny;
przen. nierzeczywisty, nierealny.
- późn.łac. astralis 'gwiezdny' z łac. astrům 'gwiazda' od gr. ástron
'jP-'
astrachan tkanina pluszowa z okrywą włosową
z przędzy moher a. z włókien sztucznych, podobna do
futra jagnięcego, używana na płaszcze damskie imitu­
jące filtra.
- od nazwy miasta Astrachań w delcie Wołgi, w Rosji.
astracja, astralny zob. astr-, astr(o)-.
astragal piast, ornament ciągły ze stylizowanych li­
ści, wałków, perełek, pryzmatycznych paciorków itd.,
występujący w malarstwie, rzemiośle art. i archit. (np.
między trzonem kolumny a jej głowicą) antycznej, ro­
mańskiej, renesansowej i klasycystycznej.
- gr. astrágalos 'kręg (w l.mn. stos pacierzowy); gzymsik, listwa; kost­
ka (u nogi), w l.mn. kości (do gry)’.
Astrei wiek - (dawny) złoty wiek (ludzkości), mitycz­
ne czasy powszechnej niewinności i sprawiedliwości.
- gr. (Dikě) Ástraía, łac. Astraea ('gwiezdna'); głównie lit. personifika­
cja sprawiedliwości (zob. hora), która ostatecznie opuściła Ziemię (z po­
czątkiem epoki brązu), wracając do nieba jako gwiazdozbiór Panny;
Owidiusz (Metamorfozy; 1,149).
astroarcheologia zob. archeoastronomia. || astroche-
mia (1973 r.) nauka o chem. budowie ciał niebieskich
i in. obiektów przestrzeni kosmicznej.
- zob. astr(o)-; archeologia; chemia.
astrofizyka nauka o fiz. i chem. budowie ciał niebie­
skich. || astrolabium używany przed XVIII w. apa­
rat do mierzenia kątów, do wyznaczania położenia ciał
nieb., poprzednik teodolitu. || astrologia wróżbiar­
stwo przepowiadające ziemskie wydarzenia z pozycji
i aspektów planet i gwiazd, oparte na ich rzekomym
wpływie na ludzkie sprawy; por. horoskop. || astro­
nautyka kosmonautyka, nauka o problemach podró­
ży międzyplanetarnych i kosmicznych, odbywanych
przez astronautów, kosmonautów. || astronika na­
uka badająca problemy łączności z hipotetycznymi za-
ziemskimi istotami rozumnymi; zob. Ozma. || astro­
nomia nauka o ciałach niebieskich, ich zbiorowiskach
i materii rozproszonej w przestrzeni kosmicznej; por.
artes liberales. || astronomiczne liczby - b. wielkie,
zawrotne, olbrzymie.
- zob. astr(o)-; śrdw.łac. astrolabium 'jw.' z gr. astrolábos ’dosl biorą­
cy gwiazdy’; -labos od lambónein, zob. katalepsja; zob.; -log-; nauty-
ka; -nomia; -nom.
astygmatyzm fiz., med. niezborność; wada (aberracja)
soczewek, powodująca nieostrość obrazu; nieostre wi­
dzenie wskutek zniekształcenia rogówki oka; por. ana-
stygmat.
- zob. a-; gr. stigma, zob. stygmat.
a sudji kto? ros., akimż są ci sędziowie? (por. quis cu-
stodiet ipsos custodes?).
- z Gribojedowa ( Mądremu biada, 2, 5); słowa Czackiego.
asumpt przest. pobudka (do działania), pochop, pod­
nieta, zachęta, bodziec, impuls, powód, pretekst, oka­
zja.
- łac. assumptus p.p. od assumere 'wziąć; adoptować; przywłaszczyć
sobie’; zob. ad-; sumere 'brać (na siebie); przedsięwziąć; wybrać; wyda­
wać (pieniądze)’; zob. sub-; emere 'brać; kupować’; por. egzemplifika-
cja; konsum; peremptoryczny; premia; presumpcja; resumpcja; redem­
ptorysta; résumé; teleprompter.
asybilacja jęz. wytwarzanie się elementu szczeliny
w końcowej fazie artykulacji spółgłoski zwartej, cze­
go skutkiem było np. przekształcanie klasycznego łac.
k przed samogłoskami przednimi w c, č i s w jęz. ro­
mańskich (łac. centům - wł. cento, hiszp. ciento, fr.
cent); por. kentum.
- a- zob. ad-; późniąc, sibilatio 'świstanie; syczenie’ od łac. sibilare
'świstać; syczeć’.
asygnata, asygnacja, przekaz na bank, zlecenie wy­
płaty; kwit kasowy a. magazynowy; przest. banknot,
pieniądz papierowy. || asygnować przeznaczać na coś
pewną sumę; zlecić wypłatę.
- łac. assignarei 'naznaczyć komu; przydzielać’; zob. ad-; signare, zob.
sygnalizacja.
asymetria brak a. naruszenie symetrii. || asymetrycz­
ny niesymetryczny.
- gr. asymmetria 'niewspółmiemość; nieproporcjonalność’; zob. a-; sy­
metria.
asymilacja upodobnienie (sąsiadujących z sobą gło­
sek w wyrazach); upodobnienie się (pod względem
naród.), przyswojenie sobie (kultury, cech innego na­
rodu); przyswojenie (substancji pobranych przez orga­
asymilacja
nizm; por. metabolizm), wchłonięcie; psychol. adapta­
cja. || asymilować (się).
- łac. assimilatio, assimułatio 'podobieństwo’ od assimilare, assimulare
'upodabniać’; zob. ad-; simulare, zob. symulacja.
asymptota geom. prosta, której odległość od danej
krzywej nieograniczenie maleje w miarę przedłużania
obu linii. || asymptotyczny.
- gr. asymptotos 'nie stykający się’; zob. a-; sýmptótos 'zbieżny' od sym-
piptein, zob. symptom.
asynchron film. rozmijanie się dźwięku z obrazem. ||
asynchroniczny niejednoczesny.
- zob. a-; synchro-.
asyndeton jęz. zdanie (a. część zdania) połączone z in­
nymi bezpośrednio, bez pomocy spójnika; wypowie­
dzenie bezspójnikowe, asyndetyczne.
- gr. asýndetos 'nie związany’; zob. a-; sýndetos 'połączony; związany’
od sýndein, zob. syndesm(o)-,
As you like it ang., Jak wam się podoba.
-tytu ł komedii (1600 r.; wyst. poi. 1880 r.) Szekspira.
asyriologia nauka badająca kulturę duchową i mate­
rialną ludów Mezopotamii (Sumerów, Babilończyków
i Asyryjczyków) na podstawie zabytków archeol., zwł.
tabliczek klinowych.
- od nazwy Asyrii; zob, -log-.
asysta osoba a. osoby towarzyszące komu, współobec-
ne, pomagające; poczet, świta; eskorta. || asystentura
stanowisko asystenta; praktyka zawodowa absolwen­
tów niektórych szkół.
- łac. assistens dpn. assistentis p.pr. od assistere 'pomagać; stać, być
w pogotowiu’; zob. ad-; sistere 'zatrzymać; stanąć’; por. egzystencja;
konsystencja; rezystor.
Aszkenazyjczycy, Aszkenazim nazwa Żydów środ­
kowo- i wschodnioeuropejskich, wśród których po­
wstał w X w. język żyd. (por. jidysz; Sefardyjczycy).
- hebr. Aszkenázi l.poj. 'jw.'
aszraf zob. szeryf 1.
aśrama sanskr., ustronie, w którym przebywa znany
gum wraz z uczniami; cztery idealne etapy, na które
dzieli się żywot „dwakroć zrodzonego” Hindusa (na­
leżącego do jednej z trzech górnych warnas ’warstw
społ.’): (1) brahmacórin 'uczeń' - etap czystości, po­
słuszeństwa nauczycielowi i nauki religii, (2) grha-
stha 'gospodarz' - etap małżeństwa, płodzenia synów,
pracy na utrzymanie rodziny, wsparcia dla kapłanów
i świętych, pobożności, (3) wónaprastha 'pustelnik’,
asceta, jogin, abnegat mieszkający samotnie w lesie,
(4) sannjásin 'bezdomny żebrak’ wędrowny, nie posia­
dający nic, myślący tylko o wieczności.
- sanskr.; a 'ku, do’; śrcma 'zmęczenie, wysiłek, ćwiczenie relig.’
ataksja med. bezład, niezborność mchów, zaburzenie
ich koordynacji, spowodowane uszkodzeniem móżdż­
ku a. tylnych szlaków rdzenia.
- gr. ataksia 'nieład; niezdyscyplinowanie’ od átaktos 'nieuporządkowa­
ny'; zob. a-; taktós 'ustalony' od tóssein, zob. taktyka.
a tale of the times of old! ang., opowieść z dawnych
czasów!
- Jamesa Macphersona (Pieśni Osjana), 1760-63 r.; u Aleksandra Pusz­
kina (Rusłan i Ludmiła), 1820 r.; dieła dawno minńwszych dniej ros.
'sprawy dawno minionych dni’.
50 atlant
ataman na Ukrainie przedrewolucyjnej; (wojsk.-po-
lit.-adm.) naczelnik osiedli kozackich; hist. (a. koszo­
wy, siczowy) dowódca, hetman Kozaków zaporoskich.
- ukr. ataman 'jw.' z polskiego hetman od czes. hejtman 'wódz’ z nm.
ataraksjafiloz. staroż. spokój i równowaga ducha wo­
bec zdarzeń zewn., a zwł. przeciwności losu (por. epi­
kurejczyk; stoicyzm). || ataraktyki farm. tzw. „małe
trankwilizatory”, o łagodnym działaniu kojącym, sto­
sowane przeciw nerwicom i stanom napięcia.
- gr. ataraksia 'jw.' od atáraktos 'niewzruszony; spokojny’; zob, a-;
tóraktos 'zakłócony'.
ataszat zob. attache.
atawizm nawrót wsteczny organizmu pod wzgl. jednej
a. kilku cech do wcześniejszych form rozwojowych,
od dawna już nie dziedziczonych.
-ła c . atavus 'przodek'.
ate ślepy impuls, nieopanowana ambicja, zaślepienie,
prowadzące człowieka do zguby; por. menos.
- gr. átě 'zaślepienie; występek; kara; nieszczęście; mit. gr. córka Zeusa
i Eris, uosobienie błędu i lekkomyślności’.
ateista (przest. ateusz) nie wierzący w istnienie Boga
a. bogów, zwolennik ateizmu, poglądu odrzucające­
go wiarę w Boga i przeczącego istnieniu wszelkich sił
nadprzyrodzonych; por. teizm.
- gr. ótheos 'bez boga; bezbożny’; zob. a-; theós, zob. -teo-.
atelier [wym. atelię] pracownia plastyka (malarza,
rzeźbiarza, grafika itp.), fotograf(ik)a; pomieszczenie,
w którym się realizuje filmy; por. studio.
- fr. 'pracownia; warsztat’ ze śr.fr. astelier 'sterta drewna; plac budo­
wy; warsztat’ od późn.łac. astełla 'drzazga' z łac. astula, assula zdrobn.
odam ? 'deska'.
atencja przest. względy, szacunek, respekt, poważa­
nie; dawn. uwaga, baczenie.
- łac. attentio 'uwaga' od attendere 'napinać; natężać uwagę’; zob. ad-;
tendere, zob. tendencja.
a tergo łac., od tyłu; (indeks a. t.) ułożony w porządku
alfabetycznym nie pierwszych, ale ostatnich liter wy­
razów (np. a, ba, baba, nadbaba... wzwyż, czyż, krzyż,
na krzyż).
atest dokument stwierdzający określoną jakość dostar­
czonego materiału (zazw. surowca); atestacja, atestat
przest. świadectwo, poświadczenie.
- późn.łac. attestatio 'świadectwo' z łac. attestatus p.p. od attestari
'świadczyć'; zob. ad-; testari, zob. testament.
ateusz zob. ateista.
a thing of beauty is a joy for ever ang., rzecz piękna
jest radością wieczną.
- z Johna Keatsa (Endymion, 1), 1818 r.
at home ang., [wym. ethoum] dosl w domu; w oj­
czyźnie; (na zawiadomieniach); przyjmuje, gotów na
przyjęcie gości.
atlant zob. atlas. || atlantycki dotyczący O. Atlan­
tyckiego; polit, dotyczący państw NATO (ang. North
Atlantic Treaty Organization 'Paktu Płn. Atlantyckie­
go’; od 1949 r.). || atlas zbiór map (a. tablic, wykre­
sów, rycin ilustrujących jakiś określony temat, dzie­
dzinę wiedzy) wydany w formie książki; dźwigający,
wspierający; anat. pierwszy, szczytowy kręg szyjny,
 atlant
wspierający czaszkę; atlant (staroż. telamon), posąg
atletycznego mężczyzny, użyty jako podpora belkowa­
nia, balkonu; por. kariatyda.
- n.łac. Atlas 'tytuł dzieła kartograficznego, wydanego w 1595 r. przez
geografa flam. Gerhardusa Mercatora’ (Gerhard Kremer, 1512-94) z gr.
Atlas dpn. Atlantos 'mit. gr. tytan, brat Prometeusza, skazany przez Zeu­
sa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach, już przez Herodota
{Dzieje, 4,134) utożsamiany z systemem gór w płn.-zach. Afryce’;naO.
Atlantyckim, naprzeciw Atlasu leżeć miała mityczna, zatopiona później
wyspa Atlantyda (gr. Atlantis)/ por. Platon (Timaios, 23; Kritias, 113);
z gr. tlénaí 'podtrzymywać; dźwigać’.
atman w hinduizmie - najgłębsza istota osobowości
ludzkiej, jaźń nie zmieniająca się w cyklu reinkarnacji
(zob. metempsychoza; samsara).
- sanskr. 'tchnienie; jaźń; dusza; Jaźń Uniwersalna; Najwyższy Duch’.
atmosfera powłoka gazowa otaczająca Ziemię (por.
geosfery) i niektóre ciała nieb.; powietrze; przen. na­
strój, ton, klimat psych., panujący w jakimś środowi­
sku, miejscu itp.; atmosfera fizyczna jednostka ci­
śnienia 1 atm = 101 325 Pa; atmosfera techniczna
jednostka ciśnienia 1 at = 1 kG/cm2 = 98 066,5 Pa.
- gr. atmós 'opar; para; dym’; zob. sfera.
atmosferium sala a. budynek, urządzone na zasadzie
pokrewnej planetarium, służące do naśladowania zja­
wisk atmosferycznych i meteorologicznych.
- zob. atmosfera; planetarium.
atol na morzach zwrotnikowych - pierścień raf koralo­
wych, otaczający lagunę (wewn. przestrzeń wodną).
- jęz. mieszkańców Malediwów (O. Indyjski) atolu 'jw.'
atom fiz. układ cząstek elementarnych złożony z do­
datnio naładowanego jądra (por. neutron; proton) i z
powłok ujemnie naładowanych elektronów. || atoma-
rium sala a. budynek, zawierające urządzenia, za po­
mocą których demonstruje się strukturę atomu i użytki
energii jądrowej. || atomistyka fiz. pogląd, że wszech­
świat zbudowany jest z niepodzielnych, różnokształt-
nych, sztywnych drobin, atomów. || atomowa {energia
a.) jądrowa; {broń a.) broń masowej zagłady: bomba
atomowa (wyzwalająca energię w łańcuchowej reak­
cji rozszczepiania) a. bomba termojądrowa, wodorowa
(w reakcji syntezy jąder atomu).
- gr. ćctomos 'niepodzielny; atom’; zob. a-; tomós, zob. -tom.
atonalność muz. brak tonalności, zależności poszcze­
gólnych dźwięków i akordów od dźwięku centralnego,
tzw. toniki, pierwszego tonu (stopnia) gamy; równo­
uprawnienie i samodzielność wszystkich 12 dźwięków
skali chromatycznej: dodekafonia; muzyka atonalna.
|| atonia med. obniżenie prawidłowego napięcia mię­
śni.
- gr. átonos 'wiotki, luźny’; zob. a-; tonacja.
atopia, idiopatia, med. nadwrażliwość spontanicz­
na, postać alergii o predyspozycji dziedzicznej, dłu­
gim okresie uczulenia, wywołująca obrzęki, dychawi­
cę oskrzelową gorączkę sienną pokrzywkę itp.
- gr. 'niezwykłość' od ótopos 'nie na swoim miejscu; niezwykły’; zob.
a-; -top-.
á tort et á travers fr., na oślep, nieopatrznie, niebacz­
nie. || ä tout prix fr., za wszelką cenę; por. coůte que
coüte. || ä tout seigneur tout honneur fr., każdemu
podług zasługi; por. suum cuique.
51 attycki
ATOU akronim łac. Adoptio Per Transferationem
Ovulum in Utero 'adopcja przez przeniesienie zarod­
ka do macicy’; por. FIVETE.
atrakcja to, co swą niezwykłością przyciąga, interesu­
je, zwł. większą liczbę ludzi; sensacja; urozmaicenie,
rozrywka, przyjemność. || atrakcyjny nęcący, pociąga­
jący, interesujący. || atraktanty bioch. zapachowe sub­
stancje chem. służące do wabienia osobników odmien­
nej płci tegoż gatunku (owadów, ryb, krabów itd.).
- ang. attractant 'jw.' z p.pr. od attract 'przyciągać' i łac. attractio 'ścią­
gnięcie; zwarcie’ z attrahere 'ściągać; przyciągać’; zob. ad-; trakcja.
atrapa imitacja (np. łatwo psujących się towarów),
„ślepe” (puste wewnątrz) opakowanie, umieszczane
dla reklamy w witrynie sklepu, na targach itp., zamiast
autentycznych artykułów handlu; osłona chłodnicy sa­
mochodu.
- fr. attrape ’(pu)łapka, potrzask; figiel, psikus’ od attraper 'schwytać;
oszukać’ z trappe 'zapadnia, pułapka’ od śr.hol. 'pęta; sidła’.
atrium łac., staroż. główna, środkowa izba bez okien
w domu rz., z czworobocznym otworem (komplu-
wium) w pułapie i basenem na wodę deszczową (im-
pluwium) pod nim; w bazylikach starochrześc. i ko­
ściołach romańskich dziedziniec przed fasadą kość., ze
studnią zazw. otoczony krużgankiem.
atrofia med. zanik; por. hipertrofia.
- gr. atrophia 'brak pożywienia’ od átrophos 'nieodżywiony'; zob. a-
'nie'; trophós 'żywiciel; mamka’ z tréphein, zob. troficzny.
atropina alkaloid otrzymywany m.in. z pokrzyku wil­
czej jagody {Atropa belladonna), stosowany jako śro­
dek przeciw skurczom przewodu pokarmowego i ast­
mie, a także do rozszerzania źrenicy oka. || Atropos
zob. mojra.
- n.łac. Atropa 'pokrzyk' z gr. Atropos 'mit gr. jedna z trzech Mojr (Pa­
rek), przecinająca nić życia’ od atropos 'niezmienny; nieodwracalny’;
zob. a-; trópos, zob. -trop-.
atrybut cecha, przymiot, istotna właściwość; filoz.
nieodłączna, podstawowa cecha przedmiotu, zjawiska
(por. akcydens); piast, godło, symbol funkcji przedsta­
wionej osoby, znak rozpoznawczy bohatera, bóstwa
itp.; por. emblemat.
- łac. attributus p.p. od attribuere 'dodać; przypisać; naznaczyć; przy­
dać’; zob. ad-; tribuere, zob. trybut.
attache [wym. ataszę] najniższy stopniem urzędnik
dypl. zatrudniony w poselstwie a. ambasadzie jako spe­
cjalista (wojskowy, prasowy, kulturalny, handl. itp.). ||
ataszat urząd attache, biuro, w którym urzęduje.
- fr. attache p.p. od attacher 'przywiązywać; przymocować’.
ATTO- w złożeniach: kwintylionowa część jednostki
podstawowej (10"1S) w systemie metrycznym.
- (1973 r.) z duń. atten '18'.
attycki art. przypominający stylem, smakiem este­
tycznym, Attykę okresu klasycznego a. jej gł. miasto
- Ateny; prosty, powściągliwy, wytworny; {sól attyc-
ka) połączenie subtelności, elegancji i ostrości dowci­
pu (por. cum grano salis); {sąsiad attycki) niespokojny
i niebezpieczny. || attycyzm subtelność, prostota, zwię­
złość, czystość języka, stylu; dowcip. || ąttyka (ozdob­
na) ścianka a. balustrada wieńcząca elewację budynku
i przesłaniająca dach, poddasze.
attycki
- gr. attikós 'attycki’; por. Pliniusz (Hist. natur. 2, 31, 87); u Arystotele­
sa (Retoryka, 2, 21, 13) gr. Attikós paroikos „sąsiad att.”, oparte na Tu­
kidydesie, 1,70.
atut w kartach - atu, wybrany kolor, który bije pozo­
stałe w danej grze; przen. (okoliczności, walne argu­
menty dające) szansę, możliwości zwycięstwa, prze­
wagi, powodzenia.
- fr. atout ’jw.’; a ’do’; tout ’każdy; wszystko’ od łac. totus, zob. to­
talny.
ATV akronim ang. Ałl-Terrain Yehicle ’wóz tereno­
wy’, samochód trój- a. czterokołowy o słabym silniku
i dużych, sprężystych oponach, przeznaczony dojazdy
w nierównym terenie.
aubade [wym. obą:d] pieśń a. poemat na powitanie
poranka; koncert dany pod czyimś oknem, o brzasku;
pieśń a. poemat kochanków rozstających się o świcie;
muzyka na porannych przyjęciach na dworach ma­
gnackich XVII i XVIII w.; uwertura sielankowa (G.
Bizet, N. Rimski-Korsakow).
- fr. 'koncert poranny pod czyimś oknem; kocia muzyka’ z prowans. au-
bada 'pieśń poranna’ ze stprowans. auba, alba 'brzask’ z łac. r.ż. od al-
bus, zob. alba.
au bleu fr., (ryba) na niebiesko; (mięso) półsurowe;
por. saignant.
au bout de son latin fr., (być) u kresu swej znajomości
łaciny; u kresu swej wiedzy.
auch ich war in Arkadien geboren nm., i ja urodzi­
łem się w Arkadii; por. Arkadia.
- z Schillera (początek wiersza Resignation ’Rezygnacja’).
au courant fr., [wym. o kurą] (być) zaznajomiony na
bieżąco, stale (z aktualnymi tendencjami, z rozwojem
wydarzeń, z modą itp.); (być) obeznany (z czym do­
kładnie); por. a la page.
audacter calumniare, semper aliquid haeret łac.,
szkalujcie śmiało, zawsze coś przylgnie; por. calom-
niez, calomniez...
au demeurant le meilleur fils du monde fr., a poza
tym najlepszy chłopak w świecie.
- z Clementa Marota (Au Roy), 1538 r.; po wyliczeniu przywar i prze­
winień służącego.
audentes Fortuna iuvat łac., śmiałym fortuna sprzy­
ja; por. fortes...
- zamiast audentes często: audaces; z Wergiliusza (Eneida, 10,284).
Au dessus de la melee fr., ponad walką; z dala od wal­
ki (od życia społecznego, od udziału w rewolucji).
- tytuł serii artykułów Romain Rollanda w „Journal de Geneve” (1914
r.), wydanych w książce (1915 r.). W 1935 r. autor, jako aktywny antyfa-
szysta, polemizuje z tą książką w artykule pt. Dans la melee („W ogniu
walki”).
audiatur et altera pars łac., należy wysłuchać tak­
że drugiej (przeciwnej) strony (przed wydaniem sądu,
orzeczenia).
- w g Seneki (Medea, 2 ,2 ,1 9 9 ) z gr.
audiencja oficjalne (a. uroczyste) posłuchanie, udzie­
lone przez osobę na wysokim stanowisku (dostojnika,
dygnitarza.) || AUDIO- w złożeniach: słyszenie, słuch;
słuchowy; dźwięk; częstotliwość w zakresie słyszal­
nym. || audiologia nauka o słuchu. || audiometr med.
52 aukcja
aparat elektr. do mierzenia sprawności słuchu. || audio-
skop połączenie magnetofonu kasetowego z projek­
torem, minikino. || audiowizor zob. wideo(tele)fon. ||
audiowizualny słuchowo-wzrokowy; pedag. dotyczą­
cy pomocy naukowych innych niż książka, odwołują­
cych się zarazem do wzroku i słuchu. || audycja sa­
modzielny odcinek programu radiowego. || audytor
członek sądu wojsk. a. kość. || audytorium sala wykła­
dowa, odczytowa; por. lektorium; ogół słuchaczy zgro­
madzonych na wykładzie, odczycie, koncercie.
- łac. audientia uwaga; posłuch’, auditio 'słuchanie; plotka’; auditor
'słuchacz; uczeń’ i auditorium 'audytorium’ z audire 'słyszeć; słuchać’;
zob. -metr; -skop-; wizualny; -orium.
au fait fr., (być) obeznany (z czym); (przystąpić) do
rzeczy, do działania, do wykonania.
Auf Flügeln des Gesanges nm., Na skrzydłach pie­
śni.
- tytuł pieśni Heinego.
aufgeschoben ist nicht aufgehoben nm., co się od­
wlecze, to nie uciecze.
au fond fr, w gruncie rzeczy, w istocie.
Auftakt nm., muz. przedtakt, pierwszy ruch dyrygenta
wprowadzający orkiestrę do gry tak, aby zaczęła ideal­
nie razem i we właściwej pulsacji rytmicznej.
- nm. 'muz. ’jw.; niepełny takt; wstęp’.
Augiasza stajnia - sprawa, rzecz zaniedbana, zapusz­
czona, zachwaszczona, w bezładzie, rozgardiaszu, nie­
rządzie a. brudach moralnych, którą trzeba nadludzkim
wysiłkiem doprowadzić do porządku.
-S zó sta z 12 prac najsilniejszego z bohaterów mit. gr. Heraklesa polega­
ła na oczyszczeniu nie uprzątniętej od lat stajni króla Augiasza (gr. Ange­
las) z Elidy; por. Herkules.
augmentatywjęz. zgrubienie (np.flacha odflaszka).
- śrdw.łac. augmentatimm 'coś, co powiększa’ z późniąc, augmenta-
re 'pomnażać; rozmnażać’ od augmentům 'pomnożenie’ z łac. augěre,
zob. aukcja.
au gratin fr, zapiekany (o potrawie), zwł. pokryty tar­
tą bułką, masłem, serem, po czym zapiekany.
augurowie ludzie uważani a. uważający się za arbi­
trów, autorytet, wyrocznię w jakiejś dziedzinie.
- łac. augures (l.poj. augur) 'starorzymscy kapłani w najdawn. czasach
spełniający obrzędy urodzaju (stąd nazwa; od augere, zob. aukcja), póź­
niej odczytujący wolę bogów z lotu ptaków (por. auspicje), wyglądu
wnętrzności zwierząt ofiarnych a. ze zdarzeń losowych’; por. inaugu­
racja.
augustianin Kość. rz.kat. zakonnik reguły św. Augu­
styna.
- Zakon powstały w 1244 r., oparty na regule ułożonej w XII w. na pod­
stawie pism św. Augustyna (354-430).
augustiańska (a. Augustowska) epoka zwana też
„złotym wiekiem” lit. rz. (za panowania cesarza rz.
Oktawiana Augusta 27 p.n.e.-14 n.e.) przez analogię:
„klasyczny” okres lit. innych krajów i czasów, jak np.
XVII w. we Francji a. XVIII w Anglii, zwł. za panowa­
nia Anny Stuart, 1702-14 r.
aukcja przetarg publ., zwł. towarów niestandardo­
wych, jak wełna, futra, skóry surowe, herbata, ryby;
por. licytacja.
 aukcja
- łac. audio ’{dosł. powiększenie) licytacja’ od augěre 'mnożyć; po­
większać; płodzić’; por. augurowie; autor.
AUKSO- w złożeniach: wzrost, wzrastanie; wzmaga­
nie się; przyspieszenie; pobudzenie. || auksyny hormo­
ny wzrostowe roślin wytwarzane w stożkach wzrostu
pędów i korzeni.
- gr. z aáksein 'wzrastać’.
Auksztota dawna nazwa Litwy właściwej, tzw. gór­
nej, w przeciwstawieniu do Żmudzi (łitew. Żomojten
od żemas 'niski’).
- litów. Auksztote od óuksztas 'wysoki’.
aula na wyższej uczelni - reprezentacyjna sala wykła­
dowa.
- łac. 'siedziba cesarska, dwór’ z gr. aule 'dziedziniec wewn. w domu
mieszkalnym’.
Auld Lang Syne szkoc., [wym. oulangząjn] dosł. on­
giś, dawnymi laty; dobre dawne czasy.
- tytuł starej pieśni szkockiej, w ostatniej wersji ułożonej (1788 r.) przez
poetę szkoc. Roberta Burnsa (1759-96).
aulos gr., najpopularniejszy instrument muz. staroż.
Grecji, cylindryczna piszczałka z podwójnym stro­
ikiem, zbliżona do szałamai, oboju (auleci grali jedno­
cześnie na 2 instrumentach); łac. tibia.
auł osada górali kaukaskich; osada Kirgizów, Turkme­
nów i niektórych innych środkowoazjatyckich, daw­
niej koczowniczo-pasterskich plemion.
- tur. 'osada, osiedle’.
au naturel fr., [wym. o natiiręl] (o potrawach i na­
pojach) w stanie naturalnym, bez sosów i przypraw;
(o ludziach, żart.) nago.
aunt Jane [wym. a:nt dżejn] amer.ang. slang., dosł.
'ciotka Janina’, w Kościele murzyńskim - ciepłe okre­
ślenie gorliwej uczestniczki nabożeństw, „siostry”
czarnego Kościoła, z zapałem śpiewającej hymny.
aunt Sally [wym. a:nt] slang bryt., łatwy cel krytyki
a. napaści.
- ang. od nazwy gry Aunt Sally 'Ciocia S.’, w której rzuca się kijkami
a. piłkami w figurkę kobiety (zwykle z fajką w zębach), tzw. Aunt Sal­
ly, aby jąprzewrócić.
Aunt Tabby, Aunt Thomasina, amer.ang., 'Ciocia
T.’, slang, pogard., kobieta, która nie popiera mchu
wyzwolenia kobiet; zob. Women’s Liberation Move-
ment.
au pair fr., [wym. o pę:r] dosł. al pari, po cenie no­
minalnej: (o umowie, porozumieniu, układzie między
dwiema stronami) uregulowany, spłacony, skwitowa­
ny, wyrównany wzajemnymi usługami; dziewczyna
cudzoziemka, która spełnia prace gospodarskie w do­
mu, pilnuje dzieci a. pomaga im w nauce, a wszystko
bezpłatnie, w zamian za mieszkanie i utrzymanie.
au pied de la lettre fr, dosłownie, literalnie.
au porteur fr, na okaziciela.
aura pogoda, stan pogody; przen. atmosfera, nastrój,
klimat (wokół osób, rzeczy, spraw, zwł. wytwarzanych
przez nie, emanujący z nich); med. stan neuropsychicz-
ny przed atakiem choroby, zwł. padaczki.
-ła c . z gr. aura. 'wietrzyk; powietrze’.
53 Ausweis
aura popularis łac., fawor ludu; atmosfera, klimat po­
pularności, rozgłosu (nietrwałego, szybko przemijają­
cego).
- z Cycerona (O orzeczeniu haruspików, 20, 43), Wergiliusza (Eneida,
6, 816), Horacego (Pieśni, 3 ,2 ,2 0 ) itd.
aurea mediocritas łac., złote umiarkowanie; najlep­
sza pośrednia droga między skrajnościami; por. juste
milieu.
- z Horacego (Pieśni, 2 ,1 0 ,5 ).
aurea prima sata est aetas łac., złoty był ów pierw­
szy wiek.
- z Owidiusza {Metamorfozy, 1, 89).
aureola piast, relig. gloria, świetlisty owal, krąg, otok
wokół postaci bóstw i świętych (często utożsamiany
z nimbem); por. mandorla; obwódka blasku, obrze­
że świetlne wokół jakiegoś przedmiotu; halo; przen.
blask, urok, splendor, gloria (bohaterstwa, zwycięstwa,
chwały, wielkości, bogactwa, cierpienia itd.).
- śrdw.łac. 'aureola’ z łac. r.ż. od aureolus 'zloty’ z aureus ’jp,’ od aurum
'złoto'; por. luidor; napoleondor.
auri sacra fames! łac., przeklęta żądza złota!
- z Wergiliusza {Eneida, 3,57).
aurora jutrzenka, zorza poranna; („Aurory wystrzał”)
symbol początku walki rewolucyjnej, nowej epoki
społ.
- łac. aurora (gr. eos) 'zorza poranna’i jej uosobienie-bogini Jutrzenki;
nazwa krążownika ros. (ros. Awróra), z którego oddano historyczny śle­
py strzał armatni, będący sygnałem do szturmu na Pałac Zimowy, siedzi­
bę Rządu Tymczasowego w Piotrogrodzie (7 X I 1917 r.).
aurypigment minerał, siarczek arsenu, cytrynowożół-
ty, używany do produkcji arszeniku i w farbiarstwie.
- łac. aurum, zob. aureola; pigment; nazwa od dawnego, błędnego mnie­
mania, że zawiera złoto.
auskultacja med. osłuchiwanie narządów wewnętrz­
nych pacjenta (gł. płuc i serca); por. fonendoskop, ste­
toskop.
- łac. auscultatio 'nasłuchiwanie' od auscultare 'słuchać'; przysłuchi­
wać się; por. skauting.
Auslese wino najprzedniejsze, z wybranych gron.
- nm. 'selekcja, wybór; jw.’ od auslesen 'wybierać, sortować’.
auspicje przen. w wyrażeniach: pod {dobrymi, złymi)
auspicjami - pod (dobrą, złą) wróżbą; por. omen; pod
(czyimiś) auspicjami - pod (czyjąś) opieką, zwierzch­
nictwem, wpływem.
- łac. auspidum l.poj. 'odgadywanie woli bogów, gł. z lotu ptaków’; au-
od avis, zob. awiacja; -spić- od spicere, specere, zob. spektakl; por. au­
gurowie.
austeria down. zajazd, oberża, karczma, gospoda,
szynk.
- wł. osteria 'jadłodajnia; mała oberża’ od oste 'oberżysta' z łac. ho-
spes, zob. hospicjum.
austral waluta Argentyny od 1985 r. [| australopiteki
grupa kopalnych małp człekokształtnych, opisana na
podstawie szczątków kostnych, znalezionych w pokła­
dach plejstoceńskich Afryki Płd.
- n.łac. 'jw.'; łac. australis 'południowy'; gr. píthěkos, zob. pitekan-
tropy.
Ausweis [wym. ąuswajs) (w gwarze z czasów okupa­
cji nm. 1939-45) zaświadczenie (z miejsca pracy, o in­
Ausweis
walidztwie itp.), mogące dać pewne szanse zwolnienia
z robót przymusowych, wywózki, łapanki itd.
-n m . ’wykaz; dowód; legitymacja’; od (sich) ausweisen 'wykazać (się);
wylegitymować (się)’; aus- ’wy-’; weisen 'wskazać, pokazać’.
auszpik mięso a. ryba w galarecie.
- fr. aspic 'żmija; jw.’ z gr. aspis 'żmija’.
aut sport, wyjście piłki poza obręb boiska a. kortu;
przestrzeń poza polem gry.
- ang. out ’wy-; na zewnątrz; poza; jw.’; por. blekaut; outsider.
aut - aut łac., albo - albo.
AUT-, AUTO- w złożeniach: własny; samo-; sam; au­
tomatyczny, samoczynny; samoregulujący się; doty­
czący tego samego osobnika, spowodowany a. wytwo­
rzony przez siebie samego. || autarchia absolutyzm,
samowładztwo, despotyzm; rządy nieograniczone. ||
autarkia samowystarczalność gosp. narodu, państwa,
grupy państw; polityka zmierzająca do samowystar­
czalności gosp.
- gr. aut(o)- z autós ’sam’; autarchia 'samowładztwo’ od autarchos 'sa­
mowładny’, zob. archi-; autarkeia 'samowystarczalność’ od arkeein
'wystarczać’.
aut bibat aut abeat łac., niech pije albo niech się wy­
nosi; por. odi memorem...
- z Cycerona (Rozmowy tuskułańskie, 5,41).
aut Caesar aut nihil łac., albo (być) Cezarem, albo
nikim.
- dewiza Cezara Borgii, wł. polityka doby odrodzenia (ok. 1475-1507).
autentyczny prawdziwy, rzeczywisty, oryginalny, nie
podrobiony, wiarygodny.
- gr. authentikós 'gwarantowany’ od authentes ’sprawca; morderca’;
zob. aut-; -hentes ’-czyńca’; por. efendi.
auteur [wym. o:tó:r] fr. ’autor’, we fr. krytyce film. ter­
min oznaczający reżysera filmowego odpowiadające­
go za całą koncepcję filmu, będącego również autorem
scenariusza i scenopisu.
autobiografia życiorys własny autora. || autochton
rdzenny mieszkaniec kraju a. obszaru; tuziemiec, tu­
bylec, krajowiec. || autochtoniczny pochodzenia miej­
scowego.
- zob. aut-; biografia; gr. autóchthdn 'tuziemiec' od chthon, zob. chto-
niczne.
autocasco ubezpieczenie samochodu od wypadku,
kradzieży itd.
- z auto(mobil) i hiszp. casco 'kask; ubezpieczenie środka transportu na
wypadek rozbicia, uszkodzenia itp.’
autocross wyścig samochodowy na krótkiej, okrężnej
trasie biegnącej w trudnym terenie.
- ang. ’jw.’; auto(mobil); cross 'przeprawiać się; przejeżdżać’.
auto da fe ceremoniał procesu publicznego inkwizycji
przeciw heretykowi (kacerzowi) i ogłoszenia wyroku;
wykonanie wyroku, zwł. przez spalenie na stosie here­
tyka a. zabronionych książek (XV-XVIII w.).
- port. ’(dosl akt wiary) wyrok sądowy’; auto 'akt' z łac. actus, zob. akt;
fezfac.fides, zob. fideizm.
autodydakta dawn. samouk. || autodydaktyka przest.
samokształcenie. || autoerotyzm zob. narcyzm. || au-
togestion [wym. otożestią] fr., dosl samorządność, za­
rządzanie fabryką itd. przez komitety robotnicze. || au­
54 autor
tograf podpis własnoręczny; techn. samorejestrujący
przyrząd pomiarowy. || autohemoterapia med. zob.
hemoterapia. || autokefalia niezależność krajowej pra­
wosławnej organizacji kościelnej od zagranicznych
władz duchownych.
-z o b . aut-; dydaktyka; erotyzm; -graf-;hemo-; terapia; gr. kephalś, zob.
-cefal(o)-.
autoklaw hermetycznie zamknięty kocioł metalowy
do naparzania (pod zwiększonym ciśnieniem) mate­
riału w celu podniesienia jego własności wytrzymało­
ściowych a. wyjałowienia go.
- zob. aut-; łac. clavis, zob. klawesyn.
autokracja samowładztwo, władza nieograniczona,
absolutna, nie kontrolowana, skupiona w rękach auto-
kraty, jednostki rządzącej samowładnie; por. dyktator.
- gr. autokrates 'samowładny'; zob. aut-; -kracja.
autoliza biol. samorozpuszczanie, samotrawienie za­
mierających a. obumarłych komórek i tkanek, jeden
z pośmiertnych, rozkładowych procesów organizmu.
- zob. aut-; -liz(a).
automat maszyna (urządzenie), która po uruchomie­
niu wykonuje samoczynnie określony cykl czynności;
por. robot; pot. pistolet maszynowy. || automatyzacja
praktyczne zastosowanie automatyki, dyscypliny na­
ukowej, zajmującej się teorią i realizacją urządzeń ste­
rujących procesami (technologicznymi) bez udziału (a.
z niewielkim udziałem) człowieka (por. cybernetyka;
mechanizacja). || automatyzmpsychol. wykonywanie
czynności (zachowanie się) bezwiedne, niezależne od
świadomości, bez koncentrowania uwagi',fizjol. zdol­
ność niektórych narządów do działania samoczynne­
go, automatycznego a. pod wpływem substancji che­
micznych krwi.
- gr. autómatos 'samoczynny; zob. aut-.
Automedon woźnica.
- u Homera (Iliada 16, 148; 17, 459; 24, 574) zręczny woźnica Achil­
lesa.
autonomia samodzielność, niepodległość, samosta­
nowienie; (pół) suwerenność. || autonomiczny układ
nerwowy - fizjol. wegetatywny, trzewny, regulujący
czynności narządów wewn.; por. parasympatyczny;
sympatyczny. || autoportret piast, portret własny ar­
tysty. || autopsja stwierdzenie naoczne; oględziny, wi­
zja; med. sekcja zwłok.
- zob. aut-; gr. autonomia 'samorząd' od autónomos 'samorządny; nie­
zależny’; zob. -nomia; portret; autopsia 'stwierdzenie naoczne’; zob.
-opsja.
autopia utopia samochodowa, miejscowość, okolica
zorganizowana wyłącznie ku pożytkowi kierowców
i samochodów, bez uwzględnienia jakichkolwiek in­
nych środków transportu i z całkowitym pominięciem
interesów i bezpieczeństwa przechodniów.
- ang., skr. od auto(mobile) i (u)topia.
autor twórca dzieła (lit., nauk., art.). || autorament
typ, rodzaj, pokrój, moda; dawn. wojsk, sposób za­
ciągu, organizacji i uzbrojenia znaku, chorągwi (hu­
sarskiej, pancernej), regimentu itp. || autorytarny
władczy, nadużywający władzy; absolutystyczny, au­
torytatywny, pewny siebie, zarozumiały. || autoryta­
tywny || autorytet prestiż, powaga, wpływ, znaczenie,
 autor
mir; człowiek, instytucja, mająca wpływ, znaczenie,
ciesząca się uznaną powagą mirem; arbiter, znawca,
wyrocznia, mistrz, alfa i omega. || autoryzacja pozwo­
lenie autora na publikację, przekład, wystawienie, re­
produkcję, adaptację dzieła.
- śrdw.lac. auctorizare 'upoważniać’, łac. auctoramentum 'kontrakt
żołnierski; powinność’ i auctoritas 'wpływ osobisty, znaczenie; przy­
wództwo; odpowiedzialność’ od auctor 'pomnożyciel; sprawca; twórca;
mistrz; autor’ od augěre, zob. aukcja; por. oktrojowanie.
autęs ępha gr., (on, nasz mistrz) sam (to) powiedział;
por. ipse dixit.
- Pitagorejczycy mówili o swym mistrzu (Pitagorasie) „sam” (autós), co
wykpiwa Arystofanes (Chmury; 219).
autoserwis obsługa samochodów. || autostop grzecz­
nościowe podwiezienie po drodze samochodem pie­
szego podróżnego a. turysty na zasygnalizowaną przez
niego prośbę.
- auto(mobil); zob. serwis; stop.
autosomy chromosomy identyczne u obu płci; por. al-
losomy.
- zob. aut(o)-; -som(a).
autos sacramentales hiszp., 'jednoaktówki sakra­
mentalne’, rodzaj dramatu hiszp. alegoryczno-mitolo-
giczno-religijnego, uprawiany w XVI i XVII w., wy­
stawiany w kościołach i na placach publ., zakazany
w 1765 r.
autostrada magistrala samochodowa o nawierzch­
ni ulepszonej, przepołowiona wzdłuż dla rozdziele­
nia obu kierunków mchu, z wytyczonymi pasami dla
różnych prędkości pojazdów, ze skrzyżowaniami na
dwóch a. kilku poziomach, z bezkolizyjnymi wlota­
mi i wylotami. || autostrada informacyjna inf. termin
opisujący różne wizje ponadpaństwowej sieci kompu­
terowej, która dzięki dotarciu do wszystkich instytu­
cji i osób będzie mogła wykonywać wszelkie usługi
związane z dostarczaniem, wymianą poszukiwaniem
i przetwarzaniem informacji. Prototypem autostrady
informacyjnej jest sieć internet; por. internet, kompu­
terowa sieć.
- wł. ’jw.’ auto 'samochód’, zob. aut-; strada 'droga; ulica’ z łac. strata
r.ż. od stratus, zob. strat(o)-.
autosugestia sugestia w stosunku do siebie samego. |
autoteliczny o dziele art., zwł. lit. - będący celem sa­
mym w sobie a. usprawiedliwiającym się, tłumaczą­
cym się sam(o) przez się, a nie przez okoliczności
zewn.; por. heteroteliczny. || autotematyzm lit. dzie­
ło (zazw. powieść) powstające z refleksji nad dziełem,
które czytelnik ma w ręku, a. nad książką która nie
powstała (A. Sandauer). || autotomia zdolność niektó­
rych zwierząt do samorzutnego odrzucania (w obro­
nie przed napastnikiem) części ciała, która się póź­
niej zazw. regeneruje (odrasta). || autotrofizm biol.
samożywność, budowanie związków organicznych
z najprostszych składników - wody, soli mineralnych
i dwutlenku węgla, ze światłem słonecznym jako źró­
dłem energii. || autotypia fotochem. proces przygoto­
wania kliszy druk. siatkowej i reprodukcji poligraficz­
nej półtonowych oryginałów.
- zob. aut-; sugestia; gr. autotelśs 'absolutny; niezależny; sam sobą kie­
rujący’; télos, zob. teleologia; temat; -tomia; troficzny; -typia.
55 a vista
autożyroprzest. wiatrakowiec, wiropłat z nie napędza­
nym poziomym śmigłem nośnym, zaopatrzony w od­
dzielne śmigło pędne; por. helikopter.
-Autogiro, nazwa handl.; zob. aut-; -żyro-.
autres temps, autres moeurs ff., inne czasy, inne oby­
czaje.
autsajder zob. outsider.
aut vincere aut mori łac., albo zwyciężyć, albo
umrzeć.
- napis na pieczęci Konfederacji Barskiej (1768 r.); wg okrzyku admi­
rała spartańskiego Kallikratidasa w czasie bitwy morskiej z flotą ateńską
pod Arginuzami w 406 r. p.n.e.: Śmierć albo zwycięstwo!
autyzm psychol. (myślenie autystyczne) myślenie
oderwane od rzeczywistości; zamknięcie się w sobie,
połączone z rozluźnieniem zdrowego stosunku do oto­
czenia, występujące w chorobach psych., zwł. w schi­
zofrenii; por. egocentryzm.
- zob. aut-.
aux armes, citoyens! ff., obywatele, do broni!
- z Marsylianki; zob. allons enfants...
aux fines herbes [wym. o:finzęrb] (dania) przyprawio­
ne aromatycznymi ziołami.
aux grands maux les grands remědes fr., w ciężkich
przypadkach (potrzebne są) gwałtowne środki.
avaler des couleuvres fi\, (dosł. 'połykać żmije) zno­
sić przykrości, afronty, zniewagi.
avant la lettre fr., druk. przed zaopatrzeniem (ryci­
ny, fotografii) w wyjaśniający podpis; przen. przed po­
wstaniem terminu; zanim rzecz a. pojęcie otrzymały
swą nazwę.
ave atque vale łac., witaj (więc) i żegnaj (zarazem).
- z Katullusa (Pieśni, 101).
ave, Imperator, morituri te salutant łac., witaj, Ce­
zarze, pozdrawiają cię idący na śmierć.
- ze Swetoniusza (Boski Klaudiusz, 21); pozdrowienie gladiatorów
wkraczających na arenę; często w wersji: ave, Caesar, morituri...
Ave, Maria łac., bądź pozdrowiona Mario, zdrowaś
Mario, pierwsze słowa i nazwa modlitwy zwanej też
Pozdrowieniem Anielskim.
- z Wulgaty, Ew. wg Łuk 1,28.
Ave, maris Stella łac., Witaj, Gwiazdo morza.
- początek hymnu z IX w. ku czci Matki Boskiej.
Ave, Regina coelorum łac., Witaj, Królowo niebios.
- antyfona maryjna z XI-XII w., jedna z czterech odmawianych od 2 II
do środy Wielkiego Tygodnia.
avgoleémono grecki rosół z kury z jajkami i cytryną
sos z jajkami i cytryną używany do różnych gr. po­
traw.
-n.gr. ’jw.’; avgó 'jajko’; lemóni 'cytryna’.
a vinculo matrimonii łac., prawn., dosł. (uwolnienie)
z więzi małżeńskiej; unieważnienie małżeństwa z po­
wodu pokrewieństwa, bigamii itp.
a vista wł., (wykonanie utworu z nut) bez przygotowa­
nia; (a) prima vista; por. ad aperturám libri.
Avogadra liczba
Avogadra liczba (a. stała)fiz. liczba cząsteczek zawar­
ta w molu dowolnej substancji chem. a. liczba atomów
w gramoatomie dowolnego pierwiastka. || Avogadra
prawo (a. hipoteza) fiz. przy tej samej temperaturze
i ciśnieniu jednakowe objętości różnych gazów zawie­
rają jednakowe liczby cząsteczek.
- od nazwiska odkrywcy, wł. fizyka Amadeo Avogadra. hr. Quaregna
i Ceretto, 1776-1856.
awangarda straż przednia; oddział ubezpieczający od
czoła kolumnę w marszu (por. ariergarda); przen. gru­
pa ludzi torujących nowe drogi, wskazujących nowe
kierunki w sztuce (XX w.), ideologii itp. || awanport
przedporcie, obszerny basen otoczony falochronami
u wejścia do portu wodnego. || awans powierzenie a.
objęcie wyższego stanowiska; zaliczka. || awanscena
zob. proscenium. || awanse względy, uprzejmości, ho­
nory. || awantaż przest. przewaga, wyższość nad kim;
zaleta; korzyść, zysk.
- fr. mant-garde 'awangarda’, avantport 'wejście do portu’; avantage
'korzyść; wyższość; fory’ (od m ant 'przed; przód’), mant-scene 'przed-
scenie’ i mańce 'wyprzedzenie; zaliczka’ (od m ancer 'wysunąć; przy­
spieszyć’) z łac. abante 'przed; naprzód’ (zob. ab-; antę-); ff. garde 'do­
zór; opieka; straż’ odgarder 'przechować; strzec’; pochodź, germ.
awaria (w przemyśle, transporcie) uszkodzenie ma­
szyny, aparatu, urządzenia, pojazdu.
- arab. awárija 'dobra uszkodzone’ l.mn. od awar 'szkoda’.
a Wąs’ka słuszajet da jest ros., a Maciek słucha i żre
(tł. Stanisława Kaczkowskiego).
- z Krylowa (Kot i kucharz).
awatar zstąpienie bóstwa a. jego wcielenie (inkama-
cja) w kształt doczesny, gł. w hinduizmie, o zwierzę­
cych i ludzkich wcieleniach boga Wisznu; wcielenie
innej osoby; kompletne ucieleśnienie się w kimś ja­
kiejś idei, filozofii, tradycji itp.
- sanskr. rnatara 'zstąpienie’ od matarati 'zstępuje’; m a ’w dół’; tera­
li 'przechodzi’.
awers główna, czołowa strona monety, medalu;
wierzchnia, prawa strona tkaniny, haftu; właściwa,
przeznaczona do oglądania strona obrazu, rysunku;
por. rewers.
- łac. adversus p.p. od advertere, zob. adwersarz.
awersja niechęć, odraza, wstręt, abominacja, obrzy­
dzenie.
- późniąc, aversio 'wstręt’ z łac. 'odwrócenie się’ od mertere 'odwra­
cać’; a(b)- ’od-’; vertere, zob. wersja.
awiacja przest. lotnictwo. || awiomatka przest. lotni­
skowiec. || awionetka mały samolot sport. a. turystycz-
ny.
- fr. mion 'samolot’, mionette 'awionetka’ i awiation 'lotnictwo’ z łac.
m is 'ptak; wieszczba’; por. auspicje; okaryna; par avion.
awidia, adżniana, sanskr., dosl. 'niewiedza’ w buddy­
zmie - niewiedza o Czterech Szlachetnych Prawdach
(których znajomość i spełnienie chroni przed transmi-
gracją dusz) oraz o naturze ludzkiej, reinkarnacji i nir­
wanie.
awitaminozy choroby wywołane brakiem, najczęściej
zaś niedoborem witamin w organizmie (hipowitami-
nozy).
- zob. a-;witaminy.
56 ażur
awizo 1. awiz piśmienne zawiadomienie o wysłaniu a.
nadejściu przekazu, weksla, pieniędzy, towaru itp. 2.
mały okręt wojenny do służby patrolowej i pomocni­
czej.
- 1. fr. m is 'opinia; ostrzeżenie; doniesienie; jw. 1’. 2. fr. m iso ’jw. 2 ’
z hiszp. (barca de) m iso '(łódź do przesyłania) wiadomości’.
awokado gruszka - bot. smaczliwka wdzięczna, jadal­
ny owoc różnych amer. drzew tropikalnych, zwł. od­
mian hodowlanych, pochodzących z Wielkich Antyli,
Gwatemali i Meksyku.
- ang. m ocado ’jw.’ z hiszp. aguacate ’jw .’ z nah. ahuacatl skr. od ahu-
acacuahuitl dosl 'drzewo jądrowe’; ahuacatl anat. 'jądro’; cuahuitl
'drzewo’; od rzekomych własności wzmagania popędu płciowego.
a wy, druzją, kak ni sadities’, wsjo w muzykąnty
nie godities’ ros., a wy, przyjaciele, jakkolwiek siada­
cie, na muzykantów się nie zdacie.
- z bajki Kwartet Kryłowa; Słowik mówi do Małpy, Osła, Kozła i Niedź­
wiedzia.
-AZA w złożeniach: enzym; substancja rozkładająca.
- fr. (diast)ase, zob. diastazy; por. amylazy.
azalia bot. różanecznik, rododendron.
- n.łac. azalea ’jw.’ z gr. r.ż. od adzaleos 'suchy’; od mniemania, że ro­
ślina udaje się dobrze na suchym gruncie.
azan arab., w islamie - wezwanie do modlitwy ogła­
szane przez muezzina z minaretu 5 razy dziennie.
azot chem. pierwiastek, Tabl. 1, gaz bezwonny, bez­
barwny, niepalny, gł. składnik (ok. 3/4) powietrza. ||
azotniak nawóz mineralny, cyjanamid wapnia, otrzy­
mywany sztucznie. || azotowy kwas - ważny surowiec
przemysłu chem., do produkcji barwników, nawozów
sztucznych, materiałów wybuchowych itd.
- fr. azote 'azot’; zob. a-; gr. dzóe, zob. -zoik.
azyl schronienie dla ściganych przez prawo, zwł.
schronienie udzielone przez państwo cudzoziemcom,
ściganym przez rząd innego kraju za przestępstwa po-
lit.; przen. schronienie, przytułek, miejsce bezpieczne;
por. sanktuarium.
- łac. asylum 'przytułek’ z gr. asylon 'schronienie, miejsce poświęco­
ne bóstwu, sanktuarium, skąd nie wolno było wydać ściganego prze­
stępcy’ od asylos 'wolny od grabieży; nietykalny’; zob. a-; sylon 'pra­
wo zagarnięcia’.
azyma chleb przaśny (niekwaszony i niesolony);
maca; Kość. rz.kat. chleb przaśny używany do konse­
kracji w eucharystii.
- późn.łac. z łac. r.nij. l.mn. od azymus 'przaśny’ z gr. azymos; zob. a-;
zyme 'zakwas’.
azymut kąt określający położenie jakiegoś punktu na
Ziemi a. sferze niebieskiej względem stron świata.
- arab. as-sumut ’jw.’ l.mn. od as-samt 'droga; kierunek’, por. na-
dir; zenit.
ażio(taż) zob. agio.
ażur materia z regularnym (zazw. dekoracyjnym) ukła­
dem otworów a. spleciona w siatkę; techn., pot. odpad
powstający przy wycinaniu na prasie. || ażurowy prze­
bity gęsto i regularnie otworami; przeświecający.
- fr. ajour 'dziurka; przezrocze; mereżka; ażurek’ od a jou r dosl ’do
dnia’, por. ajour.
 Baal
B
Baal bóg fałszywy, idol, bożyszcze.
- hebr. Ba'al, ’pan’ nazwa wielu bóstw kananejskich i fenickich, zwł.
bóstw przyrody i płodności.
baasskap supremacja (zwł. Europejczyków w Repu­
blice Płd. Afryki); por. apartheid.
- afrik. ’jw.’; baas ’pan; sze f.
baba tytuł indyjskiego przewodnika duchowego a.
guru.
-h in d i baba, babu dosł. 'ojciec’.
babbit 1. typ mieszczucha amerykańskiego, który
ulega bezmyślnie i ochoczo przyjętym ogólnie miesz­
czańskim normom, uprawia kult powodzenia mate­
rialnego i gardzi wartościami art. i intelektualnymi lub
nie może ich pojąć; por. Main Street. 2. stop łożysko­
wy: stop cyny, antymonu i miedzi.
- 1. od nazwiska George F. Babbita, przeciętnego biznesmana amer.,
bohatera powieści pt. Babbitt (1922 r.) pisarza amer. Sinclaira Lewisa
(1885-1951). 2. od nazwiska wynalazcy, złotnika amer.: Isaac Babbit
(1799-1862).
Babel {istna wieża Babel) zamęt, bezład; pomieszanie
języków; wielojęzyczne zbiorowisko ludzi.
- hebr. Babel '(wieża) Babel’ (por. Biblia, Gen. 11, 4-9); tytuł dra­
matu (1927 r.) Antoniego Słonimskiego.
Babilon wielkie miasto, pełne bogactwa, luksusu, po­
kus, rozwiązłości (zazw. o Paryżu, Londynie, Nowym
Jorku, bist, krzyżowcy o Kairze, purytanie o Rzymie);
por. Sodoma i Gomora.
- Babilon, z akkad. Bab-ilu '{dosł. brama boga) Babilon’; por. Biblia
{Jeremiasz, 51, 6 ;A p o t, 14,8 itd.).
babu hindi, ind. forma zwracania się do kogoś (na pi­
śmie), odpowiadająca polskiemu pan, szanowny pan;
ind. urzędnik piszący po ang,; Hindus znający trochę
angielszczyznę (często lekc.) - por. baba.
baby ang., [wym. bęjby] niemowlę, osesek. || baby
boom ang. socjol. okres wzmożonej rozrodczości ko­
biet; por. hiver démographique. || baby doll ang,, dosł.
lalka-niemowlę; damski strój nocny i poranny, złożo­
ny z szerokiego i krótkiego szlafroczka oraz krótkich
majteczek. || baby look ang., [wym. ...luk] dziecięco-
-dziewczęcy wyraz twarzy osiągnięty za pomocą ko­
smetyków. || baby-sitter ang., osoba opiekująca się
dziećmi (zwł. odpłatnie i przez krótki okres), kiedy ro­
dziców nie ma w domu.
baca u górali tatrzańskich starszy pasterz, owczarz wy­
pasający kierdel owiec na halach górskich, zwierzch­
nik juhasów, gospodarz szałasu-bacówki.
- węg. bacso, serb. bać 'pasterz owiec’.
bachanalie, bakchanalie pijatyka, hulaszcze zabawy,
orgie. || bachant(ka) uczestnik(-niczka) bachanalii;
zob. menada. || bachiczny hulaszczy, rozwiązły; rado­
sny, upojny; dionizyjski, związany z kultem Bachusa.
- łac. bacchanalia 'staroż. misteria ku czci Dionizosa (Bachusa), któ­
re z Wielkiej Grecji przeniosły się do Rzymu’; Bacchicus 'bachicz­
ny’ i bacchans dpn. bacchantis (p.pr. od bacchari 'święcić obrzędy
Bachusa’) z Bacchus 'Bachus, rz. bożek wina i bujności żywotnych
sił natury’.
57 bahama yellow
bachmat tur., staropolska nazwa niewielkich, silnych,
krępych koni tatarskich.
Backfisch, bakfisz, dawn. podlotek, dziewczynka-na-
stolatka zarazem dorosła i dziecinna.
-n m . 'ryba smażona; ’jw.’; backen 'piec; smażyć’; Fisch 'ryba'.
bącklash amer.ang., dosł ’podmuch powrotny’, re­
akcja antagonistyczna; (white backlash) w USA - an­
tagonisty czna, wroga reakcja białych na nacisk ze
strony murzyńskiego ruchu praw obywatelskich wy­
wierany na władze i opinię publiczną w celu przyspie­
szenia integracji rasowej (równouprawnienia ras).
backup inf. kopia zapasowa (pliku, programu, da­
nych); czynność tworzenia kopii zapasowej; por. plik,
program.
backwoods ang., [wym. bąkuudz] w USA-puszcza,
tereny zalesione, dalekie od centrów a. na kresach. ||
backwoodsman ang., mieszkaniec puszczy a. czło­
wiek żyjący na odludziu, daleko od centrów cywili­
zacji.
baczmagi buty z cholewkami ściętymi ku tyłowi na
dawną modłę tur., modne w Polsce XVII w.
-tur. baczmak l.poj.
Bad nm., kąpiel; kąpielisko, uzdrowisko, zdrojowisko.
badian bot. anyż gwiaździsty, owoc wiecznie zielone­
go krzewu z rodziny magnoliowatych, rosnącego we
wsch. Azji i Ameryce Płn.
-p ers. 'anyż'.
badm inton kometka, sport, gra zbliżona do teni­
sa, rozgrywana lekkimi rakietkami o długich rękoje­
ściach i lotkami (rzutkami; por. wolant) przez 2 gra­
czy a. przez 2 pary graczy na korcie przedzielonym
siatką.
- od nazwy rezydencji księcia Beaufort w Gloucestershire, gdzie po raz
pierwszy grano w tę grę w Anglii.
baedeker [wym. będeker] książka-przewodnik dla tu­
rystów; por. cicerone; guide.
- nazwisko nm. wydawcy: Karl Baedeker (1801-59).
bagier techn. przest. czerparka; przest. pogłębiarka. ||
bagrownica techn. przest. czerparka.
- nm. Bagger ’jw.’ z hol. 'muł (szlam)’.
bagpipe muz. dudy.
- ang. 'jw.'; bag 'worek',pipę 'piszczałka'.
baguio (wym. bagio] cyklon tropikalny na Filipinach.
- hiszp. z tagal. bayó.
bahadur osoba poważana, znakomita; używane jako
tytuł honorowy a. oznaka szacunku przed imieniem a.
po nim, w Indiach i Nepalu.
-h in d i 'bohater; mistrz’z pers.
bahama yellow [wym. jęlou] żółć pomarańczowa
(nazwa barwy).
- ang. 'jw.'; Bahama - archipelag na O. Atlantyckim na płd. wsch. od
Florydy (USA); yellow 'żółty; żółć (kolor)’.
bäht
bäht zob. bat.
Baileya most jeden z wynalazków 2. wojny świat.,
most z prefabrykowanych przęseł, łatwych w trans­
porcie i montażu, a wytrzymuj ących znaczne obciąże­
nia (ciężkie czołgi, pociągi), użyty przez aliantów po
raz pierwszy w kampanii pŁn.afiykańskiej 1942-43.
- od nazwiska wynalazcy, bryt. inżyniera Donalda Colemana Baileya,
1901-85.
bailiff [wym. bęjlif] w Brytanii - przedstawiciel wła­
dzy król., zastępca szeiyfa; rządca (majątku). || baili-
wick obszar podległy bailiffowi.
- ang. bailiwick ’jw.’; sfera (zainteresowań), zakres (władzy, kompeten­
cji) od bailiff ’jw.’; wiek 'wieś’.
bain de foule fr., dosl. 'kąpiel w tłumie’, bezpośredni
kontakt osoby oficjalnej, np. męża stanu, na ogół do­
browolny, z tłumem zgromadzonym na jego drodze
na jakieś zebranie a. uroczystość lub na drodze po­
wrotnej.
bain-marie [wym. bęmari] gotowanie a. ogrzewanie
przez zanurzenie naczynia w drugim, wypełnionym
wrzątkiem; kociołek z wrzątkiem, w którym zanurza
się naczynie z potrawą.
- fr. do sl 'kąpiel Marii’ wg Marii a. Miriam, prorokini, siostry Mojżesza
(Ex. 15,20), której przypisywano autorstwo traktatu alchemicznego.
Baisächi hindi, w hinduizmie - święto Nowego Roku
obchodzone w kwietniu/maju.
baisse fc, [wym. be:s] zob. bessa.
bajadera europejska nazwa hinduskiej tancerki kul­
towej.
- fr. bayaděre ’jw. ’ z port. bailadeira 'tancerka; ’jw. ’ od bailar 'tańczyć’
z późniąc, ballare, zob. balet.
bajan ros., muz. udoskonalona harmonia ręczna (od­
miana akordeonu) z klawiaturami guzikowymi dla
obu rąk.
- od imienia Bojana, bajarza-śpiewaka, wspomnianego w Słowie o wy­
prawie Igora, strus. poemacie z XII w.
bajgiel kręcony obarzanek żydowski.
- nm. Bügel 'kabłąk, pałąk; strzemię’ od biegen 'wyginać’.
bajońskie sumy - zawrotne, fantastyczne sumy pie­
niędzy; por. neapolitańskie.
- suma 43 min franków wierzytelności pruskich, odstąpiona przez
Napoleona I Księstwu Warszawskiemu na mocy układu w Bajonnie
(miasto Bayonne w płd.-zach. Francji) z 1808 r. (w zamian za 21 min
płatnych w ciągu 4 lat), suma okazała się nieściągalna.
Baj ram osm.-tur., nazwa dwóch wielkich świąt mu­
zułmańskich: duży B. na zakończenie ramadanu i ma­
ły B., obchodzony w 70 dni później.
bajroniczny tajemniczy, melancholijny, samotniczy,
buntowniczy, romantyczny w stylu Byrona.
- od nazwiska Byrona.
bajt inf. jednostka informacji złożona z ośmiu bitów,
mogąca więc przyjmować 2 do potęgi ósmej (256)
wartości; por. bit.
- ang. byte.
bak i. szczelny zbiornik, zwł. paliwa silnikowego; po­
kład górny statku w części dziobowej (z urządzenia­
mi kotwicznymi). 2. (zazw. w l.m n.)przest. bokobro­
58 baktrian
dy, faworyty, bakenbardy, zarost na policzkach, (zob.
bakarat.)
- 1 . hol. 'zbiornik; miska; koryto’. 2. nm. Backe 'policzek; szczęka’.
bakalaureat najniższy stopień naukowy uniwersyte­
tów anglosaskich (ang. bachelor, odpowiada w przy­
bliżeniu licencjatowi), fr. i szwajcarskich (odpowiada
w przybliżeniu maturze). || bakałarz osoba posiadają­
ca bakalaureat; dawn. pop. nauczyciel szkoły elemen­
tarnej, pedagog.
- śrdw.łac. baccalaureatus z baccalaureus (przemiana pod wpływem
łac. bacca 'jagoda' i laureus 'wawrzyn') 'starszy student; bakałarz’ od
baccalarius 'rolnik dzierżawca; młody kancelista a. kleryk, starszy stu­
dent’ z celt.
bakalie rodzynki, figi, migdały, daktyle pomieszane
z orzechami, piernikami, marmoladkami, tradycyjny
polski smakołyk gwiazdkowy.
- tur. z arab. bakkal 'handlarz towarów spożywczych’.
bakałarz zob. bakalaureat.
bakan, baken, znak żeglugowy (nawigacyjny), pława
w kształcie kuli, stożka, pionowego walca itd., z okre­
sowo zapalanym światłem białym, zielonym a. czer­
wonym.
- ros. z hol. baken 'boja, pława’.
bakarat 1. hazardowa gra w karty (skr. bak). 2. wy­
roby ze szkła, z fr. huty w Baccarat (od 1765 r.).
- 1 . fr. baccara 'jw. 1’. 2. Baccarat, miasto w płn.-wsch Francji.
bakbort, bakburta, żegl. lewa (gdy stoi się twarzą ku
dziobowi) burta statku; por. sterbort.
- nm. Backbor 'lewa burta’; ang. back 'tylny'; nm. Bor 'burta'; do XIII
w. ster był przy prawej burcie germ. statków morskich, a sternik był do
lewej burty odwrócony plecami.
bakcyl przest. drobnoustrój, bakteria, zarazek.
- śrdw.łac. bacillus 'laseczka' z łac. baculum 'laska'.
bakenbardy zob. bak 2.
-n m . Backenbart 'bokobrody’; Backe; Bart 'broda'.
baklawa tur., deser z cienkich jak opłatek arkusików
ciasta, których warstwy, połączone syropem cukro­
wym i miodem, kraje się na kawałki kształtu rombu.
bakłażan ros., bot. oberżyna, gruszka miłosna, jajko
krzewiste.
baksztag żegl. 3/4 wiatru, wiatr wiejący z boku od
rufy; kurs żaglowca płynącego tym wiatrem; jedna
z lin mocująca bukszpryt do burty statku; lina usztyw­
niająca maszt od strony nawietrznej; por. forsztag.
- nm. Backstag 'część olinowania’.
bakszysz zwł. w płn. Afryce i płd.-zach. Azji - poda­
rek pieniężny; napiwek; jałmużna.
-pers. bdchszisz 'podarek'.
bakterie niewidoczne gołym okiem jednokomórko­
we drobnoustroje, niekiedy chorobotwórcze. [| bak­
teriofagi wirusy pasożytujące na bakteriach. || bakte-
riostatyczne środki - działające hamująco na rozwój
bakterii.
- gr. bakterion 'laseczka' zdrobn. od bakteria 'laska’; zob. -fag-; sta­
tyczny.
baktrian wielbłąd dwugarbny; por. dromader.
- łac. bactriams 'baktryjski’ od Baktrii, staroż. kraju w płd.-zach. Azji
między Hindukuszem i Oksusem (Amu-Daria).
 bakufu
bakufu siogunat.
-jap . ’rządy z namiotu’.
Bałaama oślica - przen. iron. człowiek małomówny,
nieśmiały, potulny, który się nieoczekiwanie odezwał
a. zaprotestował.
- z Biblii (Num., 22,27); oślica wieszczka pogańskiego Balaama, która
nagle przemówiła ludzkim głosem.
balance of power ang.,polit. równowaga sił (między
państwami). || balance of terror ang., polit. równo­
waga strachu (wywołana posiadaniem broni jądrowej
przez obie strony); ok. 1955 r. || balans, balansowa­
nie utrzymywanie chwiejnej równowagi; balans(jer)
kółko wahadłowe tworzące, wraz ze sprężyną włoso­
wą, regulator zegarów przenośnych; drąg równoważ­
ny linoskoczka.
- fr. balancier 'wahadło; balansjer; balans (linoskoczka); drążek wagi’
i balancer 'równoważyć; wahać się’ od balance ’(równo)waga; szala;
bilans’ z późn.łac. biłam, zob. bilans.
balast (nie będące ładunkiem) obciążenie (piaskiem,
wodą itd.) dla regulacji równowagi i zanurzenia stat­
ku, okrętu podwodnego a. utrzymania odpowiedniej
wysokości lotu balonu; przen. zbędne, nieużyteczne,
szkodliwe obciążenie.
-n m . Ballast ’jw.’
balboa waluta panamska (= 100 centesimos).
- hiszp. ’jw.’, od nazwiska konkwistadora hiszp. Vasco Nunez de Bal­
boa (ok. 1475-1571), europ, odkrywcy O. Spokojnego.
baldachim, balach niebo, podniebienie, konfesja,
ozdobna osłona rozpięta a. wsparta na drążkach (słup­
kach, filarach), przenośna (w ceremonialnych pocho­
dach, procesjach) a. stała (nad łożem, ołtarzem itd.);
archit. dekoracyjna oprawa a. osłona posągów, na­
grobków itd.
- wł. baldacchino ’jw.’od Baldacco 'Bagdad’.
balet sceniczny taniec artystyczny, oparty na określo­
nej technice; widowisko teatr., którego zasadnicze ele­
menty stanowią: taniec, mimika i muzyka, wyrażające
przebieg akcji; zespół baletnic i baletników (tancerzy
i tancerek) pod kierownictwem baletmistrza (tancmi-
strza); instytucja widowiskowa organizująca widowi­
ska choreograficzne.
- fr ballet 'balet’ z wł. balletto zdrobn. od balio 'taniec’ z późn.łac. bal-
lare 'tańczyć’; por. bajadera; ballada; primabalerina.
balista staroż. katapulta, machina do miotania kamieni
a. belek. || balistyczna krzywa - tor pocisku w próż­
ni (parabola) a. w powietrzu. || balistyka nauka o ru­
chu pocisków.
- łac. ballista 'falista’ z gr. ballein 'rzucać; ciskać’; por. amfibologia;
anabolizm; dyskobol; eblis; emblemat; hiperbola; katabolizm, metabo­
lizm; parabola; problem; symbol.
baliwernie wypowiedzi, których nie można traktować
serio; niestworzone rzeczy, androny, banialuki.
- fr. baliveme l.poj. ’jw.’ odprowans. baiuvemo ’iskra’.
ballada liryczno-epicki utwór poetycki (lud. a. art.)
o niezwykłej tematyce: legendarnej, hist. a. fantastycz­
nej, o charakterze dramatycznym; pieśń solowa o cha­
rakterze dramatycznym (z akompaniamentem forte­
pianu); muz. utwór fortepianowy w nastroju ballady
poetyckiej.
- fr. balladę ’jw.’ z późniąc, ballare, zob. balet.
59 bałkanizacja
Ball(haus)platz do 1918 r. - przen. austro-węgierskie
Ministerstwo Spraw Zagranicznych; od 1923 r. - au­
striacki urząd kanclerski.
- nm. dosl. 'plac (z domem) do gry w piłkę’; pałac przy tym placu zbu­
dowany w latach 1716-21 dla kancelarii dworu, późn. przekazany au-
stro-węg. MSZ, a następnie urzędowi kanclerzaAustrii (w 1814-15 ob­
radował tam kongres wiedeński).
balneologia wodolecznictwo, nauka o leczniczym
działaniu kąpieli, zdrojów i klimatu. || balneoterapia
metody leczenia za pomocą kąpieli, wód mineralnych,
słońca i powietrza, zwykle w uzdrowiskach.
- łac. balneum 'kąpiel’; zob. -log; log-; terapia.
balotaż głosowanie (zwykle tajne) w sprawie przy­
jęcia kandydata do organizacji a. klubu lub (dawn.)
przyjęcia wniosku za pomocą kartek a. gałek białych
(’za’) i czarnych ('przeciw’). || balotować.
- fr. ballottage 'miotanie’ polit. 'ściślejsze wybory’ od balloter 'mio­
tać; chwiać się; przeprowadzać ściślejsze wybory’ od balie 'piłka (do
gry)’ z wł. palla ’jp.’
balsa hiszp., drzewo okolic zwrotnikowych Amery­
ki Śr. i Płd. o drewnie mocnym, a lżejszym od korka,
od dawna używanym do budowy tratw (np. Kon-Tiki),
dziś także jachtów, szybowców itd.; dawna nazwa tra­
tew z balsy robionych przez Inków; śr.-płd.amer. i fili­
pińskie tratwy z wiązek trawy a. trzciny.
balsam żywiczny środek leczniczy kojący, stosowa­
ny również w perfumerii i technice; przen. przyjem­
na woń; osłoda, ukojenie, pociecha. || balsamowanie
zwłok - zabezpieczanie ich przed rozkładem polegają­
ce na wstrzykiwaniu do tętnic płynów konserwujących
(w staroż. Egipcie —m.in. soli, żywic, balsamów).
- gr. balsamon 'żywica drzew balsamowych’.
balsamina bot. niecierpek ogrodowy.
- fr. balsaminę ’jw.’ z gr. ’jp.’ od balsamon, zob. balsam.
Baltazara uczta zob. manę, thekel, fares.
balustrada ozdobny, lekki parapet, ażurowy a. ślepy,
służący jako osłona tarasów, balkonów, schodów, pła­
skich dachów; (b. tralkowa) składająca się z szeregu
tralek (słupków) przykrytych poręczą; Kość. rz.kat.
stół komunijny.
- fr. balustradę ’jw.’ od balustre 'słupek, tralka’ z wł. balaustro ’jp.’ od
gr. balaustion 'kwiat dzikiego granatu’; kształt tralki przypomina rze­
komo kształt kwiatu.
balwierz zob. cyrulik.
- wł. barbiere 'golibroda; fryzjer’ i fr. barbier ’jp .’ z łac. barba
'broda’.
balzakowski wiek kobiety od trzydziestu do czter­
dziestu lat.
- por. powieść Balzaka Kobieta trzydziestoletnia (1831 r.).
bałałajka ros., rosyjski ludowy instrument muzycz­
ny strunowy szarpany z rodziny gitar, o trójkątnym
korpusie rezonansowym i trzech strunach (obecnie
na Ukrainie bywają 4- i 6-strunowe), który pojawił
się w Rosji XVII w. jako instrument dwustrunowy;
w XVIII w. dodano trzecią strunę; budowana w pię­
ciu wielkościach.
bałkanizacja rozbicie regionu na mniejsze, słabsze
i często ścierające się z sobąjednostki.
bałkanizacja
- od nazwy Półwyspu Bałkańskiego i tzw. problemu bałkańskiego, gł.
części składowej „kwestii wschodniej”, tj. walki o spadek po imperium
tur. na lym terenie.
bama hebr., dosl. ’wyżyna, miejsce podwyższone’, oł­
tarz pod gołym niebem, wzniesiony zazw. na sztucz­
nym a. naturalnym wzgórzu ku czci kananejskich bo­
gów płodności (Baal, Aszerot; jeden z najstarszych
znanych na wzgórzu Megiddo w Izraelu z ok. 2500 r.
p.n.e.); na wzgórzach tych Izraelici po zdobyciu Ka-
naanu w XII-XI w. p.n.e. stawiali ołtarze własne­
mu Bogu, Jahwe, aż do VII w. p.n.e., kiedy jedynym
usankcjonowanym wzgórzem kultowym stał się Sy­
jon ze świątynią Salomona, a wyraz bama nabrał cha­
rakteru pogard.
bambino piast, wizerunek dzieciątka Jezus.
- wł. 'dzieciątko’ zdrobn. od bambo 'dziecko'.
bamboszada w XVII-XVIII w. obrazy o tematyce
anegdotyczno-rodzajowej z życia niższych warstw
społ.; mai. rodzajowe, zwł. o charakterze grotesko­
wym, fantastyczno-komicznym.
- wł. bambocciata 'jw., kicz, bohomaz; dzieciństwo’ od il Bamboccio
'marionetka; kukiełka; dziecko pyzate’, przezwiska malarza hol. Van
Laara a. Van Laera (ok. 1592-1642), twórcy tego kierunku.
bambosze papucie, ciepłe, miękkie pantofle domowe,
filcowe a. sukienne.
- tur. papucz z pers .pápusz.
(the) Banality of Evil ang., Banalność zła.
- podtytuł pracy Eichmann w Jerozolimie (1963 r.) Hanny Arendt.
banalny oklepany, szablonowy, pospolity, stereotypo­
wy, pozbawiony oryginalności.
- fr. banał 'pospolity' ze śrdw.fr. ban 'obwieszczenie władcy feudalne­
go o pospolitym ruszeniu rycerstwa’.
banana ang., dosl ’banan’, slang USA - pogard, na­
zwa nadawana przybyszowi z płd.-wsch. Azji, który
wrósł w sprawy, interesy, towarzystwo białych a. po­
piera pracę w organizacjach i instytucjach ludzi bia­
łych.
banda sport, ogrodzenie lodowiska hokejowego, ob­
ramowanie bieżni lekkoatletycznej, toru wyścigowe­
go (krawężnik, płotek), saneczkowego, bobslejowego,
stołu bilardowego; przechyłka, ostro nachylone wiraże
tom kolarskiego, samochodowego, saneczkowego itp.
- wł. banda 'tłok, strona’; nm. Ban 'wstęga; obręcz’.
bandera flaga morska (statku, okrętu): państwowa,
wojenna, handl., pocztowa itd.
-h iszp. 'chorągiew; flaga; sztandar’; por. banderilla.
banderia orszak konny asystujący uroczystemu po­
chodowi a. powitaniu dostojnych osób; hist. węgier­
ska chorągiew jazdy, wystawiona przez króla, magna­
tów, miasta itd.
- śrdw.łac. banderium 'proporzec'.
banderilla [wym. banderija] w corridzie mała włócz­
nia ozdobiona kolorowymi wstęgami, zakończona ha­
czykiem, którym banderillero [wym. banderijęro] za­
czepia ją na karku byka.
- hiszp. 'jw.' zdrobn. od bandera, zob. bandera.
banderola opaska papierowa naklejona na opakowa­
nie, świadcząca, że towar jest nie naruszony a. że uisz­
60 bankiet
czono podatek akcyzowy; pocztowe opakowanie dru­
ków; piast, motyw omamentacyjny w kształcie wstęgi
o zwiniętych końcach, z napisem.
- wł. bander{u)ola zdrobn. od bandiera 'chorągiew; sztandar; flaga’.
bandh hindi, dosl. 'zatrzymanie’, powszechne
wstrzymanie się od pracy i handlu na znak protestu;
por. gherao.
bandleader [wym. bąndli.der] muz. dyrygent orkie­
stry jazzowej; głos prowadzący w zespole jazzowym.
- ang. 'jw.'; ban 'banda; orkiestra; wstęga; więź’; zob. leader.
bandolet, bandolier down. szeroki pas skórzany prze­
wieszony przez lewe ramię żołnierza, podtrzymujący
broń palną a. ładownicę (por. feldcech); lekki muszkiet
dragonów poi. w XVIII w.
- fr. bandelette 'paseczek; listewka’ od bandę 'opaska; obręcz’;
bandouliere 'pas przez ramię’ z hiszp. bandolera 'jp.' od banda 'szarfa;
wstęga; pas; banda; kapela’ z wł. 'jp.'
bandura wielostrunowy, szarpany instrument mu­
zyczny pochodzenia azjatyckiego, używany na Ukra­
inie; lutnia kozacka.
- ukr. 'jw.' z gr.pandoura 'lutnia trzystrunna’; por. mandola.
bandy ang., zespołowa gra sport, rozgrywana na lo­
dzie przez 2 drużyny po 11 osób, której celem jest wbi­
cie zakrzywionym kijem piłki do bramki, prawdop.
pierwowzór hokeja na lodzie.
banian bot. figowiec bengalski, olbrzymie drzewo,
z którego konarów wyrastają liczne korzenie przyby­
szowe, tworzące kolumnadę na b. dużym obszarze;
jedna z kast kupców i handlarzy hinduskich.
- hindi banija z sanskr. vćmija 'kupiec'.
banicja kara polegająca na wygnaniu z ojczyzny; wy­
gnanie. || banita skazany na banicję; wygnaniec.
- śrdw.łac. bannitio 'banicja' od bannire 'skazać na wygnanie’.
banjo ang., [wym. bąndżo], instrument muzyczny
strunowy szarpany z rezonatorem w postaci bębenka,
gitara Murzynów amerykańskich.
bank przedsiębiorstwo, którego przedmiotem działa­
nia są operacje pieniężno-kredytowe, jak: przyjmowa­
nie wkładów (depozytów) i wypłacanie odsetek, emisja
obligacji, bonów i banknotów, zaciąganie i udzielanie
pożyczek, dokonywanie lokat i inwestycji, gospodaro­
wanie finansami przedsiębiorstw handlowych i prze­
mysłowych, dyskonto papierów wartościowych, wy­
konywanie różnych czynności na rachunek i zlecenie
klientów, przechowywanie walorów i kosztowności
w skrytkach itd.; gmach banku; pula, ogół stawek gra­
czy w grze hazardowej (por. poniter); (b. danych) gru­
pa ewidencji zawierających informacje niezbędne do
eksploatacji systemu elektronicznego przetwarzania
danych. || bankier właściciel a. dyrektor banku; gracz,
trzymający bank w grze w karty.
- wł. banchiere 'bankier' od banca 'bank' z nm. Bank 'ławka; stół, na
którym wymieniano pieniądze; (później, pod wpływem wł.:) bank’; por.
bankiet; banknot; bankructwo.
bankiet 1. uroczysty, wystawny obiad (kolacja) dla
większej liczby osób, zwł. wydany dla uczczenia ja­
kiejś osoby a. wydarzenia. 2. bankieta, ława funda­
mentowa, posadowa, ziemna (w okopie wojsk.); po-
 bankiet
boczę szosy, tom kolejowego; bankietka niewielka
wyściełana ławka; fr. kanapka bez oparcia (XVII w.).
- 1. wł. banchetto ’jw. 1’ zdrobn. od banco 'ławka; kantorek; war­
sztat; bank’, wariant od banca, zob. bank 2. fr. banąuette 'ławeczka;
pobocze, ława’.
banknot pieniądz kredytowy; pieniądz papierowy
wypuszczony przez banki emisyjne. || bankructwo
niewypłacalność, zawieszenie wypłat na rzecz wierzy­
cieli; upadłość ogłoszona przez sąd; por. plajta; przen.
mina majątkowa; krach, klęska planów życiowych,
idei itp. || bankrut
- nm. Banknote 'banknot', zob. bank; Notę 'nuta; nota; banknot’ z łac.
nota, zob. notacja; wł. bancarotta 'bankructwo'; banca zob. bank; rotta
'złamana' z łac. rupta r.ż. od ruptus, zob. ruptura.
banque d’affaires fr., bank handlowy zajmujący się
inwestycjami handlowymi i przemysłowymi oraz po­
średnictwem w sprawach obrotu papierami wartościo­
wymi.
bantu liczna rodzina języków ludności równikowej
i płd. części Afryki; por. suahili. || bantustany w Re­
publice Płd. Afryki - rezerwaty ludności murzyńskiej
mające ograniczony samorząd wewn., wydzielone
przez rząd dla realizacji kolonialistycznej, rasistow­
skiej polityki apartheidu.
banzaj! japoński okrzyk wyrażający entuzjazm a.
triumf; hurra! wiwat!
-jap. ban '10 tysięcy’; sai 'rok'.
baobab „małpi chleb”, olbrzymie drzewo o owocach
jadalnych, rosnące w podzwrotnikowej Afiyce, b. dłu­
gowieczne.
- (?) nazwa lokalna.
baon skr. od ba(tali)on.
baptysta członek jednej z sekt odłamu wyznania pro­
testanckiego, powstałej w Anglii na pocz. XVII w.
(pod wpływem menonitów), uznającej chrzest tylko
dorosłych. || baptysterium archit. chrzcielnica; część
kościoła, kaplica, często osobny budynek, przeznaczo­
ny do obrzędu chrztu.
- późniąc, baptista 'chrzciciel' (z gr. baptistts ’jp.’) i późniąc, bapti-
sterium 'basen kąpielowy; baptysterium’ (z gr. baptisterion ’jp.’) od gr.
baptidzein 'zanurzać; chrzcić’ od baptein 'zanurzać'; por. anabaptysta.
-BAR-, BARO- w złożeniach: ciężar; ciśnienie. || bar
chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały, miękki
metal; fiz. dawn. jednostka ciśnienia, 1 b=105Pa.
- gr. baros 'ciężar; waga; troska; masa’; por. barograf; izobary.
barachło mpiecie; graty.
- ros. 'jw.' z mong. bara 'towar'.
barack leves węg., węgierska zupa morelowa a. brzo­
skwiniowa z mlekiem, białym winem i żółtkami.
baraka arab., dosł. 'błogosławieństwo’, szczęście, ja­
kie wydaje się chronić osobę na świeczniku (często
dowódcę wojsk., męża stanu itd.) wśród niebezpie­
czeństw i ryzyka, na które wystawia go jego działal­
ność i funkcja.
barateria w prawie morskim: rozmyślne, bezprawne
działanie kapitana a. członka załogi na szkodę statku
a. ładunku.
- w ł. baratteria 'zamiana; oszustwo’.
61 bar codę
bąratron gr., staroż. bezdenna otchłań, przepaść, zwł.
przepaść skalna pod Atenami przy Phyle Hippothoon-
tis, w którą zrzucano skazanych na śmierć; por. Tar-
pejska skała.
baraż w szermierce - dogrywka decydująca o zwy­
cięstwie a. o przejściu do następnego etapu rozgrywek
(eliminacji).
- fr. barrage 'zapora; rogatka’ od barre 'pręt, drąg’.
barbakan archit. śrdw. rondel, okrągła budowla mu­
rowana, stojąca przed linią murów obronnych, połą­
czona mostem a. krytym przejściem z bramą obwodu
warownego.
- śrdw.łac. barbacana 'jw.'
barba non facit philosophum łac., broda (nikogo)
nie czyni filozofem (mędrcem); por. cucullus non fa­
cit monachum.
barbaria kraj barbarzyński a. jego mieszkańcy; bar­
barzyństwo. || barbaryzm wyraz a. zwrot obcy ję­
zykowi, niewłaściwy mu, wzięty z innego języka. ||
barbarzyńca człowiek niecywilizowany, prymityw­
ny, bez kultury. || barbarzyństwo stopień pośredni
między dzikością i cywilizacją; przen. surowość, nie­
okrzesanie; okrucieństwo; nieuctwo.
- łac. barbaria 'obce kraje; barbarzyńcy’ i gr. barbarismós 'barbaryzm'
od barbaros 'cudzoziemiec; nieokrzesany; ignorant’; por. brawada.
(La) Barbe-Bleue fr., Sinobrody.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze zbioru Contes de
ma mere Voye (1697 r.) 'Bajki Babci Gąski’; tenże temat: Fitchers Vo­
gel braci Grimm (1812-15), Fantasio Ludwiga Tiecka, Ariane et Barbe
Bleue Maeterlincka, utwory Offenbacha i Ducasa.
barbecue [wym. bą:bikju:] zabawa ogrodowa w USA,
przy której piecze się wołu a. wieprza w całości na
rożnie; zwierzę pieczone w całości; ruszt do piecze­
nia, grill.
- ang. 'jw.'z amer.hiszp. barbacoa 'jp.' prawdop. z jęz. taino.
barbet podbródek kornetu zakonnic niektórych reguł,
osłaniający szyję, a czasami i ramiona (w XII-XV w.
używany również przez starsze kobiety i wdowy).
- fr. barbette 'napierśnik (zakonnicy)’ zdrobn. od barbe 'broda'z łac.
barba 'jp.'
barbiturany, barbituraty, chem. pochodne kwasu
barbiturowego, używane jako środki nasenne (wero-
nal, luminal, fanodorm, ewipan).
- nm. Barbitur(säure) '(kwas) barbiturowy’; Barb(ara) 'imię'; -ur-zgr.
ońron, zob. urologia.
barbouillage bazgranina; bohomaz, kicz; smarowa­
nie, pacykowanie; por. griffonage.
- fr. od barboter 'grzebać dziobem (w błocie, w wodzie)’.
barbour nieprzemakalna kurtka a. płaszcz z nawo-
skowanej bawełny, zazw. koloru zielonego.
- ang. nazwa handl.
(la) barbouze [wym. barbuz] fr., pop. ’broda’; czło­
nek tajnej policji, tajny agent.
- z powodu fałszywej brody, jaką, wg pop. wyobrażeń, bywa najczę­
ściej przystrojony.
bar codę amer.ang., dosł. ’kod kreskowy’, Universal
Product Code 'powszechny kod towarowy’ (1973 r.),
zakodowana seria kresek, spacji i cyfr wydrukowana
bar codę
na opakowaniu, która służy automatycznemu analiza­
torowi optycznemu do identyfikacji produktu.
bard celt., poeta i pieśniarz staroż. Celtów, układają­
cy i recytujący wiersze, zazw. z towarzyszeniem harfy,
ku czci władcy, dawn. władców i ich czynów a. opisu­
jące historię, tradycje, genealogie a. prawa relig. ple­
mienia (por. aojdowie; minstrel; wajdelota); przest.
przen. lit. poeta; wieszcz.
bardasz homoseksualista; katamita.
- śrdw.fr. bardachę od st.wł. dial. bardascia 'młodzieniec; homo­
seksualista’ z arab. bardadż 'niewolnik’.
bar-do w buddyzmie tybetańskim - stan pośredni
między życiem i śmiercią trwający do 49 dni, kiedy
„świadomej zasadzie” zmarłego ukazują się piękne a.
straszne wizje będące odbiciem jego karmy.
bardon śrdw. instrument muz., rodzaj lutni, liry.
-c z e s . bardun od śr.g.nm. pardune.
baretka wstążka odznaczeniowa naszywana na kurtce
mundurowej a. marynarce, zastępująca właściwą od­
znakę.
- fr. barrette 'broszka; spinka do włosów; jw.’ zdrobn. od barre 'pręt;
sztaba; kreska’.
bariatria dział medycyny zajmujący się leczeniem
chorobliwej otyłości.
- gr. báros, zob. bar-; -iatria.
bariera sztuczna przegroda, zamykająca a. odgradza­
jąca drogę, teren itd., zapora, rampa, zastawa; przen.
przeszkoda, zawada; {bariera celna) ogólny poziom
ceł w danym państwie; {bariera cieplna) koniecz­
ność ograniczenia szybkości samolotów, rakiet itp.
w związku z ich nadmiernym ogrzewaniem się wsku­
tek tarcia o otaczające powietrze; {bariera dźwięku)
(pokonane już dziś) trudności (wzrost oporu, drgania,
utrata stateczności), jakie występowały przy przekro­
czeniu prędkości dźwięku; zob. też architektoniczna
bariera.
- fr. barriěre 'zapora' od barre 'drąg' z pop. łac. barra 'kraniec;
szczyt’.
bariony fiz. cząstki elementarne o masie większej od
masy protonu a. równej jej: proton, neutron, hipero­
ny lambda, sigma i ksi, oraz odpowiadające im anty-
cząstki.
-zob.-bar; jon.
barkarola gondoliera, rodzaj tradycyjnej pieśni wio­
ślarskiej gondolierów weneckich, w tempie umiarko­
wanym i charakterystycznym rytmie kołyszącym na
6/8, mającym naśladować rytm ruchów wiosła; styli­
zowany utwór wokalny a. instrumentalny o charakte­
rze gondoliery.
- w ł . barcarola 'jw.' od barca 'barka, łódź’ zpóźn.łac.; zob. barkas.
barkas największa łódź okrętowa (16-20-wiosłowa);
ciężka łódź okrętowa, dwumasztowa, o ożaglowaniu
skośnym; włokowa łódź rybacka; mały statek o na­
pędzie mechanicznym do gospodarczych prac porto­
wych.
- nm. Barkasse 'wielka łódź okrętowa’ z hiszp. barcaza 'jp. ’ z późn.łac.
barca 'łódź'; por. barkarola.
barkeeper zob. barman.
62 barta
barkentyna, szkunerbark, dawn. żegl. trójmasztowiec
handl, z przednim masztem o ożaglowaniu rejowym,
a pozostałymi - gaflowym (późn. także 4- i 5-masz-
towiec).
- ang. barkentine 'jw.'; bark, barque ’żegl. bark, trójmasztowiec’ + -en-
tine, -antinejak w (brig)antine, zob. brygantyna.
Barleycorn zob. John Barleycom.
Barmakidy (a. Barmecydy) uczta - złudzenie, po
którym następuje rozczarowanie; por. Tymona uczta.
- w baśni Szósty brat golibrody (z 1001 nocy; por. Szeherezada) książę
z rodu Barmakidów zaprasza głodującego nędzarza na długą i wystaw­
ną uczę, na której służba podaje tylko puste półmiski.
barman, barkeeper, bartender pracownik bufetu
w barze, przygotowujący i nalewający trunki.
- ang. 'jw.'; bar 'sztaba; przegroda; szynkwas; bar (jadłodajnia)’; man
'człowiek'; keeper 'strażnik, opiekun’ o d keep 'trzymać; pilnować; pro­
wadzić (dom, sklep)’; tender 'dozorca, opiekun’.
bar micwah u Żydów - konfirmacja, przyjęcie chłop­
ca do społeczności relig. dorosłych w dzień 13. uro­
dzin.
- hebr. 'syn przykazania’.
BARO- zob. -BAR-. || barograf barometr samoza-
pisujący zmiany ciśnienia atm. || barometr przyrząd
do mierzenia ciśnienia atm.; por. manometr; barograf.
|| barostat urządzenie utrzymujące ciśnienie gazu a.
pary na stałym poziomie.
- zob. -bar-; -graf-; -metr; statyczny.
barokowy charakterystyczny dla baroku, kierun­
ku w kulturze a. stylu w plastyce, lit. i muz. europ, od
2. poł. XVI do 2. poł. XVIII w., bujnego, dynamiczne­
go, pełnego przepychu, ornamentów, płynności, bły­
skotliwości, kontrastowych efektów (por. gongoryzm;
konceptyzm; kultyzm; marinizm; secentyzm).
- wl. barocco ’barok(owy styl); przen. niezdarny, napuszony, dziwacz­
ny’ z (?) port. barroco '(perła) nieregularnego kształtu; jw.’
barometr zob. barograf.
baron śrdw. feudalny tytuł szlachecki bezpośrednich
wasali królewskich; honorowy tytuł szlachecki, niższy
od tytułu hrabiego. || baronet najniższy dziedziczny
ang. tytuł szlachecki, zajmujący w hierarchii miejsce
zaraz po tytule barona.
- ang. baronet 'jw.' od baron 'jw.' z fr. 'jp.' pochodzenia germ.
barou [wym. barn] fr. z arab., bitwa, walka. || baroud
ďhonneur fr., wojsk, bitwa z góry przegrana, sto­
czona tylko dla ratowania honoru; socjol. polit, bata­
lia, kampania, walka rozpoczęta tylko dla zaspokoje­
nia podrażnionej miłości własnej, jednak bez złudzeń
co do wyniku.
barriądas w Ameryce Łac., zwł. w Peru - zbudowa­
ne z gliny, słomy, drewna, tektury i blachy dzielnice
przybyłej ze wsi nędzy, na peryferiach wielkiego mia­
sta (por. callampas; favelas; Bidonville).
-h iszp. barriada l.poj. dosl 'dzielnica; jw.’ o d barrio 'dzielnica; przed­
mieście’.
Barsąc fr., białe półsłodkie wino bordo, produkowa­
ne w departamencie Gironde (Francja) w pobliżu rze­
ki Garonne.
barta hist. berdysz o krótkim trzonku; szeroki topór.
 barta
- nm. Bartę topór (dwusieczny)’,
bartender zob. barman.
BARY- w złożeniach: ciężki. || baryczny barome-
tryczny. || barysfera geol. jądro Ziemi; por. geosfery.
|| baryton muz. głos męski o skali pośredniej między
tenorem a basem; instrument pośredni miedzy violą
a wiolonczelą (vila di bordone); pop. saksofon w stro­
ju B.
- gr. barýs 'ciężki; głęboki; silny’; zob. sfera; barýtonos 'niskobrzmią-
cy’; zob. tonacja.
bas muz. najniższy głos męski; lewa strona klawiatury
fortepianowej i in. instrumentów klawiszowych; pe­
dał (klawiatura nożna) w organach; instrumenty dęte
o głębokim stroju (klarnet, puzon, tuba); pop. kon­
trabas, basetla, helikon; podstawowy, najniższy głos
akordu w harmonii (b. cyfrowany, generalny; bas cią­
gły wł. basso continuo, ostinato).
- wł. basso 'dół; dno; spód; bas’ ze śrdwiac. bassus ’bas’ od 'tłusty;
krótki; niski’ por. basrelief; bessa; kontrabas.
bas bleu fr., dosl. 'niebieska pończocha’; kobieta po­
pisująca się uczonościąi zaniedbująca swój dom; iron.
pedantka; literatka.
- podobnie ang. bluestocking, nm. Blaustrumpf, ros. sinij czułók. Na­
zwa, nadawana w XVIII w. klubom pań, zajmujących się nauką i litera­
turą, z udziałem nielicznych panów; niektórzy z nich nosili niebieskie,
wełniane pończochy zamiast czarnych, jedwabnych, aby zaznaczyć swą
wzgardę dla konwenansów. Źródłem powiedzenia jest jednak ang. dow­
cip admirała Edwarda Boscawena (1711—61).
baseball [wym. bęjsboil] narodowa gra sportowa USA
(pochodzenia ang.), podobna do palanta, rozgrywana
między dwiema drużynami po 9 zawodników, do któ­
rej używa się piłki, bijaków i rękawic.
- ang. ’jw.’; base 'baza’por. Basic; bali 'piłka’.
basendżi bantu, stara rasa śr. afrykańskich nie szcze­
kających psów gończych o krótkiej, jedwabistej sier­
ści mdawobrązowej a. czarnej, stojących uszach i cia­
sno zwiniętym ogonie.
basethorn, rożek basetowy, instrument muz. dęty stro­
ikowy, rodzaj klarnetu altowego z wygiętą czarą gło­
sową (w Polsce dawn. zwany krzywonosem).
- nm. Bassetthom; wł. bassetto zdrobn. od basso 'muz. bas’; nm. Horn
’róg’.
Basic [wym. bęjzyk] uproszczona angielszczyzna, za­
wierająca 850 wyrazów, utworzona w 1930 r. przez
uczonego ang. C.K. Ogdena (ur. 1889 r.), propago­
wana jako międzynarodowy język pomocniczy; por.
esperanto.
- ang. Basic (.English) 'podstawowa (angielszczyzna)’ od base, zob. ba­
seball; dodatkowa gra słów z inicjałów ang. wyrazów: British, Ameri­
can, Scientific, International, Commercial 'brytyjski, amer., naukowy,
międzynarodowy, handlowy’.
basio jap., piętnastomeczowy turniej zapaśniczy
sumo; por. jokozuna; ozeki.
baskerville, czcionka Baskerville’a, krój Baskervil-
le’a, krój czcionki drukarskiej zamykający grupę pism
drukarskich zwanych antykwą barokową, stosowany
szeroko i dziś.
- od nazwiska Johna Baskerville’a (1706-73), ang. grawera i odlewnika
czcionek, od 1758 r. drukarza uniwersytetu w Cambridge.
63 batalia
baskina w XV-XVII w. francuski strój kobiecy; wy­
dekoltowany stanik sięgający talii; dolna część stanika
sięgająca bioder (wykładana); strojna, szeroka spódni­
ca noszona przez Hiszpanki i Baskijki.
- fr. basquine ’jw.’ ze sthiszp. basquiňa ’jp.’ ze stport. vasquinha ’jp.’
od vasco 'Bask’ z łac. Vasco 'Bask; Gaskończyk’; por. gaskonada.
bas-relief [wym. barelięf] płaskorzeźba płaska; por.
relief.
- fr. ’jw.’; bas 'niski’ ze śrdw.łac. bassus, zob. bas; relief.
basset rasa psów utworzona przed wiekami we Fran­
cji, używana we Francji i Belgii przez długi czas przez
arystokrację do polowania na zające, lisy, ptaki itd.,
krótkonoga, koścista, o drugich uszach i krótkiej czar-
no-brązowo-białej sierści.
- fr. od bas 'niski’.
basso continuo, ostinato zob. bas.
basta! wystarczy! dość tego! koniec!
- wł. ’jw.’ od bastare 'wystarczać’.
bastard biol. mieszaniec zwierzęcy, zwł. o ograniczo­
nej płodności a. bezpłodny; por. hybrydy; dawn. dziec­
ko nieślubne, zwł. potomek króla z nieprawego łoża,
bękart.
- st.fr. 'uznane przez szlachcica dziecko konkubiny’.
bastion bulwar, beluarda, wysunięta ostro część for­
tyfikacji stałej, w kształcie pięciokątnej, potężnej bu­
dowli ziemnej (poł. XVI do poł. XIX w.).
- wł. bastione ’jw.’ od przest. bastire 'klecić; budować ’.
bastonada chłosta, bicie, zwł. w pięty a. po plecach,
stosowane jako kara.
- hiszp. 'kije, cięgi’ (od boston 'kij') i wł. bastonada 'kije, cięgi’ (od ba-
stone 'kij') z późniąc, bastum 'kij'.
Bastylia symbol ucisku politycznego; (zdobycie B.)
wdarcie się ludu Paryża do bram więzienia 14 VII
1789 r., uważane za początek Rewolucji Fr. (rocz­
nica tego dnia jest od 1880 r. świętem narodowym
Francji).
- fr. Bastille 'twierdza, zwł. paryska, wzniesiona w latach 1369-83,
przekształcona w więzienie za Ludwika XTV’ z sŁprowans. bastida 'za­
mek, twierdza’ od bastir 'budować', pochodź, germ.
basuco amer.hiszp., osad pozostały po rafinacji koka­
iny, używany, np. w Kolumbii, jako tani narkotyk.
basza zob. pasza.
basztan poletko na stepie ukraińskim, gdzie upra­
wia się warzywa, gł. dynie, melony, kawony (arbuzy)
i ogórki.
- ukr. 'jw.' zpers. bdsztan 'sad'.
baszybuzuk żołnierz nieregularnych wojsk tur.
(XVIII-XIX w.), złożonych z Albańczyków, Kurdów,
Czerkiesów, Kabylów, Arabów; przest. żart. hultaj,
urwipołeć; niesforne dziecko.
-tur. baszy bozuk 'żołnierz nieregularny’; basz 'głowa; przywódca’; bo-
zuk 'zdeprawowany, zepsuty’.
bat, baht, tikal, waluta tajlandzka (=100 satang).
-ta j. bát 'jw.'
batalia przest. bitwa, bój; przen. rozgrywka, walka.
|| batalion, baon, pododdział w różnych rodzajach
wojsk, złożony zazw. z 3-4 kompanii; zool. bojow-
batalia
nik, ptak z rodziny siewek. || batalistyka plastyka,
zwł. malarstwo, grafika, o tematyce wojennej, bi­
tewnej.
- wł. battaglione 'batalion’ od battaglia 'bitwa; batalia’ z późniąc, bat-
tualia 'szermierka' od łac. battuere, zob. bateria.
batallion sacré fi., wybrana drużyna (miłośników
sztuki jakiegoś twórcy-artysty).
- określenie pisarza fr. Teofila Gautiera (1811-72).
batat, patat, słodki ziemniak, roślina uprawna zwrot­
nikowej Ameryki o jadalnych, mączystych bulwach.
- hiszp. batata 'jw.' z jęz. taino.
(Le) Bateau ivre fi:., Statek pijany.
- tytuł słynnego poematu (1871 r., wyd. 1883 r.) poety fr. Arthura Rim­
bauda (1854-91).
(le) Bateau-Lavoir fr., plast, kolebka, pepiniera kubi-
zmu; nazwa nadana domowi (przy placu Emile-Gou-
deau na Montmartre w Paryżu), w którym w 1905 r.
mieszkał malarz hiszp. Pablo Picasso (1881-1973)
i w którym gromadzili się malarze i poeci, inicjato­
rzy kubizmu. || bateau-mouche fi:., [wym. batomusz]
dosl. statek-mucha; nazwa stateczków, które od 60. lat
XIX w. do 1936 r. utrzymywały komunikację pasażer­
ską na Sekwanie w Paryżu, po przerwie zastąpionych
od 1949 r. przez wielkie barkasy kryte pleksiglasem,
mieszczące po 600 osób.
bateria zestaw, zespół jednakowych a. podobnych
urządzeń (połączonych w jednolity układ), jak ogniw
elektr., kotłów, pieców koksowniczych, grzejników;
pododdział artylerii złożony z kilku dział a. wyrzut­
ni rakietowych; umocnione stanowisko ogniowe dział
(w Polsce XVI-XVIII w.).
- fr. batterie 'bijatyka; wojsk, bateria; bicie w bęben’ od battre 'bić'
z łac. battuere 'jp.'; por. batalia; batut; batuta; debata; kombatant; rabat.
batial strefa dna morskiego i warstwy wody głęboko­
ści od ok. 200 do ok. 1700 m, między strefąprzybrzeż-
ną (zob. litoral) i otchłanią (zob. abisalny); por. ben-
tal; profundal.
- gr. bathýs, zob. baty-.
batiar przest. gwar. lwowskie baciar, andrus, łobuz,
ulicznik; spryciarz, gagatek, huncwot.
- węg. betyár 'włóczęga'.
batik pradawna indonezyjska technika ręczna barw­
nego zdobienia tkanin po uprzednim pokryciu wo­
skiem miejsc nie przeznaczonych do barwienia; tkani­
na w ten sposób barwiona.
-m alaj. ’jw.’ zjawaj. 'malowany'.
BATO- w złożeniach: głębia; w dół; niższy. || bato-
metr, batymetr, przyrząd do pomiaru głębokości za­
nurzenia (i zazw. do pobierania próbek wody z okre­
ślonych głębokości). || BATY- w złożeniach: głęboki;
głębia; głębina morska. || batymetria nauka zajmują­
ca się pomiarami głębokości jezior i mórz. || batysfe-
ra stalowa kulista kabina obserwacyjna (z załogą) do
badania głębin morskich. || batyskaf statek głębinowy
do badań podmorskich.
- gr. báthos 'głębia; wysokość; wielkość’ z bathýs 'głęboki; wysoki;
wielki; gwałtowny’; por. izobaty; zob. -metr; sfera; -skaf od skáphě,
zob. skafander.
64 Bayard
Batrachomyomachia gr., Bitwa żab z myszami;
przen. burza w szklance wody, wiele hałasu o nic.
- tytuł wczesnego, heroikomiczncgo poematu st.gr., będącego pod wie­
loma względami parodią Iliady Homera.
battement [wym. batmá] w balecie - wysuwanie
(w jakimkolwiek kierunku) i dosuwanie nogi.
- fr. 'bicie (serca), uderzenie (tętna); jw.’ od battre, zob. bateria.
battledress ang., mundur połowy.
- z battle 'bitwa', dress 'ubiór'.
Battle of Britain ang., [wym. bątlow britn] bitwa
o Wielką Brytanię (13 VIII-31 X 1940 r.), działania
obronne lotnictwa bryt. przeciw nm. ofensywie po­
wietrznej (mającej przygotować inwazję wojsk hi­
tlerowskich na wyspy bryt.), w których szczególnie
odznaczyli się piloci poi. w jednostkach Lotnictwa
Królewskiego (RAF) i w polskich dywizjonach my­
śliwskich 302 i 303; por. never in the field...
batut sport, rozpięta na poziomej ramie sprężysta siat­
ka do wykonywania wysokich skoków gimnastycz­
nych (z obrotami ciała), używana m.in. do szkolenia
skoczków spadochronowych. || batuta muz. pałeczka
dyrygenta, kapelmistrza; (pod batutą) muz. pod kie­
rownictwem; sport, w szermierce - uderzenie klingą
0 klingę dla odtrącenia broni przeciwnika.
- wł. battuta 'bicie; muz. takt’ z r.ż. od battuto p.p. od battere 'bić' z łac.
batt(u)ere, zob. bateria.
BATY-, batymetria, batysfera, batyskaf zob.
BATO-.
batyst cienka, miękka, przejrzysta tkanina z przędzy
bawełnianej, lnianej, wełnianej a. z jedwabiu natural­
nego lub sztucznego.
- fr. batiste ze śr.fr. (toile de) baptisté prawdop. od imienia wynalazcy
batystu, Baptysty z Cambrai, włókiennika z XIII w.
Bauhaus, nm. skr. od Staatliches Bauhaus, uczelnia
art. istniejąca w Niemczech od 1919 do 1933 r. (za­
mknięta przez Hitlera), z siedzibą w Weimarze do
1925 r., w Dessau do 1932 r. i w Berlinie; zał. przez
Waltera Gropiusa; był on dyrektorem uczelni (1919—
-28), po nim prowadzili ją: Hannes Meyer (do 1930 r.)
1 Ludwig Mieś van der Rohe. Naukę architektury łą­
czono tam ściśle z nauką i praktyką budownictwa
i rzemiosł z nim związanych, na wzór śrdw. strzech
budowlanych. Bauhaus wywarł znaczny wpływ na
światową architekturę i szkolnictwo art.
- nm. nazwa Bauhaus 'dom budownictwa’ powstała z odwrócenia wy­
razu Hausbau 'budowa domu’.
bauksyt zob. boksyt.
baumkuchen sękacz, ciasto pieczone w kształcie sę­
katego, wydrążonego pnia drzewa.
-n m . 'jw.';Baum 'drzewo';Kuchen 'ciasto'.
bavure [wym. bawur] fr., skaza; niejasność (stylu);
'jw.’pop. przen. omyłka, błąd; eufem. przestępstwo.
bawet górna część kobiecego fartucha; dawn. przy­
branie przyszyte a. nakładane od przodu na stanik.
- fr. bavette 'śliniak'; 'jw.' od bavě 'ślina'.
Bayard [wym. bają:r] „rycerz bez trwogi i skazy”,
ideał rycerza śrdw.
 Bayard
- Pierre du Terrail de Bayard (ok. 1475-1524), rozsławiony przez ro­
manse rycerskie wódz fr. i bohater kampanii wł. Karola VIII, Ludwi­
ka XII i Franciszka I.
baza danych inf. program komputerowy służący
do wprowadzania, przechowywania, przetwarzania
(w tym uaktualniania danych, tworzenia statystyk, ra­
portów i wykresów), sortowania i wprowadzania du­
żych ilości danych (liczbowych, tekstowych lub in­
nego typu), także zbiór danych na określony temat
zapisany w pamięci komputera w sposób umożliwia­
jący wykonanie tych operacji. Obok edytorów tekstu
jest to podstawowe narzędzie pracy w przedsiębior­
stwach; por. program, sortowanie.
bazooka [wym. ...zu:...] pancerzownica, rodzaj bez-
odrzutowej przeciwpancernej broni strzelającej poci­
skami rakietowymi, używanej przez piechotę amer.
w 2. wojnie świat.; por. Panzerfaust || bazuko fr. pop.
narkotyk będący mieszaniną kokainy, nafty, eteru i in.
składników, działający natychmiastowo i gwałtownie.
- amer.ang. 'prymitywny dęty instrument muz., używany przez komika
amer. Boba Burnsa (zm. 1956 r.); jw .’
bazuna dęty ustnikowy instrument muz., rodzaj li-
gawki, wykonany zazw. z wydrążonego pnia młodej
olchy, używany na Kaszubach.
- nm. Posaune 'puzon’.
bazylia wonna bot. roślina roczna z rodziny wargo­
wych, pochodząca z Indii, dostarczająca olejku ete­
rycznego, używana jako przyprawa kuchenna, zwł.
do drobiu. || bazylika staroż. wielka hala posiedzeń
sąd. i zebrań publicznych na rynku ateńskim, hala są-
dowo-targowa na forum rz.; wielka sala w pałacach
rz.; wczesnochrześcijański wydłużony budynek kość.
0 kilku nawach, z wyższą i szerszą nawą główną.
- łac. basilica 'jw.' z gr. basilike 'jw.' z r.ż. od basilikós 'królewski'
z (archon) basileus '(archont) król’, sędzia w sprawach o przelew krwi,
od którego tytułu nazwano bazylikę w Atenach; por. bazyliszek.
bazylissa hist., tytuł cesarzowych i cesarzówien bi­
zantyjskich.
- gr. basllissa 'królowa, królewna’ r.ż. od basileus 'król'.
bazyliszek, kapturnik, zool. rodzaj dużej jaszczurki
żyjącej w zwrotnikowej Ameryce, gad z legend sta­
roż. i śrdw., wykluwający się z jaja złożonego przez 7-
-letniego koguta (!), potwór, który zabijał wzrokiem
1 oddechem; przen. człowiek przewrotny, złośliwy,
podstępny. || bazyliszkowe spojrzenie - świdrujące,
nieżyczliwe, nienawistne.
- gr. basiliskos 'azjatycka jaszczurka królewska’ od basileus, zob. ba­
zylika; jaszczurkę uważano za koronowaną z powodu białej plamki na
głowie; por. Pliniusz (.Historia naturalna, 8, 33; 29, 19); Biblia (Iza­
jasz, 59,5).
beachcomber [wym. bi:czkoumer] marynarz a. robot­
nik portowy zatrudniony dorywczo i nieregularnie na
wybrzeżach płd. Pacyfiku; bezrobotny marynarz o złej
reputacji; włóczęga na wybrzeżu morskim, zwł. Eu­
ropejczyk a. Amerykanin nad płd. Pacyfikiem. || be-
ach musie styl amer. muzyki pop oparty na muzyce
black soul i na bluesie, pochodzący z wybrzeży Karo­
liny Płd. (USA).
-a n g . 'jw.'; beach 'wybrzeże; plaża’; comb ’(wy-)czesać; przetrząsać;
kłębić się (o fali)’.
65 Beauforta
beanbag (chair) [wym. bi:nbeg (czae)] ang., fotel wy­
pełniony kulkami (gałkami), który zmienia kształt pod
ciężarem siadającej na nim osoby.
- ang. 'worek z fasolą’, od podobieństwa do woreczków z suszoną faso­
lą używanych do rzucania w grach dziecięcych; chair 'fotel'.
bean(us) down. nowicjusz na uczelni, żak; żółtodziób,
fuks; przen. nieokrzesaniec, nieuk, gmbianin, fujara,
gamoń.
- śrdw.łac. beanus 'jw.' z fr. béjaune 'żółtodziób'; bec 'dziób'; ja m e
'żółty'.
béarnaise [wym. beamę:z] fr., sos z masła i żółtek,
przyprawiony octem i dragankiem.
- nazwa od dawnej prowincji fr. Bćam w zach. Pirenejach.
beat [wym. bi:t] w muz. jazzowej - równomierny
i jednostajny przebieg akcentów nie związany z żad­
nym podziałem metrum a. rytmiki (por. big-beat; off-
beat).
- ang. 'uderzenie; takt; rytm’.
beat generation ang., bezsilne pokolenie.
- z artykułu (1952 r.) w „New York Times”; przypisywane Jackowi Ke-
rouac a. Johnowi C. Holmesowi.
beati pacifici łac., błogosławieni pokój czyniący.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat. 5,9); być może źródło wyrazu pacyfizm.
beati pauperes spiritu łac., błogosławieni ubodzy du­
chem; iron. szczęśliwi, którym się powiodło mimo
niedostatków w wykształceniu, umiejętnościach.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat. 5,3); początek kazania na górze.
beati possidentes łac., szczęśliwi, którzy posiadają.
- wg interpretacji Bismarcka - ci, którzy, mając dochodzić swych praw
do terytorium, naprzód wzięli je faktycznie w posiadanie; por. Horacy
(Pieśni, 4 ,9 ,4 5 ).
beatnik [wym. bi:tnik] (zwł. pop. w latach 50. XX w.
w USA); człowiek mający skłonność do zachowywa­
nia się i ubierania w sposób sprzeczny z przyjętymi
zwyczajami, wyrażający protest przeciw mieszczań­
skiej filozofii życia.
- amer.ang. 'jw.' od beat 'wyczerpany; przybity; bezsilny’.
Beatrycze piękna, młoda kobieta, nieświadoma inspi­
ratorka wielkiej lit. a. sztuki.
- ukochana Dantego, którą opisuje w Nowym życiu (ok. 1293 r.) i Bo­
skiej Komedii (Raj); wzorem jej była prawdop. Beatrice Portinari (1266—
-90), która wyszła za mąż za Simone de’Bardiego.
Beatum scelus łac. błogosławione przestępstwo.
- powieść (1924 r.) Zofii Kossak-Szczuckiej.
beatus Ule qui procul negotiis łac., szczęśliwy, kto
z dala od interesów (uprawia ziemię ojców).
- z Horacego (Epody, 2,1).
beatus qui tenet łac., szczęśliwy, kto posiada.
beatyfikacja Kość. rz.kat. zaliczenie przez papieża
osoby zmarłej w poczet błogosławionych; por. kano­
nizacja.
- późn.łac. beatificatio 'uszczęśliwienie; wyróżnienie’ od beatificare
'uszczęśliwiać; wyróżniać’ z łac. beatus 'bogaty; płodny, szczęśliwy;
błogosławiony’.
Beauforta [wym. pop. boforta] skala - dwunasto­
stopniowa skala do określania prędkości (siły) wiatru:
0 cisza, 1 powiew, 2 słaby, 3 łagodny, 4 umiarkowany,
5 dość silny, 6 silny, 7 b. silny, 8 wicher, 9 wichura,
Beauforta
10 silna wichura, 11 gwałtowna wichura, 12 huragan
(118 km/godz. i więcej), Tabl. 9.
- od nazwiska projektodawcy (1806 r.), admirała i hydrografa ang.:
Francis Beaufort (1774-1857).
beau geste fr., [wym. bo:żęst] piękny gest; wspaniało­
myślny, szlachetny postępek; elegancki, pojednawczy,
ale daremny, niepotrzebny gest. || beau jour fr., [wym.
bo:żur] piękny dzień, tj. dzień, w którym wygląda się
lepiej, ładniej niż zwykle. || beau monde fr. [wym. bo:
mąd] elegancki świat, wyższe sfery, wytworne towa­
rzystwo.
beaujolais [wym. bożolę] czerwone burgundzkie
wino stołowe z gron wyhodowanych między Loarą
a Saoną wokół Beaujeu w departamencie Rodanu -
Alpy (Francja).
- fr. od nazwy regionu w śr. Francji.
beaune [wym. bo:n] wino stołowe, najczęściej czer­
wone, produkowane w departamencie Cóte d’Or
(Francja).
- fr. od nazwy miasta Beaune na płd. zach. od Dijon.
beau sabreur fr., dosl piękny rębacz; harcownik, za-
wadiaka, poszukiwacz niebezpiecznych przygód (art.
przen. nowych, trudnych tematów, idei).
- stosowane do Joachima Murata, króla Neapolu, marszałka Francji
(1767-1815), jako dowódcy kawalerii Napoleona I.
Beautiful People [wym. bjutiful pi:pl] anglos., dosl.
'piękni ludzie’, bogate, modne towarzystwo górnych
warstw społeczeństwa kapitalistycznego i ludzi sztuki,
które ustala i normuje kolejne mody i kierunki w za­
kresie elegancji i urody.
beautiful view... magnificent desolation ang., pięk­
ny widok... wspaniałe pustkowie; por. that is one smali
step...
- kosmonauta amer. Edwin E. Aldrin, drugi człowiek na Księżycu, 21
VB 1969 r., w chwili zejścia na ląd ,Morza” Spokoju.
beauty is truth, truth beauty ang., piękno jest praw­
dą, prawda pięknem.
- z Johna Keatsa (Oda do urny greckiej, 49).
bebe-cigogne fr, 'bocianiątko', dziecko urodzone
przez matkę biologiczną matkę-nosicielkę cudzego
zapłodnionego jaja.
bebop [wym. bi:bop], bop, styl jazzowy (ok. 1942-
-50), który w ewolucji stylu swing zmienił sposób
traktowania melodii i rytmu, a w harmonice posługi­
wał się środkami nowoczesnymi; por. cool.
-amer.ang. ’jw .’; nazwa naśladująca dwutonową frazę staccato, charak­
terystyczną dla tej muzyki.
beche-de-mer [wym. be:szdemęr] międzynarodowa
gwara oparta na angielszczyźnie, używana na Nowej
Gwinei, Archipelagu Bismarcka, Wyspach Salomona
i in. pobliskich; por. lingua franca; zob. trepang.
- fr. dosl 'rydel morski; trepang, gatunek jadalnej strzykwy (szkarłup-
nia), ważny przedmiot handlu na obszarze tej gwary’; beche 'rydel’;
mer 'morze’ z łac. marę ’jp.’
Bedlington terrier ang., rasa psów wyhodowana
w Nothumberland (Anglia) na pocz. XIX w.; począt­
kowo odważny łowca borsuków i kretów, później pies
pokojowy; przypomina owieczkę kształtem i gęstym,
66 __________________________________________ bejca
wełnistym runem, ma łukowato wygięty grzbiet, a na
łebku czub z sierści; por. teriery.
- od nazwy okręgu górniczego w hrabstwie Bedlingtonshire.
beduín koczownik arabski.
- arab. bedewin 'mieszkańcy pustyni’ od badw 'pustynia’.
beefeater [wym. bi:fi:ter] hist. członek królewskiej
straży przybocznej (ang. yeoman o f the Guar), rekru­
tującej się z gospodarzy (chłopów) średniorolnych
mających własne wierzchowce, utworzonej w 1485
r.; halabardnik, członek straży Zamku Londyńskiego
(ang. Tower o f London) noszący hist. strój beefeatera;
(w l.mn. beefeaters)przen. żart. przykład na coś naj-
rdzenniej, najtradycyjniej angielskiego (podobnie jak
pudding z Yorkshire a. rostbef).
- ang. dosl 'zjadacz wołowiny; jw.’; b e e f’wołowina’; eater 'zjadacz’
od eat 'jeść’.
beef Wellington [wym. bi:fuęl...] ang., filet z woło­
winy pokryty pasztetem z gęsich wątróbek, upieczo­
ny w cieście.
- (1965 r.) beef 'wołowina’; prawdop. nazwany od Wellingtona, zob.
welingtonia.
bee’s kness [wym. bi:z ni:z] amer.ang., dosl 'kola­
na pszczoły’, cocktail z dżinu z sokiem cytrynowym,
osłodzony miodem.
begam hindi, w Indiach - muzułmańska królowa,
księżna, dama.
Beggar’s Opera zob. Dreigroschenoper,
begonia bot. ukośnica.
- n.łac. od nazwiska fr. gubernatora Santo Domingo: Michel Bégon
(zm. 1710 r.).
béguine [wym. begin] żywy pop. taniec w rytmie pa­
rzystym, pochodzący z wysp S. Lucia i Martynika
(Małe Antyle), podobny do rumby, wprowadzony do
Europy w poł. XX w.
- amer.fr. z fr. béguin 'flirt’.
behawioryzm [wym. zazw. bihęjwioryzm] kierunek
w psychologii, rozpowszechniony gł. w USA, zakła­
dający badanie nie zjawisk psych., ale postępowania
człowieka w oderwaniu od aktów świadomości, nie
uwzględniający czynnika społ. w kształtowaniu psy­
chiki ludzkiej.
- ang. behaviourism ’jw.’ od behaviour 'zachowanie (się); postępowa­
nie’.
Behemot coś monstrualnie, deprymująco olbrzymie­
go, potężnego.
- hebr. behemöth (l.mn., wyrażająca ogrom) od behemäh 'bestia; zwie­
rzę’; por. Biblia (Hiob, 40, 15-24), gdzie oznacza 'zwierzę; (?) hipo­
potama’.
bej, beg tytuł nadawany dawn. w Turcji wyższym
urzędnikom cywilnym i wojskowym; tytuł władców
Tunezji w czasach protektoratu tur. i fr. || bejlerbej gu­
bernator prowincji w dawnej Turcji, następny w god­
ności po wielkim wezyrze.
- tur. bejler l.mn. od bej 'pan; naczelnik; książę’.
bejca zaprawa (gruntująca - do drewna; chemiczna -
do nasion, dla ochrony roślin; do oczyszczania skór
przed barwieniem); zaprawa octowo-korzenna do ma­
rynat mięsnych. || bejcowanie.
 bejca__________________________________________ 67
- nm. Beize ’jw.; marynata’.
bejdewin żegl. wiatr wiejący od dziobu pod kątem
ostrym do osi symetrii statku; kurs żaglowca płynące­
go tym wiatrem.
- hol. bij de win 'przy wietrze’.
bejt z arab., stosowana w pop. gatunkach liryki Bli­
skiego Wschodu (zwł. w gazelu i kasydzie) rymowana
strofa dwuwersowa, w której każdy wers podzielony
jest stałym przedziałem rytmicznym na dwa półwersy,
niekiedy również rymujące się z sobą.
béké fr. kreol., biały osadnik; biały plantator.
Bekentnisse einer schönen Seele nm., Zwierzenia
pięknej duszy.
- tytuł 6. ks. (1795 r.) Lat nauki Wilhelma Mistrza Goethego.
bekhend w tenisie (a. tenisie stołowym) uderzenie pił­
ki rakietą prawą ręką na odlew (lub lewą od prawej
strony); por. forhend.
- ang. backhan 'cios wymierzony grzbietem dłoni; jw.’; bach 'tył,
grzbiet, plecy; sport, obrońca, bek’; han 'ręka'.
bekon peklowana połówka tuszy świńskiej, przygoto­
wana z chłodzonego mięsa młodych świń typu mię­
snego.
- ang. bacon 'boczek wieprzowy; jw.’
bel (B) fiz. bezwymiarowa jednostka logarytmicznej
miary stosunku energii a. mocy stosowana w (elektro-
)akustyce, elektro- i radiotechnice; pop. jednostka na­
tężenia dźwięku (w praktyce używany decybel).
- nazwa ku czci fizyka szkocko-amer., wynalazcy telefonu: Aleksander
Graham Bell (1847-1922).
Bel-Ami fr., dawn. ulubieniec kobiet, przyjaciel od
serca, kochanek.
- tytuł powieści (1885 r.; wyd. poi. Dziennikarz, 1887 r., Piękny pan,
1952 r.) pisarza fi. Guy de Maupassanta (1850—93).
belcanto wł., [wym. ...kąn...] (dosl ’piękny śpiew’)
operowa technika wokalna, rozkwitła w XVII i XVIII
w. we Włoszech, wysuwająca na pierwszy plan opa­
nowanie oddechu i najwłaściwsze postawienie głosu,
pozwalające na stosowanie efektów zdumiewających
blaskiem, brawurą i wirtuozowską ornamentyką; por.
koloratura.
bel esprit (l.mn. beaux esprits) fr, pięknoduch, umysł
(przesadnie) wykwintny; człowiek wykształcony
i dowcipny a. mający zbyt wysokie mniemanie o swo­
jej bystrości, swoim polocie, dowcipie; por. esprit.
bel-étage archit., przest. kondygnacja pałacu, willi,
domu, mieszcząca najlepsze, reprezentacyjne salony,
pokoje mieszkalne a. mieszkania (zazw. pierwsze pię­
tro w mieście a. parter w rezydencjach wiejskich); wł.
piano nobile.
- fr. 'jw.'; beau (przed samogłoską: bel) 'piękny' z łac. bellus, zob. bel­
ladonna; étage 'piętro' z łac. statio, zob. stacjonarny.
beletrystyka utwory literatury pięknej, zwł. powieści
i opowiadania; literatura rozrywkowa, lekka.
- mn. Belletristik 'jw.' z fr. belles-lettres 'gramatyka, wymowa i po­
ezja’; belies l.mn. r.ż. od beau 'piękny', z łac. bellus zob. belladonna;
lettres 'literatura' (w przeciwieństwie do nauki) z l.mn. od lettre 'gło­
ska; litera; list’ z łac. littera, zob. literacki.
bel paese
Belial wcielenie nieprzydatności a. zła, bezprawia;
szatan, książę piekieł; (dzieci Beliala) warchoły, nic­
ponie, niegodziwcy.
- hebr. beliia’al 'iw.' z (?) belli 'bez (czegoś)’ + ia'al 'użytek'; por. Bi­
blia (Deut., 13,13; 2 Kor., 6 , 15).
Believe it or not ang., Kto chce, niech wierzy (nagłó­
wek kroniki w gazecie).
-R X .R ip le y (1893-1949).
belladonna bot. pokrzyk wilcza jagoda.
- wł. dosl 'piękna pani; jw.’ bella r.ż. od bello 'piękny' z łac. bellus 'jp.'
(por. bel-étage; beletrystyka; belweder); zob. donna; od użytków prze­
tworów rośliny w kosmetyce.
bella gerant alii, tu, felix Austria, nube! łac., niech
inni prowadzą wojny, ty, szczęśliwa Austrio, zawieraj
związki małżeńskie.
- Maciej Korwin, król Węgier (1440-90), parafr. Owidiusza (Heroidy,
13,84).
bella matribus detestata łac., wojny znienawidzone
przez matki.
- z Horacego (Pieśni, 1,1,24).
(La) Belle au bois dormant fr, Śpiąca królewna.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze zbiom Contes de
ma mere Boye (1697 r.) 'Bajki Babci Gąski’; tenże temat: Dornröschen
braci Grimm (1812-15), balet Czajkowskiego (1890 r.) i bajka muz. Ot-
torina Respighiego (1920 r.).
(La) Belle damę sans merci niemiłosierna piękność;
zob. femme fatale.
- fr. tytuł słynnej ballady (1819 r.) poety ang. Johna Keatsa, zapożyczo­
ny z tytułu dialogu wierszem poety fr. Alaina Chartiera (1395-1430).
(La) Belle Époque fr., dosl ’piękna epoka, piękny
okres’, nazwa nadawana okresowi 1880-1905 w Eu­
ropie jako echo nostalgicznych wspomnień zamoż­
nych warstw bogatszych krajów. || la belle France fr,
piękna Francja, pop. określenie Francji jako kraju peł­
nego uroku; por. Merrie England.
belle femme fr, [wym. bel fam] dosl piękna kobieta;
belfama, kobieta przystojna, dorodna, postawna, uro­
dziwa, w rozkwicie kobiecości.
Bellerofonta list - pismo zgubne dla doręczyciela, za­
wierające polecenie zgładzenia oddawcy; por. Uriasza
list.
- gr. Bellerophóntěs (a. -phori) mit. gr. 'Bellerofon, bohater, syn króla
Koryntu; wysłany został przez króla Argos, Projtosa, do króla Likii, Io-
batesa, z listem zawierającym polecenie zabicia oddawcy’; por. Chime­
ra; litterae Bellerophontis; Pegaz.
Beiles Infiěles fr, piękne zdrajczynie, tj. niewierne
przekłady lit., w których tłumacz stara się ulepszyć,
a zwł. upiększyć styl autora.
- pierw, o przekładach tłumacza fr. Nicolas P. Ablancourta (1605-64)
z greki i łaciny.
belles-lettres fr, zob. beletrystyka.
bellum omnium in (a. contra) omneš łac., wojna
wszystkich przeciw wszystkim.
- filozof ang. Thomas Hobbes (1588-1679) o stosunkach w społeczeń­
stwie pierwotnym (Lewiatan, 1,4).
bel paese [wym. pą-e-ze] miękki, łagodny, tłusty wło­
ski ser w twardej skórce.
- nazwa handl.; wł. 'piękna okolica’.
belua multorum capitum
belua multorum capitum łac., wielogłowa bestia;
roznamiętniony tłum; motłoch; publiczność.
beluarda archit. śrdw. bastion; wieża, narożnik mu­
rów obronnych; ruchoma wieża oblężnicza.
- wł. baluardo 'bastion; baszta’ z fr. boulevar, zob. bulwar.
belweder pałac, willa a. pawilon ogrodowy na wznie­
sieniu, z pięknym widokiem; część budynku wysunię­
ta ponad dach, nadbudówka, z której przez duże okna
otwiera się piękny widok; por. glorieta.
- wł. belvedere '(miejsce z) piękny(m) widok(iem); jw.; wagon luksu­
sowy’; bel(lo), zob. belladonna; vedere 'widok' od 'widzieć', zob. we-
duta.
Belzebub, Beelzebub szatan, diabeł, bies, czart.
- semickie Baal Zebub 'władca much’, bóstwo kananejskie, opiekujące
się filistyńskim miastem Akkron; por. Biblia (Ew. wg Mat. 12,24).
bemar wanna podgrzewcza do przechowywania cie­
płych potraw (w naczyniach zanurzonych w gorącej
wodzie).
- fr. bain-marie ’(dosl kąpiel Marii) gorąca kąpiel wodna do ogrzewa­
nia naczyń z potrawami; naczynie tak ogrzewane’; termin alchemiczny
od imienia Marii prorokini (por. Biblia, Ex., 15, 20), której przypisy­
wano autorstwo rozprawy alchemicznej; bain 'kąpiel' z łac. balneum,
zob. balneologia.
bemol muz. znak obniżenia dźwięku o pół tonu.
- fr. bemol 'jw.' z wł. bemolle, b molle 'miękkie b’: molle 'miękki' z łac.
mollis, zob. moll.
ben hebr., syn (w imionach hebr. i arab.); por. ibn.
benchmark inf. testy wydajnościowe sprzętu kom­
puterowego i oprogramowania, na ogół sformułowa­
ne jako pewne zadania obliczeniowe lub bazodanowe
do wykonania, mierzone czasem pracy komputera lub
jego podzespołu.
benedykcja Kość. rz.kat. błogosławieństwo.
- późniąc, benedictio 'jw.' z benedictus p.p. od benedicere 'błogosła­
wić' z łac. bene dicere 'chwalić, mówić dobrze’; bene 'dobrze'; dice-
re, zob. dictum.
benedyktyn zakonnik reguły św. Benedykta; likier
wyrabiany przez benedyktynów we Francji, zwany
także benedyktynką. || benedyktyńska praca - dro­
biazgowo dokładna, mrówczo pracowita, wytrwała.
- od imienia św. Benedykta z Nursji (ok. 480-553), założyciela zako­
nu i opata pierwszego klasztoru (na Monte Cassino we Włoszech; 529
r.); por. sambenito.
benefaktor down. dobroczyńca, dobrodziej; fundator
jakiejś instytucji.
-p óźn iąc, benefactor 'dobroczyńca'; z łac. benefacere 'czynić dobrze’;
bene 'dobrze',facere, zob. fakcja.
beneficium deliberandi łac., przysługujący spadko­
biercy czas do rozważenia, czy przyjmie spadek. || be­
neficium inventarii łac., prawn. dobrodziejstwo in­
wentarza. || beneficjant korzystający z beneficjum. ||
beneficjum śrdw. nadanie gruntu wasalowi przez se­
niora, czasowe a. dożywotnie, jako honorowe wy­
nagrodzenie a. w zamian za służbę wasalną, później
dziedziczne; urząd kość.; dochody związane z nim. ||
benefis przedstawienie teatr. (a. koncert) na rzecz jed­
nego z aktorów (wykonawców), zazw. jubileuszowe,
a. na rzecz zespołu. || benefisant aktor (wykonawca),
na którego rzecz urządza się benefis.
68 _________________________________ berger de Brie
- fr. benefice 'dobrodziejstwo; zysk; benefis; beneficium, prebenda’ ze
śrdwiac. beneficium 'beneficjum (feudalne a. kość.)’ od łac. 'dobro­
czynny'; bene, zob. benefaktor; -ficus od facere, zob. fakcja.
bene meritus łac., dobrze zasłużony. || bene nati łac.,
dobrze urodzeni. || bene natus et possessionatus łac.,
dobrze urodzony i posiadający ziemię (dobra, mają­
tek). || benevole lector łac., łaskawy czytelniku.
bengalskie ognie rodzaj ogni sztucznych (fajerwer­
ków) - tutki papierowe z mieszankami palnymi i do­
datkami wywołującymi efekty akustyczne, jak detona­
cje, świsty itp.
- od nazwy Bengalu, hist. prowincji Indii w płn.-wsch. części Półwy­
spu Indyjskiego, gdzie puszczanie takich ogni jest b. popularne przy
różnych okazjach.
Bengodi (a. paese di cuccagna) wł., legendarna kra­
ina obfitości, gdzie można użyć wszystkiego za darmo
a. za bezcen; por. Schlaraffenland.
-por. Dekamemn, 8,3 (1353 r., wyd. 1471 r.) pisarza wł. Giovanni Boc­
caccio (1313-75).
Beniamin, beniaminek, najmłodszy, najulubieńszy
syn; ulubieniec, faworyt, pupilek rodziców.
- wg Biblii (Gen., 35,18; 42,4; 43,29-34); matka jego, Rachela, umie­
rając przy jego narodzinach nazwała go Benoni (tj. syn boleści mojej),
ale ojciec, Jakub, nazwał go B. (tj. synem prawicy, synem szczęścia).
bental w hydrobiologii - dno zbiornika wodnego jako
swoiste zbiorowisko życia.
- gr. benthos, zob. bentos.
bentos zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych,
żyjących na dnie wód; por. abisalny.
- gr. benthos ’głębi(n)a’.
beocki tępy, ociężały, pozbawiony fantazji twórczej
por. abderyta.
- staroż. mieszkańcy rolniczo-pasterskiej Beocji (gr. Boiotia) w śr.
Grecji uważani byli przez Ateńczyków za tępych, niewykształconych
gburów, mimo że kraj ten wydał m.in. Hezjoda, Pindara, Plutarcha
i Epaminondasa.
berajterprzest. ujeżdżacz wierzchowców; nauczyciel
konnej jazdy.
- nm. Bereiter 'ujeżdżacz' od bereiten 'przygotować; ujeżdżać’,
berberys bot. kwaśnica.
- n.łac. berberis od śrdw.łac. barbaris 'berberys pospolity’, z arab.
berceuse [wym. berso:z] kołysanka.
- fr. 'piastunka; kołys(an)ka’ z bercer 'kołysać (się)’; por. berso.
berdysz szeroki topór o silnie zakrzywionym ostrzu
i długim drzewcu, używany przez piechotę w XVI
i XVII w.
- śrdw.łac. barducium 'włócznia; toporek’, pochodzenia germ.
bergamasca [wym. ...ąska] muz. taniec w takcie 6/8,
pokrewny tarantelli.
- wł. 'w XVI-XVIII w. pieśń taneczna z okolic Bergamo, w metrum
parzystym; jw.’
berger de Brie fr., ’owczarek z Brie’ (region między
Sekwaną a Mamą), francuski owczarek wzmiankowa­
ny już w dokumentach z XII w. i wyobrażany na śrdw.
tapiseriach fr., smukły, mocno zbudowany, o krzacza­
stych brwiach i długiej sierści, zazw. czarnej, szarej a.
brązowej, używany w policji, wojsku i jako stróż (ang.
briar).
 beri-beri
beri-beri z syng., rodzaj awitaminozy (zmiany zapal­
ne a. zwyrodnienie systemu nerwowego, pokarmowe­
go, serca) występującej dawn. nagminnie (zwł. w kra­
jach tropikalnych) wskutek odżywiania się ryżem
polerowanym, pozbawionym łusek i kiełków boga­
tych w witaminę Br
berimbau brazylijski strunowy instrument muzyczny,
mający zazw. tylko jedną metalową strunę.
- brazyLport., może z jakiegoś jęz. afiyk.
berkel chem., pierwiastek, Tabl. 1, otrzymywany
sztucznie; zob. aktynowce.
- od Berkeley, siedziby Uniwersytetu Kalifornijskiego.
berlacz przest. but zimowy z filtra a. wojłoku, nakła­
dany na zwykłe obuwie.
- nm. Bärenlatsche 'łapeć niedźwiedzi’; Bär 'niedźwiedź'; Latsche 'ła­
peć, znoszony pantofel’.
berlinka, szkuta, żegl. dawn. rzeczna kryta barka to­
warowa, gł. zbożowa; por. galar.
- od nazwy miasta nm. Berlin.
Bermuda shorts ang., [wym. bermju:de szo:ts] dam­
skie a. męskie obcisłe krótkie spodenki (szorty) nie
sięgające kolan.
- od nazwy Bermudów, archipelagu na zach. O. Atlantyckiego.
bermudzki dotyczący Bermudów, archipelagu ok.
300 wysepek na zach. O. Atlantyckiego. || bermudz-
kie ożaglowanie skośne, o żaglu trójkątnym, bez ga­
iła, zamocowanym do masztu i bomu. || Trójkąt Ber­
mudzki, Diabelski Trójkąt, obszar na płn.-zach. O.
Atlantyckiego zawarty między Florydą Bermudami
i Puerto Rico; znikanie samolotów i statków na tym
obszarze przypisuje się często jakimś tajemniczym
potęgom a. wyprawom z kosmosu; spopularyzowany
przez książkę The Bermuda Triangle (1974 r.) Charle-
sa Berlitza i przez sensacyjną prasę popularną
bermyca wysoka czapka futrzana (niekiedy z niedź­
wiedziego futra) noszona w XVIII i XIX w. przez gre­
nadierów piechoty i przez oddziały wyborowe; do
dziś w Wielkiej Brytanii noszona przez reprezentacyj­
ne oddziały gwardii.
- nm. Bärenmütze 'czapka niedźwiedzia’.
bernardyn zakonnik reguły św. Bernarda z Clairve­
aux, cysters francuski; zakonnik reguły św. Bernarda
ze Sieny, tj. członek zakonu Braci Mniejszych, dawn.
zw. obserwantami, pop. franciszkanin brązowy. || ber­
nard rasa b. dużych, silnych psów długowełnistych,
maści łaciatej, tresowanych dawn. przez zakonników
klasztoru św. Bernarda w Alpach do odnajdywania za­
ginionych podróżnych.
bersalierzy doborowe oddziały lekkiej piechoty wło­
skiej, noszące szerokie kapelusze z kogucimi piórka­
mi (od poł. XIX w.).
- wł. bersaglieri l.mn. o d bersagliere 'strzelec wyborowy; bersalier’ od
bersaglio 'tarcza strzelnicza’ ze st.fr. berse 'strzelać; uderzać’.
berso zob. bindaż.
- fr. berceau 'kołyska; ogród, kratownica w kształcie sklepienia’ od ber-
cer 'kołysać'.
69 bete ä concours
(Gruba) Berta żart. nazwa, nadana przez Francuzów
nm. działom wielkiego kalibru, które przełamały obro­
nę Liege (Belgia) w sierpniu 1914 r.
- od imienia Berty Krupp (1886-1957), która w czasie 1. wojny świat,
zarządzała nm. zakładami zbrojeniowymi Kruppa (zał. 1811 r.).
Berufsverbot nm., ’zakaz zatrudnienia’, polityka RFN
niezatrudniania w administracji państwowej osób po­
dejrzanych o radykalne tendencje polityczne.
beryl chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal, wchodzący
w skład minerałów rzadkich; minerał, krzemian be­
rylu, o przezroczystych, cennych odmianach szlachet­
nych: jasnozielony szmaragd, akwamaryna, różowy
morganit, żółty heliodor.
- gr. beryllos 'beryl (minerał)’; por. brylować; chiyzoberyl.
berżera typ dużego, wyściełanego fotela z cofnię­
tym (dla krynoliny; XVIII w.) oparciem i z poduszką
na obniżonym siedzeniu. || berżeretka pasterska pio­
senka (a. taniec) z XVI w.; fr. piosenka (a. inny utwór
muz.) z XVIII w., żartobliwa a. sentymentalna, w sty­
lu pasterskim.
- fr. bergerette zdrobn. od bergere r.ż. od berger 'pasterz'.
bessa spadek kursu papierów wartościowych a. cen
towarów notowanych na giełdzie; por. hossa.
- fr. baisse 'zniżka; spadek (cen)’ od baisser 'spuścić; obniżyć; opadać’
ze śrdw.łac. bassus, zob. bas.
besserwisser człowiek, który sądzi, że wie wszystko
najlepiej, zarozumiały znawca, samozwańczy koneser,
niepowołany mentor.
-n m . 'jw.'; besser lepiej’; wissen 'wiedzieć'.
bestiarium śrdw., zazw. ilustrowane, dzieło wierszem
a. prozą opisujące, z alegorycznym komentarzem mo-
ralizującym, wygląd i zachowanie zwierząt prawdzi­
wych i bajecznych;piast, rzeźba a. obraz przedstawia­
jące grupę prawdziwych a. fantastycznych zwierząt
(np. w śrdw. katedrze), często mających znaczenie
symboliczne.
- śrdwdac. 'jw.' z łac. r.nij. od bestiarius 'zwierzęcy' z bestia 'zwierzę',
bestseller książka ciesząca się rekordowym popytem.
-a n g . bestseller 'jw.; autor takiej książki’; best 'najlepszy'; sell 'sprze­
dawać'.
beszamel sos z zasmażki, mleka i żółtek, w którym
zapieka się mięso, rybę itd.
- Louis de Bechamel, smakosz fr. z końca XVII w.
beta fiz. {promienie ß ) elektrony (negatony a. pozy­
tony) wyrzucane przez jądra atomów promieniotwór­
czych w wyniku rozpadu; astr. oznaczenie drugiej co
do jasności gwiazdy w danym gwiazdozbiorze; por.
alfa. || betatron zob. akcelerator.
- gr. 'druga litera alfabetu gr. (Tabl. 40)’; zob. elektron; -tron.
bet-din hebr. dom sądu (l.mn. batte-diń) kryminalny,
cywilny i relig., sąd żyd. (Deut. 16,18); sąd rabinacki;
(Wielki Bet-Diń) sanhedryn.
bete ä concours fr, dosl ’zwierzę konkursowe’;pop.,
iron. a. pejorat. świetny uczeń a. student, który ma
wszystkie zalety (jak zdolność koncentracji, energia,
mocne nerwy itd.) zapewniające powodzenie w kon­
kursach, którego wiedza ma jednak charakter książko­
wy, a postawa tchnie konformizmem.
běte blanche
béte blanche [wym. be:t blász] fr, dosł. ’białe zwie­
rzę’, osoba niezbyt łubiana, cokolwiek antypatyczna,
nieco dokuczliwa.
- wzorowane na béte noire.
betel malajska używka do żucia, przyrządzana z li­
ści pieprzu betelowego, suszonych orzeszków palmy
areki (katechu) i odrobiny sproszkowanego wapienia,
wypuszczająca szkarłatnoczerwony sok; zob. pan.
- port. betele 'pieprz betelowy’ z tamil.
béte noire fr., [wym. be:t nuar] (dosl ’czame zwie­
rzę’) osoba najbardziej przez kogoś nie cierpiana, naj­
bardziej antypatyczna, odpychająca, obmierzła.
Betsaida coś uzdrawiającego; por. Siloe.
- z Biblii (Ew. wg Jana, 5 ,2 —3); B. (albo Bethesda), Owcza Sadzawka,
położona, wg legendy, na płn. od Świątyni Jerozolimskiej, miała uzdra­
wiać wchodzących do niej, gdy anioł pomszał jej wody; por. sztukę Fu-
ente ovejuna („Owcze źródło”) ok. 1616 r., wyd. poi. 1881 r., 1948 r.
(wierszem), Lope de Vegi.
Beur [wym bór] fr. gwar. Arab zamieszkały we Fran­
cji, || beurette [wym. bóręt] fr, urodzona we Francji
dziewczyna arabska, której rodzice przybyli z Magh-
rebu.
bewatron zob. akcelerator.
- inicjały i skr. ang. b(illion) e(lectron) v(olts) + (elec)tron.
beza ciasteczko z ubitego z cukrem na pianę białka,
następnie zapieczonego.
- fr. baiser 'całus’.
bezik gra na 2,3 a. 4 osoby, dwiema, trzema a. cztere­
ma taliami kart.
- fr. bésigue, bésy, běsi a. bézi 'jw.'
bezoary strutki, rzekome kamienie jelitowe, kuliste
twory powstające z nie strawionych cząstek (gł. z wło­
sów) w przedżołądkach przeżuwaczy (zwł. w żwaczu
lamy i kozy bezoarowej), uważane dawn. za siedliska
magicznych mocy i używane na Wschodzie jako leki.
-h iszp . bezoar z arab. bázahr, bádizahr z pers. bád-zahr, pód-zahr; p a
'przeciw'; zahr 'trucizna'.
bezprizornik, bezprizornyj dziecko bezdomne,
opuszczone, pozbawione wszelkiej opieki (w czasach
wojny domowej w Rosji po Rewolucji Październiko­
wej) .
- ros. biesprizórnik 'dziecko bezdomne’; biesprizómyj 'bezdomny, po­
zbawiony opieki’.
beż naturalny kolor nie farbowanej wełny; kolor pia-
skowożółty, kawy mlecznej, beżowy.
-fr . beige 'jw.'
bhakti sanskr., ’część, udział’, dewocja, miłość do
osobowego bóstwa.
bhang zob. cannabis.
bhangra hindi, odmiana muzyki pop powstała wśród
ind. imigrantów w Brytanii, oparta na pendżabskiej
muzyce lud. połączonej z różnymi elementami za­
chodniego rocka.
bhikkhu palij., r.ż. bhikkhuni; sanskr. bhiksu; mnich
buddyjski żyjący w ubóstwie, przestrzegający 250 re­
guł kodeksu zakonnego.
70 bidon
BI- łac., w złożeniach: dwa; trwający dwa; występują­
cy (ukazujący się) co dwa; na dwie części; dwa razy;
dwu-; podwójnie; obustronnie (por. bin-; bis-; di-;
semi-).
biathlon sport, dwubój narciarski obejmujący bieg
płaski i strzelanie z karabinu.
- zob. bi-; gr. óthlon 'zawody; nagroda’.
bibeloty drobne przedmioty, stawiane (zwł. dawn.) na
meblach, kominkach, w serwantkach dla upiększenia
mieszkania.
- fr. bibelots 'drobne przedmioty luksusowe, zdobiące wnętrze; przed­
mioty bezwartościowe’.
Biblia księgi Starego i Nowego Testamentu. || Bi­
blia pauperum łac., śrdw. Biblia ubogich, tj. analfa­
betów, zbiór rycin przedstawiających sceny biblijne;
por. komiksy. || bibliobus samochód-wypożyczalnia
-czytelnia -biblioteka książek i pism odwiedzająca
miejscowości pozbawione biblioteki stałej. || biblio­
fil miłośnik, znawca, zbieracz cennych, rzadkich ksią­
żek jakiegoś autora a. pewnego zakresu tematyczne­
go. || bibliografia uporządkowany spis dokumentów,
druków, utworów, łącznie z najważniejszymi danymi
o nich; metodyka sporządzania takich spisów; księgo-
znawstwo. || biblioman namiętny miłośnik, zbieracz
książek. || bibliopola dawn księgarz. || biblioteka inf.
zestaw sprawdzonych, gotowych programów i proce­
dur napisanych w jednym z języków programowania
przeznaczonych do użycia w wielu programach i apli­
kacjach; por. program, procedura, aplikacja. || biblisty-
ka badanie tekstu Biblii; por. egzegeza.
- śrdw.łac. biblia 'Biblia' z gr. l.mn. od biblion 'książka' zdrobn. od
biblos, byblos 'papirus; księga’ z Býblos 'miasto fenickie, centrum eks­
portu papirusu’; -bus zob. omnibus; zob. -fil; -graf-; -man; -pola z gr.
polés 'przekupień'.
bibrety skórki mniej cennych gatunków zwierząt fu­
terkowych, zazw. królików, zabarwione na kolor brą­
zowy, imitujące futro bobra; płaszcz, kołnierz z takich
skórek.
-n m . Biber 'bóbr'.
biceps mięsień dwugłowy ramienia.
- łac. 'dwugłowy'; zob. bi-; -ceps od caput, zob. kapitaliki.
bicykl dawny typ roweru bez przekładni, o kołach nie­
równej wielkości; welocyped dwukołowy.
- zob. bi-; cykl.
bidasse fr. (ok. 1950 r.) prosty żołnierz.
- imię własne w piosence Avec Vámi Bidasse.
bidę [wym. bi:d] fr. teatr., klapa, fiasko, niepowodze­
nie sztuki, przedstawienia; rozszerz, niepowodzenie
w jakiejkolwiek dziedzinie.
- fr. od bidon 'blaszanka; bańka’.
bidet skanalizowana wanienka nasiadowa do podmy­
wania się; przenośna podłużna miednica na składa­
nych nóżkach do tegoż celu.
- fr. 'krępy, wytrzymały kucyk; j w. ’
bidon bańka, blaszanka do przewożenia cieczy; ma­
nierka kolarska na napój dla zawodników w czasie
wyścigu. || Bidonville fr, [wym. bidąwil] dzielnica ba­
raków na peryferiach wielkiego miasta, zamieszkana
przez biedotę; por. barriadas.
 bidon
-fr. bidon 'dawna miara cieczy; bańka jw.; manierka wojsk.’; ville 'mia­
sto’ z lac. villa 'dom wiejski’.
biedermeier [wym. bkdermajer] niemiecka kultura
mieszczańska w okresie od 1815 do 1848 r., zwł. styl
meblarstwa i wnętrzarstwa Niemiec, Austrii, krajów
słowiańskich i Danii; mebel w tym stylu, funkcjonal­
ny, prosty, masywny; por. empire.
- nm. ’jw .’, od nazwiska satyrycznej postaci nm. filistra, Gottlieba Bie-
dermaiera, imaginacyjnego autora wierszy Adolfa Kussmaula i Ludwi­
ga Eichrodta, publikowanych w 1855-57 r. w „Fliegende Blatter”.
Biednost’ nie porok ros., Bieda nie jest występkiem.
- komedia (1854 r.) drainatopisaiza ros. Aleksandra N. Ostrowskiego
(1823-86).
biełoruczka człowiek o białych (wydelikaconych)
dłoniach unikający (a. nie nawykły do) ciężkiej, brud­
nej pracy; paniątko; próżniaczyna.
- ros. ’jw.’; bielyj 'biały'; ruczka zdrobn. od ruka 'ręka'.
bieługa zool. 1. wyz, największy gatunek jesiotrów,
żyjący w morzach: Czarnym, Azowskim, Kaspijskim
i Adriatyckim. 2. biełucha wal biały, wieloryb z rodzi­
ny narwali.
-r o s. bieługa 'jw. 1 i 2 ’; biełucha 'jw. 2 ’.
bien ciiit fr., (mięso) dobrze wysmażone (wypieczo­
ne).
biennale impreza (wystawa, festiwal) odbywająca się
co dwa lata.
- wł. 'jw.' z łac. biem alis od biemium 'okres dwuletni’; zob. bi-; -en-
nium od annus, zob. annalista.
bien vu fr, dosl 'dobrze widziany’, cieszący się dobrą
opinią, poważany.
biezgrięsznyje dochody ros., niewinne zyski, tj. ła­
pówki przynoszone z własnej ochoty przez interesan­
tów, które, zdaniem przekupnych urzędników, miały
im nie przynosić ujmy.
- por. wiersz Masza (1851 r.) poety ros. Nikołaja A. Niekrasowa (1821—
-78).
Bież winy winowątyje ros., Niewinni winowajcy;
Grzesznicy bez winy.
- dramat (1883 r.) dramaturga ros. Aleksandra N. Ostrowskiego (1823—
- 86).
biforium archit. śrdw. dwudzielne okno arkadowe a.
przeźrocze; por. triforium.
- śrdw.łac. 'jw.'; zob. bi-;fores 'drzwi; brama’.
bifurkacja rozgałęzienie, rozwidlenie w dwóch kierun­
kach; por. dychotomia.
-ła c . bijurcus 'widlasty; rozdwojony’; zob.bi-; furkacja.
biga bieda, bida, dwukółka, wóz dwukołowy bez ko­
zła.
- łac. 'para koni; zaprzęg a. wóz parokonny a. paromułowy’.
bigamia dwużeństwo; zawarcie ślubu przez żonatego
a. mężatkę; por. monogamia. || bigamist(k)a.
- zob. bi-; -gamia.
Big Apple amer.ang., dosl 'wielkie jabłko’, jazzo­
wy taniec z lat 30. XX w., kadrylowa wersja jitterbu-
ga, w której tańczący bądź tworzą koło, bądź występu­
ją w improwizowanych solach i duetach; przydomek
Nowego Jorku (w 1970 r. zastąpił używany poprzed­
nio przydomek Fun City).
71_______________________________ Bildungsphilister
big ban ang., 'duża orkiestra’jazzowa, zwł. z czasów
stylu swing.
Big Bang ang., dosl. 'Wielki wybuch’, kosmiczna eks­
plozja ściśnionego gazu, jaka, wg jednej z teorii, zda­
rzyła się 10 do 15 miliardów lat temu i dała początek
wszechświatowi.
big-beat, bigbit muzyka taneczna (dosl.) „mocnego
uderzenia”, odznaczająca się pulsującą energią ryt­
miczną, prostotą melodyczną i harmoniczną (która od­
różniają od jazzu), spopularyzowana ok. 1957 r. przez
zespoły młodzieży, operujące głównie gitarą wzmoc­
nioną elektrycznie. || Big Ben wybijający godziny ze­
gar w wieży gmachu Parlamentu w Londynie. || big
business [wym. ...biznes] wielkie monopole i trusty,
zwł. amerykańskie.
- ang. big 'wielki; duży; gruby’; zob. ben; Beniamin; beat; biznes.
Big Crunch ang., dosl 'Wielkie chrupnięcie’, implo-
zja kosmologiczna, jaka, wg jednej z teorii, może się
zdarzyć, gdy wszechświat przestanie się rozszerzać,
a potem zapadnie się stopniowo w kształt centralne­
go jądra.
bigoteria gorliwe, manifestacyjne spełnianie prak­
tyk relig. połączone z zaniedbaniem pobożności we­
wnętrznej, ze świętoszkowatością i rygoryzmem wo­
bec innych; por. dewocja. || bigot(ka).
- fr. bigoterie 'jw.' od bigot 'jw.'
bikini b. skąpy, dwuczęściowy damski kostium ką­
pielowy. || bikiniarz przest. młodzieniec, ubierają­
cy się w sposób jaskrawy i przesadnie, karykatural­
nie modny.
- nazwa handlowa zarejestrowana przez producenta kostiumu Louisa
Rearda 20 kwietnia 1946 r. od nazwy atolu Bikini w Archipelagu Mar­
shalla na Pacyfiku, gdzie dopiero od 1 lipca 1946 r. USA przeprowadza­
ły próbne wybuchy bomb jądrowych (a więc nie mająca pochodzenia
„bombowego”).
bil(a) zob. bilar.
bilans zestawienie przychodów i rozchodów; zesta­
wienie środków majątkowych przedsiębiorstwa na
koniec (a. początek) danego okresu; przen. podsumo­
wanie, obliczenie wyników, zestawienie; ogólna oce­
na działalności, sytuacji, zasobów.
- późniąc, biłam '(waga) o dwóch szalach (talerzach)’; zob. bi-; lam
'misa; szala’; por. balans.
bilard gra towarzyska, w której gracze, uderzając ki­
jem (bilem) o kulę (bilę) na stole bilardowym, stara­
ją się, aby kule, zderzywszy się z sobą wpadały do łuz
(otworów w bandzie, tj. krawędziach stołu).
- fr. billar 'billard' od bille 'kloc; kula bilardowa, kulka’; por. bilon.
bilateralny dwustronny, obustronny, obopólny, wza­
jemny; por. clearing.
- zob. bi-; łac. lateralis 'boczny' od latus 'bok, strona (rzeczy)’; por.
unilateralny.
bilde Künstler; rede nicht! nm., artysto, twórz, nie
gadaj!
- z przedmowy Goethego do działu „Sztuka” (t 2,163) w wydaniu jego
Dzieł z 1815 r.
Bildungsphilister nm., filister wykształcony.
- z Nietzschego (Niewczesne rozważania I, D aw id Strauss jako wy­
znawca i pisarz), 1873 r.
Bildungsromąn
Bildungsromąn lit. powieść o formowaniu się, kształ­
towaniu duchowym (uczuciowym, moralnym itd.)
głównej postaci, zazw. w latach młodzieńczych; po­
wieść edukacyjna.
- nm. ’jw.’; Bildung 'wykształcenie; kultura duchowa’; Roman, zob.
Entwicklungsroman.
bilharcjoza, schistosomatoza, med. ciężka, endemicz­
na, tropikalna choroba zakaźna, na którą cierpi ok. 200
milionów ludzi w Azji, Afryce i Ameryce Płd., wywo­
ływana przez przywry (schistosomy).
- od nazwiska helmintologa nm., który tę chorobę pierwszy opisał: Teo­
dor Bilharz (1825-62).
bilion milion milionów a. tysiąc miliardów (w Pol­
sce, W. Brytanii, Niemczech); miliard, tysiąc milio­
nów (w USA, Francji, krajach płd. Europy i w na­
ukach ekon.).
- fr. billion 'miliard; (od 1948 r. także) tysiąc miliardów’; zob. bi- (mi)
llion 'milion'.
bill projekt ustawy wniesiony do parlamentu angiel­
skiego (Parliamentary Bill).
- ang. 'rachunek; weksel; plakat; ulotka; projekt ustawy; skarga sąd.;
banknot’ ze śrdw.łac. billa, bulla 'dokument; pieczęć’ z łac. bulla, zob.
bulla.
billet doux fr., liścik miłosny.
bilon metalowy pieniądz zdawkowy; stop miedzi i sre­
bra, z którego niekiedy bije się bilon.
- fr. bilion 'bilon' od bille, zob. bilar.
bima, bema, zob. almemar.
- jid. bime, od ros. bima, z późn.gr. bim a od gr. 'stopień; trybuna’ z ba-
inein 'kroczyć, iść’.
bimetalizm system pieniężny, w którym środkiem
płatniczym są dwa metale, zwykle złoto i srebro, sto­
sowany od XVI do XIX w.; por. monometalizm.
- zob. bi-; gr. métallon, zob. metalurgia.
BIN- w złożeniach: dwa; podwójny; po dwa; parzy­
sty; zob. bi-.
-ła c . bini l.mn. 'podwójne'.
blnah arab., dosł. 'oddzielny’, forma małżeństwa
w niektórych okolicach Indii i Sri Lanki, w której gło­
wą domu jest żona; por. muta.
binarny podwójny; dwójkowy (system numeracji)
oparty na dwójkowym systemie zapisu liczb; plik
komputerowy zawierający dane lub program w posta­
ci bezpośrednio czytelnej dla komputera; por. bit, kod,
program.
- późniąc, binarius 'dwoisty, podwójny’ od łac. bini, zob. bin-; por.
bit; kombinacja.
binda zwięz introligatorski, pasy poprzeczne na
grzbiecie książki, łączące ją dawn. z oprawą, których
śladami w kształcie karbów ozdabia się dziś grzbiet
książki; przest. opaska na wąsy (do utrwalania ich
kształtu); przepaska kobieca na głowę (XVIII w.).
- nm. Bindę 'opaska; krawat’ od binden 'wiązać'.
bindaż, berso, kolebka, chłodnik, ogrod. kryta aleja ze
sklepieniem z kratownicy obrosłej pnączami i rozpię­
tymi na niej gałęziami lip i grabów (XVI-XVH w.). ||
binduga teren nad drogą wodną na którym składa się
drewno do spławu oraz wiąże i zbija tratwy.
72 BIO-
- nm. Bindwerk 'bindaż' i Bindung 'wiązanie (tratw)’ od binden, zob.
binda; zob. werk.
bingo amer.ang., amerykańska loteryjka podobna do
polskiego totolotka, jedna z najpopularniejszych na
świecie form taniego hazardu, istniejąca w wielu od­
mianach od 1778 r., osiągała szczyty popularności
w USA w okresie kryzysu lat 30. XX w., w Brytanii
po 1960 r.; grana też w Japonii i w kasynie w Monte
Carlo, po 1990 r. popularna również w Polsce.
binokle przest. okulary utrzymujące się na nosie za
pomocą ściskającej go sprężynki (por. cwikier; face
á main; lorgnon; pince-nez). || binokular przyrząd
optyczny przystosowany do obserwacji binokularo-
wych, obuocznych, stereoskopowych.
- fr. binocle 'binokle; lornetka’; zob. bin-; okuł-.
BIO- w złożeniach: życie; żywy organizm a. tkanka;
procesy życiowe. || bioastronomia poszukiwanie po­
zaziemskich form życia a. miejsc we wszechświecie,
gdzie formy takie mogłyby znaleźć warunki powsta­
nia i rozwoju. || biocenoza, cenoza, naturalny zespół
organizmów żywych danego środowiska, tworzących
całość związaną czynnikami ekologicznymi. || bio­
chemia chemia biologiczna a. fizjologiczna; chemia
życia roślinnego i zwierzęcego. || bioetyka etyczne
aspekty różnych technik ingerencji człowieka w pro­
cesy biologiczne (np. inżynieria genetyczna i kontrola
urodzeń). || biofilia (1968 r.) miłość życia pojęta jako
naturalny instynkt człowieka; por. nekrofilia. 11biofun-
damentalizm sprzeciwianie się, ze względów relig. a.
etycznych, ingerencji człowieka w procesy biologicz­
ne, takie jak np. inżynieria genetyczna. || biogenety-
ka interdyscyplinarna nauka o powstaniu życia na
etapie kosmicznym, biologicznym i ludzkim. || bioge-
neza pochodzenie życia na Ziemi, wytwarzanie życia
(biopoeza). || biografia życiorys postaci znanej, wy­
bitnej. || biografizm w literaturoznawstwie interpreta­
cja utworu jako dokumentu osobistych przeżyć twór­
cy, w drodze analizy poszczególnych składników jego
życiorysu. ]| biogram zwięzły życiorys, typu encyklo­
pedycznego. || Bioi parąlleloi gr., żywoty równoległe,
tj. dobierane przez Plutarcha parami (od ok. 105 do ok.
115 r.), łącznie 23 pary słynnych Greków i Rzymian;
tytuł poi. tł. (za francuskim): Żywoty sławnych mężów.
|| biologia nauka o życiu, jego ogólnych przejawach
i właściwościach. || biometeorologia nauka badająca
zależność organizmów od pogody; por. meteoropata.
|| biometria matematyczno-statystyczne metody ba­
dania prawidłowości kierujących zmiennością popu­
lacji organizmów żywych. || bionika nauka zajmują­
ca się wykorzystywaniem procesów biol. w technice
(zwł. w automatyce) i budowaniem urządzeń techn.
na wzór organizmów żywych. || bioplazma z ros.,
wg parapsychologii radzieckiej hipotetyczny czwar­
ty stan materii, oddziałujący ustawicznie na inne sta­
ny materii, a może przemieniający się w nie czasami,
tak jak woda staje się parą a. lodem. || bioprądy prą­
dy „życiowe” zagadkowego charakteru, szkodliwe
a. dobroczynne, emitowane jakoby przez organizmy
i przedmioty. || biopsja med. badanie mikroskopowe
wyciętych drobnych części narządu a. guza w celach
diagnostycznych. || biosfera sfera zamieszkana przez
 BIO-
organizmy żywe (troposféra, hydrosfera i litosfera);
por. geosfery. [| bioskop prototyp filmowego aparatu
projekcyjnego (1892 r.); dawna nazwa kina (nieme­
go). || biotop środowisko życia biocenozy. || biotron
med. izolowane pomieszczenie o stałej temperaturze,
wilgotności i ciśnieniu atm. przeznaczone do leczenia
chorób serca i naczyń. || biotyna chem. witamina H,
której niedobór powoduje suche zapalenie skóiy.
- gr. bios ’życie’; zob. etyka; fundamentalizm; -ceno-; chemia; astrono­
mia; geneza; -graf-; -gram-; -log; log-; meteorologia; -metria; -opsja-;
sfera; -skop; -top-; neutron; -tron; gr. biotos 'życie; utrzymanie’ od bios;
por. mikroby; saprobionty; symbioza.
biobu jap., malowany składany parawan, zazw. złożo­
ny z sześciu skrzydeł połączonych zawiasami.
biom ekol. zbiorowisko roślin i zwierząt obejmują­
ce duży, wyodrębniony ekologicznie obszar (jak np.
dżungla dorzecza Amazonki, Bajkał, Tatry). || biont
odrębna jednostka żywej materii; określony przedsta­
wiciel świata żywego; organizm.
- zob. bio-.
bipolarny dwubiegunowy, mający 2 bieguny (np.
elektr., magnetyczne).
- zob. bi-; polarny.
birbant przest. utracjusz, hulaka, bibosz, lekkoduch,
złoty młodzieniec. || birbanteria przest. życie hulasz­
cze; hulacy.
- wł. birbanteria 'łajdactwo’ z birbante 'hultaj; łajdak’ od birba 'oszust;
łotr; hultaj’.
biret okrągłe nakrycie głowy; oznaka doktorska na
wyższych uczelniach; część oficjalnego stroju sę­
dziów, prokuratorów i adwokatów; kanciaste nakrycie
głowy duchownych: purpurowy - kardynałów, fioleto­
wy —biskupów, czarny - reszty duchowieństwa.
- śrdw.łac. birretum 'czapeczka’ z późniąc, birrus 'płaszcz z kaptu­
rem’; por. burnus.
birkut, berkut, z tur., bielik, ptak z rodziny sokołów,
największy ptak drapieżny w Polsce, rzadki, objęty
ochroną; dawn. strzała opatrzona na końcu orlimi pió­
rami.
birr waluta etiopska, która zastąpiła dolar etiopski
w 1976 r.
biryani jęz. urdu, typowa potrawa pakistańska z go­
towanej baraniny z ryżem i jogurtem, z dodatkiem ce­
buli, czosnku, kolendra, imbiru, gałki muszkatołowej,
szafranu, goździków, pieprzu i nasion kardamonu.
BIS- w złożeniach: oba; należący do obu; (gł. med,
anatom.) bi- (przed samogłoską); dwa; dwa razy. || bis
powtórnie; raz jeszcze; dodatkowy (numer autobusu
itp.; utwór wykonywany na koncercie „na bis”). || bi­
sować powtórzyć (a. zagrać dodatkowy) utwór muz.
na żądanie publiczności.
-ła c . bis 'dwarazy’.
bis dat qui cito dat łac., dwa razy daje, kto prędko
daje.
biseksualizm dwupłciowość, popęd seksualny do
osobników obu płci.
- zob. bi-; seksualny.
73 biuletyn
bisior jedwabiste nici powstałe z szybko krzepnącej
wydzieliny niektórych małżów morskich (zwł. z oko­
lic Tarentu w płd. Włoszech) służące im jako oprzęd
a. do zakotwiczania się na dnie; staroż., śrdw. tkanina
wykonana z nici bisiorów; cienka i kosztowna tkanina
płócienna a. lniano-wełniana używana w śrdw. Polsce
na zasłony i suknie; dęty, lśniący koralik.
- arab. busr 'paciorki’ przez skrzyżowanie z gr. býssos 'rodzaj delikat­
nej odzieży z płótna a. bawełny’.
biskwit przest. biszkopt; suchar (por. cwibak); wyrób
ceramiczny nieszkliwiony po wypaleniu.
- fr. biscuit ’jw.’ ze srdw.fr. (pain) bescuit '(chleb) dwukrotnie pieczo­
ny’ p.p. od bescuire 'piec 2 razy’; bes- zob. bis-; cuire 'gotować; piec’
z łac. coquere, zob. kok 2.
bismillah inwokacja, apostrofa, którąpobożny muzuł­
manin rozpoczyna (poprzedza) pracę (dawn. również
literacką i naukową).
- arab. bismillahťr-Rahmanťr-Rahim ’w imię Allaha Litościwego
i Miłosiernego’ formuła zwana w skr. po arab. basmala.
bisocjacja kojarzenie obrazów, idei, technik należą­
cych do różnych, odległych od siebie dziedzin, nigdy
dotychczas z sobą nie łączonych.
- zob. bi-; asocjacja.
bisować zob. bis.
bisque fr., zupa rakowa a. z innych skorupiaków,
zazw. z pulpetami z ryb.
bis repetita placent łac., rzeczy powtórzone podoba­
ją się.
- parafr. z Horacego {Sztukapoetycka, 365).
bistor materiał syntetyczny na odzież, zasłony, narzu­
ty, pokrowce itd.
- nazwa handl., skr. od bis(tabilizowany) torfien).
bistro tradycyjny francuski typ małego baru-winiar-
ni (i, zazw., kawiarni), gł. dla stałej, lokalnej kliente­
li; por. pub.
- fr. bistro(t) 'sprzedawca wina; winiarnia, szynk’.
bisurman(in) dawn. pogard, muzułmanin, mahome­
tanin, przen. żart. urwis, hultaj, zuchwalec.
- (?) jak muzułmanin.
bit inf. najmniejsza jednostka ilości informacji, mogą­
ca przyjmować tylko dwie wartości (np. Tak lub Nie,
0 lub 1); por. byte.
- ang. ’jw .’ od bi(nary digi)t 'liczba w dwójkowym systemie numera­
cji’; binary 'binarny’ z późniąc, binarius, zob. binarny digit 'palec; cy­
fra’ z łac. digitus, zob. digitalis.
bitnik zob. beatnik.
bitonalny muz. skomponowany w dwóch tonacjach.
- zob. bi-; tonalność.
bitters „angielska gorzka”, nalewka alkoholowa z an-
gostury, gorzkich ziół, liści, owoców, nasion a. ko­
rzeni, używana jako środek tonizujący, wzmagający
apetyt i ułatwiający trawienie, oraz jako dodatek zapa­
chowy do cocktailów i sosów.
- ang. ’jw.’ od bitter 'gorzki’.
biuletyn komunikat; powielany a. drukowany infor­
mator o działalności instytucji a. o wydarzeniach (b.
agencyjny, prasowy itp.).
biuletyn_______________________________________ 74
- fr. bulletin ’kartka (wyborcza); kwit; jw.; cenzurka’ z wł. bollettino,
bulłettino ’jw.; ceduła; cennik’ od śrdw.łac. bulla, zob. bulla.
biureta, biuretka przybór laboratoryjny; długa rurka
szklana z podziałką i zamknięciem u dołu, służąca do
odmierzania małych objętości cieczy (np. przy mia­
reczkowaniu).
- fr. burette 'miarówka; jw.’
biurokracja ogół ludzi administrujących, zarządza­
jących, organizujących pracę instytucji i urzędników;
władza oderwana od mas, narzucająca im decyzje spo­
łecznie szkodliwe. || biurokrata urzędnik bezduszny,
ślepo trzymający się formalnej strony przepisów. || biu­
rokratyzm bezduszność, formalizm, rutyna, opiesza­
łość administracji, połączone z niekompetencją i obo­
jętnością dla spraw i interesów jednostek i ogółu.
- fr. bureaucratie 'biurokracja’; bureau ’biur(k)o; urząd’ od bure 'gru­
ba materia wełniana (jakąpokrywano stół)’ z późniąc, burra ’jp.’; zob.
-kracja.
biurotyka dyscyplina stosująca technikę informatycz­
ną w celu zwiększenia wydajności pracy administra­
cji (łączność bezprzewodowa, satelity handlowe, prze­
twarzanie teleksów, miniprogramatory itd.).
-biuro- z fr. bureau, zob. biurokracja; informatyka.
biwak postój, popas, obozowanie pod gołym niebem;
obóz, obozowisko, miejsce odpoczynku a. noclegu na
powietrzu, na dworze.
- fr. bivouac, bivac ’jw. ’ze szwajc. nm. Biwacht 'dodatkowy patrol noc­
ny’; bi-, nm. bei ’przy’; Wacht 'warta’.
bizant w Europie śrdw. pot. nazwa złotej monety bi­
zantyjskiej, która przez długi czas była symbolem do­
brobytu gospodarczego. || bizantyjska sztuka - pierw,
gałąź sztuki stchrześc., potem oficjalna sztuka ko­
ścioła ortodoksyjnego o gr. poczuciu stylu, wschod­
nim zamiłowaniu do przepychu, bogactwa dekoracji
i kolorystyki, hieratycznie stylizowana. || bizantyjski
(o stosunku do władzy) ceremonialny, dworski, po­
chlebczy; poddańczy, uniżony, obłudny.
- Bizancjum, kolonia gr. zał. ok. 660 r. p.n.e. na europ, brzegu Bosfo­
ru, potem (Konstantynopol) stolica cesarstwa rz., a od 395 do 1453 r.
wsch.-rz.; do 1923 r. (Stambuł) stolica Turcji.
bizmut chem. pierwiastek, Tabl. 1, różowobiały, kru­
chy metal.
-n m . Wismut’jw.’; Wiesen 'łąki’ (w Górach Kruszcowych, gdzie w XV
w dobywano bizmut); muten 'starać się o koncesję na eksploatację ko­
palni’.
biznes interes(y), sprawy (handlowe). || biznesman
człowiek interesów, przedsiębiorca, kupiec, handlo­
wiec, przemysłowiec.
- ang. business 'zajęcie, zawód, interes, sprawa’ od busy 'zajęty czymś,
skrzętny, ruchliwy’; businessman ’biznesman’; man 'człowiek’; por. big
business; pidgin.
bizut(h) [wym. bizüt] fr., pierwszoroczniak; nowi­
cjusz, fryc; debiutant.
black ang., czarny; Murzyn.
black box ang., dosl. ’czarna skrzynka’, jakikolwiek
układ względnie odosobniony, rozpatrywany tylko
z uwagi na wejście i wyjście, bez rozeznania w jego
wewnętrznym działaniu; przyrząd elektroniczny słu­
żący automatycznej kontroli, który można zainstalo­
wać lub usunąć jako pewną całość.
blankiet
- pierw, przybór elektroniczny, często umieszczany w czarnym pudeł­
ku, używany w samolocie jako monitor warunków lotu itp.
black comedy, dark comedy, sick comedy ang., dosl.
’czama, ciemna, chora komedia’, zob. comćdie noire.
- termin dark comedies używany był od dawna przez krytyków na
określenie kilku komedii Szekspira, zwł. Wszystko dobre, co się do­
brze kończy, Miarka za miarkę i Troilus i Kresyda, charakteryzujących
się pesymistycznym nastrojem, ukrytą powagą tezy i niekonwencjonal­
nym zakończeniem.
Black English amer.ang., dosl. ’czama angielszczy­
zna’Afro-Americanese ’afro-ameiykanszczyzna’, dia­
lekt jęz. ang. używany przez wielu Murzynów amer.,
pochodzący z Południa, ale dziś żywy też w miastach
Północy, wyróżnia się specjalną wymową intonacją
słownictwem, a także strukturą gramatyczną lub syn-
taktyczną(jak np. używaniem dodatkowych form cza­
su teraźniejszego; Iwork, la m working, I be working,
Ia-working, I be a-working).
black is beautiful amer.ang., co czarne to piękne; por.
nigra sum...
- hasło niektórych org. murzyńskich w USA.
Black Monday ang., dosl ’Czamy Poniedziałek’, 19
października 1987 r., gdy ceny akcji na giełdach świa­
towych nagle znacznie spadły.
blackout zob. blekaut.
Black Paper [wym. bläk pęjper] ang., bryt., Czarna
Księga, autorytatywny dokument krytykujący a. potę­
piający określoną politykę, pewne praktyki, instytucje
itd.; por. Green Paper.
- termin wzorowany na nazwie White Paper.
black power ang., [wym. bläk pąue] dosl. ’czama po­
tęga, czarne mocarstwo’; hasło mchu pewnych grup
Murzynów w skupiskach (gettach) murzyńskich wiel­
kich metropolii USA, głoszącego izolowanie się Mu­
rzynów od społeczności białych, od jej norm, oby­
czajów i kultury, oraz wyższość fiz. i umysłową
Murzynów nad białymi.
Black Radio ang., dosl. ’czame radio’, (w wojnie psy-
chol.) transmisja radiowa udająca transmisję nadawa­
ną przez stronę przeciwną.
blamaż kompromitacja, ośmieszenie się. || blamować
się.
- nm. Blamage 'blamaż’ od blamieren 'blamować się’ z fr. blamer
’(z)ganić’ z późniąc, blasphemare 'bluźnić; lżyć’ od gr. blásphěmos,
zob. blasfemia.
blanc de blanc fr, wino białe z winogron żółtych
i zielonych.
blank pusta taśma filmowa.
-an g. 'czysty, niezapisany; ślepy (nabój); pustka’.
blanki (l.mn.) archit. śrdw. palisada; krenelaż, zębate
zwieńczenie murów obronnych, osłaniające załogę.
- ła c .plancus 'równy, płaski; bal, dyl, deska’.
blankiet formularz, druk do wypełnienia; arkusz do
korespondencji z wydrukowanym nagłówkiem; por.
in blanco.
- nm. Blankett 'podpisany czysty papier’ od blank 'czysty; goły’.
 błanguette
blanquette potrawka, białe mięso (cielęcina, pierś
kury) w białym, śmietanowym sosie.
- fr., ’jw.’ od blanc 'biały'.
blasé [wym. błazę], zblazowany znudzony, zobojęt­
niały, przesycony wrażeniami, uciechami życia.
- fr. ’jw.’ od blaser 'przytępić smak, wrażliwość (przez nadużycie); znu­
dzić’ z hol. blasen 'rozdymać'.
blasfemia przest. bluźnierstwo.
- gr. blasphěmia 'potwaiz' od blásphěmos 'szkalujący; oszczerca’; por.
blamaż.
blastula następujące po moruli stadium w rozwoju za­
rodkowym zwierząt, mające postać jedno- a. kilku­
warstwowego pęcherzyka; por. gastrula.
- gr. blástos 'zarodek; latorośl, pęd, pąk’; por. cytoblast.
Blaustrumpf zob. bas bleu.
bied step a. bezdrzewna równina w płn. Afryce.
- arab. bílá 'kraj; pole’.
blefować zob. bluff.
blejtram rama drewniana, na której rozpina się płótno
do malowania obrazu; krosna malarskie.
- run. Blendrahmen 'jw.' Blende zob. blenda; Rahmen 'rama'.
blekaut wygaszenie świateł na scenie dla oddzielenia
od siebie scen sztuki a. samodzielnych krótkich sce­
nek (rewii, programu składanego); scenka satyryczna
a. groteskowa, przedzielona od innych przez wygasze­
nie świateł.
- ang. blackout 'zaciemnienie, jw.’; black 'czarny; czernić’; aut zob.
aut.
blenda archit. ślepy otwór, płytka wnęka w murze,
w formie arkady a. okna; fot. przesłona, diafragma;
film. ekran cynfoliowy, odbijający światło; przesło­
na oczu stosowana przy spawaniu a. w piecach żaro­
wych; minerał o dużym połysku, zazw. związek siar­
ki z metalami.
- nm. Blende 'jw.' od blenden 'oślepiać; olśniewać; zasłaniać (oczy,
lampę)’; por. blejtram.
blezer jednorzędowa kurtka sportowa (zazw. flanelo­
wa) w jednym kolorze a. w jaskrawe pasy; rodzaj ża­
kietu damskiego, zazw. bez kołnierza.
- ang. blazer 'kurtka jw.’ od blaze 'płonąć; błyszczeć; jaskrawić się’.
blichtr pozorna, powierzchowna okazałość, świet­
ność, wystawność, szych.
- prawdop. ze st.czes. bliktr 'świecidełko; ułuda’.
blimp ang., żart. zatwardziały, wojowniczy konser­
watysta, wielkomocarstwowy nacjonalista, a przy tym
zadowolony z siebie głupiec.
- wg pułkownika Blimpa, postaci stworzonej przez ang. grafika saty­
rycznego Davida Low (1891-1963).
blind datę ang., dosł. ’ślepa randka’, spotkanie mię­
dzy nieznanymi sobie wzajem osobami płci odmien­
nej, umówione za pośrednictwem osoby trzeciej.
bliny ros. naleśniki ze sfermentowanego drożdżami
ciasta z mąki gryczano-pszennej a. gryczano-żytniej,
smażone obustronnie, podawane z topionym masłem,
śmietaną, masłem śledziowym, kawiorem, konfitura­
mi itd.
- ros. blin l.poj.
75 blue collar
blitz wielki nalot bombowców; seria, okres takich na­
lotów. || Blitzkrieg [wym. blickrńg] wojna błyska­
wiczna; por. dróle de guerre.
-n m . 'jw.'; Blitz 'błyskawica';K rieg 'wojna'.
blockbusting [wym. blokbasting] w USA - prakty­
ka doprowadzania właścicieli domów w dzielnicy za­
mieszkanej przez białych do panicznej sprzedaży (ze
stratą, po niskiej cenie) swoich posesji, na wieść, że
„niepożądane osoby”, zwł. Murzyni a. Portorykańczy-
cy, sprowadzają się właśnie do tej dzielnicy, co spowo­
duje spadek wartości terenów i budynków.
- amer.ang. 'burzenie bloków (domów); jw.’; błock 'zabudowana prze­
strzeń między kolejnymi przecznicami’; bust 'rujnować; degradować’.
blog internetowy dziennik pisany przez prywatną oso­
bę; por. moblog.
blokada (b. morska) zaniknięcie dostępu do wybrze­
ży morskich jakiegoś państwa w celu zmuszenia go do
przyjęcia żądań a. do kapitulacji; (b. ekonomiczna) od­
cięcie jakiegoś państwa od kontaktów zewn. (handl.,
finansowych, komunikacyjnych) dla narzucenia mu
swej woli; por. embargo; med. znieczulenie pewnego
odcinka nerwów czuciowych; sport, działanie taktycz­
ne zmierzające do zahamowania działań przeciwnika.
|| blokowanie automatyczne uzależnienie uruchomie­
nia a. wyłączenia części urządzenia techn. od stanu a.
ruchu innej części tegoż urządzenia.
-n m . Blockade 'jw.' od blockteren 'blokować'z fr. bloąuer 'jp.' od bloc
'kloc; blok’ ze śr.g.nm. błock 'jp.'; por. blokhauz.
blokhauz wojsk ufortyfikowany budynek a. schron
bojowy ze strzelnicami, służący do samodzielnej obro­
ny z kilku stron.
- nm. Błockhaus 'jw.'; Błock, zob. blokada; Haus 'dom'.
blonde Bestie nm., dosł. ’bestia (o włosach) blond’,
osobnik należący do „aryjskiego” narodu panów (zob.
Herrenvolk).
- określenie użyte przez Fr.W. Nietzschego w pracy Z genealogii mo­
ralności (1887 r., wyd. poi. 1906 r.), gdy porównuje okrucieństwo rasy
panów do niewinnego okrucieństwa drapieżników.
Bloody Maria [wym. blądi] amer.ang. dosł. 'krwa­
wa’, w USA - napój alkoholowy z teąuili i soku po­
midorowego.
- (1976 r.) wzorowany na wcześniejszym (lata 50. XX w.) Bloody Mary,
napoju z wódki i soku pomidorowego.
bloomers [wym. blumer-z] pumpy damskie; luźne
majtki damskie obcisłe w kolanach.
- ang. bloomer 'strój kobiet walczących o swoje prawa, wprowadzony
ok. 1850 r.: krótka spódnica, luźne spodnie zebrane w kostkach, pelery­
na i kapelusz z szerokim rondem; w 1.mn. jw.’
biot st.isl., relig. germ. ofiara bogom z płodów rol­
nych, zwierząt, ludzi itd.; uczta, na której spożywano
mięso zwierząt ofiarnych i pito napój kultowy, minnę.
blousons noirs fr., nazywane tak od swoich czarnych
(skórzanych) bluz bandy chuligańskie młodych Fran­
cuzów.
blue collar ang., dosł. 'niebieski kołnierzyk’, robot­
nik, pracownik fizyczny.
bluegrass
bluegrass [wym. blu:gres] w USA - tradycyjna mu­
zyka „ludowa”, zwł. z płd. Stanów; por. country-and-
-westem.
- nazwa od zespołu Bluegrass Boys, specjalizującego się w tym typie
muzyki w latach 40. i 50. XX w., od przydomka stanu Kentucky - Blue­
grass State; amer.ang. (Kentucky) bluegrass 'wiechlina łąkowa, zw. gę­
sią trawką cenna trawa pastewna, bylina do 70 cm w ys.’
blue jeans ang., [wym. blu:dżi:ns] zob. dżinsy.
- ang. blue 'niebieski’.
blue movie [wym. blu: mu:wi] ang., film pornogra­
ficzny.
blue notes [wym. blu: nouts] ang., ’nuty bluesowe’,
tonalna osobliwość muz. jazzowej: charakterystyczne
stopnie skali bluesowej z obniżeniem o ok. półtonu 3.,
7. i 5. stopnia skali majorowej.
blues [wym. blu: z] pieśń lud. a. art. w stylu powsta­
łym wśród Murzynów płn.amer., której tekst składa się
z trójwierszy (dwukrotne „zapytanie” i „odpowiedź”)
wyrażających nastrój tęsknoty a. melancholii, a melo­
dia cechuje się nawracającymi obniżeniami o półton
dźwięków tercji i septymy (blue notes); przeniesiona
do miast (ok. 1870 r.) stała się jednym ze źródeł i ele­
mentów jazzu.
- amer.ang. 'smutek; melancholia; jw.’
bluestocking zob. bas bleu.
bluetka dawn. drobny, błahy utwór sceniczny, kome­
dyjka w 1 akcie.
- fr. bluette 'iskierka; drobny, żartobliwy utwór literacki; słomiany
ogień’.
bluff ang., [wym. blef; właśc. blaf], bluffowanie, ble-
fowanie przebijanie stawki przeciwnika w pokerze dla
odstraszenia go od dalszej gry przez wywołanie w nim
fałszywego wrażenia, że się ma w ręku karty silniej­
sze od jego kart; onieśmielanie, od- a. zastraszanie,
demonstracja (pozorów) siły (czczymi) groźbami, atu­
tami (którymi się nie dysponuje), zwł. w kartach i w
polityce.
blutige Witze nm., krwawe żarty.
- z Karla Geroka (Ave, Caesar, morituri te salutant), 1859 r.
Blut ist ein ganz besondrer Saft nm., krew jest to li-
kwor całkiem osobliwy.
- z Goethego (Faust 1,4), Mefisto.
Blut und Boden nm., krew i ziemia (grunt, gleba);
więź narodu z rasą i ziemią.
- z hitlerowskiej ustawy o dziedzicznych folwarkach (2 9 IX 1933 r.).
(durch) Blut und Eisen nm., krwią i żelazem; por.
ferro et igni.
- Otto von Bismarck, premier Prus (późn. kanclerz Rzeszy) powie­
dział w 1862 r.: „Wielkie problemy współczesności nie rozstrzygną się
mowami i uchwałami większości (parlamentarnej)... ale krwią i żela­
zem”; z Kwintyliana (łac.) sanguinem etferm m (Declamationes, 360),
ok. 75 r.
boa dusiciel, olbrzymi niejadowity wąż międzyzwrot-
nikowej Ameryki; puszysty wąski szal z puchu stru­
sich piór a. z filtra, noszony przez kobiety na przeło­
mie XIX i XX w.
-ła c . 'wąż wodny’.
76 bogoiskatiel’stwo
boazeria dekoracyjna drewniana okładzina wnętrz
(por. lamperia; panneau).
- fr. boiserie ’jw.’ od bois 'drzewo'.
bobby mg.,pop. policjant angielski.
-B o b b y zdrobn. od Robert; od Roberta Peela (1788-1850) bryt. mini­
stra spraw wewn., który zorganizował (1829 r.) policję londyńską.
bobotie affik., danie z mielonego mięsa z curry i in.
przyprawami, pop. zwł. w płd. Afiyce.
bobslej sport, dwu- a. czteromiejscowe podwójne san­
ki z kierownicą połączone wzdłuż ram ą przeznaczo­
ne do zjazdów torowych.
-a n g . bobsleigh ’jw.’; bob 'huśtać się; podskakiwać’; sleigh 'sanie; sa­
neczki’.
boche [wym. bosz] bosz, pogard. Niemiec.
-fr . gwara wojsk. 1914-18 r. ’jw.’
Bock ciężkie, ciemne, pełne piwo nm., sprzedawane
zwykle wczesną wiosną
- nm. skr. od Bockbier, skr. od Einbecker Bier dosl ’piwo z Einbeck’,
miasta w krainie Hanower w Niemczech.
bocors [wym. bokor] kreol.fr., czarownicy a. znacho­
rzy wudu.
bodega piwnica winiarska, winiarnia; wyszynk win
z beczek; portowy magazyn składowy.
- hiszp. 'winiarnia (w podziemiu); magazyn’ gr. apothśke 'magazyn, la­
mus; spichlerz’ od apotithenai 'odkładać’; zob. apo-; tithenai, zob. teza;
por. boutique.
bodhisattwa w buddyzmie - istota, która, kierowana
współczuciem, aby ratować innych, powstrzymuje się
od osiągnięcia nirwany; przyszły Budda, zwł. czczony
jako bóstwo przez buddystów mahajańskich.
- sanskr. 'którego istotą jest oświecenie’; bodhi 'oświecenie’; sattwa
'istota; esencja’ od sa(n)t 'istniejący; prawdziwy; dobry’.
bodhran irlandzki bęben z koźlej skóry.
- irl. 'głuchy człowiek’ od bodhar 'głuchy’.
bodmeria w prawie morskim, zwł. dawn. - pożyczka
zaciągnięta (zwł. przez kapitana, w obcym porcie) pod
zastaw statku, frachtu a. ładunku.
- nm. Bodmerei ’jw.’ od bodmen 'pożyczać jw.’
bodoni krój czcionek druk.: klasycystyczna antykwa.
- od nazwiska wł. grawera i odlewnika czcionek, drukarza Giambattisty
Bodoniego (1740-1813 r.).
Boehma system mechanizm klapowy dla instrumen­
tów muz. dętych drewnianych (pierw, dla fletu), za­
stępujący zatykanie otworów palcami, ułatwiający grę
i zwiększający możliwości techniczne.
- od nazwiska wynalazcy, flecisty nm. Theobalda Boehma (1793?—
-1881).
boeuf Stroganow [wym. böf] polędwica krajana
w wąskie i krótkie paski, smażona z plasterkami ce­
buli i zagotowana z mąką przecierem pomidorowym,
solą i pieprzem.
- fr. boeuf Stroganoff 'wołowina jw.’ od nazwiska Pawła hr. Stragano­
wa, dyplomaty ros. XIX w.; boeuf’wöl-, wołowina’ z łac. bos ’wół’.
bogdychan hist. tytuł cesarza chińskiego.
-r o s. ’jw.’ zmong. bogdohan 'święty, mądry chan’.
bogoiskatiel’stwo ruch relig.-filoz. wśród inteligencji
ros. pocz. XX w., pragnący załagodzić sprzeczności
społeczne przez stworzenie nowej religii.
 bogoiskatiePstwo
-r o s. ’jw.’; bog ’B óg’; iskať 'szukać; usiłować’.
bohema cyganeria, luźne ugrupowanie artystów, pro­
wadzących życie nieregularne, indywidualistyczne,
niekiedy ekscentryczne, wyrażające protest przeciw
konwenansom, normom społecznym, obowiązującym
poglądom estetycznym.
- fr. bohéme 'cyganeria' ze śrdw.łac. bohemus 'mieszkaniec Czech’;
późn. o Cyganach, którzy, jak sądzono, przybyli z Czech.
bohemistyka nauka obejmująca język, literaturę, hi­
storię i kulturę czeską.
- łac. Bohemia 'Czechy' od Boiohaemum 'kraj celt. plemienia Bojów’.
bohomaz liche malowidło, kicz, bazgranina malar­
ska.
- ukr. 'malarz świętych obrazów’.
bohr chem. pierwiastek otrzymany sztucznie, zob.
transuranowce, Tabl. 1.
boite (de nuit) [wym. buąt (denui)], buatka, (pary­
ski) lokalik (otwarty wieczorem i w nocy) z występa­
mi (zazw. jednego albo paru piosenkarzy a. piosenka­
rek), gdzie można zjeść i wypić.
- fr. 'jw.'; boite 'pudło; pudełko; skrzynka; buda, sztuba; lokalik, knajp­
ka; areszt’ z późn.łac. btais, zob. boks 2; fr. nuit 'noc' z łac. nox, zob.
nokturn.
boj zob. boy.
boja mor. pława, zakotwiczony na dnie, pływający
znak nawigacyjny.
- nm. Boje 'jw.' ze st.fr. boye (dziś bouéé) 'jw.'
bojar, bojarzyn hist. człowiek wyższej warstwy feu­
dalnej, wielki właściciel ziemski na Rusi (do czasów
Piotra I); na wsch. kresach dawn. Rzplitej - chłop wol­
ny od pańszczyzny.
-ro s. bojórin 'bojar'.
bojer szybkie sportowe sanie żaglowe, ślizg, jacht lo­
dowy.
- hol. boeier 'mały żaglowiec flam.’
bojkot zmowa przeciw osobie, pracodawcy, gru­
pie osób, państwu, mająca na celu odwet a. wywar­
cie nacisku za pomocą utrudnienia a. uniemożliwienia
normalnych stosunków towarzyskich, zawodowych,
ekon., polit, przez zerwanie kontaktów, niekupowanie
towarów, odmowę zatrudnienia, strajk itd.; por. ostra­
cyzm.
- ang. boycott 'jw.'; od nazwiska ang. zarządcy majątku w hrabstwie
Mayo (Irlandia), Charles C. Boycott, zbojkotowanego w 1880 r. przez
dzierżawców za odmowę zmniejszenia czynszu.
bojler, bulier zbiornik gorącej wody, warnik.
- ang. boiler 'kocioł parowy, warnik’ z boil 'wrzeć; gotować się’ od łac.
bullire 'wrzeć' z bulla, zob. bulla.
bokmál norw., dosł. ’język książkowy’, język duń-
sko-norweski, oficjalny język Norwegii, którym
mówi większość jej mieszkańców, z reguły przyswa­
jany za granicą przez cudzoziemców jako jęz. norwe­
ski, w kraju jednak mający równy status z nynorsk
(zob.); pierw, nazwa; riksmál, dosł. ’język oficjalny’.
boks 1. sport, pięściarstwo. 2. przestrzeń oddzielo­
na całkowicie a. częściowo wewnątrz większego po­
mieszczenia (w szpitalu, szatni, garażu, stajni itd.);
gruba skóra chromowa do wyrobu obuwia.
77 bombarda
- 1. ang. box 'walczyć na pięści’ od 'uderzenie pięścią’. 2. ang. box
'skrzynia; pudło; loża; przegroda; skóra groszkowana’ z późn.łac. buxis
'puszka z bukszpanu’ od gr. pýksos 'bukszpan'; por. busola.
bokser rasa psów bojowców średniej wielkości, wy­
hodowana w Niemczech, m.in. z buldogów i terie­
rów; pies o kwadratowej głowie i czarnej masce,
krępy, silny (nazwany od „boksowania” przeciwni­
ka mocnymi przednimi łapami na początku walki),
o błyszczącej, krótkiej sierści, rudobrązowej a. cęt-
kowanej; cenny jako stróż i towarzysz, używany też
jako pies policyjny.
- ang. boxer 'pięściarz' od box, zob. boks 1.
boksyt skała osadowa ilasta, najważniejsza mda alu­
minium (glinu).
- fr. bauxite 'jw.' od nazwy miejscowości Les Beaux w płd. Francji,
gdzie po raz pierwszy odkryto złoża boksytu.
bola(s) broń myśliwska złożona z dwu (a. więcej)
kul, zazw. kamiennych a. żelaznych, przymocowa­
nych do końca lin(y) a. rzemieni(a). || bolero lud.
taniec hiszp. w tempie trójdzielnym, wykonywany
przy wtórze kastanietów (por. seguidilla); (a. bo-
lerko) krótka kamizelka męska (lud. ubiór hiszp.)
a. wzorowany na niej krótki żakiecik damski.
- hiszp. bolero 'taniec; tancerz bolera; kamizelka’ od (?) bola 'kula';
amer.hiszp. bolas l.mn. od hiszp. bola z łac. bulla, zob. bulla.
bolid duży, b. jasny meteor, „kula ognista”.
- gr. bolíš dpn. bolidos 'pocisk; grot’.
bolivar waluta Wenezueli (=100 centimos).
- amer.hiszp. 'jw.' od nazwiska bohatera walk o wyzwolenie Ameryki
Płd.: Simon Bolivar (1783-1830).
boliviano waluta Boliwii (=100 centavos); peso bo­
liwijskie.
-h iszp. 'boliwijski; jw.’
bollandyści towarzystwo jezuitów belg. zajmujących
się spisywaniem serii żywotów świętych pańskich, za­
tytułowanej (łac.) Acta sanctorum.
- od nazwiska Jana Bollandusa (Jean de Bolland), 1596-1665 r., któ­
ry wydał w 1643 r. pierwsze tomy tej serii, liczącej dziś przeszło 60
pozycji.
bolometr czuły przyrząd elektr. do pomiaru energii
promienistej.
- gr. bole 'rzut; promień’; zob. -metr.
bolszewik komunista, leninista; hist. zwolennik leni­
nowskiego, rewolucyjnego kierunku socjaldemokracji
ros. || bolszewizm leninizm, marksizm okresu impe­
rializmu i rewolucji proletariackiej.
- ros. 'jw.' Nazwa powstała na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii
Robotniczej Rosji w 1903 r., w związku z rozłamem na większość (ros.
bolszinstwó) i mniejszość (zob. mienszewik).
BOM- w złożeniach: (część omasztowania, ożaglo­
wania a. olinowania, znajdująca się) bezpośrednio nad
bramreją. || bom, bum, baum gik, poziome drzewce,
umocowane przegubowo do masztu, służące do przy­
mocowania żagla skośnego; bum, tram, pozioma bel­
ka, przyrząd gimnastyczny do ćwiczeń równoważ­
nych i zwisów.
-h o l. boom 'drzewo; bariera; dyszel’.
bombarda śrdw. katapulta, machina oblężnicza mio­
tająca kamienie; od XIV w. wielkie działo burzą-
bombarda
ce, o krótkiej lufie, strzelające kulami kamiennymi.
|| bombardier hist. żołnierz obsługujący bombardę;
starszy kanonier; członek załogi bombowca zrzucają­
cego bomby; zool. rodzaj chrząszczy (z rodziny biega­
czy) wystrzykujących w wypadku zagrożenia gryzącą
ciecz z odwłoka.
- fr, bombardier 'bombowiec; członek jego załogi; zool. rodzaj
chrząszczy’ i bombardę 'trąba; jw .’ od łac. bombus 'niski ton’ z gr.
bómbos 'jp.'
bombardon muz. metalowy instrument dęty o niskim
tonie, używany w orkiestrze wojsk.; por. helikon.
- w ł. bombardone 'jw.'
bombastyczny napuszony, pompatyczny, przesadny,
górnolotny, nadęty (styl, język, utwór), pełen bomba­
stu, emfazy, patosu. || bombazyna jedwabna tkanina
diagonalna farbowana na czarno używana do ubiorów
żałobnych.
- fr. bombazine i nm. Bombast 'napuszoność' z ang. bombast down.
'bawełna, używana jako wyściółka, podszycie; pretensjonalny, napu­
szony styl’ z gr. bómbyks ’jedwab(nik)’.
bombaż wydęcie denka puszki konserwowej wywoła­
ne ciśnieniem gazów, powstałych na skutek procesów
rozkładu zawartości (a. reakcji chem. metalu) puszki.
- fr. bombage 'jw.' od bomber 'nadąć; uczynić wypukłym’ z bombe
'bomba; bania’ od wł. bomba 'bomba; pączek’.
bomoh malaj., malajski znachor-czarownik.
bon 1. krótkoterminowe zobowiązanie do wydania
posiadaczowi pewnych towarów, usług a. sumy pie­
niędzy; (b-y skarbowe) krótkoterminowe pożycz­
ki państwowe. 2. urabon, jap., jedno z najpop. świąt
w Japonii, obchodzone 15 lipca ku czci duchów zmar­
łych, zwł. zmarłych przodków, którzy podobnie jak
w Nowy Rok wracać mają na jeden dzień do miejsc
urodzenia; na ich powitanie i pożegnanie zapala się
ognie i lampiony papierowe, organizuje tańce zbioro­
we, dekoruje groby.
- 1 . fr. 'czek, talon’ od 'dobry' z łac. bonus 'jp.'; 2. por. bona; bonifika­
ta; bonifrater; bonitacja.
bona przest. domowa wychowawczyni dzieci w wie­
ku przedszkolnym.
- fr. borne 'służąca' z r.ż. od bon, zob. bon.
bona fide łac., w dobrej wierze, w uczciwych zamia­
rach; prawn. ważny, prawdziwy; szczery. || bona fides
łac., dobra wiara, uczciwe zamiary, subiektywne prze­
konanie o zgodności postępowania z prawem a. z za­
sadami współżycia społecznego; por. mała fide; mała
fides.
bonanza bogata żyła złota; źródło niespodziewanie
wielkich korzyści; szczęście, pomyślność.
- ang. 'jw.' z hiszp. 'ładna, bezwietrzna pogoda (na morzu); pomyśl­
ność’ od śrdw.łac. bonacia 'cisza morska’ (pod wpływem łac. bonus,
zob. bon) z łac. malacia 'jp.' z gr. malakia 'miękkość, słabość’.
bong ang., fajka do palenia marihuany.
bongos ang., bębenki bongo, połączone parami małe
afro-kubańskie bębenki, na których gra się palcami,
używane gł. w latynoamerykańskiej muz. tanecznej.
bon gré, mal gré fr., chcąc nie chcąc; rad nie rad.
78 bonům vinuin laetificat cor hominis
bonheur du jour fr, dosł. ’radość dnia’, biurecz-
ko damskie, modne gł. za panowania Ludwika XVI,
złożone ze stolika z szufladkami oraz z szafkowej na-
stawki, służyło do pisania i do przechowywania bibe­
lotów, przyborów toaletowych itp.
bonifikata (-kacja) opust, zniżka ustalonej ceny to­
waru, zwł. jako forma odszkodowania za poniesioną
stratę (por. rabat; skonto).
- fr. bonification 'jw.' ze śrdw.łac. bonificatus p.p. od bonificare 'ulep­
szać'; boni- od bonus zob. bon; -ficare odfacere, zob. fakcja.
bonifrater zakonnik reguły Braci Miłosiernych, zako­
nu szpitalnego, opiekującego się chorymi, zwł. umy­
słowo.
-ła c . bonifratres 'dobrzy bracia’; bonus, zob. bon',frater, zob. fratemi-
zacja; stowarzyszenie zał. w 1540 r. w Grenadzie (Hiszpania) przez św.
Jana Bożego; w Polsce od 1609 r.; nazywani dawn. od spiczastych kap­
turów „czubkami”.
bonis avibus łac., dosł. ’z dobrymi ptakami’, pod do­
brą wróżbą.
- augurowie starorzymscy odczytywali wolę bogów z lotu ptaków.
bonitacja ocena jakości i klasyfikacja drzewostanu,
gleby, bydła; naprawa jakości wód zatruwanych che­
micznie.
- łac. bonitas 'dobroć' od bonus, zob. bon.
bonito, zool. pelamida, sarda, drapieżna ryba atlantyc­
ka, śródziemnomorska i czarnomorska, z rzędu oko-
niokształtnych.
- hiszp. 'jw.' od 'ładny; miły’ z łac. bonus, zob. bon.
Bonjour tristesse fr, Witaj, smutku.
- powieść (1954 r.) Franęoise Sagan, cytat z Paula Ěluarda {La vie im-
mediate. Ledwie zniekształcony), 1932 r.
bon mot fr., [wym. bą mo] dosł. ’dobre słowo’ apo-
ftegmat, dowcip, zręczne powiedzenie.
bonne bouche fr, dosł. ’dobre usta’; smaczny kąsek;
deser.
bonończyk, bolończyk zob. maltańczyk.
- Bolonia, miasto w śr. Włoszech (wł. Bologna, łac. Bononia).
bonsai jap., karłowate drzewko doniczkowe uzyskane
specjalnymi metodami hodowli (np. przez przycina­
nie i bandażowanie korzeni, wyginanie pnia, owijanie
gałęzi drutem) różnych gatunków sosen, tuj, klonów,
wisien itd. || bon-seki jap., dosł. 'pejzaż na tacy’; mi­
niaturowy krajobraz wykonany z piasku i kamieni na
tacy.
bons (mauvais) quarts ďheure fr, dobre chwile, na­
stroje; złe chwile, nastroje (dosł. kwadranse).
bon ton fr., [wym. bątą] przest. a. żart. dobry ton, nie­
naganny sposób bycia, właściwe zachowanie się; por.
savoir vivre.
bonům commune łac., dobro powszechne, ogólne. ||
bonům publicum łac., dobro publiczne.
bonům vínům laetificat cor hominis łac., dobre wino
uwesela serce człowiecze; wino łagodne, dobrej myśli
naczynie (tł. Jana Kochanowskiego).
- wg Wulgaty (Psalm 103 a. 104,15).
 bon vivant
bon vivant fi*., [wym. bąwiwą]przest człowiek umie­
jący i lubiący używać życia i bawić się; smakosz; por.
epikurejczyk. || bon viveur fr., [wym. bą wiwö:r]
przest. hulaka, szaławiła, letkiewicz; lew salonowy.
bonza kapłan a. mnich buddyjski w Chinach i Japonii;
(b. związkowy) nadęty, wyniosły, bezczynny funkcjo­
nariusz zawodowej organizacji związkowej; zarozu­
miały darmozjad, pasożyt na stanowisku społecznym
a. państwowym.
-port. bonzo ’jw.’ z jap. bonsö 'bonza’.
bonżurka domowa marynarka z miękkiej i ciepłej
tkaniny, np. z fłaneli.
- fr. bonjour 'dzień dobry’.
boogie-woogie ang., [wym. bu:gi uugi] zapoczątko­
wany przez Murzynów Ameryki Płn. perkusyjny styl
wykonywania bluesów na fortepianie, odznaczający
się mocną, uporczywą figuracją basów i żywym, peł­
nym ozdobników prowadzeniem prostej melodii; ro­
dzaj tańca towarzyskiego.
bookmacher [wym. bukmacher], właśc. bookma­
ker [wym. bukmejker] osoba trudniąca się prywatnie
(i nielegalnie) zawieraniem z publicznością zakładów
na wyścigach konnych a. imprezach sportu zawodo­
wego (zwł. pięściarskich) i wypłacająca wygrane; po­
średnik przy grze w totalizatora na wyścigach kon­
nych.
- ang. bookmaker 'drukarz, introligator a. grafik książkowy; firma za­
wierająca z publicznością zakłady o wyniki imprez sport, i wydarzeń
publ. (np. wyborów)’; book 'książka; Biblia; libretto; rejestr; karnecik
(np. bookmachera)’; make 'robić'.
boom [wym. bu:m] ekon. szybki wzrost koniunktu­
ry, ożywienie gospodarcze, ekspansja, prosperity; por.
slump.
- ang. 'huk; buczenie; szybki rozwój; jw.’
boopis (potnia) Hęre gr., wolooka (czcigodna) Hera;
zob. Tabl. 30; por. epitheton omans.
- z Homera (Iliada, 3,144; 7,10; 18,40 itd); tj. o oczach wołu.
booster [wym. bu: ster] urządzenie elektroakustycz­
ne do gitary, dające specjalne efekty brzmienia;
wzmacniacz samochodowy wyższej klasy, zwł. ste­
reofoniczny.
- ang. 'propagator; detonator; generator pomocniczy; jw.’ od boost 'za­
chwalać; zwiększać napięcie’.
boot inf. ładowanie systemu operacyjnego do pamię­
ci operacyjnej komputera, jedna z pierwszych czynno­
ści wykonywanych przez komputer po włączeniu; por.
operacyjny system, komputer.
- ang. bootstrap 'podnosić się do góry, ciągnąc się za sznurowadła’.
bootlegger [wym. bu:tleger] przemytnik a. nielegal­
ny producent alkoholu, zwł. w USA w okresie prohi­
bicji (1918-33).
- ang. ’jw.’ od bootleg 'cholewka; przemycać alkohol’; boot 'but'; leg
noga(wka)’.
bop zob. bebop.
bor chem. pierwiastek, Tabl. 1.
- ze śrdw.łac. borax 'boraks, saletra’ z arab. burak 'jp.' od pers.
büräh 'jp. ’
79 bosman
bora zimny, suchy, gwałtowny, zazw. zimowy wiatr
na wybrzeżu M. Adriatyckiego. |j borealny północny
(por. akwilon; arktyczny; zefir).
- wł. dial. wenecki bora 'bora' i późn.łac. borealis 'płn.' z gr. Boreas
mit. gr. 'bóg wiatru płn. ’; por. hiperboreje.
bordereau [wym. bordero:] fr., notatka, zapisek dla
pamięci; wykaz.
- zazw. w odniesieniu do zdradzieckiej notatki, która doprowadziła do
skazania niewinnego - kapitana Alfreda Dreyfusa.
bordiura pas dekoracyjny obrzeżający arrasy, gobe­
liny, kobierce, makaty, kilimy, pismo, druki; ozdob­
ny pas obramiający kompozycję piast, (rzeźbę, malar­
stwo, grafikę); wzorzysty pas kwiatowy służący jako
obramowanie klombów, gazonów itp.
- fr. bordiure 'obramowanie, rama; brzeg, szlak’ od bor 'brzeg, kra­
wędź’.
bordo wino bordoskie (wina znane od czasów rz.;
najsłynniejsze wina regionu: Medoc, Sauternes, Sa­
int Emilion, Graves); kolor czerwonego wina, ciem-
nowiśniowy.
- od nazwy portu Bordeaux, ośrodka produkcji i handlu win na zach.
wybrzeżu Francji.
bordun, burdon muz. jeden a. więcej dźwięków
wytrzymywanych nad a. pod melodią, spotykanych
w muzyce wokalnej i instrumentalnej (np. dudy, lira
korbowa).
- wł. bordone 'bas mruczący’; fr. bourdon trzmiel; piszczałka dud’,
borealny zob. bora.
borgis, burgos stopień (wielkość) czcionki drukar­
skiej (9 punktów).
- nm. ’jw.’ z fr. bourgeois, zob. burżuazja.
borta taśma pasmanteryjna do lamowania, obszywka,
lamówka, galon.
- nm. Borte ’jw.’
borzoj [wym. r-z] ros., chart rosyjski.
bos in lingua łac., dosł. (ma) wołu na języku; milczy
z jakiejś ważnej przyczyny; milczy, bo go przekupili.
- łac. z gr. (boüs epi glösse); por. Teognis (Elegia, 813) i Ajschylos
(Agamemnon, 36); Ateńczycy mieli monetę z wybitym wizerunkiem
byka.
boskiet down. lasek, gaik, masyw drzew a. krzewów
ujęty w ściany żywopłotów, jaki w ogrodach XVII
i X W I w. otaczał place, kobierce kwiatowe, trawni­
kowe, wodne itp. tzw. ’parterow’ barokowych.
- fr. bosąuet 'gaik; zarośla; jw. 'z wł. boschetto ’jp.’ zdrobn. od bosco
'las; gaj’.
bos locutus est iac.,przysl wół przemówił!
- wg rz. legendy w ół niegdyś uratował Rzymian przed zbliżającym
się nieprzyjacielem, wzywając ich ludzkim głosem, aby się mie­
li na baczności.
bosman podoficer, do którego należy utrzymanie czy­
stości i porządku na statku; w marynarce woj. stopień
podoficerski, odpowiadający sierżantowi. || bos(man)
mat w marynarce woj. stopień podoficerski, odpowia­
dający plutonowemu armii lądowej.
- nm. Bootsmann{maaty, Boot 'łódka’; Matm 'człowiek'; Maat, zob.
mat 1.
Bosnywash
Bosnywash [wym. bąsneuosz] amer.ang., gęsto zalud­
niony i zabudowany region zach. USA, rozciągający
się od Nowej Anglii do stolicy państwa; zob. mega-
lopolis.
- (1969 r.) akronim nazw miast: Boston, New York, Washington.
boss amer.ang., szef, zwierzchnik; dyrektor, kierow­
nik; właściciel (przedsiębiorstwa); (w USA także:) lo­
kalny, stanowy przywódca partii polit.
bossa nova kierunek muz. jazzowej spopularyzowa­
ny w latach 60. XX w., oparty na elementach muzyki
lud., zwł. tańca samba.
-port. ’nowy talent’; bossa ’guz, narośl, garb;przen. uzdolnienie’; nova
r.ż. od novo ’nowy’.
boston 1. powolny, płynny, posuwisty walc; dawna
gra w karty, odmiana wista. 2. rodzaj ubraniowej tka­
niny wełnianej o splocie skośnym.
- 1 . od nazwy stolicy stanu Massachusetts (USA). 2. od nazwy miasta
na wsch. W. Brytami.
bosz zob. boche.
botaniczny ogród - ogród będący placówką nauk.-ba­
dawczą, związaną z wyższą uczelnią a. inną instytucją
nauk. || botanika nauka o roślinach.
- gr. botanikós 'zielarski’ z botám 'pastwisko; ziele’, od bóskein ’(wy)
pasać; żywić’.
botforty buty z cholewami wyższymi z przodu, uży­
wane dziś tylko do konnej jazdy; por. welingtony.
- fr. bottesfortes przest. ’jw.’; botte ’b\iť\forte r.ż. odfo rt 'mocny; wy­
soki; duży’ z łac.fortis, zob. fort.
bottłe party ang., dosł. 'przyjęcie butelkowe’; przy­
jęcie towarzyskie, na które każdy gość przynosi bu­
telkę alkoholu.
(the) bottom line [wym. łajn] najniższa (ostatnia) li­
nijka (wiersz) tekstu zestawienia strat i zysków, wyka­
zująca zysk a. stratę netto rocznej działalności firmy,
przedsiębiorstwa; ostatnia linijka sprawozdania finan­
sowego; istota rzeczy; streszczenie; główny punkt;
podsumowanie.
- (1970 r.) amer.ang. prawdop. tł. z jid. di unterste szure ’jw.’
botulizm med. zatrucie jadem kiełbasianym, choroba
kiełbasiana.
- nm. Botulismus ’jw.’ z łac. botulus 'kiełbasa’.
bouchée mały pasztecik z pikantnym (mięso, ryba) a.
słodkim nadzieniem.
- fr. dosł. ’kęs’ od łac. bucca 'usta’.
bouche fermée fr. 'zamknięte usta’, śpiew z zamknię­
tymi ustami a. zaciśniętymi zębami; wł. bocca chiusa.
bouclé wzorzysta tkanina wełniana z nierównej przę­
dzy pętelkowej a. węzełkowej; dywan pętelkowy.
- fr. 'pierścieniowaty; kędzierzawy; pętelkowy’ od boucle 'sprzączka,
klamra’.
bouillabaisse [wym. bujabęs] prowansalska potrawa
z różnych ryb, krabów, homarów, gotowanych w wo­
dzie z cebulą, korzeniami, zabarwiona szafranem.
- fr. ’jw.’ z prowans. bouiabaisso ’jp.’; tryb rozkazujący od bouie 'goto­
wać’ i od abeissa 'zdjąć’.
bourbon [wym. burbon] amerykańska whisky z ku­
kurydzy.
80 Brabanęonne
- od Bourbon county (Kentucky, USA); zob. county.
(Palais-)Bourbon fr. [wym. palę burbą] Zgromadze­
nie Narodowe {Uassemblée nationale), jedna z dwóch
izb parlamentu fr.; jego polityka, działalność itd.; jego
siedziba; por. Elysće.
- budynek na lewym brzegu Sekwany naprzeciw placu Zgody w Pa­
ryżu, wzniesiony w 1722 r. przez architekta wł. Giraldiniego dla księż­
ny de Bourbon.
bourgeois zob. burżuazja.
(Le) Bourgeois gentilhomme fr, Mieszczanin szlach­
cicem.
- tytuł komediobaletu (1670 r.) Moliera.
bourguignonne [wym. burginion] fr., 'burgundzka';
(pieczeń wołowa) po burgundzku, tj. z czerwonym wi­
nem.
- od Burgundii, krainy hist. we wsch. Francji.
bourrće fr., [wym. burę] muz. taniec fr., z XVII w.,
pochodzący prawdop. z Owemii, szybki, w metrum
dwudzielnym z przedtaktem, wprowadzony następnie
do suity barokowej.
boutade fr., wybryk, kaprys, koncept. || bouts-rimés
fr., (gra w) wiersze pisane do zadanych rymów; zob.
boutade.
boutique [wym. butik] w krajach anglos. - mały sklep
detaliczny, zwł. z ubiorami w b. krótkich seriach, nie­
mal ekskluzywnie projektowanych, nietanich, dosto­
sowywanych do indywidualnych potrzeb klientów
a. szytych na miarę, lub sprzedający tańszą gotową
odzież nie w sezonie a. w nietypowych rozmiarach.
- ang. ’jw.’ z fr. ’sklep(ik); warsztat’ prawdop. od stprowans. botica
’jp.’ z gr. apothékě, zob. bodega.
bouts-rimés zob. boutade.
bouvier des Flandres fr., 'wolarz flandryjski’, owcza­
rek pochodzący z płd.-zach. Flandrii i płn. wzgórz
Francji, średniej wielkości, o gęstej, pomierzwionej,
sztywnej sierści brązowej, czarnej, szarej, białoszarej
a. cętkowanej, używany w policji, wojsku i do pędze­
nia bydła.
bowling [wym. bouling] rodzaj gry w kręgle powsta­
ły w USA.
- ang, ’jw.’ od bowl 'grać w kule, kręgle’.
boy [wym. boj] chłopiec do posług, na posyłki, zwł.
w hotelach.
- ang. 'chłopiec; młodzieniec; jw.; służący (w koloniach)’; por. cow­
boy.
Boże caria chranj ros., Boże, chroń cara; por. God
savé the king.
- rosyjski hymn państwowy (1833-1917), słowa Wasilij Żukowski, mu­
zyka Aleksjej Lwów.
Brabanęonne fr, [wym. brabason], Brabansona, Bra-
bantka, Hymn Brabancki, Hymn Wolności, narodowy
hymn belgijski.
- napisany we wrześniu 1830 r. przez poetę fr. Jennevala (właśc. Louis
A. Déchet, 1801-30) i kompozytora Franęois Van Campenhouta (1779—
-1848).
 bracero
bracero [wym. brasęro, ang. bresęrou] meksykański
kontraktowy robotnik sezonowy, zatrudniony w rol­
nictwie a. przemyśle w USA.
- hiszp, 'poręcz; robotnik dniówkowy’ od brazo 'ramię’ z łac. brachium
’jp.’ od gr. brachidn ’jp.’ z brachys, zob. brach(y)-; por. bras.
brachium saeculare łac., ’ramię świeckie’, w prawie
kanonicznym instytucja pomocy władz państwowych
przy wykonywaniu zarządzeń i wyroków władz kość.
(kara śmierci, tortury, więzienie itp.), niekiedy przy
ściąganiu opłat, istniejąca od IV do XVIII w.
-BRACH(Y)- w złożeniach; krótki. || brachygrafia
rozszyfrowywanie skrótów w tekstach śrdw. || bra-
chykefalia antr. krótkogłowość.
- gr. brachys 'krótki’; por. amfibrach; bracero; zob. -cefal(o)-.
brachylogia brewilokwencja, zwięzłość, treściwość,
lapidarność, zwartość, krótkość wypowiedzi, wyraża­
nia się.
- zob. brach(y)-; -logia.
bradykardia med. rzadkoskurcz, zwolniona akcja ser­
ca (poniżej 60 uderzeń na min); por. wagotonia.
-g r . bradys 'powolny; leniwy’; zob. -kardi(o)-.
(D) Braghettone wł., dosl. ’Spodniarz’; przezwisko
malarza i rzeźbiarza wł. Daniele da Volterra (1509-66,
jednego z najlepszych uczniów Michała Anioła), twór­
cy Zdjęcia z Krzyża (w rz. kościele Trinita dei Monti),
nadane mu, gdy domalował wstęgi i draperie przesła­
niające „nieprzyzwoitości” nagich postaci fresku Mi­
chała Anioła Sąd Ostateczny w Kaplicy Sykstyóskiej
w Watykanie (na polecenie papieża Pawła IV).
Brahmacarin zob. aśrama. || brahman filoz.ind.
w Upaniszadach bóstwo bezosobowe, źródło wszech­
rzeczy, zob. atman; bramin (zob.). || brahmany świę­
te pisma ind. powstałe ok. IX-VI w. p.n.e., poświę­
cone gł. nauczaniu braminów wykonywania rytuałów
wedyjskich.
- zob. bramin; sanskr. carin 'praktykujący’.
Braille [wym. braj], brajl pismo z wypukłych kropek
dla niewidomych, do czytania dotykiem, Tabl. 40.
- od nazwiska fr. nauczyciela ociemniałych: Louis Braille (1809-52).
brain drain [wym. brejn drejn] odpływ naukowców,
intelektualistów, specjalistów z krajów o stosunko­
wo niższym do krajów o wyższym poziomie rozwoju
(gosp., nauk., org. itp.); „drenaż mózgów”.
- ang. 'odpływ mózgów’; brain, zob. brainstrom; drain 'dren; pompa
ssąca; spust’.
brain gain [wym. brejn gejn] napływ naukowców, in­
telektualistów, specjalistów z innych krajów, poszuku­
jących możliwości zatrudnienia, wzbogacający poten­
cjał naukowy i techniczny kraju.
- ang. (1966 r.), odwrotna strona „drenażu mózgów”, zob. brain dra­
in (1963 r.).
brainstorm [wym. bręinstoim] technika obrad ro­
boczych, polegająca na gromadzeniu wszelkich,
najdziwniejszych nawet, improwizowanych pomy­
słów rozwiązania omawianego problemu, jakie ze­
branym przychodzą do głowy.
- ang. 'gwałtowne, przejściowe zaburzenie umysłu; nagłe natchnienie;
kapitalny (a. niedorzeczny) pomysł; prowadzić obrady w sposób jw.’;
brain 'mózg, umysł’; storn 'burza; sztorm’.
81 brandy
brain trust [wym. brejn trast] grupa doradców-spe-
cjalistów, zwł. w zakresie planowania a. strategii dzia­
łania (często działająca nieoficjalnie). j| brains trust
[wym. brajnz ...] zespół dyskutantów-specjalistów
w programie RTV; por. panel.
-a n g . 'jw.'; brain, zob. brainstorm; trust.
brainwashing [wym. bręjnuoszing] pranie mózgu;
długotrwałe i intensywne wpajanie komuś (przy uży­
ciu środków terroru psych.) podstawowych wierzeń,
poglądów i postaw (polit., społ., relig. itd.), krańcowo
odmiennych od tych, jakie dotąd posiadał; por. indok­
trynacja.
- ang. ’jw.’, tłum z chiń. hsi nao ’jp.’; hsi 'prać’; nao 'mózg'; ang. bra­
in, zob. brainstorm; washing 'mycie; pranie’.
brajl zob. Braille.
brajtszwance wysoko cenione futra z wyporków (nie
donoszonych płodów) owiec karakułowych (rasy tłu-
sto-ogoniastej, hodowanej gł. w Uzbekistanie i Turk­
menistanie oraz w Iranie i Afganistanie).
-n m . Breitschwanz 'brejtszwanc’; breit 'szeroki'; Schwanz 'ogon’.
brakteaty cienkie monety wybij anejednostronnie, wy­
pukłe na awersie, złote (Grecja, IV-II w. p.n.e.; Skan­
dynawia V-VII w.) a. srebrne (śr. Europa w śrdw.).
- śrdwłac. (nummus) bracteatus ’jw .’; łac. nummus 'moneta’; późniąc.
bracteatus 'złocony’ z łac. bractea 'blaszka (złota)’.
BRAM- hol., w złożeniach: część omasztowania, oża-
glenia a. olinowania, znajdująca się bezpośrednio nad
stengą masztu.
bramin (-man) kapłan, członek najwyższej kasty hin­
duskiej; przen. iron. o członkach ekskluzywnej kasty
arystokracji Nowej Anglii (USA). || braminizm (-ma-
nizm) jedna z głównych religii Indii, późniejsza faza
wedyzmu (1. poł. I tysiąclecia p.n.e.), poprzedzająca
współczesną jej formę - hinduizm.
- sanskr. bráhmana dosl 'modlitewny' od brahman 'modlitwa’.
bramsel żegl. bramżagiel.
- hol. bramzeil ’jw.’; zob. bram-; zeił 'żagiel'; por. marsel; sztaksel;
topsel.
BRANCHI(O)- w złożeniach: skrzela; skrzelowo-.
-g r . brónchia 'skrzela’.
brander down. statek naładowany materiałami łatwo
palnymi, który, po podpaleniu, kierowano na okrę­
ty nieprzyjaciela. || brandmur down. mur ogniowy
z materiału niepalnego, mający przeszkodzić przeno­
szeniu się pożaru zjednej (części) budowli na dragą.
- nm. Brander ’jw.’ i Brandmauer 'brandmur’ od Bran ’pożar’z bran-
nen 'płonąć'; Mauer 'mur'.
brandzel elastyczna skóra pokrywająca podeszwę
wewnątrz obuwia.
- nm. Brandsohle dosl 'podkładka przeciw odparzeniu (stopy); podpo-
deszwa, jw.’; Bran 'pożar; gangrena’; Sohle 'podeszwa’.
brandy [wym. brandy] wódka przepalanka otrzymy­
wana przez destylację wina (np. koniak) a. ze sfermen­
towanego soku brzoskwiń, wiśni, jabłek i in. owoców
(np. wiśniówka, śliwowica).
- ang. 'jw.' skr. od brandywine śrdw.hol. brantwijn; brant p.p. od ber-
nen 'palić; destylować’; wijn 'wino'.
brankard
brankard budka przy wagonie towarowym przezna­
czona dla obsługi kolejowej; przest. wagon bagażo­
wy a. towarowy. || brankardier sanitariusz w wojsku
Księstwa Warszawskiego.
- fr. brancardier 'tragarz noszy; wojsk, sanitariusz’ od brancar 'nosze;
dyszel’ z normandzkiego branque 'gałąź'.
branża gałąź (dział) przemysłu a. handlu.
- fr. branche 'gałąź; odnoga; branża’ z późniąc, branca 'łapa z pazu­
rami; pazur’.
bras (zazw. w l.mn.) żegl. wodza rei, lina służąca do
brasowania, do obracania rei w płaszczyźnie pozio­
mej.
- hol. bras 'jw.' z fr. 'ramię' od łac. brachium, zob. bracero.
brasserie fr., browar; piwiarnia.
braszpil wciągarka, winda kotwiczna (również do
prac z linami przy cumowaniu), umieszczana na przo-
dzie statku.
- nm. Bratspill 'jw.'
Brave New World ang., Nowy, (iron.) wspaniały
świat.
- tytuł powieści satyrycznej, w formie utopii przyszłościowej, (1932 r.)
pisarza ang. Aldousa L. Huxleya (1894-1963); z Szekspira (Burza, 5,1,
183); słowa Mirandy.
brawada junactwo, zadzierzystość; przechwałki. ||
brawo „bardzo dobrze!”, „świetnie!”; oklaski, okrzy­
ki wyrażające uznanie. || brawura nierozważna zu­
chwałość, zbędne narażanie się dla popisu, ryzykanc­
two; dzielność (na pokaz); muz. wirtuozeria.
- wł. bravura 'brawura' i fr. bravade 'brawada' (z wł. bravata 'jp. ’ r.ż.
od bravato p.p.) od bravare 'brawurować' z bravo 'śmiały; wyśmienity;
brawo’ z łac. barbarus od gr. bórbaros, zob. barbaria.
break [wym. brejk] sport, komenda sędziego bok­
serskiego nakazująca zawodnikom przerwanie walki
i odstąpienie od siebie; w muz. jazzowej - krótka im­
prowizowana kadencja solistyczna.
- ang. ’(prze)łamać; okiełznać; ujeżdżać; rozbijać; (boks) uwalniać się
z uścisku’.
breakdance (wym. brejkdams] taniec towarzyski
modny w poł. lat 80. XX w., tańczony w domu, w lo­
kalu i na ulicy, wymagający znacznej sprawności fiz.,
demokratyczny, radosny „taniec ubogich”.
- ang. 'łamany (taniec)’; break 'łamać'; dance 'taniec”.
break-even-point ang., [wym. brejkbwn...] ekon.
moment, w którym wpływy ze sprzedaży pozwalają
przedsiębiorstwu pokryć odpowiednie koszty i wydat­
ki bez strat ani zysków.
brek odkryty, czterokołowy, resorowany pojazd kon­
ny z bocznymi ławkami, mieszczący do dziesięciu
osób.
- ang. break 'wózek do ujeżdżania koni; bryczka; jw.’ zob. break.
brelok mały wisiorek metalowy, porcelanowy, z kości
słoniowej, kamieni półszlachetnych itd., zawieszany
na łańcuszku od zegarka, bransolecie, naszyjniku itd.
- fr. breloque 'lichy klejnocik jw.’
bretnal długi gwóźdź z dużym łebkiem, do przybija­
nia desek.
- nm. Brettnagel 'jw.'; Brett 'deska'; Nagel 'gwóźdź'.
82 brinkmanship
Brettl austr. nm., teatrzyk, kabaret. || Brettllie austr.
nm., piosenka kabaretowa, kuplety. || Brettlsanger
austr.nm., piosenkarz kabaretowy.
brevi manu łac., (dosł. 'krótkąręką’) od ręki, odręcz­
nie, bez formalności; bez zwłoki.
brewe pismo, dekret papieski sformułowany mniej
uroczyście niż bulla. || brewiarz Kość. rz.kat. książka
zawierająca zbiór modlitw, psalmów, wyjątków z Pi­
sma Św.; godziny kanoniczne, zob. hora 1.
- łac. breviarium 'skrót' i śrdw.lac. breve 'jw.' (z późn.łac. 'list; stresz­
czenie’ z łac. r.nij.) od brevis 'krótki'; por. abrewiacja; briefing; bruma-
ire.
briar [wym. brąjer] ang., fajka na tytoń zrobiona z ko­
rzenia którejś z roślin wrzosowatych, zwł. z płdeuro-
pejskiego białego wrzosu (wrzośca) Erica arborea.
- ang. brier, briar 'biały wrzos; jw.’ z fr. bruyere 'wrzos' od późniąc.
bnicus 'jp.'
briard zob. berger de Brie.
bric-a-brac [wym. brika-brąk] zbiór przedmiotów
o charakterze antykwarycznym (meble, dzieła sztuki,
porcelana itp.) rozmaitej wartości, różnych epok; ru­
piecie, graty, szpargały; mieszanina, konglomerat.
- fr. 'rupiecie; sklep ze starzyzną’.
brick ser ze zsiadłego mleka, szybko dojrzewający,
półmiękki, łagodny i gładki, o kształcie i rozmiarach
cegły.
-an g. 'cegła'.
bricolage [wym. brikolaż] fr. majsterkowanie.
- fr. od bricoler pop. 'wykonywać różne zawody; wykonywać drobne
prace gospodarskie; jw.’
bridge bridż, zob. brydż.
brie fr, [wym. bri] miękki, podpuszczkowy ser fran­
cuski o ostrym smaku, z mleka krowiego, nietrwały,
z porostem pleśni na powierzchni.
- od nazwy krainy we Francji między Sekwaną i Mamą.
briefing [wym. bri:fing] polit. w USA - informacja
udzielona zazw. dziennikarzom przez osobę oficjalną
rzecznika rządu, przedstawiciela jakiejś instancji itp.
- ang. wojsk, 'odprawa, pouczenie; informacja, streszczenie sprawy’
od brief 'urządzać odprawę; informować; streszczać, wyłożyć a. oddać
(adwokatowi) sprawę’ z późniąc. brevis, brewe, zob. brewe.
Brighella wł., [wym. ...igę...] komiczna postać błazna
wł. commedia dell’arte (postać bergamońska).
Brighta choroba med. zapalenie kłębuszków nerko­
wych.
- od nazwiska lekarza ang., Richarda Brighta (1789-1858), który
w 1827 r. pierwszy opisał zespól objawów tej choroby (białkomocz
z obrzękami).
brinkmanship praktyka doprowadzania niebezpiecz­
nej sytuacji na skraj katastrofy dla zyskania korzyści
taktycznych.
- ang. 'jw.'; brink 'krawędź, skraj (urwiska, przepaści)’; horsemanship
'umiejętność obchodzenia się z końmi; jazda konna’; wyraz utworzony
w 1956 r. przez polityka amer. Adlaia Stevensona (1900-65), kojarzą­
cy się jednak gł. z polityką „na krawędzi wojny” amer. sekretarza stanu
(1953-59) Johna F. Dullesa (1888-1959).
 Britannia
Britannia złota moneta bryt. wybijana od 1987 r.
w czterech nominałach: sto, 50, 25 i 10 funtów ster-
lingów.
- od poet. nazwy W. Biytanii; monety te, służące gł. jako lokata kapi­
tału, wprowadzono po zakazie importu płd.afrykańskiego Krugerran-
da (zob.) w 1956 r., podobnie jak kanadyjski Mapie Leaf, amerykański
Eagle i australijski Nugget.
Broadway [wym. bro:duej] arteria miejska Nowe­
go Jorku (USA) przebiegająca wzdłuż Manhattanu,
w środku której mniej więcej skupiły się teatry stano­
wiące centrum życia teatralnego USA (zwł. w zakresie
musicalu i teatru rozrywkowego); stąd termin Broad­
way stał się niemal synonimem teatru amer., zwł. w re­
kordowych sezonach lat 20. XX w. (sezon 1927—28
dał 280 premier; w szczytowym roku 1925 było tam
80 teatrów, ale w 1969 r. zostały tylko 33 na wschód
i zachód od Broadwayu, gł. między ulicami 41 i 53; na
samym Broadwayu nie pozostał ani jeden); por. off-
-Broadway.
- ang. dosł. 'szeroka droga’.
Brobdingnag [wym. brobding-nag] lit. kraj olbrzy­
mów; zob. Guliwer.
broderia hafty, rzeczy haftowane.
- fr. broderie ’haft(owanie); hafciarstwo’ od broder 'haftować’.
broch szkoc., okrągła wieża kamienna, jakie wzno­
szono w Szkocji między 100 r. p.n.e. a 100 r. n.e.
brochette [wym. broszęt] pieczyste z rożna.
- fr. 'rożenek; jw.’ od broche 'rożen'.
brodiaga ros., włóczęga, obieżyświat, drapichrust,
powsinoga, wagabunda, łazik; por. clochar.
brojlery b. intensywnie tuczone kurczęta ras mię­
snych, wagi do 1,5 kg, przeznaczone na bicie po 8-10
tygodniach życia.
- ang. broiler l.poj. 'ruszt do pieczenia; komora z rożnem w piecu
elektr. a. gazowym; młode wypatroszone kurczę upieczone w takiej ko­
morze’ od broił 'piec, prażyć na ogniu (na ruszcie)’ ze śr.fr. bruler 'pa­
lić' od łac. ustulare 'jp.' z ustus p.p. od urere ’jp.’
brokat ciężka, wzorzysta tkanina (pół)jedwabna,
przetykana złotą a. srebrną nicią; por. altembas. || bro-
katel(a) tkanina półjedwabna a. bawełniana o licz­
nych wątkach i osnowach, z atłasowym wzorem na tle
adamaszkowym.
- wł. bmccatello ’brokatela’zdrobn. od broccatto 'brokat' z brocco 'kie­
łek; kolec; szlak tkacki’ od łac. broccus 'sterczący (o zębie)’.
broker makler; pośrednik między właścicielem statku
i właścicielem ładunku.
- ang. 'pośrednik handl.; ajent, komisjoner, makler’ od st.płn.fr. btoque
'kurek od beczki’.
brokuł włoski - bot. kapusta szparagowa.
- wł. broccolo bot. 'pęd nasienny; brukselka’ zdrobn. od brocco, zob.
brokat.
brom chem. pierwiastek, Tabl. 1; med. pot. związki
bromu, bromki, stosowane jako leki uspokajające.
- gr. brdmos 'smród'.
BRONCH-, BRONCHO- w złożeniach: gardło;
oskrzelowy; oskrzelowo-. || BRONCHI(0) w złoże­
niach: oskrzela. || bronchit med. nieżyt (zapalenie ślu­
zówki) oskrzeli.
83 bryczesy
- późniąc, bronchium 'oskrzele’z gr. brónchion zdrobn. od brónchios
'tchawica; gardło’.
bronco [wym. ...ko] nie ujeżdżony a. nie całkiem ujeż­
dżony koń (mustang) na Zachodzie USA.
- amenang. ’jw.; koń narowisty’ z meks. hiszp. 'jp.' z hiszp. 'surowy;
nie obrobiony; szorstki’.
brontozaur olbrzymi (dł. do 20 m, wys. 7 m) rośli­
nożerny, półwodny mezozoiczny gad kopalny z grupy
dinozaurów, o długiej szyi i takimż ogonie.
- gr. bronte 'grzmot'; zob. -zaur(us).
bronx cocktail z fr. i wł. wermutu, dżynu i soku poma­
rańczowego, z lodem.
- ang., od nazwy dzielnicy Nowego Jorku.
brouhaha [wym. bruaą] zgiełk, wrzawa, harmider;
zainteresowanie, rozgłos, podniecenie, o wiele prze­
kraczające ważność a. znaczenie ich przyczyny.
- fr. ’jw.’ dźwiękonaśl. a. z hebr. bärüch habbä 'błogosławiony, który
przychodzi’; por. Biblia, Psalm 117 (a. 118), 26.
browning [wym. brąuning], brauning ręczna broń
automatyczna, zwł. płaski pistolet.
- od nazwiska konstruktora, inż. amer.: John M. Browning (1854—
-1926).
browser inf. przeglądarka, program komputerowy
ułatwiający poszukiwanie informacji w bazach da­
nych lub sieciach komputerowych; por. autostrada in­
formatyczna, internet.
BRT skrót na określenie całkowitej (brutto) pojemno­
ści statku w tonach rejestrowych: por. NRT.
- nm. B(rutto)r(egister)t(ome) 'jw.'
brucelozy med. choroby zwierząt i (odzwierzęce u)
ludzi wywoływane przez różne gatunki bruceli, pa-
łeczkowatych bakterii.
- od nazwiska ang. lekarza wojsk., który brucele w 1887 r. po raz pierw­
szy opisał; David Bruce (1855-1931).
bruderszaft ceremoniał przejścia „na ty”.
- nm. Bruderschaft 'braterstwo' od Bruder 'brat'.
brumaire [wym. briimęr] drugi miesiąc fr. kalendarza
republikańskiego, Tabl. 38.
- fr. 'jw.' od brume 'mgła, smutek’ z łac. bruma 'czas przesilenia zimo­
wego; zima’ od brems, zob. brewe; od krótkości dni.
brut [wym. brät] bardzo wytrawny (szampan).
- fr. 'surowy; nieoszlifowany; nieokrzesany; jw .’
brutte fedeli e belle infedeli wł., brzydkie wierne,
a piękne niewierne; wł. przysłowie o tłumaczeniach
lit.; por. Beiles Infideles.
brutto surowy, nie oczyszczony; (waga, cena) wraz
z opakowaniem; (cena) bez rabatów, prowizji itd.;
(dochód, zysk) bez uwzględnienia kosztów, podat­
ków, odpisów itd.; (płaca) bez uwzględnienia potrąceń
(podatków, składek itp.); (bilans) surowy, próbny; (po­
jemność statku) całkowita (por. BRT; netto).
- wł. 'brzydki; brudny’ z łac. brutus 'ciężki; nieruchawy; tępy’.
brutum fulmen łac., nieszkodliwy piorun.
- z Pliniusza St. (Historia naturalna, 2,43).
bryczesy krótkie, bufiaste w udach, obcisłe na gole­
niach spodnie sportowe do konnej jazdy.
- ang. breeches 'jw.'
brydż
brydż, bridż gra w 52 karty na 4 osoby grające para­
mi, składająca się z licytacji i rozgrywki, odmiana wi­
sta.
- ang. bridge ’jw.’
bryg handl. żaglowiec rejowy o 2 masztach. || bry­
gada wojsk, związek taktyczny kilku pułków a. ba­
talionów; zespół kilku dywizjonów okrętów woj.;
grupa ludzi wykonujących wspólnie jakąś pracę
fiz. || brygadier brygadzista, kierownik brygady;
dawn. stopień wojsk, wyższy od pułkownika, niż­
szy od generała. || brygant dawn. bandyta, rozbój­
nik. || brygantyna szkunerbryg, bryg z ożaglowa­
niem gaflowym na tylnym maszcie.
- ang. brig (skr. od brigantine) 'bryg' (z wł. brigantino pierw, ’statek pi­
racki; biygantyna’ od brigante 'rozbójnik’), fr. brigadier wojsk, 'bry­
gadier’ i brigade 'brygada” (z wł. brigata 'kompania, grono; jp.’ r.ż.,
p.p.) od brigare pierw, 'walczyć; zabiegać (o co)’ z briga 'spór; kłót­
nia; kłopot’.
bryk (dawn. ezelbryk) książeczka zawierająca skrót
lektury szkolnej, rozwiązania zadań mat., dawn. zaś
tłumaczenia utworów klasycznych, zadawanych
w szkołach; klucz, ośli most (por. ad modum Minel-
li; pons asinorum)
- nm. Eselbrücke 'ośli most; klucz do zbioru zadań’; Esel 'osioł' z łac.
asinus 'jp.'; Brücke 'most'.
brykiety materiał sypki, zazw. z domieszką lepiszcza,
sprasowany w regularne bryły (cegiełki, płytki, kulki
itd.). || brykietowanie.
- fr. briquette 'brykiet' z brique dawn. 'kawałek; cegła, cegiełka’ ze
śr.hol. bricke ’kawał(ek)’.
brylowaćprzest. zajmować poczesne miejsce, wodzić
rej, błyszczeć, olśniewać; popisywać się, sadzić się.
- fr. briller 'błyszczeć' z wł. brillare 'jp.' od gr. beryllos, zob. beryl.
brystol biały, gruby, sztywny karton rysunkowy a.
kreślarski.
- ang. bristol (boar) 'gruby, gładki karton piśmienny’; Bristol, miasto
w płd.-zach. Anglii; boar 'deska; tablica; karton; rada; pokład’.
bryt w krawiectwie - pas a. klin tkaniny wszywany
w różne części ubioru; pas płótna żaglowego.
- nm. Breite 'szerokość'.
brytfanna płaskie naczynie metalowe do pieczenia
mięsa i ciast.
- n m .Bratpfanne 'jw.; patelnia’; braten ’(u)piec’; Pfanne 'patelnia'.
bryza morska wiatr wiejący w dzień z morza na ląd,
a w nocy odwrotnie.
- fr. brise 'wietrzyk; wiatr’.
bryzol, brizol potrawa z polędwicy wieprzowej a. wo­
łowej, krajanej na skośne, cienkie plastry, zbite tłucz­
kiem i usmażone.
- fr. bresolles 'zraziki'.
bubble-gum [wym. bąblgam] w muzyce rockowej
utwory dla dzieci.
- ang. 'guma (do żucia) wytwarzająca bańki powietrza; jw.’; bubble
'bańka (powietrza, mydlana)’; gum 'guma'.
bubel (zazw. w 1.mn. buble) towar bezwartościowy,
wybrakowany.
- jid. buwel 'jw.' z nm. Bavel, Bafel 'wyczeski jedwabne; (towar wy­
brakowany); zły towar; głupia gadanina’ z wł. bavella 'filozela (przę­
dza jedwabna szapowa, do haftu); wyczeski jedwabne.
84 buffa
bubliczki obarzaneczki.
- ros. 1.mn. od búbliczek zdrobn. od búblik 'obarzanek'.
bu-bu (nazwa lokalna) długie, bezkształtne okrycie
noszone przez obie płcie w Mali, Senegalu i w laiku
in. krajach Afryki.
buccina staroż. trąba wojskowa w kształcie litery C.
- łac.; bu- od bos dpn. bo vis 'wół, byk, krowa’; -cina od canere 'śpie­
wać'.
bucefał żart. koń pod wierzch, rumak, zwł. jeśli ogni­
sty i krewki.
- gr. Bouképhalos dosł. 'bykogłowy; ulubiony ogier tesalski Aleksan­
dra Wielkiego’; bońs, zob. bukoliczny; -cefal(o)-; por. Plutarch (Alek­
sander Wielki, 6): „nieokiełznany i dziki koń, który od razu pozwolił się
Aleksandrowi ujeździć”.
buchalteria księgowość. || buchalter księgowy, rach­
mistrz prowadzący księgi rachunkowe.
- nm. Buchhaltung 'księgowość', Buchhalter 'księgowy'; Buch 'księ­
ga'; halten 'trzymać, utrzymywać’.
buchara nazwa kobierców tkanych przez turkmeńskie
plemiona regionu Buchary w Uzbekistanie, w małych
i dużych rozmiarach, deseniach geometrycznych i ro­
ślinnych, gł. w odcieniach śliwkowo-purpurowo-nie-
bieskich.
Buchgelehrsamkit nm., uczoność książkowa.
- z G.E. Lessinga (Natan mędrzec 5,6), 1779 r.
Buchla zob. syntezator muzyczny.
buchta, buchtowisko miejsce zryte przez dziki po­
szukujące żeru; żegl. lina zwinięta w koło; przest.
mała zatoka.
- nm. Bucht 'zatoka' od biegen 'giąć'.
buddysta wyznawca buddyzmu (-aizmu), wielkiej
religii azjatyckiej pochodzącej z Indii, opartej na na­
ukach Buddy.
- twórca religii: Siddharta Gautaraa (ok. 563^483 p.n.e.) zwany Buddha
(sanskr. 'oświecony; przebudzony).
budleja bot. omżyn.
- n.łac. Buddleia od nazwiska botanika ang. Adama Buddle (zm.
1715 r.)
budo jap., zbiór metod walk stosowanych w okresie
feudalizmu jap., jak walka mieczem, lancą, dżiu-dżit-
su, karate, łucznictwo itp.
buduar wykwintny salonik pani domu (XVIII-
-XIXw.).
- fr. boudoir 'jw.' od bouder 'dąsać się; kaprysić’; zatem dosł. żart.
'miejsce, gdzie można się wydąsać, pokaprysić’.
budżet zestawienie przewidzianych na przyszły okres
dochodów i wydatków, preliminarz budżetowy.
- ang. budget pierw, 'mieszek; zbiór; jw.’ ze st.fr. bougette zdrobn. od
bouge 'worek skórzany’ z łac. bulga 'jp.'
buen abogado mai vecino hiszp., dobry adwokat
(jest) złym sąsiadem.
buffa śpiewaczka w komicznych rolach operowych;
(iopera b.) rodzaj wesołej wł. opery lud. (XVIII w.).
|| buffo śpiewak w komicznych rolach operowych. ||
bufon lichy komik; zarozumialec, pyszałek, arogant, jj
bufonada fanfaronada, efekciarstwo, zgrywa.
 buffa
- wł. buffonaía 'błazeństwo’ i buffo 'komiczny; komik operowy’ (r.ż.
buffa) skr. od buffone 'błazen; bufon’ z łac. bufo 'ropucha'.
bufor zderzak wagonu a. lokomotywy || buforowe
państwo - małe (neutralne, słabe) państwo, położo­
ne pomiędzy rywalizującymi z sobą mocarstwami,
zmniejszające możliwość (zbrojnych) starć między
nimi.
- ang. buffer {state) ’bufor(owe państwo)’ od bu ff’bić, uderzać’; State
’stan(owisko); państwo’ z łac. status, zob. status.
bug inf. pluskwa, błąd w programie komputerowym;
por. program, komputer, debugger.
bugia Kość. rz.kat. lichtarzyk ze świecą woskową.
- n.łac. ze śrdw.łac. candela Bugiae 'świeca z Bougie’, miasta porto­
wego w płn.-wsch, Algierii, gdzie je produkowano (ze śr.ff. chcmdel-
le de Bougie).
buggy [wym. bągy] mały samochód o zaniedbanym
wyglądzie zewn., prymitywnych, uproszczonych
kształtach, ale zbudowany z najnowocześniejszych
materiałów, z renomowanym silnikiem i b. wygod­
nymi siedzeniami.
-a n g .przest. 'powozikna 1-2 osoby;jw.’; amer. 'wózekdziecięcy’.
buglehorn [wym. bju:glho:n] instrument muz. dęty
blaszany o zwiniętej owalnie, mocno rozszerzającej
się rurze.
- ang. bugle 'trąbka; róg (myśliwski)’ z łac. buculus, boculus 'byczek'
od bos, zob. buccina; sakshom.
bugszpryt zob. bukszpryt.
bukinista handlujący starymi książkami (zwł. w kra­
mach nad Sekwaną w Paryżu); antykwariusz uliczny.
- ft. bouquiniste 'antykwariusz handlujący książkami’ od bouquin
'(stara) książka’ z dawn. hol. boeckin 'książeczka' zdrobn. od boek
'książka'.
bukoliczny idylliczny, sielankowy, pasterski. || buko­
lika gatunek poezji antycznej, opiewający życie paste­
rzy, uroki wsi; pastorałka, sielanka, idylla, skotopaska;
por. Arkadia.
- gr. boukolikós 'pasterski' od boukólos 'pasterz' od boús 'wół;
byk’; por. bucefał; butyrometr; hekatomba.
bukranion piast, element dekoracyjny w kształcie
czaszki byka, zazw. płaskorzeźba, gł. w archit. rz. (na
fiyzach, metopach), ale też w renesansowej i klasycy-
stycznej; por. aegikranion.
- gr. boús, zob. bukoliczny; kranio-.
buksowanie obracanie się, ślizganie się w miejscu kół
jezdnych pojazdu z powodu niedostatecznego tarcia;
wymiana tulejek łożyskowych w mechanizmach.
- nm. bugsieren 'holować (statek)’ z port. puxar 'ciągnąć' od łac. pulsa­
re 'popychać; kołatać, bić’; por. puls.
bukszpryt, bugszpryt, dziobak, pozioma a. ukośna
(ku górze) belka, wystająca poza dziobownicę statku
ku przodowi, służąca do stawiania trójkątnych żagli.
- hol. beogspriet 'jw.'; boeg 'dziób (statku)’; spriet 'rozpora'.
buksztel bud. krążyna, pomocnicze rusztowanie drew­
niane, podpierające sklepienia, łuki, w czasie ich bu­
dowy (murowania a. betonowania); hist. wieża oblęż-
nicza na kołach, do łamania murów.
- nm. Bogengestell 'podstawa łukowa; jw.’; Bogen łuk, kabłąk’; Gestell
'podstawa; korpus; stojak; szkielet’ od stellen, zob. stelaż.
85 bumerang
bulaj zob. iluminator.
- ang. buWs eye dosl 'oko byka; okrągłe okienko’.
buldozer, buldożer techn. spycharka, spychacz;
przest. giętarka do prętów i kształtowników.
- ang. bulldozer 'jw. ’ od bulldoze 'zmusić; nastraszyć; oczyścić, wy­
równać spychaczem’.
bulę staroż. najwyższy organ władzy państwowej,
rada ustawodawcza w gr. miastach-państwach; por.
polis. || buleuterion budynek będący miejscem zgro­
madzeń bule.
- gr. bouleutěrion 'buleuterion' od bouleúein 'doradzać; radzić się’
z boule 'rada; plan; bule; wola’; por. abulia.
bulier zob. bojler.
bulimia med. wilczy głód, nękające uczucie dotkliwe­
go głodu jako objaw niektórych chorób, zwł. układu
nerwowego.
- n.łac.’jw.’z gr. boulimia 'wielki głód’; boús, zob. bukoliczny; limós
'głód'.
bulion mocny rosół z dodatkiem jarzyn i korzeni;
koncentrat, ekstrakt z mięsa wołowego do sporządza­
nia wywaru rosołowego; (l.mn.) sznureczki, frędzle,
złote a. srebrne, zdobiące dawn. epolety wyższych ofi­
cerów.
- fr. bouillon 'jw .'z bouillir 'gotować się’ od łac.bullire, zob. ebulio-.
bulla śrdtw. okrągła pieczęć metalowa, świadcząca
0 autentyczności dokumentu; ważny dokument (za­
opatrzony w pieczęć), wydany przez monarchę a. pa­
pieża; uroczysty dekret papieski, encyklika w spra­
wach szczególnej wagi.
- śrdw.łac. 'pieczęć; dokument’ z łac.'bańka na wodzie; guzik u pasa;
kapsułka z amuletem’; por. bill; biuletyn; bojler; bola(s); ebulio-.
buli terrier wyhodowany w Anglii XIX w. jako od­
ważny, choć nie agresywny pies bojowy, muskular­
ny, o krótkiej sierści, spiczastym ogonie, sterczących
uszach i małych, trójkątnych, głęboko osadzonych
oczach, kolorowy a. biały; uważany za najsilniejszego
psa w swojej wadze (ok. 21 kg); zob. teriery.
- ang. buli 'byk'.
bulwar bastion; obmurowane nabrzeże (rzeki, morza)
1 biegnąca po nim ulica; szeroka, zadrzewiona, miej­
ska ulica (aleja) spacerowa. || bulwarowy teatr - o re­
pertuarze rozrywkowym, złożonym z komedii, fars
itp. (pierw, w Paryżu).
- fr. boulevar 'wał ochronny, warownia; bulwar’ ze śr.hol. bolwerc 'ba­
stion'; bole 'deska'; werc 'dzieło; praca’; por. beluarda.
bułat w dawnej Polsce - szabla turecka z rozszerzoną
klingą a. miecz perski, biała broń janczarów; dawna
nazwa b. twardej i sprężystej stali używanej w śrdw.
na Bliskim Wschodzie do wyrobu broni siecznej i kłu­
jącej.
- tur. z pers. puldt 'stal'.
bum [wym. barn] ang., włóczęga, łazik, pijaczyna;
por. hobo; zob. bom.
bumaga żart. papier urzędowy, dokument.
- ros. 'papier; (w l.mn.) dokumenty, akta’.
bumerang austral., starożytna broń rzutna, zwł. my­
śliwska, w kształcie wygiętego, płaskiego kawałka
drewna, używana w różnych czasach przez ludy my­
bumerang
śliwskie wielu krajów; lekki bumerang krajowców au-
stral., do polowania na ptaki, który, odpowiednio ci-
śnięty, jeśli chybi celu, zatoczywszy luk, wraca do rzu­
cającego.
Bumiputra malaj., osoba należąca do tubylczej lud­
ności Malezji; Malaj w odróżnieniu od Chińczyka ma-
lezyjskiego.
Bundesrat Rada związkowa; izba parlamentu Nie­
miec złożona z przedstawicieli krajów związkowych,
odpowiednik senatu; izba wyższa parlamentu austr.;
najwyższy organ wykonawczy Szwajcarii (i Rzeszy
Niemieckiej w latach 1871-1918).
Bundestag Sejm związkowy, izba niższa parlamen­
tu Niemiec wybierana w głosowaniu powszechnym.
|| Bundesversammlung parlament austriacki i szwaj­
carski. || Bundeswehr, Bundeswehra siły zbrojne
Niemiec.
- nm. ’jw.’; Bun 'związek’; Rat 'rada'; Tagfung) 'dzień; posiedzenie;
sejm’; Wehr, zob. Wehrmacht; Versammlung 'zgromadzenie'.
bungalow [wym. bąnglou] jednopiętrowy a. parte­
rowy dom (willa) o lekkiej budowie, kryty strzechą
a. dachówką, zazw. otoczony werandami, charakte­
rystyczny dla płd.azjatyckiego budownictwa kolo­
nialnego, zwł. w Indiach i Indonezji; domek cam­
pingowy.
- ang. 'parterowy, murowany dom podmiejski, jedno- a. dwurodzinny’
z jęz. hindi bangla '(dom) w stylu bengalskim’.
bunkier pop. żelbetowy schron bojowy; ładunek a. ła­
downia paliwa na statku; zbiornik na materiały sypkie
a. kawałkowate. || bunkrować ładować paliwo na sta­
tek, tankować. || bunkrowiec statek do zaopatrzenia
innych statków w paliwo.
- ang. bimker 'węglownia statku; schron, bunkier’.
bunraku jap., japoński teatr lalek (mierzących 1/2
wielkości naturalnej), prowadzonych na scenie przez
czamoodzianych, zakapturzonych ludzi, będących
działającymi cieniami i podporami lalek, gdzie ak­
cję komentuje śpiewak z towarzyszeniem 4—6 samise-
nów; por. kabuki.
Bunsena ogniwo skonstruowane w 1841 r. ogniwo
galwaniczne, w którym zastosowano ciekły depola-
ryzator. || Bunsena palnik skonstruowany w 1850 r.
palnik gazowy o uregulowanym dopływie powietrza,
używany do dziś w laboratoriach chem.
- od nazwiska konstruktora, fizykochemika nm. Roberta Wilhelma
Bunsena (1811-99).
burakunin w Japonii - mieszkańcy wsi i małych mia­
steczek oraz ich potomkowie, traktowani od dawna
i obecnie jako niższa kasta, choć oficjalnie przyznano
im równouprawnienie w latach 60. XIX w.
-jap . z buraku 'wieś'; nin 'człowiek'.
buran gwałtowna i niebezpieczna wichura, połączona
z zamiecią śnieżną wiejąca często zimą z phi. wscho­
du w śr. i płd. Syberii.
-r o s. burán 'jw.' z tur. boran, buran 'wichura; burza; zawieja’.
burberry [wym. bęrbery] płaszcz-trencz z tkaniny
wełnianej i czesankowej przędzy, noszony zwł. w cza­
sie deszczu i chłodu.
86 burta
- ang. z nazwy handl.
burdon zob. bordun.
bureta nieregularna przędza z jedwabiu odpadkowe­
go; nierówna, szorstka tkanina z tej przędzy.
- fr. bourette z późniąc, burra 'mechata tkanina’.
burgos zob. borgis.
burgrabia, burgraf w śrdw. Niemczech - urzędnik
w zamkach i miastach królewskich i biskupich, peł­
niący funkcje sąd. i wojsk.; w dawn. Polsce - urzęd­
nik grodzki, zastępca kasztelana a. starosty.
- nm. Burggraf’jw .’; Burg 'zamek'; zob. graf.
burgund czerwone a. białe wino stołowe z departa­
mentów Cöte d’Or, Yonne i Saóne-et-Loire (Francja),
zazw. mocniejsze i cięższe od win bordo.
- od nazwy Burgundii (fr. Bourgogne), regionu w śr.-wsch. Francji.
Buridana osioł(ek) - człowiek nie umiejący dokonać
wyboru, powziąć decyzji.
- wg paraboli o ośle, zdychającym z głodu między dwiema wiązkami
siana, którą filozof i fizyk fr. Jean Buridan (ok. 1300-1358) ilustrować
miał trudności rozwiązania problemu determinizmu i wolności woli;
por. Al. Fredro (Pan Jowialski, 1,7,418).
buriewiestnik zwiastun burzy, tj. nadchodzącej re­
wolucji.
- ros. 'albatros; żaglościg; zwiastun burzy’; buria 'burza'; wiestnik’
zwiastun; herold’ od wiest 'wieść, wiadomość’; por. Gorkiego Pieśnią
o Buriewiestnike (1901 r.).
burleska lekki utwór lit. (zwł. sceniczny), grotesko­
wy, komiczny, satyryczny a. parodystyczny; żartobli­
wy, lekki utwór muz.
- wł. burlesco 'śmieszny, żartobliwy’ od burla 'żart, kpina’.
burłak ros., robotnik, zajmujący się holowaniem na li­
nie statków w górę rzeki, w dawnej Rosji a. na Ukra­
inie (XVI-XIX w.).
burmistrz najwyższy urzędnik samorządu miejskiego.
- nm. Bürgermeister ’jw.’; Burg, zob. burgrabia; Meister, zob. meister-
singerzy.
burnus opończa z grubej, białej wełny, z kapturem,
noszona przez Arabów.
- arab. 'jw.' z gr. birros 'płaszcz z kapturem’; por. biret.
Bürolandschaft nm., dosł. 'pejzaż biurowy’, styl de­
koracji wnętrz biurowych, w których funkcjonalne
ścianki podziałowe w formie parawanów i roślin za­
stępują ściany, a dając się dowolnie przestawiać, za­
pewniają racjonalne wykorzystanie przestrzeni.
burrito tortilla z mąki pszennej nadziewana ostro
przyprawioną mieszaniną wołowiny, sera i fasoli.
- meks.hiszp. zdrobn. od burro 'osioł'.
bursa internat (por. konwikt); przest. giełda; dawn. sa­
kiewka.
- śrdw.łac. 'worek; sakiewka; kasa’ z późn.łac. 'skóra wołowa’ od gr.
byrsa 'skóra'.
bursz niemiecki student-korporant.
- n m .Bursch(e) 'chłopak; kompan; student; terminator; ordynans’.
burta bok, boczna ściana (a. górna jej krawędź) stat­
ku, łodzi, kanału, nasypu, grobli itp.; bok samolotu;
wrąb, kołnierz naczynia glinianego.
- nm. Bor 'brzeg; kraj (sukni); pokład; burta’.
 burum
burum mong., samiec udomowionego wielbłąda.
burzan chwast stepowy tworzący bujną gęstwinę za­
rośli.
-ukr. burjan 'chwast’.
burżuazja dawn. mieszczaństwo; klasa panująca
w społeczeństwach kapitalistycznych, klasa kapitali­
stów, posiadaczy podstawowych środków produkcji.
|| burżuj pogard, kapitalista.
- fr. bourgeoisie ’jw .’ od bourgeois 'mieszczanin; łyk, kołtun’ z bourg
'miasteczko'.
bus na znakach drogowych - skr. od autobus', inf. ma­
gistrala komputera, urządzenie łączące procesor z pa­
mięcią komputera i urządzeniami peryferyjnymi; por.
procesor, komputer, peryferyjne urządzenia.
- ang. 'jw.' od (omni)bus, zob.
busido tradycyjny, feud.-rycerski jap. kodeks honoro­
wy, do którego gł. zasad należały: wierność i lojalność
wobec swego dajmio, odwaga, panowanie nad sobą,
stawianie honoru nad życie; por. samuraj.
-ja p . busido 'jw.'; buši 'wojownik' (bu 'wojskowy' + śi 'człowiek');
do 'droga; doktryna’.
business zob. biznes.
business(man) zob. biznes(man); biznes. || business
as usual ang., interesy jak zwykle; interesy, sprawy
mają się toczyć tak, jakby nie było wojny (z przemó­
wienia Winstona Churchilla w londyńskim ratuszu
9 X I 1914 r.).
busing [wym. bąs-ing] w USA - przewożenie dzie­
ci autobusami szkolnymi do (i ze) szkół odległych od
miejsca zamieszkania, zwł. w celu przeciwdziałania
segregacji rasowej w szkołach.
- amerang. 'jw.' od bus 'autobus' skr. od omnibus, zob. omnibus.
busola kompas, przyrząd wskazujący strony świata.
- wł. bussola 'jw. ’ z późn.łac. bwcida 'puszka bukszpanu’ od buxis, zob.
boks 2.
bustarella we Włoszech -p o p . kopertka zawierająca
łapówkę.
- wł. 'kopertka' od busta 'koperta'.
bustrofedon pisanie kolejnych linijek tekstu na prze­
mian od lewej ku prawej i od prawej ku lewej stronie
(jak u Greków i Italików do ok. VI w. p.n.e.).
- gr. boustrophśdon 'zawracający jak woły w orce’; bou- od boús, zob.
bukoliczny; -strophědon od stréphein, zob. strofa.
busz suche obszary podzwrotnikowe porosłe krze­
wami (zwł. kolczastymi i suchoroślowymi) gł. w płd.
Afryce, w Australii i Nowej Zelandii (skrub).
- ang. bush 'krzak, zarośla; busz’.
buszel ang. i amer. miara objętości ciał sypkich, np.
zboża (bryt. = 36,41; amer. = 35,21).
- ang. bushel 'jw.'
butada ekstrawagancki żart, koncept, paradoks; fi­
glarne, zaskakujące zmyślenie.
- fr. boutade 'jw.; kaprys’ od bouter dawn. 'położyć; pchnąć’ pochodź,
germ.
butafor modelator, rzemieślnik teatr., wykonujący (na
zamówienie scenografa) butaforia, sceniczne imita­
cje przedmiotów (jak owoce, biżuterię, broń, meble),
87__________________________________ bywszyje ludi
ornamentów, z papier máché, gliny (malowane odle­
wy), drzewa, plastyku, metalu itd.
- ros. 'jw.' z wł. buttafuori teatr, 'inspicjent' od buttare fuori 'wyrzu­
cać (aktora na scenę)’.
butik zob. boutique.
buton duży, nie zwisający kolczyk (kształtu guzika);
przest. kolczyk z dużym brylantem; ozdobny guzik
(w Polsce XVIII w.). || butonierka dziurka w ldapie
(marynarki, żakietu), w którą wkłada się kwiat; flako­
nik na kwiaty, przypinany do sukni balowej (XVIII-
XIX w.).
- fr. boutomiere 'dziurka od guzika; butonierka’ z bouton bot. 'pączek;
pryszcz; brodawka; buton’ od bout 'kraniec; koniuszek; odrobina’.
but that is another story ang., ale to już (jest) inna
historia.
- często używane i wsławione przez pisarza ang. Rudyarda Kiplinga
(1865-1936) słowa kończące opowieść, wzięte z Terencjusza (zob. aha
res).
butyrometr przyrząd do pomiaru zawartości tłuszczu
w mleku i produktach mlecznych.
- gr. boútyron 'masło'; bou- od boús, zob. bukoliczny; -tyron od ty-
rós 'ser'.
buzdygan obuszek, buława o głowicy rozszczepio­
nej na 6-8 stalowych piór, broń i oznaka godności do­
wódców (XVI-XVIII w.).
- tur. bozdogan 'maczuga; pałka’.
buzkaszi afg., dosł. wydzieranie sobie kozy; sport.
gra afgańska, w której każdy z dwu zespołów po 5-10
jeźdźców (czapandazów) usiłuje przerzucić cielę (po­
zbawione głowy) z jednego koła (wyrysowanego na
boisku) do drugiego, przeszkadzając zarazem prze­
ciwnikowi.
bwana w Afiyce - pan, szef.
- suahili z arab. abuna 'nasz ojciec’.
bylina, stadna, ros., rosyjska ludowa pieśń epicka
opiewająca czyny bohaterów (Ilia Muromiec, Such-
man, Dobrynia Nikitycz, Alosza Popowicz i in.), na
ogół legendarnych, z dziejów Rusi XI-XVI w.; byli­
ny, recytowane przez skazitieli, zapisywane w XVII—
XIX w., wpłynęły na twórczość ros. pisarzy (Nie­
krasow, Turgieniew) i kompozytorów (Musoigski,
Rimski-Korsakow).
bypass [wym. bąjpa:s] med. pomost naczyniowy,
wszczepione operacyjnie naczynie poboczne omijają­
ce niedrożną tętnicę.
- ang. 'objazd miasta; szosa omijająca miasto; jw .’; by 'obok'; pass
'przejście'.
bywali chuże wriemieną, no nię było podlej ros.,
bywały czasy gorsze, ale nie było haniebniejszych.
- z poematu Sowriemienniki („Współcześni”), rozdz. 1. „Jubilaci
i triumfatorzy” (1875 r.) poety ros. Nikołaja A. Niekrasowa (1821-78).
bywszyje ludi ros., byli ludzie, eks-ludzie, tj. lumpen-
proletariat, ludzie zdeklasowani, bez pracy i zawodu.
- tytuł opowiadania Gorkiego (1897 r.).
caatinga
C
caatinga [wym. ka...] brazylijsko-gujański suchy las
wyżynny złożony z niskich palm, kaktusów kolum­
nowych, sukulentów i krzewów kolczastych utrud­
niających komunikację.
- brazyl.port. ’jw .’ z jęz. tupi caatinga 'biały las'; caä 'las'; tinga
'biały'.
cabaęa zob. kabasa.
caballero [wym. kabalięro] hiszp., jeździec; rycerz,
pan, szlachcic; kawaler. || caballero andante hiszp.
błędny rycerz; zob. też el caballero de la triste figura.
cabernet fi., wytrawne stołowe wino kalifornijskie,
podobne do wina bordo, o zapachu owocowym, śred­
niej mocy.
cabiuna [wym. kab...] zob. palisander.
- port. cabiuna 'jw.' prawdop. z jęz. tupi caa-biuna 'jw.'
caboclo [wym. kaboklu] w Brazylii - Metys a. cywi­
lizowany Indianin.
- port. 'mieszaniec; Indianin półkrwi’ z jęz. tupi.
caccia [wym. kączcza] w pieśniowej poezji wł. ka­
non dwugłosowy pochodzenia lud., podobny do ma­
drygału, ze zwrotkami i refrenem, przedstawiający
zazw. łowy, sceny wiejskie, uroczystości świątecz­
ne, zabawę i pracę gromady na tle przyrody, ukształ­
towany w okresie Odrodzenia (zob. ars nova), upra­
wiany m.in. przez Lorenza de’Medici i Franco
Sacchettiego.
cache-nez [wym. kasznę] przest. szal na szyję. || ca-
che-pot [wym. kaszpo] ozdobne naczynie na do­
niczkę z kwiatami, służące także jako jej osłona. ||
cache-sexe [wym. kaszsęks] przest. przepaska na
biodra, slipy.
- 'jw.'; cacher 'ukryć' z łac. coactare 'zmuszać' od cogere 'spędzać;
jp.’; fr. nez 'nos' z łac. nasus ’jp.’; fr. pot. 'garnek, słój’; sexe 'płeć' z łac.
sexus, zob. seksualny.
cachucha zob. kaczucza.
caciocavallo [wym. kaczoka...] płd.włoski ser, zwy­
kle w kształcie indiańskiej maczugi a. kręgla.
- wł. dosł. 'koński ser’; cacio 'ser'; cavallo 'koń' z łac. caballus, zob.
kawalkada.
cacoethes loquendi łac., mania wygłaszania przemó­
wień; gadatliwość, wielomówność. || cacoethes scri-
bendiłac., grafomania.
caddie [wym. kädi] chłopak do noszenia kijów gra­
cza golfowego.
- ang. z fr. cadet, zob. kadet 1.
cadenza [wym. kadęnca] zob. kadencja.
čadit quaestio łac., prawn. sprawa upada, postępo­
wanie zamknięto; proces zakończono.
cadyk żydowski mędrzec, „cudotwórca”, ,jasno­
widz”, wraz z dworem i świtą utrzymywany przez
rzeszę chasydów, jego zwolenników, którym udziela
różnego rodzaju rad; por. rabin.
88 cakewalk
- hebr. saddik 'prawy, pobożny, sprawiedliwy’.
caecus autem si caeco ducatum praestet, ambo in
foveam cadunt łac., ślepy zaś, jeśliby ślepego prowa­
dził, obaj w dół wpadają.
- z Wulgaty {Ew. wg Mat., 15,14); Jezus o faryzeuszach; por. obraz ma­
larza hol. Pietera Bruegla (ok. 1527-69) Ślepcy (1568 r.).
Caesarem appello łac., apeluję (odwołuję się) do
Cezara.
- z Wulgaty {Dzieje Ap., 25, 11); Paweł do Festusa, który odpowiada:
„Odwołałeś się do cesarza? Do cesarza pójdziesz?”.
Caesarem vehis, Caesarisque fortunám łac., wie­
ziesz Cezara i jego losy (jego szczęście).
- słowa, z którymi Cezar miał zwrócić się do pilota statku w czasie bu­
rzy; por. Plutarch {Żywot Juliusza Cezara, 38,3); Florus (4,2,37).
Caesar non supra grammaticos łac., Cezar nie jest
autorytetem dla gramatyków.
- Cassius Dio (57, 17) o Tyberiuszu; J. Cuspinianus {De Caesaribus,
601) o cesarzu nm. Zygmuncie Luksemburskim na Soborze w Kon­
stancji.
caetera desunt (a. desiderantur) łac., reszty (nieste­
ty) brak; down. uwaga umieszczana na dziełach a. eg­
zemplarzach niekompletnych.
café chantant [wym. kafę szatą], café concert [wym.
kąsę:r] w XVIII w. (od 1770 r.) i XIX w. - lokal,
w którym publiczność piła i paliła, słuchając piose­
nek i skeczów (por. boite; tingel-tangel).
- fr. 'jw.'; café, zob. kofeina; szantan; koncert.
café filtre fr., kawa przygotowana przez przepuszcze­
nie wrzątku przez mielone ziarna kawowe i umiesz­
czony pod ńim filtr.
cafeteria zob. kafeteria.
café théátre fr., kawiarnia, w której odbywają się od­
czyty i przedstawienia teatralne, często o charakterze
kontrowersyjnym, budzące ostrą rozbieżność sądów.
Cafuso port. [wym. kafuzo] brazylijski Zambo.
ę a ira [wym. sa irą] popularna pieśń z czasów Rewo­
lucji Francuskiej (por. Carmagnole, Marsylianka).
- fr. dosl. 'będzie szło, pójdzie; powiedzie się (Rewolucja)’ - pierwsze
słowa pieśni śpiewaka ulicznego Ladrć, muzyka Bćcourta (1790 r.).
cairn terrier [wym. kęen] szkocki pies myśliw­
ski o krótkich nogach, krótkim, szerokim pyszczku,
szorstkiej, długiej sierści, ceniony także jako stróż
domu i pies pokojowy; por. teriery.
- ang. cairn 'kopiec, stos kamieni, skała’ jako charakterystyczny teren
polowań tej rasy.
cajg tkanina bawełniana, gruba i mocna, używana
zwykle na ubrania robocze.
- nm. Zeug 'tkanina; odzież; narzędzia; ekwipunek; uzbrojenie’; por.
cekhauz.
cakewalk [wym. kęjkuoik] dawna zabawa Murzy­
nów amer., w której placek był nagrodą za najefek­
towniejsze ruchy, kroki, figury w chodzie; (koniec
XIX w.) taniec sceniczny wywodzący się z tej za­
 cakewalk
bawy (typowe wysokie podnoszenie kolan w cho­
dzie z wygięciem tułowia do tyłu); muzyka do te­
goż w rytmie synkopowanym i tempie polki (jedno
ze źródeł ragtime’u i jazzu w ogóle).
- ang. dosł. 'chód plackowy’; cake 'placek, ciastko’; walk, zob. wal-
kover.
calcei [wym. kąlcei] obuwie skórzane zakrywające
stopy do kostek, noszone przez staroż. Rzymian na
ulicy, ale nigdy w domu, swoim ani cudzym, gdzie
nosiło się sandały, soleae.
- łac. l.mn. od calceus zca lx 'pięta'.
caligae [wym. kąlige], staroż. rzymskie wojskowe
buty a. sandały na grubej podeszwie, noszone przez
wszystkie stopnie wojsk, aż do centuriona.
- łac. l.mn. od caliga; w formie zdrobniałej, caligula 'bucik'; to nadany
przez legionistów przydomek późniejszego cesarza rz. (37-41 r.), wy­
chowanego w obozie wojsk., gdzie jako dziecko nosił buciki na wzór
wojskowych.
callampas [wym. kająmpas] w Chile - slumsy, dziel­
nice przybyłej ze wsi nędzy na peryferiach wielkiego
miasta; por. barriadas.
- amer.hiszp. callampa l.poj. 'grzyb; sombrero filcowe; jw.’
call-back [wym. ko:lbak] ang., dosł. 'odwołanie’,
prośba producenta o zwrot sprzedanego produktu
(np. samochodu) w celu naprawienia niedostrzeżone-
go poprzednio defektu całej serii.
call-girl [wym. gó:l] prostytutka zgłaszająca się na
zamówienie telefoniczne.
- ang. 'jw.'; cali 'wołać'; zob. girlsa.
(The) Cali of the Wil ang., Zew krwi.
- tytuł powieści o psie (1903 r.) pisarza amer. Jacka Londona (1876—
1916).
call-response [wym. ko:l rispons] „zawolanie-odpo-
wiedź”, technika śpiewu, zwana także responsorialną,
polegająca na stałym „współzawodniczeniu” solisty
i grupy śpiewaków (a. dwu grup wokalnych), częsta
w muz. lud., zwł. afrykańskiej, i relig. muzyce Mu­
rzynów amer. (pieśni gospels i spirituals).
- ang. cali 'zawołanie', por. call-girl; response 'odpowiedź' z łac. re-
sponsum, zob. respons.
caló meks.hiszp. gwara meksykańskiego podziemia
przestępczego, odmiana meksykańskiej hiszpańsz-
czyzny, zawierająca wiele wyrażeń ze slangu i wie­
le słów ang., którą posługuje się młodzież chicano
w płd.-zach. USA.
calomniez, calomniez; il en reste toujours quelque
chose fr, szkalujcie, szkalujcie, zawsze coś przylgnie;
por. audacter calumniare...
calvados [wym. kal...] wytrawny winiak o smaku
owocowym, zabarwieniu brązowym, zwł. wyrabia­
ny z jabłek z sadów Auge i Bession w departamencie
Calvados.
- od nazwy dep. w Normandii (płn. Francja).
calypso [wym. kalipso] muz. balladowa improwiza­
cja w rytmach afrykańskich, będąca zazw. satyrą na
bieżące wydarzenia, komponowana i wykonywa­
na pierw, w bryt. Indiach Zach.; pochodząca od niej
89 camping
forma piosenki tanecznej, którą spopularyzował ok.
1955 r. piosenkarz amer. Harry Belafonte.
- ang. 'jw.' prawdop. od Kalypso, mit. gr. nimfy na legendarnej wyspie
Ogygii; por. Homer (Odyseja, 12,403-453).
Cambridge-Oxford zob. Oxford-Cambridge.
camcorder amatorska kamera wideo, połączenie ka­
mery z odtwarzaczem.
- ang. 'jw.'; cam(era) 'kamera' + (re)corder 'rejestrator; odtwarzacz’.
Camelot ang., [wym. kamelot] w legendzie Arturiań-
skiej - jedna z siedzib dworu króla Celtów Artura (Ar­
tusa), gdzie zasiadał na zamku przy Okrągłym Stole
z 12 paladynami, zwł. w okresie świąt Bożego Naro­
dzenia; przen. zwł. o prezydenturze Johna F. Kenne­
dyego i Waszyngtonie lat 1961-63.
camembert fr., [wym. kamąbę:r] tłusty, łagodny,
miękki ser z mleka krowiego produkowany w ma­
łych krążkach (na których rozwija się biaława pleśń)
w departamentach Calvados i Ome w Normandii
(Francja).
- nazwa rejonu w dep. Ome.
camera obscura [wym. kamera obskura] ciemnia
optyczna, zamknięte pudło z małym otworem, przez
który pada na ściankę tylną odwrócony obraz przed­
miotów znajdujących się przed otworem; przen.
w prasie - dział pisma, gdzie przytacza się cytaty, bę­
dące świadectwem ciemnoty, nieuctwa, nieporadno­
ści cyt. autorów (często z iron. komentarzem).
- n.łac. 'ciemnia'; późn.łac. camera, zob. kamera; obscura r.ż. od ob-
scurus, zob. obskurant.
camerlengo zob. kamerling.
camino reál hiszp., dosł. 'królewska droga’, najlep­
szy, najskuteczniejszy sposób osiągnięcia celu.
camorra [wym. ka...] grupa ludzi zrzeszona w celach
przestępczych (zwł. zajmująca się wymuszaniem pie­
niędzy, przekupstwem, szantażami itp.).
- wł. hist. 'tajna org. przestępcza, działająca (1830-1911) w Neapolu
i na Sycylii; sitwa, klika’.
camp amer.ang., przest. homoseksualny; (utwór) tak
banalny, mierny a. przestarzały, przebrzmiały, że wła­
śnie przez swą nieudolność i tandetność art. uważany
jest obecnie za zabawny i dowcipny.
campąne wł., [wym. ka...] muz. dzwony orkiestro­
we, instrument perkusyjny w orkiestrze symfonicz­
nej, naśladujący dźwięki prawdziwych dzwonów. ||
campanęlli wł., [wym. ka...] muz. dzwonki orkie­
strowe, instrument perkusyjny z płytek metalowych,
umocowanych w pudle na ramie (zazw. wygiętej
w kształt liry). || campanile zob. kampanila.
- zob. kampanila.
campesino [wym. ka...] indiański rolnik a. robotnik
rolny.
- hiszp. 'jw.' z campo, zob. campos.
camping [wym. kam...] kemping, obozowisko, obo­
zowanie turystyczne w namiotach a. domkách cam­
pingowych, kempingowych.
- ang. p.pr. od camp 'obozować (o wojsku itd.); mieszkać w namiocie’,
z łac. campus, zob. campus.
campos
campos [wym. kámpusz] typ brązy lij sko-urugwaj-
skiej wyżynnej sawanny z wysokimi trawami i roz­
proszonymi niskimi krzewami.
- port. ’jw.’ l.mn. od campo ’pole, niwa’ od łac. campus, zob. campus.
campo sąnto [wym. ką...] dosl ’święte pole’; cmen­
tarz wł. a. hiszp.
- zob. campos; wl. santo 'święty' z łac. sanctus, zob. Sanctum Offi-
cium.
campos ubi Troia fuit pola gdzie była Troja; por. ubi
Troja fuit.
- z Wergiliusza (Eneida, 3,11).
campus [wym. kąmpes] tereny i budynki amer. uni­
wersytetu, college’u a. szkoły średniej.
- ang. z łac. campus 'równina; pole; pole bitwy’, por. campesino; cam­
ping, campos; kampania.
Campus Martius łac., Pole Marsowe, obszar poza
můrami miasta, w zakolu Tybru, w republikańskim
Rzymie miejsce zgromadzeń, przeglądów wojska
i spisów ludności.
canasta zob. kanasta.
candiru port. z tupi, [wym. kan...] zool. maleńki
krwiopijny sum, żyjący w Amazonce, często pasoży­
tujący w komorach skrzelowych ryb słodkowodnych,
ale także wślizgujący się w otwory ciała człowieka (a.
innego ssaka), z których usunąć go b. trudno z powo­
du podnoszących się kolców na pokrywach skrzelo­
wych rybki.
Candlemas Day ang., ’Dzień (Matki Boskiej) Grom­
nicznej ’, Oczyszczenie NMP, Ofiarowania Jezusa, 2 II;
nm. Lichtmess(e)\ fi*, chandeleur.
canimus surdis łac., głuchym śpiewamy.
- z Wergiliusza (Eklogi, 10, 8); Erazm (Adagia, 1, 4, 87) komentuje,
że mowa tu o głuchocie wynikającej z uprzedzenia, z nieuzasadnionej
niechęci.
canina eloquentia łac., psie krasomówstwo, tj.
oszczerstwo, potwarz.
- sentencja Klaudiusza Appiusza Cekusa (Caesus), rz. patrycjusza i mę­
ża stanu (IV-m w. p.n.e.).
canis a non canedo łac., żart. staroż. pies, bo nie pie­
je; paradoksalna etymologia od cechy, której brak; ab­
surdalna derywacja, nielogiczne wyjaśnienie, zob. se-
quitur; por. lucus a non lucendo.
- łac. canis 'pies’ pochodzi od canere 'śpiewać', bo nie śpiewa (!).
canis mortuus non mordet łac., martwy pies nie
gryzie.
- król Stefan Batory do Jana Zamoyskiego o Samuelu Zborowskim.
cannabis (indica a. sativá) n.łac., 'konopie (indyjskie
a. siewne)’, uprawiane w Azji, Afryce i Ameryce, do­
starczające z gruczołków na liściach i końcach gałą­
zek narkotyku haszyszu; znane pod różnymi nazwa­
mi: ang. marihuana (marijuana, ,M m y Jane”), pot.
tea, grass, wee oznaczają roślinę a. narkotyk; haszysz,
czaras, dagga, bhang, gandża i łdf oznaczają narkotyk
w stanie surowym.
cannellone makaron w postaci grubych rurek (do
zup).
- wł. zgrub, od cannello 'rurka; segment trzciny’ z canna bot. 'trzcina'.
90 capotąsto
canoe zob. kanu.
Canossa [wym. ka...] w wyrażeniu: pójść do Canos-
sy - u(po)korzyć się, pokajać się, wyrazić skruchę,
uznać swój błąd.
- wieś w pin. Włoszech, gdzie cesarz Henryk IV ukorzył się przed pa­
pieżem Grzegorzem VII (Hildebrandem) w 1077 r.
canotier [wym. kanotię], kanotier, płaski, okrągły,
sztywny, słomkowy kapelusz męski z czarną wstążką.
- fi. 'wioślarz; kapelusz jw. (modny niegdyś na łódkach)’ ze śr.fr. ccmot
'łódka' od hiszp. canoe, zob. kanu.
cantal fr. [katąl] ser fr. z Owemii, twardy, żółty, z mle­
ka krowiego, podobny do cheddara, wyrabiany w gło­
wach w kształcie walca, ważących do 50 kg, zwany
też fourme.
- od nazwy dep. w Owemii (Auvergne) w płd. Francji.
cantedeskia bot. bielikrasa, ozdobna roślina bagienna
z rodziny obrazkowatych, pochodząca z płd. Afryki,
u nas uprawiana jako doniczkowa a. w szklarniach na
kwiat cięty, zwana pop. kalią kallą a. lilią kalla.
- n.łac. Zantedeschia.
Canticum canticorum (Salomonis) łac., Pieśń nad
pieśniami (Salomonowa).
- tytuł poematu bibilijnego opiewającego miłość pary kochanków, przy­
pisywanego królowi Salomonowi.
canto fermo wł., (cantus firmus łac.) [wym. kan...]
muz. (dosl śpiew stały) struktura melodyczna będąca
podstawą pierwotną kompozycj i wielogłosowej.
Canutism brytang., uparte przeciwstawianie się
wszelkim zmianom, zakamieniała zachowawczość.
- (1969 r.) od króla Kanuta (ok. 944-1035), którego dwór wierzył, że
monarcha, gdy zechce, potrafi wstrzymać czas.
canzona, canzone zob. kancona.
capacitas [wym. kapąc-itas] przest. zdolność, by­
strość, pojętność.
- łac. 'pojemność; jw. ’ od capax dpn. capacis 'obszerny; pojemny’ z ca-
pere, zob. kaptować.
capax imperii nisi imperasset łac. (myślano by, że
to) zdolny władca, gdyby nie panował; por. o, si ta-
cuisses...
- Tacyt (Dzieje, 1,49) o cesarzu Serwiuszu Galbie (ok. 3 r. p.n.e.-69).
capita aut navia łac., głowy a. okręty; starorzymska
gra w orła i reszkę.
- na awersie monet rz. wyobrażano głowy bogów, na rewersie -
okręty.
cąpitis diminutio (a. deminutio) łac., staroż. odjęcie,
utrata stanu (dóbr, majątku, swobód obywatelskich,
zdolności prawnej, czci), śmierć cywilna.
capo di (tutti) capi wł., dosl 'głowa (wszystkich)
głów’; naczelny przywódca Mafii; por. Cosa Nostra.
capoeira brazyl.port:, dosl 'kurnik’, taniec brazylij­
ski pochodzenia afrykańskiego, łączący elementy tań­
ca ludowego i ruchów z ćwiczeń obrony własnej (ro­
dzaj dżiu-dżitsu).
capotąsto [wym. ka...], kapodaster, listewka drewnia­
na wyklejana suknem, którą zaciska się na strunach
 capotąsto
instrumentu (jak gitara, skrzypce itp.) w celu mecha­
nicznego podwyższenia stroju.
- wŁ (l.mn. capitasti) ’jw.’; capo, zob. kapo; tasto ’dotyk(anie); kla­
wisz; muz. gryf, próg (w gitarze itp.), od tastare 'dotykać’ z lac. taxa-
re, zob. taksa.
cappa magna zob. kapa.
cappuccino zob. kapucyn; kapucynek.
capriccio [wym. kapriczczo] muz. fantazja o budowie
imitacyjnej (w polifonicznej muz. XVI i XVII w.); ro­
dzaj scherza, etiudy wirtuozowskiej, fantazji orkie­
strowej, potpourii itd.
- wł. 'zachcianka; wybryk; kaprys; jw .’
Capris, Capri pants, ang., ’spodnie Capri’, bardzo
obcisłe spodnie damskie.
- od nazwy wyspy wł. w Zatoce Neapolitańskiej.
capstrzyk wojsk, sygnał apelu wieczornego, odgry­
wany na trąbce a. bębnie; przemarsz wieczorny od­
działu wojska (a. innej org.) ulicami miasta w przed­
dzień uroczystości (niekiedy z pochodniami).
- nm. Zapfenstreich pierw, 'zabicie beczki czopem na znak zakończenia
na dziś wyszynku; jw.’; Zapfen 'czop, szpunt’; Streich 'uderzenie'.
Captains of Industry ang., Kapitanowie przemysłu;
por. manager.
- z Thomasa Carlyle’a (Past and Present - „Przeszłość i teraźniej­
szość”, 4 ,4 - tytuł).
captatio benevolentiae łac., zjednywanie sobie
względów; por. ad captandum.
caput mortuum łac., dosł. ’martwa głowa’, w alche­
mii - pozostałość (residuum) po sublimacji a. desty­
lacji; zanieczyszczenia, odpadki, męty, osad, fusy;
przen. nicpoń, człowiek bezwartościowy; (caput mor­
tuum vitrioli) czerwony pigment (barwnik) mineral­
ny, tlenek żelazowy otrzymywany z siarczanu żelazo­
wego, stosowany od starożytności w malarstwie.
caput mundi łac., głowa (tj. stolica) świata.
- o Rzymie a. innych metropoliach.
car dawn. władca Rosji (1547-1917), Bułgarii a. Ser­
bii. || carat, carstwo, monarchia, rządy cara.
- ros. car 'jw.' od łac. Caesar, zob. cezar.
caravan brytang., dom(ek) na kołach; mieszkalna
przyczepa samochodowa (amer.ang. trailef).
carbonada criolla typowa potrawa argentyńska: wo­
łowina duszona z cebulą, pomidorami, gruszkami,
brzoskwiniami, ziemniakami i rodzynkami, podawa­
na z gotowanym ryżem.
- hiszp. 'pieczeń kreolska’ od carbón 'węgiel (drzewny); popiół’, zob.
criollo.
carcha hindi, domowy kołowrotek ind., gł. do przę­
dzenia nici z bawełny.
carcinogen związek chem. mogący wywołać zmiany
nowotworowe w organizmie, jak np. związki znajdu­
jące się w dymie tytoniowym, spalinach samochodo­
wych, w sadzy, w smole itd.
- gr. karkinos, zob. carcinoma; -gen-.
carcinoma [wym. karc-inoma] m ed, nowotwór zło­
śliwy, rak.
91 car pool
- łac. 'wrzód, rak’ z gr. karkinóma ’jp.’ od karkinos 'krab; rak’.
Cardana [wym. kar...] przegub - mechanizm do łą­
czenia dwóch ustawionych pod kątem wałków w spo­
sób pozwalający na przenoszenie ruchu obrotowego.
- wł. matematyk, lekarz i filozof Hieronim (Geronimo) Cardano (1501—
76), uważany niegdyś za wynalazcę tego mechanizmu.
cardigan [wym. ką...] ang., wełniana kamizelka z rę­
kawami.
- od tytułu generała ang. Jamesa Thomasa Brudenella hrabiego Cardi­
gan (1797-1868), który w bitwie pod Bałakławą poprowadził słynną,
samobójczą szarżę Lekkiej Brygady kawalerii bryt.
Carěme zob. Fastenzeit.
Carey Street [wym. kari strirt] brytang., dosł. ’ulica
Carey’; bankructwo.
- od ulicy w Londynie, gdzie niegdyś znajdował się Bankruptcy Court
'sąd upadłościowy’.
cargo [wym. ką...] ładunek statku morskiego.
- z hiszp. 'ładunek; ciężar, zarzut’ od cargar 'ładować; obciążać’z późn.
łac. carricare 'obładować w óz’ od łac. carrus, zob. kariera.
carillon [wym. kariją] muz. zespół dzwonów wie­
żowych, na których można wybijać melodie (zwa­
ne również carillon) sercami dzwonów a. młotka­
mi, uruchamianymi przez mechanizm zegarowy a.
przez grę na klawiaturze; gra dzwonów; kuranty;
por. glockenspiel.
- fr. 'gra dzwonów’ z późniąc, quatemio 'zespół czterech’ z łac. qu-
atemi ’4; po czterech’ z quater ’4 razy’.
carioca [wym. karioka] mieszkaniec Rio de Janeiro;
samba adaptowana jako taniec towarzyski; muzyka
do takiego tańca; rodzaj gry w karty.
-port. ’jw.’ zjęz. tupi; cari 'biały'; oca 'dom'.
caritas [wym. kar...] czynna miłość bliźniego połą­
czona z miłością Boga (jedna z trzech cnót teol.);
kość. organizacja zajmująca się działalnością dobro­
czynną.
Carmagnole, Carmagnola [wym. karmańjol, -ola]
nazwa pieśni rewolucyjnej i tańca z czasów Rewolu­
cji Francuskiej; por. Qa ira.
- fr. pierw, 'kaftan z kołnierzem, wyłogami i połami, noszony w oko­
licach miasta wł. Carmagnola w Piemoncie, obleganego przez Fran­
cuzów w 1792 r.; strój przynieśli do Paryża rewolucjoniści Marsylii
w 1793 r.; (stąd) nazwa pieśni’.
Carnaby Street ang. [wym. ką:neby stri:t] ulica
w londyńskiej dzielnicy Soho, centrum mody i roz­
rywki młodzieżowej.
cárpái hindi, lekkie łóżko indyjskie.
carpe diem łac., (dosł. chwytaj dzień) korzystaj z każ­
dego dnia; nie marnuj mijających chwil; por. quid sit
futurum cras...
- z Horacego (Pieśni, 1,11,8).
carpent tua poma nepotes łac., wnuki zbiorą owo­
ce twoje(j pracy).
- z Wergiliusza (Eklogi, 9,50).
car pool [wym. kąapud] ang., ’pula samochodowa’,
układ prywatnych właścicieli samochodów, na mocy
którego każdy kierowca kolejno zabiera własnym wo­
zem pozostałych jako pasażerów (do miejsca pracy
i do domu).
carriěre ouverte aux talents
carriěre ouverte aux talents zob. la carriěre ouverte...
carte blanche fr. [wym. kart blász] (dawać; otrzy­
mywać) dosl ’białą (tj. podpisaną in blanco) kartę’;
nieograniczone pełnomocnictwo, swoboda działania,
wolna ręka.
car tel est notre (bon) plaisir fr., bo taka jest nasza
(dobra) wola.
- forma przyzwolenia, zatwierdzenia królewskiego (po raz pierwszy na
edykcie Ludwika XI z 1472 r.); forma z bon dopiero od Ludwika XVI.
Casanova [wym. kazanowa] uwodziciel, donżuan,
poszukiwacz przygód.
- Giacomo Casanova (1725-98), Wenecjanin, głośny w Europie awan­
turnik, sławny z przygód miłosnych, autor powieści fantastycznych
i słynnych pamiętników.
casco [wym. kąsko] rodzaj ubezpieczenia środków
transportu bez ładunku, jak samochodów (autoca-
sco); samolotów (aerocasco), wagonów, cystern, stat­
ków itd.
- hiszp. 'skorupa, czerep; hełm; kadłub statku; beczka’, od cascar 'tłuc,
łamać’ z łac. quctssare 'potrząsać; jp.’
cashomat maszyna wydająca gotówkę po wsunięciu
karty tożsamości w otwór i wybiciu na klawiaturze
żądanej sumy (i numeru szyfru).
- amer.ang., cash 'gotówka’; (auto)mat.
cassąta [wym. kas...] rodzaj wł. lodów owocowych;
tort sycylijski.
- wł. 'jw.' prawdop. z łac. caseis, zob. kazeina; ser jest głównym skład­
nikiem tortu sycylijskiego.
cassone [wym. kass...] duża włoska skrzynia rene­
sansowa z wiekiem na zawiasach, zazw. bogato zdo­
biona, rzeźbiona, intarsjowana, polichromowana,
przeznaczona pierw, do przechowywania ubiorów
i kosztowności.
- wł. 'skrzynia (na ziarno, mąkę); jw.’ zgrub, od cassa, zob. kaseton.
cassoulet [wym. kasulę] jedna z najsłynniejszych po­
traw płd. Francji (trzy miasta: Castelnaudary, Tulu­
za i Carcassonne, spierają się o to, które jest ojczyzną
tego smakołyku), przygotowana i podawana w ognio­
trwałym naczyniu ceramicznym (zw. także cassoulet),
zapiekanka z białej fasoli, wieprzowiny, baraniny,
boczku wędzonego, cebuli, marchwi, pietruszki, po­
rów, selerów z dodatkiem czosnku, liści bobkowych,
masła, okruchów chleba, tymianku i pieprzu.
- fr. z fr. dial. dosl 'naczynie kamionkowe’ zdrobn. od cassolo 'miska'
zdrobn. od casso 'warząchew'.
castigat ridendo mores łac., śmiechem poprawia
obyczaje.
- dewiza paryskiej Opery Komicznej ułożona prawdop. przez poetę fr.
Jean Baptise de Santeuil (1630-87).
casting ang., turniejowa forma wędkarstwa rzuto­
wego.
cąstrum doloris łac., (dosl obóz boleści) dekoracja
katafalku; ceremonia żałobna.
casus [wym. kąsus] zdarzenie; charakterystyczny wy­
padek; prawn. przypadek. || casus belli łac., (oficjal­
na) przyczyna rozpoczęcia wojny. || casus foederis
łac., przypadek, w którym traktat zobowiązuje pań­
stwa sprzymierzone do wspólnej akcji. || casus pa-
92 _______________________________ ęa va sans dire
scudeus łac., makaroniczna, żart. paskudna sprawa,
brzydka historia.
- łac. casus 'upadek; przypadek; traf od cadere ’(wy)padać; zdarzać
się’; por. akcydens; dekadencja; kadencja; incydent; kazuistyka; recy­
dywa.
catalä kataloń., język kataloński.
catch-as-catch-can amer.ang., [wym. käczäzkäcz-
kąn] (dosl chwytaj, jak możesz) walka zapaśnicza,
w której wszystkie chwyty (prócz zastrzeżonych za
obopólną zgodą) są dozwolone; używanie a. wyko­
rzystywanie wszystkich rozporządzalnych środków
i metod; działanie bezplanowe, chaotyczne; por. pan-
kration.
Catch-22 [wym. käcz tuęntitu:] ang., ’paragraf 22’,
ukryta trudność w przepisie, zarządzeniu itp., z uwi­
kłanym w nią zagadkowym paradoksem.
- (1971 r.) od tytułu powieści (1961 r.) pisarza amer. Josepha Helle­
ra, ur. 1923 r.; tytuł odnosi się do paradoksalnego przepisu amer. lotnic­
twa wojsk., głoszącego, że pilot uważany jest za nienormalnego, jeśli
uczestniczy w nadliczbowych lotach bojowych, nie prosząc formalnie
o zwolnienie z nich; jeżeli natomiast zgłosi formalnie tę prośbę, uważa­
ny jest za zdrowego, wobec czego z reguły się go nie zwalnia.
catenaccio [wym. katenączczo] dosl rygiel, zasu­
wa; sport, w piłce nożnej, hokeju itp. - taktyka zma­
sowanej obrony, murowanie własnej bramki, zwł. dla
utrzymania osiągniętego już, korzystnego dla własnej
drużyny rezultatu.
- wł. 'jw.' zdrobn. od catena 'łańcuch; kajdany’ z łac. 'jp.'
catering [wym. kęjtring] ang., zaopatrzenie w (zazw.
przygotowaną uprzednio do spożycia) żywność, zwł.
pasażerów i załogi samolotu; zob. cook-chill.
caudillo [wym. kaudiljo] przywódca wojsk, w Hisz­
panii w walkach z Arabami (do XV w.), w krajach
Ameryki Łacińskiej w czasie wojen wyzwoleńczych
(1. poł. XIX w.) i w okresie zamachów stanu (2. poł.
XIX w.); w czasie hiszp. wojny domowej tytuł przy­
jęty przez przywódcę buntu wojsk., późn. dyktatora,
gen. F. Franco; por. duce.
- hiszp. 'dowódca; przywódca’ z późn.łac. capitellum, zob. kadet 1.
caudle [wym. ko:dl] ciepła polewka z piwa a. wina
z chlebem a. kaszą, z jajkami, cukrem i korzeniami,
stosowana też jako napój wzmacniający dla chorych.
- ang. z łac. caldus 'ciepły'.
cause celebre fr, słynny proces, głośna sprawa; por.
Pitaval.
- z tytułu sławnego zbioru Pitavala Causes celebres et interessantes...
(1734 r.); zob. Pitaval.
causeur [wym. kozö:r] człowiek umiejący rozma­
wiać, gawędzić płynnie, interesująco, dowcipnie.
- fr. 'gawędziarz' z łac. causari 'podawać jako przyczynę; procesować
się; bronić czyjejś sprawy’ od causa 'przyczyna; racja’; por. kauzyper-
da; kozetka; monokauzalizm; rekuza.
cavaliere servente wł., mężczyzna asystujący kobie­
cie, kochanek, galant, cicisbeo.
Cavalleria rusticana wł., Rycerskość wieśniacza.
- opera (1890 r.) Pietra Mascagniego; libretto: Giovanni Targioni-Toz-
zetti i Guido Menasci wg opowiadania (1884 r.) Giovanniego Vergi.
ęa va sans dire fr., to się rozumie samo przez się.
 cavatina
cavatina zob. kawatyna.
cave ab hornině unius libri łac., wystrzegają się czło­
wieka jednej książki; por. homo unius libri. || cave-
ant consules (ne quid detrimenti respublica capiat)
formuła łac., niechaj czuwająkonsulowie (by republi­
ka nie doznała uszczerbku); (por. senatus consultum;
videant consules...). || caveat actor łac., niech spraw­
ca się strzeże. || caveat emptor łac., niech kupujący
ma się na baczności.
cave canem łac., strzeż się psa (napis ostrzegawczy
u wejścia).
- z Petroniusza (Satyricon, 2 9 ,1).
cave ne cadas łac. uważaj, abyś nie upadł.
caviardage [wym. kawiardąż] (poł. XX w.) fr., usu­
nięcie przez cenzurę a. redaktora naczelnego pew­
nych ustępów tekstu napisanego do publikacji.
- fr. od caviarder pop. 'cenzurować, wymazywać atramentem ustępy
tekstu niedopuszczone do publikacji przez cenzurę’.
caviare to the generał ang., kawior dla ludu; utwór
dla szerokiej publiczności nazbyt trudny a. wyszu­
kany.
- z Szekspira (Hamlet, 2,2).
C.C. zob. corps consulaire.
C.D. zob. corps diplomatique. || CD skr. od compact
disk, zob. kompaktowa płyta.
céad mile faflte irl., sto tysięcy powitań; pozdrowie­
nie irlandzkie.
cedant arma togae łac., niechaj zbroja ustąpi przed
togą; niech nastanie pokój.
- z Cycerona (O powinnościach, 1,22).
cedi waluta Ghany (=100 pesewa) od 1965 r.
cédille [wym. sedij] w pisowni fr. - znak diakrytycz­
ny stawiany pod literą c przed a, o, u, aby wymawiać
ją jak s, np. leęon,faęade.
- fr. ’jw. ’z dawn. hiszp. cedilla (dziś zedilla) zdrobn. od ceda (dziś zeda)
’zeť z późn. łac. zeta ’jp.’; literę z stawiano w dawn. pisowni hiszp. po
c dla wskazania wymowy syczącej.
cedo maiori łac., ustępuję (placu) większemu (god­
niejszemu ode mnie).
cedować zob. cesja.
cedrát zob. cytron.
- fr. cedrát ’jw.’ z wł. cedrato ’jw.’ od cedro 'drzewo cytrusowe’ z łac.
citrus, zob. cytrusowe.
-CEFAL(O)-, KEFAL(O) w złożeniach: głowa.
- gr kephalé 'jw. por. androkefalizm; autokefalia; brachykefalia; buce-
fał; dolichokefalia; makrocefalia; mikrocefalia.
cefeidy gwiazdy o regularnie zmieniającym się bla­
sku wskutek okresowych pulsacji.
- od nazwy gwiazdy zmiennej 5 (delta) Cefeusza (Tabl. 2); nazwa z gr.
Kěpheus, imienia mit. króla Etiopii, ojca Andromedy, męża Kasjopei,
umieszczonego po śmierci między gwiazdami.
cekhauz, cekauz dawn. zbrojownia, arsenał.
-n m . Zeughaus ’jw.’; Zeugzob. cajg; Haus 'dom'.
cekin złota moneta wenecka (bita od 1284 r., późn.
zwana dukatem); błyszcząca, kolorowa blaszka, na­
93 CEN-
szywana na tkaninę, do ozdoby stroju (hiszp., cygań­
skiego, balowego itd.).
- wł., zeccino 'dukat wenecki’ od zecca 'mennica’ z arab. sikka 'kost­
ka; pieczęć; moneta bita’.
cekropka bot. drążnia, rodzaj z rodziny morwowa-
tych rosnący w zwrotnikowych lasach Ameryki; nie­
które gatunki dostarczają kauczuku, inne - żywic,
wosków, garbników i surowców farmaceutycznych.
- n.łac., Cecropia z gr. Kekrópios 'ateński, attycki’, od Kěkrops, mit. gr.
imię jednego z pierwszych królów Attyki.
Celadon (sentymentalny) kochanek; kobieciarz.
- pasterz, kochanek Astrei - postać z powieści Astrea fr. pisarza Hono­
ře ďUrfé (1568-1625).
cela va sans dire fr., naturalnie, rozumie się samo
przez się.
celebrans duchowny odprawiający nabożeństwo,
prowadzący procesję; oficjant. || celebrować odpra­
wiać nabożeństwo, obrzęd; robić coś z namaszcze­
niem, uroczyście, ceremonialnie, pompatycznie.
- łac. celebrans p.pr. od celebrare 'uczęszczać; często praktykować; po­
wtarzać; sławić’.
celesta zob. czelesta.
celibat bezżeństwo, zwł. u duchownych rz.kat.; abs­
tynencja płciowa.
- z łac. caelibatus 'bezżeństwo’ od caelebs 'nieżonaty’,
cello [wym. częllo] wiolonczela.
- skr. wł. violoncello ’jw ’.
C E L 0(0)- w złożeniach: celuloza. || celofan, tomo-
fan, przezroczysta folia z regenerowanej celulozy,
używana gł. do opakowań.
- zob. celuloza; -fan.
celozja bot. grzebionatka, rodzaj z rodziny szarła-
towatych obejmujący ok. 60 gatunków rosnących
w tropikalnej strefie Afryki i Azji; niektóre gatunki
uprawiane w gruncie jako rośliny ozdobne.
- n.łac. Celosia z gr. kěleos 'płonący’ a. późn.gr. kělós 'suchy’.
Celsjusza skala - stustopniowa skala termometrycz-
na (temperatury); por. Fahrenheita; Kelvina; Réau-
mura).
- wprowadził ją Anders Celsius (1701—44), astronom i fizyk szw.
celta mocna, nieprzemakalna tkanina używana na na­
mioty, płaszcze, osłony przed deszczem itp.
- nm. Zelt 'namiot’.
CELULO(O)- w złożeniach: 1. komórka zwierzęca
a. roślinna; komórkowy. 2. celuloza. || celuloi prze­
zroczyste termoplastyczne tworzywo sztuczne otrzy­
mywane z azotanu celulozy (jedno z najstarszych). ||
celuloza błonnik, gł. materiał budulcowy roślinnych
błon komórkowych, surowiec przemysłu chem., pa­
pierniczego, włókienniczego.
- łac. cellula 'komórka’ zdrobn. od cella 'pokoik, cela’; zob. -oi.
cęmbalo [wym. czem...] muz. klawesyn.
- wł. 'klawikord; tamburyn’ z łac. cymbalum 'cymbał’.
CEN-, CENO- w złożeniach: wspólny; ogólny; por.
keno-. || cenestezja psych, zmysł ogólny, całość nie­
określonych doznań pochodzących z własnego orga­
nizmu; poczucie swego ciała; por. kinestezja. || ceno-
CEN-
bita członek grupy relig., zakonnik, żyjący wspólnie
z innymi; por. eremita.
- gr. koinós 'wspólny; ogólny’; por. koine; -esteta od aisthésis 'czu­
cie'; por. esteta; późn. lac. coenobium 'współżycie' z gr. r.nij. od koinó-
bios 'żyjący wspólnie’; zob. bio-; por. biocenoza.
Cena delle beffe wł., Uczta szyderców.
- tytuł sztuki (1909 r.) poety i dramaturga wł. Sema Benellego.
Cendrillon fr., Kopciuszek.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze zbioru Contes de
ma mere l ’oye (1697 r.) 'Bajki Babci Gąski’; tenże temat: Aschenputtel
braci Grimm (1812-15), melodramat J. Rossiniego (1817 r.), opera ko­
miczna J. Masseneta (1809 r.).
cenestezja, cenobita zob. CEN-.
cenotaf grobowiec nie zawierający zwłok.
-ła c . cenotaphium 'jw.' z gr. kenotóphion 'jp.'; kenós 'próżny'; tóphos
'grób'.
cent moneta zdawkowa wartości 1/100 jednostki (jak
w USA, Australii, Rep. Płd. Afryki, Kanadzie, N. Ze­
landii, Sri Lance, Holandii, Indonezji i dawnej Au­
strii). || centuś dawn. żart. skąpy Galicjanin (liczący
się z każdym centem); zob. cent.
- łac. centům, zob. centy-.
centaur mit. gr. koń z głową i torsem człowieka
w miejsce łba z szyją; hip(p)ocentaur.
- gr. Kéntauros 'jw.'; najsłynniejsze centaury: Chiron, lekarz, jasno­
widz, wychowawca Achillesa, i Nessos, który usiłował Heraklesowi
porwać żonę Dejanirę.
centnar, cetnar przest. jednostka miary (=50 kg).
- łac. centenarius 'setny; zawierający sto’ od centům, zob. centy-; od
wagi stu funtów.
cento utwór lit., zwł. poemat, skompilowany z frag­
mentów wybranych z różnych utworów (niekiedy
z pojedynczych wersów innych poematów).
- łac. 'derka, materac, płaszcz zszyty z kawałków materii; jw.’; w sta-
roż. Grecji - z Iliady i Odysei Homera; w Rzymie - z utworów Wergi-
liusza.
centracja psychol. skupienie się na jednym aspek­
cie rzeczywistości, powodujące jego subiektywne
wyolbrzymienie, z czym wiążą się deformacje w my­
śleniu, spostrzeganiu i ocenie, zapominanie o innych
wartościach, a przy silnym zaangażowaniu emocjo­
nalnym - rysy fanatyzmu; sprzyja jej sytuacja kryzy­
su i przymusu.
- łac. centraiis, zob. centrala.
centrala instytucja nadrzędna, kierownicza w sto­
sunku do oddziałów, filii; główny magazyn, główna
zbiornica, stacja, rozdzielnia itd. || centralizacja kon­
centracja, skupianie sił, uprawnień, w jednym punk­
cie, w jednych rękach. || centralizm system rządów
skupiający większość decyzji w ręku władz central­
nych. || centralny środkowy, główny, kierowniczy. ||
centrum środek, część środkowa; parł. stronnictwo
umiarkowane.
- łac. centraiis 'środkowy' od centrum 'środek' z gr. kéntron 'kolec;
oścień; ukłucie; środek koła’; por. antropo-, egocentryzm; ekscentrycz­
ny; epicentrum; koncentracja.
centryfuga przest. wirówka, urządzenie, w którym
pod wpływem siły odśrodkowej mieszanina zostaje
rozwarstwiona na składniki o różnej gęstości.
- nm. Zentrifuge 'jw.'; łac. centrum, zob. centrala; łac .fuga, zob. fuga 2.
94 ceramika
centuria 1. w staroż. Rzymie pluton wojska, w sile
do stu żołnierzy, dowodzony przez centuriona, setni­
ka; por. manipuł. 2. pospolita - bot. tysiącznik.
- 1 . łac. centurio 'setnik' od centuria 'jw.' z centům, zob. centy-. 2. n.łac.
centaurium 'jw.' od gr. Kéntauros, zob. centaur; wierzono, że centaur
Chiron odkrył własności lecznicze tej rośliny.
centurion zob. centuria 1.
CENTY-(c) w złożeniach: setna część jednostki pod­
stawowej.
-ła c . centům 'sto'; por. cent, ce(n)tnar; centuria; cinquecento;procent.
cenuroza pot. kołowacizna, kręciek, choroba inwa­
zyjna owiec i kóz powodowana przez usadowienie się
w ich mózgu larw tasiemców kręćka; objawy: brak
koordynacji ruchów, niepokój, kręcenie się w kółko.
- n.łac. coenuriosis od coenurus 'pęcherz bąblowcowy, stadium larwal­
ne niektórych tasiemców’; zob. cen(o)-; -urus.
cenzor urzędnik cenzury. || cenzura kontrola, zwł.
państwowa, pod wzgl. politycznym, moralnym itp.
publikacji, widowisk, programów RTV; urząd spra­
wujący tę kontrolę. || cenzurka przest. świadectwo
szkolne; Kość. rz.kat. ocena zgodności treści książki
a. in. publikacji z nauką Kościoła; (c. kościelna) kara
poprawcza (zob. ekskomunika; suspensa; interdykt). ||
cenzus kwalifikacje obywatela (wykształcenie, mają­
tek, wiek a. okres zamieszkiwania w danym okręgu),
warunkujące jego uprawnienia (wyborcze, w stosun­
ku do służby wojsk., adm., publicznej itd.).
- łac. censor 'w staroż. Rzymie (od 443 r. p.n.e.) jeden z dwóch wy­
sokich urzędników wybieranych co 5 lat, przeprowadzających spisy
ludności, szacujących majątek rodzin, czuwających nad obyczajami,
moralnością’, censura 'urząd cenzora’ i census 'oszacowanie majątku;
spis ludności; lista obywateli; majątek’ od censěre 'oceniać; szacować;
osądzać’; por. recenzja.
ceper na Podhalu - lekc. o człowieku z nizin, równin,
niegóralu.
- wsch.słowac. 'teraz', przydomek nadawany pierw, przez górali robot­
nikom ze Słowacji, od często używanego przez nich wyrazu.
Cepoli [wym. cze...] sztuczki - prawn. kruczki są­
dowe.
- Bartolommeo Cepola, prawnik wł. z XV w., autor traktatu o krucz­
kach i fintach pozwalających żonglować paragrafami ustaw i przecią­
gać procesy sąd. w nieskończoność.
ce que femme veut, Dieu le veut fr., czego chce ko­
bieta, tego i Bóg chce.
ce que j ’écris n’est pas pour les petites filles fr, to,
co piszę, nie nadaje się dla małych dziewczynek.
- z poematu Albertus (1832 r.) pisarza fr. Teofila Gautiera (1811-72).
ce qui n’est pas clair, n’est pas franęais fr, co nie
jest jasne, nie jest francuskie.
- z rozprawy De 1’universalité de la longue franęaise (1784 r.) pisarza
fr. Antoina Rwarola (1753-1801).
cer chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały metal
ziem rzadkich; por. lantanowiec.
- od nazwy planetoidy Ceres, odkrytej w 1801 r., na 3 lata przed od­
kryciem ceru, nazwanej imieniem rz. bogini urodzaju Cerery (Ceres),
por. Tabl. 30.
ceramika sztuka wyrabiania i wypalania przedmio­
tów z różnych glin naturalnych; wytwory tej sztu­
ki: garncarskie, kamionkowe, fajansowe, porcelano­
we i in.
 ceramika
- gr. keramikós 'gliniany’ z kćramos 'glina garncarska; ceramika’.
cerber groźny, czujny, nieustępliwy stróż, dozorca;
por. Argus.
- łac. Cerberus z gr. Kerberos mit. 'trójgłowy pies, strzegący bram Ha­
desu, królestwa zmarłych’; por. Wergiliusz (Eneida, 6,417).
cercie [wym. serki] (c. towarzyski) przest. przyję­
cie (zwł. dworskie) dla dystyngowanego, dostojnego
koła towarzyskiego.
- fr. ’koło; opaska; grono; kasyno, klub’ z łac. circulus, zob. cyrkiel.
cerebralny mózgowy.
- fr. cérébral jw .’ z łac. celebrum 'mózg'.
Cereci i Feleci mieszane towarzystwo, hołota, hała­
stra.
- w Biblii (2. ks. Samuela, 8,18 i 15,18) straż przyboczna króla Dawida
złożona z żołnierzy pochodzenia filistyńskiego (nm. Krethi undPlethi).
cereus bot. otąg, rodzaj kaktusów obejmujący ok. 200
gatunków rosnących w Andach, na pustyniach Mek­
syku i Kalifornii.
-n .łac. ’jw.’ziac. 'świeca woskowa’ od cera 'wosk'.
CERO- w złożeniach: wosk.
- gr. kěr(o) od kérós 'wosk; smoła’.
certować się wymawiać się od czegoś nieszczerze,
wzdragać się; robić ceregiele; droczyć się (z kimś).
- łac. certare 'walczyć; starać się; trudzić się’.
certyfikat (zwł. w żegl. i handlu zagranicznym) świa­
dectwo na piśmie, zaświadczenie oficjalne; dokument
stwierdzający pochodzenie towaru; dowód wpisu
statku morskiego do rejestru okrętowego.
- śrdw.łac. certificatum 'świadectwo' z późniąc, r.nij. od certificatus
p.p. od certificare 'upewnić (kogoś) w wierze; określić’ z łac. certus
'zdecydowany; ustalony; pewny’; od cemere 'przesiewać; rozróżniać;
decydować’; por. dyskrecja; ekskrecja; koncem; koncert; sekrecja; -fi-
care odfacere, zob. fakcja.
cerusyt minerał, węglan ołowiu, ważna ruda ołowiu.
- nm. Zerussi 'jw.' z łac. centssa 'jw.'
cerwidy zool jeleniowate, rodzina zwierząt pełnoro-
gich obejmująca również zwierzynę płową: łosie, je­
lenie, daniele i samy.
-ła c . cervus 'jeleń'.
CERW IK (0)- w złożeniach: szyja; szyjka (jakiegoś
organu). || cerwikografia fotografowanie szyjki ma­
cicznej dla celów diagnostycznych; por. kolposkopia.
- łac. cervix dpn. cervicis 'szyja'.
César francuska doroczna nagroda film.; por. Felix,
Oscar.
- fr. z łac. caesar, zob. cezar.
cesarskie cięcie med. operacja chirurgiczna: przecię­
cie powłok brzusznych i ściany macicy dla wydoby­
cia płodu.
- cesarz od łac. caesar, zob. cezar.
ces gens lá ne savent que se battre! fr., ci ludzie
umieją się tylko bić!
- tak (wg Wspomnień Józefa B.I. Załuskiego) wyrazić się miał Napo­
leon I do „zagranicznych generałów” w Schoenbrunnie 9 VIII 1809 r.
o polskim pułku gwardii, który się skompromitował na przeglądzie
wojsk.
cesjaprawn. przelanie praw na drugą osobę; ustąpie­
nie, zrzeczenie się wierzytelności, części terytorium
95_________________________________ ceteris paribus
państwa. || cedent dokonywający cesji, ten który ce­
duje. || cesjonariusz osoba, na rzecz której dokona­
no cesji.
- łac. cessio 'odejście; ustąpienie’ od cedere ’(od)chodzić; zatrzymywać
się; ustąpić’; por. absces; akces; ancestralny; antecedencje; eksces; kon­
cesja; neseser; precedens; precesja; recesja; proceder; secesja; sukces.
cessante ratione legis cessat ipsa lex łac., prawn.
gdy znika przyczyna prawa, samo prawo przestaje
istnieć.
cesta [wym. festa] sport, wąski, wygięty koszyk wi­
klinowy do chwytania i rzucania piłki w baskijskiej
grze jai alai.
c’est la guerre! fr, to jest wojna!; por. á la guerre...
c’est la ma place au soleil fr, oto moje miejsce pod
Słońcem (oto początek i obraz uzurpowania sobie ca­
łej Ziemi).
- z Pascala (Myśli, 1, 9, 53) 1660 r.; por. mowę von Bulowa w Reich­
stagu 6 X n 1897 r. (Platz ain der Sonne „Miejsce pod Słońcem”); por.
geopolityka; Lebensraum.
c’est la vie! fr., takie jest życie!
c’est le commencement de la fin fr., to (już) począ­
tek końca.
- przypisywane Talleyrandowi (o Stu Dniach Napoleona I).
c’est le ton qui fait la chanson fr., wszystko zależy
od sposobu (tonu, intonacji) powiedzenia.
c’est magnifique, mais ce n’est pas la guerre fr., to
wspaniałe, ale to nie jest wojna.
- krytyczny komentarz do straceńczej szarzy bryt. Lekkiej Bryga­
dy (opiewanej późn. przez Tennysona) na pozycje ros. pod Bałakławą
w czasie wojny krymskiej, wygłoszony w polu 25 X 1854 r. przez mar­
szałka fr. Pierre Bosqueta (1810—61).
c’est plus fort que moi fr., to nad moje siły.
c’est plus (a. pire) qu’un crime, c’est une faute fr.,
to więcej (a. to gorsze) niż zbrodnia, to błąd.
- przypisywane Fouchćmu a. Talleyrandowi, a. Boulayowi de la Meur-
the (po straceniu księcia ďEnghien przez Napoleona I w 1804 r.).
c’est tout comme chez nous zob. tout comme chez
nous.
C’est une révolte? - Non, Sire, c’est une révolu-
tion fr, Czy to bunt? - Nie, Najjaśniejszy Panie, to
rewolucja.
- pytanie Ludwika XVI, króla Francji, na wieść o zdobyciu Bastylii
14 VII 1789 r. i odpowiedź F.A. de la Rochefoucauld-Liancourta.
cestus starorzymska przepaska, zwł. symboliczna,
narzeczeńska; st.rz. przykrycie dłoni pięściarzy, wy­
konane z grubych rzemieni, zazw. obciążone żelazem
a. ołowiem.
- łac. ’pas(ek)’ z gr. kestós 'jw.' od 'uszyty; haftowany’.
c’est Venus tout entiěre a sa proie attachée fr, oto
sama Wenera wczepiona w swą ofiarę; o kobiecie za­
dręczającej mężczyznę, który jest przedmiotem jej
nieprzepartej namiętności.
- z tragedii Fedra, 1, 3 (1677) Racine’a; Fedra o swym grzesznym
uczuciu do Hippolita, swego pasierba.
ceteris paribus łac., w tych samych (poza tym), nie
zmienionych warunkach, okolicznościach.
ceterum censeo
ceterum censeo (Carthaginem esse delendam) łac.,
poza tym uważam (że Kartaginę należy zniszczyć);
synonim poglądu wyrażanego z uporem przy każdej
okazji.
- zdaniem tym Kato St. kończyć miał wszystkie swoje przemówienia
w senacie rz.; por. Plutarch (Marcus Cato, 27,1).
cetnar zob. centnar.
cetologia dział zoologii zajmujący się waleniami
(wielorybami).
-ła c . cetus 'waleń’ zgr. kśtos ’jw.’; zob. -logia.
cetyna (reg. podhalański) ścięte a. opadłe gałęzie
świerkowe, igliwie świerkowe.
- słowac., czetina 'szczecina'.
ceux qui craignent les hommes aiment les lois fr.,
ci, którzy boją się ludzi, uwielbiają ustawy.
- z Uwag i myśli (1746 r., tł. poi. 1909 r.) pisarza fr. Luc de Clapiers de
Vauvemargues (1715-47).
cez chem. pierwiastek, Tabl. 1, miękki, lekki metal
z grupy potasowców.
- łac. caesius 'modry; niebieskoszary’; od dwu niebieskich linii w wid­
mie pierwiastka.
ceza jeden z typów niewodu, matnia z dwoma krótki­
mi skrzydłami do połowu ryby dennej, na przybrzeż­
nych wodach Bałtyku - płastug, zwł. fłąder.
- nm. zeseln 'nęcić, wabić’ a. zeisen 'targać, skubać’.
cezar staroż. tytuł cesarzy rz. po Oktawianie Auguście
(panował 27 p.n.e.-14 n.e.); potężny władca, cesarz,
autokrata, dyktator (por. Caesarem appello; Caesarem
vehis...; et tu, Brüte; iacta alea est; Idy; juliański; Ru­
bikon; veni, vidi, vici).
- łac. Caesar od przydomka rodowego Juliusza Cezara; wg łac. etymo­
logii ludowej imię to miało pochodzić od caesus (matris utero) 'wycięty
(z łona matki) tzw. cesarskim cięciem (por. sectio caesarea)’ od caedere
’(wy)ciąć; bić; porąbać’; por. akcyza; car; cezura; cyzelować; decyzja;
intercyza; jerez; kajzer; precyzja; sherry.
cezaropapizm system rządów, w którym monarcha
sprawuje zarazem władzę świecką i kościelną. || ce-
zaryzm ustrój polit., w którym jednostka sprawująca
władzę najwyższą uzasadnia swe prawo do niej zaufa­
niem ludności (w odróżnieniu od władców „z bożej
łaski” a. dziedzicznych).
- łac. Caesar, zob. cezar; papizm.
cezura średniówka, pauza rytmiczna pośrodku wier­
sza; nieznaczna przerwa między frazami utworu muz.;
moment rozgraniczający okresy, epoki historyczne.
- łac. caesura 'odcięcie; część odcięta; przedział; przerwa’ od caede­
re, zob. cezar.
chablis [wym. szabli] burgundzkie białe, wytrawne
wino stołowe, barwy od słomkowozłotawej do blado-
bursztynowej, produkowane w departamencie Yonne
na płd. wsch. Basenu Paryskiego.
- od nazwy stolicy dep. Yoime.
cha-cha(-cha) zob. cza-cza(-cza).
chacham uczony w prawie żyd.; tytuł rabina u Żydów
sefarydyjskich a. duchownego Karaimów; mędrzec;
(w l.mn. chachamim) rabiniczni egzegeci prawa bi­
blijnego z I i II w. n.e., których interpretacje zawarte
są w Misznie i in. pismach im współczesnych.
- hebr. häkhäm 'mędrzec' (jid. chuchem, chochem).
96 chamois
chaco hiszp., [wym. czako] przestrzenie pokryte la­
sem i sawanną na wielkich obszarach płn.-zach. Ar­
gentyny, płd. Boliwii i Paragwaju, między podnóżem
Andów i rzeką Parana.
- od nazwy prowincji w pin. Argentynie.
chaconne fr, [wym. szakon], ciaccona wł., [wym.
czakkona] dawny (ok. 1600 r.) taniec hiszp.-baskijski;
forma instrumentalna w takcie trójdzielnym, złożona
z wariacji 8-taktowego tematu, w niezmiennej tonacji
(por. passacaglia), powtarzającego się w basie (basso
ostinato).
-h iszp. chacona 'jw.'
chacun a son gout fr., każdy według swego upodo­
bania (smaku).
chagrin d’amour fr., udręka sprawiana przez nie­
szczęśliwą miłość.
- zwrot powtarzający się w wierszu Plaisir d ’amour 'słodycz miłości’
Floriana (1755—94), spopularyzowanym jako piosenka z muz. Marti­
niego.
chalcedon minerał, skrytokrystaliczna zbita odmia­
na kwarcu (niektórych używa się jako kamieni pół­
szlachetnych: agat, onyks, chryzopraz, heliotrop, ja­
spis, krwawnik).
- gr. Chalkedon 'staroż. miasto w Azji Mniejszej (dziś Kadikoy, dziel­
nica Stambułu)’.
CHALK(0)- w złożeniach: miedź; mosiądz; brąz.
- gr. chalkós 'miedź; brąz; metal; ruda’.
Challenge [wym. cząlendż] międzynarodowe zawo­
dy samolotów sport. (1928-34), w których polska
zdobyła dwukrotnie puchar (1932 r. - F. Żwirko i S.
Wigura; 1934 r. J. Bajan i G. Pokrzywka).
- ang. 'wyzwanie; próba sił; rzucać wyzwanie’ z łac. caluminari 'oskar­
żać fałszywie’ od calumnia, zob. kalumnia.
chałtura art. tandeta, fucha; twórczość, praca byle
jaka, bez wartości i znaczenia, wyłącznie dla zarob­
ku; produkt takiej twórczości, pracy. || chałturszczyk
pop. fuszer, tandeciarz.
-r o s .przest. 'stypa, darmowe jadło, napitek na stypie; przest. zapłata za
nabożeństwo (zwł. żałobne); przest. zarobek, korzyść, łup; jw. 'ze śrdw.
łac. chartularium 'wykaz zmarłych, który odczytuje ksiądz w dniu, kie­
dy święci się ich pamięć; skrzynia na papiery; dokumenty, księgi klasz­
torne’ z łac. chartula zdrobn. od charta, zob. kartel.
chałwa twarda, krucha, słodka masa z nasion sezamu
roztartych w miodzie.
- tur. helwa z arab. halwa.
chamade fr, wojsk, sygnał bębnem a. trąbką na znak,
że się chce wysłać parlamentariusza do nieprzyjaciel­
skiego dowódcy.
chambertin [wym. szabertę] czerwone wino bur­
gundzkie.
- od nazwy winnicy w pobliżu Dijon (Francja), w której je produkują.
chamedafne bot. rozmarynek. || chamefity bot. ni-
skopączkowe.
- n.łac. chamaedaphne 'jw.'; chamae- 'nisko; grunt’ z gr. chamai 'na
ziemi; nisko’; łac. daphne, zob. dafoia; -fit(o)-.
chamois [wym. szamuą] skóra giemzowa, zamsz; ko­
lor jasnożółty.
- fr. 'kozica; jw.’ z późniąc. camox 'kozica'.
 champion
champion [wym. cząmpion] przest. aktualny mistrz
jakiejś dyscypliny sportu; zwycięzca konkursu psów.
- ang. 'mistrz sportu; bojownik (sprawy)’.
chamsin wiosenny, suchy, gorący płd. wiatr piasz­
czysty, wiejący w Egipcie z pustyni (por. samum, si-
rocco).
- arab. chamsin ’50’, skr. od rih-al-chamsin 'wiatr pięćdziesięciu (dni
między Wielkanocą i Zielonymi Świętami)’.
chan tur., dawny tytuł panującego, zwierzchnika pro­
wincji, w różnych, gł. tur. i mong. krajach, zwł. w śr.
Azji; część imienia, oznaczająca królewskie a. „szla­
chetne” pochodzenie w muzułmańskich krajach Azji.
|| chanat władza chana; kraj rządzony przez chana.
Chanaan, Kanaan wg Biblii (Gen., 17, 8) Ziemia
Obiecana (Izraelitom przez Boga); staroż. kraina
wsch. wybrzeża M. Śródziemnego, teren późniejszej
Palestyny, Syrii i Fenicji.
- hebr. Kena ’an.
chandeleur zob. Candlemas Day.
chandra stan przygnębienia, apatia, depresja, zły hu­
mor, nuda, uczucie beznadziejności; por. splin.
- ros. 'jw.' zniekształcone hipochondria.
chandżar zob. handżar.
chansons de geste fr., francuskie poematy epickie
w języku popularnym (XI-XV w.), o bohaterskich
czynach rycerzy historycznych a. fikcyjnych, zwł.
z czasów Karola Wielkiego (np. Pieśń o Rolandzie).
Chantecler [wym. szatóklęr] fr., Kogut.
- imię Koguta (fr. coq 'kogut') w śrdw. Powieści o Lisie (Roman de Re-
nart) i w dramacie Chantecler (1910 r.) w 4 aktach wierszem Edmon-
da Rostanda (1868-1918).
Chanukka hebr., dosł. poświęcenie, odnowienie’;
święto świeczek, 8-dniowe święto żyd. obchodzone
od 25. kislew (grudzień) na cześć zwycięstwa Macha-
beuszów nad armią syryjską w 166 r. p.n.e. i oczysz­
czenia świątyni jerozolimskiej z profanujących ją po­
sągów bóstw. || lampka chanukowa ośmioramienna
menora z lichtarzykami a. rowkami na oliwę, paląca
się w czasie święta Chanukka.
chaos przen. bezład, zamieszanie, zamęt; rozgardiasz,
mętlik, bałagan. || chaotyczny bezplanowy, bezładny.
- gr. chaos 'zionąca, rozwarta otchłań, pustka; mit. bezkształtna, nie
uporządkowana pramateria, z której powstał świat’; por. gazyfikacja.
chaparajos, chaparejos [wyro. meks.hiszp. cza:parą:
chos; amer.ang. szaperęjous] skórzane a. kożusz­
kowe spodnie kombinezonowe, często z frędzlami
i in. ozdobami wzdłuż boków, noszone na zwykłych
spodniach przez kowbojów i in. pracowników na ran­
cho na Zachodzie USA, jako ochrona przy jeździe
konno przez kolczaste zarośla. || chaparral amer.ang.
[wym. chaperąl] gęstwina karłowatych dębów wiecz­
nie zielonych; nieprzebyty gąszcz twardych a. kolcza­
stych krzewów a. karłowatych drzew. || chaps [wym.
szaps] chaparajos.
- amerang. chaps 'jw.' z meks.hiszp. chaparajos 'jw.' od chaparreras
'kolczaste krzewy’ (prawdop. pod wpływem hiszp. aparejo 'ekwipu­
nek, przybór’) od chaparro 'karłowaty dąb wiecznie zielony’ z baskij­
skiego txapar zdrobn. o d saphar 'gęstwina'.
97 charqui
chapati [wym. czapąti], czapati, kapati, przaśny chleb
pszenny kształtu naleśnika, pieczony na blasze, jada­
ny w płn. Indiach.
- ang. 'jw.' od hindi kapati 'jw.' z sanskr. karpati 'cienki placek’ od kar-
pata 'płaski'.
chapeau bas! fr., kapelusz z głowy (w dowód uzna­
nia i podziwu).
- fr. 'kaptur; jw.’ od chape down. 'kaptur, płaszcz, kapa (biskupia); po­
krowiec, wieko’ z późn.łac. cappa 'kaptur'; por. szapoklak.
chaperon [wym. szaperą] przest. przyzwoitka, star­
sza opiekunka towarzysząca młodej kobiecie; por. Pe­
tit chaperon rouge.
chapiteau [wym. szapito:] namiot cyrku wędrow­
nego mieszczący arenę i widownię; przen. cyrk wę­
drowny.
- fr. 'głowica (kolumny); gzyms; jw .’ z łac. caput dpn. capitis, zob. ka-
pitaliki.
chaptagaj mong., dziki wielbłąd.
charakter zespół cech psychicznych, zwł. moral­
nych, danego człowieka, przejawiających się w je­
go postępowaniu i usposobieniu; silna indywidual­
ność, silna wola, samodzielność; cechy wyróżniające
przedmiotu, zjawiska (np. krajobrazu, pisma odręcz­
nego); rola, funkcja, w jakiej się występuje; znak (np.
pisma chińskiego). || charakterologia psych, nauka
o charakterach ludzkich. || charakterystyka charak­
ter osoby, rzeczy a. zjawiska; opis charakteru. || cha­
rakteryzacja dokonanie zmian w wyglądzie aktora,
potrzebnych do odegrania roli; akcesoria służące do
tych zmian (szminka, peruka itp.).
- gr. charaktśr 'piętno; znak; cecha wyróżniająca’ od charóssein ’za­
ostrzyć; pociąć bruzdami; wyryć’.
charbonnier est maire chez soi fr., (nawet) węglarz
jest u siebie (w domu) burmistrzem; wolnoć Tomku
w swoim domku.
- z Balzaka (Eugenia Grandet, r. 1.) 1833 r.
chardonnay fr., wytrawne białe wino stołowe typu
chablis, zwane też Pinot Chardonnay.
chargé ďaffaires [wym. szarże dafęr] przedstawi­
ciel dyplomatyczny trzeciej klasy (po ambasadorze a.
nuncjuszu i ministrze a. intemuncjuszu).
- fr. ’(dosl. obciążony sprawami) pełnomocnik dypl.’; charger 'za-, na-,
ob-, ładować; polecić (list); obwinić; nacierać, szarżować’ z łac. carrus,
zob. kariera; affaire, zob. afera.
charity begins at home ang., przysł. dobroczynność
należy zaczynać od własnego domu (a. od siebie).
charleston ang. [wym. czą:lston] żywy taniec Murzy­
nów amer., zbliżony do fokstrota, popularny jako ta­
niec towarzyski ok. 1924—26 r. i po 2. wojnie świat.
- nazwa miasta i portu w płd.-zach. Stanach Zj. (Karolina Płd.).
charmant [wym. szarmą] powabny, ujmujący. || char-
me [wym. szarm] wdzięk, urok, czar. || charmeur
[wym. szarmo:r] mężczyzna ujmujący, fascynujący,
atrakcyjny (r.ż. charmeuse [wym. szarmo:z]).
- fr., 'jw.' z późniąc, carminare 'czarować; śpiewać; układać wiersze’
od łac. carmen, zob. szarmancki.
charqui [wym. czarki] hiszp. z keczua, suszone mię­
so, zwł. suszona wołowina.
Chart
Chart [wym. czart] lista przebojów, najpopularniej­
szych nagrań płytowych a. kasetowych; nm. Hitliste,
Hitparade.
- ang. ’karta; wykres; mapa’ z łac. charta, zob. kartel.
charta non erubescit łac., papier się nie rumieni (ze
wstydu); papier jest cierpliwy; por. epistoła non eru­
bescit.
chartularia, chartaria Kość. rz.kat. zbiory doku­
mentów a. księgi klasztorne, w których dawn. zapisy­
wano fundacje i przywileje klasztoru a. kościoła za­
konnego.
- śrdw.łac. chartularium, zob. chałtura.
Charybda zob. Scylla i Charybda.
charytatywny miłosierny, dobroczynny, wspierają­
cy ubogich.
- śrdw.łac. charitatims ’jw.’ z późn.łac. Caritas 'miłosierdzie chrześc.’
od łac. 'drożyzna; brak; przywiązanie; miłość’ z carus 'drogi, kosztow­
ny; drogi, miły’; por. szarytki.
Charyty zob. gracja. || charyzmat śrdw. teol. przejaw
łaski boskiej, dar boży; socjol. szczególne własności
przypisywane jednostce, rodzące i egzekwujące jej
autorytet u innych (ch. osoby a. urzędu). || charyzma­
tyk jednostka, której przypisuje się własności chary­
zmatyczne.
- gr. charisma 'łaska; (po)dar(unek)’ od chóris 'radość; wdzięk; łaska;
wdzięczność’.
chassez le naturel, il rebient au galop fr., odpędzaj­
cie popęd wrodzony, a powróci cwałem; nie zdusisz
głosu natury.
- z komedii Płulippe Destouchesa (1680-1754) Le glorieta, 3, 5; naśl.
z Horacego; por. náturám expellas...
chassis [wym. szas-i] podwozie samochodu, łącznie
z mechanizmem i kołami; por. karoseria.
- fr. 'oprawa, rama; kaseta fot.; jw.’ od chásse 'puzdro' z łac. capsa,
zob. keson.
chasyd, chusyt Żyd, będący zwolennikiem jakiegoś
cadyka a. należący do jego świty lub dworu, zazw.
odziany w długi czarny chałat i jarmułkę (w Europie
Wsch., przed 1940 r.). || chasydyzm hist. mistyczny,
kabalistyczny żyd. ruch filoz.-obyczajowy, przeciw­
stawiający się racjonalizmowi, dążący do zespolenia
się z naturą.
- hebr. chási 'czysty; pobożny’. Chasydyzm powstał w XVIII w. na Po­
dolu i trwał przez kilkadziesiąt lat; jego twórcą był Baal Szem Tow (skr.
Beszt), właśc. Israel ben Eliezer (ok. 1700—ok. 1761).
(Le) Chat botté fi*., Kot w butach.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze zbioru Contes de
ma mere l ’oye (1697 r.) 'Bajki Babci Gąski’.
cháteau (l.mn. cháteaux) [wym. szato] we Francji -
feudalny zamek; francuska winnica, zwł. w rejonie
uprawy winorośli Bordeaux (zob. bordo), często uży­
te przyimkowo w złożeniach określających te posia­
dłości i ich wina, jak Cháteau-Haut-Brion, Cháteau
Yquem i in.; por. médoc.
- fr. 'zamek, pałac’ z łac. castellum, zob. kasztel.
chateaubriand (a. chateaubriant) [wym. szatobria] po­
lędwica wołowa z ziemniakami, smażona na ruszcie.
- nazwane ku czci fr. pisarza i polityka Franęois René, wicehrabiego
Chateaubńand (1768-1848).
98 cherem
chateauneuf-du-pape wino, zazw. czerwone, produ­
kowane w dolinie Rodanu, na płn. od Awinionu.
- fr., od nazwy gminy w pobliżu Awinionu (Francja).
cháteaux en Espagne fi*., dosl. zamki w Hiszpanii;
wyimaginowane dobra, posiadłości będące wytwo­
rem fantazji; zamki na lodzie.
- Wilhelm de Lorris (Roman de la rose) ok. 1240 r.; por. Montaigne,
Próby, 3 ,4 (1595 r.).
chaud-froid fi*., [wym. szofraą] (dosl ciepło-zimne),
potrawka z drobiu (a. dziczyzny) w galarecie.
check-list [wym. czek...] lotn. szczegółowy wy­
kaz pytań, którym posługuje się załoga samolotu dla
sprawdzenia po kolei wszystkich urządzeń pokłado­
wych przed odlotem; rozszerz, w innych dziedzinach.
|| check up dokładne oględziny (ogólne badanie) le­
karskie; rozszerz, w innych dziedzinach.
-an g. check(up) 'sprawdzać (badać)’; list 'lista'.
cheddar ang., [wym. czędar], czedar, twardy żółty
ser podpuszczkowy, b. popularny w krajach anglosa­
skich, zwł. w USA, produkowany od XVI w. w Ched­
dar (hrabstwo Somerset w Anglii). || cheshire ang.,
[wym. częszer] a. chester ang., [wym. częster] ser
podobny do czedara, wyrabiany gł. w hrabstwie Che­
shire w Anglii.
cheder żyd. wyznaniowa szkoła początkowa dla
chłopców.
-hebr. 'izba'.
chedyw, kedyw hist. tytuł wicekróla Egiptu, rządzą­
cego w imieniu sułtana tur. (1867-1914).
-tur. chediw, c/whí/VwIadca; książę’ z pers. chadlw, chidiw 'książę'.
chef ďoevre fi*., [wym. szedowr] arcydzieło.
chemia nauka zajmująca się budową składem, wła­
snościami, przemianami (i energią im towarzyszącą)
substancji naturalnych a. otrzymanych sztucznie; na­
uka rozpatrująca przyczyny i skutki ruchów elektro­
nów między atomami a. cząsteczkami. || chemigra-
fia fotochemigrafia, cynkografia, cynkotypia, metoda
otrzymywania klisz (huk. przez przenoszenie obrazu
sposobem fot. na płytę metalową z emulsją i trawie­
nie odczynnikami chem. || chemikalia techniczne od­
czynniki chem.
- późn.gr. chmela, zob. alchemia; -graf-.
chemin de fer [wym. szmędefęr] hazardowa gra
w karty, odmiana bakarata.
- fr. 'kolej (dosl droga) żelazna’; chemin 'droga' z celt.; fe r 'żelazo'
z łac.ferrum, zob. ferro-.
chemioterapia atakowanie środkami chem. drobno­
ustrojów chorobotwórczych w organizmie pacjenta.
- zob. chemia; terapia.
cherchez la femme! fi*., szukajcie kobiety! (jeśli nie
widać jawnej przyczyny jakiejś sprawy).
- przypisywane Józefowi Fouché; u Aleksandra Dumasa st. Les Mohi-
cans de Paris, 2,2; cherchons la femme 'szukajmy kobiety’.
cherem hebr., poświęcenie rzeczy a. osoby jako tabu;
całkowita eksterminacja ludności nieprzyjaciela połą­
czona z sakralizacją mienia (Ks. Jozuego, 6, 21-24);
klątwa za naruszenie przepisów relig. (od V w. p.n.e.
w Judei, do końca XIX w. w diasporze).
 cherry brandy_________________________________ 99____________________________________chippendale
cherry brandy [wym. częry brandy] wiśniówka, li­
kier wiśniowy.
- ang. ’jw.’; cherry 'wiśnia’ z łac. cerasus ’jp.’ od gr. kérasos ’jp.’; zob.
brandy.
cherub(in) anioł wyższego rzędu, w hierarchii chó­
rów anielskich, zazw. następny po serafinie; młodzie­
niec o urodzie świeżej i delikatnej; (cherubinek)piast.
pucołowate dziecko ze skrzydełkami, aniołek; ładne,
czarujące dziecko; por. amorek.
- hebr. kerub (l.mn. keriibim) 'istota biblijna, zazw. przedstawiana
z wielkimi skrzydłami, ludzką głową i zwierzęcym ciałem, uważana za
strażnika miejsc świętych i sługę Boga’; por. Biblia (Gen., 3,24; Ezeck,
1,5; 9,1).
che sará, sará wł., [wym. ke...] co będzie, to będzie;
co ma być, to będzie; por. que sera, sera.
cheyal de bataille fr., koń bojowy, przen. konik, ulu­
biony temat. || chevalier sans peur et sans reproche
fr., rycerz bez trwogi i skazy (przydomek Bayarda).
chevaux de frise fr., dosł. ’konie fryzyjskie’; obraca­
jący się drążek najeżony kolcami osadzony na szczy­
cie muru, aby utrudnić dostęp intruzom; metalowe
kolce a. kawałki tłuczonego szkła itp. osadzone na
szczycie muru w tymże celu.
chewing-gum [wym. czuing-gąm] guma do żucia.
- ang. 'jw.'; chewing 'do żucia’ od chew 'żuć'; gum 'guma' z gr. kóm-
mi 'żywica; guma’.
chianti [wym. kiąnti] nie musujące, wytrawne, zwykle
czerwone wina stołowe, często sprzedawane w opla­
tanych wikliną, przysadzistych, zielonych flaszkach
(wł. fiaschi) toskańskich o długiej, wąskiej szyjce,
produkowane pierw, w górskim regionie Chianti mię­
dzy Florencją i Sieną we Włoszech.
chiarioscuro [wym. kiaroskuro] malarstwo światło­
cieniowe; drzeworyt światłocieniowy; użycie wyraź­
nych kontrastów światła i cienia dla dekoracyjnego a.
dramatycznego efektu w malarstwie; por. sfumato.
- wł. 'światłocień'; chiaro 'jasny; jasno(ść)’ z łac. clarus, zob. klarnet;
wł. oscuro 'ciemny; ciemność’ z łac. obscurus, zob. obskurant.
chiazm lit. odwrócenie porządku elementów skła­
dniowych w drugim z dwóch zestawionych i skła­
dniowo równoległych zdań, np. „Płacze Anna, Janusz
wzdycha”.
- n.łac. chiasmus 'jw.' z gr. chiasmós 'skrzyżowanie w kształcie gr. lite­
ry chi’ (Tabl. 40) od chiódzein 'zrobić znak w kształcie gr. litery chi’.
Chicago jazz ang., kierunek jazzu tradycyjnego,
uprawiany w latach 20. XX w. w Chicago.
chicano [wym. czikąno] Meksyko-Amerykanin,
Meksykanin zamieszkały w USA; por. Tio Taco.
- amer.ang. 'jw.' z hiszp. Mexicano [wym. przez Indian meks. jako me-
-czi-ka-no, skrócone do: czikano].
chicha (a. chica) [wym. czicza, czika] iberoamery-
kański napój alkoholowy musujący, z kukurydzy, nie­
kiedy z manioku, owoców palmowych a. ryżu.
- hiszp. 'wódka kukurydzana’; port. 'piwo kukurydzane” z (?) jęz.
czicziba chichah (co-pah) dosł. 'napój z kukurydzy’.
chihuahua [wym. cziuąua] b. mały, krągłogłowy,
wielkouchy pies o krótkiej sierści, którego rasa ma
być rzekomo starsza od cywilizacji Azteków.
- meks.hiszp. 'jw.' od nazwy stanu i miasta w Meksyku.
chile, chili, chilli [wym. czile, czili] bardzo ostra przy­
prawa otrzymywana z różnych gatunków pieprzow­
ców tropikalnych, używana do potraw, gł. w Amery­
ce Łac.; por. curry.
- hiszp. chile 'jw.' z nah. chilli 'jw.'
chile eon carne (chili eon came), amer.-meksykańska
ostro przyprawiona chile, potrawa z siekanego a. mie­
lonego mięsa duszonego z cebulą, czosnkiem, poda­
wana najczęściej z ryżem i ogórkami kiszonymi,
-hiszp.; zob. chile; cam e 'mięso'.
chiliazm wiara w milenium, w tysiącletnie osobiste
panowanie Chrystusa na ziemi przed końcem świata,
głoszona przez niektóre sekty chrześc., jak adwenty­
stów, świadków Jehowy i in. || chiliasta.
- późniąc, chiliastes 'chiliasta' z gr. chilioi 'tysiąc'; por. Biblia
(Apok., 20).
chi lo sa? wł., [wym. ki...] któż to wie(dzieć może)?;
por. quién sabe.
chimera mrzonka, urojenie, fantazja, ułuda; (w 1.
mn.) kaprysy, grymasy, fanaberie, fochy, humory,
dąsy; wybryki, dziwactwa. || chimeryk fantasta; ka-
pryśnik.
- łac. chimaera z gr. chimaira 'koza; mit. gr. ziejący ogniem potwór
o głowie lwa, tułowiu kozy z wężem zamiast ogona’; por. Homer (Ilia­
da, 6,181).
Chinatown [wym. cząjnataun] chińska dzielnica mia­
sta, zwł. w USA.
-a n g . 'jw.'; China- 'chiński'; town 'miasto'.
chinoiserie [wym. szinuazri] dosł. ’chińszczyzna’;
piast, termin obejmujący składniki kultur Dalekiego
Wschodu, pojawiający się od XVII w. w sztuce eu­
rop. (używany od XVIII w.).
- fr. 'jw.' od chinois 'chiński' z Chine 'Chiny'.
chi non fa, non falla wł., ten (tylko) się nie myli, kto
(nic) nie robi.
chinook [wym. czinu:k] ciepły, wilgotny, płd.-zach.
wiatr zachodnich wybrzeży USA na północ od Orego-
nu; ciepły, suchy, podobny do halnego wiatr wiejący
w USA wzdłuż wsch. stoków Gór Skalistych.
- ang. 'plemię Indian żyjące na prawym brzegu dolnego biegu Kolum­
bii; ich język’ z jęz. czehalis tsinuk.
chintz [wym. czinc] mocna, zazw. powleczona war­
stwą wosku tkanina bawełniana, sztywna i błyszczą­
ca, przeważnie zadrukowana jaskrawymi kolorami,
w co najmniej pięciu kolorach, używana gł. do deko­
racji wnętrz.
- ang. 'jw.' dawn. chitn z hindi czhint 'barwa; cętka’.
chiop [wym. czip] inf. kostka układu scalonego, ele­
ment elektroniczny używany w komputerach i innych
urządzeniach sterowanych elektronicznie.
chippendale [wym. czipndejl] nazwa stylu w meblar­
stwie ang. 1730-80 r.; połączenie elementów ang. ba­
roku i fr. rokoka z motywami gotyckimi i chińskimi
(materiał - gł. mahoń).
- od nazwiska twórcy, znanego ebenisty ang.: Thomas Chippendale
(1718-79).
CH1R-
CHIR-, CHIRO- w złożeniach: ręka. || chiragra
przest. med. dna moczanowa (artretyzm) kciuka. ||
chirologia miganie, daktylografia, mowa głuchonie­
mych na palcach rąk. || chiromancja wróżenie przy­
szłości i określanie charakteru z linii wnętrza dłoni. ||
chiromanta. || chirurgia dział medycyny stosujący
zabiegi mechaniczne, operacyjne.
- gr. cheir ’ręka’; zob. podagra; -pod-; log-; -log; -mancja; łac. chirur­
gia translit. gr. cheirourgia 'rękodzieło; chirurgia’ z cheirourgós 'ręko­
dzielnik'; -ourgos 'pracujący' od ergon, zob. erg; por. cyrulik; demiurg;
enchirydion.
chi t’ha offeso, non ti perdona mai wł., kto cię obra­
ził, ten nigdy ci (tego) nie wybaczy.
chiton staroż. gr. szata lniana a. wełniana bez ręka­
wów, zeszyta z boku, spinana na ramionach (u męż­
czyzn zazw. krótka), noszona w domu i na ulicy; zool.
wielotarczowiec, gromada mięczaków morskich. ||
chityna twarda substancja organiczna, wchodząca
w skład mniej a. bardziej twardego okrycia ciała sta­
wonogów, mięczaków i in. bezkręgowców.
- fr. chitine 'chityna' z n.łac. chiton 'wielotarczowiec' od gr. chiton 'chi­
ton, tunika gr.’ pochodzenia semickiego.
chlaj na staroż. gr. zwierzchnie odzienie wełniane,
płaszcz męski. || chlamida staroż. gr. wierzchnia
szata do kolan dla jeźdźców i żołnierzy. (Oba okry­
cia - z jednej sztuki materii, spiętej na ramieniu a.
pod szyją).
-g r . chlaina 'chlajna'; chlamys, dpn. chlamydos 'chlamida'.
chlestakowszczina ros., bezczelne, chełpliwe łgar­
stwo.
- od nazwiska Chlestakowa (z ros. chlestatsja 'bić się, poklepy­
wać z uciechy, np. po udach’), gł. bohatera komedii Gogola Rewi­
zor, 1836 r.
chlor chem. pierwiastek, Tabl. 1. || chloromycety-
na, chloramfenikol farm. antybiotyk wytwarzany
przez drobnoustrój Streptomyces venezuelae, stoso­
wany gł. w tyfusie brzusznym i plamistym, czerwon­
ce, kokluszu, produkowany syntetycznie. || chlorofil
gł. składnik zielonego barwnika roślin, umożliwiają­
cy przyswajanie węgla z dwutlenku węgla w powie­
trzu. || chloroform trój chlorometan, środek stoso­
wany dawn. do narkozy. || chloroza choroba roślin,
żółtaczka, polegająca na zaniku chlorofilu; med. błęd­
nica (por. anemia; albinizm).
- gr. chlórós 'zielonkawożółty'; zob. -fil 2; chloroforme 'chloroform';
-formę od (acide) formiąue '(kwas) mrówczany’ z hc. formica 'mrów­
ka'; gr. mykes dpn. myketos, zob. -mycyna.
chłam ros., graty.
choczju na wy iti zob. idu na wy.
-CHOL-, CHOLE-, CHOLO- w złożeniach: żółć.
|| choleryk zob. temperament. || cholesterol (przest.
cholesteryna) chem. związek organiczny, znajdują­
cy się obficie w tkance mózgowej, rdzeniowej, nad­
nercza i w żółci (zaburzenia gospodarki chem. w or­
ganizmie mogą przyczyniać się do powstawania
kamieni żółciowych i złogów miażdżycowych na
ściankach tętnic).
-g r. cholś,chólos 'żółć; gniew; złość’; zob. ster(eo)-; por. melancholia.
choliamb lit. sześciostopowy wiersz (pięć stóp jam-
bicznych i trochej a. spondej).
100 chowder
- gr. choliambos ‘(dosł. kulawy jamb); jw .’; chólós 'kulawy'; zob.
jamb.
cholina wodorotlenek trójmetylohydroksyetyloami-
nowy, organiczna zasada azotowa rozpowszechniona
w żywych organizmach.
- zob. -chol-.
-CHONDR(O)- w złożeniach: chrząstka; chrząstko-
wo-; ziarnko (krystaliczne).
- gr. chondros 'chrząstka'; por. hipochondria.
chop-suey [wym. czop su:i] popularna potrawa amer.,
jadana zwł. w restauracjach chiń., przygotowana gł.
z pędów fasoli złotej i bambusa, kotewki orzechów
wodnych, cebuli, grzybów i mięsa a. ryby, podawana
z ryżem w sosie sojowym.
- ang. ’jw.’ z chiń. szap sui 'rozmaitości'; szop 'mieszany'; sui 'kąski'.
chorał liturgiczny śpiew Kościoła rz.kat., zob. gre­
goriański; (chorał ewangelicki) oficjalny śpiew Ko­
ścioła protestanckiego, wprowadzony przez Marci­
na Lutra, opracowany muz. przez Johannesa Walthera
(1490-1570), a rozwinięty do najwyższej doskonało­
ści w dziełach Jana Sebastiana Bacha.
- nm Chorał, skr. od Choralgesang tł. ze śrdw.łac. cantus choralis
'śpiew liturgiczny’; cantus zob. kantylena; choralis od łac. chorus 'ta­
niec ze śpiewami’ z gr. chorós 'chór'.
CHORD(O)- w złożeniach: struna; struna anatomicz­
na; grzbietowa, głosowa, rdzeń kręgowy; instrument
muz. mający określoną liczbę strun; interwał muz.
- gr. choré 'jelito'; struna (z jelita)’; por. klawikord; kord 1; kordon;
monochor, tetrachor.
chorea med. pląsawica, taniec św. Wita. || chorej zob.
trochej. || choreografia sztuka taneczna; układ, za­
pis, opis a. realizacja baletu (tanecznego utworu sce­
nicznego). || choriamb lit. stopa wierszowa metrycz­
na złożona z trocheja i jambu (-U U -).
- gr. choriambos 'choriamb’ (od choreia 'taniec wykonywany przez
chór’) i choreios 'taneczny' od chorós 'miejsce do tańca; taniec z towa­
rzyszeniem śpiewu; chór’; zob. -graf-; jamb.
chorion anat. kosmówka, błona płodowa otaczająca
od zewnątrz płód i pozostałe błony płodowe u gadów,
ptaków i ssaków (u których wytwarza kosmki).
-n .łac. z gr. chórion 'skóra'.
choro, oro, kolo, taniec płd. Słowian: Bułgarów, Ser­
bów, Chorwatów (kolo), a także Rumunów (walaskie
kolo), w którym uczestnicy trzymają się za ręce i two­
rzą otwarty półokrąg; odróżnia się choro (kolo) tań­
czone i choro chodzone.
- gr. chorós, zob. chorea.
chorus [wym. ko:res] improwizowana część utworu
jazzowego.
- ang. 'chór; jw.’ z łac., zob. chorał.
chow-chow [wym. czau czau] szpic chiński o długiej
gęstej sierści i fioletowo-czamym języku.
- ang. 'jw.' z chiń. dial.
chowder [wym. cząuder] potrawa amer.: gęsta zupa a.
potrawka z ryb i skorupiaków morskich, zazw. z mle­
kiem, zawierająca też soloną wieprzowinę a. boczek,
cebulę, ziemniaki i in. jarzyny.
 chowder
- ang. ’jw.’ z fr. chaudiere 'kociołek, garnek; jego zawartość’ od późn.
łac. caldaria 'kocioł' z łac. 'ciepła kąpiel' z r.ż. od caldarius 'dający się
ogrzać’ od cal(i)dus 'ciepły' z calére, zob. kalor(y)-.
chow-mein [wym. cząumejn] potrawa chińsko-amer.
składająca się z płatków (a. siekanego) mięsa duszo­
nego z grzybami, jarzynami, korzeniami, podawa­
nych ze smażonymi łazankami.
- amer.ang. 'jw.: smażone kluski’ z chiń. (pekiń.) cz ’ao mień 'jw. ’; cz ’ao
'smażyć'; mień 'mąka; ciasto; makaron’.
chozrascziot ros. skr. od chozjájstwiennyj rascziót
'rozrachunek gosp., (samo)opłacalność gosp.’, waż­
ny czynnik planów ożywienia gospodarki radzieckiej
w pierestrojce.
chozrfm hebr., l.mn. dosł. 'powracający’, Izraelczy­
cy, którzy powrócili do Izraela z emigracji; por. jor-
dim.
Chożdięnije po mukám ros., Droga przez mękę;
Golgota, męka Pańska, droga cierniowa, droga męki.
- tytuł trylogii powieściowej (1922-41) pisarza ros. Aleksieja N. Toł­
stoja (1883-1945).
chożdięnije w naród ros., wchodzenie w lud.
- nazwa działalności propagandowej narodników w 1847-80.
chrestomatia wypisy, antologia, do użytku szkolnego.
- gr. chrěstomátheia 'wypisy'; chrěstós 'pożyteczny'; mathein, man-
thánein, zob. matematyka.
Christian Science ang., [wym. kristien sąjens] dosł.
Wiedza chrześcijańska; amer. stowarzyszenie relig.
i system duchowego leczenia chorób oparty na inter­
pretacji Biblii.
- zał. w 1866 r. przez Mary Baker Eddy (1821-1910).
Christmas [wym. krismas] ang. Boże Narodzenie,
Gody; fr. Noe7, nm. Weihnachten.
- ze stang. Cristes maesse 'święto Chrystusa’.
chrom chem. pierwiastek, Tabl. 1, ciężki, twardy,
trudno topliwy metal, używany do wyrobu stali nie­
rdzewnych i chromowania, powlekania przedmio­
tów żelaznych; gatunek skóry miękkiej, używanej do
produkcji obuwia. || chromatyczna skala (gama) -
muz. złożona z 12 dźwięków w każdej oktawie, po­
stępujących kolejno półtonami; por. diatoniczna. ||
chromosféra środkowa warstwa atmosfery Słońca.
|| chromosomy stałe i charakterystyczne dla każdego
gatunku (pod względem liczby, rozmiarów i kształ­
tu) składniki jądra komórkowego, będące nosicielami
dziedziczności (genów).
- gr. chroma, dpn. chromatos 'powierzchnia ciała; skóra; cera; barwa’;
por. achromatyczny; polichromia; zob. sfera; -som(a).
chronique scandaleuse fr., kronika skandali towarzy­
skich, plotek, obmowy (często: żywa, mówiona itp.).
-CHRON(O)- w złożeniach: czas. || chroniczny med.
przewlekły, zastarzały, długotrwały. |J chronobiolo-
gia nauka o zagadnieniach związanych z rytmem bio­
logicznym organizmów. || chronologia następstwo,
kolejność dat, okresów, wydarzeń w czasie; nauka
o mierzeniu i ustalaniu czasu. || chronologiczny uło­
żony wg następstwa wydarzeń, kolejności dat. || chro­
nometr b. dokładny przenośny zegar sprężynowy (gł.
w astr. i nawigacji).
101 chylat
- gr. chrónos 'czas' por. anachronizm; kromka; synchro-; zob. biolo­
gia; -log; log-; metr.
CHRYZ-, CHRYZO- w złożeniach: złoto; złoty; żół­
ty. || chryzantema bot. złocień ogrodowy. || chryzele-
fantynapiast., staroż. technika wykonywania rzeźb,
gł. posągów, z drewna krytego płytami z kości słonio­
wej dla nagich partii ciała, blachami złotymi na włosy
i ubiór oraz szlachetnymi gatunkami drewna, jak he­
ban i cedr; por. akrolit. || chryzoberyl glinian berylu,
minerał barwy żółtej a. żółtozielonej; w odmianach
przezroczystych - kamienie szlachetne, zwł. aleksan­
dryt. || chryzolit minerał, odmiana oliwinu, żółtawo-
zielony kamień szlachetny. || chryzopraz odmiana
chalcedonu, zielonkawy kamień półszlachetny.
- gr. chrysós 'złoto'; ánthemon 'kwiat' od ánthos, zob. antologia; chry-
selephántinos 'jw.'; elephóntinos 'z kości słoniowej’ od eléphas dpn.
eléphantos, zob. elephantiasis; zob. beryl; -lit; prósios 'kolom porów;
zielony jak por’ od próson 'pory'.
chtoniczne bóstwa mit. gr. i rz. - bóstwa świata pod­
ziemnego, piekielnego, zmarłych, śmierci, ciemności;
bóstwa wegetacji roślinnej, płodności ziemi.
- gr. chthónios 'zrodzony z ziemi; tuziemiec; podziemny’ od chthon
'grunt; ziemia; kraj; lud’; por. autochton.
chuba ang., [wym. czu:ba] amerykańska dwuosobo­
wa gra towarzyska, adaptowana z mankali, rozgrywa­
na na desce z czterema rzędami po 11 dołków.
chucpa (bez)czelność, tupet, arogancja.
- jid. chucpe od hebr. hutspáh.
churał mong., rada, terenowy organ władzy państwo­
wej w Mongolii; Wielki Ch. parlament w Mongolii.
churrigueryzm [wym. czurrigeryzm] kierunek
w XVIII-wiecznej archit. hiszp. będący swoistą, lo­
kalną odmianą baroku, w której element dekoracyj­
ności góruje nad konstrukcją, wyrażając się gł. w ob­
fitości detali rzeźbiarskich (spiralne kolumny, gięte
i łamane gzymsy, festony, lambrekiny, zawity orna­
ment roślinny, rzeźby figuralne itd.).
- od nazwiska hiszp. rodziny architektów i rzeźbiarzy: Churriguera.
chusyt zob. chasyd.
chutbah arab., kazanie w przepisanej formie wygła­
szane w meczetach w piątki w czasie południowej
modlitwy.
chutney ang., zob. czatni.
chutor ros., ukr., futor, jednozagrodowa osadnicza
posiadłość wiejska na słabo zaludnionych obszarach
Rosji XVI-XVII w.; przysiółek osiedla a. stanicy ko­
zackiej.
chutuktu, chutuchtu tytuł wyższych dostojników
w dawn. Mongolii, należących, jako wcielenie bóstw
i świętych buddyjskich, do uprzywilejowanej grupy
lamów.
-m ong. 'święty'.
chylat suknia honorowa, ofiarowywana przez władcę
a. dostojnika osobie zasłużonej (w Turcji sułtańskiej,
w Indiach).
- hindi khalat, khilat 'jw.' z arab. hilat 'jw.'
chylus
chylus limfa trawienna, chłonka, mlecz; fizj. limfa
płynąca z obszaru jelit, wchłaniana przez naczynia
limfatyczne kosmków jelitowych.
chymus mlecz, fizj. płynna, kwaśna zawartość żołąd­
ka wytworzona w rezultacie trawienia pokarmu przez
soki żołądkowe.
- późniąc, 'mlecz’ z gr. chymós ’sok’ od chein, zob. chylus.
CIA ang., [wym. si: aj ej] skr. od Central Intelligence
Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza), gł. urząd
do spraw wywiadu w USA, utworzony w 1947 r.
ciaccona zob. chaconne.
cia no ju japońska ceremonia herbaciana, polegająca
na uroczystym poczęstunku zieloną herbatą i piciu jej
wg ściśle określonego, szczegółowego rytuału.
-jap. 'wrzątek z herbatą’; cia 'herbata’ z hiń.pekiń. cza ’jw.’; no ’z (cze­
go, czym)’;jm 'wrzątek’.
ciao! wł. [wym. czao]pop. serwus! cześć!
cicatrix manet łac., blizna pozostaje; ból zostawia
trwały ślad.
Cicer cum caule łac., (tytuł zbioru anegdot hist.-
-oby czaj owych Juliana Tuwima, będący tł. polskie­
go idiomu:) groch z kapustą (właśc. 'ciemiężyca
z kapustą’).
cicero zob. cycero.
cicerone [wym. cziczerone] przewodnik (zwł. wło­
ski) oprowadzający turystów; por. guide. || cicero-
niański okres. - lit. kunsztownie rozbudowane,
wieloczłonowe zdanie o majestatycznym rytmie,
wielospadkowej kadencji, równowadze antytez i in.
zaletach lit. a. retor.
- wł. cicerone 'mały Cicero; jw .’; drwiące przyrównanie wielomów-
nych przewodników do najsławniejszego mówcy rzymskiego M.T.
Cycerona.
cicisbeo [wym. cziczisbęo], wł., (zwł. w XVIII w.)
przyjaciel domu, mający dwuznaczne zamiary w sto­
sunku do pani domu; zob. cavaliere servente.
ci-devant fr., były, dawny, zwł. arystokrata (w okresie
Rewolucji Fr.). || ci git fr., tu spoczywa, tu leży (N.N.,
zmarły itd.).
Cień afios de soleda hiszp., Sto lat samotności.
- tytuł powieści (1967 r.) pisarza kolumbijskiego Gabriela Garda Mar-
queza (ur. 1928 r.), który w dziejach fikcyjnej miejscowości kolumbij­
skiej, Macondy, i jej założycieli, rodziny Buendia, przedstawia dzieje
Kolumbii i ukazuje rolę mitu i legendy w doświadczeniu ludzkim.
cif [wym. c-if] handl, (klauzula w umowie, oznacza­
jąca, że) sprzedający ponosi koszty cła i opłat wywo­
zowych w porcie załadowania i podczas transportu
towaru oraz koszty ubezpieczenia do chwili załado­
wania na statek; por. fas, fob.
- inicjały słów ang. cost, insurance, freight (fr. coůt, assurance, fret)
'koszt, ubezpieczenie, fracht’.
cimelia zob. cymelie.
Cimmeriae tenebrae zob. Kimeryjskie ciemności.
102 citius
cinema vérité fr., [wym. s-i...] film. próby odtwarza­
nia potoku życia bieżącego przez chwytanie go „na
żywo” i obserwację reakcji spontanicznych.
- zapoczątkowane przez reżysera i etnografa fr. Jeana Rouch (ur.
1917 r.) filmem zrealizowanym wraz z socjologiem fr. Edgaren Morin
Chronique ďun été (1960 r.) „Kronika jednego lata”, którego treściąjest
ankieta uliczna i eksperymenty w zakresie psychodramy.
cinerarium urna, naczynie na prochy spalonych
zwłok ludzkich.
- łac., cinis dpn. cineris, zob. cyneraria.
cingulum, cinctorium, zona, Kość. rz.kat. pasek;
sznur a. pas, jakim przepasuje zakonnik swój habit a.
kapłan - albę.
- łac. ’pas’ od cingere 'opasywać’.
cinquecento [wym. czinkueczęnto] nazwa XVI wie­
ku w odniesieniu do dziejów kultury wł., (sztuka doj­
rzałego Renesansu, manieiyzmu); por. quattrocento,
secento, trecento.
- wł. ’500’, skr. od '1500, tj. liczby, po której rozpoczyna się nume­
racja lat XVI w.’; cinque ’5’ z łac. quinque ’5 ’; cento ’sto’ z łac. cen­
tům, zob. centy-.
circa zob. cyrkulacja.
Circe zob. Kirke.
Circuit training ang., [wym. sókit...] dosl. 'trening
okrężny’; typ treningu w sporcie wyczynowym, na­
kazujący szybkie zmiany ćwiczeń dla wzmocnienia
całego organizmu, a nie tylko poszczególnych grup
mięśni.
circulus vitiosus łac., błędne koło; błąd logiczny;
błąd polegający na definiowaniu jakiegoś wyrażenia
za pomocą tegoż wyrażenia {circulus in definiendo;
idem per idem); błąd polegający na tym, że zdanie,
którego się dowodzi, jest jedną z przesłanek dowodu
{circulus in demonstrando); por. petitio principii.
Circumlocution Office ang., Ministerstwo Przelewa­
nia z Pustego w Próżne (tł. Wacława Komamicka).
- z Dickensa (Little Dorrit „Mała Dorrit”, ks. 1, rozdz. 10) 1857 r.
cirrocumulus meteor, chmury wysokie, kłębiasto-
-pierzaste. || cirrostratus meteor, chmury wysokie,
warstwowo-pierzaste. || cirrus meteor, chmury wyso­
kie, pierzaste.
- n.łac. ’jw .’ z łac. cirrus 'lok, pukiel, czub, frędzla’, zob. cumulus,
stratus.
cisalpejski, cisalpiński [wym. cyz...] położony na
południe od Alp; por. transalpejski. || cisuranow-
ce [wym. c-is...] chem. 5 pierwiastków promienio­
twórczych o liczbach atomowych mniejszych niż 92:
frans, ra, aktyn, tor, proaktyn; por. transuranowce.
- łac. cisalpinus 'znajdujący się po tej, tj. rzymskiej, stronie Alp’; cis
’z tej strony’; Alpinus 'alpejski’; zob. uran.
cisiojanus zob. cyzjojan.
cistron [wym. c-is...] biol. funkcjonalny odpowiednik
genu, odcinek łańcucha DNA chromosomu a. DNA
bakterii lub wirusów.
- łac. cis, zob. cisalpejski; elektron; -tron; pojęcie wprowadzone do ge­
netyki przez S. Benzera w 1957 r.
citius, altius, fortius łac., szybciej, wyżej, mocniej
(dewiza ruchu olimpijskiego).
 cito
cito łac., [wym. c-ito] (dostarczyć, wykonać) szybko,
niezwłocznie (uwaga na receptach, dawn. na listach).
city [wym. s-iti] centrum handl.-finansowe wielkich
miast, zwł. anglosaskich; śródmieście o zabudowie
biurowo-handlowej; (the City) pierwotne centrum
komunalne Londynu rządzone przez Lorda Mayora;
bankowo-handl. centrum Wielkiej Brytanii; finansje-
ra bryt.; por. Wall Street.
- ang. '(znaczne) miasto’ z łac. civitas 'społeczność obywateli; miasto-
-państwo’ od civis, zob. cywilizacja; por. cytadela.
civět [wym. si:we:] ostro przyprawiona duszona dzi­
czyzna.
- ang. z fr. 'potrawka z zająca a. z dziczyzny w winnym sosie cebulo­
wym’ od st.fr. civě 'cebula, szczypiorek’.
civil disobedience ang., nieposłuszeństwo obywatel­
skie; por. hartal; satjagraha.
- z H.D. Thoreau (tytuł rozprawy), 1849 r.
Civis Romanus sum łac., jestem obywatelem rzym­
skim.
- stara forma odwołania się do nietykalności obywatelskiej i do jurys­
dykcji rzymskiej (od sądów cudzoziemskich), „która wielu ludziom na
krańcach Imperium, pod barbarzyńcami, ratowała cześć i życie”, u Cy­
cerona (In Verrem, 5, 57, 147); por. Biblia (Dzieje Ap., 16, 37-40, 22,
25-29).
civis totius mundi łac., obywatel całego świata; por.
kosmopolityzm.
- z Cycerona (Oprawach, 1,23), 52-43 r. p.n.e.
civitas dei łac., państwo boże.
ciwun, tiwun, białorus., dosl 'karbowy’, w dawn. Pol­
sce, na Litwie, Białorusi i Rusi Kijowskiej - urzędnik
książęcy, od 1569 r. - ziemski, od 1764 r. także sędzia
graniczny, potem zarządca dóbr, ekonom.
clap track zapis (rejestracja na taśmie, płycie itp.)
oklasków widowni dodany do ścieżki dźwiękowej za­
rejestrowanego uprzednio programu (zwł. widowiska
rozrywkowego) telewizji; por. laugh track.
- ang. 'jw.' (1973 r.); clap 'klaskać'; wzorowane na laugh track.
claquage [wym. klakąrż] fr., przen. osłabienie na
skutek zbyt intensywnych a. zbyt długotrwałych wy­
siłków fizycznych a. intelektualnych, lub napięć ner­
wowych.
- fr. 'naciągnięcie mięśnia a. ścięgna; jw.’ od se claquer 'rujnować so­
bie zdrowie’.
clara pacta claros faciunt amicos łac., jasne (tj. jed­
noznaczne, wyraźne, nie budzące wątpliwości) ukła­
dy tworzą wiernych przyjaciół.
clausius fiz. Cis, jednostka entropii równa 1 dżul na
stopień Celsjusza.
- nazwa ku czci fizyka nm., Rudolfa Emanuela Clausiusa, 1822-88 r.,
który wprowadził pojęcie entropii.
(clausula) rebus sic stantibus łac., zastrzeżenie, że
umowa obowiązuje tylko dopóty, dopóki stosunki ist­
niejące przy jej zawarciu nie ulegną zasadniczej zmia­
nie; por. pacta šunt servanda.
clearing [wym. kii:ring] rozliczenie, rozrachunek;
wyrównanie kont, kompensacja wzajemnych należ­
ności i obliczenie salda (między instytucjami finanso­
wymi a. w handlu); por. bilateralny, transfer.
103 coca-cola
- ang. 'oczyszczanie; karczowanie; jw.’ od elear 'czysty; wyraźny’
z łac. clarus, zob. klarnet.
clerihew [wym. klęrihju:] ang., rodzaj humorystycz­
nego czterowiersza biograficznego wynaleziony przez
dziennikarza i literata ang. Edmunda Clerihew Ben-
tleya (1875-1956); istotną cechą clerihew jest umyśl­
na niezdamość metrum i rymów (aabb) oraz całkiem
osobliwa pointa typu uczniowskiego.
cliché [wym. kliszę] komunał, banał, wytarty, oklepa­
ny frazes, slogan, stereotyp myślowy.
- fr. druk. 'klisza; ybi. negatyw; jw .’ od clicher 'kliszować; fot. robić
odbitkę’.
click inf. kliknięcie bądź pstryknięcie, naciśnięcie kla­
wisza myszy w celu wykonania jakiejś czynności lub
wybrania opcji menu; por. komputerowa mysz.
Climats fr, Klimaty (tj. atmosfera intelektualna i mo­
ralna otaczająca dzieło sztuki a. jakąś osobę).
- tytuł powieści (1929 r.) pisarza fr. André Maurois (pseud. Emila He­
rzoga, 1885-1967).
clinch zob. klincz.
Clio zob. Klio.
clipboard podręczny notatnik na deseczce wygodnie
umocowany np. w samochodach lub przy monitorze
komputera; inf. edytor tekstu wywoływany w trakcie
używania innego programu komputerowego w celu
zapisania w nim danych tymczasowych; por. kompu­
ter, edytor tekstu, monitor.
cloaca maxima [wym. kloaka maksima] funkcjonują­
cy do dziś staroż. kanał na Forum Romanům w Rzy­
mie, odprowadzający ścieki do Tybru.
-ła c . 'największy kanał (ściekowy)’; cloaca 'kanał; śluza; upust; ściek;
kloaka’; maximus 'największy' od magnus, zob. magnat.
cłochard [wym. kloszą:r] nędzarz, bezdomny żebrak;
por. brodiaga.
- fr. 'jw.' od clocher 'kuleć' z późn.łac. cloppus 'kulawy'.
cloqué tkanina dwuwarstwowa o wzorze wypukłym
zazw. ze sztucznego jedwabiu.
- fr. od cloquer 'pokryć się pęcherzami’.
close your eyes and think about England ang., za­
mknij oczy i myśl o Anglii.
- rada królowej bryt. Wiktorii (1837-1901) dla córki przed nocą po­
ślubną.
clou [wym. klu] gwóźdź (np. sezonu), gł. punkt, naj­
większa atrakcja (zabawy, widowiska itp.).
- fr. 'gwóźdź; jw.; przebój, szlagier, wrzodzianka’ z łac. clavus 'gwóźdź;
ćwiek; ster; odcisk’.
clown [wym. klaun] klaun, błazen, komik cyrkowy.
- ang. pierw, 'rolnik, gbur wiejski; jw. ’
coach [wym. koucz] trener drużyny sportowej.
- ang. 'kocz; autobus (pasażerski); wagon kolejowy; korepetytor; jw.’
z węg. koesi, zob. kocz.
cobol [wym. ko...] inf. język proceduralny do prze­
twarzania danych, gł. o charakterze adm. i ekon.
- ang. 'jw.' skr. z co(mmon) b(uisness) o(riented) l(anguage) 'język do
celów przem.-handl.’.
coca-cola, cola, coke [wym. koka koula, koula, kouk]
amer. musujący napój bezalkoholowy na wyciągu
coca-cola
z liści krzewu kola, z dodatkiem cukru, karmelu oraz
substancji kwaśnych i aromatycznych (napojem o po­
dobnym składzie jest pepsi cola, pepsi [wym. ...s-i]).
- amer. nazwa handl.; zob. kokainowy (krzew); kola.
cocido hiszp., [wym. kosido] posiłek z jednego da­
nia, składający się z mięsa, tureckiego grochu, jarzyn,
ziemniaków itp., hiszp. potrawa narodowa; por. Ein­
topfgericht.
cock-a-leekie [wym. kokiliiki] szkocki rosół z drobiu
i porów, z ryżem.
- ang. cock 'kogut'; leek ’por’.
cocker spaniel [wym. koker...] odmiana małych spa­
nieli (pochodzących prawdop. z Hiszpanii) średniej
długości, o dość krótkich nogach, długich uszach,
kwadratowym pysku, jedwabistej sierści, barwy ru­
dej, czarnej, ciemnożółtej a. mieszanej.
- ang. ’jw.’; cocker ’jw.’ od cocking 'polowanie na słonki’ ze śr.ang.
cocken 'walczyć'; zob. spaniel.
cockney [wym. koknej] rdzenny londyńczyk o wy­
mowie charakterystycznej dla warstw niewykształco­
nych (zwł. wschodniego) Londynu; dialekt (wschod-
nio)londyński.
- ang. 'zniewieścialec; mieszczuch; londyńczyk urodzony w zasięgu
dźwięku dzwonów kościoła Bow Church; jw.’ ze śr.ang. cokenay dosł.
'kogucie jajo (zniekształcone); rozpieszczone dziecko’ od cok 'kogut'.
cockpit [wym. kokpit] zagłębienie (komora) w czę­
ści mfowej pokładu jachtu a. łodzi motorowej, słu­
żące jako pomieszczenie dla załogi. || cocktail [wym.
koktejl] koktajl, trunek pochodzenia amer., przyrzą­
dzony z mieszaniny alkoholów z dodatkiem esencji
aromatycznych. [| cocktail party ang., popołudniowe
przyjęcie towarzyskie z trunkami; (por. five o’clock
tea; surprise party). || cocktail party zjawisko psy-
chol. zjawisko pobudzenia uwagi osoby przysłuchu­
jącej się jakiejś rozmowie i wyłączającej (odsiewają­
cej) treść innych rozmów (w tle), gdy wyłączenie to
przerywa się na skutek znaczącego lub dobrze znane­
go bodźca, np. przez usłyszenie własnego nazwiska.
- ang. cock 'kogut'; cockpit 'arena do walk kogutów; widownia walki;
kabina pilota; jw.’; p it 'dołek; szyb’; cocktail dosł. 'ogon koguta; jw.’;
taił 'ogon';party 'towarzystwo; przyjęcie, partia’ z łac. pars dpn. par-
tis, zob. partia; por. czarter.
(Le) Cocu magnifique fr., Rogacz wspaniały.
- komedia (1920 r.) Fernanda Crommelyncka.
coda [wym. koda] koda, końcowy, zwykle przyspie­
szający, fragment utworu muz. (np. w sonacie, tań­
cach), oparty na jego materiale tematycznym; por.
epilog.
- wł. 'ogon; warkocz; tren; ogon komety; epilog; jw.’ z łac. coda, cau-
da 'ogon'.
coden ang., [wym. kouden] nazwa systemu jedno­
znacznego kodowania tytułów czasopism i in. wy­
dawnictw seryjnych, dostosowanego do potrzeb sys­
temów maszynowych wyszukiwania informacji; na­
zwa 4-literowego skrótu kodowego w tym systemie.
Codex rescriptus łac., rękopis (pergaminowy) zapisa­
ny ponownie, palimpsest.
coelum non animum mutant qui trans marę cur-
runt łac., niebo, a nie duszę zmieniają ci, co żeglują
104 collectąnea
po morzach (z Horacego Listy, 1,11, 27); i w Paryżu
nie zrobią z owsa ryżu.
cogitationis poenam nemo patitur łac., nikt nie po­
nosi kary za swe myśli.
- z Ulpiana (prawnik rz.; ok. 170-228) A d Edictum, 3.
cogito ergo sum łac., myślę, więc jestem.
- formuła Kartezjusza (Zasadyfiloz., 1,7 i 10).
cognoscente (l.mn. cognoscenti) [wym. konioszęnte
(...ęnti)] prawdziwy a. rzekomy znawca jednej a. kil­
ku dziedzin sztuki a. mody; koneser.
- st.wł. (dziś conoscente) 'jw.' od 'mądry, rozumny’ z łac. cognoscens
dpn. cognoscentis p.pr. od cognoscere, zob. koneser.
cognoscere ignoscere łac. (wszystko) zrozumieć (to
wszystko) przebaczyć; por. tout comprendre...
- z Terencjusza (Samodręk, 218), 163 r. p.n.e.
coincidentia oppositorum łac., zbieg przeciwsta­
wień.
- z traktatu D e docta ignorantia 'O uczonej niewiedzy’ (1440 r.) Miko­
łaja z Kuzy (Nikolausa Krebsa).
coitus łac. [wym. koitus] med. kopulacja, stosunek
płciowy. || coitus interruptus, coitus reservatus łac.,
med. stosunek płciowy przerywany (dla uniknięcia
zapłodnienia).
colcąnnon potrawa irlandzka z tłuczonych ziemnia­
ków i kapusty a. in. zielonych jarzyn.
- ang. z irl. cal ceannan dosł. 'białogłowa kapusta’; cal 'kapusta' z łac.
caulis; ceannan 'białogłowy, łysy’ od ceann 'głowa'.
cold cream ang., [wym. kouldkriim] krem chłodzą­
cy (dosł. ’zimny’); łagodzący, czyszczący, odżywczy,
tłusty krem toaletowy zawierający dość dużo wody.
Cold Duck w USA - mieszanina tanich gatunków
pienistego burgunda i szampana.
- amer. ang. 'zimna kaczka’ tj. z nm. Kalte Ente, modyfikacja nm. Kalte
Ende 'zimne końcówki, resztki’, wina pozostałe w butelkach, zmiesza­
ne i podawane na zakończenie przyjęcia.
cold war [wym. kould uo:] zimna wojna; konflikt
między państwami, rozgrywany za pomocą polity­
ki siły, nacisków ekon., działalności szpiegowskiej,
wrogiej propagandy, a nawet sabotaży, jednak bez
walki zbrojnej.
- ang. 'jw.'; cold 'zimny'; war 'wojna'.
coleslaw amer.ang., [wym. kouslo:] amer. sałatka
z surowej kapusty; por. Sauerkraut.
colidar zob. kolidar.
colitis [wym. kolitis] med. zapalenie jelita grubego.
- n.łac. 'jw.' z łac. colon 'jelito grube’.
collage [wym. kolą:ż] piast, kompozycja art. z frag­
mentów różnych przedmiotów (druki, fotografie itp.)
i kawałków tworzyw (papier, piasek, żwir, słoma, tek­
stylia itp.) naklejanych na płótnie a. innym podłożu,
łączonych często z rysunkiem a. malarstwem (pa-
pierś collés).
- fr. 'naklejanie; oklejanie papierem’ od colle 'klej' z gr. kólla, zob.
koloidy.
collectąnea, kolektanea, zbiór wypisów (wyciągów,
materiałów) z dzieł lit. a. naukowych, zwł. wydany
drukiem.
 collectanea
- łac. r.nij. l.mn. od collectaneus 'zebrany razem’ z collectus, zob.
kolekta.
collęct cali [wym. ko:l] amer.ang., rozmowa telefo­
niczna opłacona przez odbiorcę (bryt.ang. reverse-
-charge cali).
college ang., [wym. koledż] autonomiczna jednost­
ka org.-pedag. na niektórych uniwersytetach ang.;
amerykańska szkoła wyższa; nazwa niektórych szkół
średnich. || college ff., [wym. kolę:ż] francuska muni­
cypalna szkoła średnia ogólnokształcąca. || Collegium
musicum łac. dawn. forma amatorskiego stowarzy­
szenia muz.; stowarzyszenie kultywowania dawnej
muz. || Collegium nobilium łac., dawn. zakład nauk.
dla młodzieży szlacheckiej. || Collegium sacrum łac.,
Kość. rz.kat. święte kolegium, ogół kardynałów.
- ang., fr. 'kolegium; zgromadzenie; jw .’ z łac. Collegium, zob. ko­
legium.
collie [wym. koli:] ang. rasa owczarków wyhodowa­
na w Brytanii, prawdop. w XVIII w.; są to smukłe
psy średniej wielkości o wydłużonym, zwężającym
się pysku, migdałowych oczach i stojących uszach;
szorstkowłosy collie ma gęstą sierść tworzącą puszy­
stą krezę koło karku i gardła; gładkowłosy ma sierść
gęstą, jedwabistą; bywają (czarne), brązowe i białe,
niebieskoszare z czarnymi cętkami i białymi plama­
mi, białe z ciemnymi plamami.
colloquim zob. kolokwium.
colon [wym. kolon] waluta Kostaryki (=100 centi-
mos) i Salwadoru (=100 centavos).
- hiszp. 'jw.' od nazwiska Cristóbal Colon 'Krzysztof Kolumb’.
colorless green ideas sleep furiously ang., bezbarw­
ne zielone pojęcia śpią wściekle (przekład zdania nie­
spójnego znaczeniowo, choć prawdopodobnego gra­
matycznie i składniowo).
- z Noama Chomsky’ego {Synactic Structures), 1957 r.
colosse aux pieds d’argile fr., kolos na glinianych
nogach; tj. na niepewnych podstawach.
- Diderot o Rosji po powrocie z podróży w 1774-75 r.; por. Biblia {Da­
niel, 2,31-5).
Colosseum zob. Koloseum.
colt [wym. kolt; wym. ang. koult] sześciostrzałowy
rewolwer bębenkowy.
- od nazwiska konstruktora, inżyniera amer., który opatentował ten re­
wolwer w 1835 r.: Samuel Colt (1814-62).
combo [wym. kombou] muz. mały zespół jazzowy,
zwł. grający bez skomplikowanej aranżacji, z poje­
dynczą, kameralną obsadą sekcji melodycznej, orkie­
stra taneczna.
- ang. 'jw.' od combination 'połączenie; związek; zespół; kombinacja’
z późn.łac. combinatio, zob. kombinacja.
come-back [wym. kambak] o gwieździe film., wirtu­
ozie, śpiewaku, piosenkarce a. in. osobistości publ.,
która po pewnym okresie nieobecności na scenie,
ekranie, widowni polit. podejmuje na nowo działal­
ność zawodową a. publ. i odzyskuje popularność.
- ang. dosl. 'powrót; wyzdrowienie’; amer.ang. jp.; 'odpowiedź; reak­
cja, rewanż’.
105 comme il faut
comedia de capa y espada hiszp., komedia płasz­
cza i szpady; gatunek dramatyczny w teatrze hiszp.
XVI i XVII w. (Lope de Vega, Calderon), w którym
gł. motywami akcji są miłość i szlacheckie poczucie
honoru, a pierwiastek komiczny reprezentuje postać
sprytnego sługi.
comédie de moeurs fr., komedia obyczajowa, dow­
cipna satyra społ.
Comédie Franęaise fr., Komedia Fr., francuski teatr
narodowy przy ul. Richelieu w Paryżu, zał. w 1680 r.
(nazwa oficjalna: Théátre Franęais ’TeatrFr.’).
comédie larmoyante fr, dramat sentymentalny, sztu­
ka z łezką.
comédie noir fr., czarna komedia, oparta na sytu­
acjach absurdalnych, groteskowych a. patologicznie
chorobliwych, makabryczna, niesamowita, okrutna,
moralnie wieloznaczna; zob. black comedy.
comedo med. wągr, wągier, zaskómik, czop zatykają­
cy por skóry ludzkiej.
- łac. 'żarłok' z comedere 'jeść'; zob. kom-; edere 'jeść'.
(The) Comedy of Errors ang., Komedia omyłek.
- tytuł komedii (ok. 1594 r.; wyst. poi. 1896 r.) Szekspira.
comes zob. komes,
comics zob. komiksy.
comitas gentium łac., grzeczność międzynarodowa;
nie mające charakteru prawa zwyczaje przyjęte w sto­
sunkach międzynarodowych, zwł. dypl. (wzajemne
ulgi, udogodnienia itp.).
comme ęa! [wym. komsą] fr.,pop. wykrzyknik ozna­
czający podziw, pełną aprobatę, któremu najczęściej
towarzyszy energiczny gest: wzniesiony w górę kciuk
prawej dłoni zwiniętej w pięść.
comme ęi, comme ęa fr, tak sobie; ujdzie.
commedia alFimprowiso (a. soggetto) wł., dosl.
komedia improwizowana na jakiś temat; commedia
delFarte. || commedia erudita, commedia sostenuta
wł., dosl. komedia uczona, poważna; włoska komedia
okresu humanizmu, wzorująca się na antycznej, prze­
ciwieństwo commedia delFarte.
commedia delFarte [wym. kommędia delląrte] lud.
komedia wł. XVI-XVII w. o improwizowanym tek­
ście i ustalonych sytuacjach i postaciach scen.; zob.
Arlekin; Brighella, Kolombina; Pantalone; Pulcinel-
la; Ruzzante; Scaramuccia; Spavento; Truffaldino;
Zanni.
- wł. 'teatr zawodowy’; comedia 'komedia' z gr. kómóidla, zob. kome­
dia; oiś, zob. oda; wł. arie 'rzemiosło; sztuka; kunszt’ z łac. ars dpn. ar-
tis, zob. artysta.
commediante! tragediante! wł., komediant! trage-
diant!
- papież Pius VII (Barnaba Gregorio Chiaramonti) w czerwcu 1812 r.,
gdy był internowany w Fontainebleau, o cesarzu Napoleonie I.
comme il faut fr., [wym. komilfo] jak należy, jak trze­
ba, jak wypada; przyzwoity, w dobrymi tonie.
commendatore
commendatore komandor, kawaler włoskiego orde­
ru wyższego niż oficerski i poniżej wielkiego oficer­
skiego.
- wł. z commendatus p.p. od commendare, zob. komando.
comment peut-on étre Persan? fi*., jak można być
Persem?
- z Monteskiusza (Listyperskie, 30), 1721 r.
common sense [wym. komon sens] zdrowy rozsądek;
chłopski rozum; sposób myślenia oparty na tzw. po­
wszednim doświadczeniu.
- ang. ’jw.’ common 'wspólny; publiczny; powszechny; zwykły; pospo­
lity’ z łac. communis, zob. komuna; sense 'zmysł; świadomość; rozsą­
dek; sens; znaczenie’ z łac. sensus, zob. sens.
Commonwealth of Nations ang., (Brytyjska) Wspól­
nota Narodów.
communis opinio zob. opinio communis.
communitas cjvium łac., śrdw. obywatele miasta,
ogół ludności miejskiej, pospólstwo, w odróżnieniu
od patrycjatu miejskiego.
compact disk zob. kompaktowa płyta.
comparativus gram. wyższy stopień przymiotnika.
- łac. 'porównujący' od comparate, zob. komparatystyka.
compelle intrare łac., 'przymuś je wnijść’; przymuś
ich do wejścia.
- cytat z Wulgaty (Ew. wg Łuk., 14,23), służący niegdyś jako usprawie­
dliwienie stosowania gwałtu, przymusu wobec heretyków.
compendia, dispendia łac., skróty to objazdy; kto
drogi prostuje, w domu nie nocuje.
compendium zob. kompendium.
compluvium zob. kompluwium; atrium.
compos mentis łac., zdrów na umyśle; por. non
compos...
- z Tacyta (Roczniki, 15,76).
eon amore wł., z zamiłowania, z upodobaniem, pre-
dylekcją; z amatorstwa.
conceptio immaculata łac., niepokalane poczęcie.
conceptus est homo łac., począł się człowiek.
- z Wulgaty (Ks. Hioba, 3, 3 ):,N iech zginie dzień, kiedym się urodził
i noc, w którąizeczono: począł się człowiek”.
concertation [wym. kąsertasją] fr., rodzaj admini­
strowania a. rządzenia, w którym rządzeni, obywa­
tele, salariat, robotnicy itd. są pytani o zdanie, o ra­
dę, a decyzje opracowuje się razem z tymi, którzy
będą je realizować a. odczuwać ich skutki; współ­
działanie i koordynacja planów grup mających roz­
bieżne interesy.
- fr. od concerter 'razem układać, planować’ od concert 'koncert; zgod­
ność; harmonia’ z wł. concerto, zob. koncert.
concert ďavertisseurs fi1., (ok. 1960 r.) koncert na
(samochodowe) sygnały (dźwiękowe, jak trąbki,
klaksony itd.); przedłużające się, jednoczesne użycie
sygnałów dźwiękowych większej liczby samocho­
dów przez kierowców, którzy wyrażają w ten sposób
niezadowolenie (np. z powodu korka ulicznego), we­
sołość (np. z powodu festynu), protest (np. z powodu
106 Congreve’a
morderstwa popełnionego na taksówkarzu przez ban­
dytów).
conchiglie [wym. konkilie] wł., „muszelki’, włoskie
pierożki nadziane mięsem.
concierge [wym. kąsjęrż] dozorczyni domu w mia­
stach fi*.
- fr. 'odźwierny; stróż(ka); dozorca, dozorczyni’; nazwą Concierge-
rie 'Stróżówka' ochrzczono część zamku król. w najstarszej dzielnicy
Paryża (Ile de la Cite), zamienioną w 1382 r. na więzienie polit., gdzie
w okresie Rewolucji internowane były słynne osobistości przed zgiloty-
nowaniem, jak np. Maria Antonina, pani du Barry, Danton, Robespier-
re, Andre de Chenier.
conciliatrix łac., swatka; stręczycielka, rajfurka, ku-
plerka; „madame” w domu publicznym.
Concordia discors łac., niezgodna zgoda; rozbieżna
jednomyślność.
- z Horacego (Listy 1,12,19); również u Lukana i Owidiusza.
conditio sine qua non łac., warunek niezbędny, nie­
odzowny.
condo(minium) amer.ang., dom mieszkalny, w któ­
rym każde mieszkanie jest własnością lokatora;
mieszkanie w takim domu; por. kondominium.
(la) Confession d’un enfant du siede fi*., Spowiedź
dziecięcia wieku.
- tytuł powieści (1836 r.) A. de Musseta.
confetti [wym. k-] maleńkie krążki kolorowego pa­
pieru, którymi się niekiedy obrzucają uczestnicy za­
baw, balów itp.
- wł. l.mn. od confetto 'kandyzowany migdał, orzech’ ze śrdw.łac. con-
fectum 'jp.; słodycze’ z łac. conficere, zob. konfekcja.
confjteor [wym. k-] Kość. rz.kat. pierwsze słowo
i nazwa modlitwy (spowiedzi powszechnej) na po­
czątku mszy; przen. przyznanie się, szczere wyzna­
nie (czego).
- łac. 1. os. l.poj. czasu teraźniejszego od confiteri, zob. konfesata.
conflabunt gladios suos in vomeres łac., przekują
miecze swe na lemiesze.
- z Wulgaty (Izajasz, 2,4; Micheasz, 4, 3; Joel, 3,10).
conga taniec kubański pochodzenia afiyk. (3 kroki
i tupnięcie) wykonywany przez grupę uczestników,
zwykle w długim szeregu, prowadzoną przez prze­
wodnika; wysoki bęben basowy o małej membranie
uderzanej dłońmi, używany do wybijania rytmu tań­
ca conga.
- amer.ang. z hiszp. r.ż. od congo od nazwy kraju w Afryce.
Congreve’a rakieta bojowa (rura metalowa nabi­
ta prochem, z głowicą zapalającą a. rozpryskową),
pierwsza, jakiej używali Brytyjczycy w czasie woj­
ny, wpierw w ataku na Boulogne 8 X 1806 r., a po­
tem przez pół wieku, m.in. w bitwie pod Lipskiem
w 1813 r. i w bombardowaniu Fortu McHenry w sta­
nie Maryland w 1814 r. w czasie wojny bryt.-amer.,
co opisała Francis Scott Key w wierszu The star-pan-
gledbanner ang. 'gwiaździsty sztandar’ (1814 r.), któ­
ry (z melodią do pieśni libacyjnej Anakreon w niebie
bryt. kompozytora Johna S. Smitha) stał się w 1931 r.
hymnem narodowym USA.
 coniunctivitis
coniunctivitis [wym. konjunktiwitis] med. zapalenie
spojówek (oczu). || coniunctivus [wym. konjunktiwus]
gram. tryb przypuszczający (warunkowy).
- (n)łac. ’jw.’ od conimgere, zob. koniunkcja.
connerie [wym. konri] fr., głupie postępowanie, głu­
pia postawa, głupota.
consecutio tęmporum łac.językozn. następstwo cza­
sów; zasada określająca (różnie w różnych językach),
jakiego czasu należy użyć w zdaniu podrzędnym
w zależności od czasu użytego w zdaniu głównym.
Conseil ďÉtat fr., dosl. ’Rada Państwa’, we Fran­
cji - trybunał administracyjny zajmujący się skarga­
mi obywateli na administracyjne zarządzenia władz;
por. ombudsman.
consensus łac., przyzwolenie; zgoda; polit, porozu­
mienie, ugoda, kompromis, układ osiągnięty w dro­
dze negocjacji. || consensus facit legem łac., zgoda
tworzy prawo. || consensus matrimonium łac., zgo­
da (przyzwolenie) tworzy małżeństwo. || consensus
omnium łac., zgoda wszystkich (ludzi), filoz. zgod­
ność poglądów (jako jedno z kryteriów prawdy; zwł.
u filozofów staroż.). || consilium abeundi łac., rada
usunięcia się (złagodzona forma relegacji, zwł. z wyż­
szej uczelni).
consilio manuque łac., roztropnością i zręcznością.
- z Beaumarchais’go {Cyrulik Sewilski, 1,6); dewiza Figara.
consommé bulion, rosół.
- fr. od p.p. z consommer 'dokonywać; konsumować, jeść’ od łac. con-
summare 'ukończyć’; zob. kom-; summa 'suma'.
consort [wym. kon...] zespół muzyki dawnej; zestaw
instrumentów muz. z XVI-XVIII w. tej samej grupy
(np. viole).
- ang. 'jw.' prawdop. przez etymologię lud. od concert 'zgoda; harmo­
nia; koncert’ z wł. concerto, zob. koncert.
constans [wym. kon...] mat. wielkość, którą w trakcie
rozważań przyjmuje się za stałą, niezmienną.
- łac. p.pr. od constare, zob. konstatacja.
consuetudo (quasi) altera natura łac., przyzwycza­
jenie to (jakby) druga natura.
- z Cycerona {De finibus, 5 ,25,74).
consule Planco łac., za konsulatu Pianka; gdy byłem
jeszcze młody i żwawy; por. a Deucalione.
- z Horacego {Pieśni, 3 ,14,28).
consulting [wym. kensąlting] poradnictwo, zasięga­
nie opinii u rzeczoznawców, doradców, konsultan­
tów; zob. konsultacja.
- ang. 'poradniczy, konsultacyjny’ z łac. consulere, zob. konsul.
consummatum est łac., dokonało się; stało się; do­
pełniło się.
- z Wulgaty {Ew. w g Jana, 19,30).
contemptus mundi śrdw.łac., pogarda dla świata (do­
czesnego); por. fuga mundi.
- Innocenty III pod koniec XIII w., przed swym obiorem na papieża, pi­
sze D e contemptu mundi (“O pogardzie dla świata”).
Conte philosophique fr, Powiastka filozoficzna.
107 copyright
- podtytuł książki Palais du silence (1754 r.) P.A. Chevaliera D ’Arcq;
spopularyzowane przez Romans et contesphilosophiques (1772 r.) Wol­
tera.
(Les) Contes ďHoffmann fr, Opowieści Hoffmanna.
- tytuł opery fantastycznej (1881 r.) kompozytora nm.-fr. Jacquesa Of­
fenbacha (1819-80); libretto Michel Carrć i Jules Barbier, wg trzech
opowieści pisarza nm. E.T.A. Hoffmanna (1776-1822); muz. dokoń­
czył i zinstrumentował Ernest Guiraud.
continuąndum [wym. kon...] wydawnictwo ciągłe
i zamknięte, ukazujące się jednak częściami, zazw.
w zeszytach, niekiedy nieregularnie. || continuum
zob. kontinuum.
- łac. continuąndum gerundivum r. nij. od continuare, zob. kontynu­
ować.
conto corrente zob. kontokurent.
contradictio in adiecto (a. contradictio in termi-
nis) łac., sprzeczność w przymiotniku, w zestawieniu
terminów, błąd log., polegający na opatrzeniu jakiejś
nazwy określeniem sprzecznym z przyjętym znacze­
niem tej nazwy (np. mały olbrzym); por. oksymoron.
contraria contrariis (curantur) łac., przeciwne (le­
czy się) przeciwnym (prastara zasada medyczna); por.
similia similibus.
contraria sunt complementa łac., przeciwieństwa
się uzupełniają; obie interpretacje przyjmuje się jako
dwa sposoby patrzenia na tę samą rzecz, to samo zja­
wisko (np. falowa i korpuskulama teoria światła); por.
komplementamości zasada.
- dewiza fizyka duń. Nielsa Bohra (1885-1962).
contra spem spero łac., wierzę przeciw nadziei.
- parafraza z Wulgaty {List do Rzymian, 4,18); qui contra spem in spem
credidit...
Contrat sociál fr., Umowa społeczna.
- tytuł dzieła z zakresu filozofii polit, (pełny tytuł: Du contrat sociál, ou
Principes du droitpolitique, 1762 r.) pisarza i filozofa fr. Jeana Jacquesa
Rousseau (1712-78), w którym głosi teorię egalitaryzmu i przedstawia
program przebudowy ustroju społ.
cook-chill [wym. kukczil] system seryjnego caterin-
gu, w którym potrawy są uprzednio gotowane, przy­
rządzone itd., po czym zamrożone, a następnie ogrza­
ne do spożycia.
- ang. 'jw. ’, system stosowany w szkołach, szpitalach, samolotach pasa­
żerskich itp.; cook 'gotować'; chill 'chłodzić'.
cool [wym. ku:l] muz. styl jazzu, rozwinięcie stylu be-
bop (ok. 1950 r.), odznaczające się chłodną, niedyna-
miczną techniką polifoniczną; por. hot.
-a n g . 'chłodny; jw.’
cop amer.ang. pop. policjant; zob. Keystone Kops.
coppa ďltalia [wym. ko...] sport, uliczny wyścig ko­
larski o puchar Włoch.
- wł. dosl. 'puchar Włoch; jw.’; coppa 'puchar, czara’ z późn.łac. cup-
p a 'jw.'
copyright (by...) [wym. kopyrajt (baj)] prawa autor­
skie (zastrzeżone przez...).
- ang. 'jw.'; copy 'kopia, odpis; rękopis; egzemplarz’; right 'prawo;
słuszność’; formuła drukowana na książkach rejestrowanych w C.
Office w Waszyngtonie, gwarantująca (od 1909 r.) ochronę praw au­
torskich w USA.
coq au vin
coq au vin fr., potrawka z kurczęcia w czerwonym
winie.
coquille zob. kokilka.
coram publico łac., jawnie, publicznie, przed całym
światem.
cor cordium łac., serce serc.
- napis na nagrobku Percy B. Shelleya na cmentarzu protestanckim
w Rzymie (1822 r.) i Bolesława Prusa na warszawskich Powązkach
(1912 r.).
cordoba [wym. kor...] waluta Nikaragui (=100 Cen­
tavos).
- hiszp. ’jw.’; od nazwiska konkwistadora hiszp. Francisco Femandez
de Córdoba (zm. 1526 r.?).
cordon-bleu fr., dosl ’błękitna wstęga’; dobra ku­
charka. || cordon sanitaire fr, kordon sanitarny, linia
kwarantanny; przen. łańcuch państw, mających stano­
wić bufor a. ochronę przeciw państwu uważanemu za
potencjalnego agresora a. za kraj niebezpieczny ide­
ologicznie.
cords [wym. ko:dz] dżinsy ze sztruksu.
- ang. ’jw.’ z Lmn. od cor, zob. kord 1.
corfam [wym. kor...] trój warstwowe tworzywo
sztuczne (poliester, mikroporowaty i lity poliuretan)
stosowane na wierzchy obuwia zamiast skóry.
- amer. nazwa handl.
corned (beef, pork) [wym. ko:nd (bi:f, po:k)] peklo­
wana, marynowana, solona (wołowina, wieprzowi­
na). || corner zob. komer.
cornemuse, musette fr., muz. dudy.
corneflakes [wym. ko:nflakejs] śniadaniowe prze­
twory zbożowe z niełuszczonego grubego ziarna ku­
kurydzianego przyrządzonego przez nawilżanie, na­
grzewanie i formowanie w płatki, które się następnie
suszy i zazw. przypieka dla osiągnięcia pożądanej
chrupkości.
- amer.ang. ’jw.’; com bryt. 'ziarno; zboże; amer. kukurydza’; por. pop-
-com;flake 'kłaczek, płatek; łuska; iskra’.
coroner w krajach anglos. - urzędnik powiatowy a.
gminny prowadzący śledztwo w sprawie przyczy­
ny zgonu osób zmarłych prawdop. śmiercią niena­
turalną.
- ang. ze st.fr. corone 'korona’ od łac. corona ’jp.’
corporate state [wym. koiporet stejt] kapitalistyczne
państwo wielkich korporacji (przedsiębiorstw), wspo­
maganych państwowym interwencjonizmem.
- ang. ’jw.’; corporate 'korporacyjny; dotyczący wielkich przedsię­
biorstw’ z łac. corporatus, zob. korporacja; state 'stan; państwo’ z łac.
status, zob. statut.
corps consulaire fr, korpus konsularny, ogół kon­
sulów zagranicznych i ich personel, korzystający
z przywilejów i immunitetów (znak na samochodach:
C.C.). || corps de ballet fr., zespół tancerek i tance­
rzy danego teatru (opery). || corps diplomatique fr,
korpus dyplomatyczny, ogół dyplomatów zagranicz­
nych akredytowanych w danym kraju (znak na sa­
mochodach: C.D.), || corpus [wym. korpus] fr. z łac.
językozn. całość utworzona z tekstów pisanych a. mó­
108 Cosa Nostra
wionych (np. wszystkie dzieła polskie Jana Kocha­
nowskiego, sztuki Fredry, wszystkie numery pisma
z jakiegoś okresu), mająca być przedmiotem opisu,
studiów itp.; por. korpus. || corpus delicti łac., [wym.
korpus delikti] dowód rzeczowy przestępstwa; przed­
miot a. narzędzie zbrodni. || corpus iuris canonici
łac., łączna nazwa sześciu zbiorów prawa kanonicz­
nego (XII-XV w.). || corpus iuris civilis łac., śrdw.
nazwa rezultatów kodyfikacji prawa rz. i zbiom no­
wych konstytucji cesarza Justyniana (VI w. n.e.); ko­
deks (Justyniana); por. digesta.
corral hiszp., [wym. korrąl] zagroda dla (chwytania)
bydła; obozowisko obronne otoczone kręgiem wo­
zów, tabor obronny; por. kraal.
correct [wym. korekt] poprawny, właściwy, przy­
zwoity, zgodny z przyjętymi formami zachowania
się; por. comme ił faut.
- fr. 'poprawny; zgodny z obyczajami’ z łac. correctus, zob. korekta.
corregidor [wym. korrechidor] hiszpański urzędnik,
sędzia ziemski, sędzia pokoju, burmistrz.
- hiszp. ’jw.’ od corregir 'poprawiać; korygować’ z łac. corrigere, zob.
korekta.
Correx zob. koreks.
Corrida (de toros) [wym. korr-] walka byków (por.
banderilla; faena; matador; muleta; paseo; pikador;
tauromachia; toreador).
- hiszp. ’jw.’; corrida dosl 'bieganie; jw.’ z r.ż. od corrido p.p. od cor-
rer ’biec’ z łac. currere, zob. kurs; toto, zob. toreador.
corrigenda zob. errata.
- łac. Lmn. r.nij. od corrigendus, gerundivum od corrigere, zob. ko­
rekta.
corriger la fortunę fr., dosl poprawiać los (szczę­
ście); oszukiwać w grze.
- wg Pamiętników hr. Grammonta, rozdz. 3 (1713 r.) pisarza irl.-fr. A.
Hamiltona (1646-1720); por. Terencjusza Adelphi (“Bracia”), 4, 7, 21
(160 r. p.n.e.).
corruptio optimi pessima łac., gdy najlepszy się
psuje (marnuje, deprawuje, demoralizuje), wtedy jest
(już) najgorzej.
corruptissima republica plurimae leges łac., przy
największym państwa nierządzie najliczniejsze (są)
prawa; tł. S. Hammera.
- z Roczników, 3,27, Tacyta.
corvus albus łac., ’bialy kruk’, osobliwość, unikat,
rzadkość, dziwo.
- z Juwenalisa (Satyry, 7, 202); zwrot określony już jako „przysło­
w iowy”.
(La) Cosa Nostra wł., [wym. koza], dosl. Nasza
Sprawa; powstała w czasach prohibicji (1920-33)
z amer. odgałęzień mafii sycylijskiej i neapolitań-
skiej org. przestępcza w USA, licząca kilka tysięcy
osób, zorganizowanych w 24 „rodziny” (gangi re­
gionalne) rządzone przez swoich „capo” (por. kapo),
najbardziej dochodowa org. świata (ok. 30 mld doi.
rocznie; szacherki polit., infiltracja przemysłu i han­
dlu, przekupstwo organów sąd. i policji, handel nar­
kotykami, lichwa, org. gier hazardowych, szantaże,
zastraszanie itd.).
 cosecans
cosecans (esc) [wym. kosękans] mat. odwrotność si­
nusa.
- n.łac.; zob. ko-; secans.
Cosi ě se vi pare wł., Tak jest, jak się państwu zdaje.
- tytuł komedii (1916 r.) dramaturga i powieściopisarza wł. Luigi Piran­
dello (1867-1936), który występuje w niej z tezą, że nie ma jednoznacz­
nej odpowiedzi na pytanie: Co jest prawdą?
Cosi fan tutte wł., tak czynią wszystkie (kobiety).
- tytuł opery komicznej (1790 r.) Mozarta, tekst Lorenza da Ponte.
cosinus (cos.) mat. [wym. kosinus] kąta ostrego
(w trójkącie prostokątnym) - stosunek przyprostokąt-
nej przyległej do tego kąta do przeciwprostokątnej.
- n.łac.; zob. ko-; sinus.
cotangens (ctg.) mat. [wym. ko...] odwrotność tan-
gensa; dotyczna.
-n .łac.; zob. ko-; tangens
cote ďalerte fr., alarmowy stan wód (powyżej któ­
rego przybór spowoduje powódź); przen. punkt kry­
tyczny, liczba, poziom, oznaczające granicę, której
przekroczenie wywołuje kryzys; rozszerz, sytuacja
niepokojąca, bliska kryzysowej.
- fr. ’jw.’ cote 'udział, składka; cecha; ceduła’; zob. alert.
couleur locale fr., dosł. koloryt miejscowy; ort. cha­
rakter, nastrój, punkt widzenia, swoistość jakiejś epo­
ki, miejscowości, okolicy (oddane w dziele sztuki).
countdown [wym. kąuntdaun] głośne odliczanie
w określonych jednostkach (np. sekundach) od do­
wolnie wyznaczonej liczby początkowej do zera, dla
odmierzania czasu pozostającego jeszcze do chwili
startu jakiegoś przedsięwzięcia (np. wysłania rakiety
nośnej w kosmos).
country [wym. kąntri] skr. od country musie a. coun-
try-and-western amer.ang., w USA - forma stylizo­
wanej muzyki „ludowej”, zwł. w zach. stanach USA,
wykonywanej na gitarach elektr.; por. bluegrass. || co­
untry dance ang., nazwa grupowych tańców ang.
pochodzenia lud., pop. w XVII-XVIII w., z charak­
terystycznym układem: rząd kobiet naprzeciw rzędu
mężczyzn; z tańców tych wywodzi się kontredans. ||
country rock amer.ang., stop naśladownictwa mu­
zyki „ludowej”, zwł. zachodniej (w USA), z rytma­
mi rock’n ’rolla.
county [wym. kąunti] jednostka adm., okręg: w An­
glii - hrabstwo, w USA - powiat.
- ang. 'jw.' ze st.fr. conté 'hrabstwo' od późniąc, comitatus 'jp.' z co-
mes, zob. komes.
coup ďarchet fr, [wym. kudarszę] pociągnięcie
smyczkiem (przy grze na skrzypcach). || coup de
foudre fr., [wym. kudfudr] dosł. uderzenie pioru­
na; zdumiewające wydarzenie; miłość od pierwsze­
go wejrzenia. || coup de grace fr., [wym. kudegrą:s]
dosł. cios łaski; dobicie z litości człowieka a. zwie­
rzęcia śmiertelnie rannego; decydujący cios kończący
walkę; czynność a. zdarzenie kładące czemuś kres. ||
coup de main fr., [wym. kudmę] dosł. uderzenie ręki;
nagły, gwałtowny atak, wypad; śmiałe przedsięwzię­
cie; pomoc. || coup de repos fr, [wym. kudrepo] dosł.
posunięcie wypoczynkowe; w szachach - posunięcie
109 credibility gap
wyczekujące, w sytuacji, gdy przeciwnik może doko­
nać ruchu tylko na swoją niekorzyść. || coup d’essai
fr.,[wym. kudessę] pierwsza próba, wprawka. j| coup
d’Etat fr., [wym. kudetą:] (dosł. czyn państwowy);
zamach stanu. || coup de theatre fr, [wym. kudó-
teą:tr] (dosł. działanie teatralne); niespodzianka; nie­
przewidziany rozwój wydarzeń. || coup d’oeil fr,
[wym. kudoj] rzut oka; widok, perspektywa.
courante [wym. kurą.t], zob. kurant.
coureur de bois kanad.fr, 'biegacz leśny’, dawn.
francuski a. fr.-indiański traper, drwal lub myśliwy
w Ameryce Płn., zwł. w Kanadzie.
coute que coute fr., [wym. ku:t kó ku:t] za wszelką
cenę; por. a tout prix.
cover girl [wym. kąwego:l], modelka (zazw. piękna),
której fotografie ukazują się na okładkach magazy­
nów ilustrowanych.
- ang. 'jw.'; cover ’pokryw(k)a; oprawa; okładka; koperta; osłona; na­
krycie’zlać. cooperire 'pokryć; zasłonić’; co- zob. ko-; operire 'nakryć,
zakryć’; zob. girlsa.
cowboy [wym. kąuboj], kowboj, konny pastuch, za-
ganiacz stad na służbie hodowców bydła w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie; por. gaucho.
- ang. 'parobek do krów; amer.ang. jw.’; cow 'krowa'; zob. boy.
cozido port., [wym. kusidu] potrawa port., gotowa­
na wołowina z kiełbasą, salcesonem czarnym, kurą
soloną wieprzowiną kapustą ziemniakami, ryżem
i białą fasolą.
crack ang., dobry gracz, as, czempion, osoba zna­
komita w jakiejś dziedzinie. || cracker inf. rodzaj
hackera, osoba wykorzystująca komputer w celu
włamywania się do różnych sieci komputerowych
i wykonywania w nich bezprawnych działań (po­
prawianie ocen w szkolnych bazach danych, przele­
wanie pieniędzy na konta bankowe, szpiegostwo fi­
nansowe lub wojskowe itp.); por. hacker, komputer,
komputerowa sieć.
- ang. 'trzask; pęknięcie; włamanie; jw.’
cras ingens iterabimus aeąuor łac., jutro ruszamy
w rejs na bezkresne morze.
- z Horacego (Pieśni, 1,7,32).
crawl ang., kraul, najszybszy styl pływania polega­
jący na przemiennych ruchach rąk i płytkich mchach
nóg w górę i w dół.
crazy comedy [wym. kręjzy komdy] typ amer. ko-
mediofarsy filmowej, odznaczającej się absurdal­
nym humorem i niedorzecznością (a. niemal bra­
kiem) wątku.
- amer.ang. 'zbzikowana komedia’; crazy 'zwariowany; pomylony’;
comedy 'komedia' z łac. comoedia, zob. komedia.
credibility gap ang., dosł. luka (szpara, wyrwa)
w wiarygodności, np. między prasą amer. a prezy­
dentem USA a. między kontestatorami młodzieżo­
wymi a oficjalnymi rzecznikami ,Amerykańskiego
Stylu Życia”, czy też amer. normatywizmem ideolo­
gicznym.
credit
credit [wym. krę...] „ma” - prawa strona rachunków
w księgowości, strona pasywów; por. debet.
- z łac. credere ’(za)wierzyć; zaufać’; por. akredytowanie; credo; dys­
kredytować; kredyt.
credite, posteri! łac., wierzajcie, potomni!
- z Horacego (Pieśni, 2 ,1 9 ,2 ).
credo [wym. kredo] wierzę; przen. wyznanie wiary.
|| credo, quia absurdum (est) łac., wierzę temu, bo
to niedorzeczność (parafraza z Tertuliana, De carne
Christi, 5). || credo ut intelligam łac., wierzę, aby
zrozumieć (zasada Anzelma z Canterbury, XI w.);
por. fides ąuaerens intellectum.
- łac. credo 1. os. l.poj. czasu teraźniejszego od credere, zob. credit.
creme de la creme fr., śmietanka śmietanki, najlep­
sze towarzystwo.
cremor tartari łac., winian potasu; kamień winny,
crepe-chiffon zob. szyfon.
crepes [wym. krę:p] fr., cienkie i lekkie naleśniki
z mąki pszennej a. gryczanej, pieczone w piecu.
- fr. l.poj. m?pe’krepa; jw.’ od łac. crispus 'kędzierzawy; pomarszczo­
ny; chrupki’.
crepida [wym. krę...] w staroż. Grecji - męskie i ko­
biece sandały złożone z podeszwy i paska skóry okry­
wającego boki stopy i piętę, przymocowane do nogi
krzyżującymi się rzemykami.
- łac. l.poj. ’jw.’ z gr. krepis ’jp.’
crescendo [wym. kreszęndo] muz. stopniowo coraz
głośniej.
- wł. 'wzrastając’ od łac. crescendum rzecz, odsłowny z crescere 'ros­
nąć’; por. konkret.
cręscite et multiplicąmini łac., wzrastajcie i rozmna­
żajcie się.
- z Wulgaty {Gen., 1,28).
crescit eundo zob. fama crescit...
cricket [wym. kriket] angielska odmiana palanta, gra
sport, w piłkę między dwiema drużynami (zazw. po
11 zawodników), w której piłkę uderza się specjal­
nym kijkiem (palantem).
- ang. 'jw.' ze śrdw.fr. criquet 'słupek bramki w dawn. grach w kule’.
cri du coeur fr., krzyk serca.
crimen laesae maiestatis łac., zbrodnia obrazy maje­
statu; w dawn. Polsce - zamach, targnięcie się na wła­
dzę, zdrowie a. życie króla; por. lese-majeste. || crime
passionnel fr., zabójstwo w afekcie (na tle zawodu
miłosnego, zazdrości itp.).
criollo [wym. kriolio] osoba pochodzenia hiszp., uro­
dzona w jednym z krajów hispano-amer. (por. Kre-
ol); zwierzę domowe jednej z ras wyhodowanych
w Ameryce Łac., jak kuc, długowełnista owca andyj-
sko-argentyńska, bydło rogate.
- amer.hiszp. 'jw.'; por. Kreol.
crise de confiance fr., kryzys zaufania. || crise de
conscience fr., kryzys sumienia.
croissant [wym. kruasą] rodzaj rogalika (rożka) z cia­
sta fr.
110 cubiculiim
- fr. ’ 1. kwadra Księżyca; półksiężyc; rogalik’, p.pr. od croitre 'rosnąć';
w znaczeniu 'rogalik' kalka z nm. Hörnchen 'rożek' wg tureckiego pół­
księżyca; pierwsze wypiekano w Wiedniu w 1689 r. po odparciu oblę­
żenia tur.
croix de guerre fr., [wym. kruą de gę:r] dosł. krzyż
wojenny; francuskie odznaczenie wojsk, za zasługi
w 1. i 2. wojnie świat, i w międzywojennych walkach
kolonialnych.
crooner [wym. krumer] wykonawca pop. piosenek
sentymentalnych, nastrojowych z lat 40. i 50. XX w.
(jak Frank Sinatra, Dean Martin, Mieczysław Fogg).
- ang. ’jw.’ od croon 'nucić; mruczeć’.
croque-mitaine [wym. krokmitę:n] dzieciojad, cho­
chlik, skrzat, zły duszek, którym niańki fr. straszyły
dzieci.
- fr. ’jw.’ croquer 'chrupać; gryźć’, dźwiękonaśl.; mitaine nieznanego
pochodź.
cross ang., [wym. kros] sport, bieg, wyścig na przełaj
na uciążliwej trasie, pieszy, konny, motorowy; w te­
nisie (stołowym) - przerzut piłki po przekątnej kortu
(stołu); por. motocross. || cross-country [wym. kros-
-kąntry] bieg na przełaj; por. steeplechase.
- ang. cross-country ’na przełaj’; cross skr. z across 'na krzyż; w po­
przek; wszerz’ z łac. c n a , zob. krucjata; country 'okolica; kraj’ z śrdw.
łac. contrata 'krajobraz' od łac. contra, zob. kontr(a)-.
cru fr., [wym. km] grunt, teren, na którym wyrosło
wino; zbiór wina; wino (lokalne).
crudités [wym. kriiditę] surówka (jadalna); przystaw­
ka fr. z surowych jarzyn pokrojonych w słupki, zanu­
rzanych w gęstym sosie.
- fr. z łac. cruditas od crudus 'surowy, nie gotowany’.
cruise missile [wym. kru:z misajl] ang., rakieta sa-
mostemjąca, pocisk manewmjący wystrzeliwany
z wyrzutni naziemnych umieszczonych na platfor­
mach samochodowych, będący odmianą wersji mor­
skiej, zwanej Tomahawk, mający zasięg ponad 2000
km i celność poniżej 50 m, sterowany przez skompu­
teryzowany autonomiczny system nawigacyjny, któ­
ry wybiera sobie wg programu trasę do celu; pocisk
leci nisko nad ziemią, zgodnie z konturem powierzch­
ni, i dlatego jest trudny do przechwycenia przez radar
nieprzyjaciela (fr. missile de croisiěre; ros. kryłataja
rakieta, nm. Marschflugkörper)', zob. Tercom.
- (1968 r.) ang. cruize 'krążyć' (po morzu, o okręcie) z hol. kruisen
'krzyżować; jp.’ od łac. crux, zob. krucjata.
crux interpretům łac., krzyż komentatora, tj. trudne
do zrozumienia i wyjaśnienia miejsce tekstu.
cruzado [wym. kra...] do 1994 r. waluta brazylijska
(=100 centavos).
- port. 'jw.' od cruz 'krzyż' z łac. crux, zob. krucjata.
Cuba si, yanquis no! hiszp., Kuba - tak, Jankesi -
nie!
- hasło solidarności Ameryki Łac. z rewolucją kubańską.
cubiculum [wym. kubikulum] staroż. sypialnia w do­
mu rz.; grób w katakumbach st.chrześc.
- łac. 'pokój do spoczynku, spania’ od cubare 'leżeć'; por. inkub(us);
konkubina; kuwada; sukkub(us).
 cucullus non facit monachum
cucullus non facit monachum łac., kaptur nie czyni
mnicha; por. barba non facit...
- Erazm Adagia] por. Szekspir (Wieczór trzech króli, 1, 5, 62; Miarka
za miarkę, 5 , 1,257).
cug 4- a. 6-konny zaprzęg powozu; przest. przeciąg,
przewiew; (w l.mn.) para koni cugowych, cugantów,
cugowców.
- rnn. Zug ’(po)ciąg(nięcie); pochód; orszak; zaprzęg; pociąg; pluton;
przeciąg; łyk; rys (twarzy); ruch’.
cui bono (fuerit)? łac., [wym. kui...] komu to miało
przynieść korzyść? komu to wyjść miało na pożytek?;
por. cui prodest...
- sędzia rzymski Lucius Cassius Longinus (ok. 125 r. p.n.e.) zalecał
uwzględnianie tego pytania pizy rozpatrywaniu spraw; por. Cyceron
(Pro Milone, 12; Filippiki, 2 , 14, 35).
cui prodest (scelus, is fecit) łac., ten popełnił zbrod­
nię, komu przyniosła korzyść (por. cui bono; is fe­
cit...).
- z Seneki (Medea, 503).
cuisine minceur fi\, ’kuchnia wyszczuplająca’, ro­
dzaj diety ograniczającej użycie skrobi, cukru, masła
i śmietany, tradycyjnych składników kuchni fr.
cuius est solum, eius est usque ad coelum (ad side-
ra, ad infinitum) łac., władca ziemi jest panem nieba
ponad nią (aż do gwiazd, w nieskończoność).
cuius regio, eius religio łac., czyj kraj, tego wyzna­
nie, tj. religia panującego obowiązuje również pod­
danych.
- zasada przyjęta w czasie Augsburskiego Pokoju Relig. (1555 r.).
cukinia małe dynie, tykwy, banie.
- wł. zucchini zdrobn. od zucca ’dynia’.
cul de jatte fr., dosl ’dno miski’, kaleka bez nóg; pa-
raplegik. || cul de lampę fr, dosl ’dno lampy’, wisior,
feston; wykusz; winieta na końcu rozdziału.
cul de Paris fr, dosl paryskie siedzenie; zob. tiumiu-
ra. || cul de sac fr, ślepa uliczka.
culture shock [wym. kąltsze szok] ang., ’szok kultu­
rowy’, pomieszanie i dezorientacja przeżywane przez
człowieka, który znalazł się w obcym sobie kulturo­
wo a. obyczajowo środowisku; por. futurę shock.
cuma mor. odbieg, lina do cumowania, przymocowa­
nia statku do nadbrzeża a. do wzięcia statku na hol.
- nm. Zaum ’cugle, uzda; lina pociągowa’.
cumberland [wym. kąmbelend] zimny sos do mię­
sa zrobiony z pomarańczy, cytryny, wina czerwone­
go, chrzanu, musztardy i in. składników.
- ang. od nazwy hrabstwa (powiatu) w płn.-zach. Anglii.
cum gais, boris et graniciebus (makaronizm łac.-
-pol.) z gajami, borami i granicami.
- dawna poi. formuła prawn. pizy kupnie i sprzedaży posiadłości ziem­
skich.
cum grano salis łac., z ziarnkiem soli, tj. z odrobiną
rezerwy, sceptycyzmu; nie biorąc rzeczy całkiem do­
słownie; por. attycka sól.
- prawdop. parafraza z Pliniusza St. (Hist. Natur. 23, 8).
111 custos fratris mei sum ego?
cum laude łac., z pochwałą; dawna forma oceny wy­
różniającej na dyplomach; (magna c. /.) z wielką po­
chwałą; (insigne c. /.) z nadzwyczajną pochwałą;
(summa c. /.) z najwyższą pochwałą; (c. eximia /.) ze
szczególną pochwałą.
cum tacent clamant łac., milcząc, wołają; ich mil­
czenie jest wymowne.
- z Cycerona (Przeciw Katylinie, 1,8).
cum tempore łac., z (dopuszczalnym) czasem (spóź­
nienia się o 15 minut); z kwadransem akademickim.
cumulonimbus [wym. ku...] meteor, chmury kłębia-
ste deszczowe o budowie pionowej. || cumulus [wym.
ku...] meteor, chmury kłębiaste o budowie pionowej.
- n.łac. ’jw.’ z łac. cumulus zob. kumulacja; zob. nimb.
cupido dominandi łac., żądza władzy (jest gwałtow­
niejsza od wszystkich innych namiętności).
- z Tacyta (Roczniki, 15,53).
curaęao [wym. ku;ra:sąo] hol., likier z nalewów na
skórkach pomarańczy gorzkiej, uprawianej na wyspie
Curaęao w grupie Antyli Hol. na M. Karaibskim.
cura posterior łac., późniejsze (a. przeto mniej waż­
ne) zmartwienie.
curiosa felicitas łac., staranna, pieczołowita elegan­
cja stylu (por. lucidus ordo; ore rotundo).
- z Petroniusza (Satyricon, 118) ok. 60 r. n.e.
curiosum zob. kuriozum.
curling [wym. kó:ling] gra na lodzie, na dwóch rów­
noległych torach, rozgrywana między dwiema druży­
nami po czterech zawodników, płaskimi, kolistymi
kamieniami granitowymi, wywodząca się ze Szko­
cji XVI w.
- ang. ’jw.’ od curl ’grać w curling’.
currente calamo łac., pisząc płynnie, szybko, bez na­
mysłu i poprawek.
curriculum vitae [wym. kurikulum wite] życiorys;
por. ankieta.
- łac. ’(prze)bieg życia’; curriculum 'bieg; tor gonitwy; rydwan’ od cur-
rere, zob. kurs; vita, zob. witalizm.
curry [wym. kary] bardzo ostra mieszanina mielo­
nych korzeni (jak pieprz czarny, imbir, kardamon, cy­
namon itd., w zależności od potrawy), używana jako
przyprawa, gł. w tropikalnej Azji; por. chile.
- ang. curry (powder) '(proszek) curry’ z tamil. kari.
cursus honorum łac., ’bieg (stopnie) honorów’; ko­
lejność, następstwo urzędów, pierw, w odniesieniu do
hierarchii stopni urzędowych wiodących aż do konsu­
latu w staroż. Rzymie.
Cushinga choroba med. przewlekłe schorzenie ukła­
du wydzielania wewn. wywołane wtórną nadczynno­
ścią kory nadnerczy. || Cushinga zespół med. choroba
wywołana pierwotną nadczynnością kory nadnerczy.
- od nazwiska Harveya Cushinga (1869-1939), neurochirurga amer.,
który pierwszy opisał obie choroby.
custos fratris mei sum ego? łac., czyż jestem stró­
żem brata mego?
- z Wulgaty (Gen. 4, 9); słowa Kaina (o Ablu).
cuve
cuve [wym. kiiwę] mieszanina win z różnych zbio­
rów, przechowywana w olbrzymich kadziach dębo­
wych (fr. cuve [wym. kiiw]) dla osiągnięcia właści­
wego bukietu (tzn. aromatu).
- ff. ’jw.’ z łac. cupa 'kufa, beczka’.
CVT skr. ang. Continously Variable Transmission
’bezstopniowa przekładnia’ samochodowa, w której
zamiast kilku biegów (jak w skrzyni automatycznej)
istnieje nieskończenie wiele położeń dostosowują­
cych się optymalnie do warunków jazdy.
cwajnos żart. przest. buldog.
- nm. zwai ’2 ’ + nos.
cwibak przest. placek przekładany warstwowo ro­
dzynkami, figami, daktylami, migdałami, orzechami,
skórką pomarańczową i wypiekany po raz drugi (por.
biskwit); reg. keks.
- nm. Zwieback 'biszkopt; sucharek’ (tłum. z wł. biscotto 'biszkopt');
zwei 'dwa'; backen ’(u)piec’.
cwikier przest. binokle.
- nm. Zwicker ’jw.’ od zwikken 'szczypać'.
cybeby arab., l.mn. gatunek rodzynek wydłużonych,
z nasionami, ciemnobrązowych.
cybernetyka w mat. teorii optymalizacji teoretycz­
ne studium kontroli i komunikacji w maszynach i ży­
wych organizmach; jest to teoria interdyscyplinarna,
znajdująca zastosowanie w tak różnych dziedzinach,
jak teoria sieci nerwowych, teoria komunikacji i per­
cepcji, komputery, serwo-mechanizmy, zautomatyzo­
wane systemy regulacji.
- gr. kybemetes 'sternik; zarządca’ od kybemdn 'sterować; kontrolo­
wać’; por. gubernator, guwerner. Nauka zainicjowana formalnie książ­
ką Norberta Wienera Cybemetics... w 1948 r. Wyraz użyty w jęz. poi.
po raz pierwszy w książce Stosunekfilozofii do cybernetyki, czyli sztuki
rządzenia narodem (1843 r.) przez filozofa poi. Bronisława F. Trentow-
skiego (1808-69); por. J. Słowacki Beniowski, pieśń VI (C), 174.
cybet, piżmo cybetowe, zybuczek, używana w posta­
ci alkoholowej nalewki jako utrwalacz zapachu per­
fum wydzielina gruczołów przyodbytowych cybety
(cywety), afiykańskiego gatunku drapieżników z ro­
dziny wiwer (łaszowatych), dającego cenione w ku­
śnierstwie puszyste futro, zwane cybetami.
- nm. Zibetkatze 'łasza, cybeta’; Zibet 'piżmo cybetowe’ z wł. zibetto od
arab. zabäd ’perfiima cybetowa’; Katze, zob. katzenjammer.
cyborgizacja zastępowanie narządów i układów ży­
wego organizmu przez skuteczniejsze i wytrzymalsze
urządzenia sztuczne; próby sterowania organizmem
przez intensyfikację a. zahamowanie różnych natural­
nych procesów biochemicznych, biofizycznych, neu­
rofizjologicznych itd.
- ang. cyborg skr. od cyb{ernetic) org(anism) 'organizm cyberne­
tyczny’.
cyborium (l.mn. cyboria) Kość. rz.kat. puszka (do
przechowywania hostii).
- łac. ciborium 'czara, kielich’ z gr. kiborion bot. 'nasiennik lotosu in­
dyjskiego; czarka mająca jego kształt’.
cybuch część fajki łącząca główkę fajki z ustnikiem.
- tur. czubuk.
cycero stopień (wielkość) czcionki druk. (12 punktów).
- od nazwiska M.T. Cycerona.
112 cyklamen
-CYD(A) w złożeniach: -bójczy, zabijający, uśmier­
cający; zabójca.
- łac. -cida od caedere 'zabijać'; por. insektycydy.
cydr jabłecznik, napój alkoholowy otrzymywany
z fermentacji soku z jabłek.
- fr. cidre 'jw.' z późn.łac. sicera 'napój odurzający’ z późn.gr. sikera
'jp.' pochodzenia semickiego.
cyga fiyga, bąk (zabawka).
- węg. csiga.
cyganeria zob. bohema.
cyjankali chem. przest. cyjanek potasu; sól potasowa
kwasu cyjanowodorowego, silna trucizna.
- cyjan- z gr. kyanos 'lazuryt; emalia lazurowa’; -kali zob. alkaliczny.
cyjanoakrylowe kleje - jednoskładnikowe kle­
je o wielkiej przyczepności utwardzające się samo­
rzutnie pod wpływem wilgoci z powietrza; szybkość
utwardzania od kilkunastu sekund do kilku minut; wy­
trzymują temperatury do +90° C, a na krótkie okresy
do 130° C; por. anaerobowe.
- cyjano- z gr. kyanos, zob. cyjankali; akryl(owe żywice).
cykady piewiki, duże owady, przeważnie tropikalne,
których samce wydają donośne przenikliwe szmery,
cykanie, „ćwierkanie”, „tryle”.
-ła c . cicada 'piewik'.
cykas bot. sagowiec, drzewo sagowe.
- (?) gr. kykeon 'mieszany napój’; por. sago.
cykata kandyzowane skórki cytronu; skórki melona
smażone w miodzie a. cukrze.
- wł. succada 'jw.' od succo 'sok'.
cykl seria zjawisk następujących po sobie w określo­
nym porządku i powtarzająca się okresowo; okresy,
w których się takie serie powtarzają; zespół utworów
art., łączących się z sobą formalnie a. treściowo, two­
rzących zamkniętą całość (np. cykl sonetów, kwar­
tetów, obrazów) lub mających luźny z sobą związek
(cykle sag śrdw., poematów bohaterskich itp.).
- gr. kyklos 'krąg; koło’.
cyklamat chem. sól kwasu cykloheksylosulfamino-
wego używana jako substancja słodząca do napojów
i pokarmów (30 razy słodsza od cukru); por. sacha­
ryna.
- ang. skr. z cycl(ohexyl-sulf)amate 'jw.'
cyklamen bot. fiołek alpejski; gduła. || cykliczny zob.
cykl. || cyklista przest. kolarz, rowerzysta. || cyklon
meteor, niż baryczny, depresja; potężny niżowy wir
powietrzny; wirowa burza tropikalna, tajfun; {cyklon
B a. C) chem. masa chłonna nasycona cyjanowodo­
rem, służąca do dezynsekcji i deratyzacji pomiesz­
czeń zamkniętych, w czasie 2. wojny świat, używana
przez hitlerowców w komorach gazowych w celach
ludobójczych. || cyklonet urządzenie mechaniczne
do oddzielania ropy naftowej od wody (dla zbiera­
nia rozlanej ropy z powierzchni mórz i rzek) oparte
na odmiennych reakcjach substancji o różnym cięża­
rze gatunkowym w różnych wirach tworzonych przez
cyklonet. || cyklop(owy) olbrzym(i), gigant(yczny);
{Cyklopa dar) przedłużenie agonii, odroczenie kaź-
ni (gdy Odys upomina się o przyrzeczony dar, Kiklop
 cyklamen
obiecuje mu zjeść go na ostatku, po towarzyszach).
|| cyklorama kino koliste, wyświetlające filmy pano­
ramiczne na zamkniętym pasie ekranowym; por. pa­
norama. || cyklotron zob. akcelerator. || cyklotymia
brak równowagi psychicznej z kolejnymi okresami
pobudliwości i przygnębienia; por. ekstrawersja.
- n.łac. cyclamen 'cyklamen’ z gr. kyklaminos ’jp.’ (?) kýkloma 'kolo;
zwoje węża’ i Kýklóps 'cyklop, krągłooki’ (ops 'oko') z rodu olbrzy-
mów-ludożerców mit. gr. (Homer, Odyseja, 9) z kýklos 'krąg; koło’; fr.
net 'czysty'; hórama zob. panorama; elektron; -tron; -tymia od thymós
'duch; dusza’; por. bicykl; encyklika; epicykl.
cykuta szalej jadowity, silnie trująca kłączasta bylina
o białych kwiatach; trucizna z soku korzenia cykuty.
- lac. cicuta 'szalej jadowity’. Skazany na śmierć Sokrates otruł się, wy­
piwszy puchar cykuty w 399 r. p.n.e., por. Platon (Fedon, część koń­
cowa).
cylinder walec; przedmiot kształtu walcowatego, np.
sztywny kapelusz jedwabny (por. szapoklak); część
maszyny, w której porusza się tłok. || cylindryczny
walcowaty, kształtu walca.
- gr. kýlindros 'walec; zwój’.
cymbały instrument muz. złożony z płaskiej skrzynki
drewnianej z naciągniętymi strunami różnej długości,
w które uderza się pałeczkami; por. psalterium.
- gr. kýmbalon l.poj. od kýmbě 'czółno; czara’.
cymelia, cimelia bardzo rzadkie druki a. rękopisy.
- gr. keimélia l.mn. od keimelion 'nieruchomość; kosztowności; skarb;
klejnot’.
cymes pot. żart. przysmak, smakołyk, specjał; iron.
rarytas, unikat, cudo.
-jid . 'marchewka spiekana; deser; przysmak’.
Cymru am byth walij., niech żyje Walia!
cyna chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały me­
tal kowalny i ciągi iwy.
- nm. Zinn 'jw.'; por. cynfolra.
cyneraria bot. popielnik.
- n.łac. 'jw.' z r.ż. od lac. cinerarius 'popielny' od cinis dpn. cineris 'po­
piół'; od koloru puszku liści.
cynfolia staniol, cienka folia cynowa walcowana na
zimno.
- zob. cyna; folia.
cynizm postawa życiowa charakteryzująca się nie­
uznawaniem wartości poważanych w danej grupie
i deprecjonowaniem szanowanych przez nią instytu­
cji, sposobów postępowania i autorytetów a. negacja
i lekceważenie wszelkich zasad i wartości; doktry­
na cyników, zwolenników gr.-rz. szkoły filoz. (V w.
p.n.e.-IV w. n.e.), lekceważących przyjęte normy
i zwyczaje, ograniczających swe potrzeby do mini­
mum, uważających życie psa za symbol życia zgod­
nego z naturą; por. Diogenesa beczka.
- gr. kynismós i kynikós 'psi; cyniczny’ od kýon dpn. kynós 'pies'; por.
kanalia.
cynk 1. chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały
metal, topliwy i kruchy (cynkografia zob. chemigra-
fia). 2. w gwarze więziennej - tajnie przekazana wia­
domość; żart. poufna wskazówka, informacja.
- 1 . nm. Zink 'cynk'; zob. -graf-. 2. nm. Zinkepot. 'jw. 2; znak szyfrem
złodziejskim’ z fr. signe 'znak' od lac. signum, zob. sygnalizacja.
113 cytat
cynober siarczek rtęci, minerał czerwonawy o poły­
sku diamentowym, najważniejszy kruszec rtęci.
- nm. Zinnober 'jw.' z lac. cinnabaris 'jw.' od gr. kinnabari 'jw.' z pers.
szangarfjw .'
cyrkiel przybór rysunkowy do kreślenia okręgów i ich
łuków (grafitem a. tuszem), do odmierzania i przeno­
szenia określonych długości, złożony zazw. z dwóch
ramion połączonych przegubowo na końcu.
- nm. Zirkel 'jw.; kolo’ z lac. circulus 'koło; obwód’ zdrobn. od circus
'krąg; plac zawodów, wyścigów, walk; rzymski cyrk’; por. cercie; cyr­
kulacja; serso.
cyrkon chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal jasnosza-
rawy, twardy, nierozpuszczalny w kwasach; minerał,
krzemian cyrkonu.
- arab. zarkiin 'hiacynt, kamień szlachetny, przezroczysta odmiana cyr­
konu’.
cyrkulacja krążenie, obieg; ruch okrężny a. wielokie­
runkowy. || circa łac., [wym. c-irka] około; mniej wię­
cej (skr. ca). || cyrkularzprzest. okólnik, pismo okól­
ne. || cyrkuł down. (zwł. w byłym zaborze ros.) okręg
miasta; komisariat policji. || cyrkumferencja żart.
obwód (w pasie, osoby tęgiej).
- późn.łac. circulari 'ustawiać w koło’ od łac. circulus, zob. cyrkiel; łac.
circumferentia 'obwód' z circumferre 'obnosić; okrążać’ od circus (zob.
cyrkiel) +ferre, zob. ferować.
cyrograf żart. własnoręczne zobowiązanie na piśmie.
|| cyrulik down. felczer; golibroda.
- śrdw.łac. cirographum 'cyrograf, zob. chir(o)-; -graf-; cirurgicus 'cy­
rulik' z gr. cheirourgós, zob. chirurgia.
cyrylica alfabetyczne pismo słowian, oparte na gr.
majuskule, powstałe na przełomie IX i X w. w Buł­
garii, używane w części zabytków st.cerkiewno-sło-
wiań. i in. (por. głagolica, grażdanka).
- od imienia św. Cyryla-Konstantego (ok. 827-869), brata św. Meto­
dego (zm. ok. 885 r.); pismo to utworzył jeden z uczniów św. Cyry­
la (stąd nazwa).
cysta biol. otoczka powstająca u niższych roślin i pier­
wotniaków, pozwalająca im na przetrwanie zewn. wa­
runków niesprzyjających; med. torbiel.
-n .łac. cystis 'jw.' z gr. kystis 'pęcherz; woreczek’.
cysterna zbiornik, rezerwuar cieczy a. gazów.
- łac. cistema 'zbiornik na wodę’ od cista 'kosz; skrzynia’ z gr. lasie
'kosz'.
cysters członek zakonu załóż, w 1098 r. w Citeau
(łac. Cistercium) we Francji przez św. Roberta; w Pol­
sce od 1140 r.
cystoskopia med. metoda badania pęcherza moczo­
wego za pomocą cystoskopu, wziernika pęcherzo­
wego.
- gr. kystis, zob. cysta; -skop; -skopia.
cytadela dawn. samodzielna twierdza panująca nad
miastem.
- wł. cittadella zdrobn. od st.wł. cittade 'miasto' z łac. civitas, zob.
city.
cytat(a) wyjątek z obcego tekstu a. czyjejś wypowie­
dzi, przytoczony dosłownie, zwykle w cudzysłowie.
|| cytować.
-ła c . citatio 'wezwanie; obwołanie’z citare 'poruszać; pobudzać; przy­
wołać; powołać (się); przytaczać’, por. ekscytować; recytacja.
-CYT(O)-
-CYT(O)- w złożeniach: komórka; cytoplazma. || cy-
toblast biol. jądro komórkowe. || cytologia biol. na­
uka o budowie i czynnościach komórek roślinnych
i zwierzęcych. || cytoplazma biol. pozajądrowa za­
wartość komórki roślinnej i zwierzęcej.
- gr. kytos 'wydrążenie; naczynie; urna; skóra’; (por. erytro-; fago-; leu­
kocyty); zob. blastula; zob. log-; -log; plazma.
cytra instrument muz. strunowy, szarpany, z kilku­
dziesięciu (ok. 40) strunami, naciągniętymi na płaskie
pudło rezonansowe.
- łac. cithara z gr. kithära, zob. kitara.
cytron, cedrat, najdawniej uprawiana roślina cytru­
sowa, z owocem o b. grubej, aromatycznej skórce,
używanej do kandyzowania; zob. cykata. || cytruso­
we drzewa - rodzące cytrony, cytryny, pomarańcze,
mandarynki a. grejpfruty.
-ła c . citrus ’cytron’.
cywilizacja stan kultury materialnej osiągnięty przez
społeczeństwo w danej epoce hist; stan rozwoju spo­
łecznego przeciwstawny stanowi barbarzyństwa; pot.
rozwój materialny, techniczny, w odróżnieniu od roz­
woju kultury duchowej, moralności, obyczajów. || cy-
wiÜsta specjalista w zakresie prawa cywilnego (nie
karnego, nie wojskowego), odnoszącego się do sto­
sunków osobistych, rodzinnych i majątkowych oby­
wateli. Odwaga cywilna - odwaga wypowiadania
własnych sądów niezależnych od opinii publicznej.
Śmierć cywilna - utrata wszelkich uprawnień obywa­
telskich. || cywilizować szerzyć cywilizację.
- łac. civilitas ’poczucie obywatelskie; uprzejmość’ od civilis 'obywa­
telski; przystępny; liberalny’ z civis 'obywatel’; por. city.
cyzelować wykańczać, wygładzać, obrabiać meta­
lowe przedmioty rzemiosła art. a. rzeźby odlewane
w metalu; przen. wykańczać, opracowywać coś z pe­
dantyczną drobiazgowością. || cyzelator, cyzeler.
- fr. ciseler 'rzeźbić, cyzelować’ i ciseleur ’cyzeler’ od ciseau 'dłuto’
z łac. caedere, zob. cezar.
cyzjojan, cisiojanus, wierszowany kalendarz łac.,
układany aż do XVIII w. dla kiera i żaków dla ła­
twiejszego zapamiętania ważniejszych świąt; każdy
dwuwiersz wyliczał w skrótach a. incipitach święta a.
imiona świętych odnoszące się do jednego miesiąca.
- ze skrótów łac.; cisio - circumcisio Domini 'obrzezanie Pańskie’ i ja -
nus-januarius 'styczeń’.
czaban ukr., down. pasterz wołów a. owiec; down. ro­
sły wół a. baran.
cza-cza(-cza) szybki, rytmiczny taniec towarzyski,
wolniejsza odmiana mamby, pochodzenia płd.amery-
kańskiego.
- amerhiszp. (Kuba) cha-cha(-cha).
czador czadar, czadra, duży kawał materiału używa­
ny jako kombinacja nakrycia głowy, zasłony i sza­
la przez kobiety niektórych ludów muzułm. i hindu­
skich, zwł. w Indiach i Iranie.
- hindi caddar z pers. czaddar.
czajtja w Indiach - miejsce uświęcone; ołtarz, monu­
ment; por. ägoba; stupa.
- ang. chaitya z sanskr. caitja od citä 'stos pogrzebowy’,
czakan zob. czekan.
114 czechman
czako down. (1805-1914) wysoka, sztywna czapka
wojsk, z płaskim denkiem i z daszkiem; kaszkiet; gi­
wer (w znaczeniu: kołpak żołnierski).
-w ę g . csako ’jw.’
czambuł down. tatarski oddział zbrojny, wataha; za­
gon, najazd, wypad Tatarów (w czambuł) ogólnie,
w całości, bez wyjątku.
-ukr. czambúl ’jw. down.’ z tur. czapuł 'zagon, najazd’.
czangwad thai, jednostka podziału adm.-terytorialne-
go (prowincja) Tajlandii.
czapati zob. chapati.
czaras zob. cannabis.
czarczaf jaszmak, kwef, tradycyjna zasłona na głowę
wraz z twarzą, noszona jeszcze przez kobiety w nie­
których krajach muzułm.; por. parda.
- tur. 'prześcieradło’ z pers. czar-szdb 'zasłona nocna’.
czardasz ludowy taniec węg. w tempie parzystym,
składający się z 2 części: lassan a. lassu (powolna),
melancholijnej, patetycznej i friss a.friska (szybka),
gwałtownej, pełnej pasji i ognia.
- węg. csórdós dosł. 'taniec wykonywany w karczmie; jw.’ od csórda
'karczma’.
czarnosecińcy zob. Cziomaja sotnia.
czarter umowa wynajmu przez przewodnika mor­
skiego części ładownej statku a. całego statku (z za­
łogą a. bez) na określoną liczbę podróży a. na okre­
ślony czas; umowa wynajmu samolotu na określoną
liczbę lotów.
- ang. charter (party) ’jw.’; charter 'przywilej, statut; karta; jw.’ z łac.
chartula 'papierek’ zdrobn. od charta, zob. kartel; zob. cocktail; cock­
tail party; por. czartyzm.
czartyzm pierwszy masowy radykalny ruch robotni­
ków ang. (1836—48), domagający się demokratyzacji
ustroju, prawa wyborczego (dla mężczyzn), poprawy
bytu robotników. || czartyści uczestnicy, zwolennicy
ruchu czartystowskiego.
- ang. charter zob. czarter, Peoples Charter (Karta Ludu) z 1838 r. za­
wierała cele i żądania ruchu; stąd jego nazwa.
czastuszka ros., dwu- a. czterowierszowa, ros., ukr.,
białoras., żartobliwa przyśpiewka ludowa (niekiedy
improwizowana) o tematyce obyczajowej, miłosnej
a. społ.
czatni typowa dla kuchni ind. ostra przyprawa, o gęsto­
ści dżemu, z marynowanych jarzyn i owoców z cebulą,
rodzynkami, daktylami, korzeniami i octem; najtypow-
sze: ogórkowy (kira ki czatni), miętowy (pudinaki czat­
ni), cebulowy (diaz ki czatni).
- hindi od czatna 'być polizanym, skosztowanym’ (ang. chutney).
czechczery spodnie wojsk., zazw. obcisłe od kolan do
kostek, noszone w Polsce od końca XVIII do końca
XIX w.
- tur. cakszer, czachezyr, z pers.
czechman, czekman wierzchni ubiór męski o ręka­
wach nie rozciętych a. rozciętych po stronie zewnętrz­
nej (czym różnił się od kontusza), noszony na żupan
w Polsce w XVII i do poł. XVIII w.
-tur. czebnen 'sukno; szata’.
 czeczuga
czeczuga zool. sterlet; ozdobna szabla tatarska.
-ukr. czeczuha ’jw.’
czedar zob. cheddar.
czek zlecenie (piśmienne, na specjalnym blankiecie)
wypłaty a. przelewu określonej sumy z rachunku ban­
kowego (konta) wystawcy.
- amer.ang. check (ang. zazw. chequé) jw .’ ze st.fr. eschec, eschac
'szach; odepchnięcie’ od pers. szah, zob. szach
czekan, czakan tur., sport, rodzaj mocnej ciupagi
używanej przez alpinistów do rąbania stopni; down.
nadziak, obuch, młotek bojowy do rozbijania zbroi.
czela hindi, uczeń guru a. mahatmy; zwolennik okul­
tystycznego filozofa a. ezoterycznej filozofii.
czelesta, celesta instrument muz. perkusyjny, kla­
wiszowy, w którym pokryte filcem młotki uderzają
w metalowe płytki, wyglądem przypominający fis­
harmonię.
- wt. celesta ’jw.’ od celeste 'niebieski; niebiański, rajski’ z łac. caele-
stis ’jw.’ od caelum 'niebo’.
czelista muz. wiolonczelista.
- zob. cello.
czełowięk - eto zwuczit gordo ros., człowiek - to
brzmi dumnie.
- ze sztuki Gorkiego Na dnie, akt 4 (1902 r.); słowa Satina.
czełowięk iz podpolija ros., człowiek z podziemia.
- z Fiodora Dostojewskiego (.Zapiski iz podpolija, „Notatki z podzie­
mia”), 1864 r.
Czełowięk w futliąrie ros., Człowiek w futerale; ktoś
obawiający się wszelkich innowacji, reform, zdecy­
dowanych rozstrzygnięć.
- tytuł opowiadania (1898 r.) Czechowa.
czempion zob. champion.
czemu smiejoties’? nad soboju smiejoties’! ros.,
z czego się śmiejecie? z siebie samych się śmiejecie!
- z Gogola (Rewizor, 5, 8).
czesucza, czesuncza chió., homan, szantung, tkanina
chińska z surowego jedwabiu w barwach od kremo­
wej do brązowej.
czetnicy partyzanci serbscy i macedońscy walczący
przeciw Turcji o niepodległość w XIX w.; komuni­
styczna partyzantka bułg. 1923-25 r.; org. monarchi­
sty czne w Jugosławii w 1918—41 r.
- serb. četnik 'bojownik; partyzant’.
Cziczikow przebiegły karierowicz, pochlebca, afe­
rzysta i chciwiec, a z pozoru człowiek bardzo miły,
przyzwoity i godny zaufania.
- bohater powieści Gogola Martwe dusze, 1842 r.
czida-oba gruziń., narodowa sport, walka gruzińska,
zwana także kaukaską, zawierająca elementy zapa­
sów i dżudo.
115 czynownik
czikos pasterz koni na pusztach (stepach) węg., które­
go dawne, niezależne, bujne życie było częstokroć te­
matem literatury węg. (np. poezji Petófiego).
- węg. csikós.
Czing Cz’iu Czieh chińskie święto jesienne ku czci
bogini Księżyca Cz’ang O.
czimurenga jęz. szona (rodzina bantu), dosl. 'walka;
bunt’; wojna wyzwoleńcza w Afiyce, zwł. taka, której
celem jest ustanowienie władzy Murzynów.
Cziornaja sotnia ros., Czarna sotnia; skrajnie reak­
cyjna prawica społeczna.
- nazwa nadawana (od 1905 r.) w Rosji carskiej bojówkom org. mo-
narchistycznych, tworzonych przez policję z drobnego kupiectwa, rze­
mieślników i lumpenproletariatu, do walki z ruchami rewolucyjnymi,
napadów na instytucje robotnicze i ich działaczy oraz pogromów lud­
ności żydowskiej i ormiańskiej.
czizanbop koreań., dosl 'liczenie na palcach’, sys­
tem rachowania na palcach wynaleziony przez mate­
matyka koreańskiego, Sung Dżin Pai, używany zwł.
przy nauce arytmetyki.
czokra hindi, w Indiach - chłopiec zatrudniony jako
służący.
Czto dięłat’? ros., Co robić?
- tytuł powieści (1863 r.) myśliciela, działacza polit. i pisarza ros. Niko­
łaja G. Czemyszewskiego (1828-89); tytuł pracy Lenina (1902 r., wyd.
poi. 1933 r.).
Czto dień griaduszczij mnie gotowit? ros., co dzień
jutrzejszy mi przyniesie?
- z Puszkina (Eugeniusz Oniegin, 6 ,21) 1828 r.; słowa te spopularyzo­
wała szczególnie aria Leńskiego {Kuda, kuda wy udalilis, wiesny mojej
zlatyje dni... „Gdzieście, ach, gdzieście uleciały, młodości mojej złote
dni...”) z opery Czajkowskiego (1878 r.).
Czto takoje choroszo i czto takoje płocho? ros., Co
to znaczy dobrze i co to znaczy źle?
- wiersz (1925 r.) Władimira Majakowskiego.
czudaki ukrąszajut mir ros., dziwacy upiększają
(zdobią) świat.
- aforyzm Gorkiego w Opowieści o nieodwzajemnionej miłości
(1923 r.).
czulent jid., żydowska sobotnia potrawa obiadowa:
zapiekanka z białej fasoli, cebuli, ziemniaków a. ka­
szy, mięsa, tłuszczu itd., przygotowana i wstawiona
do piekarnika w piątek przed sabatem (szabasem).
czumak ukr., dawn. chłop ukraiński trudniący się
przewożeniem towarów, głównie soli, na wozach za­
przężonych w woły.
Czusok koreań., koreańskie święto żniw, dzień dzięk­
czynienia i modlitwy za zmarłych.
czynele zob. żele.
- wł. cinelle.
czynownik w Rosji carskiej: urzędnik państwowy.
-ro s. czinównik’jw.’ o d czin 'ranga, stopień’.
dabit qui dědit
D
dabit qui dedit łac., kto dal, da (znowu).
da capo (al fine) wł., muz. od początku (do końca)
powtórzyć; repety cj a.
dachma Wieża Milczenia, cylindryczna budowla
kamienna; na takich wieżach Persowie wystawiają
zwłoki zmarłych; gdy ciało pożrą sępy, czyste kości
umieszcza się w umie.
-p ers. ze śrdw.pers. dakhmak z awest. daxma 'cmentarz’.
dacza ros., zamiejska willa, domek letni mieszkań­
ców rosyjskich miast.
dadaizm awangardowy mch art.-lit. rozwijający się
w latach 1916-23 w Szwajcarii, Niemczech, Fran­
cji i częściowo w USA, będący anarchiczną negacją
dziedzictwa kulturalnego Europy, odrzucający do­
tychczasowe konwencje i rygory na rzecz swobod­
nych skojarzeń nieskrępowanej fantazji i nieco infan­
tylnych mistyfikacji.
- nazwa grupy i jej pisma Dada (Zurych, 1916 r.), od gaworzenia dzie­
cięcego.
dafne bot. wawrzynek, rodzaj obejmujący ok. 50 ga­
tunków krzewów, z których dwa, oba chronione, ro­
sną w Polsce: wilcze łyko i wawrzynek główkowy. ||
dafnia zool. rozwielitka.
- n.łac. daphne z lac. 'wawrzyn' z gr. od imienia nimfy z mitu gr., córki
Gai i Penejosa, boga tesalskiej rzeki; daremnie próbując uciec od zako­
chanego w niej Apollina, Daine wyprosiła u ojca, aby zmienił ją w drze­
wo wawrzynu.
daga wł., (w Europie Zach. do XVIII w.) sztylet
o trójkątnej klindze.
dagerotyp obraz otrzymany najdawniejszą techni­
ką fot., dagerotypią, na srebrzonych płytkach mie­
dzianych.
- od nazwiska fr. wynalazcy LJ.M. Daguerre’a (1789-1851), kontynu­
atora i współpracownika J.N. Niepce’a (1765-1833).
dagga zob. cannabis.
daglezja bot. jedlica zielona, amer. drzewo iglaste.
- n.łac. (Pseudotsuga) Douglasii 'jw. ’ od nazwiska szkockiego botanika
zamieszkałego w USA: David Douglas (1798-1834).
dägoba, dägaba w Sri Lance - typ sakralnej budow­
li buddyjskiej z cegły i ubitej ziemi; pełni zazw. funk­
cję relikwiarza; por. czajtja, stupa.
- syng. z sanskr. dhätugarbha 'relikwiarz' od dhätu 'pierwiastek; jp.’
garbha 'macica; wnętrze’.
daimonionfiloz. staroż. ostrzegawczy głos wewnętrz­
ny (głos bóstwa, demona); sumienie.
- gr. 'istota boska; duch opiekuńczy; jw.’ od daimön 'bóstwo, bóg; de­
mon’; por. demon; eudajmonizm.
daiquiri cocktail z mmu i soku z limety albo cytry­
ny oraz cukru.
- hiszp. od nazwy dzielnicy w miejscowości El Caney pod Santiago
de Cuba.
dajmio hist. nazwa jap. książąt (baronów) feudal­
nych.
116 dalmatyńczyk
-jap . daimyo 'wielkie imię; jw.’ dai 'wielki'; myo, mio 'imię'.
daj na litewska pieśń ludowa o jednakowo zaczynają­
cych się strofach, o tematyce zaczerpniętej z codzien­
nego życia świeckiego, o miłości, pracy i zabawie.
- litew. daina.
dakait hindi, członek ind. a. birmańskiej bandy roz­
bójniczej.
dakron amer. odpowiednik tergalu.
- nazwa fabryczna.
daktyl owoc (jadalny) palmy daktylowej; lit. trój syla­
bowa stopa wierszowa o pierwszej sylabie długiej (a.
akcentowanej) i pozostałych krótkich (a. nieakcento-
wanych): - u u . || daktylografia miganie, chirologia,
mowa głuchoniemych na palcach rąk. || daktylosko­
pia metoda ustalania tożsamości osoby na podstawie
badania odcisków (wzorów linii papilarnych naskór­
ka) palców rąk.
- gr. dáktylos 'palec; stopa wierszowa (trójdzielna jak palec, złożony
z 1 długiej i 2 krótkich kości)’; por. pterodaktyl; zob. -graf-; -skop.
dąl hindi, indyjska potrawa przyrządzana z soczewi­
cy z ostrymi przyprawami.
Dalaj Lama w Tybecie najwyższy zwierzchnik du­
chowny lamaizmu i głowa państwa (do 1959 r.).
- mong. dalai 'morze, ocean’; zob. lama 4.
dalasi waluta Gambii wprowadzona w 1971 r. na
miejsce gambijskiego funta; zob. butut.
dalba hol., kilka pali (drewnianych, stalowych, żel­
betowych) wbitych w dno i połączonych nad wodą
w głowicę - urządzenie służące gł. do cumowania
statków i barek z dala od nabrzeży.
Dalek [wym. dęjlek] bryt. ang., robot mówiący ochry­
płym i monotonnym głosem.
- termin ukuty w 1965 r., podobno przez jednego z autorów fantastycz-
nonaukowego serialu TV bryt. D r Who „Doktor Kto”, wg napisu Da-
-Lek na grzbiecie tomu encyklopedii.
dalia bot. georginia.
- n.łac. dahlia 'jw.' od nazwiska szwedzkiego botanika: Anders Dahl
(1751-89).
da liegt der Hund begraben nm., dosł. ’tu jest pies
pochowany’; przen. o to właśnie idzie, w tym rzecz,
w tym sęk (por. hic haeret...; hic iacet lepus).
dalmatyka Kość. rz.kat. strój diakona podczas mszy
odprawianej z asystą przypominający wyglądem or­
nat, ale z krótkimi rękawami; dawn. strój papieży, bi­
skupów, także cesarzy i królów w czasie koronacji.
- łac. Dalmatica (vestis, tunica) '(szata, tunika) dalmatyńska, z dal-
matyńskiej wełny. Dalmacja do VII w. stanowiła część rzymskiej pro­
wincji Ilirii.
dalmatyńczyk rasa psów średniej wielkości wywo­
dząca się z psów gończych (mająca jakoby pochodzić
z Dalmacji), o białej, krótkiej sierści w nieregularne
czarne a. brązowe plamki.
- od nazwy Dalmacji, zob. dalmatyka.
 daltonizm
daltonizm ślepota barwna, upośledzenie zdolności
rozróżniania pewnych barw (zwł. czerwonej i zielo­
nej), zazw. u mężczyzn, jako cecha wrodzona, dzie­
dziczna, recesywna.
- od nazwiska fizyka i chemika ang. Johna Daltona (1766-1844), któiy
ślepotę barwną u siebie rozpoznał i opisał ok. 1794 r.
daltoński plan laboratoryjny pop. w okresie mię­
dzywojennym metoda organizacji indywidualne­
go nauczania bez systemu klasowo-lekcyjnego, wg
której uczeń opracowuje otrzymany materiał w do­
godnym dla siebie tempie i czasie, pod nadzorem in­
struktorów.
- od nazwy miasta Dalton (Massachusetts, USA), gdzie w 1920 r. meto­
dę tę opracowała nauczycielka amer., Helen Parkhurst.
damaru tybet., obrzędowy bębenek tybetański
w kształcie klepsydry z dwóch ściętych czaszek ludz­
kich połączonych szczytami i obustronnie obciągnię­
tych skórą uderzaną od wewnątrz przez dwie kuleczki
umocowane na sznurkach w przewężeniu.
damascenka szabla ze stali damasceńskiej, hartowa­
nej i elastycznej, cenionej m.in. w dawn. Polsce; bot.
śliwka-lubaszka, damaszka, o fioletowych owocach;
por. mirabelka.
- łac. Damascus, Damaszek, stolica Syrii, dawn. słynny ośrodek pro­
dukcji stali do wyrobu broni białej i luf broni palnej.
Damę aux camelias fi., Dama kameliowa; kobieta
lekkich obyczajów, kurtyzana.
- przydomek Marguerite Gautier, tytułowej bohaterki powieści (1848 r.)
A. Dumasa syna i jej adaptacji scenicznej (1852 r.).
damnant quod non intelligunt łac., potępiają to,
czego nie mogą pojąć (zrozumieć).
- z Kwintyliana, 10,1,26.
damnatio memoriae łac., potępienie pamięci.
- w staroż. Rzymie senat mógł uchwalić d. m. byłego cesarza (np. Do-
micjana panującego w latach 81-96), wymazując jego imię z dokumen­
tów i pomników oraz unieważniając jego zarządzenia.
damno disagio, perte, handl. strata na papierach gieł­
dowych, hipotekach itp.; por. agio.
- łac. damnum ’szkoda; strata’.
damnosa hereditas łac., zgubne dziedzictwo. || dam­
num emergens łac., dosł. 'szkoda rzeczywista’;
prawn. straty, które poszkodowany poniósł rzeczywi­
ście; por. lucrum cessans.
Damoklesa miecz - groźba wisząca nad człowiekiem
beztrosko używającym życia.
- Dionizjos Starszy, tyran Syrakuz (405-367 p.n.e.), aby unaocznić
swój los Damoklesowi, pochlebcy, który go nazywał najszczęśliw­
szym ze śmiertelników, pozwolił mu zasiąść przy swym stole bie­
siadnym, nad głową Damoklesa zawiesić kazał jednak ostry miecz
na końskim włosie.
Damon i Fintiasz wzór wiernej przyjaźni; por. Ka-
stor i Polluks.
- (gr. Damon, Phintias) dwaj filozofowie pitagorejscy z Syrakuz na Sy­
cylii, sławni ze swej niezłomnej przyjaźni; por. F. Schiller (Die Biirg-
schaft „Rękojmia”).
dan jap., sport, stopień mistrzowski w dżudo a. ka­
rate.
Danaid praca (a. beczka) - trud bezustanny i nada­
remny, nie kończący się i bezowocny (por. Oknu-
117 darda
sa sznur; Penelopy praca; Syzyfowa praca; Tantala
męki).
- mit. gr. Danaidy, 50 córek Danaosa, króla Argos, które w noc poślub­
ną zabiły (z wyjątkiem jednej) swych mężów, synów Aigyptosa, za co
musiały po śmierci, w Tartarze, napełniać wodą beczkę z podziurawio­
nym dnem.
danajski, Danajów dar, zob. quidquid id est, timeo
Danaos...
dancing [wyra. dansing], dansing lokal publiczny
(zazw. kawiarnia a. restauracja) z parkietem i muzy­
ką do tańca; tańce w lokalu publicznym.
- ang. 'taniec; taneczny; tańczący’ od dance 'tańczyć’; por. fordanser;
kontredans.
Dandie Dinmont terrier rasa psów o dużych oczach,
długim ciele, krótkich nogach, wielkim, sklepionym
łbie z jedwabistym czubem włosów, o sierści miesza­
nej z włosów twardych i miękkich w kolorze musz­
tardowym a. soli i pieprzu; wyhodowana na pocz.
XVIII w. na pograniczu Anglii i Szkocji; por. teriery.
- rasa nazwana w XIX w. imieniem jednej z postaci powieści Walter
Scotta Guy Mannering (l& \5 r.).
dandy(s) elegant, wytwomiś, galant, strojniś, mod-
niś, goguś.
- ang. dandy 'elegant, fircyk; rzecz wyborna, pierwszorzędna’.
Daniel (a. drugi Daniel) człowiek bystrego, jasne­
go sądu, lotnego umysłu, wybitnej inteligencji; por.
a Daniel come...
- wg apokryfu biblijnego Historia (cnotliwej) Zuzanny, prawdop.
pierwszej powieści detektywnej, w której prorok Daniel przesłuchu­
je świadków (lubieżnych starców) oddzielnie i skazuje ich za krzywo­
przysięstwo.
danse du ventre fr., 'taniec brzucha’, taniec solowy
uwydatniający mchy mięśni brzusznych (ang. belly
dance).
danse macabre fr, taniec śmierci; alegoryczny taniec
w plastyce średniowiecznej (XIV i XV w.), korowód
ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wy­
rażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci;
taniec szkieletów; zob. makabra.
(etre) dans le vent fr., dosł. ’(być) na wietrze’, (znać)
ostatnie nowiny interesujące młodzież, najświeższą
modę.
dantejskie piekło (a. sceny) - przen. zachowanie się
tłumu ludzi, ogarniętych strachem, rozpaczą a. pa­
niką, w warunkach chaosu, zamieszania, w sytuacji
trudnej, dramatycznej, katastrofalnej; sceny wstrząsa­
jące, makabryczne, koszmarne.
- od imienia Dantego Alighieri, nawiązując do Piekła, części I jego Bo­
skiej Komedii, zawierającej opis wędrówki po dziewięciu kręgach pie­
kielnych; por. infemalny.
darabukka ang. z arab., bęben uderzany oburącz pal­
cami, używany w płn. Afryce.
daran erkenn’ ich meine Papenheimer zob. ich ken­
ne meine Papenheimer.
darbär hindi, przyjęcie na dworze maharadży; sala
audiencjonalna.
darda hist, rodzaj piki, włóczni a. oszczepu.
- fr. dar 'oszczep’; wł. dardo 'strzała, grot’.
dark horše
dark horše ang., dosł. ’ciemny koń’ koń wyścigowy,
o którym nic nie wiadomo; amer. polit, nie znany kan­
dydat, objawiony ni stąd ni zowąd, który otrzymuje
nominację, zazwyczaj w przypadku, gdy żaden z czo­
łowych kandydatów nie może uzyskać znaczącej
przewagi (w tym sensie termin ten powstał na kon­
wencji amer. partii demokratycznej w 1844 r., kiedy
żaden z gł. kandydatów - Martin van Buren, Lewis
Cass i James Buchanan - nie mógł uzyskać większo­
ści w pierwszych ośmiu balotażach; w dziewiątym
ktoś wysunął kandydaturę Jamesa K. Polka; Polk
otrzymał nominację, a następnie wygrał wybory pre­
zydenckie, występując jako „dark horse candidate”).
daruma lalka japońska uważana za symbol szczęścia,
-jap . od japońskiej nazwy Bodhidarmy, legendarnego założyciela bud­
dyzmu Zen.
darwinizm klasyczna teoria ewolucji organizmów
w drodze dobom naturalnego, sformułowana w 1859 r.
przez przyrodnika ang. Ch.R. Darwina (1809-82)
w dziełach: O powstawaniu gatunków i O pochodze­
niu człowieka; późniejsze poglądy ewolucyjne wywo­
dzące się z teorii Darwina.
Das dritte Geschlecht nm., Trzecia płeć.
- powieść humorystyczna (1899 r.) Ernsta Wolzogena.
Das Dritte Reich Trzecia Rzesza.
- tytuł książki (1922 r.) Moeilera van den Bracka, publicysty niemiec­
kiego; pojęcie przejęte przez nazistów na oznaczenie państwa Hitlera.
das Ewig-Weibliche zieht uns hinan tun., (to co)
wiecznie kobiece pociąga nas wzwyż (ku niebu).
- z Goethego (Faust 2 ostatnie słowa).
das geistige Band nm., więź duchowa.
- z Goethego (Faust 1, Pracownia, 2).
das Hohngelächter der Hölle nm., szyderczy śmiech
piekła.
- z dramatu pisarza nm. Gottholda Ephraima Lessinga (1729-81) Emi­
lia Galotti, 5,1 (1772 r.).
das psychologische Moment nm., ważny, istotny
element, wzgląd a. czynnik psychologiczny.
- „Neue Preussische Zeitung” („Nowa Gazeta Praska”) z 16 X I I 1870
r. pisała, że bardzo ważne względy psychologiczne sprzeciwiają się roz­
poczęciu bombardowania Paryża, dopóki nie rozwieją się nadzieje pa-
ryżan na posiłki a. odsiecz.
daśa-śila sanskr. zob. pańca-śila.
dastan w lit. i folklorze Bliskiego Wschodu, a także
płd.-wsch. Azji - epika wierszem i prozą nawiązująca
do dawnych legend, podań, baśni oraz klasycznej, he­
roicznej poezji irańskiej.
- sanskr. dästän 'opowiadanie’.
da steh’ ich, ich armer Tor! Und bin so klug als wie
zuvor nm., i oto stoję, biedny głupiec, wiedząc tyle,
co i przedtem.
- z Goethego {Faust, cz. I, Noc, słowa Fausta).
dastür pers., w mazdaizmie - najwyższy kapłan.
das Volk der Denker und Dichter nm., naród myśli­
cieli i poetów, tj. Niemcy.
- wg przedmowy do Bajek ludowych (1782 r.) pisarza nm. Johanna
K.A. Musäusa (1735—87); w trawestacji Karla Krausa (1874-1936):
Volk der Richter und Henker 'naród sędziów i katów’.
118 DE-
(das) Wirtschaftswunder nm., ’cud gospodarczy’,
szybkie podźwignięcie się zrujnowanej przez wojnę
gospodarki Niemiec Zachodnich w latach 1948-61.
dativus łac., gram. celownik.
datura bot. bieluń, rodzaj z rodziny psiankowatych,
w Polsce występuje jako pospolity chwast.
- n.łac. z hindi dhatúrá od sanskr. dhattura.
datzybao zob. ta tzy-pao.
daube fr., mięso duszone z jarzynami.
Davis Cup [wym. dej wis kap] ang., ’puchar Davisa’
nagroda dla zwycięzcy w dorocznym międzynarodo­
wym turnieju tenisowym mężczyzn na kortach tra­
wiastych.
- od nazwiska studenta z Harvardu, Dwighta F. Davisa, który w 1900 r.
ufundował nagrodę na turniej amatorskich zespołów z Brytanii i USA;
w 1904 r. dołączono Belgię i Francję, później inne kraje. Od 1968 r. do­
puszczono też zawodowców.
Davus sum, non Oedipus łac., jam Davus, a nie
Edyp; jestem prostak, nie umiem rozwiązywać za­
gadek.
- z Terencjusza {Dziewczyna z Andros, 1, 2,23); wg mit. gr. Edyp roz­
wiązał zagadkę Sfinksa i uwolnił w ten sposób Teby od tego potwora;
zob. Edypa kompleks.
Davy’ego lampa, skonstruowana w 1815 r. pierwsza
bezpieczna lampa górnicza z metalową siatką.
- od nazwiska konstruktora, chemika i fizyka ang. Humphreya Bartho-
lomew Davy’ego, 1778-1829.
Davy Jones [wym. dęjwy dżounz] amer.ang., mary­
narska wersja diabła jako porywacza dusz ludzkich.
|| Davy Jones locker amer.ang., 'skrzynia Davy Jo­
nesa’, dno morza pojęte jako grób zatopionych ludzi
i okrętów, marynarski odpowiednik piekła szczurów
lądowych.
- Jones to może (w tym wypadku) zanglizowany biblijny Jonasz, któ­
ry przynosił pecha, zwł. statkowi, na którym się znalazł; por. Biblia, Jo­
nasz 14-16.
dawa, dau, arab., jedno- a. dwumasztowiec arabski
z ożaglowaniem skośnym łacińskim (żagle trójkąt­
ne z krótkim przednim likiem), często spotykany na
Morzu Czerwonym i Oceanie Indyjskim (ang. dhow,
dow).
da, wodewil’ jest’ wieszcz’, a proczieje wsjo gil’
ros., tak, wodewil to sprawa ważna, a reszta to wszyst­
ko bzdury.
- z Gribojedowa {Mądremu biada, 4,6; 1824 r.; słowa Repetiłowa).
Day-Glo [wym. dęjglou] farba fluorescencyjna, błysz­
cząca i jarząca się w świetle dziennym, używana na
znaki drogowe i reklamy.
- ang. nazwa handl., od day ’dzień’i glow 'błyszczeć, żarzyć się’.
DBS skr. ang. Direct Broadcast Satellite TV '(sys­
tem) bezpośredniej transmisji satelitarnej’ do odbior­
ników telewidzów.
DE- w złożeniach: od-; wy-; pochodzenie od czegoś;
przeczenie; odwrotność, przeciwieństwo; pozbawie­
nie czego; odjęcie, redukcja, obniżenie; roz-; rozdzie­
lenie, rozerwanie.
- łac. de ’z (czego), od, wy-’ a. dis- ’roz-’.
 debata
debata dyskusja (zwł. publiczna, np. parlamentarna),
dysputa, rozprawa. || debatowanie obradowanie, ra­
dzenie.
- fr. debat ’jw.’ z débattre 'obradować’; zob. dé-; battre '(po)bić’ z lac.
battuere, zob. bateria.
debel gra podwójna w tenisie (stołowym); por. single;
łódź dwuosobowa na 4 krótkie wiosła.
- ang. double [wym. dabl] 'podwójny' z łac. duplus, zob. dubler; por.
dubbing.
debellacja zawojowanie, podbój terytorium nieprzy­
jaciela w wyniku zwycięskiej wojny, ostatecznej klę­
ski militarnej przeciwnika; por. aneksja.
-p óźn iąc, debellatio 'jw.' o d debellare 'zawojować'; zob. de-; bellare
'wojować' od bellům 'wojna'.
debellare superbos zob. parcere subiectis et...
debet „winien”, lewa strona rachunków w księgowo­
ści, strona aktywów; por. credit.
- łac. 'winien' od deběre 'być winnym (komuś)’, por. debit.
debil osobnik ograniczony, niedorozwinięty umysło­
wo. || debilizm ociężałość umysłowa; por. oligofre­
nia.
-ła c . debilis 'słaby, bezsilny’.
debit {komunikacyjny, pocztowy) zezwolenie władz
na sprowadzanie a. rozpowszechnianie wydawnictw
zagranicznych.
- fr. debit 'sprzedaż, zbyt; miejsce sprzedaży detalicznej; debet’ z łac.
debitum 'dług' od deběre, zob. debet.
debiut pierwsze wystąpienie publiczne w jakiejś dzie­
dzinie (np. w lit., teatrze), początek kariery, pierwszy
wydany utwór, pierwsze dzieło. || debiutant. \\ debiu­
tować.
- fr. debut 'pierwszy rzut (w grach); początek; debiut’ od débuter 'de­
biutować'; zob. de-; but 'cel, meta; bramka’.
debugger inf. program komputerowy, często uży­
wany łącznie z kompilatorem, ułatwiający znajdo­
wanie i poprawianie błędów w próbnie uruchamia­
nych programach. || debugging inf. odpluskwianie,
uruchamianie programów, znajdowanie i poprawia­
nie błędów w programach komputerowych; por. bug,
program, komputer, kompilator.
decemwirowie staroż. rz. kolegium złożone z 10
urzędników, zwł. komisja wybrana w 451 r. p.n.e.
w celu spisania prawa zwyczajowego (Prawa XII Ta­
blic); l.poj.: decemwir.
-ła c . decemviri 'jw.' od decem viri 'dziesięciu mężów’; zob. decy-; vir,
zob. wirtuoz.
decentralizacja przeniesienie części uprawnień wła­
dzy centralnej na organy niższych szczebli oraz miej­
scowych, lokalnych samorządów, urzędów, instytu­
cji-
- zob. de-; centralizacja.
decernent decydent, osoba mająca prawo (i obowią­
zek) decydować o jakichś sprawach urzędowych.
- lac. decemere, zob. dekret.
decies repetita placebit łac., (nawet) dziesięć razy
powtórzone (jeszcze) się spodoba.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 365).
119 default
decorum [wym. dekorum] przest. przyzwoitość,
przystojność, wzgląd, pozór; odpowiedni, należyty
wygląd.
- łac. decorum 'jw.' z r.nij. od decórus 'przyzwoity; ładny; ozdobny’ od
decor 'piękno; wdzięk’; por. dekoracja.
decrescendo [wym. dekreszęndo] muz. stopniowo
coraz ciszej.
- wł. 'jw.'; zob. de-; crescendo.
DECY- (d) w złożeniach: dziesiąta część jednostki
podstawowej. || decybel dziesiąta cześć bela. || decyl
dziesiąta część jakiejś wartości. || decyma muz. odle­
głość (interwał) między dwoma dźwiękami wynoszą­
ca 10 stopni skali; por. prima. || decymalny dziesiętny
(np. układ, system; d-a waga).
- n.łac. decimalis 'dziesiąta część’ (ze śrdw. łac. 'dziesięcinny' od łac.
decima 'dziesięcina') i łac. decimus 'dziesiąty' od decem '10'; zob. bel.
decyzja postanowienie, rozstrzygnięcie; rezolucja,
uchwała. || decydenci osoby mające prawo (i obo­
wiązek) decydować o jakichś sprawach. || decydują­
cy rozstrzygający.
- łac. decisio 'postanowienie' od decidere 'decydować; ustalać’; zob.
de-; caedere, zob. cezar.
dedukcja, rozumowanie dedukcyjne - polegające na
wyprowadzeniu z jednego a. więcej zdań jakiegoś ich
następstwa, tj. zdania wynikającego z nich logicznie
(por. indukcja; redukcja).
- łac. deductio 'wywód' z deducere 'wywodzić'; zob. de-; ducere, zob.
duce.
dedykacja przypisanie, poświęcenie komuś swego
utworu a. dzieła stwierdzone odpowiednią wzmian­
ką; słowa własnoręcznie skreślone i podpisane przez
autora utworu a. właściciela przedmiotu, w związ­
ku z ofiarowaniem komuś egzemplarza tego utworu
a. przedmiotu; konsekracja a. poświęcenie świątyni;
święto rocznicy konsekracji a. poświęcenia kościo­
ła. || inf. przeznaczenie do jednego, ściśle określone­
go zadania (np. dedykowany serwer pocztowy); por.
serwer.
- łac. dedicatio 'poświęcenie' od dedicare 'poświęcić bogom; oświad­
czyć uroczyście’; zob. de-; dicare 'ogłosić' z dicere, zob. dictum.
Deep Are the Roots ang., Korzenie sięgają głęboko.
- sztuka (1945 r.) Aranauda d’Usseau i Jamesa Gowa; tł. Ryszard Or-
dyóski.
deep throat ang., dosł. 'głębokie gardło’, w USA
i Kanadzie - wysoko postawiony anonimowy infor­
mator zdradzający (zazw. prasie) kryminalną działal­
ność jakichś kręgów władzy państwowej.
- (1973 r.) przydomek informatora (a. kilku informatorów), który, jak
twierdzi amer. dziennikarz z „Washington Post” Bob Woodward, zaopa­
trywał go w „głębokie tło” afery Watergate (1972-74); pierw, tytuł fil­
mu pornograficznego, mającego duże powodzenie w 1972 r.
de facto łac., [wym. de fąkto] istotnie, rzeczywiście;
w rzeczywistości, w praktyce; por. de iure.
default inf. wartość domyślna, przyjmowana przez
dany program komputerowy dopóki użytkownik jej
nie zmieni specjalną instrukcją (może dotyczyć wiel­
kości okienek, używanej czcionki lub języka, którego
ortografia jest sprawdzana); por. Windows.
defectiva 120____________________ déformation professionnelle

defectiva [wym. defektiwa] gram. wyrazy odmienne
nie mające pełnej odmiany, „ułomne”, którym brak
pewnych form fleksyjnych.
- późn.łac. l.mn. r.nij. od defectivus 'ułomny’ z łac. defectus, zob.
defekt.
defekacja wydalanie kału, wypróżnianie (się); w cu­
krownictwie - nawapnianie roztworów cukrowych.
- późn.łac. defaecatio 'wyklarowanie’ od łac. defaecare ’usuwać osad,i
męty’; zob. de-,faex l.mn.faeces, zob. fekalia.
krywające swoich wydatków z własnych wpływów;
por. dotacja.
- łac. deficit 3. os. l.poj. czasu teraźniejszego od deficere, zob. defekt.
defilada przemarsz oddziałów wojska (przejazd po­
jazdów i broni zmechanizowanych) w szyku parad­
nym przed dowódcą; przemarsz organizacji, grup lud­
ności przed przedstawicielami władz. || defilować.
- f r . defiladę ’jw.’ od dćfiler 'defilować’; zob. de-;filer 'odejść; rozwijać
się jąknie’ z późniąc, filare 'prząść’.

defekt uszkodzenie, usterka, brak; wada fiz., ułom­ definicja zwięzłe wyłuszczenie treści pojęcia (defi-
ność; przen. przywara (moralna), niedoskonałość. niendum) za pomocą znanych pojęć (definiens); zwię­
- łac. defectus ’brak’ od deficere 'zawieść; brakować; porzucić’; zob. złe objaśnienie znaczenia wyrazu. || definiować wyja­
de-; -ficere odfacere, zob. fakcja; por. defectiva; deficyt.
śniać, ustalać zawartość jakiegoś pojęcia a. znaczenie
defenestracja praska - hist. wyrzucenie przez okno, wyrazu. || definitor {Kość. rz.kat.) w zakonie - dorad-
pałacu w Pradze w 1618 r. namiestników cesarskichL ca prowincj ała; przełożony mniej szego okręgu zakon-
przez przedstawicieli stanów czeskich, jako wyraz: nego, podległego prowincjałowi; organizator procesu
protestu przeciw pogwałceniu swobód religijnych, beatyfikacyjnego. || definitywny ostateczny, decydu­
bezpośrednia przyczyna wojny 30-letniej; wyrzuce­ jący, rozstrzygający.
- późniąc, definitor 'nauczyciel’ i łac. definitivus 'określający; wyja­
nie z okien magistratu praskiego siedmiu radców kat.
śniający’ z łac. definire 'ograniczać; wyznaczać; wyjaśniać, określać’;
na początku wojen husyckich (1419 r.). zob. de-;finire 'ograniczyć; kończyć’ odfinis, zob. finisz.
- zob. de-; łac.fenestra 'otwór; wylot; okno’.
deflacja ekon. zmniejszanie poniżej zapotrzebowa­
defensor fidei łac., obrońca wiary, tytuł nadany przez nia liczby znajdujących się w obiegu środków płat­
papieża królowi ang. Henrykowi VIII Tudorowi za niczych (zwł. pieniędzy papierowych) w celu podnie­
książkę przeciw Lutrowi, noszony do dziś przez każ­ sienia ich wartości (por. inflacja); geol. wywiewanie
dego monarchę bryt. jako głowę kościoła anglikań­ luźnego materiału skalnego przez wiatr.
skiego. - zob. de-; inflacja; in-,
defensywa obrona; akcja; taktyka obronna, obron­ deflegmator przybór laboratoryjny: wymiennik cie-
ny sposób walki (por. kunktator); pot. w Polsce lata1 pła do częściowego skraplania par destylowanej a.
1918-39 - kontrwywiad. rektyfikowanej cieczy; zob. flegma.
- śrdw.łac. defensivus 'obronny’ z łac. defendere 'odpierać; chronić;; - zob. de-; flegma.
bronić’; zob. de-;fendere 'uderzać, bić’; por. ofensywa.
deflektor mech. (w maszynach, urządzeniach) ele­
deferens astr. wg teorii geocentrycznej Ptolemeusza ment zmieniający kierunek przepływu gazu; urzą­
- koło, po którym poruszał się środek epicykla. dzenie do wyprowadzania z cyklotronu cząsteczek
- śrdw.łac. ’jw.’ z łac. p.pr. od deferre ’(z)nosić; strącać w dół’; zob. de-;
ferre, zob. ferować. naładowanych po ich przyspieszeniu; bud. wywietrz­
nik z blachy, kamionki, betonu, osadzany na kominie
defetyzm niewiara w powodzenie sprawy, w zwycię­ w celu zwiększenia w nim ciągu powietrza.
stwo; przewidywanie porażki z góry, przed decydu­ - łac. dęflectere 'przyginać; odginać’; zob. de-; fleksja.
jącą rozgrywką. || defetysta człowiek szerzący defe­
defloracja pozbawienie dziewictwa. || deformacja
tyzm.
- fr. défaitisme (wyraz z czasu wojny 1914-18) 'defetyzm’ i défaitiste
, odkształcenie; zniekształcenie. || defraudant.
- zob. de-; późniąc, defloratio 'defloracja’ od deflorare 'deflorować’;
'klęskowiec, defetysta’ od défaite 'porażka, klęska’ z défaire 'rozwią­
-florare od fios, zob. flora; łac. deformatio 'zniekształcenie’, zob. for­
zać; wycieńczyć; pobić; zadać klęskę’; zob. de-',faire 'czynić’ z foc. fa ­
macja; późniąc, defraudatio 'sprzeniewierzenie’ z łac. defraudare
cere, zob. fakcja.
'oszukiwać’ odfraus dpn.fraudis 'szalbierstwo’; późniąc, degeneratio
defibracja; rozwłóknianie, rozdrabnianie materiałów 'zwyrodnienie’, zob. generacja.
włóknistych, gł. drewna i mas celulozowych, za po­ defolianty środki chem. (jak np. cyjamid wapnio­
mocą defibratorów, rozwłókniarek. wy, chloran magnezu a. sodu, chlorek a. jodek cyn­
- fr. défibrer ’jw.’; zob. de-; hc. fibra, zob. fibrynogen.
kowy) wywołujący defoliację, usuwanie liści z roś­
deficit-spending ekon. zabieg w celu nakręcania ko­ lin uprawnych w celu ułatwienia pracy maszyn przy
niunktury a. dla przezwyciężenia depresji gosp.: wy­ sprzęcie plonów; por. herbicydy.
datki publ. z funduszów czerpanych nie z budżetu (tj. -n lac. ’jw.’ z późn.łac. defoliatus p.p. od defoliare 'oczyścić z liści’;
zob. de-; łac. foliům, zob. folio.
z podatków), ale z pożyczek.
- ang. ’jw.’; deficit, zob. deficyt; spend 'wydawać (pieniądze); spędzać deforestacja wycinanie, wytrzebianie lasów, ogoła­
(czas)’ z łac. expendere, zob. ekspens.
canie z lasów.
- fr. déforestation ’jw.’; zob. de-; forét ’las’ ze érdw.hc.forestis ’jp.’ od
deficyt niedobór wynikający z przewagi rozchodów
łac.foris 'zewnątrz, na dworze’.
nad przychodami; (d. budżetowy) brak pokrycia dla
części wydatków przewidzianych w budżecie; nie­ déformation professionnelle fr., skrzywienie zawo­
dobór (w kasie). || deficytowy towar - sprzedawany dowe, deformacja zawodowa, utrata bezstronności
ze stratą a. taki, którego produkcja nie pokrywa za­ poglądów na sprawy wchodzące w zakres zaintereso­
potrzebowania; (deficytowe przedsiębiorstwo) nie po- wań zawodowych.
 defraudacja
defraudacja zob. malwersacja.
- późn.łac. dejraudatio ’jw.’ od łac. defraudare 'oszukiwać’; zob. de-;
fraus Apn.fraudis 'szalbierstwo, oszustwo’.
degeneracja zwyrodnienie, wynaturzenie, wyradza­
nie się. || degenerat zwyrodnialec, zboczeniec, osob­
nik wypaczony, wynaturzony.
- łac. degenerare 'wyrodnieć': zob. de-; genus dpn. generis, zob. ge­
neracja.
deglomeracja rozproszenie osadnictwa, dezurba-
nizacja (por. aglomeracja); ekon. rozpraszanie pro­
dukcji przez przenoszenie całych zakładów na tereny
o mniejszej koncentracji inwestycyjnej (d. czynna) a.
przez przenoszenie produkcji poszczególnych (grup)
asortymentów {d. bierna).
- zob. de-; aglomeracja; a-.
degradacja kamę przeniesienie na niższe stanowi­
sko; pozbawienie a. obniżenie stopnia służbowego;
{d. spoi) deklasacja; chem. przest. proces rozpadu
cząsteczki związku chem.; (d. gleby) stopniowe obni­
żanie się żyzności gleby.
-p óźn iąc, degradatio 'obniżenie'; zob. de-; gradacja.
degrees proof ang., zob. proof.
degrengolada staczanie się; upadek moralny a. ma­
terialny.
- fr. degringolade pot. 'jw., spadek wartości (pieniądza)’ od degringo-
ler 'staczać się’.
degresja zmniejszanie się, stopniowe obniżanie (od­
setka stawek podatków od mniejszych dochodów;
honorariów autorskich przy wyższych nakładach wy­
dawniczych itp.); por. skala.
- łac. degressio 'zstępowanie' od degredi 'schodzić' zob. de-; -gredi,
zob. agresja.
degustacja ocena potrawy a. napoju (herbaty, kawy,
wina, piwa itd.), smakowanie, kosztowanie, próbowa­
nie ich zwł. przez specjalistów, degustatorów, kipe-
rów.
- łac. degustare 'próbować; kosztować jedząc a. pijąc’; zob. de-; gusta-
re 'kosztować, próbować, smakować’.
de gustibus (non est disputandum) łac., w sprawach
smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
de haut en bas fr., (dosl. ’z góry na dół’) w sposób
protekcjonalny, wyniośle pobłażliwy.
deifikacja ubóstwienie (wielkich ludzi) za życia a. po
śmierci.
- łac. deificare 'ubóstwiać; dei- od deus, zob. deizm.
Dei gratia łac., z bożej łaski (dawna formuła w tytu­
łach dostojników kość. i monarchów).
- z Wulgaty (7. List do Kor., 3,10; por. 15,10).
deiktyczny poglądowy, ukazujący wprost, bezpo­
średnio unaoczniający; ostensywny.
- gr. deiktikós od deiknynai 'pokazywać'.
de integro łac., na nowo, (rozpoczynając) od nowa,
od początku (nie zwracając uwagi na nic, co zrobio­
no uprzednio).
dęisispiast, scena symboliczna przedstawiająca Chry­
stusa na tronie między Marią i św. Janem (Ewangeli­
stą a. Chrzcicielem), proszącymi Go o łaskę dla lu­
121 dekanat
dzi, występująca od X w., także w sztuce ruskiej (np.
na ikonostasach).
-ła c . z gr. deesis 'prośba; modlitwa’.
de iure łac., wg prawa; z mocy prawa; prawnie; for­
malnie; zgodnie (a. zgodny) z obowiązującym pra­
wem.
deizm pogląd filoz. zakładający istnienie Boga -
stwórcy świata, nie oddziałującego jednak na bieg
wydarzeń na świecie; por. teizm.
- fr. deisme 'jw.' z łac. deus dpn. dei 'bóg; bóstwo (opiekuńcze)’.
dej oficer w dawnym janczarskim wojsku tur.; na­
miestnik imperium osmańskiego w Afryce Płn.
w XV-XIX w., zwł. gubernator Algierii przed jej za­
borem przez Francję w 1830 r.
- fr. dey z osm.tur. dayi dosł. 'wuj ’.
Dejaniry szata, suknia, koszula - coś, co sprawia
najwyższe cierpienie, męczarnie, od których nie ma
w życiu ucieczki; por. Herkules.
- Dejanira (gr. Deianeird), żona Heraklesa, zazdrosna o uczucie męża,
ofiarowała mu szatę zanurzoną we krwi centaura Nessosa, co miało jej
zapewnić miłość Heraklesa, a stało się przyczyną jego śmierci w mę­
czarniach.
deja vu(e) fr., (złudzenie, że sytuacja a. wydarzenie,
przeżywane a. widziane po raz pierwszy, było kiedyś)
już widziane; por. paramnezja.
DEKA- (da) w złożeniach: dziesięć jednostek pod­
stawowych.
- gr. deka 'dziesięć'; por. dekada.
dekabryści hist. rewolucjoniści ros. ze sfer szlachec­
kich, dążący do obalenia samowładztwa i zniesienia
pańszczyzny.
- ros. diekabrist (l.poj.) 'jw.' od diekabr 'grudzień' z łac. december 'jp.'
od decem 'dziesięć', gdyż u staroż. Rzymian, liczących rok od 1 mar­
ca, był to dziesiąty miesiąc. Dekabryści wywołali zbrojne powstanie
w grudniu 1825 r., stąd nazwa.
dekada okres dziesięciu dni a. lat (rzadziej - tygodni
a. miesięcy).
- gr. dekas dpn. dekddos 'dziesiątek' od deka, zob. deka-.
dekadencja schyłek, chylenie się ku upadkowi (np.
kultury, sztuki). || dekadent schyłkowiec, przedstawi­
ciel dekadentyzmu, tj. jednego z objętych tą nazwą
kierunków art. przełomu XIX i XX w., hołdujących
indywidualizmowi, estetyzmowi, hasłom sztuki czy­
stej, wolnej, sztuki dla sztuki (por. także fin de siecle;
pamasiści; symbolizm).
- fr. decadence 'chylenie się ku upadkowi; upadek; dekadencja’ ze
śrdw.łac. decadentia 'odpadnięcie; odstąpienie; zmamienie’; zob.
de-; kadencja.
dekalog Dziesięcioro Przykazań, zbiór nakazów
i zakazów religijnych będących podstawą moralno­
ści żyd. i chrześc., powstały prawdop. w VIII-VI w.
p.n.e., wg Biblii (Ex., 20,1-18) objawiony Mojżeszo­
wi przez Boga na górze Synaj.
- gr. dekalogos 'jw.'; zob. deka-; -log.
dekalogia cykl dziesięciu utworów lit. a. filmów.
- zob. deka-; por. trylogia.
dekanat Kość. rz.kat. część diecezji, złożona z kilku­
nastu) parafii, podporządkowana dziekanowi.
dekanat
- śrdw.łac. decanus 'dziekan’ z późniąc, 'dziesiętnik’ od łac. decem,
zob. decy-.
dekapitacja odcięcie głowy; stracenie przez ścięcie.
- śrdw.łac. decapitatio 'jw.' z późniąc, decapitatus p.p. od decapitare
'ściąć'; zob. de-; łac. caput, zob. kapitaliki.
dekapitalizacja obniżenie się wartości środków trwa­
łych na skutek niewyrównywania bieżącego ubytku
przez nowe inwestycje.
- zob. de-; kapitał.
dekatyzacja, dekatyzowanie poddawanie wykoń­
czonych tkanin działaniu pary i wody, aby utrwalić
układ włókna i zapobiec kurczeniu się.
- fr. decatir 'pozbawić tkaninę apretuiy, połysku’; zob. de-; catir 'gła­
dzić (sukno)’ z łac. cogere 'zbierać; ściskać’.
dekiel szczelna, dopasowana nakrywka, przykryw­
ka; blat; kolorowa, haftowana czapeczka korporancka
z małym daszkiem, noszona przez członków korpora­
cji studenckich w Niemczech i w Polsce (1919-39).
- nm. Deckel 'wieko; pokrywka; okładka’ od decken 'przykryć; po­
kryć’; por. plandeka.
deklamacja przest. recytacja, art. wygłaszanie utwo­
ru lit.;przen. perora, przemawianie z namaszczeniem,
uroczyście, w sposób napuszony, przesadny; żonglo­
wanie frazesami; szafowanie czczymi obietnicami. ||
deklamator.
- łac. decłamatio 'ćwiczenie w wymowie; gadanie’ od declamare 'wy­
głaszać'; zob. de-; (a)klamacja.
deklaracja (publiczne) oświadczenie; obwieszcze­
nie; manifest; przyrzeczenie, zobowiązanie o mocy
prawnej; blankiet, formularz do podpisywania zobo­
wiązań, oświadczeń; dawn. oświadczyny; zgoda na
coś.
- łac. declaratio 'ujawnienie; obwieszczenie’ od declarare 'ujawnić;
objaśnić; ogłosić’; zob. de-; darare 'objaśnić' od darus, zob. klarnet.
deklaratywny sprowadzający się do pustej, czczej de­
klaracji, ostentacyjny, nieszczery, nie płynący z prze­
konania, fałszywy, czysto werbalny.
- łac. dedaratim s 'objaśniający' od dedarare, zob. deklaracja.
deklasacja obniżenie pozycji społ. jednostek a. grup
społ. w strukturze klasowej społeczeństwa, związane
z degradacją ekon., pauperyzacją, osłabieniem presti­
żu społ.
- fr. dedasser 'zdeklasować; skreślić z listy marynarzy’; zob. de-; das-
se, zob. klasa.
deklinacja gram. odmiana imion (rzeczowników,
przymiotników, zaimków i liczebników) przez przy­
padki (por. fleksja); astr. zboczenie, odległość kątowa
punktu na sferze niebieskiej od równika niebieskiego;
(d. magnetyczna) odchylenie magnetyczne, odchyle­
nie kątowe między południkiem geogr. i południkiem
magnetycznym w danym punkcie Ziemi.
- łac. declinatio 'zboczenie' od dedinare 'odwrócić (się); unikać; od­
mieniać; przypadkować’, zob. de-; dinare 'nagiąć, obrócić’.
dekodowanie odczytanie, rozszyfrowanie kodu
(techn. za pomocą urządzenia zwanego dekoderem).
- zob. de-; kod.
dekokt przest. wywar; odwar, wodny wyciąg z ziół
lekarskich.
- łac. decoctus p.p. od decoąuere 'wygotować'; zob. de-; coquere, zob.
kok 2.
122 del doman’ non ě certezza
dekompozycja rozkład, rozpad.
- fr. décomposition 'jw.; psucie się, gnicie’, zob. de-; kompozycja.
dekompresja spadek, obniżka ciśnienia.
- zob. de-; kompresja.
dekoracja ozdoba; upiększenie jakiegoś przedmiotu,
wnętrza a. budynku; tło plastyczne sceny teatralnej,
operowej, ujęcia filmowego, TV (por. scenografia);
ozdabianie, dekorowanie (również: orderem, odzna­
ka). || dekoracyjny ozdobny; zdobniczy. || dekorator
przest. architekt wnętrz; przest. scenograf.
- późniąc, decoratio 'zdobienie' od łac. decorare 'ozdabiać, przystra­
jać; honorować, wyróżniać’ od decus dpn. decoris 'ornament, upiększe­
nie; godność, chwała’; por. decorum.
dekrescent zob. krescent.
- zob. de-; krescent.
dekret przepis prawny z mocą ustawy, wydany nie
przez parlament; akt normatywny; zarządzenie or­
ganów władzy wykonawczej; rozporządzenie; hist.
wyrok sądu (por. bulla, encyklika, motu proprio). ||
dekretacja odręczna notatka na podaniu, korespon­
dencji, zawierająca rezolucję, decyzję, sposób zała­
twienia sprawy. || dekretalia, dekretały listy papie­
skie zawierające normatywne wyjaśnienia prawne
w odpowiedzi na czyjeś zapytanie (od IV w.); zbio­
ry takich listów (od V w.). || dekretować wydawać
dekret; oznaczać sposób księgowania dokumentu;
przen. decydować, postanawiać, bez dyskusji, zasię­
gnięcia opinii.
- późn.łac. (epistoła) (decretalis 'list) rozporządzający’ z łac. decrětum
'decyzja, dekret’ z decemere 'decydować, postanawiać’; zob. de-; cer-
nere 'przesiewać; rozeznać; rozsądzać; postanawiać’.
dekstoza zob. glikoza. || dekstryny chem. wielocukry
otrzymywane podczas rozkładu skrobi a. glikogenu,
stosowane do wyrobu klejów i atramentu.
- łac. dexter 'prawy, będący po prawej ręce; pomyślny’; nazwa od pra-
woskrętnej D-glikozy (dekstrozy).
dektet muz. 10-osobowa grupa wokalna a. instru­
mentalna.
- zob. deka-; por. kwartet.
del. skrót na arkuszach korektowych z łac. deleatur
'skreślić’; skrót pod dawnymi miedziorytami z łac.
delineavit 'narysował, nakreślił’ przed nazwiskiem
autora rysunku; zob. inv., sc.
delacja dawn. donos, denuncjacja. || delator dawn.
donosiciel, tajny oskarżyciel, denuncjant.
- łac. delator 'jw.' i delatio 'odniesienie; dostarczanie’ z delatus 'prze­
niesiony, oznajmiony’ p.p. od deferre ’(przy)nosić; donosić; oskarżać’;
zob. de-; ferować.
de lana caprina łac., (spór) o kozią wełnę, tj. o frasz­
ki, drobiazgi, głupstwa.
-w gH oracego (Listy, 1,18,15).
delcredere wł., [wym. ...krę...], delkredere, dosł. ’na
wiarę’; handl, gwarancja komisanta za wykonanie zo­
bowiązania przez osobę trzecią, której udzielił on kre­
dytu za zgodą komitenta.
del doman’ non ě certezza wł., o jutrze nie wiado­
mo nic pewnego.
- maksyma (ok. 1492 r.) władcy Florencji, Medyceusza, Wawrzyńca
Wspaniałego, Lorenzo (ii Magnifico) de’Medici (1449-92).
 delectatio morosa
delectatio morosa łac., uporczywe upodobanie.
- średniowieczne określenie teologiczne pokusy grzechu.
delegacja grupa przedstawicieli, pełnomocników
(delegatów), reprezentantów, wysłanników jakiejś
zbiorowości; deputacja; wyjazd w sprawach służbo­
wych; piśmienne upoważnienie do takiego wyjazdu.
|| delegatura przedstawicielstwo, placówka; siedziba,
urząd, funkcja delegata.
- łac. delegatio 'wysłanie’ od delegatus p.p. od delegare 'wysłać; poru­
szyć; delegować’; zob. de-; legare, zob. legacja.
delegalizacja uznanie czegoś za nielegalne.
- zob. de-; legalizacja.
delegat(ura) zob. delegacja.
de lege ferenda łac., dosł. ’o ustawie, która ma być
uchwalona’; (zagadnienia, analizy) związane z two­
rzeniem prawa, z przyszłymi zmianami w ustawo­
dawstwie. || de lege lata łac., dosł. ’o ustawie uchwa­
lonej’; (zagadnienia, analizy) dotyczące (stosowania)
obowiązującego prawa.
delektować się - napawać się; smakować w czym;
sycić, upajać się czym; znajdować w czym szczegól­
ną przyjemność.
- łac. delectare 'nęcić; oczarować; zachwycać; pociągać’ od delectus
p.p. od delicere, zob. delicje; por. dyletant.
delenda est Carthago łac., Kartagina musi być zbu­
rzona; zob. ceterum censeo...
delficki proroczy, wróżbiarski; niejasny, zagadkowy;
dwuznaczny, wieloznaczny, pytyjski; (d. miecz) obo­
sieczny.
- Delfy (gr. Delphoi), staroż. miasto gr. ze słynną Wyrocznią Apollina;
zob. Pytia; por. Arystoteles Polityka, 1, a l, 1252b.
delfin 1. szybki, zwinny ssak morski z rzędu wale­
ni (wielorybów) uzębionych (por. kaszalot; narwal);
szybki styl pływacki (ręce - żabka, nogi - kraulem).
2. hist. tytuł fr. następcy tronu (od 1349 do 1830 r.);
por. in usum Delphini.
- 1. łac. delphinus 'delfin’ z gr. delphis ’jp.’ 2. śrdw.łac. delphinus 'ty­
tuł’, późn. przydomek rodu fr. władającego Delfinatem (fr. Dauphine)
w płd.-wsch. Francji.
delfinarium akwarium dla delfinów.
- zob. delfin; akwarium; akw(a)-.
delfinium bot. óstróżka.
- n.łac. Delphinium ’jw .’, z gr. delphinion ’jw .’ zdrobn. od delphis, zob.
delfin 1; od kształtu miodników.
delfty nazwa holenderskich fajansowych wyro­
bów użytkowych i dekoracyjnych produkowanych
w XVII-XVIII w. w mieście Delft (w zach. Holan­
dii), takich jak naczynia, lichtarze, tabakierki, flizy,
figurki, kafle, płytki ceramiczne z motywami deko­
racyjnymi, początkowo wielobarwnymi, później z re­
guły kobaltowymi na białym tle.
- od nazwy miasta Delft.
deliberat Roma, perit Saguntum łac., (gdy) Rzym
obraduje, Sagunt ginie.
- wg Liwiusza, 21, 7; Sagunt (dziś Sagunto), miasto iberyjskie na płn.
od Walencji, po ośmiomiesięcznym oblężeniu (219-218 p.n.e.) zdobyte
przez Hannibala, co spowodowało wybuch 2. wojny punickiej.
123 demagog
deliberować rozmyślać, rozważać; roztrząsać, deba­
tować.
-ła c . deliberare 'rozważać; zastanawiać się’; zob. de-; libra.
deliciae humani generis łac., ozdoba rodzaju ludz­
kiego.
- przydomek cesarza rz. Tytusa.
delicje bardzo smakowite jadło; smakołyki.
- łac. deliciae 'ponęty, rozkosze’ od delicere 'zwodzić; uwodzić’; zob.
de-; -licere od lacere ’jp.’; por. delektować się.
delikatesy specjały, frykasy; wyszukane artykuły ko-
lonialno-spożywcze; sklep z takimi artykułami.
- nm. Delikatessen ’jw.’ z fr. délicatesse 'delikatność (zdrowia; uczuć);
subtelność; wykwint (stroju; stylu; jadła)’ z délicat 'delikatny; subtelny;
wybredny’ z łac. delicatus 'rozkoszny; delikatny’.
delikt przewinienie, wykroczenie, naruszenie prawa;
występek. || delikwent winowajca, przestępca, zło­
czyńca; skazaniec.
- łac. delictum 'błąd; przewinienie’ z r.nij. od delictus p.p. od delinquere
'uchybić; przewinić’; delinquens dpn. delinquentis p.pr. od delinquere;
zob. de-; linquere 'opuszczać; porzucać’ por. relikt.
delirant reges, plectuntur Achivi zob. quidquid de-
lirant reges...
delirium (tremens) biała gorączka, zaburzenia psy­
chiczne nałogowych alkoholików, połączone zazw.
z podnieceniem ruchowym, halucynacjami, niepoko­
jem, niekiedy z atakami szału.
- łac. dosł. 'obłęd (drżący)’ od delirare 'zboczyć z bruzdy (orząc); wy­
koleić się; zbakierować się; zwariować’; rab. de-; lirare 'robić bruzdy’
od lira 'bruzda'; tremens p.pr. od tremere, zob. trema.
délit ďinitié fr, ekon. nadużycie informacji; bez­
prawne wykorzystywanie dla zysku poufnych wiado­
mości (zwł. na temat mającej nastąpić zwyżki a. zniż­
ki wartości papierów giełdowych), dostępnych dzięki
uprawianemu zawodowi a. zajmowanemu stanowi­
sku lub „przeciekom”; por. achats ďinitié.
delta równinny obszar, zazw. w kształcie trójką­
ta, u ujścia rzeki, ograniczony i pocięty jej ramiona­
mi, utworzony przez akumulację osadów rzecznych;
lotn. samolot o płacie nośnym w kształcie trójkąta
równoramiennego (a. gr. dużej litery delta, Tabl. 40),
o wierzchołku skierowanym ku przodowi samolotu.
- od nazwy gr. (dużej) litery delta, kształtu trójkąta.
de lunatico inquirendo późniąc., prawn. (pismo na­
kazujące) zbadanie, czy wymieniona (w nim) osoba
jest chora umysłowo.
deluwium geol. osad powstały ze zmycia cząsteczek
skalnych i nagromadzenia się ich u podnóża stoku. ||
deluwialny geol. osadowy; (gleby deluwialne) gleby
powstałe z osadów.
- łac. diluvium 'wezbranie wód, powódź’ od diluere 'zmywać'; zob.
aluwium.
demagog polityk, działacz, głoszący hasła obliczo­
ne na łatwy efekt, poklask, schlebiający masom, sza­
fujący próżnymi obietnicami, budzący nieziszczalne
nadzieje, wysuwający w imieniu mas żądania nie do
spełnienia. || demagogia.
- gr. demagógós 'przywódca ludu’; zob. demos; agógós 'przywódca'
od ágein, zob. agonia.
démarche
démarche [wym. demąrsz] dypl. wystąpienie, oświad­
czenie, interwencja; ustny sprzeciw, protest.
- fi. ’chód; krok; zabieg, staranie (o co)’; zob. de-; marcher 'chodzić,
kroczyć’.
demarkacja rozgraniczenie; wyznaczenie w terenie
granic między państwami; wytyczenie linii demar-
kacyjnej dzielącej wrogie sobie armie w okresie za­
wieszenia broni.
- hiszp. demarcación 'odgraniczenie’ od demarcar 'wytyczać grani­
ce’; zob. de-; marcar 'znaczyć, znakować’, pochodzenia germ.; por.
marka 2.
demaskować przedstawić w prawdziwym świetle
czyjeś skryte ujemne cechy, niejawne niegodziwe za­
miary; odkrywać, ujawniać rzeczywistość ukrytą pod
pozorami a. osobę taką, jaka jest w rzeczywistości.
- fr. démasquer 'zdjąć komu maskę z twarzy; jw. ’; dć- zob. de-; masąue
'maska; maseczka, osoba zamaskowana’, ze śrdw.lac. masca, mascha
'czarownica; widmo’.
dematerializacja w spirytyzmie i okultyzmie - rze­
kome znikanie przedmiotów, zjaw; żart. zniknięcie.
- zob. de-; łac. materialis, zob. materia.
demencja med. otępienie, upośledzenie inteligencji,
orientacji, zdolności rozumowania, na tle chorób ner­
wowych, psychicznych, miażdżycy.
- łac. dementia 'nierozum, głupstwo; szaleństwo, obłęd’, od demens
dpn. dementis 'głupi, szalony, obłąkany’; zob. de-; mens, zob. men­
talność.
dementi polit, oficjalne zaprzeczenie, sprostowanie
wiadomości.
- fr. 'zaprzeczenie’ od démentir 'zaprzeczać; zadawać kłam’; zob. de-;
mentir 'kłamać’ z łac. mentiri ’jp.’
demijohn [wym. dęmidżon] gąsior, pękata butla
opleciona łoziną, z łozinowym uchem, zawierająca
zwykle od ośmiu do pięćdziesięciu czterech litrów
napoju.
- ang. dost. 'półjan’ modyfikacja fr. Damę Jeanne 'Pani Joanna a. Ja­
nina’, prawdop. ku chwale jakiejś potężnie zbudowanej właścicielki
XVII-wiecznej wiejskiej karczmy (wł. damigiana, hiszp. damajuana,
arab. damajma).
demilitaryzacja rozbrojenie; ograniczenie sił zbroj­
nych a. produkcji przemysłu wojennego na określo­
nym terytorium.
- zob. de-; militaryzm.
demi-mini (sukienka a. spódniczka) krótsza niż mini.
- fr., zob. demi-(monde); mini-.
demi-monde [wym. dmimąd], przest. półświatek,
środowisko kobiet lekkiego prowadzenia się, zacho­
wujących jednak pozory.
- fr. ’jw.’; demi 'pół'; monde 'świat’ z łac. mundus ’jp.’. Tytuł komedii
(1855 r.) A. Dumasa syna, rozumiany przez autora w sensie „świat zde­
klasowanych (ludzi)”.
de minimis non curat len łac., prawo nie troszczy
się o drobiazgi.
deminutyw jęz. zdrobnienie, wyraz zdrobniały. || de-
minutywny jęz. zdrabniający, zmniejszający; por. hi-
pokorystyczny.
- łac. deminutivum 'zdrobnienie' od deminuere 'zmniejszać'; zob. de-;
minor.
demi-saison [wym. dmisezą] przest. sezon wiosenny
i jesienny w handlu odzieżą; przest. jesionka.
124 demon
-fr. 'jw.'; zob. demi(-monde); sezon.
demi-sel lekko solony biały ser.
- fr.; zob. demi(-monde); set 'sól'.
demiurg twórca; idealna siła (s)twórcza, której prze­
jawem (dziełem) jest rzeczywistość.
- gr. děmiourgós dost. 'pracujący dla ludu; mistrz rzemiosła; twórca;
boski budowniczy świata (u Platona)’; děmios 'ludowy' od demos, zob.
demos; -ourgós, zob. chirurgia.
demi-vierge [wym. dmiwięrż] półdziewica, dziew­
czyna nie unikająca doświadczeń erotycznych z męż­
czyznami, zachowująca jednak dziewictwo.
- fr. ’jw.’; demi, zob. demi(-monde); vierge 'dziewica' z łac. virgo, zob.
wirginał. Por. powieść Les demi-vierges (1894 r.) powieściopisarza fr.
Marcela Prévosta (1862-1941).
dem Mimen flicht die Nachwelt keine Kränze nm,,
mimowi (aktorowi) potomność nie splata wieńców.
- z Schillera {Wallenstein, cz. I, Prolog, 41).
demo ang. skr. od demonstration record, tape 'pre­
zentacja (nagranej) płyty, taśmy’ na rynku płytowym
przez początkującego solistę a. nowy zespół.
demobil sprzęt wojskowy wyszły z użycia, sprzeda­
wany na użytek cywilny. || demobilizacja zwalnia­
nie (roczników) z wojska do rezerwy; zmniejszanie
liczebności sił zbrojnych; przekształcanie gospodar­
ki wojennej na pokojową.
- zob. de-; mobilizacja.
demografia nauka zajmująca się jakościowym i ilo­
ściowym badaniem ludności, jej struktury, ruchu, roz­
woju, statystyki itd.
- zob. demos; -graf-.
demokracja władza ludu, społeczeństwa; ustrój po­
lit., w którym władza należy do ludu; władza więk­
szości; (d. bezpośrednia) forma rządów, w której
władzę najwyższą sprawuje ogół obywateli bezpo­
średnio (jak np. w miastach-państwach staroż. Gre­
cji); (d. reprezentacyjna a. pośrednia) forma rządów,
w której władzę najwyższą nadaną ogółowi obywa­
teli, sprawują oni przez swoich przedstawicieli (de­
putowanych, posłów, senatorów itd.) powoływanych
w drodze wolnych wyborów; (d. szlachecka) hist.
w feudalnej Polsce, zwł. XV-XVI w., władza po­
lit. całej szlachty, korzystającej z przywilejów i swo­
bód polit., sprawowana poprzez sejmiki i sejm; pra­
wa i swobody obywatelskie. || demokrata stronnik,
zwolennik demokracji; członek partii demokratycznej
(w USA); por. republikanin. || demokratyczny zgod­
ny z zasadami demokracji, bliski, sprzyjający masom
ludowym; łatwo dostępny, powszechnie zrozumiały.
|| demokratyzm wyznawanie, uznawanie zasad, dąż­
ności demokratycznych.
- gr. děmokratía 'ludowładztwo’; zob. demos; -kracja.
demolować burzyć, rujnować; rozwalać.
- łac. demoliri 'burzyć, niszczyć’; zob. de-; motiri 'puszczać w ruch;
budować’ od moles, zob. mol.
demon mit. gr. zły a. dobry duch; przen. władca; ge­
niusz; relig. chrześc. zły duch, szatan, diabeł. || de­
moniczny przen. (z lekka) niesamowity, tajemniczy
(człowiek); szatański, piekielny (śmiech, chichot).
- zob. daimonion; por. pandemonium.
 démon de midi
(le) démon de midi fr., dosl ’demon południowej
pory (dnia)’; ponowne obudzenie się silnych zainte­
resowań seksualnych w wieku dojrzałym.
- z Wulgaty, Psalm, 90,6; ab incursu et daemonio meridiano ’(nie ulęk­
niesz się) najazdu i czarta południowego’; tytuł powieści (1914) Pau­
la Bourgeta.
demonopolizacja przełam(yw)anie, zwalczanie mo­
nopoli w dziedzinie przemysłu, handlu, komunikacji,
informacji, organizacji społ. itd.
- zob. de-; monopol.
demonstracja pokaz; nauczanie za pomocą poka­
zywania przedmiotów, wykonywania doświadczeń;
ostentacyjne okazywanie (uczuć); manifestacja pu­
bliczna (pochód, wiec); pokaz siły wojskowej dla
ostrzeżenia, wywarcia presji (np. d. floty wojennej);
ruchy wojsk dla zmylenia nieprzyjaciela.
- łac. demonstratio 'pokazanie; dowód’ od demonstrare 'pokazywać;
dowodzić (czego)’; zob. de-; monstrancja.
demontaż rozbiórka. || demontować rozbierać na
części mechanizm a. budowlę. || demoralizacja upa­
dek moralności, zepsucie; brak dyscypliny, karności.
|| demoralizować gorszyć, psuć; szerzyć demorali­
zację.
- zob. de-; fr. démonter 'demontować'; zob. montaż; démoraliser 'gor­
szyć; zniechęcać’ od moral moralny; duchowy’ z łac. morali, zob. mo­
ralista.
de mortuis nil nisi bonům (a. bene) łac., o umarłych
(mów) tylko dobrze.
- z gr.; przypisywane Chilonowi (Diogenes Laertius, Chilon, passim) a.
Solonowi (Plutarch, Solon, 21).
demos staroż. Grecja obywatele, mieszkańcy (gmi­
ny); lud; pospólstwo. || demotyczny ludowy; (pismo
d.) zob. hieroglify.
- gr. děmotikós 'ludowy; pospolity’ z děmótěs 'człowiek z ludu’ od
démos 'okręg, gmina; ich mieszkańcy; lud wolny; gmin, biedota’; por.
demiurg; endemiczny; epidemia; Pandemos.
demoskopia analiza i diagnoza sytuacji gosp., adm.
i polit, kraju, państwa, jako narzędzie programowa­
nia na najbliższe lata, zawierająca też wskazówki
działania.
- zob. demos; -skopia.
demotyczny zob. demos.
denacyfikacja, denazyfikacja środki podjęte po woj­
nie 1939-45 w celu wykorzenienia zasad, ustaw i or­
ganizacji hitlerowskich (nazistowskich) z życia polit.-
-społ. Niemiec.
- zob. de-; nazi; -fikacja od łac.facere, zob. fakcja.
denar st.rz. moneta srebrna (por. as; sestercja; uncja);
śrdw. drobna moneta różnych krajów europ., m.in.
Polski; waluta Macedonii (=100 deni). || Denarius
Petri śrdw.łac., denar (św.) Piotra hist. świętopietrze,
śrdw. danina na rzecz papieża.
- łac. denarius 'zawierający 10; srebrna moneta zawierająca pierw. 10
asów’ z deni 'po 10’ od decem '10'; później denar rz. (odpowiednik gr.
drachmy) zawierał 16 asów; por. dinar.
denat zmarły śmiercią gwałtowną, nienaturalną; sa­
mobójca a. zamordowany. || denaturat spirytus o mo­
cy 92%, skażony substancjami trującymi; alkohol
(etylowy) denaturowany.
125_________________________________ dente superbo
- zob. de-; łac. denatus 'zmarły'; natura 'natura’ od natus p.p.od
naści, zob. nacja.
denazyfikacja zob. denacyfikacja.
DENDRO- w złożeniach: drzewo; drewno; przypo­
minający drewno. || dendrochronologia metoda da­
towania wydarzeń i zmian środowiska w różnych
okresach drogą analizy koncentrycznych pierścieni
wzrostu drzew. || dendrologia bot. drzewoznawstwo,
nauka o drzewach i krzewach. || dendryty anat. roz­
gałęzione, krótkie wypustki cytoplazmatyczne neuro­
nów (komórek nerwowych), łączące z sobą poszcze­
gólne neurony.
- gr. déndron 'drzewo’; zob. chronologia; -log; log-; por. klerodendron.
Den Farlige Alder duń., Wiek niebezpieczny; okres
w życiu mężczyzny a. kobiety, kiedy, czując, że mija­
ją najlepsze lata, sądzą, że powinni doznać jeszcze ja­
kichś mocnych przeżyć erotycznych, nim będzie na
nie za późno.
- tytuł powieści (1910, wyd. poi. 1911 r.) pisarki duń. Karin Michaelis,
właśc. Kathariny Stangeland (1872-1950).
de nihilo nihili zob. ex nihilo...
denims dżinsy z (niebieskiego) drelichu, blue jeans.
- ang. ’jw.’ z l.mn. od denim 'tkanina bawełniana o splocie rządkowym
(na kombinezony itp.)’ z fr. (serge) de Nimes '(sukno) z Nimes w płd.
Francji’; serge 'mocne płótno o splocie rządkowym’ z łac. sericus 'je­
dwabny' od gr. serikós ’jp.; chiński’ z Seres 'Chińczycy’.
Denmark’s a prison ang., Dania jest więzieniem.
- z Szekspira (Hamlet 2,2).
denominacja przemianowanie, zmiana nominału wa­
luty (jak np. 10 000 starych złotych na 1 nowy zło­
ty polski) nie naruszająca jej kursu; w USA - każ­
da chrześc. grupa religijna a. społeczność wiernych;
w Brytanii - wolny kościół, sekta.
-p ó źn ią c, denominatio z łac. 'metonimia'; zob. de-; nominare 'nazy­
wać' od nomen, zob. nomenklatura.
denotacjafiloz. zakres znaczeniowy nazwy, ekstensja
(por. desygnat; konotacja).
- łac. denotatio 'oznaczenie; spostrzeżenie’ od denotare 'spostrzegać;
notować’; zob. de-; notacja.
dénouement [wym. denumą] ostateczny rezultat a.
rozwiązanie gł. komplikacji dramatycznej w sztuce
teatr. a. innym dziele lit.; wynik, efekt jakiejś skom­
plikowanej sytuacji a. następstwa wydarzeń.
- fr. ’jw.’ od dénouer 'rozwiązać’; zob. de-; łac. nodare 'wiązać w wę­
zeł; zawęźlić’ od nodus 'węzeł'.
de novo łac., na nowo, ponownie.
dens Theonina łac., ząb Teonowy, tj. skłonność do
potwarzy, pociąg do oszczerstwa.
- z Horacego (Listy, 1,18, 82). Teon, poeta satyryczny, był oszczercą.
densymetr zob. areometr.
- łac. densus 'gesty'; zob. -metr.
-DENT- w złożeniach: zęb(o)-, zębny, zębowy, doty­
czący zębów; por. -odon(t)-.
-ła c . dens dpn. dentis 'ząb'; por. paradentoza; redan.
dente superbo łac., dosl 'wzgardliwym zębem’;
z lekceważeniem, z wyższością, z góry, przez ramię.
- z Horacego (Satyry, 2,6,87). Przenośnia na określenie pogardy, z jaką
szczur miejski kosztował skromnego posiłku szczura polnego.
denudacja
denudacja geol. proces obniżania się powierzch­
ni Ziemi wskutek usuwania przez wodę i wiatr ma­
teriału skalnego (por. geol. deflacja; erozja) i obnaża­
nie podłoża.
-ła c . denudare 'ogołacać; odkrywać; ujawniać’; zob. de-; nudus, zob.
nudysta.
denukłearyzacja uczynienie jakiegoś terytorium,
(części) kontynentu, strefą pozbawioną broni jądro­
wej.
- zob. de-; nukle-.
denuncjacja tajne oskarżenie przed władzą, donie­
sienie, donos, delacja. || denuncjant, denuncjator
donosiciel, delator.
- łac. denuntiatio 'zawiadomienie; rozkaz; groźba’ od denuntiare 'ob­
wieszczać; grozić, donosić’; zob. de-; nuntiare, zob. nuncjatura.
den Wald vor lauter Bäumen nicht sehen nm., nie
widzieć poza drzewami lasu.
- z Christopha Martina Wielanda (Musarion 2,142), 1768 r.
Deo favente (a. iuvante) łac., z boską pomocą. || Deo
gratias łac., Bogu dzięki. || Deo ignoto zob. ignoto
Deo.
de omnibus dubitandum est łac., o wszystkim na­
leży wątpić.
- z Kartezjusza ( Medytacja o pierwszej filozofii, 1), 1641 r.; ,fiiebling-
smotto" nm., 'ulubiona dewiza’ Karola Marksa i jego odpowiedź na py­
tanie w „ankiecie” jego córek na temat zasady, którą ceni najwyżej.
de omni re scibili (et quibusdam abis) łac., o wszyst­
kich rzeczach, które można poznać (i o niektórych in­
nych).
- dewiza humanisty wł. Pico della Mirandola (1463-94), z satyrycznym
uzupełnieniem Woltera (?).
deontologia filoz. dział etyki zajmujący się obowiąz­
kami moralnymi; (d. lekarska) etyka lekarska, normu­
jąca obowiązki moralne lekarza względem pacjentów
i kolegów-lekarzy.
- ang. deontology ’pierw, „etykaprywatna” (Jeremy Benthama)’; gr.
déon 'to, co niezbędne, konieczne, właściwe; obowiązek’; zob. -log;
log-.
Deo Optimo Maximo zob. D.O.M.
Deotyma zob. Diotima.
- pseudonim poetki i powieściopisarki polskiej Jadwigi Łuszczewskiej
(1834-1903).
de papą fr., dosl. ’tatusia’, użyte po rzeczowniku:
dawny, niemodny, anachroniczny, przestarzały, prze­
brzmiały.
- od powiedzenia generała de Gaulle’a (1959 r.); J ’Algerie de papa est
morte” 'dawna Algieria już nie istnieje’.
departament dział ministerstwa składający się z wy­
działów, referatów itp. (w Szwajcarii i USA minister­
stwo); jednostka terytorialno-adm. podziału kraju (we
Francji).
- fr. departement ’jw.’ od départir 'rozdzielać’; zob. de-; partir dawn.
'dzielić; odjechać; wyruszyć’ z łac. partiri, zob. partia.
depenalizacja prawn. obniżenie wymiaru i uszczu­
plenie zakresu kar ustawowych za pewne rodzaje
przestępstw.
- zob. de-; penalizacja.
126 depresja
dependency culture ang., dosl. kultura uzależnie­
nia’, środowisko społ., w którym ludzie przywykli do
polegania na zasiłkach państwowych, na korzystaniu
z bezpłatnego szkolnictwa, lecznictwa, ubezpieczeń
społ., dotacji mieszkaniowych, urlopów macierzyń­
skich itd.
dependent praktykant u adwokata a. notariusza.
- łac. dependens dpn. dependentis p.pr. od dependere 'zwisać z czegoś;
wisieć na czymś; zależeć od czegoś; być rządzonym przez kogoś’; zob.
de-; pendere, zob. pendent.
depersonalizacja med. utrata a. naruszenie poczucia
własnej tożsamości; uczucie obcości, dziwności, de­
formacji własnego ciała i umysłu pod wpływem za­
burzeń psych. a. narkotyków.
- fr. dépersonnalisation ’jw.’; zob. de-; personnalité 'osobowość’
z późn.łac. personalitas 'osobistość’ odpersonalis, zob. persona.
depilacja epilacja, usuwanie włosów ze skóry. || de­
pilator przyrząd a. środek kosmetyczny do usuwania
włosów.
- śrdw.lac. depilatio 'depilacja’ z łac. depilare 'wyrywać włosy, skubać
pióra’; zob. de-;pilus, zob. poilu.
depo zob. depot.
deponować zob. depozyt.
depopulacja wyludnienie; zmniejszenie się liczby
ludności, stanu zaludnienia.
- łac. depopulatio 'spustoszenie; grabież’ od depopulare 'pustoszyć;
wyludniać’; zob. de-;populäre ’jp.’; por. populacja.
deportacja zesłanie skazanego, zwł. do odległej, izo­
lowanej miejscowości, na przymusowy pobyt.
- łac. deportare 'przenosić; deportować’; zob. de-; portare, zob.
porto 2.
depot [wym. depo], depo,przest. skład, magazyn; za­
jezdnia, miejsce postoju i remontu lokomotyw i wa­
gonów. || depozyt przechowanie; umowa, na mocy
której jedna osoba a. instytucja (depozytariusz)
przyjmuje na przechowanie ruchomości drugiej (de­
ponenta, depozytora); pieniądze, przedmioty złożo­
ne do przechowania (w banku; w sądzie; w zastaw;
jako kaucja itd.).
- fr. dépót 'złożenie; wkład; depozyt; skład; zajezdnia; areszt’ z łac. de­
positum 'depozyt’ z r.nij. od depositus p.p. od deponere ’od-; położyć’;
zob. de-; ponere, zob. pozycja.
deprawacja, deprawowanie (się) sprowadzenie (zej­
ście) z uczciwej drogi, znieprawianie, demoralizacja;
zepsucie (obyczajów); paczenie, wykolejanie (się);
pozbawianie hamulców, zasad moralnych.
-ła c . depravatio 'wykrzywianie; psucie’ o d depravare 'wypaczać; znie-
prawiać’; zob. de-;pravus 'krzywy, koślawy; zły, przewrotny’.
deprecjacja pieniądza - spadek jego wartości (w sto­
sunku do walut zagranicznych); zmniejszenie siły na­
bywczej pieniądza; por. rewaluacja. || deprecjono­
wać.
-p óźn iąc, depretiare 'obniżać cenę’; zob. de-;pretium, zob. precjoza.
deprekacja dawn. uroczyste, publiczne przeprosiny.
- łac. deprecatio 'usilna, pokorna prośba; jw.’ od deprecari 'błagać;
wstawiać się za kimś; przepraszać’; zob. de-;precari 'modlić się’.
depresja psychol. chorobliwe przygnębienie i zwol­
nienie aktywności psych, i mchowej, występują­
ce w psychozach; ekon. zastój, pokryzysowy okres
 depresja
małego popytu na towary, niskich cen i zmniejszo­
nej aktywności gospodarczej (por. prosperity); geogr.
obszar leżący poniżej poziomu morza; meteor, niż
barometryczny, obszar niskiego ciśnienia atmosfe­
rycznego. || deprymować przygnębiać, przygniatać,
zniechęcać.
- późniąc, depressio 'głębokość’ od deprimere 'przygniatać; poniżać’;
zob. de-; -primere odpremere, zob. presja.
de profundis (clamavi) łac., z otchłani (wzywałem);
z głębokości (wołałem).
- z Wulgaty (Psalm 129, 1 a. 130, 1); tytuł zbioru opowiadań (1946 r.)
Zofii Kossak.
deprymować zob. depresja.
deprywacja prawn. pozbawienie (kogoś) praw pod­
miotowych; psychol. stan psychiczny wynikający
z braku zaspokojenia jakiejś istotnej potrzeby czło­
wieka - biologicznej, sensorycznej, emocjonalnej,
kulturowej czy społecznej.
- n.łac. deprivatio 'jw.' ze śrdw.łac. deprivare 'pozbawiać'; zob. de-;
łac. privare ’jp.’
de publicis łac., o sprawach publicznych.
deputacja delegacja, grupa przedstawicieli, peł­
nomocników jakiejś zbiorowości, wysłana w celu
przedstawienia życzeń a. załatwienia spraw. || depu­
towany poseł; członek (izby niższej) parlamentu. ||
deputat część uposażenia wypłacana w naturze (np.
opał, żywność).
- późniąc, deputatio 'delegacja' z deputatus p.p. od deputare 'prze-,
wyznaczać’ z łac. dosł. 'obcinać; cenić; rozważać’; zob. de-; putare,
zob. amputacja.
(Les) Déracinés fr., Wyrwani z gruntu ojczystego.
- tytuł powieści (1897 r.) pisarza fr. Maurice Barrěsa (1862-1923), bę­
dącej pierwszym tomem trylogii pt. Le Roman de l’Energie nationale,
w którym autor, hołdujący nacjonalizmowi i tradycjonalizmowi, ukazu­
je na przykładzie losów kilku Lotaryóczyków osiadłych w Paryżu, że na
obcym gruncie jednostka ulega demoralizacji.
deranżować przest. przeszkadzać, krępować, spra­
wiać zamieszanie.
- fr. déranger 'wprowadzać nieład; rozstroić’; zob. de-; ranger 'szyko­
wać; porządkować’ od rang, zob. aranżowanie.
deratyzacja odszczurzanie; zorganizowane tępienie
szczurów i myszy.
- fr. dératisation 'jw.'; zob. de-; rat 'szczur'.
der bestirnte Himmel über mir und das moralische
Gesetz in mir nm., (dwie rzeczy napełniają duszę...
czcią i podziwem...) rozgwieżdżone niebo nade mną
i prawo moralne we mnie.
- z Kanta (Krytyka praktycznego rozumu, na końcu) 1788 r., wyd. poi.
1911 r.
derby doroczny wyścig w biegu płaskim dla trzylet­
nich koni na półtorej mili ang. (w Polsce na 2400 m);
melonik (kapelusz); muz. tłumik do trąbki a. puzonu
używany przez muzyków jazzowych; męskie buty
sport, na niskim obcasie, zazw. zapinane sprzączka­
mi; łagodny ser ang. z mleka krowiego, przypomina­
jący cheddar, ale wilgotniejszy i bardziej łuszczasty.
- od nazwiska lorda Derby [wym. dą:by], który zapoczątkował
(w 1780 r.) doroczny wyścig trzylatków (zazw. w pierwszą środę
czerwca) w Epsom Downs w płd.-wsch. Anglii.
127 derogacja
Der Dichter Steht auf einer hohem Warte, als auf
den Zinnen der Partei nm., poeta stoi na strażnicy
wyższej niż partyjne baszty.
- z Ferdinanda Freiligratha (Aus Spanien), 1841 r.
dereizm myślenie odwracające się od rzeczywisto­
ści, od realności świata, życia itd., nie przestrzegające
normalnych reguł logiki.
- łac. de re 'z dala od rzeczywistości’.
deresz koń dereszowaty, maści dereszowatej, o sier­
ści będącej mieszaniną kępek brudnoczerwonych
i białych; dawn. liche wino, cienkusz.
-w ę g . deres 'jw.'
De revolutionibus orbium coelestium łac., O obro­
tach ciał niebieskich.
- tytuł nadany (przez wydawców?) wiekopomnemu dziełu (1543 r.) Mi­
kołaja Kopernika.
der Geist, der stets verneint nm., duch, który ciągle
przeczy; por. duch otricąnija...
- z Goethego (Faust, cz. 1, Pracownia); Mefisto o sobie.
(Der) Gute Mensch von Sezuan nm., Dobiy czło­
wiek z Seczuanu.
- tytuł sztuki (1939-41, wyst. 1943 r.) pisarza i poety nm. Bertol-
ta Brechta (1898-1956), paraboli w kształcie wschodniej opowieści,
z której wynika pytanie, czy można być dobrym w społeczeństwie
opartym na chciwości.
der Herrgott würfelt nicht nm., Pan Bóg nie gra
w kości.
- powiedzenie A. Einsteina, który był przeciwnikiem probabilistycznej
interpretacji fizyki kwantowej.
de rigeur fr, obowiązkowy, wymagany, obowiązujący.
Der Kaiser ging, die Generäle blieben nm., Cesarz
odszedł, generałowie zostali.
- tytuł powieści o rewolucji nm. 1918 roku (1932 r.; wyd. poi. 1933 r.)
pisarza nm. Theodora Plieviera (1892-1955).
der Kiebitz ist kein Singvogel nm .,przysl czajka nie
jest ptakiem śpiewającym; labie nie powinien się od­
zywać, wtrącać do gry.
der Krieg ist nichts anderes als die Fortsetzung
der Politik mit anderen Mitteln nm., wojna jest tyl­
ko kontynuacją polityki innymi środkami.
- prus. generał i teoretyk wojsk. Karl von Clausewitz (1780-1831)
w książce Vom Kriege („O wojnie”) 1832-34, wyd. poi. 1958 r.
-DERMA(TO)-, DERM(O)- w złożeniach: skórny,
dotyczący skóry. || dermatoid materiał imitujący skó­
rę. || dermatologia nauka o chorobach skóry.
-gr. derma dpn. dermatos 'skóra'; zob. -oid; -logia; por. ektoderma; epi­
demia; pachydermia.
der Mohr hat seine Arbeit getan; der Mohr kann
gehen nm., Murzyn zrobił swoje, Murzyn może
odejść.
- z Schillera (Fiesco, 3,4); często: „...seine Schuldigkeit... ”
dernier cri fr., [wym. demie kri] ostatni krzyk (mody);
najnowsza moda.
derogacja pozbawienie przepisu prawnego mocy
obowiązującej przez zastąpienie go innym przepisem
prawnym.
-ła c . derogatio 'jw .'zderogare 'zabrać;uchylić’; zob. de-; rogare, zob.
abrogacja.
der preussische Schulmeister...
der preussische Schulmeister hat die Schlacht bei
Sadowa gewonnen rnn., zwycięstwo pod Sadową od­
niósł pruski nauczyciel (ludowy).
- z przemówienia prus. feldmarszałka Helmutha von Moltke (1800-91)
w Reichstagu 1 6 II 1874 r.; przysłowie pochodzące z eseju Oskara Pe-
schela Die Lehren der jüngsten Kriegsgeschichte (1866 r.); mowa o roz­
strzygającej bitwie z 3 VII 1866 r. w wojnie austriacko-pruskiej.
Der rasende Reporter nm., Szalejący reporter.
- tytuł zbioru reportaży (1924 r.) dziennikarza i publicysty czes. (piszą­
cego po nm.) Egona Erwina Kischa (1885-1948).
der(r)ik pot. żuraw masztowy (przenośny, obrotowy,
z wysięgnikiem).
- ang. derrickdawn. 'szubienica; jw.; wieża szybowa; bom ładunkowy’;
od nazwiska kata, żyjącego ok. 1600 r. w Tybum (Anglia): Derick.
der rote Faden nm., dosl ’czerwona nić’; w wyraże­
niu „przewija się czerwoną nicią” o jakimś motywie
ogólniejszego toku, nurtu dziania się, opowieści itp.
- z Goethego (Pokrewieństwa z wyboru 2,2 ), 1809 r.
der Starke ist am mächtigsten allein nm., silny jest
najpotężniejszy (gdy jest) sam.
- z Friedricha Schillera ( Wilhelm Tell 1,3) 1804 r.
Der totale Krieg nm., Wojna totalna.
- książka (1935 r.) generała nm. Ericha Ludendorffa, 1863-1937.
Der Wille zur Macht nm., Wola mocy.
- tytuł pracy (1901 r.) F. W. Nietzschego.
derwisz żebrzący mnich muzułmański; zwolennik
sufizmu, mistyczno-ascetycznego kierunku w isla­
mie; por. fakir.
- osm.tur. dosl 'żebrak' z pers. därwisz 'odwiedzający drzwi’.
derywacja językozn. tworzenie wyrazów pochod­
nych od wyrazu podstawowego; lotn. znoszenie sa­
molotu z kursu pod wpływem wiatru; odchylenie toru
wirującego pocisku.
- łac. derivatio 'odłączanie; odwrócenie’ od derivare 'odwodzić; od­
wracać (bieg wody); /ęz. derywować’; zob. de-; rivus 'strumień'.
desakralizacja zeświecczenie, laicyzacja, sekulary­
zacja.
- zob. de-; sakralny.
desant zbrojne lądowanie oddziałów wojska z okrę­
tów a. samolotów na terytorium nieprzyjaciela; od­
działy przerzucone w ten sposób na teren nieprzyja­
ciela.
- fr. descente 'zejście; wysiadanie; desant’ od descendre 'schodzić; wy­
siadać; lądować’ z łac. descendere 'schodzić; spadać’; zob. de-; scande-
re, zob. skandować.
descendent handl, produkt wypierany z rynku przez
produkty nowocześniejsze, lepsze, modniejsze, tań­
sze itp., dawn. krewny w linii zstępnej.
- łac. descendens dpn. descendentis p.pr. od descendere, zob. desant.
desegregacja polit, proces likwidowania, znoszenia
praktyki oddzielania, separowania, izolacji grup raso­
wych, narodowych, wyznaniowych.
- ang. desegregation 'jw.'; zob. de-; segregacja.
design [wym. diząjn] szeroko pojmowana sfera wzor­
nictwa; planowanie, marketing i organizacja produk­
cji, tworzenie atrakcyjnej formy wyrobu, tożsamości
towaru i wizerunku producenta na rynku.
- ang. 'zamiar; projekt; wzór; deseń; jw.’ od łac. designare, zob. de-
sygnat.
128 de Stijl
desinat in piscem (mulier formosa superne) łac.,
(kobieta piękna w górnej połowie ciała) kończy się
rybim ogonem; o rzeczach, dziełach, mających nie­
fortunne, chybione zakończenie.
- z Horacego {Sztukapoetycka, 4).
désintéressement [wym. dezęteresmą] obojętność,
brak zainteresowania.
- fr. 'bezinteresowność; bezstronność; jw .’ od (se) désintéresser (de)
'przestać się (czym) interesować’; zob. de-; intérét 'korzyść; (z a in ­
teresow anie)’ z łac. interest 'sprawia różnicę; jest ważne, istotne’ 3.
os. l.poj. czasu teraźniejszego od interesse 'być pomiędzy, różnić się;
brać udział’.
desipere in loco łac., być fiywolnym, gdy się nada­
rza sposobność.
- z Pieśni 4, 12, 28 Horacego: dulce est desipere in loco 'miło szaleć,
kiedy czas po temu’, tł. Jana Kochanowskiego.
deskrypcja opis(anie). || deskrypcyjny, deskryp-
tywny opisowy.
- łac. descriptio 'rysunek; opis; definicja’ od describere 'rysować; opi­
sywać; wyjaśniać’; zob. de-; skryba.
desktop Computer inf. komputer, którego głów­
na część przeznaczona jest do położenia na biurku.
|| desktop publishing inf. komputerowy skład, łama­
nie i formatowanie tekstu przeznaczonego do druku,
w szczególności łączenie tekstów napisanych w róż­
nych edytorach oraz ilustracji; por. komputer, edytor
tekstu.
des Lebens ungemischte Freude nm., niezmącona
radość życia (nie jest udziałem żadnego ze śmiertel­
nych).
- z Schillera (Pierścień Polikratesa, 9).
DESM(O)- w złożeniach: więź; wiązadło.
- gr. desmós 'jw.' od dein 'wiązać'.
despekt przest. uchybienie (komu), ubliżenie, ujma
czci, afront, obraza, dyshonor.
- łac. despectus 'widok (z góry na dół); pogarda’ od p.p. z despicere 'pa­
trzyć z góry; lekceważyć’; zob. de-; specere zob. spektakl.
desperacja przest. utrata nadziei; rozpacz. || desperat
przest. człowiek zrozpaczony; straceniec.
- łac. desperatio 'desperacja' od desperatus p.p. od desperare 'rozpa­
czać; tracić nadzieję’; zob. de-; sperare 'spodziewać się’ od spes 'na­
dzieja'; por. esperanto; in spe; prosperity; speranda.
despota władca absolutny, autokrata, tyran, jedyno­
władca; człowiek bezwzględny, arbitralny, narzuca­
jący swą wolę otoczeniu, despotyczny. || despotyzm
władza nieograniczona, bezwzględna, samowolna;
skrajny absolutyzm, autokracja, tyrania, dyktatura.
- gr. despótěes 'głowa domu; pan, zwierzchnik; władca absolutny’.
dessous [wym. desu] spód, noszony pod suknią przez
kobiety; przest. bielizna damska.
- fr. 'pod; pod spodem; spód (jw.)’; zob. de-; łac. subtus 'poniżej; pod
spodem’ od sub, zob. sub-.
de Stijl [wym. stejl] hol., awangardowa grupa art.
1917-31 r., zał. w Lejdzie przez Theo van Doesbur-
ga i Pieta Mondriana, kierująca się jego teorią neo-
plastycyzmu, która znajdowała w plastyce wyraz
w abstrakcji geom., a w archit. - w konstruktywizmie
funkcjonalnym.
 destrukcja
destrukcja rozkład, zniszczenie; rozpad. || destruk­
cyjny niszczący, rujnujący, rozkładowy. || destrukty
papiery przeznaczone do zniszczenia; banknoty wy­
cofane z obiegu; arkusze zepsute w druku.
- łac. destructio 'zburzenie’ od destruere 'burzyć'; zob. de-; struere,
zob. struktura.
destylacja kolejne odparowywanie i skraplanie cie­
czy w celu jej oczyszczenia a. rozdzielenia jej skład­
ników. || destylat odpęd, czysty produkt destylacji.
- łac. destillatio 'kapanie; katar’ od destillare 'ściekać, kapać’; zob. de-;
stillare 'kapać' od stilla 'kropla”.
destytucja down. wydalenie, złożenie z urzędu, zwol­
nienie ze służby państwowej.
- łac. destitutio 'oszukanie; opuszczenie’ od destituere 'porzucić; zanie­
chać; oszukać’; zob. de-; statuer, zob. statut.
desygnat log. przedmiot, do którego się dana nazwa
stosuje (zgodnie z regułami języka). || desygnować
przest. mianować, naznaczać, wyznaczać.
- łac. designatus p.p. od designare 'wyznaczać; naznaczać; obierać’;
zob. de-; signare, zob. sygnalizacja.
detal szczegół; drobiazg, drobnostka; drobny element
archit. a. dekoracyjny; handel detaliczny, w małych
ilościach, sprzedaż niehurtowa, bezpośrednio konsu­
mentowi.
- fr. detail 'szczegół' od détailler 'rozkrawać na sztuki; sprzedawać de­
talicznie’; zob. de-; tailler 'ciąć'.
de te fabuła narratur zob. mutato nomine de te...
detekcja wykrywanie, odkrywanie; dozymetria; de-
modulacja, wyodrębnienie z modulowanego prądu
sygnału modulacyjnego za pomocą detektora (w ra­
dioodbiorniku). || detektyw tajny agent kryminalnej
policji śledczej, wywiadowca prywatny.
- łac. detectio 'wykrywanie' i detector 'odkrywca' od detegere 'odkry­
wać, ujawniać’; zob. de-; tegere 'pokrywać; chronić’.
détente [wym. detą:t] odprężenie w polityce między­
narodowej, w stosunkach między ugrupowaniami po­
lit. itd., mającymi przeciwstawne poglądy a. interesy;
pokojowe współistnienie.
- fr. 'spust; rozprężenie (gazu); przen. wytchnienie, uspokojenie, jw .’;
przesilenie (choroby, sytuacji polit.); dé- zob. de-; téndre 'napinać, na­
prężać’ z łac. tendere, zob. tendencja.
detergenty związki obniżające napięcie powierzch­
niowe wody, stosowane jako środki piorące, myjące,
czyszczące (działające w postaci rozpuszczonej).
- łac. detergens dpn. detergentis p.pr. od detergere 'ścierać; wyczysz­
czać’; zob. de-; tergere 'ścierać; polerować’.
deterioracja pogorszenie się, psucie się, utrata warto­
ści, spadek jakości.
- późniąc, deteriorare 'pogarszać się’ z łac. deterior 'gorszy'.
determinacja stanowczość, zdecydowanie; przest.
rezygnacja; dawn. postanowienie, decyzja. || deter­
minant wyznacznik, wyróżnik. || determinizm filoz.
pogląd, uznający zasadę prawidłowości, przyczyno­
wego uwarunkowania wszelkich zjawisk (przyrody,
rozwoju społeczeństw, ludzkiego działania), przyj­
mujący istnienie zależności między nimi (por. inde-
terminizm; predeterminizm). || determinować okre­
ślać; wyznaczać.
129 devanagari
- łac. determinatio 'granica; koniec’ od determinare 'wyznaczać; roz­
różniać; wskazywć; rozstrzygać’; zob. de-; terminare 'ograniczać' od
terminus, zob. termin.
detonacja eksplozja, wybuch; huk towarzyszący
wybuchowi. || detonować wybuchać, eksplodować;
onieśmielać, peszyć, zbijać z tropu; muz. brać dźwię­
ki nieczysto, fałszywie.
- fr. détonation 'huk; wybuch’ z łac. detonare '(przestać) grzmieć’; zob.
de-; tonare 'grzmieć; huczeć, ryczeć’.
detronizacja pozbawienie panującego władzy mo­
narszej, zrzucenie z tronu; por. intronizacja.
-z o b . de-; gr. thrónos 'tron'.
deus absconditus łac., bóg ukryty.
Deus admirabilis, fortuna variabilis łac., Bóg za­
dziwiający, szczęście zmienne.
- kanonik krakowski Szymon Starowolski do króla szw. Karola Gu­
stawa w katedrze wawelskiej przed grobowcem Władysława Łokietka
(X, 1655 r.).
deus ex machina dosł. ’bóg z (teatralnej) maszyny’
(tj. przybyły z góry, z nieba); nieoczekiwany wyba­
wiciel; zbyt łatwe, sztuczne a. nieuzasadnione roz­
wiązanie splątanej intrygi (w sztuce teatr. a. powieści)
przez nagłe, niespodziane wprowadzenie nowej oso­
by a. okoliczności.
-ła c . z gr. theós e k měchanes.
Deus sivé natura łac., Bóg, czyli Natura.
- z Barucha Spinozy (Etyka 1,21), 1677 r.
Deus vult zob. Dieu le veut.
deuterfiz. wodór ciężki, izotop wodoru o jądrze (deu­
teron) złożonym z jednego protonu i jednego neu­
tronu; por. tryt. || Deuteronomium łac., Księga Po­
wtórzonego Prawa, nazwa ostatniej części biblijnego
Pięcioksięgu; por. Genesis.
- gr. deúteros 'drugi'; -nomium z gr. nómos 'prawo', zob. -nomia.
deutsche Gemütlichkeit nm., niemiecka przytul-
ność; por. gemütlich.
- wyrażenie z 1814 r., upowszechnione przez przedmowę do Schloss
Avalon (1827 r.) Willibalda Alexisa.
deutsche Gründlichkeit nm., niemiecka gruntow-
ność.
- z Ludwiga Pfaua, pisarza nm., 1821-94 r.
Deutschland, Deutschland über alles nm., Niem­
cy, Niemcy ponad wszystko (nm. hymn narodowy
1922^45).
- słowa (1841 r.) poety nm. Hoffmanna von Fallersleben (1798-1874)
do melodii pieśni (1797 r.) Haydna Gott erhalte Franz den Kaiser "Boże,
zachowaj nam cesarza Franciszka’, na cześć cesarza rz.-nm. Francisz­
ka II (1792-1806).
Deutschland, erwache! nm., Niemcy, zbudźcie się!
- z Dietricha Eckarta (Sturm, Sturm, Sturm), 1919 r.
Deuxiěme Bureau fr., dosł. ’drugie biuro’, „dwójka”,
departament fr. (kontr)wywiadu wojskowego, odpo­
wiednik brytyjskiego M.I.5.
- czym jest Premier Bureau 'pierwsze biuro’, jeżeli w ogóle istnieje,
pozostaje tajemnicą.
devanagari, nagari, pismo płn.indyjskie, alfabetycz-
no-sylabiczne, służące do drukowania tekstów san-
devanagari
skryckich, do zapisywania hindi i innych współcz. ję­
zyków środk., zach. i płn. Indii.
- sanskr. ’pismo boskiego miasta’; děva ’bóg’; m gari 'miejski’ od na-
gara 'miasto’.
device, device driver inf. urządzenie logiczne, pro­
gram komputerowy pozwalający na współpracę apli­
kacji z urządzeniem peryferyjnym; por. aplikacja, pe­
ryferyjne urządzenie, drajw.
De \iris łac., O mężach; w tradycji francuskiej - po­
czątki nauki łaciny; por. alwar.
- z tytułu elementarnego podręcznika łaciny księdza Ch. Fr. Lhomonda,
gramatyka fr. (1727-94), D e viris illustribus urbis Romae ’0 słynnych
mężach miasta Rzymu’, z którego liczne pokolenia Francuzów uczyły
się początków łaciny.
de volaille [wym. dowoląj] (potrawa) z drobiu.
- fr. volaille 'drób’ z późniąc, volatilia l.mn. r.nij. od volatilis 'latający;
ptak’ z łac. volare, zob. wolant.
dewaluacja pieniądza - ustawowe obniżenie jego
wartości w stosunku do złota a. innych walut; por. re­
waloryzacja.
- zob. de-; łac. valére, zob. walor.
dewastacja spustoszenie, zniszczenie, zrujnowanie. ||
dewastować.
- późniąc, devastatio 'spustoszenie’ z łac. devastare 'pustoszyć’; zob.
de-; vastare 'pustoszyć; wyludnić; złupić’ od vastus 'pusty; zniszczo­
ny; olbrzymi’.
Deweya klasyfikacja system bibliotecznej klasyfi­
kacji dziesiętnej opublikowany w 1876 r., przyjęty
na całym świecie przez wiele bibliotek, zwł. publicz­
nych i specjalnych.
- od nazwiska twórcy systemu, bibliotekarza amer. Melvila Deveya,
1851-1931 r.
dewiacja zboczenie z drogi, odchylenie od właściwe­
go kierunku; odchylenie kątowe między południkiem
magnetycznym a kierunkiem wskazywanym przez
igłę magnetyczną; nauka o magnetyzmie okrętowym.
- późniąc, deviatio 'zboczenie (z drogi)’ od deviare 'zejść z drogi (na
manowce)’; zob. de-; via.
dewiza (krótkie zdanie, traktowane programowo
jako) zasada postępowania; hasło, zawołanie, senten­
cja, motto (na tarczy herbowej), godło; ekon. (w l.mn.)
należności zagraniczne, mogące służyć jako środek
płatniczy w obrocie międzynarodowym, występują­
ce w postaci czeków, weksli, akredytyw, przekazów
bankowych i pocztowych; wartości dewizowe (zagra­
niczne środki płatnicze, jak pieniądze, czeki itd.). ||
dewizka łańcuszek do zegarka kieszonkowego.
- fr. devise 'godło, zawołanie; ekon. dewizy’ z łac. divisus, zob. dywi­
zja.
dewocja przesadna pobożność; gorliwe, manifesta­
cyjne wypełnianie praktyk relig.; por. bigoteria. || de­
wocjonalia drobne przedmioty kultu relig. znajdujące
się w handlu, np. medaliki, różańce itp. || dewot (de­
wotka) pobożniś, świętoszek.
- łac. devotio 'ofiarowanie’ od devověre 'ślubować; poświęcać (bó­
stwu); przeklinać’; zob. de-; vověre, zob. wotum.
dewon czwarty okres paleozoiku; Tabl. 7.
- od nazwy hrabstwa Devonshire w płd.-zach. Anglii, gdzie występują
najtypowsze osady czerwonego piaskowca z tego okresu.
dewot(ka) zob. dewocja.
130 dharma
DEZ- w złożeniach (zwłaszcza przed samogłoską);
de-; odwrotność; przeciwieństwo; brak (np. dezapro­
bata, dezorganizacja, dezorientacja).
- fr. des- ’od-; w y-’ z łac.; zob. de-; d y s-1.
dezabil przest. a. żart. negliż, ranny a. nocny domo­
wy strój kobiecy.
- fr. deshabille ’jw.’ z p.p. od deshabiller 'rozbierać’; zob. dez-; habil-
ler 'oporządzać; przygotować (kłodę do obróbki); przyozdabiać; ubie­
rać; odziewać’ od bille 'kłoda; pień’; pochodzenia celt.
dezawuować nie uznać czyjego prawa do jakichś
działań, do reprezentowania kogo a. czego, do wystę­
powania w czyimś imieniu; wyrzec się odpowiedzial­
ności za kogo, cofnąć aprobatę, zakwestionować upo­
ważnienie; wyprzeć się, dyskredytować kogo.
- fr. desavouer ’jw.; zganić’; zob. dez-; avouer 'wyznać; przyznać się’
z łac. advocare 'wzywać (na pomoc)’; zob. ad-; vocare, zob. wokanda.
dezercja samowolna ucieczka z wojska; uchylanie
się od służby wojsk.; zbiegostwo. || dezerter.
- fr. deserteur 'zbieg; dezerter; odstępca’ z łac. desertor ’jp.’ i późniąc.
desertio 'opuszczenie’ od łac. deserere 'opuszczać; odstępować’; zob.
de-; seria.
dezertyfikacja pustynnienie, proces zamieniania ja­
kiegoś terenu w pustynię.
- fr. desert 'pustynia’ z późniąc, desertwn ’jp.’ od łac. deserere, zob. de­
zercja; -fikacja od łac.facere, zob. fakcja.
dezinformacja [wym. dez-in...] fałszywa, kłamliwa,
rzekoma informacja.
-z o b . dez-; łac. informatio 'wizerunek; wyobrażenie’ od informare 'for­
mować; wyobrazić’; zob. in- Informare, zob. formant.
dezintegracja, dezyntegracja rozpad, rozkład, roz­
przężenie się; rozbicie (atomów).
- fr. desintegration ’jw.’; zob. dez-; integracja.
dezodorant, odwaniacz, środek chemiczny do usu­
wania niepożądanych woni ciała.
- fr. desodoriser 'pozbawić woni’; zob. dez-; łac. odor ’w oó’.
dezoksyrybonukleinowy kwas (DNA) - biol. istot­
ny składnik jądra komórkowego (chromosomów), je­
den z dwu rodzajów kwasów nukleinowych.
- ang. DNA, d(eoxyribo)-n(ucleic) a(cid) ’jw.’; deoxy- 'zawierający
mniej tlenu w cząsteczce niż inny, ściśle pokrewny związek chem.’;
zob. -oksy-; rybonukleinowy.
dezyderat wyraźnie określone życzenie, postulat;
wymaganie; żądanie.
- łac. desideratum 'pragnienie’ r.nij. od desideratus p.p. od desidera-
re 'pragnąć; chcieć; tęsknić za’; zob. de-; -siderare od sidus, zob. sy-
deryczny.
dezynfekcja odkażanie, niszczenie drobnoustrojów
chorobotwórczych i ich form przetrwalnikowych.
- zob. dez-; infekcja; insekt.
dezyntegracja zob. dezintegracja.
dezynwoltura lekceważące, zbyt swobodne zacho­
wanie się.
- fr. desinvolture 'swoboda, niewymuszoność’ z wł. desinvoltura.
dhäi hindi, niańka; akuszerka, położna.
dharm a sanskr., dosł. ’to, co ustalone’, obyczaj społ.
pojęty jako obowiązek; relig. obyczaj kastowy mają­
cy sakrament duchowego odrodzenia; natura; prawo
przyrodzone; sprawiedliwość; prawo moralne.
 dhobi
dhobi hindi, członek niskiej kasty ind., zajmującej się
praniem odzieży.
dhoti hindi, długa przepaska na biodra noszona w In­
diach przez mężczyzn; materiał, z którego robi się ta­
kie przepaski.
dhow zob. dawa.
DI-, DY- w złożeniach: 2 razy; podwójny; dwukrot­
ny; zawierający 2 atomy, 2 grupy itd. (określonego ro­
dzaju); por. bi-; dia-; dys-.
- łac. di- ’dwu’ z gr. ’jp.’
DIA- (DI- przed samogł.) w złożeniach: (ruch) przez,
poprzez; roz-; w poprzek; podczas; /am 2 . złożony z.
- gr. dia ’(po)pizez (czas a. miejsce); za pomocą’; por. epidiaskop.
diabetyk chory na cukrzycę.
- gr. diabetes 'cyrkiel; cukrzyca’ od diabainein ’stać, chodzić z rozsta­
wionymi nogami (jak cyrkiel)’; zob. dia-; bainein ’iść’.
(Le) Diable au corps fr., Diabeł wcielony.
-ty tu ł powieści (1923 r.) pisarza i poety fr. Raymonda Radiguet (1903—
23); tł. poi. pt. Opętanie (1925 r.).
diablotki pałeczki, krążki z kruchego a. francuskie­
go ciasta, podawane do zup czystych, jak bulion a.
barszcz czerwony.
- fr. diablotins 'diabełki; łakocie’, zdrobn. l.mn. od diable 'diabeł’ z łac.
diabolus, zob. diabolo.
diabolo japońska gra zręcznościowa, polegająca na
podrzucaniu i chwytaniu wirującej szpulki sznurkiem
umocowanym na dwóch pałeczkach.
- wł. nazwa handl. z łac. diabolus 'diabeł’.
diachroniczny uwzględniający a. obejmujący zja­
wiska (np. dźwięki języka) tak, jak się one pojawia­
ją, zmieniają a. rozwijają w ciągu jakiegoś okresu,
w przeciwieństwie do synchronicznego.
- fr. diachroniąue ’jw.’; zob. dia-; chroniczny.
diadem przepaska na głowę, dawn. oznaka godno­
ści kapłańskiej, monarszej itp., dziś - (srebrna, zło­
ta, wysadzana drogimi kamieniami) ozdoba głowy
kobiecej.
- gr. diadema 'diadem’ od diadein 'prze-, obwiązywać’; zob. dia-; deln
'wiązać’; por. asyndeton; syndesm(o)-.
diadochowie generałowie Aleksandra Wielkiego,
którzy po jego śmierci, po długotrwałych walkach,
podzielili między siebie jego imperium.
- gr. diadochos 'następca’ od diadechesthai 'przejąć; objąć co po kim’;
zob. dia-; dechesthai 'brać; otrzymać’.
DIAFANO- w złożeniach: przejrzysty; przejrzystość.
- gr. diaphanes 'przejrzysty’ od diaphainein 'przezierać’; zob.
dia-; -fan.
diafora lit. figura retoryczna polegająca na powta­
rzaniu pewnej treści dla wzmocnienia wyrazistości
wypowiedzi (np. „żałuję bardzo, bardzo”); lit. figura
retor, polegająca na zestawieniu homonimów a. wy­
razów podobnych, stwarzających rodzaj gry słów, ka­
lamburu. || diaforeza med. pocenie się.
- gr. diophora 'odmienność; korzyść; spór, waśń’; diaphóresis 'rozno­
szenie; rozprzestrzenianie’; zob. dia-; -for(a).
diafragma anat. przepona; przysłona (w przyrządach
optycznych).
131 dializa
- gr. diáphragma 'bariera, przegroda; przepona’; zob. dia-; phrágma
'płot, ogrodzenie’.
diagnosta (dobry a. zły) - lekarz (dobrze a. źle) roz­
poznający choroby. || diagnostyka med. nauka o me­
todach rozpoznawania chorób. || diagnoza rozpozna­
nie choroby; por. anamneza.
- gr. diagnostikós 'umiejący rozpoznawać’ i diägnösis 'wyróżnianie;
diagnoza; decyzja’ z diagignoskein 'rozróżniać’; zob. dia-; gignoskein,
zob. gnoseologia.
diagonal tkanina (ba)wełniana o splocie skośnym
w wyraźne ukośne prążki. || diagonalny ukośny; idą­
cy po przekątnej, przekątniowy.
- łac. diagonalis 'biegnący po przekątnej’ z gr. diagönios ’jw.’; zob.
dia-; -g on -1.
diagram wykres przedstawiający zależności między
wielkościami fiz. (w układzie współrzędnych); gra­
ficzny plan czynności jakiegoś urządzenia; schemat,
grafik; rysunkowy zapis pozycji szachowej.
- gr. diágramma 'plan; figura geom.; list; dekret; skala muz.’; zob. dia-;
-gram-.
diak psalmista a. sługa cerkiewny. || diakon Kość.
rz.kat. duchowny, który otrzymał 2 święcenia wyż­
sze (diakonat), po subdiakonacie a. przed kapłański­
mi (prezbiterat). II diakonisa Kość. ewang. siostra mi­
łosierdzia, pielęgnująca chorych i ucząca dzieci.
- gr. diäkonos 'sługa; (późn.gr.) duchowny’; zob. dia-; enkonein 'być
czynnym, pilnym’; en- ’w ’; koneln 'wzbijać pył; śpieszyć’, od ko­
nis ’pył’.
diakrytyczne znaki - znaki graficzne przydawane li­
terom dla oznaczenia odmiennej ich wymowy, np. a -
ą o - ó, z - ż itp.
- gr. diakritikós 'rozdzielający; odróżniający’; zob. dia-; kryterium.
dialekt narzecze, odmiana języka ogólnonarodowe­
go właściwa ludności jakiegoś regionu. || dialekto­
logia nauka o dialektach. || dialektyka staroż. sztuka
dyskutowania; umiejętność dotarcia do prawdy przez
ujawnianie sprzeczności w sądach przeciwnika (por.
artes liberales); filoz. {heglowska) rozumowanie idą­
ce od danego pojęcia (teza) do jego przeciwieństwa
(antyteza) i łączące oba w wyższą jedność (synteza);
por. triada; {marksistowska) teoria o rozwoju zjawisk
rzeczywistości, ich związku i wzajemnej zależności,
tłumacząca rozwój walką wewn. przeciwieństw, oraz
oparta na niej metoda poznawania i przekształcania
świata. II dialektyzm zwrot, forma, wyraz właściwy
narzeczu, gwarze. || dialog rozmowa, zwł. dwu osób
w utworze lit.; utwór lit. a. filoz. w formie rozmowy;
por. monolog.
- gr. diálogos 'rozmowa’ i dialektiké 'dialektyka’ z diálektos 'sposób
mówienia’ z p.p. od dialégesthai 'rozmawiać, dyskutować’; zob. dia-;
légein, zob. -leg; log-.
dializa rozdzielanie substancji przez wykorzystanie
różnic ich zdolności przenikania przez błony pół-
przepuszczalne, zwł. oczyszczanie roztworów kolo­
idowych z kwasów, zasad a. soli; med. wyrównywa­
nie składu płynów organizmu za pomocą „sztucznej
nerki”.
- n.łac. dialysis ’jw. ’ z gr. 'rozdzielanie, rozpuszczanie’ od dialýein 'roz­
bić; rozpuścić’; zob. dia-; lýein, zob. -lit(yczny).
diałogue des sourds
diałogue des sourds fr., dosl. ’rozmowa głuchych’,
dyskusja, której uczestnicy nie zwracają uwagi na ar­
gumenty drugiej strony.
diamat skr. od: materializm dialektyczny.
diament regularna odmiana węgla pierwiastkowe­
go, najtwardszy z minerałów, jeden z najcenniejszych
kamieni szlachetnych, po oszlifowaniu - brylant. ||
diamant stopień (wielkość) czcionki drukarskiej (4
punkty).
- późniąc, diamas dpn. diamantis 'najtwardsze żelazo; diament’ z gr.
adámas dpn. adámantos ’jp.’
diametralnie średnicowo, biegunowo; przen. krańco­
wo, skrajnie (odmienny, różny), wprost (przeciwny).
|| diametralny średnicowy, biegunowy; krańcowy.
- gr. diómetros 'średnica'; zob. dia-; -metr-; metr(o)-.
Diana dawn. księżyc; dziewczyna emancypowana,
niezależna, wysportowana, oddana jeździe konnej,
polowaniu, chłodna w uczuciach; Tabl. 30.
dianetyka pozanaukowa metoda med., przyrów­
nywaj ąca mózg do komputera i utrzymująca, że en-
gramy, które powodują choroby psychiczne, usuwać
można za pomocą psychoterapii.
- gr. dianoětikós 'intelektualny' od diánoia 'myślenie; rozum; intelekt’;
zob. dia-; -noia, zob. nous.
diapazon muz. przest. skala, zasięg dźwięków da­
nego instrumentu a. rodzaj głosu; kamerton, widełki
stroikowe.
- gr. diá pason (chordon symphdnia) dosl '(harmonia) przez wszyst­
kie (struny); (zgodność) wszystkich (nut); oktawa’; zob. dia-; pas, zob.
pan-; chord(o)-; symfonia.
diaporama połączenie kilku wielkich ekranów obsłu­
giwanych przez tyleż zsynchronizowanych rzutników
uruchamianych automatycznie wg programu (rekla­
my, informacje na dworcach, w domach handl. itp.).
- diapo(zytyw) + (pano)rama.
diapozytyw fot. przezrocze; por. diaskop.
- zob. dia-; pozytyw.
diariusz dziennik, pamiętnik; księga protokołów sej­
mowych.
- łac. diarium 'racja dzienna (żywności itp.); dziennik’ od dies, zob.
dieta 2.
diaskop projektor, rzutnik, przyrząd do wyświetla­
nia przezroczy (diapozytywów); por. episkop; epidia­
skop.
- zob. dia-; -skop.
diaspora rozproszenie jakiejś narodowości na ob­
czyźnie a. wyznawców jakiejś religii wśród innowier­
ców; mniejszości religijne; tereny zamieszkane przez
nie.
- gr. diaspora 'rozproszenie' od diaspeirein 'rozpraszać'; zob. dia-; sper-
ein 'siać; rozsiewać’. W staroż. o Żydach rozproszonych wśród innych
narodowości w następstwie niewoli babilońskiej, później także o żyd.
chrześcijanach zamieszkałych wśród pogan; por. Biblia (List Jakuba
Ap., 1,1).
diastazy zob. amylazy. || diastema krawędź bezzęb­
na, rozsunięcie zębów, symetryczna, obustronna prze­
rwa między zębami niektórych ssaków (łac. margo
interalveolaris).
132 di doman’ non é certezza
-fr . diastase 'jw.' (z gr. diastasis 'oddzielenie') i gr. diastema 'przerwa;
odstęp’ od diistanai 'oddzielać'; dia- 'przez-; roz-’; histanai, zob. sta­
tyczny.
diatermia med. przegrzewanie tkanek organizmu
w celach leczniczych za pomocą energii cieplnej wy­
twarzanej w aparacie diatermicznym przez prąd
elektr. wielkiej częstotliwości i wysokiego napięcia.
- zob. dia-; -termia.
diateza med. skaza (konstytucjonalna), konstytucja
patologiczna, odchylenia w budowie i czynnościach
organizmu, prowadzące do nieprawidłowych reakcji
na bodźce środowiska, usposabiające do zapadania na
określone choroby.
- n.łac. diathersis 'jw.' z gr. dosl 'układ, rozmieszczenie’ od diatithenai
'układać, rozmieszczać’; zob. dia-; teza.
diatoniczna skala (gama) - muz. złożona z pięciu ca­
łych tonów i dwóch półtonów w obrębie oktawy; por.
chromatyczna.
- gr. diatonikós 'przechodzący od tonu do tonu’ z diatonos 'rozciągnię­
ty'; zob. dia-; tonacja.
diatryba przemówienie, utwór lit., pismo, rozprawa
naukowa o charakterze zaczepnym, agresywnie po­
lemicznym, zawierające ostrą gwałtowną krytykę;
pamflet.
- gr. diatribi 'spędzanie czasu; popularny wykład filoz. w formie roz­
mowy urozmaiconej anegdotami’ od diatribein 'ścierać; spędzać czas’;
zob. dia-; tribein 'trzeć'.
dicebamus hesterna die łac., mówiliśmy wczoraj...
- poeta i profesor hiszp. Luis Ponce de Leon (ok. 1527—91); pierwsze
słowa jego wykładu na Uniwersytecie w Salamance, podjętego po pię­
cioletniej przerwie, spędzonej w więzieniu.
Dichtung und Wahrheit zob. Wahrheit und Dich-
tung.
dictum [wym. diktum] powiedzenie. || dictum acer-
bum łac., gorzka prawda.
- łac. dictum 'powiedzenie; przysłowie; rozkaz’ z r.nij. od dictus, p.p. od
dicere ’(wy)mówić; opowiadać; mianować’; por. abdykacja; dedykacja;
diseuse; ditto; dyktat; dyktator; edykt; indeks; interdykt; jurysdykcja;
dykcja; kondycja; predykant; rewanż; soi-disant; vendetta; werdykt; re­
windykacja; windykacja.
dictum de omni et de nullo łac., twierdzenie
o wszystkim i o niczym; zasada log., wg której cokol­
wiek można stwierdzić (a. czemukolwiek zaprzeczyć)
na temat wszystkich przedmiotów danego rodzaju,
to samo można też orzec o każdym poszczególnym
przedmiocie tegoż rodzaju (formuła Arystotelesa).
dictum, factum łac., powiedziano, wykonano.
- z Terencjusza (Samodręk, 5 ,1 ,3 1 i Andria, 2,3 , 7).
(dictum) sapienti sat (est) łac., mądremu (to, co po­
wiedziano) wystarczy; mądrej głowie dość dwie sło­
wie; por. a bon entendeur...
- z Plauta (Persa, 4,6 ,1 9 ).
didaskalia lit. wskazówki i objaśnienia autora (ada­
ptatora), dotyczące gry aktorów, reżyserii i scenogra­
fii sztuki teatralnej.
- gr. 'nauka, instrukcja; protokoły przedstawień w teatrze gr.’ od di-
daskalos 'nauczyciel' z didaskein 'uczyć'; por. dydaktyka.
di doman’ non e certezza wł., o jutrze nie wiadomo
nic pewnego.
 di doman’ non e certezza
- maksyma (ok. 1492 r.) władcy Florencji, Medyceusza, Wawrzyńca
Wspaniałego, Lorenzo (il Magnifico) de Medici (1449—92).
didot [wym. dido] krój czcionki druk. (duże różnice
między grubymi a cienkimi liniami litery) opracowa­
ny przez drukarza fr. Ambroise Didota, 1730-1804.
didżeridu austral., muz. wielka bambusowa piszczał­
ka krajowców australijskich.
diecezja Kość. rz.kat. terytorium kość. dzielące się na
dekanaty i parafie, którym zarządza biskup przy po­
mocy kurii diecezj alnej.
- późn.łac. diocesis 'jw.' z łac. dioecesis 'okręg adm.’ od gr. dioikesis
'gospodarka domowa; administracja; prowincja’; zob. dia-; oikos,
zob. eko-.
die in [wym. daj in] ang., demonstracja uliczna, któ­
rej uczestnicy leżą niby trupy, odgrywając skutki
działania broni masowej zagłady a. urządzeń przemy­
słowych lub komunikacyjnych niebezpiecznych dla
zdrowia ludności, przeciw którym w ten sposób pro­
testują.
- die in na wzór go in, sit in; die 'umierać'.
die Kirche hat einen guten Magen nm., kościół ma
zdrowy żołądek.
- z Goethego (Faust, cz. I, sc. 9).
dielektryk ciało przewodzące prąd elektr. b. słabo,
mogące zawierać stacjonarne pole elektr.
- zob. dia-; elektro-; nazwę wprowadził fizyk i chemik ang. Michael Fa­
raday (1791-1867).
dieman [wym. dajmen] człowiek, którego zgon za­
tajono, aby otrzymywać nadal jego wynagrodzenie,
rentę, emeryturę itp.
- ang. zach. Afryki ’jw.’; die 'umrzeć', man 'człowiek'.
Diemiąnowa uchą ros., Damianowa zupa (dosł. ’ryb­
na’); natrętna i uparta prynuka, wmuszanie gwałtem
jedzenia i picia; rozszerz, niestrudzone, uparte nale­
ganie.
- tytuł bajki (1813 r.) Kryłowa.
Die Mörder sind unter uns nm., Mordercy są wśród
nas.
- film (1946 r.) Wolfganga George Staudtego, wg własnego scena­
riusza.
diem perdidi łac., straciłem dzień.
- ze Swetoniusza (Tytus, 8). Tak miał wykrzyknąć cesarz rz. Tytus,
gdy zdał sobie sprawę, że w tym dniu nie spełnił żadnego dobrego
uczynku.
die obern Zehntausend nm., górne dziesięć tysięcy;
zob. the upper ten.
die Philosophen haben die Welt nur... interpretiert,
es kommt drauf an, sie zu verändern nm., filozo­
fowie... tylko interpretowali świat; idzie jednak o to,
aby go zmienić.
- z Marksa (Tezy o Feuerbachu) 1845 r.
die Politik ist keine exakte Wissenschaft nm., poli­
tyka nie jest nauką ścisłą.
- z przemówienia Bismarcka 18 XII 1863 r. w Pruskiej Izbie Panów.
die Religion ist das Opium des Volks nm., religia to
opium ludu.
- wg Marksa (Przyczynek do krytyki heglowskiejfilozofii prawa, Wstęp)
1844r.
133 Dieu est toujours...
die Revolutionen sind die Lokomotiven der Ge­
schichte nm., rewolucje to lokomotywy historii.
- z Marksa (Walki klasowe we Francji 1848-50; Następstwa 13 VI
1849 r.).
diereza znak (dwie kropki nad drugą głoską), że obie
głoski dyftongu (dwugłoski) należy wymawiać od­
dzielnie, dwusylabowo, np. we fr. Noel (Boże Naro­
dzenie); por. trema; por. synereza.
-g r. diairesis 'rozdzielenie; diereza’; o d dialrein 'rozdzielać'; zob. dia-;
hairein, zob. heretyk.
dies acadęmicus łac., święto wyższej uczelni, dzień
bez wykładów. || dies ater łac., czarny dzień, nie­
szczęśliwy, pechowy.
die schönen Tage in Aranjuez sind nun zu Ende
nm., zbiegły dni wesołego w Aranchwes pobytu (tł.
A. Mickiewicza).
- z Schillera (Don Karlos, 1,1) 1787 r.; zob. Aranjuez.
Diesel, Diesla silnik [wym. dirzel, dizla] - wysoko­
prężny silnik spalinowy o samoczynnym zapłonie na
olej napędowy.
- od nazwiska wynalazcy, inżyniera nm., który skonstruował taki silnik
w 1897 r.: Rudolf Diesel (1858-1913).
dies faustus (infaustus) łac., dzień szczęśliwy (nie­
szczęśliwy).
dies irae łac., dzień gniewu, tj. Sądu Ostatecznego
(początek i nazwa modlitwy odmawianej a. śpiewa­
nej podczas mszy żałobnej).
- początek pieśni kość., ułożonej w XII w. przez (?) Tomasza z Cela­
no; zob. Wulgata (Sofoniasz, 1, 15); por. dies ultionis (Przypowieści
Salom., 11, 4 i in.), dies furoris (Ezechiel, 7, 19 i in.); por. tytuł dra­
matu St. Przybyszewskiego Dzień Sądu (1909 r.).
die Sonne geht in meinem Staat nicht unter nm.,
w moich posiadłościach słońce (nigdy) nie zachodzi.
- z Schillera (Don Karlos, 1, 6); Filip II; por. Owidiusz (Fasti 2, 136),
Wergiliusz (Eneida, 6,795).
dieta 1. sposób odżywiania (się) ograniczony jako­
ściowo i ilościowo, przeważnie zalecony jako kura­
cja a. jej część składowa. 2. sumy przeznaczone na
koszty utrzymania w podróży służbowej; wynagro­
dzenie z tytułu pełnienia określonych obowiązków,
funkcji (np. posła na Sejm). || dietetyk lekarz specja­
lista w zakresie dietetyki, żywienia leczniczego, die­
tetycznego.
- 1 . śrdw.łac. diaeta 'dieta' z gr. diaita 'sposób życia’. 2. śrdw.łac. dieta
'podróż odbyta w ciągu 1 dnia’ od łac. dies 'dzień'; por. diariusz.
die Toten reiten schnell nm., umarli szybko jadą.
- z 6 . wersa20. strofy ballady Lenore(\110 r.) pisarza nm. GottfiiedaA.
Bürgern (1747-94); por. balladę A. Mickiewicza Ucieczka (1832 r.).
die Tücke des Objekts nm., złośliwość przedmiotu;
złośliwość rzeczy martwych.
- z powieści (Auch Einer, 1879) Fryderyka Vischera (1807-87).
Dieu, a-t-il donc oublie ce que j ’ai fait pur lui? fr,
czyżby więc Bóg zapomniał, com (wszystko) dla Nie­
go uczynił?
- przypisywane Ludwikowi XIV (po bitwie pod Malplaquet, w któ­
rej Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki pobili marszałka de Villars,
1709 r.).
Dieu est toujours pour les gros bataillons fr., Bóg
jest zawsze po stronie wielkich batalionów.
Dieu est toiijours...
-przypisywane marszałkowi Francji Henri de Turenne (1611-75); Wol­
ter w liście ( 6 I I 1770 r.) do M. le Riche’a.
Dieu et mon droit fr., Bóg i moje prawo.
- zawołanie króla ang. Ryszarda Lwie Serce (1189-99) w bitwie z Fran­
cuzami pod Gisors (1198 r.); dewiza heraldyczna królów ang.
die Uhr schlägt keinem Glücklichen nm.; zob. the
happy know no hours.
Dieu le veut fr., Bóg tak chce (łac. Deus vult).
- hasło pierwszej krucjaty (1096-99).
Dieu me pardonnera. C’est son metier fr., Bóg mi
wybaczy. To jego zawód (fach).
- H. Heine na łożu śmierci.
Die Wacht am Rhein nm., Straż nad Renem.
- tytuł nm. pieśni patriotycznej (1840 r.) Maksa Schneckenburgera.
Die Welt als Wille und Vorstellung nm., Świat jako
wola i przeobrażenie.
- dzieło filoz. (1819 r.) Arthura Schopenhauera.
die Weltgeschichte ist das Weltgericht nm., historia
świata jest sądem nad światem.
- z Friedricha Schillera (Resignation 68), 1784 r.
die Welt will betrogen sein nm., świat chce być oszu­
kiwany; por. mundus vult decipi...
- z Sebastiana Brandta (Das Narrenschiff, 'Statek głupców’), 1494 r.
differentia specifica łac., [wym. ...eja spec-ifika] log.
różnica swoista, gatunkowa; cecha wyróżniająca jakiś
gatunek od innych tegoż rodzaju.
diflicile est satiram non scribere łac., (w tych wa­
runkach) trudno nie pisać satyry.
- z Juwenalisa (Satyry, 1,30).
difficilior lectio potior łac., trudniejsza lekcja jest
lepsza; zasada krytyki tekstu, głosząca, że niezwykła,
osobliwa lekcja (tj. sposób odczytania tekstu w ręko­
pisie) jest prawdopod. zgodniej sza z oryginałem niż
lekcja banalna, oklepana.
difflcilis in otio quies łac., w bezczynności trudno
o spokój; próżniactwo nie daje odpoczynku.
digesta dział kodeksu Justyniana, obejmujący zbiór
fragmentów z pism prawników rz., ułożony w latach
530-533; gr. pandekta; por. corpus iuris civilis.
- łac. '(pisma) podzielone (na księgi, tytuły itd.)’ z r.nij. l.mn. od di-
gestus p.p. od digerere 'dzielić; porządkować’; di- zob. d y s -1; gerun-
dium.
digitalis bot. naparstnica.
- łac. 'palczasty' od digitus 'palec'; por. bit.
dignus est intrare łac., żart. godny jest tego, aby
wnijść (zostać przyjęty do towarzystwa, związku,
klubu itp.).
- z Moliera (Chory z urojenia, międzyakt trzeci); formuła z komicznej
ceremonii promocji na doktora med., przedstawianej w recytacji łac.
makaroniczną, w śpiewie i tańcu.
diligite inimicos vestros łac., miłujcie nieprzyjaciół
waszych (a. nieprzyjacioły wasze).
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 5,44).
dimidium facti, qui coepit, habet łac., połowę dzie­
ła wykonał, kto je rozpoczął.
134 Diogenesa
- z Horacego (Listy 1, 2, 40), 23-20 r. p.n.e.; parafraza gr. aforyzmu
„początek - połową wszystkiego”, przypisywanego Pitagorasowi.
dimitte illis; non enim sciunt quod faciunt łac., od­
puść im, bo nie wiedzą co czynią por. o, sancta sim-
plicitas!
- z Wulgaty (Ew. wg Łuk., 23,34).
dimitte mortuos sepelire mortuis suos łac., zostaw
umarłym grzebanie swoich umarłych; niech umarłe
grzebią swoje umarłe.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 8,22).
dim sum chiń., małe, słodkie a. pikantne, zakąski.
dinar waluta Algierii (=100 centimów), Tunezji
(=100 milimów), Libii (=100 dirchamów), Sudanu,
Iraku, Kuwejtu, Jordanii i Bahrajnu (=100 filów).
- arab. dinar z gr. děnárion od łac. denarius, zob. denar.
Ding an sich nm., rzecz (sama) w sobie (por. kan-
tyzm; fenomen; noumen).
- w filoz. Kanta: byt zasadniczy bez względu na postacie przejawia­
nia się.
dinghy [wym. dingi, dini:] gumowa łódź ratunkowa
do nadmuchiwania, używana gł. przez lotników, zmu­
szonych do skoku ze spadochronem do morza.
- ang. 'łódź wiosłowa a. żaglowa, używana na wybrzeżach morskich In­
dii; bąk (mała szalupa); jw.’ z hindi dingi zdrobn. od dinga łódź’.
dingo austral., dziki pies australijski o wilczym py­
sku, puszystym ogonie i czerwonawobrązowej sier­
ści, zapewne sprowadzony do Australii przez czło­
wieka w czasach niepamiętnych.
dingue (wym. dęg] fr., pop. o rzeczach - dziwaczny,
cudaczny, ekstrawagancki.
dinks skrót od amer.ang. double income no kids 'bez­
dzietne (małżeństwa) o podwójnych dochodach’;
amer. model małżeństwa, w którym oboje robią karie­
rę i nie odmawiają sobie niczego prócz potomstwa.
dinner theater amer.ang., dosl. Teatr przy kolacji’,
restauracja, gdzie odbywają się produkcje teatralne
w czasie kolacji a. po niej.
dinozaury grupa olbrzymich wymarłych gadów
z okresu mezozoicznego, drapieżnych a. roślinożer­
nych.
-n .łac. din(ó)- z gr. deinós 'straszny; potężny’; zob. -zaur(us).
dintojra w żargonie złodziejskim - sąd złodziejski;
krwawa rozprawa, wyrównująca porachunki w świę­
cie przestępczym.
- hebr. din 'sąd, proces’; -tojra zob. Tora.
dioda najprostsza lampa elektronowa o dwu elektro­
dach, zazw. stosowana jako prostownicza.
- zob. di-; -oda.
diodon zool. jeżówka, jeżoryb, rybojeż, ryba mor­
ska z rzędu zrosłoszczękich, opancerzona ruchomy­
mi kolcami, występuje w gorących i ciepłych wodach
oceanów.
- n.łac.; zob. di-; -odon.
Diogenesa beczka - symbol ograniczania swoich po­
trzeb do minimum, wyrzekania się jakichkolwiek wy­
gód; Diogenesa latarnia - symbol pogardy dla współ-
 Diogenesa
czesnych, niewiary w możliwość znalezienia wśród
nich prawdziwego człowieka; Diogenesa puchar -
dwie dłonie złożone na kształt miseczki; Diogenes
ceno bita - gatunek kraba pustelnika żyjącego u wy­
brzeży Florydy (USA) w muszlach ślimaków (jak
Diogenes w beczce); por. cynizm.
- Diogenes z Synopy (ok. 413-323), filozof gr. ze szkoły cyników,
który wg legendy mieszkał w beczce; pewnego razu, w biały dzień,
spacerował z zapaloną latarnią, mówiąc: „Szukam człowieka”; por.
hominem ąuero.
Diomedesa zamiana - z której cała korzyść przypada
tylko jednej stronie; por. Schlemihl.
- z Homera (Iliada, 6, 236); Glaukos, pozbawiony przez Zeusa ro­
zumu, zamienia się zbrojami z Diomedem, synem Tydeusza, oddając
zbroję złotą za miedzianą.
Dionizjusza ucho - urządzenie podsłuchowe.
- Dionizjusz Starszy (ok. 430-367 p.n.e.), tyran Syrakuz słynący
z podejrzliwości, kazał (wg anegdoty) wydrążyć w pieczarze niszę
akustyczną by móc osobiście podsłuchiwać rozmowy więźniów pracu­
jących w kamieniołomach.
dionizyjski bachiczny, beztroski, radosny, upojny,
zmysłowy, orgiastyczny, nieposkromiony, irracjonal­
ny (por. apolliński); namiętny, pełen pasji, faustow-
ski; związany z kultem Dionizosa.
- gr. Diónysos 'Dionizos (Bakchus) mit. gr. bóg wina i bujności żywot­
nych sił natury’; orgiastyczny charakter obrzędów kultu Dionizosa zo­
stał złagodzony pod wpływem kultu Apollina.
dioptria fiz. jednostka zdolności zbierającej układów
optycznych, zwł. soczewek (równa odwrotności ogni­
skowej wyrażonej w metrach).
- gr. dioptra 'przyrząd optyczny do pomiarów wysokości’.
Dioskurowie zob. Kastor i Polluks.
Diotima, Deotyma Greczynka w Uczcie Platona,
wcielenie mądrości kobiecej.
- por. Deotyma.
dipisi osoby przesiedlone w latach 1939-45 z kra­
jów okupowanych przez hitlerowców do Rzeszy Nie­
mieckiej, które nie wróciły do ojczyzny i pozostawały
przez wiele lat w obozach Niemiec Zachodnich.
- od inicjałów D .P [ang. wym. di:pi:] ang. Displaced Persons 'wysie­
dleńcy'.
DIPL(O)- w złożeniach: podwójny; dwojaki; diplo-
idalny biot. zob. gamety. || diplodok olbrzymi rośli­
nożerny jurajski gad kopalny, zaliczany do dinozau­
rów. || diploidalny biol. zob. gamety. || diplopia zob.
ambiopia.
- gr. diplóos 'podwójny; obustronny; dwuznaczny’ (por. dyplom); -dok
od dokós 'belka', -opia od gr. óps, zob. miopia.
dipol fiz. (d. elektryczny) układ dwóch ładunków
elektr., równych, lecz przeciwnego znaku, znajdu­
jących się w pewnej odległości od siebie; dipolowa
antena - antena składająca się z dwóch przewodów
równej długości, połączonych symetrycznie z odbior­
nikiem, służąca zazw. do odbioru stacji TV.
- zob. di-; polarny.
dipsomania zob. dypsomania.
dirae łac., dosł. 'złowieszcze, zgubne’, w staroż. po­
ezji łac. wiersz przeklinający kogoś, urągający, zło­
rzeczący komuś; por. arai.
135 discreto encanto...
dira necessitas łac., okrutna konieczność.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,2 4 ,6 ).
directory inf. katalog, logicznie wyróżnione miejsce
na dysku, zawierające część zapisanych na nim pli­
ków i (ewentualnie) podkatalogi. Struktura katalo­
gów i podkatalogów ułatwia utrzymywanie porząd­
ku na dysku, poszukiwanie danych i programów; por.
dysk, plik, program.
dirhem, dirham muzułm. jednostka ciężaru pierw,
ustalona w Arabii jako równa 2/3 drachmy attyckiej;
srebrna moneta krajów muzułm., pierw., w VIII w.,
ważąca 1 dirhem; w Iraku - srebrna półdinarówka;
waluta Maroka (=100 franków) i ZEA (=100 filow).
- arab. dirham 'jw.' z łac. drachma, zob. drachma.
dirigisme [wym. diriżism] polityka kierowania go­
spodarką kraju przez państwo, wraz z planowaniem
i kontrolą.
- fr. 'jw.' od diriger 'kierować' z łac. dirigere, zob. dyrektoriat.
dirndl ubiór kobiecy złożony z obcisłego, głęboko wy­
ciętego stanika, krótkich rękawów i marszczonej spód­
niczki, naśladujący alpejski, tyrolski strój ludowy.
- nm. skrót odDimdlkleid 'jw.'; dial. nm. (bawarski) dirndl 'dziewczy­
na ’ zdrobn. od nm. D inie 'jp.'; K leid 'ubiór'.
dirty [wym. do:ty] ang., dosł. 'brudny’, w muzyce
jazzowej - ciemne, gardłowe, chrapliwe, szorstkie
dźwięki w śpiewie a. w grze na instrumentach dętych
(Louis Armstrong, Cootie Williams i in.); przeciwień­
stwo bel canta.
dis- zob. d y s-1.
dis aliter visum łac., bogowie inaczej postanowili.
- z Wergiliusza (Eneida, 2,428).
disce puer latine, ego faciam te mościpanie łac.
makaroniczna - ucz się, chłopcze, łaciny, a zrobię
cię panem.
- słowa, które miał powiedzieć król Stefan Batory do ucznia szkoły
w Zamościu.
disciplina arcani łac. 'nakaz tajemnicy’, w począt­
kach chrześcijaństwa zwyczaj ukrywania przed poga­
nami i katechumenami pewnych tajemnic wiary, jak
dogmat o Trójcy Sw., eucharystia, wyznanie wiary,
w obawie przed niezrozumieniem, profanacją a tak­
że przed prześladowaniami.
disc jockey [wym: disk dżokej] osoba, która prowa­
dzi i zapowiada program muzyki z płyt w radiu, prze­
platając go komentarzami (nie związanymi z mu­
zyką), żartami, reklamą itp. (zwł. w USA). || disco
[wym. diskou] amer.ang., muzyka grana w dyskote­
kach, zwł. muzyka z mocnymi rytmami basowymi
i prostą melodią. || disco jockey amer.ang., zapowia­
dacz, konferansjer a. mistrz ceremonii na sali, gdzie
gra się muzykę disco (1977 r., termin pod wpływem
disc jockey).
- amer.ang. 'jw,'; disc, disk 'krążek; tarcza; dysk; płyta gramofonowa’
z łac. discus 'półmisek; dysk; pierścień (do rzucania)’ od gr. diskos, zob.
dyskobol; jockey, zob. dżokej.
(El) discreto encanto de la burguesia hiszp., Dys­
kretny urok burżuazji.
-film (1972 r.) Luisa Bunuela.
disengagement
disengagement [wym. disengęjdżment] polit. posu­
nięcia zmierzające do zmniejszenia napięcia między
państwami (a. blokami państw), jak wycofywanie
wojsk, sprzętu woj. z pobliża linii demarkacyjnych
a. granic, likwidacja wysuniętych baz a. in. urządzeń
wojsk., zwł. znajdujących się za granicą.
- ang. ’odczepienie, rozłączenie; uwolnienie, wywikłanie (się)’od di-
sengage 'uwalniać; oczyszczać; oderwać’ z fr. desengager ’jp. ’; des-
zob. d y s-1; angażować.
diseuse [wym. dizös], dizeza, recytatorka, zwł. recy­
tująca teksty do muzyki.
- fr. r.ż. od diseur 'recytator’; dis- pień od dire 'mówić’ z łac. dicere,
zob. dictum.
disiecti membra poetae zob. etiam disiecti membra...
Displaced Persons zob. dipisi.
displej wyświetlacz, niewielki ekran, urządzenie
umożliwiające wyświetlanie danych lub informacji
(np. liczb w kalkulatorach, aktualnej godziny i tem­
peratury); por. kalkulator.
- ang. display 'wystawa, pokaz; jw.’ z łac. displicare 'rozproszyć; roz­
rzucić’; dis- zob. d y s -1; plicare zob. aplikacja.
displicuit nasus tuus łac., twój nos się nie spodobał
(tj. stałeś się ofiarą kaprysu).
- z Juwenalisa (Satyry; 6,495).
disque de stationnement fi., tarcza postojowa, pla­
kietka, którą kierowca wstawia za przednią szybę sa­
mochodu w momencie wysiadania z wozu stojące­
go w miejscu o ograniczonym czasie postoju (tarcza
plakietki wskazuje godzinę, na którą przypada koniec
postoju).
dissociation of sensibility ang., rozszczepienie wraż­
liwości.
- z Thomasa Steamsa Eliota (The Metaphysical Poets), 1924 r.
distinguendum est! łac., należy rozróżniać!
di tanti palpiti wł., po (tak) długich cierpieniach.
- z libretta Gaetano Rossi’ego (1772-1855) do opery Rossiniego Tan­
kred, akt 1 (1813 r.).
ditto to samo, jak wyżej.
- wł. ditto, detto p.p. od dire 'mówić; powiedzieć’ z łac. dicere, zob.
dictum.
dittografia mimowolne, omyłkowe powtarzanie są­
siednich liter, sylab a. wyrazów w pisaniu a. przepisy­
waniu; por. haplografia.
- gr. dittographia, dissographia ’jw.’ od dittós, dissós 'podwójny’.
diuk suwerenny książę, a. władca księstwa na kon­
tynencie europ.; arystokrata najwyższej rangi dzie­
dziczonej w niektórych krajach kontynentalnej
Europy; par Wielkiej Brytanii pierwszego i najwyż­
szego rzędu.
- ang. duke z fr. duc od łac. dux dpn ducis, zob. duce.
diuny nawiane wydmy piaszczyste na wybrzeżu mor­
skim.
-n m . Düne ’jw.’
diuretyczny med. moczopędny. || diureza fizjol. wy­
dzielanie moczu.
- gr. diouretikós od dioureein 'oddawać mocz’; zob. dia-; oüron, zob.
urologia.
136 docta ignorantia
Dívali hindi, w Indiach 5-dniowe święto jesienne ku
czci Lakszmi, hinduistycznej Wenus.
divertimento wł., divertissement fr., [wym. di-
wertismä] serenada, ulubiona forma instrumentalna
XVIII w. dla małych zespołów instrumentalnych, po­
średnia między suitą a symfonią; wkładka baletowa
we fr. operze, dramacie.
- wł., fr. 'przyjemność, rozrywka; jw.’ od łac. divertere 'rozchodzić się,
rozdzielać; różnić się’; di- zob. d y s -1; vertere, zob. wersja.
divide et impera łac., dziel i rządź; tj. siej niezgodę,
byś mógł (łatwiej) rządzić.
diwa przest. pierwsza śpiewaczka opery a. operet­
ki; ulubiona, słynna śpiewaczka a. tancerka; gwiazda
sceny a. filmu; primadonna.
- wł. diva 'boska; jw.’ z łac. 'bogini; tytuł rzymskich cesarzowych po
śmierci’ r.ż. od divus ’bóg’.
dixieland [wym. diks-iländ] muz. tradycyjny styl jaz­
zu białych muzyków, powstały jako naśladownictwo
murzyńskiego stylu nowoorleańskiego.
- amer.ang. Dixie(land) 'południowe stany USA’; prawdop. od dix-
(ie), pop. nazwy banknotu 10-dolarowego z dużym fr. napisem dix
’10’ na odwrocie, wypuszczonego w Luizjanie przed wojną secesyj­
ną (1861-65).
dixi (et salvavi animam meam) łac., powiedziałem;
skończyłem swoje przemówienie; ostrzegłem (i zba­
wiłem swoją duszę, tj. uspokoiłem swoje sumienie).
- parafr. z Wulgaty (Ezechiel, 3,19 i 33,9).
dla krąsnowo słowcą ros., (powiedzieć coś) dla pięk­
nego słówka, dla efektu, dla dowcipu.
dla puszczej jasnosti łuczsze wyczierknuť ros., dla
większej jasności lepiej wykreślić.
-przypisywane Gieorgijowi Plechanowowi, 1856-1918.
DNA zob. dezoksyrybonukleinowy...
dniej minuwszych aniekdoty ros., anegdoty minio­
nych lat (dosl. ’dni’).
- z Puszkina ( Eugeniusz Oniegin, 1,6), 1833 r.
doberman, doberman-pinczer, rasa dużych, silnych
psów o gładkiej sierści, czarnej, czekoladowej a. sza­
rej, i dobrym węchu.
- od nazwiska hodowcy nm. Friedricha Ludwiga Dobermanna, który
stworzył tę rasę na drodze licznych krzyżówek i wprowadził w 1900 r.
docendo discitur (a. discimus) łac., nauczając uczy­
my się sami.
- parafr. z Seneki Mł. (Listy, 7, 8).
docent tytuł etatowego stanowiska (niższego od sta­
nowiska profesora) pracownika nauk., nadawany oso­
bie mającej co najmniej stopień nauk. doktora i od­
powiedni dorobek w pracy nauk. i dydaktycznej. ||
docentura zajęcie, stanowisko docenta.
- łac. docens dpn. docentis p.pr. od docěre 'uczyć’; por. doktor; doku­
ment; venia docendi.
docere, delectare, movere łac., nauczać, zabawiać,
wzruszać.
- z Kwintyliana (Kształcenie mówcy, 10,59).
docta ignorantia łac., uczona niewiedza.
- z tytułu traktatu De docta ignorantia (1440 r.) Mikołaja z Kuzy (Ni-
kolausa Krebsa).
 doctis omnia casta 137 dokument

doctis omnia casta łac., dla uczonego wszystko jest tycyzmu; postawa umysłowa, którą charakteryzu­
czyste. je przyjmowanie poglądów bez dowodu, na zasadzie
ślepej wiary.
doctor angęlicus łac., doktor anielski (św. Tomasz - gr. dógma dpn. dógmatos 'postanowienie władzy zwierzchniej miasta-
z Akwinu). || doctor honoris causa łac., zob. dok­ -państwa; teza obowiązująca wszystkich adeptów danej szkoły filoz. ’ od
tor. || doctor invincibilis łac., doktor niezwyciężony dokein 'wydawać się (dobrym); mniemać; wierzyć’; por. doksograf; he­
(Wilhelm Ockham; zob. Ockhama brzytwa). || doctor terodoksja; ortodoksja; paradoks.
irrefragibilis łac., doktor niezłomny (Aleksander do it yourself ang., [wym. du.it jo:sęlf| dosl. ’zrób
z Hales, ang. filozof i teolog, franciszkanin, ok. 1175— to sam’; hasło masowego ruchu zapoczątkowanego
1245). || D(octo)r Jekyll zob. Dr Jekyll... || doctor w USA, mającego na celu, przez prace rzemieślnicze
melljfluus łac., doktor miodopłynny (św. Bernard na własne potrzeby, oszczędność na wydatkach za
z Clairvaux, fr. cysters, wielki kaznodzieja, mistyk, usługi i znajdowanie satysfakcji z osiągniętych wła­
1091-1153). || doctor mirąbilis łac., doktor cudow­ snoręcznie wyników.
ny (Roger Bacon, uczony i filozof ang., ok. 1214—ok.
1294). || doctor serąphicus łac., doktor seraficki (św. dok budowla a. pływające urządzenie w stoczni prze­
Bonawentura, właśc. Johannes Fidanza, teolog, filo­ znaczone do budowy (d. budowlany) a. remontu (d.
zof i mistyk wł., 1221-74). || doctor subtilissimus remontowy) jednostek pływających; (d. suchy) żel­
łac., doktor najdociekliwszy (Johannes Duns Scotus, betowy basen szczelnie zamykany wrotami; (d. pły­
Szkot, filozof i teolog franciszkański, 1266-1308). || wający) ruchomy basen, zazw. stalowy, zbudowany
doctor utriusque iuris łac., doktor obojga praw: cy­ z pontonów unoszących statek na powierzchni wody.
wilnego i kanonicznego (dawny tytuł nauk.). || do- || doker przest. robotnik portowy pracujący przy za­
ctus cum libro łac., dosl 'uczony z książką’; uczony ładunku, wyładunku, transporcie i składowaniu w ob­
z książki, nietwórczy, nie myślący samodzielnie. rębie portu.
- ang. docker 'robotnik portowy (amer. longshoremanj od dock 'dok;
documents humains fr., dokumenty ludzkie. basen; molo’ prawdop. od śr.hol. docke 'rów; kanał’ z łac. ductio 'pro­
- z przedmowy do pracy Quelques crěatures de ce temps (1876 r.) pisa­ wadzenie' od ducere, zob. duce.
rza fr. Edmonda de Goncourta (1822-96); zbiorami dokumentów ludz­
kich nazywali przedstawiciele naturalizmu w literaturze fr. (Zola, bracia doksograf komentator, kompilator (zbieracz wyjąt­
Goncourt, Maupassant, Huysmans i in.) swoje powieści i nowele; tytuł ków pism) staroż. filozofów gr. || doksologia w litur­
artykułu Zoli: Les d. h. gii chrześc. - pochwała Trójcy Św.
- gr. dóksa 'sąd; opinia; chwała’ od dokein, zob. dogmat; -graf-; -log;
docymologia nauka o egzaminach szkolnych, ich log-.
analiza i ocena.
- fr. docimologie z gr. dokimé, dokimasia ’próba’; wyraz wprowadzony doktor stopień naukowy nadawany przez wyższe
przez Henri Pierona w 1929 r., rozpowszechniony w 1963 r., po opubli­ uczelnie i instytuty nauk. na podstawie złożenia roz­
kowaniu jego książki Examens et docimologie. prawy naukowej i egzaminów; zwyczajowa forma
dodekafonia dwunastodźwiękowa technika kompo­ tytułowania lekarzy. || doktorant osoba zdobywają­
nowania utworów muz., z materiałem dźwiękowym ca stopień doktora. || doktorat stopień naukowy dok­
dwunastu półtonów oktawy ułożonym w dowolnie tora; egzamin na ten stopień. || doktor habilitowa­
wybraną serię (porządek, szereg). ny (skr. dr hab.) stopień naukowy wyższy od stopnia
- gr. dodeka ’12’; zob. -fon. doktora, nadawany doktorom w przewodzie habilita­
cyjnym. || doktor honoris causa [wym. kauza) ho­
dodo zool. zob. dront. norowy stopień naukowy, nadawany przez wyższe
- ang. ’jw.’ z port. doudo ’jw.’ od 'głupi, dumy’.
uczelnie osobom szczególnie zasłużonym na polu na­
dodzio jap., miejsce instruktażu i ćwiczeń w różnych uki a. kultury.
systemach japońskiej sztuki obrony własnej, jak dżiu- - łac. doctor 'nauczyciel; mistrz’ od docěre, zob. docent; por. doktry­
-dżitsu, dżudo, karate, aikido i in. na; honoris causa dosl 'dla zaszczytu’; honor, zob. honorarium; cau­
sa, zob. causeur.
dog grupa ras psów obronnych, wielkich, b. silnych
doktryna ogół założeń, twierdzeń, przekonań z okre­
(mastiff, buli mastiff, dog nm. a. duży dog duński, d.
ślonej dziedziny filozofii, teologii, polityki itd., wła­
hiszp. a. Alano, d. mediolański a. wł., d. z Bordeaux)
ściwy danemu myślicielowi, danej szkole; teoria, na­
o sierści krótkiej, lśniącej, używanych dawn. do polo­
uka, system; polit, program. || doktryner gorliwy
wania na dziki i w zaprzęgu.
-a n g . ’pies’. zwolennik, krzewiciel ciasnych, skostniałych formuł
i prawideł jakiejś doktryny. || doktrynerstwo kurczo­
dogaressa zob. doża. we trzymanie się formułek doktryny.
- łac. doctrina 'nauczanie; nauka; wiedza’ od doctor, zob. doktor.
dogmat zasada teologiczna objęta kanonem wiary,
podana przez kościół do wierzenia jako niewzruszo­ dokument dowód; świadectwo prawdziwości a. toż­
na prawda, nie podlegająca krytyce ani dyskusji (por. samości, legitymacja; akt urzędowy. || dokumentacja
herezja; heterodoksja; ortodoksja); twierdzenie przyj­ gromadzenie, zbiór dokumentów; materiały źródło­
mowane bezkrytycznie za prawdę tylko na podstawie we, dowody; udowodnienie na podstawie dokumen­
autorytetu, bez względu na zgodność z doświadcze­ tów; opis procesu technologicznego; plany, rysunki,
niem i zdrowym rozsądkiem. || dogmatyka teologia kosztorysy. || dokumentarny (a. dokumentalny) film
dogmatyczna, poświęcona uzasadnieniu dogmatów. oparty na zdjęciach rzeczywistych wydarzeń i osób a.
|| dogmatyzm antykrytycyzm, przeciwieństwo scep­ na art. odtwarzaniu faktów; por. fabularny.
dokument
- późniąc, documentum ’dokumenť z łac. 'lekcja; przykład’ od docěre,
zob. docent.
dolar waluta wielu państw, m.in. USA, Kanady, Au­
stralii, N. Zelandii, Brunei, Liberii, Tajwanu (=100
centów).
- ang. dollar 'jw.' z run. Taler, zob. talar.
dolce far niente wł., [wym. dolezę...] słodka bezczyn­
ność, miłe nieróbstwo; por. relaks. || dolce stil nuovo
wł., dosl ’nowy słodki styl’, termin użyty przez Dan­
tego w Piekle na oznaczenie pełnego szczerości i pro­
stoty stylu grupy piszących po włosku XIII-XTV-
-wiecznych poetów, gł. florentyńczyków; do tych
stilnovisti zaliczani są: Guido Guinizelli (boloóczyk,
prekursor stylu), Guido Cavalcate, Dante, Cino da Pi-
stoia i in. || dolce vita wł., iron. słodkie życie (ludzi
bogatych, którzy utracili radość życia i wiarę w jego
sens; tytuł filmu Federico Felliniego, 1959 r.).
(der) Dolchstoss nm., pchnięcie sztyletem (w plecy).
- określenie rozruchów w wojsku nm. w listopadzie 1918 r.
doli hindi, lektyka, palankin.
DOLICH(O)- w złożeniach: długi; wąski. || dolicho-
kefalia antr. długogłowość.
-g r . dolichós 'długi'; zob. -cefal-.
dolma potrawa lewantyóska i gr.: bakłażan, jagoda
pieprzowca, cukinii, liść winorośli a. kapusty, nadzie­
wane mieszaniną mięsa, ryżu, ziół, przypraw i goto­
wane.
-tur. 'nadziewane'.
dolman, dolman, hist. kurtka wojskowa kroju węg.,
szamerowana, obszyta barankiem, zawieszana na jed­
nym ramieniu.
- węg. dolmany 'jw.' z tur. dołama dosl 'owijanie; długi ubiór męski
noszony pod futrem’.
dolmen grobowiec megalityczny z okresu neolitu (gł.
w Bretanii i Irlandii), złożony z dwu a. więcej płyt ka­
miennych ustawionych na sztorc i przykrytych wiel­
kim płaskim blokiem.
- fr. 'jw.'; z bret. taol, tdl 'stół' (z łac. tabula, por. tabulatura) i mean,
men, zob. menhir.
dolomit minerał, węglan wapnia i magnezu, używa­
ny jako kamień bud., surowiec ceramiczny, topnik
wielkopiecowy; skała osadowa (m.in. Dolina Białego
w Tatrach, pasmo Dolomitów w Alpach).
- od nazwiska odkrywcy, geologa fr. SylvainT.G. deD olom ieu(1751-
1801).
dolus łac., prawn. rz. oszustwo, podstęp, szalbier­
stwo, rozmyślne działanie na czyjąś szkodę.
dołoj gramotných! ros., precz z wykształconymi!
- hasło, z którym wystąpił Jan Wacław Machajski (Pracownik umysło­
wy, 1900 r.), twierdząc, że proletariat powinien zwalczać inteligencję
jako wrogą klasę.
D. O. M. Bogu Najlepszemu, Najwyższemu.
- inicjały łac. Deo Optimo Maximo 'jw.' Napisy na świątyniach rz., póź­
niej także na kościołach i nagrobkach chrześc.
domą nowy, no priedrassudki stary ros., domy
nowe, lecz przesady stare (tł. J. Tuwima).
- z Gribojedowa (Mądremu biada, 2 ,5 ) 1824 r.; słowa Czackiego.
138 Dominus vobiscum
domena dziedzina, zakres, teren, pole działania; ma­
jątek, zazw. ziemski, należący do panującego, do pań­
stwa; śrdw. terytorium podległe bezpośrednio suwe-
renowi; por. lenno.
- fr. domaine 'posiadłość; adm. dóbr państwowych; dziedzina’ z łac.
dominium (zob. dominium) a. (terra) dominica 'cesarskie (dobra ziem­
skie)’ od dominus, zob. dominacja; kondominium.
domestykacja (w zootechnice) udomowienie (zwie­
rząt). || domicyl prawn. miejsce zamieszkania, stała
siedziba osoby fiz. a. prawn.; umowne miejsce wypeł­
nienia zobowiązania pieniężnego (np. weksla).
- łac. domesticus 'domowy' i domicilium 'siedziba' od domus 'dom'.
Domien fi*., mieszkaniec któregoś z czterech fr. de­
partamentów zamorskich (Gwadelupa, Gujana Fran­
cuska, Martynika, Reunion), których wspólną nazwą
jest DOM (fr. Départements ďOutre Mer).
dominacja, dominowanie panowanie, przewaga, gó­
rowanie nad kim, czym. || dominanta główny motyw,
zasadnicza cecha, element wybijający się; biol. gatu­
nek przeważający ilościowo nad innymi w danym ze­
spole organizmów: cecha odziedziczona po jednym
z rodziców, wyraźnie objawiająca się w organizmie;
muz. piąty stopień gamy durowej a. molowej; także
- zbudowany na nim akord. || dominować przewa­
żać, górować.
- łac. dominatio 'władza' i dominans dpn. dominantis p.pr. od domina-
ri 'władać; rządzić’ z dominus 'pan; władca’; por. domena; dominium;
don; donna; donżon; Madame.
dominikanin członek zakonu kaznodziejów.
- zał. w 1216 r. przez św. Dominika (Guzmana) w Prouille koło Tulu­
zy (płd. Francja) w celu przeciwdziałania ruchowi albigensów; por. in­
kwizycja. Pierwszy klasztor dominikanów w Polsce założono w 1223 r.
w Krakowie.
dominium członek (kraj) bryt. Wspólnoty Narodów;
down. wielka posiadłość ziemska a. leśna należąca do
króla a. możnych rodów; śrdw. feudalna własność po­
dzielona, zawierająca prawo własności zwierzchniej
(pana) i podległych (chłopa).
- łac. 'władanie (osobami i rzeczami sprawowane przez głowę domu);
uczta’ od dominus, zob. dominacja.
domino fr., gra 28 kostkami (tabliczkami), zawie­
rającymi po dwa pola z punktami od 0 do 6; down.
płaszcz z kapturem noszony przez mnichów, człon­
ków bractw relig. itp.; od XVI w. strój maskaradowy
podobnego kroju; osoba przebrana w taki strój; med.
wielokrotne przeszczepienie operacyjne, w którym
pacjent A otrzymuje nowe serce i płuca od zmarłego
dawcy, a pacjent B otrzymuje zdrowe serce pacjenta
A. || domina teoria hipoteza, wg której upadek, za­
łamanie się jednej rzeczy, sprawy, instytucji, idei itd.
pociąga za sobą z kolei upadek innych stowarzyszo­
nych, sprzymierzonych lub połączonych z nią w jaki­
kolwiek sposób, podobnie jak przewrócenie się jed­
nej kostki domina pociąga za sobą upadek całego ich
szeregu.
dominowanie zob. dominacja.
Dominus vobiscum łac., Pan z wami.
- formuła pozdrowienia wzięta z Wulgaty (Ks. Rut, 2, 4); Booz tymi
słowami pozdrawia żeńców.
 domra
domra ros., kozacki lud. instrument muz. strunowy
szarpany, o półkolistym korpusie rezonansowym, wą­
skiej, długiej szyjce zaopatrzonej w metalowe progi,
trzy- a. czterostrunowy, znany od XVI w.
don pan; dawn. hiszp. tytuł honorowy, dziś grzeczno­
ściowy, dodawany do imienia (r.ż. dofia [wym. don-
ja]); wł. tytuł uprzejmościowy księży i szlachty doda­
wany do imienia (zwł. w płd. Włoszech); pop. ang.,
przełożony, kierownik studiów, wykładowca uczelni
w Oksfordzie a. w Cambridge, rozszerz, wykładowca
college’u a. na uniwersytecie.
- wł., hiszp. z łac. dominus zob. dominacja.
donacja dar, darowizna, nadanie, zapis uczyniony
przez donatora, fundatora, ofiarodawcę na rzecz do-
natariusza.
- łac. donatio 'darowizna’ od donare 'obdarzyć' z dare 'dawać'; por.
dotacja; pardon; tradycja.
Donat(us) staroż. podręcznik gramatyki łac. używa­
ny powszechnie w śrdw. w licznych przeróbkach;
(por. alwar; De viris).
- od nazwiska autora, Aeliusa Donatusa, najsłynniejszego gramatyka rz.
IV w.; jednym zjego uczniów był przyszły św. Hieronim.
donatywa złota a. srebrna moneta-medal bita ozdob­
nymi stemplami specjalnie jako dar dla władcy a.
in. znakomitej osoby; w XVI i XVII w. bite w więk­
szej liczbie przez miasta, zwł. Gdańsk i Rygę, z oka­
zji wjazdu króla polskiego, jako upominek dla mo­
narchy.
- łac. donativum 'dar' od donare zob. donacja.
donegal (tweed) irlandzka gruba tkanina wełniana
z przędzy zgrzebnej, z barwnymi pęczkami w wąt­
ku, z osnową w kolorze neutralnym, stosowana gł. na
ubrania sport, i na płaszcze.
- od nazwy hrabstwa (powiatu) w Irlandii.
dong annam., waluta Wietnamu (=100 xu).
Don Juan zob. donżuan.
donkiszot, Don Kichote szlachetny idealista nie li­
czący się z rzeczywistością, fantasta, komiczny ma­
rzyciel; dziwak, cudak, maniak, utopista; błędny
rycerz; człowiek chudy, wysoki i smętny (por. Dul-
cynea; el caballero...; Rosynant; Sancho Pansa). ||
donkiszoteria (wzbudzająca śmiech a. politowanie)
walka z „wiatrakami”, tj. z wrogami urojonymi a. nie­
osiągalnymi lub o nierealne cele.
- hiszp. Don Quijote de la Maneha 'z Manczy’ bohater tytułowy powie­
ści (1605-15) Cervantesa.
donna panna, dziewczyna, bogdanka.
- wł. 'kobieta, niewiasta; pani’ z łac. domina 'pani' r.ż. od dominus, zob.
dominacja; primadonna.
donner un sens plus pur aux mots de la tribu fr.,
nadać nowego blasku słowom potocznej mowy.
-z p o e ty fr, Stephane Mallarmé (1842-98); Le tombeau ďEdgarPoe.
Don Quijote de la Maneha [wym. ...kichote... mąncza]
zob. donkiszot.
donżon śrdw. stołp, wieża obronna, baszta zamkowa,
zawierająca skarbiec, stanowiąca ostatni punkt opo­
ru załogi.
139 dotacja
- fr. donjon 'jw.' ze śrdw.łac. dominio 'wieża pana (a. pani) zamku’ od
łac. dominus, zob. dominacja.
donżuan zuchwały uwodziciel; bałamut, pożeracz
serc; kobieciarz, flirciarz (por. Casanova, lowelas). ||
donżuaneria.
- od imienia postaci legendarnej (której wzorem miał być szlachcic
hiszp. Don Juan Tenorio, żyjący w Sewilli w XV w.), wprowadzonej do
lit. ok. 1618 r. przez dramaturga hiszp. Tirso de Molina (1571-1648).
Doomsday Machinę [wym. du:muzdej masziin]
ang., dosł. ’maszyna dnia Sądu Ostatecznego’, hipo­
tetyczna broń ostateczna, która będzie mogła automa­
tycznie dokonać dzieła zagłady jądrowej życia czło­
wieka na Ziemi, dzieła, któremu nikt i nic nie zdoła
zapobiec, a która będzie nie tylko łatwa do skonstru­
owania, ale i niedroga.
- koncepcja spopularyzowana przez Hermana Kahna, autora książki On
Thermonuclear War 'O wojnie termojądrowej’ (1960 r.).
doping sport, zagrzewanie, zachęcanie, pobudzanie
zawodników okrzykami do walki, dodawanie im otu­
chy, bodźca; sport, sztuczne zwiększanie sprawno­
ści i wydolności organizmu środkami stymulujący­
mi, niewinnymi (jak kawa, witaminy) a. szkodliwymi
(jak alkohol, eter, adrenalina, strychnina); por. dum­
ping {sport).
- ang. p.pr. od dope 'dawać narkotyk (np. koniowi przed wyścigiem);
zastrzykiwać (silnik); zaprawiać (tkaninę)’.
Dopplera efekt -fiz. zjawisko pozornej zmiany czę­
stotliwości fal, zwł. świetlnych i dźwiękowych, któ­
rych źródło zbliża się a. oddala od obserwatora.
- od nazwiska austr. fizyka i astronoma, który uzasadnił to zjawisko teo­
retycznie: Christian Doppler (1803-53).
do, re, mi, fa, sol, la, si zob. solmizacja.
dormitorium dawn. sala sypialna w klasztorach, kon­
wiktach, zakładach wychowawczych i przytułkach.
- łac. 'sypialnia' od dormire 'spać'; zob. -orium.
dorsalny anat. grzbietowy; jęz. (o wymowie spółgło­
sek) przydziąsłowy, w którym uczestniczy grzbiet ję­
zyka.
- późniąc, dorsalis 'grzbietowy' z łac. dorsum 'grzbiet'; por. dossier;
indos.
dorycki styl - gr. porządek archit., powstały w VII w.
p.n.e. na Peloponezie; Tabl. 27.
- gr. dórikós 'dorycki’ od Doris 'region w środk. Grecji, który Dorowie
na Peloponezie (zwł. Spartanie) uważali za swą ojczyznę’.
dos-a-dos [wym. dozado] fr., (mebel, na którym oso­
by siedzące obrócone są) plecami do siebie.
dossier [wym. dosję] teczka z aktami, dokumentami;
kompletny zbiór akt, papierów, dotyczących jakiejś
osoby a. sprawy.
- fr. 'plik akt z nalepką (i napisem) na grzbiecie; jw.’ od dos 'plecy;
grzbiet (książki)’ z łac. dorsum, zob. dorsalny.
doszlusować zob. szlusować.
dotacja zaopatrzenie, wyposażenie w środki finanso­
we; forma finansowania jednostek pozabudżetowych;
przedsiębiorstw, instytucji, organizacji; subsydium;
darowizna; bezzwrotna pomoc finansowa w celu po­
pierania jakiejś działalności; subwencja; por. deficyt.
II dotować.
dotacja
- śrdw.łac. dotatio 'wyposażenie’ z łac. dotare ’dać posag; obdarzyć’ od
dos dpn. dotis ’dar; posag; wiano’; por. donacja.
double blind (procedurę) [wym. dabl blajnd (prosi:
dżer)] ang., dosł. 'podwójnie ślepa (procedura)’, med.
metoda badania skuteczności nowego leku z wyłą­
czeniem czysto psychologicznych czynników: polega
na jednoczesnym przepisywaniu różnymi pacjentom
dwóch identycznie wyglądających leków, z których
jeden (pacjent i lekarz nie wiedzą, który) zawiera pla­
cebo (fr. en double aveugle).
doublethink [wym. dąblfink] ang., dwójmyślenie,
ogarnianie umysłem jednocześnie dwu sprzecznych
idei a. opinii i świadome dawanie im obu wiary.
- z George Orwella (Rok 1984, r.l), 1949 r.
do ut des łac., daję, abyś (i ty mi) dał.
Dow Jones averages ang., 'średnie (przeciętne)
Dowa (i) Jonesa’, indeks przeciętnych kursów akcji
wyliczany przez firmę Dow Jones and Company, jed­
nego z najpop. informatorów o ogólnych tendencjach
ruchu kursów akcji i obligacji w USA.
- od nazwy firmy zał. w 1882 r. w USA przez dziennikarzy finanso­
wych Charlesa Henry’ego Dowa (1851-1902) i Edwarda D. Jonesa
(1856-1920), autorów pierwszego w USA indeksu kursów papierów
wartościowych.
Downa zespół (dawn. zwany mongolizmem) med.
wrodzony niedorozwój umysłowy występujący
u dzieci (jedno na 500 do 600 żywych urodzeń), wraz
ze skośnymi, szeroko rozstawionymi oczami, szero­
ką, spłaszczoną czaszką małym nosem, dużym języ­
kiem i grubymi wargami, cofniętym podbródkiem,
krótkimi palcami rąk itd.
- od nazwiska lekarza ang., Johna L.H. Downa, 1828-96, który pierw­
szy opisał tę chorobę.
Downing Street ang. [wym. dąuning stri:t] przen.
rząd, gabinet brytyjski; jego polityka zagraniczna;
por. Whitehall.
- ulica w Londynie; pod nr. 10. siedziba premiera bryt.
doyen d’age ff., [wym. duaję da:ż] najstarszy wie­
kiem w jakimś kolektywie, gronie, gremium itp.
dozymetr przyrząd do pomiarów dawek promienio­
wania jonizującego i aktywności promieniotwórczej
preparatów; przyrząd do pomiarów indywidualnej
dawki napromieniowania gamma, otrzymanej przez
człowieka w czasie pobytu w rejonie skażonym środ­
kami promieniotwórczymi. || dozymetria.
- gr. dósis 'dar; dawanie’; zob. -metr.
doża najwyższy urzędnik w dawn. republikach Wene­
cji (697-1797) i Genui (1339-1797 i 1802-05), obie­
rany dożywotnio. || dogaressa małżonka doży.
- wł. (dial. wenecki) doge ’doża’ i dogaressa ’jw.’ z łac. ducatrbc, r.ż.
od łac. dux, zob. duce.
drabant dawn. żołnierz straży przybocznej króla a.
dostojnika; taniec staropolski pośredni między polo­
nezem a mazurem, tańczony na zakończenie wesela.
- dawn. nm. 'żołnierz pieszy’; por. trabant.
dracena bot. smokowiec, smocze drzewo rosną­
ce w strefie podzwrotnikowej Azji i Afryki (niektóre
gatunki wydzielają rodzaj ciemnoczerwonej żywicy
140 drakońskie
zwanej smoczą krwią), w Polsce hodowane w donicz­
kach.
- n.łac. dracaena ’jw.’ z późn.łac. 'wężyca’ od gr. drákaina’jp.’ r.ż. od
drákón, zob. dragon.
drachma st.gr. jednostka masy (zwł. attycka = 4,3 g)
i moneta (=6 oboli); śrdw. moneta srebrna na Bliskim
Wsch.; ang. i amer. jednostka wagi (ang. dram); do
1 12002 r. waluta gr. (=100 lepta).
- gr. drachmě 'pełna garść; 6 oboli (mieściło się w dłoni); drachma’ od
dróssesthai 'chwytać’; por. dirhem.
draga przest. pogłębiarka, bagrownica, szlamow-
nik, statek do wydobywania gruntu z dna rzek, base­
nów portowych i torów wodnych; rodzaj włoka bez
skrzydeł, używanego przez statki rybackie do poło­
wów dennych.
- fr. drague 'pogłębiarka’ z ang. drag ’jp.; niewód, włók’.
drag and drop inf. przeciągnij i upuść, typ symbo­
licznego wykonywania operacji komputerowych,
funkcja dostępna w niektórych programach polega­
jąca na przesunięciu na ekranie za pomocą myszy
zaznaczonego obiektu na nowe miejsce. Na przy­
kład przesunięcie symbolu tekstu na symbol drukar­
ki może spowodować wydrukowanie tego tekstu; por.
komputerowa mysz.
dragoman na Bliskim Wschodzie tłumacz, gł. z (i na)
jęz. tur., arab., pers. przy ambasadach, konsulatach a.
przewodnik turystów.
- śr.gr. dragomanos 'tłumacz’ z arab. tardżumón ’jp. ’ z aram.
túrgemáná ’jp.’
dragon dawn. żołnierz lekkiej jazdy, uzbrojonej w ar-
kebuzy a. muszkiety, szpady a. szable i pistolety; żart.
kobieta wysoka, tęga, energiczna. || dragonady prze­
śladowania za pomocą wojska na kwaterach u osób
będących przedmiotem szykan, zwł. terroryzowanie
w ten sposób hugenotów fr., organizowane od 1681 r.
przez ministra F.M. Louvois w Poitou, Aunis, Béam,
Gujennie, w Langwedocji, a zwł. w Sewennach, do­
konywane przez dragonów królewskich.
- fr. dragomade l.poj. 'dragonada’ od dragon 'dragon; smok; ję­
dza’ z łac. draco dpn. draconis 'wąż; smok’ od gr. drákón’jp.’; por.
dracena.
draguer [wym. dragę] przechadzać się w poszukiwa­
niu przygody erotycznej; zaczepiać w miejscu publ.
dziewczęta, młode kobiety, w celu nawiązania sto­
sunków erotycznych, podrywać.
- fr. 'oczyszczać pogłębiarką; poławiać miny; przen. (ok. 1960 r.) jw.’
od drague 'pogłębiarka’ z ang. drag ’jp.’.
drajw mocne ścięcie piłki rakietą kijem a. palantem,
w tenisie, golfie a. crickeťcie.
- ang. drive 'przejażdżka; spęd; popęd; napęd; jw.’
drakkar w V11-XI w. żaglowiosłowiec wikingów,
długi, wąski bezpokładowiec zdobiony rzeźbą smo­
ka na wysokiej dziobnicy; mniejsze drakkary, z ozdo­
bą w kształcie węża, nosiły nazwę staroskand. snek-
Jgur 'wąż'.
- staroskand. drekar ’smok’.
drakońskie (prawa, kary, przepisy, zarządzenia) - su­
rowe, bezwzględne, ostre, okrutne.
- od imienia prawodawcy ateńskiego Drakona, którego ustawy (ok.
621 r. p.n.e.) odznaczały się wyjątkową surowością kar.
 dramat
dramat jeden z 3 gł. rodzajów lit. oparty na akcji
i dialogu (por. epika; liryka); sztuka sceniczna, zwł.
o charakterze poważnym; przen. ciężkie przeżycie
moralne a. uczuciowe, trudny konflikt życiowy; nie­
szczęście. || dramatis personae łac., staroż. maski
(tj. osoby) dramatu; uczestnicy jakiegoś wydarzenia.
|| dramaturg autor sztuk scenicznych. || dramatur­
gia twórczość dramatyczna, sceniczna; jej teoria; (d.
sztuki scen.) cechy dramaturgiczne jej budowy, wąt­
ków, postaci itd. || dramatyzacja nadanie tekstowi lit.
formy scenicznej, przystosowanie go do wystawienia
w teatrze. || dramatyzować dokonywać dramatyza-
cji; brać a. przedstawiać sprawy, zdarzenia zbyt po­
ważnie, dramatycznie, w sposób wstrząsający, pełen
patosu; por. melodramat.
-gr. dráma 'działanie; akcja; dramat’ od drań 'działać; czynić; wykony­
wać’; por. drastyczny; mimodram, monodram.
dramma giocoso [wym. dżokozo] wł., ’wesoły dra­
mat’, komedia.
Drang nach Osten nm., (dosl ’napór na wschód’)
kierunek agresywnej polityki feudalnych i kapitali­
stycznych Niemiec do 1945 r. (por. geopolityka; Le-
bensraum).
draperia tkanina ułożona w kunsztowne fałdy dla ce­
lów dekoracyjnych, często spotykana w reprezenta­
cyjnych wnętrzach barokowych; udrapowana tkanina
imitowana w tynku, stiuku, kamieniu, drewnie, malo­
wana a. narysowana; por. konopeum; paludament.
- fr. draperie 'sukiennictwo; jw.’ od draper 'obić suknem; drapować,
układać (zbierać) w fałdy’ z drap 'sukno'.
drastyczny dosadny, jaskrawy; niesmaczny, nieprzy­
zwoity; ostry, gwałtowny, silnie działający (środek).
- gr. drastikós 'energiczny; skuteczny’ od drań, zob. dramat.
drażetki farm. tabletki z ochronną otoczką z cukru,
żelatyny, gumy arabskiej, masy czekoladowej itp.,
niekiedy maskującą przykry smak leku; drażety, dra­
że kuliste, soczewkowate, owalne cukierki zawierają­
ce pod twardą powłoką likier, syrop a. słodką masę.
- fr. dragée 'cukierek, jw.; śrut’ prawdop. z gr. tragśmata 'deser ze sło­
dyczy i owoców’ od trogein 'gryźć; jeść owoce’.
drehbuch [wym. dręjbuch] pop. scenopis filmowy.
- nm. Drehbuch 'scenariusz; jw .’; drehen 'kręcić'; Buch 'książka'.
Dreigroschenoper nm., Opera za trzy grosze.
- nm. tytuł melodramatu satyrycznego prozą i wierszem poety ang. Joh­
na Gaya (1685-1732) The B eg g a fs Opera („Opera żebracza”, wyst.
1728 r.), wyst. 1928 r. w Berlinie w nm. przeróbce Bertolta Brechta
(1898-1956) z muzyką Kurta Weilla (1900-50),
dreiundzwanzig Jahre, und nichts fiir die Unster-
biichkeit getan! nm., (mam) 23 lata, a nic (jeszcze)
nie uczyniłem dla nieśmiertelności!
- z Schillera (Don Karlos, 2, 2; 1787 r., wyst. poi. 1818 r., wyd. poi.
1844 r.); słowa Don Karlosa.
drelich, gruba, gęsta i mocna tkanina o splocie uko­
śnym a. atłasowym, wyrabiana z bawełny, lnu a. pół-
lniana, używana na ubrania robocze, ścierki, ręczniki,
pokrowce, rolety itd.
- nm. Dril lich 'parcianka, drelich’.
dren rura odwadniająca grunt; med. sączek. || drenaż
system rur odpływowych do osuszania gleby; dreno­
141 drogeria
wanie; (d. rynku) ekon. posunięcia gospodarcze a. fi­
skalne zmierzające do zmniejszenia siły nabywczej
ludności.
- ang. drainage 'drenowanie' od drain 'drenować; opróżniać’.
dres sport, ciepły kostium treningowy (bluza i długie
spodnie).
- ang. dress 'ubiór; strój; kostium’ z łac. direcius p.p. od dirigere, zob.
dyrektoriat.
drezyna lekki szynowy dwuosiowy pojazd techn.-go­
spodarczy z własnym napędem, używany przez pra­
cowników kolejowych.
- od nazwiska wynalazcy (1816 r.), inżyniera nm.: Karl Friedrich Drais,
baron von Sauerbronn (1785-1851).
Dr Feelgood [wym. firlgud] amer.ang., dosl ’dobrze
się czuć’; lekarz, który nieustannie przepisuje swym
pacjentom środki stymulujące, pobudzające, popra­
wiające na krótką metę samopoczucie pacjenta i leka­
rza, ale na dłuższą metę szkodliwe.
driady mit. gr. boginki lasów; (zob. hamadriady;
nimfy).
- gr. dryádes l.mn. od dryós 'driada' z drýs 'drzewo; dąb’; por. hama­
driady.
driakiew zob. skabioza; med. staroż. śrdw. uniwer­
salny lek na wszystkie choroby złożony z mnóstwa
składników.
- łac. theriaca 'odtrutka' z gr. thěriake 'odtrutka przeciw jadowite­
mu ukąszeniu’ z r.ż. od thěriakós 'należący do dzikiego zwierzęcia’
z therlon 'dzikie, jadowite zwierzę’ zdrobn. od thěr 'dzikie zwierzę’.
dribbling zob. drybling.
drink ang., napój wyskokowy, napitek, trunek;
szklanka a. kieliszek z napojem alkoholowym.
Drittes Reich zob. Das Dritte Reich.
drive [wym. drajw] ang., ’popędzać, poganiać’,
w muz. jazzowej i rockowej intensywność i napięcie
rytmu, gra z nerwem, z werwą.
drive-in [wym. drajwin] przedsiębiorstwo (np. kino,
bank, drugstore, bar, kafeteria) zbudowane i wyposa­
żone tak, aby móc obsłużyć klientów (widzów, go­
ści itp.) pozostających w swoich samochodach (gł.
w USA). || drive, disc drive inf. stacja dysków, fizycz­
ne lub logiczne miejsce zapisywania danych kompu­
tera w postaci plików; por. komputer, plik, dysk.
- ang. 'jw.' od drive in 'wjeżdżać'; drive 'prowadzić w óz’; in V .
Dr Jekyll and Mr Hyde ang., [wym. doktor dżękil
end mister hajd] doktor Jekyll i pan Hyde, dwa
sprzeczne z sobą oblicza duchowe jednego człowie­
ka, dobre i złe, ujawniające się kolejno.
- tytuł powieści (The Strange Case o f Dr. Jekyll and Mr. Hyde', 1886 r.)
Roberta L. Stevensona.
Dr Livingstone, I presume ang., doktor Livingsto-
ne, jak mniemam.
- słowa podróżnika i dziennikarza bryt. Henry Mortona Stanleya
(1841-1904), wysłanego przez „New York Herald” w swoją pierwszą
wyprawę afrykańską, przede wszystkim dla odnalezienia Davida Li-
vingstone’a, szkockiego misjonarza i badacza (1813-73), wypowiedzia­
ne na jego powitanie w Udżidżi nad jeziorem Tanganika 10 X I 1871 r.
drogeria skład apteczny. || drogerzysta, drogista
sprzedawca specyfików i kosmetyków; absolwent
drogeria
szkoły zawodowej drogistycznej; pracownik a. wła­
ściciel drogerii.
- fr. droguiste 'drogista’ i droguerie 'materiały apt.; skład apt.’ od dro-
gue 'lekarstwo; babski lek; narkotyk’.
droit ďaubaine fi:., zob. ius albanagii. || droit de
seigneur fr., zob. ius primae noctis.
dróle de guerre [wym. drol de gęr] dziwna, zabawna
wojna; niby-wojna, wojna siedząca, bezczynna, jaką
Francja i Anglia prowadziły z hitlerowskimi Niemca­
mi od 3 IX 1939 r. do 10 V 1940 r. (por. phony war;
Sitzkrieg; Blitzkrieg).
- fr. 'jw.'; dróle 'zabawny; dziwaczny’ ze śr.hol. drol 'malec; figlarz’; fi.
guerre 'wojna', pochodzenia germ.
drólerie piast. śrdw. i renesans, dekoracja w posta­
ci małych, zabawnych scenek figuralnych a. anima-
listycznych.
- fr. 'śmieszność; dowcip’ z dróle 'zabawny'.
-DROM(A) w złożeniach: bieg, przebieg; linia, pro­
sta; tor (wyścigowy); wyścig; plac, pole przygotowa­
ne, urządzone do specjalnych celów.
- gr. drómos 'bieg; tor wyścigowy’; por. aerodrom; hipodrom; ko­
smodrom; loksodroma; ortodroma; palindrom; prodrom; syndrom;
welodrom.
dromader wielbłąd jednogarbny; por. baktrian.
- późn.łac. dromedarius (camelus) 'jw.' z gr. dromás (kámělos) biegną­
cy (wielbłąd); 'jw.'; por. -drom(a).
dromomania zob. poriomania.
- gr. drómos, zob. -drom(a); -mania.
dromon(a) wojenny wiosłowy okręt bizant. w V -X w.,
początkowo jedno-, później dwurzędowy, uzbrojo­
ny w taran, a od VII w. w syfony do miotania „ognia
greckiego”, tajnej i skutecznej broni floty bizantyj­
skiej.
- gr. drómón.
dront, gołąb olbrzymi, zool. rodzina wymarłych nie­
lotnych ptaków spokrewnionych z gołębiami, ale
większych od indyka, o ubarwieniu ciemnopopiela-
tym, zmarniałych skrzydłach i potężnym, zakrzywio­
nym dziobie, która żyła na Maskarenach na O. Indyj­
skim (na wyspie Mauritius dront dodo, wytępiony
przez Europejczyków w 1681 r.; podobny gatunek na
wyspie Reunion wytępiony nieco wcześniej).
- fr. dronte 'jw.' z nazwy lokalnej.
drozofila zool. muszka owocowa, klasyczny mate­
riał doświadczalny genetyków ze względu na szybkie
rozmnażanie się i małą liczbę chromosomów.
- n.łac. Drosophila 'jw.'; gr. drósos 'kropla rosy; rosa; wilgoć’; zob.
-fil(o)-.
Dr Strangelove zob. (dr) Strangelove.
drugstore [wym. drągsto:r] w USA - drogeria z ta­
nim barem, słodyczami, gazetami, tanimi książkami,
specyfikami, kosmetykami itd.
- amer.ang. 'jw.' drug lek ’; storę 'skład; sklep’ ze st.fr. estorer ’(od)bu-
dować’ od łac. instaurare, zob. restauracja.
druidyzm międzyplemienna instytucja relig.-społ.
Celtów, zrzeszenie druidów, kapłanów, mędrców,
wróżbitów, sędziów, magów, poetów, lekarzy, nauczy­
cieli w staroż. Galii, Brytanii i Irlandii (do IV-V w.),
142 dubler
pojawiających się później w sagach irl. i walijskich,
i w legendach chrześc. jako magowie i czarodzieje,
-ła c . druides, druidae l.mn. 'jw.' ze st.celt.
druk (stopnie wielkości czcionek). Tabl. 44.
- nm. Druck 'ucisk; brzemię; nacisk; druk’.
drumla „samodźwięczny” instrument muz., b. popu­
larny od średniowiecza do pocz. XIX w., dziś rzadki;
stalowa ramka w kształcie podkówki z umocowaną
pośrodku elastyczną sprężyną; grający wkłada drum­
lę do ust i szarpie palcem koniec sprężynki; jama ust­
na służy za rezonator.
- nm. Trommel 'bęben; werbel’.
(drum) majorette [wym. dram mejdżeręt] w U S A -
dziewczyna a. młoda kobieta w fantazyjnym mundu­
rze, towarzysząca maszerującej orkiestrze a. oddzia­
łowi doboszów i kunsztownie wywijająca pałeczką
tamburmajora; zgrupowane w marszowe formacje
biorą udział w defiladach, świętach ludowych, uro­
czystych „dniach” z okazji rocznic itp.
- amer.ang. r.ż. od drum major 'tamburmajor'; drum 'bęben'; zob.
major.
drybling, dryblowanie, dribling, w piłce nożnej, ho­
keju - prowadzenie piłki ze zwodami dla zmylenia
i wyminięcia zagradzającego drogę przeciwnika.
- ang. dribbling 'jw.' od dribble 'kapać; ślinić się; odcedzać; dry-
blować’.
dryf znos, zbaczanie statku z wytkniętej drogi pod
wpływem wiatru a. prądu; kąt między kierunkiem
kursu i kierunkiem dryfu. || dryfować.
- ang. drift 'jw.'
dryl musztrowanie, tresura; nadmierna karność, ry­
gor; przest. świder, wiertło; drut do przepychania faj­
ki; przest. siewnik rzędowy. || drylować wyjmować
pestki z owoców.
- nm. Drill 'ćwiczenie; tresura’ od drillen 'wiercić; obracać; musztro­
wać, ćwiczyć; dręczyć; siać rzędowo’.
dualis gram. liczba podwójna, specjalna forma dekli­
nacji i koniugacji, wyrażająca fakt, że mamy do czy­
nienia z dwiema jednostkami (w większości jęz. indo-
europ. już zanikła; w polskim szczątki, funkcjonujące
jako l.mn.: rękoma, oczyma, uszyma; chodźwa, mów­
ią itp., a jako l.poj.: w ręku). || dualny.
- łac. zob. dualizm.
dualizm (pogląd uznający w jakiejś dziedzinie) dzia­
łanie dwóch niezależnych od siebie (przeciwstaw­
nych a. uzupełniających się) zasad, czynników (por.
monizm; pluralizm); stanowisko metafizyczne a. teo­
logiczne, przyjmujące istnienie dwóch różnych i nie-
sprowadzalnych do siebie wzajemnie substancji a.
czynnych zasad (np. duch i materia; ciało i dusza).
- łac. dualis 'podwójny' od duo '2'.
dubbing [wym. dąbing] zastąpienie oryginalnych
dialogów filmu dźwiękowego dialogami w innym ję­
zyku.
- ang. 'jw.' od dub 'dubbingować (film); udźwiękowić (film); przegry­
wać dźwięk na inną płytę, taśmę’ skr. od double, zob. debel.
dubler aktor teatr, grający na przemian z innym tę
samą rolę; śpiewak, wirtuoz, sportowiec, akrobata,
 dubler
wyręczający aktorów film. w ujęciach, w których nie­
zbędne są jego umiejętności. || dublować.
- fr. double 'podwójny; duplikat; dublet; dubler’ z lac. duplus 'podwój­
ny'; du- od duo ’2 ’; -plus 'mnożony przez’; por. debel; dublet; dublon.
dublet drugi a. dalszy egzemplarz danego przedmio­
tu; wyrób rzemiosła art. z kamieni szlachetnych, bę­
dący w części (zazw. dolnej) imitacją (XVII-XIX w.);
dwa jednocześnie oddane z dwururki przez myśliwe­
go celne strzały do dwóch sztuk zwierzyny.
- fr. doublet 'dublet jubilerski; wyrazy podobne o wspólnym pochodze­
niu i odmiennym znaczeniu’ z łac. duplus, zob. dubler.
dublon dawna złota moneta hiszp., podwójny dukat.
- fr. doublon 'jw.' z hiszp. doblón 'jw.' od dobie 'podwójny', z łac. du­
plus, zob. dubler.
dubn chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany sztucz­
nie; zob. transuranowce.
- otrzymany w 1970 r. w Berkeley w Kalifornii (USA); do 1997 r. zna­
ny pod nazwą han, łac. Hahnium.
duce [wym. ducze] przywódca; II Duce, ’wódz’, w fa­
szystowskich Włoszech (1922-43) o Benito Mussoli-
nim (1883-1945); (por. caudillo; Fiihrer).
- wł. 'przywódca; wódz’ od łac. dux dpn. ducis 'przywódca' z ducere
'wodzić; prowadzić’; por. akwedukt; dedukcja; doża; dukat; edukacja;
indukcja; introdukcja; kondotier; obdukcja; redukcja; reduta; reproduk­
cja; tusz 2.
duch otricąnija, duch somnięnija ros., duch negacji,
duch wątpienia; duch zaprzeczenia, duch bluźnierczy
(tł. J. Tuwima); por. der Geist, der stets vemeint.
- z Puszkina (Anioł) 1827 r.
ductus litterarum łac., dosl ’ciąg liter’, sposób pro­
wadzenia pióra po papierze (papirusie a. pergaminie);
analiza tego sposobu może ułatwić wydawcy przy­
wrócenie prawidłowej lekcji zepsutego tekstu.
du dernier bateau fr., dosl ’z ostatniego statku’; wg
najświeższej mody; ostatni krzyk mody; najmodniej­
szy (fason, krój itp.).
dueňa [wym. duęnią] hiszp., właścicielka; gospody­
ni; ochmistrzyni; dama do towarzystwa (dla młodych
mężatek); guwernantka.
duęnde hiszp., elf, kobold, demon; tajemniczy, ro­
mantyczny urok jako cecha charakteru hiszp.; wła­
ściwy jakoby Hiszpanom lęk przed groźnym, ma­
gicznym cieniem śmierci, kryjącym się we wszelkich
przejawach życia i we wszystkich wielkich dziełach
sztuki.
duet zespół złożony z dwóch śpiewaków; utwór wo­
kalny (a. fragment opery, operetki, kantaty itp.) na
dwa głosy; por. duo.
- wł. duetto zdrobn. od duo, zob. duo.
duga zob. duha.
du glaubst zu schieben und du wirst geschoben
nm., myślisz, że sam popychasz, a to ciebie pchają (tł.
Feliksa Konopki).
- z Goethego (Faust, cz. I, Noc Walpurgi); Mefistofeles.
du gleichst dem Geist, den du begreifst, nicht mir!
nm., równyś duchowi, coś go pojąć zdolny, nie mnie!
(tł. Feliksa Konopki).
- z Goethego (Faust, cz. I, Noc); Duch.
143 dumping
duha białorus., ukr., duga, ros., drewniany kabłąk
nad chomątem służący do umocowania tzw. użwy
(rzemieni przy chomącie) i połączenia jej z dyszlami
(hołoblami) w zaprzęgu jednokonnym.
du haut de ces pyramides... zob. soldats, songez,
que...
du holde Kunst! nm., czarowna Sztuko!
- z Franza von Schober (1798-1882) An die Musik i z pieśni op. 88
nr 4 Franza Schuberta.
duka ang. hindi sklep detaliczny w Kenii i niektórych
innych krajach wsch. Afryki. || dukawallah właści­
ciel takiego sklepu (często Hindus a. Pakistańczyk).
dukat dawn. moneta złota (a. srebrna) bita w wie­
lu krajach Europy od 1284 r. (por. cekin), mająca, gł.
w XVII i XVIII w., charakter międzynarodowy (por.
floren; gulden); w Polsce, ok. 1320-1831, czerwony
złoty.
- wł. ducato 'księstwo; dukat’ od duca 'książę; przewodnik’ z łac. dux,
zob. duce.
dulce et decorum est pro patria mori łac., słodko
i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę.
- z Horacego (Pieśni, 3,2 ,1 3 ).
dulcimer [wym. ...c-i...] śrdw. prototyp fortepianu,
rodzaj cymbałów z klawiaturą i drewnianymi mło­
teczkami obciągniętymi skórą.
- lac. dulcis 'słodki, miły’.
Dulcynea przest. iron. dama serca, pani serca, wy­
branka, umiłowana.
- z Cervantesa (Don Kichote); w wyobraźni bohatera: Dulcynea z To-
boso, szlachetna dama, w istocie: Aldonza Lorenzo, prosta, krzepka
dziewczyna z winiarni.
dulia Kość. rz.kat. kult świętych, aniołów, relikwii
i in. św. przedmiotów; por. hiperdulia, latria.
- śrdw.łac. z późn.gr. duleia 'służba; wykonana praca’ od gr. 'niewola’
z doúlos 'niewolnik’.
dulki żegl. widełki a. brzegi wycięcia w nadburciu ło­
dzi, służące do przytrzymywania wiosła na siodełku
(knadze).
- nm. Dolle l.poj. 'oparcie dla stem; sworzeń żelazny’.
Duma (Państwowa) - parlament ros. 1905-17; (D.
bojarska) w XV-XVII w. rada feudałów Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego, a od 1547 r. - cara.
- ros. (Gosudárstwiennaja) Duma ’jw .’; gosudórstwo 'państwo’ od go-
sudár 'monarcha’.
dumb waiter [wym. damuejter] ang., dosl ’niemy
kelner’, stolik pomocniczy do obsługi stołu, złożony
z trzonu trójnożowego, na którym osadzono kilka okrą­
głych (zazw. dających się obracać) półek; mała ręczna
winda do przewożenia potraw z piętra na piętro.
dum-dum pocisk karabinowy z wprasowaną spłonką
z rtęcią piorunującą (powodującą wybuch w ciele) a.
pocisk z naciętą okrywą (powodującą rany szarpane).
- od nazwy miejscowości pod Kalkutą, gdzie wyrabiano te pociski; uży­
wania ich zakazano na konferencji haskiej w 1899 r.
dumping [wym. dam...] sprzedaż towarów na ryn­
kach zagranicznych po cenach niższych od cen kra­
jowych, nawet poniżej kosztów produkcji, w celu za­
chwiania pozycji (a. wyparcia) obcej konkurencji;
dumping
sport, usuwanie skutków wysiłku za pomocą szkodli­
wych zazw. środków farmaceutycznych dla osiągnię­
cia szybszego powrotu zawodnika do formy; por. do­
ping.
- ang. ’jw.’ od dump 'wywalać; zrzucać; uprawiać dumping’.
dum spiro, spero łac., póki oddycham, nie tracę na­
dziei; póki tchu, poty otuchy.
dunlop [wym. danlop] tłusty, biały, mocno wyciśnię­
ty ser szkocki.
- ang. od nazwy miejscowości w Ayr county w Szkocji.
duo zespół złożony z dwóch instrumentalistów;
utwór instrumentalny (np. sonata) na 2 instrumenty
(np. skrzypce i altówka); por. duet.
- wł. 'duet' z łac. ’2 ’; por. duodecyma.
duobus dominis servire łac., dwóm panom służyć.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 6, 24); por. tytuł komedii pisarza wł. Car-
lo Goldoniego (1707-93) II servitore di duepadroni („Sługa dwóch pa­
nów”) wyst. 1745 r., druk. 1751 r., wyd. poi. 1803 r.
duobus litigantibus tertius gaudet łac., gdzie dwaj
się kłócą, tam trzeci się cieszy.
duo cum faciunt idem, non est idem łac., gdy dwaj
robią to samo, to nie jest to samo.
- z Terencjusza (Bracia 5 ,3 ,3 7 ), 165 r. p.n.e.
duodecyma muz. odległość (interwał) między dwoma
dźwiękami wynosząca 12 stopni skali; por. prima.
-ła c . duodecima 'dwunasta', zob. duo; decyma.
duplex urządzenie pozwalające, w czasie nadawania
bezpośrednio programu TV, na przekazywanie obra­
zów pochodzących z kilku ośrodków emisji; (<duplex
apartment) apartament, zwykle luksusowy, mieszczą­
cy się w domu mieszkalnym na dwu kolejnych kon­
dygnacjach.
- ang. 'podwójny' z łac., zob. duplikat.
duplikat odpis, kopia, wtórnik, drugi egzemplarz do­
kumentu.
- łac. duplicatus p.p. od duplicare 'podwajać' z duplex 'podwójny', por.
reduplikacja.
dur muz. durowy a. majorowy gatunek skali, gamy,
tonacji a. akordu; por. moll.
- łac. durus 'twardy'.
důra lex, sed lex łac., twarde prawo, ale (przecież)
prawo.
duralumin(ium), dural, stop glinu z miedzią, ma­
gnezem i manganem, twardy i b. lekki, używany gł.
w produkcji samolotów.
- zob. dur; aluminium.
dura necessitas łac., twarda konieczność.
- z Horacego (Pieśni 3, 24,6), 23 r. p.n.e.
durez! fi-., trwajcie!
- fr. minister spr. zagr. E. Drouyn de Lhuys w rozmowie z Władysła­
wem Czartoryskim 31 III 1863 r., w czasie powstania styczniowego.
Durga-POdża hindi, hinduistyczne święto na cześć
Durgi, aspektu małżonki Siwy Niszczyciela.
durian malaj., bot. rościan.
144 dyferencja
durra bot. sorgo murzyńskie, uprawiane jako zbo­
że chlebowe w Indiach, Japonii, Afganistanie, Afry­
ce i USA.
- arab. dhurah 'jw.'
durum est... contra stimulum calcitrare łac., trudno
jest przeciw ościeniowi wierzgać.
- z Wulgaty (Dzieje Ap., 9,5; 26,14).
du sublime au ridicule il n’y a qu’un pas fi., od
wzniosłości do śmieszności tylko jeden krok.
- powiedzenie Napoleona I w czasie ucieczki z Rosji (X II1812 r.).
duszeszczipątielnyj ros., ckliwy, sentymentalny; na­
zbyt uczuciowy.
-ros., dusza 'dusza'; szczipáť 'szczypać'.
dutar tur., dwustrunowa lud. lutnia turkiestańska o b.
długiej i wąskiej szyjce.
duumwirat w staroż. Rzymie - rządy pozostające
w ręku dwóch ludzi, duumwirów; urząd, godność
duumwirów; przen. dwie osoby dzielące między sie­
bie urząd a. pozycję; dwaj władcy wspólnie rządzący;
sojusz dwóch osób.
- łac. duumviratus od duumvir, duo, zob. duo; vir, zob. wirtuoz.
Dworiąnskoje gniezdo ros., Szlacheckie gniazdo.
- tytuł powieści (1859 r.) I. Turgieniewa.
DWT symbol tony deadweight [wym. ang. dęduejt],
jednostki nośności statku, równej 1 tonie metrycznej
a. ang. (2240 funtów, ok. 1016 kg).
- skr. z ang. d(ead)w(eight)t(omage) 'nośność statku w tonach; różni­
ca między wypornością (ciężarem) statku załadowanego a wypornością
pustego’; deadweight 'waga, ciężar’; tonage, zob. tonaż.
dy- zob. di-.
dybuk w folklorze żyd. - dusza zmarłego grzesznika,
która zamieszkała w ciele osoby żyjącej.
- hebr. dibbiik 'połączenie; przywiązanie’.
dychotomia dwudzielność; podział dychotomiczny
dwuczłonowy, na dwie części, kategorie, klasy, zwł.
na 2 przeciwstawne sobie a. wzajemnie się wyłącza­
jące gmpy; bifurkacja wielokrotna.
- gr. dichotomia 'dwudzielność' od dichótomos 'przecięty na 2 części’;
dicha 'na 2 części’ zob. -tom(ia).
dydaktyka nauka o metodach nauczania i uczenia
się; pouczanie, moralizowanie. || dydaktyczny.
- gr. didaktikós 'umiejący uczyć’ od didóskein, zob. didaskalia.
dydelf zool. szczur workowaty, zob. opos.
- n.łac. didelphys dosł. 'dwumaciczny (tj. torbacz); jw.’; zob. di-; gr.
delphýs 'macica'.
dydym chem. mieszanina pierwiastków ziem rzad­
kich (gł. neodymu i prazeodymu), uważana dawn.
za pierwiastek, używana do barwienia szkieł filtrów
optycznych.
- gr. didymos 'podwójny; bliźniak’ od dýo 'dwa'.
dyfamacja przest. zniesławienie, potwarz, oszczer­
stwo.
- łac. diffamatio 'rozgłaszanie, obwieszczanie’ od dijfamare 'rozgła­
szać'; zob. d y s-1; fama.
dyferencja dawn. różnica. || dyferencjacja różnico­
wanie (się). || dyferencjalny zróżnicowany; mat. róż­
 dyferencja
nicowy. || dyferencjał mechanizm różnicowy, zwł. do
przekładni w moście napędowym samochodu.
- łac. differentia 'różnica’ od differre 'odraczać; różnić się’; dif- zob.
d y s -1; ferować.
dyfrakcja ugięcie fal na krawędzi przeszkody (otwo­
ru), powodujące przenikanie mchu falowego w obręb
cienia geometrycznego, oraz rozpraszanie (np. świa­
tła, promieni Roentgena) i omijanie przeszkód (np.
przez fale radiowe).
- łac. diffractus p.p. od diffringere 'rozłamać się na kawałki’; dif- zob.
d y s -1; -fringere odfrangere, zob. frakcja.
dyfteria, dyfteryt med. błonica.
- fr. diphtérie ’jw.’ z gr. diphthéra 'skóra wyprawiona; błona; sakwa’.
dyftong dwugłoska, połączenie dwóch samogłosek
w jednej sylabie (np. au-to).
- gr. diphthóngos 'dwudźwięczny; dwugłoska’; zob. di-; phthóngos
'dźwięk; głos’.
dyfuzja samorzutne wyrównywanie stężenia (kon­
centracji) na skutek bezładnego mchu cieplnego czą­
steczek materii, powodujące mieszanie się różnych
gazów, cieczy a. ciał stałych.
-p óźn iąc, diffusio 'rozlanie’ od łac. diffundere 'rozlewać; rozprzestrze­
niać; rozsypywać’; dif- zob. d y s -1; fiizja 2.
dygresja przejściowe odbiegnięcie, zboczenie, od
gł. tematu, wątku; wypowiedź wtrącona w główny
tok opowiadania, utworu lit.; por. dywagacja, gra­
tis dictum.
- łac. digressio 'odejście; odstąpienie’ z digredi 'odstąpić, odejść; zbo­
czyć’; di- zob. d y s-1; -gredi, zob. agresja.
dykasteria dawn. sąd; instytucja państw.; organ adm.,
(od)dział, instancja, urząd.
-g r .dikasterion 'sąd; w Atenach jedna z 10 sekcji sądu przysięgłych’ od
dikastés 'sędzia’z dikě 'obyczaj; prawo; sprawiedliwość; proces; kara’.
dykcja wymowa, sposób wymawiania wyrazów. ||
dykcjonarz dawn. słownik, leksykon, encyklopedia,
zasób słów.
- śrdw.łac. dictionarium 'słownik’ od późniąc, dictio 'słowo’ z łac. 'wy­
słowienie (mówcy publicznego)’ od dictus, zob. dictum.
dyktafon lekka, poręczna odmiana magnetofonu, róż­
nych systemów, do elektroakustycznego zapisu dyk­
tand, przemówień itp. w celu późniejszego sporzą­
dzenia maszynopisu, zwł. do użytku biurowego.
-Dictaphone, nazwa handl.; zob. dictum; -fon-.
dyktat nakaz, rozkaz. || dyktator człowiek mający
nieograniczoną władzę, władca absolutny (por. auto-
krata; despota; tyran). || dyktatura władza jednostki,
grupy a. klasy społecznej, oparta na sile; (d. proleta­
riatu) przejęcie władzy politycznej przez partię, uwa­
żane przez komunistów za nieodzowny etap na dro­
dze do ustanowienia społeczeństwa bezklasowego.
- łac. dictätor ’w staroż. Rzymie urzędnik wybrany przez konsulów na
polecenie senatu, w czasie nadzwyczajnego niebezpieczeństwa woj.,
sprawujący nieograniczoną władzę najwyżej przez 6 mieś.’ i dictatu-
ra 'urząd dyktatora’ od dictare 'zalecać; dyktować’ f. częst. od dice-
re, zob. dictum.
dylatacjafiz. rozszerzalność cieplna, zwiększanie ob­
jętości ciał wskutek ogrzewania.
- późniąc, dilatatio 'rozszerzanie’ z łac. dilatatus p.p. od dilatare 'roz­
postrzeć, rozciągnąć’; di- zob. d y s-1; latare od latus, zob. latyftmdia.
145 dyplom
dylemat kłopotliwa sytuacja wymagająca trudnego
wyboru między dwiema przykrymi możliwościami;
problem; alternatywa; log. wnioskowanie, w którym,
prócz 2 zdań warunkowych, jako trzecia przesłanka
występuje zdanie alternatywne.
- gr. dilěmma dpn. dilemmatos 'alternatywa’ zob., di-; lemat.
dyletant amator, miłośnik sztuki a. nauki; człowiek
zajmujący się jakąś dziedziną (zwł. sztuki, nauki)
z amatorstwa, nie zawodowo, niekiedy sporadycz­
nie, powierzchownie; laik o rozlicznych zaintereso­
waniach. || dyletantyzm.
- wł. dilettante ’jw .’ od dilettare ’lubować się’ z łac. delectare, zob. de­
lektować się.
dyliżans kilku(nasto)osobowy konny omnibus pocz­
towy, używany od poł. XVI do poł. XIX w.
- fr. (carrosse de) diligence '(powóz) pospieszny’; diligence 'pośpiech;
staranność; dyliżans’ z łac. diligentia 'staranność; skrupulatność;
oszczędność’ od diligere 'cenić, lubić’; di- zob. d y s -1; legere, zob. le­
genda; fr. carrosse, zob. karoca.
dylogia cykl dwóch utworów lit. (zwł. dramatów, po­
wieści) o odrębnych tytułach (i zazw. łącznym tytule
ogólnym) i wspólnym temacie; por. trylogia.
- gr. dilogta 'dwuznacznik; powtórzenie’; zob. di-; -log; log-.
dyluwium zob. plejstocen, Tabl. 7.
-ła c . diluvium 'potop’.
dymisja zwolnienie kogo ze stanowiska, złożenie
z urzędu; rezygnacja (ustąpienie) z zajmowanego sta­
nowiska.
-ła c . dimissio 'wysłanie; odprawienie’ o d dimittere 'rozsyłać, wysyłać;
uwolnić; poniechać’; di- zob. d y s -1; mitiere, zob. misja.
dymka biała, gładka tkanina bawełniana a. konopna
o splocie atlasowym.
- tur. dimi 'barchan’.
dymorfizm biol. dwupostaciowość; (d. płciowy)
gdy samce różnią się znacznie wyglądem od samic;
(d. ekologiczny) zróżnicowanie postaci organizmów
w związku z odmiennym charakterem ich siedlisk a.
w zależności od pór roku; por. polimorfizm.
- gr. dimorphos 'dwukształtny’; zob. di-; -morf-.
dym otięczestwa zob. i dym otieczestwa...
dyna fiz. przest. jednostka siły; zob. niuton. || dyna­
mika siła, zdolność działania; ruch, żywość, ener-
giw,fiz. dział mechaniki traktujący o siłach powodują­
cych zmiany mchu (por. statyka); muz. natężenie siły
dźwięków i jego zmiany w utworze. || dynamit ma­
teriał wybuchowy, absorbent przepojony nitroglicery­
ną. || dynamo(maszyna) przest. prądnica elektr.
- gr. dynamikós 'potężny’ od dýnamis 'siła; władza’; por. aerodynamika;
dynastia; superheterodyna.
dynar zob. dinar.
dynasta monarcha, panujący członek dynastii. || dy­
nastia szereg panujących z jednego rodu; rodzina pa­
nująca (dziedzicznie).
- gr. dynasteia 'władza’ od dynástěs 'władca’ z dýnasthai 'mieć siłę,
władzę; moc’; por. dyna.
dyon zob. dywizjon.
dyplom dokument stwierdzający nadanie tytułu a.
uprawnień (zawodowych); piśmienne wyróżnienie,
dyplom
odznaczenie, pochwała (na konkursie, zawodach). ||
dyplomacja działalność organów państwowych, re­
alizujących politykę zagraniczną państwa; instytu­
cje i urzędy pełniące te funkcje oraz ich pracownicy;
personel dyplomatycznej służby zagranicznej; sztu­
ka prowadzenia i utrzymywania stosunków między
państwami; przen. zręczność, układność, obrotność,
takt; umiejętność dyplomatyzowania, postępowania
w sposób ostrożny, zręczny, przebiegły, skryty. || dy­
plomata.
- łac. diploma dpn. diplomatis 'dokument nadający tytuł a. przywilej’
z gr. diploma 'arkusz złożony na pół; rzecz podwojona’ od diplóos, zob.
dipl(o)-.
dypsomania okresowe występowanie niepohamowa­
nej potrzeby alkoholu; opilstwo okresowe. || dypso-
maniak(alny).
- gr. dipsa 'pragnienie'; zob. -mania.
dyptych, dyptyk malowidło, płaskorzeźba, ołta­
rzyk) z dwóch części, składane, na zawiasach; por.
poliptyk.
- gr. diptychos 'podwójnie złożony’.
dyrektoriat faza rozwojowa klasycy stycznej sztu­
ki fr. (zwł. meblarstwa i kostiumologii), związana
z Dyrektoriatem, schyłkowym okresem Rewolucji
fr. (1796—99), rządami 5-osobowego organu władzy
najwyższej.
- fr. directoire 'jw.' ze śrdw.łac. directorium 'przewodnik (książka)’ od
łac. directus p.p. od dirigere 'kierować'; di- zob. d y s-1; -rigere od rege-
re, zob. regencja; por. dres; dyrektywa.
dyrektywa wskazówka działania, wytyczna, zalece­
nie. || dyrygent muzyk kierujący zespołowym wyko­
nywaniem utworów muz. || dyrygować kierować (or­
kiestrą, chórem; przest. czyjąś pracą).
- śrdw.łac. directims 'wytyczony' i łac. dirigens dpn. dirigentis 'kieru­
jący' od dirigere, zob. dyrektoriat.
DYS- w złożeniach; 1. przeciwieństwo; odwrotność,
pozbawienie; wyłączenie; nieobecność; nie-; di-. 2.
nienormalny; trudny; lichy; wadliwy; zły; por. eu-.
- 1 . łac. dis- 'roz-; na części’. 2. gr. dys- 'źle; ciężko’.
dysbaryzm med. lotn. stan fizjologiczny organizmu
wywołany obniżeniem ciśnienia atmosferycznego.
- zob. dys-; -bar-.
dyscyplina podporządkowanie się przepisom służbo­
wym, rygorom, regulaminowi wewnętrznemu danej
org., grupy; karność, ustalony porządek, posłuszeń­
stwo w służbie; (d. wewnętrzna) opanowanie; dział,
gałąź, dziedzina nauki a. techniki, nauka; down. krótki
bat do karania, o kilku rzemieniach; uderzenie takim
batem. || dyscyplinarka, postępowanie dyscyplinar­
ne, dochodzenie dotyczące wykroczeń służbowych a.
naruszenia obowiązków.
- łac. disciplina dosl. 'nauczanie, instrukcja’ od discipulus 'uczeń'.
dysertacja praca pisemna przedstawiona w celu uzy­
skania stopnia naukowego; rozprawa naukowa. || dy-
sertant autor dysertacji.
- łac. dissertatio 'badanie, rozumowanie’ od disserere 'dysputować;
rozprawiać, roztrząsać’; zob. d y s -1; serere, zob. seria.
dysfemizm odwrotność eufemizmu, zastąpienie przy­
zwoitego, oględnego a. obojętnego słowa a. wyraże­
nia drażliwym, dosadnym a. nieprzyzwoitym.
146 dyskryminacja
- zob. d y s-1; eufemizm; eu-.
dysforia psych, przygnębienie, depresja, upadek du­
cha, przeciwieństwo euforii.
- n.łac. dysphoria 'jw.' z gr. 'złe samopoczucie; udręka’ od dýsphoros
'trudny do zniesienia’; zob. dys- 2; -for-.
dysfunkcjonalny nie przystosowany, nie dostosowa­
ny do potrzeb, celów zwł. ludzkich, społecznych.
- zob. dys-; funkcja.
dysjunkcja log. językozn. zdanie złożone z 2 zdań
za pomocą spójnika „albo” (w znaczeniu „zachodzi
co najwyżej jedno z dwojga”); biol. przerwa między
geogr. obszarami występowania gatunków a. grup
zwierząt lub roślin.
- łac. disiunctio 'rozdzielenie; niezgodność’ od disiungere 'oddzielać;
rozróżniać’; zob. d y s-1; iungere, zob. iunctim.
dysk inf. magnetyczny nośnik bezpośrednio dostęp­
nej pamięci komputera, na którym zapisywane są pli­
ki, w postaci przenośnej dyskietki albo zamocowa­
nego na stałe dysku twardego; por. directory, drive,
komputer, optyczny dysk, plik.
- gr. diskos 'dysk'.
dyskobol lekkoatleta rzucający dyskiem.
- gr. diskobólos 'jw.'; diskos 'dysk'; -bolos od bállein, zob. balista.
dyskografia piśmiennictwo z zakresu muz. mecha­
nicznej; encyklopedie, czasopisma, antologie płyto­
we, przewodniki, informatory, katalogi i wykazy na­
grań płytowych. || dyskoteka płytoteka, zbiór płyt
z nagranymi utworami muz. i lit.; lokal publ., zwł.
młodzieżowy, gdzie tańczy się przy muzyce z płyt
(i taśm); fonoteka.
- gr. diskos, zob. dyskobol; fr. discothéque 'dyskoteka'; zob. -graf-;
-teka-.
dyskonto potrącenie z góry (przez bank a. osobę pry­
watną, przy kupnie weksli, czeków, papierów war­
tościowych) odsetek za czas pozostający do terminu
płatności. || dyskontować również przen. spożytko­
wać (autorytet; zasługi).
- nm. Diskonto 'jw. ’ ze śrdw.łac. discomputus 'potrącenie przy wypłacie
przed terminem’; zob. d y s -1; łac. computare, zob. komput.
dyskoteka zob. dyskografia.
dyskrecja umiejętność milczenia w jakichś sprawach;
dochowanie tajemnicy; niewtrącanie się do cudzych
spraw, delikatność, oględność. || dyskrecjonalny po­
zostawiony do swobodnego uznania, nie określony,
nie ograniczony przepisami (por. á discretion); pouf­
ny. || dyskretny umiejący dochować tajemnicy; deli­
katny; mat. techn. nieciągły.
- późniąc, discretio 'oddzielenie; rozróżnienie’ od discemere 'rozdzie­
lać; rozróżniać’; zob. dys- 1; cemere, zob. certyfikat; por. dyskrymi­
nacja.
dyskredytować podważać zaufanie, pomniejszać au­
torytet, psuć opinię, kompromitować, dezawuować.
- fr. discréditer 'jw.' od discrédií 'utrata kredytu, zaufania’; zob. d y s-1;
credit 'kredyt' z łac. creditum, zob. credit.
dyskretny zob. dyskrecja.
dyskryminacja pozbawienie równouprawnienia,
upośledzanie, szykanowanie pewnej grupy ludzi ze
względu na ich pochodzenie a. przynależność kia-
 dyskryminacja
sową, narodową, rasową (por. segregacja), wyznanio­
wą; w handlu międzynarodowym: przyznawanie ja­
kiemuś krajowi mniejszych niż innym krajom przy­
wilejów na własnym rynku.
- późniąc, discriminatio 'rozróżnienie; rozdzielanie’ od discriminare
’(roz)dzielić; rozróżniać; przydzielać’ od discrimen 'podział; rozróżnie­
nie; decyzja’ z discemere, zob. dyskrecja.
dyskurs rozmowa, dyskusja; przemowa. || dyskur-
sywny rozumowy, logiczny, refleksyjny, oparty na
wnioskowaniu z uprzednio przyjętych twierdzeń
(przesłanek), poparty argumentacją; nieintuicyjny.
- łac. discursus p.p. od discurrere ’biec w różne strony; spieszyć; dys­
kutować’; zob. d y s -1; currere, zob. kurs.
dyskusja wymiana zdań na jakiś temat, (wspólne)
roztrząsanie sprawy, rozmowa, dysputa. || dyskusyj­
ny mający a. mogący być przedmiotem (lub poświę­
cony) dyskusji. || dyskutować.
- późniąc, discussio 'badanie; śledztwo’ z łac. 'roztrząsanie’ od discu-
tere 'wstrząsać; rozsypać’; zob. dys- 1; -cutere od ąuatere 'wstrząsać;
uderzać’.
dyskwalifikacja stwierdzenie czyjejś niezdatności do
podjętej pracy; pozbawienie prawa do czego (np. do
uczestniczenia w zawodach sport.) jako kara za naru­
szenie przepisów itp.
-z o b . d y s-1; kwalifikacja.
dysleksja med., psych, zaburzenia w umiejętności
czytania.
- zob. dys- 2; gr. leksis, zob. leksyka.
dyslokacja rozmieszczenie, rozłożenie, rozlokowa­
nie sił zbrojnych na danym terytorium; geol. prze­
mieszczanie się warstw skorupy ziemskiej a. płasz­
czyzn sieciowych w kryształach.
- śrdwlac. dislocatio 'przemieszczenie’ od dislocare 'przemieszczać’;
zob. d y s -1; lokalizacja.
dysocjacja fiz., chem. samorzutny rozpad cząsteczek:
na jony podczas rozpuszczania (d. elektrolityczna), na
mniejsze cząsteczki przy ogrzewaniu (d. termiczna);
psych. (d. jaźni) rozszczepienie jaźni, chorobliwe roz­
szczepianie się osobowości i grupowanie się przeżyć
i pamięci podmiotu wokół dwu (a. nawet większej
liczby),ja ”, obcych względem siebie.
- łac. dissociatio 'rozdzielanie’ od dissociare 'odłączyć; oddzielić; wy­
obcować’; zob. dys- 1; sociare 'jednoczyć; dzielić (z kim co)’ od so-
cius, zob. socjalny.
dysonans muz. współbrzmienie a. następstwo co naj­
mniej dwóch dźwięków, dające wrażenie niezgodno­
ści (por. konsonans);przen. rozbieżność, sprzeczność;
zakłócenie, brak harmonii, dysharmonia, rozdźwięk,
nieporozumienie.
- łac. dissonans p.pr. od dissonare 'brzmieć niezgodnie, fałszywie’;
zob. d y s-1; sonare, zob. sonata.
dyspanseryjny dotyczący masowych form opieki sa-
nitamo-med. i leczenia profilaktycznego, zwł. dzieci
i młodzieży.
- ang. dispensary 'apteka (szpitalna, szkolna, fabr.); ambulatorium’
od dispense 'wydzielać; wydawać; zwalniać’ z łac. dispensare, zob.
dyspensa.
dyspareunia niejednoczesne występowanie orgazmu
u mężczyzny i kobiety a. chorobliwy, trwały brak or­
gazmu u kobiety.
147 dystanazja
- zob. dys- 2; gr. páreunos 'towarzysz wspólnego łoża’; zob. par(a)-;
eune loże’.
dyspensa zwolnienie od obowiązku stosowania okre­
ślonego przepisu kościelnego (dotyczącego np. prze­
szkód małżeńskich, złożonych ślubów, zachowania
postu itp.).
- śrdw.łac. dispensare 'zwalniać; wybaczać; udzielać dyspensy’ z późn.
łac. 'udzielać, dawać’ od łac. 'wydzielać’ z dispendere 'ważyć; rozwa­
żać’; zob. d y s -1; stypendium.
dyspepsja med. niestrawność.
- gr. dyspepsía ’jw.’ od dýspeptos 'niestrawny’; zob. dys- 2; péptein,
zob. pepsyna.
dyspersja fiz. rozszczepienie światła, rozkład na bar­
wy składowe; chem. stan rozdrobnienia, rozproszenia
substancji w roztworach; statyst. rozsiew, rozprosze­
nie, zróżnicowanie, zmienność.
- łac. dispersio 'rozproszenie’ od dispergere ’rozpraszać’; zob. dys-1;
spargere 'siać, rozsypywać’.
dysplastykpsych, człowiek o budowie nieregularnej,
nieharmonijnej, o usposobieniu schizotymicznym;
por. astenik.
-z o b . dys- 2; gt.plastós, zob. -piast; piast-.
dysponenda lista druków (książek, broszur itp.) bę­
dących do dyspozycji wydawcy, znajdujących się
na składzie, w magazynach. || dysponent jednostka
prawna dysponująca, zarządzająca (np. funduszami).
|| dysponować rozporządzać czym według uznania;
wydawać polecenie, zamawiać co; Kość. rz.kat. przy­
gotowywać kogo na śmierć przez udzielenie ostatnich
sakramentów. || dysponowany przygotowany, uspo­
sobiony do czego.
- łac. disponenda (gerundivum r.nij. l.mn.) i disponens dpn. disponentis
(p.pr.) od disponere 'układać; dzielić, porządkować’; zob. d ys-1;porte­
re, zob. pozycja; por. dyspozycja.
dyspozycja rozporządzenie, polecenie, wskazów­
ka; plan, układ, podział (książki, referatu itd.); med.
skłonność do pewnych schorzeń, przeżyć psych.;
psych, cechy osobowości, właściwości psychiczne,
uzdolnienia itd. || dyspozytornia stanowisko pracy
(wraz z pomieszczeniem) dyspozytora, pracowni­
ka kierującego ruchem transportu (samochodowego,
kolejowego itd.) a. eksploatacją urządzeń energetycz­
nych i rozdziałem energii.
- łac. dispositio 'rozstawienie; uporządkowanie’; od disponere zob.
dysponować.
dysproporcja brak proporcji, symetrii, równowagi;
niewspółmiemość; brak harmonii między przedmio­
tami, zjawiskami, cechami występującymi łącznie.
- zob. d y s -1; proporcja.
dysproz chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich; por. lantanowce.
- gr. dysprósitos 'trudno dostępny’; zob. dys- 2;prositós 'dostępny’.
dysputa słowna wymiana poglądów, dyskusja, po­
lemika, spór, rozmowa (zwł. na tematy naukowe). ||
dysputant uczestnik dysputy. || dysputować.
- łac. disputare 'badać; spierać się’; zob. dys- 1; putare, zob. am­
putacja.
dystanazja med. sztuczne utrzymanie serca i płuc u pa­
cjenta z nieodwracalnymi zmianami a. ciężkimi uszko­
dzeniami mózgu; por. mort en survie artificielle.
dystanazja____________________
-n .łac. disthanasia ’jw.’; zob. d y s -1; -tanato-.
dystopia odwrotność utopii: miejsce, w którym dzie­
je się jak najgorzej, stosunki społ., w których panuje
zło; por. kakotopia.
- zob. dys-; utopia.
dystrakcja przest. roztargnienie; rozrywka. || dys-
trakt przest. człowiek roztargniony.
-ła c . distractio 'rozłączenie’ od distrahere 'rozciągać; rozrywać’; zob.
d y s-1; trakcja.
dystrofia med. zaburzenie w odżywianiu tkanek, na­
rządów a. całego organizmu, prowadzące do zmian
zanikowych, zwyrodnień a. przerostów. || dystrofiza-
cja zbiornika wodnego - proces zmniejszania się za­
wartości pokarmowych (dystrofizm) na skutek braku
soli mineralnych i nagromadzenia się kwasów próch­
nicowych, będący formą starzenia się zbiornika, pro­
wadzący do przekształcenia go w torfowisko; por. eu­
trofizacja.
- n.łac. disthanasia 'jw.'; zob. dys-; -trophia z gr. trephein, zob. tro­
ficzny.
dystrybucja rozdział, podział dóbr materialnych;
przydział, rozprowadzenie (np. towarów); por. repar-
tycja.
- łac. distributio 'podział' od distribuere 'rozdzielać; rozdawać’; zob.
d y s-1; trybut.
dystrykt okręg adm., wyborczy, sądowy w niektó­
rych krajach; okręg, obwód, powiat, dzielnica (w Pol­
sce w okresie zaborów i okupacji nm.).
- łac. districtus p.p. od distringere 'rozrywać; męczyć; zmuszać’; zob.
d y s-1\stringere 'ściskać'; por. prestidigitator; restrykcja; stres.
dystych dwuwiersz; (d. elegijny) staroż. strofa dwu­
wierszowa, złożona z heksametru i pentametru.
- gr. distichon 'jw. ’ z r.nij. od distichos 'dwurzędowy'; zob. di-; -stych.
dystyngowany odznaczający się ogładą, opanowa­
niem, umiarem, wytwomością form towarzyskich. ||
dystynkcja dobre maniery, elegancja, wytwomość;
(w l.mn.) oznaki stopni wojsk., rodzajów służb a.
wojsk (por. emblemat; insygnia).
- łac. distinctio 'wyróżnienie; odznaczenie; ozdabianie’ od distinguere
'rozdzielać; wyróżniać; ozdabiać’.
dysydent hist. różnowierca, innowierca; odszczepie-
niec; odstępca od dogmatów kościoła panującego;
osoba zapatrywań odmiennych od ogólnie przyjętych
w danym kraju a. społeczeństwie (i nieraz ostro tę od­
mienność wyrażająca); opozycjonista w państwie rzą­
dzonym autokratycznie.
- łac. dissidens dpn. dissidentis p.pr. od dissidere 'siedzieć po przeciw­
nej stronie; nie zgadzać się’; zob. d y s -1; -sidere od sedere, zob. sesja.
dysymilacja rozpodobnienie (sąsiadujących z sobą
identycznych głosek w wyrazach); biol. procesy pro­
wadzące do rozkładu i do wydalania poza organizm
jego składników biochemicznych (por. asymilacja;
metabolizm).
- zob. d y s-1; asymilacja; a-.
dysymulacja odwrotność symulacji; ukrywanie obja­
wów choroby a. kalectwa w określonym celu.
- łac. dissimulatio 'udawanie' od dissimulare 'zatajać, udawać’; zob.
d y s -1; symulacja.
148 dywidenda
dytyramb pieśń pochwalna; utwór wychwalający,
sławiący kogo, panegiryk; entuzjastyczna, podniosła
pochwała.
- od dithýrambos 'pieśń chóralna, z towarzyszeniem aulosu, ku czci
Dionizosa’.
dywagacja (zazw. w l.mn.) mówienie, pisanie bez­
ładne, rozwlekłe, nie na temat, od rzeczy; por. dygre­
sja. 1dywagować mówić, pisać nie na temat a. od rze­
czy.
-późn.łac. divagatio 'błądzenie' od łac. divagari 'zabłąkać się; zejść na
manowce’; di- zob. d y s -1; wagabunda.
dywan hist. (w Persji przed VII w.) zbiór pism, ksiąg;
zespół pisarzy, kancelaria; (w Persji muzułm. i Turcji
osmańskiej) najwyższa rada państwa (tur. Wielki D.);
zbiór wierszy różnego rodzaju jednego autora (w lit.
Wschodu); kobierzec.
-pers. diwan 'księgi; rada’.
dywergencja rozbieżność; biol. (d. rozwoju) różni­
cowanie się w toku ewolucji cech pokrewnych orga­
nizmów (ras, gatunków) pod wpływem odmiennych
warunków terenowych, środowiskowych i wzajemnej
izolacji; por. konwergencja {biol). || dywergencyjne
myślenie psychol. proces myślowy zakładający wie­
le punktów widzenia i obejmujący liczne możliwości
problemu, bez troski o „poprawną” odpowiedź czy
„logiczny” układ; por. konwergencyjne myślenie.
- fr. divergence 'rozbieżność' ze śrdw.łac. divergere 'rozginać'; di- zob.
d y s-1; vergere, zob. konwergencja.
dywersja działanie wojenne mające na celu odwró­
cenie uwagi nieprzyjaciela; działanie z ukrycia w celu
podkopania obronności a. gospodarki nieprzyjaciela
w czasie wojny a. wrogiego państwa w czasie pokoju
(por. partyzantka; partyzant; sabotaż). || dywersant.
- późn.łac. diversio 'przewrót' od divertere 'odwracać; rozłączać się’;
di- zob. d y s-1; wersja.
dywersyfikacja ekon. rozgałęzienie, urozmaicenie
produkcji, rozszerzanie jej na różnorakie, odległe
od siebie dziedziny, zwł. po to, aby straty poniesio­
ne w jednej móc wyrównywać zyskami osiągniętymi
w innej branży.
- śrdw.łac. diversificare 'urozmaicać' od łac. divertere 'odwracać;
odejść’; zob. di-; vertere zob. wersja.
dywetyna tkanina o splocie satynowym a. skośnym
krzyżykowym, imitująca aksamit.
- fr. duvetine od duvet 'puch, puszek, meszek’.
dywidenda dochód z akcji; część zysków spółki ak­
cyjnej pozostała po zaspokojeniu potrzeb przedsię­
biorstwa (w zakresie inwestycji, rezerw, innych fun­
duszów oraz wierzytelności, jak podatki, spłaty itp.)
przeznaczona do rozdziału między akcjonariuszy. ||
dywiz znak graficzny łączący a. dzielący wyraz(y),
znak przeniesienia, łącznik, mała kreska (w odróżnie­
niu od myślnika, pauzy). || dywizja jednostka wojsk,
złożona z kilku pułków a. brygad i oddziałów pomoc­
niczych broni i służb. || dywizjon pododdział artyle­
rii, broni zmotoryzowanych, lotnictwa, odpowiada­
jący batalionowi (skr. dyon). || dywizjonizm piast.
metoda rozbijania plamy wizualnej na małe, regular­
ne punkty czystego pigmentu, zastosowana w malar-
 dywidenda
stwie przez impresjonistów, a rozwinięta przez neo-
impresjonizm.
- łac. dividenda l.mn. 'rzeczy do podziału’ i divisio 'podział’ od divisus
p.p. od dividere 'dzielić'; por. dewiza; indywidualista.
dyzel zob. Diesel.
dyzenteria med. czerwonka bakteryjna.
- gr. dysenteria 'jw.'; zob. dys- 2; énteron jelito’.
dyzunici wyznawcy Kość. prawosł. w Polsce, którzy
w 1596 r., po unii brzeskiej, nie zgodzili się na unię
z Kość. rz.kat.
-z o b . d y s-1; unici.
dzianet down. piękny koń paradny rasy hiszp. (nie­
kiedy wł. a. tur.).
- wł. giannetto 'koń wyścigowy’ z hiszp. jinete jeździec’ od arab. pop.
ziněti ’z plemienia Zenetów’ od Zanatah 'berberyjskie plemię Zenetów,
słynne z dobrych jeźdźców’.
dziekan Kość. kat. duchowny zarządzający deka­
natem; tytuł jednego z członków kapituły i jednego
z członków kolegium kardynalskiego; profesor a. do­
cent stojący na czele wydziału wyższej uczelni; naj­
starszy rangą a. wg daty akredytowania członek kor­
pusu dypl.; przewodniczący rady adwokackiej. ||
dziekanat biuro dziekana wyższej uczelni; dekanat.
|| dziekaniaprzest. urząd, funkcja dziekana; dziekan­
ka dawn. mieszkanie, dom dziekana.
- zob. dekanat.
dzinkai-sendziutsu jap., japońska taktyka rzucania
kolejnych fal ludzkich do akcji (np. delegacji handl.,
grup inspekcyjnych).
dziwer dawn. falisty deseń na lufach strzelb ze stali
damasceńskiej dziwersowanej, powstały przez skrę­
canie i skuwanie w ogniu (wokół drążka) twardych
i miękkich drutów stalowych.
-p ers., tur. dżewher 'dziwer’.
Dżagannath potworna potęga niszcząca i miażdżąca
wszystko po drodze.
- od rozsiewanych dawn. w Indiach wieści, że zagorzali dewoci rzuca­
ją się pod koła wozu, na którym wieziono w procesji wizerunek Wisznu
zwanego też Dżagannath hindi 'pan świata’ z sanskr. dżagat 'świat’.
dżahilljah arab., barbarzyństwo, okres przedislamski
w Arabii.
dżajnizm, dżainizm, dżinizm religia indyjska sze­
rzona w VI w. p.n.e. przez dżinę Vardhamana Ma-
havira, dziś jeszcze licząca ok. półtora min wyznaw­
ców.
- sanskr. dżaina od dżina, zob. dżina.
dżami wielki meczet, odpowiednik katedry.
- arab. djámi 'gromadzący’.
dżawan hindi, indyjski żołnierz, piechur,
dżaz zob. jazz.
dżellaba, dżelab arab., długi, luźny arabski płaszcz
wełniany z kapturem i rękawami, noszony przez męż­
czyzn, zwł. w Maroku.
dżemper rodzaj trykotowej, zazw. wełnianej bluzy
wkładanej przez głowę.
- ang.jumper 'luźna bluza; fartuch, kitel, kombinezon; sweter damski’.
149 dżudo
dżentelmen człowiek nienaganny zarówno pod
względem etycznym, jak i form towarzyskich, tak­
towny, honorowy, godny zaufania, uprzejmy.
- ang. gentleman 'szlachcic; człowiek żyjący z własnych funduszów;
pan (grzecznościowe); jw.’; gentle 'szlachetny’ z łac. gentilis 'należący
do tej samej rodziny’ od gern, zob. gentry; ang. man 'człowiek'.
dżersej zob. jersey.
dżet malutkie smolistoczame paciorki z gagatu (od­
miana węgla brunatnego), o połysku tłustym a. wo­
skowym, używane do przybrania stroju kobiecego.
- ang. je t ’gagat’ z gr. gagätes ’jp.’ od Gagas, rzeka i staroż. miasto
w Licji (Likii), krainie w płd.-zach. Azji Mniejszej.
dżez zob. jazz.
dżihad arab., święta wojna w obronie islamu, trakto­
wana jako powinność relig.
dżina ten, kto, wg dżajnizmu, uwolnił się z bytu do­
czesnego i materialnego przez dyscyplinę wewnętrz­
ną i osiągnął stan wieczystej, niebiańskiej szczęśliwo­
ści, nirwany.
- sanskr. dżina 'zwycięzca; święty’; por. dżajnizm.
dżingo(izm) napastliwy szowinizm, arogancki nacjo­
nalizm, zwł. połączony z wojowniczą polityką zagra­
niczną.
- zob. jingo.
dżinizm zob. dżajnizm.
dünn wg wierzeń Islamu rodzaj dobrotliwych a. złych
duchów, demonów zamieszkujących Ziemię, rozporzą­
dzających nadnaturalną potęgą umiejących przybierać
różne postacie; demon na usługach człowieka, sprawu­
jącego nad nim magiczną władzę; por. gul.
- arab. dżinni (l.mn. dżinn) 'demon; duch’.
dżinsy, farmerki, amerykański typ spodni sport. a. ro­
boczych, zazw. niebieskich (por. blue jeans), uszytych
z trwałego, grubego, tkanego diagonalnie płótna ba­
wełnianego.
- ang.jean s ’jw.’ i jean 'płótno na dżinsy’ skr. od jean fustian ’jp.’;
śr.ang. Jene, Gene 'Genua (port wl.)’;fastian 'barchan'.
dżiu-dżitsu st.japoński system walki wręcz, sztuka
samoobrony za pomocą wielu różnorodnych niebez­
piecznych chwytów obezwładniających; por. dżudo,
-jap. dziüdziutsu 'jw.'; dziii 'słabość; delikatność’; dziutsu 'sztuka;
kunszt’.
dżokej zawodowy jeździec na wyścigach konnych.
|| dżokejka półkolista, lekka czapeczka jeździecka
z długim daszkiem.
- ang .jockey 'jw.' od Jock, szkoc. formy imienia John 'Jan',
dżoker zob. joker.
dżonka handlowy a. rybacki żaglowiec drewniany
o ciężkim, pękatym kadłubie i 1-3 masztach, używa­
ny gł. w Chinach, Japonii i na Malajach.
-port. junco ’jw.’ zjawaj. dżong 'jw.'
dżuba zob. juba.
dżudo dżiu-dżitsu ujęte w ramy przepisów i trakto­
wane jako dyscyplina sportowa.
- ang. judo ’jw.’ z jap. dziüö 'jw.'; dziii, zob. dżiu-dżitsu; ö 'droga;
kunszt’.
dżudoka
dżudoka sportowiec uprawiający dżudo.
-jap. dziúdóka od dziňdó, zob. dżudo.
dżudżitsu zob. dżiu-dżitsu.
dżul (J) jednostka pracy, energii i ciepła w układzie
SI; lJ=lN Tm .
-od nazwiska ang. fizyka James P. Joule (1818-89).
dżuma, mór, morowa zaraza, morowe powietrze,
czarna śmierć med. ciężka choroba zakaźna (której
epidemie dziesiątkowały ludność śrdw. Europy) wy­
woływana przez pałeczkę dżumy, zakażającą bezpo­
średnio (kropelkowo) a. przez pchły żerujące na gry­
zoniach, zazw. szczurach.
- rum. duma 'wrzód; guz; zaraza’.
E
Eagle ang. [wym. i:gl] Orzeł; nazwa pierwszego pro­
mu księżycowego (kabiny załogowej typu LM), jaki
lądował na Księżycu z załogą ludzką (kosmonauci
amer. Neil A. Armstrong i Edwin E. Aldrin, którzy
21 VII 1969 wyszli na ląd „Morza Spokoju”), wpro­
wadzonego uprzednio na orbitę księżycową przez
macierzysty statek kosmiczny Apollo 11.
East Coast jazz [wym. i:st koust] ang., ’jazz Wsch.
Wybrzeża (USA)’, kierunek ekspresyjny jazzu nowo­
czesnego uprawiany (przez Johna Gillespiego, Duke
Ellingtona i in.) w latach 50. XX w. na wsch. wybrze­
żu USA, nazwany w odróżnieniu od jazzu „intelektu­
alnego” Zach. Wybrzeża (por. West Coast jazz).
East End ang., dosł. ’wschodni kraniec (miasta)’;
uboższe dzielnice Londynu, położone na wsch. stro­
nie miasta; por. West End.
Easter ang., zob. Päques.
Easy Rider ang., Swobodny jeździec.
- film (1969 r.) na podstawie scenariusza Petera Fondy, Denisa Hop­
pera i Terry Southema.
Easy Street ang. Ulica Miła.
- komedia filmowa (1917 r.) Chaplina, gorzka satyra na utopie i ide­
alistyczne banały o naturze ludzkiej i postępie społ., wskazująca, że
problemy życiowe - nędza, głód, narkomania, brutalność - są moc­
niejsze od oracji kaznodziei i wyroków sędziego, a ulica Miła to ulica
nędzy, gdzie żyje się b. ciężko.
eau de Cologne fi*., [wym. ordekoloń] woda kolońska.
ebauche [wym. ebo:sz] fr., szkic, zarys, brulion pra­
cy lit., nauk., piast., archit. itd.
ebenista przest. stolarz wyrabiający meble forniro­
wane i intarsjowane (pierw, hebanowe).
- fr. ebeniste 'stolarz art.’ od ebene 'heban' z gr. ebenos 'jp.'
eblaicki starożytny semicki język królestwa Ebla
odczytany z napisów klinowych w Tel Mardikh (na
150 ECHIN(O)-
dżygitówka woltyżerka, popisy akrobatyczne na ko­
niach w galopie, uprawiane przez Kozaków, górali
kaukaskich i in.
-r o s. dżigitówka 'jw.' z tur. dżiget, dżigit 'sztukmistrz jeździecki’.
dżyn holenderska wódka jałowcowa.
- ang. gin 'jw.' z dawn.hol. genever (dziś jenever) dost. 'jałowiec' od
łac. iunipems 'jp.'
dżyngoizm zob. dżingo(izm).
miejscu staroż. Ebla) w płn. Syrii, ok. 50 km od
Aleppo.
- wykopaliska rozpoczęte w 1964 r. przez Paola Mattiae doprowadziły
do odkrycia w 1975-79 przeszło 15 000 tabliczek glinianych będących
świadectwem istnienia państwa, które kwitło w III tysiącleciu p.n.e.;
klinowe teksty odczytywał Giovanni Pettinato.
eblis, iblis wg wierzeń muzułm. diabeł, zły duch,
szatan.
- arab. iblis 'jw.' z gr. didbolos dosł. 'oszczerca' od dioballein 'przerzu­
cać; spotwarzać’; zob. dia-; ballein zob. balista.
EBULIO- w złożeniach: wrzeć; wrzenie.
- łac. ebullire 'wrzeć, kipieć’; e- 'wy-'; bullire 'kipieć; bulgotać’ od bul­
la, zob. bulla.
ecce agnus Dei, (ecce qui tollit peccatum mun-
di) łac., oto Baranek boży, (oto który gładzi grzechy
świata).
- z Wulgaty {Ew. wg Jana, 1, 29); słowa wymawiane przez kapłana
przed rozdawaniem komunii.
ecce homo! łac., [wym. ekce...] oto człowiek! (por.
he was a man; this was a man).
- z Wulgaty {Ew. wg Jana, 19,5).
ecce iterum Crispinus! łac., oto znów (zjawił się ten
natręt i nudziarz) Kryspin!; okrzyk, wyrażający przy­
krość z powodu powrotu niemiłej osoby, sprawy.
- z Juwenalisa (Satyry; 4,1).
ecclesia semper reformanda łac., Kościół, który się
ciągle reformuje.
- o protestantyzmie, który się ustawicznie rozwija przez podział (por.
adwentysta, anabaptysta, anglikanin, antytrynitarze, baptysta, hugenoci,
kalwinizm, kwakier, luteranizm, mennonita, metodysta, purytanin).
ecclesia triumphans, ecclesia militans łac., Kościół
triumfujący, Kościół walczący.
- papież Klemens V w liście do króla fr. Filipa IV Pięknego, 1311 r.
ECHIN(O)- w złożeniach: kolec; kolczasty; zool. je­
żowiec. || echinokaktus bot. jazgrza. || echinopsis
bot. kaktus kolczasty. || echinus w staroż. archit. gr. -
 ECHIN(O)-
dolna część głowicy doryckiej i toskańskiej (niekie­
dy też jońskiej) w kształcie okrągłej poduszki łączą­
cej trzon kolumny z abakusem; zob. Tabl. 27.
- n.łac. echinocactus, echinopsis ’jw.’; łac. echin- ’kolec’ od echinus
’zool. jeżowiec’ z gr. échinos ’zool. jeż(owiec)’; n.łac. Cactus ’kaktus’
z łac. 'karczoch’ od gr. káktos ’kolec; bot. opuncja’; zob. -opsis.
echolalia med, psych, mimowolne, automatyczne
powtarzanie zasłyszanych dźwięków, słów, zwro­
tów. || echolokacja biol. zdolność niektórych zwie­
rząt (np. nietoperzy) do ustalania położenia otacza­
jących je przedmiotów za pomocą echa wydawanych
przez siebie ultradźwięków orientacyjnych, na zasa­
dzie echosondy. || echosonda przyrząd do wyznacza­
nia głębokości wód a. położenia podwodnych skał,
wraków, ławic ryb itd. oparty na wykorzystaniu od­
bicia fal ultradźwiękowych.
- gr. echo 'dźwięk; echo; nimfa-oreada Echo’; łac. locatio 'umieszcze­
nie; najem’ od locatus, zob. lok-; -lalia; sonda.
écossaise [wym. ekosęrz] taniec lud. typu ang. co­
untry dance (zob.), pop. w Anglii i Francji w końcu
XVIII i pocz. XIX w.; występuje w twórczości Schu­
berta, Beethovena, Chopina.
- fr. r.ż. od écossais 'szkocki’ od Ěcosse 'Szkocja’, ale nie miał ze Szko­
cją nic wspólnego.
ćcrasez Pinfäme! fr., niszczcie tę hańbę, tj. zabobon,
przesądy, nadużycia.
- Wolter w listach do przyjaciół (1759-68).
écriture automatique fr., zapis automatyczny.
- z André Bretona (Drugi manifest surrealizmu; 1930 r.), który usiło­
wał za jego pomocą odtworzyć „rzeczywisty bieg myśli” pod progiem
świadomości.
écru [wym. ekrü] kolor naturalny płótna nie bielone­
go: szarawożółty, bledszy i bardziej zielonkawy niż
chamois a. kość słoniowa.
- fr. 'nie bielony; surowy (jedwab)’; zob. eks-; cru 'surowy’ z lac. cru-
dus 'surowy; dziki; niedojrzały’.
ecu ang. skr. od European Currency Unit ’europ, jed­
nostka monetarna’, wprowadzona w 1979 r., stoso­
wana do 1998 r. wyłącznie w rozliczeniach między­
narodowych i do wyceny towarów sprzedawanych
w krajach Unii Europejskiej.
- od fr. écu 'tarcza; pieniądz; pięciofrankówka’.
edafon biol. ogół organizmów roślinnych (np. bak­
terie, glony) i zwierzęcych (np. pierwotniaki, roba­
ki; krety), których środowiskiem życiowym jest gle­
ba; por. plankton.
-g r . édaphos 'gleba; grunt’.
edamski ser - (pół)twardy, chudy, dojrzewający ser
podpuszczkowy ze zbieranego mleka krowiego, bar­
wy żółtej, o rzadkich oczkach (w Polsce zwany też
litewskim a. nowogródzkim).
- od nazwy miejscowości Edam w pin. Holandii, gdzie wyrabiają go
od XVI w.
eden raj.
- hebr. {gan) edhen '(ogród) rozkoszy’; w Biblii (Gen., 2, 15) ogród raj­
ski, gdzie mieszkali Adam i Ewa.
editio castigata (a. expurgata) w l.mn. editiones ca-
stigatae (a. expurgatae) łac., wydanie książki z opusz­
czonymi ustępami tekstu (ze względów politycznych,
religijnych, obyczajowych), ocenzurowane, okrojone,
151 edytorski
uprzyzwoicone; por. in usum... || editio princeps łac.,
pierwodruk, pierwsze wydanie (książki).
-EDR w złożeniach: geom. -ścian; bryła, kryształ,
mające określoną liczbę ścian, np. oktaedr.
- gr. hedra 'siedzenie; ława; rząd; miejsce’; por. efedra.
edredon kaczki morskie (kaczka edredonowa i edre-
don okazały) zamieszkujące płn. wybrzeża półku­
li płn.; puch tych kaczek; (w l.mn.) przest. pierzyna,
becik, posłanie z tego puchu.
- fr. edredon ’jw.’ z isl. aethar-dünn 'puch edredonów’; aethar dpn. od
aethur 'kaczka edredon’; dünn ’puch’.
Education sentimentale zob. L’Education sentimen­
tale. || edukacja wychowanie, wykształcenie. || edu­
kacyjny.
-ła c . educatio ’jw.’ o d educare 'wychowywać; kształcić’; e- ’wy-’; -du-
care od ducere, zob. duce.
Eduskunta jednoizbowy parlament Finlandii.
edwardiański okres w Brytanii - wczesne lata
XX w. aż do wybuchu 1. wojny świat., czasy reakcji
na sztywność, filisterstwo i obłudę epoki wiktoriań­
skiej (zob.), okres pokoju i dobrej koniunktury przed
katastrofą sierpnia 1914 r.
- od imienia króla bryt. Edwarda VII, panującego w latach 1901-10,
najstarszego syna królowej Wiktorii.
edycja wydanie, nakład (książki itp.). || edytor wy­
dawca. || edytorski wydawniczy. || edytor tekstu inf.
program komputerowy, który umożliwia tworzenie,
czytanie, formatowanie, drukowanie i poprawianie
dowolnych tekstów. Edytory tekstu wyparły skutecz­
nie maszyny do pisania jako podstawowe narzędzie
pracy biurowej. Obok gier komputerowych i baz da­
nych edytory różnych typów są najczęściej używa­
nymi programami komputerowymi; por. formato­
wać, program.
- łac. editio 'wydanie’ i późn.łac. editor 'wydawca’ od łac. edere 'wy­
dawać; urodzić; proklamować; ogłosić’; e- ’wy-’; -dere od dare 'da­
wać’; por. inedita.
edykt hist. ważne rozporządzenie; obwieszczenie
woli panującego.
- łac. edictum 'rozporządzenie (pretora, edyla itd.)’ od edicere 'obwie­
ścić, proklamować’; e- ’w y-’; dicere, zob. dictum.
edyl w staroż. Rzymie - urzędnik sprawujący nadzór
nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta, pracami
publicznymi, dostawą zboża, zaopatrzeniem igrzysk
publicznych, wykonujący jurysdykcję kamą (i cywil-
no-handl.).
- lac. aedilis ’jw.’ od aedes 'świątynia; (w l.mn.) budynek, dom’.
Edypa kompleks - w psychoanalizie: u dzieci płci
męskiej (3-6 lat) - podświadoma i stłumiona skłon­
ność (płciowa) do matki i strach przed odwetem ojca,
jako rywala budzącego nieuświadomioną wrogość
dziecka; por. Elektry kompleks; kompleks.
- w mit. gr. Edyp (gr. Oidipous), syn króla Teb, Laiosa (któremu prze­
powiedziano śmierć z ręki syna), wygnany jako niemowlę, dorósłszy,
zabił nie znanego sobie ojca w potyczce, odgadł zagadkę Sfinksa, wy­
zwalając Teby od tego potwora, i otrzymał w nagrodę królestwo i rękę
własnej matki, Jokasty; zob. sfinks.
edytorski zob. edycja.
EEG
EEG skrót od elektroencefalogram, zapis uzyskany
w elektroencefalografii.
efeb urodziwy młodzieniec.
- gr. ephebos 'młodzieniec 18—19-letni, odbywający służbę wojskową’;
eph-, zob. epi-; hebe 'młodość, uroda młodości; bogini młodości’.
efedra bot. przęśl. || efedryna alkaloid występujący
w przęśli, dziś otrzymywany syntetycznie, stosowa­
ny jako lek w dychawicy oskrzelowej i in. chorobach
alergicznych.
- n.łac. ephedra 'jw.' z łac. 'koński ogon’ od gr. ephedros 'siedzący na’;
zob. epi-; hedra, zob. -edr.
ef ef, ef-ef pot. wyborny! wybornie! wyśmienity!
wyśmienicie!
- nm. {etwas aus dem) Effeff {verstehen, kennen, beherrschen) '(coś
znać, umieć, opanować) dokładnie, gruntownie, doskonale’; w nm. ję­
zyku kupieckim od XVII w. oznaczano towary literą/(w Łfino 'w do­
brym gatunku’) i f f {wŁfinissimo ’w b. dobrym gat.’); w terminologii
m uz./oznacza wł. forte 'mocno’, a f f - fortissimo ’b. silnie’; trzecią,
najprawdop. możliwością jest pochodzenie od cytatów z pandektów
(zob. digesta), oznaczanych przez śrdw. glosatorów gr. literą n (pi); gdy
pozioma kreska przekreślała dwie pionowe, sprawiało to wrażenie po­
dwójnego / dlatego glosatorzy XI-XV w. i jeszcze juryści XVI, a nawet
XVin w., stawiali przy cytatach z pandektów znak/j pandekty uważa­
no za najpewniejsze źródło wiedzy, stąd znaczenie rozszerz.
efekt skutek, rezultat, wynik; wrażenie wywiera­
ne przez kogo a. co; fiz. zjawisko. || efektor narząd
(mięsień, gruczoł) reagujący na podniety nerwowe
odbierane za pośrednictwem receptorów. || efektow­
ny zwracający na siebie uwagę, uderzający; bijący
w oczy (zwł. tanią, niewybredną) elegancją, urodą. ||
efektywny skuteczny, sprawny; istotny, rzeczywisty.
- późn.łac. effectims 'skuteczny’ z łac. effectus 'osiągnięcie; wynik’
od efficere 'wykonać, dokonać; sporządzić’, zob. eks-; ficere od face-
re, zob. fakcja.
efemeryczny krótkotrwały, przelotny, przemijający.
|| efemeryda istota, rzecz, zjawisko nietrwałe, szyb­
ko przemijające; dawn. (pismo, gazeta) jednodniów­
ka; zool. jętka; bot. roślina odbywająca cały cykl ży­
ciowy w krótkim okresie sprzyjających warunków;
(w l.mn.) astr. tablice podające przebieg przyszłego
zjawiska astr.
- gr. ephemeros 'żyjący tylko 1 dzień; dzienny’; eph- zob. epi-; hemera
'dzień’.
efendi (w Turcji do r. 1935) pan (tytuł grzecznościo­
wy); arabski właściciel ziemski a. urzędnik w arab.
krajach Wschodu.
- tur. ’jw.’ z gr. authentes, zob. autentyczny.
Effie w USA - nagroda przyznawana dorocznie przez
przemysł reklamowy za skuteczną reklamę.
- amer.ang., (1970 r.) od imienia żeńskiego Effie, wybranego dla podo­
bieństwa do wyrazu effective 'skuteczny’.
Efialtes koszmar senny, zmora; zdrajca ojczyzny.
- gr. Ephidltes {dosł. 'naskakujący’; por. inkubus) ’mit. gr. potwor­
ny przywódca gigantów, któremu, w czasie ich buntu przeciw bogom
Olimpu, Apollo przestrzelił strzałą z łuku lewe oko, a Herakles prawe’;
Otos i E., zob. Pelion na Ossę; E., syn Eurydemosa, Grek, Malijczyk
(zm. ok. 469 r. p.n.e.), zdrajca wojsk spartańskich pod Termopilami
w 480 r., por. Herodot {Dzieje, 7,213).
efod hebr. ’naramiennik’, część ceremonialnego stro­
ju arcykapłana staroż. Izraela, opisanego w Biblii
(Ex. 28, 6-8; 39, 2-5), noszona na wierzchu właści­
wej szaty, prawdop. umocowana na naramiennikach
152 ego
i pasie, złożona z napierśnika, zawierającego m.in.
dwa przedmioty wróżebne IJrim i Thummim (nie­
wiadomego dziś kształtu i przeznaczenia), oraz, być
może, z naplecznika.
efor w staroż. Sparcie - jeden z pięciu corocznie
wybieranych najwyższych urzędników; w Grecji
współcz. - urzędnik państwowy, nadzorca.
- gr. éphoros 'nadzorca; efor’; zob. epi-; horán 'widzieć’.
efronteria bezczelność, zuchwałość, arogancja,
buta.
- fr. effionterie ’jw.’ od effrontć 'bezwstydny’ z późn.łac. effrons dpn. ef-
frontis ’jp.’; zob. eks-;/rom’, zob. fronton.
efryt zob. afiyt.
efuzjaprzest. wylew (lawy; uczuć).
- łac. effasio 'wylanie’ z effundere 'wylewać’; ef- zob. eks-; funde-
re ’lać’.
egalitarny dążący do zrównania ludzi pod względem
warunków życiowych, praw i dochodów; wyrówna­
ny, jednakowy. || egalitaryzm.
- fr. égalitaire 'egalitarny’ od égalité 'równość’ z égal 'równy’ od łac.
aequalis ’jp.’ z aeqms, zob. ekwi-.
egejska kultura - zespół kultur (kreteńska a. minoj-
ska, helladzka, późn. zwana mykeńską, cykladzka)
epoki kamienia gładzonego i brązu (III i II tysiącle­
cie p.n.e.) w basenie M. Egejskiego; (e. sztuka) zja­
wiska art. w zasięgu kultury e., na wyspach i wybrze­
żach M. Egejskiego w epoce brązu od ok. 2600 do
ok. 1100 p.n.e.
- łac. Aegeus (gr. Aigeuś) Egeusz, legendarny król Aten, ojciec Teze-
usza, ujrzawszy, że na statku, którym syn powracał z Krety, rozpięto
(przez omyłkę!) czarne, żałobne żagle, skoczył do morza, nazwanego
potem (wg mit. gr.) od jego imienia Egejskim (gr. Aigaios, Aigaioń).
Egeria inspiratorka, doradczyni, powiernica, towa­
rzyszka duchowa męża stanu, artysty.
- od imienia legendarnej nimfy Egerii, od której, na schadzkach
w „świętym gaju” dębowym, 2. król rzymski Numa Pompiliusz otrzy­
mywać miał rady, jak rządzić.
egghead [wym. ęghed] amer.ang., dosł. 'jajogłowy’,
iron., pejorat. intelektualista.
eggnogg napój z jaj utartych z cukrem, mlekiem a.
śmietanką i często z rumem, brandy a. innym trun­
kiem, niekiedy z winem, podawany zazw. na zimno
z dodatkiem tartej gałki muszkatołowej dla zapachu.
- ang. ’jw.’; egg 'jajko’; nog 'mocne piwo (zob. ale) dawn. warzone
w Norfolk (wsch. Anglia); skr. od eggnogg ’.
egida w wyrażeniu pod egidą - pod opieką, prze­
wodnictwem, auspicjami, patronatem, {przest.) osło­
ną, puklerzem.
- łac. aegis dpn. aegidis z gr. aigis 'koźla skóra; tarcza Zeusa’ od (?) aiks
dpn. aigos 'koza’; mit. gr. tarcza sporządzona przez Hefajstosa z metalu
(a. ze skóry kozy Amaltei), cudowny atrybut Zeusa, później - z wężami
i głową Gorgony (por. Meduza) - Ateny, wreszcie Apolla; por. Homer
{Odyseja, 11,634; Iliada, 5,741; 8,349).
ego łac., ja; w psychoanalizie - Ja ź ń ”, ,ja ”, jeden
z poziomów (obszarów) osobowości ludzkiej, od
którego zależą funkcje poznawcze i który, dla utrzy­
mania organizmu przy życiu i w zdrowiu (psych.),
jest regulatorem, mediatorem żądań: a) nieświado­
mych sił popędów (id ’ono’), b) idealnego obrazu
,ja ” i sumienia (superego ’nadjaźń’) osądzającego
 ego___________________________________________ 153___________________________________egzoteryczny
własne postępowanie oraz c) codziennej rzeczywi­
stości świata zewn. || egocentryk. || egocentryzm
traktowanie siebie jako ośrodka wszystkiego, prze­
cenianie swego znaczenia w świecie, ujmowanie
rzeczywistości w sposób skrajnie subiektywny; por.
autyzm.
- łac. ego ’ja’; zob. centrum.
ego (com)movebo coelum et terram łac., poruszę
niebo i ziemię.
- z Wulgaly (Aggeusz, 2,7; 2,22; List Pawła Ap. do Żydów, 12,26); por.
tytuł powieści Tadeusza Brezy Niebo i ziemia (1949 r.).
egoizm samolubstwo; przesadna miłość własna, sob-
kostwo. || egoista samolub; człowiek nieużyty, nie-
uczynny. || egotysta. || egotyzm nadmierne zajmowa­
nie siebie i innych własną osobą.
- zob. ego.
egreta ozdobna kita z piór (pierw, piór czapli z ro­
dzaju Egretta, później także strusich) a. jej imitacja
z metalu i klejnotów noszona dawn. przez kobiety
jako ozdoba fryzury a. nakrycia głowy.
- fr. aigrette 'biała czapla; jw.’
egzageracja przest. przesada. || egzagerować przest.
przesadzać, wyolbrzymiać, przejaskrawiać, przeho-
lowywać.
- lac. exaggeratio 'podniesienie' od exaggerare 'nasypać; nagroma­
dzać; powiększać’; zob. eks-; aggerare 'układać na kupę; powiększać’
od agger 'nasyp; wzgórek; stos’ z aggerere 'zanosić'; ag- zob. ad-; ge-
rere, zob. gerundium.
egzaltacja przesada w wyrażaniu uczuć; nadmierny
zapał, zachwyt; podniecenie emocjonalne. || egzalto­
wany.
- łac. exaltare 'wznosić, wywyższać; pogłębiać’; zob. eks-; altus,
zob. alt.
egzarcha w Kość. wsch. - metropolita; głowa cer­
kwi bułg. od r. 1870 (od 1953 r. - patriarcha).
- późn.łac. exarchus 'wyższy duchowny w dawn. Kość. rz.’ z łac.gr.
exarchos 'wyższy urzędnik państw, w cesarstwie wsch.rz., zarządca eg-
zarchatu’ od gr. 'wódz; władca’ z egzarchein 'zaczynać, władać’; zob.
eks-; -archa.
egzegeza objaśnianie, tłumaczenie, interpretacja,
zwł. tekstów staroż., np. Biblii; por. hermeneutyka.
|| egzegeta.
- gr. eksegesis 'objaśnianie' i eksegetśs 'objaśniacz'; z eksegeisthai 'ob­
jaśniać; tłumaczyć’; zob. eks-; hegeisthai, zob. hegemonia.
egzekucja wykonanie wyroku (kary cielesnej, chło­
sty; kary śmierci); przymusowe ściąganie należności
od dłużnika, licytacja. || egzekutor wykonawca (wy­
roku sądowego; testamentu); poborca, sekwestrator,
komornik. || egzekutywa możność, zdolność wyko­
nywania czego (zwł. wyroków, nakazów); władza
wykonawcza; organ władzy wykonawczej. || egze­
kwie Kość. rz.kat. ceremoniał pogrzebowy; wigilie,
część nabożeństwa żałobnego (jutrznia, nieszpory). ||
egzekwować wymagać wykonania czego; zrealizo­
wać co, wykonać; dokonać egzekucji (adm.; sąd.).
- łac. ex(s)ecutio 'wykonanie wyroku’ i ex(s)equiae (l.mn.) 'egzekwie'
z ex(s)equi 'doprowadzić do skutku; wykonać’ (por. exequatur); zob.
eks-; sequi zob. sekwencja.
egzema med. wyprysk, powierzchowny stan zapalny
skóry, pochodzenia alergicznego.
- gr. ekdzema 'jw.'; ek- zob. eks-; dzema 'rzecz ugotowana, sfermento­
wana’ o d dzein 'gotować'.
egzempcja w prawie kanonicznym przeniesienie
osoby a. zespołu (zazw. zakonu) spod jurysdykcji
jednego przełożonego Kość. pod władzę innego, zwy­
kle wyżej postawionego.
- łac. exemptio 'wybranie; wyjęcie’ od eximere, zob. egzemplifikacja.
egzemplifikacja przykład ilustrujący; posługiwanie
się przykładami, objaśnianie metodą przykładową.
- śrdw.łac. exemplificatio 'udowadnianie przykładami’ z łac. exempli-
ficare 'przepisywać; wyjaśniać przykładem’ od exemplum 'przykład'
z eximere 'usunąć; wyjąć’; zob. eks-; -imere od emere, zob. asumpt.
egzercytowaćprzest. ćwiczyć, doskonalić przez ćwi­
czenie (dziś tylko - grę na fortepianie).
-ła c . exercitare 'ćwiczyć, wprawiać się’.
egzergia fiz. wielkość termodynamiczna określająca
praktyczną przydatność energii.
- zob. egzo-; erg 1; termin ukuty przez słoweńskiego fizyka Z. Ran-
taw r. 1955.
EGZO- w złożeniach; zewnętrzny; por. endo-.
- gr. ekso ’(na) zewnątrz’ od eks-, zob. eks-.
egzobiologia (tymczasem jeszcze przyszłościowa)
nauka o życiu poza Ziemią.
- zob. egzo-; biologia.
egzoftalmia med. wytrzeszcz gałek ocznych; nad­
mierne wysunięcie gałki ocznej do przodu (zazw.
jako objaw choroby Graves-Basedowa).
- gr. eksophthalmós 'wyłupiastooki'; zob. eks-; oftalm(o)-.
egzogamia u ludów niecywilizowanych - zwyczaj
zezwalający na małżeństwo jedynie z osobą nie nale­
żącą do szczepu, rodu, kasty, klanu; por. endogamia.
- zob. egzo-; -gam-.
egzogeniczny pochodzący z zewnątrz, wywołany
przez czynniki zewnętrzne; por. endogeniczny.
- zob. egzo-; -gen-.
egzonimy różne nazwy dawane w różnych krajach a.
językach tym samym miejscowościom, rzekom, je­
ziorom, krajom itd.
- zob. egzo-; -onim.
egzorcysta kleryk mający trzecie święcenie niższe;
duchowny uprawniony do egzorcyzmowania; cha­
ryzmatyk. || egzorcyzm Kość. rz.kat. obrzęd litur­
giczny polegający na zaklinaniu szatana a. wypę­
dzaniu go z człowieka czy rzeczy (zawarty również
w ceremonii chrztu).
- gr. eksorkismós 'zaklęcie' od eksorkidzein 'zaklinać'; zob. eks-; hor-
kidzein 'związać przysięgą’ od horkos 'przysięga; ślub’.
egzorta kazanie a. przemówienie relig. do określone­
go grona słuchaczy, zwł. do młodzieży (szkolnej).
- łac. exhortatio 'pobudzenie; napomnienie’ od exhortari 'zagrzewać';
zob. eks-; hortari 'zachęcać'.
egzosfera zewnętrzna warstwa atmosfery ziemskiej,
znajdująca się powyżej 800-1000 km; por. geosfery.
- zob. egzo, sfera.
egzoteryczny nadający się do opublikowania, łatwo
zrozumiały; znany, popularny; nie należący do ścisłe­
go, intymnego grona; zewnętrzny; por. ezoteryczny.
egzoteryczny
- gr. eksóterikós 'zewnętrzny’ od eksótero 'całkiem na zewnątrz’;
zob. egzo-.
egzotyczny właściwy krajom obcym i dalekim, o od­
miennym klimacie i osobliwych obyczajach; niezwy­
kły, cudaczny, cudzoziemski, zamorski; pełen egzo­
tyki.
- gr. eksötikos 'obcy; cudzoziemski’; zob. egzo-.
egzul down. wygnaniec, banita, wywołaniec.
- łac. ex(s)ul ’jw.’ od ex solum (patriae) 'z ziemi (ojczystej)’; zob. eks-;
solum 'dno; grunt; ziemia’;patria 'ojczyzna’; por. patriarcha.
egzystencja byt, istnienie, bytowanie; życie, warunki
życia, filoz. istnienie, rzeczywistość (przeciwstawna
esencji). || egzystencjalizm współcz. kierunek filoz.
(od ok. 1930 r.), wg którego istnienie ludzkie (jedyny
konkretny zupełnie byt) nie jest z góry wyznaczone,
lecz tworzone przez człowieka samego, przypadko­
we, kruche, wypełnione troską i trwogą, ciążące ku
śmierci, otoczone nicością. || egzystencjalny doty­
czący istnienia. || egzystować istnieć, być, żyć; mieć
środki do życia.
- późniąc. ex(s)istentialis 'dotyczący bytu’ od ex(s)istentia 'istnienie’
z ex(ś)istere 'wystąpić; zjawić się; stać się; istnieć’; zob. eks-; sistere,
zob. asysta.
eheu, fugaces labuntur anni łac., niestety, szybko
mijają lata.
- (skrót) z Horacego (Pieśni, 2 ,1 4 ,1 ).
eidofor rzutnik do projekcji obrazu TV na duży
ekran, eidolon zob. idol. || eidos filoz. coś, co jest wi­
dziane a. przeczute; idea (u Platona); forma, esencja,
rodzaj (u Arystotelesa); zjawisko, pojęcie, wyobraże­
nie, forma intuicji; struktura log.; por. etos.
- gr. eidos 'wygląd; kształt, forma; postać’; por. ejdetyzm; zob. -for-.
eile mit Weile nm., spiesz się powoli; por. festina
lente.
eine edle Einfalt und eine stille Grösse nm., szla­
chetna prostota i spokojna wielkość.
- z Johanna Joachima Winckelmanna (Myśli o naśladowaniu greckich
dzieł malarstwa i rzeźby), 1755 r.
ein Engel flog durchs Zimmer nm., anioł przeleciał
przez pokój (przysł. nm. wypowiadane, gdy wśród
towarzyskiej rozmowy zalegnie cisza); por. Hermes
epeiselthe.
Ein’ feste Burg nm., Bezpieczna twierdza.
- tytuł pieśni ze zbioru Klug1sehe Gesangbuch (1529 r.) Marcina Lu­
tra: o Bogu.
ein Fetzen Papier nm., świstek papieru; zob. scrap
of paper.
ein Gespenst geht um Europa - das Gespenst des
Kommunismus nm., widmo krąży po Europie
widmo komunizmu.
- pierwsze zdanie Manifestu komunistycznego (1848 r.) Marksa i En­
gelsa.
ein Gott-betrunkener Mensch nm., człowiek pija­
ny Bogiem.
- pisarz nm. Novalis (właśc. Friedrich L. von Hardenberg, 1772-1801)
o Spinozie.
ein Komödiant könnt’ einen Pfarrer lehren nm.,
(powiadają, że) aktor mógłby pouczyć plebana.
154 ekipa
- z Goethego (Faust, cz. I, Noc): Wagner do Fausta.
einmal ist keinmal nm., jeden raz się nie liczy.
ein Mann ein Wort nm., człowiek (na którego) sło­
wo (można liczyć).
Einsatzgruppen [wym. ąjnzac...] hitlerowskie grupy
operacyjne policji bezpieczeństwa przeznaczone do
zwalczania i likwidowania ludności okupowanych
krajów Europy (1939-45).
- nm. 'grupy operacyjne’; Einsatz 'wstawka; wkład; użycie; wprowa­
dzenie do boju’; Gruppe 'grupa’.
einstein [wym. ajnsztajn] chem. pierwiastek, Tabl.
1, sztuczny, aktynowiec, transuranowiec; fotochem.
jednostka energii świetlnej.
- ku czci Alberta Einsteina.
ein Teil von jener Kraft, die stets das Böse will und
stets das Gute schafft nm., cząstka owej siły, która
wciąż pragnie złego, a wciąż dobro tworzy.
- z Goethego (Faust, cz. I, Pracownia); Mefistofeles.
Eintopfgericht prosty posiłek z jednego dania, przy­
gotowany z różnych składników w jednym garnku
(por. cocido; olla podrida).
-n m . ’jw.’; ein jeden’; Tpp/’gamek’; Gericht 'potrawa; danie; sąd’.
ein Volk, ein Reich, ein Führer nm., jeden lud, jed­
na Rzesza, jeden wódz.
- slogan hitlerowski Trzeciej Rzeszy.
(durch) Eisen und Blut zob. (durch) Blut und Ei­
sen.
(der) eiserne Kanzler nm. żelazny kanclerz.
- przydomek nadawany Bismarckowi.
eisteddford [wym. ąistezwod] walijski festiwal art.,
zwł. śpiewaczy, połączony z konkursem; por. feis.
- walij. 'sesja’; eistedd 'siedzieć’ + bod ’być’.
eiusdem farinae łac., z tej samej mąki; (ludzie) tego
samego pokroju; wart Pac pałaca.
ejakulacja wytrysk nasienia (spermy).
- łac. eiaculatus p.p. od eiaculari 'wyrzucać; ciskać’; e- zob. eks-; ia-
culari 'miotać, ciskać’ od iaculum 'strzała; włócznia’ z iacere, zob. in­
iekcja.
ejdetyzm psych, zdolność (właściwa przeważ­
nie dzieciom) odtwarzania rzeczy, krótko przedtem
oglądanych a. słyszanych, z dokładnością znacznie
przekraczającą zwyczajne przypominanie sobie, i w
sposób zdradzający obecność jakiegoś specjalnego
uzdolnienia. || ejdetyczny właściwy ejdetyzmowi,
żywy, wyrazisty, dokładny.
-gr. eidetikos 'znający, wiedzący’ od eidos, zob. eidos.
ekfraza lit. utwór poetycki poświęcony opisowi dzie­
ła plastycznego: obrazu, rzeźby, architektury.
- gr. ekphrasis 'dokładny opis’.
EKG skrót od elektrokardiogram, zapis uzyskiwany
w elektrokardiografii.
ekipa drużyna; zespół ludzi wyznaczonych do wyko­
nania jakiegoś zadania.
-fr. equipe ’jw.’, 'oddział, patrol’, od equiper 'oporządzać; wyposażać’
pochodzenia germ.; por. ekwipaż.
 ekistyka
ekistyka nauka o skupiskach i osiedlach ludzkich,
zwł. mająca na celu ich polepszenie i uzdrowienie
przez planowe działanie.
- termin wprowadzony przez architekta i inżyniera gr. Constantinosa
A. Dioxadisa (ur. 1913 r.); gr. oikistikós 'osiedlowy, mieszkaniowy’, od
o i kos, zob. eko-.
eklampsja med. rzucawka porodowa (połogowa,
ciążowa), postać późnego zatrucia ciążowego.
- n.łac. eclampsia 'jw.; konwulsje’ z gr. éklampsis 'jasność; blask’ od
eklámpein 'świecić’; ek- zob. eks-; lómpein 'błyszczeć’.
eklektyzm filoz. łączenie w jedną (zazw. niespójną)
całość teorii, koncepcji, pojęć i tez, wybranych z róż­
nych kierunków filoz., systemów, doktryn (por. syn-
kretyzm); piast, tendencja łączenia różnych elemen­
tów formy i treści innych epok i kierunków art., nie
prowadząca do nowej syntezy; twórczość kompila-
cyjna, nieoryginalna. || eklektyk.
-g r . eklektikós 'wybierający’ o d eklégein 'wybierać’; ek- ’w y-’; légein,
zob. -log; log-; por. ekloga.
ekler zamek błyskawiczny; rodzaj ciastka z kre­
mem.
- fr. éclair ’błysk(awica); ciastko lukrowane z kremem’ od éclairer
'oświetlać; oświecać’ z łac. exclarare ’jp .’; zob. eks-; clarus, zob.
klarnet.
Eklezjastes, Eklezjasta kaznodzieja Salomonowy,
Kohelet (od hebr. kahál, zob. kahał), księga Biblii,
zbiór sceptycznych, pesymistycznych nauk, senten­
cji, przypisywanych (błędnie) Salomonowi; por. va-
nitas vanitatum...
- gr. ekklésíastěs 'członek ateńskiej eklezji a. Kościoła’ od ekklěsia
'zgromadzenie lud. w Atenach; w gr. przekładzie Biblii (por. Septuagin-
ta) mistyczne zgromadzenie członków narodu wybranego; zrzeszenie
wiernych wokół osoby Zbawiciela’ z ekkalein 'wzywać; zwoływać’;
ek-, zob. eks-; kolein 'wołać’.
Eklezjastyk jedna z ksiąg Biblii, tradycyjnie przypi­
sywana mędrcowi palestyńskiemu zwanemu Ben Si-
rah a. Jezus syn Syracha, napisana prawdop. na po­
czątku II w. p.n.e.
-ła c . Ecclesiastici (libri) '(księgi) do czytania w kościołach’; zob. Ekle­
zjastes.
ekliptyka wielkie koło na sferze niebieskiej, droga
obserwowanego rocznego ruchu Słońca.
- późn.łac. ecliptica ’jw.’ z r.ż. od eclipticus 'zaćmieniowy’ z gr. ékleip-
sis 'opuszczenie; niepowodzenie; zaćmienie’.
ekloga drobny utwór poet. o charakterze sielanki pa­
sterskiej; pastorałka, idylla, bukolika, skotopaska;
część justyniańskich zbiorów prawa rz., w przerób­
ce gr. (726 r.).
- łac. ecloga 'wybór; dobór’ z gr. eklogé ’jp .’ od eklégein, zob. eklek­
tyzm.
EKO- w złożeniach: gospodarstwo; ekonomiczno-;
środowisko, otoczenie, zwł. jako czynnik wpływają­
cy istotnie na tryb, sposób życia, przebieg rozwoju.
- gr. oikos ’dom, mieszkanie; gospodarstwo’; por. diecezja; ekologia;
ekonom; ekosfera; ekumena; metojkowie; periojkowie.
ekologia dziedzina biologii, badająca stosunki mię­
dzy organizmami i ich zespołami a ich żywym i mar­
twym środowiskiem.
- gr. oikos, zob. eko-; -log; log-.
ekonom dyspozytor, nadzorca robót folwarcznych
w okresie feud. i kapitalizmu. || ekonometria nauka
155 ekscepcja
badająca (za pomocą metod mat.-statyst.) ilościowe
prawidłowości zachodzące w życiu gospodarczym. ||
ekonomia umiejętność racjonalnego gospodarowa­
nia, gospodarność, rządność, oszczędność; (e. poli­
tyczna) nauka o prawach społecznych rządzących
produkcją, wymianą i rozdziałem dóbr materialnych;
nauka o gospodarowaniu ludzi żyjących we wzajem­
nej więzi społecznej. || ekonomika dyscyplina ekon.,
badająca związki i zależności w jakiejś gałęzi, dzie­
dzinie gospodarki naród. (np. e. handlu, przemysłu,
roln.); gospodarka; ekonomia polit. || ekonomista. ||
ekonomizm materializm ekonomiczny, pogląd (gł.
w 2. połowie XIX i na pocz. XX w.) usiłujący wy­
jaśnić zjawiska i przemiany społ. przez bezpośred­
nie sprowadzanie ich do podłoża ekon. i traktowanie
procesów ekon. jako jedynego czynnika rozwoju.
- śrdw.lac. oeconomia 'gospodarowanie’ z gr. oikonomia ’jp.; oszczęd­
ność’; oikos, zob. eko-; -nom.
ekosfera strefa wokół gwiazdy, dająca krążącym
ewentualnie w obrębie tej strefy planetom takie wa­
runki pod względem temperatury, że (przy spełnie­
niu innych warunków) mogłoby na tych planetach
powstać życie, || ekosystem fragment przyrody (np.
jezioro) stanowiący funkcjonalną całość, w której
zachodzi wymiana materii między jej częścią żywą
(biocenoza) i nieożywioną (biotop). || ekotop biol.
obszar, siedlisko zajmowane przez określone środo­
wisko roślinne w danym układzie glebowo-klima­
tycznym. || ekotyp biol. ekologiczna forma roślin a.
zwierząt jednego gatunku, stanowiących określoną
populację w danym środowisku.
- zob. eko-; sfera; system; -top-; -typ-.
ekranizacja przeróbka sztuki teatr., opery, baletu
itp. na film. || ekranopis urządzenie elektroniczne do
bezpośredniej łączności informacyjnej użytkownika
z maszyną cyfrową (wyposażone zazw. w ekran do
wyświetlania tekstów i rysunków, klawiaturę alfanu­
meryczną i pióro świetlne).
- fr. ecran 'zasłona; ekran’ ze śr.hol. scherm ’jp.’
EKS- w złożeniach: były, dawny, dymisjonowany
(np. eksurzędnik); od-, wy-, z (czego), roz-; wzmoc­
nienie.
- łac. ex ’od, z czego’.
ekscelencja tytuł honorowy nadawany w różnych
krajach ambasadorom, ministrom itp., w Kość. rz.kat.
- biskupom.
- łac. excellentia 'wyższość; pierwszeństwo’ od excellere 'wywyższać
(się); być wybornym, znamienitym’; zob. eks-; -cellere 'wznosić się’.
ekscentryczny dziwaczny, odbiegający od normy,
ekstrawagancki; fiz. odśrodkowy; techn. mimośrod-
kowy. || ekscentryk oryginał, dziwak.
- śrdw.łac. eccentricus 'odśrodkowy’ z gr. ekkentros ’nie mający Ziemi
jako środka; jp.’; ek- zob. eks-; kentron, zob. centrum.
ekscepcja dawn. wyjątek; prawn. obiekcja, zarzut
natury formalnoprawnej w stosunku do postępowa­
nia sądowego a. właściwości sądu, zgłoszony przez
pozwanego na rozprawie.
- łac. exceptio 'wyjątek’ od excipere 'wybrać; wyjąć’; zob. eks-; -cipe-
re, zob. akcept.
ekscerpcja
ekscerpcja robienie wyciągów z pism, dzieł; wy­
bieranie fragmentów z tekstu, ekscerptów. || eks-
cerpować.
- łac. excerptio 'mywanie; robienie wypisów’ od excerpere 'urywać;
wypisywać’; zob. eks-; -cerpere od carpere 'zrywać; zbierać; dzielić’.
eksces naruszenie porządku publicznego, wybryk,
wyskok, wykroczenie.
- łac. excessus 'odejście; odchylenie’ od excedere 'wyjść; wykroczyć’;
zob. eks-; cedere, zob. cesja.
ekscytacja przest. stan podniecenia. || ekscytarz
dawn. budzik; pobudka. || ekscytować podniecać,
pobudzać, podrażniać, rozpalać.
-p ó źn ią c. excitatio 'pobudzanie; zachęta’ z łac. excitare '(po)budzić’;
zob. eks-; cytat.
eksedra archit. ogród, półkolista nisza, kolumna­
da, pergola z ławą kamienną biegnąca po obwodzie
wewn.; w kość. bizantyjskich, ormiańskich, gruziń­
skich - półkolista wnęka (zazw. piętrowa), otwarta
do wnętrza, z tyłu wydzielona kolumnami; por. em-
pora.
- gr. 'staroż. półokrągła nisza z ławą w gr. gimnazjonach, palestrach
i domach mieszkalnych’; zob. eks-; hedra, zob. -edr.
ekshalacja wydobywanie się gazów i par z głębi
Ziemi; (<ekshalacje wulkaniczne) gazy i pary wydo­
bywające się w czasie wybuchów wulkanicznych i w
długi czas później.
- łac. exhalatio od exhalare 'wyziewać, oddychać; parować’; zob. eks-;
halare 'dmuchać’.
ekshaustor ssawa, dmuchawa, urządzenie wentyla­
cyjne zasysające.
- łac. exhaustus p.p. od exhaurire 'wyciągać; wyczerpać’; zob. eks-;
haurire 'ciągnąć (wodę); wdychać, spijać’.
ekshibicjonizm zboczenie, którego objawem jest ob­
nażanie narządów płciowych w obecności osób płci
odmiennej; przen. skłonność do nieumiarkowanego
wywnętrzania się, zwierzania się z intymnych spraw
swego życia a. do zwracania na siebie ogólnej uwa­
gi; por. voyeurism.
- łac. exhibiłio 'pokaz’ od exhibere ’(p)okazywać (się)’; zob. eks-; -hi-
bere od habere, zob. habit.
ekshumacja wydobycie zwłok z grobu w celu prze­
niesienia ich w inne miejsce a. dokonania oględzin
sąd.-lekarskich.
- Ir. exhumation ’jw.’ od exhumer 'ekshumować’ ze śrdw.łac. exhuma-
re ’jp.’; zob. eks-; humus.
ekskawator techn. czerparka, koparka.
-ła c . excavare 'wydrążać’; zob. eks-; cavus, zob. kawerna.
eksklamacja lit. wykrzyknienie, okrzyk, wykrzyk­
nik, wtrącone w tok mowy zdanie wykrzyknikowe,
często urwane, a. równoważnik zdania, o charakte­
rze apostrofy.
- łac. exclamatio od exclamare 'wołać’; zob. eks-; clamare, zob. akla­
macja.
ekskluzywny odgradzający się od otoczenia a. od
osób spoza pewnego kręgu; elitarny.
- fi. <?xc/w.«y'wyłączny; uprzywilejowany; wybredny’ od łac. excludere
'wyłączać’; zob. eks-; -cludere od claudere, zob. klauzula.
ekskomunika kość. kara poprawcza, klątwa; zob.
cenzura (por. absolucja, anatema).
156 ekspektatywa
- późniąc. excommunicatio 'wyłączenie ze społeczności’; od excom-
municare 'wyłączyć ze społeczności’; zob. eks-; communicare, zob. ko­
munikować.
ekskrecja wydalanie, usuwanie z organizmu końco­
wych produktów przemiany materii, ekskrementów,
odchodów, kału, wydalin, fekaliów; por. inkrecja.
- łac. excretus 'wydalony’ i excrementum 'wydalina’ od excemere 'od­
dzielić; odłączyć; wydalić’; zob. eks-; cemere, zob. certyfikat.
ekskurs przest. dygresja; dopisek, dodatek odbiega­
jący od gł. przedmiotu dzieła.
-ła c . excursus 'wypad; dygresja’ z p.p. od excurrere, zob. ekskursja.
ekskursja przest. wycieczka, wyprawa; podróż.
- łac. excursio 'wypad; wycieczka’ od excurrere 'wybiegać’; zob. eks-;
kurs.
ekslibris nalepka, zwykle artystycznie wykona­
na, z nazwiskiem właściciela książki, naklejona na
wewn. stronie okładki.
- łac. ex libris ’z książek; z księgozbioru’; zob. eks-; liber, zob. libretto.
eksmisja przymusowe usunięcie kogoś z zajmowa­
nego lokalu, gruntu, na mocy wyroku sąd. a. naka­
zu władz adm.
- zob. eks-; misja.
ekspander sport, przyrząd gimnastyczny do roz­
ciągania, złożony z uchwytów połączonych spręży­
nami a. taśmami gumowymi. || ekspansja rozprze­
strzenianie (się); zajmowanie przez państwo nowych
terytoriów, rynków zbytu itd.; mech. wzrost objętości
czynnika termodynamicznego, połączony z wykony­
waniem pracy przez ten czynnik i zazw. z rozpręża­
niem. || ekspansyjny dotyczący ekspansji, wzrostu
objętości, rozszerzania się, rozprężania. || ekspan­
sywny dążący do rozprzestrzeniania się, zwł. teryto­
rialnego; porywczy, wybuchowy; wylewny.
- łac. expansio 'rozszerzanie (się)’ od expandere 'rozpościerać się; roz­
przestrzeniać się’; zob. eks-;pandere ’jp.’
ekspatriacja dobrowolne opuszczenie kraju, zerwa­
nie z ojczyzną,- przymusowe wydalenie kogoś z oj­
czyzny; wygnanie, banicja. || ekspatriować (się).
- śrdw.łac. expatriare 'opuszczać ojczyznę’; zob. eks-; łac. patria 'oj­
czyzna’ od pater, zob. patron.
ekspedient(ka) sprzedawca sklepowy (sprzedaw­
czyni). || ekspediować wysyłać (pocztę, towar). ||
ekspedite przest. bardzo dobrze, biegle, doskonale, jj
ekspedycja wysyłanie, wysyłka, biuro, dział wysyłki
(poczty, gazet, towaru itp.); podróż, wyprawa w ce­
lach badawczych, ratunkowych i in.; zespół uczestni­
ków takiej wyprawy. || ekspedytor urzędnik zajmu­
jący się wysyłką (poczty, towaru itp.).
- łac. expediens (p.pr.), expeditus (p.p.) i expeditio 'wyprawa’ od expe-
dire 'wyplatać; uwolnić; być korzystnym; przygotować’; zob. eks-; -pe-
dire odpes, zob. pedicure; por. spedycja.
ekspektatywa w prawie kanonicznym - nadanie
przez papieża beneficjum Kość. przez tzw. prewen­
cję, to znaczy z prawem następstwa (łac. cum iure
successionis), czyli do objęcia po śmierci obecne­
go beneficjanta; śrdw. prawo do dóbr, godności i do­
chodów, których rzeczywiste objęcie nastąpić miało
dopiero w określonych okolicznościach; w dawnej
Polsce (do 1717) pismo królewskie przyrzekające
nadanie godności a. stanowisk w razie wakansu.
 ekspektatywa
- śrdw.łac. exspectativa, expectativa ’jw. śrdw.’ z łac. expectare 'wypa­
trywać; oczekiwać’; zob. eks-; spectare, zob. spektakl.
ekspens przest. wydatek, koszt, nakład.
- łac. expensus p.p. od expendere 'wyważyć (towar; pieniądze); zapła­
cić’; zob. eks-; pendere, zob. stypendium.
eksperiencja dawn. doświadczenie (życiowe).
- łac. experientia 'próba; doświadczenie’ od experiri 'próbować; do­
świadczać’.
ekspert biegły, rzeczoznawca; specjalista). || eks­
percki system in f program komputerowy, umożli­
wiający zapisywanie i wykorzystywanie wiedzy z ja­
kiejś konkretnej dziedziny (np. wiedzy potrzebnej
do diagnozowania chorób). W systemach eksperc­
kich wprowadzane są kryteria i reguły wnioskowa­
nia uzyskane od specjalistów z danej dziedziny, za­
pisane w postaci algorytmów. W przeciwieństwie do
sieci neuronowych, systemy eksperckie nie uczą się
(nie modyfikują swoich algorytmów). Skuteczność
systemów eksperckich zależy głównie od charakte­
ru dziedziny wiedzy i jest na przykład wyższa w sys­
temach inżynierskich niż w systemach medycznych;
por. program, algorytm, neuronowe sieci. || eksper­
tyza zbadanie rzeczy a. sprawy przez biegłego (le­
karza, księgowego, rusznikarza, grafologa itp.) dla
wydania orzeczenia; orzeczenie biegłego. || ekspe­
ryment próba, praktyczna próba realizacji pomysłu;
doświadczenie (naukowe). || eksperymentator.
- fr. expertise 'ekspertyza' od expert 'biegły’ z łac. expertus (p.p.)
i experimentům 'próba’ od experiri 'próbować’.
ekspiacja pokuta, okupienie winy; zadośćuczynienie.
- łac. expiatio ’jw.’ od expiare 'odpokutować; oczyścić; przebłagać
(ofiarami)’ od plus, zob. pijar.
ekspirować przest. (o terminach) upływać, mijać;
(o umowach itp.) wygasać, tracić moc obowiązującą
kończyć się. || ekspiracja.
- ła c . ex(s)pirare 'wyzionąć ducha, umierać’; zob. eks-; spirare, zob.
-spir- 2.
eksplantacja med. operacyjne oddzielenie narządu
(części tkanki) w celu wszczepienia go gdzie indziej
(a. w innym organizmie) lub dla hodowli sztucznej;
por. implantacja.
- zob. in- 2; plantacja.
eksplikować przest. wyjaśniać, tłumaczyć; uzasad­
niać. || eksplikacja. || eksploatacja wykorzystywa­
nie, wyzyskiwanie (np. bogactw naturalnych); ogół
operacji, których celem jest użytkowanie urządzeń
w zakładach pracy; wyzysk, przywłaszczanie sobie
owoców cudzej pracy, zwł. najemnej. || eksploata­
tor. || eksploatować.
- fr. exploitation 'użytkowanie; wyzysk’ (od exploiter 'eksploatować'
z łac. explicitus 'rozwinięty; wyjaśniony’) i explicatio 'rozwinięcie; wy­
jaśnienie’ z explicare 'rozkładać; wyjaśniać’; zob. eks-; plicare 'skła­
dać'; por. aplikacja; explicite.
eksplodować gwałtownie wybuchać, rozrywać się,
pękać. || eksplozja wybuch, detonacja; zob. eksplo­
dować. || eksplozja demograficzna gwałtowny przy­
rost liczby ludności charakterystyczny dla 2. poł.
XX w., zwł. w krajach rozwijających się, azjatyc­
kich i płd. amerykańskich, gdzie, gł. dzięki likwida­
cji przez medycynę wielu groźnych chorób, umieral­
ność obniżyła się niemal do poziomu europejskiego,
157 ekstabulacja
a płodność utrzymuje się na niezmiennym poziomie.
|| eksplozyjny wybuchowy. || eksplozywne spółgło­
ski -ję z. wybuchowe (np. polskie: p, b, t, d, k, g).
- łac. explosio 'wygwizdanie’ od explodere 'wygwizdać ze sceny’; zob.
eks-;plaudere 'klaskać; bić; uderzać’; por. aplauz; implozja.
eksploracja badanie nieznanych dziedzin a. tere­
nów; dociekanie, poszukiwanie. || eksplorator ba­
dacz, poszukiwacz.
- łac. exploratio 'badanie' od explorare 'obwieścić wołaniem; wypatry­
wać; szperać’; zob. eks-;plorare 'lamentować; wołać’.
eksponat okaz; przedmiot wystawiony na pokaz (na
wystawie, w muzeum itp.). || eksponencj(on)alny
mat. wykładniczy. || eksponent wystawca; mat. wy­
kładnik. || eksponować prezentować, wystawiać na
pokaz; narażać; naświetlać błonę (kliszę) fot.
- łac. exponens dpn. exponentis p.pr. od exponere 'wykładać'; zob. eks-;
pozycja; por. ekspozycja; exposé.
eksport wywóz za granicę towarów, kapitałów,
usług; por. import. || eksportacja (uroczyste) wypro­
wadzenie zwłok na miejsce, gdzie spoczywać mają
przed pogrzebem. || eksporter państwo, przedsię­
biorstwo, które eksportuje, sprzedaje, wywozi to­
wary itp. za granicę.
- łac. exportatio 'wyprowadzenie; w yw óz’ od exportare 'wynosić; wy­
wozić’; zob. eks-; porto 2.
ekspozycja wyłożenie, wyjaśnienie; wystawienie na
działanie czegoś (np. ciała na promieniowanie); lit.,
muz. wprowadzenie w akcję, w temat utworu;/« t. na­
świetlanie błony (kliszy); wystawa, położenie, usytu­
owanie (zbocza, ściany) w stosunku do stron świata;
wystawa a. jej dział, sposób wyłożenia na niej eks­
ponatów. || ekspozytura oddział, filia, agentura, pla­
cówka, przedstawicielstwo.
-ła c . expositio 'wyłożenie' od exponere, zob. eksponat.
ekspres list pospieszny, doręczany adresatowi zaraz
po nadejściu; przest. umyślny, posłaniec, goniec; po­
ciąg pośpieszny; aparat do szybkiego parzenia kawy.
- fr. expres 'wyraźny; umyślny; posłaniec’, ang. express 'ekspres
(transport; jw.)’ i wł. expresso 'ekspres (jw.; aparat do kawy; kawa
z ekspresu)’ od łac. expressus p.p. od exprimere 'wytłaczać; modelo­
wać, wyrażać; portretować; naśladować’; zob. eks-;premere, zob. pre­
sja; por. ekspresja.
ekspresja uzewnętrznianie przeżyć; zewn. oznaka
uczuć; (siła) wyraz(u), wyrazistość. || ekspresjonizm
kierunek w sztuce i lit. (zwł. nm. 1910—25), który,
przeciwstawiając się naturalizmowi i impresjoni­
zmowi, dążył do wyrażania w sposób spotęgowany
i dramatyczny wewn. przeżyć twórcy. || ekspresyj­
ny, ekspresywny sugestywny; wyrazisty.
- łac. expressio 'wytłoczenie; wyrażenie’ od exprimere, zob. ekspres.
ekspropriacja (przymusowe) wywłaszczenie.
- śrdw.łac. expropriatio 'jw.' od expropriare 'wywłaszczać’; zob. eks-;
łac.proprius 'własny'.
ekspulsja dawn. (brutalne) usuwanie, rugowanie
z posiadłości.
- łac. expulsio 'wypędzenie' od expulsare 'wypędzać'z expellere 'wy­
pychać; wyganiać’; zob. eks-; puls.
ekstabulacja wpis w księdze hipotecznej anulujący
wpis dokonany poprzednio jako już bezprzedmioto­
wy; dokument stwierdzający istnienie takiego wpisu.
ekstabulacja_____________
- zob. eks-; łac. tabula, zob. tabularium.
ekstaza psych, stan marzycielskiego zachwytu o po­
kroju majaczeniowym, często o treści relig., z ode­
rwaniem uwagi od bieżącej sytuacji i w ogóle od rze­
czywistości; pot. stan zachwycenia, uniesienia.
- gr. ékstasis 'naruszenie; obłęd; zdumienie; trans’ z eksistánai 'naru­
szać; zakłócać’; zob. eks-; histánai, zob. statyczny.
ekstemporale przest. ćwiczenie polegające na tłu­
maczeniu z jednego języka na drugi, zwł. bez przy­
gotowania; por. ex tempore.
- łac. extemporalis 'robiony naprędce’ od ex tempore.
ekstensja filoz. denotacja; filoz. rozciągłość. || eks­
tensywna gospodarka rolna - prowadzona na rozle­
głych obszarach przy małym nakładzie pracy i środ­
ków; por. intensywny.
- późniąc, extensio 'rozciągłość' i extensivus 'rozciągnięty' od łac.
extendere 'rozciągać, rozpościerać’; zob. eks-; tendencja.
eksterminacja wytępienie, wyplenienie, wyniszcze­
nie, zagłada.
- późniąc, exterminatio 'zniszczenie' z łac. exterminare 'usunąć (z gra­
nic); wygnać’; zob. eks-; terminus, zob. termin.
eksternalizacja psychol. uzewnętrznienie; znale­
zienie wyjaśnienia wewnętrznego konfliktu, emocji
a. problemu (którego prawdziwa przyczyna ukryta
jest w nieświadomości) w drodze przypisywania ich
przyczynom zewnętrznym; por. racjonalizacja; pro­
jekcja.
- łac. exter(nus), zob. ekstern.
ekstern(ista) kandydat zdający egzaminy okresowe
a. końcowe w uczelni, do której nie uczęszczał.
-ła c . exter{nus) 'zewnętrzny; powierzchowny’; zob. eks-.
eksterytorialność zakrajowość, wyłączenie spod ju ­
rysdykcji danego państwa przebywających na jego
terytorium przedstawicieli innego państwa a. należą­
cych do niego rzeczy (ruchomości, mieszkań, pose­
sji, statków itd.).
- zob. eks-; terytorium.
EKSTRA- w złożeniach: poza (czym), na zewnątrz.
|| ekstra niezwykły, wyjątkowy; dodatkowo, specjal­
nie, ponad normę; bardzo, nadzwyczaj (por. hiper-;
super-).
- łac. extra 'na zewnątrz, poza; oprócz; bez’; por. etranżer.
ekstradycja wydanie przestępcy a. zbiega władzom
państwa, którego prawa naruszył. || ekstradować.
- zob. eks-; tradycja.
ekstrakcja ekstrahowanie, chem. metoda wyodręb­
niania określonych składników (ekstraktów, wy­
ciągów) z mieszanin ciekłych a. stałych przy uży­
ciu odpowiednich, selektywnych rozpuszczalników
(ekstrahentów); ługowanie; maceracja (por. dyfu­
zja); med. usunięcie (zęba).
-późn.łac. extractio 'wyjęcie'z łac. extrahere 'wyciągać, ciągnąć’; zob.
eks-; trakcja.
ekstraordynaryjny down. nadzwyczajny, wyjątkowy.
- łac. extraordinarius 'niezwykły' od extra ordinem 'poza (zwykłym)
porządkiem’; zob. ekstra-; ordo, zob. ordynacja.
ekstrapolacja wnioskowanie o tendencjach rozwo­
jowych, stosunkach, warunkach, wartościach (zwł.
158 ekumena
funkcji mat.) na zewnątrz jakiegoś przedziału na pod­
stawie znanych, zaobserwowanych tendencji, warto­
ści itp. wewnątrz niego; por. interpolacja.
- zob. ekstra-; interpolacja; inter-.
ekstrasystole przedwczesny, dodatkowy skurcz jednej
z komór serca prowadzący do przemijającej arytmii.
- n.łac.; zob. ekstra-; gr. systolě 'skurcz' od systéllein 'kurczyć'; .vy-;
zob. syn-; stellein 'ustawić; przygotować’.
ekstrawagancja dziwactwo, wybryk.
- fr. extravagance 'jw.' ze śrdw.łac. extravagans 'promulgowany poza
prawem kanonicznym’; zob. ekstra-; łac. vagans, zob. wagant.
ekstrawersja psych, skłonność do żywego intereso­
wania się światem zewnętrznym, otoczeniem, do to-
warzyskości, aktywności, praktyczności (por. cykloty-
mia, introwersja; schizotymia). || ekstrawertyk osoba
o usposobieniu ekstrawersyjnym (-wertywnym).
- zob. ekstra-; wersja.
ekstrem ostateczność; skrajność, krańcowość. || eks­
tremista człowiek skrajnych poglądów; radykał;
zwolennik skrajnych, ostatecznych środków. || eks­
tremum mat. maksimum a. minimum lokalne funk­
cji w punkcie.
- łac. extrémům 'koniec' z r. nij. od extrěmus 'najdalszy' od exter{us)
'zewnętrzny'; zob. eks-.
ekstynkcja atmosferyczna -fiz. straty promieniowa­
nia Słońca i in. ciał niebieskich podczas przechodze­
nia przez atmosferę, powstałe na skutek pochłania­
nia i rozpraszania.
- łac. extinctio 'wygaszenie' z exstinctus p.p. od extinguere 'gasić; ni­
weczyć’; zob. eks-; stinguere 'jp.'
ekstyrpacja med. wykorzenienie, całkowite usunię­
cie jakiegoś narządu. || ekstyrpator przest. gracow-
nik, kultywator do wyciągania chwastów i spulchnia­
nia gleby.
-ła c . ex(s)tirpatio 'wykorzenienie'; zob. eks-;stirps 'pień; korzeń’.
eksudat bot. wodnisty sok, wydzielony z korzenia
rośliny (wskutek ciśnienia korzeniowego) po odcię­
ciu łodygi; med. wysięk. || eksudacja tworzenie się,
wydzielanie się eksudatu.
- późn.łac. ex(s)udatio 'wypacanie' z łac. ex{s)udatus p.p. od ex(s)uda-
re 'pocić się’; zob. eks-; sudare 'jp.'
ektaza rozszerzenie, rozciągnięcie (np. jamy ciała,
naczyń, oskrzeli), wydłużenie (np. krótkiej samogło­
ski); por. dylatacja.
- gr. éktasis od ekteinein 'wyciągać'; ek- od eks-; teinein 'naprężać'.
EKTO- w złożeniach: na zewnątrz; zewnętrzny; nie­
właściwie umiejscowiony (por. egzo-; ento-). || ek-
toderma, ektoblast, zewnętrzny listek zarodkowy
zwierząt, zewn. warstwa komórek gastruli. || ekto-
plazma biol. zewnętrzna warstwa (cyto)plazmy ko­
mórki; w spirytyzmie - substancja wydobywająca
się rzekomo z ust medium podczas transu na sean­
sie spirytystycznym. || ektotermy zwierzęta ektoter-
miczne, których źródłem ciepła jest zewnętrzne śro­
dowisko zwierzęcia; por. endotermy.
- gr. ektós ’(na) zewnątrz’; zob. -derma-; geneza; plazma; -term.
ekumena obszar stale zamieszkany przez człowieka.
|| ekumeniczny powszechny, uniwersalny; ruch e.
 ekumena
(ekumenizm) - głoszący porozumienie i współpracę
między różnymi kość. chrześc.
- gr. oikoumém (ge) '(świat) zamieszkany’ od oíkos, zob. eko-; geo-.
ekumenopolis świat widziany jako jedno ciągłe
i bezkresne miasto.
- termin wprowadzony przez architekta i inżyniera gr. Constantinosa A.
Dioxadisa (ur. 1913 r.); zob. ekumena; gr. polis, zob. polityka.
ekwator(ialny) równik(owy).
- późniąc, aequator 'ten, który równa’ od łac. aequare 'równać' z aequ-
us, zob. ekwi-.
EKW I- w złożeniach; równy; równo-.
- łac. aequus 'równy; gładki’; por. adekwatny; egalitarny; ekwatoifial-
ny); regał 2.
ekwici rz. arystokracja finansowa; (od końca III w.
p.n.e.) uprzywilejowana warstwa ludności rz., skła­
dająca się z bogaczy nie zasiadających w senacie,
-ła c . eąuites 'jeźdźcy;kawaleria, konnica; jw .’ o d eąuus 'koń'.
ekwilibrystyka rodzaj produkcji cyrkowych, polega­
jących na zachowaniu równowagi w trudnych, niena­
turalnych pozycjach i wykonywaniu ćwiczeń, ewo­
lucji w utrudnionych warunkach.
- gr. équilibriste iinoskok’ od équilibre 'równowaga' z łac. aequili-
brium 'równowaga'; zob. ekwi-; libra.
ekwinokcjum, równonoc, astr. zrównanie się dnia
z nocą (wiosenne - ok. 21 III i jesienne - ok. 23 IX).
-ła c . aequinoctium 'jw.'; zob. ekwi-; nox, zob. nokturn.
ekwipażprzest. lekki, luksusowy powóz z zaprzęgiem.
|| ekwipunek wyposażenie; zaopatrzenie w przedmio­
ty niezbędne do jakiejś czynności.
- fr. équipage 'załoga (okrętu); park artyleryjski; ekwipunek; pojazd’
od équiper, zob. ekipa.
ekwita zob. ekwici.
ekwiwalencja log. równoważność. || ekwiwalent
równowartość; odpowiednik, równoważnik.
- śrdw.łac. aequivalentia 'równoważność' z łac. aequivalens p.pr. od
aequivalěre 'mieć równą siłę, ważność’; zob. ekwi-; walor.
ek(w)iwok down. dwuznacznik; kalambur. || ekwi-
wokacja błąd log. polegający na użyciu jakiegoś ter­
minu w 2 różnych znaczeniach w tejże wypowiedzi,
gdy poprawność jej wymaga używania go w jednym
tylko znaczeniu; por. amfibologia.
- fr. équivoque 'dwuznacznik’; zob. ekwi-; -voque z łac. vox, zob. wo-
kaliczny.
elaborat opracowanie piśmienne (napisane bezbarw­
nie, szablonowo, bez inwencji); elukubracja.
- łac. elaboratus p.p. od elaborare 'wypracować’; e- zob. eks-; la­
borant.
El amor brujo hiszp., [wym. ...brucho] Miłość cza­
rodziejem.
- balet (1915 r.) kompozytora hiszp. Manuela de Falla [wym. ...fąlia]
(1876-1946); ze słynnym Tańcem ognia.
eland, kanna, antylopa eland, największa w grupie
antylop.
- afrik. elk, elan z hol. elk od przest. nm. elen(d).
élan vítal fr., rozmach, (roz)pęd życiowy; zob. wi­
talizm.
- z dzieła filozofa fr. Henri Bergsona (1859-1941) Ewolucja twórcza
(1907 r.).
159 ELEKTRO-
elastil elastyczna przędza z włókna poliamidowe­
go; tkanina z tej przędzy. || elastomery chem. grupa
tworzyw naturalnych i sztucznych o własnościach
kauczuku, odkształcalnych mimo zachowanej sprę­
żystości.
- n.łac. elasticus 'rozprężalny; impulsywny’ z późn.gr. elastós 'kowal-
ny; giętki; elastyczny’ od gr. elaunein 'wykuwać; wbijać’; zob. izome­
ry; -izo-
el caballero de la triste figura hiszp., rycerz smętne­
go oblicza (tj. Don Kichote).
- z Cemntesa (Don Kichote, 1,19); Sancho Pansa o swoim panu.
Eldorado kraj bogactwa, dobrobytu; raj na ziemi,
ziemia obiecana; por. Golkonda.
- hiszp. E l Dorado 'pozłocony (człowiek)’. Nazwa nadawana pierwot­
nie królowi legendarnego miasta, słynącego z obfitości złota i bogactw;
oznaczająca później samo miasto (a. kraj), którego liczne ekspedycje
dawnych podróżników daremnie poszukiwały w dorzeczu Amazonki,
w Peru, Kolumbii.
eleaci grecka przedsokratyczna szkoła filozof, zał.
w Elei w końcu VI w. p.n.e. przez Ksenofanesa z Ko-
lofonu, rozwijająca się do połowy V w. p.n.e., gło­
sząca, że prawdę zdobywać można wyłącznie za po­
mocą rozumu, bo zmysły dostarczają tylko pozorów;
dlatego potępiała wiedzę opartą na obserwacji, a ruch
i zmianę uważała za złudzenie.
- od nazwy staroż. miasta Elea (dziś Velia) w płd. Italii.
elear wojsk, harcownik (XVI-XVII w.).
-w ę g . elóharcos 'wojownik przodujący’.
electric jazz ang., kierunek muz. jazzowej 60. lat
XX w. (Herbie Hancock, Chick Chorea i in.), stosu­
jący elektryczne i elektroniczne instrumenty muz.,
zwł. imitatory.
electronic rock ang., muzyka rozrywkowa wykony­
wana (częściowo) na instrumentach elektronicznych
a. z użyciem generatora, oscylatora itp.
elegia poet. muz. utwór liryczny o charakterze po­
ważnym, melancholijnym. || elegijny odnoszący się
do elegii; smutny, tęskny, rzewny.
- gr. elegeia 'pieśń żałobna; elegia, utwór pisany dystychem (elegij­
nym)’ od elegos 'pieśń żałobna a. lamentacja z towarzyszeniem fletu’.
elekcja powoływanie dostojników świeckich, du­
chownych i monarchów w drodze obioru; obiór (zwł.
króla). || elekcyjni królowie - obierani przez ogół
szlachty (w Polsce od 1572 r.). || elektor hist. wybor­
ca; w dawn. Rzeszy Niemieckiej tytuł książąt mają­
cych przywilej obierania cesarza. || elektorat polit.
wyborcy; ogół wyborców.
- łac. electio 'wybór; selekcja’ od eligere 'wybierać’; e- zob. eks-; -lige-
re od legere, zob. legenda.
ELEKTRO- w złożeniach: elektryczność; elektrycz-
ny(-nie); elektrolityczny; elektromagnetyczny; elek­
tron. || elektroda część (metalowego) przewodnika,
granicząca bezpośrednio z ośrodkiem, przez którą
prąd elektr. do niego dopływa a. jest z niego odpro­
wadzany (por. anoda; katoda). || elektroencefalo­
grafia metoda badania czynności mózgu za pomocą
graf. rejestrowania zachodzących w nim zjawisk bio-
elektr. (prądów czynnościowych). || elektrokardio­
grafia metoda badania pracy serca za pomocą graf.
rejestrowania prądów czynnościowych, powstających
ELEKTRO-
w czasie pracy mięśnia sercowego. || elektrokardio-
gram zob. EKG. || elektrolit przewodnik elektr. cie­
kły, przewodzący prąd dzięki obecności swobodnie
poruszających się jonów. || elektroliza powodowa­
nie przemian chem. za pomocą przepuszczania prądu
elektr. przez stopiony elektrolit a. jego roztwór w roz­
puszczalniku. || elektroluks pop. odkurzacz.
- łac. electrum 'bursztyn; stop srebra i złota’ z gr. elektron ’jp.’; zob.
-oda; -encefal(o)-; -graf-; -gram-; -kardi(o)-; -lityczny; -liza; (Electrolwc
szwedzka nazwa handl.). Nazwa (n.łac. electrica) zastosowana przez le­
karza ang. Williama Gilberta (1544-1603) do ciał, które, podobnie jak
bursztyn, można naelektryzować przez potarcie.
elektron 1. trwała cząstka elementarna atomu o naj­
mniejszej masie, tworząca jego zewnętrzne powło­
ki, będąca ładunkiem elektryczności ujemnej (nega-
ton; antycząsteczka e. ujemnego - pozyton). 2. techn.
stop magnezu o małym ciężarze właściwym i dużej
wytrzymałości. || elektroniczna poczta inf. program
komputerowy umożliwiający użytkownikom sieci
komputerowych wymianę korespondencji; por. kom­
puterowa sieć, serwer, smiley. || elektroniczny zło­
żony z elementów elektronowych. || elektroniczny
wirus zob. wirus komputerowy. || elektronika dzie­
dzina nauki i techniki poświęcona praktycznemu wy­
korzystywaniu zjawisk opartych na ruchu swobod­
nych elektronów w próżni, gazach i ciałach stałych,
zwł. półprzewodnikach. || elektronowy działający na
zasadzie ruchu (a. dotyczący) elektronów.
- zob. elektro-. 1. nazwa nadana w r. 1897 przez fizyka ang. J. J. Thom­
sona. 2. nazwa handl.
Elektry kompleks - w psychoanalizie: u dzieci płci
żeńskiej (3-6 lat) - podświadoma i stłumiona skłon­
ność (płciowa) do ojca i strach przed odwetem mat­
ki, jako rywalki budzącej nieuświadomioną wrogość
dziecka; por. Edypa kompleks; kompleks.
- w mit. gr. Elektra, córka Agamemnona i Klitemnestry, siostra Ifige-
nii i Orestesa, która nakłamała brata do zabicia matki dla pomszcze­
nia zamordowanego przez Klitemnestrę ich ojca, Agamemnona; por.
Orestes i Pylades.
element składowa całości, składnik; czynnik; przen.
grupa ludzi z jakiegoś środowiska, odznaczających
się specyficznymi cechami; elektr. ogniwo galwa­
niczne; chem. pierwiastek. || elementarny podstawo­
wy, zasadniczy, najprostszy; początkowy; żywioło­
wy, wywołany przez żywioł.
- łac. elementům jeden z 4 pierwotnych żywiołów, tzw. podstawowych
pierwiastków (powietrze, ziemia, ogień, woda)’; por. eter.
elenktyczna metoda - w sokratycznym systemie na­
uczania filozofii metodą dialogu część krytyczna, po­
legająca na zbijaniu kolejnych argumentów przeciw­
nika (por. majeutyczna; sokratyczna).
- gr. elenktikós 'zbijający; badawczy’ od elenktós 'badanie; argument’
z elénchein 'zawstydzać; badać; zbijać’.
elephantiasis [wym. elefan...] med. słoniowatość,
rozrost tkanek skóry, powodujący zgrubienia, znie­
kształcenia.
- n.łac. ’jw.’ od łac. 'rodzaj trądu’ z gr. eléphas dpn. eléphantos 'kość
słoniowa; słoń’.
éléphant rose fi:., dosł. ’różowy słoń’,przen. niezisz-
czalne pragnienie, aspiracja nie do zaspokojenia.
160 elita
eleuterie w staroż. Grecji - uroczystości ku czci
Zeusa Eleuteriosa (Wyzwoliciela) obchodzone jako
święto wolności (po odniesionym w r. 479 p.n.e.
w Piątej ach zwycięstwie nad Persami) o charakterze
panhelleńskim.
- gr. eleuthéria 'święto wyzwolenia’ od eleuthéros 'wolny; liberalny’.
eleuzynia, eleuzyńskie misteria - staroż. uroczysto­
ści ku czci bogiń Demeter i Persefony, obchodzone
w gr. miasteczku Eleusis, w pobliżu Aten.
- gr. Eleusinios 'eleuzyński’ od Eleusis.
elew przest. uczeń, wychowanek; uczeń szkoły woj­
skowej. || elewacja archit. wysokość; lico budynku,
zewn. ściana wraz z występującymi na niej elemen­
tami archit.; por. fasada. || elewator pionowy prze­
nośnik kubełkowy do przeładowywania materiałów
sypkich; spich(le)rz, magazyn zbożowy. || elewon
lotn. sterolotka, usterzenie kombinowane, spełnia­
jące (w samolotach bezogonowych) jednocześnie
funkcję lotki i steru wysokości.
- fi. élěve 'uczeń; sadzonka’; ang. elevator 'elewator; dźwig’ i łac. ele-
vatio 'wzniesienie’ od elevare 'podnosić’; e- zob. eks-; levare, zob. Le-
want.
elf w mit. germ., skand, duszek leśny a. wodny; cho­
chlik.
-n m . £ / / ’jw.’
Eliasza płaszcz - objęcie po kimś urzędu, stanowiska;
przekazanie komuś swojej funkcji, swego urzędu.
- wg Biblii (3. Ks. król, 19,19); prorok Eliasz, powołując Elizeusza na
swoje miejsce, zarzuca nań swój płaszcz.
eli, eli lamma sabachthani? hebr., Boże, Boże, cze­
muś mnie opuścił?
- wg Biblii (Ew. wg Mat. 27,46; wg Marka 15,34) skarga Chrystusa na
krzyżu; cytat z Psalmów (22,2).
eliksir [wym. ...s-i...\farm., kosmet. mieszanina na­
lewki roślinnej z olejkiem eterycznym; odwar, wy­
ciąg roślinny na spirytusie.
- śrdw.łac. elixír 'eliksir życia, płyn poszukiwany przez alchemików,
mogący przedłużać życie i zapewniać wieczną młodość’ z arab. al-iksir
’jp.’ z (?) gr. ksěrion 'proszek osuszający’ od ksěrós 'suchy’.
eliminacja wyłączenie; rugowanie; usuwanie pew­
nych elementów; selekcja; pierwszy etap konkursu a.
wstępne rozgrywki w zawodach sport. || eliminować.
- łac. eliminare 'usuwać’; e-; zob. eks-; limen dpn. liminis 'próg; wej­
ście’; por. a limine; preliminarz; sublimacja.
eling urządzenie linowe w porcie służące do wycią­
gania a. podnoszenia statków.
-h o l. helling ’jw.; stocznia’.
elipsa mat. krzywa płaska zamknięta, miejsce geom.
punktów, których suma odległości od dwóch punk­
tów stałych (ognisk elipsy) jest stała i równa; jęz.
wyrzutnia, opuszczenie w zdaniu wyrazów, których
można się domyślić. || elipsoida obrotowa - geom.
powierzchnia powstała przez obrót elipsy dokoła jed­
nej z jej osi. || eliptyczny.
- gr. élleipsis 'brak’ od elleipein 'nie osiągnąć, zawieść; ominąć’; en-
’w ’; leipein 'pozostawić; opuścić’; zob. -oid(a).
elita grupa ludzi przodujących pod względem pre­
stiżu, kwalifikacji a. władzy w danym środowisku,
śmietanka, wybór, kwiat; zespół ludzi odgradzają­
cych się od ogółu w poczuciu swej rzeczywistej a.
 elita
domniemanej wyższości pod jakimś względem. || eli­
tarny dostępny wybranym; uprzywilejowany; eks­
kluzywny.
- fr. élite 'wybór; wybrańcy’ od élire 'wybierać' z łac. eligere 'jp.'; e-
zob. eks-; -ligere od legere, zob. legenda.
(Die) Elixiere des Teufels nm. Diable eliksiry.
- tytuł powieści (1815-16) pisarza nm. E.T.A. Hoffmanna (1776—
1822), romansu grozy (będącego zapowiedzią freudowskiej psycho­
analizy), życiorysu potomka zbrodniczej rodziny opanowanego przez
demoniczne moce.
Elizejskie Pola - mit. gr. miejsce pobytu dusz błogo­
sławionych zmarłych, Elizjum, asfodelowe łąki (por.
Hades); {elizejskie cienie) dusze zmarłych przebywa­
jące w Elizjum.
- z gr. Etysion pedion 'pola Elizejskie’ (fr. Champs Elysées 'jw.; jedna
z głównych ulic Paryża’) por. Homer (Odyseja, 4, 563-8).
elizja jęz. wyrzutnia, opuszczenie w mowie lub pi­
śmie nieakcentowanej samogłoski, często oznaczane
apostrofem (np. nm. Wandrung zamiast Wanderung,
fr. Vos zamiast le os, ang. there’s zamiast there is).
- łac. elisio 'wyciskanie; wyrzutnia’ od ełidere 'wybijać; wytłaczać;
rozbijać’; e- zob. eks-; -Udere od leadere 'skaleczyć; uszkodzić’.
éljen! węg., niech żyje!
elki futro z tchórza; skórki z tchórzofretki; zool. tchó­
rzofretka.
- (?) nm. lltis zool. 'tchórz'.
elle flotte, elle hésite; en un mot, elle est femme fr.,
waha się, jest w rozterce, krótko mówiąc - jest ko­
bietą.
- z Racine’a (Athalie, 3, 3,876).
El médico de su honra hiszp., Lekarz własnego ho­
noru.
- komedia heroiczna (1637 r.) Calderona de la Barca.
el momento de la verda (a. la hora de la verda)
hiszp., dosł. chwila (godzina) prawdy; chwila kry­
tyczna (niebezpieczeństwa a. trudności) wystawia­
jąca człowieka na próbę, obnażająca wszelki bluff,
brak kompetencji, słabości charakteru itp.; krytycz­
ny moment w walce byków, kiedy matador ma zadać
bykowi śmiertelny cios szpadą, wystawiając się zara­
zem na niebezpieczeństwo.
El Nino [wym. ninio] hiszp. dosł. 'dziecko’, wypływ
zimnej wody na powierzchnię morza, zdarzający się
niemal co rok na wsch. Pacyfiku, umożliwiający ob­
fite połowy ryb.
elogium mowa pochwalna; chwalenie, sławienie;
por. enkomion.
- śrdw.łac. 'jw.' (pod wpływem śrdw.łac. eulogium 'utwórpochwalny’)
od łac. 'rz. napis pochwalny na pomniku, wizerunku przodka itp. ’praw-
dop. przez etymologię lud. (wpływ łac. e- i gr. logos 'słowo') z gr. ele-
geion 'dystych (elegijny)’, zob. elegia.
elokwencja sztuka wymowy, wymowność, umiejęt­
ność łatwego i przekonywającego wysławiania się;
krasomówstwo. || elokwentny.
- łac. eloquentia 'jw.' od eloqui 'wymawiać; wygłaszać’; e- zob. eks-;
lokucja.
El pintor de su deshonra hiszp., Malarz swojej
hańby.
- komedia obyczajowa (1651 r.) Calderona de la Barca.
161 emancypacja
El principe constante hiszp., Książę niezłomny.
- dramat (1635 r.) Calderona de la Barca; tł. Juliusza Słowackiego.
El Tor odmiana bakterii powodująca cholerę, wystę­
pująca szeroko w Azji i Afryce, niekiedy także w Eu­
ropie, od wczesnych lat 60. XX w.; wywołuje łagod-
nąpostać choroby i dlatego szerzy się niepostrzeżenie
w regionach o niskim poziomie higieny.
- (1963 r.) od nazwy egip. stacji kwarantanowej na półwyspie Synaj,
gdzie odmianę tę wyodrębniono po raz pierwszy.
elukubracja mierny utwór lit.; rozprawa, tekst, uło­
żone mozolnie, ale bez inwencji, talentu; elaborat.
- łac. elucubrare 'tworzyć, pisać przy świetle lampy’; e- zob. eks-; lu-
cubrare ’j p.’
(Palais de l’)Elysée fr, [wym. (pa-lę:del)elizę] Pałac
Elizejski; przen. prezydent Republiki Francuskiej,
jego urząd, polityka; por. Bourbon, Matignon; por.
Elizejskie Pola.
- W 1848 i od 1873 r. siedziba prezydenta Francji, zbudowana w r. 1718
na rogu ul. Faubourg-Saint-Honorć i alei de Marigny w Paryżu.
elzewiry wydania gr. Nowego Testamentu i klasy­
ków gr. i rz. drukowane i rozpowszechniane w 1538-
1712 w Lejdzie i Amsterdamie przez hol. rodzinę
drukarzy, księgarzy i wydawców, Elzewirów, od­
znaczające się wysokim poziomem poligrafii i po­
prawnością tekstów; krój czcionek druk. stosowa­
nych w książkach Elzewirów a. krój naśladujący te
czcionki.
elżbietanki pot. nazwa kilku żeńskich zgromadzeń
zakonnych, mających za patronkę św. Elżbietę z Tu­
ryngii. || elżbietański odnoszący się do okresu pa­
nowania królowej ang. Elżbiety I (1558-1603), do
kultury tego okresu, zwł. do lit. (dramatu, poezji), ar-
chit. świeckiej i meblarstwa (wczesna faza renesan­
su ang.), mody kobiecej (charakteryzującej się zwł.
długą, spiczastą talią i wysokim, stojącym kołnie­
rzem) itd.
-n m . Elisabeth, ang.Elizabeth 'Elżbieta'.
em- zob. en-. || Em zob. eman.
emablować bawić, zabawiać (kobiety); nadskaki­
wać, asystować, umizgać się.
- fr. aimable 'miły' z łac. amabilis 'godny miłości; miły’ od amare 'mi­
łować; kochać’.
eman (Em) jednostka stężenia roztworów substancji
promieniotwórczych. || emanacja wydzielanie (się),
promieniowanie; to, co wydziela się, promieniuje;
wytwór, wypływ; fiz. chem. promieniotwórczy gaz
szlachetny o liczbie atomowej 86.
- późn.łac. emanatio 'wypływ' z łac. emanare 'wyciskać'; e- zob. eks-;
manare 'ciec; sączyć się’.
emancypacja uwolnienie (się) od zależności, pod­
daństwa, ucisku; usamodzielnienie, uniezależnienie;
uzyskanie równouprawnienia (np. przez kobiety). ||
emancypantka zwolenniczka, bojowniczka równo­
uprawnienia kobiet; por. sufrażystka. || emancypo-
wać (się).
- łac. emancipatio 'uwolnienie syna spod władzy ojca’ od emancipa-
re 'oswobodzić; uwolnić’; e- zob. eks-; mancipare 'sprzedać; pozbyć
się’ od manceps 'kupujący, poręczyciel’; man- od rnams, zob. manuał;
-ceps od capere, zob. antycypacja.
emax domina
emax domina łac., pani z namiętnością do zakupów,
pasjonująca się zakupami.
- z Owidiusza (Sztuka kochania, 1,421).
embargo zajęcie a. zatrzymanie przez państwo mie­
nia innego państwa, zwł. (ładunku) statków; zakaz
wywozu pewnych towarów a. kapitałów do danego
kraju a. grupy krajów; w dziennikarstwie - zakaz pu­
blikowania jakiejś wiadomości (wywiadu, przemó­
wienia itp.) przed określonym dniem i godziną.
- hiszp. ’zajęcie; sekwestracja’ od embargar 'przeszkadzać; po­
wstrzymywać; konfiskować’; em- zob. in- 2; -bargar z późniąc, bar-
ra 'bariera'.
embarras de richesse fr., kłopot z powodu nadmiaru
a. zbyt wielkiego wyboru.
- tytuł komedii L. J. ďAllainvala (Paryż, 1726 r.).
emblemat godło, oznaka, atrybut, znak, symbol (wła­
dzy - berło, zwycięstwa - wawrzyn itp.); (por. dys­
tynkcje; insygnia). || embolia med. zator, zamknię­
cie naczynia krwionośnego a. chłonnego przez ciało
przyniesione z prądem krwi a. chłonki.
- gr. émblěma 'wstawka; ozdoba’ i embolě 'rzut, atak; wejście’ z emból-
lein 'wrzucać; wkładać; wtargnąć’; em- zob. en-; balista.
embriologia dział biologii zajmujący się rozwojem
zarodkowym organizmów. || embrion zarodek; płód.
- gr. émbtyon 'nowo narodzone jagnię, płód’; em- zob. en-; brýein 'na­
brzmiewać; być pełnym czegoś’.
emendacja lit. zmiana, poprawka wprowadzona do
tekstu utworu nieżyjącego autora przez wydawcę-fi-
lologa na podstawie badań.
-ła c . emendatio 'poprawianie' o d emendare 'poprawić; sprostować’; e-
zob. eks-; menda 'błąd; wada’.
ementaler zob. emmentaler.
emerytura dożywotnie zaopatrzenie pieniężne, przy­
sługujące pracownikowi po przepracowaniu ustawo­
wej liczby lat a. osiągnięciu określonego wieku; por.
renta. || emeryt.
- łac. emeritus 'weteran; (n.łac.) zasłużony profesor-emeryt’ z emerere
'zasłużyć; wysłużyć’; e- zob. eks-; merere, zob. meritum.
emetyk farm. winian antymonylopotasowy, dawny
lek przeciw chorobom tropikalnym, dawny środek
wymiotny a. wykrztuśny.
- gr. emetikós 'stosujący środki wymiotne; hulaka’ od emein 'wy­
miotować'.
emfatyczny napuszony, nadęty, górnolotny, przesad­
ny; wyrazisty. || emfaza podkreślenie, wzmocnienie
wyrazistości uczuciowej słowa, zdania; przesadna
uczuciowość wypowiedzi; afektacja, patos.
- gr. emphatikós 'mocny; wyrazisty’ i émphasis 'ukazanie; znacze­
nie’ od emphainein 'ukazać; wtargnąć’; em- zob. en-; phainein, zob.
fantom.
emfiteuzaprawn. przyjęcie (tytułem najmu) do użyt­
ku i uprawy ugoru a. gruntu zaniedbanego; w prawie
rz. - dziedziczne i pozbywalne prawo do trwałego
dzierżawienia cudzego gruntu.
- gr. emphýteusis 'jw.' z emphyteúein 'zasadzać rośliny’; em- 'w co’;
phyteúein 'sadzić' odphytón, zob. -fit(o)-.
emfizema med. rozedma.
- gr. emphýsěma od empysóein 'wydąć, wydmuchać’; em- zob. en-;
physón 'dąć'.
162 empire de faęades
-EMIA w złożeniach: -krwistość; stan charakteryzu­
jący się posiadaniem krwi o określonych cechach a.
składzie.
- zob. hema(to)-; por. anemia; leukemia; tularemia; uremia.
emigracja wychodźstwo; środowisko, ogół emi­
grantów, wychodźców, osób, które przesiedliły się
do obcego kraju; por. migracja. || emigrować.
- późn.łac. emigratio 'wyprowadzenie się’ i emigrans dpn. emigrantis
p.pr. od łac. emigrare 'wyruszać; wynosić się (skąd)’; e- zob. eks-; mi­
gracja.
eminencja tytuł kardynałów (od r. 1644); {szara e.)
człowiek kierujący sprawą, instytucją, państwem po
kryjomu, w sposób zakonspirowany, anonimowo. ||
eminentny przydający, wybitny.
- łac. eminentia 'wyniosłość; dostojność’ od eminere 'wznieść się
ponad’.
emir tytuł dostojników, książąt i niektórych władców
w krajach arabskich, muzułmańskich. || emirat kraj
podległy władzy emira; urząd emira; chanat buchar-
ski (XVIII-pocz. XX w.).
- osm.tur. emir 'naczelnik; książę’ z arab. amir 'dowódca'; por. admi­
ralicja.
emisariusz tajny wysłannik polityczny. || emisja
ekon. wypuszczenie w obieg pieniędzy, papierów
wartościowych; muz. wydawanie głosu śpiewanego,
operowanie głosem; RTV nadawanie programu; fiz.
wysyłanie promieniowania elektromagnetycznego;
wyrzucanie elektronów, promieni alfa. || emisyjny. ||
emitować (pieniądze; promienie, elektrony).
- łac. emissarius 'wysłannik' i emissio 'wydanie; wypuszczać; wysy­
łać’; e- zob. eks-; misja.
emmentaler, ser ementalski, twardy szwajc. ser
podpuszczkowy z mleka krowiego, dojrzewający,
o dużych i licznych okrągławych oczkach.
- od Emmental, nazwy doliny rzeki Emmę, w kantonie berneńskim,
gdzie wyrabiano ten ser już 500 lat temu.
emocja uczucie; wzruszenie, podniecenie, wzburze­
nie; przeżycie uczuciowe (gniew, strach, radość, żal
itp.). || emocjonalny skłonny do wzruszeń; wywołu­
jący wzruszenia; uczuciowy.
- fr. emotion 'wzruszenie' z em ow oir 'poruszać; wzruszać’ od łac.
e(x)movere 'poruszać; odsyłać’; zob. eks-; mocja.
emotywność psych, spontaniczna reakcja słowna na
obserwowane i przeżywane zjawiska otaczającej rze­
czywistości.
- zob. emocja.
empatia psych, umiejętność wczuwania się w po­
łożenie innej osoby, identyfikowanie się uczuciowe
z kimś.
- ang. empathy 'jw.' (tł. z nm. Einfuhlung 'wczuwanie się’); em- zob.
en-; -pat-.
empire [wym. api:r] styl cesarstwa, odmiana klasycy­
zmu fr. początku XIX w., związana z okresem pano­
wania Napoleona I, różniąca się od poprzednich (por.
Louis-seize; dyrektoriat) silniejszym wpływem sta-
roż. sztuki gr.-rz. i motywów egip.; por. biedermeier.
- fr. [lepremier) Empire '(pierwsze) cesarstwo (fr, 1804-14)’ od empire
'władza; państwo; cesarstwo’ z łac. imperium, zob. imperializm.
(un) empire de faęades fr., fasadowe cesarstwo; por.
potiomkinowskie wsie.
 empire de faęades______________________________ 163
- z podróżnika fr. Astołphe de Custine (Rosja w 1839 r.), 1843 r.
empireum najwyższa sfera nieba w staroż. i śrdw.
kosmologii, opisywana zazw. jako sfera ognia i świa­
tła (por. eter); raj, niebo, firmament; transcendentnie
wzniosłe miejsce, uważane za źródło czystej myśli
i szczytnych idei.
- późniąc. r.nij. od empyreus 'ognisty’ z gr. empurios jp.’; em- zob. en-;
p y r 'ogień’.
empiria doświadczenie. || empiriokrytycyzm pozy­
tywistyczny kierunek filoz. końca XIX i pocz. XX w.,
opierający całą władzę na „czystym doświadczeniu”,
uważający rzeczywistość za zbiór doznawanych wra­
żeń uporządkowany wg zasady ekonomii (najmniej­
szego wysiłku). || empiryczny oparty na doświadcze­
niu; doświadczalny, praktyczny. || empiryk praktyk.
|| empiryzm teoriopoznawczy kierunek filoz. wywo­
dzący (w przeciwieństwie do racjonalizmu) poznanie
ludzkie wyłącznie z doświadczenia.
- łac. empiricus 'oparty na doświadczeniu’ z gr. empeirikós 'doświad­
czony' i emperira 'doświadczenie' od empeiros 'doświadczony'; em-
zob. en-; peira 'próba; eksperyment’.
emploi [wym. apluą] rodzaj ról, w których aktor się
specjalizuje.
- fr. 'użytek; zajęcie, posada; jw.’ od employer 'używać; zatrudniać’
z łac. impłicare, zob. implikacja.
empora w archit. sakralnej - rodzaj galerii a. trybu­
ny wspartej na kolumnach, gł. nad nawami boczny­
mi a. nad transeptem, przeznaczonej dawn. dla wład­
cy i dworu, dla kobiet, dla zakonnic itd.
- nm. Empore 'jw.' (skr. od Emporkirche) od empor 'w górę’; Kirche
'kościół'.
emporium w staroż. Grecji i Rzymie - miejsce wy­
miany handl., zwł. związane z portem; amer. cen­
trum handl. a. wielki dom handl., magazyn wielo­
branżowy.
- łac. z gr. empórion 'plac handl.’ od emporos 'podróżny; kupiec’; em-
zob. en-;póros 'droga; podróż; dochód’.
emptio spei łac., prawn., kupno nadziei (np. losu na
loterii).
emu wielki biegający ptak z rzędu strusi australij­
skich.
- (?) port. ema.
emulacjaprzest. współzawodnictwo, rywalizacja.
- łac. aemulatio 'jw.' od aemulari 'naśladować; współzawodniczyć’
z aemulus 'rywalizujący; zawistny’.
emulsja trwała, rozproszona zawiesina cieczy w cie­
czy (np. mleko); fot. mieszanina substancji światło­
czułych w warstwie żelatyny, pokrywająca błony
(klisze, papiery) fot.
- n.łac. emulsio 'jw.' z emulgere 'wydoić; wyczerpać’; e- zob. eks-;
mulgere 'doić'.
emunctae naris łac., (osoba) o ostrym węchu; o do­
brym rozeznaniu (zwł. cudzych błędów a. wad).
- z Horacego (Satyry, 1,4, 8).
EN- w złożeniach; w; wewnątrz, w środku (por. in- 2).
- łac. 'jw.' z gr. 'jw.' od en 'w'; przed spółgłoskami b, m, p zazw. em-.
Enaka synowie - wielkoludy.
- z Biblii (fum., 13,34); „Tameśmy widzieli ludzi potwornych, synów
Enaka z rodu olbrzymów, wobec których zdaliśmy się jak szarańcza”.
encyklopedia
ENANCJO- w złożeniach: przeciwny, antagoni-
styczny. || enancjosemia językozn., przeciwstawność
znaczeń jakiegoś wyrazu, np. pożyczać może zna­
czyć ’udzielać pożyczki a. zaciągać pożyczkę’; fr. lo-
uer 'wynająć komuś a. wynająć od kogoś’; łac. altus
'wysoki a. głęboki’.
- gr. enantiios 'przeciwległy; wrogi’ od énanti 'w obecności'; zob. en-;
anty-; sema-.
énarque wysoki fr. urzędnik państwowy wybrany
z najlepszych absolwentów École Nationale ďAdmi-
nistration 'Państwowej Szkoły Administracyjnej’.
- fr., z inicjałów ÉNA] -arque zob. -archa.
enat krewny w linii żeńskiej a. po matce, po kądzie-
li; por. agnat.
- łac. enatus p.p. od enasci 'wyrosnąć; pochodzić’; e- zob. eks-; na­
ści, zob. nacja.
en bloc fr., [wym. a blok] w całości, ogółem, ry­
czałtem. || en brochette fr., dost. „z rożenka” (ro­
dzaj szaszłyka, kawałki mięsa) pieczone na rożnie.
|| en canaille fr., [wym. a kanąj] pogardliwie (trak­
tować). || en carriěre fr., [wym. a karię:r] galopem;
karier, szybki galop tzw. wyścigowy; por. en pleine
carriěre.
ENCEFAL(O)- w złożeniach; mózg, mózgowy.
- gr. enképhalos 'mózg'.
enchiląda [wym. enczi...] tortilla przykryta (a. zawi­
jana z) mocno i ostro przyprawionym mięsem a. in­
nym nadzieniem i podawana z sosem pomidorowym
przyprawionym chile.
- amer.hiszp. od enchilor 'przyprawiać chile’; zob. en-; chile.
enchirydion dawn. książka podręczna, zwięzły pod­
ręcznik, kompendium.
-g r . encheiridion 'jw.'; zob. en-; cheir, zob. chir(o)-.
Encomium moriae łac., Pochwała głupoty.
- satyra (1509 r.) Erazma z Rotterdamu.
encounter parlour ang., ’salon spotkań’, w którym
klient płaci za określony czas spędzony na rozmowie
z nagą kobietą (zazw. oddzieloną od niego szybą).
en croute w cieście.
- fr. 'jw.'; croute 'skórka (od chleba)’.
encyklika orędzie papieskie do hierarchii kość.
i wiernych, w sprawach wiary i moralności, mające
charakter ogólniejszy niż bulla (orędzia papieskie na­
zywane są od ich pierwszych słów); por. dekret.
- gr. enkýklios 'okólny, ogólny’; zob. en-; kýklos, zob. cykl; por. ency­
klopedia.
encyklopedia dzieło, będące zbiorem (ułożonym al­
fabetycznie a. wg zagadnień) wiadomości ze wszyst­
kich (e. ogólna lub powszechna) a. z niektórych (e.
specjalna) dziedzin wiedzy; zbiór wiadomości z ja-
łdegoś zakresu a. z różnych dziedzin. || encyklopedy­
ści grupa filozofów, uczonych i literatów fr, skupio­
nych wokół „Encyklopedii”, wydawanej (1751-80)
przez Diderota i ďAlemberta.
- gr. enkyklopaideia 'zakres (ogólnej) wiedzy’; enkýklios, zob. encykli­
ka; paideia ’(wy)kształcenie’ odpais, zob. -ped-.
endemia
endemia choroba stale występująca w danej okolicy;
por. epidemia. || endemiczny biol., med. miejscowy,
lokalny, właściwy danemu terenowi.
- gr. endemia 'zamieszkiwanie; pozostawanie’ od énděmos 'miejsco­
w y’; zob. en-; demos, zob. demos.
en deux fr., [wym. a do] (rozkrawać, dzielić) na dwie
części, na dwoje; por. á deux.
Endlosung nm., dosl. Rozwiązanie ostateczne’, hi­
tlerowski program masowej zagłady Żydów w Euro­
pie; plan systematycznego wytępienia jakiegoś naro­
du; ludobójstwo; por. Holocaust.
ENDO- w złożeniach: wewnątrz; wewnętrzny; med.
wsierdzie (por. egzo-; ekto-).
- gr. ěndon 'wewnątrz; w domu’; por. fonendoskop.
endogamia zwyczaj zezwalający na małżeństwo je­
dynie wewnątrz danej grupy społecznej, szczepu,
rodu, kasty, klanu; por. egzogamia.
- zob. endo-; -gam-.
endogeniczny pochodzący z wewnątrz, wywołany
przez czynniki wewnętrzne; por. egzogeniczny.
- zob. endo-; -gen-.
endokrynologia dział biologii zajmujący się gruczo­
łami dokrewnymi (jak np. tarczyca, nadnercze, trzust­
ka, przysadka mózgowa, gruczoły płciowe) i hormo­
nami wydzielanymi przez nie do krwi.
-z o b . endo-; gr. krinein 'wydzielać’; zob. log-; -log.
endoplazma biol. wewnętrzna warstwa (cyto)plazmy
komórki.
- zob. endo-; plazma.
endoskop med. wziernik do oglądania wewn. jam
ciała, zaopatrzony w źródło światła i odpowiedni
układ optyczny.
- zob. endo-; -skop.
endotermy, zwierzęta endotermiczne, których źró­
dłem ciepła są procesy zachodzące wewnątrz organi­
zmu; por. ektotermy.
- zob. endo-; -term.
end user inf. użytkownik końcowy, osoba korzysta­
jąca bezpośrednio z programu komputerowego (apli­
kacji), na ogół nie informatyk; por. program, kom­
puter.
Endymion symbol delikatnej urody młodzieńczej;
nieprzerwanego, wieczystego snu; piękna i spokoju
śmierci; por. Epimenides, Rip van Winkle.
- w mit. gr. urodziwy pasterz, kochanek Selene (bogini księżyca), ob­
darzony przez Zeusa wieczną młodością i pogrążony w wiecznym śnie,
w którym w księżycowe noce odwiedzała go bogini.
enema med. lewatywa.
-późn.łac. ’jw.’ z gr. ’jw.’ od eniénai 'wprowadzać; wrzucać; wlewać’;
zob. en-; hiénai 'posyłać’.
energetyka dział gospodarki, dziedzina przemysłu
a. nauka techn., zajmujące się przetwarzaniem, prze­
noszeniem, gromadzeniem i użytkowaniem ener­
gii. || energetyczny dotyczący energetyki i różnych
form energii. || energia moc, siła; dzielność, skłon­
ność i zdolność do intensywnego działania; fiz. zdol­
ność ciała do wykonywania pracy (zob. kinetyczna
164 enj ambement
energia, potencjalna energia; dżul; erg), występująca
w różnych postaciach (jak energia elektryczna, pro­
mienista, cieplna, chemiczna, jądrowa). || energiczny
czynny, ruchliwy, żywy, sprężysty, wytrwały, dziel­
ny, stanowczy, zdecydowany.
- gr. energětikós 'czynny’ i enérgeía 'działanie; skuteczność’ od energós
'czynny; skuteczny’; zob. en-; érgon, zob. erg.
energumen dawn. opętany przez czarta, złego du­
cha, demona; przen. fanatyczny zwolennik, adherent,
entuzjasta, opętaniec.
- późn.łac. energumenus 'opętany przez demona’ z późn.gr. energo-
úmenos 'będący przedmiotem działania’ z energein 'działać’ od ener­
gós, zob. energia.
en face fr., [wym. a fas] (twarz, postać widziana)
z przodu.
enfant de choeur [wym. afa dó ko:r] fr., dosl ’mały
chórzysta’,przen. pop. osoba naiwna, bojaźliwa, bo­
gobojna. || enfant prodige fr., [wym. afaprodiż] cu­
downe dziecko; por. Wunderkin. || enfant prodigue
fr., [wym. ...prodig] syn marnotrawny. || enfant ter­
rible fr., [wym. ...teribl] dosl ’okropne dziecko’;
osoba niedyskretna, nietaktowna, żenująco praw­
domówna; dziecko wprawiające w kłopot rodziców
przez zdradzanie domowych tajemnic; por. les en-
fants terribles.
engagement [wym. agażmą] umowa o pracę z akto­
rem teatr., film., RTV, ze śpiewakiem operowym itp.
- fr. 'zobowiązanie; przyjęcie na służbę; jw.; zaciąg do wojska’ od en-
gager, zob. angażować.
English spoken ang., [wym. inglisz spoukn] (tutaj)
mówi się po angielsku (por. goworiat po-russki; man
spricht deutsch; on parle franęais; se habla espanol;
si parła italiano).
engram ślad, trwałe udrożnienie, pozostawiane ja­
koby w mózgu przez przeżycia psych, i stanowiące
podstawę pamięci, doświadczenia.
- zob. en-; -gram.
en grisaille zob. grisaille.
en gros fr., [wym. a gro] (sprzedaż a. kupno) hurtem;
por. gros.
enharmonia muz. różne sposoby nazywania (i nu­
towego zapisu) tego samego dźwięku w temperowa­
nym systemie dźwiękowym (np. as = gis; eis = f =
geses).
- gr. enarmónios 'zgodny, harmonijny’; zob. en-; harmonia.
enigma przest. zagadka, tajemnica. || enigmatyczny
zagadkowy, tajemniczy.
- łac. aenigma 'zagadka’ z gr. ainigma dpn. ainigmatos ’jp.’ od ainos
'bajka; powiedzenie; rada’.
enjambement [wym. ażabmą] poet. przerzutnia,
przerzucenie do następnej linijki (wersu) części zda­
nia, części członu zdania a. zwrotu, powodujące (za­
mierzoną) niezgodność, sprzeczność, między intona­
cją składniową zdania i intonacją wiersza.
- fr. 'przestąpienie; przejście; wkroczenie (na co); jw.’ z enjamber 'prze­
kroczyć’; zob. en-\jam be 'noga’ z późn.łac. gamba 'pęcina; noga koń­
ska’ od gr. kampě 'staw, przegub’.
 enkaustyka____________________________________ 165_______________________________________entropia
enkaustyka staroż. technika malarska, w której spo­
iwem jest wosk, a farby nakłada się na gorąco meta­
lowymi łopatkami a. pędzlami.
- gr. enkaustikós ’enkaustyczny’; zob. en-; kaustyczny.
enklawa część terytorium państwa otoczona przez
terytorium innego państwa; teren otoczony obsza­
rem o innym charakterze a. należącym do innego
właściciela.
- fr. enclave ’jw.’ od enclaver 'objąć swymi granicami’; en- z łac. in-
zob. in- 2; clavis, zob. klawesyn.
enklityka wyraz nieakcentowany, lecz tworzący
z poprzednim wyrazem (akcentowanym) całość ak­
centową (np. „wejdź no”); por. proklityka.
- gr. enklitike 'nachylenie; j w. ’ od enklinein 'nachylać; wymawiać enkli-
tycznie’; zob. en-; klínein; zob. kliniczna.
enkomion wiersz pochwalny, mowa pochwalna, pa-
negiryk; por. elogium.
- gr. 'pochwalna pieśń chóralna (ku czci gospodarza uczty, zwycięzcy
itp.); jw.’; zob. en-; -komion od komos 'biesiada; uroczystość’.
ENO- w złożeniach: wino.
- łac. oeno- z gr. oino- od oinos 'wino'.
ęnosispolit, unia Cypru z Grecją.
- gr. hénosis 'unia; związek’ z heis, hen 'jeden'.
en papillote fr., (pieczony) w papierze (nasyconym
tłuszczem).
en passant fr., [wym. ä pasą] mimochodem, prze­
lotnie; w szachach: (bicie pionka pionkiem) w prze­
locie. || en pleine carriěre fr., [ä ple:n karię:r] wy­
ciągniętym (pełnym) galopem; por. en carriěre. ||
en prise fr., [wym. ä pri:z] w szachach, warcabach:
(bierka) pod biciem, zostawiona przeciwnikowi do
wzięcia. || en question fr, [wym. ä kestją] omawia­
ny; o którym mowa; o który nam właśnie chodzi.
enragés fr., wściekli.
- nazwa radykalnego ugrupowania (Jacques Roux, Jean Valet, J.B.
Leclerc) Rewolucji Fr., wyrażającego interesy sankiulotów.
enrichissez-vous! fr., bogaćcie się!
- z przemówienia (1 III 1843 r.) polityka fr. Franęois Guizota (1787—
1874).
ens był, istnienie, jestestwo.
- śrdw.lac. z łac. esse 'być'.
ensemble [wym. asąbl], zob. ansambl.
entablatura archit. przest. belkowanie.
- fr. entablature (przest., dziś entablement 'jw.' z wł. intavolatura 'ne­
gocjacja; boazeria; jw .’ od intavolato p.p. od intavolare 'oszalować;
kłaść na stół; wszcząć (dyskusję)’; zob. in- 2; tavola 'stół' z łac. tabu­
la, zob. tabulator.
entartete K unst nm., sztuka zwyrodniała, termin
wprowadzony w Niemczech przez ideologów hitle­
rowskich na określenie wszelkich przejawów nowo­
czesności w sztuce, poczynając od impresjonizmu;
potępieni byli m.in. tacy twórcy, jak Braque, Cézan­
ne, Chagall, Gauguin, van Gogh, Kandinsky, Klee,
Léger, Modigliani, Matisse, Nolde, Signac.
entaza, entazis archit. lekkie wybrzuszenie trzonu
całej kolumny, występujące najmocniej nieco poni­
żej środka jej długości, stosowane już w staroż. dla
usunięcia złudzenia wklęsłości, jakie stwarza kolum­
na prosta.
- gr. entasis 'nabrzmienie; napięcie’.
entelechia filoz. (u Arystotelesa) niematerialna siła
(forma) kształtująca celowo materię; (u Witalisów)
niematerialna „siła życiowa”; por. witalizm.
- gr. entelecheia 'działanie'.
Ententa [wym. antąnta, atąta] alianci, grupa państw
sprzymierzonych; koalicja; zwł. państwa walczące
z mocarstwami centralnymi w czasie 1. wojny świat.
(1914-18); MałaE. - związekpolit. Czechosłowacji,
Jugosławii i Rumunii (1920-38). || entente cordiale
fr., „serdeczne porozumienie” między Anglią i Fran­
cją za Ludwika Filipa w latach \832-A6, a zwł. po
sojuszu z 1904 r.
- fr. entente 'zrozumienie; porozumienie; Ententa’, od entendre 'rozu­
mieć' z łac. intendere, zob. intencja; kordialny.
ENTER(O)- w złożeniach: jelito(wy).
- gr. enteron jelito’.
Entfremdung nm., wyobcowanie.
- z Hegla (Phänomenologie des Geistes; 'Fenomenologia ducha’),
1807 r.
entia non sunt multiplicanda łac., bytów nie należy
mnożyć (bez konieczności).
- zob. Ockhama brzytwa.
ENTO- w złożeniach: wewnętrzny; por. ekto-. || en-
toderma wewnętrzny listek zarodkowy zwierząt,
wewn. warstwa komórek gastruli.
- gr. entós 'wewnątrz'; zob. -derma-.
entomologia owadoznawstwo, dział zoologii zajmu­
jący się badaniem owadów.
- gr. entomon 'owad' z r.nij. od entomos 'pocięty'; zob. en-; -tom;
-log; log-.
entourage ff„ [wym. aturaż] otoczenie, środowisko.
entree popisy komików cyrkowych jako odrębny
punkt programu; żart. wejście (na salę obrad, do lo­
kalu) w sposób, który ma zwrócić na wchodzącą oso­
bę uwagę wszystkich obecnych; przekąska, zakąska,
pierwsze danie (w USA - główne danie; por. piece
de resistance).
- fr. 'wejście; wjazd; wstęp’ od entrer 'wchodzić' z łac. intrare, zob.
intrada.
entrechat [wym. atrszą] nazwa kroku (pas) baleto­
wego, polegającego na (kilkakrotnym) skrzyżowaniu
nóg w podskoku.
- fr. 'jw.' zwł. (capriola) intrecciata '(koziołek, skok) zawikłany’.
entre nous (soit dit) fr, (mówiąc) między nami,
w zaufaniu.
en trois quarts [wym. ä truakąr] (twarz, postać, wi­
dziana) z ukosa (nie z przodu i nie z profilu).
- fr. 'w trzech czwartych’.
entropia miara nieokreśloności, chaotyczności, stop­
nia nieuporządkowania; fiz. wielkość fizyczna cha­
rakteryzująca stan układu ciał materialnych i określa­
jąca kierunek samoistnych zmian w odosobnionym
układzie termodynamicznym (prawo wzrostu entro­
pii); w teorii informacji - miara nieokreśloności do-
entropia
świadczenia (próby), którego wynik nie jest jedno­
znaczny (np. rzutu kości).
- zob. en-; trop-.
entuzjazm zapał, uniesienie, zachwyt, uwielbienie.
- gr. enthousiasmós 'natchnienie; entuzjazm’ od éntheos 'natchniony
przez boga; nawiedzony; opętany’; zob. en-; -teo-.
Entwicklungsromąn nm., dosł. powieść o rozwoju,
tj. opisująca rozwój i kształtowanie się osobowości
bohatera od dzieciństwa do wieku dojrzałego (por.
Bildungsroman; Kunstlerroman).
- nm. 'jw.'; Entwicklung 'rozwój; dojrzewanie’ od entwickeln 'rozwi­
jać' ent- 'roz-'; wickeln 'zwijać' od Wickel 'zwój'; Roman 'powieść'
z fr., zob. romans.
entymemat log. wnioskowanie a. skrócony sylo-
gizm, w których brak jednej z przesłanek (entyme-
matycznej, domyślnej); (w arystotelizmie:) sylo-
gizm retoryczny prawdopodobny i przekonywający,
ale, być może, niepoprawny.
- gr. enthýměma 'jw.' od enthymeisthai 'rozważać; uwzględniać’; zob.
en-; thymós 'umysł'.
enuncjacja wypowiedź, oświadczenie, zwł. rządo­
we; deklaracja, obwieszczenie.
- łac. enuntiatio 'zawiadomienie' z enuntiare 'oświadczać'; e- zob.
eks-; nuntiare, zob. nuncjatura.
enurezja med. mimowolne moczenie w czasie snu;
moczenie nocne.
- n.łac. enuresis z gr. enourein 'moczyć się w łóżku’; zob. en-; oúron
zob. urologia.
enviroment inf. środowisko programistyczne, ogól­
na nazwa programów komputerowych służących do
tworzenia, kompilowania i poprawiania innych pro­
gramów użytkowych (aplikacji); por. aplikacja, pro­
gram.
en vogue fr., [wym. á wo:g] modny, (będący) w mo­
dzie; wzięty, poczytny, mający rozgłos.
envoi [wym. awuą] lit. przesłanie, końcowa dedyka­
cja a. wypowiedź na temat utworu (pierw, w balla­
dach starofr., np. u Villona).
- fr. 'jw.' z em oyer 'wysyłać' od późniąc, inviare 'jp.'; zob. in- 2; via.
enzymy biokatalizatory, fermenty, zaczyny, złożo­
ne substancje białkowe występujące w organizmach
zwierzęcych i roślinnych, spełniające zasadniczą rolę
w procesie przemiany materii, regulujące przebieg
procesów życiowych.
- zob. en-; dzýmě, zob. -zym-.
eocen geol. druga epoka trzeciorzędu, Tabl. 7.
-g r . ěos 'jutrzenka'; -cen, zob. keno-.
eo ipso łac., tym samym; dlatego właśnie; z tego
wynika.
eoliczny naniesiony (nawiany; rzeźbiony) przez
wiatr. || eolska harfa - dawn. (X-XIX w.) instrument
muz. o strunach różnej grubości strojonych na ten
sam ton, wydających pod wpływem ruchu powietrza,
prócz dźwięku zasadniczego, tony harmoniczne róż­
nej wysokości, współbrzmiące niezwykle subtelnie.
- Eol (łac. Aeolus, gr. Aiolos) w mit. gr. władca wiatrów.
eon niezmiernie, nieskończenie długi okres; geol.,
astr. (1972 r.) miliard (109) lat ziemskich.
166 epicykl
- łac. aeon z gr. aión 'czas; trwanie; wiek ludzki; wieczność’.
Eos zob. aurora. || eozoik geol. era eozoiczna; zob.
proterozoik; Tabl. 7.
- gr. ěos, zob. eocen; -zoik.
eparchia hist. jednostka administracyjna w cesar­
stwie bizantyjskim, która przetrwała jeszcze we
współczesnej Grecji jako część monarchii; diecezja
w kościele wschodnim.
- gr. eparchia 'namiestnictwo' od éparchos 'eparch, wysoki dygnitarz
bizantyjski od VI do XI w., zwany „ojcem miasta” (Konstantynopola)’;
ep- zob. epi-; archós zob. -archa.
épater le bourgeois fr., zadziwić mieszczucha; por.
pour epater... || epatować przest. zadziwić, zdumie­
wać; (chcieć) zafrapować, oszołomić, zaskoczyć, za­
imponować, zgorszyć.
- fr. épater 'utrącić nóżkę (kieliszka); rzucić kogo na czworaki, plac­
kiem; zdumiewać; zbijać z tropu’ od patte 'łapa'.
épea pteroenta gr., skrzydlate słowa; przen. wyra­
żenia, sentencje, które się powszechnie cytuje (nm.
geflügelte Worte; ros. hylátyje słowa; ang. winged
words).
- z Homera (w Iliadzie użyte 46, w Odysei 58 razy).
EPEJRO- w złożeniach: ląd; kontynent.
- gr. epeiros 'jw.'; Epir’.
Ephialtes zob. Efialtes.
EPI-, EP-, EF- w złożeniach: na; przy; nad; ze­
wnętrzny; tylny; poprzedni; poprzedzający (w cza­
sie); chem. pokrewny; geol. zmieniony; spoczywają­
cy (na innej warstwie geol.), późniejszy w czasie.
- gr. epi na; do; por. efeb; efemeryczny.
epicędion gr., nenia, tren, pieśń żałobna śpiewana
przy łożu zmarłego w staroż. Grecji i Rzymie (łac.
Epicedium).
epicentrum punkt na powierzchni ziemi, położo­
ny pionowo nad ogniskiem (hipocentrum) trzęsienia
ziemi.
- zob. epi-; centrum,
epicki zob. epika.
epicondylitis [wym. ...kon...] med. „łokieć teniso­
wy”, bolesność okolicy stawu łokciowego, cierpienie
zawodowe wielu skrzypków, graczy w rugby, futbol
amer. i baseball, a zwł. tenisistów.
- n.łac. 'jw.'; fr. épicondyle anat. 'nadkłykieć przyśrodkowy kości ra-
miennej’; zob. epi-; condyle anat. 'kłykieć' z gr. kóndylos anat. 'staw;
przegub’; zob. -itis.
Epicuri de grege porcus łac., wieprzek z trzody
Epikura; człowiek, który ugrzązł w grubym materia­
lizmie, w trywialnych uciechach zmysłowych; por.
epikurejczyk.
- wg listu Horacego (1, 4) do Tybulla; poeta mówi o sobie, używając
ironicznie surowego języka stoików.
epicykl astr. wg teorii geocentrycznej Ptolemeusza -
koło, po którym poruszać się miała planeta, a które­
go środek poruszał się po deferensie.
- późniąc, epicyclus 'jw.' z gr. epikykłos 'okrąg koła’; zob. epi-; ky-
klos, zob. cykl.
 epidemia
epidemia masowe szerzenie się (wybuch) określo­
nej choroby, zwł. zakaźnej (por. endemia; pandemia;
epizootia), a. jakichkolwiek ujemnych, szkodliwych
zjawisk w zbiorowisku ludzkim na określonym ob­
szarze. || epidemiologia med. nauka o przyczynach
epidemii, o ich zwalczaniu i zapobieganiu im.
- gr. epidemia ’pobyt; epidemia’ z epidemos 'miejscowy; przybysz; epi­
demiczny’; zob. epi-; demos.
epiderma naskórek, zewn. nabłonkowa warstwa
skóry; skórka, tkanka okrywowa roślin.
- gr. epidermis 'naskórek’, zob. epi-; -derma-.
epidiaskop projektor; rzutnik, przyrząd do wyświe­
tlania przezroczy i przedmiotów nieprzezroczystych;
połączenie diaskopu z episkopem.
- zob. epi-; dia-; -skop.
epifania objawienie, ukazanie się; święto Trzech
Króli. || epifenomen zjawisko wtórne, towarzyszą­
ce zjawisku głównemu, lecz nie mające wpływu na
jego przebieg.
- późniąc, epiphania ’jw .’ z gr. epipháneia 'ukazanie się’ od epiphaine-
in 'ukazywać się’; zob. epi-;phainein, zob. -fan; fenomen.
epifilum bot. bierwion (kaktus). || epifit bot. roślina
epifityczna, rosnąca na innej roślinie (np. na drze­
wie), ale nie będąca jej pasożytem, pobierająca sub­
stancje odżywcze i wodę z otaczającego środowiska
(humusu, deszczu, powietrza). || epifitoza bot. maso­
we szerzenie się określonej choroby roślin; por. epi­
demia.
- zob. epi-; -fil(o)- 2; -fit(o)-.
epifonem zakończenie wypowiedzi wykrzyknikiem
a. pytaniem dla efektu retorycznego.
- zob. epi-; fonem.
epifora lit. {figura stylist.) powtarzanie tego same­
go wyrazu a. zwrotu na końcu kilku kolejnych zdań,
wersów, zwrotek; por. symploke.
- zob. epi-; -for(a).
epigeneza teoria biol. zakładająca, że w czasie roz­
woju embrionalnego kolejno powstają i rozwijają się
nie istniejące uprzednio struktury i narządy zarodka;
por. preformacja.
- zob. epi-; geneza. Twórcą teorii epigenezy był embriolog nm. C.F.
Wolff (1734-94).
epigon nietwórczy naśladowca utalentowanych po­
przedników; kontynuator przeżywających się kierun­
ków sztuki a. nauki.
- gr. epigonos 'później urodzony’; zob. epi-; -gon- 2. W staroż. Grecji
Epigoni 'potomkowie’, zwł. synowie 7 wodzów poległych w wyprawie
przeciw Tebom a. następcy diadochów.
epigraf motto; staroż. napis na pomniku, rzeźbie, na­
grobku itp. || epigrafika nauka odczytywania dawn.
napisów rytych w kamieniu, metalu, drzewie itp. ||
epigram(at) bardzo zwięzły, dowcipny, lekki, sa­
tyryczny a. dydaktyczny utwór lit., zwł. poetycki. ||
epigramatyczny satyryczny, zwięzły.
- gr. epigraphé 'napis’ i epigramma ’jp.’ od epigráphein 'ryć napis;
podpisywać się’; zob. epi-; -graf-; -gram-.
epika jeden z 3 gł. rodzajów lit. (por. liryka; dramat),
którego cechą jest narracja i obiektywny stosunek
autora do przedstawianych wydarzeń (jak w eposie,
167 epistoła
powieści, noweli). || epicki lit. opisowy, opowiadają­
cy, traktujący temat rozlegle; zob. epika.
- gr. epikós 'epicki’ od epos, zob. epopeja.
epikryza krytyczne a. analityczne podsumowanie,
zwł. med. przyczyn i przebiegu choroby (por. anam­
neza); med. incydent w przebiegu choroby następują­
cy po kryzysie (przełomie), zwł. powtórny kryzys.
- n.łac. epicrisis ’jw .’ z gr. 'decyzja; osąd’; zob. epi-; krisis, zob. kry­
zys.
epikurejczyk pot. człowiek ceniący ponad wszyst­
ko przyjemności i uciechy życia, sybaryta, hedonista,
wygodniś (por. Epicuri de grege...; bon vivant); filoz.
zwolennik epikureizmu, nauki Epikura, gr. filozofa-
-materialisty, głoszącej zasadę rozumnego dążenia
do szczęścia (por. ataraksja; eudajmonizm).
epilacja zob. depilacja.
epilepsja med. padaczka. || epileptyczny.
- gr. epileptikós 'padaczkowy’ od epilepsía ’jw.’ z epilambánein 'chwy­
tać; atakować (o chorobie)’; zob. epi-; lambánein, zob. katalepsja.
epilog wydzielona część końcowa utworu lit., zawie­
rająca zazw. dodatkowe wyjaśnienia, uzupełnienia
a. komentarze autora; posłowie autorskie; przen. za­
kończenie, finał, kres, koniec; por. coda.
- gr. epilogos 'rekapitulacja; końcowa część sztuki teatr.’; zob. epi-;
log-; -log.
Epimenides człowiek, któremu nieobecność w cza­
sie i miejscu jakichś wydarzeń wyszła na dobre, na
korzyść; (por. Endymion; Rip Van Winkle).
- kreteóski cudotwórca i teolog (gr. Epimenides) z VII a. VI w. p.n.e.,
o którym krążyło wiele sprzecznych legend (miał, jako dziecko, zasnąć
w pieczarze i obudzić się po 57 latach, obdarzony zdumiewającą mą­
drością; miał żyć 154 a. 299 lat).
epi oinopa ponton gr., na morze ciemne jak wino (a.
po morzu ciemnym jak wino); por. epitheton omans.
- z Homera (Iliada 1,350, passim).
episjer przest. właściciel sklepu kolonialno-spożyw-
czego, kupiec korzenny; przen. dorobkiewicz; ciu­
łacz; drobnomieszczanin; kołtun.
- fr. épicier 'kupiec kolonialny’ od epice 'korzenie (do przypraw)’ z łac.
species, zob. specyficzny.
episkop projektor, rzutnik, przyrząd do wyświetlania
przedmiotów nieprzezroczystych (fotografii, rysun­
ków itp.); por. epidiaskop; diaskop.
episkopalizm pogląd, że najwyższa władza w Ko­
ściele należy do ogółu biskupów (jak w episkopal-
nych Kościołach protestanckich). || episkopat ogół
biskupów w danym kraju.
- późn.łac. episcopatus 'godność, siedziba biskupa’ od episcopus 'bi­
skup; nadzorca’ z gr. episkopos 'nadzorca; opiekun’; zob. epi-; sko-
p ó s 'szperacz; jp .’; por. -skop.
epistemologia nauka o wiedzy (poznaniu); filoz.
gnoseologia, teoria poznania, zajmująca się możli­
wościami, granicami i zasięgiem poznania ludzkiego
oraz jego prawdziwością.
- gr. episteme 'wiedza; umiejętność, zrozumienie’; zob. epi-; -stěmě od
histónai, zob. statyczny; log-; -log.
epistoła (enim) non erubescit łac., (bo) list się nie
rumieni; por. charta non erubescit.
- z Cycerona (Listy, 5,12).
epistoła
epistolarny (dotyczący utworów napisanych) w for­
mie listu. || epistolografia dział lit. obejmujący utwo­
ry napisane w formie listów; sztuka pisania listów. ||
epistoła żart. (sążnisty, rozwlekły) list; zob. lekcja.
- łac. epistoła ’lisť z gr. epistole 'wiadomość; list’ od epistéllein 'posy­
łać’; zob. epi-; stěllein 'porządkować; przygotować; wysłać’; por. apo­
stolat; zob. -graf-.
epistyl zob. architraw.
- gr. epistýlion 'jw.'; zob. epi-; stýlos, zob. stylici.
epitafium napis nagrobkowy; płyta, tablica z napi­
sem ku czci zmarłego; lit. wiersz ku czci osoby zmar­
łej; wiersz satyryczny o osobie żyjącej, w formie na­
pisu nagrobkowego.
- łac. epitaphium 'oracja pogrzebowa’ z gr. epitáphion 'jp.'; zob. epi-;
táphos 'grób; pogrzeb’.
epitalamium pieśń weselna; lit. utwór ku czci no­
wożeńców.
- łac. epithalamium 'jw.' z gr. epithalámion 'jw.'; zob. epi-; thálamos
'pokój (kobiecy); sypialnia’.
epitaza teatr, część sztuki rozwijająca główny wą­
tek, cechująca się wzrostem napięcia i powikłań, któ­
re prowadzą ku katastrofie; por. katastaza; katastro­
fa; protaza.
- gr. epitasis 'rozciąganie; intensyfikacja’ od epiteinen 'naciągać'; zob.
epi-; teinen 'rozciągać'.
epitet określenie dodane do imienia osoby a. nazwy
przedmiotu, uwydatniające jakąś jego cechę; przy­
domek; wyzwisko. || epitheton ornans łac., (stały)
epitet ozdobny, upiększający, nadawany stereotypo­
wo osobom a. rzeczom (np. u Homera) bez wzglę­
du na kontekst (por. oksymoron; asbestos gelos;
boopis (potnia) Here; epi oinopa ponton; rhododak-
tylos Eos).
- łac. z gr. epitheton 'przydawka' od epitithénai 'dodawać'; zob. epi-;
tithmai, zob. teza.
epizod zdarzenie nieistotne, uboczne, przelotne, bez
ważnych skutków; incydent; lit. ustęp, fragment luź­
no związany z głównym wątkiem; teatr., film (jp. lub)
drobna, podrzędna rola. || epizodyczny.
- gr. epeisódion 'część dialogowa tragedii, zawarta między występami
chórów’ z r.nij. od epeisódios 'dodany; wtrącony’; zob. epi-; eisódios
'wchodzący'; eis 'w'; -odios od hodós, zob. -oda.
epizootia pomór, zaraza, masowe szerzenie się okre­
ślonej choroby u zwierząt; por. epidemia.
- zob. epi-; -zoo-.
e płuribus unum łac., jedno uczynione z wielu, zwł.
rząd narodowy utworzony przez zjednoczenie wie­
lu stanów (napis na pieczęci i na wielu monetach
USA).
- z poematu łac. Moretum (w. 104), przypisywanego Wergiliuszowi
(opis zlewania się wielu kolorów w jeden); por. św. Augustyn (Wyzna­
nia, 4, 8,13); zaproponowane 10 V III1776 r. jako motto pieczęci USA
przez komitet złożony z Beniamina Franklina, Johna Adamsa i Tomasza
Jeffersona, przyjęte 20 VI 1782 r.
epoda w poezji starogr. - strofa, dystych jambicz-
ny (a. jambiczno-daktyliczny) o drugim wersie krót­
szym; utwór złożony z takich dystychów; w starogr.
liryce chóralnej - trzeci człon następujący po strofie
i anty strofie.
- gr. epóidós 'jw.' od 'dośpiewany a. dopowiedziany’ z epaidein 'do-
śpiewać; czarować śpiewem’; ep- zob. epi-; aidein, aeidein, zob. oda.
168 era
epoka okres; początek rachuby czasu; okres obejmu­
jący pewne stadium (etap, fazę) dziejów; okres trwa­
nia jakiejś formacji społecznej; geol. jednostka czasu
trzeciego rzędu (po erze i okresie) w dziejach Ziemi.
|| epokowy pot. przełomowy, zwrotny, ważny, zna­
mienny, historyczny.
- fr. époque 'epoka' z gr. epoche 'zatrzymanie się; pauza; epoka’
z epéchein 'uchwycić; zatrzymać’; zob. epi-; échein 'dzierżyć; mieć’.
epoksydowe żywice - utwardzalne tworzywa sztucz­
ne utworzone przez polireakcję fenoli wielowodoro-
tlenowych, araldit, epidian.
- zob. epi-; -oks(y)-.
epolety szlify, naramienniki na mundurach, zdobio­
ne złotymi a. srebrnymi galonami, frędzlami, używa­
ne jako oznaka stopnia wojsk. (zwł. dawn.) w niektó­
rych krajach.
- fr. épaulette 'ramiączko (koszuli); naramiennik, epolet, szlifa’ od
épaule 'ramię' z łac. spatula, zob. szpachla.
eponim osoba (prawdziwa a. mityczna), której imie­
niem coś nazwano (miejscowość, kraj, okres czasu,
rodzinę itd.); mityczny (zazw.) protoplasta, totemo-
we zwierzę a. przedmiot, uważane przez jakąś gru­
pę etniczną (np. plemię) za źródło jej nazwy; urzęd­
nik staroż. (np. ateński archont, rz. konsul), którego
imieniem oznaczano w chronologii okres jego ka­
dencji
- gr. eponymos 'nazwany wg czegoś; dawca imienia (nazwy)’; zob.
epi-; -onim.
epopeja, epos wielki poemat epicki (bohaterski, le­
gendarny, historyczny, ludowy); wielka powieść
a. cykl powieściowy o tematyce hist., narodowej;
przen. szereg wielkich wydarzeń tworzących pew­
ną całość.
- gr. epopoiia 'poemat epicki; poezja epicka’; épos 'słowo; opowieść;
pieśń; poezja heroiczna’; por. epika; poiein, zob. poemat.
epruwetka probówka, rurka szklana zatopiona na
jednym końcu, używana w laboratoriach chem. do
doświadczeń na małą skalę.
- fr. éprouvette 'jw.' od ěprouver 'wypróbować' z prouver 'dowieść,
wykazać’ od łac.probare, zob. probabilistyka.
e pur (a. eppur) si mouve! wł., a jednak się porusza!
- słowa, które wypowiedzieć miał o Ziemi (wg legendy powstałej ok.
1760) Galileusz po wymuszonym na nim przez Inkwizycję uroczystym
wyrzeczeniu się nauki Kopernika (1633 r.).
epuzer przest. kandydat do małżeństwa, konkurent.
- fr. épouseur 'jw.' od épouser 'poślubić' z łac. sponsare 'jp.' od spon-
sus, zob. sponsor.
equalizer [wym. iikuelajzer] muz. przyrząd do zniża­
nia a. podwyższania częstotliwości akustycznych.
- ang. 'wyrównywacz; jw.’ od egual(ize) ’(wy)równy(wać)’ z łac. aequ-
alis 'równy' od aequus zob. ekwi-.
equo ne credite, Teucri łac., nie ufajcie koniowi,
Trojanie.
- z Wergiliusza (Eneida, 2,48); zob. trojański koń.
equus Seianus łac., Sejański koń; coś, co przynosi
pecha.
- z Geliusza (3,9,6); koń należący do Cn. Seiusa przynosił nieszczęście
swym kolejnym właścicielom.
era okres czasu zapoczątkowany ważnym wydarze­
niem, od którego zaczyna się rachuba lat; geol. naj­
 era
większa jednostka czasu w dziejach Ziemi; okres
obejmujący pewne stadium (etap, fazę) dziejów;
epoka.
- późniąc, aera 'era' z łac. '(miedziane) żetony do liczenia’ ł.mn. od aes
dpn. aeris 'miedź; spiż; pieniądz’.
eranos gr., udział; uczta składkowa; dar; uczynek
miłosierny.
erastianizm doktryna głosząca potrzebę pewnego
wpływu państwa na sprawy Kościoła.
- od nazwiska Thomasa Erastusa (właśc. Thomas Luber, Lieber a. Lie-
bler, 1524-83), szwajc. lekarza i teologa, zwolennika Zwingliego, prze­
ciwnika ekskomunik kościelnych.
Erato mit. gr. Muza miłosnej poezji i muzyki, przed­
stawiana z małą lirą.
- gr. Erato 'pożądana, namiętna; jw.’
eratyki, eratyczne głazy zob. errata.
erb chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzadkich;
por. lantanowce.
- nazwał go chemik szwedzki Carl G. Mosander (1843 r.) od miasta Yt-
terby w Szwecji; por. iterb; itr; terb.
Ereb mit. gr. najciemniejsza głębia podziemnego
świata cieni, Hadesu, krainy zmarłych.
- gr. Erebos 'mrok (Podziemia); świat zmarłych; bóg ciemności, syn
Chaosu, brat N ocy’.
Ere du soupęon zob. L’ere du soupęon.
erekcja przest. wzniesienie (budowli), założenie,
ufundowanie; biol. wzwód (prącia). || erekcyjny
(akt, dokument) założycielski, fundacyjny.
- łac. erectio 'wniesienie' od erigere, zob. erygować.
erem klasztor zakonników żyjących w odosobnie­
niu; pustelnia. || ermitaż, eremitorium, ustronie,
mały pawilon ogrodowy przeznaczony do samot­
nych rozmyślań (XVII-XVIIIw.); (E.) muzeum sztu­
ki i kultury materialnej w Petersburgu.
- Ir. ermitage 'pustelnia; ermitaż’ od ermite 'pustelnik' z gr. eremites
'jp.' od eremos 'samotny'.
Ererbtes, Erlebtes, Erlerntes nm., dziedzictwo, do­
świadczenie, nauka.
- z Wilhelma Scherera (Rozprawy o Goethem), 1877 r.
erg 1,fiz. jednostka pracy i energii; praca wykona­
na przez siłę 1 dyny na drodze 1 cm. 2. pustynia płn.
afrykańska pokryta piaskami lotnymi a. zamarłymi,
pod skorupą wapienną a. solną.
- 1. gr. ergon 'praca; działanie’; por. alergia; argon; chirurgia; ener­
gia; ergonomika; liturgia; metalurgia; parerga; synergia; taumaturg. 2.
z arab.
Erga kai hemąrai gr., Prace i dnie.
- poemat (Vffl-VII w. p.n.e.) Hezjoda.
ergastulum staroż. lochy w wielkim rz. mająt­
ku ziemskim, w których zamykano zatrudnionych
w nim niewolników.
- łac. 'jw.' prawdop. z gr. ergasterion 'warsztat' z ergadzesthai 'pra­
cować'.
ergo łac., (a) więc, (a) zatem, (a) przeto. || ergo biba-
mus! łac., pijmy więc (tytuł wiersza Goethego; ulu­
bione zawołanie papieża Marcina IV, 1281-85).
169 erotyzm
ergocentryczna metod(ologi)a - lit. polegająca na
badaniu dzieł pisarza bez brania pod uwagę okolicz­
ności zewn., np. jego biografii. || ergodyczny odno­
szący się do procesu, którego każdy kolejny odcinek
jest statystycznie taki sam i dlatego jednakowo repre­
zentatywny dla całości.
-z o b . erg 1; centrum; -odyczny, zob. -od(a).
ergonomi(k)a nauka zajmująca się dostosowaniem
urządzeń technicznych, produkcyjnych i in. do wy­
miernych i określonych przez anatomię, fizjologię
i psychologię cech sprawności człowieka.
-z o b . erg -1; -nomia.
er-hu chin., chiński instrument muz. o dwóch je­
dwabnych strunach, które pociera się łukowatym
smyczkiem; chińskie skrzypce.
Erin go bragh! irl., niech żyje Irlandia! || Erin ma-
vournin! irl., Irlandio ukochana!
eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis łac.,
wydarł niebu piorun, a berła tyranom.
- paraf, z Maniliusza (Astronomica, 1, 104); napis na popiersiu Benja­
mina Franklina w Paryżu (cyt. zazw. ...fulmen sceptrumque tyrannis).
Eris uosobienie waśni, niezgody, kłótni. || erystyka
sztuka prowadzenia sporów, dyskutowania, przeko­
nywania; por. onus probandi.
- gr. eristikós 'kłótliwy' od era 'kłótnia; spór, walka; bogini niezgody,
córka Nocy, towarzyszka Aresa na polu bitwy (rzymska Discordia)’.
eritis sicut dii łac., będziecie jako bogowie.
- z Wulgaty (Gen., 3,5); słowa węża do kobiety (Ewy).
ermitaż zob. erem.
ernst ist das Leben, heiter ist die Kunst nm., życie
jest poważne, sztuka jest radosna.
- z Schillera (Wallenstein, Prolog).
erogenny fizjol. (o jakimś miejscu na ciele) pobudli­
wy, uwrażliwiony seksualnie, wywołujący podraż­
nienie a. zaspokojenie seksualne pod wpływem pod­
niety.
- zob. ero(tyczny); -gen-.
Eroica [wym. eroika] Bohaterska, tytuł III Symfonii
es-dur Beethovena.
- wł. (sinfonia) eroica '(symfonia) bohaterska’ z gr. hěroíkós, zob. he­
roiczny.
Eros zob. erotyczny; Amor.
erotematyczna metoda nauczania - polegająca na
pytaniach i odpowiedziach.
- gr. erotěma dpn. erotematos 'pytanie; przesłuchanie’.
erotomania chorobliwie wzmożona pobudliwość
płciowa; nienormalnie spotęgowane zainteresowanie
sprawami płci; nadmierna zmysłowość, lubieżność. ||
erotoman. || erotyczny miłosny, zmysłowy; lit. opie­
wający miłość. || erotyk liryczny wiersz miłosny. ||
erotyka sprawy miłości zmysłowej; kunszt miłosny;
tematyka miłosna. ||
erotyzm miłość zmysłowa; wybujała pobudliwość.
- gr. erotikos 'miłosny' od érós dpn. érótos 'miłość płciowa; bóg miło­
ści’; por. Amor; zob. -mania.
erozja
erozja żłobienie, rozmywanie powierzchni ziemi
przez wody płynące a. (rozszerz.) przez inne czyn­
niki zewn., jak wiatr, lodowce (por. ablacja; abrazja;
eoliczny).
- łac. erosio 'wygryzanie; żłobienie’ od erodere 'wygryzać; pożerać’; e-
zob. eks-; rodere 'gryźć'; por. korozja; rostra.
errare humanum est łac., z gr., błądzić (mylić się)
jest rzeczą ludzką.
errata błędy drukarskie; corrigenda, spis poprawek,
sprostowanie omyłek w książce. || eratyki, eratycz-
ne głazy - narzutowe, przyniesione i pozostawione
przez lodowce.
- łac. errata l.mn. od erratum 'błąd' i erraticus 'błądzący', od errare
'błądzić'; por. aberracja.
error fundamentalis zob. proton pseudos.
error in obiecto łac., omyłka co do rzeczy. || error in
persona łac., omyłka co do osoby.
Ersatz [wym. er-ząc] namiastka, surogat.
- nm. 'zwrot; (re)kompensata; rezerwa, zapas; jw.’ od ersetzen 'wyrę­
czyć; uzupełnić; odszkodować; zastąpić’.
ersted (Oe) fiz. jednostka natężenia pola magnetycz­
nego.
- od nazwiska fizyka duńskiego: Jan Christian Oersted (1777-1851).
erst kommt das Fressen, dann kommt die Morąl
nm., wprzód żarcie, potem czas na morał.
- Bertolta Brechta (Opera za trzy grosze, Pieśń o Mackę Majchrze,
2), 1928 r.
erudycja gruntowna i rozległa wiedza; wszechstron­
na znajomość przedmiotu; uczoność, wykształcenie;
oczytanie; wiedza książkowa. || erudyta.
- łac. eruditio 'nauczanie; wykształcenie’ od eruditus 'wypolerowany;
(najuczony' z erudire 'wyszlifować; nauczyć’; e- zob. eks-; rudis, zob.
rudymenty.
erupcja gwałtowne wydobywanie się z wnętrza zie­
mi na powierzchnię produktów wulkanicznych; wy­
buch (wulkanu).
- łac. eruptio 'wybuch; wypad’ od erwnpere 'dobywać się; wyłamać się
(z)’; e- zob. eks-; rumpere, zob. ruptura.
erygować przest. wznieść, założyć, ufundować coś;
down. uformować, wystawić (jednostkę wojsk.).
- łac. erigere 'wznosić'; e- zob. eks-; regere, zob. regeneracja; por.
erekcja.
Erynie mit. gr. nieubłagane i znienawidzone bogin­
ki kary i pomsty za zbrodnie; Eumenidy (w mit. rz.
- Furie).
- gr. Erinýes 'gniewne' (łac. Furiae). Aby ich nie drażnić, nazywano
je eufemistycznie Eumenides 'dobroczynnymi' a. Semnai 'wzniosły­
mi'. Eurypides wymienia trzy Erynie: Alekto 'Niestrudzona', Tisipóně
'Mścicielka' i Mégaira 'Wroga' (Megiera).
erystka zob. Eris.
erytrocyty krwinki czerwone, przenoszące tlen
z płuc do wszystkich tkanek za pośrednictwem barw­
nika - hemoglobiny.
- gr. erythros 'czerwony'; zob. -cyt.
esauł zob. asauł(a).
Escape from Freedom ang„ Ucieczka od wolności.
- dzieło (1941 r.) psychoanalityka nm. Ericha Fromma osiadłego od
1934 r. w USA.
170 eskapada
eschatologia ogół poglądów na temat ostatecznych
(pośmiertnych) losów jednostki ludzkiej i (końca)
świata.
- gr. eschatos 'ostatni'; zob. log-; -log.
escrima hiszp., sport, pochodząca z Filipin hiszpań­
ska forma walki na kije.
escudo [wym. eszkudu] waluta portugalska (= 100
centavos).
- port. 'tarcza; herb; down. talar; jw .’ z łac. scutum 'tarcza'; por.
esquire.
eseista autor esejów, szkiców lit. (hist, krytycznych,
naukowych), krótkich rozpraw, utworów lit.-publicy­
stycznych, na różne tematy.
- ang. essayist 'eseista' od essay 'próba; esej’ z ił. essai 'jp.' z łac.
exagium 'ważenie; próba (wagi)’; zob. eks-; -agium od agere, zob.
agencja.
esencja stężony wyciąg (ekstrakt); wywar, napar;
zagęszczony roztwór substancji roślinnych a. syn­
tetycznych; istotna treść czegoś, istota rzeczy; filoz.
przeciwieństwo egzystencji; istota (rzeczy).
-ła c . essentia 'istotarzeczy; treść, byt’ od esse 'być'; por. absencja; fu­
turum; kwintesencja; prezentacja; prosit.
esesman (pop. esman) członek oddziałów szturmo­
wych, będących zrazu elitarną strażą przyboczną Hi­
tlera, a potem najbardziej (obok gestapo) zbrodniczą
organizacją hitlerowską.
- nm. S.S.-Mann; Schutz-Staffel 'oddział ochronny’; Schutz 'grobla;
osłona; ochrona’ od schützen 'chronić'; Staffel 'szczebel; kolumna; za­
stęp’; Mann 'człowiek; mąż’.
es ist eine alte Geschichte, doch bleibt sie immer
neu nm., to stara historia, a przecież wiecznie nowa
(tzn. nieszczęśliwa, nieodwzajemniona miłość).
- z Heinego (Lyrisches Intermezzo, nr 40).
eskadra jednostka organizacyjna a. bojowa lotnic­
twa; zespół okrętów wojennych różnych typów. ||
eskadron przest. szwadron.
- fr. escadre 'eskadra' z wł. squadra 'ekierka; wojsk, zastęp’ i hiszp.
escuadra 'jp.' z łac. quadrare, zob. kwadra; fr. escadron 'szwadron'
z wł. squadrone, zob. szwadron.
eskalacja nasilenie, wzmaganie, potęgowanie, inten­
syfikacja; polit. stopniowe przechodzenie lokalnego
konfliktu wojennego w szeroki, a nawet powszechny,
lub konwencjonalnego w jądrowy. || eskalada hist.
wdzieranie się na mury twierdzy po drabinach sztur­
mowych. || eskalator schody ruchome.
- fr. escalade 'wchodzenie po drabinie; eskalada’ z wł. scalata 'jp.' od
scala 'drabina; schody’ z łac. scalae, zob. skala.
eskalop cienkie filety cielęciny panierowane w mą­
ce i smażone.
- fr. escalope 'filet; sznycel cielęcy’.
eskamotować przest. zręcznie coś (kuglarską sztuką)
sprzątnąć, ukryć, usunąć, ściągnąć; zataić, skraść.
- fr. escamoter 'eskamotować'.
eskapada wesoła, swawolna, lekkomyślna wypra­
wa; wycieczka z przygodami, wypad. || eskapizm lit.
ucieczka, oderwanie się od rzeczywistości; unikanie
problemów współczesności.
- fr. escapade 'wymknięcie się; eskapada’ i ang. escape 'ucieczka'; zob.
eks-; późniąc, cappa 'nakrycie głowy; płaszcz’; (od pierw, znaczenia
'zrzucenie habitu’).
 eskimoski
eskimoski pies - używany do sań i polowania w oko­
licach arktycznych, duży (do 64 cm wys.), potężnej
budowy, maści szarej a. łaciatej, wytrwały i szybki,
o wodoodpornej sierści podbitej gęstym, wełnistym
puchem; zaliczany do grupy szpiców, przez inne au­
torytety uważany za reprezentanta czystej rasy liczą­
cej 25 do 50 tys. lat, inni znów sądzą, że jest potom­
kiem wilka.
eskorta straż ochronna a. honorowa towarzysząca
komuś w drodze, konwój; osłona transportu.
- fr. escorte ’jw.’ z wł. scorta ’jw.’ od scorgere 'zauważyć; prowadzić’;
zob. eks-; łac. corrigere, zob. korekta.
eskulap żart. lekarz.
- łac. Aesculapius, gr. Asklepios 'święty wąż uzdrawiający; mit. gr.
bóg lekarzy, syn Apolla i nimfy Koronis’.
esman zob. esesman.
es muss auch solche Käuze geben nm., muszą i tacy
być na świecie (tł. Wład. Kościelskiego).
- z Goethego (Faust, cz. I, Ogród Marty); Faust.
espada zob. matador.
- hiszp. dost. 'szpada' z łac. spatha 'szeroki miecz; kopystka’ z gr.
spáthě 'pióro wiosła; brzeszczot miecza’.
espadryle miękkie sandałki płócienne na giętkiej,
często sznurkowej, podeszwie, wiązane tasiemkami
skrzyżowanymi na kostce.
- fr. espadrille, wariant od espardille od prowans.fr. espardilho zdrobn.
od espart 'esparto', zob. esparto.
espagnole [wym. espaniol] brązowy sos z rosołu,
boczku i jarzyn (ang. brown sauce).
- fr. sauce espagnal, sauce d l'espagnole 'sos hiszp.’
esparto bot. (h)alfa, trawa ostnica; włókno z jej li­
ści, używane na wyroby powroźnicze, obuwie, ko­
sze, papier itd.
- hiszp. 'jw.' z łac. spartum 'sitowie do wyrobu powrozów i koszy’ od
gr. spórton 'powróz'.
esperal lek uczulający na działanie alkoholu, wszy­
wany pod skórę a. podawany w tabletkach, stosowa­
ny w leczeniu alkoholików; por. antabus.
- fr. espérer 'mieć nadzieję’ od łac. sperare 'jp. ’, zob. desperacja;
al(kohol).
esperanto sztuczny międzynarodowy język pomoc­
niczy powstały w 1887 r. (por. Basic; ido; Interlin-
gua; Volapük).
- esp. pseudonim twórcy, dr Esperanto 'mający nadzieje’ (z łac. spe­
rare, zob. desperacja), lekarza warszawskiego, dra Ludwika Zamen­
hofa (1859-1917).
esplanada szeroka ulica z alejami spacerowymi po­
środku; aleje, bulwary, planty, założenia ogrodowe
na miejscu zburzonych murów obronnych; nie zabu­
dowane przedpole fortyfikacji.
- fr. esplanade 'plac przed gmachem’ z wł. spianata 'równina; wojsk.
esplanada’ od spianare 'wygładzać' z łac. explanare 'rozłożyć, wyło­
żyć; wyjaśnić’ od planus, zob. piani-.
esprit fr., bystrość, inteligencja, polot, dowcip; por.
bel esprit. || esprit de contradiction fr., duch przeko­
ry. || esprit de corps fr., duch koleżeństwa.
esprit de la nation fr, duch narodu; por. Volksgeist.
- z Monteskiusza (O duchu praw 19, 5), 1748 r.
171 est modus in rebus...
esprit d’escalier fr, trafna cięta odpowiedź, ripo­
sta, która przychodzi na myśl poniewczasie, dopiero
(idosł.) na schodach.
- z Diderota (Paradoks o aktorze).
Esprit des lois fr., ’duch praw’; O duchu praw.
- tytuł dzieła z zakresu filozofii prawa (1748) pisarza fr. zwanego w Pol­
sce z łacińska Monteskiuszem (właśc. Charles Louis de Secondat, ba­
ron de Montesquieu, 1689-1755), który m.in. sformułował w nim tezę,
że prawa są odbiciem panujących stosunków spoi. oraz że gwarancją
wolności może być tylko podział władzy na ustawodawczą, wykonaw­
czą i sądowniczą.
esprit fort fr., tęga, otwarta głowa; osoba szczycąca
się brakiem wiary relig.; osoba wznosząca się ponad
utarte, ogólnie przyjęte poglądy.
esquire [wym. iskuąje] w W. Brytanii - przest. tytuł
grzecznościowy dodawany (w braku innego) w kore­
spondencji po nazwisku adresata; w skr. Esq.
- ang. 'szlachcic (stopień niższy niż knight)’; hist. giermek; 'jw.' ze
śrdw.fr. esquier, escuier 'noszący tarczę; giermek’ z późn.łac. scuta-
rius 'jp.' od łac. scutum, zob. escudo.
essai, essay zob. esej.
esse est percipi łac., być - znaczy być postrzega­
nym.
- z George Berkeleya (A Treatise Conceming the Priciples of Human
Knowledge 1,3), 1710 r.
establishment [wym. istąbliszment] pop. nazwa
zbiorowa tych, którzy, sprawując władzę w W. Bry­
tanii, uważani są (z niechęcią a. ironią) za eksklu­
zywną społeczność zawiadującą krajem, chcącą za­
chować swoje kryteria, prawa i przywileje (na ogół
kosztem reszty ludności), społeczność, do której za­
licza się cały dwór królewski, arystokracja, plutokra-
cja i wszyscy, którzy m ają władzę i wpływy w kultu­
rze bryt., od reżysera film. do potentata prasowego.
- ang. 'org. państwowa; instytucja; gospodarstwo; założenie’ od esta-
blish 'zakładać, tworzyć; ustanawiać’ ze śrdw.fr. establir 'jp.' od łac.
stabilire 'jp.' ze stabilis, zob. stabile.
estakada pomost, wiadukt dla trasy komunikacyjnej
biegnącej ponad poziomem terenu oddzielonej od ru­
chu lokalnego; tor suwnicy przeładunkowej; rampa;
molo; grobla.
- fr. estacade 'grobla; molo; rampa’,
ester zob. estry.
esteta człowiek wrażliwy na piękno, znawca pięk­
na. || estetyczny odpowiadający zasadom i poczu­
ciu piękna; gustowny. || estetyk teoretyk estetyki,
sztuki. || estetyka nauka o cechach, (historycznych)
kryteriach piękna; ogólna teoria sztuki; pot. pięk­
no, piękny wygląd czegoś. || estetyzm skłonność do
stosowania kryteriów wyłącznie a. przede wszyst­
kim estetycznych (np. w myśl haseł „sztuki czystej”,
„sztuki dla sztuki”).
- gr. aisthetikós 'postrzegany zmysłami’; por. anestetyk; cenestezja;
kinestezja.
est modus in rebus (sunt certi denique fines)
łac., w (wszystkich) rzeczach (sprawach) jest mia­
ra, są granice, których przekraczać nie należy; (pop.,
błędn.: na wszystko jest sposób).
- z Horacego (Satyry, 1,1,106).
Estolilandia
Estolilandia mityczna kraina lodowa w Ameryce
Płn., która miała się znajdować w pobliżu płn. koła
podbiegunowego na wschód od Zatoki Hudsona.
- z Johna Miltona (Raj utracony, 10,686), 1667 r.
esto perpetua! łac., niechaj trwa na wieki!
- ostatnie słowa filozofa i historyka wł. Paolo Sarpi (1552-1623) o ro­
dzinnym mieście, Wenecji.
esto quod esse videris łac., bądź tym, czym się być
wydajesz.
estrada podium; podwyższona i nie zasłaniana kur­
tyną część sali imprezowej, na której występują ar­
tyści.
- fr. estrade 'wzniesienie; estrada’ z łac. stratům, zob. strat(o)-.
estradiol żeński hormon płciowy, najaktywniejszy
z naturalnych estrogenów.
- zob. estrogeny.
estragon bot. (bylica e.) draganek, gatunek rośliny
zielnej, mającej do 1,5 m wysokości; przyprawa ko­
rzenna z ziela bylicy e. do mięsa, kiszenia ogórków,
marynat, używana też na pobudzenie apetytu, prze­
ciw szkorbutowi itp.
- fi. hot. ’jw.’ z targon down. ’jp.’ od arab. tarchiin ’jp.’
estrogeny ciała rujotwórcze, związki chem., których
działanie fizj. jest podobne do działania estradiolu. ||
estron folikulina, (pierwszy poznany) żeński hormon
płciowy, podobny w budowie chem. do estradiolu.
-ła c . oestrus 'giez; szał’ z gr. oistros 'kolec; ukłucie; napad szału’; por.
estradiol.
estry związki organiczne, będące produktem reak­
cji alkoholu i kwasu (estryfikacji), powstałym przez
usunięcie wody (należą tu np. tłuszcze).
- nm. Ester l.poj. 'ester' od Essigdther; Es(sig) 'ocet' (z łac. acetum,
zob. acetylen); (A)ther 'eter' z łac. aether, zob. eter.
estuarium szerokie, lejkowate ujście rzeki.
- łac. aestuarium 'jw.; droga morska; odlewisko’ od aestus 'upał;
sztorm; przypływ morza’.
estyma przest. poważanie, szacunek, cześć.
- fr. estime 'jw.' od estimer '(o)cenić; poważać’ z łac. aestimare 'jp.'
es wird nicht so heiss gegessen, wie es gekocht wir
nm., nie tak gorące się je, jak ugotowano; nigdy nie
bywa tak źle, jak nam grożą.
esy-floresy zawiły deseń z linii nieregularnych; zyg­
zaki, meandry.
- kształt litery S; łac. flores l.mn. odflos, zob. flora.
eszelon wojsk, jednostka przewozowa (pociąg, au-
tokolumna, grupa samolotów itd.); dawn. część, rzut
ugrupowania a. kolumny marszowej wojska.
- fr. échelon 'szczebel'; wojsk, 'rzut' od échelle 'drabina; skala’ z późn.
łac. scala 'drabina; schody’ od łac. scalae, zob. skala.
eszeweria bot. „kamienna róża”.
- n.łac. Echeveria ’jw.’; od nazwiska meksykańskiego grafika botanicz­
nego z XIX w.: Echeveria.
eszolcja kalifornijska - bot. pozłotka.
- n.łac. Eschscholtzia califomica ’jw.’; od nazwiska botanika nm.: Jo-
hann Fr. von Eschscholtz (1793-1831).
ET (Estra Terrestrial) ang. 'pozaziemski’, istota
z kosmosu z filmu E.T. (1982 r.) Stevena Spielberga.
172 et hoc genus omne
etamina lekka, przejrzysta tkanina z (ba)wełny a. je­
dwabiu, o prześwitujących oczkach siatki.
- fr. étamine ’jw.; gaza młynarska’ z łac. stamineus 'zrobiony z nici’ od
stamen dpn. staminis ’nić; osnowa; nić żywota snuta przez Parki’.
etan chem. węglowodór nasycony, bezwonny gaz
palny. || etanol zob. etylowy alkohol.
- zob. etanol; et(er) + (met)an + (alkoh)ol.
etap część, odcinek przebywanej drogi, trasy (zwł.
między postojami); odcinek życia, dziejów, okres
rozwoju, stadium procesu, faza, stopień; miejsce wy­
poczynku i zaopatrzenia wojsk, oddziałów w mar­
szu; transport więźniów a. zesłańców pod eskortą lub
miejsce postoju takiego transportu.
- fr. ćtape 'postój, popas’ ze śr.hol. stapel 'skład’.
etat stanowisko służbowe przewidziane w stałym
zestawie funkcji i w budżecie instytucji. || État c’est
moi zob. 1’Etat c’est moi. || etatowy pracujący na
etacie, pobierający stałą pensję, objęty budżetem;
stały. || Etats généraux fr., [wym. etażenero] Stany
Generalne, zgromadzenie doradcze przedstawicieli 3
stanów - kleru, szlachty i mieszczaństwa - we Fran­
cji, zwoływane przez królów w okolicznościach wy­
jątkowych, np. w latach 1302, 1588, 1614, 1789. ||
etatyzacj a upaństwowienie. || etatyzm prowadzenie
przez państwo kapitalistyczne działalności gospodar­
czej przy pomocy przedsiębiorstw państwowych.
- fr. état 'stan; zawód; gospodarstwo; wykaz; etat; państwo’ z łac. sta­
tus, zob. status.
etażerka lekka, kilkukondygnacjowa półka otwarta
z czterech stron, stawiana na podłodze, wprowadzo­
na we Francji w XVIII w., przeznaczona na książki,
papiery, bibeloty itd.
- fr. étagěre od étage 'piętro, kondygnacja’.
et cetera (etc.) łac., i tak dalej (itd.).
et consortes łac. dosł. i ci, którzy dzielą z nim los;
i towarzysze; i wspólnicy; por. et hoc genus omne.
Et dukkehjem norw., Dom lalki; zob. Nora.
- tytuł dramatu (1879 r.; wyd. poi. pt. Nora, 1882 r.) dramaturga norw.
Henrika Ibsena (1828-1906).
eter chem. (etylowy, siarczany) ciecz bezbarwna, lot­
na i zapalna, o charakterystycznym zapachu, stoso­
wana jako rozpuszczalnik, działająca narkotycznie;
fiz. (kosmiczny) wg zarzuconej już hipotezy: wypeł­
niający wszechświat ośrodek, będący nośnikiem fal
elektromagnetycznych. || eteryczny właściwy etero­
wi; lotny; lekki, zwiewny, subtelny; niematerialny.
- łac. aether z gr. aithér 'górne, czyste powietrze; czyste niebo; miesz­
kanie bogów; filoz. substancja wypełniająca świat; zasada bytu, źródło
życia, piąty żywioł (zob. element)’; por. estry; etyl.
eternit nazwa handl, płyt azbestowo-cementowych,
-n m . z łac. aeternus 'wieczny’.
etezje, wiatry etezyjskie, północne, wiejące latem
nad wsch. częścią M. Śródziemnego, zwł. nad M.
Egejskim.
- łac. etesius 'coroczny’ z gr. etesios 'jp.' od etos 'rok; czas; lato’.
et hoc genus omne łac., lekc. i wszyscy inni tegoż
pokroju, do niego (do nich) podobni, podobnie my­
ślący (czyniący); por. e tutti quanti.
 ethos
ethos zob. etos.
etiam disiecti membra poetae łac., nawet w tej po­
szarpanej postaci (odnajdziecie) członki poety; nawet
wyrwane ułamki wiersza zdradzają jeszcze prawdzi­
wego poetę.
- z Horacego (Satyry, 1,4,62).
et in Arcadia ego łac., i ja (żyłem) w Arkadii (tj.:
i ja byłem szczęśliwy); napis ten oznacza zapewne:
„Śmierć jest obecna nawet w najidealniejszym ży­
ciu”; por. Arkadia.
- napis na obrazie malarza wł. Bartolomeo Schidone (1559-1615),
przedstawiającym leżącą na ziemi trupią czaszkę, której dwaj młodzi
pasterze przyglądają się ze wzruszeniem; podobnie u malarza fr. Nico­
las Poussin (1594-1665), wł. - Giovanni Francesco Guercino (1591—
1666), ang. Joshua Reynolds (1723-92) i in.
etiolacja bot. wypłonienie, zmiany zachodzące
w roślinie zielonej wyrosłej w ciemności, zamiast
w świetle (np. blednięcie, żółknięcie); przen. utrata
a. zmniejszenie się naturalnej tężyzny, wigoru; prze-
rafinowanie umysłu a. wrażliwości uczuciowej; por.
dekadencja.
- fr. etioler 'powodować uwiąd (roślin); nadwątlić (zdrowie); osłabić
(umysł)’.
etiologia (nauka badająca) przyczyny zjawisk, proce­
sów, faktów, zwł. (med.) przyczyny chorób i (prawn.)
przyczyny przestępczości.
- śrdw.łac. aetiologia 'stwierdzenie przyczyny a. powodu’ z gr. aitiolo-
gia 'badanie przyczyn’; aitia 'przyczyna'; zob. log-.
etiuda krótki utwór muz. na instrument solo, prze­
znaczony w założeniu dla ćwiczeń techn. (e. szkol­
na), mogący być jednak dziełem art. (e. koncertowa);
ćwiczenie mające na celu doskonalenie się w stylu,
w technice art.
- fr. etude 'nauka; badanie; studium; jw.’ z łac. studium, zob. studia.
et le combat cessa, faute de combattants fr., i bój
zakończył się w braku bojowników.
- z Comeille’a (Cyd, 4 , 3) 1636 r., wyd. poi. ok. 1696 r.
etniczny właściwy danej grupie społecznej, zwią­
zany z odrębnością jej kultury, języka, tradycji itd. ||
ETNO- w złożeniach: dotyczący narodu, ludu, spo­
łeczeństwa, grupy społecznej. || etnografia, etnolo­
gia antropologia społeczna, ludoznawstwo, nauka
0 życiu, obyczajach, kulturze materialnej i duchowej
różnych ludów.
- gr. ethnikós 'obcy; pogański; ludowy’ od ethnos 'tłum; lud; rasa; ple­
mię; naród; klasa ludzi’; zob. -graf-; log-; -log.
etola szal z futra, narzutka futrzana.
- fr. etole 'stuła; jw.’ z łac. stola 'szata kobieca; suknia kapłańska’ z gr.
stole 'ubranie; zbroja; płaszcz’.
etologia filoz. etyka deskryptywna (opisowo-wy-
jaśniająca); biol. nauka o zachowaniu się zwierząt
1 o pewnych aspektach zachowania się ludzi. || etos
przewodnie wierzenia, mierniki, kryteria, ideały cha­
rakteryzujące a. nurtujące jakąś grupę, społeczność,
naród, ideologię; zespół wartości będący podstawą
głównych form, wzorców zachowania się a. myśli
jakiejś kultury, społeczeństwa, instytucji, pracy lit.
a. naukowej, dyscypliny intelektualnej; charakter a.
osobowość człowieka zwł. pod względem równowa­
gi między namiętnościami i rozwagą (Arystoteles);
173 etykieta
podstawowy światopogląd, usposobienie, postawa
moralna, system wartości jednostki; por. eidos.
- gr. Śthos 'charakter; zwyczaj; mieszkanie, ojczyzna’; por. etyczny;
zob. log-; -log.
et quorum pars magna fui łac., ...w czym odgrywa­
łem wielką rolę; w czym brałem wielki udział.
- z Wergiliusza (Eneida, 2,6).
etranżer przest. żart. cudzoziemiec.
- fr. étranger 'obcy; cudzoziemiec; zagranica’ od étrange 'dziwny'
z łac. extraneus, 'zewnętrzny; obcy’ od extra, zob. ekstra-.
etrog hebr. cytryna, jedna z czterech roślin używa­
nych w obchodach żyd. święta Sukkot (zob.), nie­
gdyś powszechnie przyjęty symbol judaizmu. Po­
zostałe trzy to gałązki palmy (lulaw), mirtu (hadas)
i wierzbiny (arowa).
Etrog nagroda przyznawana dorocznie od 1967 przez
kanadyjski Komitet Nagród Filmowych za osiągnię­
cia w produkcji filmowej w Kanadzie; Etrog to po­
złacana statuetka wys. 30 cm na postumencie z mar­
muru.
- (1977 r.) nazwa od Sorela Etroga, rzeźbiarza kanadyjskiego, projek­
tanta statuetki.
et semel emissum volat irrevocabile verbum łac.,
słowo raz wypuszczone (z ust) fruwa bezpowrotnie;
słowo raz wypowiedziane nie powraca.
- z Horacego (Listy, 1,18,712), 23-20 r. p.n.e.
et tout le reste est littérature fr., a cała reszta jest
(tylko) literaturą.
- z Verlaine’a (Jadis et naguěre).
et tu, Brüte fili, łac., i ty, Brutusie, synu mój?; por.
tu quoque Brüte.
- por. Szekspir (Juliusz Cezar, 3, 1); wg tradycji - słowa Cezara wypo­
wiedziane w chwili, gdy Brutus przebijał go sztyletem; niekiedy w for­
mie: et tu, B., contra me 'i ty, B., przeciw mnie’.
etui fr., [wym. etiii] futerał, puzderko, kasetka do
przechowywania drobnego (cennego) przedmiotu.
e tutti quanti wł., lekc. i wszyscy pozostali; i cała
reszta (tego towarzystwa); et hoc genus omne; por.
tutti quanti.
et voilá justement comme on écrit l’histoire fr., tak
oto właśnie pisze się historię; por. fable convenue.
- z komedii Woltera Charlot ou la Comtesse de Givry, 1,7 (1767 r.).
etyczne inwestycje (a. inwestycje sumienia) - spo­
sób inwestowania na giełdzie papierów wartościo­
wych, który pozwala na kupowanie akcji tylko takich
przedsiębiorstw, jakie zadowalają pewne minimum
wymagań etycznych, np. nie uprawiają dyskrymi­
nacji rasowej, wiwisekcji, handlu z represyjnymi
dyktaturami, nie produkują broni. || etyczny moral­
ny, zgodny z nakazami etyki; odnoszący się do ety­
ki. || etyka moralność; nauka o moralności, filozofia
moralności; określony system etyczny; ogół zasad
i norm postępowania obowiązujących w danej epo­
ce i środowisku.
- gr. éthikě 'moralność' z r.ż. od éthikos 'moralny; etyczny’ od ethos,
zob. etos.
etykieta ustalony i obowiązujący sposób zachowa­
nia się (np. dyplomatów); ceremoniał dworski; kon­
etykieta
wenans towarzyski; nalepka a. szyldzik na towarze
a. opakowaniu ze znakiem fabr., oznaczeniem nazwy
producenta, towaru, ceny itd. || etykietalny ceremo­
nialny, oficjalny.
- fr. étiquette 'nalepka, znak; oznaka godności, stanu; ceremoniał (dwor­
ski); formy zachowania się’ z śrdw.hol. steken 'wbijać'.
etyl rodnik, grupa atomowa licznych związków
chem. || etylowy alkohol - etanol, pot. zwany alko­
holem a. spirytusem, wchodzi w skład napojów alko­
holowych; por. metylowy.
- zob. et(er); gr. hýle 'drewno; materia’.
etymologia źródłosłów, pochodzenie wyrazów; nauka
o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu wyrazów.
- gr. etymologia 'analiza, pochodzenie wyrazu’ z itymon 'prawda;
„prawdziwe”, dosłowne, pierwotne znaczenie wyrazu’ z r.nij. od étymos
'prawdziwy'; zob. log-; -log.
EU- w złożeniach: dobrze; łatwo; dobry (por. dys-
2); najtypowszy; prawdziwy; kompletny; ulepszona
forma określonej substancji.
- gr. eu 'dobrze' od eus 'dobry; silny; dzielny’.
eucharystia wg niektórych rei. chrześc. - chleb i wi­
no, pojmowane jako sakrament ciała i krwi Chrystu­
sa; komunia.
- gr. eucharistia 'dziękczynienie' z eucháristos 'miły; przyjemny;
wdzięczny’; zob. eu-; cháris 'uprzejmość; łaska’.
eudajmonizm filoz. pogląd etyczny, widzący w dą­
żeniu do szczęścia osobistego najwyższe dobro i je ­
dyny stały motor postępowania moralnego ludzi; por.
epikureizm.
- gr. eudaimoniafiloz. staroż. 'eudajmonia, szczęście, najwyższa miara
dóbr’ od eudaimón 'szczęśliwy'; zob. eu-; daimonion.
eufemi(sty)czny omawiający, ozdabiający, łagodzą­
cy; zastępujący wyrażenie drażliwe, dosadne, nieprzy­
zwoite oględniejszym, delikatniejszym, ostrożnym,
dyplomatycznym, eufemizmem; por. peryfraza.
- gr. euphěmismós 'oznaczenie rzeczy złej słowem łagodnym, z religij­
nego strachu (por. Erynie) a. dla celów retorycznych’ z eúphěmos 'do­
brze wróżący; dobrze brzmiący’; zob. eu-;phěmě 'mowa'.
eufenika dział medycyny zajmujący się ulepsza­
niem rasy ludzkiej środkami technicznymi, takimi
jak transplantacja narządów, protetyka i inżynieria
genetyczna.
- amer.ang. euphenics, nazwa wprowadzona przez genetyka amer.,
laureata Nagrody Nobla, Joshuę Lederberga (ur. 1925 r.); zob. eu-;
fen(o)-1; na wzór eugenics 'eugenika'.
eufobia żart. obawa przed dobrymi nowinami (które,
jak doświadczenie uczy, są często wstępem do złych
nowin).
- zob. eu-; fobia.
eufonia. jęz. lit. przyjemne, harmonijne brzmienie
(głosek); zharmonizowanie dźwięków mowy w wy­
powiedzi wierszem a. prozą. || eufonium instrument
muz. dęty ustnikowy, barytonowa odmiana tuby, uży­
wana gł. w orkiestrach dętych. || eufonologia dział
poetyki zajmujący się budową fonetyczną literackich
utworów artystycznych.
- gr. euphonia 'dobry a. donośny głos’ od eúphónos 'dobrze brzmiący;
muzykalny’; zob. eu-; -fon-; log-.
euforbia bot. wilczomlecz.
174 Euratom
- n.łac. Euphorbia 'jw.' z łac. euphorbea 'jw.' od imienia Euphor-
busa, nadwornego lekarza Juby II, króla Mauretanii (od 25 p.n.e. do
ok. 23 n.e.).
euforia med. subiektywnie dobre samopoczucie
u ciężko chorych; nadmierna wesołość po użyciu
narkotyków a. przy pewnych chorobach umysło­
wych; poczucie szczęścia, radości, zdrowia, siły.
- zob. eu-; -for-.
eufuizm kwiecisty, sztuczny, przesadny, afektowany
styl mowy a. pisma.
- od tytułowej postaci powieści pisarza ang. Johna Lyly (ok. 1554—
1606); Euphues, the Anatomy o f Wit (1579 r.) i Euphues and his Eng­
land (1580 r.).
euge, poeta! łac., brawo poeto!
- z Satyr, 1,75, Persjusza.
eugenika system poglądów głoszący możliwość
doskonalenia cech dziedzicznych człowieka przez
stwarzanie warunków zachowujących i rozwijają­
cych cechy dodatnie, a ograniczających możliwość
dziedziczenia cech ujemnych.
- gr. eugenes 'dobrze urodzony’; zob. eu-; -gen-.
eugenka bot. drzewo goździkowe, goździkowiec (g.
korzenny a. jambłusznik goździkowy dostarcza goź­
dzików, aromatycznej przyprawy kuchennej).
- n.łac. Eugenia 'jw.' od imienia księcia Eugeniusza Sabaudzkiego
ýfirinz Eugen”), feldmarszałka austr., znakomitego dowódcy (1663—
1735).
euglena bot. a. zool. klejnotka, rodzaj wiciowców
obejmujący ok. 150 gatunków, o ciele wydłużonym,
złożonym zjednej komórki, poruszającym się za po-
mocąjednej wici.
- n.łac.; zob. eu-; gleně 'źrenica; gałka oczna; panewka stawowa’.
euhemeryzm teoria religioznawcza Euhemera, gło­
sząca, że bogowie powstali w wyniku ubóstwienia
herosów; interpretacja mitów jako tradycyjnych re­
lacji o osobach i zdarzeniach hist.
- filozof i pisarz gr. Euhemer (gr. Euhśmeros) z Messeny (IV—III w.
p.n.e.).
(Till) Eulenspiegel nm., (Dyl) Sowizdrzał uosobie­
nie mądrości i humoru lud., frant, figlarz, wesołek,
błazen (ang. Owlglass, Tyli Howleglas; fi. Espiěgle;
czes. Enszpigl).
- imię nm. wieśniaka z Brunszwiku (zm. ok. 1350 r.); dolnosaska bio­
grafia lud. (1515 r.); powieść Charlesa T.H. De Costera Legende de
Ulenspiegel „Przygody D.S.” (1867 r.); poemat muz. Richarda Straussa
T E. „Figle Sowizdrzała” (1894 r.).
Eumenidy zob. Erynie.
eunuch trzebieniec, kastrat, mężczyzna pozbawiony
jąder; rzezaniec strzegący haremu.
- gr. eunouchos 'strażnik łoża; szambelan’; eunś 'łoże'; -ouchos od
échein 'trzymać; mieć’.
eupatrydzi staroż. szlachta, arystokracja gr.; arysto­
kracja ateńska.
- gr. eupatríděs 'szlachetnie urodzony’; zob. eu-; patśr zob. patriarcha;
-iděs zob. ido.
Euratom skrót ang. nazwy European Atomie Ener­
gy Community ’Europejska Wspólnota Energii Ato­
mowej’ międzynarodowej org., której członkami są:
Belgia, W. Brytania, Dania, Francja, Holandia, Irian-
 Euratom
dia, Luksemburg, Niemcy, Włochy, Grecja, Hiszpa­
nia, Portugalia jako wspólny rynek rozwoju prze­
mysłu związanego z energią atomową, powstała na
mocy traktatu rz. w 1957 r., rozpoczęła działalność
1 1 1958 r.
Eurazja kontynent europejsko-azjatycki.
-Eur(opa)+Azja.
eureka zob. heureka. || euretyka sztuka dokonywa­
nia wynalazków.
- zob. heureka.
euro wspólna waluta państw Unii Europ., która
1 I 2002 r. zastąpiła waluty naród, i weszła do po­
wszechnego obiegu w tych krajach; w obrocie ban­
kowym od 1999 r.
- zob. europ.
europ chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich; por. lantanowce. || Europę des patries fr., Euro­
pa ojczyzn (Michel Debre, premier fr., w przemówie­
niu z 151 1959 r.). || europocentryzm anachroniczny
już dziś pogląd, że Europa jest centrum cywilizacyj­
nym, polit., gosp., kult., art. kuli ziemskiej, pępkiem
świata. || Eurowizja instytucja zajmująca się wymia­
ną programów TV towarzystw zrzeszonych w Europ.
Unii Radiofonii (fr. Union Européenne de Radiodif-
fusioń).
- od nazwy kontynentu; łac. Europa z gr. Európe, zob. centrum; wizja.
EURY- w złożeniach: szeroki; różnorodny, wielora­
ki; por. steno-.
- gr. eurýs 'szeroki; obszerny’; por. anewryzm.
euskara baskij., język baskijski.
eustres psychol. stres przyjemny, lekki, np. podnie­
cenie przed podjęciem trudnego zadania, trema akto­
ra a. sportowca przed występem.
- zob. eu-; stres.
eutanazja (w odróżnieniu od ortotanazji i zabójstwa
z litości) skrócenie przez lekarza w szpitalu mąk pa­
cjenta w przedłużającej się agonii za pomocą śmier­
telnej dawki środka uśmierzającego ból.
- gr. euthanasia 'dobra (bezbolesna) śmierć’; zob. eu-; -thanasia od
thónatos, zob. -tanato-.
Euterpe mit. gr. Muza pieśni lirycznej, gry na flecie
i chóru tragicznego, przedstawiana z aulosem.
- gr. Eutérpě 'dobrze się ciesząca; jw.’
eutroficzny biol. żyzny, obfitujący w substancje po­
karmowe; bot. wymagający siedliska zasobnego
w substancje pokarmowe. || eutrofizacja zbiornika
wodnego - proces występowania w nadmiarze sub­
stancji pokarmowych (gł. w jeziorach), będący formą
starzenia się zbiornika, prowadzącą, przy rosnącym
niedoborze tlenu, do rozpleniania się saprobiontów
i gromadzenia mułu gnilnego, do przekształcania się
zbiornika w torfowisko; por. dystrofizacja.
- gr. eutrophia 'dobre odżywianie’ od eutrophos 'odżywczy'; zob. eu-;
trophós ’karmiciel(ka)’ od tréphein, zob. troficzny.
eutyfronika nauka zajmująca się zagadnieniami
ochrony podstawowych wartości ludzkich w świecie
cywilizacji technicznej.
175 ewolucja
- gr. euthyphron 'prostomyślny; oparty na żarliwości uczuć i postaw’;
euthýs 'prosty; szczery’; phrontis 'refleksja; myśl’; nazwa i nauka po­
mysłu doc. dr. Józefa Bańki.
evergreen [wym. ewergrim] przebój muz. zachowu­
jący trwałą popularność.
- ang. '(drzewo, krzew) wiecznie zielony’; ever 'zawsze', green 'zie­
lony'.
every inch a king! ang., król w każdym calu!
- z Szekspira (KrólLear, 4,6), 1607 r.
evoě! staroż. radosny, hulaszczy okrzyk bachantek.
-ła c . zgr. ewoz’jw .’
ew iva Parte! wł., niech żyje sztuka!
ewakuacja usuwanie, wywożenie ludności, insty­
tucji, majątku, dobytku itd. z terenów zagrożonych
przez nieprzyjaciela (w czasie wojny) a. nawiedzo­
nych klęską żywiołową. || ewakuować.
-późn.łac. evacuatio 'opróżnienie' od łac. evacuare 'opróżniać'; e- zob.
eks-; vacrns, zob. vacuum.
ewangelia opis życia i nauka Jezusa Chrystusa spisa­
ne przez ewangelistów, Mateusza, Marka, Łukasza
i Jana, w 4 pierwszych księgach Nowego Testamen­
tu (Biblia);przen. wyrocznia, powaga, autorytet, zwł.
moralny. || ewangelik protestant, wyznawca jednego
z kościołów protestanckich (w Polsce - zwł. luterań-
skiego a. kalwińskiego).
- gr. euangélion 'dobra nowina’ od euángelos 'przynoszący dobrą no­
winę’; zob. eu-; óngelos 'wysłannik; poseł’.
ewaporacja meteor, parowanie, ulatnianie się.
-ła c . evaporatio 'jp.'; e - zob. eks-; vapar, zob. wapoiy.
ewenement niezwykłe zdarzenie, osobliwy wy­
padek, sensacja. || ewentualnie w razie czego; lub,
albo, bądź, czy też. || ewentualność możliwość (na­
stąpienie jakiegoś wypadku, zdarzenia). || ewentual­
ny mogący się zdarzyć; możliwy, przypuszczalny.
- fi. événement 'wydarzenie; ewenement’ z łac. eventus 'przypadek,
zdarzenie’ od evenire 'zdarzać się’; e- zob. eks-; venire 'przychodzić'.
ewidencja zestawienie, wykaz rzeczywistego stanu,
przybytku i ubytku osób, akt, materiałów, towarów;
sporządzanie takich wykazów. || ewidencyjny doty­
czący ewidencji. || ewidentny oczywisty.
-p óźn iąc, evidentia 'oczywistość' od evidens 'oczywisty'; e- zob. eks-;
videm dpn. videntis p.pr. od viěre, zob. vide.
Ewig-Weibliche zob. das Ewig-Weibliche...
ewikcja prawn. pozbawienie kogoś prawa własności
na rzecz kogo innego, mającego lepsze prawo; down.
zabezpieczenie, poręka.
- późniąc, evictio 'pokonanie; przekonanie (kogoś); sądowe odzyska­
nie własności’ od evincere 'pokonać; przekonać; dowieść’; e- zob. eks-;
vincere, zob. wiktoria.
ewokować wywoływać wspomnienie, wizję czegoś;
uprzytamniać. || ewokacja.
-ła c . evocare 'wywołać'; e- zob. eks-; vocare, zob. wokanda.
ewolucja stopniowy rozwój; proces przeobrażeń,
zmian zachodzących w granicach danej jakości,
przechodzenia do form bardziej złożonych, dosko­
nalszych por. (rewolucja); biol. przekształcenie się
formy i czynności organizmów żywych w ich histo­
rii rodowej; (w l.mn. ewolucje) trudne figury, zwro-
ewolucja
ty, skoki w tańcu, gimnastyce, akrobacji (również
lotniczej). II ewolucjonizm biol. system poglądów
ukazujący rozwojowy charakter wszelkich zjawisk
w przyrodzie; zob. darwinizm; por. kreacjonizm. ||
ewoluować rozwijać się; zmieniać się stopniowo.
- łac. evolutio 'rozwinięcie (zwoju); otwarcie (księgi)’ od evolvere
'rozwijać’; e- zob. eks-; volvere, zob. wolumen.
eworsja wydrążanie zagłębień (kotłów eworsyj-
nych) w dnie rzeki przez okruchy skał obracane wi­
rami wodnymi.
- e- zob. eks-; -worsja z łac. vertere, zob. wersja,
ex zob. eks-.
ex abrupto łac., niespodzianie, znienacka; nagle,
od razu. || ex abundante cautela łac., z przesadnej
ostrożności. || ex abusu non arguitur ad usum łac.,
prawn. nadużycie rzeczy nie jest argumentem prze­
ciw jej (właściwemu) użyciu. || ex aequo łac., [wym.
eksękwo] jednakowo, w ten sam sposób (dla obu),
w równej mierze, na równi, równo. || ex aequo et
bono łac., dosł. wg tego, co słuszne i dobre; prawn.
staroż., śrdw. określenie wyroku opartego na ogól­
nych zasadach sprawiedliwości, a nie na przepisach
prawnych.
ex Africa semper aliquid novi łac., z Afryki zawsze
coś nowego.
- z Pliniusza St. (Historia naturalna, 2, 8,42), z gr.
ex animo łac., dosł. ’z duszy’; serdecznie, szczerze.
II exc. skr. od łac. excudit ’wyrył, wyrżnął (napis na
sztychach, zwł. w XVI-XVIII w.)’.
ex cathedra [wym. eks katedra] (głosić coś, orze­
kać) autorytatywnie, bezapelacyjnie, w sposób nie
dopuszczający dyskusji.
- łac. 'z katedry, z mównicy’. W sensie węższym - o oświadczeniach
papieskich w sprawach wiary i moralności.
exceptio plurum łac., prawn. okoliczność (przy­
padek prawny), kiedy więcej niż jeden mężczyzna
wchodzi w rachubę jako przypuszczalny ojciec nie­
ślubnego dziecka. || exceptis excipiendis lac.,prawn.
z wyjątkiem tego, co jest wyjątkiem; wyjąwszy to,
co należy wyłączyć. || exclusive łac., z wyłączeniem;
z wyjątkiem.
excusez du peu fr., iron. proszę wybaczyć, że tak
mało.
ex definitione łac., (co wynika) z definicji (danego
terminu); (co jest prawdziwe) na mocy przyjętego
znaczenia (danej nazwy, danego określenia). || ex de-
suetudine amittuntur privilegia łac., prawn. prawa
wygasają przez ich nieużywanie (przez niekorzysta­
nie z nich).
exegi monumentům aere perennius łac., wznio­
słem pomnik trwalszy od spiżu.
- z Horacego (Pieśni, 3,30,1); autor o swojej poezji.
exempli causa (skr. ex. c.), exempli gratia (skr.
e. g.), exempli modo (skr. ex. m.) na przykład (np.).
exequatur (wym eksekwątur) uznanie osoby konsu­
la obcego państwa przez państwo przyjmujące; por.
placet.
176 expletive deleted
- z łac. 'niech wypełnia (swe obowiązki)’ od ex(s)equi, zob. egzekucja.
exeuntes foras... excutite pulverem de pedibus
vestris łac., wychodząc precz... otrząśnijcie proch
z nóg waszych (aby nie mieć odtąd z tym domem nic
wspólnego).
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 10, 14; Marek, 6, 11; Łuk, 9, 5; Dzieje Ap.,
13,51).
ex iniuria non oritur ius łac., z bezprawia nie rodzi
się (nie może wynikać) prawo (uprawnienie). || exi­
tus łac., zgon (wskutek choroby); zejście śmiertelne.
|| ex lege łac., dosł. wg prawa; prawn. określenie ak­
tów a. czynności opartych na przepisach prawn. || ex
libris łac., początek napisu na ekslibrisie.
ex malis eligere minima łac., należy wybierać mniej­
sze zło.
- z Cycerona (Opowinnościach, 3,1), 44 r. p.n.e.
ex nihilo nihil (lit) łac., z gr., nic (nie wynika, nie po­
wstaje, nie rodzi się) z niczego.
- z Lukrecjusza (O naturze wszechrzeczy, 1,149,205; 2,287).
ex nunc łac.,prawn. od teraz, od zaraz.
exocet fr, MM38, pocisk taktyczny morze-morze a.
morze-ląd o b. niskiej trajektorii i o zasięgu do ok.
38 km, budowany przez Aćrospatiale dla fr. marynar­
ki wojennej.
exodus opuszczenie kraju ojczystego, emigracja;
w Biblii: Księga Wyjścia, druga księga Pięcioksięgu;
por. Genesis.
- łac. 'wyjście’ z gr. éksodos ’jp.’; zob. eks-; hodós, zob. -oda.
ex officio łac., z urzędu, urzędowo.
(duces caeci) excolantes culicem, camelum autem
glutientes łac., (wodzowie ślepi, którzy) przecedza­
cie komara, a połykacie wielbłąda; o zajmowaniu się
drobiazgami, a niedostrzeganiu rzeczy ważnych; por.
słona-to ja i nie primietił.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 23,24).
exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor łac., oby
z kości naszych powstał mściciel.
- z Wergiliusza (.Eneida, 4, 625); napis na pomniku hetmana Stanisła­
wa Żółkiewskiego, wystawionym w 1677 r. przez Jana III Sobieskiego
w kościele w Żółkwi.
ex oriente lux łac., światło (przychodzi) ze Wscho­
du. || ex ossibus ultor zob. exoriare aliquis...
experimentům crucis łac., dosł. ’próba krzyża’ (ro­
dzaj sądu bożego); eksperyment decydujący, roz­
strzygający. || experimentům in corpore (a. anima)
vili łac., doświadczenie na ciele (duszy) lichej istoty
(np. skazańca, niewolnika, zwierzęcia); por. in ani­
ma vili.
experto credite łac., wierzcie temu, który sam do­
świadczył.
- z Wergiliusza (Eneida, 11,283).
expletive deleted ang., w USA - wyrażenie wskazu­
jące na opuszczenie w druku nieprzyzwoitego wyra­
zu a. zwrotu.
- termin upowszechniony, nieraz jako zwrot humorystyczny, przez czę­
ste użycie w wersji nagrań taśm Watergate ogłoszonej przez Biały Dom
w 1975 r.; ang. expletive 'zaklęcie; okrzyk’; delete 'usunięty’.
 explicite
explicite (rzecz sformułowana) jasno, wyraźnie, bez
osłonek; por. implicite.
- łac. ’jw.’ od explicare, zob. eksplikować.
Expo wielka wystawa narodowa a. międzynarodowa.
- ang. skr. od Exposition 'wystawa’, użyty po raz pierwszy jako nazwa
wystawy międzynarodowej w Montrealu w 1967 r., później służący wy­
stawom w innych krajach.
exposé [wym. ekspozę] programowe przemówienie
premiera a. ministra (zwł. w parlamencie) dotyczące
zagadnień bieżącej polityki oraz zamierzeń rządu.
- fr. 'wykład; przedłożenie (faktów itp.); sprawozdanie’ od exposer
'wystawić; wyłożyć’ z łac. exponere, zob. eksponat.
ex post (facto) łac., po (fakcie); retrospektywnie.
express zob. ekspres.
éxpressis verbis łac., dobitnie, wyraźnie; bez ogró­
dek. || ex profęsso łac., z urzędu, z powołania; ze
znajomością przedmiotu; zawodowo; umyślnie. || ex
promptu łac., bez przygotowania, naprędce; por. ad
aperturám... || ex re łac., z okazji, z powodu. || ex se
natus łac., pochodzi od siebie samego (por. moi je
suis mon ancétre); por. Tacyt {Roczniki, 11, 21); rz.
cesarz Tyberiusz o Kurcjuszu Rufusie. || ex tęmpore
łac., bez przygotowania; znienacka; na poczekaniu,
naprędce (por. ad aperturám..., ekstemporale).
extemporale zob. ekstemporale.
extérieur [wym. eksterio:r] powierzchowność, wy­
gląd zewnętrzny.
- fr. 'jw.' z łac. exterior 'stopień wyższy od fexterius) 'zewnętrzny' od
ex, zob. eks-.
(diligere) ex toto corde, et in tota anima łac. (miło­
wać) z całego serca i z całej duszy.
- wg Wulgaty (Ew. wg Mat., 22,37; por. Deut., 4,29).
extinctus amabitur idem łac., i w grobie będzie
przez ludzi kochany.
-zH oracego (Listy, 2 ,1 ,1 4 ).
F
fabianizm doktryna polit. zwolenników stopnio­
wych, pokojowych, nierewolucyjnych reform społ.
prowadzących do socjalizmu.
- głoszona przez Fabian Society, ang. org. zał. w 1884 r. w Londynie
(G.B. Shaw, Sidney i Beatrice Webb i in.); nazwa od imienia Fabiusza
Kunktatora, zob. kunktator.
fable convenue fr., bajka uchodząca za prawdę, dzię­
ki naszej milczącej zgodzie.
- z Woltera (Jeannot et Colin; 1764 r.); o historii; por. et voila juste-
ment...
fabliaux [wym. fabljo] wierszowane bajki komiczne,
układane zwł. w Pikardii (płn. Francja) pod koniec
XII i w XIII w., antyfeudalne, anty dworskie, anty-
177 fabularny
extra culpam łac., bez winy. || extra iocum łac., se­
rio, bez żartów. || extra muros łac., poza můrami
(miasta); por. intra muros. || extra ordinem łac., poza
porządkiem.
extra Gottingam non est vita łac., poza Getyngą nie
ma życia.
- napis w restauracji ratuszowej w Getyndze, starym mieście uniwersy­
teckim w Dolnej Saksonii (Niemcy).
extrémes se touchent zob. les extrémes se touchent.
|| extremis malis extrema remedia łac., na krańco­
we zło ostateczne środki (leki).
ex ungue leonem (pingere) (malować) lwa według
pazura, tj. z części (wnioskować) o całości; (rozpo­
znać mistrza) po „lwim pazurze” (widocznym w je­
go dziele).
- łac., tłum. z gr.; Plutarch (De defectu oraculorum, 3).
ex uno disce omnes zob. ab uno disce... || ex voto
łac., na skutek (złożonego) ślubu; wotywny; zob. wo­
tum.
eye-liner [wym. ąjlajner) ang., przybór kosmetyczny
do makijażu powiek (dosl ’do liniowania oczu’).
ezan zob. minaret.
ezopowy lapidarny i celny, dowcipny i cięty; w sty­
lu bajek Ezopa, alegoryczny, mający charakter para­
boli.
- Ezop (gr. Aisopos) półlegendamy gr. bajkopisarz z Frygii (VI w.
p.n.e.?).
ezoteryczny tajemny, tajny; dostępny tylko dla wta­
jemniczonych, wybranych.
- gr. esdterikós 'wewnętrzny; tylny’ od esoteros 'jp. ’ z śsó 'wewnątrz'
od es, eis 'w (co)’ z en 'w (czym)’.
klerykalne, posługujące się tematyką folkloru (z nich
powstał cykl: Le Roman de Renari).
- fr. l.mn. od fabliau 'jw.' zdrobn. od fable 'bajka' z łac. fabuła, zob.
fabularny.
fabrykat gotowy produkt przemysłowy; wyrób fa­
bryczny.
- łac.fabricatus, p.p. od fabricari 'wyprodukować; sporządzić’ z fa-
brica 'warsztat; produkt rzemiosła; budowa’.
fabularny dotyczący wątku opowieści; (film) oparty
na fikcji, nie na dokumentacji, realizowany z udzia­
łem aktorów. || fabulistyka lit. bajkopisarstwo. || fa­
buła układ zdarzeń, osnowa, treść, zespół motywów,
wątków utworu lit., filmu.
fabularny
- łac. fabularis 'bajeczny’ od fabuła 'opowieść; bajka’ z far i, zob.
fama; por. fabliaux.
fac de necessitate virtutem łac., z konieczności czy­
nić cnotę.
- ze św. Hieronima ze Strydonu {Listy, 54,6), ok. 400 r.
face-a-main [wym. fasamę] przest. szkła oczne
z rączką do trzymania; lorgnon; por. binokle.
- fi. 'jw.'; face 'twarz; przód; strona; wierzch’ z łac.fa cies 'wygląd,
oblicze; twarz’ od facere, zob. fakcja (por. fasada); fr. main 'ręka'
z łac. manus, zob. manuał; por. faseta.
facecja żart, dowcip, koncept, anegdota, dykteryj­
ka; lit. staropol. krótki żart. utwór lit.; drobiazg, bła­
hostka. || facecjonista żartowniś, dowcipniś, kawa­
larz; figlarz.
- łac. facetia 'dowcip; żart’ od facetus 'dworski; elegancki; dowcip­
ny; ucieszny’,
face-lifting [wym. fęjs...] med. plastyczna operacja
kosmetyczna twarzy i szyi (gł. kobiet) dla usunię­
cia zmarszczek, zwisów skóry i in. defektów związa­
nych zazw. ze starzeniem się.
- ang. ’jw .’;/ace 'twarz' z fr. zob. face-á-main; lift 'podnosić'.
fac et excusa łac., zrób to, a potem się usprawiedli­
wiaj.
faciendi plures libros nullus est finis łac., tworzeniu
wielu ksiąg nie ma końca.
- z Wulgaty (Eklezjastas, 12,12).
facies hippocratica łac., hipokratesowe oblicze, na
którym widać oznaki zbliżającej się śmierci.
- od opisu takiej twarzy u Hipokratesa (Prognosticon; na początku).
facilis descensus Averno (a. Averni) łac., łatwe jest
zejście do (jeziora) Awemu (do bram Hadesu, do pie­
kieł - ale powrót trudny).
- z Wergiliusza {Eneida, 5,126).
facilius est camelum per foramen acus transire,
quam divitem intrate in regnum coelorum łac., ła­
twiej jest wielbłądowi przejść przez ucho igielne niż
bogatemu wejść do królestwa niebieskiego.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 19, 24); tytuł tomu poezji L. Staffa Ucho
igielne (1927 r.).
facinus maioris abollae łac., dosł. ’czyn większego
płaszcza’, zbrodnia na większą skalę.
- z Juwenalisa (Satyry, 3,115).
facit indignatio veršům łac., oburzenie rodzi wiersz
(poezję; satyrę).
- z Juwenalisa (Satyry’, 1, 79); często: ...versus ('wiersze').
faęon parier fr., dosł. ’sposób mówienia’, to się tylko
tak mówi, tego się nie bierze dosłownie.
facsimile zob. faksymile.
facta canam łac., będę opiewał fakty.
- z Owidiusza (Fasti, 6, 3).
facts are stubborn things ang., fakty są uparte.
- z powieści Histoire de Gil Bios („Przypadki Idziego Blasa”, 1715—
35, wyd. poi. 1804 r.), ks. 10, r. 1, pisarza fr. Alain Lesage’a (1668—
1747) w tł. ang. Tobiasza Smolleta (1721-71); w oryginale: les faits
parlent („fakty mówią!”).
factum abiit; monumenta manent łac., czyn mija;
pomniki (jego) pozostają.
178 faj(e)rant
- z Owidiusza (Fasti, 4,709).
fading [wym. fęjding] zanik odbioru radiowego; wa­
hania słyszalności w czasie audycji.
- ang. 'jw.' odfade 'więdnąć; płowieć; zanikać’ od 'zwiędły; banalny’
z łac.fatuus 'niesmaczny; głupi’.
faęna końcowa seria ataków matadora (za pomocą
szpady i mulety), prowadząca do zabicia byka; por.
Corrida...
- hiszp. 'praca fiz.’; 'jw.' z łac.facienda, zob. hacjenda.
faęton lekki 4-kołowy powóz konny na resorach, bez
drzwiczek; zool. ptak oceaniczny z rzędu wiosłono-
gich.
- gr. Phaéthdn mit. 'syn boga Słońca, Heliosa; ojciec pozwolił mu po­
wozić przez jeden dzień swym wozem, ale konie poniosły, zboczyły
z drogi i byłyby spaliły świat, gdyby Zeus nie zabił Faetona pioru­
nem’.
fag uczeń ang. public school (prywatnej, ekskluzyw­
nej, internatowej szkoły średniej) pełniący funkcję
służącego innego ucznia, z wyższej klasy.
- ang. 'harówka; wyczerpanie; jw .’
-FAG-, FAGO- w złożeniach: pożeracz; żerny, po­
chłaniający; -żerca, -jad; fagocyt. || -FAGIA w złoże­
niach: zjadanie, pożeranie; -żerstwo.
- gr. phagein 'jeść'; por. androfag; antropofag; bakteriofagi; sapro-
fagi; sarkofag.
fagocyty biol. komórki żerne organizmów zwierzę­
cych (i niektóre pierwotniaki), chwytające i pochła­
niające inne komórki i mikroorganizmy.
- zob. -fag-; -cyt(o)-.
fagot najniżej brzmiący dęty drewniany instrument
muz.
- w Ifagotto 'wiązka,pęk’; por. kontrafagot.
Fahrenheita skala - 212-stopniowa skala termome-
tryczna (temperatury); por. Celsjusza.
- wprowadził ją Gabriel D. Fahrenheit (1686-1736), fizyk nm.
fail-safe [wym. fejlsejf] ang., zaprojektowany tak,
aby mógł automatycznie zatrzymać a. zmienić rozpo­
częte już działania w wypadku awarii; niezawodny.
- od nazwy systemu, który pozwala, przez wstrzymanie potwierdzenia
a. dzięki innemu automatycznemu urządzeniu, przeszkodzić w wyko­
naniu przewidzianej misji przez bombowce, wysłane nad terytorium
nieprzyjaciela na podstawie nie potwierdzonego rozkazu; fa il 'zawo­
dzić'; safe 'bezpieczny'.
faire bonne mine á mauvais jeu fr., nadrabiać miną;
robić dobrą minę do złej gry; pokrywać uśmiechem
zawód, niepowodzenie.
fair play [wym. fae plęj] honorowa, zgodna z zasa­
dami, lojalna, uczciwa gra (zwł. w sporcie); trakto­
wanie bezstronne; sprawiedliwość.
-a n g . 'jw '\fa ir 'nieposzlakowany; uczciwy; sprawiedliwy; pomyśl­
ny; piękny’;play, zob. playback.
fait accompli fr., rzecz dokonana, fakt dokonany
(utrudniający powrót do stanu poprzedniego a. cał­
kiem nie do odrobienia).
faites vos jeux! fr., zaczynajcie grę! (okrzyk krupie­
ra w salonach gry); por. rien ne va plus.
faj(e)rant pop. koniec dnia roboczego, dnia pracy;
odpoczynek, przerwa.
 faj(e)rant_____________________________________ 179
- nm. Feieraben ’czas wolny po pracy; jw .’; Feier 'uroczystość; świę­
to; wypoczynek' z łac. feriae 'dni wolne od pracy, wakacje’; nm.
Abend 'wieczór'.
fajerwerki ognie sztuczne, wyroby pirotechniczne
do celów widowiskowych, dające przy spalaniu i de­
tonacji różne efekty optyczne i akustyczne (race, ra­
kiety, świece rzymskie, ognie bengalskie).
- nm. Feuerwerk, l.poj. ’jw .’; Feuer 'ogień'; Werk, zob. werk.
fajf zob. five o ’clock (tea).
fajfer down. muzyk(ant) grający na piszczałce, fle­
cie, oboju.
- nm. Pfeifer 'gwizdacz; gwiżdżący’ od pfeifen 'gwizdać, świstać’
z Pfeife 'piszczałka, fujarka, gwizdek; fajka’.
fajwoklok zob. five o’clock.
fakcja dawn. stronnictwo, partia, koteria; knowanie,
konszachty, zmowa, spisek.
- łac.factio 'działanie, przygotowanie; zebranie, poczet; stronnictwo’
odfacere 'czynić'; por. afekt; afera; efekt; faktor; infekcja; perfekcja;
prefekt itd.; deficyt; manufaktura itd.
fakir asceta, pokutnik, wędrowny mnich żebrzący
w krajach muzułm. i w Indiach; por. derwisz.
- arab. fakir 'ubogi'.
fakon wielki, ciężki nóż, noszony u pasa przez płd.
amer. gauchos, używany do wycinania drogi w gąsz­
czu lasu dziewiczego.
- amer.hiszp. /acó«, zgrab, od hiszp.faca 'wielki nóż’.
faks zob. telefaks || faksymile, facsimile, dokładna
reprodukcja, podobizna, wiernie odtworzona (mech.,
chem., fot.) kopia podpisu, dokumentu, rękopisu, ry­
sunku, pieczątka imitująca podpis.
- łac. fa c simile 'rób podobnie ’; facere, zob. fakcja; similis, zob. sy­
mulacja.
faktoid opublikowana wiadomość przyjmowana
jako prawda przez sam fakt jej ukazania się w dru­
ku; relacja, sprawozdanie niegodne zaufania a. wyda­
rzenie o wątpliwej autentyczności, przyjmowane po­
wszechnie jako prawda.
- ang. factoid, wyraz ukuty przez powieściopisarza amer. Normana
Mailera w 1973 r.;fact 'fakt'; zob. oid(a).
faktor czynnik, element; jedna z przyczyn; dawn.
pośrednik, stręczyciel; plenipotent, pełnomocnik. ||
faktoria dawn. europ, osada handl, w koloniach.
|| faktorne dawn. prowizja za pośrednictwo.
- łac .factor 'sprawca' od facere, zob. fakcja.
faktotum przest. osoba zaufana, „prawa ręka”, za­
usznik, powiernik, totumfacki, popychadło.
- łac .fac totum 'rób wszystko ’;facere, zob. fakcja; totum r.njj. od to­
tus, zob. totalny.
faktura handl, rachunek; struktura, budowa tkani­
ny, materiału; technika, sposób ukształtowania po­
wierzchni dzieła piast., ściany; muz. rodzaj użytych
środków techn. i sposób ich realizacji w kompozycji.
- łac.factura 'działanie; wykonanie; kształt’ od facere, zob. fakcja;
por. feature; manufaktura.
fakultatywny pozostawiony do wyboru, warunko­
wy; nie obowiązujący, dowolny. || fakultet wydział
w wyższym zakładzie nauk.; władze, ciało profesor­
skie wydziału.
falsa dem onstratio non nocet
- śrdw.łac. facultas dpn.facultatis 'gałąź wiedzy; fakultet’ z łac. 'moż­
ność; zdatność; łatwość’ od facilis łatwy; dający się zrobić’ od face­
re, zob. fakcja.
faląfel n.hebr. i arab., kanapka z sałatą, pop. w Izra­
elu i niektórych krajach arabskich.
falanga zastęp, gromada idąca ławą, zwarty tłum,
szereg; nazwa org. faszystowskich w Hiszpanii i w
Polsce (1934-39); ekon. nazwa zrzeszeń spółdziel­
czych liczących ok. 1600 osób, mających mieszkać
w osiedlach, tzw. falansterach (wg systemu fr. so­
cjalisty utopijnego Ch. Fouriera, 1772-1837).
- ft. phalanstere 'falanster' z gr. phalanks dpn. phalangos 'pałka,
kloc; falanga, wieloszeregowy, zwarty szyk bojowy hoplitów gr. i ma­
cedońskich’ + fr. (mona)stere 'klasztor' od późn.gr. monastśrion, zob.
monaster.
falc zagięcie, fuga, wpust, żłobek, rowek; introlig.
pasek płótna do wszywek i wyklejek; falcować skła­
dać (arkusze), spajać (deski), zrzynać (skórę) itp.
-n m . Falz 'zagięcie' odfalzen 'składać; zawijać’.
fałda wł., biała, jedwabna szata przywdziewana
przez papieża, gdy celebruje w sposób uroczysty.
faldistorium śr.łac., stołek a. krzesło o skrzyżowa­
nych nożycowo nogach, wywodzące się od krzesła
kurulnego (zob.), używane w śrdw. kościołach i na
dworach królewskich.
faleń żegl. linka do holowania bąka (małej łodzi
sport.) za rufą statku a. do cumowania łodzi.
- hol. vanglijn lina cumownicza’; vang 'chwytanie; sidła’; lijn lina’.
falerno wino wł., mocne, cierpkawe, barwy złocistej,
pochodzące z winnic Kampanii i okolic Neapolu.
- wł. z łac. (vinum) Falemum, najlepsze wino staroż. Italii, z tere­
nów zwanych wówczas Falemus Ager w płd. Kampanii, produkowa­
ne w trzech gatunkach: słodkie, wytrawne i ordynarne; sławione przez
Horacego.
faleza klif, stromy urwisty brzeg, zwł. morski.
- fi.falaise 'skała nadmorska’ ze stg.nm.
falkon(a) hist. działo używane w XVI-XVII w., ro­
dzaj kolubryny większej od falkonetu. || falkonet
półfalkon, hist. śmigownica, sokołówka, działo ma­
łokalibrowe, używane w XVI-XVII w.; rodzaj kolu­
bryny.
- wl.falconetto zdrobn. odfalcone 'sokół' z łac.falco 'jp.'
falliczny kult - kult Fallusa, członka męskiego, jako
symbolu rozrodczych sił natury; zob. ityfallus.
- gr. phallikós 'falliczny' odphallos 'prącie'.
fallite fallentes łac., oszukujcie oszukujących, okła­
mujcie kłamiących.
- z Owidiusza {Sztuka kochania, 1, 645).
fallout [wym. fo:laut] ang.,fiz. opad z atmosfery na
powierzchnię Ziemi substancji promieniotwórczych
powstałych z przyczyn naturalnych, z wybuchów
bomb jądrowych a. wodorowych lub z powodu wa­
dliwego działania reaktorów jądrowych.
falsa demonstratio non nocet łac., prawn. fałszy­
we oznaczenie (przedmiotu) nie szkodzi, nie ma zna­
czenia (jeśli strony zawierające umowę wiedzą o ja­
ką rzecz idzie).
falset
falset nienaturalnie wysoki, piskliwy głos męski;
muz. fistuła, głos sztucznie wydobywany (zwł. przez
tenorów) przez naprężenie części wiązadeł głoso­
wych, o oktawę wyższy od normalnej skali śpiewa­
jącego; por. jodłować.
- wł. falsetto zdrobn. odfalso ’fałsz(ywy)’ z hc.falsus ’jp.’ odfallere
'oszukać; zawieść’; por. falstart; falsyfikat.
Falstaff opasły, chełpliwy i tchórzliwy nicpoń.
- Sir John Falstaff, postać z Szekspira (Henryk IV, Wesołe kumoszki
z Windsoru) 1598 r.; 1601 r.
falstart sport, nieprzepisowe rozpoczęcie biegu
przed sygnałem sędziego startowego.
- ang. false start ’jw.’;/a/se 'fałszywy’ z łac. falsus, zob. falset; start
'poderwanie się; początek; wymarsz; start’.
falsum in uno, falsum in omni łac., fałszywy w jed­
nym (szczególe), fałszywy we wszystkich.
falsyfikat sfałszowany, podrobiony przedmiot (pie­
niądz, dokument, dzieło sztuki). || falsyfikator ten,
kto podrabia; fałszerz.
- śrdw.lac. fałsificatio 'podrabianie’ od łac .falsus, zob. falset,
falszburta żegl. nadburcie.
- nm. Falschbor ’jw .’; falsch 'fałszywy, pozorny’ z hc.fa lsu s, zob.
falset; Bord 'burta’.
fal żegl. każda lina służąca do wciągania, podnosze­
nia żagla.
- nm. Fali 'jw.; lina’ z hol. val 'lina; pętla’.
fama rozgłos, sława; wieść, pogłoska.
- łac. 'pogłoska; reputacja’ od fa ri 'mówić; opowiadać’; por. dyfama-
cja; fabuła; fatum; infamia.
fama creseit eundo łac., pogłoska rośnie (rozcho­
dząc (się).
- parafr. z Wergiliusza (Eneida, 4,175).
familie sociále fi:., dosł. ’rodzina społ.’, w której albo
jedno z rodziców jest rodzicem genetycznym, albo
żadne z nich; por. měře sociále.
famulus dawn. zaufany sługa, zwł. artysty.
- łac. 'sługa, niewolnik’.
Famusow karierowicz-biurokrata schlebiający prze­
łożonym, wyniosły i arogancki w stosunku do pod­
władnych, protegujący krewniaków, wróg postępu.
- postać z komedii Aleksandra Gribojedowa Mądremu biada, 1817 r.
-FAN w złożeniach: substancja o określonym kształ­
cie, wyglądzie a. określonej jakości.
- gr. -phaněs 'ukazujący się; świecący’ odphainein 'ukazywać; świe­
cić’; por. celofan; diafano-; epifania.
fan ang. [wym. fan], miłośnik(-iczka), entuzjast(k)a,
zwariowany (-a) amator(ka); sport, kibic. || fanatyzm
zaślepienie, żarliwość, zagorzałość (zwł. religijna)
nie uznająca tolerancji, ustępstw, kompromisu; bez­
krytyczna wiara w słuszność sprawy, idei; namięt­
ność do szerzenia, choćby i gwałtem, własnych prze­
konań i do zwalczania odmiennych.
- łac. fanaticus 'należący do świątyni; natchniony przez bogów; en­
tuzjastyczny; szalony’ od fanum 'sanktuarium; świątynia’; por. pro­
fan; zob. fanatyzm.
fanaberie grymasy, fumy, fochy, fąfiy, kaprysy, hu­
mory, fantazje, chimery, pretensje; rzeczy luksusowe,
zbytkowne, wykwintne, z szykanami.
180 faraon
-prawdop. z jid .fajne berjes 'tęgie zuchy’;/ó/« od nm. fein 'ładny’;
hebr. birja 'stworzenie’.
fanatyzm zob. fan.
fandąngo hiszp., szybki hiszp. taniec ludowy w tak­
cie trójmiarowym, zwykle z towarzyszeniem kasta-
nietów, tamburyna, gitary; por. malaguefia.
Fanfan la Tulipe typ wesołego, beztroskiego żołnie­
rza fr.
- bohater fr. piosenki wojsk. (1819 r.) Emila Debraux; film Christian-
-Jaque’a z Gerardem Philipem w roli gł. (1952 r.).
fanfara sygnał, pobudka, krótka melodia wykony­
wana na trąbce (trąbkach); zob. tusz 3.
- fr. fanfarę ’jw.; hejnał; orkiestra dęta’.
fanfaron pyszałek, zarozumialec, samochwał, bufon.
|| fanfaronada chełpliwość, samochwalstwo; prze­
chwałki, zuchowatość; pretensjonalność, bufonada.
- fr. fanfaronnade 'chełpliwość’ od fanfaron ’jw .’ z hiszp. fanfar-
rón ’jp.’
fanon fi:., strój papieski w kształcie kołnierza z je­
dwabiu w białe i złote paski łączone paskiem ama­
rantowym, noszony, gdy papież odprawia mszę pon-
tyfikalną.
fantasmagoria (l.poj.) przywidzenia, iluzje; złudze­
nia wzrokowe; fantastyczne, urojone obrazy.
- fr. fantasmagorie ’jw .’ z gr. phóntasma (zob. fantom) + agora (zob.
agora) a. fr. (alłe)gorie, zob. alegoria.
fantoccini [wym. ...oczczini] włoskie kukiełki, fan-
tosze, marionetki; wł. teatr marionetek. || fantosz ma­
rionetka poruszana za pomocą nitek.
- fr. fantoche 'marionetka; błazen’ i wł. fantoccino zdrobn. od fan-
toccio 'lalka, marionetka, manekin’ zgrub, od fante 'sługa; chłopiec;
dziecko’ z łac. infans dpn. infantis, zob. infantka.
fantom widziadło, zjawa, widmo, upiór, mara; przy­
widzenie; model anatomiczny do studiów, ćwiczeń
med.; (fantomowe bóle) - med. pochodzące pozornie
z amputowanej (części) kończyny.
- fi. fantóme 'upiór; urojenie’ z gr. phóntasma 'widziadło’ od phan-
tódzein 'uwidocznić; uzmysłowić’ z phainein 'pokazywać’; por. em-
fatyczny; fantasmagoria; faza; sykofant; por. -fan.
fanza drewniana chata chiń. a. koreańska, 3-5-izbo­
wa, o dachu dwuspadowym, krytym słomą a. trzciną.
- ros. ’jw.’ z cffva. fan-tzy ’jp.’
fara przest. kościół parafialny.
- nm. Pfarre 'probostwo, parafia, plebania’.
farad (F) jednostka pojemności elektr. w układzie
SI.
- od nazwiska fizyka ang. Michała Faradaya (1791-1867).
faramuszka drobnostka, błahostka; lit. fraszka.
- śr.g.nm. warmuos 'rozgotowana kaszka; ciepła polewka’; warm
'ciepły’; muos 'posiłek; gotowana kasza’.
farandola korowodowy taniec prowans. w takcie 6/8.
- fi.farandole ’jw.’ z prowans. farandoulo ’jw ’.
faraon władca st.egip.; faro dawna hazardowa gra
w karty.
- gr. Pharaó 'faraon egipski’ z hebr. P ar ’o ’jp.’ z egip. per-aa 'wiel­
ki dom’, co jest peryfrazą podobną do używanych i dziś, np. „Biały
Dom ogłosił, że...”.
 Farewell to Arms
(A) Farewell to Arms ang., Pożegnanie z bronią.
- tytuł powieści (1929 r.) pisarza amer. Ernesta Hemingwaya (1898-
1961), której tematem jest tragedia i zniszczenie, jakie niosła z sobą
1. wojna świat.
farfelu (ok. 1950 r.) narwany, fantasta, nieco szalo­
ny, dziwaczny, oryginał, niepoważny; (o rzeczach)
zabawny, pocieszny, paradny, komiczny, malowni­
czy, zbijający z tropu, nieoczekiwany, zaskakujący,
absurdalny, bzdurny.
- wyraz z XVI w. (Rabelais), przywrócony w innych znaczeniach.
farfura fajans. || farfury naczynia fajansowe.
- osm.tur.farfur z pers.
farma w krajach anglos. - małe a. średnie gospodar­
stwo rolne; por. ferma. || farmer właściciel a. dzier­
żawca farmy. || farmerki zob. dżinsy.
- ang. farmer ’jw ,’ i farm ’farma’ od st.fr. farmę, zob. ferma.
farmacja, farmaceutyka nauka o metodach pro­
dukcji, przechowywania, sporządzania recepturo­
wego i wydawania leków. || farmaceuta aptekarz. ||
farmakognozja nauka o surowcach leczniczych. ||
farmakologia nauka o działaniu leków. || farmako­
pea urzędowy spis leków i surowców do ich sporzą­
dzania, zawierający opis, charakterystykę i sposoby
dawkowania; kodeks apteczny.
- gr. pharmakeia 'stosowanie leków”, pharmakeutikśs 'znajomość
leków’, pharmakeutés 'zielarz, czarownik’, pharmakopiia 'sporzą­
dzanie leków’ (poiein 'robić) z phármakon 'lek'; -gnozja zob. gno-
stycyzm; -log; log-.
farmazon down. mason; przest. liberał, niedowiarek,
wolnomyśliciel, jakobin; gwar. oszust, szalbierz.
- fr.franc-maęon 'wolnomularz', zob. franc-maęons.
farmer zob. farma,
farmerki zob. dżinsy.
farnięnte wł., nieróbstwo, próżnowanie, zbijanie bą­
ków, nygusostwo; por. relaks.
- zob. dolce far niente.
faro zob. faraon.
farsz nadzienie z siekanych a. mielonych produktów
(jak mięso, jarzyny, jaja).
- fr. /arce 'jw.'; teatr, 'farsa; figiel’, z łac.farcire 'napchać; tuczyć;
łgać’.
farwater d.nm., (oznakowany, wytyczony bojami)
tor wodny dla statków przez trudne a. niebezpieczne
pod względem nawigacyjnym obszary wodne.
farys u Beduinów: rycerz, wojownik, jeździec.
-a ra b .fa ris 'jw.'
faryzeizm, faryzeuszostwo obłuda; bigoteria, fał­
szywa nabożność. || faryzeusz obłudnik, hipokryta;
świętoszek, bigot.
- późniąc, pharisaeus 'oddzielony; Faryzeusz’ z gr. pharisalos 'jp.’
od aram. pěriszaijč l.mn. odpěriszá dosł. 'oddzielony'. Faryzeusze -
ortodoksyjne stronnictwo polit, w Judei (II w. p.n.e.-II w. n.e.); por.
Biblia (Ew. wg Łuk., 18, 11); saduceusze.
fas handl, (klauzula w umowie, oznaczająca, że)
sprzedający ponosi koszty dostawy towaru na na­
brzeże w porcie załadowania, wzdłuż burty statku;
por. cif.
181 faszyzm
- inicjały słów ang. free alongside ship 'z dostawą (opłaconą wraz
z ubezpieczeniem) do burty statku’.
fasada (ozdobna, monumentalna; frontowa) elewa­
cja budynku. || fasadowość stwarzanie efektownych
pozorów; por. empire de facades; potiomkinowskie
wsie.
- fr. faęade 'front (domu)’ z wł. facciata zdrobn. od faccia 'twarz,
lico’ z łzLc.facies, zob. face-a-main.
fasces zob. faszyzm.
Fasching nm. [wym. fąszing], zapusty, ostatki, zwł.
zabawy w związku z pożegnaniem karnawału w Mo­
nachium i w miastach Nadrenii.
fascinatio nugacitatis łac., powab błahości.
fascykuł przest. zwój, plik papierów, dokumentów;
zeszyt dzieła, wydawnictwa periodycznego (nm. Lie­
ferung, fr. livraison).
- łac. fasciculus 'plik, pakiet, paczka’ zdrobn. od fascis, zob. fa­
szyzm.
fascynacja oczarowanie, olśnienie, urok, urzekający
wpływ. || fascynować. || fascynujący.
- hc. fascinatio 'zaczarowanie; oczarowanie’ odfascinare 'czarować’.
fas est et ab hoste doceri łac., warto (godzi) się
uczyć i od wroga.
- z Owidiusza (Metamorfozy, 4,428).
faseta mała, płaska powierzchnia jakiegoś twardego
ciała, np. kości, zęba; skośnie zeszlifowana krawędź
drogich kamieni a. wyrobów metalowych; archit.
faza, ucios, ukos, uskok, ukośne ścięcie graniastej
krawędzi; zaokrąglony narożnik między ścianą a su­
fitem a. między ścianami. || fasetka zool. oczko pro­
ste, część składowa oka złożonego stawonogów;
zdrobn. od faseta.
- fr. facette 'faseta, ścianka (drogich kamieni)’ od face, zob. face-a-
-main.
fastback w USA - samochód o linii dachu nadwo­
zia spływającej nieprzerwanie od części środkowej
ku tyłowi.
- ang. 'jw.’;fa st 'szybki; dostosowany do szybkiego ruchu (tu w sen­
sie: opływowy)’; back 'tył'.
Fastenzeit nm., Wielki Post, 40-dniowy (z wyjąt­
kiem niedziel) okres pokutny przed Wielkanocą (ang.
Lent, fr. Careme, wł. Quaresima). || Fastnachtspiel
[wym. ...szpi:l] komedia karnawałowa, rodzaj prostej
komedii a. farsy z jasnym morałem, rozpowszech­
nionej w Niemczech XV i XVI w. (najwcześniejszy
przykład z XIII w.).
- nm. ’jw .’; Fastnacht 'zapusty, ostatki’sparten 'pościć'; Nacht 'noc';
Spiel 'zabawa; widowisko’.
faszyzm forma totalitarnej dyktatury nacjonalistycz­
nej, wprowadzona w 1922 r. we Włoszech przez Be­
nito Mussoliniego (1883-1945); w znaczeniu rozsze­
rzonym stosuje się do podobnych systemów i mchów
polit. w innych krajach, np. w Niemczech hitlerow­
skich (1933-45), Hiszpanii pod rządami gen. Franco,
Portugalii Salazara itd.
- wŁfascism o 'jw.' od fasio 'wiązka; związek’ z łac. fascis 'wiązka'
\.mn. fasces 'pęki rózg noszone przez liktorów rz.’; por. fascykuł.
fata
fata zob. fatum. || fatalistyczny właściwy fatalizmo­
wi, fataliście. || fatalizm wiara w nieodwracalność
losu, nieuchronność przeznaczenia, w fatum, decy­
dujące o biegu poszczególnych wydarzeń niezależ­
nie od naturalnych związków przyczynowych i woli
ludzkiej. || fatalny zgubny, feralny, pechowy; przy­
kry, brzydki, okropny; nieuchronny, nieunikniony.
- łac. fatalis 'przeznaczony losem; nieszczęsny, zgubny’ od fatum,
zob. fatum.
fatamorgana miraż złożony, tworzący wielokrot­
ne, zmienne obrazy, pojawiające się (na skutek zała­
mania światła w warstwach powietrza o różnej tem­
peraturze) w Cieśninie Mesyńskiej, nad Jeziorem
Genewskim i w zatoce Toyama w Japonii; omam,
złudzenie.
- wł. ’jw.’; 'wróżka Morgana ze śrdw. cyklu rycerskich Opowieści
Okrągłego Stołu króla Brytów, Artura (Artusa), której przypisywa­
no zdolność wywoływania miraży’; fa ta 'czarodziejka’ z łac. fatum,
zob. fatum.
fata nolentem trahunt łac., opornego los (siłą) wle­
cze.
- (skrót) z Seneki Ml. (Listy, 107,11).
fata viam invenient łac., przeznaczenie znajdzie
drogę (sposób).
- z Wergiliusza (Eneida, 10,113).
fatermerder zob. Vatermörder.
fatihach (al-kitäb) arab. ’otwarcie’, pierwszy roz­
dział (sura) Koranu, będący krótką, złożoną z trzech
zdań, modlitwą do Allaha.
fatum (l.mn. fata) los, przeznaczenie; konieczność;
fatalność; por. mojra.
- łac. ’to, co powiedziane; przepowiednia; to, co zrządzone przez bo­
gów; przeznaczenie; zły los; nieszczęście’ z r.nij. odfatus, p.p. odfari,
zob. fama; por. fatalizm; fatamorgana; feeria.
fatwa arab., wyrok śmierci.
fatyczny (o mowie, porozumiewaniu się, rozmowie)
wyjawiający uczucia, poświęcony wymianie wrażeń,
tworzeniu atmosfery towarzyskiej, a nie wymianie
idei czy informacji.
- gr. phatós 'powiedziany’ odphánai 'mówić; powiadać’.
faul sport, umyślne przeszkodzenie przeciwnikowi
w grze w sposób niezgodny z przepisami.
- m g. foul 'plugastwo, paskudztwo; zaczepienie, zawadzenie; faul’.
fault tolerant inf. (systemy i sprzęt komputerowy)
odporny na błędy i awarie, dopuszczający margines
tolerancji dla błędów użytkownika końcowego, za­
bezpieczający dane i programy podczas awarii; por.
end user, user fnendliness.
faun staroż. rz. lubieżny bożek leśny, wyobrażany
z koźlimi rogami i kopytami; satyr.
- łac. Faunus mit. rz. ’staroitalskie bóstwo lasów górskich, opiekun
pasterzy i stad, utożsamiany z gr. Panem; później przyjmowano ist­
nienie wielu faunów, bożków polnych i leśnych, utożsamianych z gr.
satyrami’; por. fauna.
fauna świat zwierząt, ogół gatunków zwierząt jakie­
goś środowiska, obszaru a. okresu geol.; por. flora. ||
faunistyczny dotyczący fauny.
- n.łac. ’jw.’ z późn.łac. mit. 'bogini rz., mająca związek z faunami’
od faunus, zob. faun.
182 faza
faustowski poświęcający wartości duchowe dla ko­
rzyści materialnych; powodowany nieugaszonym
pragnieniem zdobycia wiedzy; niepokojony, drę­
czony nieustannym borykaniem się z sobą, ze swy­
mi dążeniami duchowymi (por. dionizyjski; mefisto­
feliczny).
- od nazwiska Johanna Faust(us)a, nm. maga i astrologa (ok. 1540 r.),
przedstawionego w kilku dziełach dramatycznych (zwł. Goethego
i Marlowe’a) jako mędrzec rozczarowany ograniczonością wiedzy
ludzkiej i dlatego sprzedający duszę diabłu w zamian za użycie świa­
ta i władzy.
faut de mieux fr., w braku czegoś lepszego.
faux amis fł., dosł. ’fałszywi przyjaciele’; pary jed­
nakowo a. prawie jednakowo brzmiących wyrazów,
z których każdy występuje w innym języku i ma cał­
kiem odmienne znaczenie, np. polskie zapominać
i rosyjskie zapominaf 'pamiętać’.
- od tytułu pop. fr. zbioru takich par (1928 r.) Koesslera i Derocqu-
igny’ego.
faux na'if ff., dosł. 'fałszywie naiwny’; pozornie na­
iwny, rzekomo prostoduszny, udający szczerość.
faux-pas fr. [wym. fo:pą], dosł. 'fałszywy krok’; nie­
takt, niezręczność, gafa, uchybienie formom towa­
rzyskim, postępek nie na miejscu.
favelas port., l.mn., w Brazylii - slumsy, dzielni­
ce przybyłej ze wsi nędzy, na peryferiach wielkich
miast; por. barriadas.
fave rave [wym. fejw rejw] bryt. slang, zachwyt wy­
wołany przez popularnego piosenkarza.
- (1969 r.) ang .fa v e skr. od favourite 'ulubiony’; rave 'zaślepienie;
bzik; zachwyt’.
favete linguis! łac., milczcie w skupieniu!
- z Horacego (Pieśni, 3 ,1 ,2 ).
favonio łagodny wietrzyk zachodni, zefir.
- wł. z łac.favonius ’wiatr zach.’
fawor przest. łaska, życzliwość, przychylność, wy­
różnienie; względy, poparcie, protekcja. || faworyt
ulubieniec, wybraniec; pupil, beniaminek; sport, za­
wodnik (a. koń na wyścigach) przewidywany jako
zwycięzca; (w l.mn.) przest. bokobrody, baki. || fawo­
ryta dawn. kochanka władcy, dygnitarza. || fawory-
tyzm układ stosunków, w którym ulubieńcy mają sta­
nowiska i wpływy; por. protekcja. || faworyzować.
- wLfavorito 'faworyt’ z łac.favor dpn.favoris 'przychylność; wzglę­
dy, upodobanie’ od favere ’być życzliwym; sprzyjać’.
faworki chrust, cienkie, kruche, oprószone cukrem
(-pudrem) ciastka w kształcie pasków przekrajanych
w środku wzdłuż i przewiniętych; reg. barwne ta­
siemki, wstążki ludowych koszul krakowskich.
- fr. faveur l.poj. 'łaska; przysługa; wąska wstążka jedwabna; kolor,
wstążka damy serca rycerza śrdw.; (l.mn.) względy, łaski kobiece’
z łac .favor, zob. fawor.
fax et tuba łac. dosł. 'pochodnia i trąba’, przyczyna
i hasło; główna osoba, przywódca.
fay ce que vouldras fr., czyń, coć się podoba (tł.
Boya-Żeleńskiego); zob. Telemy opactwo.
faza stadium, okres przejściowy, stopień rozwoju;
(f. Księżyca, planety) nów, I kwadra, pełnia, ostat-
 faza
nia (III) kwadra; mech., akust., elektr wielkość fiz.
określająca stan mchu drgającego w danej chwili;
chem.-fiz. jednolita część układu odgraniczona po­
wierzchnią rozdziału (granicą faz) od innych części
układu (jak np. w układzie trójfazowym: lód-woda-
-para wodna).
- g r .phäsis ’ukazanie się (gwiazdy); faza (księżyca)’ odphainein, zob.
fantom.
fazenda brazylijska plantacja, zwł. kawy; dom na ta­
kiej plantacji.
- brazyl.port. ’jw .’ z port. 'folwark; majątek; towar’ od łac. facien­
da, zob. hacjenda.
-FAZJA w złożeniach: zaburzenie mowy (określo­
nego rodzaju, zwł. dotyczące symbolicznej funkcji
języka mówionego); por. -femia, -lalia.
- n.łac. z gr. phäsis 'wypowiedź; stwierdzenie’ od phanai 'mówić’;
por. afazja.
fazotron zob. synchrocyklotron.
- zob. faza; (elek)tron.
FBI ang. [wym ef bi:aj], skr. od Federal Bureau o f
Investigation (Federalny Urząd Śledczy) USA, utwo­
rzony w 1908 r.
feature [wym frezer] rzecz przedstawiona publicz­
ności a. ogłoszona jako szczególna atrakcja, zwł. wy­
różniający się, oryginalny, bogato udokumentowany
artykuł, reportaż, program RTV a. film budzący silne
emocje a. osobiste zainteresowanie odbiorców.
- ang. 'rys; cecha; rysy twarzy; atrakcja; jw .’ z łac.factura, zob. fak­
tura.
feblik przest. skłonność, sympatia, słabość do kogoś.
- ft. faible 'słaba strona, słabość’ od 'słaby' z łac. flebilis 'opłakany,
godny politowania; słaby’ odflere 'płakać'.
febris examinalis łac., żart. zdenerwowanie, podnie­
cenie (przedegzaminacyjne.
fecesy zob. fekalia.
fechtmistrz nauczyciel szermierki. || fechtować się
walczyć białą bronią; ćwiczyć się w szermierce. ||
fechtunek szermierka.
- n m .fechten 'bić się, fechtować się; żebrać’.
fęci quod potui, faciunt meliora potentes łac., zro­
biłem, co mogłem, kto potrafi, niech zrobi lepiej.
- wierszowana parafraza słów wypowiadanych przez konsulów rz.,
gdy przekazywali swój urząd następcy.
fecit łac., wykonał (napis na dziełach piast, po nazwi­
sku artysty).
-ła c . 3. os. l.poj. czasu przeszłego odfacere, zob. fakcja.
fedaini arabscy komandosi a. partyzanci.
- z n b .f id ä ’in (l.poj.fid ä ’T).
federacja państwo związkowe, będące zjednocze­
niem państw, krajów, stanów, kantonów itp.; zwią­
zek stowarzyszeń zawodowych, polit. (por. konfede­
racja; liga; unia). || federalny związkowy, oparty na
zasadzie federacji; odnoszący się do rządu centralne­
go federacji a. do jego organów.
-p óźn .łac.foederatio 'przymierze' od łac. foederare 'zawierać sojusz’
z foedus dpn.foederis 'traktat; sojusz’.
federales meksykańskie wojsko federalne.
-m eks.hiszp. skr. o d FuerzasFederales 'federalne siły (zbrojne)’.
183 felix qui potuit rerum...
fedrowanie, fedrunek górn. urabianie, urobek; rą­
banie ściany; mechaniczne oddzielanie grudek i brył
złoża od calizny.
- nm .fördern 'wydobywać (kruszec); popierać; przyśpieszać’.
feedback [wym. fi:dbäk] sprzężenie zwrotne.
- ang.; fe e d 'karmić; zasilać’; back 'z powrotem’.
Feelgood zob. Dr Feelgood.
feeling [wym. fi:ling] ang., w muz. jazzowej a. roc­
kowej - żarliwość, uczuciowość, nastroj owość, emo-
cjonalność wykonawstwa, zwł. bluesów.
feeria widowisko odznaczające się fantastyką efek­
tów świetlnych, nastrojem baśniowym; widok, krajo­
braz feeryczny, czarodziejski, mieniący się barwami.
- fr. feerie 'czary; feeria teatr.’ od fée 'czarownica; czarodziejka’
z późn.łac. fata ’jp.’ od łac. fatum, zob. fatum.
feis (l.mn. feiseanna) [wym. fesz (fęszene)] irl., hist.
irlandzkie zgromadzenie prawodawcze połączone
z konkursami art., oratorskimi i sport.; irlandzki fe­
stiwal lud. wzorowany na dawnych feis, obejmują­
cy gry i zawody oraz tradycyjną irl. muzykę i tańce;
por. eisteddfod.
fekalia, fecesy, kał, odchody, ekskrementy ludzkie.
- łac.faex l.mn. faeces 'osad winny; męty; drożdże; nieczystość’; por.
defekacja.
feldcech dawn. pendent.
- nm. Feldzeichen 'chorągiew'; F el 'pole'; Zeichen '(o)znak(a); zna­
m ię’.
feldfebel w niektórych armiach: st. sierżant, st. wach­
mistrz. || feldjeger w dawn. Rosji: strzelec korpusu
feldjegrów, pełniących funkcję żandarmów; kurier
rządowy. || feldmarszałek marszałek polny; w woj­
sku bryt. i nm. najwyższy stopień wojskowy (ang.
field marshal).
- nm. Feldwebel 'feldfebel'; Feldjäger 'strzelec; kurier (obozowy)’;
Fel 'pole'; Weibel 'woźny sądowy’; Jäger 'myśliwy, strzelec’; Feld-
marschall (tł. z fr. maréchal de camp) 'marszałek polny’.
felga obręcz koła wagonu, tocząca się po szynach,
a. samochodu, na którą nakłada się ogumienie; wie­
niec koła.
- n m . Felge 'jw.'
felieton publicystyczny utwór literacko-dzienni-
karski w formie lekkiej i zajmującej (obyczajowy;
krytyczno lit.; popularnonaukowy; radiowy); dział
w dzienniku mieszczący takie utwory. || felietonista.
- fr.feuilleton 'zeszycik; powieść w odcinku; jw. ’ odfeuille 'płatek; li­
stek; arkusz (papieru); gazeta; ceduła’ z łac. foliům, zob. folio.
Felix nm., Europejska Nagroda Filmowa w kształ­
cie statuetki, przyznawana dorocznie w Berlinie od
1988 r.
felix culpa łac., fortunne (pomyślne, szczęsne) prze­
winienie.
- św. Augustyn o grzechu pierworodnym, który stał się przyczyną Od­
kupienia.
felix qui potuit rerum cognoscere causas łac., szczę­
śliwy, kto zdołał poznać (pra)przyczyny rzeczy.
- z Wergiliusza (Georgiki, 2,490).
ťellah
fellah rolnik, osiadły chłop (w Egipcie, Syrii i in.
krajach arab.); por. beduin.
- z arab. falläh ’rolnik’.
fellow-traveler [wym. felotrąweler] towarzysz po­
dróży; sympatyk, zwł. komunizmu, nie będący człon­
kiem partii (tł. z ros.; zob. poputczik).
- amer.ang. ’jw .’;fellow 'towarzysz; współ-’; traveler 'podróżny’ od
travel 'podróżować’ ze st.fr. travaillier 'rodzić; pracować ciężko’.
felo de seprawn. samobójca; samobójstwo.
- śrdw.łac. ’jw.’;/e/(/)o 'łotr; złoczyńca’; łac. de se 'siebie samego’.
felonia w śrdw. prawie lennym - złamanie zobowią­
zań, zwł. niewypełnienie powinności lennych, karane
utratą lenna a. zwierzchnictwa lennego.
- fr. felonie 'wiarołomstwo, zdrada’ od felon 'wiarołomca, zdrajca’ ze
śrdw.łac. fello ’jp.’
feluka down. niewielki, wąski, szybki żaglowio-
słowiec 2-3-masztowy, używany w regionie Morza
Śródziemnego.
- w Łfeluca ’jw .’
-FEMIA w złożeniach: zaburzenie mowy (określo­
nego rodzaju, zwł. dotyczące artykulacji a. płynności
wypowiedzi); por. -fazja, -lalia.
- n.łac. z gr.pheme 'mowa’ odphanai 'mówić’.
femiczny trybunał - śrdw. tajny trybunał powoływa­
ny do sądzenia członków możnych rodów, sąd kap­
turowy.
- nm. Ferne 'sąd kapturowy w śrdw. Niemczech; sąd kapturowy taj­
nych nm. org. hitlerowskich’ ze śr.g.nm. (dial. westfalski) veme 'taj­
ny trybunał’.
femininum łac., gram. rodzaj żeński. || feminista
obrońca (praw) kobiet. || feministka zwolenniczka
feminizmu, ruchu dążącego do polit. i społecznego
równouprawnienia kobiet; por. sufrażystka; Women
Liberation Movement.
- łac.femina 'kobieta’; por. antyfeminista.
femme fatale fr. [wym. fam fatąl], kobieta przynoszą­
ca zgubę, sprowadzająca nieszczęście, łamiąca serce,
karierę, życie mężczyzny (por. Kirke; syrena 2).
femme incomprise fr. [wym. fam ękąpri:z], kobieta
nie zrozumiana, zapoznana.
FEMTO - w złożeniach: kwadrylionowa część jed­
nostki podstawowej (1 0 15) w systemie metrycznym.
- (1972 r.) z Am. f ernten ’15’.
femurały down. krótkie, obcisłe spodnie.
- późn.łac. femoralia ’jw .’ z łac.femor, femur '(kość) udo(wa)’.
fen ciepły, suchy wiatr, wiejący od grzbietów gór­
skich w kierunku dolin, w Polsce zwany halny;
elektr. suszarka do włosów (nazwa handl.).
- n.m.föhn ’jw .’ z łac. (ventus)favonius 'wiatr ciepły, odwilżowy, za­
chodni; zefir’ oA fovere 'grzać, przygrzewać.
fenetyczny bioł. odnoszący się do metody klasyfika­
cji organizmów opartej na ogólnych a. względnych
stopniach podobieństwa między nimi, nie biorącej
pod uwagę ich przeszłości ewolucyjnej; por. klady-
styczny.
- gr., zob. fen(o)-.
184 ferezja
feni port., mocny napój alkoholowy z orzechów ner­
kowca a. kokosowych, pędzony w Goa, dawniej ko­
lonii portugalskiej w Indiach nad M. Arabskim.
fenig 1/100 marki nm. i fińskiej (fiń. penni).
- nm. Pfennig 'śrdw. denar jw .’
feniks symbol odradzania się, odmładzania się
w oczyszczającym ogniu, powstawania z popiołów,
regeneracji, zmartwychwstania.
- łac. phoenix z gr. phoiniks 'staroż. ptak bajeczny, który się miał uka­
zywać co 500 lat w Heliopolis w Egipcie’; por. Herodot (Dzieje, 2,
73); Tacyt (Roczn., 6,28).
FEN(O)- w złożeniach: 1. ukazujący; widoczny,
jawny; otwarty. 2. chem. pochodna benzenu; zawie­
rający fenyl; kwas karbolowy.
- gr. phainein 'ukazywać; świecić’; por, fenomen.
fenografia dział nauki o lit., zajmujący się badaniem
wpływu twórczości pisarzy na dalszy rozwój lit., od­
dźwiękiem ich dzieł w krytyce i w utworach lit., opi­
niami współczesnych.
-z o b . (fen o )-1; -graf-,
fenol hydroksybenzen, kwas karbolowy; pop. karbol.
-z o b . fen(o)- 2; łac. ol(eum) 'olej’.
fenologia nauka badająca zjawiska okresowości
w życiu roślin i zwierząt, związane z czynnikami kli­
matycznymi i zmianą pór roku.
- zob. fen(o)-1; log-; -log.
fenomen (rzadkie) zjawisko; osobliwość, dziwo, ku­
riozum, unikat; ktoś zadziwiający, niezwykły, nad­
zwyczaj utalentowany; filoz. zjawisko (fiz. a. psych.)
będące przedmiotem postrzegania; wszelki fakt em­
piryczny będący punktem wyjścia badań nauk.;
wszystko, co jest „przedmiotem możliwego doświad­
czenia”, dostępnym przedmiotem poznania, w od­
różnieniu od niepoznawalnej „rzeczy samej w sobie”
(Kant); por. Ding an sich, noumen; (to ograniczenie
zakresu poznania ludzkiego jest klasyczną formą fe-
nomenalizmu). || fenomenologia metoda filozo­
fowania, polegająca gł. na zaniechaniu czysto po­
jęciowych spekulacji i „powrocie do rzeczy”, tj. do
uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co
dane, fenomenów (Edmund Husserl, 1859-1938).
- gr. phainómenon 'zjawiający się; widoczny’ od phainein, zob. fe-
n (o )-1; log-; -log.
fenotyp zespół dostrzegalnych cech organizmu (wy­
gląd i właściwości), powstałych jako wynik oddzia­
ływania warunków środowiska na właściwości dzie­
dziczne (genotyp) organizmu.
-z o b . fe n (o )-1; typ.
-FER, FERO- w złożeniach: nosiciel.
- gr.phérein 'nosić’; por. feretron; feromony; peryferia; tokoferol.
feralny niepomyślny, niefortunny; pechowy; zło­
wróżbny.
- ł a c .feralis 'śmiertelny; żałobny’.
feretron obraz malowany obustronnie a. rzeźba - no­
szone na drążkach podczas procesji relig.
- gr. phéretron 'nosze’ od phérein, zob. -fer-.
ferezja dawn. wierzchni ubiór męski pochodzenia
wsch. (od poł. XVI w.), obszerny płaszcz z rękawa­
 ferezja
mi, szyty z ciemnego (a., gdy strojny, z czerwone­
go) sukna, zazw. podszyty filtrem, szamerowany ga­
lonem.
- tur.feradże 'feredżia, długie, wierzchnie okrycie kobiet tur.’
ferm i. chem. pierwiastek, Tabl. 1; otrzymany sztucz­
nie; zob. aktynowce. 2. teatr, pejzaż tylny, sceniczna
dekoracja stojąca, zamykająca „sztuczny horyzont”.
- 1. ku czci fizyka wł.-amer. Enrico Fermi (1901-54). 2. fr. ferme,
zob. ferma.
ferma gospodarstwo wyspecjalizowane w określo­
nej gałęzi rolnictwa a. hodowli (np. f. kurza, f. nu­
trii); por. farma.
- fr. ferm e 'mocny, trwały, stały; dzierżawa; folwark, ferma’ z łac.fir-
mare 'utrwalić' odfirmus, zob. firma.
ferman, firman, rozkaz, mandat, zezwolenie, rozpo­
rządzenie (zwł. pisemne), skierowane przez szacha
pers., sułtana a. wezyra tur. do podwładnych a. len­
ników.
-tur. ’jw .’ zpers.farrndn 'jp.’
fermata muz. korona, umieszczany nad nutą a. pau­
zą znak (w formie luku z kropką w środku), przedłu­
żający jej trwanie na czas nieokreślony.
- wł. 'przystanek; pauza; jw .’ od fermare 'zatrzymywać; aresztować’
z łac.firmare, zob. firma.
fermentprzest. wrzenie, niepokój, wzburzenie; (w 1.
mn. fermenty) zob. enzymy. || fermentacja beztle­
nowy rozkład substancji organicznych przez enzymy,
zwł. bakterii a. grzybów.
- późniąc, fermentatio 'fermentacja' z hc.ferm entare 'fermentować’
odfermentum 'zaczyn; ferment; gniew, pasja’.
(la) fermeture annuelle fr., zamknięcie dorocz­
ne (sklepu itp. na cały miesiąc, zazw. sierpień, połą­
czone z urlopem wszystkich pracowników naraz) we
Francji.
feromony bioch. związki chem. wydzielane przez
owady, ryby, kraby itd. w postaci substancji zapa­
chowych charakterystycznych dla gatunku, umożli­
wiających przekazywanie zakodowanych informa­
cji, poszukiwanie żywności, nawigację, służące jako
atraktanty płciowe itd.
- ang.pheromonne l.poj. 'jw.';phero- zob. -fer-; (hor)mon.
ferować wyrok(i) - wyrokować, orzekać, osądzać,
sądzić; wydawać werdykt(y).
- łac. ferre 'nieść; proponować (prawo, sankcję)’; por. ablacja; cyr-
kumferencja; deferens; delator; dyferencja; kalcyferol; kaloryfer; ko-
lacjonować; konferansjer; legislacja; Lucyfer; preferans; proliferacja;
superlatywy; transfer; translacja.
ferre oleum in auricula łac. nosić oliwę w uchu, tj.
tak nachylać ucha w rozmowie z możnymi, jakby
w drugim uchu nosiło się oliwę.
- Epigramy, 5, 77, Marcjalisa.
FERRO- w złożeniach: żelazo; zawierający żelazo,
żelazny; chem. związek żelaza.
- ł a c .ferrum 'żelazo'.
ferro et igni łac., ogniem i mieczem.
- Lukan {De bello civili, 2, 443) pisze, że Cezar wolałby spustoszyć
kraj ogniem i mieczem {ferro populetur et igni), niż najechać go nie
napotykając oporu gospodarzy. Stąd tytuł 1. części Trylogii H. Sien­
kiewicza (1884).
185 fettuccine
feruła instrument (jak pręt, rózga, liniał) używany,
zwł. dawn., do karania dzieci, gł. do bicia po rękach;
przen. przest. rygor, dyscyplina, karność; regulamin.
- łac .feruła bot. 'koper olbrzymi; pręt, bat’.
fervet olla, vivit amicitia łac. z gr., garnek kipi (tj.
jadło się warzy), przyjaźń żyje (prosperuje, kwitnie).
fervet opus łac., praca wre.
- z Wergiliusza (Georgiki, 4, 169); o pszczołach.
ferwor entuzjazm, zapał, żarliwość, przejęcie; pasja;
zwł. o sposobie mówienia (z ferworem).
- łac. fervor 'burzenie się, szum; upał; namiętność’ od fervěre 'ki­
pieć; pałać’.
feste, farina e forza (f.f.f.) wł., zabawy, mąka
(chleb) i siła (trzymają lud w karbach); por. panem
et circenses.
- hasło Burbonów sycylijskich w Neapolu (1738-1860).
festina lęnte łac., śpiesz się powoli.
- ze Swetoniusza {Boski August, 25), maksyma cesarza Augusta (gr.
speúde bradéos)-, por. Erazm (Adagia, 2 ,1 ,1 ).
festiwal okresowa uroczystość, złożona z imprez
(często także konkursów) art. oraz spotkań, umożli­
wiających przybyłym z różnych stron uczestnikom
nawiązanie kontaktów kult. (a. niekiedy i polit.).
- fi1,festival 'uroczystość muzyczna’ z łac. festivus 'żywy, radosny,
wesoły; świąteczny’ od festům, zob. feston.
feston zwieszająca się malowniczo girlanda z kwia­
tów, zieleni, owoców, wstęg; ornament, motyw de­
koracyjny, płaskorzeźba, w kształcie półwieńca
z roślin. || festyn zabawa (ogrodowa; ludowa); uro­
czystość, bal; bankiet, uczta, biesiada.
- fr. feston 'feston' i festin 'biesiada' od łac. festům 'święto'; por. fe­
stiwal.
Festschrift księga pamiątkowa, wydawnictwo zbio­
rowe dla uczczenia jakiejś okazji (jubileuszu, rocz­
nicy itp.).
- nm. 'jw.'; Fest 'uroczystość; święto; obchód’ z łac. festa, zob. feta;
Schrift 'pismo' (pod wpływem łac. scriptum, zob. skrypt) od schre-
iben 'pisać'.
feta przest. sute przyjęcie, biba, uczta; dobra zabawa;
uroczystość. || fetować ugaszczać, podejmować uro­
czyście, wystawnie; raczyć, częstować.
- fr. /éter 'świętować; podejmować’ od fé te 'święto; imieniny; za­
bawa’ z łac. festa 'dni świąteczne’ z r.nij. l.mn. od festus 'uroczysty;
świąteczny’.
fete champetre fr., zabawa wiejska, organizowana
dla rozrywki przez fr. dworzan XVIII w., przebra­
nych za pasterzy i pasterki; por. rokoko. || fete ga-
lante fr., piast, ulubiony temat dworskiego malar­
stwa XVIII w. (rokoko): wykwintne towarzystwo
na łonie przyrody, zajęte zabawą, posiłkiem, muzy­
ką, umizgami (Watteau, Fragonard, Jean Pierre Nor-
blin); por. galant.
fetować zob. feta.
fetta n.gr., najpopularniejszy grecki słony ser owczy,
miękki, biały, nietrwały, kruchy, jadany z oliwkami
(a. dżemem) i chlebem.
fettuccine [wym. ...czczi...] włoskie łazanki z sosem
mięsnym, pomidorami i serem.
fettuccine
- wł. ’jw .’ l.mn. odfettuccina, zdrobn. odfettuccia 'kromeczka; płate-
czek; wstążeczka’, zdrobn. odfetta 'kromka; pasek’.
fetysz przedmiot obdarzony jakoby mocą magiczną,
uważany za wcielenie bóstwa, bożyszcze; por. amu­
let. || fetyszyzm etn. kult fetyszów, bałwochwalstwo;
med. zboczenie, kierujące zainteresowania seksualne
ku przedmiotom (np. częściom odzieży) należącym
do osób płci odmiennej.
- fr. fétiche 'bożyszcze’ z port. feitięo 'rzecz sztuczna; czary’ od łac.
facticius 'sztuczny; kunsztowny’ z factus p.p. od facere, zob. fakcja.
feudalizm (w postaci klasycznej) zach.europ, forma­
cja społeczno-ekon. (gł. IX-XV w.), w której chło­
pi byli użytkownikami ziemi i pozostawali w pańsz­
czyźnianej zależności od feudałów, właścicieli
ziemskich, posiadaczy lenn (panów, arystokratów,
wasali panującego). || feudum lenno, ziemia a. do­
chody otrzymywane przez feudałów wg prawa len­
nego (por. senior; suzeren).
- śrdw.łac. feudalis 'feudalny’ od feudum, feodum 'prawo na rzeczy
cudzej; lenno’.
feu de Sait-Jean fr., zob. Midsummer Day.
feudum zob. feudalizm.
fez czerwona czapka filcowa kształtu ściętego stoż­
ka, zakończona czarnym chwostem, noszona przez
mężczyzn w niektórych muzułm. krajach Bliskiego
Wschodu; por. tarbusz.
- od nazwy miasta Fez w Maroku.
fiakier małopolskie, przest. dorożka(rz).
- fr. fiacre 'dorożka’; od obrazka św. Fiakriusza, wiszącego w oberży
przy ul. Saint-Antoine w Paryżu, gdzie wynajmowano powozy (ok.
1650 r.); Fiacre, z łacińska: Fiacrius, patron ogrodników (irl. pustel­
nik i święty z VII w.).
fiala staroż. grecki odpowiednik rzymskiej patery;
zob. pinakiel.
- gr.phiálě 'kocioł; urna; czarka; jw.’; por. fiolka.
fianchetto [wym. ...kętto] otwarcie szachowe z pion­
kiem b lub g (a. oboma) przesuniętym(i) o jedno
pole, aby przygotować wolne miejsce sąsiedniemu
gońcowi; por. szach.
- wł. zdrobn. od flanco 'bok; strona; flanka’.
fiasko niepowodzenie, nieudanie się czego, krach,
klapa.
- wŁ fiasco 'flaszka oplatana; jw .’ pochodzenia germ.
fiat ius(titia), et pereat mundus łac., prawu (spra­
wiedliwości) musi się stać zadość, choćby świat miał
zginąć (przypisywane św. Augustynowi a. cesarzo­
wi rz.-nm. Ferdynandowi I, 1556-64). || fiat iustitia,
ruat coelum łac., sprawiedliwości musi się stać za­
dość, choćby niebo miało runąć.
fiat lux łac., niech się stanie światłość.
- z Wulgaty (Gen., 1, 3).
Fibonacciego ciąg, ciąg liczb 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13.
21, 34, 55, 89, 144, 233, 377..., z których każda
(z wyjątkiem dwóch pierwszych) jest sumą dwóch
poprzednich.
- ciąg ten podał w 1202 r. wielki matematyk wł. Leonardo z Pizy
(zwany Filius Bonacci a. Fibonacci, stąd nazwa), który wprowadził
do Europy cyfry arabskie.
186 fiesta
fibrynogen białko osocza krwi, z którego powstaje
(pod wpływem enzymu włóknikowego - trombiny)
fibryna, włóknik, końcowy produkt procesu krzep­
nięcia krwi.
- łac .fibra 'włókno’; zob. -gen-.
fibula zapinka ozdobna, nieco przypominająca współ­
czesną agrafkę, używana do spinania szat przez sta­
roż. Greków i Rzymian.
-ła c . ’jw .’ prawdop. zfigere,fivere 'umocować; przedziurawić’.
ficum cupit łac., dosł. pragnie figi; potrzebuje czegoś
(i dlatego jest taki miły, uprzejmy).
fideikomis, fideicommissium, w prawie rz. za­
pis oparty na nieformalnej prośbie spadkodawcy do
dziedzica, by udzielił dalszemu spadkobiercy a. oso­
bie trzeciej pewnej korzyści majątkowej kosztem
spadku. || fideizm doktryna, pogląd, teoria, postawa
umysłowa, stawiająca wyżej wiarę, objawienie, reli-
gię niż rozum, poznanie, naukę, gdyż zakłada, że tzw.
prawdy pierwsze i ostateczne są im niedostępne (por.
dogmatyzm; irracjonalizm).
- łac.fideicommissum 'fideikomis’ odfideicommittere 'powierzyć za­
pisem’; ^ « / dpn. odfides 'wiara; kredyt; obietnica’ (por. auto da fć;
perfidia); committere, zob. komis.
fidelitas gratia fidelitatis łac., wierność nagradza się
sama.
fider zasilacz, linia przenosząca drgania elektr. wiel­
kiej częstotliwości od anteny (nadawczej a. odbior­
czej) do odbiornika radiowego.
- ang.feeder 'jadacz; karmiciel; zasilacz; podajnik’.
fides carbonaria śrdw.łac., wiara węglarza.
- ze śrdw. anegdoty o węglarzu (tragarzu węgla), który oświadczył,
że wierzy w to, w co Kościół wierzy, a gdy zapytano go, w co wierzy
Kościół, odparł: „W to samo, w co ja wierzę”.
fides Punica łac., punicka (a. fenicka, kartagińska)
wierność, tj. wiarołomność; por. Graeca fides.
- wg Sallustiusza (Wojny z Jugurtą, 108, 3) i in.
fides quaerens intellectum łac., wiara poszukująca
rozumu.
- formuła teologa i filozofa ang. (pochodzenia wł.) Anzelma z Canter-
bury (1033-1109), przedstawiająca cel metody scholastycznej (rozu­
mowe uzasadnienie treści wiary).
fidus Achates łac., wiemy Achates; wzór trwałej,
niezłomnej przyjaźni; por. Kastor i Polluks.
- z Wergiliusza (Eneida, 1,188; 6,158 itd.); towarzysz Eneasza.
fidybus przest. kilkakroć wzdłuż złożony (aby długo
płonął) skrawek papiem do zapalania fajki.
- nm. Fidibus ’jw .’ z łac. celownika l.mn. od fides 'lutnia’; aluzja do
Horacego (Pieśni, 1, 36); et ture et fidibus iuvat placare... deos 'udo­
bruchajmy bogów kadzidłem i grą na lutni’ (w żart. tł. studentów nm.:
'...dymem fajczanym i papierem do zapalania’).
fieri curavit łac., był sprawcą (inicjatorem, protekto­
rem, fundatorem) dzieła.
- napis na pomnikach; w skr.: F.C.
fiesta uroczystość, święto lud., zabawa; uroczystość
relig. (w Hiszpanii, w Ameryce Łac.) z procesjami
i tańcami pochodzenia pogańskiego, ku czci świę­
tych chrześc.; (hiszp./ nacional) święto narodowe a.
walka byków (w Hiszpanii); kolor ciemnoróżowy.
- hiszp. ’jw .’z łac .festa, zob. feta.
 fifty-fifty
fifty-fifty ang., dosl 50 i 50; równo, tyleż (dla obu);
po połowie; pół na pół.
Figaro zręczny fryzjer; sprytny sługa, człowiek
niezwykle obrotny, spełniający równocześnie kil­
ka funkcji, służb; {figaro) bolerko, krótka kamizel­
ka damska.
- szelmowski bohater dwóch komedii Beaumarchais ’go (Cyrulik se­
wilski, 1775 r.; Wesele Figara, 1784 r.) i opartych na nich oper Mozar­
ta i Rossiniego; stąd nazwa pisma paryskiego (od 1826 r. tygodnik lit.,
od 1866 r. dziennik).
figuralny, figuratywny piast, przedstawiający figu­
ry, postacie. || figurant statysta teatr.; tancerz nie wy­
stępujący jako solista; przen. osoba biorąca udział
w sprawie, ale nie odgrywająca w niej istotnej roli;
osoba podstawiona, działająca wg wskazówek ukry­
tych mocodawców; osoba wciągnięta do pozornego
udziału w sprawie ze względu na swoje nazwisko, ty­
tuł, stanowisko; Strohmann.
- łac.figura ’ksztah, figura, postać; gatunek, rodzaj; właściwość, cha­
rakter; figura retoryczna’; por. konfiguracja; transfiguracja.
fikcja urojenie, zmyślenie, wymysł, fantazja, pozór;
pomysł nierealny; stan rzeczy zmyślony w określo­
nych celach, np. artystycznych (f. literacka), peda­
gogicznych, metodologicznych (f. naukowa). || fik­
cyjny nieprawdziwy, niezgodny z rzeczywistością;
pozorny; fantastyczny.
- łac .fictio 'kształtowanie; domniemanie; zmyślenie’ od fingere 'mo­
delować (w glinie); kształtować; wyobrażać sobie; zmyślać’; por.
science fiction.
FIK(O)- w złożeniach: wodorosty, glony, algi.
- gr. phykos ’jw.; trawa morska; róż (czerwona szminka)’.
fiksacja psychol. zjawisko utrwalania się pewnych
sposobów zachowania (zwł. pod wpływem przymu­
su powodującego silną frustrację), choćby były one
zupełnie nieracjonalne i przynosiły jednostce szko­
dę; sztywność myślowa, trwanie przy jednym spo­
sobie rozwiązywania problemów, choćby był bez­
skuteczny, uporczywe nawracanie do pierwotnej
hipotezy, choćby okazywała się błędna.
- fr. fixation ’jw .’ od łac.fixus zob. fiksatywa.
fiksatywapiast, utrwalacz łatwo ścierających się ry­
sunków robionych ołówkiem, węglem, kredą paste­
lami, nakładany przez rozpylanie.
- fr.fix a tif,]'N.' od fixe ’staly’ z fac. fixus p.p. od figere 'umocować;
przybić’; por. liszka.
fikus bot. figowiec.
-fa c.fic u s ’figa’.
-fil- zob. -fil(o)-.
filadelfijski prawnik - mistrz sztuki adwokackiej,
umiejący wygrać najbeznadziejniejszą a. rozplątać
najzawilszą sprawę; por. Archimedesowy problem.
- w 1735 r., gdy żaden nowojorski prawnik nie mógł się podjąć obrony
J. R Zengera, dziennikarza ostro atakującego administrację, oskarżo­
nego o zniesławienie, 80-letni wówczas Andrew Hamilton z Filadel­
fii przyjechał do Nowego Jorku i, nie wziąwszy honorarium, świetną
obroną uzyskał uniewinnienie Zengera przez nieprzyjazny mu sąd.
fil ä fil tkanina wełniana z przędzy czesankowej
o splocie skośnym i charakterystycznym deseniu,
powstałym przez różnicę w kolorze parzystych i nie­
parzystych nici wątku i osnowy.
187 filigran
- fr. ’jw.,m
,fil 'nić; przędza’ z fac. filum 'nitka’,
filakteria zob. tefilin.
- późn.łac. phylacterium ’jw.; obrona; amulet’ z gr. phylakńrion 'po­
sterunek; warta; jp.’ odphylaks dpn.phylykos 'straż’.
filantrop dobroczyńca, dobrodziej, wspierający
ubogich, fundator, uprawiający filantropię, dobro­
czynność (dziś często w znaczeniu iron., ujemnym,
o szczodrobliwości na pokaz).
- gr. philanthrópia 'dobroczynność; życzliwość’ od philänthröpos
'kochający ludzkość’; zob. -fil(o )-1; -antropo-.
filareci patriotyczny związek młodzieży wileńskiej
1820-23 r. założony przez filomatów.
-z o b . -fil(o )-1; arete.
filarioza med. przewlekła tropikalna choroba zakaź­
na, na którą cierpi ok. 200 milionów ludzi, wywo­
ływana przez filarie (nicienie, pasożyty kręgowców,
z wyjątkiem ryb), powodująca zapalenie węzłów
limfatycznych i słoniowaciznę (zob. elephantiasis)
nóg, genitaliów i twarzy.
- n.fac. filaria 'filarie’ z łac.filum, zob. fil ä fil.
filatelistyka, filatelia, ogół wiadomości o znacz­
kach pocztowych; kolekcjonerstwo znaczków pocz­
towych.
- £r. philatelie ’jw .’; zob. fil(o )-1; fr. ateleia dosl. 'niepełność, niedo­
skonałość; zwolnienie od opłat’; zob. a-; telos 'opłata; podatek; cło’;
znaczek zwalniał nadawcę od uiszczania opłaty pocztowej gotówką.
fila yitae łac., nić żywota.
- z Owidiusza (Tristia, 5 ,1 0 ,4 6 ).
fildekos rodzaj przędzy bawełnianej stosowany
w dziewiarstwie.
- fr.f i l d ’Ecosse dosl. 'szkocka nić; jw. '\fil, zob. fil ä fil; Ecosse 'Szko­
cja’.
Filemon i Baucis uosobienie miłości małżeńskiej.
- w mit. gr. Philemön i Baukis; kochająca się para starych małżonków,
którzy, mimo biedy, podjęli gościnnie Zeusa i Hermesa, za co uniknę­
li potopu, po śmierci zaś zmienieni zostali w dąb i lipę. Por. Owidiusz
(Metamorfozy, 8, 616-724).
filet koronka siatkowa wykonywana za pomocą igły
i kółeczka; płat mięsa a. ryby oczyszczony z kości a.
ości; potrawa z takiego mięsa (takiej ryby).
- fr. 'niteczka; polędwica; strużka (wody); siatka (do haftu); sieć’
zdrobn. od fil ’nić’.
filharmonia instytucja (stowarzyszenie) organizują­
ca koncerty symfoniczne; zespół, budynek, sala kon­
certowa takiej instytucji.
- zob. -fil(o )-1; harmonia.
filia oddział instytucji, przedsiębiorstwa; ekspozy­
tura, agentura, agencja, placówka. || filiacja pokre­
wieństwo wstępne a. zstępne; (l.mn. filiacje) związki
powiązania, zależności. || filialny odnoszący się, na­
leżący do filii.
- późn.łac .filiatio 'synostwo’ i filialis 'synowski’ z łac .f ilm ’syn’, fi­
lia 'córka’.
filigran misterny, ażurowy ornament (a. cały przed­
miot) złotniczy z cienkich drucików, często z gra­
nulacją w połączeniu z em alią znak wodny na pa­
pierze. || filigranowy drobny, delikatny, misterny;
ażurowy.
- fr. filigrane 'filigran’ z wl.filigrana fili- z fac. filum ’nić’ (por.
amfilada; profil); grana 'ziarno’ z łac. l.mn. od granum, zob. gran.
filioque
filioque łac., i (od) syna; przen. (jedno) słowo unie­
możliwiające porozumienie, powodujące rozejście
się, rozłam, zerwanie.
- formuła wyrażająca pochodzenie Ducha Św. (od Ojca i od Syna),
dogmat Kościoła zach. (łac.), jeden z istotnych powodów schizmy
wsch., tj. ostatecznego oderwania się Kościoła wsch. (1054 r.), okre­
ślającego pochodzenie Ducha Św. a Patre p e r Filium ’od Ojca przez
Syna’.
filipika gwałtowna, namiętna mowa wymierzona
przeciw komu; ostre słowne wystąpienie oskarży-
cielskie.
- gr. l.mn. Philippika ’mowy Demostenesa przeciw Filipowi II Mace­
dońskiemu’; wg nich nazwał również Cyceron swoje mowy przeciw
Markowi Antoniuszowi (łac.): orationes Philippicae.
Filippi {spotkać się pod F.) spotkać się ze swym
przeznaczeniem, z nieubłaganym losem, gwałtowną
śmiercią.
- łac. Philippi, gr. Philippoi w staroż. miasto w Macedonii zał. 358
p.n.e. przez Filipa II; wg Plutarcha {Żywot Juliusza Cezara, 6 9 ,7 ) pod
Abydos w r. 42 p.n.e. w namiocie Brutusa ukazała się zjawa i obwie­
ściła mu: „Zobaczysz mnie pod F.!”, na co Brutus odparł odważnie:
„Tak jest, zobaczę!” I tak się stało. Brutus, pobity przez Antoniusza
pod F., zginął rzuciwszy się na obnażony miecz; por. Szekspira Ju­
liusz Cezar, 4 ,3 ,2 8 4 .
Filis down. młoda wieśniaczka, sielankowa pasterka
(jak u Horacego, Wergiliusza, Fr. Karpińskiego i in.).
- łac. Phyllis z gr. 'mit. gr. córka Likurga, króla Tracji, zmieniona
w drzewo migdałowe’.
filister człowiek ograniczony, małostkowy, prozaicz­
ny materialista bez wyższych aspiracji, mieszczuch,
kołtun (por. babbit 1); człowiek pozbawiony orygi­
nalności a. wrażliwości estetycznej; przest. niestu-
dent; korporant, który już ukończył studia akademic­
kie. || filisterstwo bezideowość, kołtuństwo.
- nm. Philister 'Filistyn; filister’ z gr. Philistinos ’Filistyn’ od hebr.
Pěliszti ’jp.’; Filistyni - staroż. lud niesemicki, osiadły w Kanaanie;
wg Biblii - wrogowie Izraela, z którymi walczyli Samson, Saul i Da­
wid.
filmografia spis filmów jakiegoś aktora, reżysera
itd.; książka a. esej, omawiające twórczość filmową
poszczególnego aktora, reżysera itd.
- zob. -graf(ia).
-FIL(O)- w złożeniach: 1. lubiący, miłujący; przyja­
ciel, amator; skłonny (do); upodobanie, zamiłowanie,
inklinacja. 2. liść; podobny do liścia; chlorofil. 3. ple­
mię; szczep;rasa.
- 1. gr. philein Tubić; być skłonnym (do)’ od philos ’kochany; przy­
jaciel; kochający’. 2. gr. phýlon Tiść’. 3. gr. phýlon 'gatunek; szczep;
plemię; rodzina’.
filochinon witamina K, wytwarzana przez rośliny
zielone, czynnik przeciwkrwotoczny.
- zob. fil(o)- 2; -chin- z hiszp. quina 'kora chinowa’ skr. od quinaqu-
in a z ję z. keczua.
filogenetyka (dawn. filogenia) nauka o rozwoju ro­
dowym, filogenezie; por. ewolucjonizm. || filogeneza
rozwój rodowy organizmów żywych i poszczegól­
nych ich szczepów; por. ontogeneza.
- zob. fil(o)- 3; geneza.
Filoksenosa „O” - stanowcza, definitywna, katego­
ryczna odmowa.
- gdy gr. poeta i muzyk Filoksenos {Philóksenos) z Kytery (ok. 4 3 5 -
380 p.n.e.), zesłany do kamieniołomów za krytykę tragedii Dioni-
188 finanse
zjusza I St., tyrana Syrakuz, zbiegł, a tyran wezwał go do powrotu,
zapewniając dobre traktowanie, F. odpowiedział listem, zawierają­
cym tylko szereg liter „O” (co znaczyło gr. oimódze, olólydze, góggy-
dze 'płacz! jęcz! zrzędź!”), po czym wyszydził tyrana w najlepszym
swym dziele Cyklop.
filoksera winiec, mszyca niszcząca winorośle.
-n .ła c .phylloxera ’jw.’; zob. fil(o)- 2; -kser(o)-.
filologia nauka zajmująca się badaniem języka i li­
teratury poszczególnych narodów; f. klasyczna - na­
uka o piśmiennictwie staroż. Greków i Rzymian; por.
neofilologia.
- gr.philologia 'umiłowanie nauki’; zob. -fil(o )-1; -log; log-.
filomaci tajne stowarzyszenie patriotyczne młodzie­
ży wileńskiej (1817-23), kierujące istniejącymi ofi­
cjalnie organizacjami (por. filareci), zał. przez J. Je­
żowskiego, T. Zana i A. Mickiewicza.
- gr.philomathes 'miłośnik nauki’; zob. -fil(o )-1; manthánein, máthe-
in, zob. matematyka.
filozofia wiedza dążąca do poznania istoty, struktury
i zasad bytu i myślenia oraz najogólniejszych praw
rządzących człowiekiem, społeczeństwem i przyro­
dą; analiza krytyczna metod i pojęć danej dyscypliny
wiedzy; pot. dążenie do poznania prawd ogólnych;
pogląd na świat, mądrość; wydział filozofii na wyż­
szej uczelni. || filozof specjalista w zakresie filozofii;
pot. człowiek mądry, żart. przemądrzały a. nieprak­
tyczny.
- gr. philosophia 'wiedza racjonalna; nauka’; zob. fil(o)- 1; sophia
'mądrość’.
filtr sączek, urządzenie oddzielające ciecz od osadu a.
usuwające pewien zakres z pasma częstotliwości (np.
f. akustyczny). || filtracja ruch cieczy a. gazów przez
ośrodki porowate (zwł. gruntu); cybern. elektron, wy­
cinanie jakiegoś zakresu z pasma częstotliwości (np.
obcięcie szumów). || filtrat techn. przesącz.
- fr. filtration 'przecedzenie; filtracja’ od filtre 'sączek, filtr’; ze śrdw.
łac. alchemików filtrům 'wojłok’ poch. germ.
filumenista kolekcjoner nalepek na pudełkach od za­
pałek. || filumenistyka zbieractwo etykietek zapał­
czanych.
- zob. -fil(o )-1; lumen.
filung, płycina, ramiak - w stolarstwie: płaszczyzna,
otoczona wypukłą listwą a. ramą.
- nm. Fullung ’jw ’. odfiullen 'napełniać’.
fimfa (a. finfa) przest. dym puszczony komuś w nos;
przen. kawał, złośliwy żart, afront, zniewaga, de­
spekt, dyshonor.
- może nm. Pfiff 'figiel, sztuczka’.
finalizm filoz., zob. teleologia; psychol. ujmowanie
zjawisk w kategoriach motywu i celu, a nie przyczy­
ny i skutku. || finalizować kończyć, załatwiać osta­
tecznie. || finalny końcowy, ostateczny. || finał zakoń­
czenie, koniec; część końcowa wieloczęściowego
utworu muz. (sonaty, symfonii); ostatnia, zazw. zbio­
rowa scena opery, baletu; sport, ostateczna rozgryw­
ka między zwycięzcami eliminacji.
- wł. finale 'finał; końcówka’ z łac. finalis 'końcowy’ od finis, zob.
finisz.
finanse ekon. środki pieniężne, fundusze, mają­
tek, stan majątkowy, dochody i wydatki państwa a.
 finanse
przedsiębiorstwa. |] finansista rzeczoznawca w spra­
wach finansowych; kapitalista, bankier. || finansjera
ogół wielkich kapitalistów, bankierów itp. || finanso­
wać dostarczać środków, udzielać funduszów, pokry­
wać koszty, opłacać co. || finansowy pieniężny, skar­
bowy; dotyczący finansów.
- fr.finances 'finanse; skarbowość’ od st.fr.finer 'zakończyć; płacić’
z łac.finis, zob. finisz.
finbak zob. finwal.
- ang.finback 'jw.,\fin 'płetwa'; bach 'grzbiet'; od sterczącej płetwy
grzbietowej.
fin de siěcle [wym. fę de sję.kl] koniec wieku (XIX);
tendencje schyłkowe, dekadenckie w życiu społecz­
nym, sztuce i lit. (końca XIX w.). || findesieclist(k)a
[wym. fędesjeklist(k)a] przedstawicielka) dekaden­
tyzmu końca XIX w.
- fr.fin de siěcle 'koniec wieku’; /ń? 'koniec' od łac. finis, zob. finisz;
siěcle 'stulecie, wiek; epoka’ od łac. saeculum, zob. sekularyzacja; ty­
tuł komedii F. de Jouvenota i H. Micarda (1888 r.).
fine koniec (zwł. utworu muz.).
- wł. 'cel; koniec, kres’ z \ac. finis, zob. finisz.
fine champagne fr. [wym. fin szapąń], rodzaj konia­
ku fr.
fines herbes fr. [wym. finzęrb], ’zioła aromatyczne’
przyprawa złożona w równych częściach z siekanej
pietruszki, trybulki, szczypiorku i traganku.
finezja subtelność, delikatność, wyrafinowanie; lek­
kość (dowcipu); precyzja. || finezyjny.
- fr.finesse 'subtelność; bystrość; przebiegłość’ od fin 'drobny; deli­
katny; przebiegły’ z łac .finis, zob. finisz.
fingować pozorować; udawać, zmyślać; fałszować.
- ł a c .fingere 'kształtować; zdobić; jw.’
finis coronat opus łac., koniec wieńczy dzieło (i po­
zwala nam dopiero ocenić je w pełni).
finis Poloniae! łac., (oto) koniec Polski!
- okrzyk przypisany fałszywie Kościuszce (po klęsce maciejo-
wickiej 10 X 1794 r.) przez urzędową „Sudpreussische Zeitung”
z 25 X 1794 r.; fałszowi temu zaprzeczył Kościuszko stanowczo
w liście (z 12 XI 1803 r.) do Louis Philippe de Sćgur.
finisz sport, końcowa (zazw. najszybsza) część wy­
ścigu, biegu itp.
- ang. finish 'zakończenie; wykończenie; polor’ z łac. finis 'granica;
kres; koniec; cel’; por. definicja; finał; finanse; fin de siěcle; fine(zja);
infinitivus; rafinada.
finita la commedia wł., komedia skończona (por.
acta est fabuła; plaudite, cives!; tirez le rideau; vos
valete et plaudite).
fino najwytrawniejszy jerez hiszpański.
- hiszp. 'wykwintny, szlachetny’ z łac .finis, zob. finisz.
finta wł., fortel, podstęp, wykręt, manewr, chwyt,
sztuczka, trick; przest. sport, zwód, mylenie przeciw­
nika ruchem pozornym.
fintifluszka drobiazg, faramuszka, błahostka (zazw.
w l.mn.).
- ros.fintifliúszka 'jw.; (w l.mn.) niedorzeczne, zbędne słowa, postęp­
ki; wybryki’.
189 first dass
finwal, finbak zool. wieloryb atlantycki z podrzędu
waleni bezzębnych (fiszbinowców, rogowców) z ro­
dziny płetwali.
- nm. Finnwal ’jw .’; Finne ’pletwa (wielkich ryb)’; Wal ’wieloryb,
waleń’.
fiolka flakonik, flaszeczka; ampułka, szklana zaskle­
piona banieczka z lekiem do zastrzyknięcia.
- fr. fiole 'flaszeczka’ z h c .p h ia la 'kubek’ z gr. phiale, zob. fiala.
fiord wąska i na ogół głęboka zatoka morska między
wysokimi, stromymi ścianami skalnymi, jak na wy­
brzeżach Norwegii, Szkocji, Grenlandii, Alaski, chi­
lijskiej Patagonii i in.; każda zatoka u wybrzeży skan­
dynawskich. || fiord(yng) małe, zaprzęgowe, b. silne
konie norw. koloru kawy z mlekiem, z ciemną pręgą
wzdłuż grzbietu, pochodzące od kuca skand, z okolic
fiordów norw., w Polsce hodowane od 1946.
-n o rw .fiord.
fior dell’AIpi (a. flor di Alpi) wł., dosł. 'kwiat Alp’,
żółty likier włoski z zatopioną w butelce gałązką po­
krytą skrystalizowanym cukrem.
fiorytura, fioritura, muz. ozdobniki, pasaże, zwł.
w śpiewie (koloraturowym); por. belcanto.
- wł. fioritura 'rozkwit; ozdobnik; koloratura’ od fiore 'kwiat' z łac.
flos, zob. flora.
fircyk lekkoduch, trzpiot, szaławiła, świszczypała;
dandys, goguś, strojniś, galant, modniś, elegant.
- (?) od nm. Fürst 'książę' a. z g.nm. fürw itzig (dziś vorwitzig)
'wścibski'.
firet druk. przest. justunek zecerski do oddzielania
od siebie liter a. wyrazów.
- nm. Viereck 'czworokąt'; vier '4'; Eck(e) 'kąt'.
firka dawna moneta wartości 4 groszy; przen. przest.
fraszka, drobnostka, głupstwo; przen. dziewczyna
roztrzepana, trzpiot.
-n m . vier ’4 ’.
firleje stroić z kogo - down. stroić żarty, figle, robić
głupstwa, kpić, drwić z kogo.
- (?) g.nm. Virlei 'taniec z pieśniami’ z ff. virelai ’dcrwn. wiersz opar­
ty na 2 rymach, złożony z 3 strof, poprzedzonych i zakończonych re­
frenem’.
firma przedsiębiorstwo handl. a. przem.; nazwa, pod
którą osoba fiz. a. prawna prowadzi przedsiębior­
stwo; przen. ort., lit., nauk. nazwisko (osoby) mają­
c e j) dobrą sławę, reputację, renomę w jakiejś dzie­
dzinie. || firmament sklepienie niebieskie, niebo. ||
firmant osoba użyczająca swego nazwiska przed­
sięwzięciu, która je firmuje, sankcjonuje, wspiera
swym autorytetem.
- wł. firma 'podpis; firma’ i późn.łac. firmamentum 'nieboskłon' (tł.
z gr. stereöma ’moc; jp.’ tł. z hebr. rakla 'jp.') od łac. firmus 'moc­
ny; niewzruszony’; por. afirmacja; farma; ferma; fermata; infirmeria;
konfirmacja.
firn szreń, śnieg przekrystalizowany, gruboziarnisty,
b. nośny.
- nm. Firn 'śnieg zeszłoroczny, szczytowy; jw .’ od firn 'zeszłorocz­
ny; wytrawny’.
first dass ang. [wym. fo:st klas], dosł. 'pierwszej kla­
sy’; pierwszorzędny. || First Lady amer.ang., pierw­
sza dama (kraju), żona prezydenta USA.
fisharmonia
fisharmonia harmonium, instrument muz. dęty kla­
wiszowy, z miechem i pedałem.
- gr. phýsa ’miech’; zob. harmonia.
fishing for compliments ang., dosl ’połów komple­
mentów’; wymuszanie ich przez okazywanie nad­
miernej skromności; mówienie źle o sobie w oczeki­
waniu zaprzeczenia.
fiskalizm ekon. tendencja do nadmiernego opodat­
kowania ludności, wyszukiwania coraz nowych źró­
deł dochodów skarbowych, bezwzględnego ich egze­
kwowania. || fiskalny skarbowy; podatkowy. || fiskus
przest. skarb państwa.
- łac.fiscalis 'skarbowy’ odfiscus 'kosz; kosz a. worek na pieniądze;
skarb’; por. konfiskata.
fistaszekpot. orzeszek ziemny, arachidowy; nasienie
orzecha ziemnego, zwł. palone.
- ros. fistászka 'orzeszek pistacjowy; nasienie pistacji’ z fi. fistache
'pistacja' z wł. pistacchio 'jp.' z łac. pistacia, zob. pistacja.
fistuła muz. zob. falset; med. przetoka.
- łac. fistula 'rura, kanał; trzcina; fujarka’.
fiszbiny pręty a. wąskie płytki wyrabiane z giętkich,
rogowych płyt, zwisających w dwu rzędach z podnie­
bienia waleni bezzębnych (fiszbinowców, rogowców,
takich jak wal, płetwal błękitny, finwal i humbak), od
XVI do końca XX w. używane do usztywniania gor­
setów, staników, spódnic i nakryć głowy.
- nm. Fischbein 'fiszbin'; Fisch 'ryba'; Bein 'kość; noga’; jednak
walenie (wieloryby) nie są rybami, a fiszbin nie jest ani kością, ani
nogą.
liszka kartka do notatek a. do katalogu kartkowe­
go; marka, znaczek, liczman zastępujący pieniądze
w czasie gry (hazardowej).
- fi.fiche 'wtyczka; jw .’ odficher 'wbić; wpakować; dać’ z h c. fige-
re, zob. fiksatywa.
-FIT(O)- w złożeniach: roślina. || fitocydy substan­
cje działające grzybo- i bakteriobójczo, wytwarza­
ne przez rośliny wyższe w liściach, kwiatach, pędach
i korzeniach.
- gr. phytón 'roślina'; por. emfiteuza; neofita; psamofity; saprofity;
zob. -cyd(a).
fiumare suche koryta rzeczne obszarów śródziem­
nomorskich, napełniające się wodą tylko w porach
deszczowych a. po wielkich ulewach.
- wł. 'jw.' odfiume 'rzeka' z łac.flumen ’jp.’odfluere, zob. fłui.
five and ten, five and dime (wym. fajwend-tęn,
fajwend-dąjm) amer.ang. dosl. ’5 i 10 (centów)’,
w czasach przedinflacyjnych w USA - dom towaro­
wy, w którym wszystkie towary kosztowały 5 a. 10
centów.
five o’clock (tea) [wym. fajwoklok (ti:)] dosl. (her­
bata) o godzinie piątej po południu; popołudniowe
przyjęcie towarzyskie; por. cocktail party.
- ang .five '5'; clock 'zegar'; tea 'herbata'.
FIVETE skr. łac. Fecundatio In Vitro Et Transferatio
Embrionis med. 'zapłodnienie „w probówce” i prze­
niesienie zarodka’ (z probówki do organizmu matki);
zob. in vitro; por. ATOU.
fix und fertig nm., zupełnie gotowy.
190 flagelanci
FIZJO - w złożeniach: natura(lny), przyroda; doty­
czący naturalnego porządku; dotyczący ciała, zwł.
w odróżnieniu od umysłu; fizyczny; fizjologiczny. ||
fizjognomia zob. fizjonomia.
- gr.physis 'natura'; por. fizyka; fizys.
fizjokratyzm szkoła ekon. (we Francji w 2. poł.
XVIII w.), której filoz. podstawą była idea „porządku
naturalnego”, określającego najpomyślniejsze pro­
porcje i warunki działania gospodarczego, uważają­
ca wielkie rolnictwo za jedyne źródło narodowego
bogactwa.
- zob. fizjo-; -kracja.
fizjologia dział biologii, nauka o czynnościach orga­
nizmów żywych i ich narządów, tkanek i komórek;
czynności, funkcje życiowe organizmu, zwł. ludzkie­
go.
- gr. physiologia 'znajomość natury’; zob. fizjo-, -log; log-.
fizjonomia twarz, wyraz, rysy twarzy; wygląd, ob­
licze, postać czego, cechy charakterystyczne. || fi-
zj ono mika psychol. nauka o związku między bu­
dową ciała (zwł. rysami twarzy) a cechami umysłu
i charakteru, i o sposobach wnioskowania z jednych
o drugich.
- fi. physionomie 'twarz; wyraz twarzy; cecha znamienna’ z gr. phy-
siognomia 'jp.'; zob. fizjo-; gr. gnomon, zob. gnomon.
fizyka podstawowa nauka przyrodnicza, badająca
fundamentalne i uniwersalne własności i prawa ru­
chu materii za pomocą metod ilościowych; główne
działy: mechanika, akustyka, kaloryka, optyka, elek-
tromagnetyka, atomistyka. || fizykoterapia leczenie
za pomocą czynników fizycznych: mechanicznych,
cieplnych, świetlnych, elektr., wodnych.
- łac. physica 'przyrodoznawstwo' z gr. physike 'jp. ’ z r.ż. odphysikós
'naturalny' z phisis, zob. fizjo-; por. fizys; zob. terapia.
fizylier w XVII w. - żołnierz uzbrojony w lekką
strzelbę skałkową (zamiast muszkietu); w okresie
napoleońskim - żołnierz lekkiej piechoty; żołnierz
pododdziału uzbrojonego w pistolety maszynowe (2.
wojna świat.).
- fi.fusilier 'fizylier' odfusil, zob. fuzja 1.
fizys żart. twarz, oblicze, fizjonomia.
- gr. physis, zob. fizjo-.
fizz ang., pieniący się napój (jak „piwo” imbirowe
a. szampan), zwł. napój alkoholowy z wodą sodową,
sokiem cytrynowym, często z jajkiem (a. tylko żółt­
kiem), słodzony i zamrożony.
fiżon fasola; brazylijska potrawa narodowa z fasoli.
- port. feijao ’fasola’z łac. phaseolus 'jp.' zdrobn. od phaselus 'jp.;
bób’.
flader, fladra, zob. mazer; (w l.mn.) straszaki, sznury
z rozwieszonymi barwnymi chorągiewkami, szmat­
kami, piórkami, do fladrowania, otaczania ostępu
zimą, po wytropieniu zwierzyny, w celu odstraszenia
jej od ucieczki.
- nm. Flader 'słój drzewa’ od dawn.fiadem (dziś flattem ) 'łopotać, po­
wiewać’ (od podobieństwa deseni słojów do migocących płomieni).
flagelanci biczownicy, członkowie śrdw. bractw re-
lig., którzy, odbywając wędrówki pokutnicze, biczo­
 flagelanci
wali się publicznie (XII-XIV w.). || flagellum Dei
łac., bicz boży (o Attyli, wodzu Hunów, zm. 453 r.).
- łac .flagellans dpn. flagellantis p.pr. od flagellare 'biczować, chło­
stać’ odflagellum 'bicz' zdrobn. odflagrum batog'.
flagrante beflo łac., w pożodze wojny. || flagrante
delicto iac., prawn. na gorącym uczynku; por. in fla­
granti.
flagsztok żegl. pionowo umocowane drzewce, na
którym się podnosi banderę.
- n m . Flaggenstock 'drzewce bandery’; Flagge 'flaga, bandera’; Stock
'laska, kij’.
flair [wym. fle;r] dobry węch, dobry nos, dobra orien­
tacja w tym, co przydatne, korzystne, opłacalne itd.
- fr. 'węch' odflairer 'wąchać; w ęszyć’ z łac.fragrare 'pachnieć, wo­
nieć’.
Flak nm., działo przeciwlotnicze.
- skrót od nm. Fl(ug)a(bwehr)k(anone) 'jw.'; Flug 'lot'; Abwehr
'obrona'; Kanone 'działo' z wł. canone 'wielka rura; działo’ od łac.
canna 'rura'.
flama żart. sympatia; osoba (zwł. kobieta) będąca
przedmiotem miłostki, amorów, flirtu, (przelotnego)
romansu.
- łac.flamma 'płomień; pochodnia; zapęd; miłość’.
flamaster długopis o końcówce z filcu a. in. tworzy­
wa, do rysowania grubą kreską.
- ang. nazwa handl. Flamaster; flow 'płynąć'; master 'mistrz' z łac.
magister, zob. magister.
flambe fr., dosl ’płonący’, (potrawa) podana w pło­
nącym koniaku a. innym alkoholu.
flamenco [wym. ...ko] występy (w lokalach, ale też
na konkursach, festiwalach) Cyganów andaluzyj­
skich (płd. Hiszpania, gł. w prowincjach Sewilla
i Kadyks), polegające na przekazywaniu intensyw­
nych emocji w piosenkach, które dla efektu teatr,
wzbogacono (dopiero w 2. poł. XIX w.) tańcem; Cy­
ganka hiszp. || flaming zool. czerwonak (podzwrotni­
kowy i płd.europ. ptak błotny).
- ang .flamingo 'zool. czerwonak’ z hiszp. przest. flamengo (dziś fla ­
menco) 'czerwonak; Flamand; dorodny i rudy jak Cygan; cygański;
andaluzyjski’ ze śr.hol. Ylaminc 'Flamand'.
flanca siewka, rozsada, młoda roślina wyhodowana
z nasienia, przeznaczona do wysadzania w gruncie a.
w inspektach.
- n m . Pflanze 'roślina; sadzonka; rozsada’.
flanela miękka tkanina bawełniana, (pół)wełniana a.
mieszana bawełniano-syntetyczna, obustronnie lek­
ko drapana a. strzyżona.
- mg.flannel.
flank(a) przest. bok, skrzydło (szyku wojsk.), bocz­
na wieża twierdzy. || flankować otaczać czym z bo­
ku a. z obu stron; przest. nacierać na nieprzyjaciela
z boku, otaczać.
- fr. flanc 'bok; flanka’; nm. Flankę 'jp.’
flara wojsk sygnałowe światło rozbłyskowe; rakie­
ta świetlna, „żyrandol” na spadochronie do oświetla­
nia terenu.
- a n g .flarę błysk;jw .’
191 flet
flashback w filmie, w powieści - scena z przeszło­
ści, dygresja na temat przeszłości, wspomnieniowa.
- ang. 'jw,';jlash ’(prze)błysk’; back 'do tyłu, z powrotem’.
flatter aerosprężyste (aeroelastyczne) drgania samo-
wzbudne skrzydeł a. usterzeń samolotu a. szybowca,
mogące doprowadzić do jego zniszczenia.
- ang. flutter 'trzepotanie (się), drżenie, dygot’.
flausz podwójna, b. miękka tkanina wełniana a. ba­
wełniana z przędzy zgrzebnej, drapana i strzyżona,
używana na ciepłe okrycia wierzchnie.
- nm. Flausch, Flaus 'kosmyk (wełny, włosów); jw .’.
flauta zob. sztil.
- nm. Flaute 'cisza morska’ odflau 'słaby; ospały’.
flażolet dawna odmiana fletu o wyższej skali; dźwięk
o barwie fletowej, wydobywany z instrumentów stru­
nowych przez dotknięcie struny palcem zamiast nor­
malnego przyciśnięcia jej do podstrunnicy.
- fr. flageolet 'odmiana fletu; najwyższy rejestr organów’ z łac. fla­
rę 'dąć'.
FLEB(O)- w złożeniach; anat. żyła; por. angio-.
- gr. phleps dpn. phlebós 'j w. ’
flectere si nequeo superos, Acheronta movebo łac.,
jeśli nie nakłonię niebios, poruszę piekło.
- z Wergiliusza (Eneida, 7,312).
fleczer materiał stosowany w dentystyce jako tym­
czasowe szczelne wypełnienie ubytków zęba.
- od nazwiska amer. dietetyka: Horace Fletcher (1849-1919).
Fleet Street [wym. fli:t stri:t] prasa londyńska.
- od nazwy ulicy w Londynie (biegnącej od Ludgate Circus do Stan­
du), na (a. w pobliżu) której mieszczą się liczne redakcje gazet i pe­
riodyków; od nazwy rzeki Fleet, w 1764 r. przykrytej i płynącej odtąd
w kanale.
flegma śluzowa wydzielina dróg oddechowych, śluz,
plwocina; obojętność, spokój, zimna krew, powol­
ność; chem. powrót, orosienie, kondensat, skroplina,
ciecz spływająca w procesie rektyfikacji do dolnej
części kolumny w przeciwprądzie do pary. || flegma-
tyk człowiek obojętny, spokojny, opanowany, po­
wolny; zob. temperament.
- gr. phlegmatikós 'pełen śluzu’ odphlégma 'płomień; zapalenie; śluz’
od phlégein, zob. flogiston.
fleksja gram. odmiana wyrazów (pojęcie obejmują­
ce deklinację i koniugację); odmiennia, dział morfo­
logii poświęcony opisowi form wyrazowych. || flek-
syjne języki - typ morfologiczny języków, w których
pewne kategorie wyrazów mają fleksję dla wyrażenia
funkcji syntaktycznych.
- łac .flexio 'zgięcie; krzywizna; zmiana’ od flectere 'zgiąć; nakłonić;
wzruszyć’; por. refleksja.
flesz 1. fot. lampa błyskowa. 2. w szermierce: atak
rzutem, pchnięcie z wyrzutem ciała do przodu.
- 1. ang.flashflight) 'światło do zdjęć fot.'\flash 'błysk; blask’; light
'światło; ogień’. 2. fr.flěche 'strzała'.
flet (f. wielki) dęty, drewniany instrument muz. z bocz­
nym otworem do zadęcia, o wysokiej skali; (f. mały)
pikulina, pikolo. || fletnia Pana zob. syringa.
-n m . Flöte 'flet'.
fletus et stridor dentium
fletus et stridor dentium łac., płacz i zgrzytanie zę­
bów; przen. rozpacz, desperacja.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 8,12); o mękach potępieńców w piekle.
flet victus, Victor interiit łac., zwyciężony płacze,
zwycięzca skonał.
fleur de lis fr. [wym. flö:r de lis], dosl. ’kwiat lilii’;
figura heraldyczna, przedstawiająca 3 złączone z so­
bą stylizowane lilie; w l.mn. (les fleurs de lis) godło
królów fr. || Fleurs du mal fr., Kwiaty zła; tytuł zbio­
ru wierszy (1857 r.) Baudelaire’a.
flibustierzy organizacje piratów, kontrabandzistów,
kaprów i korsarzy (zwł. ang., fr. i hol.), grasujące na
morzach Ameryki hiszp. (XVII-XVIII w.).
- fr. flihustier 'korsarz; rozbójnik’ z hol. vrijbuiter ’(dosł. wolny łu­
pieżca) pirat’; w ij ’wolny’; buit ’łup; rabunek’.
flic fr. [wym. flik],pop. policjant francuski.
Fliegender Holländer nm., Holender tułacz; (dawn.)
Latający Holender.
- tytuł opery romantycznej (1843 r.) kompozytora i poety nm. Richar­
da Wagnera (1813-83); Holender, pilot statku-widma, skazany na błą­
dzenie po oceanie, póki nie znajdzie kobiety wieczyście wiernej.
fligeladiutant dawn. przyboczny adiutant przy oso­
bie panującego a. przy wyższym wojskowym.
- nm. Flügeladiutant ’jw.’; Flügel 'skrzydło (drzwi, samolotu, armii);
strona; śmiga; fortepian’ odfliegen 'latać’; zob. adiutant.
flint grupa szkieł optycznych zawierających dużo
tlenku ołowiu i dlatego silnie rozszczepiających
światło białe. || flinta, fuzja, strzelba z zamkiem skał­
kowym używana od poł. XVI w. do poł. XIX w. (do
czasu wprowadzenia broni odtylcowej); pop. śruto­
wa strzelba myśliwska.
- nm. Flinte 'strzelba myśliwska (pierw, skałkowa)’; Flintglas 'szkło
ołowiowe, ołowiowo-potasowe, optyczne’ od Flint 'krzemień; krzesi­
wo; skałka’ z sag. flint 'krzemień; kamień do zapalniczki’.
flip ang., mrożony napój z wina, brandy, rumu (a. li­
kieru, cukru i jajek), mocno wymieszany, przy po­
dawaniu posypany tartą gałką muszkatołową; gorą­
cy napój alkoholowy słodzony, zazw. z korzeniami
i jajkiem; sport, koziołek, zwł. wywrócony w powie­
trzu w pewnych ćwiczeniach gimnastycznych a. przy
nurkowaniu.
flis, flisactwo, orylka, dawn. spław drzewa, zboża
i in. towarów na tratwach, galarach i szkutach; spław
rzeczny drzewa tratwami; flisak, oryl, człowiek trud­
niący się flisactwem, orylką.
- nm./Hessen 'płynąć’.
fliza płyta z kamienia, tworzywa sztucznego, terako­
ty, szkła itd., służąca do wykładania chodników, pod­
łóg, ścian itp.
- nm. Fliese ’jw.’
flogiston chem. hipotetyczna substancja, której wy­
dzielaniem się z ciał palnych i metali tłumaczono
(1669-1777) mechanizm procesu utleniania (spala­
nia i rdzewienia). || floks bot. płomyk.
- gr. phlogistós ’(za)palny’ od phloks dpn. phlogós 'płomień; ogień’
odphlegein 'płonąć’; por. flegma.
flop ang., zwł. teatr., film. niepowodzenie, fiasko,
klapa.
192 fluktuacja
flora świat roślin; roślinność jakiegoś obszaru, okre­
su geol.; zespół bakterii, którego naturalnym środo­
wiskiem jest jakiś organ ciała (np. flora jelit); por.
fauna.
- łac. Flora ’rz. bogini kwiatów’ od flos dpn. floris ’kwiat’; por. de-
floracja; esy-floresy, fiorytura; florćal; floren; floret; Pomony i Flory
dary.
florćal ósmy miesiąc fr. kalendarza republikańskie­
go, Tabl. 38.
- fr. ’jw,’ z łac .floreus 'kwiecisty’ od flos, zob. flora.
floren moneta złota, bita od 1252 r. we Florencji; jed­
nostka monetarna do 1971 r. w W. Brytanii (florin =
2 szylingi) i do 1 12002 r. w Holandii (por. gulden).
- wi.fiorino 'kwiatek; floren’ zdrobn. od florę ’kwiat’ z łac .flos, zob.
flora; por. forint.
floret sport, broń szermiercza o wąskiej, czworogra­
niastej klindze, zakończonej ochronną gałką.
- ft.fleuret ’jw .’ z 'wl.fioretto 'kwiatek; gałka floretu; floret’ od łac.
flos, zob. flora.
florilegium dosł. 'zbiór kwiatów’, lit. antologia (frag­
mentów) utworów różnych autorów.
- n.łac. ’jw .’ z łac. florilegus 'zbieracz kwiatów’; flori- od flos, zob.
flora; -legus od legere, zob. legenda.
floruit łac., dosl. 'kwitł, był w rozkwicie’; okres naj­
większego rozwoju (osoby; mchu), rozkwitu (szkoły).
flos iuvenum łac., kwiat młodzieży.
- z Liwiusza, 8, 8.
flos poetarum łac., kwiat (wybór, elita) poetów.
- z Plauta (Casina, Prol., 18).
flotacja metoda mokrego wzbogacania ubogich
kopalin (md, kruszców), wykorzystująca różnice
w zwilżalności ciał stałych przez ciecze.
- ang. (jroth) flotation 'flotacja (pianowa)’ od float 'unosić się;
płynąć’.
flou [wym. fiu] miękkość, brak wyrazistości, pedan­
tycznego dopasowania, cecha charakterystyczna kra­
wiectwa fr.; wykorzystanie przypadkowości, wyniku
współgrania materiału i dodatków.
- fr. ’jw.’ od 'roztopiony, niewyraźny, zamglony; niedopasowany’
z h c .fla m s 'żółty, płowy’.
flower przest. małokalibrowy karabinek sport.
- od nazwiska fr. rusznikarza: Nicolas Flobert (1819-94).
fluctuat nec mergitur łac., miota nim fala, ale on nie
tonie (dewiza her. Paryża).
Flügelhorn muz., wojsk, skrzydłówka.
- nm. ’jw.’; Flügel 'skrzydło’; Horn ’róg’.
fluid wpływ; emanacja, udzielający się nastrój, aura;
wg spirytystów - prąd psychiczny wydzielający się
z ludzkiego ciała. ]| fluksja przest. zapalenie a. ropień
dziąsła, zapalenie okostnej (szczęki).
- łac.fluidus 'płynny’ iflta io 'upływ’ odfluere 'płynąć; upływać’; por.
fiumare; fluktuacja; fluor; fluwio-; influenca.
fluktuacja niestałość, zmienność, płynność; chwiej-
ność; wahanie cykliczne; falowanie; odchylenie od
stanu równowagi; odstępstwa od średniej statyst., od
przeciętnej, od normy.
 fluktuacja
- lac.fluctuatio 'falowanie, chełbotanie; niepewność’ odfluctuare 'bu­
rzyć się, przybierać (o morzu)’ odfluctus 'ruch wody, prąd; zamiesza­
nie’ z fluere, zob. fluid.
fluor chem. pierwiastek, Tabl. 1. || fluorescencja ro­
dzaj luminescencji, samorzutne świecenie niektórych
ciał po pochłonięciu promieniowania; por. fosfore-
scencja. || fluoryzować.
- n.łac .fluor ’fluor(yt)’ z łac. 'prąd; płyn’ od fluere, zob. fluid.
FLUW IO- w złożeniach: rzeka; strumień; wywoła­
ny przez działanie strumieni, rzek.
- hc.fluvius 'rzeka' oáfluere, zob. fluid.
fob (klauzula w umowie, oznaczająca, że) sprzeda­
jący ponosi koszty dostawy towaru na pokład stat­
ku; por. cif.
- inicjały słów m g .free on board 'z dostawą (opłaconą wraz z ubez­
pieczeniem) na pokład’.
-FOB w złożeniach: osoba odczuwająca uprzedze­
nie, niechęć, zwł. do obywateli jakiegoś narodu; por.
-man. || fobia uporczywy, chorobliwy lęk przed okre­
ślonymi sytuacjami, zjawiskami a. przedmiotami.
- n.łac. phobia 'stany lęku u neuropatów’ z gr. phóbos 'strach'; por.
agorafobia; androfobia; galofob; hydrofobia, ksenofobia.
Foggy Bottom pop. nazwa amer. Departamentu Sta­
nu (tj. amer. ministerstwa spraw zagrań.), często z in­
tencją humorystyczną a. kpiną, jako aluzja do do­
mniemanej mglistości jego polityki a. oficjalnych
oświadczeń.
- amer.ang. 'Mglista Dolinka’; była to pierw, lokalna nazwa Hambur-
gha (miasta, które stało się częścią Waszyngtonu D.C.), a zwłaszcza
jego bagnistych rejonów płd., nad którymi nocą unosiły się niezdrowe
opary. Część tych terenów zajęły później budynki rządowe, m.in. cen­
trala Departamentu Stanu.
fohn zob. fen.
foje zob. foyer.
FOK- w złożeniach: (część omasztowania, ożaglo­
wania a. olinowania) fokmaszt(u), Tabl. 54. || fok
żegl. fokmaszt, przedniak, przedni maszt; fokżagiel,
pierwszy od dołu żagiel na fokmaszcie; trójkątny
sztaksel na jednomasztowcach.
-n m . Foch- 'przedni (maszt); dolny (żagiel)’.
fokidyjska rozpacz - desperacja dająca impuls do
ostatecznego zrywu, zakończonego zwycięstwem.
- wg epizodu 3. „wojny świętej” (356-346 p.n.e.) prowadzonej przez
Teby i in. sąsiednie państwa gr. z mieszkańcami Fokidy (Phókis, Fo-
kis) w płn. Grecji, którzy zagrabili skarby i św. grunta świątyni del-
ficłdej.
Fokosa uczta - na której goście zabijają gospodarza.
- z Zenobiusza (Adagia, 6, 37) ok. 130 r.; mit. gr. Fokos (Phokos) zo­
stał zabity przez zalotników swej córki, których sam sprosił na biesia­
dę; por. Erazm (Adagia, 2, 8, 39); łac. Phoci convivium, gr. Phokou
éranos.
foksterier najpopularniejsza rasa ang. terierów gład-
kowłosych i szorstkowłosych, o tułowiu krótkim,
maści białej w nieliczne czarne a. rude plamy, ży­
wych, zadzierżystych, z pasją łowiecką, używanych
dawn. jako psy norowce do polowania na lisy.
- ang .fox terrier 'jw ';fox, zob. fokstrot; teriery.
fokstrot taniec towarzyski w stylu ragtime, w takcie
parzystym (por. blues; charleston).
193 folusz
- ang. foxtrot ’(dosł. lisi trucht) taniec wprowadzony w USA ok.
1912 r,';fox ’lis’(por. slow-fox); trot, zob. globtroter.
folblut koń czystej rasy ang.; koń pełnej krwi.
-n m . Vollblut 'jw.'; voli 'pełny'; Blut 'krew'.
folder druk reklamowy, propagandowy, informa­
cyjny, prospekt złożony w kilkoro, drukowany obu­
stronnie, na którym kolumny stronic mieszczą się
między zagięciami (falcami).
- ang. 'falcownik; prospekt; jw.; skoroszyt’ od fo ld 'złożyć; zagiąć;
zawijać’.
folia cienkie arkusze metalu a. tworzyw sztucznych.
|| foliał, foliant (stara) księga wielkich rozmiarów;
księga rozmiaru połowy arkusza.
- nm. Foliant 'jw.' z łac. foliům, zob. folio; por. cynfolia.
folikulina estron; żeńskie hormony płciowe wytwa­
rzane w pęcherzykach Graafa (estradiol i estron).
- n.łac.folliculina 'jw.' z folliculus 'pęcherzyk (Graafa)’ od łac. 'wo­
reczek; łuska’ zdrobn. odfollis 'wór (skórzany); miech; sakiewka’.
folio format bibliograficzny arkusza 1 raz złożone­
go (por. in folio; piano); numer bieżący stronicy (a.
dwóch obocznych stronic) w księdze handl. (por. rec-
to; verso).
- skrót łac. infolio 'w formacie folio’ od foliům (l.mn .folia) 'liść; kar­
ta’; por. felieton; folia; trifolium.
foliowy (lištny, pteroiloglutaminowy) kwas wi­
tamina występująca obficie w zielonych liściach
warzyw, w drożdżach i wątrobie, niezbędna jako
czynnik krwiotwórczy oraz w syntezie kwasów nu­
kleinowych i w podziale jąder komórkowych.
- ł a c .foliům, zob. folio.
folk [wym. fouk] ang., Tudowy’, pop. muzyka ludo­
wa; por. pop-rock. || folk rock ang., połączenie rocka
z piosenką lud. uprawiane od 60. lat XX w. (Bob Dy-
lan, Niemen, Skaldowie i in.).
(En) Folkefiende norw., Wróg ludu (iron.); proto­
typ doktora Judyma (z Ludzi bezdomnych Żerom­
skiego).
- tytuł dramatu (1882 r., wyd. poi. 1891 r.) dramaturga norw. Henri­
ka Ibsena (1828-1906).
Folketing jednoizbowy parlament Danii (przed r.
1953 - izba niższa parlamentu dwuizbowego).
- duń. 'jw.'; Folke- ’ ludowy’ z Folk 'lud'; Ting 'rzecz; sąd’.
folklor ludowa twórczość art. (podania, baśnie, przy­
słowia, obrzędy, tańce, pieśni, muzyka; stroje, zdob­
nictwo itd.). || folklorystyka nauka zajmująca się
badaniem folkloru. || folkloryzm przetwarzanie au­
tentycznych elementów folkloru przez stylizację
i aranżację w nowy kształt art., mniej a. bardziej od­
legły od pierwowzoru.
- ang .folklóre (tł. nm. Volkskunde) 'folklor’; folk ludowy’; lorę 'na­
uka; wiedza’.
folk rock zob. folk.
folksdojcz zob. Volksdeutsch.
folusz pilśniarka, maszyna do folowania, powierzch­
niowego spilśniania tkanin wełnianych.
- prawdop. od hol. volhuus 'dawn. foluszamia’; vollen 'falować';
huus 'dom'.
fon
fon jednostka poziomu głośności. || -FON(A), -FO-
N(IA), FON(O)- w złożeniach: dźwięk, głos, brzmie­
nie, ton; instrument muzyczny; przyrząd do utrwala­
nia i reprodukcji dźwięków; wymowa. || fonacja jęz.
wymawianie dźwięków mowy, wydawanie głosu. ||
fonem jednostka fonetyczna języka; głoska (czynna
funkcjonalnie); por. grafem.
- gr.phöne,phonema 'dźwięk, glos’; por. antyfona; dodekafonia; fo­
netyka; homofoniczny; kakofonia; magnetofon; mikrofon; ortofonia;
polifonia; saksofon; symfonia.
fondo d’oro wł., piast, ’zlote tło’, płatki złota wto­
pione w barwne szkło rzymskich naczyń szklanych;
złote tło iluminacji śrdw. mające uwydatnić przed­
stawiane postacie; złote tło w malarstwie prymityw­
nym.
fondue [wym. fądii] gorący, roztopiony ser z białym
winem, w którym, tuż przed spożyciem, zanurza się
kawałki bułki na długim widelcu; (f. bourguignon-
ne) danie złożone z kawałeczków polędwicy woło­
wej, zanurzanych na długim widelcu, tuż przed spo­
życiem, kolejno we wrzącym oleju i w b. pikantnych
sosach.
- ff. ’jw.’ od fondu 'roztopiony’ z p.p. od fondre 'roztopić; odlewać’;
z łac. fundere 'lać; wylewać’; bourguignonne r.ż. od bourguignon
'burgundzki’ z Bourgogne 'Burgundia'.
fonendoskop słuchawka lekarska, złożona z dwu
rurek gumowych, z zakończeniami wkładanymi do
uszu lekarza, i membrany przykładanej do ciała pa­
cjenta; por. auskultacja.
- zob. fon-; endoskop.
fonetyczny odnoszący się do fonetyki; dźwiękowy,
głoskowy. || fonetyka dział językoznawstwa obejmu­
jący badanie dźwięków mowy (głosek); wymowa,
sposób wymawiania; system głoskowy, zasób gło­
sek. || fonia ogół dźwięków przekazywanych przez
głośnik telewizora; por. wizja. || foniatria med. le­
czenie złej wymowy i zaburzeń mowy. || foniczny
głosowy, dźwiękowy, akustyczny. || fonograf aparat
do zapisywania i odtwarzania dźwięku (T.A. Edison,
1877 r.). || fonologia językozn. nauka o fonemach
i związkach między nimi, o systemie dźwiękowym
języka. || fonoteka archiwum nagrań (taśm, płyt)
dźwiękowych; dyskoteka połączona z taśmoteką
(zbiorem taśm magnetofonowych, filmowych, ma­
gnetowidowych, kasetek).
- gr. phónetikós 'dotyczący głosu’ od phöne, zob. -fon-; -graf-;
-iatria-; log-; -log; -teka-.
fons Bandusiae łac. dosł. ’źródło w Banduzji’, źró­
dło natchnienia, inspiracji.
- źródło w pobliżu miejsca urodzenia Horacego, sławione przez po­
etę w Pieśniach (3 ,1 3 ,1 ); O fons B. splendidior vitro 'o źródło w B.,
lśniące jaśniej od szkła! ’
fons et origo (mali) łac., źródło i przyczyna (zła).
fons signatus zob. hortus conclusus.
fontanometr med. przyrząd do nieinwazyjnego po­
miaru ciśnienia płynu otaczającego mózg niemowlę­
cia (wcześniaka).
- ang. fontanel(le) anat. 'przestrzeń podpajęczynówkowa między
oponami mózgowymi’ ze śr.fr. fontenele, zdrob. od fontaine 'źródło'
z łac .fons dpn.fontis 'jp. ’, zob. -metr.
194 Forces tumultueuses
fontaź fantazyjnie zawiązana kokarda noszona
w różnych czasach zamiast krawata; na przełomie
XVII i XVIII w. ozdoba ze wstążek owiniętych wo­
kół włosów kobiety.
- od nazwiska faworyty Ludwika XIV: Marie-Angélique de Fontan-
ges (1661-81).
fontes ipsi sitiunt łac., nawet źródłom doskwiera
pragnienie.
- z Cycerona (Ep. ad Quint., 3 ,1 ,4 ).
fontina wł., łagodny włoski ser owczy, żółty, o ma­
leńkich oczkach i jasnobrązowej skórce, wyrabiany
w Valle ď Aosta w Piemoncie.
food for powder ang. dosł. ’pokarm dla prochu’,
mięso armatnie.
- z Szekspira (Falstaff w Henryku IV, cz. 1 ,4,2).
fool, of thyself speak well! ang. głupi o sobie do­
brze mówi!
- z Szekspira {RyszardIII, 5, 3), 1597 r.; tl. Juliusza Słowackiego {Be­
niowski, 2 , 73).
foolproof [fu:lpru:f] niezawodny; prosty, łatwy
w działaniu i obsłudze.
- ang. ’jw.’;/oo/ 'głupiec'; p r o o f odporny’, por. proof.
football zob. futbol.
footing [wym. futing] sport, treningowy bieg kondy­
cyjny.
- ang. 'oparcie (dla nóg); podstawa (muru)’ od fo o t 'stopa (nogi; mia­
ra dług. = 30,48 cm; wierszowa); noga’.
-FOR-, -FOR(A) w złożeniach: noszący; nosiciel;
dźwigacz; przenoszący, przynoszący.
- gr. phorá 'noszenie; (szybki) ruch’ i -phoros 'noszący' od phérein
'nosić'; por. amfora; anafora; diafora; epifora; fosfor; kanefora; lumi­
nofor; metafora; semafor.
for przywilej, przewaga początkowa (w punktach,
pozycji, ruchach, materiale) dana przeciwnikowi
słabszemu w grze, wyścigu itp. (por. handicap); (w 1.
mn. fory) poparcie, protekcja, względy, łaski.
- nm. vor 'przed; naprzód’.
fora! (zwł. fora ze dwora!) precz! wynosić się!;
down. bis! da capo!
- wŁfuora 'precz!; teatr, na scenę! bis!’ z łac. foras 'na zewnątrz; na
dwór, precz’.
foramen acus zob. facilius est camelum...
for Brutus is an honourable man ang., iron. bo
Brutus mężem jest (przecież) szanownym.
- z Szekspira (Antoniusz w Juliuszu Cezarze, 3,2).
force de frappe fr., dosł. ’siłauderzeniowa’, (1959 r.)
zestaw środków militarnych (zwł. broni jądrowych)
mających siłę ofensywną wystarczającą na to, aby
zniechęcić ewentualnego przeciwnika do ataku, a w
wypadku agresji pozwalających na natychmiastową
ripostę; zw. też force de dissuasion ’siła perswazyj­
na’. || force majeure fir. [wym. fors mażo:r] siła wyż­
sza; zob. vis maior.
(Les) Forces tumultueuses fr., Siły wzburzone.
- tytuł zbioru poezji (1902 r.) pisarza belgijskiego Emila Verhaerena
(1855-1916); autor opiewa świat współczesny i człowieka, który sta­
je się panem nieobjętych sił natury.
 fordanser
fordanser(ka) płatny partner do tańca w lokalach
rozrywkowych; por. taxi-girl.
- nm. vor 'przed’; fr. danseur 'tancerz' od danser 'tańczyć'; por. dan­
cing.
fordewind żegl. pełny wiatr, wiatr od strony rufy (od
tyłu); kurs statku z (pełnym) wiatrem.
- nm. vor dem Winde 'przed wiatrem’; vor 'przed'; Wind 'wiatr'.
Foreign Office [wym. forin ofis] ministerstwo spraw
zagranicznych Wielkiej Brytanii.
- ang. ’yw.’iforeign 'zagraniczny, cudzoziemski; obcy’ z łac.foris 'na
zewnątrz’; ang. office 'biuro; urząd; obowiązek’ z łac. officium, zob.
oficjum.
forestiere (potrawa) gamirowana grzybami, beko­
nem i malutkimi ziemniakami.
- fr. dosl leśna’ od fo ret 'las' z późn. lac.forestis (silva) '(las) będący
na zewnątrz (ogrodzenia)’.
forga down. kita, pióropusz (ze strusich piór) na szy­
szakach a. łbach końskich.
- węg.forgó 'pióropusz'.
forhend w tenisie (a. tenisie stołowym) uderzenie
piłki rakietą prawą ręką od prawej (a. lewą od lewej)
strony; por. bekhend.
- ang .forehand ’jw .’ffiore 'przedni; przód’; hand 'ręka'.
forint waluta węgierska (= 100 filierow).
- węg. 'jw.' z wŁfiorino, zob. floren.
foris ut mos est, intus ut libet łac., na zewnątrz (tj.
wśród ludzi) zgodnie z obyczajem, u siebie (w do­
mu) -ja k nam się (żywnie) podoba.
forkasztel, kasztel przedni, galarda, żegl. podwyż­
szenie, nadbudowa na dziobie dawn. statków, miesz­
cząca zazw. kwatery załogi.
- sa%. forecastle 'forkasztel’fore-, zob. forhend; castle 'zamek; żegl.
kasztel’ z łac. castellum, zob. kasztel; ang. peak 'szczyt; szpic; żegl.
skrajnik’.
forlana, furlana, frullana, wł. taniec zalotny w szyb­
kim tempie i takcie 6/4 a. 6/8, znany od XVI w., pop.
w okresie baroku (Suita C-dur J.S. Bacha, Tombeau
de Couperin M. Ravela).
- od nazwy Friuli, regionu w płn.-wsch. Włoszech, skąd taniec po­
chodzi.
forma kształt zewn., wygląd; wzór, naczynie służące
do odlewania, do nadania kształtu; krój, fason, model,
szablon; zespół elementów drukarskich narządzo­
ny do druku; kształt, wyraz zewnętrzny dzieła sztu­
ki; odmiana, przejaw, rodzaj; struktura, ustrój (pań­
stwa); (w l.mn.) sposób bycia, obejście; ceremoniał,
etykieta, konwenans; formalność; przepis (prawny);
por. pro forma. || formatować inf. w edytorach kom­
puterowych nadawać tekstowi odpowiedni kształt
(wielkość i kształt czcionek, wielkość i wcięcie aka­
pitów itd.); inf. dzielić dysk na podstawowe części
(sektory), w których zapisane są pliki (usuwając przy
okazji wszelkie dane zapisane dotychczas na dysku);
por. edytor tekstu, dysk, plik.
- łac. 'kształt, model; wyobrażenie; sposób’; por. formacja; forma­
lizm; formant; formularz; konformizm; proforma; reforma; uniform.
formacja układ, ukształtowanie, budowa; samo­
dzielny oddział wojsk., rodzaj broni; {roślinna) zbio­
rowisko roślin o podobnych cechach (las, łąka, step
195 forsa
itd.); {geologiczna) przest. system, zespół osadów;
{spol-ekon.) całokształt zjawisk życia społecznego
i stosunków międzyludzkich w jakościowo odrębnej
fazie rozwoju hist. (por. feudalizm; kapitalizm; ko­
munizm; socjalizm); charakterystyczny dla okresu a.
środowiska rodzaj wykształcenia, wychowania, po­
staw moralnych a. światopoglądowych.
- ł a c .form atio 'kształt; zarys; utwór’; oá forma, zob. forma; por. de­
formacja; preformacja; transformacja.
formalista zwolennik formalizmu (1 i 2). || formali-
styczny powierzchowny; urzędowy, oficjalny, bez­
duszny; oparty na zasadach formalizmu (1 i 2). ||
formalistyka przesadna dbałość o literę przepisu,
o prawidła, formy. || formalizm 1. dbałość o ścisłe
(drobiazgowe, pedantyczne) przestrzeganie ustalo­
nych form, norm, przepisów. 2. kierunek art. uznający
wyższość formy, środków wyrazu art. dzieła nad jego
treścią. || formalny dotyczący formy; wymagany dla
zachowania formy, przepisowy, legalny; istny.
- łac .form alis 'dotyczący kształtu’ od forma, zob. forma.
formant językozn. element słowotwórczy formują­
cy wyraz pochodny od swej podstawy (tematu); to,
czym się różni formacja pochodna od swojej podsta­
wy; zob. afiks.
- łac.form ans dpn. formantis p.pr. od formare 'kształtować' od for­
ma, zob. forma.
forminga st.grecki instrument muz. strunowy szar­
pany, odmiana liry a. kitary.
- gr. phórminks dpn. phórmingos 'jw.'
formizm, formiści polscy, awangardowe ugrupowa­
nie art., założone w 1917 r. w Krakowie przez An­
drzeja i Zbigniewa Pronaszków i Tytusa Czyżew­
skiego.
- zob. forma.
formularz blankiet, druk do wypełnienia. || formu­
la zwięźle wyrażone prawo ogólne, przepis, prawi­
dło; określenie, hasło, maksyma; chem., mat. wzór. ||
formułować (zwięźle, dokładnie, zrozumiale) wypo­
wiadać jakąś myśl; precyzować, określać.
- hc. formula 'kształt; metoda; prawidło’ zdrobn. odforma, zob. forma.
Formuła 5000 samochód wyścigowy o pojemności
skokowej silnika do 5000 cm3. j| Formuła I samo­
chód wyścigowy o pojemności skokowej silnika od
1500 do 3000 cm3.
- wyraz formuła (ang .formula) odnosi się do silnika i charakterystyk
projektu, wg którego wóz zbudowano na specjalny użytek.
fornir cienkie arkusze drewna przeznaczone na
sklejkę, okleinę a. obłogi (podkład pod okleinę, far­
bę itd.); por. plaqué.
- nm. Furnier 'jw.' z fr. fournir 'zaopatrzyć'pochodź, germ.
forpik żegl. skrajnik dziobowy, przedni wodoszczel­
ny przedział statku.; por. achterpik.
- ang .forepeak 'jw.'\fore zob. forhend; peak żegl. 'skrajnik'.
forpoczta przest. wysunięta placówka; straż przed­
nia; czaty; zwiad.
-n m . Vorposten 'czaty'; vor 'przed'; Postěn 'stanowisko; posterunek;
placówka’ z łac. positus p.p. odponere, zob. pozycja.
forsa dawn. wysiłek; siła, moc, energia; pot. pienią­
dze. || forsować usilnie popierać, przyspieszać, prze­
forsa
prowadzać co zdecydowanie; wymuszać, wywal­
czać, wywojować; przekroczyć, zdobyć, opanować
szturmem (most, bramę, barykadę, przejście); mę­
czyć, nadwerężać (głos), spędzać (konia), przecią­
żać. || forsowny męczący, wytężony, intensywny;
przyśpieszony (marsz).
- fr.forcer ’wyłamać (drzwi), rozbić (kasę); forsować’ i force 'siła,
gwałt; moc’ z łac.fortis, zob. fort.
forsan et haec olim meminisse iuvabit łac., może
będziemy jeszcze kiedy wesoło to (tj. nasze niepo­
wodzenia) wspominać (znoście je więc dzielnie
i oszczędzajcie się na lepsze czasy).
- z Wergiliusza (Eneasz do towarzyszy w Eneidzie, 1,203), adaptacja
z Homera (Odyseja, 12,208).
Fors Clavigera łac., Fortuna klucznica.
- tytuł zbioru 96 listów do robotników i chłopów bryt. (1871-84) ang.
pisarza i krytyka Johna Ruskina (1819-1900).
forsować zob. forsa.
forszlak nerkówka. || forszmak sałatka śledziowo-
-mięsno-j aj eczno-ziemniaczana.
- nm. Vorschlag 'przednia część (mięsa); przednutka; pierwsze ude­
rzenie; propozycja’; Vorschmack 'przedsmak’; vor ’przed’; Schlag
'uderzenie'; schmackhaft) 'smaczny'.
forszpan zwiastun, krótki film reklamowy, złożony
z niektórych scen filmu mającego się wkrótce uka­
zać; dawn. podwoda; stangret.
- nm. Vorspann 'koń przyprzężony pomocniczo do zaprzęgu, do-
przęg’; vor 'przed'; spannen 'wyprężać; zaprzęgać’.
forsztag żegl. więź przednia, lina łącząca przedni
maszt z bukszprytem a. dziobnicą; por. Tabl. 53.
- nm. vor 'przed'; zob. sztag.
fort (betonowo-)ziemna zamknięta budowla obron­
na, wchodząca w skład systemu umocnień stałych.
|| fortalicja dawn. mała (drewniana) warownia nad­
graniczna.
- śrdw.łac. fortalicium 'strażnica' z łac. fortis 'wyborny; mężny; sil­
ny’; por. forsa; forteca; fortyfikacja; komfort.
forteca twierdza; warownia; miejsce trudne do zdo­
bycia. || fortepian wielki strunowo-klawiszowy in­
strument muz. o pudle poziomym, na trzech nogach;
por. pianino.
- wł. fortezza 'siła; forteca’ od forte 'silny; silnie, głośno; siła’ (por.
akwaforta) z łac. fortis zob. fort; wł. pianoforte 'fortepian' od piano
e forte 'cicho i głośno’; piano, zob. pianino.
fort-en-theme [wym. foratę:m] fr., dosł. ’mocny
w temacie’; przen. w sporcie, polit. itd.; osoba serio,
pilna i pracowita.
fortes fortuna adiuvat łac., śmiałym szczęście
sprzyja; por. audentes...
- z Terencjusza (Phormio, 203).
fortiter in re, suaviter in modo łac., w czynie moc­
no, łagodnie w sposobie.
fortran (a. format) język algorytmiczny stosowany
głównie w komputerach amer., zwł. produkcji firmy
IBM; zob. algol.
- amer. nazwa handl; skr. od ang. foĄmula) tran(slator) dosł. 'tłu­
macz formuł’.
196 fot
fortuito quodam concursu atomorum łac., dzięki
jakiemuś szczęśliwemu połączeniu się atomów.
- adaptacja z Cycerona (O naturze bogów, 1,24).
fortuna (dobry) los, traf; powodzenie, szczęście; bo­
gactwo, majątek, mienie.
- łac. fortuna '(szczęśliwy) traf; los; rz. bogini szczęścia, losu (gr.
Tyche) ’odfors dpn.fortis 'los, traf; sposobność’.
fortunae cętera mąndo łac., resztę powierzam for­
tunie (zdaję na los).
- z Owidiusza {Metamorfozy, 2,140).
Fortuna favet fortibus łac., szczęście sprzyja sil­
nym; por. audentes...
fortyfikacja sztuka przystosowania (za pomocą
umocnień) terenu do walki; umocnienia obronne, ob­
wałowania.
- póin.hc.fortificatio 'umocnienie' od łac .fortis zob. fort; -ficatio od
facere, zob. fakcja.
forum miejsce, teren, na którym przedstawia się
ważne sprawy publiczne do rozważenia, osądzenia,
załatwienia; por. agora.
-ła c . 'rynek, targowisko; plac, miejsce publiczne do odbywania sądów,
zgromadzeń lud., zwł. najważniejsze, rzymskie - Forum romanum’.
For Whom the Bell Tolls ang., Komu bije dzwon;
zob. never send to know...
- tytuł powieści o hiszp. wojnie domowej (1940 r.; wyd. poi. 1956 r.)
pisarza amer. Ernesta Hemingwaya (1899-1961).
foryś dawn. pachołek konny z trąbką (a. światłem)
poprzedzający karetę; pomocnik stangreta jadący na
jednym z przednich cugantów; ordynans konny. || fo-
rytować przest. protegować, popierać, wyróżniać,
faworyzować.
- nm. Vorreiter 'foryś' od vorreiten 'poprzedzać konno’; vor 'przed’;
reiten jeździć konno’.
forzac [wym. for-zac] wyklejka introligatorska, łą­
cząca okładkę z blokiem książki.
- nm. Vorsatz 'zamiar; postanowienie; wyklejka książki’; vor 'przed';
Satz 'skok; komplet, zestaw; zdanie, skład; kompozycja’.
Forza del destino zob. La forza del...
Fosbury’ego skok (ang. Fosbury flop) sport, styl
skoku wzwyż, w którym skoczek przechodzi głową
naprzód nad poprzeczką i przesuwa się nad nią twa­
rzą do góry tak, aby upaść na plecy.
- od nazwiska amer. lekkoatlety Dicka Fosbury [wym. fozberi],
który zapoczątkował skakanie tym stylem na olimpiadzie 1968 r.
w Meksyku.
fosfor chem. pierwiastek, Tabl. 1. || fosforescencja
rodzaj fotoluminescencji, świecenie ciał, trwające
również po ustaniu działania bodźca (por. fluorescen-
cja); świecenie morza wywołane obecnością niektó­
rych wiciowców. || fosforyzować.
- gr. phósphóros 'niosący światło; gwiazda zaranna (tj. Wenus)’; por.
Lucyfer; phos, zob. -fot-; zob. -for-.
fosgen tlenochlorek węgla, chlorek karbonylu, gaz
stosowany w syntezach organicznych; używany jako
tmjący gaz bojowy w 1. wojnie świat.
- gt.phós, zob. -fot-; zob. -gen-.
fot fiz. jednostka natężenia oświetlenia powierzch­
ni. || FOT(O)- w złożeniach: światło; fotografia; fo-
 fot
tograficzny; fotoelektryczny; foton; fotochemiczny.
|| fotogeniczny dobrze, efektownie wychodzący na
zdjęciach fot. a. filmowych. || fotografik(a) fotogra­
fia ) art. || fotogram ort. obraz fot. || fotomontaż ob­
raz fot. otrzymany przez kombinację dwu a. więcej
obrazów. || foton fiz. kwant energii pola elektroma­
gnetycznego. || fotooffset metoda sporządzania form
druk. do offsetu za pomocą fotografii reprodukcyj­
nej. || fotoplastikon przyrząd zaopatrzony we wzier­
niki ze szkłami powiększającymi, przez które ogląda
się stereoskopowe zdjęcia fot.; lokal z takimi przy­
rządami, w którym odbywają się pokazy. || fotos re­
klamowe zdjęcie fot. aktora filmowego a. sceny z fil­
mu. || fotosfera powierzchniowa warstwa gwiazdy
(np. Słońca). || fototropizm biol. zjawisko zwraca­
nia się a. ruchu organizmu (zwł. rośliny) a. jego czę­
ści ku źródłu światła (f. dodatni) a. w stronę przeciw­
ną (f. ujemny).
- gr. phos dpn. phdtós 'światło’; zob. -gen-; grafika; -gram; montaż;
offset; -piast; sfera; tropizm.
foul zob. faul.
fourth estate [wym. fo:festęjt] ang., dosł. 'czwarty
stan’, prasa pojęta jako siła społeczna wpływająca na
opinię publiczną kraju (1828 r.).
- trzy tradycyjne stany były to: władcy duchowni, władcy świeccy
i gmin, tj. duchowieństwo, arystokracja i mieszczaństwo (stan trzeci).
fowizm postimpresjonistyczny kolorystyczny kieru­
nek w malarstwie fr., 1899-1907 (równoległy do nm.
ekspresjonizmu), stosujący nasyconą światłem pla­
mę barwną w kompozycji płaskiej, ostre kontrasty,
czarne kontury.
- zbiorowa wystawa prac w Salonie jesiennym 1905 r. w Paryżu
została nazwana przez krytyków: cage des Jam es 'klatką dzikich
bestii', stąd fauvisme, 'fowizm'; (bétes) fauves 'zwierzyna płowa
(jelenie, samy); dzikie zwierzęta’ od fauve 'płowy'; cage 'klatka' z
łac. cavea jama; jp.’ od cavus, zob. kawerna.
foyer [wym. fuaję] sala a. korytarz przy widowni te­
atr., operowej, sali koncertowej, gdzie gromadzi się
publiczność podczas przerw, antraktów.
- fr. 'palenisko; ognisko (soczewki); med. siedlisko; jw.’ od h c.fo cu s
'palenisko; ognisko (domowe); dom, dwór (por. fuzja 1; pot-au-feu);
miejsce zamieszkania Larów i Penatów’; zob. lary...
fracassant [wym. fřakaša] głośny, ogłuszający;
przen. (1955 r.) sensacyjny, skandaliczny, sprawiają­
cy duże wrażenie; wyzywający, głośny.
- fr. od fracas 'gwałtowne, głośne złamanie, pęknięcie; trzask, huk,
hałas’ z wŁjracasso 'trzask, huk; masa, mnóstwo’.
fracht nm., opłata należna przewoźnikowi morskie­
mu (pot. także kolejowemu; samochodowemu; spe­
dytorowi) za przewóz ładunku; pot. przewożone to­
wary, ładunek (zwł. statku); pot. przewóz, transport;
list frachtowy, przewozowy, ładunkowy. || frachto­
wiec towarowiec, morski statek handl.
frailty, thy name is woman! ang., słabości, na imię
ci kobieta!
- z Szekspira (Hamlet, 1,2).
frajter zob. gefrejter.
frakcja odłam; grupa partyjna (klub) w parlamencie;
odłam partii, stronnictwa, mający odrębny program;
wyodrębniona część składowa mieszaniny substan­
197 franko
cji, wyróżniająca się określonymi właściwościami;
część partii kruszywa o określonych wymiarach ziar­
na; druk. czcionki mniejsze od pisma podstawowego,
umieszczane powyżej (f. górna) a. poniżej (f. dolna)
linii pisma. || fraktura zob. gotyk (pismo),
-późn.łac./racfio 'łamanie' i łac.fractura 'złamanie' zfractus p.p. od
frangere 'łamać; kruszyć’; por. dyfrakcja; infrakcja; refrakcja.
Francilien fr., mieszkaniec íle-de-France.
- Ile-de-France, dawna prowincja fr. odpowiadająca ośmiu obecnym
departamentom regionu paryskiego i częściom Oise i Aisne.
franciszkanin minoryta, członek zakonu Braci
Mniejszych Konwentualnych (f. czarny); w znacze­
niu rozszerz, także: zakonu Braci Mniejszych (f. brą­
zowy; zob. bernardyn; reformaci) a. zakonu kapucy­
nów.
- śrdw.łac. Franciscanus, od imienia św. Franciszka z Asyżu, który
założył Ordo fratrum minorum 'Zakon Braci Mniejszych’ w 1210 r.;
w Polsce od 1231 r.; por. fratemizacja; minor; ordynacja.
franc-maęons [wym. fra masą] zob. masoneria.
-fr . ’wolnomularze';franc 'wolny; szczery; śmiały’; maęon 'murarz;
mason’; kalka ang.freemason 'wolnomularz'.
franc-tireur fr. [wym. fra tiro:r] dosł. 'wolny strze­
lec’, partyzant, ochotnik nie wcielony do wojsk regu­
larnych (por. gerylasi; maquis).
- zwł. w czasach Rewolucji Francuskiej (1789-99), wojny prusko-fr.
(1870-71) i 2. wojny świat. (1941-44).
frange, puer, calamos, et inanes desere Musas łac.,
złam, chłopcze, pióro (dosł. pióra) i porzuć nieuży­
te Muzy.
- z Kalpumiusza (Bukoliki, 4, 23).
franglais [wym. fraglę] francuszczyzna zawierająca
wiele ang. słów i wyrażeń; por. Frenglish.
- fr. połączenie wyrazów jranęais i anglais 'fr.' i 'ang.', termin spo­
pularyzowany w poł. lat 60. X X w. przez profesora językoznawstwa
porównawczego na Sorbonie, René Etiemble’a, zwł. w jego książce
Parlez-vous franglais?, w której propagował używanie fr. odpowied­
ników zamiast anglicyzmów, aby powstrzymać proces uważany przez
niego za szkodliwy dla jęz. fr.
frank do 1 12002 r. waluta fr., belgijska, luksembur­
ska, Monako, obecnie wielu krajów Afryki (= 100
centymów), Szwajcarii i Liechtensteinu (= 100 cen­
tymów a. 100 rappów).
- fr.Jranc 'jw.' od napisu łac. Francorum rex 'król Franków’ na złotej
monecie, bitej po raz pierwszy za fr. króla Jana II Dobrego w 1360 r.
Frankensteina potwór - monstrum, istota sztucznie
utworzona, bezduszna, przerażająca.
- w powieści Mary Shelley (1797-1851) Frankenstein (1818 r.), mło­
dy student Frankenstein tworzy ze zwłok, branych z cmentarzy i sal
sekcyjnych, potwora, którego ożywia prądem galwanicznym; kilka
adaptacji filmowych.
frankfurter kiełbaska, parówka wołowa a. wołowo-
-wieprzowa; por. hot dog.
- amer.ang. 'jw.' z nm. 'frankfurcki' od nazwy nm. miasta Frankfurt
nad Menem.
franko, porto-franko, ponoszony przez nadawcę
i wliczony do ceny towaru koszt załadunku i trans­
portu do określonego punktu drogi (stacja, wagon,
port, magazyn itp.). || frankować uiszczać opłatę
pocztową (przez naklejenie znaczków a. wg stanu
licznika maszyny frankującej).
- wł. (porto) franco 'wolny (przewóz)’; zob. porto 2;franco 'wolny'.
frankofil
frankofil zob. galoman. || frankofoński mówiący po
francusku (zwł. o jakiejś społeczności).
- zob. frank; -fil(o )-1; -fon.
frankować zob. franko.
frans chem. pierwiastek, Tabl. 1, promieniotwórczy
metal z grupy potasowców.
- od fr. France 'Francja’.
franszyza prcrwn. klauzula umowy ubezpieczenio­
wej, zastrzegająca ograniczenie sumy odszkodowa­
nia (w określonych warunkach).
- fr. franchise 'zwolnienie od czegoś; szczerość’ odfranchir 'przekro­
czyć' zfranc. zob. franc-maęons.
frant przest. filut, spryciarz, cwaniak; łgarz, oszust;
(z głupia frant) jak gdyby nigdy nic, pozornie naiw­
ny; hist. wędrowny komediant, błazen.
- od czes. imienia własnego František, zdr. Franta, przeniesionego
na lisa.
frapować sprawiać wrażenie, zadziwiać, zaciekawiać.
- fr. frapper 'uderzać; frapować; zaciekawiać; wybijać (monetę);
pukać’.
frappć fr., mrożony; gęsty cocktail na lodzie, poda­
wany w szklankach; likier na lodzie podawany do
deseru w kieliszkach cocktailowych; zimny napój
z mleka i lodów.
fraternizacja bratanie się, przyjaźnienie się, zwł.
niestosowne, niewłaściwe, niewczesne.
- fr. fraternisation 'bratanie się’ odfraterniser 'bratać się’ z łac.frater-
nus 'bratni' od frater 'brat'; por. bonifrater; konfrater.
fraucymer down. damy dworskie; ich pokoje.
- nm. Frauenzimmer down. 'damski pokój; przebywające w nim
damy;przest. żart. niewiasta’; Frau 'kobieta'; Zimmer 'pokój, izba’.
Frauendienst nm., ’służba kobiecie’, śrdw. kodeks
miłości dwornej, wg którego kochanek jest wasalem
swojej damy; por. amour courtois.
fraus est celare fraudem łac., prawn. ukrywanie
oszustwa jest oszustwem. ]| fraus latet in generali-
bus ł a c prawn. w ogólnikach czai się oszustwo.
frawaszi st.pers., w mazdaizmie - anioł stróż czło­
wieka, kierujący nim w życiu ku realizacji jego lep­
szych, wznioślejszych cech.
fraza jęz. jednostka frazeologiczna, zawierająca pod­
miot i orzeczenie; (f. intonacyjna-, poet.) zamknięty
człon rytmiczny; odcinek utworu muz., tworzący
określoną całość wyrazową; zwrot, zdanie, zawie­
rające myśl zamkniętą. || frazeologia zasób wyra­
żeń i zwrotów danego języka; dział językoznawstwa
badający wyrażenia i zwroty; pop. czcza gadanina,
piękne słowa bez pokrycia, frazesy.
- fr. phrase (l.mn. phrases) 'zwrot, frazes; fraza muz.’ z gr. Ohrásis
'mówienie'; zob. -log; log-; por. metafraza; parafraza; peryfraza.
freak [wym. friik] ang., 'kaprys; wybryk’ w muzyce
rockowej - arogancka, impertynencka maniera wy­
konawcza (Franka Zappy, Johnny Wintera i in.).
freblanka dawn. przedszkolanka. || freblówka dawn.
przedszkole.
- pedagog nm. Fryderyk Fróbel (1782-1852), twórca ogródków dzie­
cięcych, zajmował się zwł. dziećmi w wieku przedszkolnym.
198 freony
Freedom is Slavery zob. War is Peace.
free jazz, free musie, new jazz [wym. fri: mjuzik,
nju:] ang., 'wyzwolony jazz, wyzwolona muzyka,
nowy jazz’ awangardowy kierunek muz. jazzowej
60. lat XX w. (Don Cherry, Omette Coleman i in.).
freethinking ang., wolnomyślicielstwo.
- z Anthony Collinsa (A Discourse on Freethinking), 1713 r.
freeware inf. programy komputerowe rozpowszech­
niane i używane nieodpłatnie; por. Shareware, public
domain, program.
fregata (co najmniej trójmasztowy) żaglowiec o oża­
glowaniu rejowym; okręt wojenny do ochrony kon­
wojów; ptak oceaniczny z rzędu wiosłonogich.
- fr. fregate 'jw. (okręt; ptak)’ z wł. fregata 'jw. (okręt)’.
Freiherr [wym. frajher] niemiecki odpowiednik ty­
tułu barona.
- nm. dosł. 'wolny pan; jw.,',frei 'wolny'; Herr 'pan'.
frejlina dawn. dama dworu (carów ros.).
- ros. friejlina 'jw.' z nm. (Hofjräulein 'panna (dworska)’, zdrobn. od
Frau, zob. fraucymer; hofrat.
frekwencja uczęszczanie, (przeciętna) intensyw­
ność uczęszczania, napływ, liczba widzów, gości,
zwiedzających, obecność uczących się itp. (w jakimś
miejscu publicznym i okresie) a. stosunek proc. tej
liczby do liczby rozporządzalnych miejsc; częstość
występowania poszczególnych jednostek leksykal­
nych jakiegoś języka w tekstach tego języka.
- hc.frequentia 'tłum, ciżba’ odfreąuens 'częsty; tłumny’.
FREN-, FRENI-, FRENO- w złożeniach; umysł;
przepona; przeponowy. || -FRENIA w złożeniach:
chorobowe zaburzenie czynności umysłu.
- gr. phren 'przepona; dusza; świadomość; rozum; uczucie; wola’;
por. frenetyczny; fonologia; oligofrenia; schizofrenia; sophrosyne.
frencz kurtka wojsk, z czterema dużymi naszytymi
kieszeniami.
- od nazwiska feldmarszałka bryt. z czasów 1. wojny świat.: John D.
French (1852-1925).
frenetyczny gorący, entuzjastyczny, burzliwy; owa­
cyjny, rzęsisty (o oklaskach).
- ł a c .phreneticus 'szalony' z gr.phrenitikós 'jp.' odphrenitis 'obłąka­
nie; gorączka’ z phren, zob. fren-.
Frenglish [wym. fringlisz] angielszczyzna zawiera­
jąca wiele fr. słów i wyrażeń.
- ang. połączenie wyrazów French i English 'fr.' i 'ang.', wzorowane
na fr. terminie franglais (zob.).
frenologia popularna niegdyś, błędna teoria, wg któ­
rej na podstawie ukształtowania czaszki można sądzić
o cechach umysłowych i duchowych człowieka.
- zob. fren-; -log; log-. Teorię zapoczątkował lekarz nm. Franz J. Gall
(1758-1828).
freony grupa mało trujących, bezbarwnych, bezwon-
nych i niepalnych związków węgla z fluorem i chlo­
rem, gazów a. cieczy, wprowadzonych jako czynniki
chłodzące w chłodziarkach od lat 30. XX w., póź­
niej szeroko stosowanych (m.in. jako gaz wytłacza­
jący w rozpylaczach aerozolowych); kumulując się
w górnych warstwach atmosfery (w ozonosferze)
prawdopodobnie działają niszcząco na ozon, który
 freony
jest „parasolem” chroniącym życie na Ziemi przed
nadmiernym nasłonecznieniem, a przede wszystkim
przed promieniami ultrafioletowymi i kosmicznymi;
dlatego w wielu krajach zabroniono używania fre­
onów w aerozolach.
- nazwa handl. amer. firmy E.I. du Pont de Nemours.
frequensque meditatio, carnis afflictio est łac.,
a częste rozmyślanie jest utrapieniem ciała.
-zW u lgaty (Eklezjastes, 12,12).
fresk malowidło ścienne, zwł. wykonane farbami na
świeżym, wilgotnym jeszcze tynku; por. a fresco. ||
fresko przewiewna tkanina wełniana o drobnoziarni­
stym, wielobarwnym deseniu, produkowana z przę­
dzy nitkowanej, używana na letnie ubiory.
- w \. fresco 'świeży, chłodny; ziąb;jw.’
Freude schöner Götterfunken nm., o radości, (pięk­
na) iskro bogów!
- z wiersza Schillera D o radości, śpiewanego przez chór w finale IX
symfonii Beethovena.
freudyzm [wym. frojdyzm] zob. psychoanaliza.
- od nazwiska Freuda.
frezarka rodzaj obrabiarki skrawającej, służącej do
frezowania, obróbki frezem (narzędziem wielo­
ostrzowym, pracującym w ruchu obrotowym) po­
wierzchni dowolnego kształtu.
- nm. Fräser ’frez’ od fr. fraise 'krezki (cielęce itp.); kreza; frez’.
fricandeau [wym. frikädo:] pieczeń cielęca szpiko­
wana, w sosie własnym, z jarzynami.
- fr. 'jw.' od fricasser 'dusić (rozdrobnione mięso, jarzyny)’.
fricassé potrawka cielęca a. z kury, w białym sosie,
podana z ryżem.
- fr. 'jw.' r.ż. odp.p. zfricasser, zob. fricandeau.
frigiditas obojętność seksualna, oziębłość płciowa.
- późniąc, 'oziębłość' od łac. frigidus 'zimny' z frigere 'stygnąć;
marznąć’.
frimaire [wym. frimęir] trzeci miesiąc fr. kalendarza
republikańskiego, Tabl. 38.
- fr. 'jw.' odfrimas 'szron;poet. zima’.
frisbee [wym. frizbi:] małe krążki a. talerzyki z pla­
stiku, które, wyrzucone lekko w powietrze, szybują
na dość dużą odległość.
- amer.ang. nazwa handl.
fromage fr., ser; pop. synekura, ciepła posadka.
fronda ostra opozycja w łonie jakiegoś stronnictwa;
grupa polityczna wroga rządowi a. osobie panującego.
- fr. Fronde 'fr. ruch polit, przeciw regencji Anny Austriaczki i Ma-
zariniego (1648-53)’ od frondę 'proca', zabawka dziecięca daremnie
wówczas tępiona przez policję.
frontenis gra pop. w Ameryce Łac., przypominająca
piłkę ręczną, oparta jednak na jai alai a. pelocie, gra­
nych rakietami tenisowymi.
- amer.hiszp.; zob. fronton (sport.); tenis.
fronti nulla fides łac., nie należy ufać pozorom; nie
wszystko złoto, co się świeci.
- z Juwenalisa (Satyry, 2, 8).
frontispis, fronty spis strona poprzedzająca kartę ty­
tułową książki (oboczna w stosunku do awersu karty
199 fryc
tytułowej), zawierająca niekiedy spis dzieł a. portret
autora, ilustrację lub tytuł ogólny wydania (a. dzieła)
wielotomowego; dawn. ozdobna karta tytułowa wy­
konana techniką miedziorytniczą.
- fr. frontispice 'dawn. gł. fasada budynku; (ilustracja poprzedzają­
ca) ozdobny tytuł książki’ z późn.łac. frontispicium dosł. 'patrzenie
w czoło; fasada’; łac.frons dpn.frontis, zob. fronton; -spicium od spe-
cere, zob. spektakl.
fronton archit. przyczółek, szczyt, trójkątne a. pół­
okrągłe zwieńczenie fasady budowli, ryzalitu, porty­
ku, portalu, okna itp. (por. tympanon); sport, kort a.
budynek do baskijskiej gry jai alai.
- hiszp. ’archit. szczyt; kort’ i fr. 'jw.' (z wł. frontone 'jw.' od fron­
te 'przód; front; czoło’) z łac. frons dpn.frontis 'czoło'; por. afront;
efronteria; frontispis; konfrontacja.
frontyspis zob. frontispis.
frottage [wym. frotąż], frotaż, piast, technika odbi­
jania faktury różnych przedmiotów (drewna, tkanin
itd.) na papierze przez mocne pocieranie ołówkiem;
wcierka. || frotte tkanina bawełniana tkana z dwie­
ma osnowami (z nich jedna supełkowa a. pętelkowa),
używana na ręczniki, płaszcze kąpielowe itp.
- fr. frottage 'pocieranie; froterka’ i frotte (p.) od frotter 'trzeć; obić’.
froufrou fr. [wym. frufru], lekki szelest liści, sukien,
jedwabnych halek itd.
fructidor dwunasty miesiąc fr. kalendarza republi­
kańskiego, Tabl. 38.
- fr. 'jw.'; łac.fructus, zob. ffukta; gr. doron 'dar'.
frug [wym. fru:g] ang., taniec rock’n’rollowy wyko­
nywany (niemal) bez poruszania stopami, lecz z ryt­
micznymi ruchami bioder, ramion, rąk i głowy.
Frühlings Erwachen nm., Przebudzenie się wiosny
(tj. pierwszych, młodzieńczych uczuć).
- tytuł dramatu (1891 r.) dramaturga i aktora nm. Franka Wedekin-
da (1864-1919).
frukta przest. owoce; owoce pracy.
-późn.łac. l.mn.fructa 'plony rolne folwarku’ z łac. fructus 'korzyść;
owoc; zysk’ z p.p. od frui 'używać; delektować się’; por. fructidor;
grapefruit.
frustracja stan przykrego napięcia psych., spowodo­
wany niezaspokojeniem jakichś potrzeb a. niemoż­
nością osiągnięcia jakiegoś celu.
- ł a c .frustratio 'rozczarowanie; omamienie; chybienie’ odfrnstra 'na
próżno’.
frustra Herculi łac., próżno (głupio, daremnie prze-
ciwić się) Herkulesowi.
frutarianin zwolennik odżywiania się wyłącznie
owocami.
- wffru tta 'owoce'; zob. wegetarianin.
frutti di marę wł. dosł. ’owoce morza’, jadalne mię­
czaki, małże, skorupiaki morskie.
fryc przest. nowicjusz, początkujący, debiutant, fuks;
Niemiec. || frycowe gapowe, strata, szkoda poniesio­
na przez brak doświadczenia; dawn. poczęstunek,
wkupne od nowicjusza dla kolegów.
- imię nm. Fritz zdrobn. od.Friedrich 'Fryderyk',
frygijska
frygijska czapka - (czerwona, spiczasta, okrągła
czapka bez daszka, z opadającym szpicem) symbol
wolności, Rewolucji Francuskiej, Republiki Francu­
skiej; por. Marianna.
- Frygia - staroż. kraj w Azji Mniejszej (obecnie środkowa Tur­
cja). Czapka wyzwoleńców w staroż. Rzymie; (z długimi brzegami:)
urzędników z Bizancjum i dożów weneckich; galerników fr.; sankiu-
lotów i jakobinów; por. fryz.
Frygt og Baeven duń., Strach i drżenie.
- tytuł pracy filoz. (1843 r.) filozofa duń. Soren Aabye Kierkegaarda
(1813-44); wg Biblii (Psalm 2,11).
frykatywna spółgłoska - jęz. szczelinowa, zob. spi-
rant.
- łac.fricatus p.p. odfricari ’trzeć\
frymarczyć kupczyć, handlować czymś, czym ho­
nor, godność, przyzwoitość handlować zabrania. ||
frymark down. kupczenie; handel (wymienny).
- nm. Freimarkt ’wolny targ’;/re; 'wolny; swobodny’; Markt 'rynek;
targ’ z łac. mercatus 'kupno; targ’ od mercari, zob. merkantylny.
Fryne kurtyzana; por. Lais.
- imię sławnej z urody hetery gr. z Tespii beockich (IV w. p.n.e.),
modelki Praksytelesa (Afrodyta z Knidos) i Apellesa (Afrodyta Ana-
dyomene); oskarżoną o bluźnierstwo obronił mówca ateński (uczeń
Platona i Isokratesa) Hypereides sławną mową (przełożoną jeszcze
w kilkaset lat później na łac.), na koniec której, aby uczynić wrażenie
na sędziach, odsłonił piersi swej klientki.
frytki surowe ziemniaki krajane w słomkę (w pla­
sterki, paseczki) i smażone w gorącym tłuszczu na
kolor jasnożółty.
- fc.fritespop. 'jw.' l.mn. od frite z r.ż. od p.p. z frire 'smażyć' od łac.
frigere 'jp.'
frytura mieszanina tłuszczów odpornych na stosun­
kowo wysoką temperaturę, używana do smażenia
(niekiedy kilkakrotnego) pączków, faworków, fry­
tek itd.
- fr. friture 'smażenie; j w.’ od frire, zob. frytki.
frywolny swawolny, płochy, kokieteryjny; pikantny,
niezbyt przyzwoity, nieskromny.
- ł a c .frivolus 'kruchy; głupi; lichy’.
fryz w archit. klasycznej środkowa część belkowa­
nia, w kształcie pasa poziomego, gładka a. zdobiona
ornamentem, Tabl. 27.
- fr. frise 'jw.' ze śrdw.łac./m/ńm, frigimn, Phrygium 'haft; obramo­
wanie’ od Frygii (zob. frygijska), słynnej z hafciarstwa; od dekoracji
(przypominających hafty) na niektórych fryzach.
ftyzjatra, ftyzjolog specjalista w zakresie ftyzjatrii,
ftyzjologii, med. nauce o gruźlicy płuc.
- gr.phthisis 'suchoty'; zob. -iatr(i)a; log-; -log.
fud. (skr. od łac. fudit) - na dzwonach i in. odlewach
(przed imieniem ludwisarza): odlał.
fufajka ciepły, pikowany kaftan płócienny na wato­
linie.
- ros. 'ciepła koszulka; kaftanik; sweter’.
fuga 1. szczelina, szpara; spoina, miejsce połącze­
nia cegieł, krawędzi płyt, desek. 2. imitacyjna forma
muz. polifonicznej z tematami przeprowadzanymi
kolejno przez wszystkie głosy; med. ucieczka o cha­
rakterze impulsywnym, nagłe, nie planowane opusz­
czenie miejsca pobytu, objaw wielu zaburzeń psych.;
por. poriomania.
200 full of wise...
- 1 . nm. Fuge 'jw. 1’ odfögen 'łączyć; spajać’. 2. wł. 'ucieczka; jw. 2 ’
od łac -fuga 'ucieczka'.
fuga mundi śrdw.łac., ucieczka (pustelnika, mnicha,
błędnego rycerza) od świata; por. contemptus mundi.
fugas wojsk, rodzaj polowej miny podziemnej z ma­
teriałem wybuchowym; zbiornik pod- a. naziemny
z bojowymi środkami chem., promieniotwórczymi a.
napalmem.
- fr. fougasse 'jw.'
fugas chrustas zrobić - łac. makar., dawn. żart. uciec
w krzaki, umknąć.
fugit irreparabile tempus łac., zob. sed fugit inte-
rea...
Führer [wym. fu:rer] wódz, w hitlerowskich, nazi­
stowskich Niemczech (1933^15) o Adolfie Hitlerze
(1889-1945); por. duce.
- nm. 'przewodnik; kierownik; kierowca; wódz; prowodyr’ od führen
'prowadzić; kierować’.
fuimus Troes, fuit Ilium łac., byliśmy Trojanami,
było Ilium (ale należy to już do niepowrotnej prze­
szłości); nie jesteśmy już Trojanami, nie ma już Troi;
por. ubi Troia fuit...
- z Wergiliusza (Eneida, 2, 325).
fu jong chiń., omlet nadziewany siekaną wieprzowi­
ną, kurą a. jarzynami.
fuks zawodnik, który niespodziewanie zwyciężył
w konkurencji sport. (a. koń w wyścigu); niespo­
dziane zwycięstwo; nieoczekiwana okazja, pomyśl­
ny traf; przest. nowicjusz, początkujący; fryc, student
1. roku.
- nm. Fuchs Tis; nowicjusz; fuks’,
fuksja bot. ułanka.
-n .ła c .fuchsia 'jw.' od nazwiska botanika nm.: Leonard Fuchs (1501—
56).
ful w pokerze - trójka i para.
- zcag. fu li (house) dosł. 'pełny (dom); jw.’
fular cienka, lekka tkanina (pół)jedwabna o splocie
skośnym a. atłasowym; chustka na szyję z tej tka­
niny.
- fr.foular 'jw.'
fulcrum łac., fiz. punkt podparcia dźwigni; punkt
oparcia (fr. point cPappui).
fulguracja twórczy, pozytywny kryzys (cywilizacji,
kultury, sztuki itd.), zakłócenie procesu dziejowego,
okres przyspieszonego dziania się, kiedy to, po od­
rzuceniu przestarzałych metod i nawyków, objawia­
ją się nowe drogi, perspektywy, założenia i rozwią­
zania.
- n.łac.fulguratio (termin G. W. Leibniza) z łac.fulgur, zob. fulguryt.
fulguryt strzałka piorunowa, piorunowiec, rurka a.
pręt kwarcowy powstały z piasku lub skały, stopio­
nych od uderzenia pioruna.
- łac. fulguritus 'ugodzony piorunem’ od fulgur 'błyskawica; piorun’
z fulgere '(b)łyskać, świecić (się)’.
fuli of wise saws and modern instances ang., zdań
mądrych pełny i nowych przykładów.
 full o f wise...
- z Szekspira (Jakub o sędzi w Jak wam się podoba, 2, 7).
fumarole wyziewy gorących (o temp. 200-800°C)
gazów i par wulkanicznych (por. mofety; solfatary).
- wł. ’jw .’ z lac.fumus, zob. fumy.
fumigacja zwalczanie szkodników roślin (a. tępie­
nie owadów i in. stawonogów lub gryzoni szkodli­
wych ze względów gosp. i sanitarnych) przez użycie
fumigantów, środków chem. w postaci dymów, ga­
zów a. par.
-późn.la.c.fiimigatio 'dymienie’ z hc.fumigatus p.p. odfumigare 'dy­
mić, kadzić’ zfumus, zob. fumy.
fumum, et opes, strepitumque Romae łac., wyzie­
wy, bogactwo i zgiełk Rzymu.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,2 9 ,1 2 ).
fumy humory, fanaberie, kaprysy, grymasy, fochy,
fąfiy, dąsy; pretensjonalne moszczenia; zadzieranie
nosa.
- łac. fumus 'dym'; por. fumarola; sfumato.
Fun City [wym. fan siti] przydomek Nowego Jorku
z lat 60. XX w.; zob. Big Apple.
- amer.ang.,/«« 'zabawa, uciecha’; zob. city.
fundacja instytucja, której podstawą jest majątek
przeznaczony (przez fundatora, założyciela, dona­
tora) na określony cel, zazw. naukowy, kulturalny,
dobroczynny, religijny; ofiarowanie czego do użytku
społecznego; nadanie, zapis. || fundamentalizm za­
chowawczy ruch relig.; konserwatyzm relig. w isla­
mie, cechujący się rygorystycznym przestrzeganiem
stałych, tradycyjnych wartości i bezkrytycznym,
a nieraz fanatycznym podporządkowywaniem się
im. || fundum down. główny folwark spośród kilku,
będących własnością jednego obszarnika; grunt przy
zamku. || ťundus /7/w., teatr, prefabrykowane, stan­
daryzowane elementy scenograficzne (okna, drzwi,
schody, ściany itp.). || fundusz kapitał; wyodrębnio­
ne środki pieniężne przeznaczone na określony cel.
- łac. fundatio 'założenie; fundament’ od fundare 'umocnić; założyć
fundament, utwierdzić’ z fundus 'grunt (dno); grunt (pole, rola); posia­
dłość, majątek’; por. latyfundium; plafon.
fungar inani munere łac., spełnię bezużyteczny
obowiązek.
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 885).
fungicydy środki grzybobójcze; środki chem. stoso­
wane do zwalczania chorób wywoływanych u roślin
przez grzyby pasożytnicze oraz do ochrony przed
nimi drewna, tkanin itp.
- ł a c .fiingus 'grzyb'; zob. -cyd(a).
fungować przest. reg. sprawować urząd, pełnić obo­
wiązki; działać, funkcjonować.
- łac. fungi, zob. funkcja.
funiculaire [wym. funikulę:r] (górska) kolej linowa
(wisząca a. terenowa).
- fr. ’jw .’z foc. funiculus zdrobn. odfiinis 'lina, sznur’.
funk (art) [wym. fank] odmiana pop-artu tworzone­
go z dziwacznych, cudacznych przedmiotów, takich
jak olbrzymia szczoteczka do zębów a. maszyna do
pisania z palcami zamiast klawiszów. || funky [wym.
fanki] sposób interpretowania jazzu nowoczesnego
201 furia francese
(hard-bop, swing) ze wzmożoną ekspresją w pory­
wającym rytmie (Ben Webster, Roy Eldridge i in.).
- ang .funky 'tchórzliwy' od funk 'strach; tchórz’; art. 'sztuka' od łac.
ars dpn. artis, zob. artysta.
funkcja czynność, działanie; rola, zadanie; stano­
wisko, praca, obowiązek; mat. współzależność mię­
dzy wielkościami zmiennymi, odwzorowanie, prze­
kształcenie. || funkcjonalizm w metodologii nauk
- poglądy, wg których w empirycznych badaniach
nauk. nie należy poszukiwać przyczyn zjawisk, lecz
tylko stwierdzać ich wzajemne zależności funkcjo­
nalne; socjol. szkoła zajmująca się analizą wymogów
funkcjonalnych niezbędnych dla utrzymania równo­
wagi systemu społ.; filoz. pogląd, że pojęcie funk­
cji powinno zastąpić pojęcie substancji; kierunek
w urbanistyce, archit., wnętrzarstwie, uznający za cel
najważniejszy funkcję użytkową wygodę budow­
li, wnętrza, mebla; kierunek w etnologii stworzo­
ny przez Bronisława Malinowskiego (1884-1942). ||
funkcjonalny odnoszący się do funkcji; charaktery­
styczny dla funkcjonalizmu. || funkcjonariusz pra­
cownik; urzędnik. || funkcyjny pełniący jakąś funk­
cję; użytkowy; związany z pełnioną funkcją.
- łac.functio 'czynność' odfungi 'wykonywać; zarządzać; sprawować
urząd’; por. dysfunkcjonalny; fungować.
funt dawna jednostka masy w wielu krajach (= od
ok. 400 do ok. 560 g); ang. i amer. jednostka masy
(= 454 g); waluta W. Brytanii (pound sterling = 100
pensów), Cypru (= 1000 milów), Malty, Libanu, Sy­
rii, Egiptu (= 100 piastrów).
- nm. Pfun 'jw.' z łac. pondo 'funt rz., 12 uncji’; por. pud.
fuori Ie mura wł., za můrami (Rzymu).
furaż przest. pasza dla koni wojsk. || furażerka pie­
rożek, miękka czapka wojsk, bez daszka, składana
wzdłuż.
- fr.fourrage 'pasza, furaż’,
furdyment zob. garda.
- prawdop. z wł. guardamano 'jw.; rękaw ochronny’; guardare 'pa­
trzeć; strzec’ pochodzenia germ.; mano 'ręka; dłoń’ od łac. manus,
zob. manuał.
furens quid femina possit łac., to, co może (uczy­
nić) rozwścieczona kobieta.
- z Wergiliusza (Eneida, 5,6).
furfant przest. krętacz, oszust, blagier; fanfaron, py­
szałek; filut, szelma, frant.
- w Łfurfante 'szelma' z íx.forfaire dosł. 'działać poza prawem; uwła­
czać honorowi; uchybić’; st.fr. fors 'na zew n ątrzfaire 'czynić' z łac.
facere, zob. fakcja.
furia niepohamowany gniew, szał, wściekłość; me­
giera, pasjonatka, sekutnica, jędza, wiedźma. || fu­
riat niebezpieczny dla otoczenia wariat; szaleniec;
pasjonat.
- łac .fu ria 'szaleństwo, wściekłość’, Furie (Furiae); w mit. rz. nie­
ubłagane i znienawidzone boginki kary i pomsty za zbrodnie; zob.
Erynie.
furia francese wł., francuska furia; por. furor teuto-
nicus.
- wł. określenie bojowości Francuzów, okazanej w bitwie pod Fomo-
vą (1495 r.) pod wodzą Karola VIII.
furiant
furiant muz. żywy czeski taniec lud. w takcie trój­
dzielnym, ze zmiennymi (synkopowanymi) akcenta­
mi (Smetana, Dvořák).
- czes. ’jw .’ z łac. furians dpn .furiantíš p.pr. od furiare ’szaleć’ z fu ­
ria, zob. furia.
furiat zob. furia.
furkacja podział szkoły (śr., ogólnokształcącej) na
zróżnicowane programowo ciągi klas, kierunki.
- łac.furca ’widły’; por. bifurkacja.
furlong ang. miara długości, ósma część mili, 220
jardów, ok. 201 m.
-a n g . ’jw.’ ze st.ang.furlang;furh 'bruzda, skiba’; lang 'długi'.
furor arma ministrat łac., wściekłość uzbraja (do­
starcza broni).
- z Wergiliusza (Eneida, 1,150).
furor colligendi łac., pasja zbieracka, szał kolekcjo­
nerski.
furorę robić - odnosić wielki sukces, mieć niebywa­
łe powodzenie, wprawiać w zachwyt, podziw.
- w ł.furorę 'uniesienie, egzaltacja ’od łac .juror 'szał, wściekłość, na­
tchnienie.
furor teutonicus łac., germańska gwałtowność, teu-
toński impet; por. furia francese.
- z Lukana (Pharsalia, 1,255).
furtian zakonnik odźwierny, pilnujący furty klasz­
tornej, ciężkich drzwi w bramie a. murze klasztor­
nym.
- nm. Pforte 'brama; wrota; jw. ’ od łac. porta zob. portal,
furunkuł przest. czyrak, wrzód.
- ła c .farunculus 'złodziejaszek; wrzód’, zdrobn. od furo 'fretka, łasi­
ca; złodziej’ z fu r 'złodziej'.
fustanella sztywna, obszerna spódnica z białej ba­
wełny a. płótna noszona przez mężczyzn we współ­
czesnej Grecji, zwł. przez gr. żołnierzy.
- wł. z n.gr.foústani.
futbol piłka nożna. || futbolista piłkarz.
- m g. football 'piłka nożna; gra w piłkę nożną (amer.ang. w rugby)’;
foot 'stopa'; bali 'kula; piłka’.
futhark, futhork alfabet runiczny.
- wyraz złożony z pierwszych sześciu liter (włączając th) alfabetu ru­
nicznego.
futor zob. chutor.
futryna oboknie, zewn. obramowanie okna; oścież­
nica, zewn. obramowanie drzwi.
- (?) nm. Futter 'podszewka'.
futurę shock [wym. fjutsze szok] ang., dosl ’szok
przyszłości’, stan dezorientacji i stresy spowodowa­
ne szybkim następstwem zmian, zwł. zmiennymi
normami wartości i zachowania się w środowisku;
por. culture shock.
- termin wprowadzony przez amer. pisarza Alvina Tofflera.
202 fyiąjur
futurologia nauka zajmująca się metodami prze­
widywania przyszłości, próbami naukowego opisu
przyszłych kształtów społeczeństwa, jego modelu
kulturalnego, wyznaczników jego systemu wartości
i wyborów, stawianiem hipotez w dziedzinie przy­
szłych trendów konsumpcji, kultury masowej, roz­
woju ekon., planowania przestrzennego itd.
- ff. futurologie 'jw.'; futur 'przyszły' z łac. fitturus, zob. futurum;
-log; log-.
futurum łac., gram. czas przyszły. || futurysta. ||
futuryzm awangardowy kierunek art.-lit. pierw­
szej ćwierci XX w., gł. we Włoszech i Rosji, głoszą­
cy idee anarchicznego buntu przeciw normom życia
społ., tradycji kult. i tradycyjnym formom sztuki.
- wł.futurismo 'futuryzm' i łac .futurum ’przyszłość’(z r.nij.) od fu-
turus 'przyszły; mający być’ od esse, zob. esencja. Nazwa (futuryzm)
nadana (1909 r.) przez twórcę ruchu F. T. Marinettiego (1876-1944).
fuzja 1. strzelba myśliwska, flinta. 2. połączenie się,
zjednoczenie się, zlanie stronnictw, przedsiębiorstw,
spółek akcyjnych itd.
- 1 . ff.fusil 'krzesiwo; strzelba; karabin’ z łac.focus, zob. foyer; por.
fizylier. 2. łac.fusio 'lanie; topienie’ odfundere 'lać; odlewać (metal),
topić’; por. dyfuzja; kontuzja; profiizja; transfuzja.
fuzle niedogony, oleje fuzlowe, ciecz oleista powsta­
jąca obok alkoholu etylowego jako uboczny pro­
dukt fermentacji, szkodliwa dla organizmu, nadają­
ca surówce przykry smak i duszącą woń, oddzielana
w procesie rektyfikacji spirytusu surowego.
- nm. Fusel 'niedogon, fuzel; siwucha, wóda’ prawdop. z łac. fu,sile
r.nij. od fa s His 'stopiony; płynny’ z fundere, zob. fuzja 2.
fuzz box, fuzz booster [wym. faz, bu: ster] przyrząd
elektroniczny stosowany w muz. rozrywkowej do
przekształcania barwy dźwięku. || fuzzy navel [wym.
fazy nejw] ang., dosl ’omszony (jak brzoskwinia)
„pępek” (ślad szypułki pomarańczy)’ cocktail zrobio­
ny z wódki brzoskwiniowej i soku pomarańczowego.
- ang .fuzzy 'zamazany, wystrzępiony; niewyraźny; kędzierzawy’ odfuzz
'kłaki; puszek; kędziory’; booster 'pobudzacz' od boost 'pobudzać'.
fyle największa jednostka podziału społeczeństwa
w państwach staroż. Grecji; każda z 4 jednostek po­
działu ludności staroż. Egiptu w czasach Starego
i Średniego Państwa.
- gr. phyle 'szczep; plemię; klan’.
fylgjur st.isl., mit. germ. żeński anioł stróż.
 gabardyna
G
gabardyna tkanina z wełny czesankowej o splocie
skośnym, prążkowaniu stromym, jednobarwna, ubra­
niowa.
- fr. gabardine !jw.; płaszcz nieprzemakalny z gabardyny’ z hiszp. ga-
bardina.
gabaryt obrysie, obrys przekroju (zazw. poprzeczne­
go) budowli, maszyn, pojazdów wraz z ładunkiem,
(profil) ładunku (skrajnia) itd.
- fr. gabarit ’model (statku); jw.; modła’.
gabinet zespół członków rządu, rada ministrów; se­
kretariat (ministra); pokój w urzędzie dla osoby na
kierowniczym stanowisku; komplet mebli do takie­
go pokoju; pokój do pracy umysłowej, naukowej, za­
wodowej (lekarza, adwokata), wyposażony w sprzęt,
bibliotekę itp.; zbiór okazów naukowych (zool., bot.,
mineralogicznych itp.); przesi. oddzielna salka re­
stauracyjna.
- wł. gabinetto 'gabinet’ z fr. cabinet ’jp.’ zdrobn. do cabine 'dawn.
dom gry; kabina’.
gablot(k)a oszklona szafka do wystawiania ekspo­
natów muzealnych, zbiorów, okazów, kosztowności,
towarów, druków informacyjnych.
- (?) wł. gabbiata 'tyle ptaków, ile mieści klatka (gabbia) ’.
gadareńskie (a. gerazeńskie, gergezeńskie) wie­
prze - istoty opętane przez demona zniszczenia, pę­
dzące na oślep ku swej zgubie.
- Gadara, staroż. miasto w pobliżu jeziora Genezaret w Palestynie;
por. Biblia (Ew. wg Mat., 8 ,2 8 —32; Marek, 5,11-13; Łuk., 8,31-33).
gadget [wym. gadżet] ang., przyrząd, mechanizm,
urządzenie, zazw. małych rozmiarów, będące nowo­
ścią techn., udogodnieniem, często stanowiące ele­
ment (dodatek usprawniający) większego mechani­
zmu, np. samochodu.
gado-gado malaj., potrawa singapurska z sałatki ja­
rzynowej, jaj na twardo i sosu arachidowego.
gadolin chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzysty metal
ziem rzadkich; por. lantanowce.
- od nazwiska chemika i mineraloga frń.: Johann Gadolin (1760-1852).
gafa nietakt, niezręczność; niezręczne odezwanie
się; potknięcie towarzyskie, uchybienie formom, nie­
wczesny wyskok, postępek nie na miejscu.
- fr. gaffe ’bosak; głupstwo, błąd; wsypa’.
gafel, gaf rożec, ruchome drzewce, wsparte ukośnie
o maszt, służące do podnoszenia czworokątnego sko­
śnego żagla gaflowego.
- nm. Gaffel ’jw .’, dawna, d.nm. i hol. forma nm. Gabel ’widły’.
gag [wym. gag] film. komediowy a. farsowy chwyt,
zaskakujący koncept, efekt sytuacyjny. || gagman
film. specjalista od wymyślania gagów.
- ang. gag 'knebel, kaganiec; wstawka aktorska; kawał, żart, blaga’;
man 'człowiek’.
gaga fr., zdziecinniały.
203 Galatea
gagaku jap., klasyczna, ceremonialna a. dworska
muzyka j apońska.
gagat zob. dżet.
gagliarda wł., [wym. galiąrda], gaillarde fr., [wym.
gają:rd] zob. galiarda.
gagman zob. gag.
gaidzin jap., cudzoziemiec, obcy; cudzoziemcy.
gaige chiń., gruntowna, rewolucyjna reforma społ.-
-gosp., pierestrojka.
gajal bengal., udomowiona odmiana gaura.
gajdy muz., lud. dudy.
- osm. tur. gajda.
gal 1. chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzysty metal.
2. jednostka przyspieszenia ziemskiego w układzie
CGS.
- 1. łac. gallus 'kogut’ przekład nazwiska odkrywcy (w r. 1875) P.E.
Lecoq de Boisbaudran (fr. le coq 'kogut’) a. od Galii, dawnej nazwy
Francji; por. gal-. 2. nazwana ku czci Galileusza.
Galaad zob. numąuid resina...
galabijja arab., szeroki, luźny płaszcz, zazw. z przę-
dzonego w domu samodziału, noszony w arab. kra­
jach wybrzeży M. Śródziemnego przez uboższą
część ludności męskiej.
GALAKT(O)- w złożeniach: mleko; galaktyka;
Droga Mleczna; por. lakt(o)-. || galaktometr przy­
rząd do mierzenia ciężaru właściwego mleka, lak-
todensymetr. || galaktyki układy (skupiska) gwiazd
i materii między gwiazdowej (do jednej z nich. której
obraz widziany z Ziemi nazywamy Drogą Mleczną,
należy nasz Układ Słoneczny).
- późn.gr. galaktikós 'mleczny’ z gr. gala dpn. galaktos 'mleko’.
galant elegant, goguś, przesadnie ugrzeczniony,
szarmancki wobec kobiet; donżuan, umizgus. || ga­
lanteria wytworna grzeczność wobec kobiet; wyro­
by galanteryjne, części stroju (prócz ubiorów, obuwia
i nakryć głowy), drobiazgi, zazw. ozdobne, do użyt­
ku osobistego, noszone przy (a. na) sobie.
- fr. galanterie 'grzeczność; galanteria; miłostki; grzeczne słówko;
drobny podarek’ od galant 'grzeczny; miłosny; wytworny; zalotnik;
amant’.
Galanteriekunst nm., dosl. 'sztuka galanteryjna’
piast, styl (malarstwa itp.) charakteryzujący się gł.
elegancją i zaletami technicznymi.
galantyna rolada z drobiu, mięsa a. ryb, gotowana
z jarzynami, podawana w galarecie na zimno.
- fr. gałantine ’jw .’ ze śrdw.łac. galantina 'sos rybny’ prawdop. z łac.
gelatus p.p. od gelare, zob. gelee.
galar przest. krypa, płaskodenny prostokątny statek
do spławiania ładunków rzeką.
- fr. galere 'galera’ z hiszp. galera, zob. galera.
Galatea zob. Pigmalion.
galeas
galeas wojenny, trój masztowy żaglo wiosłowiec uży­
wany od końca XVI do poł. XVIII w.
- fr. galeasse z wł. galeazza zgrub, od st.wł. galea.
galena, galenit błyszcz ołowiu, siarczek ołowiu, po­
spolity minerał, najważniejsza mda ołowiu (zazw.
z domieszką srebra).
- nm. Galenit ’jw .’ z łac. galena ’kruszec ołowiu’.
galenowe preparaty farm. ekstrakty, nalewki, soki,
proszki, maści, odwary, wyciągi pochodzące z su­
rowców roślinnych, zwierzęcych a. mineralnych roz­
drobnionych, roztartych itp., pozbawionych zatem
składników balastowych utrudniających wchłania­
nie leków.
- od Klaudiusza Galena, ok. 129 do ok. 200, Greka pergamońskiego,
przybocznego lekarza cesarzy rz., „księcia lekarzy”, najsłynniejszego
lekarza swego czasu i przez przeszło tysiąc lat.
galeon(a), galion duży, o ciężkiej budowie okręt wo­
jenny a. statek handl. (zwł. do przewożenia cennych
ładunków, skarbów z kolonii hiszp.), z wysokimi,
obronnymi nadbudówkami na dziobie i rufie, 3- a. 4-
-pokładowy, używany od XV do pocz. XVIII w.
- hiszp. galeon ’jw .’ ze śr.fr. galion ’wielka galera wojenna’ od st.fr.
galie 'galera’.
galera staroż. a. śrdw. śródziemnomorski żaglowio-
słowiec wojenny (a. niekiedy handl.). || galernik ska­
zaniec odbywający karę jako wioślarz na galerze
(jeszcze w pocz. XIX w., gł. w Turcji i Francji).
- wł., hiszp. galera ’jw .’
galeria ganek, krużganek, przejście łączące sze­
reg pomieszczeń; empora, loggia; podziemny ko­
rytarz w kopalni a. w fortecy; kolekcja dzieł sztuki,
zbiór, wystawa; salon wystaw plastycznych; najtań­
sze miejsca na najwyższym balkonie w teatrze, ja­
skółka, paradyz. || galeriowiec budynek zaopatrzony
w zewn. galerie na każdym piętrze, z których wcho­
dzi się do mieszkań.
- wł. galleria 'galeria; tunel; sztolnia’.
galernik zob. galera.
GAL-, GALO- w złożeniach: Francja; Francuzi. ||
galicyzm wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa prze­
jęte z języka fr. a. wzorowane na nim. || galijski kogut
- symbol Francji; por. Marianna. || galofob człowiek
nie cierpiący Francji, Francuzów. || galoman franko-
fil, zwolennik, entuzjasta Francji, Francuzów.
- fr. gallicisme 'galicyzm’ z łac. gallicus 'galijski’ od Gallus ’Gal’,
mieszkaniec staroż. Galii’; zob. -fob; -man.
Gąlgenhumor nm., humor wisielczy, szubieniczny,
desperacki, straceńczy; kostyczny, sarkastyczny; por.
humor noir.
galiarda taniec dworski w takcie trójdzielnym (sa­
modzielny a. tańczony jako dodatek do pawany), po­
chodź. fr. a. wł. (XVI-XVII w.)
- wł. gagliarda ’jw .’; fł. gaillarde ’jw .’ z r.ż. od gaillard 'wesoły,
żwawy’.
galicyzm zob. gal-,
galijski zob. gal-.
Galilaee, yicisti łac., Galilejczyku, zwyciężyłeś.
204 gamba
- łac. tł. z gr. rzekomych ostatnich słów niechętnego chrześcijaństwu
cesarza rz. Juliana (Flavius Claudius Iulianus, ok. 331-363), zwanego
przez chrześcijan Apostatą fodstępcą’); Galilejczyk - przezwisko Je­
zusa, który nauczał w Galilei, pin. części Palestyny.
galion zob. galeon(a); ozdobny, rzeźbiony i polichro­
mowany dziób dawn. żaglowców z umieszczoną na
dziobnicy rzeźbioną i malowaną figurą dziobową (al-
fastonem, galionem) z drewna.
- fr. 'galeon’ ze st.fr. galie 'galera’.
Gallia est omnis divisa in partes tres łac., cała Ga­
lia dzieli się na trzy części.
- z Juliusza Cezara (O wojnie galickiej, 1,1).
Gallio człowiek indyferentny, obojętny w sprawach
polit., społ., moralnych; por. je-m ’en-foutisme.
- z Biblii {Dzieje Ap., 18,12—17); rz. prokonsul Achai.
Gallup [wym. galup]; (G. poił) [wym. galepoul] ba­
danie opinii publ., zwł. jako podstawa do prognoz
(np. wyniku wyborów), przeprowadzone metodą
amer. Instytutu Gallupa (zał. 1935 w Princeton w sta­
nie Nowy Jork), z pewną liczbą wybranych a. wylo­
sowanych osób, stanowiących próbę reprezentatyw­
ną dla badanej zbiorowości.
- amer.ang. po ll 'ankieta’; statystyk amer. George H. Gallup (1901-
1984).
galman ważna ruda cynku (mieszanina krzemianu
i węglanu cynku).
- nm. Galmei 'jw.' od śrdw.łac. calamina z łac. cadmia, zob. kadm.
galo- zob. gal-.
galofob zob. gal-,
galoman zob. gal-.
galon 1. taśma, naszywka z lamy srebrnej a. złotej na
mundurach, epoletach, meblach itd. 2. jednostka ob­
jętości ciał ciekłych i sypkich = 4,546 litra (g. ang.)
a. 3,7854 litra (g. amer.).
- 1 . fr. 'jw. 1’. 2. ang. galion 'jw. 2; 4 kwarty’.
galop fr., szybki taniec w takcie parzystym 2/4, pop.
w latach 1825-75; najszybszy, trójtaktowy, susowy,
niesymetryczny bieg konia.
galwanizacja, galwanotechnika pokrywanie przed­
miotów warstewką metalu przez elektrolizę dla otrzy­
mania powłoki ochronnej a. zdobniczej; med. galwa-
noterapia leczenie za pomocą elektr. prądu stałego.
|| galwanizować techn., med. stosować galwanizację,
galwanoterapię; przen. sztucznie pobudzać, ożywiać,
wydobywać na krótko z odrętwienia. || GALWA-
NO- w złożeniach: dotyczący galwanizacji, związa­
ny z galwanizacją.
- od nazwiska fizyka i fizjologa wł.: Luigi Galvani (1737-98), od­
krywcy zjawisk elektr. w preparatach zwierzęcych.
gałantierięjnoje, czort woz’mi, obchożdięnije ros.,
galanteryjne, psiakrew, traktowanie.
- z Gogola (Rewizor, 2 ,1 ), słowa Osipa.
Gamaliel wybitny nauczyciel, znakomity pedagog;
por. Dawid.
- wg Biblii {Dzieje Ap., 22,3).
gamba zob. viola da gamba.
 gamberge
gamberge [wym. gabęrż] fx.,pop. (1952 r.) rozumo­
wanie, refleksja, namysł.
gambit otwarcie gry szachowej, w którym poświęca
się pionka dla uzyskania lepszej pozycji a. szybszego
rozwoju figur; por. szach.
- wł. gambetto 'podstawienie nogi’ od gamba ’noga’.
Gambrinus symbol piwa.
- mityczny król, podobno flamandzki, który wg folkloru wielu krajów
miał być wynalazcą piwa.
Gamburgskij szczot ros., zob. hamburski obrachu­
nek.
- tytuł artykułu (1928 r.) Wiktora Szkłowskiego o bezstronnej oce­
nie dzieła sztuki.
gamelan muz. ogólna nazwa orkiestr różnej wielko­
ści, pochodzących z wysp płd.-wsch. Azji, a składa­
jących się gł. z instrumentów perkusyjnych, smycz­
kowych i fletów; używany w takich orkiestrach
wsch.azjatycki instrument perkusyjny podobny do
ksylofonu.
-jaw aj. ’jw. (instrument muzyczny)’.
gamety komórki rozrodcze męskie i żeńskie o poje­
dynczej, zredukowanej (haploidalnej) liczbie chro­
mosomów (zwykle komórki ciała zawierają podwój­
n ą - diploidalną- ich liczbę); por. zygota.
- gr. gametes 'małżonek’ i gametś 'małżonka’ od gamein 'poślubić’
z gamos, zob. -gam-.
-GAM, GAMO- w złożeniach: zjednoczony; połą­
czony; seksualny; płciowość. || -GAMIA w złoże­
niach: małżeństwo; (określony) sposób zapładniania,
rozmnażania się.
- gr. gamos 'ślub; wesele; małżeństwo’; por. gamety; mizo-, mono-
gamia; poligamia.
-gamia zob. -gam-.
gamma promieniowanie - b. przenikliwe promie­
niowanie elektromagnetyczne, wysyłane przez jądra
wielu pierwiastków promieniotwórczych; por. alfa. ||
gammaglobuliny ludzkie - preparaty zawierające
globuliny osocza krwi, potężny środek zapobiegają­
cy wielu chorobom zakaźnym, zwł. odrze i wiruso­
wemu zapaleniu wątroby.
- gr. gamma, nazwa 3. litery alfabetu gr., Tabl. 40; zob. globuliny.
gammelost ser norw. z niebieskim porostem pleśni,
produkowany ze zsiadłego mleka zbieranego.
- norw. ’jw .’; gammel 'stary’, ost ’ser’.
gamo- zob. -gam-,
gandharwa zob. apsaras.
gandża zob. cannabis.
gang (amerykańska) banda, szajka bandytów, ma­
fia. || Gang Czworga grupa wysokich dygnitarzy
Komunistycznej Partii Chin, która popierała „rewo­
lucję kulturalną” i przeciwstawiała się modernizacji
przemysłu i rozwojowi kultury chińskiej, aresztowa­
na i osądzona po śmierci Mao Tse-tunga w 1976 r.
(jedną z czworga była pani Cziang Czing - małżon­
ka Mao). || gangster (amerykański) bandyta, członek
bandy.
205 gargulec
- ang. gangster 'bandyta’ od gang 'drużyna (robocza), grupa; ban­
da, szajka’.
ganglion gr., zwój komórek nerwowych; rodzaj no­
wotworu pochewek stawowych.
gangrena med. zgorzel.
- łac. gangraena ’med. rak; wrzód’ z gr. gangraina ’jp.’
gangster zob. gang.
Ganimedes słynny z urody młodzieniec; młody, uro­
dziwy podczaszy; por. Hebe.
- mit. gr. (gr. Ganymśdeś) piękny młodzieniec, którego Zeus pod po­
stacią orła uniósł na Olimp, aby tam wraz z Hebe usługiwał bogom
przy ucztach.
gaolian, kaolian, bot. sorgo japońskie, uprawiane
w Chinach, Korei i Japonii.
- chiń. kao liang do sl 'wysokie ziarno; jw .’; kao 'wysoki’; Hang
'ziarno’.
gaon (l.mn. geonim) hebr. 'ekscelencja’ tytuł żyd.
przywódców duchowych i rektorów akademii tal-
mudycznych od VII do XIII w. w Babilonii i Palesty­
nie; gł. zadaniem gaonów była interpretacja i rozwi­
janie prawa talmudycznego, piecza nad żyd. tradycją
prawną i rozsądzanie sporów prawnych w formie od­
powiedzi (łac. responsa)', mają one wielką wartość
dla studiów nad historią i teologią okresu gaońskie-
go. Później nazwa gaon stała się tytułem honoro­
wym najwybitniejszych uczonych w prawie żyd., np.
sławnego Eliasza ben Salomona (1720-97), znanego
jako gaon wileński lub po prostu Gaon.
garda kabłąk jelca, metalowa osłona garści na ręko­
jeści broni siecznej; w boksie - zasłona przed ciosem
przeciwnika.
- fr. gardę 'dozór, opieka; baczność, straż; gwardia; garda’ od garder
'przechowywać; strzec’; por. ariergarda; garderoba; kordegarda.
gardenia bot. przepyszlin.
- od nazwiska przyrodnika szkocko-amer.: Aleksander Garden (ok.
1730-91).
garden party przyjęcie, spotkanie towarzyskie pod
gołym niebem, zwł. w parku, ogrodzie.
- ang. ’jw .’; garden 'ogród’;party 'towarzystwo; zebranie, przyjęcie;
partia’ z fr. partie, zob. partia.
garderoba ubranie; (cała posiadana przez kogoś)
odzież; down. szafa na ubrania, gdzie przechowy­
wano, szyto, naprawiano domową odzież, bieliznę
itp.; teatr, pokój, w którym się aktorzy charakteryzu­
ją i ubierają; przest. szatnia. || garderobiana kobieta
pomagająca aktorkom w ubieraniu się.
- fr. garde-robe 'szafa do ubrań; ogół posiadanych ubrań; toaleta’;
garder, zob. garda; robę, zob. robron.
Gargantua nienasycony żarłok, obżartuch, pasi-
brzuch, opój; dobroduszny, jowialny olbrzym, wiel­
kolud. || gargantuiczny gigantyczny, kolosalny.
- Gargantua, król-olbrzym, bohater powieści Rabelais’go Gargantua
i Pantagruel (1532 r.).
gargulec, rzygacz, plwacz, archit. ozdobne zakoń­
czenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa
spada swobodnie, daleko od lica muru (szczególnie
fantastyczne formy g-a we fr. archit. gotyckiej: po­
twory, demony, postacie ptaków, ludzi i zwierząt).
- fr. gargouille 'wylew; otwór rynny; jw.’
garmaż
garmaż(eria) zakład gastronomiczny sprzedający
potrawy gotowe i półfabrykaty spożywcze. || garma­
żeryjny.
- fr. garde-manger 'spiżarnia’; zob. garda; manger 'jeść' z późn.łac.
mcmducare 'jeść' odlać, mandere 'żuć'.
garmond, garmont - korpus, stopień (wielkość)
czcionki druk. (10 punktów), Tabl. 44.
- od nazwiska rytownika fr.: Claude Garamond (ok. 1500-61).
garnirować przybierać, ozdabiać potrawy na pół­
miskach, salaterkach itp.; down. bramować, ozda­
biać (sulmie, bieliznę) po brzegach, obszywać koron­
ką, wstążkami itp. || garnitur komplet, zbiór, zespół
przedmiotów stanowiących pewną całość (np. mebli,
biżuterii); ubranie męskie (marynarka, spodnie, ka­
mizelka).
- fr. gamiture 'komplet (guzików itp.); przybranie (sukni)’ od garnir
'zaopatrzyć; ozdabiać; wyściełać’; por. garnizon.
garnizon załoga, oddziały, zakłady i instytucje
wojsk., rozlokowane w mieście, w twierdzy; miej­
scowość, twierdza, gdzie stacjonuje wojsko.
- fr. garnison 'jw.' od garnir, zob. garnitur.
garri miejscowa, podstawowa potrawa w Nigerii,
sporządzana z kassawy.
gar(r)otte [wym. garrote] hiszpański sposób tracenia
skazańców za pomocą żelaznego kołnierza przymo­
cowanego do słupa i zaciskanego śrubą na szyi aż do
uduszenia; żelazny kołnierz, którym dokonywa się
tej egzekucji.
- hiszp. 'półka; knebel; żelazny kołnierz jw.’
garson przest. kelner. || garsoniera mieszkanie ka­
walerskie, kawalerka. || garsonka sukienka złożona
ze spódniczki i żakiecika; fryzura kobieca wzorowa­
na na męskiej.
- fr. garęonne 'chłopczyca; garsonka’ i garęoniere 'garsoniera' od gar-
ęon 'chłopiec; kawaler; numerowy; kelner; czeladnik’.
gaskonada chełpliwość, bufonada, fanfaronada.
- fr. gasconnade 'przechwałki' z Gascon 'Gaskończyk; przen. junak,
fanfaron, samochwał’ od dawn. prowincji fr. Gascogne, z łac. Vasco-
nia 'kraj Waskonów w Galii Akwitańskiej, Gaskonia’.
Gastarbeiter nm., dosł. ’pracownik-gość’, przybysz
z innego kraju (gł. z Włoch, Jugosławii, Turcji a.
Hiszpanii) zatrudniony w Niemczech w sytuacji bra­
ku rąk do pracy, zwł. do prac niechętnie podejmowa­
nych przez tubylców; por. inyandrare.
GASTR-, GASTRO- w złożeniach: brzuszny; żo­
łądek; gastryczny; kulinarny. || gastritis nieżyt żo­
łądka. || gastrodrama ang., przedstawienie teatr.,
w którym jedzenie odgrywa znaczną rolę, zwł. kiedy
widownia uczestniczy w spektaklu, jedząc. || gastro­
nomia sztuka kulinarna; ogół jadłodajni na określo­
nym terytorium. || gastrula następujące po blastu-
li stadium rozwoju zarodkowego zwierząt, w którym
zarodek przekształca się w 2- a. 3-warstwowy pęche­
rzyk (por. ekto-, endoderma; morula). || gastryczny
żołądkowy.
- fr. gastronomie 'sztuka kulinarna’ z gr. gaster 'brzuch; żołądek; ma­
cica’; zob. -itis; -nomia.
Gatorade [wym. gęjtorejd] napój bezalkoholowy za­
wierający glikozę, kwas cytrynowy, dwuwęglan so­
206 gawrosz
dowy itd., używany przez zawodników sport, dla
szybkiego uzupełnienia utraconych płynów i soli or­
ganicznych.
- ang. nazwa handl.
gaucho [wym. gąuczo] pastuch na pampasach Ar­
gentyny i Urugwaju, zazw. potomek Indian i Hiszpa­
nów (por. cowboy; llanero).
- amer., hiszp. 'jw.'
gaudeamus igitur, iuyenes dum sumus łac., ciesz­
my się więc, pókiśmy młodzi.
- pieśń studencka; tekst poety nm. C. W. Kinderlebena (1781 r.),
oparty na hymnie pokutnym z XIII w.; melodia pieśni J. G. Giinthe-
ra(1717 r.).
gaude, Mater Polonia, prole fecunda nobili łac.,
ciesz się, Matko Polsko, bogata szlachetnym potom­
stwem.
- z Hymnu do św. Stanisława (ok. 1250 r.) Wincentego z Kielc.
gaudensque viam fecisse ruina łac., i ciesząc się, że
na swej drodze zostawił ruiny (że swoją drogę zna­
czył ruinami).
- z Lukana (Pharsalia, 1,150); o Juliuszu Cezarze.
gaudent praenomine molles auriculae łac., jego
delikatne uszy radują się imieniem (tytułem).
- z Horacego {Satyry, 2 ,5 , 32).
gaudium certaminis łac., radość walki, sporu, kon­
fliktu, satysfakcja z ostrej dyskusji, z utarczki słow­
nej.
Gauleiter naczelnik regionu (okręgu) partii hitlerow­
skiej a. gubernator prowincji w Niemczech 1933—
45.
- nm. 'jw.'; Gau 'okręg; powiat; kraina’; Leiter od leiten 'prowadzić;
kierować; rządzić’.
gaur gatunek z rodziny pustorożców, dziki garba­
ty bawół maści brązowo-czamej, od spodu żółtej, na
nogach białej, żyjący małymi stadami w lasach Indii,
Birmy i Półwyspu Malajskiego; zob. gajal.
- hindi z sanskr. gaura.
gaus (Gs) fiz. jednostka indukcji magnetycznej
w układzie CGS.
- na cześć matematyka i fizyka nm.: Carl Fr. Gauss (1777-1855).
gawial krokodyl indyjski, zamieszkujący gł. doliny
Gangesu, Bramaputry i Indusu.
- fr. gavial 'jw.' z jęz. hindi.
gawot st.francuski taniec ludowy w tempie umiarko­
wanym, w takcie 2/4 a. 4/4, w XVII-XVIII w. rozpo­
wszechniony jako taniec dworski i salonowy.
- fr. gawotte 'jw.' z prowans. gavoto 'taniec gawotów, górali alpej­
skich’.
gawra barłóg niedźwiedzi, legowisko zimowe niedź­
wiedzia (zazw. jama pod korzeniami drzewa zwalo­
nego przez wiatr).
- rum. gaura 'jw.'
gawrosz wesoły, rezolutny, dowcipny ulicznik, zwł.
paryski; urwis, łobuziak.
- fr. gavroche 'jw.' od imienia ulicznika z powieści Wiktora Hugo
Nędznicy (3 ,1 ,1 3 ).
 gaji
gay [wym. gej] ang., dosł. ’wesoly’, amer. slang, ho­
moseksualista. || Gay Lib(eration) ang., ’ruch wy­
zwolenia homoseksualistów’, w USA - wojujący
ruch homoseksualistów domagających się większych
praw i protestujących przeciw dyskryminacji; uczest­
nik a. zwolennik tego ruchu.
- na wzór nazwy Women’s Liberation Movement.
gaya ciencia st.prowans., dosł. „radosna wiedza”, tj.
śrdw. poezja minnesangerów, opiewanie miłości.
gaza cienka, prześwitująca tkanina z silnie skręconej
przędzy, o splocie płóciennym; rzadkie płótno ba­
wełniane na opatrunki.
- gr. gazę ’jw .’, prawdop. od nazwy miasta na pograniczu Egiptu
i Izraela.
gazel, gazal w literaturach Wschodu (zwł. perskiej)
monorymowy wiersz liryczny, składający się z 4-15
bejtów (par półwersów).
- arab. ghazal ’oda’.
gazela pot. nazwa drobniejszych, szybkich antylop.
- arab. ghazäl 'młodziutki jelonek; dzika koza’.
gazogenerator czadnica, wytwornica gazu.
- zob. generator.
gazon ozdobny, dekoracyjny trawnik a. kwietnik
w parkach, na placach, dziedzińcach, podjazdach pa­
łacowych itp.
- fr. 'trawnik, murawa’.
gazpacho hiszp., [wym. gaspączo] zimna zupa hiszp.
z surowych krajanych pomidorów, ogórków, papry­
ki, cebuli, czosnku, z octem, oliwą, przyprawami,
często z nadrobnionym chlebem.
gazyfikacja rozwój produkcji i zużycia gazów pal­
nych w danym rejonie a. kraju.
- gas ’gaz’ wyraz utworzony przez flamandzkiego lekarza van Hel-
monta (1577-1644) wg gr. chaos, zob. chaos; -Akacja z łac. -ficatio
od facere, zob. fakcja.
Gedanken sind zollfrei nm., myśli są wolne od cła.
- z Marcina Lutra ( Von weltlicher Obrigkeit, motto) 1523 r.
geep [wym. gi:p] mieszaniec międzygatunkowy ba-
rana i kozy a. kozła i owcy, bezpłodny, wyhodowany
za pomocą inżynierii genetycznej.
- ang. z połączenia wyrazów goat ’koza’ i sheep 'owca’; zwierzę
utworzone po raz pierwszy przez zoologów w Cambridge w 1984 r.
geflügelte Worte nm., zob. epea pteroenta.
gefrejter (ge)frajter, down. st. szeregowiec.
- nm. Gefreiter d o sl 'uwolniony (od służby wartowniczej); jw .’ od
frei 'wolny’; kalka z łac. exemptus 'wyłączony, uwolniony’ od exime-
re 'wyłączać; zabierać; uwalniać’; zob. eks-; -imere od emere, zob.
asumpt.
Geheimrat [wym. gehąjmrat] tajny radca (stopień
nm. hierarchii urzędniczej).
- nm. ’jw .’; geheim 'tajny, skryty; tajemniczy’; Rat '(po)rada; nara­
da; radca’.
gehenna pot. wielkie (długotrwałe) cierpienia psych,
a. fiz., męczarnie; droga krzyżowa, czyściec.
- łac. z gr. géenna z pobiblijnego hebr. G e ’Hinnom 'dolina (synów)
Hinnoma, na płd. od Jerozolimy, miejsce kultu Molocha; miejsce
przeklęte; piekło’.
207 geminata
Geigera-Müllera licznik jeden z tzw. liczników jo ­
nizacyjnych, przyrząd do detekcji i rejestracji czą­
stek promieniowania jonizującego.
- od nazwiska fizyka nm. Hansa Geigera, konstruktora (1908 r.) licz­
nika, ulepszonego następnie przez W. Miillera.
Geistesgeschichte nm., dosł. ’dzieje duchowe’, hi­
storia kulturowa (intelektualna) zajmująca się „te­
matami, symbolami, koncepcjami, ideami, stylami
i uczuciami” (Johan Huizinga), a także kulturą mate­
rialną i rytuałami pewnej epoki, zakładająca, że sztu­
ka, lit., nauka i religia każdego okresu stanowią ca­
łość; zob. Zeitgeist.
Geisteswissenschaften nm., dosł. ’nauki duchowe’,
ogólna nazwa dyscyplin nauk. zajmujących się czło­
wiekiem, społeczeństwem i jego dziejami, tj. (z grub­
sza) historią, psychologią, socjologią, antropologią,
naukami polit. i ekonomią.
gej zob. gay.
gej son w staroż. archit. klasycznej - gzyms wieńczą­
cy belkowanie ponad fiyzem; zob. Tabl. 27.
- gr. geison ’jw.’; pot. 'występ, krajnik; blank; dach’.
gejsza dziewczyna jap. kształcona specjalnie, aby
w sposób wesoły i zajmujący uprzyjemniać czas
mężczyźnie a. grupie mężczyzn (przez grę na sami-
sen, taniec, podawanie napojów i jadła, dowcipną
i miłą rozmowę itp.).
-ja p . gejsia 'artystka; jw .’; gej 'sztuka’; sia 'towarzystwo’.
gejzer źródło wytryskujące w pewnych odstępach
czasu słupem ukropu i pary wodnej, występujące na
terenach wulkanicznych, zwł. na Islandii i Nowej Ze­
landii.
- od nazwy źródła Geysir w Haukadal na Islandii; z isl. geysa 'pę­
dzić; szaleć; tryskać’.
gelee [wym. żele] galaretka (owocowa).
- fr. 'mróz; jw.’ od geler ’(za)marznąć’ z łac. gelare '(prze)ziębić;
marznąć; stężeć’.
gem gra, runda, część seta w tenisie.
- ang. gamę 'gra; rozgrywka sport., zawody; jw .’
gemajn szeregowiec w wojsku polskim cudzoziem­
skiego autoramentu (XVII-XVIII w.).
- nm. gemein 'wspólny, ogólny; pospolity; zwyczajny; nikczemny’.
Gemara zbiór komentarzy i objaśnień uzupełniają­
cych Misznę, wraz z nią tworzący Talmud.
- hebr. gämär 'uzupełniać, wyjaśniać’.
Gemeinschaftsgefühl nm., poczucie solidarności,
duch zbiorowości, poczucie przynależności do jakie­
goś stowarzyszenia a. organizacji, świadomość po­
siadania wspólnego dziedzictwa, wspólnej tradycji;
zainteresowania społeczne; por. esprit de corps.
Gemeinsinn [wym. gemąjnz-in] zob. sensus com­
munis.
- nm. 'poczucie społeczne’; gemein zob. gemajn; Sinn 'zmysł; poczu­
cie; sens; rozum’.
gemelliologia, gemeliologia, dział genetyki, nauka
o bliźniętach.
- łac. gemellus 'bliźniak’; zob. -log(ia).
geminata jęz. spółgłoska podwojona (np. nn, ss).
geminata
- łac. geminatm p.p. geminare 'podwajać’ z geminus 'bliźniak'; por.
Tabl. 2.
gemma (półszlachetny kamień gładzony, rzeźbiony
wklęsło (intaglio) a. wypukło (kamea), używany jako
pieczęć a. ozdoba (ulubiona w czasach staroż.).
- łac. 'pączek, oczko winorośli; drogi kamień; jw.’
gemütlich przytulny (-nie), swojski(-ko), miły(-le),
przyjemny (-nie); por. ujutno.
- nm. 'jw.' od Gemüt 'umysł; dusza; uczucie, serce’ z Mut 'męstwo,
odwaga; otucha; nastrój’.
-GEN- w złożeniach: rodzący, płodzący; tworzący;
zrodzony; potomek; rasa; płeć; rodzaj; gatunek. || gen
podstawowy materialny element dziedziczenia, naj­
mniejszy odcinek chromosomu, jednostka mutacji,
łańcuch kwasu DNA.
- gr. genos 'ród; pochodzenie; potomstwo; gatunek’; por. androgeny;
antygeny; eugenika; fotogeniczny; Genesis; homogeniczny; neogen.
gencjana bot. goryczka.
- łac. gentiana 'jw.' od (?) imienia króla Ilirii, Gentiusa (II w. p.n.e.),
który pierwszy miał odkryć jej własności lecznicze.
genealogia rodowód, historia rodu; nauka badają­
ca pochodzenie, związki rodzinne, dzieje rodzin; po­
chodzenie, początek czegoś, geneza. || genealogicz­
ne drzewo - graficzne przedstawienie rodowodu.
- gr. genealogia 'rodowód' od geneä 'ród, rodzina’; por. -gen-; -lo-
g(ia).
generacja pokolenie.
- łac. generatio '(s)płodzenie, rodzenie’ z generare 'płodzić, rodzić’
o d genus dpn. generis 'urodzenie; rasa; klasa; rodzaj; ród’; por. gene­
ralia; generator; genre.
general Frost ang., [wym. dżęneral] generał Mróz,
tj. sroga zima, zadająca klęskę nieprzygotowanym na
nią wojskom.
- 1 X I I 1812 r. ukazała się w Londynie ulotka satyryczna pt. General
Frost shaving little Boney 'Generał Mróz golący małego Boney’, tj.
Bonapartego (Napoleona I) w czasie kampanii ros.
generalia koszty ogólne robót, maszyn, produk­
cji itp.; dzieła ogólne (w klasyfikacji bibliotecznej);
down. personalia, dane personalne. || generalissimus
w niektórych państwach tytuł nadawany naczelne­
mu wodzowi (zwł. na czas wojny). || generalizować
uogólniać. || generalny ogólny, powszechny, ogólni­
kowy; ostateczny (próba teatr.); główny (sztab), na­
czelny (prokurator, wikariusz); zob. gubernator.
- łac. generalissimus stopień najwyższy od generalis 'powszechny,
ogólny, pospolity; należący do rodzaju a. gatunku’ od genus, zob. ge­
neracja.
Generalidad [wym. cheneralidą] autonomiczny rząd
Katalonii, przywrócony w 1977 r.
-h iszp . 'powszechność' skr. z la Generalidad de Cataluna 'kataloński
autonomiczny rząd krajowy’.
generalissimus, generalizować, generalny zob. ge­
neralia.
generał-gubernator zob. gubernator.
generatio spontąnea łac., hist. biol. samorództwo.
generator urządzenie a. maszyna do wytwarzania
określonego czynnika energetycznego (np. gazu pal­
nego) a. określonego rodzaju a. postaci energii (np.
elektr.; drgań elektr.).
208 genotyp
- łac. 'rodzic; protoplasta’ od generare, zob. generacja.
gćnero chico [wym. chęnero cziko] hiszp., dosl.
’mały rodzaj’, hiszp. rodzaj lekkich dramatycznych
a. operowych jednoaktówek (w odróżnieniu od gćne­
ro grande, poważnego dramatu a. takiejż opery); po­
wstał w Madrycie pod koniec XIX w.; jego tematem
były zwykle niższe warstwy społeczeństwa madryc­
kiego, których życie przedstawiano z sentymentem
i satyrycznym humorem.
Genesis łac., Księga Rodzaju, pierwsza księga bi­
blijnego Pięcioksięgu (por. Pentateuch; Exodus; Le-
viticus; Numeri; Deuteronomium). || genetivus łac.,
gram. dopełniacz. || genetyczna inżynieria zob.
proteinowa inżynieria. || genetyczna matka kobie­
ta, której komórka jajowa (jajo) rozwinęła się w ma­
cicy innej kobiety i dała życie dziecku. || genetycz­
ny związany z początkiem, pochodzeniem czegoś;
rozwojowy; uwarunkowany dziedzicznie, dotyczą­
cy dziedziczności. || genetyka nauka o dziedziczno­
ści i zmienności organizmów (wyraz wprowadzony
przez biologa ang. Williama Batesona, 1861-1926).
|| geneza pochodzenie, rodowód; zespół warunków
powstania i rozwoju danego zjawiska.
- gr. genétěs 'rodzic, ojciec; zrodzony; syn’ od genesis 'narodzenie,
pochodzenie; (Biblia) Księga Rodzaju’; por. -gen-; biogeneza.
genialny zob. geniusz.
genitalia narządy płciowe.
- łac. 'jw.' z r.nij. l.mn. od genitalis 'płodzący, rodny’ od gignere 'pło­
dzić'; por. geniusz; gentry.
genius loci łac., duch władający a. opiekujący się
jakimś miejscem. || genius morbi łac., charakter
(przebieg) choroby. || genius saeculi łac., duch cza­
su, wieku.
geniusz najwyższy stopień talentu, uzdolnień umy­
słowych; zdolność specjalna do twórczości wybitnie
oryginalnej; człowiek w najwyższym stopniu twór­
czy, genialny.
- łac. genialis 'weselny; jowialny, radosny, miły’ od genius 'mit. rz.
duch opiekuńczy, anioł stróż, bóstwo opiekujące się człowiekiem a.
miejscem (genius loci)] duch dobry a. zły’ od gignere, zob. genitalia.
genizah (l.mn. genizoth) hebr., schowek, składnica,
skarbnica uszkodzonych a. (chwilowo) niepotrzeb­
nych rękopisów.
- staroż. Żydzi czuli głęboką, tradycyjną niechęć do niszczenia, dar­
cia, palenia słowa pisanego; często magazynowano zwoje w glinia­
nych wazach, w jaskiniach skalnych; odkrycie w 1947-64 ok. 600
rękopisów pochodzących z II w. p.n.e.-68 r. n.e., przechowywanych
w jaskiniach wokół Qumran nad M. Martwym, było jednym z rezul­
tatów tej niechęci.
genocide [wym. dżęnousajd] ang., ludobójstwo; zob.
Völkermord.
- z Rafała Lemkina (Axis rule in Occupied Europę), 1944 r.
genom w genetyce - kompletny zespół czynników
dziedziczenia zawarty w zredukowanej (haploidal-
nej) liczbie chromosomów osobnika.
- z nm.; zob. -gen-; (chromos)om.
genotyp ogół genów danego organizmu, warunkują­
cy jego właściwości dziedziczne.
- gr. génos, zob. -gen-; zob. -typ-.
 genre
genre [wym. żar] rodzaj, gatunek, styl.
- fr. 'rodzaj; tryb (życia); styl, ton; gram. rodzaj’, z łac. genus, zob.
generacja.
genro jap., dosl ’starszy mąż stanu’; pozakonstytu-
cyjna oligarchia, która dominowała nad rządem jap.
od czasu wejścia w życie konstytucji Meidzi (1889)
do wczesnych lat 30. XX w.
gens togata łac., staroż. ludzie noszący togę, ij. Rzy­
mianie; osoby cywilne, niewojskowe; por. kwiryta.
- z Wergiliusza (Eneida, 1,282).
gente Ruthenus, natione Polonus łac., z pochodze­
nia Rusin, z narodowości Polak.
- z e Stanisława Orzechowskiego, 1513-66.
gentleman zob. dżentelmen. || Gentlemen prefer
blondes ang. Mężczyźni wolą blondynki (tytuł po­
wieści pisarki amer. Anity Loos, ur. 1893). || gentle-
men’s agreement ang., [wym. dżęntlmenzegrument]
dobrowolna umowa oparta na wzajemnym zaufaniu
(dosl zgoda, porozumienie, ugoda, układ dżentelme­
nów).
gentry [wym. dżęntri] angielska szlachta niższa (nie
arystokracja), zwł. posiadająca własność ziemską.
- ang. ’jw .’ z łac. gentilis 'należący do rodu, klanu, rodziny; ziomek’
od gens dpn. gentis ’ród, szczep, klan; naród’ z gignere, zob. genitalia;
por. dżentelmen; żandarmeria.
genua wł., żegl. trójkątny, przedni, b. wypukły żagiel
zachodzący w kierunku rufy daleko poza maszt, roz­
pinany na jachtach.
genuakord zob. manczester.
genus irritabile vatum łac., drażliwy ród wieszczów
(poetów).
- z Horacego (Listy, 2 ,2 ,1 0 2 ).
genus proximum łac., filoz. pojęcie określające gatu­
nek bezpośrednio nadrzędny w stosunku do innego.
GEO- w złożeniach: Ziemia; ziemia; skorupa ziem­
ska; geograficzny. || geocentryzm staroż. teoria przyj­
mująca, że nieruchoma Ziemia znajduje się w środku
wszechświata. || geodezja nauka zajmująca się po­
miarami Ziemi i wyznaczaniem kształtów i wymia­
rów jej powierzchni. || geofity rośliny ziemnopącz-
kowe, gatunki roślin, których pączki odnowieniowe
przetrzymują niesprzyjającą porę roku pod ziemią,
jak rośliny kłączowe, cebulkowe, bulwiaste. || geo­
grafia zespół nauk badających powłokę ziemską
i związki między działalnością człowieka i środowi­
skiem geogr. || geologia nauka o budowie i dziejach
(skorupy) Ziemi. || geometria dział matematyki obej­
mujący różne teorie mat. związane z badaniem figur
i stosunków przestrzennych (por. artes liberales; pla­
nimetria; stereometria). || geometryczny postęp mat.
ciąg, w którym każda liczba (prócz pierwszej) jest
wynikiem pomnożenia poprzedniej przez liczbę sta­
łą, np. 1, 5, 25, 125, 625... || geonim lit. pseudonim
utworzony od nazwy geograficznej, np. Marycjusz
Szymon z Pilzna (właśc. Szymon Kociołek). || geo-
patyczny wywołany przez skutki szkodliwego pro­
mieniowania z Ziemi. || geopolityka doktryna po-
lit., wg której tendencje rozwojowe i ekspansja polit.
209 germanopratin
państw są wyznaczane przez geografię, służącą (zwł.
w Niemczech) jako uzasadnienie dążeń imperiali­
stycznych (por. Drang nach Osten; Lebensraum).
- gr. ge ’ziemia’; zob. centrum; geodaisia 'dzielenie ziemi’; -daisía
od daíein 'dzielić’, zob. -graf-; -log-; -metr-; polityka; por. apogeum;
perigeum.
georgette zob. żorżeta.
georgiańska poezja utwory kilkunastu poetów bryt.,
na ogół niezbyt wysokiego lotu, konwencjonalnych
liryków o charakterze późnoromantycznym, żyją­
cych w pierwszej ćwierci XX w. (od imienia króla
Jerzego V). || georgiańskie style malarstwa, rzeź­
by, archit. i sztuki dekoracyjnej plastyków bryt. two­
rzących za panowania pierwszych czterech władców
dynastii hanowerskiej, od wstąpienia na tron Jerzego
I w 1714 r. do śmierci Jerzego IV w 1830 r.
-a n g . Georgian 'georgiański’ od imienia George 'Jerzy’.
georgiki w staroż. Grecji i Rzymie - utwory poet.
o charakterze opisowo-dydaktycznym, poświęcone
pracy rolnika i życiu wsi.
- łac. Georgica 'tytuł poematu Wergiliusza’ z gr. georgikós 'rolniczy’
o d gedrgós 'rolnik’; zob. geo-; -ergos od érgon, zob. erg. 1.
georginia bot. dalia.
- od nazwiska petersburskiego przyrodnika pochodź, nm. J.G. Geor-
gi(X V n iw .).
geosfery współśrodkowe sfery, z których składa się
kula ziemska (por. litosfera; hydrosfera; atmosfera;
barysfera; nife; sial; sima; biosfera; troposféra; stra­
tosféra; egzosfera; mezosfera).
- zob. geo-; sfera.
gepard drapieżny ssak, najszybszy z rodziny kotów,
0 wysokich nogach i nakrapianej sierści, występują­
cy na sawannach Afryki i stepach płd. Azji; używany
jako zwierzę gończe do polowań na antylopy.
- fr. guépar jw .’ z wł. gattopardo ’jw .’; gatto 'kot; kocur'; pardo
'lampart’.
geranium bot. bodziszek.
- n.łac. ’jw.’ z gr. geránion zdrobn. od géranos 'żuraw’; od kształtu
owoców, przypominających dziób żurawia.
Gerbil pop. bryt. wielka reforma oświaty uchwalona
przez parlament bryt. ustawą w 1988 r.
- ang. skr. od Great Education Reform Bill 'ustawa o wielkiej refor­
mie oświaty’.
geriatria med. dział gerontologii, nauka o leczeniu
chorób wieku starczego. || geriatryczny.
- gr. géras 'starość’; zob. -iatria.
GERMAN-, GE RM ANO- w złożeniach: Niemcy;
niemiecki; chem. german. || german chem. pierwia­
stek, Tabl. 1. || germanistyka nauka o języku i lit.
nm.; filologia nm. || germanizm wyraz, zwrot, kon­
strukcja składniowa przejęte z jęz. nm. a. wzorowa­
ne na nim. || germanofil zwolennik, entuzjasta Niem­
ców, niemczyzny.
-ła c . G ermams 'Germanin’ i Germania 'Germania, ziemie zamiesz­
kane przez ludy germ. w czasach rz.’
germanopratin [wym. żermanopratę] fr., termin żart.
1 pseudonauk., dotyczący paryskiej dzielnicy Saint-
-Germain-des-Pres, jej życia (zwł. nocnego), zjawisk
germanopratin
art. a. intelektualnych, mód itd., które tam powstały
wkrótce po 2. wojnie świat.
- Saint-Germain-des-Pres fr., dosł. '(opactwo) św. Hermana z łąk’;
słynne opactwo założone przez Childeberta I ok. 555 r.; jeden z naj­
starszych kościołów Paryża (XI w.), powiększony i przebud. w XII-
-X IX w.
germinal [wym. żer...] siódmy miesiąc fr. kalendarza
republikańskiego; Tabl. 38.
- fr. ’jw.’ z łac. germen dpn. germinis 'zarodek; kiełek; latorośl’.
GERONT(O)- w złożeniach: starość. || geronto­
kracja władza, rządy starców. || gerontołogia nauka
o starzeniu się organizmów, zwł. ludzkiego (por. ge­
riatria; geruzja).
- gr. gérón dpn. gérontos 'starzec'.
gerrymąnder [wym. dżer...] rodzaj szalbierstwa po­
litycznego - zmiana granic okręgów wyborczych,
zwł. przed wyborami do Kongresu USA, w celu
zmniejszenia liczby głosów partii opozycyjnej.
- amer.ang. od nazwiska Elbridge’a Gerry, 1744-1814, wiceprezy­
denta w 1812-14 (za kadencji prez. Madisona). W 1812 r., jako gu­
bernator stanu Massachusetts, zmienił granice okręgów wyborczych
na swoją korzyść w sposób tak zawiły, że np. nowy kształt Essex Co-
unty przypominał na mapie salamandrę (co rozsławiła pewna karyka­
tura); stąd końcówka -mander (z ang. salamander).
gerundium gram. rzeczownik odsłowny (np. czyta­
nie). || gerundivum gram. łac. imiesłów bierny cza­
su przyszłego, oznaczający czynność, która powin­
na być spełniona.
-p ó ź n ią c , gerundivum 'jw.' od gerundium 'jw.' z łac. gerere 'nosić;
czynić’; por. digesta; egzagerować; ingerencja; registratura; rejestr;
(su)gestia; werbigeracja.
geruzja rada starszych w miastach-paóstwach staroż.
Grecji, zwł. senat Sparty złożony z 2 królów i 28 oby­
wateli (gerontów), którzy ukończyli 60. rok życia.
- gr. gerousia 'jw.' od gérón, zob. geront(o)-.
gerydon przest. mały stolik okrągły (a. trójkątny,
narożnikowy) o jednej nodze, na drobiazgi, kwiaty,
słodycze; wysoki, ozdobny postument pod lichtarz,
świecznik (2. poł. XVII w.).
- fr. guéridon 'jw.' od imienia postaci z fr. krotochwili i baletu
z XVII w.
gerylasi partyzanci hiszp., zwł. walczący z okupacją
wojsk Napoleona I (1808-14); por. franc-tireur. || ge-
rylasówka partyzantka hiszp.
- hiszp. guerrillas l.mn. od guerrilla dosł. 'mała wojna; partyzan­
ck a)’, zdrobn. od guerra 'wojna' pochodzenia germ.
Gesąmtkunstwerk dzieło sztuki stanowiące stop
różnych form artystycznych, takich jak dramat, mu­
zyka, poezja, sztuka reżyserska (była to idea Richar­
da Wagnera, którą realizował w Bayreuth).
- nm. 'wielorakie dzieło sztuki’; Gesamt 'ogólny'; Kunst 'sztuka';
Werk' praca’.
gestaltyzm konfiguracjonizm, psychologia postaci,
kierunek psychol. XX w., głoszący, że życie psych,
nie jest kompleksem elementów psych., lecz składa
się z pewnych całości (postaci), mających swoistą
formę, o własnościach nie dających się sprowadzić
do sumy cech składników tych całości.
- nm. Gestaltpsychologie 'psychol. postaci’; Gestalt 'postać, kształt,
forma’; zob. psychologia.
210 gherao
Gestapo [wym. ...sta...] hitlerowska policja polit.
(1933^15), służąca jako narzędzie terroru w Niem­
czech i krajach okupowanych.
- nm. Ge{heime) Sta(ats)po{lizei) 'tajna policja państwowa’.
gestia w wyrażeniu: w {czyjejś) gestii - pod (czyimś)
zarządem, w (czyjejś) administracji, uprawnieniach,
prerogatywach, zakresie działania. || gestor dyspo­
nent, zarządca.
- łac. gestio 'sprawowanie; rządzenie; postępowanie’ i gestor 'spra­
wujący; dostarczający’ od gerere, zob. gerundium.
geszeft (nieczysty) interes, (nieuczciwa) transakcja
handlowa; spekulacja, kombinacja, afera. || geszef­
ciarz.
- nm. Geschäft 'interes; sprawa; sklep, dom handl.; zatrudnienie’ od
schaffen 'tworzyć; pracować; dostarczać’.
geta jap., japońskie drewniane chodaki wyjściowe.
getrennt marschieren, vereint schlagen nm., ma­
szerować oddzielnie, uderzać razem.
- zasada taktyki woj. feldmarszałka prus. Helmutha von Moltke st.
(1800-91).
getry rodzaj nakładanych na obuwie półkamaszków
z filcu, sukna a. płótna, wkładanych dla ciepła a., gdy
modne, dla elegancji, okrywających nogi w kostkach
i podbiciu stóp.
- fr. guetre l.poj. 'jw.'
get thee to a nunnery ang., (Ofelio,) idź do klasz­
toru.
- z Szekspira (Hamlet, 3,1).
getto w śrdw. i w niektórych krajach okupowanych
przez Niemcy hitlerowskie (1940—45) - odrębna
dzielnica żyd. w miastach; dzielnica miasta zamiesz­
kana przeważnie przez jakąś mniejszość rasową a.
narodową (np. Murzynów, Chińczyków, Portory-
kańczyków w USA); przen. grupa społeczna żyjąca
w izolacji od otoczenia.
- wł. ghetto z (dialekt wenecki) geto 'huta' od łac. iactare 'rzucać; od­
lewać metal jak w hucie’; pierwsze getto założono ok. 1500 r. na wy­
spie, na której znajdowało się il geto, huta wenecka. Biorąc przykład
z Wenecji, papież Paweł IV zarządził utworzenie pierwszego getta
rzymskiego i pierwszego z edyktu papieskiego; założono je w 1556 r.
na bagnistym terenie Zatybrza.
Gewaffneter Frieden nm., Zbrojny pokój.
- tytuł dwuwiersza (1654 r.) Friedricha von Logau.
Gewandhaus dom cechu sukienników, zwł. lipskich,
w którego wielkiej sali słynne Gewandhauskonzerte
(koncerty w Sukiennicach) odbywały się w latach
1781-1884, potem w nowym gmachu koncertowym
o tejże nazwie, zburzonym w 1943 r. podczas bom­
bardowania, a później w nowym budynku.
-n m . 'Sukiennice'; Gewan 'suknia; odzież’; Haus 'dom'.
ghazi arab., wojownik muzułm., zwł. wyróżniający
się w walkach z niewiernymi; również używane jako
tytuł honorowy.
gherao hindi, dosł. ’okrążenie’, w Indiach i Paki­
stanie - forma protestu społ., demonstracja, której
uczestnicy otaczają budynek (instytucji, biura czy fa­
bryki), uniemożliwiając wejście a. wyjście z niego.
 ghi
ghi hindi, półpłynne, klarowne masło ze zsiadłego
mleka bawolic, używane w Indiach i w sąsiednich
krajach (pod)zwrotnikowych.
ghostword [wym. goustuö:d] ang., wyraz-widmo,
zawdzięczający swe powstanie omyłce środka prze­
kazu (błędowi drukarskiemu, przejęzyczeniu się itd.).
|| ghostwriter [wym. goustrajter] osoba pisząca tek­
sty (zwł. przemówień) dla innej osoby, występującej
jako ich mniemany autor.
- ang. ’jw .’; ghost 'duch; cień; „murzyn” lit.’; word 'wyraz'; writer
'pisarz'.
G.I. ang., [wym. dżi:aj] skr. od Government Issue
[wym. gąwnment iszju] własność (przydział, emisja)
państwowa; żart. pop. żołnierz USA.
giardia zob. lamblioza.
- od nazwiska biologa fr.: Alfred M. Giard (1846-1908).
giardino segreto wł., dosl ’ogród tajemny’; wy­
dzielony z większego mały ogród ozdobny, używa­
ny tylko przez właściciela, położony zazw. w pobli­
żu a. przy domu (Baranów, Puławy, Wilanów), gł.
w ogrodach renesansowych i barokowych (ir.jardin
particulier; odpowiednik śrdw.łac. hortus concłusus
a. inclusus).
giaur u muzułmanów - pogard, innowierca, niewier­
ny, chrześcijanin; por. kafir.
- tur. giawr 'niewierny' z pers. gäur, gäbr 'czciciel ognia’.
gib(b)ony rodzina małp wąskonosych, bezogonia-
stych, o b. długich przednich kończynach, żyjąca
gromadnie w lasach płd.-wsch. Azji.
- fr. gibbon l.poj. 'jw.'
gibelini, gibelinowie stronnictwo popierające cesa­
rzy nm. (Hohenstaufów), zwalczające zwolenników
papiestwa, gwelfów (XII-XV w. we Włoszech).
- z wł. Ghibellino l.poj. 'jw.' ze st.g.nm. Wibeling, nazwy dynastii
frankońskiej (salickiej) od Wibeling ( Waiblingen), zamku we Franko-
nii (Niemcy).
gibier de potence fr., dosl ’zwierzyna szubienicy’;
szubienicznik.
gid zob. guide.
giermak, kiermaczek, ubiór męski kroju węg. noszo­
ny przez mężczyzn od końca XV do XVII w. w poi.
ubiorze narodowym, długi, zapinany na pętlice i gu­
zy, z rękawami i futrzanym kołnierzem; od XVI w.
w Polsce: sukmana, czamara, ubiór mieszczański
i chłopski.
- tur. armjak.
giermek śrdw. młodzieniec pełniący służbę przy ry­
cerzu, sługa; przest. goniec w szachach.
- węg. gyermek 'dziecko'.
Gieroj nąszewo wriemieni ros., Bohater naszych
czasów.
- dzieło M J. Lermontowa, złożone z pięciu opowiadań, których gł.
postać występuje jako bohater a. narrator (1840 r.; wyd. poi. 1844 r.).
gieroj nie mojewo romąna ros., bohater nie z moje­
go romansu, tj. nie w moim guście.
- z Gribojedowa (Mądremu biada, 3 ,1 ), 1824 r.
211 gimnazjum
gig przest. wąska, szybka łódź wiosłowa; jednokon­
ny powozik dwukołowy.
- ang. 'lekka szalupa; (wyścigowa) łódź wiosłowa; powozik jw .’
giga (fr. gigue [wym. żi:g]; ang. jig [wym. dżig])
żywy taniec lud. w takcie trójkowym, popularny
w Anglii i Szkocji XVI i XVII w., do dziś tańczony
w Irlandii; utwór muz., końcowa część suity baro­
kowej .
GIGA-(G) w złożeniach: miliard (tysiąc milionów)
jednostek podstawowych. || gigant olbrzym; wiel­
kolud. || gigantofon b. duży i silny megafon, ko­
lumna głośnikowa używana na otwartej przestrzeni.
|| gigantomachia mit. gr. walka Gigantów z bogami
Olimpu. || gigantomania nałóg, nawyk, moda wzno­
szenia budowli, tworzenia instytucji, przedsiębiorstw
itp., których rozmiary znacznie przewyższają potrze­
by, a koszt - możliwości finansowe. || gigantyzm
makrosomia, nadmierny (chorobliwy) rozrost ciała a.
poszczególnych jego części; por. akromegalia.
- gr. Gigas dpn. Gigantos 'Gigant'; w mit. gr. Giganci - ród olbrzy­
mów zrodzonych z Gai i krwi Uranosa, słynnych z walki przeciw bo­
gom Olimpu (Gigantomachii).
gigolo [wym. żigolo] fordąnser, płatny partner do tań­
ca w nocnych lokalach rozrywkowych; młody męż­
czyzna czerpiący dochody ze stosunków ze starszy­
mi od siebie, zamożnymi kobietami.
- fr. 'sutener; bubek; facet; fordąnser’.
gigue zob. giga.
gik żegl. bom na małych jachtach, Tabl. 54.
- nm. Giek(baum) 'jw.' z hol.; Baum 'drzewo'.
gilbert (Gb) jednostka napięcia magnetycznego.
- od nazwiska ang. przyrodnika Williama Gilberta (1544-1603), na­
dwornego lekarza Elżbiety I i Jakuba I, jednego z pierwszych ekspery­
mentatorów i pionierów w dziedzinie magnetyzmu i elektryzowania.
gildia śrdw. stowarzyszenie, bractwo, cech, zrzesze­
nie (zwł. kupców); w Rosji XVII-XIX w.: stanowa
organizacja kupców (z podziałem na kategorie ma­
jątkowe).
-n m . Gilde 'jw.'
gilosz zawiły ornament ze splecionych linii na bank­
notach i papierach wartościowych, utrudniający ich
podrobienie; maszyna do giloszowania, grawerowa­
nia takich ornamentów.
- fr. guilloche 'narzędzie do giloszowania’ od guillocher 'giloszować'.
gilotyna francuski przyrząd do ścinania głowy za po­
mocą trójkątnego noża, który opada na szyję skazań­
ca; krajarka do cięcia papieru, tektury, blachy itd.
- fr. guillotine 'gilotyna'; od nazwiska: dr J. G. Guillotin (1738—
1814), który w 1789 r. zalecił używanie jej we Francji; wprowadzo­
na od 1792 r.
gimnastiorka ros., rosyjska bluza wojskowa, skrojo­
na jak rubaszka, ze stojącym kołnierzykiem, używa­
na jako odzież wierzchnia.
gimnazjum nazwa szkół średnich różnych typów
w niektórych krajach (w Polsce do 1948 r. i od
1999 r.).
- łac. gymnasium z gr. gymnasion 'plac a. budynek (z dziedzińcem,
salami, kąpielami), gdzie gimnastykowano się nago; szkoła’ od gym-
nadzein 'ćwiczyć, gimnastykować się nago’ od gymnós 'nagi'.
gin
gin zob. džyn.
-GIN(E)-, -GYN(E)-, GINEK(O)- w złożeniach:
kobieta, kobiecy, żeński; samica; płeć żeńska; żeń­
ski organ płciowy; jajnik; bot. słupek. || gineceum
w staroż. Grecji - część domu przeznaczona dla ko­
biet i gospodarstwa domowego; zob. andron. || gine­
kologia dział medycyny zajmujący się chorobami
kobiecymi.
- łac. gynaeceum ’gineceum’ z późn.gr. gynaikeion ’jp.’ z r.nij. od gr.
gynaikeios 'kobiecy, żeński’ z gyne 'kobieta’; por. androgynia; mizo-
ginia; poligynia.
ginseng żeń-szeń, roślina zielna z rodziny araliowa-
tych, wschodnioazjatycka, o korzeniach cenionych
w lecznictwie chińskim, zwł. jako środek uśmierza­
jący.
- z chiń. żeń-szen ’jw.’
Gioconda [wym. dżokonda] w wyrażeniu: uśmiech
Giocondy - tajemniczy, zagadkowy, fascynujący; pe­
łen czaru, słodyczy, spokoju.
- od portretu żony Francesco del Giocondo, znanej również jako
Mona Lisa (ok. 1503), obrazu Leonarda da Vinci; Luwr (Paryż).
Gion Matsuri jap., święto sintoistyczne obchodzone
16-24 VII w Kioto, upamiętniające koniec zarazy.
Giovine Italia [wym. dżowine] wł., Młode Włochy.
- nazwa tajnej org. rewolucyjnej zawiązanej w 1831 r. w Marsylii
przez Giuseppe Mazziniego, która w znacznym stopniu przygotowała
zjednoczenie Włoch w 1860 r.
gipiura rodzaj koronki o wypukłym wzorze; haft
ręczny na przejrzystym tle, np. na batyście.
- fr. guipure ’jw.’ o d guiper 'omotać (jedwabiem)’.
girlanda pęk, splot, wiązanka, wieniec z kwiatów, li­
ści, owoców, swobodnie podwieszony; zob. feston.
- fr. guirlande ’jw.’ z wł. ghirlanda ’jw .’
girlsa [wym. gęrlsa] przest. tancerka zespołu rewio-
wego.
- ang. girls, l.mn. od girl 'dziewczyna’; por. cali girl; glamour girl; pi-
nup girl; scrip girl; taxi girl.
-giro- zob. -żyro-. || girobus zob. żyrobus. || Giro
ď ltalia wł., [wym. dżiro...] doroczny (od 1909 r.)
wieloetapowy wyścig kolarski dookoła Włoch. || gi-
roskop zob. żyroskop.
giser przest. odlewacz, wykwalifikowany robotnik
pracujący w giserni, przest. odlewni.
-n m . Giesser ’jw.’ od giessen 'lać; odlewać; wlewać (w formę))’.
gitąna [wym. chi...] ognisty taniec cygański z kasta-
nietami; Cyganka hiszp.
-h iszp . ’Cygan(ka)’.
gitara instrument muz. strunowy szarpany; g. wło­
ska (6-strunowa), rosyjska (7-strunowa); g. hawajska
(zob. portamento; ukulele).
- hiszp. guitarra ’jw.’ z arab. kitár od gr. kithára, zob. kitara.
gite [wym. żi:t] fr., schronienie, legowisko; schro­
nisko o prymitywnym wyposażeniu, dla turystów
o skromnych możliwościach finansowych, w miej­
scowości wypoczynkowej (na wsi, nad jeziorem, nad
morzem, w górach).
212 glicynia
gjetost [wym. jędost] pop. w Norwegii ser z krowie­
go (z domieszką koziego) mleka, karmelizowany,
koloru ciemnokawowego, o konsystencji leguminy
i słodko-kwaśnym smaku.
- norw. dosł. 'kozi ser’; gjet 'koza’; ost ’ser’.
glacjal jeden z okresów zlodowacenia epoki lodow­
cowej, okres glacjalny. || glacjologia nauka o lodow­
cach; nauka o własnościach lodu.
-ła c . glacialis 'lodowy’ o d glacies ’lód’; zob. -log(ia).
gladiator w staroż. Rzymie - zapaśnik cyrkowy, wal­
czący mieczem (a. inną bronią) na śmierć i życie z in­
nymi (a. z dzikimi zwierzętami) ku rozrywce widzów.
|| gladiolus bot. mieczyk.
- łac. gladiator ’jw .’ i gladiolus (zdrobn.) od gladius 'miecz’.
glajchszaltowaćprzen. na silę równać, podciągać pod
szablon; polit, ujednolicać przemocą, totalnie (stowa­
rzyszenia, związki, prasę, sposób myślenia itd.).
- n m . gleichschalten 'ujednostajnić,ujednolicić;jw.’; gleich 'równo’;
schalten 'rządzić’.
glam pop. bryt. zamożna osoba w średnim wieku (od
45. do 59. roku życia).
- ang. akronim: Greying, Leisured, Affluent, M arried 'siwiejący, nie
pracujący, zamożny, żonaty (zamężna)’.
glamo(u)r girl [wym. gląme gó:l] kobieta (aktorka,
modelka) pełna osobistego uroku i wdzięku, połą­
czonego ze szczególną atrakcyjnością fizyczną i sek­
sualną; por. sex appeal.
- ang. ’jw .’; glamo(u)r 'magiczny czar, urok’; girl, zob. girlsa.
glánzendes Elend nm., błyszcząca nędza.
- z Goethego (Cierpienia młodego Wertera, ks. 2 ,2 4 X I I 1771 r.).
gląuk’ Athęnadze gr., sowy do Aten (przynosić,
gdzie i tak jest ich mnóstwo); por. noctua volat.
- z Arystofanesa (Ptaki, 301). Sowy, widzące nawet w nocy, były
gr. symbolem mądrości i atrybutem Ateny, opiekunki miasta; wize­
runek sowy wybity był na monetach ateńskich. Również: glaúk’eis
Athénas.
glaukoma jaskra, choroba oczu, zwiększenie się ciś­
nienia śródgałkowego.
- gr. glaukoma 'mamidło; bielmo’ od glaukós 'błyszczący; szary’.
glebae adscripti łac., przypisani do ziemi; śrdw. pod­
dani chłopi, którzy nie mogli opuścić ziemi bez zgo­
dy pana; por. kolon 1.
glediczia bot. iglicznia.
- n.łac. gleditschia, gleditsia od nazwiska botanika nm. Johanna G.
Gleditscha (zm. 1786 r.).
Gleitzeit [wym. gląjtcajt] nm., ruchomy czas pracy,
przesuwanie godzin rozpoczęcia i zakończenia pra­
cy tak, aby każdy zatrudniony, odpracowując przewi­
dzianą umową liczbę godzin, czynił to w najdogod­
niejszej dla siebie porze dnia (ang. flextime, gliding
time,flexitime).
-n m . skr. od gleitendeArbeitzeit ’jw .’
glejt przepustka, dokument zapewniający bezpie­
czeństwo, bezpieczny przejazd; hist. list bezpieczeń­
stwa, żelazny, konwojowy.
- nm. Geleit 'orszak, konwój; odprowadzenie’ od leiten '(odprowa­
dzić’.
glicynia bot. zob. wistaria.
 glicynia_______________________
- n.łac. glycine ’jw .’ z gr. glykýs, zob. glikogen.
-GLIF, GLIPT(O)- w złożeniach: rzeźba; wyryty;
sztych, grawiura. || gliptoteka zbiór rżniętych kamie­
ni (gemm, kamei); galeria rzeźb i posągów, zwł. an­
tycznych; muzeum sztuki antycznej.
- gr. glyphé 'rzeźba’ i glyptós 'wyryty’ od glýphein 'ryć; rzeźbić’; zob.
teka; por. hieroglify; tryglif.
glikogen skrobia zwierzęca, wielocukier, występu­
jący jako materiał zapasowy w narządach zwierzę­
cych, zwł. wątrobie, mięśniach. || glikoza dekstroza,
cukier gronowy, skrobiowy.
- gr. glykýs 'słodki'; zob. -gen-; por. glicynia.
gliptoteka zob. -glif.
glissando muz. płynne przejście przez szereg kolej­
nych dźwięków uzyskane przez przesunięcie palcem
po strunie (np. skrzypiec), strunach (harfy), klawiszach
(np. fortepianu) a. przez mch suwaka (puzonu).
- fr. glissade 'ślizganie się; przen. potknięcie się’ od glisser 'ślizgać
się’.
glit wojsk. down. szereg, rząd; szyk, ordynek.
- nm. Glie 'człon(ek); szereg, rząd; ogniwo’.
Gli uomini liberi sono fratelli wł., Ludzie wolni są
braćmi.
- napis na naramiennikach legionistów Jana Henryka Dąbrowskiego
(1797 r.).
glob kula, elipsoida, sfera; kula ziemska; bryła plane­
ty, satelity (naturalnego), Słońca. || globalny ogólny,
całkowity; całościowy; integralny; por. synkretyzm.
|| globus model kuli ziemskiej, sfery niebieskiej a. ja­
kiegoś ciała niebieskiego.
- łac. globus 'ogólna bryła, kula, sfera’.
globál village termin wprowadzony przez kanadyj­
skiego teoretyka komunikacji (przenoszenia informa­
cji) Marshalla McLuhana (1911-80) dla określenia
świata końca XX w., w którym media elektroniczne
radykalnie zmniejszą odległości między ludźmi i ich
izolację, przywracając im częściowo pierwotne sa­
mopoczucie mieszkańców wioski a. członków ple­
mienia.
- ang. 'globalna (światowa) wioska’, świat sprowadzony pod wzglę­
dem komunikacyjnym do wymiarów wsi.
globtroter człowiek odbywający częste i rozległe
podróże, zwł. z zamiłowania do włóczęgi; obieży­
świat, wagabunda, wszędobylski.
- ang. globe-trotter 'jw.'; globe ’glob(us); kula, bania; klosz, umbra’,
zob. glob; trot 'kłus(ować)’; por. fokstrot.
globularia bot. kulnik.
- n.łac. z łac. globulus, zob. globule.
globule astr niewielkie, ciemne mgławice pyłowe. ||
globuliny grupa prostych, zbliżonych do albuminów
białek nierozpuszczalnych w wodzie, występujących
we wszystkich normalnych komórkach.
- łac. globulus zdrobn. od globus, zob. glob.
glockenspiel [wym. glokenszpid] muz. zob. carillon;
dzwonki, perkusyjny instrument muz., składający się
z metalowych listewek na drewnianej ramie, uszere­
gowanych w skali chromatycznej, w które uderza się
pałeczkami a. za pośrednictwem klawiatury (metalo-
213 glukoza
fon); dzwony, podobny instrument perkusyjny z za­
wieszonymi rurami metalowymi.
-nm. ’jw .’; Glocke ’dzwon(ek)’; Spiel 'gra; zabawa; igraszka’.
glögg szwedzki gorący poncz podawany zazw. na
Boże Narodzenie, wyrabiany ze słodzonej, mocno
korzennej mieszaniny win, whisky a. koniaku, za­
wierającej też migdały, rodzynki i skórkę pomarań-
V Z j V VY < \ .
- szw. od glödga 'grzać; zaprawiać (korzeniami)’ od stszw. glöth
'popiół; żar’.
gloria chwała, sława, świetność, urok; nimb, aureola,
krąg świetlisty; hymn odmawiany we mszy.
- łac. gloria 'chwała; (dobra) sława’; por. vitrum gloriosum.
Gloria in excelsis Deo łac., Chwała Panu na wyso­
kości.
- hymn zw. doksologią większą a. hymnem anielskim; por. Wulga-
ta, Ew. wg Łuk., 2 , 14.
Gloria yictis łac., chwała zwyciężonym; por. vae
victis!
- tytuł powieści (1910 r.) Elizy Orzeszkowej.
glorieta altana a. pawilon w najwyższym punkcie
barokowego a. klasycystycznego parku, z pięknym
widokiem; ażurowa, ozdobna nadbudowa z pięknym
widokiem; por. belweder. || gloryfikacja, gloryfiko­
wanie wychwalanie, wysławianie, uwielbienie.
- fr. gloriette 'jw.' od gloire 'sława, chwała; chluba; gloria’ i łac. glo-
rificatio 'uwielbienie' od gloria, zob. gloria.
Glorious Revolution ang., Wspaniała Rewolucja.
- pop. nazwa rewolucji ang. 1688—89, która uwieńczyła sukcesem
długotrwałe walki o ustanowienie ustroju parlamentarnego.
gloryfikacja zob. glorieta.
glosa odręczny dopisek czytelnika a. kopisty, za­
wierający uwagę, komentarz do tekstu a. wyjaśnie­
nie trudnego wyrazu czy zwrotu; (w l.mn.) przen.
komentarze, wyjaśnienia (prawn., lit. itd.). || GLO-
(S)S(O)-, G L 0(T )T (0)- w złożeniach: język(o)-; ję­
zykowy; mowa. || glosarium słowni(cze)k wyrazów
przestarzałych, trudnych, rzadkich, użytych w daw­
nym tekście; słownik ułożony dla elektronicznej ma­
szyny przekładowej. || glosator komentator dawne­
go tekstu. || glosolalia ekstatyczna przemowa, zazw.
niezrozumiała dla słuchaczy, wygłaszana w czasie
obrządków kultowych różnych współczesnych grup
relig., wysuwających na pierwszy plan podniecenie
i entuzjazm religijny. || -GLOTA w złożeniach: zna­
jący określoną liczbę języków a. mówiący nimi.
- śrdw.łac. glossarium 'zbiór glos’ od łac. glossa '(stary a. obcy) wy­
raz wymagający objaśnienia’ z gr. glossa, glotta 'język; mowa’; por.
poliglota.
Glück auf! szczęśliwego powrotu na górę; szczęść
Boże! (dawne pozdrowienie górników).
-n m . ’jw .’ Glück 'szczęście'; a u f 'na; ku; do góry’.
glühwein [wym. glu:wajn] wino grzane z przypra­
wami korzennymi.
- nm. Glühwein ’jw .’; glühen 'żarzyć się; płonąć; rozpalać do czerwo­
ności’; Wein 'wino' z łac. vinum 'wino'.
glukoza zob. glikoza.
- fr. glucose 'glikoza' z gr. gleukos 'moszcz winny; słodkie wino’.
gluten
gluten białkowa substancja nasion zbóż, zwł. psze­
nicy i jęczmienia. || glutyn(a) decydujący o jako­
ści składnik klejów zwierzęcych, produkt działania
wrzątku na białko tkanki łącznej.
- łac. gluten dpn. glutinis 'klej, klajster’; por. aglutynacja.
głagolica najstarszy alfabet słowiański (wyparty
przez cyrylicę); por. grażdanka.
- st.cerk.słow. głagoł 'słowo; litera’; pismo utworzone ok. 862 r. przez
św. Cyryla-Konstantyna.
głagołom żgi sjerdcą ludięj ros., przepalaj słowem
serca ludzi (tł. J. Tuwima).
- z wiersza Puszkina Prorok (1826 r.).
głasnost’ ros., jawność; polit. wyjście z praktyki zakła­
mania, fałszu, przemilczania niewygodnych faktów.
gmerk (od 2. poł. XIII do końca XVIII w.) znak oso­
bisty i rodzinny polskich mieszczan (i chłopów), go­
dło umieszczane na pieczęciach, sygnetach; marka,
stempel wytwórczy na wyrobach rękodzieła, rzemio­
sła, budowlach, będący znakiem rozpoznawczym
(warsztatu, kontrolera, artysty) a. własnościowym.
- nm. Gemerk(e) 'znak' od merken 'zmiarkować; zrozumieć’ od Mar­
kę, zob. marka 2.
gniłoj liberalizm ros., zgniły liberalizm.
- z Michaiła Sałtykowa-Szczedrina (Gospoda Mołczaliny, 4), 1875 r.
gniłoj Zapad ros., zgniły Zachód.
- z artykułu Wzgliad russkowo na obrazowanije Jewropy (nr 1/1841 r.
pisma „Moskwiczanin”) historyka lit. ros., prof. Uniwersytetu Mo­
skiewskiego, reakcyjnego publicysty, słowianofila, S.P. Szewyriowa
(1806-64): „Zachód jest jak człowiek zakaźnie chory: całujemy się
z nim... i nie dostrzegamy ukrytej trucizny, nie czujemy... przyszłego
trupa, którym już zalatuje”.
gnocchi [wym. niokki] kluski, podawane zwykle
w sosie, z parmezanem.
- wł. l.mn. o d gnocco 'kluska' z nocchio 'sęk w drzewie’.
gnom wg dawn. wierzeń lud. karzełek, grotesko­
wy, pokraczny duszek podziemny, kobold, strzegą­
cy ukrytych skarbów; bryt., bankier a. finansista, zwł.
działający na międzynarodowym rynku walutowym
(wyraz wzięty ze zwrotu gnomes o f Zurich ’gnomy
zuryskie’, wprowadzonego w 1964 r. przez bryt. mi­
nistra spr. zagrań. George’a Browna dla scharakte­
ryzowania międzynarodowych spekulantów walu­
towych z Zurychu, którzy jego zdaniem chcieli się
wzbogacić na spekulacji kursem funta brytyjskiego).
- łac. (XVI w.) gnomus, nazwa wymyślona przez Paracelsa od gr.
gnomę 'rozum' (por. gnoma) a. od sztucznie ukutego genomos 'miesz­
kający w ziemi’, na wzór thalassónomos 'mieszkaniec morza’; por.
geo-; nom(o)-; talasso-.
gnoma zdanie, sentencja, aforyzm, wyrażające (nie­
kiedy wierszem) zwięźle sformułowaną głębszą
myśl, zwł. treści dydaktycznej. || gnomon pręt, słu­
pek, którego cień wskazuje wysokość (deklinację,
azymut) Słońca; zegar słoneczny.
- gr. gnomę 'rozum; mniemanie; maksyma’ i gnomon 'tłumacz; wę-
gielnica; jw.’ od gignoskein 'wiedzieć'; por. fizjonomia; gnom; gno-
seologia.
gnoseologia zob. epistemologia. || gnostycyzm fi-
loz. relig. typ teozofii opierający się na gnozie, obej­
mujący systemy i prądy filoz.-relig. różnych kultów
późnego przedchrześc. i wczesnego chrześc. okre­
214 Godot
su, o charakterze mistycznym, ezoterycznym, usiłu­
jącym poznać tajemnice wiary na drodze spekulacji
filoz. || gnothi seauton gr., poznaj siebie samego (na­
pis nad portykiem świątyni Apolla w Delfach; przy­
pisywany Solonowi i in.). || gnoza wiedza tajemna,
dostępna tylko wybranym; wiara oświecona; spo­
sób myślenia, łączący interpretacyjnie rozum z wiarą
(okres cesarstwa rz.).
- gr. gnosis dpn. gnoseos 'poznanie' od gignoskein, zob. gnoma; por.
agnostyk; diagnoza; farmakognozja; prognostyk.
gnu hotent., wielka antylopa o głowie przypominają­
cej głowę bawołu, zamieszkująca stepy płd. i wsch.
Afryki.
go jap., narodowa (od VIII w., wg pierwowzoru
chiń.) gra jap., rozgrywana przez 2 graczy 181 czar­
nymi i 181 białymi kamieniami na kwadratowej ta­
blicy (na której 19 linii przecina się z innymi 19 linia­
mi, tworząc 361 krzyżyków), przy czym celem gry
jest blokada kamieni przeciwnika.
goal ang., [wym. goul] zob. gol.
gobbledygook [wym. gobeldiguk] nadęty, zawiły,
niejasny styl, język, zwł. biurokratyczny; wyspecjali­
zowany język grupy a. org. (zwł. Pentagonu, socjolo­
gów, managerów; urzędników ONZ), pełen długich,
brzydko brzmiących wyrazów związanych pokrętną
składnią, często niezrozumiały dla postronnych.
- amer.ang. 'jw.' od gobble 'bulgot, jak przy hałaśliwym żarciu’.
gobelin arras, tapiseria (zwł. wykonana po roku
1667).
- fr. 'jw.'; od nazwy zakładów farbiarsko-tapiseryjnych w Paryżu, za­
łożonych przez rodzinę Gobelin w XV w., wykupionych przez Ludwi­
ka XIV i czynnych od r. 1667 jako manufaktura państwowa.
go-cart [wym. gouka:t] sport, miniaturowy, b. nisko
osadzony dwuśladowy samochód wyścigowy bez
nadwozia (pierw., w czasie 2. wojny świat., wykony­
wany amatorsko, dla zabawy, z zużytych części sa­
molotowych, przez mechaników lotnisk zaplecza).
- ang. 'kojec na kółkach (do nauki chodzenia); wózek (dziecinny;
ręczny); jw.’; go 'chodzić; pójść’; cart 'wóz'.
godecja bot. marszawa.
- n.łac. godetia 'jw.' od nazwiska botanika szwajc.: C. H. Godet
(1797-1879).
godet klin wstawiony dla poszerzenia dolnej części
sukni a. rękawa.
- fr. 'kubek; lulka u fajki; miseczka, puszka; czerpak; klosz, fałda
w materiale’ z hol. codde 'kawałek drewna kształtu walca’.
Godfather ang. ’ojciec chrzestny’, tytuł pop. filmu
(1972 r.) z Marlonem Brando w roli tytułowej, opar­
tego na powieści (1969 r.) Mario Puzo; rozszerz, capo
(głowa, przywódca) jednej z „rodzin” mafii a. innej
grupy zorganizowanych przestępców; por. capo di
capi; Cosa Nostra.
Godot [wym. godo] w wyrażeniu: czekać na Godo­
ta - tj. na kogoś, kto się nie zjawi, na coś, co się nie
zdarzy; czekać nadaremnie.
- aluzja do sztuki teatr, dramaturga anglo-fr., pochodzenia irl., Samu­
ela Becketta (ur. 1906 r.), pt. En attendant Godot (1952 r.) „Czeka­
jąc na Godota”.
 God savé the king
God savé the king (queen) ang., Boże, zachowaj
króla (królową); por. Rule, Britannia; Boże, caria
chrani.
- ang. hymn narodowy (ok. 1740 r.).
Goďs Little Acre ang., Poletko Pana Boga.
- tytuł powieści (1933 r.) pisarza amer. Erskine’a Caldwella (ur.
1903 r.); bohater ofiarowuje Bogu plony z jednego akra swojej ziemi,
dając dochód z niego na kościół, ale ciągle zmienia miejsce tego akra
zależnie od swych bieżących planów i potrzeb.
gofrować marszczyć, karbować, wytłaczać plastycz­
ne wzory na tkaninie, papierze, blasze itd. || gofry
wafle smarowane lub nadziewane czekoladą a. inną
słodką masą.
- fr. gaufrer 'wytłaczać, karbować, rurkować’ od gaufre 'plaster mio­
du; wafel’.
go-go amer.ang., dotyczący żywego tańca i głośnej
muzyki, wykonywanych w dyskotekach a. podob­
nych klubach nocnych; żwawy, energiczny, przedsię­
biorczy; bardzo modny, stylowy, szykowny; taniec
dyskotekowy.
go in ang., [wym. gou in] taktyka protestu bez użycia
siły: masowe wtargnięcie protestujących do audyto­
riów, kościołów, sal posiedzeń, gmachu parlamentu
itd., aby zmusić do dyskusji nieuchwytne dotąd oso­
by a. ciała zbiorowe lub zwrócić uwagę społeczeń­
stwa na protest (stosowane pierw, przez zbuntowa­
nych studentów uniwersytetów amer.); por. sit in.
goj, goim u Żydów - pogard, innowierca, niewier­
ny, chrześcijanin.
- hebr. gói 'lud; naród’.
gol sport, bramka, punkt zdobyty przez skuteczny
strzał piłką a. krążkiem do bramki.
- ang. goal 'meta, cel; gol’.
gold ang., dosl. ’złoto’, w USA - płyta gramofono­
wa, której sprzedaż przekroczyła milion egzempla­
rzy, a. album płytowy, którego sprzedaż przyniosła
milion dolarów.
gold standard ang., ekon. standard złota, parytet
złota, stosunek wartości pieniądza do jednostki zło­
ta (grama, uncji).
Goldwasser złotówka, wódka gdańska, anyżowy li­
kier ziołowo-korzenny z płatkami złotej folii.
- nm. (Danziger) Goldwasser '(gdańska) złota woda’; gol 'złoty';
Wasser 'woda'.
goldwynizm rodzaj mimowolnie humorystycznych
powiedzeń przypisywanych Samuelowi Goldwyno-
wi (1882-1974), jednemu z najsłynniejszych produ­
centów amer. przemysłu filmowego. Oto kilka pró­
bek: „Kto idzie po poradę do psychiatry, powinien
dać sobie zbadać głowę”, „W dwóch słowach: wy­
kluczone!”, „Gdyby Roosevelt jeszcze żył, przewró­
ciłby się w grobie”, „Ustna umowa nie jest warta pa­
pieru, na którym ją spisano”. I jeszcze, dla znających
jęz. ang.: „Include me out!”.
golem w żyd. podaniach lud. - postać ludzka ulepiona
z gliny, w którą tchnięto życie, zwł. postać taka stwo­
rzona przez kabalistę astronoma i alchemika rabbiego
215 gonagra
Liwę (Lówa) ben Becalela w Pradze czes. w XVI w.;
przen. bezduszny automat, robot; głupiec.
- hebr. 'bryła, bezkształtna masa’.
golf ang., szkocko-angielska gra sport., rozgrywa­
na na murawie małą pełną piłką kauczukową i zakrzy­
wionymi kijami; części odzieży o charakterze sport.;
sweter z wysokim kołnierzem do wywijania; (w l.mn.)
bufiaste spodnie; półbuty.
Golfstrom [wym. ...sz...] Prąd Zatokowy, ciepły prąd
Oceanu Atlantyckiego, płynący od Zatoki Meksy­
kańskiej ku płn. wschodowi aż do Oceanu Arktycz-
nego i płn.-zach. wybrzeży Europy.
- nm. 'jw.'; G o lf’zatoka morska’ z gr. kólpos 'pierś, łono; zatoka mor­
ska’; Strom 'strumień; prąd’.
Golgota męka, męczeństwo; cierpienie moralne.
- gr. Golgotha z aram. gulgolta 'miejsce czaszek; bibl. miejsce Tru­
piej Głowy’ z hebr. gulgólet 'czaszka'; wzgórze pod Jerozolimą, na
którym ukrzyżowano Chrystusa (Biblia, Ew. Łuk., 23, 33; Mat., 27,
33); zob. Kalwaria.
goliard zob. wagant.
- st.fr. goliart, goliard 'żarłok; hulaka; oszust’ z (?) łac. gula 'gardziel;
obżarstwo’.
Goliat olbrzym, wielkolud; drągal; osiłek.
- imię olbrzyma filistyńskiego, którego Dawid zabił w pojedynku ka­
mieniem rzuconym z procy (Biblia, 1. ks. Samuel, 17,23—54).
Golkonda niewyczerpane źródło jakichś rzeczy,
dóbr (również niematerialnych); królestwo pełne nie­
zmiernych bogactw i skarbów; por. Eldorado.
- miasto w płd.-wsch. Indiach k. Hajderabadu, w XVII w. ośrodek
handlu diamentami.
Golowookrużęnije ot uspięchow ros., zawrót gło­
wy od sukcesów.
- tytuł artykułu (2 III 1930 r.) Stalina.
gombo francuskie patois w płd. stanach USA. ||
gumbo (a. gombo) jadalne strąki ketmii (hibiskusa);
zupa z tych strąków z utartymi liśćmi (file) sasafrza-
nu i różnymi jarzynami oraz mięsem a. rybą i skoru­
piakami morskimi.
-amer.fr. 'jw.'pochodź, afryk. (bantu).
Gomora zob. Sodoma.
-GON- w złożeniach: 1. kąt; figura geom. mająca
określoną liczbę kątów. 2. płciowy; rodny, rozrod­
czy; nasienie; (-GONIA) pokolenie; rozmnożenie
(się); pochodzenie, sposób powstania, zrodzenia się
czegoś; genealogia.
- 1 . gr. gonią 'kąt'; por. diagonal; oktagon; ortogonalny; pentagon; po­
ligon; trygonometria. 2. gr. gónos 'latorośl; płodzenie; nasienie; geni­
talia’ o d gignesthai 'być urodzonym’; por. epigon; gonady; gonokoki;
kosmogonia; teogonia.
gonadotropiny, hormony gonadotropowe, o budo­
wie białkowej, wytwarzane przez przedni płat przy­
sadki mózgowej, wywierające wpływ na gonady,
gruczoły rozrodcze, płciowe (jajniki, jądra).
- gr. gónos, zob. -gon- 2.; -trop-.
gonagra med. dna moczanowa (artretyzm) stawu ko­
lanowego.
- gon- z gr. gony 'kolano'; agra, zob. podagra.
gondola
gondola wąska, czarna, wiosłowa łódź spacerowa
i komunikacyjna na kanałach Wenecji; pomieszcze­
nie dla załogi statku powietrznego; kosz balonu; ka­
bina sterowca; część użytkowa poza kadłubem sa­
molotu. || gondolier wioślarz weneckiej gondoli. ||
gondoliera pieśń gondolierów, rodzaj barkaroli.
- wł. gondolierę 'gondolier’ od gondola ’jw. (łódź)’.
Gone with the Wind ang., Przeminęło z wiatrem.
- tytuł słynnego romansu historycznego (1936 r.), z czasów amery­
kańskiej wojny secesyjnej i okresu rekonstrukcji (widzianych oczami
południowca), pisarki amerykańskiej Margaret Mitchell (1900-49).
gonfalonierwśrdw. republikach wł.: chorąży; zwierzch­
nik republiki florentyńskiej (XIV w-1532 r.).
- wł. gonfaloniere 'chorąży; burmistrz; hist. jw .’ od gonfalone 'chorą­
giew’, pochodzenia germ.
gong perkusyjny instrument muz. (o nieokreślonej
wysokości dźwięku, o brzmieniu stłumionym, lecz
donośnym i przenikliwym) w kształcie brązowej tar­
czy o wywiniętym brzegu, w którą uderza się pałką
a. młotkiem.
- malaj. i jawaj. 'jw.'; pochodzenie dźwiękonaśladowcze.
gongoryzm kultyzm, barokowy styl poezji hiszp.
XVII w.; styl zawiły, ozdobny, napuszony, kwiecisty.
- od nazwiska poety hiszp.: Luis de Gongora y Argote (1561-1627).
GONIO- w złożeniach: kąt; zob. -gon- 1. || gonio-
metr przyrząd do pomiaru kątów i wyznaczania kie­
runków (zwł. w krystalografii a. geodezji).
- gr. gonią, zob. -g o n -1; -metr-.
gonokoki pot. dwoinki (ziarenkowce), bakterie, wy­
wołujące gonoreę med. rzeżączkę, chorobę wene­
ryczną.
- zob. -gon- 2.; -kok-; późn.łac. gonorrhea 'nasieniotok' z gr. gonórr-
hola 'jp.'; rhoia 'upływ; strumień’.
(The) Good Earth ang., Ziemia błogosławiona.
- tytuł pop. powieści (1931 r.) pisarki amer. Pearl Buck (1892-1973)
o życiu chłopów w Chinach.
gordyjski węzeł przeciąć - rozstrzygnąć skompliko­
waną sprawę w sposób radykalny, śmiały, stanow­
czy, prosty; por. Kolumba jajko.
- od nazwy staroż. stolicy Frygi! Gordion, gdzie stał stary rydwan kró­
lewski, którego jarzmo przywiązane było do dyszla kunsztownym wę­
złem z łyka; wg podania ten, kto go rozwiąże, zostać miał królem Azji
Mniejszej; Aleksander Wielki rozciął w ęzeł mieczem w r. 334 p.n.e.
Gorgony mit. gr. potworne istoty płci żeńskiej z wę­
żami zamiast włosów, o wzroku zmieniającym ludzi
w kamień.
- u Hezjoda (Teogonia, 270) wymienione trzy (córki Forkisa i Keto):
Sieno ('potężna'), Euryale ('daleko wędrująca a. z szerokiego klepi­
ska’) i Meduza ('chytra'); por. meduza.
gorgonzola ostry ser wł. z mleka krowiego, niebie­
skawy, żyłkowany; włoski roąuefort.
- wł. 'jw.' od nazwy miasta wł. na płn. zach. od Mediolanu.
Gorie ot umą ros., bieda (wynikła) z (posiadania)
rozumu; Mądremu biada (tł. J. Tuwima).
-ty tu ł dramatu (1824 r.) pisarza ros. Aleksandra Gribojedowa (1795—
1829).
gorodok Okurow ros., miasteczko Okurow; nazwa
symbolizująca zdziczenie obyczajów i brzydotę ży­
216 Gott strafe England!
cia mieszkańców w miasteczku powiatowym w car­
skiej Rosji; por. Main Street.
- tytuł noweli Gorkiego (1909 r.).
gors w krawiectwie - biust, dekolt kobiecy; zwł. down.
- krochmalony na sztywno przód męskiej koszuli fra­
kowej.
- fr. gorge 'gardło; pierś (kobiety); gors, dekolt; wąwóz’ od łac. gur-
ges 'przepaść, otchłań’.
gorset w kobiecym stroju lud. - wcięty haftowany
kaftanik bez rękawów noszony na koszuli a. bluzce;
od XVI do początków XX w. - uwysmuklająca fi­
gurę obcisła sznurówka kobieca, często usztywnio­
na fiszbinami a. stalówkami, sięgająca poniżej bioder
od biustu a. od pasa; (g. ortopedyczny) med. aparat do
unieruchomienia, odciążenia a. korekcji kręgosłupa,
uszkodzonych kości, mięśni itd.
- fr. corset 'jw.' od corps 'ciało, korpus’ z łac. corpus, zob. korpus.
goryl rodzaj z rodziny małp człekokształtnych obej­
mujący trzy największe w tej rodzinie gatunki wy­
stępujące w puszczach równikowej Afiyki: zachod­
ni nizinny występujący od Kamerunu do rzeki Zair
(Kongo), wsch. nizinny - na równinach wsch. Kon­
ga, i zach. wyżynny - w okolicach jeziora Kiwu;
przen. członek obstawy ważnej osobistości, zwykle
potężnie zbudowany osiłek.
- n.łac. gorilla 'małpa' z gr. Górillai 'afrykańskie plemię włochatych
kobiet’.
gospels, gospel songs muz. amer. pieśni spirituals, łą­
czące pewne cechy relig. pieśni lud. z cechami jazzu,
komponowane indywidualnie (melodia i słowa), wy­
łącznie w tonacjach durowych, z akompaniamentem
instrumentalnym (zwane dawn. również g. hymns a.
sankeys, od nazwiska jednego z pierwszych kom­
pozytorów i śpiewaków ewangelicznych: Ira David
Sankey, 1840-1908).
- ang. gospel 'dobra nowina, ewangelia’ ze stang. godspel (tł. z późn.
łac. evangelium ’jp.’); göd 'dobry'; spell 'opowieść'; ang. song
'pieśń'.
Goszen, Gosen, Gessen kraina obfitości i dostatku.
-B iblia, Gen., 45,10.
goszysta lewak, ultralewicowy awanturnik politycz­
ny. || goszyzm lewactwo.
- fr. gauchiste 'goszysta' od gauchisme 'goszyzm' z fauche 'lewy;
lewica’.
goth poważny, melancholijny, surowy styl muzyki
rockowej; muzyk uprawiający taki styl.
- ang. skr. od gothic 'gotycki'.
Götterdämmerung przen. okres a. proces upadku
i rozkładu (np. ustroju polit. a. społecznego), które­
mu towarzyszą starcia zbrojne i ogólny zamęt.
- nm. 'zmierzch bogów’; Gott 'bóg'; dämmern 'świtać; zmierzchać;
drzemać’. W germ. sagach-upadek bogów, koniec świata. Opera Wa­
gnera (1876 r.), ostatnia część cyklu pt. Pierścień Nibelungów, praca
F.W. Nietzschego Götzen-Dämmerung ('Zmierzch bożyszcz’) 1889 r.
Gott mit uns nm., Bóg (jest) z nami.
- napis na klamrach u pasów żołnierzy nm. w obu wojnach świat.;
por. Wulgata (Izajasz, 8,10); Nobiscum Deus, Wergiliusz (Eneida, 12,
565); Iupiter hac stat.
Gott strafe England! nm., niech Bóg skarżę Anglię.
 Gott strafe England!
- przekleństwo popularne w Niemczech po przystąpieniu W. Bryta­
nii do 1. wojny świat. (1914-18); por. Alfred Fuńke (1869-?) Schwert
und Myrte.
gotycyzm w lit. i sztuce - do 60. lat XVIII w. nawrót
do lekceważonej dotąd estetyki śrdw., do atmosfe­
ry rycerskości, gotyckich zamków, ich tajemniczości
i grozy, nastrojów cudowności i melancholii; pier­
wowzorem romansu grozy jest „powieść gotycka”
Zamek Otranto (1764 r.) Horace’a Walpole’a; goty­
cyzm w archit. doprowadził do ukształtowania się
neogotyku, występującego aż do początku XX w.,
zwł. w krajach anglosaskich, w Skandynawii i w Eu­
ropie Środkowej.
- ang. gothicism, zob. gotyk.
gotyk styl w europ, sztukach piast., panujący od poł.
XII do XV w.; typ pisma o konturze łamanym, ostro-
kątnym, używanego w śrdw.; jego odmiana, szwaba-
cha (od poł. XV w., stosowana w druku), przekształ­
cona w XVI w. we frakturę ( w Niemczech jeszcze
do 1945 r.).
-późn.łac. Gothicus 'dotyczący Gotów (G othi)\
gouda twardy, łagodny, żółty ser podpuszczkowy,
wyrabiany w okrągłych, spłaszczonych główkach
(zazw. z czerwoną okrywą ochronną), pierw, w rejo­
nach Gouda i Stolvijk w Holandii.
gourde [wym. gurd] waluta Haiti (= 100 centymów).
- amer.fr. ’jw. ’ z fr. r.ż. od gour 'skostniały, nieczuły; gruby’ z łac. gur-
dus 'głupi, tępy’.
gourmand fr., [wym. gurmą] łakomczuch, łasuch;
obżartuch. || gourmet fr. [wym. gurmę] smakosz,
wybredny znawca smacznych potraw; kiper, degu-
stator win.
goworiąt po-russki ros., (tutaj) mówi się po rosyj­
sku; por. English spoken.
(św.) Graal st.fr., sławny talizman, przedstawiany
jako kielich, półmisek, kamień a. puchar (do którego
bibilijny Józef z Arymatei miał zebrać krew z przebi­
tego boku Chrystusa, spływającą z grota lancy), bę­
dący tematem przewodnim licznych legend, roman­
sów i alegorii śrdw., poszukiwany (jako kielich) przez
rycerzy legendarnego króla Celtów, Artura (Artusa),
a zwł. przez Lancelota, Percevala z Walii i Galahada
(ang. Holy Graił; Sangraal).
graben geolog, rów tektoniczny, zapadlisko ogra­
niczone z dwóch stron uskokami biegnącymi mniej
więcej równolegle do siebie, zazw. na znacznej dłu­
gości; por. horst.
- nm. Graben 'rów'.
gracioso [wym. ...fioęo] komiczny sługa, trefhiś
w komedii hiszp. (Lope de Vega; u dawniejszych ko­
mediopisarzy: simple, bobo). || gracja wdzięk, po­
wab, urok, czar; wytwomość (ruchów).
- hiszp. gracioso 'jw.' od 'miły; zabawny; bezpłatny’ z łac. gratiosus
'łaskawy; miły; wdzięczny’ od gratia 'łaska, przysługa; wdzięczność;
wdzięk’ od gratus 'wdzięczny; przychylny, miły’; por. agrement; gra­
tis; gratulacja; gratyfikacja. W mit. rz. Gracje (gr. Charyty), boginki,
służebnice Hery i Afrodyty: Eufrozyne ('radość'), Aglaia ('promien­
na') i Talia ('kwitnąca'), obdarzające ludzi wdziękiem i urodą, patro­
nujące ucztom i zabawom.
217 graficzny
gradacja stopniowanie; szeregowanie, następstwo
wg stopnia nasilenia; geol. procesy denudacji i ero­
zji, zrównujące powierzchnię Ziemi; fot. stopień
kontrastowości; biol. gwałtowny wzrost liczebności
szkodników.
- łac. gradatio 'stopniowanie' od gradus 'stopień; krok’; por. degra­
dacja; graduał.
gradient meteor, wielkość zmiany jakiegoś wskaźni­
ka (ciśnienia; temperatury) na jednostkę odległości;
mat. fiz. wektor wskazujący kierunek maksymalne­
go wzrostu jakiejś wielkości (np. temperatury, ciśnie­
nia); pop. miara wzrostu.
- łac. gradiens dpn. gradientis p.pr. od gradi, zob. agresja.
graduał część mszy między lekcją i ewangelią;
książka z nutami i tekstami śpiewów mszy.
- śrdw.łac. graduale 'jw.' od łac. gradus, zob. gradacja. Graduał śpie­
wano dawn. ze stopni ambony a. ołtarza.
Gradus ad Parnassum łac., droga (wejście) na Par­
nas (do mistrzostwa poetyckiego).
- tytuł sławnego podręcznika sztuki poetyckiej (w formie leksyko­
nu), wydanego w r. 1687 w Kolonii przez jezuitę Paula Alera (1656—
1727); zob. Parnas.
Graeca fides łac., grecka wierność, tj. wiarołom-
ność; por. fides Punica.
Graeca graece, Latina latinae, łac., greckie po grec­
ku, łacińskie po łacinie; zasada wymowy i pisowni
imion i nazw antycznych, zwalczająca zwł. latyniza­
cję nazw greckich (z pewnymi tradycyjnymi wyjąt­
kami); por. suum cuiąue.
graecum est, non legitur, łac., żart., maksyma śrdw.
to po grecku, tego się nie czyta; przen. nie bierz się
do rzeczy, na której się nie znasz.
- w śrdw. język gr. był mało znany i źle widziany przez Kościół.
graf hist. hrabia.
-n m . G raf' grabia’; por. burgrabia; landgraf; margrabia.
grafem językozn. zapis fonemu (jednemu fonemowi
może odpowiadać kilka grafemów, np. ch, sz); jed­
nostka strukturalna systemu pisma mająca znaczenie
językowe i typową formę graficzną.
- zob. -graf-; (fon)em.
graffiti rysunki a. napisy wyryte na (staroż.) naczy­
niach, kamieniach, ściankach; dziś napisy i rysunki
na ścianach domów, chodnikach, płotach itp. o treści
politycznej, humorystycznej; por. sgraffito.
- wł. 'jw.' l.mn. o d graffito 'cieniowanie kreskami’ od graffiare 'dra­
pać, skrobać’ z gr. graphein, zob. -graf-.
-GRAF-, -GRAFIA, GRAFO- w złożeniach: doty­
czący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedsta­
wiania, nauki opisowej, formy lit.
- gr. graphein 'skrobać; rytować; rysować; pisać’; por. choreografia;
cyrograf; epigraf; fotografika itd.
graficzny przedstawiony za pomocą wykresu, rysun­
ku a. jedną z technik grafiki art., powielania odbitek
z płyt drewnianych (drzeworyt), kamiennych (lito­
grafia) a. metalowych (akwaforta, akwatinta, mez­
zotinta, sucha igła, miedzioryt, staloryt), zdobnictwa
książek, ilustratorstwa, liternictwa, fotomontażu, ma­
lowania plakatów itd. || grafik artysta, technik pra­
cujący w dziedzinie grafiki; rysownik, ilustrator; wy­
graficzny
kres, przedstawiający przebieg zjawisk, procesów,
(zamierzonych) prac, robót itp.; por. harmonogram.
|| grafika komputerowa inf. algorytmy i programy
służące do tworzenia, łączenia lub przetwarzania ob­
razów, wyświetlania ich na ekranie komputera i dru­
kowania. Realistyczne przedstawienie obrazów, zwł.
szybko się zmieniających, wymaga szybkiego pro­
cesora oraz specjalnego oprogramowania. Grafika
komputerowa jest używana zwł. w filmie, reklamie
i grach komputerowych; por. algorytm, artefakt, pro­
gram, wirtualna rzeczywistość. || grafion przyrząd do
kreślenia tuszem. || grafit trwała odmiana alotropowa
węgla, minerał miękki, ciemnoszary, połyskujący, łu-
pliwy, używany m.in. do ołówków, tygli, elektrod,
baterii, w spektroskopii. || grafologia nauka określa­
jąca cechy psychiczne człowieka na podstawie cha­
rakteru pisma. || grafomania mania pisania utworów
lit. u osób pozbawionych talentu, grafomanów.
- zob. -graf-; -log-; mania.
graham [właśc. wym. gręjem] dietetyczne pieczywo
z mąki razowej pszennej a. pszenno-żytniej (z otrę­
bami); pieczone bez drożdży.
- od nazwiska amer. dietetyka, propagatora diety jarskiej i mąki pszen­
nej razowej: Sylwester Graham (1794-1851).
grain de beauté fr. [wym. grę de bo:tę], dosl ’ziam-
ko piękności’, pieprzyk na skórze, wabik.
grajcar 1. kraj car, cent, dawny miedziak austriac­
ki, 1/100 guldena. 2. pręt do wykręcania przedmio­
tów uwięzionych w rurach, lufach; (grajcarek) kor­
kociąg; por. trybuszon.
- 1 . nm. Kreuzer 'srebrna moneta, bita od XIII w. w Weronie i Meranie
(później miedziak)’ nazwana od wybitego na niej krzyża (Kreuz), wg
łac. (denarius) cruciatus '(denar) krzyżowy’ od crux, zob. krucjata. 2.
nm. Krätzer 'skrobacz' od kratzen 'skrobać, drapać, gręplować’.
gram (g) podstawowa jednostka masy równa masie
1 cm3 wody w temp. 4° C. || -GRAM, GRAM(O)
w złożeniach: jednostka, której podstawą (jedną
z podstaw) jest gram; dotyczący języka, litery, pisma,
zapisu, rysunku.
- gr. grómma 'litera; pismo, napis; księga; drobna miara wagi (1/3 drach­
my)’ od gróphein, zob. -graf-; por. anagram; diagram; engram itd.
gramatyka system morfologiczny i składniowy ję ­
zyka: nauka o zasadach budowy języka w zakresie
fonetyki, fleksji, słowotwórstwa i składni; podręcz­
nik gramatyki; por. artes liberales.
- gr. grammatike 'czytanie i pisanie; gramatyka’ z r.ż. od grammatikós
'umiejący czytać i pisać’ od grómma, zob. -gram-.
(grammatici certant, et) adhuc sub iudice lis est łac.,
(gramatycy wiodą z sobą spór, i) rzecz jest dotąd nie
rozstrzygnięta; nauka nie wypowiedziała się jeszcze
ostatecznie na ten temat.
- z Horacego (Sztukapoetycka, 78).
Grammy w USA - pozłacana replika (kopia) płyty
gramofonowej przyznawana dorocznie najwybitniej­
szym wykonawcom nagrań przez Narodową Akade­
mię Sztuki i Techniki Rejestracji.
-zdrobn. od grammophone 'gramofon'.
gramo- zob. gram.
218 Grand Gulgnol
gramofon typ fonografu; urządzenie do odtwarzania
dźwięku zapisanego na płycie gramofonowej; por.
adapter.
- nazwa handl, ukuta przez wynalazcę, Amerykanina pochodź, nm.,
Emila Berlinem (1851-1919); zob. -gram-; -fon-.
gramowid aparat do odtwarzania na telewizorze fo­
nii i wizji z płyt telewizyjnych; por. wideokaseta.
- gramo(fon) + (magneto)wid.
gran dawn. najmniejsza jednostka masy (nowopol-
ski = ok. 0,04 g; aptekarski = ok. 0,06 g); ang.amer.
jednostka masy (ang. grain = ok. 0,065 g).
- z łac. granum 'ziarno; nasienie; cząstka’; por. filigran; granat; gra­
nulować; grena.
grana zob. parmezan.
- wł. (formaggio di) grana '(ser) ziarnisty’ od grana 'ziarno' z łac.
l.mn. od granum, zob. gran.
granadęros w Meksyku - oddziały policji sformo­
wane na sposób wojsk., przeznaczone do uśmierza­
nia rozruchów.
-m eks.hiszp. z hiszp. 'grenadierzy'.
granat rozrywający się pocisk artyleryjski, kara­
binowy a. ręczny; owoc jadalny krzewu (drzewa)
granatowca (Azja Mniejsza, Bałkany, Afryka tro­
pik.), wielkości pomarańczy, mający liczne nasio­
na w szkarłatnym miąższu, zawartym w grubej, mię­
sistej, zazw. purpurowej owocni, używanej (zwł.
dawn.) w medycynie i garbarstwie, a wraz z kwiata­
mi krzewu - jako źródło czerwonego barwnika; mi­
nerał, krzemian, w wielu odmianach stosowanych
jako kamienie półszlachetne; kolor ciemnoniebieski,
granatowy.
- łac. (pomum) granatum '(owoc) ziarnisty; granat’ z r.nij. od grana-
tus 'ziarnisty; z nasieniem’ z granum, zob. gran.
grand najwyższy tytuł arystokratyczny hiszp. a.
port. || grandezza [wym. grandęcca] wygląd a. za­
chowanie pełne godności; wielkopańska wyniosłość,
duma.
- wł. grandezza 'jw.' i hiszp. grandeza z wł. i hiszp. grande 'duży;
znakomity’ od łac. grandis 'wielki, dorosły; stary’.
grand cru [wym. gra kra] fr., (wino, które wyprodu­
kowała) słynna winnica a. grupa takich winnic; zob.
premier cru.
grande amoureuse fr, wielka miłośnica.
(la) Grande Armée fr., Wielka Armia.
- utworzona przez Napoleona I przeciw Anglii w r. 1804, a uży­
ta na kontynencie w 1805/6 r.; również Armia wysłana przeciw Ro­
sji w 1812 r.
(la) Grande Nation fr., Wielki Naród, tj. Francja.
grand ensemble fr, dosl 'wielki zespół’, (1954 r.)
zespół nowoczesnych domów mieszkalnych, zawie­
rający kilkaset do kilku tysięcy mieszkań, zbudowa­
ny zazw. na peryferiach wielkiego miasta.
grande sonnerie fr., dosl 'wielkie dzwonienie’, sys­
tem bicia w dzwony i dzwonki zegarowe, w którym
wydzwania się co 15 minut godzinę i kwadranse.
grandezza zob. grand.
Grand Guignol zob. guignol.
 grandilokwenci a
grandilokwencja górnolotny, koturnowy, pompa­
tyczny, bombastyczny styl, sposób mówienia; uży­
wanie szumnych, napuszonych zwrotów, frazesów.
- wł. grandiloąuenza ’jw .’ z łac. grandiloąuus 'wyniosły a. chełpliwy
w mowie’; grandis, zob. gran; -loąuus od loąui, zob. lokucja.
grand mai [wym. gramąl] objaw padaczki, napad ze
skurczami, drgawkami i utratą przytomności od kil­
ku do kilkunastu minut; por. petit mai.
- fr. dosł. 'wielka choroba; jw .’; gran 'wielki'; mai 'zło; ból; choro­
ba’ z łac. malum 'jp.'
Grand Old Man ang., Wielki Starzec; wybitna oso­
bistość, starszy, szanowany (były) mistrz w jakimś za­
wodzie, w jakiejś dziedzinie sztuki, sportu; hisl. przy­
domek polityka ang. W. E. Gladstone’a (1809-98).
grand prix fr., [wym. gra pri] wielka nagroda (na
konkursach, festiwalach, wyścigach itd.).
grand seigneur fr., wielki pan, magnat, arystokrata;
iron. człowiek o wielkopańskich manierach, zadzie­
rający nosa; zob. seigneur.
Grand Tour fr., Wielki Objazd, Wielka Przejażdżka
(po najciekawszych historycznie, artystycznie, tury­
stycznie, gastronomicznie miastach Europy).
- podróż będąca przed 1. wojną świat, powinnością młodzieży arysto­
kracji bryt., jako niezbędny element wykształcenia; tzw. od czasu, gdy
17-letni naturalny syn ang. męża stanu i pisarza Philipa D. Stanho-
pe’a, 4. księcia Chesteifield (1694-1773), rozpoczął w 1737 r. trzy­
letnią podróż po kontynencie (europ.), która spowodowała słynną se­
rię listów ojca do syna.
granola owsiane płatki śniadaniowe zmieszane z brą­
zowym cukrem, orzechami, rodzynkami itd., zaleca­
ne specjalnie jako potrawa zdrowotna.
- amer.ang. z wł. zdrobn. od grano 'zboże; pszenica’.
gran rifiuto zob. il gran rifiuto.
Gran Turismo, skr. GT, typ samochodu odpowiada­
jącego wygórowanym wymaganiom, jakie stawia się
samochodom wyścigowym.
- w Łgran(de) 'wielki; mocny’; turismo 'turystyka'.
granulować nadawać czemuś kształt granulek, zia­
renek, grudek; med. (o ranach, wrzodach) wytwarzać
ziarninę. || granulacja. || granulowanie.
- łac. granulum 'ziarenko' zdrobn. od granum, zob. gran.
grapefruit zob. grejpfrut.
Grapes of Wrath ang., Grona gniewu.
- tytuł powieści pisarza amer. Johna Steinbecka (1902-69) wyd.
1939 r., wyd. poi. 1956 r., wzięty z patriotycznej pieśni amer. The Bat-
tle Hymn o f the Republic 'Bitewna Pieśń Republiki’ Julii Ward Howe
(1862 r.).
grappa wł., wytrawna, zwykle bezbarwna, włoska
wódka przepalanka z destylowanych osadów prasy
winnej; por. marc.
grasant przest. rabuś, łupieżca; zbój wędrowny. ||
grasanctwo rabunek, łupiestwo, grasowanie. || gra­
sować (w różnych miejscach) czynić szkodę, do­
puszczać się gwałtów, niszczyć, grabić; (o choro­
bach, klęskach) szerzyć się.
- łac. grassans dpn. grassantis p.pr. od grassari 'chodzić (w koło); na­
pastować; łupić’.
219 grawigrady
grasejować wymawiać spółgłoskę r gardłowo, z wi­
bracją języczka, na sposób paryski.
- fr. grasseyer 'jw.' od gros 'tłusty' z łac. crassus 'tłusty; gruby; gru-
biański’.
grasować zob. grasant.
grass ang., trawa, „trawka”, zob. cannabis.
grata novitas łac., nowość (jest ludziom) miła.
- z Erazma (Adagia, 3, 9, 38); myśl z Homera (Odyseja, 1, 351); „lu­
dzie najbardziej chwalą pieśń najnowszą dla ich uszu”.
gratia actualis łac., łaska uczynkowa, zwana też po­
siłkującą, dopomagającą, chwilową, przemijającą.
gratia sanctificans łac., łaska uświęcająca, zwana
też habitualną, usprawiedliwiającą, i stanem łaski.
- u św. Augustyna passim.
gratis darmo, bezpłatnie; egzemplarz książki dawa­
ny przez wydawnictwo gratisowo, bezpłatnie.
- łac. grati(i)s 'z łaskami; przez grzeczność; darmo’ ablat. l.mn. od
gratia, zob. gracja.
gratis dictum łac., rzecz powiedziana bez związku
ze sprawą, nie na temat; por. dygresja.
gratulacja powinszowanie. || gratulować winszować.
- łac. gratulatio 'święto dziękczynne; dzień radości; powinszowanie’
od gratulari 'dziękować (bogom); winszować’ z gratus, zob. gracja.
gratyfikacja specjalne wynagrodzenie, nagroda pie­
niężna za szczególne zasługi, z okazji święta, rocz­
nicy itp.
- łac. gratificatio 'dogadzanie (komu), grzeczność, przysługa’ z grati-
ficari 'usłużyć (komu), zobowiązać uczynnością’ od gratus, zob. gra­
cja; facere, zob. fakcja.
grau, teurer Freund, ist alle Theorie nm., wszelka
teoria jest szara, drogi przyjacielu (a zieleni się tylko
złote drzewo życia).
- z Goethego (Faust, Fragment) 1790 r.; Mefistofeles do Ucznia.
gravamen (l.mn. gravamina) łac., uraza, żal, powód
skargi; prawn. najważniejsza część oskarżenia, skar­
gi, zarzutu.
graves [wym. graw] fr., czerwone a. białe wino sto­
łowe produkowane w winnicach bordoskich na le­
wym brzegu Garonny (Francja).
graves amicitiae principům łac., złowieszcza przy­
jaźń książąt; odprężenie kończące się awanturą zim­
ną a. gorącą wojną itd.
graviora manent łac., mamy przed sobą jeszcze
większe niebezpieczeństwa.
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 84).
gravis ira regum est semper łac., w gniewie królo­
wie zawsze są zawzięci; gniew królów zawsze srogi.
- z Seneki (Medea, 3,494).
grawer rytownik, sztycharz, pieczętarz, wyrzynający
rysunki w metalu (kamieniu). || grawerować. || gra-
wiura przest. odbitka z grawerowanej płyty, deski.
- fr. graveur 'rytownik' i gravure ’sztych(arstwo)’ od graver
'rytować'.
grawigrady wg niektórych klasyfikacji: nazwa róż­
nych gatunków dużych, często b. dużych, kopalnych
amer. szczerbaków, spokrewnionych z dzisiejszymi
grawigrady___________________________________ 220________________________________
: Grimma prawo
leniwcami i mrówkojadami, takich jak megateriumi
(plejstoceński leniwiec wielkości słonia) a. mylodon;;
nazwa wielkich, ciężko stąpających ssaków (jak np.
słonie, hipopotamy).
- n.łac. gravigrada; gravis, zob. grawitacja; gradus, zob. gradacja.
grawitacja dziedzina zjawisk, wśród których pod­
stawowe polega na wzajemnym przyciąganiu się!
wszystkich ciał; pop. ciążenie powszechne.
- łac. gravitas 'ciężkość; (po)waga’ od gravis 'ciężki; (po)ważny’.
grawiura zob. grawer.
grażdanka alfabet oparty na cyrylicy, wprowadzony
w Rosji przez Piotra Wielkiego (1708 r.) i używany
(z pewnymi zmianami) do dziś.
- ros. 'obywatelka' pop. od grażdónskąja äzbuka ( ’p ie c zä f) 'obywa­
telskie (tj. świeckie, nie duchowne) abecadło (pismo; czcionki)’.
Great Dane [wym. grejt dejn] dog duński.
- ang. dosl 'wielki Duńczyk; jw .’
Great Pyrenees ang., ’wielki (pies) pirenejski’, zwa­
ny też górskim psem pirenejskim; przybył do Europy
prawdop. z Azji, w latach 1800-1000 p.n.e.; używa­
ny pierw, w Pirenejach do obrony owiec przed niedź­
wiedziem i wilkiem; w XVII w. ulubieniec fir. dworuL
król.; w 1914—18 ciągnął wózki przemytników; ma­
sywny, grubokościsty, o zwisających uszach i koły­
szącym się chodzie.
greenback [wym. grimbäk] banknot dolarowy USA.
- ang.amer. hist. pop. 'nazwa amer. banknotu z godłem na odwrocie
wydrukowanym w kolorze zielonym, wypuszczonego w r. 1862 dla|
finansowania wojny domowej; jw .’; green 'zielony'; back, zob. bek-
hend.
greenhorn [wym. gri:nho:n] w USA: prostak, frajer,
nowicjusz, człowiek świeżo przybyły, nieobeznanyI
z lokalnymi warunkami i obyczajami, zwł. imigrant.
- ang. 'jw.'; green 'zielony'; świeży; horn 'róg (zwierzęcy)’.
Green Paper [wym. gri:n pęjper] ang., bryt., Zielo­
na Księga, dokument rządowy poddający dyskusji ja­
kiś projekt a. ideę, drukowany zazw. na zielonym pa­
pierze dla odróżnienia od Białej Księgi (zob. White
Paper), przedstawiającej ustaloną już politykę; por.
Black Paper.
gregoriański (chorał) liturgiczny jednogłosowy śpiew
w Kość. rz.kat. (okres rozkwitu: IX-XII w.; śpiewy te
zebrał i uporządkował jakoby papież Grzegorz I, 590-
604); (ikalendarz) wprowadzony w 1582 r. przez pa­
pieża Grzegorza XIII, obecnie stosowany powszechnie
(tzw. nowy styl); por. juliański; (msze gregoriańskie)
Kość. rz.kat. zapoczątkowana przez papieża Grzegorza
I praktyka odprawiania kolejno 30 mszy w 30 następu­
jących po sobie dniach, za duszę zmarłego.
- śrdw.łac. Gregorius 'Grzegorz' z gr. Gregórios.
grejpfrut, grapefruit, pompela, owoc drzewa cytru­
sowego z rodziny rutowatych, podobny do pomarań­
czy, ale większy, o gorzkawym, orzeźwiającym sma­
ku, uprawiany gł. w Izraelu, płd. Afryce i Kalifornii.
- ang. grapefruit 'jw.'; grapę 'winogrona'; fruit 'owoc' z łac. fruc-
tus, zob. frukta.
gremialny gromadny, ogólny, powszechny, tłumny.
|| gremium kolegium, grono, zespół, ciało zbioro-
we, komplet(ny skład jakiegoś zespołu ludzi); por.
in gremio.
- łac. gremium 'pierś, łono (matki; ziemi; ojczyzny)’,
grena zool. jaja jedwabnika.
- fi. graine 'ziarnko (nasienia), nasionko’ z łac. granum, zob. gran.
grenadier dawn. żołnierz wyszkolony w rzucaniu
ręcznych pocisków, granatów; piechur z doborowych
oddziałów.
- fi. 'krzew granatu; jw .’ od grenade 'owoc granatu; granat’ z łac. gra-
natus, zob. granat.
grenadyna nitkowana przędza jedwabna o dużym
skręcie; lekka tkanina jedwabna a. (ba)wełniana;
czerwony, słodki syrop z owoców granatu, używa­
ny do coctaili a. z wodą sodową; napój z takim sy­
ropem.
- fi. grenadine 'jw.' od grenade 'owoc granatu’ z łac. (pomum) gra-
natum, zob. granat.
Gręnzsituationen nm., sytuacje graniczne.
- z Karla Jaspersa (Filozofia, t. 3), 1932 r.
Greshama [wym. greszäma] prawo (a. prawo Ko­
pernika) - ekon. pieniądz lepszy (o większej zawar-
tości kruszcu) wypierany j est z obiegu przez pieniądz
gorszy, o tejże wartości nominalnej.
- od nazwiska ekonomisty ang., który to prawo sformułował: Tomasz
Gresham (1519-79).
Gretchen [wym. grejtśn] niemieckie uosobienie
dziewiczości, typ skromnej, cichej, pogodnej niebie-
skookiej dziewczyny o długich blond warkoczach.
- nm. 'Małgosia' zdrobn. od Margarete 'Małgorzata'; gł. postać ko­
bieca w Fauście Goethego.
grex venalium łac., najemna banda; szajka sprze-
dawczyków.
- z e Swetoniusza (De Clar. Rhet., 1).
grey matter ang., szare komórki (tj. szara substan­
cja mózgu).
- wyrażenie Hercule Poirota, bohatera powieści Agathy Christie
(1891-1976).
greża jedwab surowy z rozwijanych oprzędów je­
dwabników.
- fi. grege 'surowy (o jedwabiu)’ z wł. greggio 'surowy; szary’,
grhastha zob. aśrama.
Griaduszczij cham ros., Nadchodzący cham.
- tytuł utworu (1906 r.) Dmitrija S. Mereżkowskiego.
griffonage bazgranina, gryzmoły; por. barbouillage.
- fi. od griffe 'szpon, pazur’ z g.nm. gripan 'chwytać' (nm. greifen).
grill piekarnik, rożen elektr., w którym pieczenie od­
bywa się bez użycia tłuszczu na skutek działania pro­
mieniowania podczerwonego. Także popularny pie­
karnik z rusztem lub rożnem na węgiel drzewny.
- ang. 'ruszt; potrawa z rusztu; krata’ ze śr.fr. gredil, gradil 'krata'
z późniąc, craticulum 'plecionka z łoziny’ zdrobn. od cratis 'kosz;
krata’.
Grimma prawo jęz. prawo fonetyczne dotyczące
germańskiej przesuwki spółgłoskowej (nm. Lautver­
schiebung).
- sformułowane przez Jacoba Karla Grimma (1785-1863), filologa nm.,
twórcę germ. językoznawstwa porównawczego, wydawcę (wraz z bra­
tem Wilhelmem) słynnych Baśni dla dzieci i młodzieży (1812-15).
 grimoire
grimoire [wym. grimuąr] fr., śrdw. podręcznik czar­
nej magii, księga czarodziejska; niezrozumiała mowa,
nieczytelne pismo.
gringo zazw. pogard, biały cudzoziemiec w Hiszpa­
nii i Ameryce Łac., zwł. Jankes a. Anglik.
- hiszp. pop. 'cudzoziemiec; jw .’ od griego 'grecki; greka; niezrozu­
miały język; cudzoziemiec’ z łac. Graecus 'Grek'.
griot [wym. grio] fr., tradycyjny muzyk, poeta, opo-
wiadacz płn.-zach. Afryki (Maghrebu).
grisaille [wym. griząj] sposób malowania (a. malo­
widło wykonane) szarą barwą w różnych odcieniach,
także na emalii a. szkle; tkanina (np. jedwab) z krzy­
żujących się czarnych i białych nici.
-fr . 'szarzyzna; malowanie farbą jasną i ciemną’ od gris 'siwy; popie­
laty; podchmielony’; por. gryzetka.
grisbi fr., pieniądze, forsa, szmal.
- rozpowszechnione w 1953-54 przez powieść kryminalną Touchez
p a s au grisbi A. Simonina i przez film oparty na tej powieści.
grissino (l.mn. grissini) paluszek, długa, wąska bu­
łeczka włoska o chrupkiej skórce.
- wł. 'jw.' z dial. piemonckiegogrissin, ghersin 'jp.' o d ghersa 'pasek'.
grizzly [wym. grizli] amer. podgatunek niedźwiedzia
brunatnego, żyjący w G. Skalistych Ameryki Płn.
- ang. grizzly (bear) 'jw.'; grizzly 'szarawy; jp.’; bear 'niedźwiedź'.
grog mocny trunek alkoholowy (zwł. rum) rozcień­
czony wodą, obecnie zazw. podawany na gorąco
z sokiem cytrynowym i niekiedy z cukrem. || groggy
(bokser) osłabiony walką (zwł. ciosami w głowę), le­
dwo trzymający się na nogach, oszołomiony.
- ang. groggy 'słaby, senny, wyczerpany; jw .’ od grog 'jw.' od przy-
domka (Old) Grog ’(stary) Grog’ admirała ang. Edwarda Vemona
(1684-1757), który kazał rozcieńczać rum wydzielany marynarzom;
od nazwy materiału płaszcza, jaki nosił w złą pogodę: grogram 'gru­
ba, impregnowana tkanina z jedwabiu, mohairu i wełny’ ze śr.fr. gros
grain 'gruboziarnisty; szorstki (materiał)’.
groom [wym. gru:m] chłopiec stajenny opiekujący
się końmi, foryś, masztalerz; lokaj czyk.
- ang. '(chłopak) stajenny; pan młody; dworzanin’.
gros [wym. gros] handl, dwanaście tuzinów, 144
sztuki; [wym. gro] przest. główna część; większość;
por. en gros.
- fr. (la) grosse (douzaine) 'wielki (tuzin); 144 szt.’ od gros (r.ż. gros­
se) 'gruby; ciężki; główna część; hurt’ z łac. grossus 'gruby; mocny’.
grosso modo (na receptach:) grubo krajane a. tłuczo­
ne; przen. (biorąc) z grubsza, w przybliżeniu, suma­
rycznie, na oko, mniej więcej.
- późn.łac. 'z grubsza’; łac. grossus, zob. gros; modus, zob. modu­
lacja.
GROT- w złożeniach: część omasztowania (ożaglo­
wania a. olinowania) grotmasztu, wtórnika (na trój­
masztowcu), większego a. tylnego masztu (na dwu-
masztowcu), jednego ze środkowych masztów (na
statku mającym 4 a. więcej masztów).
- hol. groot 'wielki'.
grotesk krój czcionki druk. o liniach równomiernie
pogrubionych, bez cieniowań. || groteska lit., muz.,
balet, utwór, którego środkami art. są: fantazja, dzi-
waczność, przejaskrawienie, ekstrawagancja, szarża,
komizm, karykatura, absurd; fantastyczny ornament
221 gryps
z motywów roślinnych, zwierzęcych i architekto­
nicznych, charakterystyczny dla antyku i Renesansu.
|| groteskowy.
- wł. (pittura) grottesca dosl. 'malowidło znalezione w grotach, w sta-
roż. minach rz.; groteska’ od grotta 'grota; pieczara’ z łac. crypta
'sklepienie; jama’ od gr. kryptś, zob. krypt-.
grotmaszt zob. grot.
grounduostess [wym. graundhoustes] urzędniczka
opiekująca się pasażerami na lotnisku aż do chwili
ich wejścia do samolotu.
-a n g . ’jw .’ground'ziemia, grunt’; zob. hostess.
guber narzędzie rolnicze: kultywator ze sztywnymi
zębami (łapami), kruszący zwięzłą glebę do głębo­
kości ok. 20 cm.
- ang. grubber 'ten, kto karczuje; przyrząd do karczowania' od grub
'karczować, dłubać’.
Grub-street ang., [wym. grąbstrkt], biedujący na­
jemni chałturzy ści literaccy.
- od nazwy ulicy londyńskiej (obecnie Milton Street) zamieszkanej
niegdyś przez biedotę literacką.
Gründonnerstag nm., zob. Maundy Thursday.
(Mrs.) Grundy [wym. (misyz) grąndi] ang. ’(pani)
G.’ uosobienie najciaśniejszej ortodoksji w opinii
publ., obłudy moralnej, pruderii, konwencjonalnej
przyzwitości i terroru towarzyskiego.
- nieustannie obecna, choć nie pokazująca się na scenie postać w sztu­
ce Speed the Plough (1798 r.) Thomasa Mortona, w której pani
Ashfield nieustannie pyta, jakby w strachu przed towarzyskim potę­
pieniem: „Co powie na to Mrs. Grundy?”.
gruyere [wym. griijęr] twardy szwajc. ser pod­
puszczkowy z mleka krowiego, podobny do ementa-
lera, ale o mniejszych i mniej licznych oczkach, o za­
pachu orzechowym.
- od nazwy okręgu w kantonie fryburskim w Szwajcarii.
gryfon, gryf mityczne, bajeczne zwierzę, przedsta­
wiane zazw. jako lew o głowie, przednich łapach
i skrzydłach orła; rasa psów spokrewnionych z wy­
żłami.
- fr. griffon 'jw.' z łac. gryp(h)us, gryps mit. 'gryfon' od gr. gryps 'jp.'
z grypós 'zakrzywiony; o haczykowatym nosie’.
grylaz masa z cukru palonego i migdałów a. orze­
chów.
- fr. grillage 'pieczenie na ruszcie’ od grille 'krata; ruszt’ z późn.łac.
craticulum, zob. grill.
grynderstwo zakładanie, w okresie koniunktury go­
spodarczej, przedsiębiorstw mających dać szybki zysk
oparty na spekulacji (koniec XIX i pocz. XX w.).
- nm. Gründerzeit 'okres grynderski’; Gründer 'założyciel' od grün­
den 'zakładać; (u)fundować’ z Grund 'grunt; tło; przyczyna’; Zeit
'czas'. W Niemczech dotyczy okresu 1871-73, po wojnie fr.-prus.,
kiedy, na bazie koniunktury wynikłej z fr. odszkodowań wojennych,
zakładano wiele niesolidnych przedsiębiorstw, kończących się ban­
kructwem.
grynszpan zieleń miedziana, zasadowy octan mie­
dziowy; (grynszpan szlachetny) śniedź, zob. patyna.
- nm. Grünspan 'zieleń miedziana’; grün 'zielony'; spanisches
Grün) 'hiszp. zieleń’.
gryps w gwarze więziennej - nielegalnie przemycony
list od a. do więźnia. || grypsera gwara więzienna.
-n m . Grips 'pot. rozum; pot. wydrążenie’ od greifen 'chwytać'.
grys
grys kruszywo mineralne dwukrotnie łamane, o śred­
nicy ziaren od 8 do 25 mm; przest. grubo mielone ziar­
no, otręby, kasza; trociny. || grysik kruszywo mineralne
dwukrotnie łamane, o średnicy ziaren od 2 do 8 mm;
węgiel opałowy drobnoziarnisty; drobnokmszony cu­
kier; drobna kaszka pszenna a. kukurydziana.
- rnn. Griess 'kaszka; grysik; orzech (węglowy); piasek (również
w nerkach)’.
gryzetka we Francji: dawn. młoda pracownica do­
mów mody, szwaczka, ekspedientka, lubiąca zaba­
wę i flirt.
- ff. grisette ’tania (szara) tkanina; młoda robotnica, kokietka, jw.’ od
gris, zob. grisaille; od szarych sukienek, w jakie się ubierały.
guacamole potrawa z utartych gruszek, awokado,
pomidorów, cebuli, przyprawionych ziołami.
- amer.hiszp. z jęz. Nahuatl ahuacamolli, od ahuacatl ’awokado’
i molli ’sos; duszona potrawa’.
guanako bezgarbny przeżuwacz z rodziny wielbłą­
dów, podrodziny lam, żyjący dziko stadami na ste­
powych wyżynach Ameryki Płd.; domniemany przo­
dek lamy.
- hiszp. guanaco, huanaco ’jw .’ z keczua huanacu ’jw.’
guano złoża odchodów ptaków morskich na zach.
wybrzeżach Ameryki Płd., będące cennym nawozem
azotowo-fosforowo-potasowym.
- hiszp. z keczua hnanu ’gnój’.
guarani ludność indiańska (tupi-g.) Boliwii, Para­
gwaju i płd. Brazylii; język tej ludności; waluta Pa­
ragwaju (= 100 centimos).
- hiszp. guarani ’jw .’, pochodź, indiańskiego.
guarda, e passa zob. non ragioniam...
gubernator przedstawiciel władzy centralnej (me­
tropolii) w dominiach a. koloniach różnych krajów;
najwyższy (obieralny) urzędnik każdego stanu USA
(ang. governor); w carskiej Rosji - naczelnik gu­
berni, wyższej jednostki adm. (ros. gubiemator).
|| generalny gubernator namiestnik Hitlera w Ge­
neralnym Gubernatorstwie (nm. Generalgouver­
nement), wykrojonym obszarze okupowanej Polski
(1939-45). || generał-gubernator w carskiej Rosji
- administrator prowincji składającej się z jednej lub
kilku guberni.
- łac. gubernator ’stemik; rządca; władca’ od gubemare 'sterować;
kierować; rządzić’ z gr. kybeman, zob. cybernetyka.
gudok ros., staroros. lud. trójstrunowy smyczkowy
instrument muz. XVII-XIX w.
guenille, si l’on veut; ma guenille m’est chere fr.,
może to i łachmany, ale są mi drogie.
- z Moliera ( Uczone białogłowy, 2,7); słowa Chryzala.
guerre aux chäteaux! paix aux chaumieres! fl*.,
wojna pałacom! pokój chatom!
- z noty o autorze w 1. zbiorowym wydaniu (w roku III Republiki;
por. Tabl. 38) dzieł Chamforta; hasło, które Chamfort miał zalecać żoł­
nierzom, wkraczającym na ziemie nieprzyjaciół.
guffa okrągła łódź pleciona z trzciny, uszczelniona
smołą, używana w Mezopotamii od czasów starożyt­
nych do dziś.
- arab. guffah 'kosz’; kuff, niewielki, jedno- a. dwumasztowy żaglo­
wiec handlowy.
222 gupik
guide [wym. gi:d] przewodnik (także książka); osoba
oprowadzająca turystów; cicerone.
- fr. ’jw.; wodzidło; lejc’.
guignol [wym. giniol] sprytny wesołek, kpiarz, po­
stać z fr. teatru marionetek (Lyon, od XVIII w.). ||
Grand Guignol [wym. gra giniol] przen. okropność,
makabra, niesamowitość; nazwa teatru przy ul. Chap-
tal na Montmartre w Paryżu, gdzie wystawia się krót­
kie sztuki o treści makabrycznej (od 1897 r., z prze­
rwą w latach 1962-73).
- fr. od guigner 'zerkać, strzyc oczami, patrzeć zezem, łypać okiem
porozumiewawczo’, jak to właśnie czynił lyoóski guignol.
guiro perkusyjny instrument muz. pochodzenia la-
tynoamer., wykonany z karbowanej tykwy, po której
grający przesuwa prętem, wydobywając serię trza­
sków.
- amer.hiszp. 'tykwa’.
gujot geogr. podmorska góra wulkaniczna w kształ­
cie ściętego stożka, której płaski wierzchołek znaj­
duje się na głębokości do 1500 m pod powierzchnią
oceanu (najczęściej O. Spokojnego).
- od nazwiska amer. geografa i geologa ur. w Szwajcarii, Arnolda H.
Guyota, 1807-84.
gul muzułm. zły duch, demon; por. dżinn.
- arab. ghiil 'duch bezczeszczący groby, pożerający trupy’ od ghala
'chwytać’.
gulardowa woda - roztwór zasadowego octanu oło­
wiu, używany dawn. zewnętrznie jako środek ściąga­
jący (np. do okładów).
- od nazwiska lekarza fr.: Thomas Goulard (1724-84).
gulasz potrawa węg. z pokrajanego na kawałki mięsa
wołowego duszonego z tłuszczem, cebulą i papryką,
przyrządzana pierw, przez karpackich górali węg.,
pasterzy owiec, w kociołkach, zwanych bogracs,
spożywana nocą na hali przy ognisku.
- węg. gulyas 'pasterz, jw. ’
gulden nazwa oznaczająca w XIV i XV w. w krajach
germ. monety złote, dukaty, floreny, później także
monety srebrne; złoty reński, waluta austr. do r. 1892;
waluta gdańska (1920-39); floren, do 1 1 2002 r. wa­
luta hol. (= 100 centów).
- śrdw.hol. gulden (florijn) 'złoty (floren)’.
Guliwer olbrzym wśród karzełków, liliputów; (rza­
dziej :) karzełek wśród olbrzymów.
- bohater książki satyrycznej Jonatana Swifta Podróże Guliwera
(1726 r.), który odbywa 4 fantastyczne podróże: do Liliputu (kraju ka­
rzełków), do Brobdingnagu (kraju olbrzymów), do Laputy i do Ho-
uyhnhnmów (krainy koni).
Gułag skr. od Głąwnoje uprawienie lagieręj ros.,
’Główny zarząd obozów (karnych)’.
gumbo zob. gombo.
gupik zool. pawie oczko, ryba słodkowodna z Bar­
badosu, Trynidadu i Wenezueli, z rzędu karpieńco-
kształtnych, często hodowana w akwariach; samce
znacznie mniejsze i barwniejsze od samic.
- ang. guppy, od nazwiska R. J. Lechmere Guppy’ego z Trynidadu,
który pierwszy przedstawił egzemplarz rybki w British Museum.
 Gurkhowie
Gurkhowie wojowniczy lud osiadły w prowincji
Gurkha w Nepalu w poł. XVIII w., wyznający hindu­
izm, mówiący jęz. nepali; żołnierze z Nepalu w woj­
sku bryt. a. indyjskim.
guru w hinduizmie - (osobisty) nauczyciel i prze­
wodnik relig. i duchowy, mistrz.
- hindi ’jw .’ z sanskr. dosł. 'ciężki, ważny, czcigodny’.
gus [wym. gus] Ir., wojsk., pop. człowiek, mężczy­
zna, żołnierz.
gusli ros., rosyjski ludowy strunowy szarpany instru­
ment muz. o płaskim korpusie w kształcie trapezu.
guslica bułg., ludowe gęśle bułgarskie trój strunowe
o wypukłym korpusie i krótkiej szyjce.
Gustayus obiit (M.D.CCC.XXIII Calendis No-
vembris). Hic natus est Conradus łac., Gustaw
zmarł (1823 r., 1 listopada). Tu narodził się Konrad.
- A . Mickiewicz Dziady, część III, Prolog, po wierszu 143. Gustaw,
zrozpaczony kochanek z cz. IV, przeistacza się w więzieniu w Konra­
da, bojownika sprawy narodowej.
gute Leute und schlechte Musikanten nm., dobrzy
ludzie i źli muzykanci.
- wg Clemensa Brentano (Ponce de Leon, 5 ,2 ), 1804 r.; alejużuP lu-
tarcha (Perykles, 1): „Musi być lichym człowiekiem, inaczej nie był­
by tak świetnym grajkiem”.
(Der) Gute Mensch von Sezuan nm., Dobry
człowiek z Seczuanu.
- tytuł sztuki (1938^41, wyst. 1943 r.) pisarza i poety nm. Bertol-
ta Brechta (1898-1956), paraboli w kształcie wschodniej opowieści,
z której wynika pytanie, czy można być dobrym w społeczeństwie
opartym na chciwości.
gutta cavat lapidem, non vi, sed saepe cadendo łac.,
kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem.
- z Garioponta (XI w., Szkoła Salemeńska); u Owidiusza (Listy z Pon­
tu, 4, 10, 5): gutta c. I, consumitur anulus usu ’kropla drąży skałę,
użycie ściera pierścień’.
gutturalne spółgłoski - „gardłowe”, istniejące np.
w jęz. semickich; pop. tylnojęzykowe, typu polskich:
k, g, ch.
- łac. guttut 'gardło’.
guwerner przest. nauczyciel domowy, wychowawca
dzieci w zamożnych domach; r.ż. guwernantka.
- fr. gow em eu r 'namiestnik, wojewoda; kierownik (banku); wycho­
wawca, jw.’ (r.ż. gom em ante 'guwernantka; gospodyni’) od łac. gu-
vernare, zob. gubernator.
Guy Fawkes Day [wym. gaj fo:ks dej] ang., lud. we­
sołe obchody rocznicy odkrycia w 1605 r. katolickie­
go spisku: Guy Fawkes miał 5 XI, w dzień otwarcia
sesji parlamentu ang., zapalić lont do beczek z pro­
chem podłożonych pod budynek Izby Lordów; piąty
listopada, dzień puszczania ogni sztucznych i palenia
przez dzieci słomianych figurek Fawkesa.
gwajakowe drzewo, gwajakowiec, rodzaj śr.amer.
tropikalnych drzew o ciężkim i twardym drewnie
(zwanym lignum vitae Tac. drzewo życia’, używa­
nym w tokarstwie), bogatych w żywice zawierające
gwajakol, składnik kreozotu, stosowany jako środek
odkażający i wykrztuśny.
- n.łac. Guaiacum ’jw .’ z hiszp. guayaco, guayacan ’jp.’ z jęz. taino.
223 sm
gujawa, gwajawa, gojawa, guawa niewielkie drze­
wo krzewiaste pochodzące z Ameryki Śr., hodowane
szeroko dla słodkokwaśnych, zazw. okrągłych, żół­
tych owoców.
- hiszp. guava, guayaba z jęz. Indian Arawaków.
gw arancja zapewnienie, poręka, rękojmia; zabez­
pieczenie. || gwarancyjny. || gw arant poręczyciel;
por. żyrant. || gwarantować.
- fr. garantie 'rękojmia’ od garant 'poręczyciel’.
gw ardia dawn. straż przyboczna władcy, wodza;
doborowe oddziały wojska; oddziały ochotnicze. ||
gwardian przełożony klasztoru, zwł. franciszkanów
(ale też niekiedy bernardynów, reformatów).
- wł. guardia 'straż, ochrona; wartownik; gwardzista’; st.fr. guardenc
'strażnik’ od g{u)arder 'pilnować; czuwać’ pochodzenia germ.
gwarek dawn. pełnoprawny górnik, członek gwarec­
twa, śrdw. organizacji górniczej, eksploatującej ko­
palnie kruszców a. późniejszej spółki udziałowców.
- nm. Gewerkschaft 'cech górników; związek zawodowy’ od Gewer-
ke 'gwarek; związkowiec’.
gwasz nieprzezroczysta, kryjąca farba wodna; ob­
raz wykonany taką farbą; technika malowania gwa­
szem.
- fr. gouache ’jw .’ z wł. guazzo 'kałuża; bród; gwasz’ od (?) łac. aqu-
atio 'zraszanie; polewanie’ z aqua, zob. akw(a)-.
gwelfowie zob. gibelini.
- wł. Guelfo (l.poj.) ze śr.g.nm. ^//''nazw isko nm. rodu książęcego’.
gwichtprzest. odważnik; ciężarek (zegara ściennego).
- nm. Gewicht 'waga; ciężar(ek)’ od wiegen 'ważyć’.
gwinea brytyjska jednostka rozrachunkowa równa
21 szylingom, w której (do 1971 r.) obliczało się ho­
noraria, ceny niektórych towarów luksusowych itd.;
dawna ang. moneta, bita jakoby początkowo ze złota
gwinejskiego ( 1663- 1813).
- ang. guinea ’jw.; Gwinea, kraj (dziś republika) w Afryce Zach.’
Gygesa pierścień - czyniący nosiciela niewidzial­
nym; por. Hadesa szyszak.
- Gyges był królem Lidii od ok. 686 do 652 p.n.e.; wg legendy zdo­
był koronę za pomocą znalezionego w mosiężnym koniu mosiężnego
pierścienia-niewidki; inne podanie notuje Herodot (Dzieje, 1, 8-14).
gym khana [wym. dżimkąma] wyścigi kolarskie a.
motorowe ze sztucznymi przeszkodami, mające wy­
kazać walory zawodników i pojazdów.
- ang. 'popisy sport.; jw .’ z hindi gend-cham 'kort do gry w rakiety
(podobne do tenisa)’ z (?) upodobnieniem do ang. gymnasium 'sala
gimnastyczna’; gend 'piłka’; chána ’dom’.
-GYN(E)- zob. -gin(e)-.
gyneceum zob. gineceum.
gyp [wym. dżip] ang., posługacz na biyt. wyższej
uczelni (np. w Cambridge), do obsługi studentów.
habanera
H
habanera kubańsko-hiszp. silnie zrytmizowany ta­
niec w tempie umiarkowanym, takcie 2/4, wykony­
wany z akompaniamentem kastanietów.
- hiszp. (danza) habanera d o sl '(taniec) hawański; jw.’ od la Haba-
na, zob. hawana.
habatsu jap., w Japonii - fakcja, frakcja, klika, zwł.
wewnątrz partii politycznej.
hąbeas corpus [wym. ...kor...] w prawie ang. - usta­
wa zabraniająca aresztowania obywatela bez nakazu
sędziego i zapewniająca postępowanie przed właści­
wym sędzią.
- śrdw.łac. 'żebyś miał ciało’ (pierwsze słowa nakazu); łac. habere,
zob. habit; corpus 'ciało'. H. C. Act - ustawa przyjęta przez parla­
ment ang. w 1679r.
habeat sibi łac., niechże sobie ma; niech tam! niech
i tak będzie!
- z Wulgaty (Gen., 38,23); por. u Swetoniusza (Boski Juliusz, 1,1).
habemus papam słowa obwieszczające ludowi, że
dokonano obioru nowego papieża.
- łac. 'mamy papieża’; habere zob. habit; papa 'ojciec; starzec; ka­
płan; papież’. Pełna formuła: Annuntio vobis magnum gaudium: h.p.
(tu imię papieża) 'obwieszczam wam wielką radość: m. p.’
habenda down. niewielka posiadłość, majętność;
mienie, fortunka, dobytek.
- łac. 'rzeczy, które trzeba posiadać; rzeczy niezbędne’ od habere,
zob. habit.
habent sua fata libelli łac., (i) książki mają swoje
losy; por. pro captu lectoris...
habet et musca splenem łac., dosl. ’mucha ma także
śledzionę’; i mucha może się (wreszcie) rozzłościć.
habilitacja postępowanie mające na celu uzyskanie
(przez posiadacza stopnia doktora) stopnia naukowe­
go dra habilitowanego, dającego status samodzielne­
go pracownika naukowego; obrona pracy habilitacyj­
nej i wygłoszenie wykładu (przewód habilitacyjny).
- śrdw.łac. habilitatio 'jw.' z łac. habilitas 'zdatność' od habilis 'zdat­
ny; zręczny’ z habere, zob. habit.
habit ubiór zakonny przepisany regułą. || habi­
tat część biotopu, w której osobniki danego gatun­
ku znajdują najdogodniejsze warunki życia; archit.
wielokondygnacjowy budynek mieszkalny, złożo­
ny ze spiętrzonych (i ustawionych pod różnymi ką­
tami względem siebie) prefabrykowanych „willi”
betonowych, wzniesiony przez architekta izraelskie­
go Mosze Safdie na terenie wystawy świat. Expo-67
w Montrealu; statek podwodny, w którym mieszkają
przez dłuższe okresy badacze, prowadząc fiz. i biol.
studia podmorskie; por. akwanauta; Sealab. || habitu-
acja przywykanie; fizjol. zmniejszanie się (a. zanik)
reakcji organizmu na wielokrotnie powtarzający się
bodziec. || habitus biol. ogół właściwości, składają­
cych się na wygląd danego człowieka a. zwierzęcia,
zespół cech charakterystycznych dla jego zachowa­
nia się; biol. pokrój; konstytucja (ciała).
224 H A G I O-
- łac. habitat 'mieszka' (od habitare 'mieszkać') i śrdw.łac. habituatio
'nawyk' (z późn.łac. habituare 'nawykać') od łac. habitus 'posiadany;
stan; wygląd; odzież’ od habere 'mieć'; por. ekshibicjonizm; habenda;
(re)habilitacja; inhibicja; prebenda; prohibicja.
hacjenda (duże gospodarstwo rolne, posiadłość wiej­
ska, folwark, rancho, plantacja w (dawn. hiszp.) kra­
jach Ameryki Łac.; główny budynek hacjendy.
- hiszp. hacienda 'jw.' z łac.facienda 'rzeczy do zrobienia’ odfacere,
zob. fakcja; por. faena; fazenda.
hacker [wym. haker] inf. hobbysta komputerowy,
ekspert (często domorosły) w sprawach systemów
operacyjnych, wykorzystujący komputer do (czę­
sto nielegalnego) wyszukiwania informacji ukrytych
w programach i systemach komputerowych, łamania
zabezpieczeń itp., przen. zdolny programista; por.
cracker, system operacyjny.
- nm. 'jw.' od hacken 'przylepiać się’.
Hades mit. gr. świat pozagrobowy, królestwo zmar­
łych; piekło (por. Elizejskie Pola; Ereb; Tartar); (Ha-
desa szyszak) - mit. gr. nakrycie głowy czyniące
właściciela niewidzialnym; czapka niewidka; por.
Gygesa pierścień.
- gr. Haldes, Plouton (łac. Orcus) 'syn Kronosa i Rei, brat Zeusa, mąż
Persefony, znienawidzony władca świata podziemnego; jw .’ u Home­
ra (Iliada, 5, 498) Atena pożycza szyszak Hadesa, aby stać się niewi­
dzialna; por. Erazm (Adagia, 2,10, 74); łac. Orci galea.
hadis, hadith arab., opowieść, zwł. o czynach a. sło­
wach Mahometa i jego towarzyszy; zbiór takich opo­
wieści (opracowanych w IX w.) stanowiący, obok
Koranu, gł. źródło wiedzy relig. muzułmanów.
hadż pielgrzymka do Mekki (powinność religijna
muzułmanów); zob. arkan al-Islam. || hadżar zob. al-
hadżar. || hadżi muzułmanin, który odbył pielgrzym­
kę do Mekki.
- arab. hadżdżi 'hadżi' od hadżdż 'hadż'.
haffir arab., w płn. Afryce - staw założony na pe­
wien czas w celu magazynowania wody deszczowej
i utrzymania poziomu wody gruntowej.
hafis, hafiz tytuł honorowy muzułmanina znającego
Koran na pamięć.
- arab. hafiz dosl. 'pamiętający, przechowujący’.
hafn chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzysty metal.
- n.łac. Hafhia 'Kopenhaga, stolica Danii’.
(h)agada opowieść o wyjściu Żydów z Egiptu czy­
tana w 1. i 2. wieczór święta Paschy; część Talmudu
powstała w II-IV w., złożona z legend, przypowie­
ści, alegorii i sentencji poet.
-hebr. 'pouczenie; opowieść; podanie’.
haggis ang., szkocki pudding z serca, wątroby i płuc
baranich a. cielęcych, siekanych z sadłem, cebulą,
mąką owsianą i przyprawami, gotowanych w żołąd­
ku zwierzęcia.
HAGIO- w złożeniach: święty, święci. || hagiogra-
f(iczny). || hagiografia dział piśmiennictwa kość.,
 HAGIO-
obejmujący legendy i żywoty świętych; przen. bio­
grafia bezkrytycznie idealizująca, gloryfikująca.
- gr. hagiographia 'żywoty świętych’; hagios 'święty’; zob. -graf-.
haik arab., wielki kawał białego sukna udrapowany
na głowie i korpusie jako wierzchnie odzienie arab­
skie w płn. Afryce.
haiku zob. hokku.
hajasi jap., orkiestra japońska.
hajdamak(a) Kozak-powstaniec, uczestnik hajdama-
czyzny, mchu chłopskiego przeciw uciskowi szlachty
polskiej na prawobrzeżnej Ukrainie w XVIII w.; żoł­
nierz wojsk kontrrewolucyjnej ukraińskiej Centralnej
Rady a. oddziałów Petlury i Skoropadskiego (1917—
18); dawn. zawadiaka, hultaj, rabuś.
- osm.tur. hajdamak 'napadać, grabić’.
hajdawery ukr., przest. obszerne, długie, bufiaste
spodnie, szarawary; żart. portki, pantalony.
hajduk żołnierz piechoty węg. XVI-XVII w.; na
dworach magnackich - służący, lokaj ubrany z wę­
gierska; u Słowian płd., Węgrów - hist. patriota wal­
czący z uciskiem tur. (por. harambasza); dawn. rabuś,
opryszek, łotr; muz. żywy taniec staropolski pocho­
dzenia węg., zbliżony do zbójnickiego.
- węg. l.mn. od hajdu 'rabuś’.
hajstra zool. bocian czarny.
- d.nm. Heister 'sroka; sójka’.
haka jęz. maori, taniec Maorysów z towarzyszeniem
rytmicznych przyśpiewek.
hakata Ostmarkenverein ’Związek Kresów Wschod­
nich’, nm. organizacja nacjonalistyczna, zał. w 1894 r.
do walki z polskością w zaborze pms. || hakatysta
członek hakaty; szowinista nm.
- od inicjałów nazwisk założycieli: Hansemanna, Kennemanna i Tie-
demanna (H-K-T).
Hakenkreuz godło hitleryzmu i Trzeciej Rzeszy nm.
(1933^15); zob. swastyka.
- nm. ’jw .’; Haken ’hak’; Kreuz 'krzyż’ od łac. crux, zob. krucjata.
hakim arab., (hakim dosl. ’mędrzec’) lekarz muzuł­
mański; (häkim) władca a. sędzia muzułm.
halabarda śrdw. broń piechoty, złożona z siekie­
ry, grotu i haka, osadzona na długim drzewcu, od
XVII w. używana przez straż miejską i dworską (ha­
labardników), obecnie broń gwardii papieskiej.
- nm. Hellebarde z śr.g.nm. helmbarte 'topór z długim toporzyskiem
(styliskiem)’; hełm 'rękojeść’; barte 'topór’ ze st.g.nm. bart 'broda’.
halacha, halakah, halachot, hebr., w mozaizmie -
niepisane prawo uzupełniające prawo pisane; prawo
ustne i pisane, ustawa a. zwyczaj przewidziany w ko­
deksach prawnych.
haläl arab., dosl ’zgodny z prawem’, islamski ubój
rytualny zwierząt rzeźnych.
halba przest. (kufel mieszczący) półkwaterek a. pół
litra piwa lub wina.
- nm. Halbe ’jw .’ od halb ’pół’.
225 hals
halerz drobna moneta wartości 1/100 korony w Au­
strii (1892-1924) i w Czechach i Słowacji.
- nm. Heller ’jw .’ ze śrdw.g.nm. Haller, Heller 'fenig, bity od r. 1208
w mieście Hall w Szwabii’.
halfwind półwiatr, wiejący prostopadle do burty stat­
ku; kurs statku względem tego wiatru.
- hol. dosl. 'półwiatr; jw .’
halibut zool. kulbak, drapieżna ryba z rodziny fląder,
żyjąca w płn. części oceanów Atlantyckiego i Spo­
kojnego.
- ang. ’jw .’; śr.ang. haly, holy 'święty’; butle 'płaszczka (ryba)';pierw,
danie świąteczne.
halifaksy łyżwy kanadyjskie z zaokrąglonymi czu­
bami, używane dojazdy figurowej.
- Halifax, stolica prowincji Nowa Szkocja w Kanadzie, nad 0. Atlan­
tyckim.
hall ang., [wym. ho.l] hol, duża sala służąca jako
przedsionek, sień, przedpokój o charakterze miesz­
kalnym w domach, gmachach; westybul, poczekal­
nia w muzeach, teatrach, kinach itd.
halling norw., lud. norweski taniec solistów w takcie
2/4, w tonacji durowej, przy wtórze specjalnych lud.
skrzypiec (hardanger feleń) z czterema dodatkowy­
mi strunami współbrzmiącymi.
- nazwa od doliny Hallingdal w pobliżu Oslo (Norwegia).
Halloween ang., [wym. hąlouim] skr. od Ali Hallów
E ’en ’■
w igilia Wszystkich Świętych’, wieczór 31 paź­
dziernika, pop. święto lud. dzieci i młodzieży w USA
i płn. Europie (pierw. celt. święto zbiorów Samhain,
Nowy Rok druidów), wieczór tańców, noszenia ko­
stiumów i masek oraz palenia ognisk i lampionów
(pierw, dla przyświecania duchom przodków scho­
dzących w owych dniach na ziemię).
halma gra, w której każdy z 2 (4) graczy kolejno
przesuwa po 256 polach tablicy 19 (13) pionków ze
swego rogu tablicy na róg przeciwległy.
- nazwa handl, z gr. halma ’skok’; grę wynalazł w 1883 r. 30-letni m e­
dyk amer. George Howard Monks.
halo zjawisko optyczne w atmosferze, widoczne nie­
kiedy jako biały a. barwny pierścień światła, otacza­
jący tarczę Słońca a. Księżyca; aureola otaczająca
miejsce b. jasne na zdjęciach fot., film.; por. nimb.
- gr. hálos 'klepisko; (zwykle okrągłe, stąd:) tarcza Słońca, Księży­
ca; halo wokół nich’.
HAL(O)- w złożeniach; z soli, dotyczący soli: (zawie­
rający) halogen. || halofity bot. słonorośla, kwiatowe
rośliny lądowe rosnące w glebach o dużej zawartości
różnych soli, gł. w krajach o suchym klimacie, zazw.
przypominające kserofity. || halogeny chem. chlorow­
ce, fluorowce, grupa 5 pierwiastków o podobnych wła­
snościach: fluor, chlor, brom, jod i astat;pop. samocho­
dowe przeciwmgielne lampy halogenowe.
- n.łac. halophyte l.p. z gr. hals dpn. halós 'sól’; zob. -fit(o)-; -gen-.
hals kurs, kierunek ruchu żaglowca względem wia­
tru (prawy a. lewy, gdy wiatr wieje w prawą a. lewą
burtę); odcinek drogi żaglowca przebyty bez zmia­
ny halsu; halslina lina odciągowa żagla. || halsować
płynąć zygzakiem, zmieniając często hals.
- nm. halsen 'halsować’ od Hals 'róg żagla’.
halsztuk
halsztuk {dawn. halsztuch) trójkątna chustka na
szyję, noszona przez mężczyzn w końcu XVIII i w
XIX w., poprzednik krawata.
- nm. Halstuch 'chustka na szyję; fular’; Hals 'szyja'; Tuch 'chustka'.
halucynacja omam, złudne postrzeganie czegoś nie
istniejącego w rzeczywistości, przywidzenie; choro­
bliwe zaburzenie postrzegania, występujące zazw.
w psychozach, gł. w schizofrenii, u alkoholików itd.
- łac. (.h)al(l)ucinatio 'majaczenie' od (h)al(l)ucinari 'bredzić; ma­
rzyć; śnić’.
halucynogenne substancje farm. wywołujące halu­
cynacje, omamy.
- zob. halucynacja; -gen-.
hałaburda ukr., przest. awanturnik, zabijaka, zawa-
diaka; dawn. awantura, bijatyka, burda.
hamada arab., pustynia kamienista, zwł. saharyjska,
pokryta odłamami i okruchami skalnymi, często tak­
że czarną skorupą żelazistą.
hamadriady mit. gr. boginki drzew; zob. driady;
nimfy.
- gr. Hamadryades l.mn. od Hamadryas 'współżyjąca z drzewem; ha-
madriada’; hama 'razem z ’; zob. driady.
hamamelis oczar, bot. krzew występujący we wsch.
Azji i Ameryce Płn. (odwar z liści i kory oczaru wir-
ginijskiego używany jest w lecznictwie).
- n.łac. 'jw.' z gr. 'bot. nieszpułka’; hama 'razem z ’; melon 'jabłko;
owoc’.
hamartia wada charakteru; błąd, wina, grzech, błęd­
ne rozpoznanie własnej sytuacji, zwł. przez bohate­
ra tragedii, który fałszywie oceniając stan rzeczy, po­
grąża się coraz bardziej, doprowadzając wreszcie do
nieuniknionej katastrofy.
- gr. z hamartanein 'błądzić'.
hamburger mielona wołowina; kotlet z mielonej
wołowiny (podawany zazw. w okrągłej, rozciętej
bułce).
- amer.ang. 'jw. ’ skr. od Hamburger steak 'befsztyk hamburski’ od na­
zwy nm. miasta Hamburg; steak 'zraz; kotlet; befsztyk; stek’.
hamburski obrachunek - żart. pop. rozgrywka
w grupie specjalistów, odbyta bez świadków z ze­
wnątrz.
- tajny turniej zapaśniczy między zawodnikami cyrkowych walk fr.
i wolnoamer. z całej Europy, rozgrywany wg anegdotycznej legendy
dorocznie w Hamburgu, dla stwierdzenia prawdziwego stosunku sił.
hamer przest. piec hutniczy. || hamernia przest. kuź­
nica, huta żelaza.
- nm. Hammer 'młot'.
hamletyzować rozmyślać, filozofować, analizować;
wahać się, szamotać w rozterce duchowej, nie mogąc
powziąć decyzji, nie umiejąc zdobyć się na czyn. ||
hamletyzm. || hamletyzowanie.
- od imienia bohatera tragedii Szekspira Hamlet (1600-1).
hammal arab., w Turcji i in. krajach wsch. wybrzeży
M. Śródziemnego - tragarz, bagażowy.
hammam n.pers. z arab., łaźnia publiczna w Iranie.
226 Hannibal ad portáš
Hammonda organy elektr. instrument muz. stoso­
wany gł. w muz. rozrywkowej i w kinach, produko­
wany od 1935 r. w USA; por. Wurlitzera organy.
- od nazwiska wynalazcy Laurensa Hammonda.
Hampelmann niemiecki pajacfyk), lalka dziecięca.
- nm. 'jw.; człowiek łatwowierny’; hampeln 'poruszać się tam i sam’;
Mann 'człowiek'.
han zob. dubn.
hanajana mniejsze, konserwatywne odgałęzienie
buddyzmu przeważające w Sri Lance, Birmie, Taj­
landii i Kambodży, zwane też płd. buddyzmem, bud­
dyzmem Pali a. terawadą; por. mahajana.
-sanskr. 'mniejszy wehikuł’; hina ’mniejszy’; /d«<3 'wehikuł'.
Hana Matsuri jap., zob. Kambutsue.
hanami jap., dosł. 'oglądanie kwiatów’; japoński
zwyczaj odwiedzania miejscowości znanych z pięk­
nych wiśni, śliw, glicynii i chryzantem, w porze ich
kwitnienia.
hanamici jap., dosł. 'droga kwiatów’, pomost pro­
wadzący z widowni na scenę w jap. teatrze kabuki.
-ja p ., z hana 'kwiat', mici 'droga'.
hancio kontroler; szef, boss.
-ja p . 'jw.'; han 'grupa'; cio 'głowa; s z e f.
hanc personam induisti: agenda est łac., podjąłeś
się tej roli: musi być odegrana.
- z Seneki {De beneficiis, 2 ,1 7 ,2 ).
handball [wym. hąndbod] gra w piłkę ręczną.
- ang. 'jw.'; hand 'ręka'; bali 'piłka'.
handicap [wym. handikep] sztuczne wyrównywanie
szans silniejszego i słabszego przeciwnika w zawo­
dach sport, i grach (przez zróżnicowanie dystansu,
obciążenia, liczby dozwolonych uderzeń, punktów
do zdobycia itp.); niekorzystne położenie, sytuacja
utrudniająca dokonanie czegoś; por. for.
- ang. 'jw.' od nazwy dawnej ang. gry hazardowej, przy której pulę
(stawkę, bank) trzymano w garści ukrytej w czapce; hand 'ręka'; in
'w'; cap 'czapka'.
hands off ang., ręce precz (od); precz z rękami (od);
por. manum de tabula!
- ostrzeżenie bryt. ministra W. E. Gladstone’a (1809-98), gdy Austria
w r. 1878 zajmowała Bośnię i Hercegowinę.
handżar dawn. puginał, (krzywy) nóż tur.; kindżał.
- arab. chandżar 'jw.'; por. kindżał.
hangar budynek do przechowywania samolotów,
sterowców, szybowców, sport, statków wodnych a.
ładunków portowych.
-f r . 'szopa;jw.’
hanifowie przedislamscy pustelnicy arab. prowadzą­
cy żywot wędrownych ascetów, wyznający jakąś for­
mę monoteizmu.
- arab. hanif Ipo], prawdop. z aram. hanef 'hipokryta; heretyk’.
Hannibal ad portas łac., Hannibal u bram (Rzy­
mu)!; przen. zbliża się, zagraża (ojczyźnie, krajo­
wi) niebezpieczeństwo (por. iam proximus...; vince-
re scis...).
 Hannibal ad portas
- z Liwiusza (23,16), okrzyk trwogi Rzymian po zwycięstwie Hanni­
bala pod Kannami (216 r. p.n.e.); w przen. u Cycerona (7. Filippiki, 5,
11 \D efinibus, 4 , 9,22). Często cytowane błędnie ...antęportas.
Hansard ang., oficjalne sprawozdanie z posiedzeń
parlamentu bryt.
- od nazwiska drukarza dziennika Izby Gmin (od 1774 r.) Luke Han-
sarda (1752-1828).
Hansena choroba —traŁd,
- od nazwiska lekarza norw., odkrywcy (1881 r.) zarazka trądu: Ger­
hard Henrik Hansen (1841-1912).
Hanswurst niemiecki błazen, głuptas, niezgrabiasz;
komik (w cyrku, teatrze lud., kukiełkowym).
- nm. dosł. ’Jasio-Serdel’, przezwisko nieporadnego grubasa, bałwa­
na, gamonia, błazna; Hans ’Jan’; Wurst 'kiełbasa’.
hantle, ciążki, sport, metalowy przyrząd do ćwiczeń
mięśni rąk, złożony z 2 kul połączonych uchwytem.
- nm. Hantel l.poj. ’jw .’
hanzeatycki hist. dotyczący (należący do) Han­
zy, związku kupców a. poszczególnych miast Eu­
ropy śrdw., zwł. H. niemieckiej (gł. XIII-XV w.),
zorganizowanej dla zapewnienia bezpieczeństwa
handlu i przywilejów oraz wzajemnej obrony praw­
nej i wojsk.
- nm. Hanse 'gromada; stowarzyszenie handl.’
haori jap., luźny ubiór wierzchni podobny do płasz­
cza, sięgający do kolan, noszony w Japonii.
hąpaks legomenon (l.mn. legomena) wyraz, forma
zaświadczona jednym tylko cytatem; wyraz, forma
występująca tylko jeden raz w dokumencie, zbiorze
a. w całym słowniku danego autora.
- gr. 'rzecz powiedziana tylko raz’; häpaks ’jeden raz’; legomenon
'rzecz mówiona; jak się mawia’ od legein, zob. leksyka.
HAPL(O)- w złożeniach: pojedynczy, prosty; doty­
czący haploidów. || haplografia mimowolne, omył­
kowe opuszczenie w pisaniu a. przepisywaniu jednej
z dwu (a. więcej) sąsiednich liter, sylab, wyrazów a.
linijek; por. dittografia. || haploidalny zob. gamety.
- gr. hapl(o)- od haplóos, haploús 'pojedynczy, prosty’; ha- ’jeden’;
-ploos, -plous 'pomnożony przez’; zob. -graf-; -oid.
happening art. zorganizowane i wyreżyserowane
„zdarzenie”, którego celem jest zaszokowanie pu­
bliczności, zelektryzowanie jej wyobraźni nieoczeki­
wanymi zestawieniami faktów.
- ang. 'zdarzenie; jw .’ od happen 'zdarzać się; przytrafiać’.
happy end szczęśliwe, pomyślne zakończenie akcji
powieści, sztuki teatr., filmu itp.; por. all’s well...
-a n g . ’jw .’; happy 'szczęśliwy’; end 'koniec’.
happy musie, party musie, ang. 'szczęśliwa muzy­
ka, muzyka na przyjęcie towarzyskie’, kierunek bez­
pretensjonalnej muzyki rozrywkowej o charakterze
relaksowym i wesołym nastroju (Ray Coniff, James
Last i in.).
haptyczny dotykowy, odnoszący się do zmysłu dotyku.
- gr. háptein, zob. apsyda.
harakiri, seppuku, samobójstwo przez rozprucie
brzucha sztyletem, rozpowszechnione i sankcjono­
wane (do niedawna) w Japonii na wzór obyczaju sa­
murajów, zwł. jako sposób ocalenia honoru.
227 harfa
-jap. dosł. 'rozcięcie brzucha; jw.’; hara 'brzuch’; kiri 'wiercenie; cięcie’.
harambasza dawn. (turecki) dowódca oddziału haj­
duków (serbskich).
- serb. ’jw .’ z osm.tur. haramy 'rozbójnik’; zob. pasza.
harambi suah., dosł. 'ciągnąć razem’, hasło (zwł.
w Kenii) wzywające do współpracy dla dobra kraju.
harap, harapnik, rodzaj bicza z krótką rękojeścią
i długim splotem rzemieni, używany dawn. na psy
myśliwskie; okrzyk nawołujący psy, zwł. dla odpę­
dzenia od ubitej zwierzyny; (po harapie) przest. po
wszystkim, po niewczasie.
- dawn. herap z nm. herab! ’w dół; złaź! tutaj!’
harbajtel siatka a. woreczek zakładany na harcap
(XVIII w.).
- nm. Haarbeutel ’jw.; później, podchmielenie, rausz’; Haar ’włos(y);
Beutel 'worek; torba’.
harcap warkocz peruki męskiej, noszony przez żoł­
nierzy dla ochrony przed ciosem (XVIII w.).
- nm. H aarzopf’warkocz’■,Haar ’włos(y)’; Zpp/’warkocz; plecionka’.
hard bop ang., odmiana stylu bebop należąca do mo­
dem jazzu, powstała na wsch. wybrzeżu USA jako
reakcja czarnych muzyków końca 50. lat XX w. na
uładzony, zeuropeizowany cool jazz (J. Adderley,
Horace Silver i in.)
hard-core (pornography), hard porn. ang., jawna
pornografia bez jakichkolwiek zahamowań i ograni­
czeń ukazująca a. opisująca stosunki seksualne; por.
soft-core.
- ang. hard 'mocny, nieustępliwy’; core 'rdzeń’.
hard rock, heavy rock, ang., 'twardy, ciężki rock’,
w 70. latach XX w. nawrót niektórych zespołów roc­
kowych do klasycznego rock’n 'roiła.
hardware [wym. hą:duae] osprzęt komputera; cało­
kształt elementów konstrukcyjnych (bloków, zespo­
łów) komputera (zwł. w przeciwieństwie do software);
przen. środki trwałe, inwestycje, kapitały (zwł. w prze­
ciwieństwie do myśli technicznej i organizacyjnej).
- ang. 'wyroby żelazne; broń palna; wyposażenie bojowe i pomocni­
cze wojska, wykonane gł. z metalu (jak okręty, działa, czołgi, samolo­
ty, radar); jw .’; hard ’twardy’; wäre 'towar; ceramika’.
haredim ultraortodoksyjni Żydzi w Izraelu.
- hebr. dosł. 'drżący’; z wersetu biblijnego: „Słuchajcie słowa Pań­
skiego, którzy drżycie na słowa jego!” (Izajasz 66, 5); por. kwakier.
Hare Kriszna hindi, dosł. 'Pan Kriszna’, członek
Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości
Kriszny, sekty uprawiającej kult indyjskiego boga
Kriszny; wyznawca a. zwolennik kultu Kriszny.
- tytuł buddyjskiej pieśni miłości a. hymnu mantra poświęconego
Krisznie, przyjęty jako nazwa sekty w USA.
harem u bogatych, wielożennych muzułmanów:
(seraj, zenana, strzeżona część domu, zamieszkana
przez) żony, nałożnice.
- tur. z arab. harim 'harem; rzecz zakazana, święta’ i haram 'harem;
sanktuarium’.
harfa instrument muz. o 46 strunach (szarpanych
palcami, strojonych diatonicznie) i 7 pedałach dla
przestrajania strun (znany już w staroż.); por. eolska.
- nm. Harfe ’jw.’
haridżana
haridżana członek najniższej, dziedzicznej grupy społ.
w hinduskim systemie kastowym (formalnie zniesio­
nym w r. 1950) - „niedotykalnych”; por. parias.
- sanskr. dosł. ’osoba należąca do boga Wisznu’; Hari 'Wisznu’; dża-
na ’osoba’.
Harlem jazz ang. jeden ze stylów jazzu 20. i 30. lat
XX w. oparty na rytmie ragtime (Fats Waller, Roy El-
dridge, Duke Ellington i in.).
Harley Street ang., [wym. hąrlej stri:t] ulica w Lon­
dynie, znana jako siedziba dobrych, wziętych, mod­
nych lekarzy.
harmattan suchy, pylny gorący wiatr afrykański,
wiejący znad Sahary od grudnia do marca w kierun­
ku Zatoki Gwinejskiej.
- dial. twi haramata, może z arab. haram ’rzecz zla, zakazana’.
harmonia zgodność, dopełnianie się, lad, odpo-
wiedniość, właściwy dobór, porządek elementów,
przedmiotów, cech, zjawisk; zgoda, jedność, dobre
współżycie, przyjazne stosunki, solidarność, dobry
nastrój, miła atmosfera; muz. charakter budowy i po­
łączeń współbrzmień akordowych w utworze; na­
uka o współbrzmieniach akordowych; (h. sfer) zob.
pitagoreizm; (h. ręczna) zob. bajan. || harmonicz­
ny oparty na zasadach harmonii muz. || harmonij­
ny estetyczny, o pięknych kształtach, proporcjach;
przyjemnie brzmiący, zgodny, zharmonizowany. ||
harmonika ogół zagadnień związanych z konstruk­
cją współbrzmień harmonicznych w utworze muz.
a. w pewnej ich grupie; dawn. instrument muz. skła­
dający się ze szklanych kloszów (z których dźwięki
wydobywa się palcami) na wspólnej osi, obracanych
napędem pedałowym. || harmonium zob. fisharmo­
nia. || harmonizacja zestrojenie poszczególnych ele­
mentów w estetyczną całość; technika tworzenia
współbrzmień akordowych (np. do jakiejś melodii).
|| harmonizować. || harmonogram wykres a. opis
planowanego przebiegu czynności, robót, produkcji
w ciągu pewnego czasu; por. grafik.
- gr. harmonia 'spojenie, łącze; związek; zgoda; harmonia’ od harmós
'spojenie, przegub’; zob. -gram-; por. filharmonia; fisharmonia.
harpagon skąpiec, sknera, dusigrosz, kutwa.
- od imienia gł. bohatera komedii Moliera Skąpiec (1668 r.); por. łac.
harpago 'hak do chwytania; rabuś; łupieżca’.
harpia kobieta-potwór, dręczycielka, okrutnica, sa-
dystka; krwiopijca, pijawka, odrzyskóra, wyzyski­
wacz, lichwiarz.
- gr. Harpyiai '{dosł. zagarniające, uprowadzające) w mit. gr. Har­
pie, skrzydlate demony powietrzne, pojawiające się nagle, złowiesz­
cze, żarłoczne’.
harpsichord muz. klawesyn.
- ang. z wł. arpicordo; arpi- od arpa 'harfa’; -cordo od corda 'struna’
z łac. chorda zob. kordon.
Harris tweed ang., [wym. haris...] tweed produko­
wany w okręgu Harris, który wraz z okręgiem Lewis
tworzy największą wyspę Hebrydów Zewn., archipe­
lagu u płn.-zach. wybrzeży Szkocji.
hartal strajk powszechny, połączony ze wstrzyma­
niem się od sprzedaży i zakupów, zwł. jako forma
protestu przeciw sytuacji polit. a. działaniom rzą-
228 haute epogue
du (np. ogólnoindyjski h. ogłoszony w r. 1919 przez
Gandhiego).
- hindi ’jw .’; hör 'sklep, warsztat’; tälä 'zamknięcie’.
haruspikowie wróżbici etruscy w staroż. Rzymie,
wieszczący z trzewi zwierząt ofiarnych, zwł. z wą­
troby, wróżący z zaćmień Słońca i Księżyca, prze­
prowadzający sakralne oczyszczanie miejsc rażo­
nych piorunem.
-ła c . haruspices l.mn. o d haruspex.
has chem. pierwiastek, Tabl. 1; otrzymany sztucznie;
zob. transuranowce.
has-been [wym. häzbi:n] ang., dosł. ’był’, ten, kto
już minął szczyt swojej popularności, swoich możli­
wości twórczych; osoba (zwł. gwiazda filmu, sportu
itp.), która była słynna, bogata, utalentowana, urodzi­
wa, wpływowa itd., ale już nie ma tych cech.
hasigakari pomost z balustradą łączący poczekalnię
aktorów („pokój zwierciadła”) ze sceną, przez który
aktorzy wchodzą na scenę i schodzą z niej w jap. te­
atrze no.
-ja p . od hasi 'most’; gakari 'między dwoma’.
haszysz oczyszczona żywica, otrzymywana z kwia­
tów konopi ind., substancja odurzająca, rozpo­
wszechniona na Wschodzie jako narkotyk (kilkakrot­
nie silniejszy od marihuany) palony w fajce, żuty a.
pity; marihuana.
- arab. haszisz 'suszone zioła; jw.’
hatha-joga [wym. hąta...] system ćwiczeń zmie­
rzający do zyskania wysokiej sprawności fiz„ jedna
z czterech gł. dyscyplin indyjskiej filozofii klasycz­
nej; zob. joga.
- sanskr. hatha 'siła; wytrwałość’; zob. joga.
hatteria zob. tuatara.
hat trick sport, potrójny sukces zawodnika w meczu,
wyścigu a. rajdzie, zawodnika a. drużyny w trzech
kolejnych latach w tych samych zawodach.
- ang. ’kuglarska (magiczna) sztuczka z kapeluszem; jw., zwł. w cric-
ketcie’; hat 'kapelusz’; zob. trick.
haubica działo o stosunkowo krótkiej lufie i stro­
mym torze pocisku, do ostrzeliwania celów osłonię­
tych (np. grzbietem wzgórza), niedostępnych dla bro­
ni o torze płaskim.
- nm. Haubitze ’jw .’ z czes. houfriice ’katapulta’.
hauda fotel a. lektyka na grzbiecie słonia a. wiel­
błąda dla osoby podróżującej wierzchem (ang. how-
dałi).
- hindi z arab. haudadż.
hausse fr., [wym. o:s] zob. hossa.
haute couture fr. [wym. o:t kutu:r] dosł. ’wysokie
krawiectwo’, przodujące zakłady krawieckie, two­
rzące ekskluzywne kreacje, nadające kierunek świa­
towej modzie strojów damskich; sztuka projektowa­
nia i tworzenia takich kreacji, modeli; modele, stroje
wykonane przez takie domy mód.
haute epoque fr., ’szczytowa epoka’, (archit. i me­
blarstwo) z czasów Ludwików XIV, XV, XVI we
Francji (1643-1793).
 haut-gout
haut-gout fr., [wym. ogu:] dosl 'podniesiony smak’;
charakterystyczny aromat skruszałego dzikiego ptactwa
a. dojrzałej dziczyzny; przen. zła sława (reputacja).
haut-relief [wym. o:relięf] płaskorzeźba wypukła;
por. relief.
- fr. jw .’; haut 'wysoki’ z łac. altus, zob. alt; zob. relief; por. hot;
obój.
hawajska gitara zob. ukuiełe.
hawana tytoń kubański; (zrobione z tego tytoniu)
cygaro hawańskie; kolor tych cygar (jasnobrązowy).
- od hiszp. nazwy stolicy Kuby: La habana ’Hawana’; por. habanera.
hawelok długi płaszcz męski bez rękawów z pele­
rynką z przodu, noszony w 2. poł. XIX w.
- ang. havelock 'białe nakrycie czapki wojskowej i karku (ochrona
przed słońcem)’ od nazwiska generała ang. w Indiach: Henry Have­
lock (1795-1857).
hazard ryzyko(wne przedsięwzięcie); narażanie się
na niebezpieczeństwo; gra hazardowa, gra o pienią­
dze a. inne dobra, w której znaczną lub decydującą
rolę odgrywa przypadek.
- fr. hasard 'przypadek, traf, ryzyko; hazard’ z arab. az-zahr 'kostka
do gry; gra w kości’.
hazena czesko-słowacka odmiana piłki ręcznej dla
kobiet (2 drużyny po 7 zawodniczek); jordanka.
- czes. hazena ’jw .’ od házeti 'rzucać, ciskać’.
hazuka hebr., żyd. prawo zwyczajowe.
hazzan kapłan karaimski.
- karaimskie z hebr. chazzan 'modlący się’.
HDTV skr. ang. High Definition TV T V o dużej
rozdzielczości’ z ekranem o co najmniej 1250 li­
niach (zamiast 625, jak w systemach PAL, SECAM
i NTSC); zob. cannabis.
head arrangement ang., dosl 'aranżacja z głowy,
pamięciowa’, w muzyce rozrywkowej - aranżacja
częściowo improwizowana.
healer [wym. hi.ler] uzdrowiciel leczący jakoby
przez przekazywanie własnych dobroczynnych bio­
prądów.
- ang. 'lekarz, zamawiacz chorób’ od heal 'leczyć; goić’.
Heart of Darkness ang., Jądro ciemności.
- opowieść z Konga (1902 r.; wyd. poi. 1925 r.) pisarza ang. (pocho­
dzenia polskiego) Josepha Conrada (właśc. Teodor Józef Konrad Ko­
rzeniowski; 1857-1924).
Heautontimorumenos samodręk, samoudręczyciel,
karzący, chłoszczący sam siebie.
- gr. heautón 'sam siebie’; timdroúmenos od timórein 'karać; mścić
się’. Wzięty z gr. komedii Menandra tytuł komedii Terencjusza; por.
homo sum...
heayy metal ang., dosl 'ciężki metal’, rodzaj głoś­
nej, rytmicznej muz. rockowej, odmiana punk rocka;
por. speed metal.
heavy rock zob. hard rock.
Hebe uosobienie wiecznej młodości; młoda, urocza
szafarka; por. Ganimedes.
- w mit. gr. szafarka bogów olimpijskich (gr. hěbě 'młodość').
229 hel
hebes down. tępak, głupiec, bałwan, kiep; nicpoń,
huncwot, gagatek.
- łac. 'tępy; otępiały; głupi’.
heckelfon, heckelphon, instrument muz. dęty, ro­
dzaj oboju barytonowego.
- od nazwiska Wilhelma Heckla, który udoskonalił instrument
w 1904 r. na prośbę Richarda Wagnera wyrażoną ok. 20 lat wcześniej;
zob. -fon-.
Hectora quis nosset, si felix Troia fuisset? łac.,
któżby (dziś) słyszał o Hektorze, gdyby Troja była
szczęśliwa?
- z Owidiusza (Tristia, 4, 3,75).
hedonizm filoz. doktryna etyczna, uznająca przyjem­
ność (rozkosz) za cel i najwyższe dobro człowieka,
za główny motyw działania, a uniknięcie przykrości
(bólu) za warunek szczęścia; por. utylitarny. || hedo-
nista.
- gr. hědoné 'przyjemność; rozkosz’. Staroż. doktryna cyrenaików
(Arystyp z Cyreny ok. 435-350 p.n.e.); por. epikureizm.
hedżra zob. hidżra.
Heft nm., zob. fascykuł.
hegemon czynnik (osoba, klasa, państwo) mają­
cy hegemonię. || hegemonia przewodnictwo, przy­
wództwo; rola kierownicza, przeważający wpływ;
dominacja, supremacja, prymat, przewaga (polit.).
- gr. hegemonia 'kierownictwo; panowanie’ od hegemon 'przewod­
nik; przywódca’ z hěgeísthai 'prowadzić; kierować’; por, egzegeza,
ihumen.
hegira zob. hidżra.
Heine-Medina choroba - zob. polio.
- od nazwiska: Jacob von Heine (lekarz nm., 1800-79) i Oskar Medin
(lekarz szw., 1847-1927).
hekatomba wielka liczba ofiar (jakiejś sprawy); po­
święcenie życia wielu ludzi; ofiara.
- gr. hekatómbě 'ofiara stu sztuk bydła złożona bogom’; hekatón, zob.
hekt(o)-; -bé od boús, zob. bukoliczny.
HEKS(A)- w złożeniach: sześć; zawierający a. po­
siadający sześć. || heksagon sześciokąt; przen. Fran­
cja (ze względu na jej kształt na mapie). || heksametr
metrum poezji antycznej złożone z sześciu stóp dak-
tylicznych, które (poza stopą piątą) mogły być zastę­
powane spondejami.
- gr. heks ’6 ’; fr. héxagone ’jw .’ z gr. hekságonos 'sześciokątny’; hek-
sámetron 'jw.' z r.nij. od heksámetros 'sześciomiarowy’; zob. -gon-
1.; -metr-.
heksenszus zob. Hexenschuss.
HEKT-, HEKTO- w złożeniach: sto; sto jednostek
podstawowych. || hektar sto arów. || hektopaskal
meteor, milibar.
- fr. hectare 'hektar’; hect- z gr. hekatón 'sto'; zob. ar.
hektyczny (rumieniec) gorączkowy, wywołany zde­
nerwowaniem, podnieceniem; gruźliczy.
- gr. hektikós 'powrotny; nałogowy; gruźliczy’.
Hekuba zob. whaťs Hecuba to him...
hel chem. pierwiastek, Tabl. 1. || helowce gazy szla­
chetne, 6 pierwiastków chem., nie tworzących czą­
hel
steczek ani innych połączeń chem.: hel, neon, argon,
krypton, ksenon, radon.
- gr. hělios 'słońce; wszystkowidzący i słyszący bóg słońca (rz. So/)’.
Hel wykryto naprzód na Słońcu.
helanco, helanko, elastyczna przędza z włókien po­
liamidowych.
- Helanca, szwajc. nazwa handl.
Hęldentenor nm., muz. tenor bohaterski, tenor, któ­
rego głos nadaje się do śpiewania ról bohaterów
w operze.
Helena archetyp i symbol urody kobiecej tak pory­
wającej, że staje się przyczyną zguby jej otoczenia,
a nawet całego kraju.
- mit. gr. córka Zeusa i Ledy, siostra Klitajmnestry, Kastora i Polideu-
kesa, żona króla Sparty Menelaosa, przez ucieczkę z Parysem do Troi
- przyczyna wojny trojańskiej i zguby Ilionu.
Helikon gr., góra w Beocji; mit. gr. siedziba Apollina
i Muz, które tam tańczyły i kąpały się w źródle Hip-
pokrene; por. Pegaz.
helikon bas, instrument muz. dęty blaszany o niskim
dźwięku, używany w orkiestrach dętych; por. bom-
bardon. || helikopter śmigłowiec, wiropłat z pozio­
mym śmigłem nośnym napędzanym; por. autożyro.
- gr. héliks dpn. hćlikos 'skręcony; spiralny’; zob. -pter(o)-.
helikultura hodowla ślimaków jadalnych.
- łac. Helix pomatia 'ślimak winniczek’ hodowany już w staroż. Rzy­
mie jako przysmak.
HELIO- w złożeniach: Słońce; światło słoneczne;
energia słoneczna. || heliocentryzm teoria heliocen-
tryczna, wg której Słońce jest środkiem układu pla­
netarnego.
- gr. hělios, zob. hel; por. aphelium; faeton; perihelium.
heliotrop bot. tomiłek.
- gr. hěliotrópion 'jw.'; zob. helio-; -trop.
heliport lotnisko dla śmigłowców.
- ang. 'jw.' od heli(copter) zob. helikopter, i (air)port 'lotnisko'.
Hellada starożytna Grecja; obszar zamieszkany
przez Greków. || Hellen starożytny Grek. || helleni­
sta znawca, badacz języka i kultury staroż. Grecji.
|| hellenizm okres kultury gr. (hellenistycznej) od
Aleksandra Wielkiego do cesarza Augusta; typ kul­
tury opartej na ideałach i pojęciach staroż. Greków;
wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z jęz.
st.gr. a. wzorowane na nim. || hellenizować kształto­
wać na wzór gr., poddawać wpływom kultury gr. ||
helleński starogrecki.
- z gr. Hellen 'mit. gr. jeden z synów Deukaliona i Pyrry, protoplasta
i eponim Greków’, stąd Hěllěnes 'Grecy' i Hellas dpn. Helládos 'kra­
ina w płd. Tessalii; Grecja Sr.; obszar zamieszkany przez Greków’.
hel(l)ing nm., pochylnia do budowy małych statków,
zwł. żaglowców sport, i jachtów; pomost montażowy
dla szybowców, samolotów itp.
heli is pavěd with good intentions ang., piekło jest
wybrukowane dobrymi zamiarami.
- aforyzm ang. poety i eseisty Samuela Johnsona (1709-84) w Życiu
S. Johnsona, 1 4 IV 1775 r., Jamesa Boswella.
helluo librorum łac., mól książkowy.
230 HEMO-
helmintologia dział parazytologii, nauka o robakach
pasożytniczych. || helmintoza czerwiwość, zbiorowa
nazwa chorób pasożytniczych (robaczyc) u zwierząt
i ludzi.
- gr. hélmi{n)s dpn. hélminthos 'robak-pasożyt'; zob. -log-.
Heloiza i Abélard symbol nieszczęśliwej miłości;
symbol miłości sławnego człowieka, intelektualnej
chwały swego wieku, i pięknej, młodej, rozumnej,
wykształconej kobiety.
- filozof i teolog fr. Pierre Abélard (1079-1142); jego miłość do uczen­
nicy Heloizy, temat wielu utworów lit., spowodowała, że jej mściwy
wuj, kanonik Fulbert, w 1118 r. nasłał na Abélarda zbirów, którzy go
wykastrowali.
helota niewolnik. || helotyzm niewolnictwo; biol.
stosunek między różnogatunkowymi organizmami,
z których jeden funkcjonuje jako niewolnik drugie­
go (jak między pewnymi gatunkami mrówek); por.
symbioza.
- łac. Helotes z gr. heildtes 'w staroż. Sparcie: wywodząca się z pod­
bitej ludności miejscowej warstwa chłopów-niewolników, będących
własnością państwa’, l.mn. od hellós] por. periojkowie.
helowce zob. hel.
help inf. pomoc w zakresie używania danego progra­
mu wyświetlana na ekranie na życzenie użytkowni­
ka. || help desk punkt udzielania pomocy, osoba bądź
instytucja udzielająca (zwykle telefonicznie) pomocy
użytkownikowi mającemu kłopoty z danym progra­
mem; por. program, user friendliness, hot line.
Helsinki skrótowa nazwa końcowego aktu Kon­
ferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,
podpisanego przez głowy 35 uczestniczących państw
(m.in. ZSRR, USA, Polski) w lipcu 1975 r. w Helsin­
kach (Finlandia), w celu rozwoju, polepszenia i po­
głębienia stosunków między uczestnikami we wszel­
kich dziedzinach; zob. dćtente.
HEMA(TO)- w złożeniach: krew; por. hemo-. || he­
matologia nauka o krwi.
- gr. halma dpn. haimatos 'krew'; zob. -log-; por. -emia.
hembra hiszp., [wym. ęmbra] samica; stuprocento­
wa kobieta; por. macho. || hembrismo hiszp., [wym.
embrismo] samiczość; kobiecość; por. machismo.
HEM I- w złożeniach: pół; połowa; połowiczny; por.
semi-. || hemikrania med. ból jednej połowy głowy
(prawej a. lewej). || hemisfera półkula, zwł. ziemska
a. niebieska. || hemistych połówka wersu, wyodręb­
niona przez cezurę.
- gr. hěmi- 'pół'; zob. kranio-; sfera; -stych; por. migrena.
HEMO- w złożeniach: krew; por. hema(to)-. || he­
mofilia krwawiączka, dziedziczny brak krzepliwości
krwi (u mężczyzn), przyczyna trudnych do zatamo­
wania krwotoków. || hemoglobina czerwony barw­
nik erytrocytów krwi, zaopatrujący w tlen wszystkie
części organizmu. || hemoroidy krwawnice, guzki
krwawnicze, żylaki odbytnicy. || hemoterapia med.
leczenie zastrzykami domięśniowymi krwi cudzej
(heterohemoterapia) a. krwi własnej pacjenta (auto-
hemoterapia).
 HEMO-
- zob. hemat(o)-; -fil(o)- 1.; glob(ul)iny; gr. haimorrhoídes 'krwaw­
nice’ od haimorrhóos 'krwawiący’; -rrhoos od rheín 'płynąć’; zob.
terapia.
henna farba do włosów, otrzymywana sztucznie
(chemicznie) a. z liści krzewu turecznicy (henny),
rosnącego w krajach tropikalnych.
- arab. hinnä 'bot. turecznia, Lawsonia’.
hennin śr.fr., nakrycie głowy w kształcie mocno wy­
dłużonego stożka, zazw. ze zwisającym cienkim we­
lonem i z aksamitnym pasem nad czołem, noszone
przez kobiety w Europie XV w., zwł. we Francji i Ni­
derlandach.
henoteizm, monolatria, kult jednego boga nie prze­
czący istnieniu innych bogów; por. katenoteizm.
- nm. Henotheismus, z gr. heis dpn. henós 'jeden’; zob. -teo-.
henr (H) fiz. jednostka indukcyjności.
- od nazwiska fizyka amer.: Joseph Henry (1797-1878).
Henry’ego prawo fiz. określające zależność roz­
puszczalności gazu w cieczy od ciśnienia.
- od nazwiska odkrywcy, ang. chemika Williama Henry’ego, 1774—
1836.
HEPA(R)-, HEPA(T)- w złożeniach: wątroba; wą­
trobowy. || heparyna substancja obniżająca krzepli­
wość krwi, wytwarzana we wszystkich tkankach or­
ganizmu (gł. w wątrobie i płucach) przez komórki
tuczne. || hepatycznyprzest. wątrobowy.
- gr. hěpar dpn. hěpatos 'wątroba’.
hepplewhite [wym. hępluajt] typ klasycyzujących,
lekkich i eleganckich mebli ang. późnego XVIII w.,
różniących się od sheratonów m.in. częstszym uży­
ciem wygięć, zwł. wklęsłych.
- od nazwiska ang. stolarza art. George’a Hepplewhite (zm. 1785 r.).
HEPT(A)- w złożeniach: siedem, zawierający a. po­
siadający siedem; por. sept-.
- gr. heptá ’7 ’.
Heraklesa słupy - (w staroż.) Calpe (dziś Skała Gi-
braltarska) i Abyle (przy Ceucie), górzyste ęyple
strzegące wejścia z O. Atlantyckiego do M. Śród­
ziemnego.
- wg mit. gr. oderwać je miał wzajem od siebie Herakles, aby przedo­
stać się do Gades (Kadyksu); zob. Herkules.
heraklitowy płynny, zmienny, przeobrażający się
(por. panta rhei); płaczący, łzawy; ciemny, zawiły,
trudno zrozumiały.
- Heraklit z Efezu, zwany „płaczącym” a. „ciemnym” (skoteinós) fi­
lozofem, głosił terię wiecznego ruchu i zmiany w świecie („nie można
wejść dwa razy do tej samej rzeki”).
heraldyka nauka o herbach i (pot.) rodach szlachec­
kich.
- nm. Heraldik 'heraldyka’ od Herold, zob. herold.
herb znak rodowy; klejnot, szlachectwo; godło pań­
stwa, prowincji, miasta, cechu itd. || herbarz zbiór
i opis godeł (herbów) i rodowodów (genealogii)
szlachty.
- nm. Erbe ’dziedzic(two)’.
herbarium zielnik, usystematyzowany zbiór za­
suszonych roślin, kolekcja ziół. || herbicydy środ­
ki chwastobójcze; substancje chem. do wybiórcze­
231 HERO
go a. całkowitego niszczenia roślin niepożądanych
na pewnym terenie; por. defolianty. || herboryzować
botanizować, zbierać rośliny w celach naukowych a.
dydaktycznych.
- późn.łac. herbarium 'murawa; zielnik’ i ff. herboriser 'zbierać rośli­
ny’ (z łac. herbula, zdrobn.) od łac. herba 'trawa; zioło’; zob. -eyd(a).
herc (Hz) fiz. jednostka częstotliwości w układzie
CT
Ul.
- od nazwiska fizyka nm.: Heinrich Hertz (1857-94).
heretyk odstępca, kacerz; apostata, zaprzaniec; wy­
znawca, zwolennik herezji, poglądów relig. uzna­
nych za błędne przez Kościół panujący a. (przen.)
poglądów zbyt śmiałych, sprzecznych z powszech­
nie uznawanymi; por. dogmat. || herezjarcha inicja­
tor odszczepieństwa relig., przywódca sekty here­
tyckiej, kacerskiej.
- późn.łac. haereticus 'heretyk’ z późn.gr. hairetikós 'umiejący w y­
bierać’ i gr. halresis 'branie (dla siebie); wybór; wybrana doktryna;
sekta; herezja’ z hairein 'brać; chwytać’; zob. -arch(a)-; por. afereza;
diereza.
Herkules siłacz, atleta, mocarz, osiłek.
- łac. Hercules, gr. Herakles, najsilniejszy z bohaterów mit. gr., syn
Zeusa i Alkmeny; por. Augiasza stajnia; Dejaniry szata; frustra Hercu-
li; Heraklesa słupy; hesperyjski; Hydra; nec Hercules...
herma piast, staroż. popiersie wsparte na zwężają­
cym się ku dołowi czworobocznym słupie. || herma­
frodyta. || hermafrodytyzm obojnactwo, występo­
wanie u jednego osobnika narządów rozrodczych obu
płci (jąder i jajników); biseksualizm, dwupłciowość.
- łac. herma 'pomnik przydrożny w kształcie słupa, zwieńczonego
głową Hermesa (późn. i innych bogów)’ z gr. hermes ’jp.; Hermes,
poseł bogów, patron podróżnych i kupców; jako Hermes trismegistos
(dosł. H. trzykroć wielki) identyfikowany z egipskim Thothem, bo­
giem mądrości i tajemnej wiedzy mistycznej; wraz z Afrodytą miał
syna Hermafrodytę, obojnaka złączonego z nimfą Salmakis w jedno
ciało’; por. merkuriusz.
hermeneutyka dyscyplina filologiczna, zajmują­
ca się badaniem i interpretowaniem źródeł pisanych
oraz ustaleniem ich poprawnego tekstu, zwł. bada­
niem ogólnych zasad interpretacji Biblii.
- gr. hermeneutikós 'dotyczący wyjaśniania’ od hermeneüs 'tłumacz’.
Hermesa część (udział) - połowa.
- gdy w staroż. Grecji ktoś znalazł na ulicy woreczek z pieniędzmi,
świadek tego zdarzenia wołał: koinós Hermes! 'udział Hermesa!’
i spodziewał się otrzymania połowy sumy; rzecz znalezioną nazywa­
no hermaion.
Hermes epeisęlthe gr., dosł. ’wszedł Hermes’; nagła
cisza w ogólnej rozmowie; por. ein Engel flog durchs
Zimmer.
- z Plutarcha (O gadatliwości, 2, 502F); łac. Mercurius supervenit;
bohaterowie mit. gr. milkną w obecności posła i herolda bogów.
hermetyczny nieprzenikalny, szczelnie zamknięty,
nie przepuszczający powietrza; (wiedza h.) dostępna
tylko dla wtajemniczonych, ezoteryczna.
- od Hermes Trismegistos, zob. herma.
HERO bryt. ang. skr. od Hazard o f Electromagnetic
Radiaton to Ordnance Niebezpieczeństwo promie­
niowania elektromagnetycznego dla artylerii (jądro­
wej)’; jakaś jego forma, np. wyładowanie elektrosta­
tyczne, mogłaby przypadkowo uruchomić zapalnik
pocisku jądrowego, powodując wybuch.
Herod
Herod ciemięzca, gnębiciel, okrutny despota, tyran,
potwór, kat. || herody dccwn. jasełka, szopka, wido­
wisko lud. związane tematycznie z Bożym Narodze­
niem.
- z Biblii; prawdziwy król Judei, Herod I Wielki (ok. 73-74 r. p.n.e.)
zmarł przed narodzeniem Chrystusa; synowi tegoż króla, Herodowi
Antypasowi (22 p.n.e.-po 39 n.e.), tetrarsze galilejskiemu, ewangeli­
ści przypisująkaźń Jana Chrzciciela (Mat., 14,6—11; Marek, 6 ,2 1 -2 8 )
i znęcanie się nad Jezusem (Łuk., 23,11).
heroiczny bohaterski; śmiały, mężny. || heroika lit.
przest. epika, twórczość epicka. || heroina przest.
główna bohaterka sztuki teatr., powieści; chem. dwu-
acetylomorfina, narkotyk, b. silny depresant (nazwa
fabr.). || heroizm bohaterstwo. || heros mit. gr. boha­
ter, półbóg.
- gr. hěróikós 'bohaterski’ i łac. heroina 'bohaterka (z gr. heroine, r.ż.)
od hśrds 'heros'; półbóg’; por. Eroica.
herold nm., śrdw. na dworze panującego - wywoły­
wacz, mistrz ceremonii, sędzia turniejów rycerskich,
strażnik poprawności herbów; przen. zwiastun, gło­
siciel nowej idei.
heros zob. heroiczny.
(Les) héros sont fatigués fr, Bohaterowie są zmę­
czeni.
- film (1955 r.) Yves Ciampi wg powieści (1953 r.) Christine Garnier.
Herostrat(es) człowiek, który powodowany nie­
okiełznaną żądzą sławy usiłuje uwiecznić swoje imię
zbrodnią a. innym haniebnym, barbarzyńskim uczyn­
kiem.
- (gr. Herostrates) szewc z Efezu, pragnąc się wsławić, podpalił w r.
356 p.n.e. świątynię Artemidy Efeskiej (Artemizjon, jeden z 7 cudów
świata staroż.).
HERPETO- w złożeniach: gad(y); płaz(y); med.
herpes, opryszczka, „febra”, półpasiec; czołgający
się, pełzający.
- gr. herpetón 'czworonóg; płaz; wąż’ z r.nij. od herpetós 'pełzający'
i herpes dpn. herpetós 'zwierzę; gad’ od hérpein 'pełzać'.
Herrenvolk [wym. ...folk] naród panów.
- wg ideologii hitlerowskiej - naród nm., powołany jakoby do pano­
wania nad innymi; Herr 'pan'; Volk 'lud; naród’.
hertz zob. herc.
hesperyjski zachodni, wieczorny.
- gr. hespérios ’jw .’ od hésperos, hespéra 'wieczór; zachód’; Hespe-
rides 'Hesperydy, mit. gr. córki Atlasa a. Nocy, strzegące na zach.
krańcach świata jabłoni, które Gaja ofiarowała Herze; zdobycie zło­
tych jabłek hesperyjskich było 11. pracą Heraklesa’; por. Herkules.
hetajrowie w staroż. Macedonii - jazda rekrutująca
się ze szlachty, uzbrojona w pancerze, hełmy, miecze
i kopie. || hetera w staroż. Grecji - kurtyzana; kobie­
ta wiodąca swobodny tryb życia; nierządnica, ladacz­
nica, kokota.
- gr. hetaira do sl 'towarzyszka; hetera’, r.ż. od hetairos 'towarzysz;
kompan’.
heteria w Grecji do IV w. p.n.e. - nazwa wszelkich
stowarzyszeń i związków, a zwł. polit., arystokra­
tycznych, opozycyjnych, zazw. tajnych; cudzoziem­
ska straż przyboczna cesarzy bizantyjskich; w Gre­
cji współczesnej - nazwa stowarzyszeń nauk., handl,
i tajnych org. polit.
- gr. hetaireia 'związek; bractwo’ od hetairos, zob. hetera.
232 heu! universum triduum!
HETERO- w złożeniach: inny niż zwykle; inny;
różny (por. homo-; -izo-; orto-); innego gatunku, od­
mienny; zawierający różne elementy, niejednorod­
ny. || heterodoksja innowierstwo, nieprawowier-
ność, niezgodność z doktryną Kościoła; por. dogmat.
|| heterofilia bot. różnolistność, występowanie liści
o różnych kształtach na tej samej roślinie. || hetero­
geniczny niejednorodny. || heterohemoterapia zob.
hemoterapia. || heteromorfizm różnopostaciowość. ||
heteronomia podporządkowanie się obcym prawom,
obcej dominacji; brak swobód moralnych a. wolnej
woli. || heteroseksualizm pociąg seksualny do płci
odmiennej. || heterotaksja nienormalne a. nieprawi­
dłowe położenie organów ciała. || heteroteliczny ist­
niejący dla (a. z powodu) czegoś innego, mający cel
(a. powód) zewnętrzny, nie należący do jego własnej
substancji; por. autoteliczny.
- gr. héteros 'inny; różny’; -doksja od dóksa 'pogląd' z dokein, zob.
dogmat; -filia z gr. phýllon', zob. -gen-; hemoterapia; -morf-; -nom;
seksualizm; -taksja zob. taktyzm; teleologia.
heterozja biol. wigor mieszkańców, zwiększona ży­
wotność i wybujałość zwierząt i roślin pochodzących
z krzyżówek form genetycznie odmiennych.
- gr. hetémsis 'przekształcenie' od héteros, zob. hetero-.
he thinks too much; such men are dangerous ang.,
za wiele myśli; z takimi ludźmi niebezpiecznie.
- z Szekspira (Juliusz Cezar, 1, 2).
hetman w Polsce przedrozbiorowej od XV w. - wódz
naczelny, dowódca wojsk; w XVI-XVII w. obieralny
dowódca Kozaków Siczy Zaporoskiej; najsilniejsza
figura szachowa, zwana też królową a. damą.
- czes. hejtman 'dowódca' z wczesn.płn.nm. hauptman 'jw.'
heu me miserum! łac., o, ja nieszczęśliwy!
hęureka (pop. eureka) znalazłem! (okrzyk radości
z rozwiązania trudnego problemu). || heureza psych.
metoda nauczania, mająca nakłonić ucznia do aktyw­
nych, samodzielnych obserwacji, doświadczeń, po­
szukiwań, a nie do biernego przyswajania gotowych
wiadomości. || heurystyczny. || heurystyka filoz.
umiejętność odkrywania nowych prawd przez odpo­
wiednie stawianie hipotez; umiejętność wyszukiwa­
nia i gromadzenia materiałów hist.
- gr. heúresis 'znalezienie' i heúrěka 'znalazłem' od heuriskein 'od­
krywać, znajdować’; okrzyk, który, wg anegdoty, wydać miał Archi-
medes, biegnąc nago przez ulice Syrakuz do domu z łaźni, gdzie nagle
udało mu się sformułować prawo wyporu hydrostatycznego (nazwane
później zasadąArchimedesa)’; por. Professorenwitze.
Heurige(r) [wym. hojrige(r)], l.mn. Heurige(n),
młode wino z ostatniego zbioru, miejsce, gdzie takie
wino sprzedają (a. podają), kiedy się już nadaje do
konsumpcji; por. vinho verde.
- nm. 'jw.' od heurig 'tegoroczny'.
heurystyczny, heurystyka zob. heureka.
heus, tu! de love quid sentis? łac., hej, ty tam! co są­
dzisz o Jowiszu?
- z maksym polityka i historyka wł.: Francesco Guicciardini (1483—
1540).
heu! universum triduum! łac., niestety, całe trzy dni
oczekiwania! (wszechświat, wieczność trzech dni).
- z Terencjusza (Eunuch, 2 ,1 ,1 7 ).
 heu, vatum ignarae mentes!
heu, vatum ignarae mentes! łac., o, nieszczęsna ciem­
noto jasnowidzów (wieszczków)!
- z Wergiliusza (Eneida, 4, 65).
he was a man ang., to był człowiek; por. ecce
homo!
- z Szekspira ( Hamlet, 1, 2); Hamlet o swoim ojcu.
hewea bot. kauczukowiec, spręża, drzewo z rodziny
wilczomleczowatych, rosnące w Ameryce zwrotni­
kowej (z wielu gatunków otrzymuje się kauczuk).
- n.łac. hevea od hiszp.jeb e 'kauczukowiec’ z indiań.
Hexenschuss [wym. hęksenszus] przest., pot. po­
strzał, lumbago.
- nm. dosł. 'strzał czarownicy (wg dawn. wierzeń - przyczyna lum­
bago); jw .’; Hexe 'wiedźma, jędza’; Schuss 'strzał' od schiessen
'strzelać'.
hiacynt ceniony kamień szlachetny, przezroczysta,
czerwona a. brunatna odmiana cyrkonu; nazywany
tak przez starożytnych kamień szlachetny (prawdop.
szafir); bot. rodzaj z rodziny liliowatych występują­
cy w ok. 30 gatunkach dziko, gł. na Bliskim Wscho­
dzie i w basenie śródziemnomorskim, pop. roślina
doniczkowa; nazywana tak przez starożytnych ro­
ślina (prawdop. lilia złotogłów, kosaciec, ostróżka a.
mieczyk).
- gr. Hyakintos, mit. gr. Hiacynt, urodziwy młodzieniec zabity przy­
padkiem przez zakochanego w nim Apollina w czasie rzutów dys­
kiem; za sprawą boga, z krwi umierającego wyrósł czerwony kwiat
nazwany jego imieniem.
HIAL- w złożeniach: szkło; szklany; szklisty; prze­
zroczysty; przejrzysty.
- późniąc. hyal(o)- 'szklany' z gr. 'jp.' od hyalos 'przezroczysty; ka­
mień; szkło’.
hiatus jęz. rozziew, zbieg dwóch samogłosek sąsia­
dujących z sobą sylab; geol. diastem, przerwa w se­
dymentacji osadu; przerwa, luka.
- łac. 'otwór; otwarcie ust; rozziew’ z p.p. od hiare 'rozwierać; roz­
dziawiać (paszczę)’.
hibaci koszyk metalowy na węgiel drzewny służą­
cy tradycyjnie do dogrzewania pomieszczeń w domu
japońskim.
-ja p . hi 'ogień'; baci 'miska'.
hibakusi jap., osoba dotknięta skutkami wybuchu
bomby atomowej (w Hirosimie a. Nagasaki).
-jap . 'jw.'; hi 'dotknięty; rażony’; baku 'wybuch'; si 'osoba'.
hibernacja sen zimowy niektórych ssaków; (h.
sztuczna) med. metoda stosowana w chirurgii, psy­
chiatrii itd., polegająca na farmakologicznym i fizy­
kalnym obniżeniu tempa przemiany w organizmie.
- łac. hibernare 'zimować; być na leżach zimowych’ od hiberna 'leże
zimowe’ z hibernus 'zimowy'.
hibiskus bot. ketmia, ibiszek, toina, ślaz drzewny.
-ła c . hibiscus, hibiscum '(prawo)ślaz(lekarski)’.
hic et nunc łac., tutaj i teraz. || hic haeret aqua łac.,
dosł. ’tu się woda zatrzymała’, tu przewód się zatkał;
tu trudność, w tym sęk. || hic iacet... łac., tu spoczy­
wa... (napis nagrobkowy). || hic iacet lepus łac., tu
leży zając; tu trudność, w tym sęk; por. da liegt der
Hund... || hic te ubique łac., tutaj i wszędzie.
233 hieratyczny
hic mulier łac., {dosł. ’ten kobieta’) kobieta ener­
giczna, dzielna, herod-baba; por. amazonka.
hic niger est, hune tu, Romane, caveto łac., oto jest
czarna dusza, strzeż się go Rzymianinie.
- z Horacego {Satyry, 1,4, 85).
hic Rhodus, hic salta! tu (jest) Rodos, tu skacz (za­
miast chwalić się, żeś tak wspaniale skoczył w Ro­
dosie)!
- łac. z gr., z Ezopa (Bajka 203: Samochwał).
hic sunt leones łac., tu przebywają lwy (tak oznacza­
no kraje nieznane, białe plamy na mapach).
hic vivimus ambitiosa paupertate omnes łac., tu
żyjemy wszyscy w dumnym ubóstwie.
- z Juwenalisa {Satyry, 3,182).
hidalgo szlachcic hiszp.
- hiszp. 'członek niższej szlachty hiszp.’ od st.hiszp. hijo dalgo dosł.
'syn czyjś; dziedzic szlachetnego domu, bogactwa’; hijo 'syn' z hc.fi-
lius, zob. filia; algo 'coś'.
hidżra, hedżra, hegira, ucieczka Mahometa do Me-
dyny, 16 VII 622 r., początek ery muzułmańskiej;
por. exodus.
- arab. 'ucieczka, wywędrowanie’.
hiemalne, niwalne, naśnieżne organizmy - żyjące na
śniegu drobne bezkręgowce i glony.
- łac. hiemałis 'zimowy' od hiems 'zima'; łac. nivalis 'śnieżny' od nix
dpn. nivis 'śnieg'.
HIER-, HIERO- w złożeniach: święty, kapłański;
dotyczący ofiar relig., spraw sakralnych; związany
z kultem.
- gr. hierós 'potężny; nadprzyrodzony; święty’; por. archi(je)rej; pro­
tojerej.
hierarchia układ, klasyfikacja rzeczy a. pojęć wg
ich ważności, od najwyższej do najniższej; uszerego­
wanie stanowisk (polit., adm., urzędniczych, wojsk.,
społ., kość.) wg stopni służbowych (drabina służbo­
wa), rang, sprawowania władzy, fUnkcji starszeń­
stwa, stażu, godności, urodzenia itd., gdzie stopnie
niższe zależne są od wyższych. || hierarchiczny.
- zob. hier-; -arch-.
hieratyczny kapłański, rytualny; uroczysty, dostoj­
ny, namaszczony, pełen patosu; monumentalny. ||
hiero- zob. hier-. || hierodul staroż. niewolnik nale­
żący do świątyni. || hierodula staroż. święta prosty-
tutka-niewolnica należąca do jednej ze świątyń Isz-
tar a. Afrodyty. || hiero fant kapłan w staroż. Grecji,
zwł. gł. kapłan misteriów eleuzyńskich. || hierogli­
fy pismo piktograficzne (obrazkowe), zwł. najstarsza
forma pisma egip.; pismo nieczytelne, niewyraźne,
nie do odcyfrowania; tajemnicze, zagadkowe znaki.
|| hierografia rozprawa na tematy religijne. || hiero-
kracja rządy kapłanów. || hieromancja st.rz. wróże­
nie z wnętrzności zwierząt ofiarnych.
- gr. hieratikós 'kapłański' od hierós, zob. hier-; gr. hieródoúlos 'jw.';
doúlos 'niewolnik, niewolnica’; hierophantes 'hierofanť; -phantěs od
phainein 'pokazywać'; zob. -glif; graf; -kracja; -mancja. Egipskie pi­
smo hieroglificzne służyło gł. do pisania na kamieniu; od XXVII w.
p.n.e. stosowano pismo uproszczone, hieratyczne, a od VIII w. p.n.e.
jeszcze bardziej uproszczone - demotyczne.
Hier stehe ich!...
Hier stehe ich! Ich kann nicht anders! Gott helfe
mir! Amen! nm., Tu stoję! Nie mogę inaczej! Niech
mi Bóg dopomoże! Amen!
- Martin Luter na Reichstagu w Wormacji 1 8 I V 1521 r., na zakończe­
nie swojej mowy obrończej.
HIETO- w złożeniach: deszcz(owy), dotyczący opa­
dów atmosferycznych.
- gr. hyetós ’deszcz’.
hi-fi [wym. hajfi] skr. od ang. high fidelity 'ścisła
wierność’ odtwarzania dźwięków przez aparaturę od­
twarzającą w warunkach domowych.
high [wym. haj] stan podniecenia i odurzenia osób
narkotyzujących się, gdy „weszli w kurs” przez za­
życie narkotyku. || highboy [wym. hąjboj] zob. tall-
boy. || highbrow [wym. hąjbrau] iron. intelektualista,
pięknoduch; osoba o zainteresowaniach kulturalnych
(a. pretensjach do ich posiadania), gardząca przeja­
wami kultury masowej.
- ang. ’jw .’; high 'wysoki poziom, wyżyna; wzgórze; niebo; w yż’;
brow 'brew; czoło’.
high fidelity (skr. hi-fi) [wym. haj fięlity (haj-fąj)]
odtwarzanie dźwięku z wysokim stopniem zgodno­
ści z oryginałem (np. przez głośnik radia a. gramo­
fonu).
- zob. high; ang .fidelity 'wierność' z łac .fidelitas 'jp.', od fides, zob.
fideizm.
high life [wym. haj lajf] żart. a. przest. wytworne to­
warzystwo, wielki świat.
- ang. high 'wysoki'; life 'życie'.
High Noon ang., W samo południe.
- tytuł słynnego westernu filmowego (1952 r.) reż. Freda Zinneman-
na wg scenariusza Carla Foremana opartego na powieści Johna W.
Cunninghama.
higiena med. nauka o wpływie środowiska na orga­
nizm ludzki; ochrona zdrowia; medycyna zapobie­
gawcza; (h. osobista) pop. czystość.
- gr. hygieine r.ż. od hygieinós 'zdrowy; zdrowotny’ i hygieia 'zdro­
wie; bogini zdrowia’ od hygiśs 'zdrów'.
HIGR(0)- w złożeniach: wilgoć; wilgotny; mo­
kry; dotyczący wilgoci. || higroskopijny wykazują­
cy zdolność pochłaniania wilgoci.
- gr. hygrós 'wilgotny; mokry’; zob. -skop.
hikora orzesznik, przeorzech, drzewo rosnące
w Ameryce Płn., o orzechach jadalnych i drewnie b.
twardym używanym m.in. do wyrobu nart.
- ang. hickory 'jw.' skr. od pokahickory z indiań. pawcohiccora 'po­
trawa z utłuczonych orzechów i wody’.
hilal arab., półksiężyc (z gwiazdą), herb, godło nie­
których państw muzułm. || Hilal al-Ahmar arab., od­
powiednik Czerwonego Krzyża.
hilea obszar wilgotnych lasów równikowych (dżun­
gla, puszcza) w dorzeczu Amazonki w Ameryce Płd.
- nm. Hylda 'jw.'; nazwa wprowadzona przez uczonego nm. Wilhel­
ma von Humboldta (1767-1835) z gr. Hylaia 'leśne obszary dorze­
cza dzisiejszego Dniepru na Ukrainie’ z r.ż. od hylaios 'leśny; dziki’
z hýle, zob. hyl(o)-.
hillbilly zob. backwoodsman (używane zwł. dawn.
jako przezwisko mieszkańców płd. stanów USA); (a.
h. song) lud. a. plebejskie pieśni i takiż styl śpiewania
234 hiperdiilia
i grania w płd. stanach USA; współczesna muz. na­
śladująca styl lud. a. styl cowboyów Zachodu (zwana
też country musie).
- ang. 'jw.'; hill 'pagórek'; Billy zdrobn. od William 'Wilhelm'.
himation w staroż. Grecji - szata wierzchnia, no­
szona na chitonie przez mężczyzn i kobiety, układa­
na w fałdy.
- gr. 'jw.' zdrobn. od hima, helma 'ubiór; płaszcz’.
Himmel für Klima, Hölle für Gesellschaft nm.,
przysl niebo dla klimatu, piekło dla towarzystwa.
- Niccoló Machiavelli (zob. makiawelizm) na łożu śmierci (1527 r.):
„Chcę iść do piekła, nie do nieba. W piekle cieszyć się będę towarzy­
stwem papieży, królów i książąt, a w niebie są sami żebracy, mnisi,
pustelnicy i apostołowie”.
Hina Matsuri jap., Święto Lalek, Święto Brzoskwiń,
jap. święto lud. obchodzone 3 marca.
hinc illae lacrymae! łac., dosł. ’aha! stąd te łzy’; o to
więc chodziło!; to była prawdziwa przyczyna!; por.
inde irae...
- z Terencjusza (Andria, 1 ,1 , 99); Simo dziwił się łzom swego syna
na pogrzebie sąsiadki, póki nie spostrzegł w kondukcie jej pięknej sio­
stry.
hindi język lit. płn. Indii (zazw. pisany alfabetem de-
vanagari), wprowadzony od 26 I 1965 r. jako urzę­
dowy język Indii (obok angielskiego). || hinduizm
najbardziej rozpowszechniona religia w Indiach, wy­
wodząca się z braminizmu. || hindustani nazwa obej­
mująca hindi, urdu i różne dialekty płn. Indii; dia­
lekt Delhi.
- hindi hindi 'jw. ’ od Hin 'Indie' z pers.; Hindüstän 'Indie'.
Hinterland zaplecze; terytoria położone daleko od
ośrodków cywilizacji, przemysłu, zwł. daleko od
wybrzeża morskiego, portów, w głębi kraju; inte­
rior; kraj dostarczający żywności, surowców innemu
(zwł. pod przymusem, np. okupantowi).
- nm. ’jw.’; hinter 'za; z tyłu’; Land 'kraj'.
hiobowa wieść - zła, katastrofalna, tragiczna, prze­
rażająca.
- od imienia patriarchy bibl. Hioba (Księga Hioba), będącego uoso­
bieniem poddania się woli bożej, mimo najdotkliwszych nieszczęść.
H IPER- w złożeniach: nadmiar; nadmierny; (po)
nad-, poza-; (por. ekstra-, super-; ultra).
- gr. hyper 'nad'.
hiperbola mat. krzywa stożkowa płaska niezamknię-
ta, miejsce geometryczne punktów, których różnica
odległości od dwóch punktów stałych (ognisk hiper­
boli) jest wielkością stałą; lit. przesadnia, styl hiper-
boliczny, zamierzona przesada w opisie przedmiotu
a. zjawiska; por. litotes.
- łac. hyperbola 'przesada' z gr. hyperbolś 'przerzucenie; przesada’;
zob. hiper-; bole 'rzut' od bállein, zob. balista.
hiperboreje, hiperborejczycy mieszkańcy krajów
płn. || hiperborejski północny; por. arktyczny.
- gr. Hyperbóreioi 'mityczni mieszkańcy dalekiej Północy’; zob. hi­
per-; bóreioi l.mn. od bóreios 'północny, dotyczący wiatru płn.’ od Bo­
reas, zob. bora.
hiperdulia Kość. rz.kat. specjalna cześć oddawana
Matce Boskiej; dulia.
 hiperestezia___________________________________ 235______________________________________ hipostaza
hiperestezja med. psych, przeczulica, nadczułość,
nadmierna, chorobliwa wrażliwość. || hiperfiltracja
odwrócona osmoza, jedna z najtańszych metod od­
salania wody morskiej i oczyszczania ścieków. || hi-
pergoliczny zapalający się przez samo zetknięcie się
składników (np. paliwa i utleniacza), bez iskry ani in­
nej pomocy zewn., zwł. o ciekłym czynniku napędo­
wym rakiety. || hipermarket olbrzymi supermarket,
położony zazw. za miastem.
- zob. hiper-; (an)estezja; filtracja; erg. 1.; -ol zob. ole-; market.
hiperon nietrwała cząstka elementarna o masie po­
średniej między masą nukleonu (neutronu a. proto­
nu) i masą deutronu.
- zob. hiper-; (elektr)on.
hiperplazja med. (kompensacyjny a. patologiczny)
rozrost tkanki a. narządu ponad normę.
- n.łac. hyperplasia ’jw .’; zob. hiper-; -plazja.
hipertekst inf. tekst, w którym cytaty i odnośniki do
innych tekstów (wyjaśnień, definicji etc.) lub innych
miejsc w danym tekście są graficznie wyróżnione
na ekranie (np. kolorem) i umożliwiają bezpośred­
nie przejście do wskazywanych tekstów po naciśnię­
ciu klawisza myszy; por. edytor tekstu, komputero­
wa mysz, help.
hipertonia med. nadciśnienie tętnicze krwi; zwięk­
szone napięcie (np. mięśni); por. hipotonia.
- zob. hiper-; -tonią.
hipertrofia med. przerost; por. atrofia.
- zob. hiper-; -troficzny.
hipertymia psych, nadwrażliwość, przewrażliwie­
nie, nadpobudliwość, przeczulenie; żywość usposo­
bienia.
- zob. hiper-; -tymia.
hipika zob. hipp(o)-.
hipis zob. hippies.
hipnodrama psychol. odegranie, odtworzenie ja ­
kiejś sytuacji w hipnozie; psychodrama odegrana
przez osobę a. osoby w hipnozie.
- zob. hipnoza; dramat.
hipnopedia (rzekoma) nauka w czasie snu, ucze­
nie się przez sen odtwarzanych mechanicznie lekcji,
ćwiczeń, wykładów itp.
- hipno- z gr. hýpnos, zob. hipnoza; -pedia z paideia, zob. encyklo­
pedia.
hipnotyzm nauka o hipnozie; hipnotyzowanie. || hip­
noza przejściowy stan świadomości podobny do snu,
wywołany przez sugestię hipnotyzera, który u osoby
hipnotyzowanej powodować może halucynacje, ob­
jawy anestezji, niepamięci, ślepoty, paraliżu.
- gr. hypnotikós 'nasenny’ od hýpnos 'sen; bóg snu, syn Nocy i Erebu,
brat bliźni boga śmierci, Tanatosa’.
HIP(O)-, HYP(O)- w złożeniach: pod, poniżej, dol­
ny, w dół; mniej niż normalnie; w niższym stanie
utlenienia; w najniższej pozycji w serii składników;
por. hipp-.
- gr. hypó 'pod'; potajemnie; por. -hips(o)-.
hipocentrum ognisko trzęsienia ziemi (zazw. w głęb­
szych warstwach litosfery); por. epicentrum.
- zob. hip(o)-; centrum.
hipochondria stan silnej depresji nerwowej, choro­
bliwy niepokój o własne zdrowie a. życie, połączony
zazw. z zaburzeniami funkcji wegetatywnych. || hi­
pochondryk chory na hipochondrię; śledziennik, te-
tryk; chory z urojenia, uskarżający się bez istotnych
powodów na swoje zdrowie.
- gr. hypochóndria 'brzuch, wnętrzności (uważane niegdyś za siedli­
sko hipochondrii)’ r.nij. l.mn. od hypochóndrios 'znajdujący się pod
chrząstką (mostka)’; zob. hip(o)-; -chondr(o)-.
hipodrom, hippodrom przest. miejsce, tor wyści­
gów konnych.
- gr. hippódromos 'tor wyścigów konnych i wyścigów rydwanów’;
zob. hipp(o)-; -drom.
hipogeum staroż. podziemna część budynku, piwni­
ce; podziemne galerie staroż. amfiteatru; staroż. ka­
takumby.
- łac. hypogeum 'jw. ’ z gr. hypógeion, hypogaion 'jw. ’ z r.nij. od hypó-
geios, hypógaios 'podziemny'; zob. hip(o)-; gě, gaia, zob. geo-.
hipoglikemia med. niedocukrzenie krwi.
- n.łac. hypoglycemia; zob. hip(o)-; gr. glykýs, zob. glikogen.
hipogryf zwierzę legendarne o przedniej połowie
ciała uskrzydlonego gryfona, a tylnej - konia.
- fr. hippogriffe 'jw.' z wł. ippogrifo 'jw.'; ippo- z łac. hippo-, zob.
hipp-; gryfon.
hipokauston zob. hypokauston.
hipokorystyczny jęz. pieszczotliwy, zdrobniały
(o formach mówienia); por. deminutyw.
- gr. hypokoristikós 'jw.' od hypokoridzesthai 'nazywać pieszczotli­
w ie’; zob. hip(o)-; koridzesthai 'pieścić', por. korę, kuros.
hipokras śrdw. aromatyczne wino mocno zaprawio­
ne korzeniami i słodzone.
- od imienia Hipokratesa, który, wg legendy, miał być jego wynalazcą.
hipokratesowa przysięga ułożony przez lekarza gr.
Hipokratesa z wyspy Kos (ok. 460-377 p.n.e.), zwa­
nego „ojcem medycyny”, kanon etyki lekarskiej obo­
wiązujący do dziś dnia. || hipokratesowe oblicze
med. cechy wyglądu twarzy osoby umierającej, za­
obserwowane i opisane przez Hipokratesa.
- gr. Hippokrátěs.
Hipokrene źródło Muz, natchnienia poetyckiego
(zob. Pegaz; Helikon).
hipokryta obłudnik, człowiek fałszywy, dwulicowy;
faryzeusz. || hipokryzja obłuda, dwulicowość, nie-
szczerość, fałsz, udawanie.
- gr. hypokrités 'aktor; hipokryta’ i hypókrisis 'odpowiedź; przema­
wianie; gra sceniczna; hipokryzja’ od hipokrinesthai 'odpowiadać;
grać rolę; udawać’; zob. hip(o)-; krinesthai 'dyskutować'; krinein,
zob. krytyka.
hipoksja med. lotn. stan fizjologiczny organizmu
wywołany obniżeniem zawartości tlenu w powietrzu
atmosferycznym.
- zob. hip-; -oks(y)-.
hipologia zob. hippo-.
hipostaza błąd log., polegający na przypisywaniu re­
alnego istnienia tzw. obiektom idealnym (jak dobro,
hipostaza
postęp); uprzedmiotowienie pojęcia, abstrakcji; biol.
nieczynność genu pod wpływem tłumiącego działa­
nia genu z innej pary; med. zastoina (krwi żylnej).
- gr. hypóstasis 'podstawa; substancja; rzeczywistość’; zob. hipo-; hi-
stdnai, zob. statyczny.
hipostyl sala kolumnowa.
- gr. hypóstylos 'spoczywający na kolumnach’; zob. hip(o)-; stylos,
zob. stylici.
hipotaksa językozn. podrzędność jednego zdania
(a. członu zdania złożonego) w stosunku do innego
(członu); por. parataksa.
- zob. hipo-; taksja.
hipoteka zabezpieczenie roszczeń pieniężnych (zwł.
pożyczek) na nieruchomości; (budynek, oddział sądu,
w którym przechowuje się) księgi hipoteczne.
-ła c . hypotheca 'zastaw, depozyt, gwarancja’ gr. hypothśkś 'jp.'; zob.
hip(o)-; teka.
hipotermia biol. obniżenie się temperatury ciała
zwierzęcia stałocieplnego poniżej właściwych gatun­
kowi granic; (h. sztuczna) med. ochłodzenie ciała pa­
cjenta poniżej 30° C dla zwolnienia przemiany mate­
rii przy pewnych operacjach.
-n .ła c . hypothermia 'jw.'; zob. hip(o)-; -termia.
hipotetyczny oparty na hipotezie, przypuszczalny,
niepewny; por. kategoryczny. || hipoteza (tymcza­
sowe) przypuszczenie, mające ułatwić (naukowe)
wyjaśnienie zjawiska; domysł; założenie oparte na
prawdopodobieństwie a wymagające sprawdzenia.
- gr. hypóthesis 'przypuszczenie'; zob. hip(o)-; teza.
hipotonia med. obniżenie ciśnienia tętniczego krwi;
zmniejszenie napięcia (np. mięśni); por. hipertonia,
wagotonia. || hipotypoza jęz. figura retor, niespodzie­
wanie uzmysławiająca omawianą sprawę, np. przez
przejście z czasu przeszłego na teraźniejszy; żywe,
obrazowe przedstawienie czegoś.
- zob. hip(o)-; -tonią; gr. hypotyposis 'szkic, model; przykład’; typos,
zob. typ.
hippeastrum bot. zwartka, zwamica.
- n.łac. z gr. hippeus 'jeździec' od hippos zob. hipp-; astron 'gwiaz­
da'.
HIPP-, H IP(P)0- w złożeniach: koń; jeździecki. ||
hip(p)ika jeździectwo, jazda konna, sport jeździec­
ki. || hipocentaur zob. centaur. || hipparion wymarła
rodzina trójpalczastych koniowatych (ale nie przod­
ków konia) wielkości kuca, występująca w mioce-
nie i pliocenie (Tabl. 7) na sawannach Ameryki Płn.
i Eurazji.
- gr. hippiki 'jeździectwo' od hippos 'koń'.
hippies l.mn. [wym. hipiz], hipisi, luźne grupy mło­
dzieży amer. skłóconej z oficjalnym „zamożnym
społeczeństwem” (ang. affluent society) USA, nie
uznające jego wartości i norm, szukające wyzwole­
nia indywidualnego od gorączki produkcji, klimatu
konsumpcyjnego, kultu materii m.in. przez zażywa­
nie narkotyków, całkowite wycofanie się z udziału
w życiu społ. i gosp., ekscentryczny strój (jedwabie,
paciorki, pióra, kwiaty itp.), pogardę dla pieniędzy,
własności i przemocy, przez mistycyzm, głoszenie
altruizmu i radości życia w prostocie i wolnej miło­
236 historien de salon
ści (ruch powstały w 1966 r., występujący też w in­
nych krajach).
- amer.ang. 'jw.' od hip, hep 'znający się na rzeczach nowych i mod­
nych; żywo interesujący się jazzem’; zob. hipster, hepster.
hipocentaur zob. centaur.
Hippokrene zob. Hipokrene.
-HIPS(O) w złożeniach: wysokość; dotyczący wy­
sokości, wzniesienia; górno-. || hipsometria dział
geodezji zajmujący się pomiarami wysokości terenu
ponad ustalony poziom i przedstawianiem wyników
na mapach, modelach itp.
- gr. hypsos 'wysokość', hypsi 'wzniesiony; w górze’; por. hip(o)-;
izohipsy; zob. -metr-.
hipster, hepster ang., muz. zapalony miłośnik jazzu;
osoba zamiłowana w rzeczach modnych i eleganc­
kich, w nowościach.
hiragana zob. kana.
Hirosima - mon amour fi., Hirosima - moja miłość.
- film (1959 r.) wg scenariusza Marguerite Duras.
hirsutyzm nadmierny porost włosów na twarzy, tu­
łowiu i kończynach.
- łac. hirsutus 'kosmaty, włochaty’.
His Majesty’s Opposition ang., opozycja Jego Kró­
lewskiej Mości.
- wyrażenie pisarza ang. Johna C. Hobhouse’a (1786-1869).
his master’s voice ang., dosł. ’głos jego pana’;prze«,
opinia zwierzchnika, którą zasłania się bezmyślny a.
nieudolny urzędnik.
- znak handl. amer. fabryki gramofonów Victor, przedstawiający foks­
teriera imieniem Nipper, zasłuchanego w głos swego pana płynący
z tuby fonografu.
hisowanie żegl. podnoszenie do góry (zwł. żagli) za
pomocą liny i krążka stałego.
-n m . hissen 'podnosić; wyciągać’.
hispanoamerykański dotyczący Ameryki Łac. prócz
Brazylii, tzn. krajów Ameryki mówiących jęz. hiszp.
-h iszp . hispano 'hiszpański' z łac. hispanus 'jp.'
histerektomia med. chirurgiczne usunięcie macicy.
|| histereza ekon. sytuacja, gdy długotrwałe i pokaź­
ne bezrobocie nie wpływa na obniżenie się pozio­
mu płac. || histeria med., psych, psychoneuroza obja­
wiająca się nadmierną pobudliwością emocjonalną,
łącznie z zakłóceniami czynności psychiki, zmysłów,
nerwów mchowych, jelit itd.; pop. nadmiernie żywe
reakcje uczuciowe, podniecenie.
- n.łac. hysteria 'jw.' z gr. hystera 'macica'. Dawniej uważano h. za
chorobę wyłącznie kobiecą, spowodowaną schorzeniami narządów
rodnych; zob. -tomia, gr. hysteresis 'brak, niedobór’.
HIST(O)- w złożeniach: tkanka. || histologia nauka
o budowie i czynnościach tkanek.
-g r . histós 'tkanka'; zob. -log-.
historia (est) magistra vitae łac., historia (jest) mi­
strzynią życia.
historien de salon fr., historyk salonowy, historyk-
-amator; popularyzator historii czerpiący swą wiedzę
z dmgiej ręki.
 historiografia
historiografia dziejopisarstwo, piśmiennictwo histo­
ryczne. || historiozofia filozofia historii. || historyzm
ujmowanie zjawisk lit. w procesie historycznym,
z uwzględnieniem pojęć i podstaw okresów minio­
nych; art. eklektyzm.
- gr. historia ’badanie; informacja; opowiadanie; historia’ od his tor
'wiedzący; erudyta; sędzia’; por. polihistor; zob. -graf-; sophia 'mą­
drość’.
histrion komediant, aktorzyna, błazen.
- łac. histrio dpn. histrionis 'aktor’.
history is bunk ang., historia to banialuki.
- „aforyzm” założyciela fabryki samochodów, Henry Forda (1863-
1947), zeznającego jako świadek w procesie o zniesławienie, który
wytoczył dziennikowi „Chicago Tribüne” (1919 r.).
historyzm zob. historiografia.
hit ang., przebój, szlagier (o książce, piosence, musi­
calu itd.). || hit paradę [wym. peręjd] ang., radiowo-
-telewizyjna lista nagrodzonych a. wybranych przez
słuchaczy a. telewidzów; lista honorowa sukcesów
piosenkarskich, przedstawianych w kolejności zdo­
bytych punktów, określających popularność utwo­
rów a. wykonań.
hitleryzm niemiecka odmiana faszyzmu, narodo­
wy socjalizm, forma ustroju III Rzeszy Niemieckiej
(1933—45).
- od nazwiska A. Hitlera (1889-1945); zob. Führer.
HIV skr. ang. Human Immunodeficiency Virus ’wirus
niedoboru immunologicznego (człowieka)’ powodu­
jący chorobę AIDS.
hiver demographique ff., dosł. ’zima demograficz­
na’, socjol. okres zmniejszonej rozrodczości; por.
baby boom.
hizop roślina rytualna używana do skrapiania w ob­
rzędach oczyszczenia przez staroż. Żydów; aspergil-
lum, woda święcona używana do aspersji, pokropie­
nia (zob. asperges me); (h. lekarski) bot. półkrzew
miododajny, ziele używane jako lek wykrztuśny i ja ­
ko przyprawa.
- łac. hys(s)opum, hyssopus 'roślina; jw.’ z gr. hyssöpon, hyssöpos
’jp.’ pochodź, semickiego; por. Biblia (1. Ks. król., 4, 33).
hoacyn zool. kośnik czubaty, ptak z rzędu kuraków
zamieszkujący podmokłe lasy podzwrotnikowe do­
rzecza Amazonki, trochę mniejszy od bażanta, od­
znaczający się mocnym, przykrym, piżmowym za­
pachem; młode mają dobrze rozwinięty pazur na
pierwszym i drugim palcu skrzydeł, pozwalający na
wspinanie się na drzewa.
- z j ę z . Indian Nahuatl uatzin 'bażant’.
hobbits, hobbici, hobbity, fikcyjna rasa łagodnych,
miłych, chochlikowatych istot, stworzonych przez
pisarza bryt. Johna Ronalda Reuela Tolkiena, 1892-
1973, w powieści Hobbit (1937 r., wyd. poi. 1960 r.)
i trylogii Władca pierścieni (1954-55, wyd. poi.
1961-63).
hobby [wym. hobi] konik, pasja, czyjeś ulubione za­
jęcie, traktowane amatorsko, jako przedmiot osobi­
stego zainteresowania i źródło odprężenia w czasie
237 hogan
wolnym od pracy zawodowej (fr. cheval de bataille,
nm. Steckentpferd).
- ang. hobby(horse) 'konik na kijku; koń na biegunach; jw.’ od (?)
Hobbin zdrobn. od Robert a. Robin (imiona); horse 'koń'.
hobo ang., włóczęga, obieżyświat, najbardziej cenią­
cy sobie swobodę, który pracuje tylko tyle, aby móc
przeżyć, ale nie kradnie (jak tramp), ani nie jest pija­
kiem (jak bum); por, clochard,
Hobson’s choice [wym. czojs] ang., dosł. 'wybór
Hobsona’, wybór w sytuacji, kiedy można dostać
albo to, co dają, albo nic.
- mowa o Tomaszu Hobsonie (ok. 1544-1631), oberżyście zajmują­
cym się też wynajmem koni, znanym wielu pokoleniom studentów
w Cambridge; eleganci uniwersyteccy pasjonowali się jazdą kon­
ną; gdyby im wolno było przebierać, zajeździliby na śmierć najlep­
sze konie Hobsona; dlatego zastosował on ścisłą rotację: najbardziej
wypoczęty koń stał zawsze przy drzwiach stajni; można było wybrać
tylko tego albo żadnego. Joseph Addison upamiętnił Hobsona w eseju
w „Spektatorze”, a John Milton poświęcił mu dwa epitafia.
hoc age łac., rób to (i nie gadaj o tym). || hoc anno
łac., w tym roku. || hoc die łac., w tym dniu.
hoc erat in votis łac., o to się modliłem; tegom so­
bie właśnie życzył.
- z Horacego (Satyry, 2, 6, 1).
hoc est łac., to znaczy, to jest.
(accipite et comedite), hoc est corpus meum łac.,
(bierzcie i jedzcie), to jest ciało moje.
- Wulgata (Ew. wg Mat., 26,26); Jezus do uczniów w czasie Ostatniej
Wieczerzy (konsekracja chleba i wina).
hochepot fr., [wym. oszpo] pikantna potrawa z ka­
wałków różnych mięs gotowanych z kasztanami ja­
dalnymi (a. rzepą) i innymi przyprawami.
hochsztapler oszust, aferzysta, kanciarz, szachraj,
szalbierz, wydrwigrosz, niebieski ptak.
- nm. Hochstapler 'oszust, aferzysta na wielką skalę’; hoch 'wysoki,
dostojny, wytworny’; Stapler 'dawn. żebrak’.
hockey zob. hokej.
hoc loco łac., na tym miejscu.
hoc volo, sic iubeo; sit pro ratione voluntas łac.,
tak chcę, tak rozkazuję; niech wola (moja) posłuży
za rację.
- z Juwenalisa (Satyry, 6,223); żona mówi szyderczo do męża, wzdra­
gającego się przed ukrzyżowaniem niewinnego niewolnika.
hodie mihi, cras tibi łac., dziś mnie, jutro tobie.
HODO- w złożeniach: droga; dotyczący drogi.
- gr. hodós 'ścieżka; droga; marsz; podróż; sposób, metoda’; por.
-oda.
hodża osm.tur., pers., nauczyciel muzułm., przest.
tytuł grzecznościowy, stosowany w krajach muzułm.
do członków różnych grup społ. (np. eunuchów, bo­
gatych kupców, Europejczyków).
hofrat radca dworu, wysoki tytuł urzędowy i hono­
rowy w Niemczech i Austrii (XVI w. -1918 r.).
- nm. ’jw .’; //o /'d w ó r ’; Rat 'radca’.
hogan jęz. Nawahów, stożkowata, 6- a. 8-boczna
chata Indian Nawaho (Dene), zwrócona wejściem na
hogan
wschód, zbud. z okrąglaków, oblepiona gliną a. okry­
ta darnią.
ho gęgrapha, gęgrapha gr., com napisał, napisałem;
por. quod scripsi, scripsi.
- Biblia (Ew. wg Jana, 19,22); słowa Piłata.
hoi polloi gr., rzesza, masa, tłum, gromada.
hokej gra, w której dwie drużyny usiłują wbić do
bramki przeciwnika krążek kauczukowy (piłkę) za
pomocą kijów zagiętych na końcu; h. na lodzie - po
6 graczy (na łyżwach); h. na trawie - po 11 graczy
(grających piłką).
- ang. hockey ’jw.’
hokku forma wierszy jap., o trzech nierymowanych
wersach (po 5, 7 i 5 sylab) i treści epigramatycznej
a., zwł. od końca XIX w. (haiku), nastrojowej, zwią­
zanej zazw. z którąś z pór roku.
-ja p . ’jw .’; hok 'początek’; ku ’hemistych’.
hol zob. hall; holować.
holding ekon. przedsiębiorstwo (spółka akcyjna) bę­
dące właścicielem części a. całości (akcji) innego a.
innych przedsiębiorstw, w celu sprawowania nad ni-
m(i) kontroli; por. trust.
- ang. holding company ’jw.’; holding 'trzymanie; przytrzymujący;
dzierżawa; posiadłość; portfel akcji’; company 'towarzystwo; spółka
(akcyjna itp.)’ ze śrdw.łac. companio, zob. kompan.
holdup [wym. houląp] ang., napad rabunkowy z bro­
nią w ręku, zwł. dla ograbienia banku, urzędu pocz­
towego, magazynu (sklepu) itd.
holender figura jazdy na łyżwach, łuk; maszyna, apa­
rat do rozcierania, mielenia masy papierowej, surow­
ców do produkcji papieru; dawny złoty dukat hol.
- Holender, mieszkaniec Holandii.
Holi hindi, hinduistyczne święto wiosenne, rodzaj
ulicznego karnawału a. satumaliów.
holistyczny w teorii i metodologii nauk społ. - przyj­
mujący, że twierdzenia dotyczące złożonych zjawisk
społ. niedostępnych obserwacji nie dadzą się sprowa­
dzić do wypowiedzi o zachowaniach jednostek i ich
grup, głoszący, że prawidłowości zjawisk społ. nie
dają się wywnioskować z prawidłowości ich skład­
ników.
- od holizmu (ang. holism z gr. hólos 'cały’), teorii filoz. sformułowa­
nej po raz pierwszy przez polityka południowoafryk. Jana Christia­
na Smutsa (1870-1950), głoszącej, że determinującymi czynnikami
w naturze są „całości”, których nie da się sprowadzić do sumy ich
części.
holk, hulk duży handl., później także wojenny, ża­
glowiec trzymasztowy z XV-XVTI w.
- gr. holkás 'barka; statek handl.’ z hélkein 'ciągnąć; holować’.
hollandaise [wym. oladę:z] sos z masła, żółtek i so­
ku cytrynowego a. octu, do potraw z ryb a. jarzyn.
- fr. sauce hollandaise 'sos hol.’.
(The) Hollow Men ang., Wydrążeni ludzie.
- poemat (1925 r.) Thomasa Steamsa Eliota, tł. Czesława Miłosza.
holm chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich; por. lantanowce.
238 homerycki
- Holmia, zlatynizowana nazwa Sztokholmu, stolicy Szwecji (odkry­
cia h. dokonał szwedzki uczony, P.T. Cleve).
(the) Holocaust [wym. holeko:st] ang., dosł. Cało­
palenie’, dokonana przez hitlerowców zagłada Ży­
dów europejskich w czasie 2. wojny świat., por. End-
losung; szoah.
holocen geol. współczesna epoka historii Ziemi,
Tabl. 7. || holograf dokument (list, testament, akt) na­
pisany własnoręcznie. || holografia fotografia lasero­
wa. || holograficzny praw. (dokument) własnoręcz­
ny, pisany własnoręcznie; (o zdjęciu fot.) laserowy,
przedstawiający trójwymiarowe obrazy przedmio­
tów. || hologram laserowe zdjęcie fot.
- gr. hólos 'cały, całkowity’; -cen zob. keno-; -graf-; -gram-.
holować ciągnąć na linie (na holu) statek, dok pły­
wający, szybowiec itd. || holownik mały, ale silny
statek służący do holowania statków, barek itd.
- nm. holen 'pójść po co; sprowadzić kogo; zaczerpnąć (tchu)’.
holweg wądroże, ścieżka, przecinka w lesie na stoku
górskim, nadająca się do zjazdów narciarskich.
-n m . Hohlweg 'parów; droga z wyjeżdżoną koleiną’; hohl 'pusty, wy­
drążony; zapadły’; Weg 'droga'.
homagium, hominium śrdw. hołd; ceremonia pu­
blicznego, oficjalnego uznania przez wasala danej
osobistości za swego seniora (w stosunkach lennych)
a. przez poddanych - za panującego.
- śrdw. łac. 'uległość'; z łac. homo, zob. hominidy.
HOMEO- w złożeniach: podobny; zob. homo-; por.
hetero-. || homeomorficzny o podobnym, analogicz­
nym kształcie.
- gr. homoios 'podobny, równy’ od homós, zob. hom(o)-; zob. -morf.
homeopatia metoda leczenia, polegająca na stoso­
waniu przeciw chorobie minimalnych dawek tych le­
ków, które w dawkach większych wywołują u zdro­
wych objawy tej choroby (por. alopatia; similia
similibus...). || homeopata lekarz stosujący home­
opatię.
-n m . Homóopath(ie) ’homeopat(ia)’; zob. homeo-; -patia; twórca ho­
meopatii, lekarz nm. Samuel Hahnemann (1755-1843).
homeostaza stan układu zapewniający mu utrzymy­
wanie określonych wielkości w dopuszczalnych gra­
nicach (np. temperatury u stałocieplnych).
- zob. homeo-; -staza od gr. stósis 'stanie; trwanie; postawa’ od (pnia)
histánai, zob. statyczny.
home rule [wym. houm ru:l] samorząd, autonomia
mieszkańców kraju zależnego, skonfederowanego,
kolonii a. terytorium; hasło irl. ruchu niepodległo­
ściowego, walczącego o autonomię w ramach impe­
rium bryt. (1870-1921).
- ang. 'jw.'; home 'dom; ojczyzna’; rule 'reguła; władza; miarka, linij­
ka’ z łac. reguła, zob. regulamin.
homerycki opisowy, epicki; taki, jak w Iliadzie
i Odysei Homera; (homeryckie boje) zaciekłe, krwa­
we. || homeryczny ogromny, potężny, wspaniały;
jak bogowie i herosi epopei Homera; {homeryczny
śmiecli) gwałtowny, niepohamowany, serdeczny.
- Homer wspomina o „nieugaszonym śmiechu” (ásbestos gélčs) bo­
gów (Iliada, 1, 599; Odyseja, 8, 326) i zalotników Penelopy (Odyse­
ja , 20, 346).
 homespun
homespun ang. [wym. houmspan] gruba, mięk­
ka, folowana tkanina wełniana na ubrania, kostiumy
i płaszcze.
- ang. dosł. 'przędzony w domu’; home, zob. home rule; spun p.p. od
spin 'prząść’.
homiletyka nauka o układaniu kazań, egzort. || ho­
milia kazanie objaśniające wybrany tekst bibilijny.
- gr. homiletike 'sztuka rozmawiania’ (z r.ż. od homiłetikós 'miły; to­
warzyski’) i homilia 'rozmowa; dyskurs’ od hómilos 'tłum, zebranie’.
hominem ąuaero łac., szukam człowieka.
- z Fedrusa (ok. 15 p.n.e. -ok. 50 n.e.) Bajki, 3, 19, 9; o Ezopie; por.
Diogenesa latarnia.
hominem te memento łac., pamiętaj, że jesteś (tyl­
ko) człowiekiem.
- słowa, które powtarzał szeptem niewolnik, stojący na wozie za zwy­
cięskim wodzem, odbywającym triumf w staroż. Rzymie.
hominidy człowiekowate, rodzina ssaków w rzę­
dzie naczelnych (Primates), do których należy czło­
wiek współczesny i kopalny (zob. Homo sapiens)
oraz jego przodkowie (por. australopiteki, neander­
talczyk; pitekantropy).
- n.łac. hominidae ’jw .’ od homo dpn. hominis 'człowiek’; por. homa-
gium; homunkulus; humaniora.
hominoidy nadrodzina ssaków obejmująca antropo-
idy i hominidy.
- zob. homin(idy); -oid(a).
homme a femmes fr., [wym. om a fam] kobieciarz. ||
homme d’affaires fr., człowiek interesu, biznesman.
|| homme de confiance fr., zaufany człowiek; prawa
ręka. || homme d’esprit fr., [wym. om despri] czło­
wiek dowcipny. || homme du systeme fr., człowiek
systemu (panującego w państwie).
(Les) Hommes de bonne volente fr, Ludzie dobrej
woli.
- tytuł ogólny powieści-rzeki (1932-47) pisarza fr. Jules Romains
(1885-1972). 7 do budowy a. funkcji; pokrewny filogenetycznie.
HOM(O)- w złożeniach: taki sam, jednakowy; po­
dobny; tegoż gatunku, analogicznej budowy (por. ho-
meo-; hetero-; izó-).
- gr. homós 'jednakowy; le n sam, taki sam; podobny’; por. anoma­
lia; homeo-. • gi (1872-1945).
Homo erectus łac., dosł. ’ćżłowiek wyprostowany’,
kopalna forma praczłowieka z 1. poł. plejstocenu
(pierwsze szczątki odkryto na Jawie w 1891 r.), zob.
pitekantropy). || homo insipiens łac., człowiek głupi,
przeciwieństwo homo sapiens. || homo oeconomicus
łac., ’człowiek ekonomiczny’, abstrakcyjna konstruk­
cja pojęciowa: człowiek kierujący się tylko motywa­
cją ekonomiczną, idealny typ jednostki rządzącej się
wyłącznie dążeniem do największego zysku.
homoerotyzm zob. homoseksualizm.
homo faber n.łac., dosł. 'człowiek zręczny, majster’,
człowiek wytwórca, twórca.
homofobia lęk przed homoseksualistami a. wrogość
w stosunku do nich (pobudzane przez infekcję AIDS
atakującą początkowo tę społeczność).
- zob. homo(seksualizm); fobia.
239 Homo sapiens
homofoniczny utwór muzyczny - w któiym domi­
nuje melodia w jednym (zwykle najwyższym) głosie,
w oparciu o współbrzmienia harmoniczne; por. poli­
foniczny.
- gr. homóphónos 'mówiący tą samą mową’; zob. homo-; -fon-.
homofony jęz. wyrazy dźwiękowo identyczne,
ale odmienne pod względem pisowni, pochodze­
nia i znaczenia (nn. krzyk i kszyk; bród i brud; stóg
i stuk; lud, lód i lut); por. homonimy.
- zob. hom(o)-; -fon.
homogeniczny jednorodny, jednolity; por. heteroge­
niczny. || homogenizować czynić jednorodnym (me­
tale, stopy, roztwory); rozdrabniać cząstki tłuszczu
w mleku, śmietance, aby nie gromadził się na po­
wierzchni.
- gr. homogenśs 'pokrewny’; zob. homo-; -gen-.
homogramy wyrazy o jednakowej pisowni, ale od­
miennie wymawiane i co innego znaczące, np. ob­
mierzać [wym. r-z] 'obrzydzać’ i obmierzać [wym.
rz] 'mierzyć wokoło’.
- zob. hom(o)-; -gram-.
homo homini lupus łac., człowiek człowiekowi wil­
kiem.
- parafr. z Plauta (Asinaria, 495).
homo insipiens zob. Homo erectus.
homojotermiczne zwierzęta - stałocieplne (ptaki
i ssaki); por. poikilotermiczne zwierzęta.
- zob. homeo-; termiczny.
homologacja sankcja, zatwierdzenie, orzeczenie
o zdatności sprzętu, zwł. połączone z próbą działania
prototypu, gł. w lotnictwie, sporcie samochodowym,
narciarstwie. || homologiczny równoważny, zgod­
ny, podobny; mający to samo względne położenie, te
same proporcje, wartość a. budowę; odpowiedni co
- gr. homólogos 'zgodny’; zob. homo-; -log-.
homo ludens łac., człowiek bawiący się (por. homo
faber; ludyczny).
- tytuł pracy (1938 r.) hol. historyka i filozofa kultury, Johana Huizin-
homonimy wyrazy o jednakowym brzmieniu, lecz
o odmiennych znaczeniach (por. homofony; polise­
mia; synonimy).
- gr. homónymos 'równomierny’; zob. homeo-; -onim.
homo novus łac., dosł. 'człowiek nowy’ nowicjusz;
parweniusz; dorobkiewicz; nikomu nie znany czło­
wiek, powołany na stanowisko, urząd itp.
- z Cycerona (Opowinnościach, 1,3 9 ,1 3 8 i in.).
homo nullius coloris łac., dosł. 'człowiek bez bar­
wy’; nie będący po niczyjej stronie, neutralny.
- z Plauta (Pseudolus, 4 ,1 , 99).
homo oeconomicus zob. Homo erectus.
Homo sapiens człowiek rozumny; gatunek ssaków
z rodziny człowiekowatych (homonidów), do które­
go zalicza się człowiek współczesny i człowiek ko­
palny z paleolitu mł.; ludzkość.
Homo sapiens
- łac. ’człowiek rozumny’; homo 'człowiek’; sapere 'używać rozu­
mu; być mądrym’.
homoseksualizm homoerotyzm, inwersja seksualna,
popęd płciowy do osobników tej samej płci (por. les-
bijska miłość; pederastia).
-zob. homo-; seksualizm.
homo sum; humani nil a me alienum puto łac.,
człowiekiem jestem; nic co ludzkie nie jest mi obce.
- z Terencjusza (Heautontimorumenos, 1 ,1 ,2 5 ).
homotetia mat. jednokładność. || homotetyczny mat.
jednokładny.
-fr . homothétique 'homotetyczny’; zob. hom(o)-; gr. thełós 'położony’.
homo trium literarum łac., człowiek trzech liter;
złodziej, rzezimieszek.
- z Plauta (Aulularia, 2 ,4 ,4 6 ); łac .fu r 'złodziej’.
homo unius libri łac., człowiek jednej książki; por.
cave ab hornině...
- u Tomasza z Akwinu; definicja człowieka uczonego.
homo viator łac., podróżny, pielgrzym (śrdw. sym­
bol doli człowieczej).
homunkulus człowieczek, karzełek, zwł. (wg poglą­
dów śrdw.) sztucznie stworzony w dyni, w retorcie,
przez alchemika za pomocą magii.
- łac. homunculus zdrobn. od homo, zob. hominidy. U Goethego
{Faust, cz. II, 2, Laboratorium) stworzony sztucznie przez Wagnera,
famulusa Fausta.
honesta nomina praetendebant łac., nadawali ho­
norowe nazwy (haniebnym sprawom).
- z Tacyta {Roczniki, 14,21).
honi soit qui mai y pense fr., hańba temu, kto widzi
w tym coś złego (nieprzystojnego).
- dewiza ang. orderu Podwiązki (od ok. 1344 r.).
honky tonk amer.ang. slang, mordownia, spelunka;
muz. taneczna grana w knajpach przez taperów na
rozstrojonych pianinach.
Honneur et patrie fr., Honor i ojczyzna.
- napis na odznaczeniach Legii Honorowej ustanowionej w 1802 r.
przez Napoleona Bonapartego; polska wersja na sztandarach wojsk,
od 1919 r.
honorarium wynagrodzenie za pracę w wolnych za­
wodach (za pracę lekarza, adwokata, literata itd.). ||
honoris causa zob. doktor.
- łac. honorarium r.nij. od honorarius 'honorowy’ z honor 'cześć; za­
szczyt; chluba; honor’.
honwedzi ochotnicy-żołnierze węg. wojsk rewolu­
cyjnych 1848-49; od 1867 r. - węg. obrona krajowa;
1919—44 r. - wojsko węg.
-w ę g . honvéddosl 'obrońcaojczyzny; honwed’.
hoodlum ang., [wym. huidlem] chuligan, opryszek;
por. larrikin.
hook ang., dosł. ’haczyk\ powtarzająca się, chwytli­
wa fraza melodyczna w pop. utworze muz.
hopak ukr., ukraiński taniec lud. w metrum 2/4, we­
soły, rubaszny, tańczony przez solistę, niekiedy przez
całą grupę.
hóper edei deiksai gr. zob. quod erat demonstrandum.
240 horst
hoplita staroż. ciężkozbrojny piechur gr. i macedoń­
ski, walczący w falandze, uzbrojony w hełm, pan­
cerz, nagolenniki, tarczę skórzaną, dzidę i miecz.
- gr. hoplítěs ’jw .’ od hóplon 'narzędzie; broń; zbroja’ od hépein 'dbać
0 co; przygotowywać’; por. panoplia.
hora 1. godzina, jedna z ośmiu (części brewiarza,
tj.) godzin kanonicznych (horae canonicae), urzę­
dowych modlitw kość. 2. korowodowy taniec lud.
w Rumunii i Izraelu, w którym tańczący tworzą koło,
trzymając się za ręce; muzyka do tego tańca.
- 1 . łac. z gr. hora 'pora roku; godzina’ (Horai 'Hory, trzy córki Zeusa
1Temidy, boginie pór roku i ładu społecznego: Eunomia - bogini pra­
worządności, Eirene-pokoju, Dike (A strea)- sprawiedliwości’); por.
horoskop. 2. n.hebr. hdrah 'jw. 2 ’ z rumuńskiego hora 'jp.' z tur.
hormony, inkrety, substancje wydzielane do krwi
i limfy przez gruczoły dokrewne zwierząt i ludzi, ko­
ordynujące i regulujące chem. procesy życiowe (por.
sekrecja; adrenalina; estradiol; estron; insulina; se-
kretyna; somatotropina; testosteron; tyroksyna).
- gr. hormon p.pr. od hormán 'pobudzać' z hormo 'impuls; atak;
napaść’.
hornblenda krzemian wapnia, sodu, magnezu, że­
laza i glinu, minerał skałotwórczy, gł. składnik skał
magnezowych.
- nm. Hornblende 'jw.; rogowiec’; Horn 'róg'; Blende, zob. blenda.
horodniczy dawn. urzędnik ziemski pełniący funkcję
naczelnika grodu a. zamku (w Wielkim Księstwie Li­
tewskim od XV w.); dawn. należący do załogi zam­
ku a. grodu. || horodyszcze, grodzisko, pozostałości
fortyfikacji wczesnośrdw. grodu, osiedla obronnego;
uroczysko.
- ukr., białorus. horodniczyj 'jw.' i ukr. horodyszcze 'jw.' z ukr., biało-
rus. hóro 'gród, miasto’.
horoskop tablica przedstawiająca zodiak i ukazują­
ca położenie planet w stosunku do znaków zodiaku
w określonym czasie, będąca podstawą przepowied­
ni astrologicznych; przen. (w l.mn.) widoki na przy­
szłość, zapowiedzi, przewidywania.
- gr. hdroskópos dosł. 'badacz czasu; jw .’; zob. hora 1; -skop.
horrendum okropność; rzecz straszna. || horresco
referens łac., drżę, opowiadając o tym (Wergiliusz,
Eneida, 2, 204). || horribile dietu łac., strach powie­
dzieć; o zgrozo! || horror strach; zgroza; wstręt. ||
horror vacui łac., obawa próżni (przypisywana daw­
niej naturze).
- łac. horrendum 'przerażające' i horror 'dreszcz, ciarki, przerażenie’
od horrěre 'drżeć; bać się’.
hors concours fr., [wym. or kąku:r] niezrównany, do­
skonały, bezkonkurencyjny; poza konkursem; sport.
(uczestnictwo w zawodach) poza konkursem, bez
prawa zdobycia nagrody. || hors de combat fr., nie­
zdatny do (dalszej) walki. || hors ďoeuvre fr, [wym.
or do:wr] zakąska, przystawka; por. antipasto.
horse opera ang., dosł. ’opera końska’, pobłażliwie
żartobliwe określenie westernu (zob.), prawdop. na­
wiązujące do faktu, że koń jest tu najlepszym przyja­
cielem bohatera.
horst geol. zrąb, część skorupy ziemskiej wyniesio­
na wzdłuż uskoków biegnących mniej więcej równo­
legle do siebie i ograniczona zapadliskami.
 horst
- nm. Horst 'kępa drzew; gniazdo ptaków drapieżnych; geol. 'siodło
uskokowe; lotnisko’.
hors texte [wym. o:r tekst] fr., dosl ’poza tekstem’,
wydrukowany na oddzielnej kartce wsuniętej do
książki.
hortus conclusus, fons signatus łac., ogród za­
mknięty, zdrój zapieczętowany (tj. oblubienica - dla
wszystkich, prócz swego oblubieńca).
- z Wulgaty (Pieśń nad pieśniami, 4,12).
hortus siccus łac., dosl ’suchy ogród’; herbarium,
zbiór suszonych roślin, zielnik.
horyzont widnokrąg; przen. zakres, zasięg zainte­
resowań, wiedzy itp.; przen. (l.mn.) widoki na przy­
szłość, możliwości, perspektywy. || horyzontalny
przest. poziomy.
- gr. horidzón dpn. horidzontos 'koło ograniczające; widnokrąg’ od
horidzein 'dzielić; ograniczać’ od hóros 'miedza; granica’; por. afo­
ryzm; aoryst.
hosanna krzyk wyrażający radość i triumf (u staroż.
Żydów i w liturgii chrześc.).
- lac. z gr. od hebr. höszi’ä nnä 'zbaw teraz, prosimy’; w Biblii np.
Psalmy, 117 (118), 25; Ew. w g M a t, 21, 9; Ew. wg Marka, 11, 9.
hospes hostis łac., (każdy) cudzoziemiec (to) wróg.
hospicjum dawn. schronisko dla podróżnych, piel­
grzymów, gospoda-stancja dla uczniów; dom dla nie­
uleczalnie chorych. || hospitacja wizytowanie lekcji
przez władze zwierzchnie, nauczycieli a. praktykan­
tów w celu zapoznania się z metodami pracy pedag.
|| hospitalizacja umieszczenie pacjenta w szpitalu,
w klinice. || hospitant wizytator; wolny słuchacz. ||
hospitować.
- łac. hospitium 'gospoda; gościnność’ od hospes dpn. hospitis 'go­
spodarz; cudzoziemiec; gość’; od hostis 'cudzoziemiec; wróg’; por.
austeria; hostess; hostel; maitre d’hötel; table d’hote.
hospodar ukr., hist. władca, pan; tytuł dawn. książąt
Mołdawii i Wołoszczyzny.
hossa wzrost cen towarów a. zwyżka kursów papie­
rów wartościowych na giełdzie; por. bessa.
- ff. hausse 'podkładka; flek (obcasa); zwyżka, hossa’ z łac. altus,
zob. alt.
hostel dom społeczny (mieszkalny, noclegowy);
schronisko turystyczne, studenckie, młodzieżowe;
ośrodek rehabilitacyjny; schronienie dla nowo przy­
byłych emigrantów.
- ang. z późniąc, hospitale 'schronisko' z łac. 'sypialnia' od hospes,
zob. hospicjum.
hostess [wym. houstes] zob. stewardessa.
- ang. 'kobieta sprawująca (za opłatą) funkcje gospodyni na dużym
przyjęciu; kobieta sadzająca gości w lokalu; fordanserka; jw .’ r.ż. od
host 'oberżysta; gospodarz, jp. w r.m.’ z łac. hospes dpn. hospitis, zob.
hospicjum.
hostia Kość. rz.kat. opłatek z mąki pszennej, używa­
ny przy mszy (od poł. XII w.); komunikant.
- ła c . 'zwierzęofiarne’.
hostis zob. hospes hostis.
hot muz. ogólne określenie ekspresyjnego, dyna­
micznego, improwizowanego stylu wykonawstwa
w jazzie (od ok. 1925 r.); por. cool, sweet.
241 huapąngo
- ang. 'gorący' a. fr. haut, zob. haut-relief.
hot dog w USA: pop. gotowany frankfurter, podawa­
ny zazw. w długiej, rozciętej bułce, z musztardą i in.
przyprawami.
- amer.ang. dosl 'gorący pies; jw .’; zob. hot; dog 'pies'.
hot line ang., gorąca linia; linia telefoniczna przezna­
czona dla użytkowników danego sprzętu lub progra­
mu 5 oorl
--------- m ora
71 e .-----------
----------- o t. w ------------
każrlei - j r r.hwili nnnrnsł r~ n ^nnm~nr
-
i rady; por. help.
- pop. nazwa bezpośredniego połączenia waszyngtońskiego Białego
Domu z moskiewskim Kremlem w czasach zimnej wojny.
houppelande [wym. upląd] obszerna, luźna, ścią­
gnięta paskiem suknia z rękawami rozkloszowanymi
u dołu i sięgającymi ziemi, oraz wysokim, stojącym
kołnierzem, reprezentacyjna szata dworska noszo­
na we Francji ok. 1360-1420 r., a w innych krajach
zach. Europy nieco dłużej.
- f i . dawn. 'opończa; obszerny płaszcz (podróżny); wilczura’ze st.ang.
hop 'odzież'; pochodzenie 2. części wyrazu nieznane.
house [wym. haus] styl tanecznej muzyki pop pocho­
dzący z Chicago, cechujący się efektami wywoływa­
nymi elektronicznie, będący odpowiednikiem Muza-
ka w muzyce pop.
- prawdop. od nazwy klubu Warehouse w Chicago, gdzie muzykę Ho­
use zaczął grać Frankie Knuckles.
household words ang., potoczne, powszednie słowa.
- z Szekspira (Henryk V, 4, 3); tytuł tygodnika wydawanego (1849—
59) przez Dickensa.
hovercraft [wym. hąwerkraft] tech. poduszkowiec,
pojazd unoszący się tuż nad wodą a. nad lądem na
poduszce powietrznej (warstwie powietrza o zwięk­
szonym ciśnieniu).
- ang. hover 'unosić się w powietrzu’; craft 'statek, łódź’. Pierwszy
działający poduszkowiec zbud. w 1957 r. w Anglii wg projektu inż.
Ch. Cockerella.
Hoyle [wym. hojl], Edmund Hoyle, Sir Edmund,
zm. 1769 r., autor książki, która stała się wyrocznią
w sprawach zasad gier, zwł. gier karcianych. || accor-
ding to Hoyle ang., ’wg Hoyle’a’, wg książld Hoy­
le’a, przen. według reguł gry; uczciwie, otwarcie,
fair, honorowo, lojalnie, po sportowemu.
hrabia (łac. comes) tytuł arystokratyczny, pośredni
między tytułem barona i margrabiego (zwł. w Euro­
pie Zach.). || hrabstwo powiat, ang. jednostka adm.
(ang. county [wym. kąunty]).
- czes. hrabě 'hrabia' z nm. G raf'] p.’; zob. graf.
hramota, gramota, dawn. na Litwie i Rusi - doku­
ment na piśmie.
- ukr. hrámota 'jw.' z gr. grámmata 'czytanie i pisanie; nauki podsta­
w ow e’ l.mn. od grómma, zob. -gram.
hrywna waluta Ukrainy (= 100 kopiejek).
hsi nao chiń., pranie mózgu; zob. brainwashing; in­
doktrynacja.
- metoda indoktrynacji stosowana w Chinach Mao Tse-tunga.
huapąngo szybki, skomplikowany meks. taniec to­
warzyski, wykonywany zazw. na drewnianej platfor­
mie dla uwydatnienia rytmicznych uderzeń pięt i pal­
ców nóg.
huapąngo
- meks.hiszp. 'uroczystość obchodzona w stanie Veracruz; taniec ty­
powy dla tej uroczystości’ od nazwy miasta w Veracruz (Meksyk).
huayco [wym. uąjko] amer.hiszp. (z jęz. keczua),
wielkie obsunięcie się ziemi, zdarzające się często
w Peru i Ekwadorze.
hucpapot. bezczelność, tupet, arogancja.
- hebr. huspa ’jw.’
(la) huelga [wym. uęlga] hiszp., strajk; przerwa, czas
wolny (od pracy).
hugenoci, hugonoci protestanci fr. (kalwini) w XVI-
XVII w.
- fr. huguenot 'protestant’ ze szwajc.nm. Eidgenosse 'konfederat’; Ei
'przysięga’; Genosse 'towarzysz’; nazwa nadana pierw., w XVI w.,
przez zwolenników ks. Sabaudii walczącym z nim mieszkańcom Ge­
newy, utworzona przez drwiące połączenie z imieniem przywódcy
partii antysabaudzkiej: Hugues Besanęon.
Hugo ang., doroczna nagroda przyznawana w USA
za najlepszą powieść fantastycznonaukową.
- (1967 r.) od imienia Hugona Gemsbacka (1884-1967), amer. wy­
dawcy i wynalazcy, który założył w 1926 r. pierwszy magazyn fanta-
stycznonaukowy, „Amazing Stories” ('Zdumiewające opowieści’).
huis cios zob. a huis cios.
hula taniec polinezyjski tańczony przez kobie­
ty i mężczyzn, razem a. pojedynczo, z charaktery­
stycznymi falującymi ruchami bioder, zazw. z towa­
rzyszeniem śpiewu i rytmicznego bębnienia. [| hula
hoop [wym. hula hu:p] obręcz z plastyku a. kauczu­
ku, którą wprawia się w szybki obrót wokół ciała, ru­
chami naśladującymi taniec hula.
- ang. hula ’jw .’ z hawajskiego; hoop 'obręcz, koło’.
hulk stary, niezdatny do żeglugi statek, zwł. z wy­
montowanymi maszynami, przycumowany do nad­
brzeża a. zakotwiczony na redzie, przeznaczony na
mieszkania, warsztaty, magazyny itp.; holk.
- ang. 'kadłub (rozebranego statku; hist. jp. służący za więzienie); łaj­
ba; olbrzym; bryła, masa’ z gr. holkas, zob. holk.
hully gully [wym. haligąli] amer.ang., powolna od­
miana twista z lat 60. XX w.
humana ferre łac., znosić (z rezygnacją, cierpliwie)
przypadłości (losy, przeznaczenia, przypadki) ludzkie.
human interest ang., [wym. hjumen] (coś, co obu­
dzić może) prywatne, osobiste zainteresowanie
(przeciętnego czytelnika gazety, odbiorcy programu
RTV); por. news value.
humaniora nauki humanistyczne. || humanista
znawca kultury antycznej, gr. i rz.; znawca nauk hu­
manistycznych, zajmujących się kulturą, językiem,
lit., sztuką, historią itp.; uczony epoki odrodzenia
(XIV-XV w.); przedstawiciel humanizmu, fil., lit.
i art. prądu umysłowego epoki odrodzenia a. posta­
wy intelektualnej i moralnej, nawiązującej do dzie­
dzictwa odrodzenia, wyrażającej się troską o potrze­
by, szczęście, godność, swobodny rozwój człowieka.
|| humanitarny ludzki, miłujący człowieka, szanu­
jący jego godność, odznaczający się humanitarno-
ścią, humanitaryzmem. || humanizm.
- łac. humanitas 'człowieczeństwo; ludzkość’ od humanus 'ludzki’
z homo, zob. hominidy.
242 humus
human relations ang., [wym. hjuimen rilęjsznz]
dosl ’stosunki (między)ludzkie’; wzajemne oddzia­
ływanie na siebie ludzi jako jednostek i jako człon­
ków grup; socjol. anglos. badanie stosunków org.
i międzyludzkich w przemyśle, zwł. między załogą
a kierownictwem, i wzajemnego oddziaływania na
siebie cech indywidualnych, przynależności grupo­
wych i wydajności pracy; por. public relations.
humbak zool. długopłetwiec, waleń (wieloryb)
z podrzędu fiszbinowców.
-a n g. humpback(whale) ’jw .’; humpback’garb(us);jp.’; hiimp ’garb’;
back 'grzbiet; plecy’; whale 'waleń’.
humbug rozreklamowana bzdura, zorganizowana
bujda, fikcja, lipa; szalbierstwo.
- ang. 'blaga, szalbierstwo; blagier, oszust’.
Hume’a gilotyna filoz. jego sformułowanie o nie­
możności wywiedzenia powinności z bytu (ang. „ no
ought firom is ”), tj. niemożności zbudowania sylogi-
zmu, w którego przesłankach zawierałby się nauko­
wy opis, a we wnioskach - zdanie wartościujące.
- David Hume [wym. hju:m], filozof, historyk i ekonomista ang.
(1711-76).
humerał amikt, biała szata nakładana pod albę,
okrywająca szyję i ramiona księdza odprawiającego
mszę.
- śrdw.łac. (velům) humerale ’(chusta) naramienna’ z późn.łac. hume-
ralis 'barkowy’ od łac. humerus 'kość ramienna; ramię; bark’; velům,
zob. velarium.
humint amer.ang. skr. z human Intelligence, rezul­
taty osiągnięte wyłącznie dzięki działaniu czynnika
ludzkiego, bez uciekania się do środków technicz­
nych.
hummer ang., [wym. hąmer] mały (4,7 m dł.) tere­
nowy amer. samochód wojsk., „łazik”, od 1983 r. na­
stępca jeepa, produkowany przez AM General Cor­
poration.
- od inicjałów oficjalnej ang. nazwy wojsk.: High Utility Maximum
Mobility Easy Rider ’(wóz) o wielkiej użyteczności, maksymalnej ru­
chliwości, łatwy w prowadzeniu’.
humolit borowina, torf leczniczy.
- n.łac. ’jw .’; humo- zob. humus; -lit.
humor stan usposobienia, nastrój; pogodny na­
strój, wesołość, dowcip; zdolność odczuwania, od­
krywania, ujawniania śmiesznych a. absurdalnych
elementów w ideach, sytuacjach, zdarzeniach lub
postępkach; (w l.mn.) dąsy, kaprysy (por. satyra;
temperament). || humoralny związany z sokami or­
ganizmu (krwią, limfą). || humoreska lit., muz. krótki
żartobliwy, wesoły utwór. || humorysta pisarz, arty­
sta tworzący dzieła odznaczające się humorem; dow­
cipniś, żartowniś. || humorystyczny.
- łac. (h)umor 'wilgoć, płyn; jeden z czterech płynów organicznych
(krew, flegma, czarna i żółta żółć), od których wzajemnej proporcji za­
leży, wg śrdw. fizjologii, zdrowie i temperament człowieka’.
humour noir fr., ’czarny humor’, humor makabrycz­
ny, koszmarkowaty, „chory”; por. Galgenhumor.
humus próchnica, składowa część niektórych gleb,
warunkująca ich urodzajność.
- łac. 'grunt, gleba, ziemia’; por. ekshumacja.
 huncwot
huncwot szelma, nicpoń, gagatek, urwis, hultaj.
- nm. Hundsfott '{pierw, tchórz, bezwstydnik) łajdak, szubrawiec’;
Hun ’pies’; F ott 'srom’; na wzór łac. cunnus canis.
Hunde, wollt ihr ewig leben? nm., psy, czy chcecie
żyć wiecznie?
- rzekomy okrzyk Fryderyka II Pruskiego, skierowany do grupy żoł­
nierzy uchodzących z pola bitwy pod Kolinem (18 VI 1757 r.), który
zmusił ich do powrotu; przypisywany wielu dowódcom.
Hungariae natum, Poloniae educatum łac., (wino)
zrodzone na Węgrzech, wychowane (tj. poddane doj­
rzewaniu) w Polsce; por. nullum vinum nisi... || hun­
garystyka filologia węg., nauka jęz. i lit. węg.
- śrdw.łac. Hungaria 'Węgry’.
hung uei-ping (w okresie chiń. „rewolucji kultural­
nej”) Czerwona Gwardia; czerwonogwardzista.
- chiń. ’jw .’; hung 'czerwony’; uei 'bronić; broniący’; ping 'żołnierz;
wojsko’.
hunwejbin zob. hung uei-ping.
hura! zob. churał.
hurysa wiecznie młoda i piękna dziewica, jedna
z tych, które, wg wierzeń muzułm., stanowić mają
w raju nagrodę wiernych.
- arab. hürija l.poj. od hür 'czarnookie (ślicznotki)’.
husaria początkowo lekko-, później ciężkozbrojna
jazda polska XVI-XVIII w., uzbrojona w kopie, kon­
cerze, szable i półzbroje ze skrzydłami. || husarz.
- węg. huszór, zob. huzar.
husky [wym. haski] pies (eskimoski, malemut) przy­
pominający z wyglądu psy pociągowe strefy arktycz-
nej.
- ang. 'Eskimos z Labradoru i płn.-wsch. Kanady; jego język; jw .’
skr. z esk.
hüstle [wym. hasl] amer.ang., dosł. ’pospiech, krzą­
tanina, popychanie’; żywy taniec, tańczony parami
przy dźwiękach muzyki disco, z zawiłymi ruchami
nóg, obrotami i skłonami.
husyci hist. wyznawcy ruchu relig.-społ. zapoczątko­
wanego przez Husa, husytyzmu (por. o sancta sim-
plicitas!; taboryci; utrakwiści).
- Jan Hus (ok. 1369-1415), czes. reformator relig., potępiony przez
Kość. rz.kat. i spalony na stosie.
Hut ab, ihr Herren, ein Genie! nm., czapki z głów,
panowie, oto geniusz!
- Robert Schumann o Chopinie w recenzji pt. Ein Opus II z Wariacji
opus 2 Chopina na temat z Don Juana Mozarta, w „Allgemeine Musi­
kalische Zeitung” z 7 X I I 1831 r.
hutspot narodowa potrawa hol. (podawana trady­
cyjnie 3 października na pamiątkę odstąpienia Hisz­
panów od oblężenia Lejdy w 1574 r.): posiłek z jed­
nego dania złożony z duszonej wołowiny, marchwi,
ziemniaków, cebuli i pieprzu.
- hol. z hut 'chata’ i p o t 'garnek’.
huzar żołnierz lekkiej jazdy, pierwotnie węg.
(XV w.), a potem (od XVII w.) i in. armii europ.,
zazw. strojnie odziany z węgierska: wysokie czako
(a. bermyca), szamerowany dolman, zarzucona nań
szamerowana kurtka (mentyk), cyfrowane spodnie.
243________________________________________ hydro-
- węg. huszór 'pierw, rozbójnik; huzar’ z serb. husar, gusar 'pirat’ ze
śrdw.łac. cursarius, zob. korsarstwo; por. husaria.
hwyl [wym. hu:el] walij., entuzjazm uczuciowy a.
swada, elokwencja, zwł. jako cechy charakterystycz­
ne przypisywane Walijczykom.
hybris gr., nieposkromiona pycha, zuchwałość (wy­
wołująca gniew i pomstę bogów), arogancja (por. so-
phrosyne; Nemezis).
hybrydy mieszańce powstałe ze skrzyżowania rodzi­
ców należących do różnych odmian, ras, gatunków
itd.; por. bastard. || hybrydyzacja krzyżowanie dla
otrzymania mieszańców.
- łac. hybrida 'mieszaniec’.
hycel, rakarz, miejski łapacz bezpańskich psów;
przen. szelma, hultaj; łotr; dawn. oprawca, kat, po­
mocnik kata.
- nm. gwar. hitzel.
hydra zool. stułbia, jamochłon słodkowodny; przen.
nieustępliwe, uparte, wciąż na nowo odradzające się
zło, nieszczęście.
- gr. hydra 'mit. gr. wielkogłowy wąż z Lemy (Argolida), któremu,
w miejsce uciętej, wyrastały 2 nowe głowy; zabity przez Heraklesa’;
por. Herkules.
hydrant kran gł. przewodu sieci wodociągowej;pop.
wąż gumowy do polewania, przykręcania do kranu
wodociągowego. || hydraty, wodziany, połączenia
chem. zawierające wodę w postaci oddzielnych czą­
steczek. || hydrauliczny działający pod wpływem ciś­
nienia cieczy; napędzany ruchem cieczy. || hydrau­
lik robotnik wykonujący prace wodno-kanalizacyj­
ne. || hydraulika dział hydromechaniki, zajmujący
się praktycznym zastosowaniem praw ruchu i rów­
nowagi cieczy w pompach, turbinach itp.
- gr. hydraulikós przym. od hydraulis 'organy wodne’; zob. hydr-;
-aulos.
HYDR-, HYDRO- w złożeniach: woda; wodny; hy­
drauliczny; (zawierający) wodór.
- gr. hydör 'woda’; por. klepsydra.
hydrilla gatunek miękkich (ale niemal niezniszczal­
nych) wodorostów, sprowadzonych z Azji na Flory­
dę w latach 60. XX w. jako roślina akwariowa, która
jednak rozpleniła się na całym płd.-wsch. wybrzeżu
USA, stając się kłopotliwą plagą.
- z n.łac. nazwy gat. Hydrilla (verticillata), zdrobn. od łac. hydra,
zob. hydr-.
hydro- zob. hydr-. || hydrofobia wodowstręt; wście­
klizna. || hydrofor aparat pompowo-sprężynowy do
utrzymywania stałego ciśnienia wody w sieci wodo­
ciągowej. || hydrografia geografia wód lądowych
i morskich. || hydroliza rozkład związków chem. pod
wpływem wody. || hydrologia dział geofizyki zajmu­
jący się badaniem zjawisk zachodzących w hydro­
sferze. || hydropatia wodolecznictwo. || hydroplan
przest. wodnosamolot. || hydroponika zbieranie plo­
nów z roślin hodowanych na kamieniach, żwirze,
piasku, tłuczonej cegle, żużlu hutn., odpadkach two­
rzyw sztucznych, wacie szklanej itd. || hydrosfera
powłoka wodna Ziemi; por. geosfery. || hydrotera­
pia wodolecznictwo.
hydro-
- zob. hydr-; -fob(ia)-; -for(a); -graf-; -liz(a)-; -log-; pat(ia)-; (aero)plan;
gr.pon-, pénesthai 'trudzić się’; sfera; terapia.
HYL(O)- w złożeniach: materia, substancja; drew­
no; drzewo; las.
- gr. hýle 'jw.'; por. hilea.
hymen 1. błona dziewicza. 2. down. małżeństwo,
ślub.
- gr. hymen 1. 'błona; czepek (noworodka)’ 2. 'pieśń weselna; bóg-
-patron małżeństwa’.
hymn lit., muz. uroczysta pieśń świąteczna a. po­
chwalna, ku czci Boga, bogów, bohaterów itd.; uroczy­
sta pieśń narodowa, organizacyjna, związkowa itp., a.
symbolizująca określoną ideę (por. pean; psalm).
- gr. hymnos 'pieśń pochwalna’.
hypage satana zob. apage, Satana!
hyper- zob. hiper-.
hyp(o)- zob. hip(o)-.
hypocrite lecteur! mon semblable, mon frěre fr.,
hipokryto czytelniku, mój bliźni, mój bracie.
- z Baudelaire’a (wiersz Au lecteur „Do czytelnika”).
I
iacta alea est! kości zostały rzucone!; zob. Rubikon.
- ze Swetoniusza (Boski Juliusz, 32); łac. tłumaczenie gr. słów Ceza­
ra; anerrhiphtó kybos (z Menandra) 'kostka niech będzie (podrzuco­
na (w górę, z kubków)’; por. Plutarch (Pompejusz, 60).
iaido japońska forma szermierki na szable lekko za­
gięte u końca.
-jap ., z iai 'wyciągnięcie miecza’, do 'droga'.
iam proximus ardet Ucalegon łac., już pali się u są­
siada Ukalegona; przen. niebezpieczeństwo tuż-tuż,
u naszych drzwi; por. Hannibal ad portas.
- z Wergiliusza (Eneida, 2, 311). Okrzyk Eneasza, który, wyrwany ze
snu, zobaczył Troję w płomieniach.
iam seges est ubi Troia fuit łac., teraz są pola
(uprawne) tam, gdzie (niegdyś) była Troja; por. fu-
imus Troes...
- z Owidiusza (Heroidy, 1, 53).
-iana zob. -ana.
ianuis clausis łac., przy zamkniętych drzwiach.
-IATRA w złożeniach: doktor, lekarz (specjalista w ja­
kiejś dziedzinie). || -IATRIA w złóż.: nauka o pew­
nych chorobach, metody ich leczenia. || -IATRYCZ-
NY w złóż.: dotyczący leczenia, uzdrawiania.
- gr. iatreia 'kuracja' od iatrós 'uzdrowiciel; lekarz’; por. ftyzjatr(i)a;
geriatria; otiatria; pediatr(i)a; psychiatr(i)a.
ib. zob. ibidem.
244 ich bin der Geist...
hypokauston w staroż. Grecji i Rzymie - centralne
ogrzewanie (w łaźniach i domach mieszkalnych) na­
grzanym powietrzem krążącym w przewodach pod­
łogowych i ściennych (lac. hypocaustum).
- gr. 'jw.' od hypokaiein 'zapalić (ogień) pod’; zob. hip(o)-; kaiein,
zob. kaustyczny.
hypotheses non fingo lac., nie stawiam hipotez (nie
snuję domysłów).
- powiedzenie Izaaka Newtona.
hypotypoza fig. ret. obrazowy sposób przedstawie­
nia słownego odwołującego się do wyobrażeń wzro­
kowych; barwna, ilustracyjna demonstracja tematu.
- gr. hypotypósis 'wzór, zarys’ od hypotypóein 'szkicować'; typos
zob. -typ-.
hysteron proteron gr., dosł. ’później(szy) wcześ­
niej’; figura stylistyczna, retoryczna (a. błąd logicz­
ny), polegająca na odwróceniu naturalnego porząd­
ku, racjonalnej kolejności słów oznaczających zja­
wisko (a. przesłanki i wniosku), np. „zagrzmiało
i zabłysło”, ,jest zdrów i żyje”.
hyzop zob. hizop.
iberoamerykański dotyczący (pochodzący z) Ame­
ryki Łacińskiej. || iberyjski dotyczący Półwyspu Pi-
renejskiego a. jego mieszkańców (Hiszpanów, Portu­
galczyków, Basków) i in.
-ła c . Iberia, Hiberia 'Półwysep Pirenejski’.
ibidem (w skr. ibid., ib.) łac., tamże.
iblis zob. eblis.
ibn arab., (a. ben) syn (w imionach arab.).
Ibykusa żurawie - nieoczekiwani świadkowie zbrodni.
- na gr. poecie lirycznym Ibykusie (VI w. p.n.e.) popełniono wg le­
gendy mord, którego świadkiem był tylko klucz przelatujących żura­
wi; mordercy zdradzili się jednak, gdy na rynku, wśród tłumu, jeden
z nich, na widok lecących żurawi, zawołał: „Żurawie Ibykusa!”; por.
wiersz Fr. Schillera.
ichabod! okrzyk wyrażający żal za utraconą chwałą,
-hebr. ichäbhödh 'niesława; hańba’; w Biblii (1. ks. Samuel., 4, 19-
22) synowa Helego, umierając, nazywa swego nowo narodzonego
syna Ichabodem, gdyż Filistyni uprowadzili arkę przymierza.
ich bin besser als mein Ruf nm., jestem lepszy od
swojej reputacji; por. ipsa sua melior fama.
- z Schillera {Maria Stuart, 3,4) 1801 r.; por. u Beaumarchais’go (We­
sele Figara, 3, 5): et si j e vaux mieux qu'eile (ma reputatioh)? „A je­
ślim więcej wart od mej reputacji?” (tł. Boya-Żeleńskiego); 1784 r.
ich bin der Geist, der stets verneint nm., jestem
duchem wiecznego przeczenia.
- z Goethego (Faust, cz. I, Pracownia); Mefistofeles.
 ich grolle nicht
ich grolle nicht nm., nie ronię łez; nie gniewam się
(choć serce pęka...).
- z Heinego (Lyrisches Intermezzo, 18).
ich hab’s gewagt! nm., odważyłem się na to.
- z Urlicha von Hutten, 1488-1523, passim.
ich kann nicht anders nm., nie mogę inaczej (postą­
pić, uczynić).
- (?) Marcin Luter w przemówieniu na sejmie wormackim 18I V 1521 r.
ich kenne meine Pappenheimer nm., ja znam swo­
ich Pappenheimerów (tj. moich dzielnych kirasjerów
z pułku Pappenheima); przen., żart., iron. znam swo­
ich ludzi, wiem, ile są warci i czego się można po
nich spodziewać.
- paraff. z Schillera Śmierć Wallensteina, 3,15; Daran erkenn ’ich me­
ine Pappenheimer ’Po tym poznaję swoich P-ów’.
ichneumon, mangusta, „szczur faraonów”, ssak dra­
pieżny, występujący w płn. Afiyce, Palestynie, Azji
Mniejszej (w staroż. Egipcie czczony jako rzekomy
pożeracz krokodylich jaj), tępiciel gryzoni i jadowi­
tych wężów. || ichnologia nauka o kopalnych śladach
działalności zwierząt (nie tylko śladach stóp i nie tyl­
ko śladach kręgowców).
- gr. dosl 'tropiciel; mała osa; jw .’ od ichnos 'trop; ślad’; zob. -log-.
ichor mit. gr. ciecz eteryczna, płynąca w żyłach bo­
gów zamiast krwi; krew bogów; por. nektar.
ich singe wie der Vogel singt nm., śpiewam, jak
śpiewa ptak.
- z Goethego (Spiewak), 1783 r.
ICHTIO- w złożeniach: ryba. || ichtiologia nauka
0 rybach. || ichtiozaur rybojaszczur, morski gad ko­
palny żyjący od środkowego triasu do górnej kredy
(Tabl. 7), przypominający wyglądem rekina.
- gr. ichtys 'ryba'; zob. -log-; -zaur.
ich weiss nicht was soll es bedeuten nm., nie wiem,
co to ma znaczyć (że jestem taki smutny).
- z Heinego (Heimkehr, 2, Lorelei).
id łac., ono; w psychoanalizie - jeden z poziomów
osobowości ludzkiej: zbiór nieświadomych, prymi­
tywnych impulsów, których niekontrolowane dzia­
łanie doprowadzić by musiało człowieka do samo­
zniszczenia; zob. ego; idem.
idea myśl;fiłoz. bezpośredni przedmiot myśli (pozna­
nia), pojęcie, wyobrażenie; myśl przewodnia, twór­
cza; główna tendencja utworu; pomysł, koncepcja;
pojęcie abstrakcyjne. || idealista pot. człowiek kie­
rujący się zasadami wzniosłymi, zdolny do poświę­
ceń; marzyciel, utopista. || idealizm kierunek filozof,
zakładający pierwotność ducha, idei, świadomości
1 wtómość materii, przeciwstawny materializmowi.
|| idealizować przeceniać kogo, wybielać; przypisy­
wać (komu, czemu) zalety, których ta osoba a. rzecz
nie posiada; apoteozować, gloryfikować. || idealny
niematerialny, duchowy, nierealny; wzniosły, szczyt­
ny, uduchowiony; doskonały, wzorowy. || ideał do­
skonałość, najwyższy cel dążeń, pragnień; wzór, pro­
bierz; żart. osoba ukochana, uwielbiana.
- późn.łac. idealis 'idealny' od łac. idea 'prawzór; idea’ z gr. 'kształt;
wyobrażenie’ od idein 'widzieć'.
245 ido
idée fixe fr., natrętna myśl, pomysł stale zaprzątają­
cy umysł; chorobliwe opanowanie psychiki przez na­
wracającą myśl, ideę prześladowczą.
idées-forces fi:., idee-siły.
- z Alfreda Fouillée, 1838-1912, passim.
idem (skr. id) łac., jak poprzednio, jak w pozycji
bezpośrednio poprzedzającej; ta sama, co poprzed­
nio, pozycja bibliograficzna, ten sam autor, tytuł itp.
|| idem per idem łac., dosl ’to samo przez to samo
(określać)’; zob. circulus vitiosus.
identyczny dokładnie taki sam, jednakowy. || iden­
tyfikacja ustalenie, stwierdzenie tożsamości; tech-
nol. określenie struktury i parametrów obiektu; opra­
cowanie modelu mat. obiektu; (grupowa) poczucie
przynależności do jakiejś grupy i solidaryzowanie się
z nią. || identyfikator użytkownika inf. jednoznacz­
na (w danym systemie, sieci komputerowej) nazwa
użytkownika, pozwalająca komputerowi stwierdzić
np. jakie posiada on uprawnienia w systemie; por.
komputerowa sieć. || identyfikować, stwierdzać, roz­
poznawać, ustalać tożsamość, utożsamiać.
- fr. identique 'identyczny' z śrdw.łac. identicus 'jp.' od łac. idem
'ten sam’.
ideograficzne pismo - przedstawiające całe wyrazy
za pomocą znaków, ideogramów, reprezentujących
pojęcia, a nie głoski.
- zob. idea; -graf-; -gram.
ideolog wyraziciel, zwolennik określonej ideologii. ||
ideologia całokształt idei i poglądów na świat i życie
społ. właściwy danej klasie (warstwie, grupie) społ.,
danemu kierunkowi, prądowi polit., ekon., art. || ide­
owiec człowiek idei, nie oglądający się na własne ko­
rzyści, ideowy wiemy, oddany idei.
- zob. idea; -log-.
id est łac., to jest, to znaczy.
IDIO- w złożeniach: własny, osobisty; oddzielny;
swoisty, odmienny; utworzony samodzielnie; powsta­
jący wewnątrz. || idiofony muz. instrumenty perkusyj­
ne (w których źródłem dźwięku jest elastyczne cia­
ło drgające, nie mające naprężenia wstępnego); por.
aerofony. || idiograficzne nauki - zajmujące się usta­
laniem faktów jednostkowych, opisem i objaśnia­
niem konkretnych zdarzeń (podział W. Windelbanda;
1894 r.); por. nomotetyczne. || idiom, idiomat(yzm)
związek wyrazowy właściwy tylko danemu językowi,
nieprzetłumaczalny dosłownie na inny język. || idio-
synkrazja med. uczulenie wrodzone (zob. alergia);
pop. wstręt, antypatia. || idiota med. chory z ciężkim
wrodzonym niedorozwojem umysłowym, głuptak;
pop. głupiec, bałwan. || idiot box (a. idiot lantern)
bryt.ang. slang, dosl ’pudło (latarnia) idioty’, telewi­
zja. || idiotyzm zob. oligofrenia; pop. głupstwo.
- gr. idtoma dpn. idiómatos 'specyficzna cecha; właściwość (stylu);
idiom’ i idiotěs 'człowiek prywatny; niespecjalista; ignorant’ od idios
'własny; piywatny; swoisty’; zob. -fon-; sýnkrasis 'mieszanie; stapia­
nie’; zob. -syn-; krásis 'mieszanina' od keránnyai, zob. krater.
ido sztuczny język międzynarodowy (zreformowane
esperanto), opracowany w 1908 r. we Francji przez
de Beaufronta i Couturata.
ido
- 'potomek’ z gr. -ides 'przyrostek patronimiczny’; por. eupatrydzi.
idol wyobrażenie, posąg, symbol bóstwa; bałwan
(pogański), bożyszcze; (w l.mn.) filoz. (u Fr. Baco­
na) „ułudy umysłu”, złudzenia poznawcze. || idola-
tria bałwochwalstwo.
- późn.łac. idolum z gr. eidolon 'widmo; obraz; obraz boga; (l.mn.) f i­
loz. cząsteczki (podobizny) wysyłane przez przedmioty i wywołujące
wrażenie zmysłowe (wg Demokryta i epikurejczyków)’; zob. latria.
idu na wy st.ros., dosl. ’idę na was’; wyruszam prze­
ciw wam.
- Światosław Igorowicz, książę kijowski (ok. 940-972), syn Igora
Starego i Olgi, ruszył w r. 972 na Bułgarów, którym chcieli pomóc
Grecy, a pobiwszy Bułgarów wysłał z Perejesławia pismo do Greków,
głoszące: Choczju na wy iti („Chcę iść na was”); gram. pozostałość
b. dawnej (prasłowiań. jeszcze) tendencji do występowania męskich
rzeczowników żywotnych i zaimków osobowych w mianowniku, a w
funkcji biernika (np. „iść za mąż”, „na koń!”, „za pan brat”, „na św.
Michał”).
Idy w st.rz. kalendarzu - 13. dzień miesiąca (w mar­
cu, maju, lipcu i październiku - 15. dzień); por. ka­
lendy.
- łac. idus 'jw.'. Idus Martiae - „Idy marca”, szczególnie sławne r. 44
p.n.e., kiedy zamordowano Cezara.
idylla (poemat opisujący) beztroskie, spokojne, po­
godne, szczęśliwe (zwł. wiejskie) życie bez konflik­
tów; sielanka; niczym nie zmącona miłość. || idyl­
liczny.
- łac. idyllium 'sielanka' z gr. eidyllion 'poemacik' zdrobn. od eidos
'kształt; forma (lit.)’.
i dym otięczestwa nam słądok i prijątien ros., na­
wet dym ojczysty jest nam słodki i miły.
- u Gribojedowa (Mądremu biada, 1, 7) jako cytat z Harfy poety ros.
Gawriły Dierżawina (1743-1816); por. Eraz (Adagia, 1, 2, 16), Ho­
mer {Odyseja, 1, 58).
idżma arab. 'zgoda, jednomyślność’, powszechna
i zupełna zgoda społeczności muzułm., zwł. uczo­
nych (zob. ulama), na jakąś zasadę islamu, trzecie
z czterech źródeł jurysprudencji islamskiej; pozosta­
łe to: Koran, Sunna i kijas.
iettatura wł., wg wierzeń lud. - zły urok, tj. przyno­
szący nieszczęście; por. malocchio.
ifryt zob. afryt.
Igdrasil, Yggdrasill mit. skand, „wielkie drzewo
świata”, legendarny, wiecznie zielony jesion, obej­
mujący konarami niebo, a korzeniami ziemię i pod­
ziemny świat umarłych.
igloo [wym. iglu:], iglu, domek Eskimosów z darni,
drzewa a. kamienia lub, jeśli prowizoryczny, z blo­
ków ubitego śniegu, ustawionych w kształcie kopuły.
- ang. 'jw.' z esk. ig(d)lu 'jp.'.
ignam bot., zob. jams.
- fr. igname 'jw.' z hiszp. ihame (dziś ńame) 'jw.'
igni ferroąue zob. ferro et igni.
ignis fatuus łac., błędny ognik,
ignis mutat res łac., ogień przekształca materię.
246 ikarowe
ignoramus et ignorabimus łac., nie wiemy i nie bę­
dziemy wiedzieć (formuła nierozwiązywalności za­
gadki świata, zakreślająca granice wiedzy ludzkiej).
Ignorance is Strength zob. War is Peace.
ignorancja brak wiedzy, nieświadomość, nieuctwo.
|| ignorant nieuk. || ignorować celowo, świadomie
nie zauważać; nie brać pod uwagę, lekceważyć.
- łac. ignorantia 'niewiedza' od ignorans dpn. ignorantis p.pr. od
ignorare 'nie wiedzieć’ od ignarus 'nie wiedzący; nieznany’; i- zob.
in - 1;gnarus 'znający; znany’; por. narracja.
ignorantia facti excusat łac., prawn. nieznajomość
faktu jest usprawiedliwieniem. || ignorantia le­
gis excusat neminem łac., nieznajomość prawa nie
usprawiedliwia nikogo; nie można tłumaczyć się nie­
znajomością prawa. || ignoratio elenchi łac., dosl.
'nieznajomość tezy dowodzonej’, przedmiotu sporu;
błąd log. polegający na dowodzeniu (a. zbijaniu) in­
nej tezy niż ta, której miało się dowieść (a. którą mia­
ło się zbić).
ignorować zob. ignorancja.
ignoti nulla cupido łac., nieznane nie nęci.
- z Owidiusza (Sztuka kochania, 3, 397).
ignoto Deo łac., nieznanemu Bogu.
- z Wulgaty (Dzieje Ap., 17,23).
ignotum per ignotum łac., log. (wyjaśniać, okre­
ślać) nieznane przez nieznane; względny błąd log.
w definiowaniu, polegający na objaśnianiu pojęcia
definiowanego (definiendum) za pomocą pojęć de­
finiujących (idefiniens) niezrozumiałych dla odbior­
ców; por. circulus vitiosus.
iguana legwan, wielka jaszczurka nadrzewna Ame­
ryki tropikalnej, o długości do 1,8 m. || iguanodon
wielki, roślinożerny gad kopalny z rzędu dinozau­
rów, żyjący we wczesnym okresie kredowym; por.
Tabl. 7.
-h iszp . iguana 'jw.' z arab. iwana 'jp.'; zob. -odon(t)-.
ihram arab., stan uświęcenia, w jakim znajduje się
muzułmanin w czasie pielgrzymki do Mekki; cere­
monialnie prosty, biały bawełniany ubiór pielgrzyma.
IHS staroż. chrześc. symbol i monogram Jezusa.
- późniąc. IHS, IHC z gr. wielkich liter iota, eta i sigma (Tabl. 40);
skr. od Iesous 'Jezus'.
ihumen, igumen przełożony klasztoru (w chrześc.
Kościołach wsch.).
- ros. igumien, ukr. ihumen 'jw.' z gr. hegotimenos 'prowadzący' od
hegeisthai, zob. hegemonia.
i ja jewo ljągnuł ros., i ja go kopnąłem; por. coup de
pied de 1’ane.
- z Krylowa (Lisica i osioł; 1825 r.); Osioł chwali się, że kopnął znie-
dołężniałego Lwa, przed którym dawniej drżał ze strachu.
ikarowe loty - zbyt wysokie, podniebne, szaleńcze
na to, aby mogły się nie skończyć katastrofą.
- gr. Ikaros 'Ikar mit. gr., syn Dedala (Daidalos), wzbił się zbyt wyso­
ko w powietrze na sporządzonych przez ojca skrzydłach; wosk, któ­
rym spojone były pióra, roztopił się od słońca, a chłopiec spadł do mo­
rza i utonął; por. Owidiusz (Metamorfozy, 8, 183-235)’.
 ikat
ikat zdobienie tkanin przez farbowanie osnowy a. (i)
wątku na różne kolory przed utkaniem, aby uzyskać
charakterystyczny efekt zamglenia; technika stoso­
wana w staroż. Egipcie, w Indonezji, Malezji, Japo­
nii (kasuri), Francji XVIII w. (chiné) i Ameryce Łac.
-m alaj. 'wiązać’.
ikebana jap., ogólna nazwa bukieciarstwa jap., sztu­
ki układania kwiatów (i in. części roślin) w kompo­
zycje, np. w stylu rikka (abstrakcyjny, linearny, 7-11
linii; od XI w.), ikenobo (uproszczony, 3 linie, sym­
bole nieba, ziemi i człowieka; od XV w.), nageire
(formy swobodne), moribana (krajobrazowy, natura-
listyczny; XX w.).
IKON-, IKONO- w złożeniach: obraz, wizerunek.
|| ikona obraz relig. w sztuce wsch.chrześc. (bizan­
tyjskiej, ruskiej); inf. graficzny element ekranu kom­
putera w postaci małego rysunku lub symbolu, uży­
wany w wielu programach dla ułatwienia ich obsługi
(np. w edytorach tekstu po przesunięciu kursora na
mały rysunek drukarki i naciśnięciu klawisza myszy
edytowany tekst zostaje przesłany do drukarki); por.
komputerowa sieć, user friendliness, kursor. || ikono-
dul czciciel obrazów (św.) i obrońca ich jako przed­
miotów kultu dewocyjnego; por. ikonoklasta. || iko­
nografia ogół dzieł piast, dotyczących jakiejś osoby
a. wydarzenia; nauka pomocnicza historii sztuki,
zajmująca się interpretacją tematu czy motywów
(dawn., zwł. relig.) dzieł sztuki piast. || ikonokla­
sta obrazoburca. || ikonoklazm Kośc.chrześc. obra-
zoburstwo, zwalczanie kultu obrazów relig. (w Bi­
zancjum w VIII-IX w., w Niderlandach w XVI w.).
|| ikonolatria oddawanie wizerunkom czci należ­
nej bóstwu, odmiana bałwochwalstwa. || ikonolo-
gia w dawn. teorii sztuki - nauka o treści i symbolice
dzieł piast. || ikonostas w cerkwi: ozdobiona ikona­
mi trójdrzwiowa (środkowe drzwi - „carskie wro­
ta”) przegroda, oddzielająca część ołtarzową (sank­
tuarium) od nawy.
- gr. eikon 'obraz'; -dul z gr. doúlos 'niewolnik'; zob. -graf-; -klasta,
-klazm z gr. klan 'łamać'; latria; -log-; -stas z gr. stásis ’stan(ie w miej­
scu); pozycja’; por. statyka.
Iksjona koło - męczarnie, katusze; cierpienie bez
kresu.
- w mit. gr. Iksión, król Lapitów w Tesalii, który za targnięcie się na
cześć Hery, małżonki Zeusa, został strącony do Tartaru i wpleciony
w stale obracające się koło ogniste.
ikt(us) lit. staroż. w wierszu iloczasowym akcent
metryczny (niezależny od akcentu wyrazowego);
arsa, mocna sylaba w stopie wierszowej; med. nagły
atak choroby, zwł. udaru mózgowego.
- łac. ictus 'cios, strzał, rzut’ z p.p. od icere 'bić, ugodzić’.
ii- zob. in-.
II est levé voici ie jour sanglant fr., Oto dziś dzień
krwi i chwały (tł. Karola Sienkiewicza; muz. Karola
Kurpińskiego).
- początek pieśni o powstaniu 1831 r. La Varsovienne (ou la Polo-
naise 'Warszawianka' (1831 r.) poety i dramaturga fr. Casimira Dela-
vigne (1794-1843).
ileus łac., med. niedrożność jelit.
247 II servitore di due padroni
il faut cultiver notre jardi fr., trzeba uprawiać nasz
ogród, tj. zajmować się swoimi własnymi sprawami.
- z Woltera (Kandyd\ czyli optymizm, 1759 r.); ostatnie słowa powieści.
il faut mourir en brave fr, trzeba umrzeć odważnie.
- książę Józef Poniatowski w czasie bitwy pod Lipskiem 19 X 1813 r.
il faut, parmi le monde, une vertu traitable fr.,
w naszym świecie potrzebna jest cnota ugodowa.
- z Moliera ( Mizantrop, 1,1); słowa Filinta.
Il faut qu’une porte soit ouverte ou fermée fr.,
Trzeba, aby drzwi były albo otwarte, albo zamknięte;
jedno z dwojga, trzeciego wyjścia nie ma.
- tytuł komedii (1845 r.) Musseta wzięty z komedii Zrzęda (fr. Le
Grondeur, 1691 r.) D.A. de Brueys i J. Palaprata.
il faut souffrir pour étre belle fr, trzeba cierpieć, by
być ładną (odnosi się to do dobrowolnie znoszonych,
choć przykrych zabiegów kosmetycznych).
il gran rifiuto wł., wielka odmowa.
- z Dantego {BoskaKomedia, Piekło, 3,60); aluzja (?) do Celestyna V,
który, obrany w 1294 r. papieżem, abdykowałpo pięciu miesiącach.
(Iliacos) intra muros peccatur et extra łac., grze­
szy się zarówno wewnątrz, jak i zewnątrz murów
(trojańskich); przen. obie strony są nie bez winy (pla­
my, błędu).
- z Horacego {Listy, 1,2, 16).
illotis manibus łac., z nie umytymi rękami; bez nale­
żytego przygotowania.
illuminati osoby niepospolicie światłe, uczone, oczy­
tane (a. podające się za takie).
- wł. l.mn. 'jw.' z n.łac., z łac. r.m. l.mn. od illuminatus p.p. od illumi-
nare, zob. iluminacja.
(Les) Illusion perdues fr., Stracone złudzenia.
- ogólny tytuł cyklu trzech opowieści (1837-43) Balzaka.
Il Maestro di color che sanno wł., Mistrz tych, któ­
rzy wiedzą.
- z Dantego {Boska Komedia, Piekło, 4,131); o Arystotelesie.
II ne faut jurer de rien fr., Nie trzeba się zarzekać
(tł. Boya-Żeleńskiego).
- tytuł komedii (1836 r.) A. de Musseta.
il n’y a plus ďenfants! zob. ah, il n ’y a plus...
il n’y a plus de Pyrénées fr., Pireneje przestały ist­
nieć.
- słowa przypisywane przez Woltera {Siede de Louis XIV, r. 28) Lu­
dwikowi XIV, który miał je powiedzieć z okazji wstąpienia swego
wnuka na tron hiszp. w 1700 r.
il n’y a que le premier pas qui coüte fr., tylko pierw­
szy krok jest trudny.
- odpowiedź pisarki fr, markizy du Deffand (1697-1780), kardynało­
wi de Polignac (1661-1742), wyrażającemu podziw dla długości dro­
gi (6 mil), jaką miał odbyć, wg legendy, pierwszy (rzekomo) biskup
Paryża, św. Dionizy {Saint-Denis), po egzekucji na Montmartre, ze
swą ściętą głową w ręku.
ilot(a) zob. helota.
Il servitore di due padroni wł., Sługa dwóch panów.
- komedia (1753 r.) Carla Goldoniego, tytuł wg Wulgaty (Ew. wg
Mat., 6, 24); Nemo potest duobus dominis servire 'Nikt nie może
dwóm panom służyć’.
ils ne passeront pas!
ils ne passeront pas! ff., nie przejdą (por. no pasa-
ran; on les aura).
- zawołanie wojsk fr., broniących Verdun przed atakami nm. (21 II-
2 X I 1916 r.).
ils n’ont rien appris ni rien oublie fr., niczego się
nie nauczyli i niczego nie zapomnieli.
- przypisywane Talleyrandowi; także generałowi Dumouriez (1739—
1823) o dworzanach Ludwika XVIII; początek wiersza La Varsovien-
ne (fr., 'Warszawianka’), 1831 r., Casimira Delavigne.
iluminacja rzęsiste oświetlenie; barwne inicja­
ły i miniatury rękopisów śrdw. || iluminator świe­
tlik, bulaj, okrągłe okienko wodoszczelne w burcie
a. nadbudówkach statku; osoba zajmująca się ozda­
bianiem rękopisów, malowaniem iluminacji. || ilu-
minizm w teorii poznania - mniemanie, że prawdę
poznaje się nie przez rozumowanie, ale intuicyjnie,
dzięki oświeceniu umysłowemu przez Boga. || ilumi­
nować rzęsiście oświetlać; zdobić rękopisy.
- późn.łac. illuminatio 'oświetlenie' z łac. illuminare 'oświetlać'; il-
zob. in- 2; luminare 'rozjaśnić' od lumen, zob. lumen.
ilustracja (foto)graficzne, rysunkowe, malarskie
uzupełnienie a. objaśnienie tekstu; obrazek, rycina;
(i. muzyczna) tło, podkład muz. filmu, sztuki teatr.,
słuchowiska, programu TV itp.; przen. przykład wy­
jaśniający myśl a. pogląd.
- łac. illustratio 'rozjaśnienie; unaocznienie’ od illustrare 'czynić ja­
snym’; il- zob. in- 2; lustrare 'oczyszczać; rozjaśniać’ od lustrum,
zob. lustr.
iluzja złudzenie, urojenie, złuda. || iluzjonista ma­
gik, kuglarz, sztukmistrz; fantasta. || iluzjonizm ma­
larstwo iluzjonistyczne (wywołujące złudzenie, że
perspektywa obrazu a. przedmiotu na nim przedsta­
wione są rzeczywiste); filoz. doktryna głosząca, że
świat poznawalny za pomocą zmysłów jest złudą.
|| iluzoryczny, iluzyjny pozorny, złudny, nierealny,
zwodniczy, fikcyjny.
- łac. illusio 'drwina; kpina’ od illudere 'drwić, kpić’; il- zob. in- 2;
ludere, zob. aluzja.
il y a des juges ä Berlin fr., są (jeszcze) sędziowie
w Berlinie; przen. jeszcze prawo góruje nad samo­
wolą władców (często iron.).
- parafr. z poet. opowieści Franęois Andrieux (1759-1833) Młynarz
z Sans-Souci; rzekomo odpowiedź młynarza królowi Prus, Frydery­
kowi Wielkiemu. Król chciał wykupić młyn, którego hałasy prze­
szkadzały mu w pracy, a gdy młynarz się nie zgodził, zagroził mu
wywłaszczeniem, lecz otrzymawszy odpowiedź, dał za wygraną.
il y a des longeurs fr., są tam (jednak) dłużyzny.
-p isarz fr. pochodzenia wł. Antoine Rivarol (1752-1801), autor sen­
tencji i maksym, mówił tak, ilekroć pytano go o zdanie o jakimś dy-
stychu (dwuwierszu).
il y a fagots et fagots fr., są wiązki i wiązki (drewek);
jest różnica między towarem a towarem; przen. róż­
ne bywają gatunki rzeczy o tej samej nazwie.
- z Moliera (Lekarz mimo woli, 1, 6). Słowa drwala Sganarela.
im- zob. in-.
imaginacja (bujna) fantazja, wyobraźnia; zdolność
wyobrażania, art. tworzenia; urojenie, wytwór wy­
obraźni. || imago postać dojrzała owadów, powstała
po przebyciu stadiów przeobrażenia (metamorfozy).
- łac. imaginatio 'wyobrażenie' z imaginari 'wyobrażać (sobie)’ od
imago 'obraz'.
248 imitacja
imągines maiorum łac., dosł. 'portrety przodków’;
staroż. woskowe maski pośmiertne członków rodzi­
ny rz., przechowywane w domowych armariach wraz
z opisem zasług zmarłego.
imagizm ruch poetycki żywotny w Brytanii i USA
w latach 1910-18, przeciwstawiający się romanty­
zmowi i abstrakcyjnemu idealizmowi oraz kierun­
kom współczesnym, odrzucającym rygory języka
i kompozycji, głoszący jasność ekspresji osiąganą
dzięki precyzji obrazu; w pierwszej antologii Des
Imagistes, wydanej w 1914 r. pod redakcją Ezry Po-
unda, znalazły się m.in. utwory Hildy Doolittle, E.
Pounda, Amy Lowell, Richarda Aldingtona, Jamesa
Joyce’a i Forda Madoxa Forda.
- ang. imagism od image 'obraz'.
imago zob. imaginacja.
imam duchowny przy meczecie; uczony duchowny
muzułm.; prorok i przywódca relig. szyitów; kalif,
przywódca duchowy i świecki islamu; tytuł niektó­
rych książąt muzułm. na Wschodzie; por. ulama.
- arab. imam 'przewodnik (karawany); przywódca’.
imam bajildi tur., potrawa turecka z bakłażanów, ce­
buli, pomidorów i czosnku.
im Anfang war die Tat! nm., na początku był czyn!
(por. in principio erat verbum).
- z Goethego (Faust, cz. 1, sc. 3).
imażynizm kierunek poezji ros. 1919-24 wyłoniony
z futuryzmu, pod wpływem anglosaskich imagistów
(zob. imagizm) uważający obraz za podstawowy ele­
ment poezji: dawał jednak pierwszeństwo wierszowi
wolnemu, skupiającemu się wokół jednej metafory a.
stanowiącemu łańcuch metafor, chętnie czerpiącemu
tematy z życia cyganerii art. a. z życia dawnej wsi.
Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Ser­
giusz Jesienin.
- ros. imażinizm od ang. imagism.
imbecyl med. głuptak, chory niedorozwinięty umy­
słowo. || imbecylizm nieporadność umysłowa; por.
oligofrenia.
- łac. imbecillus 'słaby (na umyśle)’.
imbroglio wł., [wym. imbrolio] zagmatwanie, za-
wikłanie (lit. intrygi); złączenie dwu tematów muz.
o różnym takcie.
imigracja napływ ludności obcej, osiedlającej się na
stałe w jakimś kraju; ogół imigrantów, przybyszów
cudzoziemskich osiadłych na stałe; por. migracja.
- łac. immigrans dpn. immigrantis p.pr. od immigrare 'osiedlać się’;
im- zob. in- 2; zob. migracja.
imitacja naśladownictwo, naśladowanie; przed­
miot tańszy, gorszy, naśladujący przedmiot kosztow­
niejszy, lepszy; muz. technika kompozytorska, zwł.
w utworach polifonicznych (np. fuga, kanon), po­
legająca na powtarzaniu motywu a. tematu jednego
głosu przez inny głos. || imitátor elektryczny elek­
tryczny instrument muz. naśladujący barwy dźwię­
ków instrumentów tradycyjnych, np. organy elektr. ||
imitować naśladować.
- łac. imitatio 'naśladowanie' od imitari 'naśladować'.
 imitatores, servum pecus!
imitatores, servum pecus! zob. o imitatores...
immanentny filoz. będący wewnątrz czego, tkwią­
cy w czym, właściwy z natury danemu zjawisku, nie
wynikający z działania czynników zewn., por. trans­
cendentny. || immanentyzm filoz. skrajny empiryzm,
utrzymujący, że rzeczywistość nie ma obiektywnego
bytu, przyjmujący przeżycia podmiotu za jedyne źró­
dło poznania świata; por. solipsyzm.
- łac. immanens dpn. immanentis p.pr. od immamre 'pozostawać na
miejscu; zamieszkiwać’ im- zob. in- 2; maněre 'pozostawać; miesz­
kać’; por. permanentny; remanent.
immatrykulacja wpisanie, zaliczenie w poczet stu­
dentów wyższej uczelni; uroczystość przyjęcia no­
wych studentów na 1. rok studiów.
- śrdw.łac. immatriculare 'wciągnąć do spisu’; im- zob. in- 2; matri-
cula, zob. matryca.
immedicabile vulnus łac., nieuleczalna rana; także
przen. psych.
- z Metamorfoz, 1,190, Owidiusza.
immersja astr. zakrycie jednego ciała niebieskiego
przez drugie a. wejście w jego cień; fiz. wprowadze­
nie cieczy (zwł. olejku cedrowego) między obiektyw
mikroskopu a. oglądany preparat dla uwyraźnienia
obrazu. || immersyjny (obiektyw).
- późn.łac. immersio 'zanurzenie' od (im)mergere 'zanurzać'; im-
zob. in- 2.
immortels zob. quarante immortels.
IMMUN-, IMMUNO- w złożeniach: wolny, zwol­
niony od czego; chroniony, strzeżony; odporność,
uodpornienie. || immunitet prawo (przywilej) nie-
podlegania temu, co ciąży na innych i nieczynienia
tego, do czego inni są zobowiązani. || immunizacja
sztuczne uodpornienie organizmu. || immunizować. ||
immunosupresja, immunodepresja działanie med.
w celu osłabienia mechanizmów odpornościowych
a. obniżenia bariery immunologicznej organizmu. ||
immunologia nauka o odporności organizmów na
zarazki, jady itp.; por. serologia. || immunologicz­
na bariera - reakcja organizmu na transplantację, po­
legająca na rozpoznawaniu, zwalczaniu i odrzuca­
niu obcych sobie antygenowo tkanek; (i. tolerancja)
brak reakcji organizmu na obce tkanki, brak bodźca
do wytwarzania przeciwciał. || immunoterapia med.
pobudzanie, wzmacnianie odporności organizmu.
- łac. immunitas 'uwolnienie od obciążeń’ od immunis 'wolny od ob­
ciążeń, obowiązków’; im- zob. in - 1; munia 'obowiązki obywatelskie,
społ.’, zob. -log; łac. suppressio 'zatajenie' od supprimere 'obciążyć;
tłumić; zataić’; sup- zob. sub-;premere, zob. presja; terapia.
imo pectore łac., z głębi serca.
- z Wergiliusza (Eneida, 11, 377).
impaktowy (np. krater) powstały wskutek uderzenia
(meteorytu), kolizji, wstrząsu.
- ang. impact 'uderzenie; wstrząs’ z łac. impactus, p.p. od impingere
'uderzyć; pchnąć’; zob. in- 2; pangere 'wbijać, wtykać’.
impas sytuacja, w której nie można kontynuować
(posuwać naprzód; rozwijać) działania (pracy, twór­
czości; rokowań) bez nowych impulsów (środków,
sił; pomysłów; ustępstw); przen. ślepa uliczka; bi­
cie młodszą z posiadanych kart w przewidywaniu, że
249 imperium et libertas
przeciwnik nie ma czym jej przebić. || impasować
(w kartach).
- fr. impasse 'ślepa uliczka; położenie bez wyjścia; impas (w kar­
tach)’; im- zob. in - 1; passer 'przejść, przejechać; minąć’ od łac. pas­
sus, zob. passus.
impast piast, w malarstwie olejnym: wypukłe nało­
żenie farby pędzlem a. szpachlą dla oddania efektów
światła a. wzbogacenia faktury; farba w ten sposób
nałożona.
- wł. impasto 'gniecenie; mieszanina; jw .’ od impastare 'gnieść; roz­
rabiać; nakładać (farby jw.)’; im- zob. in- 2;pasta zob. pastel.
impeachment [wym. impńczment] w prawie ang.
i amer. - postawienie przez parlament w stan oskar­
żenia wysokiego urzędnika władzy wykonawczej,
np. ministra, (wice)prezydenta, za wykroczenia służ­
bowe.
- ang. 'oskarżenie; stan oskarżenia; pociągnięcie do odpowiedzial­
ności; jw .’ od śr.fr. empechement 'przeszkoda' z empecher 'przeszka­
dzać' z późniąc, impedicare 'spętać'; zob. in- 2; pedica 'pęta' o d pes
'noga'.
impedancja fiz. opór pozorny (układów elektr., aku­
stycznych, mech.). || impedimenta, impedymenta
prawn. przeszkody w zawarciu małżeństwa.
- fr. impedance 'jw.' i łac. impedimentum 'przeszkoda, tama’ od im-
pedire 'hamować; uwikłać’; im- zob. in- 2; -pedire od pes dpn. pe-
dis, zob. pedicure.
imperativus łac., (tryb) rozkazujący (czasownika). ||
imperator cesarz. || imperatyw nakaz, reguła, nor­
ma moralna; (i. kategoryczny) wg Kanta: bezwarun­
kowy nakaz moralny, powszechnie ważne prawo,
którym należy się kierować, aby przezwyciężyć ego­
izm i spełnić „powinność ogólnoludzką”: „postępuj
wg takiej tylko zasady, którą mógłbyś chcieć uczynić
prawem powszechnym”; por. kantyzm.
- późniąc, imperativus 'rozkazujący' i łac. imperator 'wódz' od im-
perare 'rozkazywać; rządzić’; im- zob. in- 2; parare, zob. paramen­
ty; por. imperializm.
imperfectum [wym. ...fęk..]gram. czas przeszły nie­
dokonany.
- łac. r.nij. od imperfectus 'niedokonany; niedoskonały’; im- zob.
in - 1; zob. perfectum.
imperializm najwyższe, monopolistyczne stadium
kapitalizmu (Lenin); zaborcza polityka zagranicz­
na państwa imperialistycznego, imperialistów,
polegająca na podbojach (kolonialnych), military-
zmie, dążeniu do ujarzmienia innych krajów. |J impe­
riał w Rosji carskiej: złota 10-rublówka, od 1897 r.
- 15-rublówka; down. wierzch dyliżansu pocztowe­
go, omnibusu konnego z miejscami dla pasażerów.
|| imperium wielkie mocarstwo; cesarstwo; prawn.
władza, zwierzchnictwo, moc wydawania zarządzeń
i stosowania sankcji.
- ros. impieriál 'impieriał' i ff. imperial 'cesarski; górka (omnibusu);
bródka (napoleońska)’ z późniąc, imperialis 'cesarski' od łac. impe­
rium1(najwyższa) władza (Rzymu nad ludami podbitymi); cesarstwo
(bizantyjskie)’ z imperare, zob. imperativus; por. empire.
imperium et libertas łac., władza i wolność.
- hasło polit, (z r. 1879) premiera ang. Benjamina Disraeliego, lorda
Beaconsfield (1804-81); parafr. z Tacyta, który (w Żywocie Juliusza
Agricoli, 3) sławi cesarza N ew ę (ok. 35—98 r.) za to, że na początku
swego panowania połączył nie dające się dotąd pogodzić: principá­
tům ac libertatem 'władzę panującego i wolność’; por. Cyceron (Fi-
lippiki, 4,4).
impertynencja
impertynencja niegrzeczność, arogancja, zuchwal­
stwo, grubiaństwo; zniewaga, obelga. || impertynent
zuchwalec, grubianin, arogant.
- późn.łac. impertinens ’nie należący (do rzeczy); nieodpowiedni’;
im- zob. in- 1; pertinens p.pr. odpertiněre 'dosięgać; dotyczyć’; zob.
per-; temre, zob. tenuta.
impet siła (roz)pędu, rozmachu. || impetyk raptus,
pasjonat, człowiek impetyczny przest. popędliwy,
porywczy, gwałtowny, wybuchowy, impulsywny.
- łac. impetus ’atak, napaść; impet’ od impetere 'atakować’; zob. in-
2; petere, zob. petent.
implantacja med. wszczepianie.
- zob. in- 2; plantacja.
implementacja wdrożenie, zrealizowanie w prak­
tyce. || inf. zapisanie algorytmu w postaci programu
komputerowego, wdrożenie systemu komputerowe­
go; por. algorytm.
implicite łac., włączając; włącznie; domyślnie,
w sposób uwikłany; por. explicite. || implikacja okre­
ślenie stosunku logicznego: ,jeżeli..., to...” (okres
warunkowy). || implikować mieścić w sobie, zawie­
rać; pociągać za sobą.
- łac. implicare 'zwinąć; uwikłać; wmieszać (się), wdać się (w co);
przyjmować (do pracy)’ por. emploi; im- zob. in- 2; plicare, zob.
aplikacja.
implozja przeciwieństwo eksplozji, zniszczenie na­
czynia próżniowego (np. lampy kineskopowej) przez
wtłoczenie do wewnątrz, spowodowane różnicą ciś­
nień; (1969 r.) psychol. terapia implozywna, odczu­
lanie, metoda leczenia fobii przez stopniową kon­
frontację pacjenta z sytuacją a. przedmiotami, które
budzą w nim lęk.
- im- zob. in- 2; (eks)plozja.
impluwium zob. atrium.
- łac. impluvium ’jw.’; im- zob. in- 2; -pluvium od pluere 'padać
(o deszczu)’.
imponderabilia rzeczy nieuchwytne, nie dające się
zważyć, zmierzyć, dokładnie określić, mogące jed­
nak oddziaływać, mieć znaczenie, wpływ.
- n.łac. im- zob. in - 1; ponderabilia.
imponować wzbudzać podziw, olśniewać. || impo-
st(a) nasadnik, arch. płyta a. blok kamienny, umiesz­
czone między głowicą podpory (kolumny, filaru)
a nasadą sklepienia lub luku arkady. || impostacja
głosu - muz. prawidłowe postawienie głosu. || impo-
stor dawn. szalbierz, oszust, przywłaszczający sobie
cudze nazwisko, godność itd.
- wł. imposta ’jw.’ (z r.ż. od imposto p.p. od imporre 'nakładać; narzu­
cać’) i późn.łac. impostor ’jw .’ z łac. impos(i)tus p.p. od imponere 'na­
łożyć; umieścić; oszukać’; zob. in- 2; ponere, zob. pozycja.
import przywóz z zagranicy towarów, kapitałów,
usług; por. eksport. || importer osoba, przedsiębior­
stwo, państwo, które importuje.
- łac. importare 'wwozić’; im- zob. in- 2;portare, zob. porto 2.
impos animi łac., słaby na umyśle.
- z Pluta (Bacchides, Menaechmi itd.).
impossible n’est pas un mot franęais fr., „niemożli­
we” - to nie po francusku.
250 impromptu
- parafraza ustępu z listu Napoleona I do gen. Lemarois, komendanta
Magdeburga, 9 V I I 1813 r.
impost(acja), impostor zob. imponować.
impotent mężczyzna cierpiący na impotencję, nie­
moc płciową.
- łac. impotentia 'brak panowania nad sobą’ od impotens dpn. impo-
tentis 'bezsilny; niepohamowany; rozpásány’; im- zob. in - 1; zob. po­
tencja.
impregnacja, impregnowanie nasycenie materia­
łów różnymi substancjami chem. w celu konserwa­
cji, uodpornienia na wilgoć, kurczenie się, bakterie
gnilne, ogień itd.
- późn.łac. impraegnare 'zapłodnić; nasycić’ im- zob. in- 2; pra-
egnans 'ciężarna’; prae- zob. pre-; (g)nasci, zob. nacja.
impresa dewiza heraldyczna, motto; sentencja, mak­
syma. || impresario organizator niestałych imprez
art. (koncertów, przedstawień, widowisk) a. wystę­
pów, objazdów artysty a. zespołu (por. antreprener;
tournee). || impreza przedsięwzięcie (zazw. jednora­
zowe) z udziałem publiczności (widowisko, zawody
sport., zabawa, koncert, spotkanie itd.); przest. przed­
sięwzięcie, zamysł; dawn. teatr, przedsiębiorstwo wi­
dowiskowe.
- wł. impresario ’jw.’ z impresa 'przedsięwzięcie; czyn rycerski; de­
wiza na godle, motto; przedsiębiorstwo’ od imprendere 'przedsię­
brać’; im- zob. in- 2; łac. pre(he)ndere, zob. repryza.
impresja (przelotne) wrażenie, odczucie; krótki,
nastrojowy utwór lit., muz. || impresjonista. || im­
presjonizm kierunek art., gł. w malarstwie (ale
też w lit. i muz.), zapoczątkowany we Francji ok.
1870 r., zmierzający programowo do bezpośrednie­
go oddawania subiektywnych wrażeń artysty. || im-
primatur łac., dosl. ’niech będzie odbite’; zalecenie
druku (dane przez autora, wydawcę, władze kość.);
por. Index librorum...
- fr. impressionisme, impressioniste od impression 'wrażenie’ z łac.
impressio 'odciśnięcie; odbicie; wrażenie’ od imprimere 'tłoczyć; od­
bijać; naciskać’; im- zob. in- 2;premere, zob. presja.
impreza zob. impresa.
imprimatur zob. impresja.
imprimis szczególnie, nade wszystko, przede
wszystkim.
- łac. ’jw .’ od in přimis ’jp.’; zob. in- 2; primus, zob. prym.
imprinting biol. u wyższych kręgowców - specjal­
ny typ nabywania trwałych reakcji (schematów za­
chowania się) we wczesnym, b. krótkim okresie ży­
cia (Konrad Lorenz, 1935 r.).
- ang. 'odciśnięcie; jw.’ od imprint 'wyciskać (coś na czym); wpajać’
z łac. imprimere, zob. impresja.
improductivité slavě fr., słowiańska nieproduktyw-
ność.
- z Henryka Sienkiewicza (Bez dogmatu, Rzym, 10 stycznia), 1891 r.
impromptu [wym. ęprąptu] liryczny utwór muz.,
na instrument solo (zwykle fortepian), o kontrastują­
cych tematach, często w 3-częściowej formie pieśni
(Schubert, Chopin).
- fr. 'bez przygotowania; zaimprowizowany (obiad; wierszyk)’, zob.
in promptu.
 improperia
improperia Kość. rz.kat. antyfony odmawiane a.
śpiewane w Wielki Piątek w czasie tzw. adoracji
krzyża; w XVI w. opracowania wielogłosowe (Pale-
strina; T.L. de Victoria i in.).
-ła c . ’narzekania, skargi (ukrzyżowanego Jezusa)’.
improwizacja rzecz, akcja, czynność dokonana na
poczekaniu, bez przygotowania; mowa, utwór muz.
n lit łi^ r ra lz -ln /ł » \/\T trn fn lx r l\/a rr
c l, l i t . , jjj.z A /J v ia u - p w w a i a i j r p i w
nanie czegoś na poczekaniu, od ręki, na gorąco, ex
promptu, ex tempore; por. ad aperturám libri.
-fr . improvisation ’jw .’zlac. improvisus 'nieprzewidziany; nieoczeki­
wany’; im- zob. in - 1; provisus p.p. odprovidere, zob. prowizja.
impuls fizjol. krótkotrwały stan czynny przewodzo­
ny wzdłuż włókna nerwowego a. mięśniowego; fiz.
przebieg b. krótkotrwałej wielkości fiz. (np. napięcia
elektr.); popęd do działania, podnieta, pobudka, bo­
dziec, zachęta. || impulsywny żywo reagujący, pobu­
dliwy, porywczy, popędliwy.
- łac. impulsus 'bodziec’ z p.p. od impellere 'popędzać; popychać do
czego; zachęcać’; im- zob. in- 2; pellere, zob. puls.
impulse purchase (a. impulse buying) amer.ang.,
kupowanie impulsywne, bez zwracania uwagi na
koszt, jakość i przydatność zakupionych produktów,
pod wpływem wewnętrznego, irracjonalnego popę­
du wzbudzonego widokiem nagromadzenia towarów
w barwnych opakowaniach.
impulsywny zob. impuls.
imputować przypisywać, zarzucać co komu; poma­
wiać, obwiniać, posądzać o co.
- łac. imputare ’(po)rachować, przyznać, przydać co komu’; im- zob.
in- 2; putare, zob. amputacja.
Im Westen nichts Neues nm., Na Zachodzie bez
zmian.
- tytuł powieści antywojennej (1929 r.) pisarza nm. Ericha Marii
Remarque’a (1898-1970); zwykła formuła nm. komunikatów woj.
(1914—18) z frontu zach., kiedy nic szczególnego się nie działo, a żoł­
nierze ginęli tysiącami.
im wunderschönen Monat Mai nm., w cudownym
miesiącu maju (gdy wszystkie pąki się otwierają, mi­
łość rozkwita w mym sercu).
- z Heinego (Lyrisches Intermezzo, 1 i 9).
IN- w złożeniach: 1. nie-. 2. w (czym), w (co), we­
wnątrz; do, ku, na; por. en-.
- łac. 1. 'przeczenie’. 2. ’jw. 2; wzmocnienie’. Zwykle przed głoską
l zmienia się w H-, przed b , m , p - w im-, przed r w ir-.
in absentia łac., w nieobecności. || in abstracto
łac., w ogólności, w oderwaniu od konkretnej sytu­
acji (por. abstrahować; in concreto). || in aequali iure
melior est conditio possidentis łac., prawn. przy
różnych prawach lepsza jest sytuacja posiadającego.
II in aeternum łac., wiekuiście, na wieczne czasy. ||
in anima vili łac., na duszy lichej (istoty), na lichej
istocie; (doświadczenia nauk.) na zwierzętach; por.
experimentům in corpore... || in aqua scribis łac.,
piszesz na wodzie. || in arena aedificas łac., budu­
jesz na piasku. || in articulo mortis łac., w obliczu
śmierci; por. in extremis.
inauguracja (uroczyste) otwarcie, zapoczątkowanie,
rozpoczęcie czego. || inaugurować.
251 incompatibilia
- łac. inauguratio 'rozpoczęcie; poświęcenie’ od inaugurare 'brać
wieszczbę, wróżyć (zwł. przed ważnym przedsięwzięciem); rozpo­
czynać, poświęcać’; zob. in- 2; augurare 'wieścić, wróżyć’ od augur,
zob. augurowie.
in blanco [wym. ...ko] nie wypełniony (formularz,
weksel, pełnomocnictwo itp.); por. blankiet.
- wł. (firma) in bianco '(podpis) in blanco’; in ’w; na’; bianco 'biały
kolor, białe miejsce, biel’.
r» • i T n r 1 /-rt
c u n a , w jjv u "
inbred (w zootechnice) chów wsobny, krewniaczy,
dobór i łączenie do rozrodu spokrewnionych z sobą
zwierząt hodowlanych.
- ang. inbreeding ’jw .’ z rzecz, odsłownego od inbree 'kojarzyć krew-
niaczo’; zob. in- 2; bree 'rodzić; hodować’.
in brevi łac., w krótkości, w krótkich słowach. || in
caducum parietem inclinare łac., podpierać walą­
cą się ścianę. || in camera łac., (rozprawa sąd.) przy
drzwiach zamkniętych {dosł. ’w pokoju’; w sekrecie,
na osobności). || in cauda venenum łac., trucizna
(jest) w ogonie (jak u skorpiona); żądło złośliwości
zawarte w zakończeniu niewinnie rozpoczynającego
się przemówienia, listu, artykułu itp.; por. partyjska
strzała. || incerta pro nullis habentur łac. prawn.
niepewne nie liczy się.
inca zob. inka.
incest obcowanie płciowe (a. małżeńskie) między
osobami, którym obowiązujące prawo a. obyczaj
tego obcowania (a. małżeństwa) zabrania ze względu
na zbyt bliskie pokrewieństwo; kazirodztwo.
-ła c . incestus 'nieczystość, kazirodztwo’ od 'nieczysty; skalany’; zob.
in - 1; castus, zob. kasta.
inchoatywne czasowniki - gram. wyrażające zapo­
czątkowanie czynności a. stanu (np. wyruszyć, roz­
marzyć się, zestarzeć się).
- późn.łac. inchoatimm l.poj. ’jw .’ z r.nij. od inchoativus 'zaczyna­
jący’ z łac. inchoatus p.p. od inchoare 'kłaść fundament; pchnąć
w górę; zacząć’; zob. in- 2; cohum 'rzemień wiążący dyszel pługa
z jarzmem’.
incidis in Scyllam, cupiens vitare Charybdim łac.,
wpadasz na Scyllę, chcąc ominąć Charybdę; wpa­
dasz z deszczu pod rynnę; por. Scylla i Charybda.
- z Gaultiera z Lille (Alexandreis, 5, 301) ok. 1180 r.; por. Homer
{Odyseja, 12, 85-110).
incipt [wym. ...c-i...] początkowe wyrazy utworu.
- łac. 'zaczyna (się)’ od incipere 'zaczynać’; zob. in- 2; -cipere od ca-
pere, zob. antycypacja.
inclusive łac., włącznie.
incognito [wym. ...kogni..., właśc.: ...końji...] nie da­
jąc się poznać; pod przybranym nazwiskiem; skry­
cie, tajnie, nieoficjalnie; zatajenie swojej tożsamości;
por. anonim.
- wł. 'nieznany, jw .’ z łac. incognitus 'nieznany’; zob. in - 1; cognitus
p.p. od cognoscere 'znać; widzieć’.
incompatibilia, incompatibilitas [wym. inkom...]
w dawn. Polsce - zakaz łącznego sprawowania okre­
ślonych urzędów; zakaz łączenia mandatu poselskie­
go z pewnymi funkcjami publ. a. zawodowymi.
- śrdw.łac. l.mn. 'osoby, rzeczy nie dające się pogodzić z sobą’ od in-
compatibilis 'niezgodny’; zob. in - 1; compatibilis 'zgodny’z późniąc.
compati 'litować się; współczuć’; com- zob. kom-;pati, zob. pasja.
incomunicado
iitcomunicado [wym. inko...kądo] prawn. bez moż­
ności porozumienia się z kimkolwiek; w izolatce, po­
jedynce, celi jednoosobowej.
- hiszp. ’jw .’ z p.p. od incomunicar 'pozbawić łączności; osadzić
w areszcie odosobnionym’; zob. in- 1; com m icar 'zawiadamiać; łą­
czyć' z łac. communicare, zob. komuna.
in concreto łac., w określonej, danej sytuacji, w rze­
czywistym przypadku; por. in abstracto. || in con­
tumaciam łac., (wyrok wydany zaocznie) wobec
niestawienia się (pozwanego, oskarżonego). || in cor­
pore łac., wszyscy razem, w komplecie; por. in gre-
mio. || incredibile dietu łac., nie do uwierzenia. || in-
credibile visu łac., niepodobna uwierzyć własnym
oczom. || incroyable fr., nie do wiary; niesłychany;
zob. Les Incroyables. || in crudo łac., w stanie suro­
wym, pierwotnym.
incydent zdarzenie, zajście, wypadek. || incydental­
ny uboczny, nawiasowy, przypadkowy, okoliczno­
ściowy.
- łac. incidens dpn. incidentis p.pr. od incidere 'zdarzać się’; zob. in-
2; -cidere od cadere, zob. casus; por. koincydencja.
ind chem. pierwiastek, Tabl. 1.
- od dwóch indygowo-niebieskich linii w widmie pierwiastka; zob.
indygo.
indagacja wypytywanie się, dopytywanie się; bada­
nie kogo. || indagować.
- łac. indagare 'śledzić, szperać, badać’ od indago 'badanie, śledztwo’.
inde irae et lacrymae łac., stąd gniew i łzy; por. hinc
illae lacrymae!
- z Juwenalisa (Satyr)!, 1,168).
indeks (alfabetyczny) spis, rejestr, skorowidz, wykaz
terminów (nauk.), haseł, nazw(isk) itp., umieszczony
zazw. na końcu książki; książeczka studenta do wpi­
sywania wykładów, ocen itp.; mat., statyst. wskaźnik,
liczba stosunkowa; książka na indeksie w spisie dzieł
niedozwolonych do czytania. || indeksacja związa­
nie inflacyjnego wzrostu cen ze wzrostem płac (wł.
scala mobile dosl ’ruchome schody’). || Index libro-
rum prohibitorum łac., wykaz książek zabronio­
nych przez Kościół rz.kat., 1559-1966 (por. prohibi-
ta; imprimatur; nihil obstát).
- łac. index 'wskaźnik; palec wskazujący; rejestr’ od indicare 'wska­
zywać'; zob. in- 2; dicare 'obwieszczać'; por. dictum; indicativus; in­
dykator.
indemnizacja odszkodowanie, wynagrodzenie szkód
i strat.
- ła c . indemnis 'nieuszkodzony'; zob. in- 1; damnum 'strata, szkoda;
grzywna’; por. kondemnata.
Independence Day ang., [wym. indipęndens dej]
dosl. ’Dzień Niepodległości’, Święto Niepodległo­
ści Stanów Zjednoczonych (4 lipca), przypadające
w rocznicę jej proklamowania w 1776 r.
in der Beschränkung zeigt sich erst der Meister
nm., w zakreślonych granicach (tematu a. formy)
ukazuje się dopiero kunszt mistrza.
- z Goethego (sonet z prologu Co przynosimy na otwarcie nowego te­
atru w Lauchstädt) 1802 r.
in der Kunst ist das Beste gut genug nm., w sztuce
(to, co) najlepsze jest (ledwo) wystarczające.
252 indukcja
- z Goethego (Italienische Reise „Podróż do Włoch”), 1813-17.
In-der-Welt-sein nm., bycie w świecie.
- z Martina Heideggera (Bycie i czas, Einleitung II, 5, § 99), 1927 r.
indeterminizm filoz. pogląd nie uznający prawidło­
wości (przyczynowego uwarunkowania) wszelkich
zjawisk (przyrody, rozwoju społeczeństw, działania
ludzkiego).
- zob. i n - 1; determinizm.
Index librorum zob. indeks.
Indian summer ang., dosl. 'indiańskie lato’, babie
lato, ciepłe i pogodne dni wczesnej jesieni; nm. Alt­
weibersommer, hiszp. el veranillo de San Martin',
Francuzi znają 3 takie okresy; 1’ete de la Saint-Mi-
chel na końcu września, l ’ete de la Saint-Luc w poło­
wie października i l ’ete de la Saint-Martin na święty
Marcin (11 listopada).
indicativus gram. tryb oznajmiający.
- łac. od indicare zob. indeks.
indigestion d’abondance fr., ekon. niestrawność
z nadmiaru (dóbr na przesyconym rynku).
individuum est ineffabile łac., to, co jednostkowe,
jest niewypowiedziane.
- formuła scholastyki śrdw.
indocti discant, et ament meminisse periti łac., la­
icy niech się (stąd) uczą, znawcy niech cieszą się
wspomnieniem.
- motto Skrótu chronologicznego historii Francji (1744) Ch. Henaul-
ta (1685-1779).
indoeuropejskie języki - rodzina języków typu flek-
syjnego rozpowszechniona w całej niemal Europie
(i częściach świata skolonizowanych przez Europej­
czyków od końca XV w.), w Iranie, w Indiach i w
niektórych innych krajach Azji.
- n.łac. indoeuropaeus\ gr. Indos 'Indie; rz. Indus’ ze st.pers. Hindu
'Indie'; por. hindi; indygo.; zob. europ.
indoktrynacja systematyczne, zorganizowane wpa­
janie jakichś przekonań, poglądów, idei; por. brain-
washing.
- ang. indoctrination 'szkolenie, jw.’ od indoctrinate 'uczyć; wpajać;
przeszkalać (polit.)’; zob. in- 2; łac. doctrina, zob. doktryna.
indolencja niedołęstwo, nieudolność, nieporadność;
ślamazamość; bierność. || indolentny niezdarny; nie­
mrawy, zobojętniały.
-ła c . indolentia 'nieczułość na ból’; zob. i n - 1; dolentia 'ból' od dole-
re 'odczuwać ból; ubolewać’; por. kondolencja.
indos(ament) przelew wierzytelności z weksla, cze­
ku na inną osobę; por. żyro. || indosant osoba prze­
kazująca weksel, czek innej osobie; por. żyrant. ||
indosat(ariusz) osoba, na rzecz której odstąpiono
weksel, czek.
- wł. indosso 'na grzbiecie’ z śrdw.łac. indorsare 'potwierdzać (uwa­
gą, podpisem) na odwrocie’; zob. in- 2; łac. dorsum, zob. dorsalny.
in dubio (pro reo) łac., prawn. w wypadku wątpli­
wym (należy orzec na korzyść oskarżonego).
indukcja empiryczna metoda badań, polegająca na
dochodzeniu do praw ogólnych na podstawie ekspe­
rymentów i doświadczalnie stwierdzonych faktów;
 indukcja
pot. wyprowadzenie wniosków ogólnych z przesła­
nek, będących poszczególnymi przypadkami tych
wniosków (por. dedukcja, redukcja); (i. elektromagne­
tyczna) wzbudzanie elektr. prądów i napięć w prze­
wodnikach elektr. przez zmiany natężenia zewn. pola
magnetycznego; por. henr. || indukcyjność.
- łac. inductio 'wprowadzanie’ z inducere 'wprowadzać; nakłaniać do
czego’; zob. in- 2; ducere, zob. duce.
in dulci iubiło łac., w słodkiej radości; hulaszczo.
- początek kolędy z XIV w.
indulge genio łac., daj (swemu) geniuszowi szansę.
- z Persjusza (Satyry, 5,151); por. Erazm (Adagia, 2 ,4 ,7 4 ).
indulgencja przest. darowanie winy, przebaczenie,
pobłażliwość; odpust. || indult Kość. rz.kat. przywi­
lej papieski, zezwalający jakiejś osobie (a. osobom)
na odstąpienie od przepisu kość.
- łac. indulgentia 'pobłażanie' i późn.łac. indultum 'przywilej' z łac.
indulgere 'pobłażać; zezwalać’.
induna przywódca a. radca ludu afrykańskiego, zwł.
Zulusów.
- j ę z . żulu in-duna 'urzędnik rządowy’,
induplo łac., podwójnie.
industrializacja uprzemysłowienie, wprowadzenie
wielkoprzemysłowej techniki do gospodarki kraju. ||
industrialny przemysłowy.
-ła c . industria 'pilność; czynność; celowy wysiłek’.
indyferencja przest. obojętność. || indyferentny
obojętny, oziębły, biernie ustosunkowany (do cze­
goś). || indyferentyzm obojętność jako postawa in­
telektualna w stosunku do spraw polit., relig., społ.,
moralnych itd.
- łac. indifferens dpn. indifferentis 'ani dobry, ani zły; obojętny’; zob.
in - 1; dyferencja.
indygenat down. przyznanie cudzoziemcowi oby­
watelstwa kraju, w którym przebywa; przyznanie cu­
dzoziemskiemu szlachcicowi szlachectwa polskiego;
nadanie szlachectwa.
- śrdw.łac. indigenatio 'prawo obywatelstwa’ z łac. indigena 'tu uro­
dzony, tuziemiec’.
indygo błędnik indygowy, niebieski barwnik, znany
w staroż., otrzymywany dawn. z liści indygowca far-
bierskiego, rośliny tropikalnej, dziś - syntetyczny.
- hiszp. indigo 'jw.' z łac. indicum ’indygo(wiec)’ od gr. indikós 'in­
dyjski' z Indos, zob. indoeuropejskie; por. ind.
indykator chem. wskaźnik.
-p ó źn ią c, indicator 'wskazywać' od indicare, zob. indeks.
indywidualista człowiek odznaczający się indy­
widualizmem, niezależnością w poglądach, odręb­
nością, oryginalnością, potrzebą swobody myśle­
nia i postępowania w sposób odbiegający od ogólnie
przyjętych wzorów. || indywidualność jednostka,
osobistość wybitna o wyrazistych, nieczęsto spoty­
kanych cechach; zespół cech psychicznych stanowią­
cych osobowość człowieka, oryginalność, swoistość.
|| indywidualny osobisty, jednostkowy, osobniczy,
odrębny, swoisty, cechujący jednostkę. || indywidu­
um osobnik, jednostka; pop. osobnik podejrzany,
niewyraźny typ.
253 infernalny
- łac. individuum 'całość niepodzielna; atom’ r.nij. od individuus 'nie­
podzielny'; zob. in- 1; dividuus ’podziel(o)ny’ od dividere. zob. dy­
widenda.
inedita utwory lit. nie wydane (za życia pisarza), po­
zostałe w rękopisach, nie opublikowane; por. oeuvre
posthume.
- n.łac. z łac. r.nij. od ineditus 'nie wydany’; zob. in - 1; editus p.p. od
edere, zob. edycja.
in effectu łac., w wyniku; w rzeczywistości. || in effi-
gie łac., śrdw. (wykonać wyrok) na wizerunku (zbie­
głego a. zmarłego przestępcy).
ineksprymableprzest., żart. spodnie; żart. kalesony,
-fr. inexprimable 'niewyrażalny, niewysłowiony’; zob. in -1; fr. expri-
mer 'wyrażać' z łac. exprimere, zob. ekspres.
inercjafiz. bezwładność; bierność, niechęć do mchu,
wysiłku, czynu, zmian. || inercyjny.
- łac. inertia 'niezdatność; próżniactwo; lenistwo’ od iners 'niezgrab­
ny; opieszały; słaby’; zob. in - 1; -ers od ars, zob. artysta.
in esse łac., istniejący rzeczywiście; por. in posse.
||in extenso łac., w całości, bez opuszczeń, skrótów,
zmian. || in extremis łac., w ostatecznej konieczno­
ści; med. w agonii, w chwili konania; por. in articu-
lo mortis.
infamia dawn., prawn. niesława, kara pozbawienia
czci i ochrony prawnej; przen. hańba; czyn haniebny,
nikczemny. || infamis dawn., prawn. skazany na utra­
tę czci i praw; przen. niegodziwiec; zakała, wyrodek,
parszywa owca.
- łac. infamia 'niesława, hańba’ od infamis ’bezecnik’; zob. in- 1;
fama.
infandum, regina, iubes renovare dolorem łac.,
każesz mi, królowo, rozdrapywać bolesne rany (od­
nawiać niewypowiedziany ból); żart. ostrzeżenie
wstępne opowiadającego.
- z Wergiliusza (Eneida, 2, 3); słowa, którymi Eneasz zaczyna opo­
wiadać Dydonie o wzięciu Troi.
infant(ka) dawn. tytuł książąt (księżniczek) domu
królewskiego w Hiszpanii i Portugalii. || infanteria
dawn. piechota. || infantylizm med. zatrzymanie się
danej cechy psych., fiz. a. całego zespołu cech osob­
nika dorosłego na poziomie rozwojowym dziecka;
przen. niedorozwój, niedojrzałość, prostoduszność,
dziecięcość ludzi dorosłych, puerylizm. || infantylny
przen. dziecięco naiwny, niepoważny.
- hiszp. i port. infante ’{dosl dziecko) nie pierworodny syn hiszp.
a. port. pary królewskiej’; wł. (in)fanteria 'piechota' i łac. infantilis
'dziecinny' od infans 'dziecko'.
infarctus łac., med. infarkt, zawał.
in favorem łac., na korzyść (czyjąś).
infekcja med. zakażenie. || infekcyjny zaraźliwy, za­
kaźny.
-późn.łac. infectio 'zbrukanie; zakażenie’ od inficere 'plamić; brukać;
zarażać’; por. dezynfekcja; zob. in- 2; -ficere odfacere, zob. fakcja.
inferencyjny filoz. wywnioskowany, wydedukowany.
- śrdw.łac. inferentia 'wnioskowanie' od łac. inferre 'wnieść; atako­
wać; wejść; wprowadzić; spowodować; dedukować’; zob. in- 2; fer-
re, zob. ferować.
infernalny piekielny.
infernalny
-późn.łac. infernalis ’jw.’ od infernus 'piekło’ łac. 'niższy; leżący po­
niżej; kraina zmarłych’; wł. Inferno („Piekło”) 1. część Boskiej Ko­
medii Dantego.
infibulacja przytwierdzenie pierścienia a. klamry do
genitaliów (do labia maiora dziewcząt a. do naplet­
ka chłopców), aby uniemożliwić spółkowanie, stoso­
wane dawn. w Nubii, Etiopii, Somalii, Birmie i in­
nych krajach.
-ła c . infibulatus p.p. od infibulare 'spinać, przyszpilać’; zob. in- 2;fi­
bula 'cierń; haftka; klamra’.
infiks językozn. wrostek, cząstka słowotwórcza wy­
stępująca w rdzeniu wyrazu w niektórych formach
gram.; por. afiks.
- łac. infScus p.p. od infigere 'wbijać; wtykać’; zob. in- 2 \figere, zob.
afiks.
infiltracja powolne przenikanie, przesiąkanie (pły­
nów, przen. wpływów).
- zob. in- 2; śrdw.łac. filtrare 'filtrować (przez filc wełniany, pilśń,
wojłok)’ od filtrům 'filc (do przesączania)’.
infima w dawnych szkołach w Polsce - najniższa
klasa. || infimus uczeń infimy.
-ła c . infimus(-ma) 'najniższy(-sza)’.
infinitivus łac., gram. bezokolicznik.
- późn.łac. z łac. infinitus 'nieskończony'; zob. in - 1;finitus p.p. odfi-
nire 'ograniczać; kończyć’ oá finis zob. finish.
infirmeria przest. izba chorych (w klasztorach, szko­
łach, koszarach).
- fr. infirmerie 'sala dla chorych’ od infirme ’słab(owit)y, ułomny’
z łac. infirmus 'słaby; chory’; zob. in- \\firmus, zob. firma.
inflacja ekon. nieproporcjonalnie silny i stosunko­
wo szybki ogólny wzrost cen, często z powodu po­
większenia się liczby pieniędzy w stosunku do licz­
by towarów i usług na rynku. || inflatables [wym.
inflęjteblz] struktury pneumatyczne o powłokach
z tworzyw sztucznych (domki, meble itd.)
- ang. inflatables l.mn. od inflatable 'nadymany' (z infiate 'wydy­
mać') i łac. inflatio 'nadęcie' od inflare 'nadymać'; zob. in- 2; flarę
'dmuchać'; por. deflacja.
in flagranti (crimine comprehensi) łac., na gorą­
cym (uczynku schwytany); por. flagrante delicto.
- z Kodeksu Justyniana (r. 529); por. corpus iuris...
inflatables zob. inflacja,
influenca przest. grypa.
- wł. influenza 'wpływ; grypa’ ze śrdw.łac. influentia 'wpływ' (wpły­
wowi gwiazd przypisywano powstawanie epidemii) z łac. influere
'wpływać'; zob. in- 2; fluid.
infobahn, information highway, infostrada zob.
autostrada informatyczna.
in folio łac., w formacie arkusza raz złożonego; zob.
folio.
informacja wiadomość, wieść, nowina, rzecz zako­
munikowana, zawiadomienie, komunikat; poucze­
nie, powiadomienie, zakomunikowanie o czymś;
dane; pokój, okienko, stanowisko, gdzie się udzie­
la informacji; (ilość informacji) miara wiedzy o ja­
kimś zdarzeniu, uzyskanej w wyniku przeprowadze­
nia określonego eksperymentu; mat., cyber. miara
braku entropii (nieokreśloności), miara organizacji
254 ingerencja
systemu; (/. genetyczna, dziedziczna) biol. zapis ge­
netycznych właściwości organizmu zawarty w czą­
steczkach DNA każdej komórki. || informacji teoria
- dyscyplina mat. badająca, jaka ilość informacji za­
wiera się w pewnym zbiorze wiadomości (np. w zda­
niu, książce, obrazie TV, zapisie kodowym), a tak­
że analizująca procesy przekazywania informacji.
|| informatyka techniki i metody przetwarzania in­
formacji; dyscyplina nauki i techniki zajmująca się
org. powstawania i przebiegu informacji, technolo­
gią i metodyką jej przekształcania, zwł. za pomocą
techniki obliczeniowej; nauka o komputerach; połą­
czenie informacji z automatyką.
- łac. informatio 'wyobrażenie; wizerunek; pom ysł’ od informare 'for­
mować; wymyślić; spisać; informować’; zob. in- 2; formacja.
in forma pauperis łac., prawn. w charakterze ubo­
giego, nie ponoszącego kosztów i opłat.
informel fr., [wym. ęformęl] piast, artyści nie przed­
stawiający obrazu rzeczywistości, ale wyrażający
tylko stany, wrażenia, wywołane w nich przez jej wi­
dok; ich dzieła; por. art informel.
INFRA- w złożeniach: pod-, poniżej; niższy (na ska­
li itp.); dolny; gorszy; po-, późniejszy; śród-, we­
wnątrz-: np. infraczerwone promienie - podczer­
wone; infradźwięki fale dźwiękowe o częstotliwości
poniżej 16 herców, niesłyszalne dla ucha ludzkiego;
por. ultra-.
-ła c . 'pod, poniżej’.
infra dignitatem łac., poniżej (czyjejś) godności.
infrakcja dawn. złamanie, naruszenie czegoś, zwł.
prawa.
- łac. infractio 'złamanie' od infringere 'potłuc, (po)łamać; znisz­
czyć’; zob. in- 2; frakcja.
infrastruktura podstawowe urządzenia, przedsię­
biorstwa i instytucje usługowe nieodzownie potrzeb­
ne do właściwego funkcjonowania produkcyjnych
działów gospodarki (i. ekonomiczna, społeczna).
- łac. infra-; struktura.
infratest przeprowadzana przez bezstronną organi­
zację ankieta wśród reprezentacyjnej grupy odbior­
ców RTV, mająca stwierdzić stopień (a. zmiany w)
popularności jakiejś serii programowej.
- nm. 'jw.'; zob. infra-; test.
in fraudem legis łac., z obejściem prawa (ustawy).
infuła mitra, biskupie nakrycie głowy podczas speł­
niania czynności liturgicznych. || infułat prałat posia­
dający przywilej noszenia infuły.
- łac. infuła 'biało-czerwona przepaska wełniana noszona w staroż.
Rzymie jako znak wyświęcenia kapłańskiego a. nietykalności’; stąd
infulatus 'ozdobiony taką przepaską’.
infuzja med. wlew podskórny a. dożylny (kropelko­
wy); dawn. napar. || infuzyjne płyny - med. środki
krwiozastępcze, stosowane w lecznictwie do uzupeł­
niania ubytków krwi.
- łac. infusio 'wlewanie' z infusus p.p. od infundere 'wlewać'; zob.
in- 2\fimdere 'lać'.
ingerencja mieszanie się do czegoś, wtrącanie się;
wpływ na co.
 ingerencja____________________________________ 255
- łac. ingerere 'wprowadzać; nalegać’; zob. in- 2; gerundium.
ingrata patria, ne ossa quidem habebis łac., nie­
wdzięczna ojczyzno, nie będziesz miała nawet (mo­
ich) kości.
- przypisywane Scypionowi Afiykańskiemu, wodzowi rz. (236-184
p.n.e.).
in gratiam łac., z powodu, ze względu (na).
ingrediencje składniki mieszaniny; domieszki, przy­
prawy. || ingres uroczystość przybycia nowego bisku­
pa do diecezji; hist. uroczysty wjazd, obrządek obję­
cia władzy przez wojewodę, starostę grodowego.
- łac. ingrediens dpn. ingredientis (p.pr.) i ingressus (p.p.) od ingredi
'wchodzić’; zob. in- 2; -gredi od gradi, zob. agresja.
in gremio łac., dosł. ’w łonie’, zbiorowo, wspólnie,
w komplecie (por. in corpore; gremialny).
ingres zob. ingrediencje.
inhalacja med. wziewanie, wdychanie par a. rozpy­
lonych roztworów leków z inhalatorów, aparatów
do rozpylania, w inhalatorach, salach wyposażo­
nych w inhalatory.
- łac. inhalare 'chuchać’; zob. in- 2; halare 'oddychać, tchnąć; wy­
dawać woń’.
inherentny tkwiący w czymś w istocie, strukturze,
zasadniczym charakterze czegoś, w naturze, w usta­
lonych obyczajach; nieodłączny od.
- łac. inhaerens dpn. inhaerentis p.pr. od inhaerere 'przywiązać; przy­
lgnąć’; zob. in- 2; haerere, zob. koherencja.
inhibicja zahamowanie, opóźnienie jakiegoś proce­
su w organizmie; psych, powstrzymywanie się od
działań wynikających ze spontanicznych popędów,
podniet, skłonności, instynktów; chorobliwe zaha­
mowanie normalnych dobroczynnych impulsów czy
działań, skutkiem konfliktu wewnętrznego a. z oto­
czeniem.
- łac. inhibitio 'powstrzymanie’ od inhiběre 'powstrzymać; ujarzmić’;
zob. in- 2; -hiběre od haběre, zob. habit.
in hoc signo vinces łac., pod tym znakiem zwycię­
żysz.
- wg teologa i historyka kościoła Euzebiusza z Cezarei, ok. 263-340,
(Życie Konstantyna, 1, 28) cesarz rz. Konstantyn Wielki (ok. 2 8 0 -
337) w czasie marszu na Rzym ujrzeć miał na niebie świecący krzyż
z podpisem gr.: en toúto nika („tym zwyciężysz”), po czym pokonał
Maksencjusza pod Saxa Rubra, w pobliżu Rzymu, 23 X 312 r.
in honorem łac., na cześć.
inicjacja wtajemniczenie. || inicjał (większa, ozdob­
na) początkowa litera tekstu, rozdziału; (l.mn.) pierw­
sze litery imienia i nazwiska. || inicjatywa impuls do
działania, pomysłowość, przedsiębiorczość; projekt,
pomysł do realizacji; wystąpienie z propozycją. || ini­
cjować zapoczątkowywać; wystąpić z inicjatywą.
- łac. initiatio 'wtajemniczenie; wyświęcenie’, initialis 'początkowy’
i initiator 'sprawca’ od initiare 'zaczynać; poświęcać służbie bożej’
z initium 'początek’ od inire 'wchodzić; zaczynać’; zob. in- 2; -ire,
zob. ambicja.
iniekcja wstrzyknięcie; zastrzyk. || iniektor, inżek-
tor, smoczek przy kotłach parowych; wtryskiwacz
w silnikach spalinowych.
inkrecja
- łac. iniectio 'wrzucanie’ od in(i)icere 'wrzucać’; zob. in- 2; iace-
re 'rzucać, ciskać’; por. ejakulacja; koniektura; obiekcja; projekt; su­
biekt; trajektoria; żeton.
(in) illo tempore łac., w owym czasie; niegdyś.
in integrum restituere łac., przywrócić do poprzed­
niego stanu prawnego.
- z Cycerona (Pro Cluentio, 36, 98), Cezara (Wojna dom., 3,1) i in.
inka tytuł władcy państwa Inków przed podbojem
kraju przez Hiszpanów; członek królewskiego rodu
Inków.
- jęz. keczua 'król; książę; mężczyzna krwi królewskiej’.
inkantacja przest. śpiewane a. recytowane zaklina­
nie, czarowanie wg jakiegoś rytuahl, obrzędu, cere­
moniału.
- późn.łac. incantatio 'czarowanie’ od łac. incantare ’(za)czarować’;
in- ’w (co); przeciw’; cantare, zob. kantata.
inkarnacja relig. wcielenie, ucieleśnienie bóstwa;
por. awatar. || inkarnatka bot. koniczyna krwisto­
czerwona a. szkarłatna.
- późn.łac. incanatio ’jw. ’ i incarnatus 'cielisty; jasnoczerwony’ od
incarnare 'ucieleśnić’; zob. in- 2; karnacja.
inkaso pobieranie należności pieniężnych, na zlece­
nie osoby trzeciej, przez inkasenta a. drogą rozlicze­
nia bankowego. || inkasować.
- wł. incasso 'inkaso; utarg; stan kasy’; in- ’w; do’; cassa 'skrzynia;
kasa’ z łac. capsa 'schowanko; skrzynka’.
inkaust down. atrament.
- gr. enkaustos 'malowany gorącymi farbami wodnymi, enkaustyką’;
en- ’w; na’; zob. kaustyczny.
inklinacja skłonność, upodobanie; sympatia, pociąg
do kogo;^7z. kąt nachylenia, nachylenie.
- łac. inclinatio 'nachylenie’ od inclinare 'nakłaniać; naginać; pochy­
lać’; zob. in- 2; clinare 'naginać’.
inkluz wg dawn. wierzeń lud.: duch, siła dobroczyn­
na zawarta w jakimś przedmiocie (amulecie, mone­
cie itd); śrdw. asceta zamykający się na całe życie
w celi, przyjmujący pokarm przez okienko. |j inklu­
zja włączenie.
- łac. inclusus p.p. od includere 'ogrodzić; zawierać’; zob. in- 2; clau-
dere zob. klauzula.
inkoherencja brak koherencji; med. rozkojarzenie.
- zob. in- 2; koherencja.
inkomodować przest. sprawiać kłopot, niewygodę,
przeszkadzać; trudzić.
-ła c . incommodare ’jw .’ od incommodus 'niewygodny; niemiły’; zob.
in - 1; commodus 'wygodny’; zob. kon-; modulacja.
inkongruencja niezgodność, nieodpowiedniość;
brak kongruencji, brak harmonii; niedorzeczność.
- z późn.łac. incongruentia 'niestosowność’; zob. in- 2; kongruencja.
inkorporacja włączenie do jakiejś całości; zebranie
(różnych przepisów prawn.); wcielenie, przyłączenie
(terytoriów).
-późn.łac. incorporatio 'wcielenie’; zob. in- 2; korporacja.
inkrecja dostawanie się substancji (wytwarzanych
przez gruczoły) do krwiobiegu wprost, bez pośred­
nictwa przewodów; por. ekskrecja. || inkrety zob.
hormony.
- zob. in- 2; (se)krecja.
inkrustaci a
inkrustacja technika wykładania powierzchni przed­
miotów kamieniami, metalem, kością słoniową,
masą perłową itd., stosowana (zwł. w staroż. i okre­
sie renesansu) w celach zdobniczych w rzemiośle art.
i budownictwie; motywy ozdobne wykonane techni­
ką inkrustacj i; por. intarsja.
- łac. incrustatio 'pokrywanie tynkiem, okładziną’ od incrustare 'po­
krywać polewą, marmurem; tynkować'; zob. in- 2; crusta 'skórka
chleba; kora; skorupa; tynk’.
inkrutowiny osiedliny, przyjęcie z okazji wprowa­
dzenia się do nowego mieszkania (ros. nowosjelie).
- lit. ikurtuves 'jw.'
inkryminować (co - komu) - obwiniać, posądzać,
oskarżać (kogo - o co).
- późn.łac. incriminare 'obwiniać'; zob. in- 2; łac. crimen dpn crimi-
nis, zob. kryminalista.
inkub(us) w demonologii: zły duch, demon niewolą­
cy kobiety w czasie snu; koszmar senny; por. sukku-
b(us). || inkubacja med. okres wylęgania się choroby
(do chwili wystąpienia objawów); sztuczne wylęga­
nie piskląt z jaj. || inkubator wylęgarka (piskląt);
med. aparat do przetrzymywania wcześniaków; por.
termostat.
- łac. incubare 'leżeć na czym; wylęgać’; zob. in- 2; cubare, zob. cu-
biculum.
inkunabuł, paleotyp książka wydrukowana przed
1501 r.
- łac. incunabula (l.mn.) 'powijaki; kołyska; pochodzenie; miejsce
urodzenia’; zob. in- 2; cunae 'kołyska'; zob. paleo-.
inkwilinizm odmiana symbiozy, w której zwierzęta
jednego gatunku (inkwiliny) mieszkają w gniazdach
a. norach innego gatunku.
-ła c . inquilinus 'dzierżawca; lokator’.
inkwizycja Kość. rz.kat. instytucja powołana ok.
1215 r. przez papiestwo dla tępienia herezji, sprawo­
wana gł. przez dominikanów, stosująca tortury i pale­
nie skazanych na stosie (zob. Sanctum Officium; auto
da fe), w niektórych krajach przetrwała do XIX w. ||
inkwizytor członek sądu inkwizycji.
- łac. inquisitio 'badanie; dochodzenie’ od inquirere 'badać'; zob. in-
2; quarere, zob. kwesta.
inlet gęsta tkanina bawełniana, silnie gładzona, uży­
wana na wsypy pościelowe.
- nm. Inlett 'jw.' z ang. inlet 'wlot; zatoczka; wstawka (z materiału);
wpustka (u sukni)’ od let in 'wpuścić'; let 'pozwolić'; zob. in- 2.
in loco parentis łac., prawn. w miejsce rodzica; peł­
niący obowiązki ojca a. matki.
in magnis et voluisse sat est łac., w rzeczach wiel­
kich wystarczy (zasługą jest) choćby chcieć, tj. mieć
wolę i chęć ich spełnienia.
- z Propercjusza, 2,1 0 , 6.
in medias res łac., (przystąpienie od razu) do sedna
sprawy, do rzeczy; por. ab ovo.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 148).
in meinem Staate kann jeder nach seiner Faęon
selig werden nm., w moim państwie każdy może być
na swój sposób szczęśliwy.
- Fryderyk II Pruski, 22 V I 1740 r.
256 in partibus
in memoriam łac., ku pamięci, na pamiątkę. || in mi­
nus łac., na niekorzyść; na zniżkę.
in my mind’s eye, Horatio ang., przed oczyma mo­
jej duszy, Horacy.
- z Szekspira (.Hamlet, 1,2); odpowiedź Hamleta na zapytanie, gdzie
widzi swego zmarłego ojca.
in natura łac., (spłacić dług) w naturze (w towarach).
Innigkeit serdeczność, tkliwość, intymność, szcze­
rość, ciepło uczucia, zwł. jako cecha muzyki a. jej
wykonania.
- nm. 'serdeczność; zażyłość, intymność’ od innig 'wewnętrzny, ser­
deczny; gorący’ z inne 'wewnątrz', od in 'w'.
in nova fert animus mutatas dicere formas corpo-
ra łac., w nową postać zmienione chcę opiewać ciała
(tł. B. Kicińskiego).
- z Owidiusza {Metamorfozy, 1,1), 7 r.
innowacja wprowadzenie czegoś nowego; rzecz
nowo wprowadzona; nowość; reforma.
-p ó ź n ią c . innovatio 'odnowienie' od łac. innovare 'odnawiać'; zob.
in- 2; novare 'odświeżać; zmieniać’ z novus, zob. nowator.
in nubibus łac., dosł. ’w obłokach’; mgliście, nie­
pewnie; mglisty, niepewny, problematyczny.
in nucę łac., w skorupce orzecha;przen. w formie la­
pidarnej, zwartej; krótko i węzłowato.
- z Pliniusza St. {Historia naturalna, 7, 21, 85): „Cyceron opowiada
o pergaminowym rękopisie Iliady Homera, mieszczącym się w sko­
rupce orzecha”.
innuendo łac., mglista aluzja do czegoś; insynuacja;
ukryta przymówka; zamaskowana wycieczka osobi­
sta.
in odore sanctitatis łac., przest. a. żart. (umrzeć)
w zapachu świętości: z reputacją (renomą; w glorii)
osoby świętej.
- słodki a. balsamiczny zapach (fr. odeur de saintete) unosić się miał
z ciał wybitnych świętych w chwili śmierci a. ekshumacji.
in octavo [wym. ...oktawo] ósemka, format książki
wielkości 1/8 arkusza; por. piano.
- łac. zob. in- 2; oktawa.
inopem me copia fecit łac., obfitość czyni mnie bie­
dakiem.
- z Owidiusza {Metamorfozy, 3,466), 7 r.
inozyt, mezo-inozyt, inozytol, bios I, związek or­
ganiczny zaliczany do witamin z grupy B, rozpo­
wszechniony w świecie roślin i zwierząt; stosowany
w miażdżycy i chorobach wątroby.
- gr. inós 'mięsień'.
in partibus (infidelium) łac., w kraju niewiernych;
przen. w otoczeniu wrogim ideologicznie, nieprzy­
chylnym, nieżyczliwym; (i.p.) tytuł biskupów nie
mających własnej diecezji, piastujących godność
nominalną. || in perpetuam rei memoriam łac., na
wieczną rzeczy pamiątkę. || in perpetuum łac., na
zawsze, na wieczne czasy. || in persona łac., osobi­
ście. || in petto wł., dosł. ’w piersi’; w sercu, w my­
śli; prywatnie, w sekrecie (łac. in pectore). || in pleno
łac., w komplecie, w pełnym składzie. || in plus łac.,
na korzyść, na zwyżkę. || in poculis łac., z kielichem
 in partibus
w ręku; pijąc. || in posse łac., potencjalny; potencjal­
nie; por. in esse. || in praxi łac., w praktyce.
in principio erat verbum łac., na początku było sło­
wo; por. im Anfang war die Tat!
- z Wulgaty (Ew. wg J a m , 1,1).
in promptu łac., na poczekaniu, natychmiast; por.
impromptu. || in (puris) naturalibus łac., w stanie
(całkowicie) naturalnym, nago. || in propria perso­
na łac., we własnej osobie.
input inf. wejście komputera, urządzenie służące do
wprowadzania danych lub czynność wprowadzania da­
nych do komputera, dane wejściowe do jakiegoś pro­
gramu; por. output, peryferyjne urządzenie, komputer.
in quarto [wym. ...kwarto] czwórka, format książki
wielkości 1/4 arkusza; por. piano.
- łac.; zob. in- 2; kwart-.
INRI inicjały łac. słów; lesus Nazarenus Rex Iuda-
eorum ’Jezus Nazarejczyk Król Żydowski’, na zwoju
(a. tabliczce) przybitym do krzyża nad głową Jezusa.
- (Ew. wg Jana, 19,19).
inro jap., japońska szkatułka z laki na lekarstwa.
in saecula saeculorum łac., na wieki wieków.
- z Wulgaty (List św. Pawła do Galotów, 1, 5 i in).
inscenizacja wystawianie utworów dramatycznych
na scenie; interpretacja art. tekstu dramatycznego na
scenie teatru. || inscenizator reżyser.
- zob. in- 2; scenariusz.
insekt owad. || insektycydy środki owadobójcze.
-ła c . insectum 'ow ad(dosł. nacięty,nasiekany)’ o d insecare 'narozci-
nać’ (por. dezynsekcja); zob. in- 2; secare, zob. sekcja; -cyd(a).
inseminacja sztuczna - unasienianie, sztuczne za-
pładnianie.
-ła c . inseminare 'zasiewać'; zob. in- 2; semináře 'zapładniać; siać’od
semen, zob. seminarium.
inserat ogłoszenie w prasie, anons.
- łac. 'niech włączy, wstawi (uwaga umieszczana na aktach; por. ad
acta)’ od inserere 'wstawić; włączać’; zob. in- 2; serere, zob. seria.
insider trading zob. achats ďinitié.
in sieben Sprachen schweigen nm., milczeć w sied­
miu językach.
- Friedrich August W olf (1759-1824) o tym, co potrafi August Imma­
nuel Bekker, filolog klasyczny (1785-1871).
in situ łac., w (naturalnym, prawidłowym, pierwot­
nym) miejscu, położeniu.
inskrypcja (stary) napis wyryty w trwałym materia­
le (kamień, metal) na nagrobkach, tablicach, mone­
tach itd.
- łac. inscriptio 'pisanie; napis na monumencie; tytuł’ od inscribere
'wpisywać'; zob. in- 2; scribere, zob. skryba.
insomnia vigilantium łac., sny na jawie.
- Grzegorz z Sanoka (1406-77) o scholastyce śrdw.
in spe w przyszłości; spodziewany.
- łac. dosł. 'w nadziei; jw .’ zob. in- 2; spes, zob. desperacja.
257 instrukcja
inspekcja kontrola, sprawdzanie działalności: down.
nadzór; instytucja nadzorująca, kontrolująca, inspek­
torat, urząd nadzorczy. || inspektor.
- łac. inspectio 'nadzór' i inspector 'nadzorca' od inspicere 'wglądać;
badać’; zob. in- 2; specere, zob. spektakl; por. inspicjent.
inspekty ogrod. przyspieszniki, oszklone, płytkie
skrzynie z regulacją temperatury, do uprawy rozsa­
dy a. nowalii.
-n m . Mistbeet (l.poj.) 'jw.'; M ist 'nawóz'; Beet 'grządka'.
inspicjent pracownik teatru czuwający nad przebie­
giem spektaklu, przedstawienia, od strony organiza-
cyjno-techn.
- łac. inspiciens dpn. inspicientis p.pr. od inspicere, zob. inspekcja.
inspiracja natchnienie, pomysł; wpływ; poddawa­
nie, podsumowanie myśli, pomysłu, sugestia. || in­
spirator sprawca moralny; ojciec (przywódca) du­
chowy; ten, kto zachęca, podszeptuje, inspiruje.
- późniąc, inspiratio 'natchnienie' od inspirare 'wdmuchiwać; na­
tchnąć; wpajać’; zob. in- 2; -spir- 2.
instalacja całokształt urządzeń techn. służących do
przewodzenia sygnałów, czynnika energetycznego,
produktów odpadowych itd. w budynkach; zmonto­
wanie urządzeń techn.; przest. urządzenie się (na no­
wym miejscu); down. wprowadzenie kogo na urząd.
- śrdw.łac. installatio 'wprowadzenie' od instałłare 'posadzić w stal­
lom (zob. stalle); wprowadzić na urząd kość.’
instancja stopień w hierarchii władz, urzędów, in­
stytucji, organizacji itp.; przest. wstawiennictwo,
prośba.
- łac. instantia 'pilność, żądanie, wstawiennictwo’ od instare 'napie­
rać; grozić’; zob. in- 2; stare, zob. status.
instant (coffe, tea, cocoa etc.) ang. - (kawa, herba­
ta, kakao itd.) błyskawiczne, momentalne - ekstrakt
gotowy do natychmiastowego użytku po zalaniu
wrzątkiem. || instant city ang., miasto tymczasowe,
„odręczne” (np. na czas festiwalu młodzieży), zbudo­
wane zazw. z nadmuchiwanych powietrzem plasty­
kowych struktur (zob. inflatables), po kilku dniach
znikające wraz z mieszkańcami.
- ang. instant 'nagły, naglący; bieżący (miesiąc); przyrządzany na po­
czekaniu’ od łac. instans dpn. instantis z p.pr. od instare, zob. instan­
cja; city.
instantiae crucis łac., przykłady-drogowskazy (roz­
strzygające w rozumowaniu).
- z Francisa Bacona (Novum organum..., 2, 36), 1620 r.
instar omnium łac., jak wszyscy; jak każdy inny.
- z Cycerona.
in statu nascendi łac., [wym. ...scen...] w stanie po­
wstawania (dosł. rodzenia się). || in statu pupilliari
łac,,prawn. pod kuratelą (zwł. o nieletnich). || in sta­
tu quo (antę) zob. status quo (antę).
instrukcja (zbiór) przepis(ów) postępowania (adm.,
techn. itp.) zazw. na piśmie; (dokładne) pouczenie,
wskazówka; polecenie, zarządzenie. || instruktarz
przest. zbiór instrukcji, przepisów, ustaw. || instruk­
taż udzielanie instrukcji, praca instrukcyjna doko­
nywana przez instruktora. || instruktywny kształ­
cący, pouczający. || instrumentacja orkiestra, układ
utworu muz. na zespół instrumentalny; sporządzanie
instrukcja
partytury. || instrumentalis łac., gram. narzędnik. ||
instrumentalista muzyk, grający na instrumencie
muz. || instruować udzielać wskazówek, instrukcji;
pouczać.
- późn.łac. instructio 'kształcenie’ (z łac. 'budowanie; urządzanie’)
i łac. instrumentum 'sprzęt; narzędzie; instrument’ od instruere 'ba­
dać; szykować; wyposażać’; zob. in- 2; struere, zob. struktura.
instygator down. inspirator; podżegacz, judziciel,
podszczuwacz; hist. oskarżyciel publ., prokura­
tor królewski. || instygować down. podjudzać; hist.
oskarżać przed sądem.
- łac. instigator 'poduszczyciel' od instigare 'pobudzać, podżegać’.
instynkt wrodzona zdolność wykonywania pewnych
stereotypowych, nie wyuczonych, mniej a. bardziej
skomplikowanych czynności swoistych dla danego
gatunku i istotnych dla jego przetrwania; naturalna,
wrodzona dyspozycja (psych.), zdolność. || instynk­
towny odruchowy, mimowolny, bezwiedny.
- łac. instinctus 'podnieta, popęd’ z p.p. od instinguere 'pobudzać;
podniecać’.
instytucja zakład o charakterze publ., działający
w jakiejś dziedzinie; zespół norm prawnych a. oby­
czajowych dotyczących organizacji jakiejś dziedzi­
ny życia; organizacja, placówka oparta na tych nor­
mach. || instytut zakład naukowo-badawczy; zakład
naukowo-dydaktyczny wyższej uczelni; down. za­
kład wychowawczo-naukowy a. dobroczynny.
-ła c . institutio 'urządzenie; zwyczaj; pouczenie; naznaczenie spadko­
biercy’ od institutus p.p. od instituere 'umieszczać; zakładać; kształ­
cić’; zob. in- 2; statuere, zob. statut.
in sudore vultus tui vesceris pane łac., w pocie ob­
licza twego będziesz pożywał chleba.
- z Wulgaty (Gen., 3,19).
insularny wyspiarski. || insulina hormon wytwarza­
ny w trzustce (przez wysepki Langerhansa), regulu­
jący przemianę węglowodanów w organizmie.
-ła c . insularis 'wyspiarski' od insula 'wyspa'; por. izolacja.
insurekcja dawn. powstanie zbrojne (zwł. i. ko­
ściuszkowska w 1794 r.).
- późn.łac. insurectio 'powstanie' z łac. insurgere 'powstawać prze­
ciw komu, buntować się’; zob. in- 2; surgere 'podnosić się’; por. qu­
asar; resursa; rezurekcja.
in suspenso łac., w zawieszeniu.
insygnia oznaki godności, władzy, dostojeństwa, sta­
nu, urzędu, zasług (królewskie: korona, berło i jabł­
ko; papieskie: tiara i klucze; biskupie: mitra i pasto­
rał); (por. dystynkcja; emblemat).
- łac. insignia l.mn. od insigne 'oznaka urzędowa, władzy, honoro­
wa’ z insignis 'odznaczony, wyróżniony’; zob. in- 2; signum, zob. sy­
gnalizacja.
insynuować w złośliwej intencji podsuwać myśli
krzywdzące kogoś; umyślnie budzić podejrzenia; im­
putować, wmawiać, sugerować. || insynuacja.
- łac. (se) insinuare 'wśliznąć się; wkraść się (w czyje zaufanie)’; zob.
in- 2; sinuare 'giąć się’ od sinus, zob. sinus.
inszallah w imię boże, z boską pomocą, w imię
Allaha.
- arab. in sza llah 'jw.' użyte jako wykrzyknik.
258 intelligence quotient
intabulacja przest. prawn. wpisanie do księgi wie­
czystej (hipotecznej, gruntowej).
- zob. in- 2; łac. tabula zob. tabula rasa.
intagłio [wym. intąljo] zob. gemma.
- wł. 'jw.' gemma rzeźbiona wklęsło od intagliare 'rytować, żłobić’;
zob. in- 2; późniąc, taliare 'ciąć'.
intarsja technika wykładania powierzchni przed­
miotów drewnianych ornamentami z kawałków róż­
nych gat. drewna (mozaiką z forniru), stosowana
(zwł. w staroż., okresie renesansu i XVIII w.) w me­
blarstwie.
- wł. intarsio 'jw.'; zob. in- 2; tarsia 'inkrustacja; mozaika’ z arab. tar-
si 'wykładanka'.
integracja scalanie; proces tworzenia całości z czę­
ści a. włączanie jakiegoś elementu w całość; zespole­
nie i zharmonizowanie składników zbiorowości społ.
|| integralny całkowity, nienaruszony. || integryzm
w Kościele katolickim - prąd zachowawczy, odno­
szący się z niechęcią do zmian doktrynalnych, do
kompromisów.
- łac. integratio 'odnowienie' od integrare 'odnawiać, odtwarzać’
z integer 'nietknięty, cały’ (por. dezyntegracja); zob. in- 1; -teger od
tangere, zob. tangens.
intelekt umysł, rozum, inteligencja (w odróżnieniu
od uczucia, woli, zmysłów), suma zdolności umysło­
wych, doświadczenia, wiedzy człowieka. || intelek­
tualista człowiek pracujący (twórczo) w dziedzinie
nauki a. sztuki; odznaczający się kulturą umysłową;
oddający się studiom, rozważaniom, obszernym lek­
turom. || intelektualizm filoz., psychol. pogląd przy­
pisujący intelektowi podstawowe a. wyłączne zna­
czenie w procesie poznawczym.
- łac. intełłectualis 'umysłowy' od intellectus p.p. od intełlegere 'wy­
bierać; rozumieć; znać’; zob. inter-; legere, zob. legenda.
inteligencja psych, zdolność rozumienia, kojarze­
nia; pojętność, bystrość; zdolność znajdowania wła­
ściwych, celowych reakcji na nowe zadania i warun­
ki życia, sprawnego zdobywania i wykorzystywania
wiedzy; socjol. warstwa społ. obejmująca inteligen­
tów, ludzi wykształconych, pracujących w zawo­
dach wymagających określonej wiedzy teoretycznej,
biorących czynny a. bierny udział w życiu kult. kra­
ju, w organizowaniu pracy i współżycia zbiorowego;
hist. elita umysłowa biorąca na siebie odpowiedzial­
ność za losy społeczeństwa (w Niemczech, Polsce
40. lat XIX w.); hist. radykalna w charakterze elita
obowiązku, moralności i poświęcenia, przewodzą­
ca społeczeństwu i jego warstwom lud. dążącym do
emancypacji, spłacająca tym samym swój dług społ.
(wykształcenie) (w Rosji 2. poł. XIX w., Piotr Ł. Ław-
row, Nikołaj K. Michajłowski); por. narodnicy.
- łac. intelligentia 'pojętność' od intelligens p.pr. od intełlegere, zob.
intelekt.
intelligence quotient (I.Q.) ang., [wym. intęlidżens
kuouszent (ajkju:)] iloraz inteligencji; potencjalne
zdolności człowieka, zmierzone specjalnie w tym
celu ułożonymi testami; liczba określająca inteligen­
cję człowieka, otrzymana przez podzielenie jego wie­
ku umysłowego (obliczonego na podstawie testów)
przez wiek życia, przy czym osobę osiągającą wy­
nik od 90 do 110 określa się jako „normalną”, od 110
 intelligence quotient
do 130 jako „inteligentną”, powyżej 130 „uzdolnio-
ną”, poniżej 90 „tępą”, poniżej 75 „opóźnioną w roz­
woju”.
- zob. inteligencja; ang. quotient 'iloraz’ z lac. quotie(ń)s 'jak często?
ile razy?’ od quot 'jak wiele, ile’.
Intelligence Service ang. [wym. intęlidżens só:wis]
brytyjska służba wywiadu i kontrwywiadu.
Intelsat akronim wyrazów International Telecom-
munications Satellite (Consortium), ang., ’między-
nar. zjednoczenie telekomunikacji satelitarnej’, na­
zwa organizacji przeszło 70 państw członkowskich,
utworzonej dla kontroli i rozwoju komunikacji świa­
towej za pomocą satelitów.
intencja zamiar, zamysł; cel, motyw działania; myśl
przewodnia, chęć, pragnienie. || intencjonalny za­
mierzony, umyślny. || intendent kierownik dzia­
łu gosp. instytucji; zarządca gmachu; zarządzający
intendenturą, działem gosp. jednostki organiza-
cyjnej (np. w wojsku, w szpitalu). || intensyfikacja
wzmocnienie; wzmożenie. || intensywny wzmożo­
ny, wzmocniony, natężony, napięty; intensywna go­
spodarka rolna - prowadzona przy dużym wkładzie
pracy i kapitału na jednostkę powierzchni; por. eks­
tensywna.
- lac. intentio 'rozciągnięcie; natężenie; usiłowanie’ z intentus a. in-
tensus p.p. od intendere 'rozciągać; usiłować’ (por. Ententa); zob. in-
2; tendere, zob. tendencja.
INTER- w złożeniach: między-, śród-; wzajemny,
współ-; wewnątrz-.
- łac. 'między; przy; na; wpośród’.
inter arma silent Musae łac., w czasie wojny mil­
czą Muzy, tzn. twórczość art. schodzi na dalszy plan;
por. silent leges...
intercyza prawn. kontrakt przedślubny, umowa ma­
jątkowa między małżonkami.
- śrdw.łac. intercisa 'rozstrzygnięcie' od łac. intercisio 'rozcięcie'
z intercidere 'ciąć; dzielić’; zob. inter-; caedere, zob. cezar.
interdykt Kość. rz.kat. kara kość. nałożona na osoby
a. terytorium, zakazująca przyjmowania pewnych sa­
kramentów i odprawiania niektórych czynności kul­
tu relig.; zob. cenzura kość.
- łac. interdictum 'zakaz, nakaz (pretora)’; zob. inter-; dictum.
interdyscyplinarny charakteryzujący się udziałem
a. współpracą dwu a. więcej dyscyplin naukowych,
gałęzi wiedzy.
- zob. inter-; dyscyplina.
interfejs inf. program komputerowy pośredniczą­
cy między użytkownikiem a jakimś systemem kom­
puterowym (user interface) lub między dwoma
programami albo systemami komputerowymi. Pro­
gramy pośredniczące ułatwiają użytkownikowi do­
stęp do danych i fiinkcji systemów komputerowych,
i są konieczne przy współdziałaniu systemów kom­
puterowych i programów w sieci. Graficzny inter­
fejs użytkownika (graphic user interface) jest to
część użytkowego programu komputerowego odpo­
wiedzialna za graficzną obsługę ekranu w trakcie ko­
rzystania z komputera (podział ekranu na okna, układ
259 interkom
graficzny elementów znaczących na ekranie etc.); por.
grafika komputerowa, komputerowa sieć, program.
- ang. interface; zob. inter-; ang .face 'twarz'.
interferencja superpozycja, nakładanie się dwóch a.
więcej fal, prowadzące do wzmocnienia a. osłabie­
nia fali wypadkowej. || interferometr przyrząd do
pomiarów długości fal świetlnych i współczynników
załamania. || interferon biol. proteina przeciwwiru-
sowa wytwarzana przez komórki zaatakowane przez
wirusy.
-z o b . inter-; łac.ferire 'uderzać'.
interfolium czysta, niezadrukowana kartka wklejona
przez introligatora między dwie zadrukowane stro­
nice książki. || interfoliowany egzemplarz książki
- w którym, w procesie introligatorskim, przełożo­
no kartki zadrukowane kartkami czystymi dla autor­
skich uzupełnień, przeróbek i poprawek.
-z o b . inter-; łac .foliům zob. folio.
interfon urządzenie do porozumienia się telefonicz­
nego przez głośniki w obrębie budynku, instytucji
itd.
- zob. inter-; fon.
interglacjał geol. okres stosunkowo cieplejszego a.
suchszego klimatu między glacjałami, okres zanika­
nia lodowców i podnoszenia się poziomu mórz.
- zob. inter-; glacjał.
interiekcja gram. wykrzyknik (jako część mowy),
np. oj! hej! bęc! (i. właściwa), przebóg!, biada! na­
przód! (z. pochodtta, wtórna, związana pochodze­
niem z inną częścią mowy).
- łac. interiectio 'wrzucenie; jw .’ z interiectus p.p. od interiacere, in-
teriicere 'być pomiędzy; rzucać co między; przymieszać; dopisać’;
zob. inter-; iniekcja.
intérieur arch. wnętrze. || interim zob. ad interim.
|| interior terytorium położone w głębi kraju, dale­
ko od ośrodków cywilizacji, przemysłu, daleko od
wybrzeża morskiego, portów (zwł. w Ameryce Płd.);
por. Hinterlan. || interioryzacja psych, uczynienie
czegoś częścią swojego wewnętrznego ,ja ” a. wła­
snej struktury myślowej.
- fr. intérieur 'jw.' z łac. interior '(bardziej) wewnętrzny; głębiej po­
łożony’; por. inter-.
interim okres a. stan tymczasowy, odległość w cza­
sie między zjawiskami, interwał czasowy; tymczaso­
wa decyzja, prowizoryczny układ, zwł. kompromis
mający zażegnać spory między katolikami i prote­
stantami, np. interim augsburskie, próba kompro­
misu z katolicyzmem od czasu zwołania sobom po­
wszechnego, narzucona protestantom nm. przez
cesarza Karola V w 1548 r.
- łac. dosl 'tymczasem' od inter zob. inter-.
Interklub klub międzynarodowy; org. międzyklubowa.
- zob. inter-; klub.
interkom dwustronny system łączności wewnętrznej
za pomocą mikrofonów i głośników (np. między stu­
diami, obsługą i biurami RTV).
- ang. intercom skr. od intercommunication system 'system łączności
wewn.’; zob. inter-; komunikować; system.
interliga
interliga sport, system rozgrywek w piłce nożnej
między przodującymi zespołami kilku krajów.
- zob. inter-; liga.
interlingua sztuczny język międzynarodowy, opar­
ty na łacinie pozbawionej fleksji (stąd pierwotna na­
zwa: Latino sine flexione), stworzony przez mate­
matyka wł. Giuseppe Peano w 1903 r., uproszczony
przez Bodmera; sztuczny pomocniczy język między­
narodowy, oparty na elementach jęz. wspólnych an-
gielszczyźnie i gł. językom romańskim, opracowany
przez Godego; por. esperanto.
- inter-; wł. lingua język; mowa’, z łac.
interlinia druk. blaszka, linia używana do odstępów
między wierszami (zob. justunek); odstęp między
wierszami tekstu.
-z o b . inter-.
interlokutor rozmówca.
- łac. interlocutus p.p. od interloqui 'wmieszać się w rozmowę’; zob.
inter-; loqui, zob. lokucja.
interludium muz. wstawka instrumentalna między
częściami większego utworu (np. suity); lit. interme­
dium; por. intermezzo.
- zob. inter-; łac. ludus ’gra; zabawa’; por. preludium.
intermedium muz., lit., teatr, wstawka dialogowa,
baletowa a. muz. między aktami sztuki, opery poważ­
nej; interludium; intermezzo. || intermezzo krótki,
nastrojowy fragment orkiestrowy, wpleciony w dra­
matyczną akcję opery; wkładka baletowa opery; mi­
niatura fortepianowa, zazw. w formie pieśni (Schu­
mann, Brahms); por. antrakt.
- wł. intermezzo 'środkowy; jw.’ od łac. intermedius 'pośredni’; zob.
inter-; medius, zob. medium.
(les) intermittences du caur fr., wahania serca.
- z Marcela Prousta (Sodoma i Gomora, 2, 1), 1922 r., tł. Tadeusza
Boya-Żeleńskiego.
interna pot., med. nauka o chorobach wewnętrznych;
oddział chorób wewn. w szpitalu; por. internista.
-ła c . od internus 'wewnętrzny’; zob. inter-.
internacjonalistyczny zgodny z zasadami interna­
cjonalizmu. || internacjonalizm dążenie do równo­
uprawnienia, współpracy i przyjaźni wszystkich na­
rodów; (proletariacki i.) międzynarodowa jedność
klasowa proletariatu i solidarność mas pracujących
(por. kosmopolityzm; nacjonalizm). || internacjo­
nalny międzynarodowy. || Internationale fr., [wym.
ętemasjonąl] międzynarodówka.
- zob. inter-; nacjonalizm. Międzynarodówka hymn klasy robotniczej
(1944 r., również hymn b. ZSRR); tekst E. Pottier (1871 r.), muz. A.
Degeyter (1888 r.); zob. Komintem.
internalizacja psychol. uwewnętrznienie, przyswa­
janie sobie, w okresie rozwoju, świadomie a. nie­
świadomie, norm, wartości, poglądów, zasad społ.,
zahamowań, motywów działania, wzorców kulturo­
wych (rodziców, grupy społ. itp.), funkcjonujących
późn. jako system indywidualny; por. introcepcja, in-
trojekcja.
- ang. intemalization ’jw.’ od internalize 'uwewnętrzniać; usubiek-
tywniać’ z łac. internus (r.ż. interna) ’wewn.’; zob. inter-.
260 in terram...
internat bursa; wspólne mieszkanie dla uczniów;
uczelnia, zakład wychowawczy, w którym uczniowie
mieszkają. || internista lekarz chorób wewnętrznych;
por. interna. || internować umieszczać przymusowo
w miejscach odosobnionych, obozach, cywilnych a.
wojskowych obywateli państw obcych (zwł. nieprzy­
jacielskich) w czasie wojny.
- łac. internus, zob. interna.
Internet inf. sieć komputerowa łącząca większość
ośrodków akademickich świata oraz miliony pry­
watnych użytkowników, pozwalająca na niczym nie
skrępowaną wymianę informacji, danych i korespon­
dencji wszystkich jej użytkowników. Żywiołowo się
rozwijająca sieć tworzy (zapotrzebowanie na) nowe
usługi, bez niej nie do pomyślenia. W sieci internet
potężnieje góra danych, które chociaż powszechnie
dostępne dla jej użytkowników, są jednak coraz trud­
niejsze do odnalezienia i zidentyfikowania; por. auto­
strada informacyjna, browser, komputerowa sieć.
interpelacja zakwestionowanie działania a. polity­
ki ministra a. rządu w formie zapytania postawio­
nego przez członka parlamentu (interpelanta), któ­
re pociąga za sobą obowiązek udzielenia odpowiedzi
w określonym terminie; zapytanie w sprawach urzę­
dowych. || interpelować.
- łac. interpellatio 'przerwanie; zakłócenie’ od interpellare 'przery­
wać komu mowę; zagadnąć kogo; domagać się’; zob. inter-; pelle-
re, zob. puls.
Interpol międzynarodowa org. policji kryminalnej.
- skr. od fr. (Organisation) Internationale de) Pol(lice Criminelle)
'Międzynarod. Org. Policji Kryminalnej’; zał. w 1923 r. w Wiedniu,
od 1938 r. z siedzibą w Berlinie, od 1946 r. w Paryżu (należą do niej
174 państwa, od 1990 r. Polska).
interpolacja wstawienie do cudzego tekstu wyra­
zów, zwrotów, zdań, których pierwotnie nie zawierał;
(przybliżone) obliczenie, oszacowanie wartości (zwł.
flmkcji mat.) znajdujących się między dwiema znany­
mi wartościami; por. ekstrapolacja. || interpolować.
- łac. interpolatio 'przekształcenie’ od interpolare 'przekształcać; fał­
szować za pomocą wstawek’; zob. inter-; polare od polire 'polero­
wać; oczyszczać’.
interpretacja wykładnia, wyjaśnienie, wytłumacze­
nie, komentowanie czegoś; sposób odtworzenia, wy­
konania utworu muz., zagrania roli przez aktora. ||
interpreter inf. program komputerowy, rodzaj trans­
latora służący do bieżącego tłumaczenia kodu źródło­
wego i natychmiastowego wykonywania programu;
por. kod źródłowy, translator, program, komputer.
- łac. interpretatio 'wyjaśnienie’ od interpretari 'wyjaśniać; tłuma­
czyć’ z interpres 'pośrednik; agent; tłumacz’; zob. inter-.
interpretatio romana łac., wykładnia rzymska; utoż­
samienie obcych, celt. i germ. bóstw z rzymskimi.
- Długosz ok. 1460 r. próbował nawet uczynić to z bóstwami fantazyj­
nej mitologii pogańskiej Polski.
interpunkcja stawianie znaków przestankowych;
zasady przestankowania; znaki pisarskie.
-ła c . interpunctio ’jw .’; zob. inter-; punkcja.
in terram... fluentem lacte et melle łac., do ziemi...
opływającej mlekiem i miodem, tj. do krainy żyznej;
do Ziemi Obiecanej; por. terra repromissionis.
- z Wulgaty (Ezechiel, 20, 6; por. Ex., 3, 8; Num., 16,13 i in.).
 interregnum
interregnum bezkrólewie. || interrex hist. sprawują­
cy najwyższą władzę w państwie w okresie bezkróle­
wia (w Polsce 1573-1764 - prymas).
- łac. zob. inter-; regnum 'panowanie, królowanie’ od rex, zob.
regalia.
in terrorem łac., jako ostrzeżenie.
inter spem et metum łac., między nadzieją a obawą.
interview [wym. intewju:] wywiad prasowy (a. RTV).
- ang. 'spotkanie; rozmowa; wywiad dziennikarski’ ze śr.fr. entrevue
r.ż. p.p. od (s ’)entrevoir 'spotykać (widzieć) się z kim’; entre- zob. in­
ter-; voir 'widzieć' z łac. viděre, zob. vide.
interwał przerwa, odstęp, odległość w czasie a. prze­
strzeni między zjawiskami a. punktami; muz. odle­
głość między dwoma dźwiękami współbrzmiącymi
(i. harmoniczny) a. następującymi po sobie (i. melo­
dyczny); por. prima.
-ła c . intervallum 'miejsce między wałami, szańcami; odstęp’; zob. in­
ter-; vallum 'wał; szaniec’.
interwencja wtrącenie się w jakąś sprawę; wywiera­
nie wpływu na kogo w jakiejś sprawie w celu osią­
gnięcia określonego efektu (np. zmiany decyzji); sta­
rania, zabiegi z tym związane; mieszanie się jednego
państwa w sprawy należące do kompetencji innego.
|| interwencjonizm polityka interwencji (np. rządu)
w sprawy ekon. własnego a. sprawy polit, innego pań­
stwa; por. izolacjonizm, laissez faire, laissez passer! ||
interwenient osoba, strona, która interweniuje,
-późn.łac. interventio 'interwencja; pośrednictwo’ od łac. intervenire
(dosł. wchodzić pomiędzy); przeszkodzić komu; mieszać się do cze­
go; ułatwić co’; zob. inter-; venire, zob. adwent.
intestat prawn. osoba, która zmarła, nie sporządziw­
szy ważnego testamentu.
- łac. intestatus 'jw.'; zob. in- 1; testatus p.p. od testari zob. testa­
ment.
intifada arab. dosł. 'odrzucenie’, powstanie, bunt.
intoksykacja med. zatrucie.
- zob. in- 2; toksyczny.
intonacja muz. rozpoczynanie przez jedną osobę
śpiewu zbiorowego; muz. stopień precyzji w osiąga­
niu właściwej wysokości dźwięków, np. w śpiewie,
na instrumentach smyczkowych (i. czysta, nieczy­
sta); sposób akcentowania wyrazów, zdań, modu­
lowania mowy i interpretacji (treści) wygłaszanego
tekstu. || intonować.
-ła c . intonare 'grzmieć; krzyczeć’; zob. in- 2; tonus, zob. tonacja,
in toto łac., całkowicie.
INTRA- w złożeniach: śród-, wewnątrz-; między
warstwami; podczas; pod-; zob. intro-.
-ła c . intra 'wewnątrz'.
intrada muz. krótki wstęp, zazw. do suit (XVI-
XVII w.), zwykle w tempie marsza. || intrata przest.
dochód; zysk. || intratny zyskowny, popłatny, docho­
dowy, rentowny, lukratywny.
- hiszp. intrada, entrada 'wejście; bilet; opłata za wejście; wpływy,
dochód (dzienny)’ z wł. intrata, entrata 'jp.' od łac. intrare 'wcho­
dzić, wstępować’.
INTRO- w złożeniach: w (co), do wnętrza (czegoś);
wewnątrz-; zob. intra-.
261 inula
- łac. intro 'do wewnątrz’.
in triplo łac., potrójnie.
introcepcja psychol. przyjmowanie od otoczenia po­
staw, norm, poglądów itd.; por. internalizacja.
- zob. intro-; (re)cepcja.
introdukcja wstępna, wprowadzająca część utworu
muz., lit., down. wprowadzenie na nowy teren, urząd
itd.
- łac. introductio 'wprowadzenie' od introducere 'wprowadzać'; zob.
intro-; ducere, zob. duce.
introit Kość. rz.kat. pierwsza część mszy.
- śrdw.łac. introitus '(śpiew na) wejście (kapłana)’ z łac. 'wejście' z p.
p. od introire 'wchodzić'; zob. intro-; ire, zob. ambicja.
introjekcja w psychoanalizie - przyjmowanie od
środowiska wzorców, ideałów i norm kulturowych,
kształtowanie się superego; por. internalizacja.
- zob. intro-; (pro)jekcja.
intro misja down. wwiązanie, wprowadzenie w po­
siadanie (a. na urząd) w sposób formalny, oficjalny.
- śrdw.łac. intromissio 'zawładnięcie' od łac. intromittere 'wpuścić;
wprowadzić’; zob. intro-; misja.
intronizacja wyniesienie na tron; objęcie urzędu
przez papieża a. biskupa; por. detronizacja. || intro-
nizować.
- śrdw.łac. inthronizatio 'jw.' z późn.łac. inthronizare 'intronizować'
od gr. enthronidzein 'jp.'; zob. en-; thrónos 'tron'.
introspekcja obserwowanie, badanie, analizowanie
własnych procesów psych.; samoobserwacja.
- łac. introspectus p.p. od introspicere 'wglądać'; zob. intro-; spece-
re, zob. spektakl.
introwersja skłonność do zamykania się w sobie,
wyłącznego interesowania się własnymi myślami
i uczuciami, lubowania się w nich, z czym łączy się
często rozluźnienie kontaktu z otoczeniem. |] intro­
wertyk człowiek o usposobieniu introwersyjnym;
por. ekstrawersja.
- zob. intro-; wersja.
intruz natręt; gość nie w porę, nieproszony, niepo­
żądany.
- łac. intrusus p.p. od intrudere 'wepchnąć, wcisnąć’; zob. in- 2; tru-
dere 'pchać'.
intuicja wyczucie, przeczucie; akt a. proces bezpo­
średniego uzyskiwania wiedzy a. pewności w jakiejś
sprawie bez rozumowania a. wnioskowania. || intui-
cjonizm doktryna epistemologiczna uważająca intui­
cję za najwartościowsze źródło poznania.
- późniąc, intuitio 'wejrzenie' z łac. intuitus p.p. od intueri 'wpatry­
wać się; kontemplować’; zob. in- 2; tueri 'spoglądać'.
intymny ściśle osobisty; poufny, sekretny; bliski; za­
żyty
-ła c . intimus 'wewnętrzny; jw.’
inula bot. oman, rodzaj roślin zielnych wieloletnich
Starego Świata, z rodziny złożonych, liczący prawie
sto gatunków; z gatunków rosnących w Polsce azja­
tycki oman wielki hoduje się ze względu na rozgałę­
ziony korzeń zawierający ponad 40% inuliny. || inu­
lina roślinna substancja zapasowa gromadząca się
gł. w podziemnych narządach roślin złożonych, ma­
inula
teriał wyjściowy w otrzymywaniu fruktozy (cukru
owocowego).
-n .ła c. inula ’jw.’ z gr. helénion ’jp.’
in usum Delphini łac., na użytek Delfina, tj. fi. na­
stępcy tronu; (publikacja) okrojona, ocenzurowana,
przykrojona na doraźny użytek, uprzyzwoicona; por.
editio castigata.
- tak nazywano wydania klasyków, przeznaczone dla syna Ludwika
XIV; zob. delfin 2.
in utrumque paratus łac., przygotowany na obie
możliwości; na wszelką ewentualność.
- z Wergiliusza (Eneida, 2, 61).
inv. skrót od łac. invenit (skomponował, wynalazł)
w dawn. grafice na rycinach przed nazwiskiem auto­
ra, gdy zawodowy rytownik sztychował rysunek na
płycie metalowej a. wycinał go w drewnianym kloc­
ku; por. del., sc.
in vacuo łac., w próżni.
invandrare szw., dosł. ’pracownik-gość’ (odpowied­
nik nm. Gastarbeiter), pracownik, który imigrował
do Szwecji w okresie braku rąk do pracy, w poszuki­
waniu zajęcia i stosunkowo wysokiej płacy.
in verba magistři zob. iurare in verba...
in vino veritas łac. (z gr.), w winie prawda, tj. wino
rozwiązuje język, pijany zdradza swe tajemnice.
invita Minerva łac., wbrew woli Minerwy, tj. bez ta­
lentu, bez natchnienia; por. lucemam olet.
- np. z Cycerona {O powinnościach, 1,31, lid', A d fam., 3,1 i 12,25),
z Horacego {Sztukapoetycka, 385) i in.; Tabl. 30.
in vitro n.łac., dosł. ’w szkle’; (badanie tkanek, roz­
woju zarodka itd.) poza żywym organizmem, w pro­
bówce a. innym otoczeniu sztucznym. || in vivo
n.łac., dosł. ’na żywym’ (osobniku); (badanie pro­
cesów biol. i bioch.) w żywym organizmie rośliny a.
zwierzęcia.
inwalida osoba pozbawiona całkowicie a. częścio­
wo zdolności do pracy z powodu kalectwa a. utraty
zdrowia.
- łac. imalidus 'słaby, bezsilny, chory'; zob. in- 1; validus, zob. wa­
lidacja.
inwar stal stopowa do wyrobu przyrządów precy­
zyjnych, o współczynniku liniowej rozszerzalności
cieplnej około 0,000001 cm na 1°C w zwykłych tem­
peraturach, zawierająca ok. 36% niklu. || in wariant
czynnik stały, nie ulegający zmianom, zwł. mat. nie­
zmiennik.
- ang. Inwar nazwa handl.; zob. i n - 1; war(iant).
inwazja wtargnięcie zbrojne, najazd na cudze teryto­
rium w celu przywłaszczenia go a. złupienia; przen.
najście, najazd, wtargnięcie (pasożytów, zarazków;
petentów, turystów, gości; wpływów itd.).
- późn.łac. imasio 'szturm, atak’ z łac. invadere 'wtargnąć, napaść;
zająć co’; zob. in- 2; vadere, zob. vademecum.
inwektywa obelga, zniewaga słowna, obrażający
zarzut.
- późn.łac. investivus 'łający' z łac. imehere 'wnosić; wjeżdżać; łajać,
złorzeczyć’; zob. in- 2; vehere, zob. wehikuł.
262 love noundum barbato
inwencja pomysłowość, wynalazczość, zwł. art.; na­
zwa różnych utworów muz. XVI-XVIII w. || inwen­
taryzacja przeprowadzenie spisu inwentarza z natu­
ry; rejestracja opisowa zabytków sztuki. || inwentarz
trwałe składniki majątku gosp.; zestawienie stanu
faktycznego wszystkich składników majątku; wykaz
ruchomości i nieruchomości dóbr. || inwentyka me­
todyka poszukiwania twórczych rozwiązań, pobu­
dzania twórczego myślenia w różnych dziedzinach.
- łac. imentio 'wynalazek' i późn.łac. imentarium 'służący do odna­
lezienia; spis’ z łac. invenire 'znaleźć; odkryć’; zob. in- 2; venire, zob.
adwent.
inwersja odwrócenie zwykłego układu, wartości ele­
mentów, faz procesu itd.; przestawnia, odstępstwo od
zwykłego szyku wyrazów w zdaniu, przestawienie
ich; meteor, wzrost temperatury powietrza (a. zmniej­
szenie się opadów atm. w górach) wraz ze wzrostem
wysokości; powtórzenie motywu a. tematu muz. przy
zmianie wznoszących się interwałów na opadające
i odwrotnie; fiłm. produkcja pozytywów z negaty­
wów; (i. seksualna) homoseksualizm. || inwertor fa­
lownik, przyrząd do przekształcenia prądu elektr. sta­
łego na zmienny.
-ła c . imersio 'odwrócenie'; zob. in- 2; wersja.
inwestor osoba, przedsiębiorstwo dokonujące inwe­
stycji. || inwestować. || inwestycje nakłady pieniężne
na (roz)budowę środków trwałych; przedmioty będą­
ce wynikiem inwestycji. || inwestycje sumienia zob.
etyczne inwestycje. || inwestytura w ustroju feudal­
nym: uroczyste wprowadzenie wasala przez seniora
w posiadanie nadanych dóbr lennych; nadanie lenna
biskupom a. opatom przez monarchę (IX-X w.).
- łac. imestire 'odziewać; przykrywać; otaczać’; zob. in- 2; vestire
'ubierać' z vestis 'odzież'; por. transwestyta; trawestacja.
inwigilacja tajny nadzór nad kimś; dyskretna, syste­
matyczna obserwacja kogoś przez organa policyjne
a. przez detektywów prywatnych.
- łac. invigilare 'czuwać nad czym’; zob. in- 2; vigilare ’ nie spać, czu­
wać’ od vigil 'czuwający, czujny’; por. wideta.
inwit pierwsze wyjście kartą w grze.
- łac.imitare 'zapraszać’.
inwokacja apostrofa; zwrócenie się o pomoc, o na­
tchnienie do Muz, bóstw, na wstępie epopei; litur­
giczne wezwanie do modlitwy.
- łac. imocatio 'wezwanie; błaganie’ od imocare 'wzywać’; zob. in-
2; vocare, zob. wokanda.
inwolucja biol. uwstecznienie, znikanie zarządów
w historii rodowej organizmów (por. ewolucja);
zmniejszenie się narządu do normalnych wymiarów
(np. po chorobie); procesy regresywne w związku ze
starzeniem się organizmu.
- łac. involutio 'rzecz owinięta’ z involvere 'owijać’; zob. in- 2; vol-
vere, zob. wolumen.
inżektor zob. iniektor.
inżynięry czelowięczeskich dusz ros., inżynierowie
dusz ludzkich (tj. pisarze).
- 1. W. Stalin o pisarzach radzieckich 26 X 1932 r. na spotkaniu z li­
teratami u Gorkiego.
love noundum barbato łac., nim jeszcze Jowisz za­
puścił brodę (tj. bardzo dawno); por. a Deucalione.
 love noundum barbato
- z Juwenalisa (Satyry, 6 ,1 5 ) ok. 120 r.
ipekakuana wymiotnica lekarska, krzew rosnący
w Brazylii i Kolumbii, z którego korzeni otrzymuje
się środek wykrztuśny i wymiotny.
-port. ipecacuanha ’jw .’ z jęz. tupi ipekaaguéne ’jw.’
iperyt trujący gaz bojowy o zapachu musztardo wo-
-chrzanowym.
- fr. ypériie j w . \ od miejscowości Ypres w płn.-zach. Belgii, gdzie
był używany po raz pierwszy przez Niemców 12 V I I 1917 r.
ippon jap., dosl ’punkť; zdobycie całego punktu
w dżudo, odpowiednik nokautu w boksie.
ipsacja zob. masturbacja. || ipsofon samoczynnie na­
grywający magnetofon telefoniczny.
- z łac. ipse ’sam; osobiście’; zob. -fon-.
ipsa sua melior fama łac., (jestem) lepszy od swej
reputacji; por. ich bin besser...
- z Owidiusza (Listy z Pontu, 1,2 ,1 4 3 ), 12 r.
ipse dixit (on, nasz mistrz) sam (to) powiedział (por.
autos epha; dictum; iurare in verba...).
- Cyceron (O naturze bogów, 1 ,5 ,1 0 ) nie pochwalał zwyczaju pitago-
rejczyków, którym powołanie się na słowa mistrza (Pitagorasa): „sam
powiedział” służyć miało rzekomo jako argument w dyskusji.
ipse fecit łac., sam wykonał (stawiane obok podpi­
su artysty). || ipsissima verba łac., (jego) własne naj­
autentyczniejsze słowa; por. ipse dixit. || ipso facto
łac., tym samym; jako naturalny rezultat faktu a. czy­
nu. || ipso iure łac., na mocy prawa, z mocy przepi­
su prawnego.
I.Q. zob. intelligence quotient.
ir- zob. in-.
ira furor brevis est łac., gniew jest krótkotrwałym
obłędem.
- z Horacego (Listy, 2, 62).
irbis ros., zool. śnieżna pantera, białawoszara, plami­
sta, występująca w górach Środkowej Azji.
Irish stew [wym. ąjrisz stju] baranina duszona
z ziemniakami i cebulą w gęstym sosie. || Irish wołf-
hound ang., ’wilczur irl.’, największy ze wszystkich
psów ogar używany w Irlandii b. długo do polowa­
nia na wilki i łosie irl., stara rasa, wzmiankowana już
w II w. n.e., o budowie podobnej do charta, ale o wie­
le potężniejszej, sierści szorstkiej, długiej na brwiach
i brodzie.
- ang. ’jw .’; Irish ’irl.’; stew 'potrawka duszona’; w olf 'wilk’; houn
'ogar’.
iroha, irofa japońska kana w pop. układzie znaków
w odróżnieniu od układu naukowego opartego na
sanskrycie.
-ja p . od i+ro+ha, jej pierwsze trzy sylaby.
Iron Heel ang., Żelazna stopa (dosl pięta).
-tytułpow ieści fantastycznej (1907r., wyd. poi. 1923 r.) pisarza amer.
Jacka Londona (1876-1916), będącej wizją faszyzmu, przedstawiają­
cej rewolucję 1932 roku.
ironia zamaskowana kpina; drwina zawarta w po­
zornej aprobacie; lekki sarkazm, ujęty w wypowiedź,
której zamierzony sens jest odwrotnością dosłowne­
go znaczenia słów.
263 isagoga
- łac. ironia ’jw .’ z gr. eiröneia 'udawanie; przybieranie postawy
ignoranta, profana (jak Sokrates wobec swych rozmówców: por. oida
ouden eidos); kpina; wykręt’ od eirön 'filut; szelma’.
Ironsides [wym. ąjensajdz] hist. jazda Cromwella
czasu ang. wojny domowej 1644—60, złożona z wol­
nych kmieci, słynna z bojowości, dyscypliny i świa­
domości ideowej.
- ang. 'ludzie z żelaza, niespożyci’.
Iros żebrak, włóczęga, nędzarz.
- z Horacego (Odyseja, 18); postać żebraka Amajosa o przezwisku
Iros (goniec).
irracjonalizm nazwa obejmująca doktryny ideali­
styczne, negujące wartość obiektywnego poznania
naukowego, któremu przeciwstawiają poznanie po-
zarozumowe, intuicję, instynkt; przeciwieństwo ra­
cjonalizmu. || irracjonalny nieracjonalny, nielogicz­
ny, sprzeczny z rozumem, nie dający się wyjaśnić,
uzasadnić; mat. niewymierny.
-ła c . irrationalis 'nierozumny'; ir -zob. in - 1; racjonalny.
irradiacja med. napromienianie; fizj. promieniowa­
nie pobudzenia; fiz. złudzenie optyczne, sprawiają­
ce, że przedmioty jasne a. błyszczące wydają się na
ciemnym tle większe; (i. uczuć) psych, przenosze­
nie stanów emocjonalnych z jednego przedmiotu na
inny.
- późn.łac. irradiatio 'opromienienie' z łac. irradiare 'opromieniać';
ir- zob. in- 2; radiacja.
irredenta, irredentyzm dążenie do połączenia
w jednym państwie ziem o ludności zachowującej
mowę i obyczaje kraju macierzystego; (i. włoska) -
ruch polit. we Włoszech w XIX w. (zwł. od 1878 r.),
walczący o zjednoczenie wszystkich ziem zamiesz­
kanych przez Włochów.
- wł. (Italia) irredenta 'nie wyzwolone (obszary Włoch)’ r.ż. od irre-
dento; ir- zob. in- 1; redento 'wyzwolony; odkupiony’ z łac. redemp-
tus, zob. redemptorysta.
irremeabilis unda łac., fala, od której nie ma powro­
tu; śmierć.
- z Wergiliusza (Eneida, 6,425); o Styksie.
irritabis crabrones łac., dosl Rozdrażnisz szersze­
nie’; poruszysz gniazdo os; włożysz kij w mrowisko.
- z Pluta (Amfitrion, 2, 2, 75).
iryd chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal stosowany gł.
jako stop z platyną. || irys bot. kosaciec; cukierek
śmietankowy.
- gr. iris dpn. iridos 'tęcza; mit. posłanka bogów’.
irygacja sztuczne nawadnianie pól uprawnych; med.
przepłukiwanie za pomocą irygatora.
- łac. irrigatio'polewanie; skrapianie’ od irrigare 'nawadniać; zwil­
żać’; ir- zob. in- 2; rigare 'polewać; nawadniać’.
irys zob. iryd.
iryzacja tęczowe barwy cienkich błonek (np. na bań­
ce mydlanej, macicy perłowej, plamie oleju na wo­
dzie) powstałe na skutek interferencji światła białe­
go; por. lustr.
- gr. iris, zob. iryd.
isagoga nauka wstępna, przygotowawcza (zwł. do
studiów biblijnych); por. propedeutyka.
isagoga
- łac. z gr. eisagdgé 'wprowadzenie’ z eiságein 'wprowadzać’; eis-
'w (co)’; ágein, zob. agonia.
ischias [wym. is-chjas] med. rwa kulszowa, zapale­
nie nerwu kulszowego, (dawn.) scyjatka.
- gr. ’jw.’ z ischion 'staw biodrowy; biodro’.
ISDN ang., skr. od Integrated Services Digital Net­
work Zintegrowana sieć służb cyfrowych’, łącząca
urządzenia takie jak komputer z telefonem, wideofo­
nem, telewizorem, teletekstem, telekopiarką faksem
itp. w skali całego państwa, a w przyszłości - całe­
go globu.
isei imigrant japoński w Ameryce, zwł. w USA.
- amer.ang. z jap. dosl. 'pierwsze pokolenie’; is 'pierwszy’; sei zob.
nisei.
is fecit cui prodest łac,,prawn. uczynił ten, komu to
przyniosło korzyść; por. cui prodest...
i skuczno, i grustno, i niękomu ruku podat’ ros.,
i nudno, i smutno, i nie ma komu podać ręki.
- z Lermontowa (I nudno, i smutno), 1840 r.
islam mahometanizm, religia muzułmanów, wiara
w Allaha jako jedynego boga i w jego proroka, Ma­
hometa (por. hidżra; Koran).
- arab. 'poddanie się (woli Boga)’ od aslama 'poddać się’; por. bi-
surman(in); muzułmanin. Jedna z wielkich religii powszechnych, po­
wstała w Arabii w VII w.
Ismael(ita) człowiek poróżniony ze społeczeń­
stwem; wyrzutek, wyjęty spod prawa, banita; czło­
wiek postronny.
- z Biblii (Gen., 16, 12); anioł mówi do Agary: „Otoś poczęła syna
i nazwiesz go Ismael; będzie to człowiek dziki; ręce jego przeciw
wszystkim”, (hebr. „Bóg słucha”); Ismaelita - potomek Ismaela.
ismaffijah arab., sekta szyicka, najaktywniejsza
jako ruch relig.-polit. od IX do XIII w., gł. za po­
średnictwem swych podsekt: fatymidów, karmatian
i asasynów.
is pater est, quein nuptiae demonstrant łac.,prawn.
ojcem jest ten, kogo wskazuje (legalne) małżeństwo;
dziecko, nawet nie poczęte w małżeństwie, ma za
ojca - w braku dowodu przeciwnego - męża matki
(zasada prawa rz.).
isrá arab., w islamie - podróż Mahometa z Mek­
ki do Jerozolimy, odbyta, wg tradycji, w ciągu jed­
nej nocy.
istm(us) geogr. międzymorze, przesmyk (zwł. Ko-
ryncki, łączący Peloponez z Grecją Śr.).
- łac. isthmus ’jw .’ z gr. isthmós ’jw.’
IT ang., zob. telematyka.
itacyzm jęz. wymawianie gr. litery eta (Tabl. 40)
jako i; por. jotacyzm.
- modyfikacja gr. eta.
(L’) Italia fara da sé wł., Włochy same sobie da­
dzą radę.
- dewiza rewolucji wł. 1849 r.
Italia irredenta zob. irredenta.
italiki druk. kursywa humanistyczna.
- fi. italique 'kursywa’ od italien 'włoski’ z wł. italiano.
264 iure caduco
It Can’t Happen Here ang., To się u nas stać nie
może.
- powieść antyfaszystowska (1935 r.) pisarza amer. Sinclaira Lewi­
sa (1885-1951).
item łac., także, również. || ite, missa est łac., Kość.
rz.kat. idźcie, msza jest (skończona); słowa kończą­
ce mszę.
iteracja (wielokrotne) powtarzanie (zwł. z każdo­
razowym przekształceniem w analogiczny sposób);
mat. kolejne powtórzenie danej operacji odniesione
do rezultatu poprzedniego jej wypełnienia.
- łac. iteratio 'powtarzanie' z iteratus p.p. od iterare 'powtarzać' z He­
rum 'znowu, jeszcze raz’.
iterb chem. pierwiastek, Tabl. 40, metal ziem rzad­
kich, por. lantanowce.
- od miasta Ytterby w Szwecji; por. erb.
itinerarium plan, dziennik, opis podróży.
- z późn.łac. 'plan podróży’ z łac. iter dpn. itineris 'droga; (długi)
marsz; podróż’
-ITIS przyrostek łac., z gr., w złożeniach: med. cho­
roba (zwł. zapalna) określonej części ciała, np. ap-
pendicitis.
it is a tale told by an idiot, fuli of sound and fury,
signifying nothing ang., (życie) jest to opowieść
idioty, pełna wrzasku i wściekłości, (lecz) nic nie
znacząca; por. żyźń eto smiesznaja...
- z Szekspira (Makbet, 5, 5,26); por. Sound and the Fury.
itr chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzysty metal.
- od nazwy miasta Ytterby w Szwecji; por. erb.
it’s a long way to Tipperary ang., daleka jest droga
do Tipperary, (przen.) do domu rodzinnego, do celu,
do kresu trudów itp.
- ang. piosenka wojsk., pop. w casie wojny 1914-18, powstała w 1907—
08 (H. Wiliams i J. Judge); Tipperary - miasto w płd. Irlandii.
Ituriela włócznia - coś, co demaskuje oszustwo,
podstęp a. kłamstwo.
- z Miltona (Raj utracony, 4, 810) 1667 r.; najlżejsze dotknięcie
włóczni anioła Ituriela ujawniało prawdę, zdzierało zasłonę fałszu.
ityfallus piast, wzwiedziony fallus.
- n.łac. ithyphallus 'jw.' z gr. ithýphallos ’jp.’ od ithýs 'prosty'; zob.
falliczny.
iunctim [wym. junktim] wspólnie, łącznie; prawn.
łączność, to, co łączy sprawy, rzeczy; wspólność;
por. dysjunkcja.
- łac. 'razem; łącznie’ od iungere 'sprzęgać; łączyć’; por. adiunkt; co-
niunctivitis; junta; koniunkcja.
iuniores ad labores łac., młodsi do roboty!
(iurare in) verba magistři łac., (przysięgać na) sło­
wa mistrza; por. ipse dixit.
- z Horacego (Listy, 1, 1,14).
iure caduco łac., prawem kaduka, bez podstawy
prawnej. || ius abutendi łac., prawo pełnego uży­
cia własności, również jej zaniedbania a. zniszcze­
nia; własność nieograniczona, połączona z prawem
zmiany tytułu własności; por. ius utendi. || ius alba-
nagii śrdw.łac., prawo korony a. państwa do konfi­
skaty własności zmarłego cudzoziemca; kaduk (fr.
 iure caduco
droit ďaubainé). || ius angariae późniąc., prawo an­
garii. || ius bastardiae śrdw.łac., prawo władcy do
konfiskaty spadku po osobach z nieprawego łoża (a.
zmarłych bezpotomnie). || ius canonicum łac., prawo
kanoniczne. || ius civile łac., prawo cywilne. || ius co­
gens łac., przepisy prawa obowiązujące bezwzględ­
nie. || ius commercii łac., prawo prowadzenia dzia­
łalności handl. || ius commune łac., prawo niepisane,
zwyczajowe. |j ius con(n)ubii łac., prawo małżeńskie.
|| ius deliberandi łac., prawo spadkobiercy do namy­
słu, czy przyjąć spadek, czy nie. || ius disponendi łac.,
prawo rozporządzania własnością zmiany jej tytułu.
|| ius dispositivum łac., przepisy prawa obowiązujące
względnie (w braku odmiennej woli stron). || ius ecc-
lesiacticum późn.łac., prawo kościelne.
ius et norma loquendi łac., (wiele słów wyszłych
z użycia zmartwychwstanie, niemało dziś ulubio­
nych zginie, jeśli tak zechce zwyczaj językowy, jedy­
na wyrocznia), reguła i norma języka.
- z Horacego {Sztuka poetycka, 72).
ius fruendi łac., prawo użytkowania własności bez
naruszania jej substancji. || ius gentium łac., prawo
narodów, międzynarodowe. || ius gladii łac., prawo
miecza (karania złoczyńców śmiercią). || ius inter
gentes (naturale) łac., prawo natury. || ius naufra-
gii śrdw.łac., prawo nadbrzeżne (brzegowe), prawo
nabycia własności rzeczy i osób wyrzuconych na ląd
przez morze. || ius personarum łac., prawo osób bę­
dących w specjalnych stosunkach ze sobą (rodzice
i dzieci, mąż i żona, opiekun i pupil) a. osób niepeł-
noprawnych (cudzoziemców, nieletnich, niewolni­
ków, chorych umysłowo). || ius primae noctis łac.,
prawo pierwszej nocy; u niektórych ludów pierwot­
nych prawo a. obyczaj defloracji nowo zaślubionej
nie przez męża, ale innego mężczyznę; prawo feuda-
ła do spędzenia z żoną poddanego - jej nocy poślub­
nej (fr. droit de seigneur). || ius publicum łac., prawo
publiczne. || ius Romanům łac., prawo rzymskie. ||
ius sanguinis łac., (dosł. prawo krwi) reguła uzależ­
niająca obywatelstwo dziecka od obywatelstwa ro­
dziców. || ius soli łac., prawo zwyczajowe, określają­
ce poddaństwo a. obywatelstwo dziecka wg miejsca
urodzenia (dosł. prawo ziemi) || ius spolii śrdw.łac.,
prawo władcy do majątku ruchomego po zmarłych
duchownych (dosł. prawo łupu). || ius talionis zob.
lex talionis.
iustitias vestras iudicabo łac., sprawiedliwość wa­
szą sądzić będę.
- napis na ścianie sali sądowej trybunałów w dawn. Polsce; trawesta-
cja Wulgaty (Psalm 75,2): cum accepero tempus, ego iustitias iudica­
bo ’gdy odbiorę czas, ja ze sprawiedliwością sądzić będę’.
iustum praetium śrdw.łac., cena sprawiedliwa (wg
pojęć późn.śrdw.). || ius utendi łac., prawo do bez­
płatnego i niezyskownego używania czyjejś własno­
ści bez naruszania jej substancji; por. ius abutendi.
IVF inicjały wyrazów łac. i ang.: In Vitro Fertiłiza-
tion Zapłodnienie w probówce’, poza żywym orga­
nizmem; zob. in vitro; por. AID.
IVG skr. łac. Interruptio Voluntaris Graviditatem
med. 'dobrowolne przerwanie ciąży’.
265 izolacja
iwan zob. liwan.
Iwan Niepomniaszczij ros., Iwan Niepamiętający.
- w Rosji carskiej schwytani zbiegli katorżnicy, ukrywając swoją
przeszłość, nie zdradzali swego prawdziwego imienia i nazwiska, ale
nazywali siebie Iwanami, twierdząc, że nie pamiętają swego pocho­
dzenia (ros. ródstwo); policja nazywała ich nie pómniaszczimi ród-
stwa, z czego wzięło się ich przezwisko I.N. (temat częsty u M. E.
Sałtykowa-Szczednna).
i wieriowoczka w dorogie prigoditsja ros., i postro­
nek przyda się w drodze.
- z Gogola (Rewizor, 4,10); słowa Osipa.
I will make you shorter by a head ang., skrócę cię
o głowę.
-jed n o z ulubionych powiedzeń królowej ang. Elżbiety I.
izabelow(at)y koń -przest. bułany, maści brunatno-
żółtej, płowej.
- fr. (couleur) isabelle ’jw .’; Isabelle fr. imię żeńskie; couleur ’kolor’
z łac. color, por. koloratura.
izbąwi Bog i nas ot ętakich sudięj! ros., zachowaj
nas, Boże, od takich sędziów.
- z Krylowa (Osioł i słowik).
iz iskry wozgoritsja płąmia ros., z iskry płomień
rozgorzeje.
- z napisanego na zesłaniu wiersza ros. poety-dekabrysty Aleksandra
I. Odojewskiego (1802-39) Odpowiedź na pismo Puszkina (1827 r.);
wzięte jako motto założonego z inicjatywy Lenina i wydawanego za
granicą (1900-03) pisma „Iskra”; por. Quintus Curtius Rufus (De re­
bus gestis Alexandři Magni, 6, 3, 11) ok. r. 50 n.e.
izm (l.mn. izmy) iron. doktryna, system, teoria, kie­
runek art.
- od ich nazw kończących się na -izm (fr. -isme, łac. -isma, ismus; gr.
-isma; -ismos).
-IZO- w złożeniach: jednakowy, równy; jednorodny;
jednolity, izomer określonego typu; por. hom(o)-.
- gr isos ’równy’; por. anizo-.
izobary (l.poj. izobar) chem. jądra izotopów róż­
nych pierwiastków chem., mające taką samą liczbę
nukleonów; (l.poj. izobara) linie na mapie pogody,
łączące punkty o jednakowym ciśnieniu atm., zredu­
kowanym do poziomu morza. || izobaty linie na ma­
pie, łączące punkty o jednakowej głębokości wód. ||
izohipsy poziomice, warstwice, linie na mapie łączą­
ce punkty o jednakowym wzniesieniu nad poziomem
morza.
- zob. izo-; -bar-; -bato-; -hips(o)-.
izokefalia znana w sztuce staroż. i śrdw. tendencja
do umieszczania na jednym poziomie głów wszyst­
kich przedstawionych postaci.
- zob. izo-; -cefal(o)-.
izolacja odosobnienie, oddzielenie od otoczenia, od­
separowanie; stan odosobnienia; materiał (jego po­
włoka, warstwa) nie przewodzący ciepła, prądu
elektr. || izolator zły przewodnik prądu elektr., ciepła;
materiał wodoszczelny, dźwiękochłonny. || izolacjo-
nizm polityka jakiegoś kraju, dążąca do odseparowa­
nia się od innych, do niezawierania przymierzy, nie-
interweniowania w obce konflikty, nienawiązywania
stosunków polit.-ekon. itp. || izolatka jednoosobowe
pomieszczenie w zakładzie psychiatrycznym, (kar­
ne) w więzieniu; por. separatka.
izolacja
- fr. isolation 'izolacja’ od isole 'odosobniony; izolowany’ z wl. iso-
lato 'oddzielony od wszystkiego, jak wyspa od lądu’ od isola 'wyspa'
z łac. insula, zob. insulamy.
izoleksa jęz. linia na mapie wyznaczająca granice za­
sięgu terytorialnego jakiegoś wyrazu jako elementu
słownikowego.
- zob. izo-; gr. leksis, zob. leksyka.
izomery chem. cząsteczki związków chem. o jedna­
kowym składzie atomowym, ale o różnej budowie.
- gr. isomeres 'równo podzielony’; zob. izo-; meros 'część; udział’;
por. elastomery; metameria; polimeryzacja.
J
jacarandá [wym. dżakaranda] zob. palisander.
-port. 'jw.', z jęz., tupi yacarandó.') w.’
J’accuse fr., oskarżam!
- nagłówek listu otwartego (opubł. w „UAurorę” 13 1 1898 r.) do pre­
zydenta Francji; słowa, którymi Emil Zola rozpoczął akcję w obronie
niewinnie skazanego w r. 1894 na dożywotnie zesłanie kpt. fr. Alfre­
da Dreyfusa (1859-1935).
jacht szybki, lekki statek żaglowy a. motorowy do ce­
lów sport., spacerowych a. turystycznych. ]| jachting
sport a. turystyka uprawiane na jachtach. || jachtklub
stowarzyszenie dla uprawiania sportów wodnych.
- ang. yacht [wym. jot] 'jacht' ze śr.d.nm. jacht(schiff) dosł. '(statek)
pościgowy; lekki żaglowiec; szybki statek piracki’ od jach-, ja g ę 'po­
lowanie'.
Jack Frost ang. [wym. dżak] Królewicz Mróz. ||
jack-in-the-box ang. figurka wyskakująca z pudeł­
ka. || Jack Ketch ang. [wym. kecz], kat. || jack-o’-
-lantern ang., błędny ognik; latarnia z dyni z wycię­
tymi otworami, przypominająca twarz.
Jack the Ripper ang., Kuba Rozpruwacz.
- przezwisko nadane nieznanemu mordercy co najmniej siedmiu pro­
stytutek w dzielnicy Whitechapel londyńskiego East Endu, między
7 VIII a 10 XI 1888 r. Jedna z najsłynniejszych nie rozwiązanych za­
gadek kryminalnych w Anglii.
jacquerie zob. żakieria. || Jacques Bonhomme fr.
[wym. żak bonom], chłop francuski.
jadeit minerał, glinokrzemian sodu, zielonkawy a.
biały ozdobny kamień (gł. pochodzenia birmańskie­
go) do wyrobów art., zwł. chiń.
- fr. jadeite 'jw.' od ja d ę 'jw.' z hiszp. (piedra de la) ijada dosł. '(ka­
mień) lędźwiowy; jp.’; ijada 'lędźwie' z łac. ilia l.mn. od ilium, ileum
'jp., pachwina; trzewia’; jadeit uważano za lek przeciw kolce ner­
kowej.
266 jakobini
izometria geom. przekształcenie figury nie zmienia­
jące wzajemnych odległości punktów figury, np. ob­
rót. || izomorficzny chem. równopostaciowy; mat.
równokształtny. || izonomia równouprawnienie, rów­
ność wobec prawa. || izostazja geol. stan równowa­
gi mas w skorupie ziemskiej, którego zakłócenia
wyrównywane są przez izostatyczne ruchy skoru­
py. || izotermy linie na mapie pogody, łączące punk­
ty o jednakowej temperaturze powietrza. || izotopy
atomy jakiegoś pierwiastka, których jądra różnią się
liczbą neutronów. || izotropia fiz. charakterystyczna
cecha ośrodka (gł. ciał niekrystalicznych) polegają­
ca na wykazywaniu jednakowych własności fiz. we
wszystkich kierunkach; por. anizotropia.
- zob. izo-; -metr-; -morf-; gr. isonomia 'jw.' od isónomos 'równo­
uprawniony'; -stazja z gr. stásis ’stan(ie)’ od histánai, zob. statyczny;
-term(o)-; -top; -trop-.
j ’adoube fr. [wym. żadu:b], poprawiam (bierkę, fi­
gurę w szachach); wyrażenie zwalniające z obowiąz­
ku wykonania posunięcia dotkniętą figurą (por. piece
touchee...; szach).
jadżnia sanskr. ’ofiara’, w hinduizmie kult oparty na
rytuałach nakazanych przez Wedy w odróżnieniu od
kultu pudża (zob.), który może też obejmować prak­
tyki dewocyjne pochodzenia niewedyjskiego.
jaguar duży drapieżnik z rodziny kotów o sierści
cętkowanej, „lampart amerykański”, występujący od
Teksasu do Paragwaju.
- hiszp., port. 'jw.' z jęz. tupi i guarani.
jai alai [wym. chąj(e)lai] sport, jedna z odmian pelo-
ty; por. cesta, fronton.
- hiszp. 'jw.' z bask. 'jw,’;ja i 'święto; festyn’; alai 'wesoły'.
j ’ai failli attendre! fr., nieomal musiałem czekać!
- pełen zgrozy okrzyk przypisywany Ludwikowi XIV.
j ’ai vecu fr., żyłem.
- odpowiedź Abbe Sieyesa (1748-1836) na zapytanie, co robił w okre­
sie Terroru (maj 1793-27 V II 1794) we Francji.
jak byk tybetański o długiej sierści, dziki albo hodo­
wany jako zwierzę juczne i dla mięsa, mleka, skóry
oraz wełny.
- tybet. gjak.
jakitori potrawa jap.: kura pieczona na ruszcie a. roż­
nie, zazw. bez kości, podawana z sosem sojowym.
-j a p .jaki 'pieczonynaruszcie’; tori 'kurczę'.
jakobini członkowie najradykalniejszego i najważ­
niejszego klubu polit. Rewolucji Fr. (1789-94);późn.
przen. radykalni rewolucjoniści, postępowi demokra­
ci; (/. polscy) radykalna grupa działająca w przede­
dniu i w czasie insurekcji 1794 r.
 jakobini
- fr.jacobins dawn. 'dominikanie; jw .’ ze śrdw.łac. Jacobinus z późn.
łac. Jacobus 'św. Jakub’. Pierwszy klasztor dominikanów zbudowany
przy ul. św. Jakuba {m e St.-Jacques) w Paryżu; w klasztorze tym mie­
ściła się od 1789 r. siedziba klubu.
jaksza (r.ż. jakszi) sanskr., w wierzeniach lud. Indii
- lokalny duch opiekuńczy a. podziemny dżinn uwa­
żany za demona bogactwa, płodności i urodzaju; czę­
sto wyobrażane w sztuce indyjskiej III-II w. p.n.e.,
zwł. w postaciach żeńskich.
Jakubowa drabina - żart. wysokie i strome schody.
- z Biblii {Gen., 12-19); patriarcha Jakub widzi we śnie drabinę sięga­
jącą nieba, po której wchodzą i schodzą aniołowie.
jakuzajap., dosł. ’nicpoń’; japoński chuligan, opry-
szek, gangster.
jalapa bot. wilec przeczyszczający.
- od hiszp. nazwy miasta Jalapa Enriąuez [wym. chaląpa enrikes] we
wsch. Meksyku.
jalousie de metier fr., zawiść zawodowa (wynikają­
ca z rywalizacji w jakiejś dziedzinie działania, twór­
czości).
Jamagucigumi wielka organizacja kryminalistów
w Japonii.
-jap . 'gang Jamaguciego’ od nazwiska Harukici Jamaguciego, pierw­
szego przywódcy tej organizacji.
jamb lit. dwusylabowa stopa wierszowa o pierwszej
sylabie krótkiej (a. nie akcentowanej) i drugiej dłu­
giej (a. akcentowanej): u - ; wiersz jambiczny, pi­
sany tą miarą; por. trochej. [| jambografia, jamby
staroż. gr. i rz. utwory poetyckie o charakterze złośli­
wym (w których przeważało metrum jambiczne).
- gr. iambos 'jamb'; zob. -graf-; por. choriamb.
jambia arab., krótki, wygięty sztylet jemeński o gło­
wicy z rogu żyrafy i srebrnej pochwie a. (jambia gó­
ralska) o głowicy z rogu zebu (nabijanej miedzia­
kami) i pochwie skórzano-drewnianej; mężczyźni
z rodu Mahometa nosili ją przy prawym boku.
jambografia zob. jamb.
jamboree [wym. dżambori:] (międzynarodowy zlot
obozowy skautów; (jazz-j.) spotkanie muzyków jaz­
zowych wypełnione obfitym, urozmaiconym progra­
mem występów.
-a n g . 'hałaśliwazabawa; jw .’
jams bot. pochrzyn.
- ang. yam 'jw.; (amer.ang.) słodki ziemniak’ z port. inhame 'jw.'
i hiszp. name 'jw.' pochodzenia zach.affykańskiego.
jąm session [wym. dżąm seszn] prywatne spotkanie
muzyków jazzowych w celu wspólnych improwiza­
cji jazzowych dla własnej przyjemności.
- ang. 'jw.'; jam 'zatkanie się; unieruchomienie się (na całą noc dla
muzykowania)’; session 'posiedzenie; sesja’ z łac. sessio, zob. sesja.
janczarka lekka ozdobna strzelba polska pochodze­
nia wsch. (XVII w.). || janczarowie hist. wyboro­
wa piechota tur., formowana od ok. 1330 r., z p o to ­
czonych brańców chrześc., później także z Turków,
zniesiona w 1826 r. || janczary dzwonki przy uprzę­
ży końskiej.
- tur. jeni czeri 'nowe wojsko’.
267 jarmuika
jang wg tradycji kosmologii chiń.: męska, pozy­
tywna zasada (zawarta np. w działaniu, wyżynach,
świetle, cieple i suchości) w przyrodzie, łącząca się
i współdziałająca ze swym przeciwieństwem, jin;
por. tai-ki.
- chiń. 'jasny; zasada męska’.
Jankes obywatel Stanów Zjednoczonych, Ameryka­
nin; dawn. mieszkaniec płn. stanów USA, w odróż­
nieniu od południowca; hist. mieszkaniec Nowej An­
glii (sześciu płn.wsch. stanów USA); por. Jonatan.
- ang. Yankee 'jw.'
jansenizm mch relig. i społ. powstały w łonie Ko­
ścioła kat. we Francji (1640-1713), głoszący religij­
ność opartą na rygoryzmie obyczajowym (por. pury-
tanizm), a w zakresie teologii - na minimalizacji roli
zasług ludzkich w dziele zbawienia, potępiony przez
papiestwo.
- od nazwiska teologa flam., biskupa Ypres; Cornelius Jansen (1585—
1638).
jantar bursztyn.
- litew. gintóras 'jw.'
Janusowe oblicze - zagadkowe, zmienne; dwu­
znaczne; dwustronne.
- łac. lanus 'bóstwo staroitalskie; w Rzymie bóg bram {ianua
'drzwi'), domów, miast i wszelkiego początku {Ianuarius 'styczeń');
w sztuce wyobrażany z głową o dwu twarzach obróconych w prze­
ciwne strony’.
j ’appelle un chat un chat et Rolet un fripon fr.,
kota nazywam kotem, a Roleta szelmą.
- z Satyr (1, 57) poety fr. Nicolasa Boileau-Despreaux (1636-1711).
jaquemart [wym. żakmąr] figura metalowa przed­
stawiająca człowieka w zbroi, który wybija godzi­
ny młotem na dzwonie zegara wieżowego; zabawka
dziecinna przedstawiająca 2 osoby, które uderzają na
przemian młotkami w kowadło.
- fr. 'jw.' ze stprowans. Jaqueme, od Jacques, zob. żakieria.
jarabe [wym. cha...] nazwa kilku prowincjonalnych
meksykańskich tańców towarzyskich, w których wy­
stępuje tupanie zapateado.
- amer.hiszp. z hiszp. 'syrop; słodki napój’ od arab. szaräb 'napój;
wino; kawa; syrop’ od szariba 'pić'.
jararaca zob. żararaka.
jard angielska miara długości (= 91,44 cm).
- a n g .y W j w . ’
jardiniere fr., dosł. ’ogrodniczka’; (potrawa) ozdo­
biona bukietem z jarzyn.
jarl st.skand., śrdw. wojownik normandzki, przy­
wódca drużyny wikingów; śrdw. tytuł st.norw. (ang.
earl) namiestników królewskich w Skandynawii.
jarłyk to ., hist. pismo dypl., pisemny przywilej a.
dekret tatarskich chanów Złotej (Kipczackiej) Ordy
XIII-XV w.
jarmułka mycka, krymka obcisła, mała czapeczka
okrywająca ciemię, noszona przez ortodoksyjnych
Żydów; por. piuska; tiubietiejka.
- tur.jahmurłuk 'płaszcz deszczowy’ odjahmur 'deszcz'.
iarowizacja
jarowizacja, jaryzacja wemalizacja, procesy bio-
chem. zachodzące pod działaniem niskich tempera­
tur (od -10 do 0°C) u wielu roślin ozimych, wpływa­
jące na ich zakwitanie.
- ros. ’jw .’ odjarow ój ’jary; siany na wiosnę’.
jasyr hist. niewola u Tatarów a. Turków; uprowadze­
ni przez nich jeńcy, brańcy.
- tur. esir jen iec’.
jaszmak tur., zob. czarczaf.
jatagan tur., rodzaj kindżału o lekko wygiętej klin­
dze, rękojeści bez jelca i o rozdwojonej głowicy, uży­
wanego od XVI w. przez muzułmanów na Bliskim
i Sr. Wschodzie.
jatrogenne dolegliwości, schorzenia - med. choroby
wywołane przez autosugestię pacjenta na skutek (źle
zrozumiałych a. nieopatrznych) słów a. działań leka­
rza w czasie badania lub przez uboczne działanie le­
ków. Najsłynniejszą chorobą jatrogenną jest wrodzo­
ny brak kończyn (łac. phocomelia ’focze kończyny’)
u dzieci matek, które we wczesnym stadium ciąży
zażywały thalidomid, środek uspokajający i przeciw-
wymiotny, który okazał się jednak teratogenny (po­
wodujący zniekształcenia).
- zob. -iatra; -gen-.
j ’attends mon astre fr., czekam na moją gwiazdę,
-pow iedzenie Karola Alberta, króla Sardynii w latach 1831-40, przy­
jęte potem jako dewiza jego (tj. sabaudzkiej) dynastii.
jazyk do Kijewa dowiediot ros., język (i) do Kijo­
wa doprowadzi.
jazyk rodnych osin ros., język naszych osik.
- z epigramatu Turgieniewa o N. Ch. Ketczerze (1809-86), który
„przełożył Szekspira na język naszych osik”, tj. na język ros.
jazz [wym. dżaz] muzyka amer. wywodząca się
z pieśni relig. i świeckich, gł. murzyńskich (por. spi­
ritual; blues; ragtime), i innych rodzajów muzyki
pop., cechująca się improwizacją, synkopowanym
rytmem, wielogłosowym kontrapunktem i wprowa­
dzeniem techniki wokalnej do gry instrumentalnej
(por. portamento; bebop; cool; dixieland; hot; jambo­
ree; jam-session; New Orleans; progressive; sweet;
swing). || jazzband [wym. dżąz-ben] orkiestra jaz­
zowa. || jazz rock ang., muzyka jazzowa lat 60.-70.
XX w., zawierająca elementy rocka (Miles Davis,
John McLaughlin i in.).
- ang. ’jw .’; band ’banda, szajka; orkiestra (zwł. dęta), kapela; wstę­
ga; obręcz; w ięź’.
jeans [wym. dżi:nz] dunkry, farmery, teksasy, zob.
dżinsy; por. cords, denims.
jedermann każdy; lit. bohater powieści, sztuki, fil­
mu itd., reprezentujący przeciętnego, zwykłego czło­
wieka, takiego, jakiego by można spotkać na sąsied­
niej ulicy.
- nm. 'każdy; wszelki’; Mann 'człowiek’.
jeder nach seinen Fähigkeiten, jedem nach seinen
Bedürfnissen nm., każdy (pracuje) wg swoich moż­
liwości i otrzymuje wg potrzeb.
268 jen
- z Karola Marksa (Krytyka programu gotajskiego - 1875 r., wyd.
1891 r., wyd. poi. 1948 r.) parafraza z Etienne Cabeta (Le voyage en
Icarie), 1840 r.
Jeder stirbt für sich allein nm., Każdy umiera w sa­
motności.
- powieść antyfaszystowska (1947 r.; wyd. poi. 1950 r.) pisarza nm.
Hansa Fallady (1893-1947).
jedinica wzdor, jedinica noł ros., jednostka zerem,
jednostka bzdurą.
- z Władimira Majakowskiego (W.I. Lenin), 1924 r.
jeep ang. [wym. dżi:p], willis, mały terenowy amer.
samochód wojsk., „łazik” z czasów 2. wojny świat.,
produkowany pierw, przez Zakłady Willys-Overland
(USA); terenowy wóz farmerski.
- prawdop. od g.p. [wym. dżi:pi] skr. od general purpose ’do ogól­
nego użytku, uniwersalny’ (pod wpływem Eugene the Jeep, małego,
fantazyjnego, cuda wyprawiającego zwierzątka z komiksu Thimble
Theater „Teatr w naparstku” Elzie C. Segar, zm. 1938 r.).
JE est un autre fr., JA - to ktoś inny.
- z Jeana Arthura Rimbauda (2. Listjasnowidza, 15 V 1871 r.) do Pau­
la Demeny.
jegier (l.mn. jegrzy, jegry) down. żołnierz specjal­
nej formacji strzelców wyborowych w wojsku pras.,
austr. i ros. || jegiermajster (wielki) łowczy (dwora
carów ros.).
- nm. Jägermeister 'łowczy’; Jäger 'myśliwy; strzelec’; Meister
'mistrz’ z łac. magister, zob. magister.
jegiery przest. ciepła bielizna trykotowa, jegierowska.
- od nazwiska nm. higienisty G. Jägera (XIX w.).
Jehowy świadkowie sekta rei. zorganizowana we
wczesnych latach 70. XIX w., znana pod tą nazwą
od 1931 r., szeroko rozpowszechniona po 2. wojnie
świat., zapowiadająca rychłe nadejście Chrystusa,
proklamująca jedyną prawdę Biblii, przeciwna zor­
ganizowanej religii, światu businessu i państwu.
- Jehowa, wariant Jahwe, zob. YHWH.
Jehu szybki, nierozważny, brawurowy, szaleńczy
kierowca.
- od imienia króla izraelskiego (ok. 843-816 p.n.e.), wielkiego wo­
jownika, słynącego z szybkiej, karkołomnej jazdy rydwanem bojo­
wym: „A jazda jego jest jak jazda Jehu, syna Namsego, bo jeździ jak
szalony” (4. Ks. Król. 9 , 20).
Jekyll i Hyde zob. Dr. Jekyll and Mr. Hyde.
je maintiendrai fr., utrzymam; zachowam.
- dewiza Niderlandów i Wilhelma Oraóskiego (1533-84), bohatera
narodowego Holandii.
je-m’en-foutisme [wym. żmafutism] tumiwisizm,
postawa jednostki, cechująca się kompletną obojęt­
nością, lekceważeniem w stosunku do spraw istot­
nych dla społeczeństwa, dla otoczenia a. dla niej sa­
mej; por. naplewatieTstwo.
- fr.je m 'en fous (de) 'kpię sobie (z)’ od se foutre (de) 'kpić sobie (z)’
z łac.futuere 'spółkować’.
je m’en vais chercher un grand peut-etre fr., uda­
ję się na poszukiwanie wielkiego „być może”; por. ti-
rez le rideau...
- rzekomo ostatnie słowa Rabelais’go.
jen waluta japońska (= 100 sen).
-ja p . 'koło; jw .’ z chiŁ jiian, zob. juan.
 ie ne sais quoi
(un) je ne sais quoi fr., dosl ’nie wiem co’; coś trud­
nego do określenia, do wyrażenia, coś nieuchwytne­
go; łac. nescio qui (Dante), wł. non so che (Petrarka).
Jenseits von Gut und Böse nm., Poza dobrem
i złem; por. Übermensch.
-tytułpracy F. W. Nietzschego (1 8 86 r.).
Jenson krój rzymskiej czcionki druk. wykonany
przez drukarza fr., Nicolasa Jensona w 1470 r.
je prends mon bien oü je le trouve fr, biorę moją
własność, gdziekolwiek ją znajduję.
- parafr. słów rzekomej odpowiedzi Moliera na zarzut plagiatu.
jeremiada skarga, narzekanie, biadanie, lament.
- od imienia proroka Jeremiasza (Biblia, Proroctwo Jeremiaszowe).
jerez [wym. cheręz] rodzaj wina hiszp.; por. sherry.
- od nazwy miasta hiszp. Jerez (de la Frontera), w dawn. pisowni Xe-
res, z łac. Caesaris (urbs) '(miasto) Cezara’; por. cezar.
jerkish [wym. dżo:kisz] język opracowany w USA
dla porozumiewania się ludzi z szympansami, zawie­
rający 225 wyrazów.
- amer.ang. odje rk 'szarpnięciQ',fizjol. odruch;pop. oferma’.
jersey [wym. dżorzy, pop. dżęrsej] cienka tkanina
(ba)wełniana, jedwabna a. z włókien sztucznych; try­
kot; rasa bydła mlecznego krótkorogiego, niewielkie­
go wzrostu.
- od nazwy ang. wyspy na kanale La Manche.
jerundą pop. bzdury, głupstwa, nonsens; bagatela,
błahostka, drobiazg, fraszka.
- ros. 'jw. ’ z późn.łac. gerundium, zob. gerundium.
jerychoński (j-e mury) przeszkody dające się obalić,
łatwo rozpadające się w proch; (trąba j-a) głuptas,
dureń; krzykacz (por. si incertam vocem...; sta sol...).
- z Biblii (Jozue, 6, 20): „Gdy tedy wszystek lud krzyczał, a w trą­
by trąbiono... natychmiast mury Jerycha upadły”; por. La Varsovienne
(„Warszawianka”) C. Delavigne’a w tł. Karola Sienkiewicza: „Takim
hasłem cnej podniety, trąbo nasza, wrogom grzmij!”.
Jesus Christ Superstar ang., Jezus Chrystus Super-
gwiazdor.
- tytuł musicalu (1971 r.) Tima Rice’a, muz. Andrew Lloyd Webber.
jeszybot, jesziba, jesziwa, szkoła, akademia talmu-
dyczna; żyd. ortodoksyjna uczelnia rabinacka.
-p ó źa h e b r. jeszlbä ’jw .’ zhebr. '(po)siedzenie’.
jet set [wym. dżet...] międzynarodowe towarzystwo
ludzi bogatych, o światowym stylu życia.
- ang. ’jw.’;y'e/ 'rakietowy (napęd); odrzutowiec’; set 'grupa, zespół;
kółko’.
jet stream [wym. dżet stri:m] prąd strumieniowy,
meteor, długi, wąski, wijący się prąd b. silnych wia­
trów (60-200 m/sek.) występujący w okolicach tro-
popauzy, wiejący przeważnie z kierunków zach., wy­
zyskiwany w komunikacji lotniczej.
- ang. 'jw.'; je t 'strumień; dysza; odrzutowiec’ ze śr.fr.je te r 'rzucać'
od łac. iactare, zob. żeton; ang. stream 'strumień; prąd’.
(Le) Jeu de Pamour et du hasard fr., Igraszki tra­
fu i miłości.
- tytuł komedii miłosnej (1730 r.) Marivaux.
jeu d’esprit fr., rozrywka umysłowa, zabawa a. gra
wymagająca bystrości, pomysłowości.
269 jitterbug
jeu divine fr, boska gra, tj. Sztuka.
jeune loup fr., dosl ’młody wilk’, polit., ekon. am­
bitny młody człowiek (o „mocnych zębach”).
jeunesse doree fr., złota młodzież; lekkomyślna, bo­
gata, goniąca za uciechami młodzież wielkomiejska.
- nazwa nadawana przez zwolenników Robespierre’a tej części mło­
dzieży paryskiej, która po 9 thermidora 1794 r. pod przewodem Frero-
na przeszła na stronę kontrrewolucji.
je veux que le dimanche chaque paysan ait sa
poule au pot fr, pragnę, aby przy niedzieli każdy
chłop miał kurę w garnku.
- przypisywane królowi fr. Henrykowi IV (1589-1610); por. tou-
jours pedrix.
Jezabel kobieta nadużywająca makijażu (szminki,
różu, tuszu, pudru); pyszniąca się rozpustnica, kokota.
- od imienia królowej izraelskiej, żony Achaba, która wprowadziła
kult Baala i prześladowała proroka Eliasza. W Biblii: „Jezabel pod­
barwiła szminką oczy i upiększyła sobie głowę” (4. Ks. K ról, 9, 30);
„Dotąd trwają sprośności Jezabel” (4. Ks. Król., 9,22).
jezuita członek Towarzystwa Jezusowego, skr. TJ
(łac. Societas Jesu, skr. S.J.), zgromadzenia zakon­
nego założonego przez Ignacego Loyolę w celu wal­
ki z reformacją i obrony papiestwa; przen. człowiek
przebiegły, obłudny, skryty; intrygant. || jezuityzm
obłuda; przewrotność, perfidia, makiawelizm.
- zakon zał. w 1534 r., zniesiony w 1773, przywrócony w 1814 r.;
w Polsce od 1564 r.
jidysz oparty na dialektach śr.g.nm. język ludu żyd.
Europy Wsch., język, którym po eksterminacji Ży­
dów w czasie 2. wojny świat, posługują się jeszcze
ludzie, zwł. starszego pokolenia, w pewnych sku­
piskach i środowiskach Żydów pochodzących ze
wschodniej Europy; por. Aszkenazyjczycy.
- jid. 'jw.' skr. od jidysz dajcz dosl. 'żyd. niemczyzna; jp.’
jig zob. giga.
Jim Crow [wym. dżim krou] pop. dyskryminacja
(w szkolnictwie, uprawnieniach społ., komunikacji
itd.) Murzynów na południu USA, dążąca do utrzy­
mania segregacji rasowej.
- amer.ang. 'jw.;pogard. Murzyn’ od stereotypowej postaci Murzyna,
przedstawianej ok. 1828 r. przez amer. piosenkarza i aktora komedio­
wego Tomasza D. Rice’a (1808-60); Jim zdrobn. od James 'Jakub';
crow 'kruk'.
jin wg tradycyjnej kosmologii chiń. żeńska, nega­
tywna zasada zawarta w pasywności, głębinach,
ciemności, zimnie i wilgoci w przyrodzie, łączą­
ca się i współdziałająca ze swym przeciwieństwem,
jang; por. tai-ki.
- chiń. 'ciemny; zasada żeńska’.
jingo [wym. dżingou] krzykliwy, wojowniczy szowi­
nista ang. a. amer.; por. dżingo(izm), nacjonalizm.
- ang. ’pierw, zwolennik wojowniczej polityki bryt. w stosunku do
Rosji w r. 1878; jw .’; od słów by jingo! 'u licha’, występujących
w szowinistycznej piosence G. MacDermotta, popularnej w czasie
wojny ros.-tur.
jitterbug [wym. dżiterbag] żywy taniec akrobatycz­
ny pochodzący z nowojorskiego Harlemu lat 20.
XX w. i utrzymujący się w wielu odmianach w swin­
gu, boogie-woogie i bop.
jitterbug
- ang. ’jw.; miłośnik muz. jazzowej, zwł. kołyszący się i gestykulują­
cy w takt muzyki w czasie słuchania’;y;Yter 'mieć tremę; podskakiwać
nerwowo'; bug 'owad; pluskwa; amator’.
jive ang. [wym. dżajw] gwara, żargon narkoma­
nów, miłośników muzyki jazzowej a. bywalców klu­
bów nocnych; hot (jazz); jitterbug wykonywany przy
dźwiękach hot jazzu.
joannita zob. maltańczyk.
- kawaler zakonu (łac.) Ordo militiae sancti Joannis Baptistae hospi-
talis Hierosolimitani 'zakon rycerski szpitalników jerozolimskich im.
św. Jana Chrzciciela’.
jockey zob. dżokej. || Jockey Club [wym. dżo­
kej klab] ang., org. będąca najwyższym autoryte­
tem w dziedzinie wyścigów konnych i hodowli koni
w Brytanii, utworzona ok. 1750 r. dla ustalenia prze­
pisów wyścigów Newmarket (Suffolk, Anglia) i po­
pierania sportu w ogóle. Inne kraje założyły podobne
organizacje, np. American J.C. (w 1893 r.).
jod chem. pierwiastek, Tabl. 1.
- gr. ioeides 'purpurowy, fiołkowy’; ion 'fiołek'; -oeiděs, zob. -oid.
jodłować śpiewać, przechodząc nagle od tonów pier­
siowych do falsetu i odwrotnie, na sposób tyrolskich
i szwajc. górali. || jodłowanie.
- nm.jodeln 'jodłować' od dźwiękonaśladowczego jo .
Joe Miller [wym. dżou] w USA - dowcipniś, kawa­
larz, facecjonista, żartowniś.
- był to londyński aktor komiczny i anegdociarz, rozrywany jako du­
sza towarzystwa; nagrobek jego w St. Clement Danes, na Strandzie,
nosi daty 1684-1738. Miller sam nigdy nie wydał zbioru dowcipów;
wkrótce po jego śmierci uczynił to mierny komediopisarz John Mo-
tley (zm. 1750 r.) i, wykorzystując popularność zmarłego kolegi, dał
książce tytuł Joe Miller s Jest Book 'Zbiór dowcipów Millera’.
joga w indyjskiej filoz. klasycznej - dążenie do zdo­
bycia doskonałości duchowej i zbawienia przez sys­
tem metod opanowania ducha i ciała, prowadzących,
drogą ascezy, kontemplacji i specjalnych ćwiczeń
fiz., do osiągnięcia stanu mistycznej ekstazy. || jogi(n)
zwolennik jogi, uprawiający jej praktyki. || jogizm na­
uka i praktyki jogi.
- sanskr.yoga 'ujarzmienie; rygor, dyscyplina duchowa’.
jogging [wym. dżoging] ang. sport, bieg ćwiczeb­
ny w powolnym, regularnym tempie, często na prze­
mian z marszem.
- ang. od jo g 'biec truchtem (jako forma gimnastyki)’.
jogurt tur., mleko bułg., kwaskowaty napój z go­
towanego mleka krowiego, sfermentowanego przy
użyciu specjalnego zakwasu.
Johannisfeuer nm., zob. Midsummer Day.
John Barleycorn [wym. dżon bą:lejko:n] angiel­
ska i szkocka personifikacja jęczmienia jako zboża,
z którego produkuje się napoje alkoholowe; uosobie­
nie napojów alkoholowych.
- ang. 'jw.'; John 'Jan'; barleycorn 'ziarno jęczmienia’; harley 'jęcz­
mień'; corn 'ziarno'; por. poemat Roberta Burnsa Sir J.B. (1786 r.)
i autobiografię Jacka Londona J.B. (1913 r.), określoną przez autora
jako „wspomnienia alkoholiczne”.
John Buli [wym. dżon bul] Anglia; Anglicy; typowy
a. przeciętny Anglik.
270 jon
- ang. 'Jan Byk’; postać mająca być uosobieniem narodu ang. w saty­
rze Historia Johna Bulla (1712 r.) szkoc. lekarza i pisarza Johna Ar-
buthnot (1667-1735).
John Bull’s Other Island ang., Druga wyspa Johna
Bulla (tj. Irlandia).
- tytuł komedii (1907 r.) G. B. Shawa.
John Hancock [wym. dżon hąnkok] przen. podpis.
- amer.ang. 'przen. jw.’ od nazwiska amer. męża stanu, który pierwszy
podpisał amer. Deklarację Niepodległości 4 VII 1776 r., olbrzymimi
literami, mówiąc przy tym: „Myślę, że król Jerzy potrafi to przeczy­
tać”; mowa o Jerzym III, królu W. Brytanii (1760-1820).
Johnny-come-lately [wym. dżoni-kam-lęjtli] ang.
dosł. ’Jaś, który późno przyszedł’; parweniusz, nu­
worysz, dorobkiewicz.
joie de vivre fr., radość życia.
joint venture [wym. dżojnt wentsze] ang., wspólne
przedsięwzięcie handl, przemysłowe itp., zwł. przed­
siębiorcy krajowego z zagranicznym.
jo-jo prastara zabawa polegająca na odbijaniu (ryt­
micznymi ruchami ręki) szerokiej i płaskiej szpu­
li przyciąganej przez nawijający się na nią sznurek,
którego koniec trzyma się w palcach; szpula służą­
ca do tej zabawy.
- ang. Yo-yo nazwa handl.
joker [wym. ang. dżouke; pop. dżoker] dodatkowa
karta w talii (z wizerunkiem błazna, trefnisia), stano­
wiąca w niektórych grach najwyższy atut a. zastępu­
jąca każdą dowolną kartę.
- ang. 'żartowniś; pop. facet, gość; jw.; prawn. kruczek, haczyk’ od
joke 'żart(ować)’.
jokozuna jap., wielki mistrz zapaśnictwa sumo; za­
paśnik sumo o największej liczbie zwycięstw; por.
basio; ozeki.
jol żaglowiec dwumasztowy z ożaglowaniem gaflo-
wym i przednim masztem znacznie wyższym. || jola
śródlądowy jacht mieczowy; szalupa morska o 6 a. 4
{jolka o 2) wiosłach.
- nm J o lle 'jednomasztowy żaglowiec na Morzu Pin. i Bałtyku; łódź
okrętowa’.
jolie laide fr., 'dosł. ’ładna brzydula’; kobieta o nie­
szczególnych warunkach zewnętrzn., umiejąca mimo
to wyglądać atrakcyjnie (jak np. fi\ aktorki film. Je-
anne Moreau, Simone Signoret).
Jolly Roger [wym. dżoly rodżer] ang., dosl ’wesoly
Roger’; tradycyjna bandera piracka w XVI-XVII w.
na Morzu Karaibskim: czarna (kolor znaczący: „bez
pardonu”), przeważnie z ludzką czaszką i skrzyżowa­
nymi piszczelami (co także znaczyło „bez pardonu”).
Jom Kippur Sądny dzień, u koczowniczych plemion
izraelskich jesienne święto oczyszczenia; od V w.
p.n.e. najuroczystsze święto żyd., dzień postu, skru­
chy i modłów pokutnych o wybaczenie grzechów
i przyszłą pomyślność, obchodzone 10. tiszri (wrze­
sień), wg rytuałów opisanych w Biblii (Lev. 16).
jon atom a. zespół atomów obdarzony ładunkiem
elektr. dodatnim (kation) a. ujemnym (anion). || joni­
zacja powstawanie jonów dodatnich w wyniku ode-
 jon
rwania elektronu od obojętnego atomu a. cząstecz­
ki pod wpływem promieniowania, wysokiej tempe­
ratury, bombardowania elektronami itp. || jonosfera
ogólna nazwa zjonizowanych warstw atmosfery po­
wyżej 65 km nad powierzchnią ziemi; por. geosfery.
- gr. r.nij. od ion p.pr. od iěnai ’iść’; zob. sfera.
Jonasz człowiek przynoszący pecha, ściągający bie­
dę, nieszczęście.
- od imienia proroka izraelskiego żyjącego za panowania Jeroboama
II (783-743 p.n.e.). Wg Biblii jego obecność na okręcie płynącym do
Tarsis okazała się przyczyną groźnego sztormu: „Wzięli więc Jonasza
i wrzucili do morza; wtedy burza ustała” {Jonasz, 1,15).
Jonatan przest. obywatel USA, Amerykanin; hist.
mieszkaniec Nowej Anglii; por. Jankes.
- wg późnej (1846 r.) i niepoświadczonej anegdoty Jerzy Waszyng­
ton zwykł w okresie Rewolucji Amer. (1777), gdy tylko wyłaniały się
trudności, mawiać: „Musimy poradzić się Brata Jonatana”, mając na
myśli swego sekretarza i adiutanta płk. Jonatana Trumbulla z Con­
necticut.
(the) Joneses [wym. dżounsiz] ang., Jonesowie. ||
keep up with the Joneses ang., dosl ’dotrzymać
kroku Jonesom’, wydawać ponad stan, zadłużać się,
aby nie dać się przewyższyć sąsiadom pod względem
poziomu i stylu życia.
- wyrażenie utworzone przez Arthura R. Momanda i użyte jako ty­
tuł jego serii obrazkowej, która zyskała wielką popularność w latach
1913-1941.
jongleur [wym. żąglo:r] śrdw. żongler, wędrowny
śpiewak i grajek pieśni lud. (gł. we Francji); akom-
paniator trubadura w XII i XIII w., minstrel; rybałt.
- fř. ’jw.’ od łac. ioculator ’żartowniś’ z iocus ’żart’; por. żongler.
joni zob. lingam.
jonizacja zob. jon.
jonosfera zob. jon.
joński styl - gr. porządek archit., powstały na wschód
od Morza Egejskiego w VI w. p.n.e., Tabl. 27.
- gr. idnikós 'joński’ od Jdnia, kraj na zach. wybrzeżu Azji Mn., zasie­
dlony w staroż. przez gr. grupę plemienną Jonów’.
jordan w Kościele wsch. i gr.kat. - obrzęd święce­
nia wody (przez zanurzenie krzyża) w święto Epifa­
nii (Trzech Króli).
- od nazwy rzeki w Palestynie, w której miał się odbyć chrzest Chry­
stusa.
jordim hebr., l.mn., dosl ’schodzący’; obywate­
le izraelscy emigrujący do innych krajów, zwł. do
USA.
jota 1. nazwa litery,j ”; ani na jotą - ani trochę, wca­
le; co do joty - jak naj skrupulatniej;jo ta w jotą - ku­
bek w kubek, ściśle, dokładnie tak samo. 2. hiszp.
[wym. chota], szybki hiszp. taniec lud. w takcie 3/4,
z rytmami wybijanymi w sposób charakterystyczny
przez kastaniety i obcasy tańczącej pary. || jotacja,
jotacyzm jąz. wtórne pojawienie się spółgłoski j w
jakichś pozycjach fonetycznych (np. Jewa zam. Ewa,
Betlejem zam. Betleem)', n.gr. sposób wymawiania
st.gr. samogłosek, zwł. ě, ei, oi jako z; por. itacyzm.
- gr. iota 'nazwa litery gr.’, Tabl. 40; por. Wulgata {Ew. wg Mat., 5 , 18).
jotacja, jotacyzm zob. jota 1.
271 judaica
jötunn st.isl. dosl ’pożeracz’, mit. skand, olbrzym,
pramieszkaniec ziemi zaludniający wraz z podob­
nymi sobie towarzyszami lasy, góry, skały i jaski­
nie tajemniczego, dalekiego kraju zwanego Utgard a.
Jötunheimr.
joual [wym. żuąl] dialekt a. patois Francuzów kanadyj­
skich, używany gł. przez warstwy niewykształcone.
- kanad.ii. z fr. cheval ’koń’.
joule zob. dżul.
jour (a. fete) des trepasses fr, zob. All Souls Day.
jour fixe fr., żurfiks, przest. stały dzień (przyjęć to­
warzyskich).
journal intime fr., dziennik (pamiętnik) prywatny,
poufny (nie do publikacji).
journee continue fr., ciągły dzień (pracy); we Fran­
cji (ok. 1960 r.) - dzień pracy bez zwykłej długiej
przerwy obiadowej, z krótką przerwą tylko na posi­
łek, dzięki czemu praca kończy się znacznie wcześ­
niej.
jowialny (humor, człowiek) pogodny, dobroduszny.
- późniąc. Iovialis 'jowiszowy; urodzony pod znakiem Jowisza, czyli
szczęśliwy, w esoły’ od łac. Iup(p)iter dpn. Jovis (gr. Dzeiis) 'najwyż­
szy bóg rz.’, Tabl. 30; por. jupiter.
joystick inf. urządzenie peryferyjne komputera, ob­
sługujące niektóre gry komputerowe, rodzaj uchwy­
tu na jedną rękę z paroma wygodnie umieszczony­
mi przyciskami.
- por. peryferyjne urządzenie, komputer.
Jozafata dolina - wg podania biblijnego miejsce
Sądu Ostatecznego.
- wg Biblii {Joel, 3,2); dolina potoku Cedron (między miastem a Gó­
rą Oliwną), gdzie rzekomo znajdować się miał grobowiec króla judz­
kiego Jozafata (914-889 p.n.e.).
juan waluta Chin (= 100 fen). || Jüan Tan chiński
Nowy Rok obchodzony między 21 l a 19 II wg ka­
lendarza księżycowego.
- dam. jüan 'okrągły; koło; jw.’; por. jen.
juba [wym. chuba] hiszp., taniec haitański pocho­
dzenia afrykańskiego wykonywany przy wtórze bęb­
nów i pałeczek jako rytualny taniec rolniczy a. taniec
śmierci; taniec Murzynów z plantacji płd. stanów
USA wykonywany przy wtórze rytmicznego klaska­
nia dłońmi, kolanami i udami.
jubileusz obchód, święcenie rocznicy (dwudzie­
stej piątej, pięćdziesiątej a. znaczącej upływ więk­
szej liczby lat, kończącej się na 0 lub 5, od) jakie­
goś wydarzenia a. urodzin lub początku działalności
jubilata.
-późn.łac. {annus) iubilaeus ’(rok) jubileuszowy’ z późn.gr. ióbelaios
’jp.’ od hebr.jö b el 'róg barani, trąba; jubileusz półwiecza, rok, w któ­
rym umarzano długi, uwalniano niewolników i zakazywano uprawy
ziemi, obwieszczany dęciem w rogi a. trąby’. W Kość. rz.kat. rok ju­
bileuszowy przypada co 25 lat.
judaica [wym. judą-i-ka] materiały lit., a. hist., do­
tyczące judaizmu, wierzeń, języka, obyczajów ży­
dowskich.
- łac. iudaica l.mn. r.nij. od łac. iudaicus 'żydowski’ z gr. Iudaios ’Żyd’.
judasz
judasz zdrajca, sprzedawczyk; otwór w drzwiach
celi, przez który strażnik może obserwować zacho­
wanie się więźnia. || judaszowe włosy rude (bo wg
legendy Judasz miał być rudowłosy). || judaszowiec
wschodni bot. Cercis siliquastrum drzewo z rodziny
motylkowatych, o kwiatach purpurowo-różowych,
na jakim, wg legendy, miał się powiesić Judasz. || ju­
daszowy pocałunek zdradziecki, obłudny (Ew. wg
Mat., 2 6 ,48-9).
- od imienia Judasza z Kariotu (Iskarioty), apostoła, który zdradził
i wydał Chrystusa (Mat., 2 6 ,14-16; Marek, 14,10-11; Łuk., 2 2 , 1-6).
judo zob. dżudo.
judykaturaprzest. orzecznictwo sądowe.
- śrdw.łac. iudicatura od łac. iudicatus p.p. od iudicare 'osądzać’; por.
prejudykat.
juga w kosmologii ind. - epoka w dziejach ludzko­
ści; każda juga jest krótsza od poprzedniej, co od­
powiada stopniowemu upadkowi moralnemu i fi­
zycznemu człowieka; cztery jugi (zwane krta, tretá,
dwápara i kali wg rzutów w ind. grze w kości) two­
rzą mahajugę, a 2000 mahajug składa się na kal-
pę (zob.); pierwsza juga (krta), epoka doskonałości,
trwała 1 728 000 lat; czwarta, najbardziej zwyrodnia­
ła juga (kalí), rozpoczęła się w 3102 r. p.n.e. i będzie
trwać 432 000 lat, po czym świat ulegnie zniszczeniu,
aby po okresie spokoju rozpocząć cykl na nowo.
Jugendstil [wym. ju:gentszti:l] styl secesyjny w płd.
Niemczech; zob. secesja (w sztuce).
- nm. 'styl „Młodości”’; Jugend „Młodość”, nazwa czasopisma uka­
zującego się w Monachium od 1896 r.; Stil, zob. styl.
Jugend von heute nm., Dzisiejsza młodzież.
- komedia (1899 r.) Ottona Ernsta (Schmidta).
juhas u górali tatrzańskich młodszy pasterz owiec,
pomocnik bacy podczas letniego wypasu na halach.
- w ę g .juhász 'owczarz’.
jujitsu, jujutsu zob. dżiu-dżitsu.
jukebox [wym. dżu:kboks] oszklona szafka zawiera­
jąca automat gramofonowy z licznymi płytami, któ­
ry uruchamia się przez wrzucenie monety i naciśnię­
cie guzika, odpowiadającego wybranej płycie; szafa
grająca.
- ang. ’jw.’; dialekt gullah (Murzynów z wysp i wybrzeży Płd. Karoli­
ny i Georgii, USA) ju k e jo o g 'rozpásány; grzeszny’; zob. boks 2.
jukka, juka bot. szpilecznica, krępla.
- n.łac. yucca ’jw .’ z hiszp. yuca ’jw.’.
Julia zob. Romeo i Julia.
juliański kalendarz - słoneczny, oparty na latach
zwykłych (365 dni) i przestępnych (co 4 lata, po 366
dni), wprowadzony w 46 r. p.n.e. przez Juliusza Ce­
zara (tzw. stary styl); por. gregoriański; annus con-
fusionis.
- łac. iulianus 'juliański’ od (Gaius) Iulius (Cesar), zob. cezar.
julienne [wym. żulięn] klarowna zupa na drobno po­
krajanych jarzynach; drobno pokrajane jarzyny a.
owoce.
- fr. prawdop. od imienia własnego.
272 jury
Jumbo Jet [wym. dżąmbou dżet] olbrzymi samo­
lot odrzutowy (np. Boeing 747, zabierający w wersji
mieszanej 374 pasażerów i 18 ton frachtu, a w towa­
rowej 91 do 117 ton frachtu).
- ang. 'olbrzymi odrzutowiec’; jumbo 'kloc; grubas; olbrzymi’; Jeř,
zob. jet stream.
jumper [wym. dżąmpe], zob. dżemper.
jung(a) chłopiec okrętowy.
- ros. junga ’jw .’ z nm. jung 'młody’.
Jungę Leiden nm., Młode cierpienia.
- cykl wierszy (1817-21) w zbiorze Buch derL ieder 'Księga pieśni’
Heinricha Heinego.
junior (skr. jr) młodszy; (stawiane po nazwisku) syn
a. młodszy brat; sport, zawodnik, który nie przekro­
czył 18. roku życia; por. senior.
- łac. iunior 'młodszy’ od iuvenis 'młody’.
junkier wielki właściciel ziemski w Prusach, Me­
klemburgii i Holsztynie (do r. 1945); w Rosji car­
skiej - podoficer pochodzenia szlacheckiego (XVIII-
1. poł. XIX w.), uczeń szkoły oficerskiej.
- nm. Junker'pierw, syn księcia a. hrabiego; panicz; dziedzic’; por.
kamer-junkier.
Juno(na) kobieta piękna, urody majestatycznej, kró­
lewskiej, kobieca w sposób dostojny, szlachetny.
- mit. rz. żona Jowisza; Tabl. 31.
junta [wym. chunta] hiszpańska rada rewolucyjna
XIX w.; w Ameryce Łac. władza ustanowiona przez
spisek wojsk., który obalił rząd.
- hiszp. 'połączenie; związek; zebranie; rada’ z łac. iuncta r.ż. od iunc-
tus p.p. od iungere, zob. iunctim.
jupiter przest. (silny) reflektor używany przy zdję­
ciach filmowych.
- nm. nazwa handl, od łac. Iuppiter, zob. jowialny.
jura geol. drugi okres mezozoiku, Tabl. 7.
- od nazwy pasma górskiego na granicy fr.szwajc., z łac.
jurgieltnikprzest., przen. sprzedawczyk; najemnik;
hist. ten, kto otrzymuje jurgielt, stałą płacę, żołd.
- nm. Jahrgeld 'płaca roczna’; Jahr ’rok’; G eld 'pieniądz’.
jurodiwyj opętany, nawiedzony, asceta-obłąkaniec
a. udający obłąkanego, mający wg ludzi przesąd­
nych, zwł. chłopów, dar jasnowidzenia a. przepo­
wiadania.
-r o s . 'choryumysłowo;jw.’
juror zob. jury.
jurta ros. z tur., okrągły namiot, szałas, pokryty skó­
rami jelenimi a. wojłokiem, używany przez koczow­
ników śr. Azji i płd. Syberii.
jury [wym. żuri] komisja sędziowska, zespół juro­
rów [wym. jurorów], znawców, powołany do roz­
strzygania konkursów art., lit., sport. itp. i przyzna­
wania nagród. || jurydyka [wym. jury...] hist. obszar
(osada) w obrębie miasta a. poza jego můrami, nie
podlegający władzom miejskim (XVI-XVIII w.). ||
jurysdykcja prawo sądzenia; zakres działania, kom­
petencji, właściwość (rzeczowa a. miejscowa) sądu;
okręg sądowy. || jurysprudencja nauka prawa; pra-
woznawstwo; (zasady prawne ustalone przez) orzecz­
 mry
nictwo sądowe; zbiór wyroków i uzasadnień. || jury­
sta przest. znawca prawa; prawnik.
- fr. jury’ 'sąd przysięgłych; jw .’ (z ang., z fi. ju re 'śledztwo' od łac.
iurare 'przysięgać'), łac. iuridicus 'prawny', iurisdictio 'sądzenie'
i iurisprudentia 'nauka prawa’ od ius dpn. iuris 'prawo'; -dictio zob.
dykcja;prudentia 'przezorność; znajomość; nauka’.
justaucorps [wym. żiistoko:r] szustokor, szostokor,
„suknia wierzchnia”, dopasowany wierzchni kaftan
męski do kolan, z rękawami, przez czas dłuższy był
mundurem wojsk., przyjął się w latach 1670-1770,
pod wpływem mody paryskiej, jako wykwintny strój
cywilny.
- fr. 'obcisły surdut’;juste 'dokładny; obcisły, opięty, ciasny’; corps
'ciało; korpus’ z łac., zob. korporacja.
juste milieu fr., złoty środek; ostrożny kurs polit.,
pośredni między krańcowymi koncepcjami; por. au-
rea mediocritas.
- z Pascala (Myśli o religii, 3, 3) 1692 r.; później - określenie cha­
rakteryzujące rządy (1830—48) „mieszczańskiego króla” fr. Ludwi­
ka Filipa.
Justizmord [wym. ...tic...] kara śmierci wykonana
na osobie niewinnej; rozszerz, rażące nadużycie wła­
dzy sąd. dla celów niezgodnych z wymiarem spra­
wiedliwości.
- nm. 'morderstwo sądowe’; Justiz 'sprawiedliwość; sądownictwo’
z łac. iustitia 'sprawiedliwość' od ius 'prawo'; termin historyka nm.
Augusta L. von Schlözera (r. 1782) na wzór fr. meurtre juridique Wol­
tera (1777 r.).
K
kaara(h) hebr., ozdobny talerz mosiężny, srebrny,
drewniany a. porcelanowy z sześcioma wgłębienia­
mi lub z tyluż czarkami ustawionymi na nim, w któ­
rych w czasie sederu (żyd. wieczerzy paschalnej)
umieszcza się potrawy związane z biblijnym opisem
wyjścia Żydów z Egiptu.
kabaka krajowy tytuł króla Bugandy (prowincji
w płd. Ugandzie, na płd. od jez. Tanganika).
Kabale und Liebe nm., Intryga i miłość.
- tytuł „tragedii mieszczańskiej” (wyst. 1784 r.; poi. 1818 pt. Podstąp
i miłość) Fr. Schillera.
kabała wróżenie (z kart, z ręki itp.), wróżba, książka
zawierająca wróżby (por. pasjans); wpaść, wpakować
się w kabałę - kłopoty, tarapaty; śrdw. żyd. teozofia
okultystyczna; metafizyczna, mistyczna interpretacja
Biblii, kabalistyka, uprawiana przez śrdw. rabinów
kabalistów. || kabalistyczny tajemniczy, zagadko­
wy, magiczny, mistyczny.
- hebr. kabbala '(nauka) otrzymana (od przodków); tradycyjna’ od
kabel 'otrzymywać'.
273 kabel
justować druk. przygotowywać zespół zecerski do
druku przez wypełnienie pustych miejsc justunkiem,
ślepym materiałem, niższym od czcionek i linii, nie
dającym odbitki w druku (por. interlinia; spacja).
-rm .justieren 'nastawiać, regulować (przyrządy)’ z łac. iustus 'zgod­
ny z prawem; sprawiedliwy; dobry’ od ius 'prawo'; por. adiustować;
jury; Justizmord.
Just so Stories ang., Takie sobie bajeczki.
- tytuł zbioru opowiadań (1902 r.) Rudyarda Kiplinga.
justycjariusz w dawnej Polsce - urzędnik sądowo-
-policyjny; w Austrii i Galicji w latach 1784-1848 -
urzędnik rozsądzający policyjne sprawy w gminie.
- nm. Justitiar(ius) 'syndyk; radca prawny’ i n.łac. iustitiarius od łac.
iustitia, zob. Justizmord.
juwenalia igrzyska, festyny studenckie, wesołe ob­
chody tradycyjnych, dorocznych Dni Studenta, dni
żakowskich itp. || juwenalne hormony - bioch. sub­
stancje wydzielania wewn. regulujące metamorfozę
owadów, występujące tylko w stadium larwalnym i w
poczwarkach. || juwenilia dzieła młodzieńcze twór­
cy. || juwenilne wody - geogr. wydobywające się po
raz pierwszy z głębi Ziemi na jej powierzchnię.
- łac. Iuvenalia 'igrzyska w staroż. Rzymie’ z iuvenalis. iuvenilis
'młodzieńczy' od iuvenis 'młody; młodzieniec’.
j ’y suis et j ’y reste fr., tu jestem i tu zostaję.
- słowa marszałka Francji Mac-Mahona (1808-92), które powie­
dzieć miał (na wzgórzu Małachów pod Sewastopolem w czasie wojny
krymskiej, w 1855 r.) głównodowodzącemu w odpowiedzi na zawia­
domienie o zamiarze Rosjan wysadzenia fortu w powietrze.
kabaret teatrzyk (niekiedy estradowy, w restauracji,
kawiarni) o lekkim repertuarze skeczów, monologów
lit., piosenek, tańców itp. || kabaretki ażurowe poń­
czochy.
- fr. cabaret 'szynk, knajpa’; cabaret artistique 'kabaret'.
kabasa muz. brazylijski instrument perkusyjny z ty­
kwy oplecionej siatką z muszelkami a. paciorkami,
-port. cabaęa 'tykwa; jw .’
kabat wierzchnie okrycie noszone w XV-XVII w.,
męskie (również wojsk.) a. kobiece, rodzaj kurtki a.
kaftana z barchanu, kitajki, płótna, atłasu, adamasz­
ku, łosiowej skóry a. zamszu podbitej podszewką a.
futrem, bramowanej aksamitem, niekiedy bez ręka­
wów.
-ukr. z pers. kdba 'płaszcz'.
kabel izolowany przewód jedno- a. wielożyłowy
otoczony powłoką, układany zazw. w ziemi a. w wo­
dzie. || kabelgat żegl. magazyn lin, zazw. na dzio­
bie statku.
- nm. Kabelgatt 'kabelgat'; K abel 'kabel' od fr. chable 'lina (kotwicz­
na)’ z późn.łac. catabula 'obalenie' od gr. katabolś 'jp.'; nm. Gat(t)
'otwór; ciasne przejście; żegl. rufa; tył’.
kabestan
kabestan żegl. przeciągarka, bęben do nawijania
cum, łańcuchów kotwicznych; winda cumownicza,
kotwiczna, szpil.
- fr. cabestan ’kołowrót; jw.’
kabinet reprezentacyjny, b. kosztowny, ozdobny ba­
rokowy mebel skrzyniowy z licznymi szufladkami
i skrytkami, zwykle z opuszczaną przednią ścianką
służącą jako płyta do pisania (XVI-XVIII w.).
- fr. cabinet zob. gabinet.
kablogram telegram przekazany kablem podmor­
skim.
- ang. cablegram ’jw.’; cable ’lina; kabel; jw.’; kabel morski (ang. =
185,2 m; amer. = 219 m) ze śrdw.łac. capulum ’lasso’ z łac. capere,
zob. antycypacja; zob. (tele)gram.
kaboszon kamień (półszlachetny o szlifie kaboszo-
nowym, (pół)kulistym, owalnym itp., popularnym
w jubilerstwie staroż. i śrdw.; motyw tychże kształ­
tów w dekoracjach archit. i wyrobach rzemiosła art.
renesansu i baroku.
- fr. cabochon ’jw.; głowacz (gwóźdź)’ od caboche 'głowacz
(gwóźdź)’;pop. głowa.
kabotaż przybrzeżna żegluga krajowa, łącząca porty
jednego morza (k. mały) a. różnych mórz (k. wielki).
- fr. cabotage 'żegluga przybrzeżna’ od caboter 'uprawiać żegl. przy­
brzeżną’.
kabotyn pozer, człowiek zgrywający się, lubiący ta­
nie efekty, komediant; lichy aktor, zgrywus.
- fr. cabotin 'aktor wędrowny; komediant; jw .’ od (?) nazwiska sław­
nego komedianta wędrownego z XVI w.
kabriolet samochód z nasuwaną budą; lekki powo-
zik konny dwukołowy o podwyższonym siedzeniu,
zazw. ze składaną budą (XI w.).
- fr. cabriolet ’jw .’ od cabrioler 'podskakiwać’ z wł. capriolo 'sama’
z łac. capreolus 'dzika koza; sama’ od caper, capra 'kozioł; koza’.
kabuki tradycyjny jap. dramat lud. ze stylizowanymi
śpiewami i tańcami; por. no.
-ja p . dosł. 'sztuka śpiewu i tańca; jw.’
kabul ostry sos pomidorowy typu ketchup.
- od nazwy stolicy Afganistanu.
kabura skórzany futerał do pistoletu.
- ros. koburá ’jw.; mantelzak’ z tur. kubur 'kołczan; sajdak’.
kac zob. katzenjammer.
kacabaja pop. watowany kaftan; ciepła pelerynka;
szubka.
- nm. gwar. Kutzboi 'gruba, kosmata tkanina’.
kacerstwo dawn. herezja. || kacerz down. heretyk.
- stczes. ka d eř 'heretyk’ z nm. Ketzer ’jp.’ od wł. Gazari 'Kataro­
wie; sekciarze; odstępcy’ z łac. Cathari 'Katarowie, manichejska
sekta, przybyła w XII w. do Italii ze Wschodu’ od gr. katharós, zob.
katharsis.
kacet pot. hitlerowski obóz koncentracyjny.
- nm. KZ, skr. od Konzentrationslager 'obóz koncentracyjny’; Kon-
zentration 'skupienie; koncentracja’, zob. koncentracja; Lager 'skład;
legowisko; obóz; łożysko’ od liegen 'leżeć'.
kacheksja med. charłactwo, krańcowe wyniszcze­
nie, wychudzenie i osłabienie organizmu występują­
ce w niektórych chorobach.
274 kadryl
- późn.łac. cachexia 'charłactwo' z gr. kacheksia 'zły stan (ciała); za­
niedbanie’; kakós, zob. kakofonia; -heksia od heksis 'stan, położenie’
od echein 'mieć'.
kachetyjskie wina gatunki win hodowanych w win­
nicach u podnóża Gór Kachetyjskich (odgałęzienia
Wielkiego Kaukazu) w Gruzji.
- od nazwy Kachetii, hist. prowincji we wsch. Gruzji.
kaczan bot. kolba (kukurydzy); głąb (brukwi; kapu­
ściany itp.).
- ros., ukr. z tur. (?) koczan.
kaczucza wesoły andaluzyjski taniec solowy z ka-
stanietami, w rytmie trójdzielnym.
- hiszp. cachucha 'łódeczka; rodzaj czapki; jw .’
kadaster, kadastralny zob. kataster.
kadencja przewidziany ustawą okres pełnienia urzę­
du a. funkcji pochodzących z wyboru; połączenie
akordów tworzące rozbudowane zakończenie (czę­
ści) utworu muz., odcinek solowy utworu muz. o cha­
rakterze wirtuozowskim (i improwizacyjnym).
- śrdw.łac. cadentia 'rzut w grze w kości; upadek’ z łac. cadere, zob.
casus; por. dekadencja, szansa.
kadet 1. uczeń średniej szkoły wojsk.; w niektórych
krajach - aspirant oficerski. 2. hist. członek ros. bur-
żuazyjnego stronnictwa liberalnego konstytucyjnych
demokratów (kadetów) 1905-17 r.
- 1 . fr. cadet 'młodszy; kadet; młodzik’ z późn.łac. capitellum zdrobn.
od łac. caput, zob. kapitaliki; por. caudillo. 2. ros. kadiet 'jw. 2.’ od ini­
cjałów: Konstytucyjni) D(emokraci).
kadi sędzia muzułm., interpretujący i stosujący pra­
wa relig. i zwyczajowe islamu; por. ulama.
- arab. kadi 'sędzia'; por. alkad.
kadisz hebr. dosł. ’święty’ w judaizmie - modlitwa
będąca składnikiem wszelkich żyd. modłów zbioro­
wych, odmawia ją też mężczyzna przez cały rok po
śmierci bliskiego członka rodziny i w każdą roczni­
cę jego zgonu.
kadm chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały
metal. || Kadmejskie zwycięstwo - równie niefor­
tunne dla zwycięzcy, jak i dla zwyciężonego; por.
Pyrrusowe.
- łac. cadmia 'galman, kalman, mda cynku’ z gr. kadmeia 'jp.' z r.ż.
od Kadmeios 'kadmejski, tebański’. W okolicach Teb (dawn. Kadmei,
założonej przez mitycznego Kadmosa) w Beocji eksploatowano złoża
rud cynku; mit. gr. Polynejkes i Eteokles, synowie Edypa z rodu Kad­
mosa, w bratobójczej walce o Teby pozabijali się nawzajem.
kadr pole widzenia kamery film. a. TV; klatka ta­
śmy fil.; skomponowany plastycznie (skadrowany)
obraz filmowy, najmniejsza pod względem kompo­
zycji piast, cząstka filmu. || kadra podstawowy ze­
spół wykwalifikowanych, aktywnych pracowników
instytucji, przedsiębiorstwa, organizacji, działu pra­
cy, wojsk, zawodowych (pod)oficerów; (k. narodo­
wa) zespół sportowców, z którego wybiera się repre­
zentację państwa.
- fr. cadre 'rama; zarys (dzieła); kadra’; chassis z wł. quadro 'kwa­
drat; obraz; rama’ z łac. ąuadrum 'czworokąt; kwadrat’; por. kwadra.
kadryl figurowy taniec salonowy z pocz. XIX w.,
odmiana kontredansa, wykonywany przez grupy zło­
żone z 2 par, kończony zazw. galopem.
 kadryl
- fr. quadrille 'oddział jazdy; jw.’ z hiszp. cuadrilla 'brygada robocza;
grupa jeźdźców na turnieju; jp.’ zdrobn. od cuadra 'kwadrat' z łac.
quadra, zob. kwadra.
kaduceusz staroż. symboliczna laska heroldów, po­
słów; jej konwencjonalne wyobrażenie: kij oplecio­
ny parą wężów, zwieńczonych parą skrzydełek; wg
mit. gr. laska poselska Hermesa, którą uśmierzał spo­
ry; stąd - symbol pokoju i handlu (por. herma; mer-
kuriusz); laska błazna.
- łac. caduceus 'laska heroldów’ z gr.dor. karýkeion (att. kěrykeíon)
'jp.' z káryks (att. kśryks) 'herold'.
kaduk w prawie rz. dziedzictwo, które nie mogło być
objęte; prawo o dobrach bezdziedzicznych i bezte-
stamentowych; dawn. zaborca opuszczonego mienia;
stąd prawem kaduka - pot. bezprawie, bez podstawy
prawnej; por. iure caduco; med. dawn. padaczka.
-ła c . iuscaducum 'prawojw.’; ius 'prawo'; caducus ’(pod)upadający;
bezpański’ od cadere, zob. casus.
kafar urządzenie do wbijania w grunt pali funda­
mentowych: za pomocą wciągarki podnosi się blok
żeliwny a. stalowy (babę kafarową) wzdłuż prowad­
nic wieży kafarowej, a potem puszcza się go swo­
bodnie na wbijany pal, do 20 razy na minutę.
- nm. Keffer.
kafejka kawiarenka, mała piwiarnia, zwł. francuska.
- fr. café, zob. kofeina.
kafeteria restauracja samoobsługowa, bar śniadaniowy.
- amer.ang. cafeteria 'jw.' z amer.hiszp. 'detaliczny sklep z kawą’ od
café 'kawa' zob. kofeina.
Kaffeeklatsch nm., [wym. kafę:klacz] ploteczki przy
kawie.
kafla zob. kufla.
kafir arab. (l.mn. kafirun a. kuffar) 'niewdzięcznik’,
u muzułmanów - niemuzułmanin, „niewierny”; por.
giaur.
kafkowska sytuacja - pop. absurdalna, koszmarna,
w istocie swej niepojęta, a. zmuszająca do działań,
których prawdziwy sens pozostaje nieodgadniony.
- przez analogię do sytuacji bohaterów książek pisarza austr. Franza
Kafki (1883-1924), powieści Proces i Zamek.
kagulard członek skrajnie prawicowej, szowini­
stycznej fr. organizacji terrorystycznej, tzw. Tajne­
go Komitetu Akcji Rewolucyjnej (fr. Comité Secret
ďAction Révolutionnaire), działającego w latach
1935^10.
- fr. cagoular 'jw.' od cagoule 'habit zakonny z kapturem; kaptur
z otworami na oczy’ z późn.łac. cucułla 'habit mniszy’ od łac. cucul-
lus 'kaptur, kapiszon’.
kagura jap., forma muzyki jap. wykonywanej
w świątyniach sinto; poważny taniec sakralny w kul­
cie sintó, przywołujący dobre, odpędzający złe moce,
obecnie także część programu festynów wiejskich.
kahał gmina żydowska; jej zarząd.
-hebr. kahdl 'zgromadzenie; gmina; eklezja’; por. Eklezjastes.
kaid w płn. Afryce: wódz plemienia, dowódca
wojsk., zwierzchnik okręgu, grupy wsi; gubernator,
naczelnik (w krajach Maghrebu).
- arab. gó 'id 'przewodnik; wódz naczelny’ od g a d 'rozkazywać'.
275 kakotopia
kaik turecka długa wąska łódka z lekkiego drewna,
-tur. kajyk 'jw.'
kainowy bratobójczy; kainowe piętno - piętno, zna­
mię zbrodniarza, mordercy, zabójcy brata a. rodaka.
- wg Biblii - Kain, pierworodny syn Adama, pierwszy morderca i bra­
tobójca {Gen., 4; piętno: 4,15).
kairos (l.mn. kairęi) właściwy, decydujący mo­
ment, ulotna chwila nadająca się do rozstrzygające­
go działania.
-g r . 'sposobność; stosowność; czas’.
Kaiserwahnsinn nm., obłęd cesarzy.
- z Johannesa Schema {Blücher m d seine Zeit, 8, 1), 1862, o Napole­
onie I; u Gustava Freytaga {Verlorene Handschrift, 1864 r.) - Cäsa­
renwahnsinn 'obłęd cezarów’.
kajak esk., całkowicie obciągnięte skórą eskimo­
skie kanu poruszane wiosłami o dwóch piórach
przez wioślarza siedzącego twarzą w kierunku mchu
(por. umiak); łódź pokładowa składana (z rozbiera­
nym szkieletem, na który nakłada się gumowaną tka­
ninę) a. sztywna (ze stałym szkieletem i poszyciem
ze sklejki), budowana (i używana) na wzór kajaków
eskimoskich, często z tworzyw sztucznych.
kajmak, masa kajmakowa ze zgęszczonego mleka
z cukrem, zazw. z dodatkiem kawy, czekolady, so­
ków itd., do nadziewania a. przekładania wypieków
deserowych.
-r o s . 'śmietanka; twarożek’ z tur. 'śmietana'.
kajmakan, kajmakam hist. namiestnik wezyra; na­
czelnik powiatu a. podpułkownik tur.
- tur. kajmakam 'jw.' z arab. k ä 'im makäm 'namiestnik'; käim 'stano­
wisko, pozycja’; makäm 'miejsce'.
kajman krokodyl strefy tropikalnej Ameryki Śr.
i Płd., zbliżony wyglądem do aligatora.
-h iszp . caimán 'kajman, aligator’.
kąjuszczijsja dworianin ros., kajający się szlach­
cic.
- z Nikołaja Michajłowskiego {Przeplatanka „Otieczestwiennyje Za­
piski”), 1876-77.
kajzer iron. cesarz nm. (zwł. Wilhelm II Hohenzol­
lern, 1888-1918).
- nm. Kaiser 'cesarz' od łac. Caesar, zob. cezar.
kajzerka pop. mała, okrągła bułeczka pszenna
z wierzchu nadkrojona na krzyż.
- nm. Kaisersemmel 'jw.'; K aiser zob. kajzer; Semmel 'bułka'.
kakemono japoński obraz lub napis kaligraficzny na
rolce jedwabiu a. papieru, ze sznurkiem do zawiesza­
nia na górnej krawędzi i drążkiem obciążającym na
dolnej.
- jap. 'przedmiot do zawieszania; jw .’; kakeru 'zawieszać'; mono
'przedmiot'.
kakofonia niezgodne, rażące słuch współbrzmienie
dźwięków; dysharmonia, dysonans.
- gr. kakophónia 'złe brzmienie’; kakós 'zły'; zob. -fon-.
kakotopia odwrotność utopii; źle zorganizowane
i zaplanowane, brzydkie i przykre miejsce, uciążliwe
i nieprzyjemne dla mieszkańców; por. dystopia.
- gr. kakós, zob. kakofonia; (u)topia.
kalafonia
kalafonia składnik żywicy drzew iglastych, gł. so­
sny, poddawany destylacji z parą wodną a. ekstrak­
cji i destylacji, w kolorach od jasnożółtego do ciem­
nobrązowego, stosowany szeroko w przemyśle
tekstylnym, lakierniczym, mydlarskim, do wyrobu
sztucznych żywic, smarów, linoleum itd., oraz do na­
cierania włosia smyczków instrumentów strunowych
smyczkowych.
- gr. kolophonia r.ż. od kołophonios 'pochodzący z Kolofonu’ od
Kolophon, staroż. kolonia jońska na zach. wybrzeżu Azji Mn., słyn­
na z eksportu 'kalafonii’.
kalam arab., dosl. ’słowo, mowa’, islamska teologia
scholastyczna; por. mutakallimuna, szaria.
kalambur dowcipna gra słów oparta na wykorzysta­
niu wieloznaczności a. podobieństwa wyrazów.
- fr. calembour 'jw.'
kalandar pers., islamski zakon suficki wędrownych
derwiszów żebrzących.
kalander gładziarka, maszyna z systemem walców,
służąca do gładzenia, wyciskania, tłoczenia, satyno­
wania papieru, tektury, skóry, tkanin itp.; prasa do
tłoczenia matryc do stereotypów druk.
- fr. calandre 'magiel; jw .’ z gr. kylindros, zob. cylinder.
kaląsiris gr., kimonowa tunika z delikatnego białe­
go, lnianego płótna, noszona przez kobiety i męż­
czyzn w staroż. Egipcie, Persji i Grecji.
kalatos staroż. kosz wiklinowy na owoce, wąski
u dołu, rozszerzający się ku górze (noszony na gło­
wie), w sztuce egip. i gr. - symbol płodności, owoco­
wania; głowica na głowie kariatydy; por. kanefora.
- gr. kalathos 'jw.'; atrybut bogiń: Demetry, Gai i Tyche; napełniony
kłębkami wełny był atrybutem Ateny Ergane, bogini przędzenia i tka­
nia; por. arachnologia, Tabl. 31.
kalceolaria bot. pantofelnik, pantofelek, pantoflik,
rodzaj roślin zielnych wieloletnich, krzewów a. krze­
winek z rodziny trędownikowatych, obejmujący ok.
200 gatunków rosnących w Ameryce Łac., również
kwiat ozdobny doniczkowy a. hodowany na kwiet­
nikach.
- n.łac. calceolaria z łac. calceołus 'pantofelek' oraz c a h dpn. cal-
cis 'pięta'.
KALCI-, KALCY- w złożeniach: wapienny, do­
tyczący wapnia, soli wapnia, wapna; zawierający
wapń, wapno, kredę. || kalcyferol czynna witamina
D2, której brak powoduje krzywicę, rozmiękczenie
kości i zaburzenia w budowie zębów. || kalcynacja
prażenie (soli, wapniaków, sody, rud). || kalcyt szpat
wapniowy, węglan wapnia.
- łac. c a h dpn. calcis 'wapno'; -fer- odferre, zob. ferować wyrok; (er-
gosterjol 'związek chem. występujący gł. w drożdżach i grzybach’.
kalebasa bot. tykwa pospolita, jednoroczna rośli­
na warzywna z rodziny dyniowatych, występująca
w zwrotnikowej Afryce i Azji, o owocach butelko­
watych, gruszkowaty ch a. cylindrycznych, mających
zdrewniałą okrywę; przedmiot (kubek, czerpak, łyż­
ka, naczynie na ciecz, do przechowywania tytoniu,
prochu itd., rezonator do instrumentów muz., fetysz
płodności) wyrabiany z okrywy owoców tykwy.
- fr. calebasse od hiszp. calabaza prawdop. z arab. kar ’ah jdbisah
z kar ’ak 'tykwa' i jabisah 'suchy'.
276 kalikstyni
kalefaktor w dawn. szkołach klasztornych ubogi
uczeń, który w zamian za utrzymanie palił w piecach,
sprzątał i karał cieleśnie winowajców; porządkowy.
- śrdw.łac. calefactor 'palacz' z łac. calefacere 'ogrzewać'; calere,
zob. kalor(y)-; zob. fakcja.
kalejdoskop zabawka, przyrząd optyczny, zawie­
rający różnokolorowe szkiełka luzem, które przy
każdym poruszeniu tworzą inną kombinację ukła­
du a. odbijając się w kilku ukośnie wprawionych lu­
sterkach przybierają kształt symetrycznego wzoru;
przen. szybko zmieniające się widoki, sceny, wraże­
nia, wydarzenia itp.
- gr. kalós 'piękny'; eidos 'wygląd; kształt’; zob. -skop-.
kalendarz zob. gregoriański; juliański; republikań­
ski, Tabl. 38. || kalendy pierwszy dzień miesiąca
w kalendarzu rz.; por. Idy.
- śrdw.łac. kalendarium 'kalendarz' z łac. 'książka rachunkowa li­
chwiarza’ od Kalendae T. dzień miesiąca; termin płacenia długów’;
por. ad Kalendas...
kaleta dawn. sakwa, woreczek na pieniądze a. dro­
biazgi noszony dawn. przy pasie. || kaletnictwo wy­
rób galanterii skórzanej: toreb, teczek, pasków itp.
-tur. kal(i)ta 'sakwa'.
Kaliban brutalny, półdziki niewolnik odrażającej po­
wierzchowności.
- postać z Burzy Szekspira.
kaliber wymiar, wielkość; średnica pocisku a. prze­
wodu lufy broni palnej.
- nm. Kaliber 'jw.' z arab. kalib 'kopyto szewskie’.
kalichloricum [wym. ...kum] chloran potasowy,
związek chem. wybuchający w obecności siarki pod
wpływem uderzenia a. tarcia.
- arab. kali 'potaż', zob. Tabl. 1 (potas); n.łac. chloricus 'chlorowy',
Tabl. 1.
kalif świecki i duchowy przywódca muzułm., uwa­
żany za następcę proroka Mahometa.
- arab. chalifa 'następca' od chalafa 'następować (po kimś)’.
kaliforn chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany
sztucznie; zob. aktynowce.
- od stanu Kalifornia, USA; pierwiastek odkryli uczeni Uniwersytetu
Kalifornijskiego w Berkeley.
kaligrafia piękne, czytelne pismo; sztuka pięknego,
kaligraficznego, wyraźnego pisania, umiejętność
kaligrafa.
- gr. kalligraphla 'jw.'; kallos 'piękno'; por. Kallipygos; zob. -graf-.
kaligram wiersz, którego wersy ułożone są w ten
sposób, że tworzą sylwetkę przedmiotu a. osoby, ma­
jących związek z tematem utworu.
- fr. calligramme 'jw.'; calli od gr. kalós zob. kalokagatia.
kalikant przest. ten, kto kalikuje, pompuje powie­
trze do miechów podczas gry na organach.
-ła c . calcare 'deptać; tłoczyć (winogrona)’ od cah dpn. calcis 'pięta'.
kaliko bawełniane płótno introligatorskie; przest. ga­
tunek perkalu.
- od nazwy portu Kalikat (Kożikode) w płd. Indiach, na Wybrzeżu
Malabarskhn, skąd najpierw importowano perkal kaliko.
kalikstyni zob. utrakwiści.
 kalikstyni
- łac. calix 'kielich’; ponieważ m.in. domagali się komunii również
pod postacią wina i używali kielicha jako emblematu.
kalimba, mbira (Bantu), mały, wydrążony kawałek
drewna, zazw. ok. 20 cm długości z metalowymi pa­
skami przeciągniętymi wzdłuż, wibrują, gdy gra się
na nich kciukami; nowoczesna odmiana tego instru­
mentu plemiennego, strojona tak, aby można było na
niej grać muzykę europ., trzymana oburącz dłońmi
zwróconymi wnętrzem ku górze.
Kaliope mit. gr. Muza poezji (zwł. epickiej), filo­
zofii i retoryki (Tabl. 31), przedstawiana z tablicz­
ką i rylcem.
- gr. Kalliópe 'o pięknym głosie; jw .’
kalipso zob. calypso.
kalkulacja część kosztów przypadających na tzw.
jednostkę kalkulacyjną wytwarzanych i sprzedawa­
nych dóbr i usług; czynności obliczeniowe, prowa­
dzące do określenia jednostkowych kosztów, ceny
lub rentowności. || kalkulacyjny arkusz inf. pro­
gram komputerowy służący do wykonywania obli­
czeń technicznych i finansowych oraz obsługi nie­
zbyt dużych zbiorów danych. Arkusze kalkulacyjne
mają postać (dowolnie) dużych tabel, w których ko­
mórki można wpisać dane (liczbowe lub tekstowe)
albo instrukcje przetwarzania danych. || kalkula­
tor urządzenie do wykonywania obliczeń rachunko­
wych, zaopatrzone w displej i małą klawiaturę, za
pomocą której wprowadza się liczby i działania; por.
program, displej, baza danych.
-ła c . calculus 'kamyczek', zdrobn. calx 'wapno'.
Kallipygos Pięknotyła; przydomek Afrodyty, gr. mi­
łości (rz. Wenus), Tabl. 30.
- gr. 'jw.'; kdlłos, zob. kaligrafia; pygś 'pośladki'; por. steatopygia.
kalokagątia, kalokagathos a. kalos kagathos ide­
ał arystokratycznego wychowania w staroż. Grecji,
człowiek odznaczający się harmonijną pełnią zalet
duszy i ciała (zob. dżentelmen), „cnotą” (por. arete)
i umiarkowaniem (por. sophrosyne), stawiający bez­
interesownie swe siły do dyspozycji krajowi i społe­
czeństwu. || kalotechnika przest. sztuka zachowania
urody za pomocą zabiegów kosmetycznych.
-g r . kolos 'piękny'; k(ai) 'i'; agathós 'dobry'; zob. technika.
KALOR(Y)- w złożeniach: ciepło. || kaloria jed­
nostka używana do określenia wartości energetycz­
nej pożywienia. || kaloryczność wartość kaloryczna,
wyrażana w kaloriach. || kaloryfer grzejnik, radiator
centralnego ogrzewania.
- łac. calor 'ciepło' od calere 'być gorącym; pałać; pragnąć’ (por. ka-
lefaktor; nonszalancja; szodon); fi. calorifere 'kaloryfer'; -fere z łac.
ferre, zob. ferować wyrok.
kalotechnika zob. kalokagatia.
kalpa sanskr., w hinduizmie - okres obejmujący cały
cykl kosmiczny od powstania do końca świata; zob.
juga; pralaja.
kalumet ozdobiona ornamentami fajka obrzędowa
Indian płn.amer., którą palono przy składaniu ofiar
i innych magicznych, relig. i dypl. obrzędach; fajka
pokoju.
277 kamea
- amer.ang. calumet 'jw.' od fr. chalumeau 'słomka; dmuchawka’
z łac. calamus 'jp., trzcina; piszczałka’.
kalumnia potwarz, oszczerstwo; złośliwe, bezpod­
stawne, fałszywe oskarżenie.
- łac. calumnia 'oszustwo; potwarz’ od ca lvi 'oszukiwać'; por. Chal­
lenge.
Kalwaria sceny, stacje męki Chrystusa, cykl przed­
stawiających je obrazów a. rzeźb; miejsce (zazw.
ogród na wzgórzu), gdzie je rozmieszczano. || kalwa-
ryjski (<dziad) ubogi, chodzący po prośbie; (wiersz,
rym) nędzny, częstochowski, odpustowy.
- późniąc. Calvaria 'wzgórze pod Jerozolimą, na którym ukrzyżo­
wano Chrystusa’ z łac. 'czaszka' (od cahus 'łysy') tł. z gr. kranion
'czaszka', tł. z aram. gulgoltä, zob. Golgota.
kalwinizm protestancka doktryna relig. stworzo­
na przez Jana Kalwina (1536 r.) i przyjęta następ­
nie przez wszystkie Kościoły ewangelicko-reformo­
wane.
kałakucki przest. pochodzący z Kalkuty.
- Kalkuta, stolica Bengálu Zach., największe miasto i port Indii.
katan ros., zool. wydra morska.
kałasznikow, AKM, ręczna broń automatyczna ka­
libru 7,62 mm, produkowana w byłym ZSRR od
1959 r., będąca modyfikacją poprzedniego automatu,
0 nazwie AK-47.
- od nazwiska ros. konstruktora, Michaiła Kałasznikowa, ur. 1919 r.
kałym tur., na Wschodzie - wykup dawany dawn.
przy ślubie przez narzeczonego rodzicom a. krew­
nym panny młodej.
kamagrafia piast, metoda reprodukcji obrazu, przy
której kopia odtwarza zarówno barwy, jak i profil far­
by kładzionej pociągnięciami pędzla (płótno musi być
wykonane specjalnie dla tłoczni kamagraficznej).
- fr. kamagraphie 'jw.', prawdop. z sanskr. kama 'przyjemność', zob.
-graf-.
kamandża arab., pers., ludowy instrument muz.
strunowy smyczkowy, jeden z najbardziej rozpo­
wszechnionych na Wschodzie, zwł. w muzyce arab.
1 irań., w Turcji zwany rabäb; pochodną nazwą ke-
mense określa się też gruszkowate skrzypce podob­
ne do gr. liry.
kamąrinskaja, kamąrinskij ros., b. szybki ludowy
taniec ros. w takcie 2/4 z frazami trzytaktowymi.
- od (?) nazwy wsi ros.
kamaryla intryganci, dworzanie z najbliższego oto­
czenia panującego, jego ulubieńcy, wywierający na
niego wpływ zgubny dla państwa.
- hiszp. camarilla dosł. 'pokoik, gabinet; królewska rada gabinetowa;
jw .’ zdrobn. od cámara 'pokój' z późniąc, camara, camera, zob. ka­
mera; por. kamrat.
kambr geol. pierwszy okres paleozoiku, Tabl. 7.
- łac. Cambria 'Walia'.
Kambutsue, Hana Matsuri, jap., japońskie Święto
Kwiatów, obchody urodzin Buddy.
kambuz(a) kuchnia okrętowa.
- nm. Kambüse, Kombüse ’jw .’
kamea zob. gemma.
kamea
- wł. cam(m)eo ’jw.; gemma rzeźbiona wypukło’.
kameduła członek zakonu kontemplacyjnego, w któ­
rym obowiązuje mieszkanie w eremach, milczenie
i posty, zał. w 1012 r. przez św. Romualda z Rawenny.
- od nazwy miejscowości Camaldoli w Apeninach, gdzie zakon za­
łożono.
kameleon nadrzewna jaszczurka o b. długim języku,
chwytnym ogonie, łatwo zmieniająca ubarwienie,
żyjąca w Afryce, w płd. Azji i pld. Hiszpanii; przen.
człowiek o zmiennych poglądach, uczuciach, chorą­
giewka na dachu; Proteusz.
- łac. chamaeleon ’jw.’ z gr. chamailéón {dosł. lew na ziemi; lew
karłowaty); jw.’; chamai ’na ziemi’; léón ’lew ’ (por. lampart); por.
Arystoteles (Historia naturalna zwierząt - opis; Etyka, 1,10 - w prze­
nośni o człowieku).
Kameny (l.mn.) dawn. przen. poezja; Muzy.
- łac. Camenae l.mn. mit. rz. 'bóstwa italskie (nimfy źródlane),
wieszczki (utożsamiane z gr. Muzami)’; l.poj. Camena 'Kamena; po­
ezja, poemat; pieśń’.
kamera komora, skrzynia, dawn. pokój; aparat do
ujęć fot., film., ciemnia aparatu (por. camera obscu-
ra); aparat elektronowy odbierający i przekazujący
do nadajnika TV ruchomy obraz (wizję) osób i przed­
miotów; hist. urząd dóbr królewskich, skarbowy, cel­
ny. || kameralista muzyk grający w małym zespole
instrumentalnym (duo, trio, kwartet, kwintet, sekstet,
septet, oktet, nonet) utwory muzyki kameralnej,
przeznaczonej do wykonywania w małych pomiesz­
czeniach. || kamerzysta operator kamery TV.
- późniąc, camera 'komnata’ z łac. 'sklepienie’ od gr. kamára\ por.
camera obscura; kamaryla; kamerdyner; pakamera; szambelan.
kamerdyner dawn. starszy lokaj; osobisty poko-
jowiec pana. || kamerjunkier młodszy szambelan
dworu w XVIII i XIX w. w Rosji i księstwach nm. ||
kamerton przyrząd do podawania tonacji dla chóru
a. dla strojenia instrumentów muz. (widełki strojowe
a. mały instrument dęty stroikowy).
- nm. Kammerdiener 'kamerdyner’; Kammerjunker 'kameijunkier’;
Kammerton 'kamerton’; Kammer 'pokój; kamera; izba (handl., posel­
ska)’ z łac. camera, zob. kamera; nm. Diener 'służący’; Junker zob.
junkier; Ton 'ton; dźwięk’ z gr. tónos, zob. tonacja.
kamerling Kość. rz.kat. od XV w. tytuł dwóch kar­
dynałów kurialnych; (k. św. Kościoła Rz.) stojący na
czele skarbowej Kamery Apostolskiej, w czasie wa-
kansu papieskiego zarządzający całym Kościołem;
(k. Kolegium Kardynalskiego) skarbnik kolegium
kardynałów (łac. camerarius).
- wł. camerlengo, camerlingo 'szambelan (papieski); podskarbi jw .’,
pochodź, germ.
kamerzysta zob. kamera.
kamgarn przędza (tkanina prążkowana) z wełny
czesankowej.
- nm. Kammgarn 'przędza czesankowa’; Kamm 'grzebień’; Garn
'nić; przędza; sieć’.
kami jap., przedmioty kultu jap. religii sintó, mogą­
ce obejmować zarówno bogów, bóstwa, dobre i szko­
dliwe siły natury, duchy twórcze wielkich przodków,
jak i skały, zwierzęta i rośliny.
kamikaze członek jap. korpusu szturmowego (w cza­
sie 2. wojny świat.), pilot-samobójca, którego zada­
278 kanak
niem było rozbicie swego samolotu (z ładunkiem
wybuchowym) o cel (zwł. okręt nieprzyjaciela); sa­
molot o takim przeznaczeniu; żywa torpeda.
- jap. 'boski wiatr’; kami ’bóg’; każe 'wiatr’; „Boskim wiatrem”
nazywali Japończycy tajfuny, które dwukrotnie, w 1274 i 1281 r.,
zniszczyły flotę inwazyjną Kubilaja, wielkiego chana mong., wnuka
Czyngis-chana.
kamionetka półciężarówka, furgonetka, mały samo­
chód ciężarowy.
- fr. camionnette ’jw.’ zdrobn. od camion 'platforma; ciężarówka’.
kamizardzi nazwa nadawana kalwinistom fr. z Se-
wennów (Langwedocja w płd. Francji), uczestni­
kom powstania 1702-05 r. przeciw wojskom Ludwi­
ka XIV po odwołaniu w 1685 r. edyktu nantejskiego
(z 1598 r.), przyznającego hugenotom (ograniczoną)
tolerancję.
- fr. camisar l.poj. ’jw .’ od dial. fr. camiso 'koszula’ z późniąc.
camis(i)a ’jp.; cienka sukienka’ prawdop. pochodź, germ.
kamlot miękka tkanina o splocie skośnym, z wełny
wielbłądziej, często z domieszką bawełny.
- fr. camelot ’jw.’ z arab. hamlat 'plusz wełniany’.
kamorra zob. camorra.
kampania wyprawa wojenna; zespół woj. działań
(operacji) strategicznych na określonym terenie i w
określonym czasie; etap wojny; zorganizowana akcja
w polityce, propagandzie, pracy społ. itp.; okres pra­
cy sezonowej (np. w cukrownictwie, na roli).
- fr. campagne 'pole; wieś; kampania (wyborcza); sezon roboczy;
wyprawa (nauk.)’ z późn.łac. campania 'równina’ z łac. 'Kampania,
region, kraina hist. w płd. Italii nad M. Tyrreńskim’ od campus 'rów­
nina; pole; pole bitwy’; por. camping, kampanila; kampanula.
kampanila dzwonnica kościelna w formie stojącej
osobno wieży, zwł. we Włoszech.
- wł. campanile 'dzwonnica’ od campana 'dzwon; klosz’ z łac. r.ż. od
campanus '(pochodzący) z Kampanii’ od Campania zob. kampania.
kampanula bot. dzwonek.
- n.łac. Campanula ’jw.’ zdrobn. od późniąc, campana, zob. kam­
pania.
kamrat kolega, koleżka, kompan, kumpel, kum(oter).
- nm. Kamera 'towarzysz; kolega’ od fr. camarade ’jp.’ z hiszp. ca-
marada 'izba koszarowa; kolega z jednej izby koszarowej’ od cama-
ra, zob. kamaryla.
kamuflaż (za)maskowanie (także wojsk.); zasłania­
nie, zakrywanie dla niepoznaki.
- fr. camouflage ’jw .’ od camoufler 'maskować (się); ucharakteryzo-
wać (się)’.
kana jap., łączna nazwa dwóch jap. systemów pisma
sylabicznego: katakana (naukowe, .oficjalne) i hira-
gana (gazetowe, powieściowe).
Kanaan zob. Chanaan.
kanadyjka krótka, zwrotna łódź bezpokładowa po­
wstała z kanu, poruszana wiosłem o jednym szero­
kim piórze, przez wioślarza klęczącego (sportowa) a.
siedzącego (turystyczna) twarzą w kierunku ruchu;
kurtka sięgająca do pasa, w pasie zmarszczona.
- od nazwy Kanada.
kanak tur., dawn. ozdobny strój fryzury damskiej ze
sznurów pereł a. drogich kamieni, późn. takiż ciasny
naszyjnik, kolia.
 kanaka
kanaka wyspiarz - mieszkaniec mórz południowych
(Pacyfiku), Polinezyjczyk, Mikronezyjczyk, Melane-
zyjczyk.
-haw aj. 'osoba; istota ludzka’.
kanalia łotr, łajdak, nikczemnik, nędznik, drań, nie­
godziwiec.
- fr. canaille ’motłoch, hołota; jw.’ z wł. canaglia ’jp.’ od cane ’pies’
z łac. canis ’jp.’; por. cynizm.
kanaparz, kanafarz down. szafarz, piwniczy klasz­
torny.
- śrdw.łac. canaparius ’piwniczy’.
kanasta gra w karty (pochodzenia płd.amer.) 2- a. 4-
-osobowa, z dwiema pełnymi taliami i czterema jo ­
kerami.
- hiszp. canasta ’kosz’ z późn.łac. canisteilum, zdrobn. z łac. cani-
strum ’kosz’ od gr. kanistron, zob. kanister.
kanban jap., dosl ’akurat na czas’, w przemyśle
jap. system kontroli zapasów materiałów, zobowią­
zujących dostawców do nadsyłania materiałów (su­
rowców, półfabrykatów, części, elementów itd.) do­
kładnie wtedy, kiedy są potrzebne, ani wcześniej, ani
później, co pozwala zmniejszyć powierzchnię maga­
zynów i koszty magazynowania.
kancelista przest. pisarz kancelaryjny, niższy urzędnik.
- śrdw.łac. cancellista ’jw .’ od łac. cancelli 'kraty; kratki’ zdrobn. od
cancer 'kraty; szranki’ z carcer 'więzienie’; por. kanclerz.
kancerofobia med. chorobliwy lęk przed zachorowa­
niem na raka. || kancerogen med. zewnętrzny czyn­
nik rakotwórczy.
- łac. cancer 'krab; rak’; zob. -fob-; -gen-.
kancjonał zbiór śpiewów relig.; śpiewnik kość.
- śrdw.łac. cantionale ’jw .’ od łac. cantio dpn. cantionis 'śpiew; pieśń’
z canere, zob. kantor 2.
kanclerz szef rządu w Niemczech i w Austrii
(w Rzeszy Niemieckiej 1871-1945); (ang. Cancellor
o f the Exchequer) bryt. minister skarbu; (Lord High
Cancellor) lord-kanclerz, sędzia najwyższy, minister
sprawiedliwości; w dawn. Polsce - dostojnik kierują­
cy kancelarią królewską, od XV w. (k. koronny) peł­
niący także funkcje ministra spraw wewn. i zagra­
nicznych; dawn. rektor.
- późn.łac. cancellarius 'odźwierny; sekretarz królewski’ z łac. can­
celli, zob. kancelista.
kancona śrdw. wł. a. prowans. rycerski poemat li­
ryczny pisany oktawą; (XV-XVI w.) kontrapunkto­
wa forma świeckiej muzyki wokalnej; (XVI w.) for­
ma muzyki instrumentalnej (rodzaj fugi, sonaty). ||
kanconeta krótka, popularna pieśń włoska.
- wł. canzonnetta zdrobn. od canzone 'pieśń’ z łac. cantio, zob.
kancjonał.
kandela (cd) jednostka światłości, podstawowa
w układzie SI. || kandelabr duży, kilkuramienny
świecznik stojący; kilkuramienna latarnia uliczna.
- łac. candelabrum 'lichwiarz’ od candela 'świeca’ z candere 'świecić’.
kandyzowany (cukier) skrystalizowany; (owoc)
smażony w cukrze.
- nm. Kandis(zucker) '(cukier) lodowaty’ z wł. (zucchero) candito
’jp.’ z arab. kandi 'cukrowy’ od kand 'cukier trzcinowy’.
279 kanon
kandzi jap., japoński system pisma oparty na chiń­
skim i złożony głównie ze znaków zapożyczonych a.
adaptowanych z pisma chińskiego.
kanefora archit. podpora, kariatyda, relief, rzeźba
przedstawiająca kobietę z koszem na głowie, speł­
niającym funkcję głowicy kolumny; por. kalatos.
- gr. kanephóros 'dziewczyna ateńska, niosąca na głowie kosz z na­
czyniami i przyborami kultu w procesji Panatenajów i w święta Deme-
ter i Dionizosa’; kaneon 'kosz’ od kanna, zob. kanister; zob. -for(a).
kanele, kanelura archit. żłobkowanie trzonu kolum­
ny a. pilastru.
- fr. canneler 'rowkować, żłobkować’ od cannelure 'żłobina’ ze śrdw.
łac. canella 'rurka’ zdrobn. z łac. canna 'trzcina’; por. kanion.
kanga, khanga, kitendżi (suahili) wschodnioafry-
kańska barwna tkanina bawełniana o tradycyjnych
wzorach drukowanych na brzegach; spowija się
w nią ciało a. głowę lub używa się jej jako wielkie­
go worka.
kanibal ludożerca, androfag, antropofag; przen.
okrutnik, zwyrodnialec, dzikus, człowiek krwiożer­
czy. || kanibalizm ludożerstwo; pożeranie osobni­
ków własnego gatunku (u zwierząt).
- hiszp. canibal, caribal 'ludożerca’ z araw. caniba, carib \dosł. siła­
cze; junacy) Karaibowie, dawni mieszkańcy płn. części Ameryki Płd.
i Wielkich Antyli, ludożercy’.
kanikuła najgorętszy okres lata; upały. || kanikular-
ny upalny; letni.
- łac. Canicula ’(dosl suczka) Syriusz, najjaśniejsza gwiazda nieba
w gwiazdozbiorze Psa Wielkiego’ zdrobn. od canis 'pies’. W głębo­
kiej starożytności (ok. 1000 r. p.n.e.) Syriusz wznosił się ze Słońcem
na początku lipca, w czasie upałów.
kanion jar, dolina rzeczna o wąskim dnie i stromych,
skalistych zboczach.
- hiszp. canón 'rura; lufa; armata; jw .’ z cana 'trzcina’ od łac. can­
na, zob. kanele.
kanister przenośny metalowy zbiornik na benzynę.
- nm. 'szczelna puszka na płyny’ z gr. kanistron 'kosz trzcinowy’ od
kanna 'trzcina’; por. kanasta; kanefora; knaster; tajstra.
kankan estradowy, kabaretowy fr. popisowy taniec
kobiet, w takcie 2/4, w rytmie galopu, o pikantnych,
wyzywających figurach, modny w 2. poł. XIX w.
-fr . cancan ’jw .’
kanna bot. paciorecznik; zob. eland.
- n.łac. Canna ’jw .’ z łac., zob. kanele.
kannusi zob. sinsioku.
kanon reguła, norma, prawidło, wzorzec, zasada;
Kość. rz.kat. główna część mszy; przepis prawa kość.
(kanonicznego); kanoniczne księgi Starego i Nowego
Testamentu; muz. typ techniki polifonicznej opartej
na imitacji, powtarzaniu melodii przez drugi i następ­
ne głosy. || kanonia urząd, beneficjum, mieszkanie
kanonika. || kanoniczki żeńskie gałęzie zakonów ka­
noników regularnych; (k. świeckie) członkinie sto­
warzyszeń niezakonnych (np. warszawskie panny
k., instytucja zał. w 1745 r.). || kanoniczny ogólnie
przyjęty, autentyczny, obowiązujący; zgodny z kano­
nami; dotyczący kanonika; (godzina k-a) zob. hora 1;
prawo k-e) rz.kat. kościelne; (wiek k.) wymagany do
objęcia pewnych urzędów kość., przen. przest. wiek
kanon
kobiety po pięćdziesiątce. || kanonik Kość. rz.kat.
(,kapitulny) duchowny świecki, członek jednego z za­
konów powstałych z kolegiów kanonicznych. || ka­
nonizacja akt papieski, mocą którego osobę zmarłą
zaliczono w poczet świętych.
- łac. canon 'prawidło; przepis’ z gr. kanon 'pręt; miara; wzorzec’.
kanonia, kanoniczki, kanonik, kanonizacja zob.
kanon.
kanonier wojsk, artylerzysta, działowy, żołnierz ob­
sługujący działo; szeregowiec artylerii. || kanonier-
ka wojsk, przest. mały okręt wojenny o stosunkowo
silnym uzbrojeniu artyleryjskim, przeznaczony gł. do
ostrzeliwania obiektów nadbrzeżnych, patrolowania
wybrzeży, stawiania min, konwojowania itp. || dy­
plomacja kanonierek (nm. Kanonenboot-Diploma-
tie) forma polityki zagr. państwa będąca jawną de­
monstracją siły.
- fr. canonnier 'artylerzysta' i canonniere 'kanonierka' od canon
'działo' z wł. cannone (dziś canone) 'jp.', zgrub, od canna 'rura'; ce­
sarz Wilhelm II wysłał w lipcu 1911 r. kanonierkę „Panther” i lekki
krążownik „Berlin” na wody marokańskie (Agadir), aby wymusić za­
spokojenie imperialnych interesów Rzeszy.
kanopy gliniane a. kamienne (często alabastrowe)
egipskie urny grobowe służące w staroż. Egipcie
do przechowywania wnętrzności zmarłych, których
zwłoki balsamowano; kanopy zamykano nakrywą
w kształcie głowy człowieka, sokoła, pawiana a. sza­
kala; antropomorficzne etruskie urny grobowe.
- od nazwy miasta Kanóbos w Egipcie.
Kanossa zob. Canossa.
kanotier zob. canotier.
Kansas City jazz, Middle Western jazz, ang., muz.
jedna z odmian stylu swing z użyciem schematu blu­
esa oraz riffu jako podkładu improwizacji solistów,
z przełomu 20. i 30. lat XX w. w Kansas City, USA.
kantalup(a) odmiana melona.
- Cantalupo, dawna willa papieska pod Rzymem, gdzie po raz pierw­
szy w Europie wyhodowano kantalupy.
kantar węg. z tur., uździenica bez wędzidła, służąca
do uwiązywania (a. łatwiejszego ujęcia) konia; uzda.
kantaryda majka lekarska, zielony chrząszcz, zwa­
ny też hiszpańską muchą, używany dawn. do wyrobu
leków, afrodyzjaków, plastrów, ze względu na zawar­
tą w tkankach drażniącą substancję, kantarydynę.
- gr. kantharis dpn. kantharidos 'jw.'
kantata utwór muz. na głosy solowe, ewent. chór
i orkiestrę, złożony zwykle z kilku oddzielnych czę­
ści (XVII-XVIII w.; XX w.).
- wł. (musica) cantata '(muzyka) śpiewana’; cantata 'jw.' z łac. can-
tare 'śpiewać' od canere, zob. kantor 2.
kantele fiń., fiński lud. szarpany instrument muz.
o 30 strunach na płaskim korpusie rezonansowym
w kształcie trapezu.
kanton w Szwajcarii - kraj wchodzący w skład re­
publiki związkowej; jednostka adm.-terytorialna we
Francji i Belgii. || kantonalny.
- fr. canton 'gmina; część powiatu’ ze st.prowans., od cant 'skraj, kra­
wędź’; fr. canton 'kanton szwajc.’ z wł. (lombardzkiego) cantom 're-
280 kapa
gion (górski)’ od canto 'narożnik' z łac. cant(h)us 'obręcz koła’; por.
kantyna.
kantor 1. przest. biuro fabryki, przedsiębiorstwa;
kancelaria kupca, przemysłowca, bankiera; instytu­
cja handl. a. bankowa; przedstawicielstwo handl.,
biuro pośrednictwa; lada w sklepie; dawn. duże biur­
ko. 2. dyrygent chóru, kapeli kość.; organista; śpie­
wak solista a. przodownik chóru w Kość. protestanc­
kim; gł. śpiewak w synagodze.
- 1. nm. Kontor 'kantor; biuro’ z łac. computare '(ob)liczyć’; zob.
komput. 2. łac. cantor 'śpiewak' od canere 'śpiewać'; por. akcent;
kancjonał; kancona; kantata; kantylena; szansonetka; szantaż.
kantyczkipop. pieśni religijne, nabożne, zwł. kolędy
i pastorałki; tanie książeczki rozpowszechniane na
odpustach i jarmarkach zawierające zbiory tekstów
poi. pieśni relig., wyd. gł. w XVIII-XIX w., zazw. pt.
Pieśni nabożne...-, zob. też kancjonał. || kantyk w li­
turgii rz.kat. nazwa hymnu a. pieśni o tekście podnio­
słym, zaczerpniętym z Biblii; najbardziej znane są
Magnificat (Ew. wg Łuk. 1, 47—55), kantyk Zacharia­
sza (Benedictus, Łuk. 1, 68-79), Symeona Nunc di-
mittis (Łuk. 2, 29-32), kantyki trzech młodzieńców,
Mojżesza, Izajasza itd.
- łac. canticum 'pieśń' z canere, zob. kantor 2.
kantylena śpiewana melodia w utworze muz.; lit.
strofa sześciowierszowa, w której trzecia para wer­
sów jest powtórzeniem pierwszej pary.
- wł. cantilena 'piosenka; jw .’ z łac. 'pieśń' od cantus 'ton, melodia’
z canere, zob. kantor 2.
kantyna gospoda, bufet, miejsce sprzedaży artyku­
łów pierwszej potrzeby jednostce wojskowej, robot­
nikom budowy, zakładu pracy itp.
- fr. cantine 'garkuchnia żołnierska; jw.; skrzynia na prowiant’ z wł.
cantina 'piwnica; winiarnia’ z canto, zob. kantor.
kantyzm system filoz. myśliciela nm. Immanuela
Kanta; poglądy i kierunki filoz. nawiązujące do dok­
tryny Kanta (por. Ding an sich; imperatyw katego­
ryczny; fenomen; noumen).
kanu długa i wąska łódź ostra na obu końcach, o za­
okrąglonych burtach, zrobiona zazw. z lekkich ma­
teriałów (jak kora, skóra, brezent, lekkie drewno a.
metal); eskimoski a. indiański pierwowzór kajaka
i kanadyjki.
- ang. canoe 'jw.' od hiszp. canoa 'jw.' z araw.
kanwa sztywna tkanina siatkowa używana jako pod­
kład do wyszywania i in. robót ręcznych; przen. tło,
podstawa.
- fr. canevas 'jw.; płótno żaglowe; przen. szkic, osnowa’ od caneve
(dawnej formy chanwe 'konopie'), do XVI w. 'płótno konopne’.
kanzu suahili, długa, biała tunika noszona przez
mężczyzn we wsch. Afryce.
kaolian zob. gaolian.
kapa narzuta na tapczan, łóżko; bogato przybrana
derka na konia; czerwona płachta używana do draż­
nienia byka przez kapeadorów na Corridzie; okap
nad kominem w kuchni; Kość. rz.kat. uroczysta, pur­
purowa kardynalska szata liturgiczna (śrdw.łac. cap-
pa magna ’wielka’) w kształcie fałdzistej pelery­
ny z trenem i krótką pelerynką na ramiona, spiętą
 kapa
klamrą; żegl. zejściówka, wodoszczelnie obudowane
schody z pokładu do wnętrza statku.
- późniąc, cappa 'nakrycie głowy; płaszcz’, może od łac. caput, zob.
kapitaliki.
kapalin rodzaj stalowego a. żelaznego hełmu otwar­
tego, przypominającego kształtem kapelusz o sze­
rokim rondzie i silnie wypukłej główce, używany
w staroż. i śrdw. Europie aż do XVII w. przez pie­
chotę i jazdę (przez husarię polską w XVI w.); jego
uproszczoną odmianą był bryt. hełm bojowy czasu 1.
i 2. wojny świat.
- czes. od fr. capeline, zob. kaplin.
kapary przyprawa kuchenna z nierozwiniętych pą­
ków kwiatowych (wysuszonych i marynowanych a.
zakonserwowanych w oliwie lub solance) śródziem­
nomorskiego kapara ciernistego (Capparis spinosa),
uprawnego, naskalnego, ścielącego się półkrzewu zi­
mozielonego.
kapati zob. chapati.
kapelan Kość. rz.kat. duchowny spełniający funk­
cje liturgiczne przy kaplicy zakonnej a. szpitalnej
lub przydzielony przez władzę duchowną do obsłu­
gi duszpasterskiej pewnej grupy osób (np. kapelan
wojsk., więzienny, szpitalny), bądź pomagający bi­
skupowi przy czynnościach biskupich i będący zazw.
jego sekretarzem; zool. gromadnik, mała łososiowa­
ta rybka morska podobna do stynki (i pokrewna jej),
występująca b. obficie u wybrzeży Alaski, Grenlan­
dii, Islandii, Nowej Fundlandii, używana jako po­
karm dla dorszy i przynęta do łapania ich na wędy.
- fr. capelan ’jw .’, capelin 'gromadnik’ ze stprowans. capelan, cap-
pellan 'kapelan; gromadnik’ ze śrdw.łac. capellanus 'kapelan; se­
kretarz król.’ od cappella 'kaplica; krótki płaszcz’ z późn.łac. cappa
'płaszcz'.
kaper dawn. (l.mn. kaprzy, kaprowie) korsarz, par­
tyzant morski; (l.mn. kapry) uzbrojony okręt nie na­
leżący do marynarki wojennej, łupiący obce okrę­
ty a. statki z upoważnienia panujących lub miast,
uprawiający kaperstwo. || kaperować podkupywać,
przekupywać, kaptować, pozyskiwać zawodników
rywalizującego klubu sport, w celu zwerbowania ich
do swego.
- hol. kaper 'kaper (okręt); korsarz’ z kaap 'korsarstwo'.
kapibara największy z istniejących gryzoni (o dłu­
gości 1 m, wysokości 0,5 m), dobrze pływający i nur­
kujący, o szorstkim futrze, występujący w lasach na­
wodnych Ameryki Płd.
-p ort. capibara 'jw.', zjęz. tupi.
kapilarny włosowaty, cienki jak włos. || kapilary na­
czynia włosowate krwionośne, limfatyczne; b. cien­
kie kanaliki w glebie; rurki laboratoryjne.
- łac. capilłaris 'włosowy' od capillus 'włos'.
kapista członek „Komitetu Paryskiego”, grupy ar­
tystów plastyków, zawiązanej w 1923 r. w Akademii
Sztuk Pięknych w Krakowie w celu wspólnego wy­
jazdu do Paryża, gdzie w 1925 r. założono filię kra­
kowskiej ASP pod kierunkiem Józefa Pankiewicza.
- od inicjałów „Komitetu Paryskiego” (KP).
281 kapo
kapitaliki druk. czcionki o kroju dużych liter (wersa­
lików), a wysokości małych (tekstowych, minusku-
ły). || kapitalista członek klasy panującej w ustroju
kapitalistycznym; pot. żyjący z kapitału; bogacz. ||
kapitalizm ustrój społ.-gosp. łączący środki produk­
cji, należące do klasy kapitalistów, z siłą roboczą pra­
cowników najemnych pozbawionych środków pro­
dukcji, którego celem działalności gosp. jest zysk. ||
kapitalny główny (zob. remont), zasadniczy, podsta­
wowy; konstrukcyjny, nośny; świetny, pyszny, zna­
komity. || kapitał ekon. wartość przynosząca wartość
dodatkową w postaci zysku przem., handl. a. procen­
tu; pot. znaczna suma pieniędzy, fundusz, majątek.
|| kapitała rzymska, kapitel rz. - druh. pierwowzór
wersalików antykwy (por. majuskuła, uncjała).
- łac. capitalis 'główny' od caput dpn. capitis 'głowa; paragraf; po­
czątek’; por. akapit; biceps; kadet; kapitan; kapitel; (re)kapitulacja;
kapo; kapucyn; kataster; precypitacja.
kapitan wojsk, najwyższy stopień młodszego ofice­
ra (w kawalerii: rotmistrz); dowódca statku, jachtu;
gł. zawodnik drużyny sport., jej kierownik w czasie
zawodów. || kapitanat kierownictwo portu, portowy
urząd adm.
- późn.łac. capitanes 'naczelny; dowódca’ od łac. caput, zob. kapita­
liki; por. sztabskapitan.
kapitel archit. głowica, ozdobne zwieńczenie ko­
lumny, pilastra a. filara., Tabl. 27.
- późn.łac. capitellum 'główka; jw .’ zdrobn. od łac. caput, zob. ka­
pitaliki.
Kapitol jedno z siedmiu wzgórz rzymskich, centrum
relig. i symbol staroż. Rzymu; budynek parlamentu
(Kongresu) USA w Waszyngtonie; budynek stano­
wego ciała ustawodawczego w USA. || kapitoiińskie
gęsi - poświęcone bogini Junonie, których krzyk ura­
tować miał Rzym przed nocnym atakiem Gallów (ok.
390 r. p.n.e.).
- łac. (mons) Capitolinus '(wzgórze) Kapitoiińskie’ od Gapitolium
'Kapitol; świątynia Jowisza na Kapitolu’.
kapitulacja układ, akt poddania się nieprzyjacielo­
wi na umówionych warunkach; przen. zrezygnowa­
nie z czego, danie za wygraną; odstąpienie od swoich
zamiarów, zaniechanie walki; przyznanie słuszności
oponentowi. || kapitulant ten, który kapituluje, pod­
daje się, ustępuje, cofa się. || kapitularz miejsce ze­
brań kapituły kanoników a. zakonników; (zazw. w 1.
mn.) hist. ustawy królewskie w państwie merowiń-
sko-karolińskim (śrdw.łac. capitularia). || kapitulny
dotyczący kapituły. || kapituła kolegium kanoników
przy katedrze a. kolegiacie; zgromadzenie przełożo­
nych zakonu.
- śrdw.łac. capitulare 'numerować; oznaczać nagłówkami, rozdziała­
mi’ z późn.łac. capitulum 'ustęp, rozdział’, łac. 'główka', zdrobn. od
caput, zob. kapitaliki.
kaplerz naszyjnik, kołnierz zbroi śrdw.; ryngraf.
- śrdw.łac. scapularius, zob. szkaplerz.
kaplin stożek z filcu, półprodukt, z którego modyst-
ka kształtuje kapelusz damski.
- fr. capeline 'kapelusz damski o dużym, falistym rondzie; śrdw. że­
lazny hełm piechoty’ od cape 'płaszcz z kapturem’.
kapo w hitlerowskich obozach koncentracyjnych -
więzień pełniący funkcje dozorcy innych więźniów.
kapo__________________________________________282!_________________________________ karawanseraj
- nm. Kapo ’jw.’ z wl. capo ’głowa; rozdział; przen. przywódca, na­
czelnik’ z łac. caput, zob. kapitaliki.
kapodaster zob. capotasto.
kapotaż wywrócenie się samolotu do góry ogonem
a. kołami przy starcie lub lądowaniu; wywrócenie się
samochodu kołami do góry. || kapotować.
- fr. capotage 'kapotaż’ od capoter 'wywrócić się’; por. kaput.
kapron zob. poliamidy.
kapryfolium bot. wiciokrzew przewierceń.
- n.łac. ze śrdw.łac. 'lonicera, róża jerychońska’; łac. caper dpn. capri
'kozioł’ (por. szewron); foliům ’liść’.
kaptować zjednywać sobie, pozyskiwać, przeciągać
na swoją stronę.
- łac. captare 'ścigać; usiłować pochwycić’ od capere 'brać; zabie­
rać’; por. akcept; capacitas; szaser.
kaptur nakrycie głowy w kształcie stożka; osłona,
okap; w sokolnictwie - czapeczka, zasłona na gło­
wę drapieżnych ptaków łowczych; w dawnej Polsce
- konfederacja w okresach bezkrólewia zawiązywa­
na dla obrony porządku wewn. i granic państwa; sąd
kapturowy, sąd szlachecki działający w czasie bez­
królewia.
- (?) czes. kaptour 'nakrycie głowy’, łac. captura 'połów; podstęp’ od
capere, zob. kaptować.
Kapua miejsce pełne luksusu, uciech, hulanek, roz­
pusty, pod którego wpływem się gnuśnieje, niewie­
ścieje, leniwieje, filistrzeje.
- łac. Capua 'miasto w staroż. Italii, znane z luksusu i łatwego ży­
cia, gdzie wojska Hannibala utraciły wojowniczego ducha’; por. Li-
wiusz, 23,18, 65,4.
kapucyn członek Zakonu Braci Mniejszych Kapucy­
nów (habity brązowe ze spiczastym kapturem; bro­
dy), wyodrębnionego (od franciszkanów) w 1619 r.
we Włoszech, poświęconego gł. głoszeniu misji
i rekolekcji, kierowaniu tercjarstwem; w Polsce od
1681 r.
- wł. cappuccino 'jw. ’ od cappuccio 'kaptur ’ z cappa 'jp. ’ od późn.łac.
'nakrycie głowy; płaszcz’ z łac. caput, zob. kapitaliki; por. kepi.
kapucynek kawa po wiedeńsku z niewielką ilością
śmietanki, kremu a. mleka. || kapucynka zool. płaksa,
z podrzędu szerokonosych, rodzina małp długoogo-
niastych, mających na głowie owłosienie tworzące
rodzaj kaptura (stąd nazwa), nadrzewnych, roślino­
żernych, występujących w lasach Ameryki Płd.
- zob. kapucyn.
Kapuletów i Montekich rody zob. Romeo i Julia.
kaput żart. koniec, po wszystkim, wszystko przepadło.
- nm. kaputt 'do niczego; zniszczony, zrujnowany; stracony’ z fr. ca­
poter, zob. kapotaż.
kapuza dawn. duża czapka futrzana; przest. kaptur.
- nm. Kapm e 'jw.' ze śrdw.łac. caputium 'kaptur mnisi’ od późn.łac.
cappa, zob. kapucyn.
karabela w dawn. Polsce - krzywa szabla zazw. nie
jako broń, ale jako uzupełnienie stroju polskiego.
- od nazwy miasta arab. Karbalá’ w dolinie Eufratu, na płd. od Bagda­
du (dziś Iraku), a. od nazwiska płatnerza Karabeli.
karacena giętki pancerz z łusek metalowych na skó­
rzanym podkładzie (w Polsce od XVIII w.).
- śrdw.łac. corazina 'jw.' z późn.łac. coriacea r.ż od coriaceus 'skó­
1rzany' z łac. corium 'skóra'; por. kirasjer.
karagana bot. grochownik; (k. syberyjska) błędnie
nazywana akacją syberyjską a. żółtą, pospolicie sa­
dzona w polskich parkach.
-' n.łac. Caragana ’jw.’, z tur.
Karaim, Karaita członek niewielkiej grupy etnicz­
nej pochodzenia tur., wyznającej mozaizm (prze­
jęty od sekty żyd. VIII w., odrzucającej Talmud),
zamieszkałej gł. na terenach zach. Białorusi i płn.-
-wsch. Polski.
- hebr. karaim 'Karaici’ od kára 'czytać (Biblię)’.
karakal zool. ryś stepowy, afroazjatycki kot pustyn-
no-stepowych obszarów podgórskich.
- fr. caracal z hiszp., od tur. kara kdlak 'czarne ucho’.
karamązowszczina ros., skrajny brak odpowiedzial­
ności moralnej i krańcowy cynizm („wszystko jest
dozwolone”).
- cechy światopoglądu i moralności kilku bohaterów powieści Dosto­
jewskiego Bracia Karamazow (1879-80 r.).
karambol rodzaj bilardu granego trzema bilami (ku­
lami) na stole bez łuz (otworów) w bandzie (krawę­
dziach
' stołu); uderzenie bili w dwie pozostałe; przen.
kolizja, zderzenie, potrącenie się.
- fr. carambole 'bila karambolowa, czerwona’ z hiszp. i port. caram-
bola 'karambol (gra); oszustwo’.
karaoke jap., dosl. ’pusta orkiestra’, japońska roz­
rywka techniczna: rodzaj samoobsługowego studia
nagrań dla amatorów piosenkarzy, którzy śpiewają
pod akompaniament gotowego nagrania, z którego
usunięto część wokalną, a pozostawiono orkiestrową
a. fortepianową.
karapaks część pancerza skorupiaków okrywają­
ca górę i boki głowotułowia; puklerz żółwi, tj. tar­
cza grzbietowa pancerza (w odróżnieniu od plastro-
na, tarczy brzusznej).
- fr. carapace z hiszp. carapacho.
karat jubilerska jednostka masy (= 0,2 g).
- (?) śrdw.łac. carratus 'drobna miara masy’ z arab. kirát 'strączek
grochu, fasoli; karat’ z gr. kemtion \d o s l rożek) ziarno chleba świę­
tojańskiego jako odważnik w handlu kosztownościami’ od kéras, zob.
keratitis.
karatąjewszczina ros., niesprzeciwianie się złu.
- od nazwiska postaci powieści Lwa Tołstoja Wojna i pokój (1865-
69) - Płatona Karatajewa, chłopa ros., którego pokora i potulność
w obliczu przejawów zła wyrażały, wg Tołstoja, prawdziwą mądrość
ludu ros.
karate st.jap. system walki wręcz, sztuka samoobro­
ny bez broni, posługująca się zwł. ciosami zewn. kan-
tem otwartej dłoni (utwardzanym przez długotrwałe
obtłukiwania) i pchnięciami stopą; rodzaj jap. sportu
zapaśniczego dla wszystkich, także dla kobiet. || ka­
rateka jap., specjalista, mistrz karate.
-jap. 'próżna dłoń; jw.’; kara 'pustka, próżnia’; te 'ręka'.
karawanseraj na Wschodzie - dom zajezdny, miej­
sce nocnego postoju karawany, gromady podróż­
nych, pielgrzymów a. kupców, wiodących juczne
zwierzęta lub jadących wierzchem przez pustynię a.
niebezpieczne okolice.
 karawanseraj_________________________________ 283
-p ers. kárwansáráj ’jw .’; kárwán ’karawana’; zob. seraj.
karawela nazwa różnych typów żaglowców; nie­
wielki statek z XV i XVI w., o szerokim dziobie, wy­
sokiej, wąskiej rufie, 3-4 masztach (z nich 2-3 tylne
- ożaglowanie skośne); mały żaglowiec port.; przy­
brzeżna fr. łódź rybacka; tur. okręt wojenny.
- fr. caravelle ze st.port. caravela zdrobn. od cáravo 'statek’ z późn.
łac. carabus 'łódź łozinowa kryta skórą’ z łac. 'krab, pław morski’ od
gr. kárabos 'jp.; chrząszcz jelonek’; por. korab.
KARB-, KARBO- w złożeniach: węgiel, węglo-,
węglowy. || karbid węglik wapnia, służący do wy­
robu acetylenu. || karbol zob. fenol. || karbon geol.
piąty okres ery paleozoicznej, Tabl. 7. || karbonariu-
sze węglarze, wł. org. rewolucyjna (1806-31), utwo­
rzona w Kalabrii do walki z Napoleonem I, dążąca
do niepodległości i zjednoczenia Włoch. || karbo-
rund techn. węglik krzemu, stosowany jako materiał
ognioodporny (w piecach elektr.) i formierski (w od­
lewniach). || karbunkuł przest. med. czyrak mnogi
a. gromadny; dawn. drogi kamień koloru czerwone­
go (rubin, granat). || karburátor przest. techn. gaźnik
(w silniku spalinowym).
- łac. carbo dpn. carbonis 'węgiel drzewny; popiół; wrzód’; carb- +
ol(eum) 'olej’; wł. carbonaro 'węglarz’; z łac. carbonarius 'wypalacz
węgla drzewnego’; Carborundum, nazwa handl.; łac. carbunculus
'węgielek; wąglik, ropień; drogi kamień’; fr. carburateur 'rozpylacz;
gaźnik’ od carbure 'dwuskładnikowy związek chem. węgla’.
karcer cela kama w więzieniu; dawn. przebywanie
w szkole po lekcjach za karę.
- łac. carcer dosł. 'więzienie; stajnia na wyścigach w rz. cyrku’.
karchan n.pers., w Persji - warsztat kobiemiczy
(wyrabiający kobierce, dywany).
karcynogen zob. carcinogen.
kardamon aromatyczne owoce kardamonu właści­
wego (rośliny tropikalnej, uprawianej zwł. na Ar­
chipelagu Malajskim), których nasiona zawierają
olejek, stosowany jako przyprawa do wódek, likie­
rów, ciast, jako lek na apetyt oraz do wyrobu perfum;
owoce różnych pokrewnych kardamonowi roślin im-
birowatych, używane w podobnych celach.
- gr. kardómónon, połączenie: kardánon 'bot. pieprzyca siewna; rze­
żucha’ i ámónon 'rodzaj indyjskich korzeni do przypraw’.
kardan zob. Cardana przegub.
kardigan zob. cardigan.
-KARDI(O)- w złożeniach: serce, sercowy; czyn­
ność serca. || kardiograf przyrząd kreślący kardio­
gramy, wykresy (krzywe) fal skurczu serca. || kar­
diologia nauka o czynnościach i chorobach serca.
- gr. kardia 'serce’; zob. -graf-; -gram-; -log; log-; por. bradykardia.
kardiostymulator med. rozmsznik serca, przyrząd,
który pobudza serce bodźcami elektr. do bicia w po­
żądanym rytmie (gdy serce przerywa bicie albo pra­
cuje zbyt wolno).
- zob. -kardi(o)-; stymulatory.
kardynalny główny, zasadniczy, podstawowy, fun­
damentalny; kardynalne punkty - 4 strony świata:
wsch., płd., zach., płn. || kardynał najwyższy po pa­
pieżu dostojnik Kość. rz.kat. i członek kolegium kar­
karma
dynalskiego, mającego prawo obiom nowego papie­
ża; płn.amer. ptak śpiewający o jaskrawoczerwonym
upierzeniu i wydatnym czubie.
- późniąc, cardinalis 'główny’, łac. 'zawiasowy; osiowy’ od cardo
'zawias; oś; czop’.
karencja ustanowiony okres wyczekiwania (np. od
pierwszej składki ubezpieczeniowej do chwili uzy­
skania prawa do świadczeń; od wypisania się z klu­
bu sport, do nabycia prawa występowania w barwach
innego); roln. czas, jaki musi upłynąć między uży­
ciem pestycydów a zbiorem rośliny uprawnej.
- późniąc, caretia 'brak; zrzeczenie się’ od łac. carere 'być wolnym
(od); nie mieć; zrzekać się czego’.
kargo zob. cargo.
kariatyda archit. podpora, rzeźba przedstawiająca
udrapowaną kobietę, spełniającą funkcję kolumny,
filaru a. pilastra, zwł. porządku jońskiego (por. atlas;
kanefora).
- gr. Karyátides 'dziewczęta, zwł. tancerki z lakońskiej wsi Karýai;
niewolnice, skazane na dźwiganie belkowania’. Wieś Karýai, która
wspierała nieprzyjaciela w wojnie z Persami, została później znisz­
czona, jej mężczyźni - zabici, a kobiety - sprzedane w niewolę.
karibe zool. pirania.
- amer.hiszp. ’jw .’ z hiszp. 'Karaib; ludożerca’ z araw. (XV w.) ca-
rib ’jp.’
karibu zool. renifer amerykański.
- kanad.fr. caribou ’jw .’ pochodzenia algonkińskiego.
kariera przebieg życiowej działalności zawodowej,
polit., społ.; szybki awans społ. a. zawodowy, suk­
cesy, powodzenie, pożądane stanowisko, dobra po­
zycja życiowa; przest. zawód, zajęcie, fach. |j karie­
rowicz człowiek dążący bez skrupułów do sukcesów
życiowych.
- fr. carriere 'tor wyścigowy; bieg; kariera, zawód’ z późniąc, (via)
carraria 'droga dla w ozów ’ z łac. carrus ’w óz’; por. cargo; charge
ďaffaires; kariolka; karoca; karykatura; szaraban; szarża.
KARI O- w złożeniach: cytol. jądro komórki.
- gr. káryon '(jądro) orzech(a)’.
karioka zob. carioca.
kariolka lekki, odkryty powozik dwukołowy (XVIII w.).
- fr. carriole 'bryczka’ z łac. carrus, zob. kariera.
kariotyp cytol. uporządkowany wg kryteriów mor­
fologicznych garnitur chromosomowy (charaktery­
styczny dla danego gatunku zespół chromosomów).
- zob. kario-; -typ-.
karkas korpus cewki elektr. wykonany z materia­
łu elektroizolacyjnego; szkielet druciany kapeluszy
damskich, abażurów itd.; dawny pocisk zapalający:
worek na metalowym szkielecie wypełniony mate­
riałem palnym.
- fr. carcasse 'szkielet (zwierzęcy; jw.); ciało ludzkie’, może z łac.
carchesium 'naczynie’.
karma w buddyzmie i hinduizmie —suma etycznych
skutków dobrych a. złych myśli, słów i uczynków
człowieka, wyznaczająca jego los w nowej reinkarna­
cji, a potem, kolejno, w dalszych, do czasu osiągnię­
cia pełnego wyzwolenia (por. nirwana; samsara).
- sanskr. karmain) ’jw.; praca, służba’ od karoti 'robi; czyni’; por. san-
skryt.
karmaniola
karmaniola zob. Carmagnola.
karmazyn kolor intensywnie czerwony, szkarłatny;
cenna tkanina tejże barwy; przen. w dawnej Polsce
- szlachcic starożytnego rodu (od żupana karmazy­
nowego, szkarłatnego, malinowego, amarantowe­
go); jaskrawoczerwona płn.atlantycka ryba morska.
|| karmazyny zob. rodajlendy.
- wl. carmesino 'czerwony barwnik’ z arab. (al-)kirmiz 'alkiermes,
owad czerwiec; barwnik otrzymywany z tych owadów’.
karmel cukier palony, naturalny brązowy barwnik
spożywczy. || karmelki cukierki twarde (landrynki,
dropsy, roksy) wyrabiane z ulepu cukierkowego bia­
łego, barwione.
- fr. caramel ’karmel(ek)’ z hiszp. carameł(o) ’jp.’ od port. 'sopel
lodu; jp.’ z późn.łac. calamellus 'trzcinka’.
karmelita członek zakonu żebrzącego, dzielącego
się na 3 niezależne gałęzie; karmelitów bosych, trze­
wiczkowych i tercjarzy.
- od nazwy góry Karmel (hebr. Kerem-el dosł. 'winnica pańska’)
w Palestynie, gdzie ok. 1155 r. osiadł założyciel zakonu, krzyżowiec
Bertold z Kalabrii; zakon w Polsce od 1419 r.
karmelki zob. karmel.
karnacja koloryt skóry ludzkiej, cera (zwł. kobiety
i zwł. z oceną korzystną); mai. koloryt ciała.
- fr. camation 'płeć, koloryt ciała’ z wł. camagione 'ciało; jego kolor’
od cam e 'ciało' z łac. caro dpn. cam is 'jp.'; por. inkamacja.
karnauba port., (w oskk.) zob. kopemicja.
karnawał okres zimowych balów, maskarad, pocho­
dów, zabaw, od Trzech Króli (a. Nowego Roku) do
Środy Popielcowej; mięsopust, zapusty.
- w ł. camevale 'jw.'; etymologia niepewna.
karneol krwawnik, kamień półszlachetny, jubilerski,
odmiana chalcedonu, rdzawa a. cielista.
- prawdop. ze śrdw.łac. carneolits 'jw.' prawdop. z późn.łac. carneus
'cielesny; cielisty’ od caro dpn. camis, zob. karnacja.
karnet abonament na pewien cykl imprez rozrywko­
wych (festiwalu, konkursu itp.), książeczka z kupo­
nami, biletami wstępu; dawn. damski notesik balowy
do wpisywania kolejności tańców i tancerzy.
- fr. carnet 'notes; książeczka z biletami a. czekowa’ ze st.fr. quernet
od łac. quaterni 'czwórka; cztery kartki’ z quater 'cztery razy’.
karnisz drążek a. listwa nad oknem a. drzwiami słu­
żąca do zawieszania firanek, zasłon itd.
- fr. comiche 'krajnik, gzyms’ {La Corniche - droga na Riwierze od
Genui do Nicei) z wł. com ice 'rama (obrazu); gzyms’.
karoca dawn. czterokołowy powóz kryty, bogato
ozdobiony. || karoseria nadwozie, pudło, obudowa
samochodu, powozu; por. chassis.
- fr. carrosserie 'przemysł powozowy; karoseria’ od carrosse 'powóz'
z wł. car{r)ozza 'powóz; wagon osobowy’ z łac. carms, zob. karie­
ra; por. dyliżans.
karoliński 1. dotyczący założonej ok. 613 r. dynastii
władców firankijskich panujących we Francji w 751—
987, w Niemczech w 752-911, we Włoszech w 774-
961; dotyczący sfery rozwojowej sztuki przedromań-
skiej 2. poł. VIII-IX w. 2. dotyczący Karoliny Płn.
a. Płd. (stanów USA) a. Karolinów, największego ar­
chipelagu Mikronezji na Pacyfiku.
284 kartusz
- od imienia Karol: 1. twórca potęgi dynastii Karol Młot; najwybit­
niejszy jej władca - cesarz Karol Wielłd. 2. Karol I Stuart, król An­
glii 1625-49.
karota karotka, odmiana marchwi; przest. zbieranie,
wyłudzanie datków, naciąganie, np. przy kweście. ||
karoteny żółtoczerwone barwniki węglowodorowe
(roślinne i zwierzęce).
- fr. carotte 'jw.' z późn.łac. carota 'rodzaj marchwi’ z gr. karótón 'jp.'
karpie sprzęt myśliwski, dawn. także alpinistyczny
i narciarski, zapobiegający zapadaniu się nóg w głę­
bokim śniegu: owalne obręcze wyplatane w środku
łykiem, rzemieniem itp., przywiązane do butów.
- słowac, kraple 'jw.'
karpologia bot. nauka o owocach roślin.
- gr. karpós 'owoc'; zob. -log; log-; por. partenokarpia.
kart sport, ogólna nazwa różnych typów małych sa­
mochodów jednoosobowych o uproszczonej kon­
strukcji, bez nadwozia, na małych kołach; zob. go-
-cart. || karting sport, wyścigi kartów.
- ang. cart 'wóz (zwł. dwukołowy, gospodarski); kart’; carting z p.pr.
od cart 'wozić; jechać wozem ’; por. karier.
karta(u)na, kartan (XVI-XVIII w.) lekkie odprzo-
dowe działo oblężnicze większego kalibru, o krótkiej
lufie, które w ciągu XVII w. zastąpiło ciężką, długo-
lufową kolubrynę.
- nm. Kartoune 'jw.' z wł. cortana 'działo o krótkiej lufie’ od corto
'krótki' z łac. curtus, zob. kurtyzowanie.
kartel forma monopolu kapitalistycznego, umowa
między samodzielnymi przedsiębiorstwami zaopa­
trującymi rynek w podobne towary a. usługi, ograni­
czająca konkurencję przez ustalenie cen a. warunków
sprzedaży, ograniczenie produkcji itd. (por. tmst);
zrzeszenie a. porozumienie partii polit, dla wspólnej
akcji, blok.
- fr. cartel 'wyzwanie; jw .’ z wł. cartello 'afisz, plakat; wyzwanie’
od carta 'karta; pismo’ z łac. charta 'arkusz papirusu’ z gr. chártěs
'jp.'; por. chałtura; czarter; kartografia; kartusz; Magna Charta; skat;
szyfkarta.
karter dolna część obudowy silnika samochodowe­
go a. lotniczego; miska olejowa, skrzynia korbowa
silnika.
- ang. carter 'woźnica; jw .’ od cart, zob. kart.
kartezjański odnoszący się do doktryny filoz. a. od­
kryć mat. i geom. fr. myśliciela i uczonego René De-
scartes’a, 1596-1650 r.; zob. cogito ergo sum.
- od Cartesius 'Kartezjusz', zlatynizowanej formy nazwiska Descartes.
karting zob. kart.
kartografia nauka o sporządzaniu map geogr. (por.
projekcja); produkcja drukarska map i atlasów.
- łac. charta, zob. kartel; -graf-.
kartusz archit. motyw ornamentalny w kształcie
ozdobnej litery z zawiniętymi brzegami; ozdobne
obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej,
płaskorzeźby, malowidła, monogramu, tytułu mapy;
dawn. ładunek strzelby; patron, nabój; ładownica;
pas myśliwski z ładunkiem.
- fr. cartouche 'obramienie tarczy herbowej itp.; nabój’ z wł. cartoc-
cio 'jp.' od carta, zob. kartel.
 kartuz
kartuz członek zakonu kontemplacyjnego pustelni­
ków o b. surowej regule, zał. ok. 1086 r. przez św.
Brunona z Kolonii w miejscowości Charteuse koło
Grenoble we Francji.
- od łac. nazwy osiedla Charteuse - Carthusia.
karuná sanskr., pali ’litość, współczucie’, jedna
z czterech wzniosłych cnót buddyzmu; inne to: czu­
łe przywiązanie (sanskr. maitri, pali metta), radosne
współczucie imudita) i spokój umysłu (sanskr. upek-
sa, páli upekkhá).
karuzela urządzenie do zabawy w „wesołych mia­
steczkach”: słup, na którym mogą się obracać zawie­
szone na drążkach foteliki, drewniane konie, łódki
itp., wraz z pasażerami; okrągła taca z licznymi prze­
działkami na przezrocza, które za naciśnięciem gu­
zika automatycznie wysuwają się (przed soczewkę
rzutnika, projektora, diaskopu) i wracają na miejsce.
- fr. carrousel hist. 'karuzel (igrzysko rycerskie); jw .’ od wł. carosel-
lo 'turniej, w którym uczestnicy obrzucają się kulami z gliny; karuze­
la’ od caruso 'golony łeb; chłopak’.
karwasz hist. część zbroi husarskiej osłaniająca
przedramię; mankiet, wyłóg na rękawie; skóra, którą
podszywano spodnie do konnej jazdy.
-w ę g . karvas 'naramiennik'; kar 'ramię'; vas 'żelazo'.
karykatura humorystyczne, ośmieszające uwydat­
nienie, wyolbrzymienie charakterystycznych cech
osoby, przedmiotu a. wydarzeń, gł. w plastyce i lit.;
por. parodia. || karykaturzysta.
- wł. caricatura (dosl. 'ładowanie); jw .’ od caricare 'ładować; prze­
ciążać; przesadzać; szarżować’ z późn.łac. carricare 'naładować w óz’
od łac. carrus, zob. kariera.
kasacja odwołanie od orzeczenia sądu niższej instan­
cji do sądu ostatniej instancji (kasacyjnego) z powo­
du niezachowania przepisów prawa a. postępowania
(procedury).
- późniąc, cassare 'zniszczyć; unieważnić’ z łac. cassus 'pusty, próż­
ny; bezskuteczny’.
kasak długa, noszona poza biodra, wykładana bluz­
ka damska, wkładana przez głowę a. zapinana na
plecach, modna w latach 1933-38; jedwabna kurt­
ka dżokeja; kurtka bez rękawów noszona na zbroi
w XVI-XVIII w.
- fr. casaque 'opończa; jw .’ z pers. kazhághand 'kurtka podszyta tka­
niną’; kazh 'surowyjedwab’; ághand 'wyściełany'.
Kasandra złowróżbna prorokini, zwiastunka nie­
szczęścia, katastrofy.
- w mit. gr. Kassándra, córka trojańskiego króla Priama, otrzymała
od Apolla dar wieszczenia; gdy jednak odrzuciła jego miłość, Apollo
sprawił za karę, że nikt nie wierzył jej wróżbom.
kasata zob. cassata.
kasba zamek a. forteca w płn. Afiyce; dzielnica płn.
afrykańskiego miasta, otaczająca zamek a. fortecę, zwł.
zawierająca nocne kluby i in. lokale rozrywkowe.
- fr. 'jw.' z arab. dial. kas(a)bah 'jw.'
kaseta magnetopłyta, płaskie pudełko ze sztucznego
tworzywa zawierające fabrycznie nagrany na taśmę
magnetofonową utwór muz., lit. itp., do odtwarza­
nia na kasetofonach, specjalnych domowych apara­
tach magnetofonowych; kasetowid (zob. wideoka-
285 Kastor i Polluks
seta, magnetowid); kasetka (mała) kaseta, skrzynka
z wieczkiem do przechowywania kosztowności, dro­
biazgów itp.
- ang. cassette 'szkatułka; kaseta na filmy, klisze (np. rentgenowskie);
jw .’ ze śr.fr. 'pudełko' od stpłn.fr. casse 'jp.' z łac. capsa. zob. ke­
son; -fon-.
kaseton archit. wieloboczne (zazw. kwadratowe)
pole między krzyżującymi się belkami stropu, często
zdobione (płasko)rzeźbą a. malowidłem; naśladow­
nictwo tego elementu w stiuku, drewnie a. kamieniu,
stosowane do dekoracji stropu.
- wł. cassettone 'komoda, skrzynia; jw.’ od cassa 'skrzynia; kasa;
trumna’ z łac. capsa, zob. keson.
kasja bot. strączyniec.
- łac. cassia, casia 'jw. ’ z gr. kassia, kasia; jp. ’
kaskada wodospad złożony z kilku spadków wod­
nych; szereg, zespół progów, zapór regulacyjnych na
rzece; spadający strumień wody; siklawa.
- fr. cascade 'kaskada' z wł. cascata 'upadek; wodospad’ z cascare
’(u)padać’ z łac. casus, zob. casus.
kaskader wyspecjalizowany statysta-akrobata, który
wykonuje w filmach akcje ryzykowne (udział w ka­
tastrofach, przebywanie pod obstrzałem, nurkowanie
itp.), niekiedy wyręczając przy tym aktorów (ang.
stunt mań).
- fr. cascadeur 'hulaka; jw .’ od cascade, zob. kaskada.
kasoleta (ozdobne) naczynie, często z dziurkowaną
przykrywką, do przechowywania a. palenia pachni-
deł, wonności, perfum; kadzielniczka; małe naczynie
z glinki ogniotrwałej, w którym zapieka się i podaje
do stołu jednoosobową porcję gorącej przystawki.
- fr. cassolette 'kadzielnica, kasoleta; zapach kadzidła’ ze stprowans.
casoleta zdrobn. od casola 'patelnia' od cassa 'chochla; patelnia’.
kassawa granulowana mączka z bulw manioku.
- hiszp. cazabe 'chleb z tapioki’ z jęz taino caęabi 'jp.'
kasta jedna z warstw, grup ludności tworzących hie­
rarchiczną strukturę społ. (zazw. opartą na dziedzic­
twie i endogamii), oddzielona od innych szczelnymi
przegrodami społ., uświęconymi zwyczajem, pra­
wem a. religią (np. w Indiach do 1950 r.; zob. bra­
min, kszatrija, parias, siudra, wajsja); przen. odrębna
grupa społeczna, wyróżniająca się bogactwem, dzie­
dzicznymi przywilejami, specjalnością zawodową
itd. || kastowość.
- hiszp., port. casta 'rasa; ród; rodowód’ z łac. castus 'czysty'; por.
incest.
kastalskie źródło - źródło natchnienia poetyckiego;
por. Pegaz.
- od nazwy Kastalii, źródła na Parnasie, poświęconego Apollinowi
i Muzom.
kastaniety muz. instrument perkusyjny, używany
przez tancerki hiszp., złożony z połączonych z so­
bą muszli drewnianych (umocowanych wewnątrz
dłoni), które, uderzone o siebie, wydają klekocący
dźwięk.
- hiszp. castanetas l.mn. 'jw.' od castana 'kasztan' z łac. castanea
'jp.', od gr. kastanon 'jp.'
Kastor i Polluks wierni, nierozłączni przyjaciele
(por. Dämon i Fintiasz; fidus Achates; Orestes i Py-
lades).
Kastor i Polluks
- łac. Castor, Pollux z gr. Kastor, Polydeukěs, Dioskurowie (gr. Dió-
skuroi 'synowie Zeusa’), w mit. gr. nierozłączni bliźniacy, bracia He­
leny trojańskiej, uczestnicy wyprawy Argonautów i polowania na
dzika kalidońskiego. Umieszczeni na niebie jako gwiazdozbiór Bliź­
niąt (gr. Didymoi), Tabl. 2; opiekunowie żeglarzy.
kastowość zob. kasta.
kastra drewniana skrzynia murarska do sporządza­
nia i przenoszenia zaprawy.
- nm. Kastrol z fr. casserole 'rondel' od stprowans. cassa, zob. ka-
soleta.
kastracja pozbawienie organizmu czynnych gruczo­
łów płciowych (jąder a. jajników), trzebienie. || ka-
strat trzebieniec, kastrowany samiec; kastrowany
mężczyzna, eunuch, rzezaniec; kastrowany tuż przed
mutacją śpiewak wł. (XVI-XVIII w.), śpiewający so­
pranem a. altem. || kastrować.
- łac. castratio 'trzebienie' od castratus p.p. od castrare 'kastrować'.
kasyda panegiryczny, elegijny a. satyryczny utwór
poet. w jęz. arab., pers. a. w pokrewnych literaturach
Wschodu.
- arab. kas i da 'poemat celowy’.
kasyno wojsk, (lokal) klub(u); dom gry (gier hazar­
dowych); przest. dom klubowy w uzdrowiskach; ro­
dzaj gry w karty.
- wł. casino 'willa; kasyno’ od casa 'dom' z łac. casa 'szałas;
chałupa’.
kasyteryt kamień cynowy, minerał, dwutlenek cyny,
najważniejsza ruda cyny.
- fr. cassitérite z gr. kassiteros 'cyna'.
kaszalot potwal olbrotowiec, ssak morski z rzędu
waleni (wielorybów) uzębionych, dostarczający am­
bry i olbrotu (wosku); por. spermacet, delfin.
- fr. cachalot 'jw.' z port. cachalotte do sl 'ryba wielkogłowa; jw .’ od
cachola 'łeb'.
kaszetować dostosowywać film panoramiczny do
wyświetlania na normalnych ekranach a. w TV.
- fr. cacheter 'pieczętować (lakiem)’ od cachet 'pieczęć; znaczek;
kapsułka’ z cacher 'ukrywać; chować; zasłaniać’ od łac. coactare
'ściskać; ściągać; przymuszać’ z cogere 'jw.'; zob. ko-; agere, zob.
agencja.
kaszmir miękka, lekka tkanina z wełny kóz kaszmir-
skich a. jej imitacja (pół)wełniana lub jedwabna.
- od nazwy kraju w płn. Indiach.
kaszta druk. szuflada wsuwana do regału, podzie­
lona na przegródki (króbki), w których mieszczą się
czcionki i materiał justunkowy.
- nm. Kasten 'skrzynia; pudło (u wozu); jw .’
kasztel down. gród, zamek warowny, niewielka
twierdza; nadbudówka na dziobie i rufie dawn. ża­
glowców. || kasztelan w Polsce Piastów - zarządza­
jący zamkiem a. grodem i kasztelanią, podległym
mu okręgiem; od XIV w. wyższy urzędnik państwo­
wy, członek senatu, dowodzący pospolitym rusze­
niem swego powiatu.
- łac. castellanus 'mieszkający w twierdzy’ od castellum 'zamek;
twierdza’ zdrobn. od castrum 'jp.'; por. Alkazar.
KAT(A)- w złożeniach: pod, w dół; przeciw-, wbrew,
w tył; całkowicie, w pełni; dotyczący; również jako
wzmocnienie.
286 katamita
- gr. kata 'pod; w dół’.
katabolizm bioch. procesy rozkładu; por. metabo­
lizm.
- gr. kataballein 'odrzucać'; zob. kat(a)-; balista.
katachreza przenośnia utworzona na zasadzie od­
ległych skojarzeń, synestezji, której nie można brać
dosłownie, bo jest nielogiczna (np. ząb czasu, ostre
słówka).
- gr. katachresis 'błędne użycie; nadużycie’ od katachresthai 'używać
niewłaściwie’; zob. kat(a)-; chresthai 'używać'; por. chrestomatia.
katafalk podwyższenie, na którym spoczywa trumna
ze zwłokami podczas nabożeństwa żałobnego w ko­
ściele a. w kaplicy pogrzebowej.
- wł. catąfalco 'jw.'; zob. kata-; łac .fala 'wieża oblężnicza’; por. szafot,
katakana zob. kana.
kataklizm wielka katastrofa żywiołowa (np. po­
wódź, potop, trzęsienie ziemi); klęska społ., niszczą­
cy przewrót.
- gr. kataklysmós 'powódź, potop’ od kataklydzein 'zatopić'; zob. ka-
t(a)-; klydzein 'zmyć; uderzać falami’.
katakumby podziemia kościołów a. budynków
cmentarnych, gdzie w oddzielnych wgłębieniach
umieszcza się trumny zmarłych.
- późn.łac. catacumbae 'podziemne cmentarze rz., służące pierwszym
chrześcijanom w czasach prześladowań jako miejsca potajemnych ze­
brań, modłów’.
katalektyczny wiersz - lit. sylabotoniczny, skrócony
od końca o jedną a. 2 sylaby.
- gr. katalektikós 'niekompletny' od katalegein 'porzucać (pracę)’;
zob. kat(a)-; ligein 'jp.; przestać; kończyć’.
katalepsja stan wzmożonego napięcia i zesztywnie­
nia mięśni szkieletowych, występujących przy histe­
rii, schizofrenii, hipnozie. || kataleptyczny.
- gr. katalepsis 'uchwycenie; napad, atak’ od katalambanein 'chwy­
tać'; zob. kat(a)-; lambanein 'brać; chwytać’; por. astrolabium; epilep­
sja; sylabiczny wiersz.
kataliza zmiana szybkości reakcji chem. spowodo­
wana obecnością (często b. drobnych ilości) sub­
stancji katalizatora, która sama nie ulega zmianom
chem. w czasie tej reakcji.
- gr. katalysis 'rozwiązanie; rozłożenie’; zob. kat(a)-; -liz(a)-.
katalog wykaz, lista, spis, rejestr przedmiotów nale­
żących do określonego zbioru (np. książek, gwiazd,
towarów), uporządkowany sposób ułatwiający ich
wyszukiwanie.
- gr. katalogos 'lista'; zob. kat(a)-; -log; log-,
katalpa bot. surmia.
- ang. catalpa 'jw.' z jęz. Indian Creek kutuhlpa dosl. 'uskrzydlona
głowa; jw .’; od kształtu kwiatów.
katamaran sport. a. turystyczny statek (łódź, jacht)
dwukadłubowy; tratwy złożone z dwóch (a. więcej)
związanych z sobą belek, kloców, kłód, poruszane
wiosłami a. żaglami, używane na przybrzeżnych wo­
dach płd. Azji i Ameryki Łac.; por. trimaran, prau.
- ang. catamaran 'jw.; pop. złośnica, megiera’ z tamil. kattumaram
'jp.'; kattu 'wiązać'; maran 'drzewo; drewno’.
katamita chłopiec trzymany w celu zaspokajania
perwersji seksualnej.
 katamita
- łac. catamitus ’jw .’ od Catamitus (gr. GanymBdes), mityczny mło­
dzieniec ukochany przez Jowisza (Zeusa), podczaszy przy ucztach bo­
gów Olimpu.
katamneza med. historia choroby pacjenta od chwili
wzięcia go pod opiekę przez lekarza; por. anamneza.
-n .łac. ’jw .’; (ana)mneza.
katana jap., jednosieczna szabla jap. o lekko wygię­
tej klindze, dłuzsza z dwóch, jakie, zatknięte za pas,
nosili samurajowie.
katanka krótkie męskie okrycie wierzchnie noszo­
ne w Polsce XVII i XVIII w., często podbite futrem,
z pętlicami i guzami; w XVIII w. kurtka żołnierzy
obcego autoramentu; przest. kaftan, bluza, kurtka,
krótka siermięga.
-w ę g . katona 'żołnierz’.
kataplazm gorący okład stosowany przy stanach
zapalnych, zwł. ropnych, z piasku, owsa, siemienia
lnianego, otrąb, papki kartoflanej itp.
- gr. kataplasma 'plaster’; zob. kat(a)-; plazma.
katapulta staroż., śrdw. machina wojenna do miota­
nia ciężkich pocisków (np. kamieni); urządzenie ra­
townicze do wyrzucania z uszkodzonego, ale lecące­
go jeszcze samolotu człowieka a. ładunku w kabinie
(a. fotelu) zaopatrzonego w spadochron; (k. starto­
wa) wyrzutnia do nadawania prędkości wzlotowej
samolotowi startującemu (np. z pokładu lotniskow­
ca); por. balista.
- łac. catapulta 'machina miotająca’ z gr. katapaltes 'jp. ’; zob. kat(a)-;
-paltes odpallein 'miotać'.
katarakta próg rzeczny, zwł. na Nilu; med. zaćma,
zmętnienie soczewki oka, upośledzające wzrok.
- łac. cataracta 'wodospad; śluza; spust’ z gr. katar(rh)aktes dosł.
'stromy, urwisty; próg rzeczny’ od katarassein 'zrzucać'; zob. kat(a)-;
arassein 'uderzać'.
katartyczny powodujący katharsis; med. powodują­
cy przeczyszczenie.
- zob. katharsis.
katarynka przenośny mechaniczny instrument muz.
wędrownych grajków do poł. XX w., uruchamiany
za pomocą korby, wynaleziony przez G. Barbarie-
go z Modeny w 1. poł. XVIII w. (fr. orgue de Bar­
barie).
-n m . Kathrinchen zdrobn. o d Katharina 'Katarzyna'.
katastaza teatr, (komplikacja dramatyczna poprze­
dzająca bezpośrednio) szczytowy punkt sztuki; por.
epitaza, katastrofa, protaza.
- gr. katóstasis 'uporządkowanie; uspokojenie’ od katahistánai 'po­
rządkować'; zob. kat(a)-; histánai zob. statyczny.
kataster urzędowy spis, rejestr obiektów (gruntów;
nieruchomości) z oszacowaniem ich wartości i wy­
kazem dochodów, gł. dla celów podatkowych. || ka­
tastralny (np. plan, pomiar, urząd).
- śrdw.łac. ca{pi)tastrum 'wykaz pogłównego’ od caput, zob. kapi-
taliki.
katastrofa doniosłe, zazw. nagłe, wydarzenie przy­
noszące tragiczne skutki; nieszczęście, klęska; lit.
wydarzenie kończące i rozwiązujące akcję sztuki,
zwł. tragedii, ale także powieści a. opowiadania (por.
dćnouement). || katastrofista. || katastrofizm pe­
287_______________________________________kateksja
symizm, czarnowidztwo wynikające z przekonania
o nieuchronności katastrofy.
- gr. katastrophś 'przewrót'; zob. kat(a)-; strofa.
katatonia med. zespół zaburzeń psych., jedna z form
schizofrenii, obejmująca osłupienie (i podniecenie)
katatoniczne.
- n.łac. catatonia 'jw.' z nm. Katatonie 'jw.'; zob. kata-; -tonią.
katatymiapsychol. naginanie, dostosowywanie swo­
ich opinii, ocen, poglądów, sądów do subiektywnych
przeżyć, uczuć, pragnień, co prowadzi do wiary w to,
w co się chce wierzyć, niekiedy do urojeń. || kryzys
katatymiczny niespodziany wybuch impulsywnego,
często niszczycielskiego zachowania się, dającego
się wyjaśnić tylko podświadomą motywacją.
- gr. katathýmios 'pomyślny, pożądany’; zob. kat(a)-; thymós 'dusza'.
katecheta nauczyciel religii, prefekt. 11katecheza wy­
kład, nauczanie wiary chrześcijańskiej. || katechizm
książka będąca wykładem zasad wiary, zazw. w for­
mie pytań i odpowiedzi. || katechumen człowiek do­
rosły przygotowujący się do przyjęcia chrztu.
- gr. katěchětés 'nauczyciel' i katěchoúmenos 'nauczany' od katěchein
'znajdować oddźwięk; uczyć zasad religii’; zob. kat(a)-; ěchein
'dźwięczeć' od ěchě 'dźwięk'.
katechu malaj., nazwa suchych a. żywicznych sub­
stancji ściągających, otrzymywanych przez ekstrak­
cję a. parowanie z drewna, liści a. owoców różnych
tropikalnych roślin azjatyckich, jak np. ekstrakt wod­
ny z indyjskiej akacji katechu, używany do konserwa­
cji sieci rybackich i żagli, jako barwnik bawełny i je­
dwabiu, garbnik skór, a dawn. jako lek; por. betel.
katechumen zob. katecheta.
katedra stół, pulpit wykładowcy; stanowisko pro­
fesora' na wyższej uczelni; dawn. podstawowa jed­
nostka org.-dydaktyczna na wyższej uczelni, w okre­
ślonej dyscyplinie; kościół diecezjalny w siedzibie
biskupa; tum. || katedralny.
- gr. kathédra 'krzesło’; zob. kat(a)-; hédra 'siedzenie'; por. sanhe­
dryn, szezlong.
kategoria rodzaj a. klasa wyróżniona w jakiejś kla­
syfikacji; typ, grupa; (l.mn.) najogólniejsze działy
orzeczeń, zawierające hierarchie działów mniej ogól­
nych; formy, sposoby sądzenia, tj. pojęcia, pod któ­
re przedmioty podporządkowujemy, wydając o nich
sądy, wyrażając oceny, preferencje. || kategoryczny
stanowczy, zdecydowany, bez zastrzeżeń, bezwarun­
kowy (por. hipotetyczny); zdanie kategoryczne - pro­
ste, podmiotowo-orzecznikowe, typu „S (nie) jest P”;
por. imperatyw.
- gr. katěgorikós 'orzekający' od kategoria 'sąd, orzeczenie’
z katěgorein 'oskarżać; stwierdzać; orzekać’, zob. kat(a)-; zob. agora.
kateksja w psychoanalizie - zaspokajanie impulsów
(oralnych, analnych, genitalnych) id przez znalezie­
nie odpowiedniej osoby, przedmiotu, idei a. czynno­
ści (katektycznych), mogących te impulsy wywołać.
- gr. kathéksis 'trzymanie' kathetikós 'mogący trzymać’ (jako tł. z nm.
Besetzung 'zajęcie' i besetzt 'zajęty') od katechein 'trzymać; zajmo­
wać’; zob. kat(a)-; echein 'mieć, trzymać’.
kať eksochęn
kať eksochęn gr., głównie; przede wszystkim; par
excellence; przeważnie; w ogóle; szczególnie; wła­
ściwie, zwłaszcza.
katektyczny zob. kateksja.
katena szereg („łańcuch”) wypisów z egzegez patry­
stycznych, zebranych dla wyjaśnienia jakiegoś ustę­
pu z Biblii.
- śrdw.lac. catena ’jw .’ od łac. 'łańcuch’.
katenoteizm kult jednego boga jako istoty najwyż­
szej, nie negujący istnienia innych bogów, odznacza­
jący się tendencją do uznawania kolejno coraz to in­
nego boga za istotę najwyższą; por. henoteizm.
- gr. kath ’hena 'jeden na raz’; zob. -teo-.
kateter med. cewnik, rurka do opróżniania jam ciała
i narządów z cieczy.
- gr. kathetér 'sonda' od kathiénai 'spuszczać'; zob. kat(a)-; tiénai
'puszczać'.
katgut nić, struna chirurgiczna z jelita (zazw. bara­
niego) do zszywania tkanek.
- ang. catgut 'jw.'; cat 'koť; gut 'jelito'.
kątharsis lit. oczyszczenie, rozładowanie uczuć,
wzruszeń (jak np. litość i strach) pod wpływem sztu­
ki, zwł. tragedii scenicznej; zob. katartyczny.
- gr. 'oczyszczenie' od katharós 'czysty'; por. kacerstwo.
Kathędersozialismus kierunek nm. akademickiej eko­
nomii polit. XIX w. o charakterze reformistycznym.
- nm. 'jw.'; Katheder 'katedra' z gr. kathédra, zob. katedra; socja­
lizm.
kation fiz. jon dodatni, atom a. grupa atomów o do­
datnim ładunku elektr.; por. anion.
- gr. r.nij. od kation, p.pr. od katiénai 'schodzić'; zob. kat(a)-; iénai
'iść'.
katiusza pop. radziecka wyrzutnia rakietowych poci­
sków artyleryjskich na ciężarówkach, z czasu 2. woj­
ny świat.
- ros. Katiusza 'Kasia' zdrobn. od Jekatierina 'Katarzyna'.
katleja bot. kłączowa roślina epifityczna, ozdobna,
uprawiana w szklarniach, żyjąca w stanie dzikim na
drzewach lasów Ameryki zwrotnikowej; {poprawiać
katleje) przen. lit. mieć stosunek płciowy.
- n.łac. Cattleya 'jw.' od nazwiska ang. mecenasa botaniki: William
Cattley (zm. 1832 r.); eufemizm lit. z powieści W stroną Swanna, 2
(cykl W poszukiwaniu straconego czasu) pisarza fr. Marcelego Pro­
usta (1871-1922).
katoda elektroda źródła prądu elektr. a. odbiorni­
ka energii elektr., ujemna a. połączona ze źródłem
ujemnego potencjału elektr. || katodowe promienie
- przest. strumień elektronów powstający w czasie
wyładowań elektr. w gazach rozrzedzonych na sku­
tek emisji elektronów przez katodę.
- gr. kóthodos 'schodzenie'; zob. kat(a)-; hodós, zob. -oda.
katolikos tytuł patriarchów: ormiańskiego, nesto-
riańskiego i gruzińskiego.
- gr. katholikós 'powszechny, uniwersalny’ od kathólou 'w ogóle’;
zob. kat(a)-; hółou dpn. r.nij. od hóios zob. holocen.
katzenjammer złe samopoczucie (nazajutrz) po
przepiciu, kociokwik, kac, pochmiel, glątwa; przen.
przykre otrzeźwienie, niesmak do siebie samego.
288 kazoo
- nm. ’jw .’; Katze 'kot'; Jammer 'narzekanie; boleści; nędza’.
kaucja zabezpieczenie; suma (zastaw, hipoteka) zło­
żona jako gwarancja, rękojmia wykonania umowy.
- łac. cautio 'ostrożność' od cautus p.p. od covere 'strzec się’.
kaudyńskie jarzmo - sytuacja przymusowa, z której
się można wyswobodzić jedynie kosztem najwięk­
szego upokorzenia.
- w tzw. 2. wojnie samnickiej wojsko rz. zostało schwytane w 321 r.
p.n.e. w pułapkę w Wąwozie Kaudyńskim (łac. Furculae Caudinae)
w pobliżu miasta Caudium i, rozbrojone, przejść musiało gęsiego pod
jarzmem z trzech spis, co uważano za szczyt hańby; por. Liwiusz,
9, 2-6.
kaustyczny żrący, palący, gryzący; k-a soda - wodo­
rotlenek sodu. || kauteryzacja med. przyżeganie.
- gr. kaustikós 'żrący; palny’ i kauterion 'żelazo do piętnowania’ od
kaiein 'płonąć'; por. enkaustyka; hypokauston; inkaust.
kauzalny przyczynowy. || kauzatywny czasownik
- jęz. oznaczający powodowanie czynności a. stanu,
określonych przez rdzeń tego czasownika, np. sta­
wiać, sadzać (w stosunku do stać, siedzieć). || kauzy-
perda przest. kiepski jurysta, lichy prawnik, mamy
adwokacina (dosl przegrywający sprawy).
- późn.łac. causalis 'przyczynowy' i causativus 'sprawczy' od łac.
causa, zob. causeur;perdere 'tracić; niszczyć’.
kawalkada grupa jeźdźców, orszak konny; towarzy­
ska przejażdżka konna.
- fr. cavalcade 'jw.' z wł. cavalcata 'jazda (a. przejażdżka) konna’
od cavalcare 'jechać konno’ z łac. caballus 'koń; szkapa’; por. szwo­
leżer.
kawas policjant tur.; honorowy strażnik dyplomaty
w niektórych krajach Bliskiego Wschodu.
- osm.tur. 'jw.' z arab. kawäs 'łucznik'.
kawatyna muz. liryczna pieśń solowa w muzyce dra­
matycznej XVIII i XIX w., prostsza i krótsza od arii;
utwór instrumentalny o charakterze pieśni.
- wł. cavatina 'aria o prostej melodii; pretekst, wymówka’ od cava-
ta 'wykopywanie'; art. wydobycie głosu (przez śpiewaka a. z instru­
mentu)’ z cavare 'dobyć; wyciągnąć’ od łac. 'wydrążyć' z cavus, zob.
kawerna.
kawerna med. jama powstająca w wewn. narządach
ludzi i zwierząt wskutek martwicy tkanek. || kawi­
tacja powstawanie w cieczy miejsc wypełnionych
parą, mogących powodować szybkie zmiany ciśnie­
nia, a w przewodach maszyn hydraulicznych pogor­
szenie ich sprawności i nadżeranie powierzchni ele­
mentów maszyn.
- późn.łac. cavitas 'jama; wydrążenie’ i łac. caverna 'jama; pieczara’
od cavus 'wydrążony'; por. ekskawator, kawatyna.
kazamaty przest. sklepione pomieszczenia pod for­
tyfikacjami, służące jako magazyny, schrony, wię­
zienie; lochy więzienne, zwł. w twierdzy; obudowy
pancerne chroniące działa okrętowe od ognia nie­
przyjaciela.
- wł. casamatta 'kazamata'.
kazba zob. kasba.
kazeina sernik, główny składnik białka mleka.
-ła c . caseus 'ser'.
kazoo amer.ang. [wym. kazu] zob. mirliton.
 kazuar
kazuar duży ptak podobny do strusia, o rogowym
hełmie, wełnistym upierzeniu, niedorozwiniętych
skrzydłach i silnych nogach, żyjący w Nowej Gwi­
nei i Australii.
- malaj. kasuari ’jw .’
kazuistyka prawn. metoda formułowania przepisów,
oparta bardziej na przewidywaniu szczegółowych
n iA - tio vttt r f-i7 r* f7 o n m n iT n 1 trirr* ii
vY y u f t u K u w u iZ i n a v v ^ i^ v z ja iiiu u g u m je n
rozumowanie wykrętne, sofistyczne, naciągane, tyl­
ko na pozór słuszne, kazuista. || kazuistyczny. || ká­
zus zob. casus.
- hiszp. casuista 'kazuista’ z lac. casus, zob. casus.
Kde domov můj? czes., Gdzie mój dom (moja oj­
czyzna)?
- czeska pieśń narodowa napisana w 1834 r. przez Józefa Tyla (1808—
56); muzykę skomponował Franciszek Skroup (1801-62).
kebab, kabob, kabab, kebob kawałki mięsa (np. ja ­
gnięcia) marynowane i pieczone (zwł. na szpikulcu)
z cebulą, pomidorami, pieprzem, ryżem i in. jarzy­
nami.
- pers., hindi kabab 'jw.' z arab., z tur. kebap ’jw .’
kebraczo zob. quebracho.
kecz dwumasztowiec z ożaglowaniem skośnym,
z tylnym masztem znacznie niższym i umieszczo­
nym przed trzonem sterowym, Tabl. 53, 54.
- ang. ketch 'jw'.
keczap zob. ketchup.
kedgeree [wym. kędżeri:] risotto z fasolą, soczewi­
cą, jajami na twardo i zazw. rozdrobnioną na płatki
gotowaną rybą (zwł. plamiaczem-łupkiem), w śmie­
tanie na gorąco.
- ang. z hindi khicari 'risotto z soczewicą, cebulą itd., z korzeniami’,
kedyw zob. chedyw.
keep smiling, ang., [wym. ki:p smąjling] zachowa­
jc ie ) pogodę ducha, uśmiech.
keeshon rasa niewielkich psów o lisim pyszczku,
długiej, gęstej, szarej sierści i b. zadartym na grzbiet,
puszystym ogonie; pierw, ulubiony pies robotników
hol., w XVIII w. stał się symbolem Hol. Partii Pa­
triotów; używany chętnie na galarach i szkutach rzek
i kanałów jako stróż i towarzysz wodniaków hol.
- hol. od imienia przywódcy patriotów hol., Keesa de Glyselaer; hond
'pies'.
-kefal(o)- zob. -cefal(o)-.
kegel druk. stopień pisma, wymiar, wysokość czcion­
ki wyrażona w punktach typograficznych.
-n m . 'kręgiel; stożek; jw .’
kein Talent, doch ein Charakter! nm., beztalencie,
ale co za charakter!
- z Heinricha Heinego (Atta Troll, 24,48), 1843 r.
keja nabrzeże portowe wyposażone w urządzenia
cumownicze, odbojowe, wyłazowe i in.
- nm. Kai 'nabrzeże; bulwar’, fi. ąuai ’jw .’
keks ciasto biszkoptowe z bakaliami; por. cwibak
(reg.).
- ang. cakes l.mn. od cake 'placek; babka; tort; ciast(k)o’.
289 keson
kelpie [wym. kęlpi:] szkoc., groźny a. dobroczyn­
ny duch wodny szkockiego folkloru, ukazujący się
w postaci konia.
Kehina skala - fiz. bezwzględna skala temperatury
termodynamicznej o podziałce tej samej co w skali
Celsjusza, lecz o punkcie zerowym odpowiadającym
-273,16°C.
|7 0 o n r 1 ' n /in
ZjU o u u ? - od tytułu fizyka bryt.: William Thomson, lord Kelvin (1824-1907).
kemange zob. kamandża.
kemping zob. camping.
kenaf pers. bot. ketmia konopiowata, hibiscus; gam­
bo, juta jawajska, juta afrykańska, ketmia, włókno
otrzymywane z łyka łodyg tej rośliny.
kendo jap., specjalna forma dżiu-dżitsu, m.in. dla
wojsk, walki wręcz; jap. szermierka na kije bambu­
sowe trzymane oburącz.
kennst du das Land, wo die Zitronen blühn? nm.,
znasz-li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa? (tł. A. Mic­
kiewicza).
- początek wiersza Goethego pt. Mignon (1783/4).
KENO-, -CEN w złożeniach; niedawny, nowy;
współczesny; por. cen-. || kenozoik era kenozoiczna,
najmłodsza w dziejach Ziemi, trwająca do dziś, obej­
mująca trzeciorzęd i czwartorzęd, Tabl. 7.
- n.łac. caenozoicum 'jw.' od gr. kainós 'nowy'; por. eocen; holocen;
miocen; oligocen; paleocen; plejstocen; pliocen; zob. -zoik.
kenotaf zob. cenotaf.
kenozoik zob. keno-.
kentum, języki (kentumowe, centumowe) - gru­
pa peryferyjna jęz. indoeurop., różniąca się od grupy
centralnej i wsch. (zob. satem) pewną starą cechą fo­
netyczną (spółgłoska k zachowuje swoje brzmienie,
nie ulegając procesowi uprzednienia i asybilacji).
- lac. centum [wym. kentum] 'sto', wyraz ilustrujący wymowę pier­
wotnego k; należą tu języki: luwi-hetyckie, tocharski, grecki, italo-cel-
tyckie (z łaciną) i germańskie.
kepi czapka wojsk. a. uczniowska ze sztywnym oto­
kiem, daszkiem i płaskim, krągłym denkiem (pierw,
opadającym ku przodowi).
- fi. kepi 'jw.' ze szwajc.nm. K äppi zdrobn. od Kappe 'czapka; cze­
pek’ z późn.lac. cappa, zob. kapucyn.
keratitis n.łac., med. zapalenie rogówki oka. ||
keratopląstyka med. przeszczepienie rogówki w ce­
lu przywrócenia widzenia oku dotkniętemu bielmem
(zmętnieniem rogówki). || keratyna rodzaj białka,
główny składnik zrogowaciałych nabłonków, wło­
sów, piór, rogów, wełny, paznokci itd.
- gr. kéras dpn. kśratos 'róg'; por. karat; zob. -itis; plastyka.
kerry blue terrier [wym. kęry blu: tęije] ang., ir­
landzka rasa terierów średniej wielkości o długiej
głowie i jedwabistej sierści w różnych odcieniach
niebieskiego; por. teriery.
- od nazwy hrabstwa Kerry w Irlandii; ang. blue 'niebieski'.
keson stalowa a. żelbetowa komora powietrzna,
w której wykonuje się prace konstrukcyjne pod wodą
keson
w portach, rzekach (filary mostów itp.); konstrukcja
skrzyniowa płata samolotu.
- fr. caisson ’skrzynia; keson; jaszcz’ od caisse 'skrzynia’ z lac. capsa
'skrzynka; schowanko’; por. chassis; kaseton.
ket jednomasztowy statek żaglowy o jednym żaglu
gaflowym.
- ang. cat(boat) ’jw .’; cat 'kot; ożaglowanie jw .’; boat 'łódź, statek’.
ketchup [wym. kecząp] zaprawiony korzeniami sos
a. purée, którego gł. składnikiem są zazw. pomido­
ry, a czasem inne artykuły żywnościowe, jak grzyby
a. orzechy.
- ang. catsup, catchup, katsup, ketchup 'jw.' z malaj. kěczap 'korzen­
ny sos rybny’.
ketelo mieszaniec bizona amer. i krowy (bydła do­
mowego).
- ang. cattalo 'jw.' od catt{le) 'bydło' + (buff)alo 'bizon'.
ketman pers. ’ukrycie się, zamaskowanie’, w islamie
- zwolnienie od trzymania się przepisów relig. w sy­
tuacji przymusu a. zagrożenia, dozwalające w krań­
cowych przypadkach na pozorne wyparcie się wiary.
ketmia zob. hibiskus.
- arab. khatmi 'drzewo afiyk.’
keyboard muz. klawiszowy instrument elektrycz­
ny imitujący wiele instrumentów tradycyjnych (lub
ich grup), w którym dźwięk jest generowany elektro­
nicznie i emitowany przez głośniki.
- ang. keyboard 'klawiatura, manuał’; key 'klawisz'; board 'deska'.
keynesizm teorie i programy ekonomiczne przypisy­
wane ekonomiście ang. Johnowi Maynardowi Key­
nesowi, 1883-1946, zwł. idea kierowanego kapitali­
zmu, teoria pełnego zatrudnienia i manipulowanego
pieniądza.
Keystone Kops [wym. kństoun] amer.ang., w amer.
komediach filmu niemego obłąkanie nieudolna, nie­
dołężna, ale pełna zapału policja, przyodziana w źle
uszyte, zaniedbane mundury, ukazująca się regularnie
w slapstickowych farsach Macka Sennetta od 1914 r.
do wczesnych lat 20. XX w.; pozostali oni w dzie­
jach kina amer. jako postacie wzięte wprost z folklo­
ru, których siła komiczna opierała się na wrodzonym
(widzom) braku szacunku dla władzy.
- Keystone (Corporation) nazwa wytwórni film. Macka Sennetta,
gdzie aktorami byli też Roscoe „Fatty” Arbuckle i Charlie Chaplin;
ang. keystone ’archit. zwornik’; Kops zob. cop.
kęsim ucięcie głowy.
-tur. kesim 'ucięcie'.
khaki [wym. käki:] ochronny kolor mundurów
woj sk.: płowo-kasztanowo-cynamonowo-ziemisto-
-żółty.
- ang. z hindi khaki 'zapylony; koloru pyłu’ od khak 'pył, kurz’
z pers.
khänsämän w Indiach - szef służby domowej, ka­
merdyner, lokaj, kucharz.
- hindi z pers.; khän 'pan'; sämän 'magazyn, spiżarnia’.
khedä hindi, przestrzeń ogrodzona, do której się
zwabia i w której się tresuje dzikie słonie.
khidmatgär w Indiach - kelner.
290 kif
- hindi z arab. khidmah 'obsługa' + pers. -gär przyrostek oznaczający
'posiadanie; pośrednictwo’.
kiat birm., waluta birmańska (= 100 pajsa) od 1952 r.
kibel pop. wiadro klozetowe w celi więziennej; wia­
dro do wydobywania urobku na powierzchnię w ko­
palni węgla.
- nm. Kübel 'kubeł, wiadro’.
kibic widz przy grach odbywających się na siedzą­
co, jak karty, szachy, warcaby, domino itp; żart. widz
na zawodach sport.; pot. entuzjasta drużyny, klubu
sport.; por. der Kiebitz ist...
- nm. Kiebitz ’zool, czajka; jw .’
kibitka szeroki kryty wóz na kołach a. płozach, uży­
wany w Rosji carskiej; namiot koczowników Azji,
zbudowany z żerdzi krytych skórami, wojłokiem a.
korą brzozową.
- ros. z tur. kibit, kibet 'sklep; składzik’ od arab. kubbat ’sklep(ienie);
kopuła’.
kibla arab., strona świata (gdzie znajduje się świą­
tynia Kaaba w Mekce), w którą zwracają się muzuł­
manie w czasie modlitw (zob. sałat), zaznaczona za­
zwyczaj w meczetach, dla orientacji, niszą, zwaną
mihrab.
kibuc kolektywne gospodarstwo rolne w Izraelu.
- n.hebr. kibbüc 'jw.' z hebr. 'zbiór'.
kickboxing sport, pięściarstwo połączone z kopaniem.
- ang. ’jw .’; kick 'kopać'; boxing 'boks'.
kicz bezwartościowy obraz, utwór lit., film; por. szmira.
- nm. Kitsch 'jw.; lichota, tandeta’; określenie powstałe ok. 1870 r.
w monachijskich kołach malarskich (o obrazach).
kidnaperstwo zbrodnicze porywanie osób (zwł.
dzieci) w celu wymuszenia okupu. || kidnaper.
- ang. kidnapper 'osobnik porywający dla okupu (zwł. dzieci)’; ki
'koźlątko; dzieciak’; napper down. 'złodziej' od nap dawn. 'chwytać'.
kierdel na Podhalu i w Karpatach - stado owiec,
zazw. należących do różnych właścicieli, powierzone
opiece bacy; stado owiec; stado dzikich kozic i mu­
flonów.
- słowac. krdel 'stado'.
kiereja szuba, opończa, obszerny, luźny płaszcz
męski na futrze, noszony w Polsce przez szlachtę
w XVI-XVIII w.
-tur. kereke, kerege 'opończa'.
kierezja rodzaj sukmany krakowskiej, bogato wy­
szywanej, z dużym, haftowanym kołnierzem.
- nazwa od karctzji, rodzaj sukna, od XV w. sprowadzanego z Anglii,
z ang. kersey 'grube, prążkowane sukno wełniane na spodnie i ubiory
robocze, produkowane pierw, w śrdw. Anglii; mocny materiał wełnia­
ny a. wełniano-bawełniany na mundury i płaszcze’ od nazwy mia­
steczka Kersey w hrabstwie Suffolk (Anglia).
kiermasz dawn. uroczystość wiejska, festyn, odpust
z okazji rocznicy poświęcenia kościoła, (dzień) tar­
gow y), jarmark; wystawa jakichś artykułów (np.
książek, grafiki, zabawek) połączona ze sprzedażą,
często pod gołym niebem, w stoiskach.
- nm. Kirmes(se) 'jw.' ze śr.g.nm. kiměsse 'święto poświęcenia ko­
ścioła’.
kif zob. cannabis.
 kij äs
kij äs arab. ’analogia’, rozumowanie przez analogię,
zob. idżma.
kil żegl. stępka. || kilwater smuga wodna, ślad toro­
wy, powstający na wodzie za rufą płynącego statku.
- hol. kielwater ’jw .’; kieł 'stępka, kil’; water 'woda'.
kilim dwustronna wełniana wzorzysta tkanina deko­
racyjna na ścianę a. podłogę.
-tur. ’jw .’ zpers.
KILO- (k) w złożeniach: tysiąc jednostek podstawo­
wych w systemie metrycznym. || kilobyte jednostka
informacji składająca się z 1024 (dwa do potęgi 10)
bajtów; por. bit, byte. || kilotona (siła wybuchu =)
1000 ton (TNT); por. megatona.
- fr. kilo- ’jw.’ od gr. chilioi 'tysiąc’; zob. tona.
kilson żegl. nadstępka, stępka wewnętrzna, wiązanie
denne na statkach.
- ang. keelson, kelson ’jw .’
kilt otwarta i „kopertowo” zakładana spódnica do
kolan, zazw. barwna i kraciasta (zob. tartan), noszo­
na, zwł. dawn., przez mężczyzn i chłopców w Szko­
cji, a dziś gł. przez pułki szkoc. wojsk, bryt., jako
strój paradny.
- ang. ’jw.; krótka kraciasta spódniczka damska a. dziewczęca’ po­
chodź. skand.
kilwater zob. kil.
kimation, kyma, krajnik, archit., piast, ornament
ciągły ze stylizowanych liści, rzeźbiony a. malowa­
ny, pochodź, starogr. || KIM(O)- w złożeniach: fala.
[| kimograf przyrząd do kimografii, tj. rejestrowa­
nia różnego rodzaju aktywności (np. ruchów serca,
przepony, skurczów mięśni, zmian ciśnienia w na­
czyniach) w postaci wykresu (kimogramu), w ce­
lach diagnostycznych a. w doświadczeniach fizjolo­
gicznych; por. poligraf (Keelera).
- gr. kymätion zdrobn. od kyma ’fala; listwa z falistym ornamentem;
powódź; nurt’.
Kimeryjskie ciemności - nieprzejrzane, nieprzenik­
nione.
- z Homera (Odyseja, 11, 19); „gród Kimeryjczyków, okryty mgłą
i chmurami. Nigdy tam nie docierają promienie... słońca, ...lecz noc
zabójcza rozciąga się nad nieszczęsnym narodem” (tł. J. Parandow-
skiego); łac. Cimmeriae tenebrae.
kimono japoński strój tradycyjny: długa, luźna sza­
ta o szerokich, nie wszywanych rękawach, przepa­
sana u mężczyzn szarfą, u kobiet szerokim pasem
jedwabnym (obi); krój rękawów nie wszywanych
w ramionach.
-ja p . dosł. 'ubiór; jw .’
kina waluta papuaskiej Nowej Gwinei (niepodległej
od 1975 r.).
kinderbał przest., żart. zabawa dla dzieci.
- nm. Kinder l.mn. od K ind ’dziecko’; B al ’bal, zabawa taneczna’.
Kinder, Küche, Kirche nm., (dawne porzekadło
nm., wyznaczające kobietom tylko trzy sfery działa­
nia:) dzieci, kuchnia, kościół.
291 kirasjer
kindersztuba pop. a. żart. wychowanie, ogłada,
umiejętność zachowania się, nabyte w domu rodzin­
nym (dosł. ’pokój dziecinny’).
-n m . Kinder zob. kinderbał; Stube ’izba’.
kindżał długi obosieczny sztylet (prosty a. zakrzy­
wiony), puginał turecko-kaukaski.
- ros. kindżał ’jw .’ z arab. chandżar, zob. handżar.
kinematyka fiz. dział mechaniki, zajmujący się ba­
daniem ruchu ciał bez uwzględnienia sił wywołują­
cych ten ruch. || kineskop telewizyjna lampa obra­
zowa, której zewn. powierzchnia tworzy ekran TV. ||
kinestezja czucie pozycji i ruchów części ciała wzgl.
siebie, czucie mięśniowe, stawowe, powięziowe
i ścięgnowe; zmysł kinestetyczny; por. cenestezja.
|| kinetografia system notacji tańca będący zastoso­
waniem labanotacj i (zob.) do choreografii. || kinety­
ka fiz. dział dynamiki zajmujący się badaniem ruchu
układów mechanicznych (np. ciał) pod wpływem
działających na nie sił; dział mechaniki obejmujący
dynamikę i statykę; energia kinetyczna - energia cia­
ła będącego w ruchu; por. potencjalna energia. || ki-
netyzm zob. wizualizm.
- zob. kin-; zob. -skop-; -estezja od gr. aisthěsis 'czucie’; por. esteta.
king król, kierki, rodzaj gry w karty.
- ang. ’król’.
kingston zawór w podwodnej części kadłuba, służą­
cy, w razie potrzeby, do wpuszczania wody zaburto­
wej do wnętrza statku.
- ang. Kingston (valve) ’(zawór) Kingstona’; nazwa handl.
kinkiet przyścienna lampa (a. świecznik); lampa
z tarczą metalową a. lustrzaną, odbijająca światło,
zwł. służąca do oświetlania sceny teatralnej.
- fr. quinquet ’lamp(k)a oliwna a. olejna; oko, ślepie, gała’, od nazwi­
ska aptekarza fr, który udoskonalił lampę olejną do latarń morskich
wynalezioną w 1782 r. przez fizyka szwajc. Aimée Arganda.
KIN-, KINE(TO)-, KINO- w złożeniach: ruch,
działanie; ruchomy (obraz).
- gr. kiněma dpn. kinematos 'ruch’ i kinetikós 'ruchowy’ (z kinětós
'ruchomy’) od kinem 'poruszać się’.
KINO- zob. kin-.
kinoman zwolennik, entuzjasta kina.
- kin(emat)o(graf); zob. -man.
kip laotańskie, waluta Laosu (= 100 at) od 1955 r.
kiper 1. degustator, specjalista oceniający potrawy
a. napoje (herbatę, kawę, wino, piwo itd.) na podsta­
wie ich smaku, zapachu, wyglądu itp.; zarządzają­
cy piwnicą win; piwniczy. 2. kipers śledź rozpłatany
wzdłuż, lekko solony i wędzony.
- 1. nm. Kuper ’dialekt. bednarz; piwniczy’ od Kupe 'kufa, kadź far-
biarska’. 2. kipper ’jw. 2 ’.
Kipf(el), Kipfl nm., wiedeński rogalik (rożek),
kipu zob. quipo.
kirasjer żołnierz jazdy ciężkiej (XVII-XIX w.) no­
szący kirys, część zbroi płytowej złożonej z napier­
śnika i naplecznika.
- fr. cuirassier 'kirasjer’ od cuirasse 'pancerz’ z cuir 'skóra’, od łac.
corium, zob. karacena.
kircha
kircha pot. kościół protestancki.
- nm. Kirche 'kościół’ z gr. kyriakś (oikia) ’(dom) Pański; świątynia’
od kyrios, zob. Kyrie elejson; por. kirkut.
kirin jap. mityczne zwierzę łączące kształty kilku in­
nych zwierząt a. potworów, przedstawiane często na
rzeźbie i porcelanie jap.
Kirke czarodziejka, uwodzicielka; kobieta pociąga­
jąca ku sobie demonicznym czarem, femme fatale.
- mit. nimfa gr. (łac. Circe), czarodziejka z wyspy Ajaja, która uwo­
dziła Odysa, a towarzyszy jego zamieniła w świnie; por. Homer (Ody­
seja, 10,210); odyseja; moly.
kirkut cmentarz żydowski.
- nm. Kirchhof 'cmentarz’; Kirche, zob. kircha; H o f 'dziedziniec;
dwór’.
kirsz bezbarwna wódka wyrabiana w rejonie
Schwarzwaldu (płd.-zach. Niemcy), w Alzacji (Fran­
cja) i w Szwajcarii, wydestylowana z przefermen-
towanej czarnej wiśni morello, o gorzkim smaku
migdałowym pochodzącym z mielonych pestek wi­
śniowych.
- nm. Kirsch skr. od Kirschwasser ’jw.’; Kirsche 'wiśnia’; Wasser
’woda’.
kirys zob. kirasjer.
kismet u muzułmanów (zwł. ludów tur.) - los, prze­
znaczony człowiekowi od Boga; fatum, konieczność,
fatalność; por. predeterminizm.
- tur. ’jw .’ z arab. kismä 'udział; los’.
kissa arab., rodzaj poezji lud. Bliskiego Wschodu
w formie poematu heroiczno-historycznego, przy­
godowego a. miłosnego, zbliżonej w charakterze do
dastana, recytowanej publicznie przez tzw. kissacha-
nów.
kitajka gładka, błyszcząca tkanina jedwabna a. ba­
wełniana; laska nabijana krzemieniami.
-r o s . Kitą/ 'Chiny’.
kitara st.grecki instrument muz. strunowy (7-20
strun) szarpany a. uderzany pałeczką (plektron), od­
miana liry, z drewnianym pudłem rezonansowym.
- gr. kithara ’jw .’; por. cytra; gitara.
kitchenette [wym. kiczenęt] małe pomieszczenie ku­
chenne, niekiedy jako aneks a. szafa w ścianie.
- amer.ang. zdrobn. od kitchen 'kuchnia’.
kitel płócienne, lekkie okrycie wkładane dla ochrony
odzieży przy pracy a. ze względów higienicznych,
-n m . Kittel 'fartuch roboczy; bluza; spódnica’.
kiudo ceremonialne łucznictwo jap. wywodzące się
z tradycji samurajskich.
-ja p . ’jw .’; kiu ’łuk’; do 'droga’.
kiur chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany sztucz­
nie; zob. aktynowce.
- ku czci Marii (Skłodowskiej) i Piotra Curie.
kiwi nieloty, nowozelandzkie ptaki wielkości kury,
nie mające lotek ani sterówek, o piórach przypomi­
nających włosy, silnych nogach, długim, prostym
dziobie, wiodące nocny tryb życia.
- maori, dźwiękonaśladowczy.
kłącza istorii ros., kobyła historii.
292 klar
- z wiersza Lewą marsz (1919 r.) poety ros. Władimira W. Majakow­
skiego (1893-1930).
kladogram graficzny obraz rozwijających się li­
nii filogenetycznych. || kladystyczny biol. oparty na
czynnikach a. związkach dziedzicznych; (klasyfika­
cja) oparta na rozgałęzieniach drzewa genealogicz­
nego; por. fenetyczny.
- gr. klddos 'pęd, odrośl; gałąź’.
klag naturalna zaprawa podpuszczkowa z żołądków
jagnięcych i trawieńców cielęcych, używana przez
górali do wyrobu serów podpuszczkowych, zwł.
bryndzy i oszczypków.
- rum. gwar. chlag 'twaróg’.
klaka grupa zorganizowanych a. wynajętych okla-
skiwaczy w teatrze, operetce itd.; poklask, aplauz,
brawa wywołane przez taką grupę.
- ff. claque 'klaps, jw.; szapoklak’ od claąuer 'dać klapsa; oklaski­
wać’ dźwiękonaśl.; pierwszy zinstytucjonalizował klakę niejaki Sau-
ton, założywszy w 1820 r. w Paryżu „Biuro zapewniające powodzenie
aktorom i sztukom teatr.”; oficjalną instytucję klakierów wprowadziła
w 1860 r. pierwsza scena Francji, paryska „Comedie Franęaise”.
klakson sygnalizator elektroakustyczny o buczącym
brzmieniu, stosowany w samochodach i łodziach
motorowych.
- ang. klcaon, amer. nazwa handl.
klamoty pop. manatki, łachy, ciuchy; rupiecie, graty.
- nm. Klamotten \.xm.pop. ’jw.’
klamp med. narzędzie chirurgiczne do uciskania (np.
tętnicy), łączenia (np. brzegów rany), chwytania a.
przytrzymywania.
- hol. 'klamra; żegl. drewniany uchwyt na liny’.
klan patriarchalny związek rodowy u Celtów (zwł.
na Pogórzu Szkockim); podgrupa plemienia u ludów
pierwotnych, oparta na wspólnocie przodków; przen.
(ekskluzywne) grono ludzi związanych w jakiś spo­
sób z sobą.
- ang. elan ’jw.’
klangor jednostajny dźwięk rozlegający się wysoko
w powietrzu, zwł. głos żurawi ciągnących w przelocie.
- łac. clangor 'dźwięk; głos (zwierząt, ptaków)’ od clangere 'rozle­
gać się, brzmieć’.
klaps dwie pomalowane na czarno deseczki połączo­
ne na jednym końcu zawiasem, których uderzenie
o siebie z klekotem rejestruje taśma filmowa i dźwię­
kowa na początku każdego ujęcia (jego numer jest
zazw. napisany na jednej z deseczek), co przy monta­
żu ułatwia synchronizację obrazu z dźwiękiem; kla-
śnięcie dłonią na płask a. stuknięcie o siebie dese­
czek klapsa.
- ang. clap '(przyrząd wydający) huk; klapnięcie; klaskanie’; nm.
Klaps 'lekkie uderzenie’; por. slapstick.
klar żegl. sytuacja, w której wszystko na pokładzie
statku jest na właściwym miejscu. || klarnet instru­
ment muz. dęty drewniany ze stożkowatą czarą gło­
sową u wylotu i otworami bocznymi zaopatrzonymi
w system klap.
- nm. klar 'jasno; wyraźnie; gotów’ (z ff. clair 'jasny’) i wł. clarinetto
(zdrobn. od clarino 'trąbka’) z łac. clarus 'jasny; zrozumiały; błysz­
czący’; por. chiarioscuro; clearing; deklaracja; ekler.
 klark
klark urzędnik opiekujący się sprawami związanymi
z załadunkiem i wyładunkiem statku.
- ang. clerk 'urzędnik; biuralista; sekretarz; rachmistrz a. płatnik na
statku’ z późn.łac. clericus, zob. klerk.
klasa zbiór przedmiotów (a. zjawisk) mających
wspólne cechy, przedmiotów jednakowej jakości,
gatunku; seria, rząd; mat. mnogość, zbiór; biol. jed­
nostka systematyczna, niższa od gromady, a wyższa
od rzędu; jeden z oddziałów szkoły; (k. rzeźby, forte­
pianu itp.) przedmiot nauczania, dział w szkole art.;
szkolna sala lekcyjna; (k. społeczna) w społeczeń­
stwie klasowym; grupa ludzi mających ten sam sto­
sunek do środków produkcji i odgrywających tę samą
rolę w spoi. organizacji pracy, np. kapitaliści, prole­
tariusze. || klaser w filatelistyce - album do znacz­
ków pocztowych. || klasowy odnoszący się do klasy;
reprezentujący interesy określonej klasy spoi.
- fr. classeur 'mały mebel; teczka; segregator’ od classe 'klasa' z łac.
cłassis 'oddział; ludzie powołani do służby wojsk.; flota’.
klaster muz. wielodźwięk utworzony z sąsiadują­
cych z sobą w skali muzycznej dźwięków.
- ang. (tone) cluster 'wiązka (dźwiękowa)’.
klasycystyczny stylizowany na wzór sztuki antycz­
nej ; dotyczący klasycyzmu XVIII w., neoklasycyzmu.
|| klasycyzm kierunek w lit. i sztuce nawiązujący
do wzorów antycznych (gr.rz.), zwł. ukształtowa­
nych w XVII i XVIII w. (w muz. - w XVIII i pocz.
XIX w.); por. neoklasycyzm. || klasyczny antyczny,
odnoszący się do starożytnej kultury gr. a. rz. (zwł.
od V do IV w. p.n.e.); dążący do harmonii, zgodności
z zasadami proporcji, umiaru, równowagi treści i for­
my, doskonały, uznany za wzór, typowy; tradycyjny. ||
klasyfikacja systematyczny podział przedmiotów a.
zjawisk wg pewnej zasady na klasy, działy, poddziały
itp.; por. typologia. || klasyk pisarz, artysta zaliczany
tradycyjnie do wzorowych, najlepszych, twórca dzieł
nieprzemijającej wartości; por. ktema es aei.
- łac. classicus 'pierwszorzędny, pierwszej klasy’ od classis, zob. kla­
sa; -Akacja z łac.facere, zob. fakcja.
klatrat chem. typ związku cząsteczkowego w stanie
stałym, w którym każda cząsteczka jednego składni­
ka (np. argonu a. heptanu) pochwycona jest w klat­
kę kryształu drugiego składnika (np. hydrochinonu a.
mocznika) i nie może się wydostać, chyba że poko­
nane zostaną siły spójności (np. przez rozpuszczenie
a. stopienie kryształów).
- łac. clat(h)ratus pp. od clat(h)rare 'okrętować' z clat(h)ri 'krata'
z gr. kleithron 'rygiel; zamknięcie’ od kleinen 'zamykać'.
klaun zob. clown.
klaustrofobia med. lęk przed przebywaniem w po­
mieszczeniu ciasnym a. zamkniętym; por. agorafobia.
- n.łac. claustrophobia 'jw.'; claustro- od łac. claustrum 'zamknię­
cie; rygiel’ zob. fobia.
klauzula zastrzeżenie a. warunek w umowie, ukła­
dzie, traktacie, w dokumencie prawnym; w retory­
ce - zakończenie okresu a. wersu; lit. końcowe sy­
laby wiersza, liczone od ostatniej sylaby końcowej.
|| klauzura część klasztoru zamknięta dla osób ob­
cych; ogół przepisów ograniczających komunikowa­
nie się zakonników z osobami świeckimi.
293 klerk
- łac. clausula 'zakończenie; zaniknięcie okresu retorycznego’ i clau-
sura 'zamknięcie, odosobnienie’ od claudere 'zamykać; kończyć’;
por. ekskluzywny; inkluz; konkludować; okluzja; prekluzyjny; wa-
terklozet.
Klaviertiger nm., dosł. ’tygrys fortepianu’, pianista
wirtuoz rzucający się na klawiaturę z pasją, z furią.
klawesyn, klawicymbał dawny (XIV-XVIII w.) in­
strument muz. klawiszowy, strunowy, w kształcie
fortepianu, w którym naciśnięcie klawisza powodu­
je szarpnięcie struny piórkiem. || klawiatura rząd a.
rzędy klawiszy w instrumentach muz., maszynach do
pisania, liczenia itd. || klawikord prototyp fortepia­
nu, dawny (XII-XVIII w.) instrument muz. w kształ­
cie płaskiej skrzynki, strunowy, klawiszowy, w któ­
rym dźwięk powstaje przez uderzenie metalowej
płytki (tangentu) o strunę.
- nm. Klaviatur 'klawiatura' i fr. clavecin (ze śrdw.łac. clavicymba-
lum 'klawicymbał, klawesyn’) od łac. clavis 'klucz' (por. autoklaw;
enklawa; konklawe); łac. cymbalum 'cymbały'; -kord z łac. chorda,
zob. -chord-.
kleftowie hist. grecki, gł. chłopski, partyzancki
ruch oporu przeciw tureckim zaborcom (poi. XV w.
-1830); czyny swoich bohaterów kleftowie opisywa­
li w jęz. ludowym, w tzw. Pieśniach kleftów.
-n.gr. kléphtěs 'rabuś'.
Kleider machen Leute nm.,przysł. ubiór czyni czło­
wieka; poznać pana po cholewach.
-por. Erazm (Adagia, 3 ,1 ,6 0 ) z cytatami z Homera, Kwintyliana i in.
(gr. heimata anśr, łac. vestis virům facit).
kleine, aber nette Gesellschaft nm., małe, ale (iron.)
dobrane towarzystwo.
Kleiner Mann? nm., I cóż dalej, szary człowieku?
(tł. Marii Wisłowskiej).
- tytuł powieści (1932 r.) pisarza nm. Hansa Fallady (1893-1947).
klematis bot. powojnik.
- n.łac. Clematis 'jw.' z łac. 'barwinek' od gr. klematis 'chrust; jw .’
z klémama 'gałązka'.
Kleopatry nos zob. le nez de Clćopatre.
klepsydra afisz zawierający nekrolog, ogłoszenie
o czyimś zgonie; zegar piaskowy a. wodny, złożo­
ny z dwóch naczyń połączonych wąskim kanalikiem
przepuszczającym określoną ilość piasku a. wody
w określonym czasie.
- gr. klepsydra 'zegar wodny’; kleps- od kléptein zob. kleptomania;
hydr-.
kleptokracja rządy złodziei; zob. klepto(mania);
-kracja.
kleptomania zaburzenie psychiczne, którego obja­
wem jest nieopanowany popęd do obiektywnie bez­
celowych (przeważnie drobnych) kradzieży.
- gr. kléptein 'kraść; oszukiwać’ (por. klepsydra); zob. -mania.
klerk intelektualista, uczony, artysta, literat, stronią­
cy od spraw życia polit., ideologii, sporów światopo­
glądowych. || klerodendron szczęślin, wolkameria,
bot. rodzaj z rodziny werbenowatych, występujący
w tropikalnej Afryce i Azji, w Polsce sadzony w par­
kach. || kleryk duchowny, nie laik; pop. alumn se­
minarium duchownego. || klerykalizm dążność do
klerk
zapewnienia kościołowi, duchowieństwu (klerowi)
decydującego wpływu na życie publ., polit., społ.,
kulturalne. || klerykalny. || kleryka! zwolennik kle­
rykalizmu.
- fr. clerc 'duchowny; intelektualista, klerk; kancelista; aplikant’
z późn.łac. clericus 'kapłan' z gr. klěrikós 'jp.' od kleros 'drewienko
do ciągnienia losów; los; udział; kapłani’; zob. dendr(o)-.
klerykofaszyzm w okresie międzywojennym - pe­
joratywne określenie katolickich nacjonalistycznych
org. a. partii polit., z oddziałami paramilitarnymi, ta­
kich jak austriacki Vaterland Front, słowacka partia
autonomistów księdza Andrej a Hlinki, chorwackie
stronnictwo nacjonalistyczne Ustasze; dwie ostatnie
org. doszły do władzy pod patronatem Hitlera w cza­
sie 2. wojny świat.
- zob. kleryk; faszyzm.
kleterki buty do wspinaczki wysokogórskiej. || Klet-
ten Prinzip nm., dosł. ’zasada rzepu’, metoda kon­
troli tłumu zgromadzonego z powodu wydarzeń
rozbudzających emocje (jak mecz piłkarski, demon­
stracja), polegająca na stałej obserwacji potencjal­
nych sprawców awantur przez umundurowanych po­
licjantów aż do końca wydarzenia, stosowana przez
policję.
- nm. klettern 'wdrapywać się, wspinać się’ od Klette 'łopian, ło­
puch’, którego koszyczki kwiatowe przyczepiają się do sierści zwie­
rząt i odzieży ludzi za pomocą haczykowatych łusek okrywy.
klezmer grajek, muzykant, zwł. przygrywający w lo­
kalach, na weselach.
- jid. 'jw.' z hebr. kělějzemer 'instrumentalny muz.’
klif zob. faleza.
- ang. c lif 'stroma ściana skalna (zwł. nadmorska)’.
klika pop., pogard, koteria, ekskluzywna grupa osób
popierających się nawzajem w życiu publicznym,
aby zapewnić sobie korzyści, na które inaczej trze­
ba by było zasłużyć.
- fr. clique 'banda, zgraja, jw.; dobosze i trębacze pułkowi’.
klimaks fig. ret. punkt kulminacyjny, szczytowy,
gradacji, wywodu o rosnącej sile przekonywania a.
napięcia akcji dramatycznej; por. antyklimaks. || kli­
makterium przekwitanie, okres klimakteryczny,
zanikanie czynności gruczołów płciowych kobiety,
przeważnie po 50. roku życia; por. menopauza.
- n.łac. climacterium 'jw.' z gr. klimaktér 'szczebel' od klimaks
'drabina'.
klimat średni stan zjawisk meteorologicznych ob­
serwowany przez dłuższy czas dla określonych miej­
scowości a. obszaru. || klimatyczna stacja - uzdro­
wisko, miejscowość lecznicza; taksa k. - opłata za
pobyt w uzdrowisku. || klimatyzacja utrzymywanie
za pomocą odpowiednich urządzeń należytej czysto­
ści powietrza, jego temperatury i wilgotności w po­
mieszczeniach zamkniętych; aparatura do klimaty­
zowania.
- gr. klima dpn. klimatos 'nachylenie, zwł. punktu na Ziemi wzglę­
dem Słońca; strefa Ziemi; pogoda tej strefy, okolicy; klimat’ od kline-
in, zob. kliniczna śmierć.
klincz w boksie - obustronne przytrzymywanie się
przeciwników w zwarciu, chwyt klamrowy.
- ang. clinch, cłench 'zagięcie; nit; zaczep; zaciśnięcie’.
294 klitoralny
kline gr., st.gr. łoże biesiadne na wysokich nogach i o
wygiętym podgłówku.
kliniczna śmierć - zupełny zanik funkcji życiowych;
objawy k-e - zewnętrzne objawy choroby; obraz k-y
- zespół objawów klinicznych choroby. || klinicysta
lekarz pracujący w klinice, oddziale szpitalnym a.
szpitalu, gdzie prócz leczenia prowadzi się działal­
ność naukowo-badawczą i dydaktyczną (kształcenie
studentów medycyny, lekarzy).
- gr. klinikę 'praktyka lek. u łoża chorego’ od klinikós '(lekarz) opie­
kujący się obłożnie chorymi; łóżkowy’ z kline 'łóżko' od klinem
'kłonić się; położyć się’; por. antyklina; enklityka; klimat; synklina;
triklinium.
klinkier cegła hol., zendrówka, spieczona, o ciemnej
barwie i małej nasiąkliwości, odznaczająca się dużą
wytrzymałością na ściskanie i odpornością na czyn­
niki chem.
- nm. Klinker 'jw.' z hol.
Klio mit. gr. Muza historii, przedstawiana ze zwojem
papirusu; (ang. Clio) statuetka ofiarowywana dorocz­
nie jako nagroda za najlepsze osiągnięcia w reżyse­
rii, aktorstwie i reklamie handlowej. || kliometria
(1970 r.) studium historii przy użyciu nowoczesnych
metod analizy matematycznej, zwł. analizy kompute­
rowej wielkich ilości danych historycznych.
- łac. Clio 'jw.; nimfa morska’ z gr. Kleio 'jw.' od kleiein 'wsławiać';
zob. -metr-.
klipa moneta nieokrągła, wieloboczna, zazw. kwa­
dratowa; rodzaj gry chłopięcej, palanta, z zastruga-
nym na końcach drewienkiem zamiast piłki.
- szw. klippa 'krajać, ciąć (nożycami)’.
kliper szybki żaglowiec oceaniczny o smukłym ka­
dłubie, wysokich masztach i dużej liczbie żagli, uży­
wany w latach 1845-1900 do przewozu cennych
i łatwo psujących się ładunków (herbata, owoce, ko­
rzenie itp.).
- ang. Clipper 'maszynka do strzyżenia, cięcia; rączy koń; szybki po­
jazd; jw.’ od clip 'ciąć; pędzić’.
klipfisz rozpłatany dorsz, pozbawiony wnętrzności,
solony i wysuszony.
- nm. Klippfisch 'jw.'; Klippe 'skala nadmorska; rafa’; Fisch 'ryba';
pierw, suszona na skałach, w słońcu.
klips broszka a. kolczyk przymocowane zaciska-
czem; zaciskacz metalowy przy piórze, ołówku, pi­
saku.
- ang. elips l.mn. od clip 'uchwyt; spinacz; jw .’
kliring zob. clearing.
kliros ros., archit. cerk. chór; podium po obu stro­
nach ołtarza dla chóru cerkiewnego.
klismos gr., staro gr. i rz. krzesło o wygiętych na
zewnątrz, zwężających się nogach i odchylonym
oparciu.
klister uniwersalny smar do nart.
-norw . 'smar'.
klitoralny fizjol. odnoszący się do łechtaczki, łech-
taczkowy (np. orgazm); por. waginalny.
-n .łac. clitoris ’anat. łechtaczka’ z gr. kleitoris 'jp.'
 kliwer
kliwer dziobnik dolny, żagiel trójkątny podnoszony
na sztagu, łączącym przedni maszt z bukszprytem.
- mn. Klüver ’jw .’ ze sthol. kluver ’jp.’ od kluif ’pazur’.
kloaka dół, zbiornik do gromadzenia odchodów;
ustęp; anat. stek, końcowy odcinek jelita niektórych
zwierząt, do którego uchodzą przewody moczowe
i rozrodcze.
- lac. cloaca, zob. cloaca maxima.
klon biol. potomstwo jednego osobnika o identycz­
nych cechach dziedzicznych, powstałe z rozmnaża­
nia wegetatywnego (np. przez podział, pączkowa­
nie), klonalnego.
- gr. klön, kládos ’pęd, latorośl, gałązka’.
kloniczny med. drgawkowy, konwulsyjny, spazma­
tyczny.
- n.łac. clonicus ’jw .’ z gr. klónos 'zamieszanie; tumult; ścisk’.
Kloto zob. mojra.
klown zob. clown.
klub zespół spotykający się w celach towarzyskich,
wypoczynkowych a. dla popierania określonego
wspólnego celu (jak lit., nauka, działalność polit.,
sport., rozrywka), zazw. utrzymujący się ze skła­
dek członkowskich; lokal klubu; (Je. poselski) zespół
posłów do parlamentu należących do tego samego
ugrupowania polit, (frakcja a. grupa poselska, k. par­
lamentarny). || klubowy fotel - głęboki, wyściełany,
obity skórą (nm. Klubsessel).
- ang. club 'związek sport.; kij do gry; pałka’ od duń. klub 'maczuga’.
Klub Rzymski międzynarodowa grupa ekonomi­
stów, uczonych i ludzi interesu, wydająca periodycz­
nie raporty i prognozy na temat światowych proble­
mów żywności, ludności, przemysłu, środowiska i in.
istotnych czynników życia ludzkiego na Ziemi.
- Klub zał. w 1972 r. w Rzymie, stąd nazwa.
kluza nozdrzyna cumowa, nozdrze kotwiczne; otwór
w burcie, pokładzie a. relingu statku, przez które
przesuwa się cuma a. łańcuch kotwiczny.
- nm. Klüse ’jw .’
knaga żegl. rożek linowy, przyśrubowany do masztu,
pokładu a. nadburcia, służący do obkładania (umo­
cowywania) lin; żegl. siodełko, listwa wzdłuż burty,
między dulkami, oparcie dla wiosła.
- nm. Knagge 'podpórka drewniana’ z hol.
knaster dawn. gatunek tytoniu fajkowego.
- nm. K(a)naster ’jw .’ prawdop. z hiszp. canastro 'kosz wiklinowy’
prawdop. od gr. kńnastron ’koszyk’ z kánna, zob. kanister; tytoń był
eksportowany z Ameryki Płd. w koszach.
knecht dawn. piechur wojska cudzoziemskiego, zwł.
nm.; żegl. poler, pachoł(ek), pal, słupek na nabrzeżu
a. pokładzie statku, służący do zamocowywania (ob­
kładania) lin cumowniczych.
- nm. dawn. 'młodzik, żołnierz, giermek; parobek; niewolnik’; por.
lancknecht.
knedle kuliste pierożki z mąki a. (i) ziemniaków, na­
dziewane mięsem, serem, owocami a. marmoladą.
- nm. Knödel l.poj. zdrobn. z Knoten 'guz; w ęzeł’.
Knesset hebr., jednoizbowy parlament Izraela.
295 koaksjalny
knickerbocker amer., ang., [wym. nikerboker] po­
tomek dawnych kolonistów hol. w Nowym Jorku;
mieszkaniec Nowego Jorku; pumpy, bufiaste spodnie
po kolana.
- od nazwiska Diedricha Knickerbockern, rzekomego autora Historii
Nowego Jorku (1809 r.) Washingtona Irvinga (1783-1859), amer. pi­
sarza, dziennikarza, satyryka.
Knittelvers, Knüttelvers [wym. ...wers] wiersz czę­
stochowski, lichy, nieudolny, prymitywny.
-n m . ’jw .’; Knüttel 'kij sękaty, pałka’ od Knoten 'węzeł; guz; bot. ko­
lanko’; zob. wers.
knockdown [wym. nokdąun] sport, powalenie pię­
ściarza na deski ringu. || knockout zob. nokaut.
- ang. knockdown 'powalenie, zwalenie; druzgocący cios’; knock
'uderzać; pukać’; down ’na dół’.
know-how [wym. nouhau] praktyczne umiejętności
dokonania (wykonania) czegoś gładko i sprawnie; bie­
głość, kompetencja, nabyte przez (długą) praktykę.
- ang. ’jw .’ od know how 'wiedzieć jak’; know 'wiedzieć; znać’;
how ’jak’.
knowledge is power zob. scientia potestas est.
knut ros., postronek a. rzemień przytroczony do pał­
ki, bicz używany w carskiej Rosji m.in. jako narzędzie
chłosty; batog, harap, nahaj(ka); uderzenie knutem.
KO- w złożeniach: współ-, z (czym), razem, łącznie
(-ny), wzajem; w tym samym stopniu; towarzyszą­
cy, wspólnik; mający (zazw. mniejszy) udział w obo­
wiązkach a. odpowiedzialności, wymienny, zastęp­
ca; działający wspólnie a. na przemian uzupełniający
(kąt); por. kom-.
- łac. co-, zob. kom-.
koacerwaty „ciekłe koagulaty” zawierające znacz­
nie więcej cząstek koloidowych niż reszta roztwo­
ru, przybierające postać mikroskopijnych kropelek,
będące budulcem protoplazmy komórek roślinnych
i zwierzęcych, a wg teorii radzieckiego biologa i bio­
chemika Aleksandra I. Oparina (1894-1980) pier­
wotnymi przedkomórkowymi formami organizacji
żywej materii.
- łac. coacervatus p.p. od coacervare 'gromadzić, zbierać do kupy’;
zob. ko-; acervare 'zbierać’ od acervus 'stos, kupa’.
koadiutor pomocnik wyznaczony przez władze kość.
posiadaczowi urzędu kość. a. beneficjum; biskup ty­
tularny, pomocnik ordynariusza, niekiedy z prawem
następstwa po jego śmierci.
- łac. coadiutor 'współpracownik; wspólnik; kolega’; zob. ko-; adiu-
tare 'pomagać’; zob. ad-; iuvare ’jp .’
koafiura przest., żart. uczesanie, fryzura.
- fr. coiffure 'nakrycie głowy; jw .’ od coiffe 'czepek’.
koagulacja łączenie się cząstek koloidowych, powo­
dujące wytrącanie się koagulatu a. przejście koloido­
wego roztworu (zolu) w galaretowaty żel, np. żela­
tynę (proces odwrotny nazywamy peptyzacją); por.
synereza.
- łac. coagulare 'ścinać sie, krzepnąć’ od coagulum 'podpuszcz­
ka’ z cogere 'łączyć; gromadzić’ zob. ko-; agere, zob. agencja; por.
squatter.
koaksjalny mat., techn. współosiowy.
- ang. coaxial ’jw.’; co- zob. ko-; axial 'osiowy’ od axis ’oś’, z łac. ’jp.’.
koala
koala nadrzewny torbacz austral., o wyglądzie plu­
szowego niedźwiadka.
- w jęz. ludności pierw. ’jw .’; ko ’nie’; ala ’woda’; gdyż nie pijąwody,
bo wystarcza im wilgoć pędów eukaliptusowych.
koalescencja łączenie się kropelek cieczy w więk­
sze krople. || koalicja związek, porozumienie, przy­
mierze, alians, sojusz państw, partii polit, zawarty dla
przeprowadzenia wspólnej akcji a. osiągnięcia okre­
ślonego wspólnego celu; ententa. || koalicyjny so­
juszniczy, aliancki; gabinet, rząd złożony z przed­
stawicieli sprzymierzonych stronnictw; pas k. - zob.
pendent.
- łac. coalitus p.p. od coalescere ’zrastać się; łączyć się’; zob. ko-;
alescere 'rosnąć’.
kobalamina witamina B12, zawierająca kobalt, ma­
jąca zastosowanie lecznicze w niedokrwistości zło­
śliwej.
- zob. kobal(t); (wit)aminy.
kobalt chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal, składnik
stali szlachetnych.
- nm. Kobalt ’jw.’ od śr.g.nm. kobalz zob. kobold; dawni górnicy
nadawali pogardliwe nazwy metalom i minerałom uważanym przez
nich za bezużyteczne (por. nikiel, wolfram); wg legendy gnomy pod­
ziemne podrzucały w kopalni nikiel w miejsce skradzionego przez nie
srebra.
kobea bot. sępota, roślina pnąca Ameryki między-
zwrotnikowej, u nas hodowana jako jednoroczna ro­
ślina ozdobna do okrywania altan, balkonów i krat
ogrodowych.
- n.łac. cobaea od nazwiska przyrodnika hiszp. Bemabć Cobo (zm.
1657 r.)
kobo jednostka monetarna Nigerii, 1/100 naira.
kobold w lud. podaniach nm. - karzełek, duszek,
złośliwy krasnal domowy; gnom pilnujący skarbów
podziemnych (por. kobalt); zool. wyrak upiór, gatu­
nek małpiatki (lemura), żyjącej na Archipelagu Ma­
laj skim.
- nm. Kobold ’gnom, chochlik’; por. kobalt.
kobra zool. okularnik, rodzaj b. jadowitych wężów
występujących w Azji i Afryce.
- port. cobra (de capelo) dosł. '(zakapturzony) wąż; jw .’; cobra ’wąż;
żmija’ z łac. colubra, zob. kolubryna; port. capelo 'kaptur mnisi; kor­
net zakonnicy; kapelusz kardynalski’.
kobza muz. rodzaj lutni rum. o 2-12 strunach, mocno
wypukłym korpusie rezonansowym i krótkiej szyjce;
często błędnie zamiast: dudy (koza, kozioł).
-ukr. ’jw .’ z tur. kopuz, kobuz 'cytra o jednej strunie’.
Kocha prątek med. zarazek gruźlicy.
- odkryty w 1882 r. przez lekarza nm. Roberta Kocha (1843-1910),
laureata Nagrody Nobla w 1905 r.
kocher 1. turystyczna maszynka do gotowania. 2.
szczypce operacyjne do zaciskania naczyń krwio­
nośnych.
- 1. nm. ’jw.’ od kochen 'gotować’. 2. od nazwiska szwajc. chirurga
Teodora Kochera (1841-1917), laureata Nagrody Nobla w 1909 r.
kochia bot. mietelnik.
- n.łac. Kochia od nazwiska W.D.J. Kocha, botanika nm., zm.
w 1849 r.
296 kognat
kochinchiny rasa dużych kur pochodzenia indochiń-
skiego.
- Kochinchina, dawna prowincja Indochin, obecnie Nam Bo na płd.
Wietnamu.
kocz dwu-, cztero- a. sześciokonny powóz czteroko­
łowy, (pół)kryty, zawieszony na łańcuchach, pasach
(od XVI w.) a. resorowany (XIX w.).
- węg. kocsi ’jw.’ od nazwy miejscowości Kocs nad Rabą (Węgry).
kod system umownych sygnałów, znaków, skró­
tów, nazw, używany do przekazywania wiadomości
w żegludze, lotnictwie, telekomunikacji, sygnaliza­
cji morskiej, (k: binarny) w maszynach cyfrowych;
szyfr. || kod wynikowy, kod binarny inf. program
komputerowy zapisany w postaci gotowej do wyko­
nania przez komputer. || kod źródłowy tekst progra­
mu napisany w jednym z języków programowania,
czytelnym dla programisty, który stanowi dane dla
kompilatora i interpretatora; por. program, translator,
kompilator, programowania język. || koda zob. coda.
- zob. kodeks.
kodeina alkaloid zawarty w opium (pochodna mor­
finy), produkowany również sztucznie, stosowany
jako środek uśmierzający (kaszel) i znieczulający.
- fr. codéine ’jw.’ z gr. kodeina 'makówka’ od koos 'jama’.
kodeks zbiór przepisów prawa, akt normatywny re­
gulujący pewną dziedzinę stosunków społ.; śrdw.
księga rękopiśmienna (zazw. pergaminowa, zdobio­
na iluminacjami); zob. corpus iuris civilis. || kodycyl
rozporządzenie ostatniej woli nie ustanawiające niko­
go spadkobiercą; dodatek do testamentu, ustanawia­
jący jakiś legat. || kodyfikacja połączenie większego
zespołu przepisów prawnych w jednolity, systema­
tyczny zbiór, kodeks.
- łac. codicillus zdrobn. od codex 'pień; kloc; deska; deseczka do pi­
sania rylcem, kryta woskiem; księga; spis; pismo’; -fikacja od face-
re, zob. fakcja.
kodycyl zob. kodeks.
koedukacja wspólne wychowanie i nauczanie chłop­
ców i dziewcząt. || koedukacyjny.
- zob. ko-; edukacja.
koegzystencja współistnienie.
- zob. ko-; egzystencja.
kofeina teina, alkaloid występujący w liściach her­
baty i ziarnach kawy, otrzymywany również synte­
tycznie, w med. używany jako środek pobudzający
ośrodkowy układ nerwowy.
- nm. Kaffein (dziś zazw. Koffein wg n.lac. cojfea) ’jw .’ od Kaffe ’jw.’
z fr. café ’jp.’ z arab. kahwa 'wino; kawa’; por. kafejka; kafeteria.
kogai jap. zanieczyszczenie środowiska.
kog(g)a szeroki płaskodenny żaglowy statek handl,
a. woj., używany na Bałtyku w XII-XV w.
- n m . Kogge ’jw.’
kognat krewny w linii męskiej a. żeńskiej, ze stro­
ny ojca a. matki (zwł. w odróżnieniu od powinowa­
tego); por. agnat.
-ła c . cognatus 'krewny’; zob. ko-; (g)natus, zob. nacja.
 kohabitacja
kohabitacja współżycie mężczyzny z kobietą tak
jak w małżeństwie, zazw. jednak bez legalnego ślu­
bu; stosunek płciowy.
-p óźn iąc, cohabitare ’współmieszkać’; zob. ko-; habitare, zob. habit.
Kohelet zob. Eklezjastes.
koherencja spoistość, spójność; zgodność (myśli,
sądów; częstotliwości i długości fal).
_k r ęnknoygp^tin ?związek-* styczność5od cohcicrcrc 5styksć się, spa-
jać, wiązać’; zob. ko-; haerere ignąć do czegoś’; por. inherentny;
kohezja.
kohezja spójność, własność ciał stawiania opo­
ru przeciw rozdzielaniu ich na części; przyleganie,
przyciąganie się cząstek.
- łac. cohaesus p.p. od cohaerere, zob. koherencja.
koh-i-nor [wym. koinuir] rzecz uważana za najlep­
szą w swoim rodzaju; coś niezmiernie cennego; wiel­
ki i kosztowny diament.
- ang. ’nazwa słynnego diamentu, zagarniętego przez W. Bryt.
w 1849 r. w czasie aneksji Pendżabu i przyłączonego do klejnotów
korony bryt.; jw .’ z pers. kóh-i-niir dosł. 'góra światła’.
kohorta staroż. batalion, jednostka taktyczna w woj­
sku rz., licząca zrazu 300, później 600 żołnierzy,
dziesiąta część legionu, składająca się z trzech ma-
nipułów (kompanii); statyst. zespół osób (w danym
mieście, kraju itd.) należących do określonych rocz­
ników, przesuwający się w górę po szczeblach sta­
tyst. drabiny wieku; por. kontyngent.
- łac. cohors dpn. cohortis 'pole ogrodzone; część obozu wojsk.; ko­
horta’; por. kort(ezy); kurtuazja.
kojmesis piast, wyobrażenie sceny zaśnięcia Madonny.
- śr.gr. ’jw .’ z gr. koiman 'uśpić’.
koincydencja równoczesne wystąpienie, zejście się,
zbieżność zdarzeń, zjawisk; zbieg okoliczności.
- zob. ko-; incydent.
koinę język grecki, jakim posługiwała się w mowie
i w piśmie mówiąca po grecku ludność wsch. czę­
ści basenu śródziemnomorskiego w okresie helleni­
stycznym i rzymskim; dialekt a. język regionu, kra­
ju a. ludu, będący językiem wspólnym (warstw wy­
kształconych) innych ludów, większego obszaru; por.
lingua franca.
- gr. koine 'wspólny; powszechny; publiczny’; por. cen(o)-.
koją łóżko wmontowane a. zawieszone na łańcu­
chach w pomieszczeniu mieszkalnym załogi statku;
prycza (zazw. piętrowa) do spania.
- nm. Koje ’żegl. koją’.
kojot, kujot, wilk prerii Ameryki Płn. i Sr.
- meks.hiszp. coyote ’jw.’ z jęz. nahuatl coyotl ’jp.’
kok 1. włosy upięte z tyłu głowy w węzeł. 2. kucharz
okrętowy.
- 1. fr. coque 'kok (włosów)’ od coą 'kogut’. 2. ang. cook 'kucharz’
z łac. coąuus ’jp.’ od coąuere 'gotować; piec’; por. biskwit; dekokt; ri-
cotta; terakota.
kokaina silnie toksyczny alkaloid, narkotyk, stoso­
wany w med. do znieczulenia miejscowego, otrzy­
mywany z liści krzewu kokainowego (koka, kra-
snodrzew), uprawianego w obszarze zwrotnikowym,
rosnącego dziko w Peru i Boliwii.
- hiszp. coca 'jw.' z jęz. keczua kuka ’jp.’
297 kolagen
koker zob. cocker spaniel.
kokila wlewnica, trwała forma żeliwna do wykony­
wania odlewów. || kokilka mała kokila; małe naczy­
nie w kształcie otwartej muszli, w którym się zapie­
ka i podaje do stołu przystawki.
- fr. coquille 'skorupa; łupina; muszla; muszelka do przystawek’ z łac.
conchylia l.mn. od conchylium z gr. konchylion, konchę 'muszla';
przez skrzyżowanie z fr. coque 'skorupa, łupina’.
koklusz med. krztusiec.
- fr. coqueluche 'jw.'
kokosznik ros., dawne płn.rosyjskie kobiece nakry­
cie głowy, z jedwabiu a. innego materiału, w kształ­
cie otwartej korony, której półokrągłą część przednią,
tzw. czółko, haftowano i bogato zdobiono (zwane też
kika, kiczka).
kokpit zob. cockpit.
kok-sagiz bot. mniszek k.s., roślina zielna o długim,
kauczukodajnym korzeniu, uprawiana gł. w Turkme­
nistanie.
- ros. kok-sagyz ’jw .’ z tur.
koksa pomarańczowa b. smaczna, zimowa odmia­
na jabłoni, mało odporna na mróz i na choroby, owo­
cująca co drugi rok, uważana za jedną z najlepszych
odmian deserowych.
- ang. Cox’s Orange Pippin, odmiana wyhodowana ok. 1830 r. w Anglii,
koktejł zob. cocktail.
-KOK(US), (l.mn. -KOKI) w złożeniach: organizm
mający kształt ziarna, zwł. w nazwach bakterii i alg;
roślina o jagodach, nasionach określonego typu.
- n.łac. -cocus (l.mn. -cocci) z łac. coccum 'narośl na drzewie’ z gr.
kókkos 'ziarno; jądro (owocu); szkarłatny dąb’; por. gonokoki; kutia;
streptokoki.
kola luźna rodzina drzew afrykańskich, których po­
żywne nasiona (orzeszki kola) zawierają kofeinę
i używane są w Afryce jako pokarm i używka.
- pochodzenia afrykańskiego.
kolaboracja współpraca z nieprzyjacielem, okupan­
tem (zwł. z hitlerowcami w czasie 2. wojny świat.)
|| kolaborant, kolaboracjonista ten, kto współpra­
cuje z wrogiem, zaborcą, kto kolaborował z faszy­
stowskimi Niemcami w czasie 2. wojny świat.; por.
quisling.
- łac. collaborare 'współpracować'; col- zob. kom-; laborare, zob.
laborant.
kolacjonować porównywać odpis a. przekład
z oryginałem, sprawdzać, zestawiać, robić kolację
(przest.) tekstów, kontrolę przekładu, odpisów, ra­
chunków itd.
- łac. collatio 'zestawienie’ z collatus (użytego jako p.p. od confer-
re, zob. konferencja); col- zob. kom-; latus p.p. odferre, zob, ferować
wyrok; por. kolator.
kolagen, kollagen, kollogen, biol. białko z grupy
skleroproteidów, nierozpuszczalna w wodzie prote­
ina włóknista, gł. składnik włókien tkanki łącznej,
z której zbudowane są np. kości i chrząstki kręgow­
ców, surowiec do produkcji żelatyny.
- gr. kolia 'klej’; zob. -gen-.
kolator
kolator mieszacz, maszyna licząco-analityczna do
użytku biurowego, segregująca i grupująca dziur­
kowane karty; dawn. patron, fundator kościoła, któ­
ry miał „prawo prezenty” (przedstawiania biskupowi
kandydata na wakujące beneficjum przy kościele).
- łac. collator 'który znosi, zbiera, zgromadza (datki, ofiary), ofiaro­
dawca’ z collatus, zob. kolacjonować.
kolaudacja komisyjny odbiór robót budowlanych,
stwierdzający ich zgodność z planem i kosztorysem;
komisyjny przegląd zrealizowanego filmu (a. mate­
riału zdjęciowego).
-ła c . collaudatio 'pochwała'odcolłaudare '(wspólnie) chwalić’; col-
zob. kom-; laudare 'chwalić; sławić’.
kolaż zob. collage.
kolegialny zbiorowy, zespołowy, oparty na współ­
pracy grupy osób. || kolegiata kościół, przy którym
istniała (a. istnieje) kapituła kanoników. || kolegium
zespół (organ złożony z) osób wspólnie obradują­
cych, opiniujących, orzekających, rozstrzygających;
zebranie, narada tego zespołu; dawn. szkoła średnia,
fakultet szkoły wyższej; dawn. bursa przy zakładach
nauk., dla profesorów i studentów.
- śrdw.łac. collegiatus 'należący do cechu, bractwa’ i łac. colłegialis
'zbiorowy' od Collegium 'zrzeszenie' z collega 'współdelegat; kole­
ga’; col- zob. kom-; legare, zob. legat; por. college.
kolekcja zbiór przedmiotów określonego rodzaju
(np. obrazów, minerałów, starej broni, numizmatów,
znaczków poczt.), gromadzonych dla ich wartości ar­
tystycznych, naukowych, dydaktycznych, jako lokata
kapitału, obiekt spekulacji lub dla zaspokojenia bez­
interesownej skłonności do kolekcjonowania. || ko­
lekcjoner zbieracz. || kolekcjonerstwo zbieractwo.
- łac. collecłio 'zbiór' od colligere 'łączyć razem’; col- zob. kom-; le-
gere, zob. legenda; por. kolekta.
kolekta Kość. rz.kat. modlitwa mszalna; zbiórka ofiar
w kościele. || kolektąnea zob. collectanea. || kolek­
tor główny kanał w sieci kanalizacyjnej, zbierający
ścieki z innych kanałów; przest. komutator. || kolek­
tura placówka sprzedaży losów loteryjnych. || kolek­
tyw zespół ludzi związanych wspólnymi dążeniami,
działalnością, pracą. || kolektywizacja uspołecznie­
nie; przekształcenie indywidualnych gospodarstw
chłopskich w spółdzielnie produkcyjne. || kolektyw­
ny oparty na zbiorowej pracy, umowie; zbiorowy, ze­
społowy, wspólny.
- śrdw.łac. collecta 'składka; modlitwa zbiorowa’, collector 'zbiera­
jący' i łac. collectims 'zbiorowy' od collectus p.p. od colligere, zob.
kolekcja; kołchoz.
kolet europejski ubiór wojskowy ze skóry łosiowej,
noszony w czasach wojny 30-letniej (1618—48); dłu­
gi kaftan z rękawami, rozkloszowany u dołu, wkła­
dany pod kirys a. obojczyk płytowy, lub samodziel­
nie jako rodzaj „miękkiej zbroi”; wywijany kołnierz
w dawnych zbrojach.
- fi. collet 'kołnierz' zdrobn. od col (wariant cou) 'szyja' z łac.
collum ’jp.’
koleus bot. paczula, pokrzywa amer.
- n.łac. Coleus 'jw.' z gr. koleós, koleón 'pochwa'; od sposobu, w jaki
połączone są pręciki rośliny.
kolidar, colidar dalmierz laserowy.
298 kolokwialny
- ang. collidar, skrót od Coherent Light Detection and Ranging 'de­
tekcja i namierzanie za pomocą światła spójnego’.
kolidować być z czym w sprzeczności, w kolizji. ||
kolizja zbieg niezgodnych a. sprzecznych okoliczno­
ści, interesów, przepisów, zasad; zderzenie.
- łac. collisio 'zderzenie' od collidere 'zderzać się’; col- zob. kom-;
laedere 'uderzać; ranić; uszkadzać’.
koligacja pokrewieństwo, powinowactwo. || koligat
krewny, powinowaty.
- łac. colligatio 'związek, styczność’ z colligatus p.p. od colligare
'wspólnie zbierać, gromadzić’; col- zob. kom-; ligare, zob. liga.
kolizja zob. kolidować.
kollaps med. zapaść.
- łac. collapsus p.p. od collabi 'zapaść się; upaść’; col- zob. kom-;
labi ’(s)padać’.
kolmatacja namulanie, metoda sztucznego podno­
szenia poziomu terenu przez osadzanie zawiesin (na-
mułów) nanoszonych przez wodę.
- fr. colmatage 'jw.' od colmater 'namulić jw .’ z colmate 'osad wod­
ny’ od wł. colmata 'jp.' z colmo 'szczyt' od łac. culmen, zob. kul­
minacja.
kol nidre aram., dosł. 'wszystkie zobowiązania’,
pierwsze wyrazy i nazwa modlitwy śpiewanej w żyd.
synagogach na początku liturgii w wigilię Sądnego
Dnia (zob. Jom Kippur) jako wyraz skruchy z powo­
du nie spełnionych przysiąg i przyrzeczeń złożonych
Bogu w minionym roku; spowiedź tę kończy gene­
ralna formuła rozgrzeszenia.
kolo zob. choro.
kolodium kleina, roztwór bawełny kolodionowej
w mieszaninie spirytusu z eterem, bezbarwna ciecz
o konsystencji syropu, używana przy produkcji la­
kierów i w chemigrafii.
-n .łac. collodium 'jw.' z gr. kollodes 'lepki'; kólla 'klej'; por. collage;
koloidy; protokół; zob. -oid.
kolofon (stronica książki, miejsce w manuskrypcie,
kodeksie, zwoju, zazw. na końcu, gdzie umieszczo­
no) dane dotyczące druku i innych szczegółów tech­
niki produkcji dzieła.
- gr. kolophdn 'szczyt; czynność ostatecznie kończąca pracę’.
koloidy substancje tworzące tzw. roztwory koloido­
we (np. roztwór białka a. kleju w wodzie), będące
układami pośrednimi między roztworami rzeczywi­
stymi a zawiesinami (mieszaninami).
- zob. kolodium.
kolokacja hist. wieś szlachecka podzielona na części
należące do różnych właścicieli.
- łac. collocatio 'umieszczenie' od collocare 'uporządkować; roz­
mieścić’; col- zob. kom-; locare 'umieścić' od locus, zob. lok-; por.
kuszetka.
kolokwialny odnoszący się do kolokwium; dialogo­
wy; potoczny, codzienny (język). || kolokwium na
uczelniach wyższych - rodzaj (ustnego) egzaminu
z wiadomości zdobytych na określonych wykładach
a. ćwiczeniach.
- łac. colloąuium 'rozmowa' od colloąui 'rozmawiać'; col- zob. kom-;
loqui, zob. lokucja.
 Kolombina
Kolombina Arlekinetta, kochanka Arlekina, gł. po­
stać kobieca wł. commedia delFarte.
- wl. Colombina ’jw .’ zdrobn. od colomba 'gołębica’ z łac. columba,
zob. kolumbarium.
kolon 1. w Ameryce Łac.: na wpół zależny dzierżaw­
ca parceli, drobny rolnik, parobek, fornal; w staroż.
Rzymie: drobny dzierżawca przypisany do ziemi;
zob. glebae adscripti. 2. waluta (hiszp. colon) Kosta­
ryki i Salwadoru.
- 1. łac. colonus, zob. kolonia. 2. hiszp. colon 'jw.' 2. od Christóbal
Colon 'Krzysztof Kolumb’.
kolonel druk. mignon, wielkość (stopień) czcionki (7
punktów).
- nm. 'jw.'z fr. colonel 'pułkownik' ze stw ł. colonello 'kolumna woj­
ska; pułkownik’ zdrobn. od colonna 'kolumna' z łac. columna 'jp.' od
columen 'szczyt'.
kolonia osiedle zał. poza granicami kraju przez sta­
roż. Fenicjan, Greków; st.rz. osada rolnicza założo­
na wśród podbitych ludów; zagr. posiadłość państwa,
kraj podbity, teren ekspansji polit. i eksploatacji
gosp.; osiedle rolne, przem., mieszkaniowe; grupa
ludzi tej samej narodowości, zamieszkałych w ob­
cym otoczeniu; (zazw. w l.mn.) zorganizowany po­
byt wypoczynkowy dzieci (młodzieży szkolnej) na
wakacjach; (k. karna) odosobniony obóz (pracy) dla
przestępców; biol. skupienie jednogatunkowych or­
ganizmów, złączonych w pewną całość. || kolonia­
lizm podbijanie, zabór, uzależnienie i eksploatacja
krajów zamorskich, gł. przez państwa europ. (XV-
XX w.), polityka kolonizatorów, kolonialna; (to­
wary kolonialne) artykuły spożywcze i używki spro­
wadzane z krajów zamorskich, gł. tropikalnych. ||
kolonizacja osadnictwo; zasiedlanie; osadzanie ko­
lonistów.
- łac. colonia 'osiedle' od colonus 'wieśniak; rolnik’ z colere 'upra­
wiać (ziemię); zamieszkiwać’; por. kolon.
kolorado chrząszcz - zool. stonka ziemniaczana,
groźny szkodnik upraw kartofli.
- ang. Colorado (potato) beetle 'jw.'; Colorado - stan w USA; po-
tato 'ziemniak'; beetle 'chrząszcz', owad odkryty w 1824 r. w Gó­
rach Skalistych, zaczął się rozprzestrzeniać od Kolorado na wschód
od 1858 r., dotarł do wybrzeży O. Atlantyckiego w 1874 r., a do Euro­
py w czasie 1. wojny świat.
koloratura w wokalnych utworach muz. - ozdabia­
nie bogatymi ornamentami, figuracjami i wirtuozow­
skimi pasażami. || koloraturowy sopran - zdolny do
wykonania koloratury; por. belcanto.
- wł. coloratura 'koloryt' 'jw.' z łac. colorare 'barwić' od color 'ko­
lor'; por. la tricolore.
Koloseum rzymski amfiteatr, największy w starożyt­
ności, na ok. 50 tys. miejsc siedzących.
- łac. Colosseum 'jw. ’ od colossus 'kolos ’. W starożytności zwany am-
phitheatrum Flavium 'amfiteatr Flawiuszów’ (wzniesiony przez cesa­
rzy z dynastii Flawiuszów: Wespazjana i Tytusa; ukończony w 80 r.
n.e.); nazwa K. od ogromnego posągu Nerona, który niegdyś wzno­
sił się w pobliżu.
KOLP(O)-w złożeniach: anat. pochwa. || kolposko-
pia med. wzrokowe badanie pochwy.
- gr. kólpos 'pierś; łono; pochwa; macica’; zob. -skopia.
kolportować rozprowadzać, rozprzedawać (książ­
ki, czasopisma wśród odbiorców, prenumeratorów);
299 komandor
rozpowszechniać (pogłoski, wiadomości, plotki);
zajmować się kolportażem, spełniać funkcję kol­
portera.
- ff. colportage 'kolportaż' i colporteur 'kolporter' od colporter 'kol­
portować' z łac. comportare 'znosić, gromadzić’; zob. kom-; porta-
re, zob. porto 2.
kolubryna wężownica, serpentyna, spiżowe a. że­
liwne ciężkie działo oblężnicze o długiej lufie (XVI-
XVII w.).
- łac. colubrina 'wężowa(ta)’ od coluber, colubra 'wąż'.
Kolumba jajko - zaskakująco prosty pomysł roz­
wiązania skomplikowanego zadania, zawiłego pro­
blemu; por. gordyjski węzeł.
- stara hiszp. opowiastka lud. o głupim Jasiu, który potrafił postawić
jajko na sztorc na marmurowym blacie (nadtłukując co prawda sko­
rupkę), czego nie umieli dokonać mędrcy, przerobiona w 1550 r. przez
architekta wl. Vasariego na anegdotę o Brunelleschim, a w 1565 r.
przez Benzoniego - o Kolumbie.
kolumbarium przechowalnia urn z prochami przy
krematoriach.
- łac. columbarium 'gołębnik; zbiorowy grobowiec z niszami na urny
z prochami zmarłych’ od columba 'gołąb, gołębica’.
kołchoz spółdzielcze gospodarstwo rolne w ZSRR;
por. sowchoz.
- ros. skr. od kol(lektiwnoje) chozfjajstwo) 'gospodarstwo kolektyw­
ne’; kollektlwnyj 'zespołowy' od kollektiw 'zespół' z łac. collectims
'zbiorowy' od collectus, zob. kolekta; chozjajstwo od chozjain 'go­
spodarz; właściciel’.
kołokolnia typ dzwonnicy wolno stojącej a. zwią­
zanej z cerkwią, charakterystyczny dla sakralnej ar­
chitektury ruskiej i dla architektury obronnych ze­
społów klasztornych, często z podstawą zaopatrzoną
w bramę wjazdową; por. kampanila.
- ros. z kółokoł 'dzwon'.
KOM- w złożeniach: współ-, z (czym), razem, łącz­
nie (-ny); zob. ko-.
- łac. com- 'współ-' zazw. przed literami b, p, m; co- przed samogł.
i często przed h; col- przed l; cor- przed r; w pozostałych wypadkach:
eon-', od cum 'z (czym)’.
koma l.przest. przecinek. 2. śpiączka, stan głębokiej
utraty przytomności i braku reakcji na bodźce zewn.,
powodowany przez choroby (jak cukrzyca, moczni­
ca), urazy, zatrucia.
- 1 . nm. Komma 'jw.' z gr. komma 'odcięcie' od kóptein 'uderzać; od­
cinać’; 2. gr. koma 'głęboki sen’.
komando grupa robocza więźniów w hitlerowskich
obozach koncentracyjnych.
- nm. Kommando 'komendantura); dowództwo; rozkaz; (odkomen­
derowany) oddział’ z wl., hiszp. comando 'jp.; napęd' od późniąc.
commandare 'poruczyć, zalecić’ z łac. commendare 'jp.'; zob. kom-;
-mendare od mandare, zob. mandat.
komandor oficer marynarki woj. (w wojsku poi.
odpowiadający stopniem pułkownikowi); kawaler
krzyża komandorskiego jakiegoś orderu; kierownik
i gł. sędzia zawodów samochodowych, motocyklo­
wych, lotn., prezes klubu żegl. a. wioślarskiego; hist.
godność w dawn. zakonach rycerskich następują­
ca w hierarchii po wielkim mistrzu i przeorach; por.
komtur. || komandoria krzyż komandorski, wyż­
szy stopień orderu. || komandorka wojsk, nadwo­
zie w typie minibusu z otwieranym dachem (a. otwo­
komandor
rem z klapą w dachu), składanymi stołami i siedze­
niami, wyposażonego w środki łączności, stosowane
w wozach dowodzenia. || komandos żołnierz specjal­
nej jednostki bojowej, zorganizowanej do prowadze­
nia rozpoznania, dywersji, opanowania ważnych
obiektów, również w głębi terytorium nieprzyjaciela;
pop. żołnierz jednostki powietrznodesantowej; (w 1.
mn.) nazwa nadawana grupom opozycyjnej młodzie­
ży studenckiej w marcu 1968 r.
- fr. commanderie 'komandorstwo', commandeur 'komandor; kom­
tur’ i afrik. kommando 'jednostka milicji w armii burskiej’ z fr. com-
mander 'rozkazywać; zamawiać; dominować’ z łac. commendare,
zob. komando.
komandowąt’ paradom budu ja! ros., dowodzić
defiladą będę ja!
- Wielki Kombinator (zob. Ostap Bender) passim satyrycznej powie­
ści Ilfa i Piętrowa Dwanaście krzeseł (1928 r.).
komandytowa spółka - rodzaj spółki handl., w któ­
rej część wspólników (komandytariusze) odpowia­
da za spółkę tylko swoim wkładem kapitałowym.
- fr. commandite 'wkład komandytariusza’ z wł. accomandita r.ż. od
p.p. accomandare 'zabezpieczać'; ac- zob. ad-; łac. commendare, zob.
komandor.
komasacja scalenie gruntów (zwł. chłopskich, drogą
wymiany rozrzuconych działek). || komasować.
- śrdw.łac. commassare 'scalać'; zob. kom-; łac. massa 'masa, bryła’
z gr. mádza 'jp.; placek jęczmienny’.
kombajn maszyna zespołowa (np. rolnicza, gór­
nicza; robot kuchenny) wykonująca kilka różnych
czynności.
- ang. combine (harvester) 'kombajn (żniwny)’ od combine 'kombi­
nować; łączyć’ z późn.łac. combinare, zob. kombinacja; ang. harve­
ster 'żniwiarz; maszyna do żęcia’ od Harvest 'żniwa; zbiór’.
kombatant bojownik, żołnierz biorący czynny udział
w walce; towarzysz broni.
- fr. combattant 'bojownik' z p.pr. od combattre ’(z)walczyć’; zob.
kom-; battuere, zob. bateria.
kombi samochód osobowy bez wydzielonego ba­
gażnika, z przedłużonym nadwoziem i dodatkowy­
mi drzwiczkami tylnymi (ang. station wagon a. be-
ach wagon).
- zob. kombi(nacja).
kombinacja łączenie kilku pokrewnych pojęć; two­
rzenie całości ze składników; manewr, machinacja,
gierka; połączenie górnej i dolnej części bielizny
damskiej; złożona konkurencja narciarska. || kombi­
nat zespół współzależnych zakładów produkcyjnych.
|| kombinatoryka dział teorii mnogości zajmujący
się obliczaniem liczby ciągów a. podzbiorów, jakie
można w określony sposób utworzyć z elementów
zbioru skończonego. || kombinezon ochronny ubiór
roboczy a. sport., połączenie bluzy ze spodniami.
- późn.łac. combinatio 'połączenie'; ros. kombinát 'kombinat', nm.
Kombinatorik 'kombinatoryka' i fr. combinaison 'połączenie; zwią­
zek; kombinacja’ (od combiner 'łączyć') z łac. combinare 'łączyć 2
jednostki w całość’; zob. kom-; binarny.
komedia jeden z podstawowych gatunków dramatu,
obejmujący utwory o nastroju wesołym, charakterze
lekkim, często satyryczno-obyczaj owym, o akcji ży­
wej, pełnej perypetii, kończącej się pomyślnie; por.
happy end.
300 komis
- łac. comoedia 'jw.' z gr. kómóidia 'jw.'; komos 'zabawa wiejska;
procesja świąteczna; oda śpiewana podczas procesji’ od korne 'wieś';
-óidia od aedein, zob. oda; por. komiksy; commedia delfarte; crazy
comedy; komizm; musical (comedy).
komensalizm współbiesiadnictwo, typ symbiozy,
współżycie dwu a. więcej organizmów różnych ga­
tunków, w której jeden z nich (komensał) korzysta
bez szkody dla partnera z dostarczanych przez nie­
go środków pokarmowych, np. resztek pożywienia,
odchodów.
- śrdw.łac. commensalis 'współbiesiadny'; zob. kom-; mensa.
komentator ten, kto komentuje, interpretuje, obja­
śnia, autor komentarza, objaśnień, przypisów a. ar­
tykułu publicystycznego, pogadanki w RTV, na te­
mat aktualnych wydarzeń polit., gosp., kult.
- łac. commentator 'wynalazca; autor pomysłu’ i commentarius 'ko­
mentarz; notatnik’ od commentari 'rozmyślać nad czym’; zob. kom-;
mens, zob. mentalność.
komeraże (l.mn.) przest. plotki, intrygi, nieporozu­
mienia.
- fr. commérage l.poj. 'plotki' od comměre 'kuma, kumoszka’ z łac.
kość. commater 'matka chrzestna’; zob. kom-; łac. mater, zob. ma­
teria.
komercjalizacja oparcie czegoś na zasadach komer­
cjalnych, komercyjnych, handlowych, kupieckich.
|| komers przest. bankiet, uczta, bibka, zebranie (zwł.
korporacji studenckiej).
- nm. Kommers 'komers' od śrdw.łac. commercialis 'handlowy' z łac.
commercium 'handel towarami’; zob. kom-; merx, zob. merkantylny.
komes śrdw. dostojnik zarządzający okręgiem adm.,
hrabia.
- łac. comes dpn. comitis (dosł. 'idący razem); towarzysz; doradca ce­
sarza rz.’; zob. kom-; es-, -fr od ire 'chodzić'; por. county; komitat; ko­
mitywa; konstabl.
komfort zespół urządzeń, warunków, zapewniający
wygodę i odpowiadający w pełni wymaganiom este­
tyki; por. luksus.
- ang. comfort 'wygoda; pociecha; osłoda’ ze st.fr. confort 'pomoc,
poparcie’ od conforter 'posilać, pokrzepiać’ z późn.łac. confortare
'wzmacniać'; eon- zob. kom-; łac.fortis, zob. fort.
komiksy seryjne, przygodowe a. humorystyczne
opowiadania obrazkowe zaopatrzone w skąpy tekst
(dialog i niekiedy krótki komentarz), zamieszczane
w gazetach amer. (i in.), a także wydawane w bro­
szurach; por. Biblia pauperum.
- ang. comic strips od comic 'komiczny; komediowy; komiksowy’
z gr. kdmikós 'komediowy' od komos, zob. komedia; ang. strip 'pa­
sek; taśma; pasmo’.
komiliton przest. towarzysz broni; kolega (zwł. uni­
wersytecki).
- łac. commilito dpn. commilitonis 'towarzysz broni, kamrat’; zob.
kom-; miles, zob. militaria.
Komintern Międzynarodówka Komunistyczna, mię­
dzynarodowa organizacja partii komunistycznych
(1919-1943), tzw. III Międzynarodówka.
- ros. skrót od: Kom(munistíczeskij) Intern(acjonál)', por. komunizm;
internacjonalizm.
komis sprzedaż ruchomości przez osobę a. przedsię­
biorstwo (komisanta) na rachunek innej osoby (ko­
mitenta); pot. sklep trudniący się taką sprzedażą. ||
komisariat urząd policyjny; lokal takiego urzędu; in-
 komis
stytucja utworzona doraźnie dla wykonania określo­
nego zadania (np. plebiscytu, wystawy); (k: ludowy),
w ZSRR (1917-46) - ministerstwo. || komisaryczny
nie pochodzący z wyboru, mianowany. || komisarz
urzędnik posiadający specjalne pełnomocnictwa;
naczelnik obwodu policyjnego; (ludowy) w ZSRR
(1917—46) - minister; (polityczny.; wojsk.) w niektó­
rych armiach rewolucyjnych - osoba współodpowie­
dzialna wraz z dowódcą za stan jednostek wojsk. ||
komisja grupa osób delegowanych do wykonania
określonego zadania; organ władzy rządowej o cha­
rakterze kolegialnym, odpowiadający ministerstwu. ||
komisjoner przest. agent handlowy, pośrednik przy
kupnie i sprzedaży; dawn. posłaniec publiczny. || ko­
misowy związany z (a. trudniący się) komisem. || ko­
misyjny dokonywany przez upełnomocnioną grupę
osób, komisję. || komitet grupa osób powołanych do
wykonania określonych zadań; organ kierowniczy;
nadzorczy, o specjalnych pełnomocnictwach; organ
adm. państwowej na wysokim szczeblu.
- fr. commissionaire 'komisjoner’, śrdw.łac. commissio 'zbiera­
nie; zlecenie’ od commissus p.p. od committere 'łączyć; powierzać;
przedsiębrać; ryzykować’; zob. kom-; mittere, zob. misja; por. ko­
miwojażer.
komiśniak przest. chleb razowy, ciemny, komiśny,
żołnierski, przeznaczony dla wojska.
- nm. Kommissbrot 'komiśniak'; Kommiss pot. 'wojsko; służba
wojsk.’ od płn.g.nm. 'zasoby wojsk.’ z łac. commissa l.mn. od com-
missum 'dobro powierzone’ z committere, zob. komis.
komitadżi członek (a. członkowie) oddziałów zbroj­
nych wewn.macedońskiej org. rewolucyjnej, prowa­
dzącej w XIX i na pocz. XX w. w Bułgarii i Mace­
donii walkę partyzancką przeciw Turkom, póżn. na
usługach reakcyjnych rządów.
- tur. komitadży 'buntownik; członek tajnej org. rewolucyjnej’ od ko-
mita 'komitet rewolucyjny; tajna org.’
komitat jednostka podziału adm. na Węgrzech (od
X w.), hrabstwo, żupanat (odpowiednik kasztelanii).
- śrdw.łac. comitatus 'hrabstwo' od łac. comes zob. komes.
komitent zob. komis,
komitet zob. komis.
komitywa przyjacielskie stosunki; zażyłość, poufałość.
- śrdw.łac. comitiva z łac. comitivus 'dworski, należący do orszaku’
od comes, zob. komes.
komiwojażer podróżujący agent handlowy, repre­
zentant firmy, dla której zbiera zamówienia.
- fr. commis-voyageur 'jw.'; commis 'sprzedawca; biuralista’ od
commettre 'powierzyć; wyznaczyć’ z łac. committere zob. komis;
voyageur 'podróżny' od voyage, zob. wojaż.
komizm przeciwieństwo tragizmu, jakość estetycz­
na pochodząca z dramaturgii gr., oparta na śmiechu
(odpowiedniku tragicznej katharsis), zbudowana na
zaskakującym, nagłym kontraście cech nieoczekiwa­
nych w obserwowanym zjawisku (por. facecja; hu­
mor; ironia; jowialny; satyra).
- gr. kdmikós 'komediowy' od komos, zob. komedia.
kommunizm ęto jest’ Sowiętskaja włast’ plus
elektrifikącija wsjej strany ros., komunizm to Wła­
dza Radziecka plus elektryfikacja całego kraju.
301__________________________________ kompendium
- z Lenina (Nasza sytuacja zewn. i wewn., a zadania partii, przemó-
wienie z 21 XI 1920 r.; Dzieła, t. 31, s. 427).
komodor w niektórych państwach: oficer marynarki
woj. (a. handl.), dowodzący czasowo zespołem jed­
nostek, np. eskadrą (a. konwojem), nie mający stop­
nia admiralskiego.
- ang. commodore 'jw.' z łac. commendare, zob. komandor.
komondor węg., pies owczarek rasy węg., duży, sil­
ny, o sierści białej, gęstej, miękkiej i kędzierzawej,
czarnym nosie i piwnych oczach, używany do pilno­
wania domu i stada; por. kuwas, puli.
kompaktor mechaniczny zgniatacz odpadków, śmie­
ci, puszek, pudeł itp., czyniący z nich ścisłą, spoistą
łatwą w transporcie masę. || kompaktowa płyta (ang.
compact disc, CD) mała (średnica 20 cm) srebrzysta
płyta laserofonowa zapisana jednostronnie, zawiera­
jąca do 60 minut nagrania cyfrowego; maleńki pół­
przewodnikowy laser kieruje cienki promień światła
podczerwonego na szybko obracającą się (od 500 ob­
rotów na minutę na wewn. ścieżce do 200 obr./min.
na zewn.) płytę; impulsy świetlne przetwarzane są na
kod cyfrowy, a strumień liczb z kolei na dźwięk.
- ang. compact 'zwięzły'; disc 'dysk; płyta gramofonowa’.
kompan pop. kolega, towarzysz, kamrat, kumpel. ||
kompania towarzystwo; spółka handl.; pielgrzymka;
wojsk, pododdział, część batalionu.
- nm. Kumpán 'kompan' i fr. compagnie 'towarzystwo' od późniąc.
companio 'wspólnie jedzący chleb; kompan’; zob. kom-; łac. panis
'chleb; jadło’; por. akompaniament; apanaże; panierowanie.
komparatystyka badanie zależności, pokrewieństw
i analogii faktów lit. (motywów, utworów, wątków,
stylów) należących do różnych literatur.
- łac. comparare 'łączyć w pary; porównywać’ od compar 'podobny';
zob. kom-; zob. par.
kompars teatr, przest. statysta; przen. figurant; w pa­
rze komików, klaunów - aktor towarzyszący, dający
odzywki na kwestie głównego komika.
- fr. comparse ’statyst(k)a; figurant(ka)’ z wł. comparsa 'zjawa; osoba
grająca niemą rolę’ r.ż. p.p. od comparire 'pojawiać się’ z łac. compa-
rere 'jp.'; zob. kom-; parere 'jp.'
kompas zob. busola.
- wł. compasso 'cyrkiel; jp.’; zob. kom-; passus.
kompatura dawn. okładka księgi; pergamin a. gruby
papier do wszywania a. owijania ksiąg.
- łac. compactura 'spojenie, sklejenie’ z compactus p.p. od compin-
gere 'spoić, złączyć’; zob. kom-; pangere 'umocować; sprzymierzyć
się’; por. pakt.
kompatybilny zgodny, dający się pogodzić, mogą­
cy współistnieć bez szkody dla żadnej strony, har­
monijny, niesprzeczny; zgodny z pewnymi standar­
dami, normami, konwencjami; por. incompatibilia;
inf. (komputer lub program komputerowy) zgodny
z przyjętymi standardami technologicznymi (doty­
czącymi np. architektury komputera, systemu ope­
racyjnego lub protokołu sieciowego); por. program,
operacyjny system, protokół sieciowy.
- śrdw.łac. compatibilis 'jp.' od późniąc, compati 'współczuć'; zob.
kom-;p a ti 'znosić, cierpieć’.
kompendium (dzieło podręczne, zawierające) skrót,
zarys jakiejś dziedziny wiedzy (por. summa; vadě-
kompendium
mecum). || kompensacja biol. zastępczość funk­
cji, przejęcie funkcji utraconego a. chorego narzą­
du przez inny narząd; psych, równoważenie uczucia
własnej niższości w pewnej dziedzinie przez dąże­
nie do zaznaczenia swej wartości w innej, jako reak­
cja na frustrację; fiz., tech. wzajemne znoszenie się
dwóch działań. || kompensata wyrównanie wzajem­
nych należności; odszkodowanie, powetowanie. ||
kompensować.
- łac. compendium 'skrót; oszczędność’ i compensatio 'wyrównanie
rachunków’ (od compensare '(równo)ważyć’ z compensus p.p.) od
compendere 'ważyć (razem)’; zob. kom-; stypendium.
kompetencja właściwość, zakres uprawnień, pełno­
mocnictw instytucji a. osoby do realizowania okre­
ślonego działania; zakres czyjejś wiedzy, umiejętno­
ści, odpowiedzialności; w teorii intuicyjna wiedza
0 języku, jaką rozporządza każdy mówiący w języ­
ku ojczystym od 6.-8. roku życia, umożliwiająca mu
poprawne wysławianie się i odróżnianie zdań pra­
widłowych od nieprawidłowych. || kompetencyj­
ny dotyczący zakresu uprawnień. || kompetentny
uprawniony do działania, decydowania; mający kwa­
lifikacje do wydawania sądów, ocen; autorytatywny,
miarodajny.
- łac. competentia 'odpowiedniość; zgodność’ od competere 'schodzić
się; zgadzać się; nadawać się; współzawodniczyć (z kim)’; zob. kom-;
petere, zob. petent.
kompilacja nauk., lit. dzieło oparte na materiałach
zebranych z innych dzieł; zlepek, zestawienie czę­
ści cudzych prac. || kompilator inf. program kom­
puterowy (rodzaj translatora), który przetwarza ła­
twy do przeczytania i poprawiania tekst programu
źródłowego (napisanego w jednym z języków pro­
gramowania) na kod wynikowy, czyli ciąg instrukcji
bezpośrednio wykonywanych przez komputer. Sam
kompilator też jest efektem kompilacji swojego pro­
gramu źródłowego; por. algorytm, program, progra­
mowania język, translator, interpreter.
- łac. compilatio 'grabież’ i compilator 'grabieżca’ od compilare
'zbierać; rabować’.
kompleks zespół przedmiotów a. zjawisk uzupeł­
niających się, tworzących całość; psych, zespół stłu­
mionych a. usuniętych w podświadomość pragnień
1 wspomnień, nurtujących jednak psychikę i wywie­
rających przemożny wpływ na osobowość (por. Edy­
pa kompleks, Elektry kompleks); pop. przesadna,
wyolbrzymiona reakcja (jak strach, nadwrażliwość)
na jakiś przedmiot, jakąś osobę a. sytuację, na skutek
związanych z nimi przykrych doznań; k. niższości -
dotkliwe, ciążące przekonanie o własnej nieudolno­
ści i bezwartościowości, powodujące nieśmiałość a.,
przez kompensację, nadmierną agresywność. || kom-
pleksja przest. budowa ciała, usposobienie, tempera­
ment. || kompleksowy ogarniający kilka rozmaitych
dziedzin; całościowy.
- łac. complexio 'połączenie; związek’ od complexus 'otoczenie; obję­
cie’ z p.p. od complecti 'owinąć; objąć’; zob. kom-;plectere 'splatać’.
komplement grzecznościowa pochwała, duser, przy­
milne słówka, pochlebstwa; biol. dopełniacz, alek-
syna, rodzaj ciała odpornościowego, złożona sub­
stancja białkowa, występująca w surowicy krwi. ||
komplementarności zasada - fiz. postulat głoszący,
302 kompresja
że niemożliwe jest przeprowadzenie doświadczenia,
w którym ujawniłyby się obok siebie takie ogólne,
dopełniające się (komplementarne) cechy materii,
jak ciągłość i nieciągłość, własności korpuskulame
i falowe; por. contraria sunt...
- fr. compliment 'grzecznościowa pochwała; winszowanie’ (z hiszp.
cumplimiento 'spełnienie; jp.’ z cumplir 'wypełniać; zaspokajać; być
grzecznym’) i fr. complémentaire 'dopełniający' (od complément
'uzupełnienie' z łac. complementum 'jp.') od łac. complěre 'na-; do­
pełniać’; zob. kom-;plěre 'jp.'
komplikacja powikłanie, pogmatwanie, złożoność;
dodatkowa trudność. || komplikować wikłać, gma­
twać, utrudniać.
-późn.łac. complicatio 'złożenie; zaplątanie’ od łac. complicare 'skła­
dać razem’; zob. kom-;plicare, zob. aplikacja.
kompluwium zob. atrium.
- łac. compluvium 'jw.' od compluere 'płynąć razem’; zob. kom-;plu-
ere 'padać (o deszczu)’.
komponent składnik, element. || komponować two­
rzyć dzieło sztuki (zwł. muzycznej); piast, rozmiesz­
czać odpowiednio elementy dzieła, układać z nich
harmonijną całość; przest. zmyślać, blagować. ||
kompost mieszanka składająca się zazw. gł. z od­
padków organicznych poddanych rozkładowi tleno­
wemu, przemieszanych z ziemią, próchnicą a. tor­
fem i używana jako nawóz, zwł. mieszanka utworzo­
na przez rozkład w stosie (pryzmie) kompostowym
w czasie od pół roku do kilku lat. || komposter dziur­
karka, szczypce (konduktorskie) do znaczenia (dziur­
kowania) biletów kolejowych i in. (a. dokumentów).
|| kompozycja układ, budowa dzieła sztuki (lit.,
muz., piast.); dzieło sztuki, zwł. muz.; teoria tworze­
nia utworów muz.; zespół części składowych; pre­
parat, mieszanina, stop. || kompozytor autor utwo­
ru muz. || kompozytowa głowica - głowica (archit.
cesarstwa rz.) łącząca elementy korynckie i jońskie.
|| kompozyty technol. materiały zbrojne, w których
geometria rozkładu, kształt i wielkość składnika two­
rzącego strukturę w osnowie decydują o ich ostatecz­
nych, zaprogramowanych własnościach.
- fr. composteur 'druk. kątownik, wierszownik’; tłoczka (stemplarka)
do biletów (z wł. composto p.p. od comporre 'składać; pojednać’) ’,
z łac. componens dpn. componentis (p.pr.) i compositio 'połączenie'
(od compositus p.p.) od componere 'składać razem’; zob. kom-; po-
nere, zob. pozycja.
komprador człowiek uważany za pomocnika agen­
ta obcych wyzyskiwaczy a. zaborców kraju; por.
quisling; down. chiń. urzędnik cudzoziemskiego biu­
ra (np. konsulatu), służący jako pośrednik przy zała­
twianiu spraw lokalnych.
- port. comprador dosl 'nabywca' z późniąc, comperator 'jw.' zob.
kom-; parare, zob. paramenty.
kompresja ściśnięcie, zgęszczenie, sprężenie (ga­
zów); zmniejszenie (wydatków, budżetu, liczby eta­
tów itp.); inf. zapisywanie danych w postaci zwar­
tych plików zajmujących mało miejsca na dysku (ale
wymagających odtworzenia do pierwotnej postaci
przed możliwością użycia); por. plik, dysk. || kom­
presor techn. sprężarka. || komprymować techn. tło­
czyć, sprężać; zacieśniać, redukować.
- łac. compressio 'ściśnięcie' i compressor 'ściskający' od comprime-
re 'ściskać'; zob. kom-; premere, zob. presja.
 kompromis____________________________________.303__________________________________ koncentracja
kompromis ugoda, polubowne załatwienie sporu,
osiągnięte w drodze wzajemnych ustępstw; odstęp­
stwo od zasad dla praktycznych korzyści. || kompro­
mitacja podważanie autorytetu; blamaż; ośmiesze­
nie (się).
- łac. compromissum 'ugoda’ z r.nij od compromissus p.p. od com-
promittere 'przyrzec wzajemnie zgodę na decyzję arbitra’; zob. kom-;
promittere, zob. promesa.
komprymować zob. kompresja.
kompulsja przymus; psych, nieodparta chęć popeł­
nienia uczynku irracjonalnego; por. obsesja.
- późn.łac. compulsio od łac. compellere 'zmuszać'; zob. kom-; pel-
lere 'popędzać'.
komput dawn. stan liczebny (zwł. wojska); poczet,
liczba; spis, rejestr; główne siły wojsk regularnych,
komputowych, stałych, utrzymywanych przez skarb
Rzplitej (XVII-XVIII w.). || komputer inf. (kalku­
lator, maszyna cyfrowa) urządzenie do szybkiego
zautomatyzowanego wykonywania obliczeń. Ob­
liczenia wykonywane są przez procesor kompute­
ra, zaś dane do obliczeń i ich wyniki są zapisywa­
ne w pamięci operacyjnej lub na trwałych nośnikach
magnetycznych (dyski, taśmy). Wszelkie zadania
wykonywane przez komputer (edytowanie tekstów,
wyszukiwanie danych etc.) są redukowane do obli­
czeń numerycznych. Komputery różnią się między
sobą rodzajem, szybkością i liczbą procesorów, ar­
chitekturą, wielkością pamięci i dysków oraz prze­
znaczeniem. || komputer osobisty rozpowszechnio­
ny typ niewielkiego komputera przeznaczony dla
jednego użytkownika, używany przede wszystkim do
gier, edytowania tekstów i niewielkich baz danych. ||
komputerowa architektura konfiguracja kompute­
ra, układ i budowa wewnętrzna komputera wraz z do­
łączonymi urządzeniami peryferyjnymi. || kompute­
rowa mysz wyposażone w parę klawiszy urządzenie
peryferyjne, służące do wygodnego sterowania po­
ruszaniem się wskaźnika (kursora myszy) po ekra­
nie, przechodzenia z okna do okna, wybierania opcji
menu itd. || komputerowa sieć pewna liczba kompu­
terów połączonych ze sobą i zdolnych do współpracy
i wymiany danych. Integralnym elementem sieci jest
oprogramowanie sieciowe, które określa tryb współ­
działania różnych komputerów (w ramach tzw. proto­
kołu sieciowego). Sieci komputerowe są niezbędnym
elementem organizacji pracy dużych przedsiębiorstw
dowolnego typu. || komputer typu mainframe duże
i szybkie komputery, używane przede wszystkim do
obsługi dużych, instytucjonalnych, scentralizowa­
nych baz danych, na ogół z bardzo rozbudowanymi
urządzeniami wejścia i wyjścia; por. baza danych,
dysk, edytor tekstu, input, kursor, menu, output, pe­
ryferyjne urządzenie, protokół sieciowy, user friend-
liness, Windows, workgroup. || komputerowy wirus
zob. wirus komputerowy.
- ang. Computer 'kalkulator; komputer; wojsk, przelicznik’ (od com-
pute 'obliczać') i późn.łac. computus 'rachunek' od computare 'li­
czyć'; zob. kom-; putare, zob. amputacja, por. countdown; (dys)konto;
kontuar.
komsomolec członek Komsomolu, społ. organizacji
młodzieży radzieckiej.
- ros. skrót od: ( Wsiesojuznyj Leninskij) Kom(munisticzeskij) So(juz)
Moł{odioży) 'Wszechzwiązkowy Leninowski Związek Młodzieży
Komunistycznej’; zał. w 1918 r.; obecna nazwa od 1926 r.
komtur hist. w państwie krzyżackim - zwierzchnik
komturii, prowincji, okręgu adm.-wojsk.
- nm. Komtur 'jw. ’ ze śrdw.łac. commendator 'zwierzchnik osady (ko­
lonii) zakonu rycerskiego’ z łac. commendare, zob. komandor.
komuna zespół ludzi łączących się w celu współży­
cia na zasadzie wspólnoty majątku i pracy; wspólno­
ta; hist. gmina (wiejska a.) miejska, samorząd miejski
(rewolucyjna K. Paryska 1789-95 a. 1871 r. || ko­
munalny miejski, podlegający samorządowi miej­
skiemu; por. municypalny. || komunał frazes, banał,
ogólnik. || komunard uczestnik Komuny Paryskiej
1871 r. || komunia Koić. rz.kat. (przyjmowanie) sa­
kram entu) ołtarza, eucharystia; część mszy. || komu­
nikacja technika transportu i łączności; szlaki, środ­
ki łączności; łączność, przekazywanie wiadomości,
myśli; cybernetyczna technika przenoszenia infor­
macji między układami techn. (i otoczeniem). || ko­
munikant hostia; przystępujący do komunii. || ko­
munikat wiadomość oficjalna; informacja podana
do wiadomości publicznej. || komunikatywny zro­
zumiały, wyrazisty, jasny. || komunikować powia­
damiać; udzielać (a. przystępować do) komunii. ||
komunista zwolennik ideologii (członek partii) ko­
munistycznej. || komunizm ideologia i kierunek re­
wolucyjnego ruchu robotniczego, oparte na mark-
sizmie-leninizmie; (k. utopijny) w XVI-XIX w.
projekty idealnej org. społeczeństwa egalitarnego,
mające charakter utopii społ.
- łac. communicare 'dzielić; brać udział’ z communis 'wspólny; po­
wszechny; ogólny; pospolity’; por. common sense; ekskomunika.
Komu na Rusi żyt’ choroszę ros., Komu na Rusi do­
brze się dzieje.
- tytuł poematu (1866 r.) Nikołaja Niekrasowa, tł. Juliana Tuwima.
komunia, komunikacja, komunikat, komunista,
komunizm zob. komuna.
komutator część maszyny elektr., pełniąca rolę pro­
stownika mechanicznego (prąd stały) a. przetworni­
ka częstotliwości (prąd zmienny). || komutatywność
mat. przemienność.
- łac. commutare 'wymieniać; zmieniać’; zob. kom-; mutare, zob.
mutacja.
komysze krzaki, zarośla, chaszcze, szuwary na mo­
kradłach, gęstwina; sitowie.
- ukr. komysz 'sitowie'.
KON- zob. kom-.
konak osm.-tur., w Turcji i niektórych krajach bał­
kańskich - wielki gmach, zwł. użyty jako oficjalna
rezydencja.
koncelebracja koncelebra, współcelebrowanie,
Kość. rz.kat. odprawianie mszy przez dwóch a. wię­
cej koncelebransów, kapłanów, zazw. w czasie
udzielania święceń kapłańskich i biskupich.
- zob. kom-; celebrans.
koncentracja ześrodkowywanie, skupienie, gro­
madzenie czego w jednym punkcie; chem. stężenie;
ekon. skupianie się produkcji w coraz większych
koncentraci a_________________________________ 304_______________________________________koneksja
przedsiębiorstwach, jednoczenie się ich w koncerny,
trusty; centralizacja kapitału, pochłanianie w wyniku
walki konkurencyjnej małych przedsiębiorstw przez
wielkie; skupienie coraz większych ilości ziemi
w duże gospodarstwa rolne. || koncentracyjny obóz
- przeznaczony do internowania, przymusowego od-
osobniania ludzi. || koncentrat spożywczy - produkt
żywnościowy utrwalony przez wysuszenie surowca,
przez częściowe odparowanie wody a. innymi meto­
dami, zazw. wzbogacony cennymi składnikami (np.
witaminami). || koncentryczny współśrodkowy.
- zob. kom-; centrum; por. kacet.
koncepcja pomysł, projekt, obmyślony plan działa­
nia, plan utworu; dawn. poczęcie, zajście w ciążę. ||
koncepcyjny odnoszący się do koncepcji; twórczy.
|| koncept trafny pomysł, szczęśliwa myśl; pro­
jekt; przest. dowcip, żart. || konceptualizm stanowi­
sko w śrdw. sporze o uniwersalia, pośrednie między
nominalizmem a realizmem, utrzymujące, że po-
wszechniki (nazwy ogólne) nie mają bytu realnego,
lecz są tylko pojęciami (conceptus), tworami naszego
umysłu; sztuka konceptualna - kierunek w plastyce
współczesnej, dążący do przedstawiania tylko planu,
szkicu, zarysu, schematu, brulionu dzieła, rezygnują­
cy z jego wykańczania. || konceptyzm jedna z nazw
baroku w lit. hiszp. XVII w.; por. gongoryzm.
- lac. concepłio 'spostrzeżenie, ujęcie’ od conceptus 'ujęcie; pojęcie;
zbiór; embrion’ z concipere 'otrzymać; począć’ (por. antykoncepcyj­
ne; koncypient); zob. kom-; capere, zob. antycypacja.
koncern forma monopolu kapitalistycznego, zjedno­
czenie przedsiębiorstw zachowujących osobowość
prawną, stanowiących jednak gospodarczą całość;
por. trust.
-an g. concem 'interes; niepokój; związek; jw.’ z późniąc, concernere
'wymieszać razem’; zob. kom-; cemere, zob. certyfikat.
koncert publiczne (także w R.TV) wykonanie utwo­
rów muz.; orkiestrowa forma instrumentalna (zazw.
3-częściowa) zbudowana wg zasad cyklu sonato­
wego (otrzymuje zazw. bliższe określenie od instru­
mentu solisty, np. k. fortepianowy, skrzypcowy); (k.
europejski) polit., hist. porozumienie 4 mocarstw:
Rosji, Austrii, Anglii i Prus, zawarte w Chaumont
9 III 1814 r. dla ustabilizowania stosunków w Eu­
ropie po pokonaniu Napoleona. || koncertmistrz
najlepszy (tzw. pierwszy) instrumentalista w danej
grupie instrumentów ork. symfonicznej (np. 1. skrzy­
pek), wykonujący partie solowe.
- mn. Konzertmeister 'koncertmistrz' od wł. concerto 'porozumie­
nie; koncert’ z łac. concertare 'współzawodniczyć; spierać się’; zob.
kom-; certare 'usiłować' z certus, zob. certyfikat; meister-(singerzy).
koncesja akt adm. upoważniający osobę fiz. a. praw­
ną do wykonywania określonej działalności, zwł. go­
spodarczej; ustępstwo. || koncesjonariusz osoba ma­
jąca koncesję (uprawnienie).
-ła c . concessio 'pozwolenie, zgoda’; zob. kom-; cesja.
konch(i)ologia dział zoologii badający konchy,
muszle, skorupy mięczaków.
- gr. konchę 'muszla'; zob. -log; log-.
koncyliacja prawn. pojednawstwo, sposób polu­
bownego załatwiania sporów międzynarodowych
z udziałem komisji badawczych. || koncyliacyjny
prawn. pojednawczy, polubowny.
- łac. conciliatio 'porozumienie' od conciliare 'jednoczyć; pojednać’
od concilium 'zebranie; sobór powszechny’.
koncypient przest. początkujący urzędnik; kance­
lista; referent biurowy, adwokacki, notarialny itp. ||
koncypować przest. układać, obmyślać coś.
- łac. concipiens dpn. concipientis p.pr. od concipere, zob. koncepcja.
kondemnacja żegl. uznanie statku przez Izbę Mor­
ską za niezdatny do żeglugi ani do naprawy. || kon-
demnata w dawn. prawie polskim - zaoczny wyrok
skazujący; potępienie; por. in contumaciam.
- łac. condemnatio 'skazanie' od condemnare 'skazywać'; zob. kom-;
damnum, zob. indemnizacja.
kondensacja zagęszczenie, stężenie czegoś; nada­
nie czemu postaci bardziej zwartej, treściwej, zwię­
złej, lapidarnej; skraplanie się, zestalanie się; chem.
łączenie się cząstek tego samego rodzaju, czemu to­
warzyszy zazw. wydzielanie się wody. || kondensat
produkt kondensacji; skroplina. || kondensator przy­
rząd do magazynowania ładunków elektr., soczewka
(a. zespół soczewek) do skupiania światła na przed­
miocie obserwowanym.
- późn.łac. condensatio 'zgęszczenie' z łac. condensatus p.p. od con-
densare 'zgęszczać’; zob. kom-; densus 'gęsty, stłoczony; mocny’.
kondolencja (zazw. w l.mn.) wyrazy współczucia,
współubolewanie, składane komuś z powodu zgonu
bliskiej osoby.
-p ó ź n ią c , condolere 'cierpieć; smucić się’; zob. kom-; dolere, zob.
indolencja.
kondom zob. prezerwatywa.
- ang. od nazwiska rzekomego wynalazcy, Condoma a. Contona, le­
karza ang. z XVIII w.
kondominium współpanowanie; terytorium podle­
gające wspólnej władzy dwu a. więcej państw.
- zob. kom-; dominium.
kondotier w (płn.) Włoszech XIV-XVI w. - dowód­
ca oddziału najemnego wojska zawodowego na służ­
bie miasta a. księcia; przen. człowiek sprzedajny, na­
jemnik, służący cudzej sprawie tylko dla interesu. ||
kondotierstwo. || konduita przest. zachowanie się,
prowadzenie się. || kondukt orszak (pogrzebowy).
- wł. condottiere 'dowódca' i fr. conduite 'prowadzenie; sprawowa­
nie’ (od conduire ’(przeprowadzić’) z łac. conductus p.p. od condu-
cere 'zbierać; ciągnąć; najmować; przewodzić’; zob. kom-; ducere,
zob. duce.
kondycja sprawność fizyczna, forma, stan zdrowia;
przest. stanowisko społeczne, stan, położenie, wa­
runki bytu; dawn. posada nauczyciela domowego,
korepetytora (zazw. we dworach na wsi); dawn. wa­
runek.
-ła c . condicio 'umowa; warunek’; zob. kom-; dicere, zob. dictum.
kondygnacja piętro budynku (również parter).
- łac. contignatio 'spojenie belek; piętro’ od contignare 'spajać belki’;
zob. kom-; tignum 'belka; pal’.
koneksja (zazw. w l.mn.) związek, łączność, zna­
jomość, zażyłość, powinowactwo, zwłaszcza z oso­
bami wpływowymi. || koneksjonizm fizjol. teoria
pamięci, wg której pamięć doświadczeń, faktów,
rzeczy, słów itd. rozprowadzana jest po całym mó­
 koneksja
zgu w licznych zespołach, a praca mózgu polega na
uruchomianiu połączeń nerwowych między tymi ze­
społami.
- łac. connexio 'powiązanie' od con(ń)ectere 'wiązać; łączyć’; zob.
kom-, ko-; nectere, zob. aneks.
koneser wytrawny znawca rzeczy pięknych, wy­
twornych, smacznych (por. arbiter elegantiarum;
gourmet).
- fr. connaisseur 'znawca’ od connaitre ’(po)znać’ z łac. cognoscere
'jp.'; zob. ko-; (g)noscere 'jp. ’; por. konosament; rekonesans.
konetabl naczelny wódz fr. wojsk królewskich od
XII w. do 1627 r. (tytuł ten używany był także, jako
honorowy, za panowania Napoleona I).
- fr. connétable ’jw .’ z późn.łac. comes stabuli, zob. konstabl.
konfabulacja med. wypełnianie luk pamięci przez
zmyślanie sobie (a. opowiadanie) historii, wydarzeń,
których naprawdę nie było.
- późniąc, confabulatio 'rozmowa' z łac. confabulatus p.p. od confa-
bulari 'rozmawiać, gwarzyć’; zob. kom-; fabulari 'mówić; bajać’ od
fabuła, zob. fabularny.
konfederacja związek państw suwerennych utwo­
rzony do realizacji pewnych celów polit.; przymie­
rze, sojusz, liga; w dawn. Polsce - związek szlach­
ty, duchowieństwa, miast, zawarty na pewien czas do
określonych celów. || konfederat uczestnik, członek
konfederacji. || konfederatka sukienna czapka ro­
gatywka z kwadratowym denkiem, bez daszka, ob­
szywana barankiem.
- późniąc, confoederatio 'umowa, ugoda’ z confoederatus p.p. od
confoederare 'zawierać sojusz’; zob. kom-; federacja.
konfekcja odzież gotowa w handlu; sklep z odzieżą;
(masowa) produkcja odzieży.
- fr. confection 'sporządzenie; jw .’ z łac. confectio 'dokonanie' od con-
ficere 'sporządzić'; zob. kom-;facere, zob. fakcja; por. confetti.
konferansjer osoba zapowiadająca kolejne punk­
ty programu rewii, koncertów estradowych i in. wi­
dowisk składanych. || konferansjerka czynność, za­
jęcie konferansjera, jj konferencja zebranie, narada,
rozmowa. || konferować obradować, odbywać nara­
dę; naradzać się.
- fr. conférencier 'prelegentka)’ od conférence 'konferencja; odczyt’
z łac. conferre 'gromadzić; przyczyniać się; radzić’; zob. kom-\ferre,
zob. ferować wyrok; por. kolacjonować.
konfesata dawn. zeznanie, przyznanie się do winy
wymuszone torturami; badanie, indagacja. || konfe­
sja grób męczennika, świętego, pod ołtarzem a. pod
baldachimem; dawn. wyznanie, wiara. || konfesjonał
słuchalnica, drewniany sprzęt kościelny, w którym
ksiądz słucha spowiedzi (używany od XVI w.).
- fr. confessional 'konfesjonał' z łac. confessio 'wyznanie' od confiteri
'wyznawać'; zob. kom-; fa ter i 'wyjawiać; zeznawać’; por. confiteor;
profesja.
konfetti zob. confetti.
konfidencja familiarne stosunki, zażyłość, poufa­
łość; dawn. poufne zwierzenia. || konfidencjonalny
poufały, zażyły, familiarny; poufny, sekretny. || kon­
fident wywiadowca policyjny; szpicel; przest. po­
wiernik, zausznik.
- łac. confidentia 'zaufanie' od confidens dpn. confidentis p.pr. od con-
fidere 'ufać'; zob. kom-;fidere 'wierzyć'.
305 konfundować
konfiguracja ukształtowanie, układ, zwł. terenu;
położenie ciał niebieskich na niebie w stosunku do
Słońca. || konfiguracjonizm zob. gestaltyzm.
- późniąc, configuratio 'ukształtowanie; porównanie’ z łac. configu-
rare 'ukształtować'; zob. kom-; figurare 'formować, kształtować’ od
figura, zob. figuralny.
konfirmacja u protestantów - akt religijny (oficjal­
ne przyjęcie do społeczności wiernych), dokony­
wany w 13. -16. roku życia; u Żydów - ceremonia
utwierdzania w wierze, dokonywana w 13. roku ży­
cia; dawn. zatwierdzenie, uznanie.
- łac. confirmatio 'utwierdzenie' od confirmare 'wzmacniać; utwier­
dzać’; zob. kom-; firma.
konfiskata wywłaszczenie; rekwizycja; przepadek
na rzecz państwa mienia osoby skazanej; wycofanie
z obiegu przez władze druków, skreślenie przez cen­
zurę artykułu, utworu lit. || konfiskować.
- łac. confiscatio 'umieszczenie w skarbie; konfiskata’ od confiscare
'składać w koszu a. worku na pieniądze; konfiskować’; zob. kom-; -fi-
scare odfiscus, zob. fiskus.
konflikt antagonizm, sprzeczność interesów, poglądów
(psych, potrzeb, motywów); spór, zatarg; kolizja.
- łac. confłictus 'zderzenie' od confligere 'zderzać się; walczyć’; zob.
kom-\figere 'uderzać'.
konfluencja spływ, zlew, łączenie się dwóch a. wię­
cej rzek, strumieni, potoków; miejsce spotkania się
dwóch rzek; rzeka utworzona z połączenia się dwóch
rzek (np. Szatt-al-Arab, Gironde).
- późniąc, confluentia 'spłynięcie razem’ z łac. confluere 'płynąć ra­
zem’; eon- zob. kom-;fluere, zob. fluid.
konformizm postawa zgody z obowiązującymi nor­
mami, wzorami, zasadami, wartościami a. pogląda­
mi; anglikanizm, Kościół anglikański.
- łac. conformate 'upodabniać; ukształtować’; zob. kom-; formare
'kształtować' od forma, zob. forma.
konfortatyw(a) dawn. środek wzmacniający, pobu­
dzający (zwł. popęd seksualny).
- łac. confortare 'wzmacniać'; eon- zob. kom-; fortis zob. fort.
konfrater przest. współtowarzysz, kolega, kamrat;
przest. członek konfraterni, bractwa (relig. a. świec­
kiego), stowarzyszenia, związku, cechu, gildii.
- śrdw.łac. confraternitas 'bractwo' od confrater 'członek bractwa’;
zob. kom-; fratemizacja.
konfrontacja zestawienie, porównanie; prawn. sta­
wienie twarzą w twarz (przed sądem a. prowadzą­
cym śledztwo) świadków a. oskarżonych dla wyja­
śnienia sprzeczności w ich zeznaniach.
- śrdw.łac. confrontatio 'zestawienie; granica’ od conjronłare 'być na­
przeciw czego; graniczyć (z czym)’; zob. kom-; fronton.
konfucjanizm system nauk Konfucjusza i jego
uczniów, głoszący cnoty miłości synowskiej, dobro­
ci, sprawiedliwości i wierności, który stał się jedną
z głównych podstaw etyki, państwowości, religii,
wychowania, etykiety i hierarchii społ. Chin feudal­
nych (por. tao; żeń).
- chiń. Kung-cy, Kung-fu-cy, Kung-Ciu 'Konfucjusz (551—479 p.n.e.)’.
konfundować przest. zbijać z tropu, peszyć, zawsty­
dzać, przyprawiać o konfuzję, zmieszanie, zakłopo­
tanie.
konfundować
- łac. confusio 'zamieszanie’ od confundere zsypywać; mieszać; po­
plątać’; zob. kom-\fimdere, zob. fuzja 2.
konga zob. conga.
kongenialny (przekład) równy pod każdym wzglę­
dem oryginałowi; przest. (twórca, artysta) pokrewny
geniuszem, talentem, umysłem innemu.
- zob. kom-; geniusz.
konglomerat zlepek, zbiór, skupisko, mechaniczne
połączenie różnych części a. przedmiotów; chem.,
techn., geol. zlepieniec; ekon. korporacja (towarzy­
stwo przem.-handl., gł. amer.) dążąca do szybkie­
go rozrostu w drodze przejmowania (wchłaniania)
istniejących towarzystw (spółek, firm) pracujących
w różnych dziedzinach (branżach), nie związanych
z jej działalnością; zob. fUzja 2; zob. zaibatsu.
- ang. conglomerate (Corporation) 'konglomerat (korporacja)’ z łac.
conglomeratus p.p. od conglomerare 'zwinąć razem’; zob. kom-; glo-
merare, zob. aglomeracja.
kongregacja relig. stowarzyszenie osób świeckich
(np. bractwo); zgromadzenie zakonne, w którym
składa się tylko śluby proste; urząd przy kurii papie­
skiej, obejmujący wyodrębniony zakres spraw; wy­
dział kolegium kardynalskiego kurii rzymskiej; do­
roczna konferencja dekanalna księży; por. dekanat.
- łac. congregatio 'zgromadzenie” od congregare 'gromadzić’; zob.
kom-; grex, zob. agregat.
kongres międzynarodowy a. krajowy zjazd przed­
stawicieli nauki, polityki a. dyplomacji; dwuizbowy
parlament składający się z Izby Reprezentantów (De­
putowanych) i Senatu w USA i wielu krajach Ame­
ryki Łac. || kongresman członek Kongresu USA.
- łac. congressus 'zgromadzenie' z p.p. od congredi ’(przy)chodzić ra­
zem’; zob. kom-; -gredi, zob. agresja; ang. man 'człowiek'.
kongruencja zgodność, odpowiedniość; przystawa­
nie (figur geometrycznych; liczb, tj. podzielność ich
różnicy przez liczbę całkowitą). || kongruentny.
- łac. congruentia 'zgodność' od congruere 'schodzić się; zgadzać się’.
koniczny stożkow(at)y. || konus przest. stożek.
- łac. conus 'szyszka; szyszak; stożek’ i gr. kónikós 'stożkowaty' z kó-
nos '(stożkowata) szyszka (pinii)’; por. maskony.
koniektura odtworzenie brakujących fragmentów
uszkodzonego tekstu; przest. przypuszczenie, do­
mniemanie, wniosek oparty na domyśle; dawn. (w 1.
mn.) przepowiednie.
- łac. coniectura 'domysł, przepowiednia’ od conicere 'zrzucać do kupy;
składać; domyślać się; wróżyć’; zob. kom-; iacere, zob. iniekcja.
koniugacja gram. formy czasownika; jego odmiana
przez osoby, czasy, tryby, strony i liczby (por. flek­
sja); biol. proces podobny do rozrodu płciowego, wy­
stępujący u orzęsków.
- łac. coniugatio 'sprzęganie się; mieszanina’ od coniugare 'łączyć
się; poślubiać’; zob. kom-; iugare 'jp.' od iugum 'jarzmo'.
koniunkcja astr. złączenie (moment, w którym 2 cia­
ła niebieskie znajdują się na niebie najbliżej siebie);
log. złączenie dwu (a. więcej) zdań za pomocą spój­
nika „i”. || koniunktura splot warunków, wywiera­
jący znaczny (zazw. dodatni) wpływ na co; sytuacja,
położenie; ekon. ogólny stan gospodarki, określony
wskaźnikami produkcji, cen, popytu, stan zatrudnie­
306 konkurencja
nia itp. || koniunkturalny zależny od koniunktury;
powstały pod wpływem chwilowych, sprzyjających
okoliczności.
- śrdw.łac. conjunctura 'zbieg wydarzeń’ i łac. coniunctio 'połącze­
nie' od coniungere 'łączyć'; zob. kom-; iungere, zob. iunctim.
konkatenacja lit. łańcuchowe sprzęganie wersów (a.
strof itd.), wiązanie poprzedniego z następnym przez
powtórzenie jakiegoś wyrazu a. zespołu wyrazów.
- późniąc, concatenatio 'związanie wspólnym łańcuchem’ z łac. con-
catenare 'spajać łańcuchem’; eon- zob. kom-; catena 'łańcuch'.
konkieta przest. sukces we flircie, zalotach, miłości;
podbój serca.
- fr. conquéte 'zdobycie; zabór; zdobycz; jw .’ z conquérir 'zdobywać'
z łac. conquirere 'poszukiwać'; zob. kom-; quaere, zob. kwesta.
konklawe zebranie kardynałów w szczelnie zamk­
niętym miejscu (w Kaplicy Sykstyńskiej) w celu ob­
rania następcy zmarłego papieża.
- łac. conclčve '(pokój zamykany) na klucz’; zob. kom-; clave ce-
lown. od clavis, zob. klawesyn.
konkludować kończyć, podsumowywać (przemó­
wienie, opowiadanie); formułować konkluzje, osta­
teczne wnioski, wyniki rozumowania.
- łac. conclusio 'zamknięcie; wniosek’ od concludere 'zamykać'; zob.
kom-; claudere, zob. klauzula.
konkokcja przest. a. żart. (dobre) trawienie, (właści­
we) funkcjonowanie (żołądka).
- łac. concoctio 'trawienie' z concoctus p.p. od concoquere 'gotować
razem; trawić’; zob. kom-; coquere, zob. kok 2.
konkordancja zestawienie tekstów (znaków, sygna­
tur, dat) dotyczących tego samego przedmiotu a. od­
powiadających sobie; indeks (zwł. obejmujący uży­
cia poszczególnych wyrazów a. sentencji w Biblii).
|| konkordans druk. wielkość (stopień) czcionki (36
punktów). || konkordat układ między państwem
a Watykanem, normujący stosunki między władzą
świecką a kościelną.
- śrdw.łac. concordantia 'zgodność; ugoda’, concordatum 'konkor­
dat' i łac. concordcms dpn. concordcmtis (p.pr.) od concordare 'zga­
dzać się’ z concors 'zgodny'; zob. kom-; cor zob. kordialny.
konkret, rzecz konkretna, sprecyzowana, realna,
istniejąca materialnie, nieabstrakcyjnie, uchwytna,
namacalna, dokładnie określona w czasie i przestrze­
ni; (imuzyka k.) forma wypowiedzi art. polegająca na
tworzeniu pewnych struktur dźwiękowych (zaczerp­
niętych z różnych dźwięków, zazw. elektroakustycz­
nie przetwarzanych i deformowanych) na taśmie
magnetofonowej a. płycie gramofonowej. || kon­
kretyzacja określenie w sposób dokładny, urzeczy­
wistnienie, realizacja. || konkretyzm zob. reizm.
- łac. concretus p.p. od concrescere 'zrastać się, spajać’; zob. kom-;
crescere, zob. crescendo.
konkubina przest. kochanka, nałożnica; kobieta ży­
jąca w konkubinacie, związku nie zalegalizowa­
nym, pozamałżeńskim.
-ła c . concubina 'konkubina'zob. kom-; cubare, zob. cubiculum.
konkurencja współzawodnictwo, rywalizacja, zwł.
w handlu; określony typ rozgrywki w danej dyscy­
plinie sportu. || konkurent konkurencyjna firma a. jej
właściciel; przest. mężczyzna ubiegający się o rękę
panny. || konkurs publiczne przyrzeczenie nagrody
 konkurencja
za najlepsze wykonanie jakiegoś zadania wg oceny
jury (sądu konkursowego); przest. prawn. upadłość.
|| konkury zaloty, ubieganie się o rękę panny.
- łac. concurrens dpn. concurrentis p.pr. (concursus p.p.); od concur-
rere 'biec razem’; zob. kom-; currere, zob. kurs.
konkwista podbój Ameryki Sr. i Płd. (zwł. Meksyku
i Peru) przez konkwistadorów, zdobywców, zabor­
ców hiszp. i port.
- hiszp. conquistador 'zdobywca' z conąuista 'podbój' od conqu-
erir 'zdobywać' z późniąc. conquirere 'zdobywać', łac. 'poszukiwać;
werbować; rekwirować’; zob. kom-; quaerere, zob. kwesta; por. Re-
conquista.
konopeum Kość. rz.kat. zewn. osłona tabernakulum,
lekka zasłona jedwabna a. lniana, drapowana po bo­
kach, zdobiona galonem a. frędzlą; por. draperia.
- łac. conopeum 'łóżko z kotarą’ z gr. kčnópeíon jp .’ od kondps 'ko­
mar; zasłona przeciw komarom’.
konosament handl morski list przewozowy, świa­
dectwo ładunkowe, ceduła wodna.
- niti. Komossement 'jw.' z fr. comaissement 'jw.' od connaitre, zob.
koneser.
konotacjafiloz. cechy współoznaczane łącznie przez
nazwę, tworzące jej treść, sens; (współ)oznaczanie
zespołu cech wyrazu, kojarzących się wtórnie z jego
gł. znaczeniem; por. denotacja.
- śrdwłac. connotatio 'skojarzenie pojęciowe’ od connotare '(współ)
oznaczać coś’; zob. kom-; notacja.
konsekracja Kość. rz.kat. wyświęcenie na biskupa,
opata, kapłana; uroczyste poświęcenie kościoła, ołta­
rzy, dzwonów itp.; (K. mszalna) przeistoczenie (chle­
ba i wina). || konsekrować.
- łac. consecratio 'poświęcenie' od consecrare 'poświęcać'; zob.
kom-; sacrare 'uświęcać' od sacer, zob. sakralny.
konsekwencja wynik, skutek, rezultat; logiczne na­
stępstwo faktów; logiczna ciągłość w działaniu; po­
stępowanie oparte na ściśle określonych zasadach,
zgodnie z powziętym planem; wytrwałość w dążeniu
do czegoś. || konsekwentny rozumujący i działający
logicznie, planowo; wytrwały; logiczny.
- łac. consequentia 'następstwo' od consequens dpn. consequentis
p.pr. od consequi 'iść za kim’; zob. kom-; sequi, zob. sekwencja.
konsens down. zgoda, zezwolenie (zwł. urzędowe)
na co.
- łac. consensus 'zgoda' od consentire 'zgadzać się’; zob. kom-; sens.
konserwa produkt spożywczy w hermetycznej pusz­
ce, słoiku, przystosowany do dłuższego przechowy­
wania; polit, konserwatyści, zwolennicy polityki
(partii) zachowawczej, przeciwnicy postępu, reform.
|| konserwator opiekun zabytków kultury i sztuki (a.
mechanik mający nadzór nad maszynami), zajmują­
cy się ich konserwacją, ochroną, zabezpieczeniem.
|| konserwatorium wyższa szkoła muzyczna. || kon­
serwatywny przywiązany do tradycji, zachowaw­
czy; nie wykazujący tendencji do szybkich zmian.
-śrdw.łac. conservatorium 'magazyn'; późniąc, conservativus 'zacho­
wawczy'; łac. conservator 'ochraniający' i conservatio 'chronienie'
od conservare 'zachowywać'; zob. kom-; servare 'jp.; zabezpieczać;
strzec; czcić’; por. obserwant; prezerwatywa; rezerwa.
konsjerż(ka) dozorca (dozorczyni) domu we Francji.
- fr. concierge 'odźwierny; dozorca(-czyni) domu’ z łac. conserms
'współniewolnik'; zob. kom-; servus, zob. serwantka.
307 konsternacja
konskrypcja pobór do wojska; przest. spis, wykaz.
- łac. conscriptio 'napisanie; spis’ od conscribere 'pisać razem; zacią­
gać do służby wojsk.’; zob. kom-; scribere, zob. skryba.
konsola archit. wspornik, kroksztyn; podpora gzym­
sów, balkonów (często ozdobiona wolutą); podpora
rzeźb, popiersi, wazonów, zegarów itp.; stolik przy­
ścienny (zazw. dwunożny); inf. wyspecjalizowane
stanowisko pracy dla operatora systemu. || konso­
leta, stół techniczny (mikserski) w reżyserce studia
RTV. || konsolacja down. pocieszenie, pociecha; sty­
pa pogrzebowa; pociechy (tj. dzieci).
- fr. console 'wspornik; stolik przyścienny’ skr. od dawn. consolateur
dosł. 'pocieszyciel; rzeźby postaci ludzkich, podpierające gzyms (da­
jące poczucie bezpieczeństwa)’ od consoler 'pocieszać' i łac. consola-
tio 'ulga; pociecha’ od consolari 'pocieszać'; zob. kom-; solari 'jp.'
konsolidacja zjednoczenie, połączenie, zespolenie,
umocnienie, utrwalenie, ugruntowanie; ekon. połą­
czenie kilku zobowiązań pożyczkowych (państwo­
wych a. komunalnych) w jedno nowe; por. konwer­
sja. || konsolidować umacniać; jednoczyć.
- późniąc, consolidatio 'spojenie; utwierdzenie’ od consolidare
'umacniać'; zob. kom-; solidare 'jp.' od solidus, zob. solidarny.
konsonans muz. współbrzmienie a. następstwo co
najmniej dwóch dźwięków, dające wrażenie zgod­
ności (por. dysonans); lit. rym niepełny, niedokładny,
polegający tylko na zgodności spółgłosek; por. aso-
nans. || konsonant spółgłoska; por. wokaliczny.
- łac. consonans dpn. consonantis p.pr. od consonare 'współbrzmieć
zgodnie’; zob. kom-; sonare, zob. sonata.
konsorcjum porozumienie a. zjednoczenie się przed­
siębiorstw a. banków różnych krajów dla zorganizo­
wania międzynarodowej operacji finansowej (np. po­
życzki) a. dla przejęcia kontroli nad jakąś gałęzią
przemysłu.
- łac. consortium 'zjednoczenie' od consors 'współudziałowiec; towa­
rzysz’; zob. kom-; sors, zob. resort.
konspekt zarys, szkic, skrót; streszczenie wykładu,
przemówienia, utworu lit. itp.
- łac. conspectus 'rzut oka; przegląd’ z p.p. od conspicere 'dostrze­
gać'; zob. kom-; specere, zob. spektakl.
konspiracja tajna, nielegalna działalność polit., re­
wolucyjna; tajna, podziemna org.; sprzysiężenie, spi­
sek, zmowa. || konspiracyjny. || konspirator.
- conspiratio 'zgoda; zmowa’ od conspirare 'razem dąć; współ­
brzmieć; zgadzać się; spiskować’; zob. kom-; spirare, zob. -spir- 2.
konstabl najniższy stopień służbowy w policji bryt.
- ang. constable 'jw.' z późn.łac. comes stabuli '(wielki) koniuszy’;
zob. komes; stabulum 'stajnia'.
konstatacja stwierdzenie, ustalenie faktu. || konsta­
tować.
- fr. constatation 'stwierdzenie' od constater 'stwierdzać' z łac. con-
stat 'jest oczywiste’ od constare 'być oczywistym; trwałym, konse­
kwentnym’ por. constans; zob. kom-; stare, zob. status.
konstelacja gwiazdozbiór; układ, konfiguracja, sytu­
acja, stan rzeczy.
- późniąc, constellatio 'gwiazdozbiór'; zob. kom-; łac. Stella
'gwiazda'.
konsternacja zmieszanie, zakłopotanie, kontuzja,
podniecenie wywołane zaskakującym, niespodzia­
konsternacja
nym wydarzeniem, niefortunnym obrotem sprawy,
nietaktem, rozczarowaniem.
-ła c . constematio 'niepokój; zmieszanie’ od constemare 'zatrwożyć'.
konstrukcyjny dotyczący konstrukcji, zespołu ele­
mentów (budowli, maszyny itp.), sposobu ich powią­
zania, budowy, struktury, konstruowania, budowania,
składania z części. || konstruktor. || konstruktywizm
kierunek w plastyce, poezji i teatrze, gł. w Rosji (1917-
25): w mai. i rzeźbie wypowiada się w formach geom.-
-abstrakcyjnych, w archit. upraszcza formę i uzależnia
ją od wymagań konstrukcji. || konstruktywny budują­
cy; dodatni; twórczy.
- łac. constructio 'spojenie; budowa’ z constructus p.p. od construere
'nagromadzać; budować’; zob. kom-; struere, zob. struktura.
konstypacjaprzest. med. obstrukcja, zaparcie stolca.
- późn.łac. constipatio 'ścisłe spojenie’ od łac. constipare 'spajać; stła-
czać’; eon- zob. kom-; stipare 'ściskać'.
konstytuanta zgromadzenie ustawodawcze, powo­
łane do opracowania i uchwalenia konstytucji pań­
stwa. || konstytucja ustawa podstawowa, ustalająca
zasady ustroju państwa, władz naczelnych, określa­
jąca prawa i obowiązki obywateli; dawn. ustawa sej­
mowa; biol. zespół cech fiz., morfologicznych i czyn­
nościowych organizmu; skład, budowa jakiegoś ciała
organicznego a. nieorganicznego. || konstytucjona­
lizm psychol. teoria, wg której cechy temperamentu
a. charakteru człowieka zależą od właściwości budo­
wy jego ciała; polit. kierunek popierający monarchię
konstytucyjną, opartą na konstytucji. || konstytu­
ować (się), organizować (się), tworzyć (się), zawią­
zywać (się).
- fr. (assemblee) constituante '(zgromadzenie) ustawodawcze’ z con-
stituer 'ustanowić' i łac. constitutio 'ustanowienie; właściwość’ od
constituere 'uchwalać'; zob. kom-; statuere, zob. statut.
konsubstancjacja doktryna relig. twierdząca, że
w eucharystii obecne są równocześnie substancje
ciała i krwi Chrystusa oraz substancje chleba i wina
(termin popularnie określający doktrynę luterańską);
por. transubstancjacja.
- n.łac. consubstantiatio; eon- zob. kom-; substancja.
konsul przedstawiciel państwa w obcym kraju, re­
prezentujący tam gosp., adm. i prawne interesy
swych współobywateli i sprawujący nad nimi opie­
kę; hist. członek konsulatu we Francji. || konsularny.
|| konsulat urzędowa placówka konsula; jej lokal;
hist. nazwa 4-osobowego rządu (1799-1804) w re­
wolucyjnej Francji. || konsultacja (po)rada, udziele­
nie wskazówek; zasięganie opinii u konsultantów,
fachowych doradców, rzeczoznawców. || konsulta­
tywny doradczy.
- łac. consulatus 'konsulat' od consul 'konsul, jeden z dwóch naj­
wyższych urzędników republiki i cesarstwa rz.’ z consulere 'radzić
(się)’; por. konsyliarz: consultans dpn. consultantis p.pr. od consulta-
re, f.częst. od consulere.
konsum przest. spółdzielnia spożywcza; kantyna fa­
bryczna. || konsument spożywca; nabywca towarów
na własny użytek. || konsumeryzm społeczny ruch
obrony konsumentów. || konsumować jeść, spo­
żywać; korzystać z nabytych przedmiotów. || kon­
sumpcja spożycie; zużywanie; użytkowanie towa­
rów przez nabywców; dawn. suchoty.
308 konterfekt
- nm. Konsumiyerein) 'spółdzielnia spożywców’; łac. consumptio
'spożycie' i consumens dpn. consumentis p.pr. od consumere 'spoży­
wać'; zob. kom-; sumere, zob. asumpt; nm. Verein 'stowarzyszenie;
związek’.
konsygnacja spis, specyfikacja wysyłanych towa­
rów; oddanie towaru w komis a. na sprzedaż. || kon­
sygnacyjny magazyn - skład towarów oddanych na
przechowanie.
- łac. consignatio 'dokument' od consignare 'pieczętować; ręczyć;
potwierdzać na piśmie’; zob. kom-; signare, zob. sygnalizacja.
konsyliarz przest. a. żart. lekarz, doktor; dawn. do­
radca; radca (jako tytuł). || konsylium narada leka­
rzy w celu postawienia diagnozy i ustalenia terapii
(kuracji).
- łac. consiliarius 'doradca' od consiliari 'radzić (nad czym; komu)’
z consilium ’(na)rada’ od consulere, zob. konsul.
konsystencja spoistość, stopień twardości, gęsto­
ści a. lepkości jakiejś substancji. || konsystorski sąd
- sąd biskupi; (dziewica konsystorska) kobieta, któ­
rej małżeństwo sąd konsystorski uznał za niebyłe. ||
konsystorz zgromadzenie kardynałów pod przewod­
nictwem papieża; dawn. kuria biskupia; w Kościele
ewangelickim - najwyższa władza adm.-sądowa.
-późn.łac. consistorium 'miejsce zebrań; rada (cesarska)’ od consiste-
re 'zatrzymać się; trwać’; zob. kom-; sistere, zob. asysta.
kontaminacja zmieszanie, skrzyżowanie różno­
rodnych czynników w nową całość; skrzyżowanie
(części) dwóch wyrazów a. wyrażeń, nasuwających
się mówcy jednocześnie i połączonych przez niego
omyłkowo w całość; skażenie promieniotwórcze.
- późn.łac. contaminatio 'zetknięcie; splamienie’ od łac. contaminare
'zetknąć; zbrukać; zarazić’.
kontekst tekst, w którym użyto danego (zwł. cyto­
wanego gdzie indziej) wyrazu a. zwrotu.
- łac. contextus 'łączność; związek’ z p.p. od contexere 'tkać; spajać’;
zob. kom-; tekst.
kontemplacja (głębokie) rozmyślanie, rozpamię­
tywanie, medytacja; bierne przyglądanie się czemu,
bezczynne przemyśliwanie nad czym. || kontempla­
cyjny refleksyjny; stroniący od działania, od świata.
|| kontemplować.
- łac. contemplatio 'przypatrywanie się’ od contemplari 'wpatrywać
się; rozważać’; zob. kom-; templům, zob. templariusz.
kontenans rezon, kuraż, swoboda w zachowaniu się,
pewność siebie.
- fr. contenance 'zawartość; rozległość; postawa, jw.’ od contenir 'za­
wierać; powściągać’ z łac. continere 'trzymać razem; zawierać’ (por.
kontynent; kontynuacja; malkontent); zob. kom-; tenere, zob. tenuta.
kontener trwały (metalowy) zasobnik (pojemnik)
o wymiarach znormalizowanych (np. 10,5 x 2,5 m i
2,6 m wysokości) używany w transporcie towaro­
wym morskim, kolejowym, samochodowym a. lotni­
czym; por. barkas. || konteneryzacja wprowadzenie
kontenerów w transporcie.
- ang. C o n t a i n e r 'zbiornik; pojemnik; bak; skrzynia’ od c o n ta in 'za­
wierać, mieścić’ ze st.fr. c o n t e n i r , zob. kontenans.
konterfekt portret, wizerunek, podobizna (zwł.
z XVII i XVIII w.).
- śrdw.łac. contrafactus p.p. o d contrafacere 'naśladować; podrabiać’;
zob. kontr-; fakcja.
 kontestacja
kontestacja ort., spoi kwestionowanie czego, po­
dawanie w wątpliwość, demonstrowanie, manife­
stowanie sprzeciwu, protestu, zwł. w ruchach po­
lit., twórczości lit., teatr., filmowej a. org. Kościoła.
|| kontestować.
- fr. contestation 'zakwestionowanie; spór’ od contester 'przeczyć;
kwestionować’ z łac. contestari ’prawn. powoływać świadków;
świadczyć; protestować’; zob. kom-; testari, zob. testament.
kontinuum mat. moc zbioru (np. zbiór wszystkich
liczb zawartych na dowolnym odcinku ma moc a.
„liczność” k.); mech. ciało ciągłe, tj. takie, którego
każda rozpatrywana objętość zawiera b. dużą liczbę
cząsteczek.
- lac. continuum r.nij. od continuus 'ciągły, spójny’ z continere, zob.
kontenans.
konto dwustronny rachunek w księgowości, w któ­
rym zapisuje się wyrażone w pieniądzu zmiany ma­
jątkowe (por. credit; debet; a conto). || kontokurent
przest. rachunek bieżący, konto bankowe klienta,
technika obliczania procentów na kontach.
- wł. conto corrente 'rachunek bieżący, kontokurent’; conto 'rachu­
nek; konto’ z późn.łac. computus, zob. komput; wł. corrente p.pr. od
correre 'biegać’ z łac. currere, zob. kurs.
kontrabanda przemyt, szmugiel; to, co jest przemy­
cane.
- wł. contrabbando (dosl. 'bezprawie); jw .’; zob. kontra-; bando
'statut; obwieszczenie’ ze śrdw.łac. bandum 'dekret; skazanie; w y­
gnanie’.
kontrabas bas, największy instrument muz. struno­
wy z grupy smyczkowych, o najniższej skali.
- wł. contrabasso ’jw .’ zob. kontra-; bas.
kontradmirał stopień wojsk, w marynarce woj. od­
powiadający (w Polsce) stopniowi generała brygady.
- zob. kontr-; admiralicja.
kontrafagot odmiana basowa fagotu.
- zob. kontra-; fagot.
kontrafak(tura) muz. stosowana często przez Refor­
mację w XVI w. metoda podkładania tekstów relig.
(mszy, chorału a. hymnu) do kompozycji świeckich;
zastąpienie w utworze wokalnym tekstu świeckiego
religijnym a. odwrotnie.
-n .łac. contrafactum od łac. contrafacere 'podrabiać', zob. kontr-;/a-
cere zob. fakcja.
kontrahent każda ze stron zawierających umowę.
- łac. contrahens dpn. contrahentis p.pr. od contrahere 'ściągać; sku­
piać; skracać’; zob. kom-; trakcja.
kontrakcja 1. przeciwdziałanie; reakcja, l.jęz. ściąg­
nięcie dwóch sąsiadujących z sobą samogłosek w jed­
ną (por. synkopa); geol. kurczenie się Ziemi pod wpły­
wem stygnięcia;ýíz., chem. ubytek objętości.
- 1 . zob. kontr-; akcja. 2. łac. contractio 'zmarszczenie; ściśnięcie’ od
contractus, zob. kontrakt.
kontrakt układ, umowa na piśmie, zawarta mię­
dzy stronami (kontrahentami); (w l.mn. kontrak­
ty) dawn. zjazdy doroczne szlachty poi. w różnych
miastach, w celu zawierania umów, transakcji handl,
i kredytowych (od XVI w.). || kontraktacja forma
skupu produktów rolnych oparta na dobrowolnych
i planowych umowach między odbiorcą (państwem,
organizacją, przedsiębiorstwem) i producentem. ||
309 kontrowersja
kontraktowy nieetatowy, zatrudniony na podstawie
umowy, na pewien okres.
- łac. contractus 'układ' z p.p. od contrahere, zob. kontrahent.
kontralt najniższy głos żeński; śpiewaczka o takim
głosie.
- wł. contralto 'jw.'; zob. kontr-; alt.
kontramarka przest. znaczek uprawniający do po­
wrotu po chwilowym wyjściu z sali widowiskowej,
wystawowej itp.; numerek z szatni; znak wybijany
na dawn. monetach (kontrasygnatura).
- wł. contromarca ’jw .’ zob. kontra; marka 2.
kontrapost piast, zasada kompozycyjna polegająca
na ustawieniu postaci ludzkich tak, aby ciężar ciała
spoczywał najednej nodze, a wygięcie tułowia i ruch
rąk równoważyły układ całości przeciwstawnym
ukierunkowaniem ruchu.
- wł. contrapposto 'przeciwieństwo; kontrast’ od contrapporre 'prze­
ciwstawić (się)’ z łac. contraponere 'jp.'; zob. kontra-; ponere, zob.
pozycja.
kontrapunkt technika równoczesnego prowadzenia
samodzielnych linii melodycznych (głosów) w utwo­
rach wielogłosowych (polifonicznych); samodzielna
melodia, towarzysząca w innym głosie tematowi mu­
zycznemu.
- wł. contrappunto 'jw.'; zob. kontra-; łac.punctum, zob. punkcja.
kontrast ostro uwydatniająca się różnica, jaskra­
we przeciwieństwo; przeciwstawienie, sprzeczność.
|| kontrastować wyraźnie się wyróżniać, odróżniać,
różnić. || kontrastowość wyrazistość; stopień odda­
nia różnic tonalnych fotografowanego obiektu.
- fr. contraste 'kontrast' z wł. contrasto 'jp.' od contrastare 'sprzeci­
wiać się; kontrastować’; zob. kontra-; łac. stare, zob. statut.
kontrasygnata, kontrasygnatura drugi podpis, wy­
magany do ważności aktu obok podpisu osoby głów­
nej; zob. kontramarka. || kontrasygnować.
- zob. kontra-; łac. signore, zob. sygnalizacja.
kontredans zbiorowy, figurowy taniec towarzy­
ski pochodzenia ang., popularny od poł. XVIII w.
(w XIX w . przekształcił się w kadryla).
- fr. contredance 'jw.' z ang. country-dance 'zbiorowy taniec wiejski’;
country 'wieś; kraj’ ze śrdw.łac. contrata (dosl 'to, co jest naprzeciw
oglądającego) krajobraz; w ieś’ od łac. contra zob. kontra-; ang. dan-
ce, zob. dancing.
KONTR-, KONTRA- w złożeniach: przeciw-, prze­
ciwieństwo; przeciwny; kontrastujący; przeciwsta­
wienie (się); o najniższej skali dźwięku. || kontra
wiosłowanie wstecz; w boksie - cios odparowujący
cios przeciwnika; w kartach —oświadczenie, że licy-
tujący przeciwnik nie weźmie zapowiedzianej licz­
by lew.
- fr. contrę 'przeciw' z łac. contra 'jp.'
kontrkultura kultura grup społ. mających poglądy
inne niż powszechnie przyjęte i manifestujących je
bądź strojem, zachowaniem się, mową, bądź twór­
czością artystyczną.
- kontr-; kultura.
kontrować zob. kontra.
kontrowersja różnica zdań, rozbieżność sądów;
spór, dyskusja, polemika.
kontrowersja
- łac. controversia 'wątpliwość; zwada; dysputa’; por. kontra-; zob.
wersja.
kontrpartner przeciwnik, rywal.
- kontr-; partner.
kontrreformacja Kość. rz.kat. prąd zmierzający do
reformy wewn. Kościoła w celu zwalczenia postę­
pów reformacji, rozwijający się gł. we Włoszech,
Francji i Niderlandach od połowy XVI do schyłku
XVII w. (w Polsce 1564—1768).
- zob. kontr-; reformacja.
kontrtorpedowiecprzest. niszczyciel (okręt woj.).
- zob. kontr-; torpedowiec.
kontrybucja danina pieniężna nakładana przez zwy­
cięzcę na państwo pokonane a. przez okupanta na
ludność okupowanego terytorium (jako represja).
- łac. contributio 'zbieranie; rozdzielanie; składka’ od contribuere
'zbierać; przyczyniać się’; zob. kom-; tribuere, zob. trybut.
kontuar przest. lada sklepowa, bufet.
- fr. comptoir 'kantor(ek), lada; filia’ od compter ’liczyć’ z łac. com-
putare, zob. komput.
kontuzja stłuczenie; med. zewn. potłuczenie ciała a.
narządów wewnętrznych wskutek tępego urazu, po­
łączone z uszkodzeniem tkanek.
- łac. contusio 'ściśnięcie; jw .’ od contundere 'bić; miażdżyć’; zob.
kom-; tundere 'bić; tłuc’.
kontynent wielki obszar lądu otoczony przez mo­
rza i oceany, część świata; ląd stały (w przeciwsta­
wieniu do wysp a. morza). || kontynentalny lądowy
(np. klimat: gorący latem, mroźny zimą); (system k.)
polityka wojen ekon., prowadzona (1806—12) przez
Napoleona I, zakazująca Francji, sprzymierzeńcom
i neutralnym handlu z Anglią.
- łac. continens dpn. continentis p.pr. od contimre, zob. kontenans.
kontyngencja mat. współzależność statyst. między
cechami, z których przynajmniej jedna jest jakościo­
wa. || kontyngent określona ilość a. określona gra­
nica (dolna a. górna) pewnej wielkości, limit, kwota
(maksymalna a. minimalna), norma; przest. dostawy
obowiązkowe; statyst. stała grupa wieku (np. 30-40
lat), przez którą przesuwają się coraz nowe zespoły
osób (kohorty).
- łac. contingens dpn. contingentis p.pr. od contingere 'graniczyć;
zdarzać się’; zob. kom-; tangere, zob. tangens.
kontynuacja ciąg dalszy, przedłużenie. || konty­
nuować wykonywać, prowadzić, rozwijać co dalej,
w dalszym ciągu.
- łac. continuatio 'złączenie; trwanie’ od continuom 'łączyć; nie prze­
stawać; przedłużać’ z continuus 'ciągły’ od contimre, zob. kontenans.
konurbacja zespół miast i osiedli przem., których
zabudowa nie jest przestrzennie zespolona i której
brak w zasadzie gł. ośrodka; por. aglomeracja.
- zob. kom-; łac. urbs, zob. urbanistyka.
konus zob. koniczny.
konwalidacja prawn. dosł. 'uzdrowienie’; nadanie
mocy prawnej ex post aktowi pierwotnie wadliwemu
i dlatego nie znajdującemu ochrony prawnej.
- zob. kom-; walidacja.
310 konwers
konwejer pot. techn. przenośnik (taśmowy, łańcu­
chowy itp.) do transportu bliskiego, transporter.
- ang. conveyor ’jw.’ od convey 'przenosić, przewozić’; zob. kom-;
łac. via, zob. via.
konwekcja unoszenie ciepła prowadzące do wyrów­
nania temperatury w cieczy a. gazie.
- późn.łac. convectio 'gromadzenie’ od convehere 'zwozić; groma­
dzić’; zob. kom-; vehere, zob. wehikuł.
konwenans (często w l.mn.: konwenanse) ogólnie
przyjęte formy i obyczaje towarzyskie. || konwencja
umowa międzynarodowa dotycząca specjalnych za­
gadnień; wszelka umowa normująca jakieś sprawy;
umowność, utarte normy, zwyczaje, stereotypy my­
ślenia a. postępowania; zebranie lokalne członków
partii polit, w USA a. delegatów stanowych, krajo­
wych, dla sformułowania platformy partyjnej a. wy­
boru kandydata na urząd (np. gubernatora, prezyden­
ta). || konwencjonalny oparty na umowie; zgodny
z konwenansem; grzecznościowy, formalny; (o bro­
ni, konflikcie wojennym) niejądrowy, nieatomowy.
|| konwencyjny dotyczący (oparty na) konwencji. ||
konweniować przest. dogadzać, odpowiadać, przy­
padać komu do gustu. || konwent zgromadzenie; za­
kon, klasztor, zakonnicy klasztoru; (k. seniorów)
rada starszych, zgromadzenie przedstawicieli par­
tii polit, w parlamencie; (K. Narodowy) prawodaw­
cze Zgromadzenie Narodowe (1792-95) w rewolu­
cyjnej Francji.
- fr. convenances 'konwenanse’ l.mn. od convenance 'stosowność;
wygoda; przyzwoitość’ (z com enir 'zgadzać się, umawiać’) i łac. con-
ventio 'układ; zgoda’ z conventus, p.p. od convenire 'zgadzać się’;
zob. kom-; venire, zob. adwent.
konwentykiel przest. a. żart., iron. zebranie organi­
zacji, stowarzyszenia (zazw. poufne, tajemne); dctwn.
zebranie sekty relig.
- nm. Konventikerta.]m zebranie’ z łac. conventiculum zdrobn. od con­
ventus, zob. konwenans.
konwergencja zbieżność; biol. podobieństwo cech
u organizmów z różnych grup systematycznych, wy­
nikające nie z pokrewieństwa, lecz z przystosowania
się do podobnych warunków życia; podobieństwo
wytworów kulturalnych, powstałych niezależnie od
siebie u różnych ludów. || konwergencyjne myśle­
nie psychol. proces myślowy, w którym następuje
gromadzenie faktów i organizowanie ich w porząd­
ku log. i we właściwej kolejności; por. dywergencyj-
ne myślenie.
- śrdw.łac. convergere 'zbierać się’; zob. kom-; łac. vergere 'nachy­
lać się; zginać się’.
konwers (konwerska) brat laicki (siostra laicka),
w niektórych rz.kat. zakonach klauzurowych i kon­
templacyjnych osoba załatwiająca poza klasztorem
sprawy niezbędne dla codziennego życia zakonnego,
nie składająca ślubów uroczystych, nosząca jednak
habit swego zakonu. || konwersacja rozmowa towa­
rzyska; ćwiczenie się w rozmowie w obcym języku.
|| konwersatorium ćwiczenie seminaryjne w formie
rozmowy między wykładowcą i słuchaczami; roz­
mównica klasztorna.
- śrdw.łac. conversatorium 'rozmównica’ i łac. conversatio 'częste
przebywanie (gdzie); obcowanie’ z conversari 'obracać się; obcować’
od convertere, zob. konwersja.
 konwersja
konwersja zmiana warunków pożyczki (państwo­
wej, bankowej) dotycząca zazw. obniżki oprocen­
towania a. przedłużenia terminów spłaty (por. kon­
solidacja); log. uprawnione odwrócenie sądu przez
zmianę miejsca podmiotu i orzeczenia; down. zmia­
na wyznania; nawrócenie (na katolicyzm). || konwer­
ter zob. konwertor; przystawka do odbiornika RTV,
umożliwiająca odbiór sygnałów w zakresach czę­
stotliwości nie objętych przez odbiornik; w maszy­
nach mat. - przetwornik. || konwertor, konwerter,
urządzenie zmieniające postać sygnału przenoszące­
go wiadomość bez zmiany samej wiadomości; prze­
twornica prądu elektr.; urządzenie do otrzymywania
stali płynnej z surówki (k. besemerowski, tomasow-
ski) a. wytapiania stali na odlewy staliwne (k. Trope-
nasa). || konwertyta ten, kto zmienił jedno wyznanie
chrześc. na inne.
- łac. com ersio 'odwrócenie’ od com ertere 'obracać, zmieniać’; zob.
kom-; vertere, zob. wersja.
konwikt w Polsce XYIT-XYITT w. internat dla
uczniów prowadzony przez szkołę (kolegium, szko­
łę przyklasztorną).
- łac. comictus 'współżycie; zażyłość; biesiada’ od convivere 'współ-
mieszkać’; zob. kom-; vivere, zob. vivat.
konwisarstwo rzemiosło konwisarza, zajmującego
się wyrobem i obróbką przedmiotów z cyny; por. lu-
dwisarstwo.
-n m . Kannegiesser ’przest. jw.; domorosły polityk(ier)’; Kanne ’bla-
szanka, konew, dzban’ z łac. canna, zob. kanele; giser.
konwokacja hist. zwołanie, zebranie, zwł. sejmu;
sejm przed elekcją (w czasie bezkrólewia) zwołany
przez prymasa, sejm konwokacyjny.
- łac. comocario 'zwołanie’ od com ocare 'zwoływać’; zob. kom-;
vocare, zob. wokanda.
konwulsje med. silne drgawki, spazmatyczne skur­
cze mięśni. || konwulsyjny.
- łac. conmlsio l.poj. 'wzruszenie; skurcz’ z convulsus p.p. od convel-
lere 'oderwać; wywichnąć’; eon- zob. kom-; vellere 'rwać; ciągnąć’.
Konzertstück jednoczęściowy utwór muz. na instru­
ment solowy z towarzyszeniem orkiestry, zbliżony
do koncertu, stanowiący popis wirtuozerii wykonaw­
cy (wykonawców); (wł. concertinó).
- nm. ’jw .’; Konzert z wł. concerto, zob. koncert; Stück ’kawał(ek);
sztuka’.
kookaburra zob. kukaburra.
kooperacja współpraca, współdziałanie;przest. spół­
dzielczość. || kooperant (czynny)-przedsiębiorstwo
współpracujące z innym w ten sposób, że wykonu­
je dla niego pewne fazy procesu produkcyjnego {ko­
operacja produkcyjna) a. dostarcza odlewów, odku-
wek lub różnych elementów konstrukcyjnych do wy­
twarzanych przez inny zakład wyrobów (kooperacja
przedmiotowa). || kooperatywa przest. stowarzysze­
nie spółdzielcze, spółdzielnia.
- późn.łac. cooperativus 'współpracujący’, cooperatio 'współpraca’
i cooperans dpn. cooperantis (p.pr.) od cooperari 'współdziałać’; zob.
ko-; operari, zob. opera.
kooptacja uzupełnienie składu kolegialnego nowy­
mi członkami w drodze uchwały tegoż organu (bez
zwracania się do wyborców).
311 kord
- łac. cooptatio ’jw .’ od cooptare 'dobierać’; zob. ko-; optare, zob.
opcja.
koordynacja uzgodnienie, zharmonizowanie; upo­
rządkowane współdziałanie. || koordynata mat.
przest. współrzędna. || koordynator (nawigacyjny)
- lotn. przyrząd pokładowy do pomiaru współrzęd­
nych geogr. samolotu.
-późn.łac. coordinatio 'uzgodnienie’; zob. ko-; ordynacja.
kopernicja bot. palma pochodząca z Ameryki Płd.
i Indii. Gatunek brazylijski, zw. woskowcem, dostar­
cza wosku kamauba.
- n.łac. Copemicia ’jw .’ nazwana na cześć Mikołaja Kopernika.
kopersztych przest. miedzioryt, rycina.
- nm. Kupferstich ’jw .’; Kupfer 'miedź’ z późniąc, cuprum ’jp. ’ od
łac. aes Cyprium dosł. 'metal cypryjski’ z gr. Kýpros 'Cypr’; nm. Stich
'ukłucie; sztych’.
Kopfrechner osoba umiejąca dokonywać obliczeń
(a. rozwiązywać skomplikowane zadanie mat.) w pa­
mięci.
- nm. K o p f'głowa’; Rechner 'rachmistrz’ od rechnen 'obliczać’.
kopiejka setna część rubla, moneta zdawkowa w Ro­
sji od XVI w.
- ros. ’jw.’ od kopjó 'kopia, lanca’, z którą pierw, wyobrażony był
car na monecie.
koplanowy mat. współpłaszczyznowy, leżący na
wspólnej płaszczyźnie (np. o figurach geom. płaskich).
- zob. ko-; piani-.
kopra wysuszony miąższ orzechów palmy kokosowej.
- port. copra ’jw.’ z hmdi khóprn 'orzech kokosowy’.
KOPRO- w złożeniach; nawóz, gnój; kał; brud, plu­
gastwo; sprośność. || koprofagia odżywianie się od­
chodami; spożywanie kału (np. przez schizofre-
ników). || koprolalia obsesyjne, niepohamowane
używanie wyrazów sprośnych, wulgarnie nieprzy­
zwoitych.
- gr. kópros ’kał’; zob. -fag-; talia, zob. echolalia.
koprocesor inf. dodatkowy procesor komputera, wy­
konujący pewne wyspecjalizowane czynności (np.
operacje arytmetyczne) szybciej niż główny proce­
sor; por. procesor.
kopulacja spółkowanie, coitus, akt płciowy; zoo-
techn. krycie; łączenie się komórek płciowych (ga­
met) w zygotę.
- łac. copulatio 'połączenie’ z copulate 'łączyć’ od copula, zob.
kuplet.
korab dawn. a. poet. statek.
- łac. carabus, zob. karawela.
Koran święta księga muzułmanów, zawierająca na­
ukę Mahometa (114 sur, rozdziałów), zbiór podsta­
wowych przepisów relig. i prawnych oraz nakazów
moralnych islamu.
- arab. kur ’an 'czytanie; recytacja’ od kura 'a 'czytać; recytować’.
korbaczprzest. kańczug, harap, bicz z krótkim trzon­
kiem i długim (plecionym) rzemieniem.
- węg. korbács ’jw.’ z osm.tur. kyrbacz ’jw .’
kord 1. sztruks, prążkowana tkanina na spodnie ro­
bocze; włókno z wiskozy a. poliamidu do wzmacnia-
kord
nia opon samochodowych. 2. hist. miecz (pierwot­
nie krótki); wszelka broń sieczna. || kordzik paradna
krótka broń boczna (sztylecik obosieczny z ozdobną
rękojeścią) noszona przez oficerów marynarki i lot­
nictwa.
- 1. ang. cord ’sznur’ z gr. chordě, zob. -chord; por. kort 1. 2. węg.
kard ’mieczyk’ z pers. kard 'nóż'.
kordegarda down. pomieszczenie dla straży pałaco­
wej, odwach (zazw. w pobliżu gł. bramy).
- fr. corps de garde ’odwach’; corps 'ciało; tułów; korpus’ z łac. cor­
pus, zob. korporacja; fr. garde zob. garda.
kordelas nóż myśliwski.
- wł. gwar. cortelas 'nóż' z coltello 'jp.' od łac. cultellus 'nóż; nożyk’
zdrobn. od culter 'nóż; lemiesz’.
kordialny serdeczny, przyjazny, braterski. || kordiał
wyborny, mocny, szlachetny trunek (nalewka, wino
itp.); daw. lek wzmacniający (serce).
- śrdw.łac. cordialis 'serdeczny' od łac. cor dpn. cordis 'serce'; por.
akord; konkordancja; kuraż; mizerykordia; rerecording; scordatura.
kordon linia, szpaler z rozstawionych ludzi dla od­
grodzenia jakiejś przestrzeni, zagrodzenia ruchu;
szereg posterunków wojsk. a. policyjnych, mających
zamknąć, ograniczyć a. kontrolować dostęp, komu­
nikację (np. przez granicę); straż graniczna; granica;
por. cordon sanitaire. || kordonek skręcona nitka je­
dwabna a. bawełniana do robót ręcznych.
- fr. cordon 'sznurek; taśma; obwódka; kordon’ od corde 'powróz;
struna; nitka; cięciwa łuku’ z łac. chorda 'jelito; struna; sznur’ z gr.
chordě, zob. -chord-.
kordzik zob. kord.
korę w gr. rzeźbie archaicznej - stojący posąg młodej
dziewczyny w długiej, fałdzistej szacie; por. kuros.
- gr. kórě 'dziewczyna'.
koreferat referat napisany jako uzupełnienie a. prze­
ciwwaga referatu podstawowego. || koreferent autor
koreferatu.
- zob. ko-; referat.
korekcja usuwanie wad. || korekta poprawianie, usu­
wanie wad, usterek; druk wnoszenie poprawek, po­
prawka; strojenie (instrumentów strunowych); druk.
korektornia miejsce, gdzie pracują korektorzy. || ko-
rektywa poprawka. || korygować poprawiać (omyłki
w piśmie a. druku); dokonywać korekty.
- łac. corrector 'poprawiacz' od correcłus p.p. od corrigere 'prosto­
wać, poprawiać’; zob. kom-; regere, zob. regencja; por. correct; cor-
regidor; eskorta.
koreks światłoszczelna puszka (tank) z masy piast.,
ze szpulą wewnątrz do wywoływania filmów mało­
obrazkowych i fot. błon zwojowych.
- Correx nazwa handl.
korelacja wzajemne powiązanie, współzależność
przedmiotów, pojęć, zagadnień, zjawisk, zmien­
nych matematycznych (zwł. w statystyce), budowy
a. czynności poszczególnych części organizmu itd.
|| korelacyjny dotyczący współzależności. || kore-
lat odpowiednik; jeden z przedmiotów nawzajem od
siebie zależnych. || korelatywny współzależny, od­
powiadający.
- śrdw.łac. correlatio 'współzależność'; cor- zob. kom-; relacja.
312 korozja
korepetycja przygotowywanie z uczniem lekcji za­
danych w szkole; (pop. repetycja) przygotowywanie
śpiewaków, chórzystów a. baletu do występów. || ko­
repetytor nauczyciel (a. zastępca dyrygenta opery)
udzielający korepetycji.
- nm. Korrepetition 'ćwiczenie partii wokalnej przy pomocy fortepia­
nu’; Kor- zob. kom-; repetycja.
korespondencja wymiana listów; pisanie, zbiór li­
stów; listy; artykuł nadesłany do gazety (czasopisma)
z informacjami z terenu a. z zagranicy;^, odpowied-
niość. || korespondent ten, kto prowadzi z kimś ko­
respondencję; urzędnik zajmujący się koresponden­
cją biura; reporter przebywający stale a. chwilowo
w terenie a. za granicą; (członek k.) najniższy stopień
członka akademii.
- śrdw.łac. correspondens dpn. correspondentis p.pr. od corresponděre
'odpowiadać sobie’; cor- zob. kom-; łac. responděre, zob. respons.
korfball sport, gra podobna do koszykówki, zade­
monstrowana po raz pierwszy w 1902 r. w Holandii,
rozgrywana na boisku o wymiarach 90 x 40 m, pod
gołym niebem, przez 2 drużyny po 12 osób (sześć
kobiet i sześciu mężczyzn).
- ang. 'jw.'; hol. korf'kosz’; ang. bali 'piłka'.
kornak dozorca słoni, kierujący nimi w czasie jazdy,
pracy itp.; por. mahaut.
- fr. cornac 'jw.' z (?) syng.
korner przest. rzut rożny, róg (w piłce nożnej).
- ang. corner 'kąt (pokoju); narożnik; jw .’ z łac. comu, zob. komet.
kornet nakrycie głowy zakonnicy; down. czepiec ko­
biecy; down. stopień (pod)oficerski w kawalerii ros.,
fr. i bryt.; hist. oddział lekkiej jazdy (rajtarii); piston,
instrument muz. dęty podobny do trąbki, stosowany
gł. w orkiestrach dętych.
- fr. comette 'czepiec; komet (zakonnicy); dawn. sztandar, chorąży
(w kawalerii)’ i wł. cornetto 'trąbka' od łac. comu 'róg'; por. komer;
Amaltei róg; tricome.
korniszon mały, zielony ogórek marynowany, służą­
cy jako dodatek do potraw mięsnych.
- fr. cornichon 'jw.; głuptas, dudek’ od com e 'róg' z łac. comu, zob.
komet.
koromysło u k r przest. nosidło do wiader z wodą, in.
jarzemka, kluki, sądy.
korona ozdoba wkładana na głowę monarchy jako
oznaka władzy; władza monarsza; hist. (Korona)
rdzenna Polska, bez Litwy; górna część (drzewa,
okwiatu; drogi; wału, zapory; zęba; rogów jelenia);
sztuczna osłona korony zęba; waluta Czech i Sło­
wacji (koruna = 1 0 0 halerzy), Estonii (= 100 cen­
tów), Szwecji (krona = 1 0 0 óre), Islandii (krona =
100 aurar), Danii i Norwegii (krone =1 0 0 óre) oraz
dawn. Austrii; (k. słoneczna) zewn. warstwa atmos­
fery Słońca.
- łac. corona 'wieniec; gzyms’ z gr. koronę 'przedmiot zakrzywiony;
pierścień’ od koronós 'zakrzywiony'; por. kronprinc.
korowaj ukr., w dawn. Rosji i na Ukrainie - rodzaj
placka (kołacza) weselnego a. świątecznego.
korozja zmiany na powierzchni ciał stałych (np. skał,
metali) wskutek (elektro)chemicznego działania śro­
 korozja
dowiska (np. atmosfery, wody, roztworów elektroli­
tu.). || korozyjny.
- późn.łac. corosio 'gryzienie’ z łac. corrodere 'rozgryzać’; cor- zob.
kom-; rodere, zob. erozja.
korporacja wielkie, rozgałęzione przedsiębior­
stwo, spółka akcyjna przem. a. handlowa., zwł.
amer.; przest. stowarzyszenie, organizacja (zawo­
dowa), zazw. posiadająca osobowość prawną; śrdw.
cech rzemieślniczy, gildia; stowarzyszenie studenc­
kie (w Niemczech po 1815 r. narodowo-liberalne, po
1870 r. - nacjonalistyczne; w Polsce, na ich wzór, do
1939 r.). || korporał Kość. rz.kat. lniana chusta prze­
chowywana w tabernakulum, którą podkłada się pod
monstrancję, pod kielich we mszy i pod puszkę przy
rozdzielaniu komunii (nazwa z łac. corpus Christi). ||
korporant członek korporacji studenckiej. || korpu­
lentny tęgi, zażywny, otyły. || korpus tułów; kadłub;
jednostka operacyjna wojska, złożona z kilku dywizji
a. brygad; (k. kadetów) dawn. średnia szkoła wojsk.,
(k. oficerski) ogół oficerów, wchodzących w skład do­
wództwa wojsk., (k. dyplomatyczny, konsularny) zob.
corps diplomatique, corps consulaire; druk. zob. gar­
mond. || korpuskularny fiz. cząsteczkowy.
- amer.ang. Corporation 'zrzeszenie; spółka (przem., handl.); zbioro­
wa osoba prawna’ od śrdw.łac. corporatio 'związek; połączenie czę­
ści’ (z łac. corporare 'ucieleśnić; zabijać’); łac. corpulentus 'opasły;
gruby’ i corpusculum (zdrobn.) od corpus 'ciało'; por. gorset.
korral zob. corral.
korrida zob. Corrida...
korroborj festyn nocny z pieśniami i symboliczny­
mi tańcami, którym krajowcy austral. święcą ważne
wydarzenia.
- ang. corroboree 'jw.; ( w Australii:) uroczystość, zabawa, zwł. hała­
śliwa’ z jęz. plemion Nowej Płd. Walii (Australia).
korsarstwo zob. kaperstwo; lit., art. plagiat; por. pi­
ractwo. || korsarz zob. kaper. || korso planty, szero­
ka aleja miejska, miejsce spacerów i przejażdżek,
deptak, promenada; defilada (karnawałowa) ozdo­
bionych i ukwieconych pojazdów (gł. we Włoszech
i płd. Francji).
- wł. corsaro 'korsarz; kaper’ (ze śrdw.łac. cursarius 'pirat') i wł. cor­
so ’(prze)bieg; kurs; korso’ od łac. cursus, zob. kurs; por. huzar.
kort 1. ciężka tkanina wełniana o splocie złożonym.
2. plac do gry w tenisa.
- ang. cord zob. kord 1. 2. court 'dziedziniec; hala; boisko; jw. 2;
dwór; umizgi; sąd; zebranie’ z łac. cohors, zob. kohorta.
Kortezy nazwa parlamentu w Hiszpanii.
- hiszp. i portug. cortes 'jw.' l.mn. od corte 'dwór' z łac. cohors, zob.
kohorta.
kortyzon chem. hormon wytwarzany przez korę nad­
nerczy, oddziaływającą na całokształt przemiany ma­
terii, od 1946 r. otrzymywany także syntetycznie.
- n.łac. cortison 'jw.' z łac. cortex dpn. corticis 'kora; łupina;
skórka’.
korumpować zob. korupcja.
korund tlenek glinu, minerał najtwardszy po dia­
mencie, mętny, szary (k. zwyczajny), przezroczysty,
czerwony (rubin) a. niebieski (szafir).
- tamil. kuruntam 'rubin'.
313 kosmetyk
korupcja zepsucie, demoralizacja; przekupstwo, ła­
pownictwo, sprzedajność. || korumpować demorali­
zować; przekupywać.
-ła c . corruption 'zepsucie; przekupstwo’ o d corrumpere 'rozszarpać'
zniszczyć; zepsuć (moralnie)’; cor- zob. kom-; rumpere, zob. ruptura.
korweta dawn. żaglowy okręt wojsk., mniejszy od
fregaty, jednopokładowy, zazw. z jednym rzędem
dział; b. zwrotny okręt eskortowy, mniejszy od nisz­
czyciela, uzbrojony w działa przeciwlotnicze i bom­
by głębinowe.
- fr. coryette 'jw.'.
korybanci mit. gr. orszak Kybele, frygijskiej bogini
płodności, towarzyszący jej w orgiastycznym tańcu,
przy hałaśliwej muzyce; kapłani Kybele, występują­
cy jako korybanci w czasie świąt, w orgiastycznych
procesjach i obrzędach.
- gr. Korybas dpn. Korybantos 'jw.'
Korydon sielankowy pasterz, idylliczny wieśniak;
zdumiały z miłości młodzieniec.
- z Wergiliusza (Ekloga, 7); również u Terencjusza.
koryfeusz znakomitość, człowiek wybitny, przodu­
jący w jakiejś dziedzinie nauki, sztuki itp.; tancerz,
solista w zespole baletowym.
- łac. coryphaeus 'mistrz; przywódca’ z gr. koryphaios 'przodownik
(chóru) od koryphś 'szczyt'.
korygować zob. korekta.
koryncki styl - odgałęzienie jońskiego porządku ar­
chitektonicznego, powstałe w końcu V w. p.n.e., sto­
sowane szerzej dopiero w czasach rz., Tabl. 27; por.
akant. || koryntki rodzynki greckie, drobne, bez na­
sion, barwy odjasnożółtej do ciemnobrunatnej. || Ko­
ryntu córa - żart. prostytutka.
- gr. Kórinthos 'Korynt, prastare miasto w Grecji Śr.’
kosmea bot. onętek, lud. ponętek.
-n .ła c . Cosmea 'jw.'
kosmetyk środek służący do upiększania ciała (róż,
szminka, puder, tusz, lakier itp.). || kosmetyka sztu­
ka upiększania i pielęgnacji skóry, włosów, paznok­
ci itp. || kosmiczny odnoszący się do wszechświa­
ta; znajdujący się w (pochodzący z) przestrzeni poza
Ziemią; wszechświatowy. || kosmita gość przyby­
ły na Ziemię z kosmosu. || kosmodrom lotnisko po­
jazdów kosmicznych. || kosmogonia teoria usiłująca
wyjaśnić pochodzenie wszechświata. || kosmologia
nauka o budowie wszechświata (jako całości). || ko-
smonautyka zob. astronautyka. || kosmopolityzm
postawa i ideologia wychodząca z założenia, że oj­
czyzną człowieka jest cały świat, tj. nasz maleńki (we
wszechświecie) glob (zob. Spaceship Earth), że jeste­
śmy obywatelami świata (por. civis totius mundi), że
zagrożenia środowiska, a także dobre i złe skutki cy­
wilizacji nie znają granic. || kosmos wszechświat. ||
kosmotron zob. akcelerator. || kosmowizja transmi­
sje TV nadawane z przestrzeni kosmicznej, z sateli­
tów, pojazdów kosmicznych, Księżyca i planet; por.
stratowizja.
- gr. kosmetikós 'biegły w zdobieniu’ od kosmetós 'uporządkowany'
z kosmein 'układać; zdobić’ od kosmos 'porządek; wszechświat; ozdo­
ba’; zob. -drom; -gon- 2; -log; log-; nautyka; kosmopolites 'obywatel
świata’;polites, zob. polityka; wizja.
kosoworotka
kosoworotka męska rubaszka ros. ze skośnym koł­
nierzykiem i bocznym zapięciem na piersi.
-r o s . ’jw .’; kosój ’skośny, pochyły’; wórot 'kołnierz’.
kostium ubiór kobiecy złożony z żakietu i spódni­
cy; ubiór używany tylko w pewnych sytuacjach, np.
przez aktorów na scenie, w filmie, TV, przez spor­
towców na zawodach; przebranie karnawałowe. ||
kostiumologia nauka o historii ubiorów, o kostiu­
mach teatr., film. itp.
- fr. costume 'ubiór; kostium’ z wł. costume 'obyczaj; ubiór’ od łac.
consuetudo ’(przy)zwyczaj(enie)’ z consuescere 'przyzwyczajać
(się)’; zob. kom-; suescere ’jp.’
koszer(ny) nadający się do użytku (konsumpcji)
zgodnie z żyd. przepisami relig.; por. trefny.
- jid. koszer 'rytualnie czysty’ z hebr. koszer 'właściwy, odpowiedni’.
koteria klika, ekskluzywna grupa osób popierają­
cych się nawzajem. || koteryjność klikowość.
- fr. coterie 'koteria’.
koto jap., długa cytra o 13 jedwabnych strunach, na­
rodowy jap. instrument muz.
koturn pantofel na wysokiej podeszwie, łączącej się
z obcasem. || koturnowy przen. przesadnie podnio­
sły, uroczysty, napuszony, patetyczny (styl).
- łac. cothumus z gr. kothornos 'obuwie myśliwskie; obuwie aktorów
tragicznych: buty z cholewkami, a od okresu hellenistycznego - trze­
wiki na drewnianej, szczudłowato podwyższonej podeszwie’.
kotylion zbiorowa zabawa figurowa, przy której tan­
cerze noszą ozdobne oznaki, inne dla każdej pary;
oznaka, „order” (maskotka, wstążka, bukiecik) przy­
pinany tańczącym.
- fr. cotollon 'spódnica; jw.’ od cotte śrdw. 'płaszcz (rycerski); spódni­
ca wiejska’, ze st.g.nm. chozza 'płaszcz z grubej wełny’.
kowboj zob. cowboy.
koza jap., dosł. 'katedra uniwersytecka, profesura’;
na uniwersytetach japońskich - zespół naukowo-
dydaktyczny składający się z profesora, profesora
nadzwyczajnego, docentów, asystentów i personelu
technicznego; każdy zespół działa niezależnie, a każ­
dy z jego pracowników wiąże się ze swoją grupą nie­
omal dożywotnio.
kozer zob. causeur.
kozetka niewielka, wyściełana kanapka dwuosobo­
wa (XIX w.); wąski tapczanik.
- fr. causette 'pogawędka’ od causer 'gawędzić’ z łac. causari, zob.
causeur.
kozuka jap., nóż noszony w pochwie miecza.
kraal u Hotentotów a. Kafrów w płd. Afiyce: chata,
grupa chat, wieś, zagroda dla bydła; zagroda dla słoni
na Cejlonie, w Indiach a. w Laosie; por. corral.
- afrik. z portug. curral 'zagroda dla bydła’.
krach bankructwo, upadłość; ogólne załamanie się
ekonomiczne, katastrofa gospodarcza; przen. klęska
(planów życiowych, idei itp.).
- nm. 'trzask, łoskot; krach (banku itp.); gwałtowna scena, kłótnia’.
-KRACJA w złożeniach: forma rządu; państwo ma­
jące taką formę rządu; warstwa, klasa społ. a. polit.;
teoria rządu a. organizacja społ. || -KRATA w zło­
314 -kratyczny
żeniach: stronnik, głosiciel jakiejś teorii rządzenia;
członek warstwy, klasy (rządzącej, dominującej). ||
-KRATYCZNY. || -KRATYZM.
- gr. kratós 'siła, moc; władza, siła polit.’; por. arystokracja; biurokra­
cja; demokracja; fizjokratyzm; ochlokracja; pajdokracja; pankration;
plutokracja; technokracja; teokracja; timokracja.
kraj car zob. grajcar 1.
krajer żegl. 1. jednomasztowy żaglowiec handl.
używany na Bałtyku w XV-XVI w. 2. trójmaszto-
wy towarowy żaglowiec lugier używany na Bałtyku
w XIX w.
- 1 . nm. Kreier. 2. ang. crayer.
krąkauer żart., iron. mieszkaniec Krakowa.
-n m . ’jw .’ o d Krakau 'Kraków’.
krakelura piast, siatka spękań werniksu, farby a. za­
prawy w obrazach lub szkliwie a. polewy w ceramice
(niekiedy wywoływane sztucznie, w celach art.).
- fr. craąuelure 'łuszczenie się, pękanie (lakieru, farby)’ od craąuer
'trzeszczeć; (roz)padać (się)’, dźwiękonaśl.
kraken norw., mityczny potwór morski olbrzymich
rozmiarów, którego jakoby widuje się niekiedy u wy­
brzeży Norwegii.
krakersy rodzaj chrupkich herbatników.
- amer.ang. crackers 'sucharki’ (odpowiednik bryt.: biscuits, zob. bi­
skwit).
krakowanie, kraking proces technologiczny stoso­
wany gł. w petrochemii, w którym następuje rozkład
ciężkich i małowartościowych destylatów dla otrzy­
mania produktów lżejszych, lotniejszych; k. katali­
tyczne) chem. proces rozszczepiania wielkich cząste­
czek węglowodorów na węglowodory o mniejszej
liczbie atomów węgla.
- ang. cracking ’jw.’ z gerundium od crack 'trzaskać; (roz)łupać;
chem. rozkładać (ciężkie oleje)’.
KRANIO- w złożeniach: czaszka; czaszko-.
- gr. kranion 'czaszka’; por. migrena.
kras zespół (a. obszar występowania) zjawisk wy­
twarzanych przez podziemne rozpuszczające działa­
nie wody w terenach zbudowanych z wapieni, dolo­
mitów, gipsów a. soli (jaskinie, ponory, wywierzyska,
podziemne krążenie wód). || krasowy.
- Kras, serb. nazwa wyżyn wapiennych w paśmie Gór Dynarskich
w Jugosławii.
-krata zob. -kracja.
krategus bot. głóg.
- n.łac. Crataegus ’jw.’ z gr. krataigos ’jp.’ prawdop. od kratós, zob.
-kracja.
krater lejkowaty wylot (komina) wulkanu; wyrwa
w powierzchni Ziemi spowodowana upadkiem me­
teorytu, wybuchem bomby itp.
- gr. krater 'kocioł, dzban do mieszania wina z wodą’ od kerannynai
'mieszać’; por. idiosynkrazja.
kraton geol. lądowa tarcza krystaliczna, stosunkowo
stała i sztywna część skorupy ziemskiej, zazw. znaj­
dująca się w śr. części kontynentu.
- gr. odmiana od kratós 'siła, potęga’.
-kratyczny, -kratyzm zob. -kracja.
 kraul
kraul zob. crawl.
kreacja (oceniany pozytywnie) sposób odtworze­
nia postaci scenicznej przez aktora; oryginalny pro­
dukt domu mód damskich, oryginalne dzieło modyst-
ki, damskiego szewca, fryzjera itd.; przest. (u)twór,
dzieło, wytwór; dawn. mianowanie. || kreacjonizm
doktryna a. teoria powstania świata, utrzymująca, że
materię, wszelkie formy życia i wszechświat stwo­
rzył z niczego transcendentny Bóg (por. ewolucjo-
nizm); doktryna teologiczna, wg której dusza ludz­
ka tworzona jest w każdym osobniku indywidual­
nym aktem kreacji. || kreatura nikczemnik, nędznik,
podlec; zausznik, poplecznik, pomagier, kumoter,
protegowany, istota. || kreaturalny przedstawiający,
uwydatniający w istocie ludzkiej to, co w niej pod­
lega cierpieniom i troskom, co skazane na przemi­
janie, śmierć i rozkład. || kreować tworzyć, ustana­
wiać, wprowadzać; teatr, odtwarzać rolę sceniczną;
przest. mianować; obierać.
- późniąc, creatura 'stworzenie’ i łac. creatio 'tworzenie’ od creare
'tworzyć'.
kreda geol. trzeci okres mezozoiku, Tabl. 7; biała
skała osadowa wapienna z licznymi szczątkami sko­
rupek organizmów morskich.
-ran . Kreide ’jw .’ z łac. creta 'kreda'.
kredo zob. credo.
kredyt ekon. pożyczka; upoważnienie (klienta przez
bank) do zaciągania pożyczek w granicach określo­
nego limitu; pot. (kupno a. sprzedaż na) rachunek;
przest. zaufanie, (dobra) wiara, mir.
- łac. creditum 'rzecz powierzona, pożyczona’ od credere, zob.
credit.
kremacja palenie zwłok. || krematorium budynek
przeznaczony do spalania zwłok ludzkich.
- n.łac. crematorium 'jw.' i łac. crematio 'spalanie' od cremare 'spalać
(zwł. zwłoki)’; zob. -orium.
kreml ros., gród warowny, w epoce feudalizmu cen­
trum adm. i targowe miast dawnej Rusi, zachowany
w wielu miastach, m.in. w Moskwie (Kreml); por. al­
kazar.
krenelaż zob. blanki.
- fr. crénelage 'karbowanie, ząbkowanie’ ze st.fr. crener 'nacinać, kar­
bować’.
krenologia gałąź hydrogeologii, nauka o źródłach
wód.
- gr. krśne 'źródło' (por. Pegaz, Hipokrene); zob. log-.
Kreol dawn. człowiek pochodzenia europ, urodzo­
ny w Indiach Zach., hiszp. Ameryce i osiedlach fr.
Ameryki Płn.; potomek wczesnych fr. (niekiedy
hiszp.) osiedleńców na płd. USA, zwł. w stanach
położonych nad Zatoką Meks., zachowujący język
i kulturę fr.
- fr. créole 'Kreol' z hiszp. criollo 'jp.' z port. crioilo 'jp.'
kreować zob. kreacja.
krepdeszyn krepa chińska, miękka, lekka tkanina
z jedwabiu naturalnego a. sztucznego, o splocie płó­
ciennym, używana, zwł. dawn., na bieliznę damską
i suknie.
315 krokiet
- fr. crepe de Chine dosl. 'krepa chińska; jw .’; crepe 'krepa' z łac.
crispus 'kędzierzawy, karbowany’.
krescent lit. utwór, w którym każdy następny wers
jest o sylabę dłuższy od poprzedniego (odwrotność
dekrescenta).
- łac. (versus) crescentus 'jw.' od crescere, zob. crescendo.
Krethi i Plethi zob. Cereci i Feleci.
kreton cienka tkanina bawełniana o splocie płócien­
nym, opalana, przypominająca perkal, używana na
bieliznę, fartuchy, lekkie sukienki.
- fr. cretom e od nazwy miejscowości Creton (dep. Eure), gdzie
w XVI-XVIII w. wyrabiano płótna.
kretyn idiota, głupiec, tępak, bałwan; med. człowiek
mający objawy kretynizmu, matołectwa, upośledze­
nia fiz. i umysłowego na tle niedoczynności tarczycy.
- fr. cretinisme 'kretynizm' od cretin 'kretyn' z dial. fr. cretin 'chrze­
ścijanin (w pierw, sensie: też człowiek, nasz bliźni) - o chorych na
kretynizm alpejczykach’ od łac. christianus 'chrześcijanin'.
kreza okrągły, marszczony, plisowany lub fałdowany
kołnierz a. mankiet; zob. kryza. || krezka mała kre­
za; anat. dwublaszkowy fałd grzbietowy otrzewnej,
podtrzymujący różne narządy jamy brzusznej (jak je­
lita, jajniki) i będący pomostem dla naczyń krwionoś­
nych i limfatycznych; w l.mn. flaki cielęce.
- dawn.nm. Kröss 'kołnierz koszuli’ (dziś Gekröse 'kreza; krezka; fla­
ki’) od kraus 'kędzierzawy'.
krezus bogacz, milioner.
- łac. Croesus z gr. Kroisos, ostatni król Lidii (od ok. 560 do 546 r.
p.n.e.) w Azji Mn., słynny z niesłychanych bogactw; por. Herodot
(Dzieje, 1, 50); Teokryt (8, 53; 10, 32).
kriket zob. cricket.
kril norw., skorupiaki, ślimaki i larwy planktonowe
stanowiące gł. pożywienie waleni bezzębnych (jak
wal, płetwal błękitny, finwal, humbak, które pokarm
ten scedzają przez rogowe płyty fiszbinów) i fok.
KRIO- w złożeniach: zimno; zimny; zamarzający,
krzepnący; dotyczący lodu. || kriofizyka fizyka ni­
skich temperatur. || kriogenika technika wytwarza­
nia i utrzymywania b. niskich temperatur. || kriotron
elektroniczny przełącznik nadprzewodnikowy.
- gr. kryos 'mróz; lód’; zob. fizyka; -gen-; (elek)tron.
kripo niemiecka policja kryminalna.
- skrót od nm. Kri(minaI)po(lizei) 'policja kryminalna’.
kris sztylet malajski a. indonezyjski, zwykle o węży­
kowatej klindze z bruzdami i dwoma ząbkowanymi
ostrzami; por. fakon.
-m alaj. keris 'jw.'
Kristallnacht nm., noc kryształowa.
- nazwa antyżydowskiej akcji pogromowej w Niemczech hitlerow­
skich, w nocy z 9 na 10 XI 1938 r.
kristiania zob. krystiania.
kriuki ros., znaki neumatyczne używane do za­
pisu śpiewów liturgicznych cerkwi prawosławnej
(.znamienny] rozspiew) w XIII-XVII w.
krokiet 1. sport, kilkuosobowa gra towarzyska,
w której każdy gracz przetacza drewniane kule
(swojej barwy) uderzeniami drewnianego młotka
krokiet
przez druciane bramki aż do pola; wybicie z pola
kuli przeciwnika. 2. kula z mięsa, ryżu a. ziemnia­
ków smażona w tłuszczu; rodzaj kruchego, płaskie­
go ciasteczka.
- 1. ang. croquet ’jw. 1’ z fi. dial. ’kij hokejowy’ od st.płn.fi. ’kij pa­
sterski’ zdrobn. od croc ’hak’ pochodzenia skand. 2. fi. croquet(te) ’jw.
2; cienka tabliczka czekolady’ od croquer ’chrupać’ dźwiękonaślad.
krokosz bot. saflor.
- krókos, zob. krokus.
krokszyn archit. występujące przed lico muru za­
kończenia belki stropowej, zazw. rzeźbione, stoso­
wane jako wspornik, konsola.
- nm. Kragstein (pod wpływem Kragen dawn. 'szyja; kołnierz’);
Tragstein ’jw .’; tragen 'nosić; dźwigać’; Stein 'kamień’.
krokus bot. szafran.
- łac. crocus 'szafran (roślina i kolor)’ z gr. krókos ’jw .’
kromłech dolmen; krąg monolitów, zazw. otaczają­
cych dolmen a. kopiec, z okresu neolitu, gł. w Bre­
tanii i Anglii.
- wal. cromlech ’jw .’; erom r.ż. od erwm 'zgięty’; llech 'płyta,
tablica’.
kromom zob. krummhom.
kronika dzieło hist. okresu przednaukowego; opis,
zapis ważniejszych wydarzeń ułożony wg ich następ­
stwa (zazw. nie wyjaśniający ich związku przyczyno­
wego), w kolejności dat; stały przegląd (prasowy, fil­
mowy, RTV itd.) wiadomości a. wydarzeń bieżących.
|| kronikarz.
- gr. chronika 'rocznik’ od chrónos, zob. chron(o)-.
kronprinc hist. następca tronu króla Prus a. cesarza
n m .
- nm. Kronprinz 'następca tronu’; Krone 'korona’ zob. korona; Prinz
'książę’ z łac.princeps 'pierwsza osoba; wódz; książę’; prin- od p ri­
mus 'pierwszy’; -ceps od capere, zob. antycypacja.
kror dziesięć milionów; 10 milionów rupii.
- hindi karor ’jw .’
kroton bot. krocień.
- n.łac. Croton ’jw .’ z gr. krotón zool. 'kleszcz’; bot. ’rącznik’.
kruchta przedsionek kościoła (staropolskie: babi­
niec).
- łac. erypta 'grota; kryta galeria; grób’ z gr. kryptę zob. krypt-.
krucjata zbrojna wyprawa^ krzyżowa śrdw. rycer­
stwa dla uwolnienia Ziemi Św. (Palestyny) spod pa­
nowania Saracenów (X I- XIII w.); wyprawa a. woj­
na przeciw niewiernym a. heretykom, sankcjono­
wana przez Kościół rz.kat.; przen. wszelka społ.
działalność zaradcza przedsiębrana z zapałem i entu­
zjazmem (np. przeciw alkoholizmowi).
- śrdw.łac. cruciata 'krzyżowa’ od łac. crux dpn. crucis 'krzyż’; por.
cross-country; cruzeiro; grajcar 1; Hakenkreuz.
krucyfer osoba niosąca krzyż na procesji.
- późniąc, crucifer ’jw.’; c n a , zob. krucjata; zob. -fer.
Krugerrand płd.afrykańska złota moneta o ciężarze
jednej uncji (28,35 g), z popiersiem prezydenta Pau­
la Krugera (1825-1904) na awersie, wybita po raz
pierwszy w 1967 r.
- afrik. ’jw.’ od Kruger i rand 'waluta Republiki Płd. Afryki’,
krugom durak kompletny, zupełny głupiec.
316 KRYPT-
- ros. dosl 'głupi dookoła; jw .’; krugóm 'dookoła’ od krug 'koło;
krąg’; durak 'dureń; głupiec’ od dur 'swawola; głupstwa; obłęd’.
krummhorn, kromom, krzywuł, instrument muz.
dęty stroikowy w kształcie drewnianej rury z sied­
mioma otworami bocznymi i łukowato wygiętą dol­
ną częścią, pop. w XVII w.
-n m .; krumn 'krzywy';Horn 'róg'.
krup med. dławiec, błonica krtani.
- ang. croup 'jw.'
krupier w domach gry hazardowej: pracownik (ka­
syna) prowadzący grę przy stole.
- fr. croupier {dawn. 'siedzący za kim na koniu’); 'jw.; cichy wspól­
nik’ od croupe 'krzyż (zwierząt); grzbiet (góry)’.
krupon czaprak, środkowa część skóry wołu a. kro­
wy, po odcięciu części pokrywających łeb, brzuch,
nogi i ogon.
- fr. croupon 'jw.' od croupe 'kłąb, zad (zwierzęcia)’.
kruszon napój chłodzący z wina, cukru i cytryn, po­
marańcz a. soku owocowego.
- fr. cruchon 'dzbanek’ od cruche 'dzban’.
krykiet zob. cricket.
kryłątyje słowa ros., zob. epea pteroenta.
kryminalista przestępca, zbrodniarz. || kryminali­
styka nauka o technice i taktyce popełniania i wy­
krywania przestępstw, zapobiegania im oraz ścigania
sprawców. || kryminał pot. więzienie, areszt; czyn
występny, zbrodnia; powieść detektywistyczna; żart.
rzecz wykonana skandalicznie, haniebnie, źle; skan­
dal. || kryminolog znawca prawa karnego, specjali­
sta w dziedzinie kryminologii, nauki o przestępczo­
ści jako zjawisku społecznym.
- łac. criminalis 'zbrodniczy’ od crimen 'zbrodnia’; zob. -log; log-;
por. inkryminować; rekryminacje.
krynolina obszerna spódnica w formie dzwonu,
upięta na obręczach a. sztywnej włosiance, noszo­
na przez elegantki w latach 1840-65; podobnie: ver-
tugadin w Hiszpanii (XVI-XVII w.) i rogówka (pa-
nier) w 2. poł. XVIII w.
- wł. crinolino dosl 'materiał o wątku z włosia i osnowie z lnu’; crino
'włos koński’ z łac. crinis 'włos'; wł. lino ’len’ z gr. linon 'len; nić’.
krypa, barka, duża, otwarta, płaskodenna łódź rzecz­
na w kształcie wydłużonego prostokąta, niekie­
dy, zwł. w dużych jednostkach, z pomieszczeniem
mieszkalnym na rufie, używana od XIX w. do prze­
wozu towarów; czółno wydrążone z pnia; koryto wy­
żłobione z pnia.
- nm. Krippe 'żłób; żłóbek; szopka’.
KRYPT-, KRYPTO- w złożeniach: ukryty; przy­
kryty; niewidoczny; zamaskowany; tajny; zakonspi­
rowany. || krypta sklepione pomieszczenie pod ko­
ściołem, zwykle kaplica a. miejsce składania zwłok.
|| krypteja tajna policja młodzieżowa w Sparcie;
prowadzone przez nią tajne patrolowanie Lakonii,
połączone ze śledzeniem, wydawaniem władzom, a.
nawet skrytym zabijaniem na miejscu helotów po­
dejrzanych o zagrażanie bezpieczeństwu państwa. ||
kryptografia sztuka pisania szyfrem, pismem zro­
zumiałym tylko dla wtajemniczonych, sporządza­
 KRYPT-
nia kryptogramów, tekstów szyfrowanych. || kryp-
tomeria bot. cedr japoński, szydlica. || krypton
chem. pierwiastek, gaz szlachetny, helowiec, Tabl. 1.
|| kryptonim wyraz a. inicjały maskujące właściwą
nazwę a. nazwisko; por. alias.
- łac. crapta 'sklepienie; jama' z gr. kryptę 'jw.' od kryptós 'ukry­
ty' i krypteia 'krypteja' z kryptein 'ukrywać'; por. apokryf; grotesk;
kruchta; zob. -graf; gram-; -onim.
kryspinady prezenty na cudzy koszt.
- od św. Kryspina, który szył darmo ubogim buty ze skóry nie będą­
cej jego własnością.
KRYSTAL(O)- w złożeniach: kryształ. || krysta­
lizacja proces wydzielania się substancji w posta­
ci kryształów z roztworów a. stopów. || krystalogra­
fia nauka badająca wszelkie własności geom., fiz.
(-chem.) ciał krystalicznych.
- gr. krastallos 'lód; kryształ’; zob. -graf-.
krystiania jedna z ewolucji narciarskich wykonywa­
nych dla zatrzymania się a. zmiany kierunku jazdy.
- od dawnej nazwy stolicy Norwegii: Christiania (do 1624 i od 1925 r.
-O slo ).
kryterium sprawdzian sądu, probierz, miernik, miara
oceny; sport., pop. wyścig kolarski na trasie w obwo­
dzie zamkniętym. || krytycyzm postawa poznawcza,
polegająca na kontroli prawdziwości każdego twier­
dzenia, gotowości do analizy i sprawdzania własnych
poglądów w świetle nowych faktów, przeciwstawna
dogmatyzmowi (por. sceptycyzm); fil oz. stanowisko,
wg którego analiza uzdolnień i granic poznawczych
człowieka (teoria poznania) poprzedzać winna inne
dociekania filoz. (Kant); skłonność do krytykowania.
|| krytyka analiza i ocena wartości (dobrych i złych
stron) czegoś; pot. ocena ujemna, ganienie, wykazy­
wanie braków, niedociągnięć; recenzja; ogół kryty­
ków, autorów krytyk, recenzentów. || krytykanctwo
krytyka dla krytyki, nagminne wytykanie nie ist­
niejących a. nieistotnych błędów lub braków (zwł.
w działalności instytucji, władz itd.); krytyka insty­
tucji w ocenie osób odpowiedzialnych za jej działal­
ność. || kryzys moment, okres przełomu, przesilenie,
decydujący zwrot; okres załamania gospodarczego.
- późn.łac. criterium 'miernik' z gr. kriterion 'znak rozpoznawczy;
sąd’, kritikós 'umiejący rozróżniać, sądzić, oceniać’ i krisis 'odsiew;
wybór; rozstrzygnięcie’ od krinein 'odsiewać; rozdzielać; wybierać;
decydować, sądzić’; por. diakrytyczne znaki; hipokryta.
kryza mech. przepływomierz (a. regulator prze­
pływu) w postaci płytki z otworem umieszczonej
w przewodzie rurowym.
- zob. kreza.
kryzys zob. kryterium.
KSANT(O)- w złożeniach: żółty.
- gr. ksanthós 'żółty'.
Ksantypa kobieta zła, złośliwa; żona kłótnica, jędza,
wiedźma.
- gr. Ksanthippe, imię żony Sokratesa; jej sława jako sekutnicy (por.
Ksenofont, Symposium, 2, 10) była zapewne skutkiem oszczerstw
wrogich kobietom cyników.
-KSEN-; KSENO- w złożeniach: gość; obcy; cu­
dzoziemiec; intruz; wciśnięty; por. hetero-. || ksenia
zob. xenia. || ksenofobia niechęć, wrogość w stosun­
317 kudli
ku do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny. || ksenon
chem. pierwiastek, gaz szlachetny, helowiec, Tabl. 1.
- gr. ksénos 'obcy; gość’; zob. fobia; por. proksenos.
-KSER(O)- w złożeniach: suchy; jałowy; suche śro­
dowisko; produkowany na sucho. || kserofile fauna
i flora stepów i pustyń. || kserofity bot. suchorośla.
|| kserografia techn. sucha, elektrostatyczna meto­
da otrzymywania kopii dokumentów, rysunków itd.,
oparta na wyzyskaniu zjawiska fotoprzewodnictwa. ||
kseroks, xeroks, kserografia.
- gr. ksěrós 'suchy’; zob. -f il-1; -fit-; -grafia; por. filoksera.
ksoana najstarsze posągi kultowe w świątyniach gr.,
wizerunki bogów wykonane z belek drewnianych
i odziane w szaty.
- gr. l.mn. od ksóanon ’jw .’
ksografia fotografia trójwymiarowa i kolorowa.
- f i .xographie '(1964r.)jw.’ na w zórxérographie, zob. kserografia.
KSYL(O)- w złożeniach: drzewo; drewno. || ksy­
lofon perkusyjny instrument muz. złożony z drew­
nianych listewek na poziomej ramie, uderzanych
drewnianymi pałeczkami (w kształcie łyżeczek). ||
ksylograf księga blokowa, z kart odbitych jedno­
stronnie z desek drzeworytniczych (XV w.); przest.
drzeworytnik.
-g r . ksýlon 'drewno'; zob. -fon-; -graf-.
kszatrija członek dawnej wyższej kasty rycerskiej
w Indiach; por. kasta.
- sanskr. 'wojownik, rycerz’ od kszatra 'posiadłość'.
ktęma es aęi dorobek o nieprzemijającej wartości;
dobro wieczyste.
- gr. ktema es a-ei ’jw.’; Tukidydes (1, 22) o swoim dziele historycz­
nym.
kto nie rabotajet, tot nie jest ros., kto nie pracuje,
ten nie je; por. quis non vult operari...
-jed n a z zasad pierwszej konstytucji radzieckiej 4-10 V I I 1918 r.
kuacza waluta Zambii i Malawi, wprowadzona
w 1969 r.; równa stu tambola (ngui).
kuan hua mandaryn.
- chiń. (pekiń.); kuan 'urzędnik'; h m 'mowa, język’.
kubatura objętość, pojemność (zazw. w metrach
sześciennych). || kubiczny sześcienny. || kubizm kie­
runek w plastyce powstały we Francji, obejmujący
k. analityczny (od ok. 1906 do 1912 r.; rozczłonko­
wanie przedmiotu na płaszczyzny i formy geom., ob­
serwowane niekiedy z różnych punktów widzenia
jednocześnie) i k. syntetyczny (od 1912 do lat dwu­
dziestych; arbitralny układ i stosunek wzajemnych
konturów i ich części na obrazie, często bez odniesie­
nia się do przedmiotu a. jego struktury).
- łac. cubus 'sześcian’ z gr. kýbos 'jp.; kostka do gry; kręg’.
kubryk zbiorowe pomieszczenie mieszkalne załogi
na statku.
- nm. Kuhbrucke dosł. 'krowi most; jw .’ z hol. koebrug 'jp.'
kucja zob. kutia.
kudu zool. wielka antylopa afrykańska o długich,
śrubowato skręconych rogach, szarobrązowej sier­
kudu
ści z pionowymi białymi pasami, w znacznej mierze
wytępiona.
- affik. koedoe ’jw .’ prawdop. z jęz. kosa ikudu, ikuda ’jp.’
kufa kadź, wielka (do kilkudziesięciu hektolitrów po-
jemności) beczka drewniana, używana (zwł. dawn.)
do leżakowania piwa (obecnie zastąpiona zbiornika­
mi z metali); gęba, morda, pysk, ryj, jadaczka; żegl.
mały statek transportowy o ukośnych żaglach.
- nm. Kufe ’jw .’ od łac. cupa 'kufa, beczka’.
kufajka zob. fufajka.
kuff zob. guffa (żaglowiec).
kufia, kafla, arab., arabskie nakrycie głowy; kwadra­
towy kawał płótna złożony w pół po przekątnej, za­
ciśnięty na głowie dwoma krążkami sznura, zazw.
z koziej sierści, zwanej agal.
kufi, kufickie pismo alfabet arabski charakteryzują­
cy się liniami i kątami prostymi, zwł. alfabet używa­
ny w Al Kufa w Mezopotamii w kosztownych wyda­
niach Koranu.
kugiel żydowskie ciasto świąteczne z klusek, ziem­
niaków a. chleba i rodzynków.
- jid. dosl 'kula; jw.’ ze stg.nm.
kuguar zob. puma.
- fr. couguar ’jw.’ z jęz. tupi susuarana ’jw .’
kujot zob. kojot.
kukaburra zool. zimorodek austral., wielkości kru­
ka, żywiący się m.in. płazami, którego głos, przypo­
minający głośny śmiech, jest sygnałem austral. roz­
głośni radiowej dla rodaków za granicą.
- ang. kookaburr ’jw.’ z jęz. ludności pierw, ’jp.’
Kukania bajeczna kraina nierobów i pasibrzuchów,
w folklorze poi. zwana niekiedy Krzeczelowem a.
Krajem Jęczmiennym; por. pays de Cocage, Schla­
raffenland.
- w ł. cuccagna 'obfitość’; jw .’
Ku-Klux(-Klan) [wym. kjuiklaks (klan)] nazwa 2
tajnych org. terrorystycznych w USA: 1) 1865-69
w płd. stanach, załóż, dla utrzymania supremacji bia­
łych nad Murzynami; 2) 1915-58, w wielu częściach
USA, nacjonalistyczna, konserwatywna, rasistow­
ska, antyimigracyjna; później działająca półlegalnie.
- amer.ang. ’jw.’; zob. klan.
kukri hindi, wygięty, krótki, o szerokiej klindze
miecz Gurkhów (środkowy Nepal).
kukuruźnik pop. mały, powolny, dwupłatowy ra­
dziecki samolot wojsk, z czasów 2. wojny świat.,
używany gł. do zwiadu.
- ros. kukuruźnik gwar. 'pole zasiane kukurydzą; j w. ’ od kukuruza 'ku­
kurydza’, w której nieomal (wg wojsk, żartu?) mógłby nurkować ni­
sko lecący samolot.
kulah, kula piast, ornament tur. z motywem stylizo­
wanego aligatora, zwł. na kobiercach; kobierzec tur.,
który jest zazw. dywanem modlitewnym z motywem
mihrabu (Giordes).
- od nazwy miasta Kula w zach. Turcji.
318 kult
kulebiak duży pieczony pieróg z farszem mięsnym,
rybnym, z ryżem, grzybami a. kapustą.
- ros. kulebiaka.
kulinarny kucharski, dotyczący gotowania, przyrzą­
dzania potraw; gastronomiczny.
- lac. culinarius 'kuchenny’ od culina 'kuchnia’.
kulis w krajach (płd.-)wsch. Azji: robotnik niewy­
kwalifikowany, źle płatny, wyrobnik, tragarz, rik-
szarz itp.
- ang. coolies l.mn. od coolie ’jw .’ z hindi kuli ’jw .’
kulisa jedna z bocznych ścian dekoracji sceny te­
atr., często w postaci kotar a. płócien malowanych,
naciągniętych na ramy; motyw kompozycji ogrodo­
wej tworzący obramienie (z drzew, krzewów a. ar­
chitektury) dla widoku, tła a. obiektu arch. lub piast.
|| Kulissenręisser teatr, aktor szarżujący, przejaskra­
wiający role, zwł. tragiczne.
- nm. ’jw .’; Kulisse 'kulisa teatr.’; reissen 'rwać, drzeć, szarpać,
targać’.
kulminacja punkt szczytowy; najwyższe nasilenie
jakiejś działalności, procesu, stanu uczuciowego itp.;
astr. górowanie, przejście ciała niebieskiego przez
płaszczyznę południka. || kulminacyjny szczytowy.
|| kulminować.
- późn.łac. culminare 'wywyższać’ od łac. culmen dpn. culminis
'szczyt’.
kulomb (C) jednostka ładunku elektr. w układzie
SI.
- od nazwiska fizyka fi.: Charles Coulomb (1736-1806).
kult oddawanie czci relig., ubóstwienie; ogół cere­
monii, praktyk relig.; wielki szacunek, cześć dla kogo
a. czego, uwielbienie; gorliwe uprawianie, rozwijanie
czego. || kultura całokształt materialnego i ducho­
wego dorobku ludności, narodu, epoki (przed)hist.;
poziom rozwoju społeczeństw, grup, jednostek w da­
nej epoce; poziom rozwoju umysł., moralnego; ogła­
da, obycie, takt; udoskonalona uprawa roli a. roślin;
jednogatunkowa hodowla mikroorganizmów dla do­
świadczeń a. szczepionek. || kulturalny odnoszący
się do (będący składnikiem) kultury; wykształcony,
obyty, dobrze wychowany. || Kulturkampf walka
rządu pras. z Kość. rz.kat. (1871—87) mająca na te­
renach poi. charakter walki z polskością. || kulturo­
wy związany z materialnym i duchowym dorobkiem
ludzkości. || kulturtregerstwo zaborcza ekspansja
Niemiec maskowana frazesami o szerzeniu kultury.
|| kulturysta sport, mężczyzna uprawiający kultu­
rystykę, zespół ćwiczeń gimnastycznych mających
rozwijać silną i harmonijną budowę ciała oraz spraw­
ność fiz. za pomocą siłowych przyrządów sport., jak
sztangi, hantle czy sprężyny różnych typów. || kulty-
wator narzędzie roln. do spulchniania grantu, usu­
wania chwastów itp. || kultywować rozwijać co z za­
miłowaniem, pietyzmem, otaczać dbałością, troską;
hołdować czemu; uprawiać, hodować (rośliny). ||
kultyzm zob. gongoryzm.
- śrdw.łac. cultivare 'uprawiać’ i ang. culturist 'zwolennik jakiejś me­
tody kształcenia umysłu a. ciała; hodowca zwierząt, zwł. nie oswojo­
nych’ (od culture 'uprawa; hodowla; kultura’) z łac. cultura 'uprawa;
kształcenie’ od cultus p.p. od culere 'uprawiać; pielęgnować; zamiesz­
kiwać’; nm. Kulturkampf'walka (o czystość) kultury (nm.)’; Kam pf
 kult
’walka’; Kulturträger 'pionier kultury’; Träger 'nosiciel; tragarz’ od
tragen 'nosić; dźwigać’.
kuluary pomieszczenie poza salą obrad (parlamen­
tu, zjazdu, konferencji, sądu itd.), gdzie odbywać się
mogą nieoficjalne spotkania, zakulisowe pertrakta­
cje, wymiany poglądów, rozmowy.
- fr. couloir 'korytarz; kuluar’ od couler 'płynąć; mijać; cedzić’ z łac.
colare 'cedzić; oczyszczać’ od colum 'sito'.
kułak ros., przest. bogaty chłop, wyzyskiwacz bie­
doty wiejskiej.
kumaryna bot. biały, krystaliczny, toksyczny lak-
ton o zapachu świeżego zżętego siana, znajdowany
w wielu roślinach (jak tonkowiec wonny, koniczy­
na), otrzymywany syntetycznie, używany w przemy­
śle tytoniowym, mydlarskim i perfumeryjnym.
- fr. coumarine 'jw.' od coumarou 'tonkowiec wonny’ z hiszp. cuma-
rń 'jp.' z port., z jęz. tupi.
kumite jap., dosł. 'przygotowanie’; walka treningo­
wa a. pokaz karate, ćwiczenie podobne do sparingu
w boksie, z tym jednak zastrzeżeniem, że przy pozo­
rowanych atakach nie wolno dotykać przeciwnika.
kumkwat bot. kinkan, fortunella.
- chiń. (kantoński) kam, kwat; kam 'złoto'; kwat 'pomarańcza'.
kiimmel kminkówka, bezbarwny likier aromatycz­
ny, przyprawiany gł. kminkiem.
-n m . 'kminek'.
kumulacja nagromadzenie, skupienie; sumowanie
się (dawek leków a. trucizn w organizmie); skupia­
nie się.
- łac. cumulare 'gromadzić' od cumulus 'kupa, gromada’; por. aku­
mulacja; cumulus.
kumys sfermentowane mleko klaczy a. oślicy, uży­
wane jako napój przez koczowników Azji Śr.
- ros. 'jw. ’ z tur. kumyz 'jw. ’
kuna waluta Chorwacji (= 100 lip).
kundalini sanskr., dosł. 'zwinięty'; w ind. tradycji
jogi - mistyczna siła życiowa a. energia duchowa
spoczywająca w uśpieniu pod ostatnim kręgiem lę­
dźwiowym do chwili, aż zbudzi ją praktyka jogi.
kuneiformiczne (pismo) klinowe.
- fr. cuneiforme z łac. cuneus 'klin'; zob. forma.
kung fu kantoński chiń., dosł. 'sztuka pięściarska’;
chiński sposób walki bez broni, z użyciem rąk i nóg
do uderzania w czule miejsca ciała.
kunktator człowiek rozmyślnie powolny w dzia­
łaniu, odwlekający decyzje, grający na zwłokę. ||
kunktatorstwo.
- łac. cunctator 'zwlekający' (od cunctari 'wahać się; zwlekać’);
przydomek Fabiusza, dyktatora rz. w czasie 2. wojny punickiej (218—
201 p.n.e.), który, świadom przewagi Kartagińczyków, unikał decydu­
jącej bitwy z Hannibalem; por. defensywa.
Künstlerroman typ powieści pop. w romantyzmie
nm., Bildungsroman, powieść edukacyjna, której bo­
hater zostaje w końcu artystą a. poetą, wyrażająca
właściwe romantyzmowi zainteresowanie rozwojem
osobowości artysty (Tieck, Novalis; również Joyce).
319 kuratela
- nm. 'jw.'; Künstler 'artysta' od Kunst 'sztuka'; Roman, zob. Ent­
wicklungsroman.
kunszt sztuka, umiejętność, mistrzostwo; rzemiosło
o charakterze art. a. precyzyjnym; dawn. kunsztyk,
sztuczka kuglarska. || kunsztowny wykonany mi­
sternie, artystycznie; mistrzowski; wytwornie ozdo­
biony.
- nm. Kunst 'sztuka; zręczność; biegłość; kunszt’.
kupała kupałowa noc, dawn. odpowiadający pol­
skiej sobótce obchód letniego przesilenia słoneczne­
go u Słowian wsch., zwł. na Rusi.
- ukr. kupało pochodzi od 'kąpieli' i nawiązuje do chrztu w Jordanie
(święto Jana Chrzciciela); jednak obrzędy kupały, tak jak sobótki, po­
chodzą od dawnych, pogańskich uroczystości słowiańskich.
kupaż mieszanie różnych win dla otrzymania pro­
duktu o pożądanych właściwościach.
- fr. coupage 'jw.' od couper ’(prze)ciąć; mieszać (wino z czym)’ od
coup 'uderzenie' od późniąc, colphus 'jp.' z łac. calaphus 'cios pię­
ścią’ z gr. kólaphos 'policzek (uderzenie)’; por. couvee.
Kupido, Kupidyn mit. rz. bóg miłości, utożsamia­
ny z gr. Erosem, przedstawiany jako nagi chłopczyk
z łukiem i strzałami; Amor.
- łac. Cupido dpn. Cupidinis 'jw.' od cupido 'pożądanie' z cupere
’(po)żądać; kochać’.
kuplerstwo stręczycielstwo, ułatwianie nierządu
z chęci zysku; rajfurstwo.
- nm. KuppleĄin) ’rajfiir(ka); stręczyciel(ka) nierządu’ od kuppeln
'sprzęgać; stręczyć’ z K oppel 'smycz; sfora’ od łac. copula, zob.
kuplet.
kuplet przest. zwrotka dowcipnej piosenki na tematy
aktualne, zazw. z refrenem. || kuplecista przest. arty­
sta śpiewający kuplety.
- fr. couplet 'zwrotka, jw .’ od couple 'smycz; para (gołębi itd.); stadło’
z łac. copula 'postronek; łącznik, w ięź’; por. kopulacja; kuplerstwo.
kuracja sposób leczenia, stosowania serii zabiegów
leczniczych, dietetycznych. || kuracjusz człowiek
przebywający na kuracji (w uzdrowisku). || kurort
przest. uzdrowisko.
- nm. Kurort 'zdrojowisko, kąpielisko’ z Kur 'kuracja' i łac. cura-
tio 'staranność; kuratela; leczenie’ z curare 'troszczyć się; doglądać;
leczyć’ od cura 'troska; piecza; leczenie’; por. asekuracja; kuratela;
kuriozum; manikiur; pedikiur; prokura; synekura; nm. Ort 'miejsce;
miejscowość’.
kurant melodia wygrywana przez zegar, pozytyw­
kę, tabakierkę itp.; przyrząd wygrywający melodię,
umieszczony w zegarze itp.; carillon; biegniki, pasa­
że muz.; taniec fr. z XVII w. o takcie nieparzystym,
rytmie punktowanym; część suity barokowej.
- fr. courante 'taniec jw.; kursywa’ od courir 'biegać; gonić’ z łac. cur-
rere, zob. kurs.
kurara silnie trująca, paraliżująca mieszanina alka­
loidów, otrzymywana z kory, pędów i korzeni płd.
amer. lian, stosowana dawn. do zatruwania ostrzy
strzał, obecnie niekiedy w lecznictwie.
- port., hiszp. curate 'jw.' z karib. kurari 'jw.'
kuratela piecza, opieka prawna (nadzór) ustanowio­
na przez sąd nad osobą niezdolną do działań praw­
nych (a. nieobecną) i nad jej majątkiem; przen. nie­
proszona uciążliwa opieka. || kurator opiekun
prawny ustanowiony przez sąd; kierownik kurato­
rium, władzy adm. 2. instancji w szkolnictwie.
kuratela
- śrdw.łac. curatela 'opieka nad duszami’, curatorium 'zarząd, opie­
ka’ i lac. curator 'opiekun' od cura, zob. kuracja.
kuraż przest. rezon, animusz, kontenans, fantazja,
ochota, odwaga, męstwo.
- fr. courage 'męstwo, odwaga’ od coeur 'serce; odwaga’ z łac. cor,
zob. kordialny.
kurczatow zob. rutherford.
kurdesz pieśń biesiadna pop. w Polsce XVIII w.;
wyraz z refrenu tej piosenki; dawn. kompan, dobry
towarzysz.
- osm.tur. kariyń)dasz 'bliźniak; brat; towarzysz’; dosl 'zrodzony
z tegoż łona’ od karym 'łono'.
kurdyban dawn. cenny gatunek skóry kozłowej, wy­
prawianej pierw, przez Maurów w Kordowie; wyro­
by z takiej skóry (zazw. tłoczone we wzory ze zło­
ceniami).
- hiszp. cordobón 'jw.' ze sthiszp. cordovan(p) od Cordova (dziś:
Córdoba) 'Kordowa, miasto w Hiszpanii’.
kurenda pismo obiegowe, okólnik przesyłany obie­
giem do osób zainteresowanych.
- n.łac. currendairius) 'obiegający' z łac. currere zob. kurs.
kureń zob. kurzeń.
kurfirst hist. elektor, książę dawn. Rzeszy Niemieckiej.
- nm. Kurfürst ’jw.’; Kür 'wybór'; Fürst 'książę'.
kurhan archeol. mogiła, wielki, stożkowy nasyp
ziemny mieszczący jeden a. większą liczbę gro­
bów całopalnych a. szkieletowych (usypywano je od
młodszej epoki kamiennej do wczesnego śrdw. we
wsch., śr. i płn. Europie); dawn. kopiec wzniesiony
na czyjąś cześć a. na pamiątkę wydarzenia lub pagó­
rek kryjący grób na stepach Ukrainy.
- ukr. z tur. kurgan 'ogród'.
kurhaus zob. kurpark.
kuria (biskupia, diecezjalna) ogół osób pomagają­
cych biskupowi w zarządzie diecezji; (k. rzymska)
ogół urzędników i instytucji (kongregacji, trybuna­
łów, urzędów) działających z ramienia papieża, dwór
papieski i kolegium kardynalskie; okręg wyborczy a.
kategoria wyborców, wyodrębnionych na podstawie
różnic stanowych, majątkowych i in. w niektórych
systemach wyborczych.
- łac. curialis 'kurialny' od curia 'jednostka podziału obywateli w sta-
roż. Rzymie; zespół dziesięciu rodów’.
kurier dawn. posłaniec, goniec; (k. dyplomatyczny)
wysłannik rządowy służby zagranicznej, przewożący
pocztę (kurierską); nazwa gazety; przest. pociąg po­
spieszny; dawn. pospieszny dyliżans pocztowy.
- fr. courrier 'goniec; listy, poczta’ od courir 'biec' z łac. currere,
zob. kurs.
kuriozum osobliwość, dziwoląg, fenomen, rzecz
niezwykła, ekscentryczna, cudaczna.
- łac. curiosum 'rzecz ciekawa’ z r.nij. od curiosus 'troskliwy; wścib-
ski’ od cura, zob. kuracja.
kurkuma bot. ostryż.
- n.łac. Curcuma z arab. kurkum 'szafran; krokus’.
320 kurtyzowanie
kuromaku w Japonii - człowiek wpływowy, usto­
sunkowany, zwł. działający za kulisami, szara emi­
nencja.
- jap. dosl 'czarna zasłona’, termin wzięty z teatru kabuki, w roz­
szerz. znaczeniu 'manipulator; osoba pociągająca za sznurki za ku­
lisami’.
kurort zob. kuracja.
kuros w gr. rzeźbie archaicznej stojący posąg nagie­
go młodzieńca (o przeznaczeniu wotywnym a. kulto­
wym); por. korę.
- gr. ko(ujros 'chłopiec.
kurpark przest. park zdrojowy, zwł. w uzdrowisku
nm. || kursaal, kurhaus przest. kasyno, dom zdrojo­
wy z salami do zabaw, koncertów itp., zwł. w uzdro­
wiskach nm. || kurtaksa przest. opłata za pobyt
w uzdrowisku.
- nm. 'jw.'; Kur, zob. kuracja; Saal 'sala'; Haus 'dom'; Taxe 'tak­
sa; taryfa’.
kurs droga po wyznaczonej trasie, przebyta przez
(wynajęty) pojazd a. przez posłańca; trasa, kierunek
posuwania się statku, samolotu, wyznaczony przez
kąt między jego osią symetrii a określonym kierun­
kiem odniesienia (por. loksodroma); przen. kieru­
nek (polityki); cena obiegowa papierów wartościo­
wych a. towarów ustalona przez giełdę, rynek handl,
a. państwo; (k. waluty) cena jej, wyrażona w innej
walucie; proporcje ilościowe, w jakich dokonuje się
wymiany walut różnych krajów; szkolenie w okre­
ślonym zakresie, cykl wykładów; rok nauki, zwł. na
uczelni wyższej. || kursant, kursista uczestnik kursu
szkoleniowego a. nauczania pozaszkolnego. || kur­
sor przest. goniec, posłaniec; inf. graficzny element
ekranu komputera wskazujący aktualnie wybrany
element menu, edytowane miejsce w tekście wy­
świetlonym na ekranie lub inny obiekt przetwarzany
przez program, a także miejsce ekranu wskazywane
przez mysz (kursor myszy); por. menu, edytor tek­
stu, komputerowa mysz. || kursywa druk. czcionki
pochyłe, naśladujące pismo ręczne.
- śrdw.łac. cursiva {littera) '(pismo) pospieszne’ i łac. cursor 'bie­
gacz' od cursus 'bieg' z currere 'biec'; por. Corrida; curriculum vitae;
dyskurs; ekskursja; konkurencja; korsarstwo; kurant; kurenda; kurier;
kurtaż; kurulne; parcours; prekursor; rekurs; sukurs.
kurta hindi, długa, luźna koszula bez kołnierzyka,
noszona w Indiach jako ubiór wyjściowy.
kurtaksa zob. kurpark.
kurtaż wynagrodzenie dawane maklerowi za pośred­
nictwo przy kupnie a. sprzedaży, zwł. na giełdzie.
- fr. courtage 'akwizycja; jw.’ od courtier 'pośrednik; akwizytor’
z courre 'ścigać (jelenia)’ od łac. currere, zob. kurs.
kurtuazja wytworna uprzejmość, wyszukana grzecz­
ność, galanteria, rycerskość, dworskość. || kurtu­
azyjny. || kurtyzana przest. luksusowa nierządnica;
utrzymanka.
- fr. courtoisie 'kurtuazja' z cour 'dziedziniec; dwór (panującego)’
i courtisane 'dama z półświatka’ ze st.wł. cortigiana 'dama dworu’ od
corte 'dwór' z łac. cohors, zob. kohorta.
kurtyzowanie ucięcie ogona (koniowi, psu); por. an-
glizowanie.
-ła c . curtus 'skrócony; niecały’,
 kurulne
kurulne krzesło - urzędowe, na którym zasiadali
najwyżsi dygnitarze staroż. Rzymu, przypominające
zazw. składany stołek obozowy, por. faldistorium.
- łac. (sella) curulis '(krzesło) kurulne; dosł. przewoźne’ od currus
’w óz’ od currere, zob. kurs.
kurułtaj, churułtaj, śrdw. zjazd książąt mongolskich
dla odbycia narady polit., obioru władcy itp.
- mong. 'zjazd; kongres; konferencja’.
kurzeń, kureń hist. obóz kozacki, stanica; oddział
Kozaków zaporoskich pod wodzą atamana (XVI-
XVIII w.); down. szałas, zagroda na Ukrainie.
- ukr. kuriń 'jw.' z tur. küren 'krąg (jurt); obozowisko’.
kuskus 1. potrawa płn.afrykańska z kaszy jedzonej
z gotowaną baraniną, jarzynami i korzeniami jako
danie główne a. z owocami i orzechami jako deser.
.
2 zool. wangal, gatunek nocnych, nadrzewnych, ro­
ślinożernych, długoogoniastych torbaczy występują­
cych na Nowej Gwinei i w płn. Australii.
- 1 . arab. 'jw. 1’ od kaskasa 'tłuc, rozbijać’. 2. n.łac. cuscus 'jw. 2 ’ od
lokalnej nazwy nowogwinejskiej.
kustodia zespół klasztorów podlegających kustoszo­
wi; jego urząd; naczynie do przechowywania hostii. ||
kustoda sygnatura u dołu pierwszej a. ostatniej stro­
nicy składki; pierwsza sylaba a. pierwszy wyraz ze
stronicy następnej. || kustosz pracownik muzeum, ar­
chiwum, biblioteki, mający nadzór nad zbiorami; na­
zwa godności (prałatury) w niektórych kapitułach;
zwierzchnik kilku klasztorów bernardyńskich a. fran­
ciszkańskich; w dawnych książkach.
-ła c . custodia 'opieka; straż’ o d custosdpn. custodis 'strażnik'.
kuszetka osobowy wagon kolejowy przysposobio­
ny do użytku sypialnego, mający w przedziałach po
4 miejsca leżące, z pościelą down. kanapka, sofka,
kozetka.
- fr. couchette 'prycza' od coucher 'położyć; leżeć; spać’ z łac. collo-
care, zob. kolokacja.
kuter mały statek motorowy do pomocniczej służ­
by przybrzeżnej, pilotowej; (superkuter) pełnomor­
ski motorowy statek rybacki (z ożaglowaniem po­
mocniczym); łódź wiosłowo-żaglowa a. motorowa;
ścigacz (torpedowy; artyleryjski; desantowy); jacht
jednomasztowy o ożaglowaniu skośnym; maszyna
do cięcia mięsa.
- ang. cutter tech. 'nacinacz; frez(arka); jw .’ od śr.ang. cutten 'ciąć'.
kutia, kucja tradycyjna potrawa obrzędowa, zwł.
dawn. na Litwie i Rusi: pszenica (kasza, ryż) goto­
wana, przyrządzana z makiem, miodem (bakaliami);
wieczerza wigilijna na Rusi.
-ukr. 'jw.' z n.gr. kuki, kukió 'bób' od gr. kókkos, zob. kok 1.
kutner gęsty meszek pokrywający łodygi, liście a.
owoce niektórych roślin, sprawiający, dzięki rozpra­
szaniu się światła, że roślina przybiera srebrzyste za­
barwienie; okrywa włókienna tkanin.
- nm. kuttenieren z fr. (se) cotonner 'zmechacieć; pokryć się futrem’
od coton 'bawełna' z arab. kut(u)n.
kuwada prastary zwyczaj u wielu niecywilizowa­
nych ludów, wg którego mąż rodzącej kobiety kła­
dzie się na posłanie, Językami i ruchami naśladuje
jej zachowanie się, a później poddaje się obowiązu­
321 kwalifikacja
jącym matkę postom, oczyszczeniom, tabu itp.; (syn­
drom kuwady) med. dolegliwości fiz., jakie niektórzy
mężowie odczuwają w czasie ciąży żony.
- fr. couvade 'jw.' od couver 'wysiadywać, wylęgać’ z łac. cubare,
zob. cubiculum.
kuwas(z), kuwos pies węg. do pilnowania domu,
duży, silny, o sierści białej, długiej, na głowie i bo­
kach krótszej, rasy starej, ulubionej przez króla Ma­
cieja I Korwina; por. komondor.
- węg. kiwasz (l.mn. Jawaszok) 'jw.' z tur. kavas, zob. kawas.
kuweta płuczka, płaskie prostokątne naczynie do
mokrej obróbki materiałów fot.
- fr. cuvette 'miednica; przykrywka’ od ciwe 'kadź; kufa; fasa’ z łac.
cupa 'kufa; beczka’.
kwadra faza Księżyca a. planety, podczas której wi­
doczna jest połowa półkuli. || kwadrant ćwiartka ob­
wodu koła; gra młodzieżowa zbliżona do palanta;
astr. przyrząd do pomiaru kątów; dawn. astr., żegl.
narzędzie do oznaczania położenia gwiazd. || kwa­
drat prostokąt o równych bokach; mat. druga potę­
ga, iloczyn z pomnożenia liczby przez siebie; sto­
pień (wielkość) czcionki druk. (48 punktów), Tabl.
44. || kwadratura koła - (niewykonalna za pomocą
cyrkla i linijki) konstrukcja kwadratu, którego pole
równe jest polu danego koła. || kwadrofonia elek­
troakustyczne odtwarzanie dźwięku w układzie czte-
rokanałowym (czterogłośnikowym). || kwadryga
u staroż. Greków i Rzymian - dwukołowy rydwan
zaprzężony równolegle w 4 konie, używany do wy­
ścigów i uroczystych pochodów. || kwadrylion bi­
lion bilionów a. tysiąc trylionów; zob. bilion.
- łac. quadrans dpn. quadrantis 'ćwiartka', quadratus 'czworobocz­
ny' i quadrare 'nadawać kształt czworoboku’ od quadra 'kwadratowa
kromka)’; zob. -fon-; quadriga 'kwadryga' (od quadriiugus 'czwórka
w zaprzęgu’; iugum 'jarzmo; zaprzęg’) i fr. quadrillion 'milion try­
lionów’ {-illion wg (m)illion 'milion') z łac. quadr(i)- w złożeniach
'czwór-, czworo-’; por. eskadra; kadr(yl); quadrivium; trokar.
kwagga afrik., wytępiony doszczętnie na pocz. XX w.
płd. afrykański dziki osioł, krewniak zebry, pręgowa-
ny tylko na głowie i szyi.
kwakier członek protestanckiej sekty „Stowarzysze­
nie przyjaciół”, „Wyznawcy światła”, załóż, w poł.
XVII w. w Anglii, rozpowszechnionej w USA, nie
mającej kapłanów ani kultu zewn., odznaczającej się
prostotą ubioru i mowy, głoszącej pacyfizm i filan­
tropię.
- ang. quaker 'trzęsący się’ od quake 'drżeć; trząść się’. Nazwa (od
drżenia z bojaźni bożej) nie używana przez członków sekty. Założy­
ciel - George Fox (1624-91); por. haredim.
kwalifikacja zaliczenie do pewnej kategorii, okre­
ślenie jakości, ocena; (zazw. w l.mn.) wykształcenie,
uzdolnienie, przygotowanie do wykonywania pracy,
zawodu. || kwalifikator termin podawany przed nie­
którymi definicjami w słowniku, określający dziedzi­
nę używalności hasła, jego charakter itp. || kwalifi­
kowana większość - nie niższa niż ta, którą statut
przewiduje dla przyjęcia danej uchwały. || kwalifiko­
wane nasiona - uznane za odpowiednie do siewu. ||
wykwalifikowany posiadający kwalifikacje.
- śrdw.łac. qualificatio 'określenie' i qualificator 'ten, kto określa’ od
qualificare 'oceniać; określać’; łac. qualis 'jaki' (por. kwalitatywny);
-ficare odfacere, zob. fakcja.
kwalitatywny_________________________________ 322_____________________________________ kwietyzm
kwalitatywny jakościowy, odnoszący się do jakości;
por. kwantytatywny.
- póżn.łac. ąualitatims ’jw.’ z ąualitas 'jakość’, od qualis, zob. kwa­
lifikacja.
kwant fiz. najmniejsza porcja, o jaką może ulec
zmianie dana wielkość fiz. (np. energia, pęd) określo­
nego układu. || kwantum pewna ilość, liczba czego.
|| kwantyfikacja ilościowe ujmowanie zjawisk eko­
nomicznych. || kwantyfikator log. odpowiednik uży­
wanych pot. wyrażeń „każdy” (k. ogólny) i „pewien”
(k. szczegółowy, mały). || kwantatywny ilościowy,
odnoszący się do ilości; por. kwalitatywny.
- śrdw.łac. quantificare 'czynić wielkim’ i lac. qm ntitas 'ilość' od
quantum 'ile'; -ficare odlać.facere, zob. fakcja.
kwap, quap fiz. hipotetyczna cząstka elementarna
składająca się z antyprotonu i kwarka.
- ang. quap z qu(ark) + a(nti) + p(rotoń), może pod wpływem ang.
quap, nazwy cennej substancji radioaktywnej w powieści Tono-Bun-
gay (1909 r.) H. G. Wellsa, substancji otrzymanej w Aftyce przez
Edwarda Ponderevo, stryja narratora.
kwarantanna przymusowe okresowe (dawn. 40-
-dniowe) odosobnienie ludzi, zwierząt, roślin, towa­
rów, przybyłych z miejsc dotkniętych jakąś epidemią
do kraju, który chroni się w ten sposób przed infek­
cją, zarazą.
- wl. quarantena (-tina) '40 dni; jw .’ z lac. quarantem '40'.
kwarciany zob. kwarta.
kwargiel mały, okrągły, zgliwiały serek z solone­
go twarogu z kminkiem, zw. też ołomunieckim, od
miasta Ołomuniec na Morawach, ośrodka produkcji
kwargli.
-n m . Quargel 'jw.' .
kwark, quarkfiz. hipotetyczna cząstka elementarna,
mająca istnieć w trzech rodzajach, z których kombi­
nacji można zbudować każdą ze znanych cząstek ele­
mentarnych (na podstawie ogłoszonej w 1962 r. teo­
rii fizyka amer. Murray Gell-Manna); przen. rodzaj
podstawowej cegiełki budowy wszechświata.
- nazwana przez autora teorii w g tajemniczego cytatu z Finnegan’s
Wake (1939 r.) pisarza irl. Jamesa Joyce’a (1882-1941): „Three
ąuarks fo r Mister Marti' (Trzy kwarki dla pana Marka).
KWART- w złożeniach: ćwierć, czwarta część. ||
kwarta dawn. miara ciał płynnych i sypkich, rów­
na litrowi, ćwierć garnca; muz. odległość (interwał)
między dwoma dźwiękami, z których wyższy noto­
wany jest na czwartym miejscu w stosunku do niż­
szego (por. prima); w szermierce 4. zasłona, ochra­
niająca prawą górną część pola trafienia; hist. podatek
(1/4,1/5 dochodu z królewszczyzn) przeznaczony od
1562 r. na utrzymanie stałego kwarcianego wojska
zaciężnego. || kwartet zespół muz. złożony z czte­
rech solistów; utwór na taki zespół. || kwarto zob.
in ąuarto.
- wł. quartetto 'kwartet' zdrobn. od ąuarto 'czwarty' z lac. quartus
'jp.'; quarta (pars) 'czwarta (część)’; por. kwatera.
kwasnoj patriotizm ros., (dosł. 'patriotyzm kwaso­
wy’); iron. zaślepiony, tępy szowinizm, wychwalają­
cy przestarzałe a. nieistotne formy życia w kraju (np.
kwas chlebowy, rubaszkę), połączony z niechęcią do
wszystkiego, co obce.
- poeta i krytyk ros. Piotr A. Wiaziemski (1792-1878) w Pismach
z Paryża (1827 r.).
kwasziorkor med. choroba głodowa niemowląt
i dzieci, rozpowszechniona w wielu krajach Afry­
ki, Azji i Ameryki Łac., będąca skutkiem niedobo­
ru białka, powodująca zahamowanie wzrostu i roz­
woju, zmiany w pigmentacji skóry i włosów, anemię
i apatię.
- nazwa krajowa w Ghanie.
kwatera czworoboczna płaszczyzna wyodrębniona
z większej całości; mieszkanie, pomieszczenie, zazw.
na pobyt czasowy (zw. wojsko). || kwaterka dawn.
ćwierć kwarty (litra). || kwatermistrz oficer kwa­
termistrzostwa, części dowództwa wojsk., organu
kierującego w czasie wojny zabezpieczeniem mate­
riałowym, techn., med. i organizacją tyłów, a w cza­
sie pokoju sprawami gosp.-adm. jednostki wojsk. a.
sztabu. || kwaterunek zakwaterowanie, zwł. wojska,
pot. urząd kwaterunkowy, mieszkaniowy, zajmują­
cy się gospodarką lokalową, przydziałem mieszkań.
- nm. Quartiermeister 'kwatermistrz'; Quartier 'kwatera; dzielni­
ca (miasta)’ ze st.fr. quatier 'dzielnica; ćwierć’ od łac. quartus, zob.
kwart-; nm. Meister, zob. meistersingerzy.
kwazar zob. quasar.
kwebracho zob. quebracho.
kwef czarczaf; nakrycie głowy zakonnicy; przybra­
nie głowy wdów i matron (XVI-XVIII w.).
- fr. coijfe 'czepek; podszewka (kapelusza, czapki)’.
kwerenda poszukiwanie, zwł. informacji, materia­
łów w aktach, archiwach, bibliotekach.
- łac. quaerenda 'rzeczy poszukiwane’ od quaerere, zob. kwesta.
kwesta zbiórka na cele publiczne. || kwestarz czło­
nek zakonu żebrzącego; osoba chodząca po kweście.
|| kwestia pytanie; zagadnienie; problem; teatr, po­
szczególna wypowiedź postaci scenicznej (aktora).
|| kwestionariusz druk zawierający pytania i (miej­
sce na) pisemne odpowiedzi. || kwestionować poda­
wać w wątpliwość; zaprzeczać. || kwestor kierownik
kwestury, działu finansowego wyższej uczelni.
- łac. quaestionarius 'badający; pytający’; quaestura 'urząd kwesto­
ra’ (od quaestor 'kwestor, podskarbi w staroż. Rzymie’) i quaerere
'szukać; pytać’; por. akwizytor; ankieta; inkwizycja; konkieta; kon-
kwista; kwerenda; rekwirować.
kwezal zob. quetzal.
kwic typ skorowidza bibliograficznego, sporządzo­
nego zazw. automatycznie na maszynie cyfrowej,
w którym wyrazy kluczowe umieszcza się w środku
wiersza; por. kwoc.
- ang. skr. od K(ey)- W(ord) i(n) C(ontext) 'wyraz kluczowy w kontek­
ście’; key 'klucz'; word 'słowo'; zob. kontekst.
kwietyzm mistyczna doktryna teol. sformułowana
przez hiszp. teologa kat. Miguela de Molinosa (i stąd
zwana też molinizmem, zob.) w 1675 r., głosząca wy­
zwolenie duszy spod władzy ciała przez kontempla­
cję, zaprzestanie jakichkolwiek dążeń, bierne zdanie
się na wolę Boga; potępiona w 1687 r. przez inkwizy­
cję i papieża Innocentego XI, stała się tematem dłu­
gotrwałych sporów w Kościele fr.; pot. beznamiętny,
bierny, obojętny stosunek do świata i jego spraw.
 kwietyzm
- łac. quietus 'spokojny; beztroski’ od quies 'odpoczynek; spokój’;
por. requiem.
kwilaja bot. mydłokrzew, mydłoka.
-n .łac. quillaja 'jw.' z amer.hiszp. quillai, quillay 'jw.'
kwinkunks zob. quincunx.
kwinta muz. odległość (interwał) między dwoma
dźwiękami, z których wyższy notowany jest na 5.
miejscu w stosunku do niższego (por. prima); naj­
cieńsza struna skrzypiec; w szermierce - 5. zasłona,
półkolista, chroniąca głowę.
- łac. ąuinta 'piąta' r.ż. od quintus 'piąty'; por. kwintesencja.
kwintal ce(n)tnar metryczny, 100 kg.
- fr. quintal ’jw .’ z arab. kintár 'sto jednostek masy’ z późniąc, cente-
narium '100 fontów’ od łac. centům 'sto'.
kwintesencja sedno, jądro sprawy, istota rzeczy;
właściwa treść w wielkim skrócie; meritum, rzeczy­
wisty sens; w filoz. Arystotelesa: piąty żywioł, ete­
ryczne tworzywo ciał niebieskich, w odróżnieniu od
czterech żywiołów Ziemi, zob. element. || kwintet
zespół muz. złożony z pięciu wykonawców; utwór
na taki zespół. || kwintylion tysiąc kwadiylionów;
zob. bilion.
- wł. quintetto 'kwintet', fr. quintillion 'milion kwadrylionów’ (-illion
wg (m)illion 'milion') i śrdw.łac. quinta essentia (kalka gr. pěm ptě
ousia 'piąty żyw ioł’) od łac. quintus, zob. kwinta; zob. esencja.
Kwiryna! jedno z siedmiu wzgórz staroż. Rzy­
mu; pałac Kwirynalski, siedziba prezydenta Włoch;
przen. rząd włoski (zwł. w przeciwieństwie do Wa­
tykanu).
- ła c . (collis) Quirinalis '(wzgórze) Kwiryna’. Quirinus 'Kwirynus',
jedno z najstarszych bóstw italskich (utożsamiane z Marsem), które­
go świątynia była jednąz najdawniej wzniesionych na Wzgórzu Kwi-
rynalskim.
L
labanotacj a najpopulamiej szy system zapisu ruchów
ciała ludzkiego używany w antropologii, terapii fiz.,
dramacie, badaniach produkcji przem., w sporcie
(skoki do wody, łyżwiarstwo figurowe i in.), a przede
wszystkim w choreografii jako system notacji tańca,
zwany kinetogrąfią.
- od nazwiska teoretyka i nauczyciela tańca, Słowaka Rudolfe Labana
(1879-1958), którego prace nad ruchami ciała ludzkiego dały intelek­
tualną podstawę rozwojowi śr.europ. tańca nowoczesnego.
labarum łac., staroż. główna chorągiew wojsk. rz.
cesarzy chrześc.
La Belle Époque fr., dosł. 'piękna epoka, piękny
okres’, nazwa dawana okresowi 1880-1905 w Eu­
ropie jako echo nostalgicznych wspomnień zamoż­
nych warstw bogatszych krajów. || la belle France
fr., piękna Francja, pop. określenie Francji jako kraju
pełnego uroku; por. Merrie England.
323 labirynt
kwiryta pełnoprawny obywatel staroż. Rzymu: por.
gens togata.
-ła c . Quiris dpn. Quiritis 'jw.'
kwiz zob. quiz.
kwoc typ skorowidza bibliograficznego, sporządzo­
nego zazw. automatycznie na maszynie cyfrowej,
w którym wyrazy kluczowe umieszcza się na począt­
ku wiersza; por. kwic.
- ang. skr. od K(ey)-W(ord) o(ut oj) C(ontext) 'wyraz kluczowy poza
kontekstem’; zob. kwic; out o f ’poza (czymś)’.
kwodlibet zob. quodlibed.
Kwoka choroba syndrom chińskiej restauracji, med.
uderzenie krwi do głowy, migrena, oszołomienie,
spowodowane spożyciem potraw przyprawionych
glutaminianem sodowym.
- (1972 r.) od nazwiska lekarza amer. Roberta Kwoka, który pierw­
szy opisał tę chorobę.
kworum zob. quorum.
kyliks gr., starogrecka płaska czara na wysmukłej
nóżce, z dwoma wygiętymi uchwytami, do picia
wina.
kynologia nauka o psie, jego hodowli i tresurze.
- gr. kýon dpn. kynós 'pies'; zob. -logia; -log.
Kyrie elęjson Panie, zmiłuj się (nad nami).
- gr. Kyrie eléěson 'jw.'; kýrios 'pan; władca’ z kýros 'władza' (por.
kircha); elěein 'litować się; współczuć’; por. Biblia (Psalm 122 (123),
3 i in.).
kyszłak wieś w Azji Śr. (zwł. w Uzbekistanie, Ta­
dżykistanie, Turkmenistanie).
- tur. 'zimowisko; jw.’
laberdan śledź solony w beczkach.
- nm., fr., z łac. Lapurdum 'port rzeczny w miejscu obecnej Bajon-
ny (fr. Bayonne) w płd.-zach. Francji, u ujścia rzeki Aturus (dziś
Adour)’.
La bete humaine fr., Bestia ludzka.
- tytuł 17. tomu (1890 r.) cyklu powieściowego Les Rougon-Mac-
quart 'Rougon-Macąuartowie' Emila Zoli.
labialny jęz. wargowy. || labia maiora (a. minora)
anat. wargi sromowe większe (mniejsze).
- śrdw.łac. labialis 'wargowy' od labium 'warga'; zob. major; minor.
labilny chwiejny; chem.,fiz. niestały; zmienny.
- późn.łac. labilis 'chwiejny; nietrwały, przemijający’ z łac. labi 'po­
śliznąć się, upaść’.
labirynt staroż. budowla o rozmyślnie skompliko­
wanym, zawiłym układzie sal, korytarzy i przejść
(por. Ariadny nić); plątanina, gmatwanina (dróg,
labirynt
przejść; wydarzeń, zjawisk), sytuacja zagmatwana;
anat. błędnik.
- gr. labýrinthos 'labirynt’.
laborant pomocniczy pracownik laboratorium,
pracownik nauk. a. techniczny do badań chem., fiz.,
biol., do analiz lekarskich, kontroli procesów tech­
nologicznych, obróbki taśmy film. itd. || labourzy-
sta [wym. lejburzysta] członek Labour Party [wym.
lęjber pą:ty] bryt. reformistycznej Partii Pracy (zał.
w 1900 r.).
- ang. labourite 'labourzysta' (od labour 'praca; połóg’), śrdw.łac. la­
boratorium 'pracownia' i łac. laborans dpn. laborantis p.pr. od labo-
rare 'pracować' z labor 'ciężar; harówka; trud; praca’; por. elaborat;
kolaboracja; -orium; ang. party, zob. cocktail party.
labor est etiam ipse voluptas łac., praca jest sama
przez się przyjemnością.
- z Maniliusza {Astronomica, 4 , 155), przed 25 r. p.n.e.
labor omnia vi(n)cit improbus łac., ustawiczna pra­
ca zwycięża wszystko; por. omnia vincit Amor.
- z Wergiliusza (Georgiki, 1,145).
Labour Party zob. labourzysta.
labret ozdoba, ornament noszony w przekłutej war­
dze przez niektóre plemiona.
- ang. z łac. labrum 'warga'.
labry her ozdoba, obramowanie hełmu nad tarczą
herbową i tarczy (tkanina, płaszcz, liść akantu).
- nm. Laubwerk 'listowie; ornament liściasty’; Laub 'liście; listowie’;
Werk 'praca; dzieło’.
laburnum łac., bot. złotokap.
labuś zob. abbć.
- fr. Vabbé 'opat; ksiądz’.
la carriěre ouverte aux talents fi*., kariera otwarta
dla talentów; narzędzia w ręce tych, którzy potrafią
ich użyć.
-N apoleon I (na Wyspie Św. Heleny, ok. 1817 r.) podaje to jako zasa­
dę, której był zawsze wiemy.
lacerna łac., w staroż. Rzymie - szeroki płaszcz weł­
niany z kapturem, zapinany fibulą pod szyją, noszo­
ny w okresie cesarstwa jako wierzchnie obycie przez
wszystkie warstwy społeczne.
la Chambre introuvable fi.,5Izba niezrównana’ tzw.
z powodu swego fanatycznego klerykalizmu i ultra-
rojalistycznych poglądów, wyrażanych z zapałem
budzącym zakłopotanie Ludwika XVIII i jego mini­
strów; przen. parlament, w którym rząd rozporządza
przygniatającą większością.
- nazwa nadana iron. przez Cháteaubrianda fr. Izbie Deputowanych
powołanej w X 1815 r., rozwiązanej we IX 1816 r.
Lachesis zob. mojra.
La comédie humaine fr., Komedia ludzka; por. La
divina commedia.
- ogólny tytuł cyklu powieściowego Balzaca.
La condition humaine fr., Dola człowiecza (tł. A.
Ważyka).
- tytuł powieści (1933 r.) pisarza fr. André Malraux (ur. 1901 r.).
La confession d’un enfant du siecle zob. Confes-
sion d’un enfant...
324 la garde m eurt et ne se rend pas
la cour du roi Pétaud fr., ’dwor króla żebraków’,
pétaudiěre fr., miejsce, instytucja, zgromadzenie,
gdzie panuje bezład, bezrząd, bałagan, rozgardiasz,
chaos.
- w dawn. Francji poszczególne zrzeszenia obierały sobie przewod­
niczącego zwanego królem; czynili to również żebracy, którzy zwali
swego „króla” imieniem Pétaud z łac. pęto 'proszę; domagam się’.
Lącrima Christi [wym. kristi] wł., dosł. ’łza Chry­
stusa’, nie musujące wino z gron wyhodowanych
pod Wezuwiuszem a. na Sycylii, białe, czerwone,
rosé, słodkie a. wytrawne.
lacrosse [wym. lakros] sport, gra pochodząca od płn.
amer. Indian, rozgrywana na trawiastym boisku przez
2 drużyny po 10 graczy, z których każdy używa spe­
cjalnej rakiety o długiej rączce, służącej do chwyta­
nia, przenoszenia i miotania piłki do bramki przeciw­
ników.
- ang. 'jw.' z kanadyjsko-fr. la crosse 'pastorał; zakrzywiony kij’.
1’acte gratuit fr., postępek pozbawiony motywacji,
bezcelowy, zwł. bezinteresowna zbrodnia.
- z powieści Lochy Watykanu (passim; 1914 r.) pisarza fr. André Gi-
de’a (1869-1951).
ladies and gentlemen ang., [wym. lęjdizend
džentlmen] panie i panowie.
- zob. lady; dżentelmen.
La divina commedia wł., Boska komedia; por. La
comédie humaine.
- ogólny tytuł poematu Commedia nadany mu dopiero w 1555 r.
(wyd. weneckie Giolita). Poemat Dantego Alighieri pisany tercyną,
w stu pieśniach i trzech częściach: Inferno 'Piekło' (1300 r.), Purgato-
rio 'Czyściec' (1308 r.), Paradiso 'Raj' (1311 r.).
la donna ě mobile (quäl piuma al vento) wł., ko­
bieta zmienna jest (jak piórko na wietrze); por. va-
rium et mutabile...
- z opery Rigoletto (1851 r.) Verdiego; libretto F. M. Piave.
lady [wym. lęjdy] angielski tytuł szlachecki kobiet;
dama (dworu); (wielka) pani.
- ang. 'jw.; żona, ukochana’ ze stang. hlaedifige 'rozczyniająca
chleb’; b la f' chleb’.
Lady Makbet ang. [wym. lęjdy...] typ kobiety, którą
nieokiełznana ambicja prowadzi do zbrodni, a potem
do wyrzutów sumienia.
-p ostać w tragedii Szekspira Makbet (ok. 1606; wyst. poi. 1812 r.).
la fois du charbonnier fr., ’wiara węglarza’, pro­
sta, naiwna wiara nie wsparta na żadnych przesłan­
kach, argumentach filoz., metafizycznych czy teolo­
gicznych.
La Forza del Destino wł., Siła (a. Moc) Przeznacze­
nia.
- tytuł opery (1862 r.) Verdiego.
l’Afrique noire fr., dosł. czarna (tj. nie arabska)
Afryka.
la garde meurt et ne se rend pas fr., (stara) gwardia
umiera i nie poddaje się.
- odpowiedź na propozycję poddania się Anglikom w czasie bitwy pod
Waterloo (18 V I 1815 r.) przypisywana fr. generałowi Pierre Cambron-
ne’owi (1770-1842), mimo jego zaprzeczeń (por. mot de Cambronne);
również marszałkowi Muratowi i generałowi Michel; prawdop. wymy­
ślona przez dziennikarza i poetę Balison de Rougemont.
 La grande bouffe
La grande bouffe fh, Wielkie żarcie.
-film (1973 r.) Marca Ferreri wg scenariusza Rafaela Azcony.
la grande Muette fr., wielki Niemowa, tj. wojsko
(w sprawach polityki).
Lagting izba wyższa parlamentu norw.; por. Odel-
sting; Storting.
-norw . ’jw .’; lag 'warstwa; towarzystwo’; lingzob. storting.
laguna (płytki) zalew a. zatoka odcięta od morza
przez mierzeję, lido, rafę barierową a. atol.
- wł. ’jw.’ z łac. lacrna ’dół; zagłębienie; sadzawka’ od lacus 'jezioro’.
lai fr., st.fr. gatunek poetycko-muz. charakterystycz­
ny dla twórczości truwerów, uprawiany gł. w śrdw.
Bretanii, zazw. krótka opowieść wierszem ośmiosy-
labowym na tematy pochodzenia celtyckiego, czę­
sto związane z królem Arturem i rycerzami Okrągłe­
go Stołu; ulubiona forma twórczości poetki fr. 2. poł.
XII w., Marie de France; por. firleje (yirelai).
laicki dyletancki, świecki, nieduchowny. || laicyza­
cja zeświecczenie; sekularyzacja. || laicyzm świec-
kość. || laik człowiek niekompetentny, nie znający
się na danej rzeczy, dyletant; Kość. rz.kat. świec­
ki, nieduchowny; (laicy) nie mający święceń bracia
zakonni (w odróżnieniu od ojców). || laikat Kość.
rz.kat. ogół katolików świeckich; ruch, org. katoli­
ków świeckich, kierowana i kontrolowana przez hie­
rarchię kościelną.
- gr. laikós 'ludowy’ od laós 'luď.
la ilaha, illa’llah Muhammadun rasuhťllah arab.,
nie ma Boga prócz Boga, Mahomet jego prorokiem;
por. islam.
Lais kurtyzana; por. Fryne.
- imię (gr. Lais, Lais) dwu (trzech?) heter gr.; najsławniejsza, pierw­
sza, oddawała się bezpłatnie ubogiemu cynikowi Diogenesowi, któ­
rego kochała, a bogatemu, lecz niekochanemu filozofowi Arystypowi
z Cyreny (ok. 435-ok. 366 p.n.e.) - za hojne dary; druga była córką
przyjaciółki Alkibiadesa, modelką Apellesa, rywalką Fiyne, wg le­
gendy zakłuta na śmierć szpilkami do włosów przez zazdrosne ko­
biety tesalskie.
laissez faire aux Polonais! fr., zostawcie to Polakom
(do wykonania)!
- odpowiedź Napoleona I na wątpliwości wyrażane przez szefa sztabu
gł. marszałka Ludwika A. Berthiera (1753-1815) i innych dowódców
co do tego, czy zdobycie wąwozu Somosierry szarżąkawaleryjskąjest
w ogóle możliwe.
laissez faire, laissez passer! fr., dajcie nam swobodę
działania i ruchu!, tj. wolność zarobkowania i handiu
(hasło fizjokratów, wyrażające podstawową zasadę
liberalizmu gosp., głoszące swobodę gosp. jednostek
i wolną konkurencję, bez ingerencji państwa).
- fr. intendent handlu Jean Vincent de Goumay (1712—59) na zebra­
niu fizjokratów w 1758 r.; przypisywane także Franęois Quesnay
(1694-1774) i markizowi ďArgenson (Pamiętniki; 1736 r.); zob. le­
seferyzm.
lakh hindi, sto tysięcy (rupii); wielka liczba.
lakiści poeci jezior, poeci ang.: William Wordsworth,
Samuel Taylor Coleridge i Robert Southey, którzy
mieszkali na ang. pojezierzu Cumberland i Westmor-
land (dziś Kumbria) na pocz. XIX w.
- ang. lakists ’jw .’ od lakę 'jezioro’; po raz pierwszy określił ich po­
gard. jako „szkołę jeziorową” (Lakę school) Francis (późn. Lord)
325 lama
Jeffrey w „The Edinburgh Review” w sierpniu 1817 r., później zaś po­
dobnie, w tymże duchu, Byron. (Southeya zaliczano do tej grupy tylko
przez nieporozumienie; nie podzielał ich poglądów na poezję).
lakmus niebieski barwnik otrzymywany z pewnych
porostów, stosowany jako wskaźnik: w roztworach
kwasowych przyjmuje zabarwienie czerwone, w za­
sadowych - niebieskie; papierek lakmusowy - pa­
sek bibuły nasycony roztworem lakmusu, przen. pro­
bierz, sprawdzian.
- nm. Lackmus 'lakmus' z hol. lakmoes ’jp.’; śr.hol. leken 'kapać';
mös 'zielenina; papka’.
lakoniczny oszczędny w słowach; zwięzły, lapidar­
ny, treściwy.
- gr. Lakönikös ’po lakońsku’ od Lakon 'lakoński; Lakonia, kraina
w płd. części płw. Peloponez, wraz z gł. miastem Spartą’. Spartanie
odznaczali się zwięzłością wypowiadania myśli.
laksacja med. rozwolnienie, biegunka.
- łac. laxatio ’jw .’ od laxare 'rozprzestrzenić; uwolnić’ z laxus 'ob­
szerny; luźny; rozlazły’.
LAKT-, LAKTO- w złożeniach: mleczny, mleko­
wy; dotyczący mleka, laktacji, kwasu a. cukru mle­
kowego; por. galakt(o)-. || laktacja proces a. okres
wytwarzania i wydzielania mleka u ssaków. || lakta-
rium oddział przychodni lekarskiej skupiający i ma­
gazynujący mleko kobiet dla dożywiania niemowląt.
|| laktoflawina zob. ryboflawina.
- późn.łac. lactatio 'wydzielanie mleka’ i łac. lactarius 'mleczny’ od
lac dpn. lactis 'mleko’.
lalemancja bot. fałdzistka, jednoroczna roślina ole­
ista pochodząca z Iranu; z nasion produkuje się olej
jadalny i lakiery.
- n.łac. lallemantia.
-LALIA w złożeniach: zaburzenia mowy (określo­
nego rodzaju, zwł. dotyczące artykulacji dźwięków
mowy); por. -fazja, -femia.
- n.łac. z gr. laliá 'gadanina’ od M ein ’paplac, pleść’ prawdop. dźwię-
konaśl.; por. echolalia; glosolalia.
la liberté est droit de faire ce que les lois permet-
tent fr, wolność to prawo czynienia wszystkiego, co
jest dozwolone przez prawo.
- z Monteskiusza (O duchu praw, 11,3) 1748 r.
LALO- w złożeniach: mowa; organy mowy. || lalo-
patia med. zaburzenia mowy, niemożność wypowie­
dzenia słów wyrażających myśli.
- gr. lólos 'gaduła, papla’ od laleín, zob. -lalia.
la lunę du miel fr., miodowy miesiąc.
- w powiastce filoz. Woltera Zadig, czyli Los (1747 r.) czytamy (rozdz.
3, na początku): „Zadig doświadczył, że pierwszy miesiąc małżeń­
stwa jest... miesiącem miodu, drugi zaś miesiącem piołunu” (tł. Boya-
-Żeleńskiego).
lama 1. oswojony jako zwierzę juczne przeżuwacz
z rodziny wielbłądów, bez garbu, o grubej, wełnistej
sierści, żyjące na wyżynach Ameryki Płd. 2. bezde-
seniowa tkanina jedwabna przetykana złotem a. sre­
brem. 3. (lamówka, lamowanie) obrąbek, obszycie,
wypustka, obwódka będąca wykończeniem brzegów
materiału, ubioru itp. 4. mnich, kapłan lamaizmu,
formy buddyzmu powstałej w Tybecie w VIII w.,
zreformowanej w XI i XVI w., o wymyślnym rytuale
lama
i skomplikowanej organizacji hierarchicznej (rozpo­
wszechnionej również w Mongolii i Nepalu).
- 1. hiszp. llama ’jw .’ z jęz. keczua. 2. fr. lamę 'płytka, blaszka (sre­
bra), płatek (złota); klinga; ostrze’ z łac. lamina 'blaszka'. 3. czes. lem
'lamówka; kraniec’. 4. tybet. (b)lama 'kapłan'; por. Dalaj Lama.
lamantyna zool., zob. manat.
- fr. lamantin 'jw.' z la manati 'jw.' z hiszp. manati, zob. manat.
lamarckizm pierwsza w dziejach biologii teoria
ewolucji organizmów, oparta na nie udowodnionej
zasadzie, że zmiany organizacji ciała, nabyte w cią­
gu życia osobnika, są przekazywane na potomstwo
i utrwalane dziedzicznie.
- twórca teorii, biolog fr. Jean-Baptiste de Monet, Chevalier de La-
marck, 1744-1829.
La marquise sortit á cinq heures fi-., iron. Markiza
wyszła o piątej.
- stereotypowy początek konwencjonalnej powieści, przytoczo­
ny za Paulem Valéry przez André Bretona w manifeście surrealizmu
(1924 r.).
lambeth walk ang., [wym. ląmbef uo:k] żywy taniec
towarzyski, modny w latach 1938-39.
- od tytułu piosenki ang. (1937 r.) Noela Gaya do słów Douglasa Fur-
bera Lambeth Walk (ulica w Londynie); Lambeth, dzielnica, jurydyka
Londynu; walk 'chód; spacer; deptak, promenada’; por. walkower.
lamblie giardie, pierwotniaki pasożytujące w prze­
wodzie pokarmowym człowieka, gł. w jelicie cien­
kim, wywołujące chorobę zwaną lambliozą (giar-
diasis).
- n.łac. lambliasis 'lambioza' z lamblia l.poj. 'lamblia; giardia’ od na­
zwiska lekarza austr.: Wilhelm Dusan Lambl, zm. 1895 r.
lambrekin krótka zasłona, firanka nad oknem a.
drzwiami; drążek do zawieszania zasłon a. firanek
nad oknem a. drzwiami.
- fr. lambrequin 'wycinki z tkaniny, drzewa a. blachy, wieńczące bal­
dachim, namiot, framugę okna’ z lambeau 'strzęp; płat’.
la merde dans un bas de soie fr., ’gówno w jedwab­
nej pończosze’, złość, cynizm, podstęp, intryga, brak
skrupułów, pokryte wytworną elegancją.
- cesarz Napoleon I, usuwając Talleyranda w 1807 r. ze stanowiska
ministra, miał jakoby wykrzyknąć w przystępie złości: „ Vous, vous
ětes de la merde dans un bas de soie! ”.
Lamia czarodziejka; czarownica; wiedźma; żeński
demon; wampirzyca.
- łac. z mit. gr. 'złośliwy demon, wampirzyca, którą straszono dzie­
ci’; por. Horacy {Sztuka poetycka, 340) i poemat Lamia (1820 r.) po­
ety ang. Johna Keatsa (1795-1821).
LAMIN- w złożeniach: blaszka; płytka; warstwa. ||
laminaria bot. listownica, rodzaj brunatnie, glonów
morskich. || laminaty wielowarstwowe tworzywo
(złożone zazw. z różnych materiałów) produkowane
w postaci płyt, arkuszy a. tkaniny (laminowanej).
- łac. lamina 'blacha; płyta; klinga’.
la monnaie de Turenne fr., drobne (na które wymie­
niono) Turenne’a.
- słowa pani de Comuel na temat 8 generałów mianowanych na miej­
sce marszałka Francji Turenne'a w 1649 r.
Pamor che muove il sole e 1’altre Stelle wł., miłość,
która porusza Słońce i inne gwiazdy.
- z Dantego {Boska Komedia, Raj, 33, 145).
la mort sans phrase fr., śmierć - bez frazesów.
326 łancknecht
- abbé Joseph Sieyes (por. j ’ai vécu), głosując 2 0 1 1793 r. za wyro­
kiem śmierci na Ludwika XVI; większość członków Komitetu Na­
rodowego uzupełniała swój głos jakąś odpowiednią sentencją (wg
Sieyesa owo sans phrase dodał od siebie sprawozdawca prasowy).
1’amour est enfant de bohéme fr., (bo) miłość to cy­
gańskie dziecię.
- z habanery L ’amour est un oiseau rebelie z 1. aktu opery Carmen
(1875 r.) Georgesa Bizeta, 1838-75.
Lamourette’a pocałunek pojednanie przeciwników.
- 7 VII 1792 r., dzięki księdzu Adrianowi Lamourette doszło do chwi­
lowego pojednania wszystkich deputowanych fr. Legislatywy w ob­
liczu zewn. niebezpieczeństwa; scena ta zasłynęła pod nazwą baiser
Lamourette.
lamowanie, lamówka zob. lama 3.
lampart pantera; przest. uwodziciel; rozpustnik; hu­
laka, birbant, lekkoduch. j| lampartowac się przest.
prowadzić życie rozpustne, hulaszcze.
- późn.łac. leopardus 'lampart' z gr. léón (zob. kameleon) + pórdos
'pantera'.
lampas pas z kolorowego sukna wzdłuż zewn. szwu
spodni, od poł. XVIII w. gł. w mundurach wojsk.,
późn. w mundurach galowych i liberiach; szlak ko­
lorowy a. listwa zdobiąca ścianę.
- fr. 'dekoracyjna tkanina wzorzysta do ozdoby wnętrz’ od lamper {la-
p er)pop. 'pić wielkimi haustami’.
lamperia dolna część ściany malowana (olejno) dla
ochrony przed zabrudzeniem; szlak kolorowy a. li­
stwa zdobiąca ścianę; por. boazeria, lampas.
- fr. lamoris 'jw.'
La Mule du Papę fr., ’papieska mulica’, ktoś pamię­
tliwy, zawzięty, mściwy.
- tytuł bajki ze zbioru Lettres de mon moulin, fr. 'Listy z mojego
młyna’ (1866 r.) Alphonse’a Daudeta (1840-97) o mulicy, która po
siedmiu latach potężnym kopniakiem pomściła doznaną od dworaka
krzywdę.
lamus komora, dawn. przy dworach, domach wiej­
skich oddzielny, murowany a. drewniany budynek
służący jako spichlerz, spiżarnia, skład sprzętów
gosp., zbroi, uprzęży, przechowalnia dokumentów,
ksiąg itp., świreń; rupieciarnia; przen. skład niepo­
trzebnej starzyzny.
-n m . Lehmhaus 'dom z gliny’; Lehm 'glina'; Haus 'dom'.
lana caprina zob. de lana caprina.
lancashire [wym. ląnkeszee] ang., biały, wilgotny
ser o strukturze luźnej i kruchej.
- od nazwy hrabstwa w zach. Anglii.
lancet obosieczny nożyk chirurgiczny.
- fr. lancette 'jw.; rylec; nóż rzeźniczy’ zdrobn. od lance 'lanca;
drzewce (chorągwi)’ z łac. lansea 'dzida, kopia’.
1’ancien régime zob. ancien rćgime.
łancknecht żołnierz zaciężny piechoty nm. XV
i XVI w., uzbrojonej w piki, halabardy, miecze i rusz­
nice; dawn. żołdak; dawn. hazardowa gra w karty. ||
Land nm., kraj związkowy (w Niemczech). || land­
graf śrdw. niemiecki tytuł feudalny, pośredni między
hrabią a księciem.
- nm. Landsknecht 'piechur; łancknecht’; Landgraf ’landgraf’; Land
'ląd; ziemia; wieś; kraj’; zob. knecht; graf.
 landler
landler wirowy taniec austriacki (pierw, ludowy),
powolny, w takcie 3/4, prekursor walca.
- nm. ’jw.’ z gwar. nm. Landl 'górna Austria, skąd taniec się wywodzi’.
lando 2- a. 4-konny, czteromiejscowy powóz z opusz­
czaną w przód i w tył budą (XVTII-XIX w.).
- fr. landau ’jw.’ z nm. od nazwy miasta (w nm. Palatynacie), gdzie ta­
kie powozy zaczęto produkować.
landrat naczelnik powiatu w dawn. Prusach i w
Niemczech. || landsmal zob. nynorsk. || lan(d)szaft
przest. a. żart. obraz przedstawiający pejzaż, krajo­
braz; kicz. || landszturm pospolite ruszenie w Niem­
czech (do 1919 r. i 1935-45) i w Austro-Węgrzech. ||
Landtag zgromadzenie stanów w krajach nm. (XIII-
XX w.); sejm krajowy w krajach Związku i Rzeszy
Nm. (do 1934 r.); parlament krajowy w Niemczech
i w Austrii. || landwera rodzaj wojsk terytorialnych
ze starszych roczników rezerwy w Niemczech i Au­
stro-Węgrzech.
-n m .Landschaft 'okolica; kraj obraz ’; Landsturm ’1andszturm ’; Land-
wehr 'landwera'; Land, zob. lancknecht; Rat ’rad(c)a’; Sturm 'burza;
szturm’; Tagjung) 'posiedzenie; sesja’; Wehr 'obrona'.
landy piaszczysto-bagienne niziny płd.-zach. Fran­
cji nad. O. Atlantyckim, między Pirenejami i ujściem
Garonny, osuszone i zalesione w XIX w.
- f r .Landes 'jw.'
1’Angleterre est une nation de boutiąuiers fr., An­
glia jest narodem kramarzy, sklepikarzy; por. nation
of shopkeepers.
- przypisywane Napoleonowi I na Sw. Helenie.
langusta duży rak dzięsięcionogi wód przybrzeż­
nych O. Atlantyckiego i M. Śródziemnego, ceniony
dla smacznego mięsa.
- fr. langouste 'jw.' z łac. locusta 'szarańcza; jw .’
la nostalgie de la boue fr., tęsknota za rynsztokiem.
- z komedii Le Mariage d'Olympe 1, 1 (1855 r.) dramaturga fr. Emi­
la Augier (1820-89).
lansady posuwiste, płynne podskoki. || lansjer taniec
towarzyski z 2. poł. XIX w., odmiana kadryla; dawn.
kawalerzy sta uzbrojony w lancę, od XVIII w. zwa­
ny ułanem. || lansować propagować, reklamować,
wprowadzać w modę.
- fr. lancier 'lansjer (taniec; ułan)’ i (se) lancer 'miotać, ciskać (się);
lansować’ od łac. lancea, zob. lancet.
lanszaft zob. lan(d)szaft.
lantan chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich. || lantanowce grupa (rodzina) metalicznych
pierwiastków ziem rzadkich, o liczbach atomowych
od 58 do 71, Tabl. 1.
- gr. lanthdnein 'ukrywać się; uchodzić uwagi (czyjej)’.
lanugo anat. meszek płodowy pokrywający w dru­
giej połowie ciąży całą skórę płodu ludzkiego, znika­
jący w ostatnim miesiącu ciąży, odpowiednik sierści
(filtra) zwierząt.
-ła c . 'puch;meszek’.
lanx satura łac., misa pełna rozmaitych owoców
(ofiarowanych Cererze); przen. rozmaitość, mieszan­
ka, melanż; brie a brać.
327 laptop
laodycejski letni, obojętny, zwł. w sprawach relig.,
społ., polit.
- Laodycea, imię matki Seleukosa I Nikatora (ok. 358-281 p.n.e.),
jednego z generałów Aleksandra Wielkiego, założyciela (312 r. p.n.e.)
dynastii Seleucydów i monarchii syryjskiej; imieniem L. nazwano
wiele miast; zob. Biblia (.Apok., 3, 15-16): „nie jesteś ani zimny, ani
gorący”.
la-pa tybet., instrument muz. dęty ustnikowy, tybe­
tańska prosta trąba obrzędowa z brązu, do 2 m dł.;
grający występują w duecie.
la paella zob. pa ella.
La Palisse (a. La Palice) zob. vérités de La Palisse.
laparoskop med. endoskop do oglądania wnętrza
jamy brzusznej w celach diagnostycznych, wprowa­
dzany przez powłoki brzuszne.
- zob. laparo(tomia); -skop.
laparotomia operacyjne otwarcie jamy otrzewnowej.
- gr. lapara 'pachwina; łono’ od laparós 'luźny, miękki’; zob. -tomia.
lapidarium muzealny zbiór kamieni, kamiennych
posągów, nagrobków, fragmentów budowli itp. ||
lapidarny zwięzły, treściwy (jak inskrypcja na ka­
mieniu); dosadny. || lapides clamabunt łac., (jeśli­
by milczeli) kamienie wołać będą (z Wulgaty, Ew.
wg Ł uk, 19, 40). || lapis lazuli, łac. lazuryt, glino-
krzemian sodu zawierający siarkę, niebieski kamień
półszlachetny. || lapis offensionis et petra scanda-
li łac., kamień obrazy i opoka zgorszenia; (wg Wul­
gaty, Izajasz, 8, 14; List do Rzymian, 9, 33; IL ist św.
Piotra, 2, 8). || lapisować przyżegać, przypalać (dla
dezynfekcji) lapisem, azotanem srebra. || lapis phi-
losophorum łac., kamień filozoficzny, nieznana sub­
stancja poszukiwana dawn. przez alchemików, mo­
gąca rzekomo zmieniać wszelakiego rodzaju materię
w złoto. || lapis super lapidem łac., (nie zostanie tu)
kamień na kamieniu; przen. o zniszczeniu, zburzeniu
do fundamentów (z Wulgaty, Ew. wg Mat., 24,2; Ma­
rek, 13, 2).
- łac. lapidarius 'dotyczący kamieni’ od lapis dpn. lapidis 'kamień';
śrdwlac. lazulum dpn. lazuli 'lazuryt' z arab. lazaward, zob. laserować.
Lapitów uczta - kończąca się awanturą a. ogólną bi­
jatyką; por. lukullusowa uczta.
- mit. gr. podczas uczty weselnej Pejritoosa (bohatera Lapitów, legen­
darnego plemienia z płn. Tesalii) i Hippodamei, zaproszeni na ucztę
Centaurowie upili się i usiłowali porwać pannę młodą i inne damy;
przyszło więc do walki i wielkiej klęski Centaurów.
la poule au pot fr., (chcę, aby w niedzielę każdy chłop
miał) kurę w garnku; zob. je veux que le dimanche...
1’appétit vient en mangeant fr, apetyt przychodzi
w miarę jedzenia.
- z Rabelais’go (Gargantua, 1, 5).
la propriété c’est le vol fr., własność jest kradzieżą.
- z książki Co to je st własność?, rozdz. 1 (1840 r.) Pierre J. Proudhona.
lapsus łac., omyłka. || lapsus calami łac., pomyłka
wpisaniu. || lapsus linguae łac., przejęzyczenie się. ||
lapsus memoriae łac., błąd pamięci.
laptop inf. przenośny komputer osobisty; por. kom­
puter, notebook, palmtop.
Laputa
L aputa latająca wyspa zamieszkana przez szarla­
tanów naukowych, tak zatopionych w spekulacjach
myślowych, że najęci „budziciele”, stale kroczący za
nimi, musieli, uderzając ich po ustach i uszach wy­
dętymi pęcherzami z grochem, przywoływać ich do
rzeczywistości; por. Guliwer. || Laputańczyk, Lapu-
cjanin.
- ze Swifta (Podróże Guliwera, cz. III, rozdz. 2) 1726 r.
La putain respectueuse fr., Dziwka pełna szacun­
ku.
- dramat (1946 r.) Jeana Paula Sartre’a; w tytule fr. gra słów: może on
także znaczyć: Dziwka-prostytutka; tl. Jana Kotta: Ladacznica z za­
sadami.
Ja quinta eoiumnahiszp., dosl. ’piątakolumna’; gru­
pa tajnych sympatyków a. stronników nieprzyjaciela,
uprawiająca sabotaż, szpiegostwo itp. wewnątrz linii
obronnych a. granic kraju; por. trojański koń.
- z przemówienia radiowego Emilio Moli (zm. 1936 r.), generała
w czasie wojny domowej w Hiszpanii (1936-39); nazwa powstała
w czasie (1936 r.), gdy 4 kolumny powstańców faszystowskich szły na
Madryt; wyrażenie spopularyzowane przez sztukę The Fifth Column
(1938 r.) pisarza amer. Ernesta Hemingwaya (1899-1961) na temat
hiszp. wojny domowej, a szeroko rozpowszechnione po nm. inwazji
na Holandię, Belgię, Luksemburg i Francję w 1940 r.
lar, gibbon białoręki, zool. małpa malajsko-birmańska
0 twarzy czarnej, pośladkach czerwonych, dłoniach
1stopach białych, gł. nadrzewna; zob. lary i penáty.
- n.łac. ’jw .’ z łac. larva, zob. larwa.
la raison du plus fort est toujours la meilleure fr.,
racyja mocniejszego zawdy lepsza bywa.
- z La Fontaine’a {Wilk ijagnię), 1668 r.; przeróbka Stanisława Trem­
beckiego ( Wilk i baranek), 1776 r.
la recherche de la paternité est interdite fr., hist.
prawn. poszukiwanie ojcostwa jest wzbronione.
- artykuł 340 Kodeksu Napoleona (fr. Code Napoleon a. Code civil)
z 1804 r. opracowanego za konsulatu Napoleona Bonapartego.
larendogra dawn. woda lawendowa, kwiatowa a.
rozmarynowa.
- fr. (eau de) la reine d ’Hongrie '(woda) królowej Węgier’; eau
'woda; nalewka’ z łac. aqua, zob. akw(a)-; reine 'królowa' z łac. re-
gina, zob. regalia.
la république des lettres fr., rzeczpospolita nauk.
- z Moliera {Małżeństwo z musu, sc. 6), 1664 r.
la République n ’a pas besoin de savants fr., Repu­
blika nie potrzebuje uczonych.
- tak odpowiedzieć miał przewodniczący trybunału Lavoisierowi
(1743-91), twórcy nowoczesnej chemii, skazanemu na śmierć 19 flo-
réala roku III, gdy prosił o kilkudniową zwłokę dla dokończenia pew­
nego eksperymentu chem.
large fr., [wym. larż] dosl ’szeroki’; {być /.) hojnym,
szczodrym.
la roche Tarpéienne est pres du Capitole fr., skała
Tarpejska jest blisko Kapitolu; upadek następuje czę­
sto wkrótce po triumfie.
- zob. Tarpejska skała; Kapitol.
larrigans ang., mokasyny z cholewkami noszone
zwł. przez drwali i traperów.
larrikin w Australii - chuligan; por. hoodlum.
- ang. 'jw.' od (?) larking 'pełen werwy, wesoły’ a. zdrobn. od Larry
z Lawrence (pop. imię irl.).
328 laskar
Part pour Part fr., sztuka dla sztuki; hasło kierunku
w sztuce, sprzeciwiającego się stosowaniu w ocenie
dzieła sztuki kryteriów pozaartystycznych (por. de­
kadentyzm; Parnas).
- z Victora Cousin, filozofa fr. (1792-1867), Wykład 22, Sorbona
(1818 r.).
larum przest. alarm, pobudka, wezwanie do broni,
bicie na trwogę; wrzawa, zgiełk, hałas.
- wł. a ll’arme dosl. 'do broni; alarm’; arma 'broń' z łac. 'jp.; wojna’.
larwa postać młodociana zwierzęcia (po wyjściu
z osłon jajowych), różniąca się znacznie budową
i wyglądem od postaci dojrzałej (imago); przest.
maszkara, straszydło, mara, upiór, widziadło; dawn.
maska.
- łac. larva 'duch (zmarłego, prześladujący żywych), widmo; maska’;
por. lar.
lary i penáty sprzęty, ruchomości domowe; ognisko
domowe, gniazdo rodzinne, dom.
- łac. Lares (l.mn. od Lar) 'czczone w Rzymie duchy opiekuńcze
domu i szczęścia rodzinnego (były też lary zagród, pól, dróg, miast)’;
Penates (l.mn.) 'bóstwa italskie, opiekujące się spiżarnią (pera.?) i ca­
łym domem’.
LARYNG(O)- w złożeniach: krtań, krtaniowy; por.
(otoryno)laryngologia.
- gr. lárynks dpn. láryngos 'krtań'.
lasagne [wym. laząnie] łazanki, szerokie, płaskie
kluski; pieczone łazanki podawane zwykle z pomi­
dorem, serem i sosem mięsnym.
- wł. l.mn. od lasagna 'łazanka' z łac. lasanum 'garnek do gotowania’
od gr. lósana (l.mn.) 'trójnóg', lásanon 'nocnik'.
Las Cases [wym. laskąz] oddany duszą i ciałem
współpracownik.
- Emmanuel hr. des Las Cases (1766-1842), historyk fr., szambeląn
Napoleona I, któremu towarzyszył do końca, autor Pamiętnika z Sw.
Heleny, 1823 r.
lasciate ogni speranza, voi ch’entrate wł., porzuć­
cie wszelką nadzieję, wy, którzy (tu) wchodzicie.
- z Dantego {Boska Komedia, Piekło, 3, 9); napis nad bramą piekieł.
laser fiz. urządzenie kwantowe służące do wytwa­
rzania a. wzmacniania światła drogą stymulowania
(w stosownym układzie) emisji (z wzbudzonych ato­
mów a. centrów) przez inne promieniowanie tej sa­
mej częstotliwości; maser optyczny.
- ang. 'jw.' inicjały nazwy: Light Amplification by Stimulated Emis­
sion o f Radiation 'wzmacnianie światła przez stymulowaną emisję
promieniowania’.
laserofon gramofon na płyty kompaktowe. || lasero-
trypsja med. nieinwazyjna technika usuwania kamie­
ni z pęcherza moczowego a. miedniczki nerkowej za
pomocą impulsów laserowych o odpowiedniej dłu­
gości fali; por. litotrypsja.
- zob. laser; -fon-; (lito)trypsja.
laserować powlekać obraz laserunkiem, cienką
warstwą przezroczystej farby dla wzmożenia efek­
tów barwnych.
- nm. lasieren 'jw.' z śrdw.łac. lazurium 'lazur, błękit’ od arab.
läzawardz pers. lädzwärd 'lazuryt; błękit, kolor ultramarynowy’; por.
lapidarium.
laskar ind. marynarz; ordynans w wojsku ind.
- ang. z hindi laszkar 'wojsko' od pers., z arab. al- ’askar 'wojsko'.
 lassi
lassi hindi, napój ind. z jogurtu, mleka, soku cytryno­
wego i skórki pomarańczowej, podawany z lodem.
lasso długi sznur a. rzemień zakończony ruchomą
pętlą, używaną do chwytania zwł. koni i bydła; por.
arkan.
- ang., fr., nm. ’jw.’ z hiszp. lazo 'jw.' odłac. laąueus 'pętla; sidło’.
(The) Last Days of Pompeii ang., Ostatnie dni
Pompei.
- tytuł powieści hist. (1834 r.; wyd. poi. 1840 r.) pisarza ang. Edwarda
Bidwera-Lyttona (1830-73).
last hurrah ang., 'ostatnie hurra!’, ostatni, pożegnal­
ny występ, ostatnie dzieło autora, łabędzi śpiew.
- od tytułu filmu (1958 r.) reżysera amer. Johna Forda, ze Spencerem
Trący w roli politycznego bossa pewnego miasta w Nowej Anglii, któ­
ry podejmuje swóją ostatnią kampanię polit.
last, not least ang., ostatni (ale) nie najmniej zna­
czący.
- ze Spensera (Colin Clout, w. 444) 1691 r., z Szekspira (Król Lear, 1,
1; Juliusz Cezar, 3,1).
(The) Last of the Mohicans ang., Ostatni Mohikanin.
lastrico, terrazzo [wym. ląstriko, terrącco] bud.
sztuczny kamień otrzymywany z mieszaniny cemen­
tu i kolorowego grysiku kamiennego, dający się po
stwardnieniu szlifować i polerować. || lastrykarz ro­
botnik bud. wykonujący roboty lastrykowe.
- wł. lastrico 'bruk; ulica; nędza’ od lastra 'brukowiec, kostka bru­
ku; płyta’.
laszowanie lotn. odczepienie szybowca od ciągnące­
go go samolotu; pierwsze samodzielne latanie; uro­
czyste pasowanie na pilota po pierwszym samodziel­
nym locie.
- fr. lacher 'rozluźnić; (wy)- puścić; porzucić’ z późn.łac. laxicare
'rozluźnić’ od laxare ’jp.; puścić’.
lateks mleczko kauczukowe, sok mleczny roślin
kauczukowych a. produkowany syntetycznie, uży­
wany gł. do wyrobu kauczuku.
- n.łac. ’jw .’ z łac. 'wilgoć; płyn’ prawdop. z gr. lataks dpn. latagos
'resztki wina w kielichu’.
latencja psych, okres uśpienia, utajenia a. wyparcia
tendencji, zainteresowań seksualnych (u dziecka).
- łac. latens dpn. latentis p.pr. od latere 'kryć się’.
lateralizacja stronność, med. dominacja czynno­
ściowa jednego z pary symetrycznych organów cia­
ła ludzkiego nad drugim.
- łac. lateralis 'boczny’ od latus dpn. la te m 'bok (ciała)’.
lateral thinking ang., myślenie lateralne, sposób
myślenia twórczego poszukujący rozwiązań trud­
nych problemów metodami nieortodoksyjnymi a. za
pomocą elementów normalnie pomijanych przez lo­
gikę tradycyjną (Edward de Bonę).
- ang. lateral 'boczny’ z łac. lateralis, zob. lateralizacja.
laterem lavas łac., dosł. 'myjesz cegły’; pracujesz
nadaremnie, nieproduktywnie; por. pour le roi de
Prusse.
- z Terencjusza (Phormio, 87), 161 r. p.n.e.; staroż. cegły, szorowane
wodą, zmieniały się na powrót w mokrą glinę.
latęrna mągica [wym. ...ka] latarnia czarnoksięska, naj­
prostszy aparat projekcyjny, wynaleziony w XVII w.
329 laubzega
- n.łac. ’jw .’; późniąc, laterna 'latarnia; lampa’ z łac. lantema ’jp.’
z gr. lamptér 'świecznik; pochodnia’ od lómpein 'świecić’; łac. magi-
ca r.ż. od magicus, zob. magiczny.
latet anguis in herba łac., wąż kryje się w trawie, tj.
niewidzialne niebezpieczeństwo czyha.
- z Wergiliusza (Eklogi, 3, 93); Damoetas ostrzega chłopców, zbiera­
jących kwiaty i poziomki.
latimeria jedyny istniejący współcześnie rodzaj ryb
podgromady trzonopłetwych, uważanej, do chwili
wyłowienia pierwszego żywego okazu w 1938 r., za
wymarłą 70 milionów lat temu.
- od nazwiska dyrektorki muzeum w Afryce Płd.: Maijorie E. D.
Courtenay-Latimer (ur. 1907 r.).
latin rock ang., w muz. rozrywkowej - połączenie ele­
mentów rocka z rytmami pieśni, tańców i muzyki in­
strumentalnej Ameryki Łac. (Carlos Santana i in.).
latopis śrdw. kronikarz, dziej opis, zwł. na Rusi; spe­
cyficzny, rodzimy gatunek historiograficzno-epicki
w lit. staroruskiej, żywotny w XI-XVIII w., łączący
wydarzenia polit. i kościelne, przedstawiane w po­
rządku rocznikowym, z podaniami, legendami, hi­
storiami biblijnymi i nowelistyką antyczną i bizant.;
kroniki litewskie XIV-XVIII w. i ukraińskie XVII-
XVIII w.
lato sensu łac., w szerokim znaczeniu; por. sensu
stricto.
(La) Trahison des eleres fr., Zdrada klerków (tj. in­
telektualistów).
- tytuł książki (1927 r.) pisarza i filozofa fr. Juliana Bendy (1867—
1956).
latria oddawanie czci boskiej; por. dulia, hiperdulia.
- śrdw.łac. ’jw .’ z późniąc, 'służba; cześć boska’ z gr. latreia 'służba’;
por. idolatria; nekrolatia.
(la) tricolore [wym. trikolor] sztandar trójkolorowy,
zwł. fr. (niebiesko-biało-czerwony, przyjęty w 1789 r.,
symbolizujący zgodę między królem i Paryżem; ko­
lor dynastii - biały, kolory herbu Paryża - niebieski
i czerwony).
- fr. ’jw .’; zob. tri-; łac. color, zob. koloratura.
latryna dół na eksktrementy; otwarty ustęp (klozet).
- łac. latrina skrót od lavatrina 'kąpiel; łaźnia’ z lavere 'myć, kąpać’.
latyfundium (l.mn. latyfundia) wielka posiadłość
ziemska (zwł. w staroż. Rzymie a. w śrdw.).
-ła c . latifundium ’jw.’ latus 'szeroki; rozległy’\fundus, zob. fimdacja.
latynista znawca łaciny, lit. i kultury rz. || latyniza­
cja nadawanie formom jęz. postaci łac.; poddawanie
wpływom języka a. kultury łac. || latynizm wyraz,
zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z łaciny a.
wzorowane na niej.
- śrdw.łac. latinista 'latynista' z łac. latinus 'łaciński’ od Latium 'La-
cjum, kraina w śr. Italii, kolebka państwa rz.’
latynoamerykański iberoamerykański. || Latynos
człowiek pochodzący z Ameryki Łac., obywatel któ­
regoś z państw Ameryki Sr. a. Płd.
- amer.hiszp. latino 'Latynos’ z hiszp. 'łaciński’ od łac. latinus, zob.
latynista.
laubzega przest. włośnica, cienka piłka metalowa do
wycinania w drewnie a. metalu.
laubzega______________________________
- nm. Laubsäge ’jw.’; Laub 'liście; listowie’; Säge ’pila’.
lauda pieśń pochwalna, wł. lud. utwór liryczny, wzo­
rujący się na balladach o treści relig. z końca XII w.,
często w formie dialogu, pod koniec XVI w. rozwi­
nięty w oratorium; zob. laudum.
- wł. ’jw .’ z łac. laudare 'chwalić’ od laus dpn. laudis ’(po)chwała’;
por. laudatio.
laudant Ula sed ista legunt łac., tych chwalą, ale
czytają tamtych.
- z Marcjalisa (Epigramy, 4,49).
laudant quod non intelligunt łac., chwalą to, cze­
go nie rozumieją.
laudanum n.łac., zob. opium; farm. nalewka alkoho­
lowa na opium.
laudatio łac. [wym. ...ącjo] mowa pochwalna, panegi-
ryk, elogium (m.in. przy wręczaniu Nagrody Nobla).
- łac. 'pochwała; elogium’ od laudare, zob. lauda.
laudator temporis acti łac., chwalca przeszłości;
konserwatysta, wstecznik.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 173).
laudum (l.mn. lauda) w Polsce - uchwały sejmików
ziemskich (XIV-XVIII w.); uchwały zjazdów (wie­
ców) sądowych (XIV-XV w.); postanowienia zjaz­
dów konfederackich szlachty (od XV w.).
- śrdw.łac. 'wyrok rozjemczy; uchwała; protokół’.
laufer dawn. giermek, sługa torujący a. oświetlający
drogę orszakowi a. pojazdowi pana; przest. goniec
(w szachach); przest. bieżnik, wąska długa serwe­
ta. || laufrować przest. wałęsać się, obijać, szlifo­
wać bruki.
- nm. Läufer 'biegacz; chodnik na schodach; bieżnik; wirnik elektr.;
goniec (w szachach); muz. biegnik’ od laufen 'biegać’.
laugh track [wym. lą:f trak] zapis (rejestracja na ta­
śmie, płycie itp.) śmiechu widzów (audytorium wi­
dzów, słuchaczy) włączony do ścieżki dźwiękowej
zarejestrowanego uprzednio programu (zwł. widowi­
ska rozrywkowego) telewizyjnego; por. clap track.
- ang. ’jw.’ (1962 r.); laugh 'śmiech’; track 'tor; ścieżka’.
laur wawrzyn; jego liście, gałązki; wieniec laurowy,
wawrzynowy, symbol i nagroda zwycięstwa (u sta-
roż. Greków i Rzymian). || laureat staroż. poeta a.
sportowiec uwieńczony wawrzynem; zdobywca na­
grody, odznaczenia za wybitne osiągnięcia twórcze.
- łac. laureatus 'laureat’ od laurea 'wieniec wawrzynowy’ z laurus
'wawrzyn’.
lavabo Kość. rz.kat. ceremonia umywania rąk przez
księdza w czasie mszy. || lawaterz Kość. rz.kat. na­
czynie z wodą wiszące w zakrystii, służące do umy­
wania rąk przez księdza przed mszą i po niej.
- łac. lavabo 'umyję’ od lavare zob. lawować; pierwsze słowo wersetu
6. psalmu 26 (z Wulgaty), odmawianego przy tej ceremonii.
lava lava prostokątny kawał płótna noszony jak spód­
nica a. kilt przez kobiety, mężczyzn i dzieci w Poli­
nezji, zwł. na Samoa, dziś zazw. z kretonu w jaskra­
wych kolorach, często z białym a. żółtym deseniem
kwiatowym na czerwonym a. niebieskim tle.
- samoański 'ubiór’.
330 leader
lavalier(e) mikrofonik zawieszony na szyi a. przy­
pięty do ubrania użytkownika.
- amer.ang. (1960 r.), pierw, 'rodzaj naszyjnika’ od nazwiska Louise-
-Franęoise de La Baume le Blane księżny de La Valliěre (1644-1710),
faworyty króla fr. Ludwika XIV.
La vida es sueflo hiszp., Życie (jest) snem.
- tytuł sztuki (1631-35) Calderona, rozgrywającej się w fantastycz­
nej Polsce.
lavolta dawny taniec fr. tańczony parami z charakte­
rystycznymi obrotami i wysokimi podskokami.
- wł. la volta 'obrót’.
lawaterz zob. lavabo.
lawirant wyga, frant, taktyk, dyplomata, asekurant.
|| lawirować żeglować pod wiatr zygzakami, raz
prawym, raz lewym halsem; zręcznie omijać prze­
szkody, manewrować, kluczyć, iść zakosami; przen.
postępować sprytnie, przebiegle, krętą drogą, nie na­
rażając się innym, z korzyścią dla siebie.
- nm. lavieren 'kołować, lawirować’ z fr. louvoyer ’jp.’ ze śrdw.hol.
lawn tennis [wym. lo:n tenis] tenis na korcie tra­
wiastym.
- ang. 'tenis; jw. (w odróżnieniu od court tennis, dawniejszej gry)’;
lawn 'trawnik’; court, zob. kort 2.
lawonicha białorus., pop. białoruski zespołowy,
żywy taniec lud. w takcie parzystym.
-białorus. ’Leonowa; jw .’ o d Lawon 'Leon’.
lawować piast, podmalowywać partie rysunku roz­
wodnionym tuszem a. farbą akwarelową w celu
wzmocnienia plastyczności; cieniować.
- fr. laver ’(z)myć; oblewać; płukać’ od łac. lavare ’jp.; kąpać się’.
lawrens zob. lorens.
lawsonia turecznica, krzew hennowy, bot. ciernisty
krzew podzwrotnikowy, szeroko uprawiany dla hen­
ny otrzymywanej z pędów krzewu, perfum - z kwia­
tów, i leków arabskiej, irańskiej i ind. medycyny lud.
- z liści i korzeni.
- n.łac. od nazwiska przyrodnika szkoc.: Isaac Lawson, zm. 1747 r.
lazaret przest. szpital wojskowy, połowy.
- fr. 'kwarantanna’ od wł. lazaretto 'szpital zakaźny’ z dial. wenec­
kiego lazareto z przekręconej nazwy kościoła Santa Maria di Nazaret
'N.M.P. Nazaretańskiej’; pod wpływem wł. lazzaro 'trędowaty; że­
brak’ z późn.łac. Lazarus 'Łazarz (Biblia, Ew. wg Łuk., 16,20)’ z hebr.
El- ’äzär (dosl 'Bóg pomógł’).
lazaron przest. łazik, bezdomny włóczęga (neapoli-
tański), żyjący z dorywczych posług a. żebraniny.
- wł. lazzarone zgrub, od lazzaro, zob. lazaret.
lazzo (l.mn. lazzi) [wym. ...dzdz...] komiczne, farso­
we, nierzadko sprośne wstawki dialogowe a. panto-
mimiczne, improwizowane przez aktorów commedia
dell’arte.
- wł. 'błaznowanie, kpiny; teatr, jw.’
leader [wym. li:der] przywódca partii, stronnictwa,
związku zawodowego (w krajach anglosaskich); dru­
żyna a. zawodnik na pierwszym miejscu tabeli roz­
grywek sport. a. na czele wyścigu.
- ang. 'przywódca; dyrygent; koncertmistrz; artykuł wstępny’; lead
'prowadzić, przewodzić’.
 leasing
leasing [wym. lirzing] specyficzna forma dzierża­
wy i najmu dóbr inwestycyjnych trwałego użytku,
umożliwiająca wytwórcom używanie sprzętu w za­
mian za czynsz.
- ang. od lease, zob. lend-lease.
Lębensraum terytorium uważane za niezbędne dla
istnienia a. samowystarczalności gosp. państwa (hist.
uzasadnienie nm. polityki ekspansji i zaboru; por.
Drang nach Osten; geopolityka); żart. przestrzeń po­
trzebna do życia, rozwoju, działalności.
- nm. dosł. 'przestrzeń życiowa’; Leben 'życie’; Raum 'przestrzeń;
obszar; pokój’.
leben und leben lassen nm., żyć i pozwolić żyć (in­
nym).
Leberwurst kiszka wątrobiana, wątrobianka.
-n m . Leber 'wątroba'; Wurst 'kiełbasa'.
le clericalisme voila 1’ennemi! fi., klerykalizm, oto
wróg!
- z przemówienia (1859 r.) Alphonse’a Peyrat (1812-91).
le combat cessa zob. et le combat cessa...
le congres ne marche pas, il danse fi., kongres nie
postępuje naprzód, ale tańczy.
- Charles-Joseph, książę de Ligne (1735-1814) o Kongresie Wiedeń­
skim (1814-15).
le courage de Pimpnmste fi, odwaga spontaniczna.
-L a s Cases Pamiętnik z Sw. Heleny, 1823 r.; słowa Napoleona I.
Le degre zero de 1’ecriture fi, Stopień zerowy stylu.
- książka (1953 r.) Rolanda Barthesa.
le demi-monde zob. demi-monde.
Le depi amoureux fi., Zwady miłosne.
- tytuł komedii Moliera (1654 r.).
Lederhosen nm., skórzane spodnie na szelkach, się­
gające nad kolana, noszone, gł. na wsi a. na wyciecz­
kach, w Tyrolu i w Bawarii. || lederwerki dawn. rze­
mienie podtrzymujące tornister, ładownicę, tasak
i bagnet żołnierza.
-n m . Leder 'skóra'; Hosen 'spodnie'; Werk 'dzieło'.
Ledi Makbet Mcęnskowo ujęzda ros., Powiatowa
Lady Makbet (tł. Jerzy Wyszomirski).
- tytuł opowiadania (1865 r.) pisarza ros. Nikołaja S. Leskowa (1831—
95); dosł. 'L.M. Mceńskiego powiatu’; również: opera (1931 r.) Dy­
mitra Szostakowicza (1906-75).
L’Education sentimentale fi, Szkoła uczuć.
- tytuł powieści (1849 r.) G. Flauberta.
legacja przest. misja poselska, poselstwo, delega­
cja; sprawowanie czynności posła, legata. || legali­
zacja urzędowe stwierdzenie wiarygodności; nada­
nie mocy prawnej, zatwierdzenie; uznanie za zgodne
z prawem. || legalny prawny, prawowity, praworząd­
ny; zgodny z obowiązującym prawem. || legat poseł,
wysłannik (zwł. papieski; zob. legatus); dawn. zapis
testamentowy; darowizna. || legatariusz dawn. osoba
otrzymująca legat, zapis. || legatus łac., legat (papie­
ski); (/. a latere) dosł. ’od boku (papieża)’; kardynał
wysłany przez papieża dla załatwienia w jego imie­
niu i zastępstwie określonej sprawy; (/. missus) dosł.
'posłany’; nuncjusz; (/. natus) dosł. 'urodzony’; tytuł
331 legislacja
honorowy biskupa, przywiązany do niektórych die­
cezji (np. Canterbury, Gniezno, Kolonia, Moguncja,
Praga, Reims, Toledo).
- łac. legatio 'poselstwo', legatarius 'spadkobierca', legatum 'zapis'
i legatus 'ambasador; namiestnik prowincji' (z p.p.) od legare 'wysłać
w jakiejś misji; zapisać w spadku’ z lex dpn. legis 'prawo'; fř. léga-
liser 'zaświadczać; uwierzytelniać’ z łac. legalis 'ustawowy' od lex,
por. delegacja; kolegialny; legislacja; lojalny.
legant prius et postea despiciant łac., niech naprzód
przeczytają, a potem (dopiero) lekceważą.
legat(ariusz) zob. legacja.
legatus zob. legacja.
lege artis łac., (wykonany) według (wszelkich) zasad
sztuki (zwł. zabieg lekarski).
lęgein ta legęmena zob. relata refero.
legenda opowieść z życia bohaterów, zazw. świę­
tych i męczenników, nie znajdująca pełnego oparcia
w materiale hist.; opowieść fantastyczna o wydarze­
niach hist., oparta zazw. na podaniach lud.; wymysł,
klechda, mit; wyjaśnienie symboli (kolorów i zna­
ków) na mapach, tabelach, wykresach itp.; napis na
medalu, monecie. || legendarny oparty na podaniu,
nieprawdopodobny; opromieniony wielką sławą.
- śrdw.łac. legenda 'opis żywota a. wydarzenia’ z łac. legendus 'to, co
należy przeczytać’ rzecz, odsłowny od legere 'zbierać (zwł. owoce);
gromadzić; wybierać; odnosić wrażenie (że); wnioskować; czytać’;
por. dyliżans; elekcja; elita; intelekt; kolekcja; legia; lektor; lign(i)-;
liseuse; negliż; predylekcja; lekcja; prelegent; selekcja; venia legendi.
(La) Legende des siěcles fr., Legenda wieków.
- tytuł zbioru poematów epickich (1859-1863) poety fr. Wiktora
Hugo, który chciał w nim przedstawić dzieje jako historię ustawicz­
nego postępu i doskonalenia się ludzkości.
leges omnium salutem singulorum saluti antepo-
nuntłac.,jw<m72. prawo stawia bezpieczeństwo ogó­
łu ponad bezpieczeństwem jednostki.
- z Cycerona (Definibus, 2, 19, 64), ok. 45 r. p.n.e.
leghorny śródziemnomorska rasa kur, znosząca naj­
więcej jaj i najbardziej rozpowszechniona.
- ang. leghorn 'plecionka z wł. słomy pszenicznej; kapelusz z tej ple­
cionki; jw.’ od Leghorn 'Livorno, port w śr. Włoszech nad M. Liguryj­
skim’, skąd eksportowano słomę i drób.
legia, legion jednostka wojska rz. licząca teoretycz­
nie 6000 ludzi (w praktyce zawsze mniej; zob. cen­
turia 1., kohorta, manipuł); gromada, rzesza, masa,
mnóstwo (por. Biblia, Ew. wg Marka, 5, 9; Ew. wg
Łukasza, 8, 30 tł. również jako „wojsko”); (legia, le­
giony) ochotnicza formacja wojsk. || legion d’hon-
neur fi., order Legii Honorowej ustanowiony przez
Napoleona I. || legionista żołnierz służący w legio­
nach a. legii.
- fr. legion 'legia; mnóstwo’ z łac. legio dpn. legionis 'wybór; wojsko
wyborowe; legion’ od legere, zob. legenda.
legislacja prawodawstwo, ustawodawstwo. || legi-
slatura władza ustawodawcza; jej kadencja, okres
jej działalności. || legislatywa władza ustawodaw­
cza; hist. fr. zgromadzenie prawodawcze (1X 1791-
20 IX 1792 i 28 V 1849-2 XII 1851). || legityma
prawn. zachowek, część spadku, w postaci majątku
ruchomego a. nieruchomego, jaką dzieci, a niekiedy
legislacja
także inni spadkobiercy muszą otrzymać niezależ­
nie od (a nawet wbrew) woli spadkodawcy wyrażo­
nej w testamencie. || legitymista zwolennik doktryny
nienaruszalności „praw historycznych” dynastii, mo­
narchista {hist. we Francji - zwolennik Burbonów;
na Węgrzech i w Austrii - Habsburgów).
- fr. legislatif 'prawodawczy’ (z łac. legis latio 'wnoszenie, stanowie­
nie prawa’ od legem ferre 'wnosić ustawę’; zob. ferować wyrok) i fr.
legitimiste ’legitymista’ od legitime 'prawowity; słuszny’ z łac. legiti­
mus ’jp.’ od lex, zob. legacja.
le grandinconnufr., dosł. ’wielkinieznajomy’; wiel­
ka niewiadoma, tj. lud (przypisywane P. J. Proudho-
nowi); por. magnum ignotum. || le grand monde fr.,
wielki świat, arystokracja, plutokracja. || le grand
siede fr., wielki wiek, tj. epoka Ludwika XIV.
legwan zob. iguana.
Lehrjahre (młodzieńcze) lata nauki; por. Wander-
jahre.
- nm. ’jw .’; Lehre ’nauka’; Jahr ’rok’; z tytułu powieści Goethego
Wilhelm Meisters Lehrjahre (1795/6 r.).
Lehrstück nm., ’sztuka dydaktyczna’ termin z lat 20.
XX w. oznaczający rodzaj teatru muzycznego, które­
go celem było bardziej kształcenie wykonawców niż
bawienie publiczności, wprowadzonego na festiwa­
lu muz. kameralnej w 1929 r. w Baden-Baden przez
Bertolta Brechta, Paula Hindemitha i Kurta Weilla
jako rozwinięcie Gemeinschaftsmusik Hindemitha
i amatorskiego, towarzyskiego muzykowania.
lei 1. lej (a), leu, waluta rumuńska, mołdawska (=
100 bani). 2. girlanda, wieniec, naszyjnik z kwiatów,
liści, muszelek itd., będący w Polinezji symbolem
miłości a. sympatii.
- 1 . rum. leu (l.mn. lei) dosl. ’lew; jw. 1’ z łac. leo, zob. leonidy. 2. ha-
waj. ’jw. 2 ’.
Leicester [wym. lęster] ang., angielska rasa owiec
0 długiej, delikatnej, białej sierści; twardy ser z peł­
nego krowiego mleka, przypominający cheddar
1 cheshire.
- od nazwy hrabstwa w śr. Anglii, gdzie wyhodowano tę rasę owiec
i gdzie wyrabia się sery.
leisure dass ang., klasa nie pracująca a. rozporzą­
dzająca wolnym czasem.
- z Thorstena Bunde Veblena (The Theory o f the Leisure Class),
1899 r.
leitmotiv nm. [wym. ląjtmotiif], lejtmotyw motyw
przewodni, temat muz. symbolizujący (np. w ope­
rach Wagnera) osobę, zjawisko, nastrój, wyraz, zda­
nie, ciągle się powtarzające (w utworze lit., przemó­
wieniu itp.).
- nm., Leitmotiv ’jw .’; leiten 'prowadzić’; zob. motyw.
lej(a) zob. lei.
lejbgwardia hist. straż przyboczna monarchy; od­
działy gwardii w armii ros. || lejbikprzest. luźny ża­
kiet damski; kaftan; dawn. obcisły stanik damski;
hist. górna część munduru wojsk.
- nm. Leibgarde 'straż przyboczna’; Leib 'ciało; brzuch’; Garde 'straż;
gwardia’; Leibchen 'ciałko; stanik; kaftanik’ zdrobn. od Leib.
lejdejska butelka najstarsza użytkowa forma kon­
densatora elektr., przyrząd odkryty przypadkowo
332 lektor
i zbadany przez fizyka hol. Pietera van Musschen-
broeka z Uniwersytetu w Lejdzie w 1746 r. i nieza­
leżnie przez nm. wynalazcę Ewalda Georga von Kle­
ista w Kamieniu Pomorskim w 1745 r.
- od nazwy Lejdy (Leiden) w zach. Holandii, w delcie Renu.
leitmotyw zob. leitmotiv.
lejtnant stopień oficerski w armiach wielu krajów;
porucznik.
- fr. lieutenant 'namiestnik, zastępca; porucznik’; lieu 'miejsce’ z łac.
locus, zob. lok(o)-; fr. tenant p.pr. od tenir 'trzymać’ z łac. tenere, zob.
tenuta.
lek alb., waluta albańska (= 100 qintar) od 1947 r.
lekcja (zazw. 45-minutowy) odcinek zajęć szkol­
nych a. nauczania prywatnego; (zwł. w l.mn.) ma­
teriał zadany uczniowi do odrobienia; epistoła, wy­
jątek z Biblii, czytany (a. śpiewany) we mszy a.
brewiarzu; sposób odczytania tekstu w rękopisie; je­
den z wariantów tekstu. || lekej onarz księga litur­
giczna z lekcjami i ewangeliami na wszystkie dni
roku kościelnego.
- śrdw.łac. lectionarium od późn.łac. lectio 'odczytanie’ z łac. 'czyta­
nie’ od legere, zob. legenda.
leksygrafia sztuka a. praktyka definiowania wyra­
zów; system pisma, w którym każdy znak (charakter)
odpowiada całemu wyrazowi (jak w jęz. chińskim).
- gr. lexis, zob. leksyka; -graf.
leksyka słownictwo, zasób wyrazów jakiegoś jęz.,
w którym wyrazista pod względem budowy słowo­
twórczej forma staje się odczuwana jako jednolity
znak pewnej treści, zrywając więź z wyrazem pod­
stawowym, od którego pochodzi (np. wyraz grzecz­
ny, utworzony od dawn. zwrotu k rzeczy ’do rzeczy’);
por. addytywny. || leksykalny wyrazowy, odnoszą­
cy się do słownictwa. || leksykografia nauka o me­
todach układania słowników; słownikarstwo. || lek­
sykologia nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów
i związków wyrazowych. || leksykon słownik (ency­
klopedyczny).
- fr. lexique 'słownik’ z późn.gr. leksikón ’jp.’ od leksikós 'wyrazowy’
z gr. léksis 'wyraz; mowa’ od lěgein 'mówić’; zob. -graf-; -log; log-.
lektor osoba czytająca komuś głośno; wykładow­
ca jęz. obcego na wyższej uczelni, nie będący samo­
dzielnym pracownikiem nauk.; prelegent; pracownik
wydawnictwa oceniający rękopisy, utwory, a. sczy-
tujący teksty z korektorem; kleryk, który otrzymał
drugie święcenie niższe; czytnik, aparat do odczyty­
wania mikrofilmów. || lektorat zajęcie lektora (wy­
kładowcy, pracownika wydawnictwa); kurs jęz. ob­
cego na wyższej uczelni; drugie święcenie niższe. ||
lektorium drewniana a. murowana ścianka oddzie­
lająca prezbiterium od nawy i zasłaniająca widok na
ołtarz gł., stosowana w kościołach (zwł. biskupich
i klasztornych) od końca XII do XVI w.; większość
zlikwidowano w XVIII w., z zachowanych najsłyn­
niejsze są w katedrach w Naumburgu, Exeter, West-
minster, Albi i St. Etienne-du-Mont w Paryżu; dawn.
audytorium; czytelnia w lokalu biblioteki. || lektura
czytanie; to, co się czyta; spis książek przeznaczo­
nych do czytania a. przeczytanych.
 lektor
- śrdw.łac. lectoratus 'lektorat’, łac. lectorium 'sala wykładowa’ od
lector 'czytający; wykładowca’ i łac. lectura 'czytanie' od legere, zob.
legenda.
lektyka fotel a. łoże (pod baldachimem; osłonięte
ściankami) na drążkach, do przenoszenia ludzi, no­
szone przez 2 a. 4 tragarzy lub zwierzę(ta) juczne,
używane na Wschodzie do niedawna, a w Europie
w staroż. i XVII-XVTII w.
-ła c . lectica 'jw .'o d lectus 'łóżko'.
lemat log. twierdzenie wstępne a. pomocnicze, słu­
żące do udowodnienia jakiegoś innego twierdzenia.
- gr. IŚmma dpn. IŚmmatos 'rzecz przyjęta; log. założenie’ od lam-
bánein 'brać; chwytać’; por. dylemat.
le moi est haissable fr., ja jest nienawistne.
- z Blaise Pascala( Myśli, 7,456), 1669 r.
lempira waluta Hondurasu (= 100 centavos).
- amer.hiszp. jw .’; Lempira - nazwisko wodza indiań., który walczył
z konkwistąhiszp.
lemury (drobne i śr.) małpiatki nadrzewne, o puszy­
stym futrze, długoogoniaste, o nocnym trybie ży­
cia, zamieszkujące stadami lasy Madagaskaru; por.
kobold.
- łac. lemures 'nocne widma, upiory’.
le narcisse de Pécritoire fi-., narcyz kałamarza, tj.
autor rozkochany we wszystkim, co napisał.
lend-lease [wym. lęndlńs] pożyczka-dzierżawa;
L.L.Act (11 III 1941 r.) upoważniał prezydenta USA
do sprzedaży, wynajmu a. pożyczki towarów i bro­
ni państwom będącym w stanie wojny z Niemcami
i Włochami.
- ang. jw.; lend 'pożyczać'; lease 'dzierżawa'; act 'akt (teatr.; usta­
wodawczy); czyn; dzieło’ z łac. actus i actum, zob. akt.
lendler zob. landler.
le nez de Cléopatre (s’il eut été plus court, tout la
face de la terre aurait changś) fr., (gdyby) nos Kle­
opatry (był krótszy, inne byłoby oblicze świata); ilu­
stracja wpływu przypadku na bieg historii.
- z Pascala (Myśli, 2, 162); aluzja do stosunków pięknej królowej
Egiptu, Kleopatry (68-30 p.n.e.), z Cezarem i Antoniuszem.
leninizm zob. marksizm(-leninizm).
- od nazwiska W. I. Lenina.
lenno śrdw. feudum, ziemia nadana przez seniora
wasalowi (lennikowi); całokształt stosunków feu­
dalnych (lennych) między seniorem a wasalem (por.
alodium; domena).
- czes. léno jw .’ z nm. Lehen jw .’
Lent ang., zob. Fastenzeit.
Lenza reguła fiz. określa kierunek prądu elektr., po­
wstającego przez indukcję elektromagnetyczną; prąd
indukowany przeciwdziała przyczynie, która go wy­
wołuje.
- reguła sformułowana przez fizyka estońskiego, Henryka Fryderyka
Emila Lenza (1804-65).
leonidy rój meteorów pojawiających się co roku 16
listopada w gwiazdozbiorze Lwa.
- łac. leo dpn. leonis 'lew'; por. lei 1.
leonina societas zob. societas leonina.
333 Le Roi-Soleil
leoniny śrdw. wiersze łac. (zazw. penta- a. heksame-
try) o rytmie wewnętrznym (wyraz przed średniówką
rymuje się z wyrazem kończącym wers).
- fr. léonin 'leoniński' od (?) nazwiska kanonika kościoła św. Wikto­
ra w Paryżu XII w.: Leon.
le pauvre homme! fr., biedaczek! (tł. Boya-Żeleń­
skiego).
- z Moliera (Świętoszek, 1,4).
LEPID(O)- w złożeniach: łuska. || lepidodendron
bot. paleont. łuskodrzew, rodzaj drzew kopalnych
z rzędu lepidofitów (z klasy widłaków), będącego
typowym elementem krajobrazu w karbonie, Tabl. 7.
|| lepidopterologia dział entomologii zajmujący się
motylami.
-n .ła c . lepido- ’jw.’ z gr. lepis dpn. lepidos 'łuska'; gr. déndron, zob.
dendrologia; n.łac. Lepidoptera 'łuskoskrzydłe, motyle’; zob. -ptera;
-logia.
lepidumst amare semper łac., miłość jest zawsze
wdzięczna; zawsze jest słodko kochać.
- z Plauta (Cistellaria „O zgubionej i znalezionej szkatułce”, w. 313).
le Polonais passe par tout fr., Polak przejdzie przez
wszystko, tj. pokona wszelkie przeciwności.
- tak miał, wg anegdoty, odpowiedzieć 18-letni Dezydery Adam
Chłapowski (późn. generał i rolnik) w 1806 r. Napoleonowi I na sło­
wa pochwały za przeskoczenie konno w obecności cesarza b. szero­
kiego rowu.
leporello folder.
- od imienia lokaja i powiernika Don Juana (z opery Don Giovanni
Mozarta, 1787 r.), Leporella, który zbierał podobizny kochanek swe­
go pana.
leprechaun irlandzki krasnoludek.
- ang. z irl. leipreachán ze st.irl. lugchorpón dosł. 'malec'.
leprozorium zamknięty zakład leczniczy (a. kolo­
nia) dla trędowatych.
- śrdw.łac. leprosorium jw .’ z późn.łac. leprosus 'trędowaty' od łac.
lepra 'trąd' z gr. ’jp.’ od lepem 'łuszczyć się’; por. lept(o)-.
LEPT(O)- w złożeniach: mały, drobny; słaby; cien­
ki. || lepta grecka moneta zdawkowa, setna część
drachmy. || leptosomatyk astenik, człowiek chudy,
wysoki, wątły, o usposobieniu schizotymicznym.
- gr. leptós dosł. 'obrany, obłupiony; cienki, szczupły; wątły’ z lépein
zob. leprozorium; ma. Leptosom j w .’; zob. -som(a).
Le Quai d’Orsay [wym. lö ke:dorsę] francuskie mi­
nisterstwo spraw zagr.
- od nazwy ulicy w Paryżu, przy której się mieści; fr. quai 'nabrzeże';
Orsay, miejscowość pod Paryżem.
L’ere du soupęon fr., Epoka podejrzliwości.
- z Nathalie Sarraute (tytuł eseju), 1956 r.
le roi est mort; vive le roi! fr., król umarł; niech żyje
król!
le roi regne et ne gouverne pas fr., król panuje, ale
nie rządzi; por. rex regnat...
- polityk i historyk fr. Adolphe Thiers (1797-1877) w piśmie „Le Na­
tional” (1830 r.).
Le roi s’amuse fr., Król się bawi.
- z Wiktora Hugo; tytuł dramatu hist. wierszem (1832 r.), źródło li­
bretta do opery Rigoletto Verdiego (1851 r.).
Le Roi-Soleil fr., Król Słońce, tj. Ludwik XIV.
le Rouge et le Noir
le Rouge et le Noir fr., Czerwone i czarne (tł. Boya-
-Żeleńskiego); wojsko i kler; por. le sabre et le gou-
pillon.
- tytuł powieści (1831 r.) pisarza fr. Stendhala (wlaśc. Henri Beyle,
1782-1842).
le ruisseau de la rue du Bac zob. oh! le ruisseau...
le sabre et le goupillon fr., ’szabla i kropidło’, woj­
sko i Kościół; por. le Rouge et le Noir.
les absents ont toujours tort fr., nieobecni nigdy nie
mają racji; por. absens carens.
- z komedii L ’Obstacle imprévu, 1,6, dramatopisarza fr. Destouches’a
(wlaśc. Philippe Nericault, 1680-1754).
les affaires sont les affaires fr., interes jest interesem
(a nie grzecznością).
- ze sztuki dramaturga fr. T. Barriere’a (Obłudnicy, 3,20), 1856 r.
les amis des mes (a. nos) amis sont mes (a. nos)
amis fr., przyjaciele moich (a. naszych) przyjaciół są
moimi (a. naszymi) przyjaciółmi.
les aristocrates á la lanterne fr., arystokratów na la­
tarnię! (z refrenu Carmagnoli).
les beaux esprits se rencontrent fr., tęgie głowy
spotykają się (rozumieją się, wpadają na podobne po­
mysły); por. bel esprit.
les Beiles Infíděles zob. Beiles Infiděles.
lesbijka kobieta mająca stosunki miłosne z inną ko­
bietą, uprawiająca miłość lesbijską, homoseksualną,
safizm.
- od gr. wyspy Lěsbos (Mitilini) na M. Egejskim, gdzie w VII/VI w.
p.n.e. największa poetka gr. Safona (Sapko) skupiała wokół siebie
młode dziewczęta, które kształciła, darząc je egzaltowaną przyjaźnią,
będącą gł. motywem jej namiętnych pieśni.
les chevaux du roi de France sont mieux logés
que moi fr., konie króla Francji mieszkają lepiej ode
mnie.
- słowa Ernsta Augusta, elektora Hanoweru (1629-98), na widok staj­
ni Ludwika XIV w Wersalu.
Les Dieux ont soif fr., Bogowie łakną (krwi).
- ostatnie zdanie w ostatnim numerze pisma, wydawanego przez fr.
dziennikarza i działacza Rewolucji Fr. Kamila Desmoulins (1760—
94), atakującego politykę Komitetu Ocalenia Publicznego, pisma,
które spowodowało stracenie wydawcy na gilotynie; tytuł powieści
(1912 r.) pisarza fr. Anatola France’a (1844-1924).
Les documents humains zob. documents humains.
Lesedramen niesceniczne sztuki teatr., nadające się
do czytania, ale nie do wystawienia.
-n m . ’jw .’; lesen 'czytać’; Drama 'dramat; sztuka teatr.’
les faits parlent! zob. facts are stubbom things.
leseferyzm niewtrącanie się, nieprzeszkadzanie, po­
zostawienie swobody działania; zob. laissez faire...
- fr. laissez faire 'dajcie (ludziom) czynić (co im się podoba)’; laisser
'zostawiać; zezwalać’ złac. laxare 'uwalniać; odprężać’; ň. faire 'czy­
nić' z łac.facere, zob. fakcja.
lěse-majesté [wym. le:z mażostę] obraza majestatu;
zbrodnia targnięcia się na osobę monarchy, zdrada
stanu; por. crimen laese...
- fr. 'jw.' z łac. laesa maiestas dosl. 'obrażony majestat’.
334 le style c ’est l’homme
les enfants terribles fr., okropne dzieci; zob. enfant
terrible.
- wyrażenie spopularyzowane przez serię rysunków komicznych (pod
tym tytułem) fr. karykaturzysty Paula Gavami (wlaśc. S. G. Cheva­
lier, 1804-66).
Les Etats-Unis ont 32 religions et un seul piat fr.,
Stany Zjednoczone mają 32 wyznania i jedną potrawę.
- Talleyrand w Izbie Parów, w przemówieniu przeciw utrzymaniu
cenzury (24 V I 1821).
les extremes se touchent fr., krańcowości się styka­
ją; ostateczności się schodzą.
- tytuł rozdz. 348 t. IV książki Obraz Paryża (1782-88) L. S. Mer-
ciera (1740-1814).
les gourmands font leurs fosses ä leurs dents fr., ła­
suchy kopią sobie grób zębami; por. plures crapula...
- hellenista fr. Henri Estienne II (ok. 1531—98) w rozprawie La Précel-
lence du langage franęois (1579 r.).
le silence des peuples est la leęon des roi fr., milcze­
nie ludów jest lekcją (dla) królów (por. naród biez-
mołwstwujet; Nie mogu mołczat’).
- z Kazania wygłoszonego przez Jana Baptystę de Beauvais na po­
grzebie Ludwika XV, 27 V I I 1774.
Les Incroyables (l.mn.) fr., dosl Nieprawdopodob­
ni, Niewiarygodni; przydomek nadawany w okresie
Dyrektoriatu (1795-99) młodym rojalistom fr., no­
szącym się ze sztuczną i przesadną elegancją.
les lauriers sont coupés fr., wawrzyny (już) ścięto.
- z Theodore’a de Banville (Kariatydy), 1842 r.
les moutons de Panurge fr., owce Panurga.
- z Rabelais’go (Gargantua, 4, 6/8); Panurg na statku zakupuje
u handlarza bydła barana przewodnika stada i wrzuca go do morza,
a wszystkie owce skaczą za nim (1535 r.).
Les mystěres de Paris fr., Tajemnice Paryża.
-p ow ieść (1842-43)Eugene Sue.
le soleil ďAusterlitz zob. voilá le soleil... || 1’esprit
ďescalier zob. esprit ďescalier.
Les poětes maudits fr., dosl 'przeklęci poeci’, tj. po­
eci prawdziwi, „poeci absolutni’, zapoznani, niedo­
ceniani przez współczesnych.
- od tytułu eseju krytycznego (1833 r.) poety fr. Paul-Marie Verlai-
ne’a, który wymienia tam, dla przykładu, trzech takich poetów: Trista­
na Corbiere’a, Arthura Rimbauda i Stephane’a Mallarmé, a w wyd.
z 1888 r., prócz nich jeszcze: Marcelinę Desbordes-Valmore, P.-A.
Villiers de l’Isle-Adama i wreszcie „biednego Léliana”, „którego los
był najsmutniejszy”, tj. samego Verlaine’a.
1’esprit de geometrie et 1’esprit de finesse fr., zmysł
matematyczny i zmysł subtelności.
- z Blaise Pascala (Myśli, 1,1), 1669 r.; tł. Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
less, loess [wym. les] nawiana skała osadowa pyla-
sto-okruchowa, jasnożółta, dająca urodzajne gleby.
- nm. Löss 'jw.' z nm. dial. szwajc. lösch 'luźny'.
les temps héroiques sont passśes fr., czasy boha­
terskie się skończyły.
- powiedzenie polityka fr. Leona Gambetty (1838-82).
Les trois mousquetaires fr., Trzej muszkieterowie.
- tytuł pierwszego tomu (napisanego w 1844 r. wraz z Auguste Ma-
quetem) hist, trylogii powieściowej A. Dumasa (ojca).
le style c’est l’homme fr., styl to człowiek.
 le style c ’est l ’homme
- z przemówienia inauguracyjnego w Akademii Fr. (1753 r.) biologa
fr. Georges L. L. Buffona (1707—88).
le superflu, chose trěs nécessaire fr., rzeczy zbęd­
ne (bezcelowe, nieużyteczne), to rzeczy bardzo po­
trzebne.
- z Woltera (Le Mondain, 5,22).
lesz popiół z miałem węglowym (dziś raczej tłuczeń
żużlowy) do wysypywania dróg o nawierzchni nie
ulepszonej i gruntowych w czasie słot i roztopów. ||
leszowanie.
-n m . Lösche ’jw .’
letalny gen - (zwykle recesywny) powodujący
śmierć organizmu przed okresem dojrzewania.
-ła c . let(h)alis 'śmiertelny’ od letum 'śmierć’.
letarg śmierć pozorna, chorobowy stan senności, ce­
chujący się brakiem reakcji na bodźce i osłabieniem
czynności życiowych organizmu.
- gr. lethargos 'jw.' od léthě 'zapomnienie; mit. gr. Lete, rzeka Zapo­
mnienia w Hadesie’; po napiciu się z niej dusza zmarłego traciła pa­
mięć o swym życiu na Ziemi; por. Styks.
1’État c’est moi fr., państwo to ja.
- słowa przypisywane Ludwikowi XIV.
Lete zob. letarg.
le tiers monde fr., [wym. lö tier mad] Trzeci Świat,
kraje słabo rozwinięte gosp., termin przeważnie sto­
sowany do byłych kolonii, nazywanych tak w wyni­
ku podziału świata na kraje kapitalistyczne i socjali­
styczne.
- nazwa oparta na wzorze le tiers etat 'trzeci stan w XVffl-wiecz-
nej Francji (po duchowieństwie i szlachcie), obejmujący mieszczan
i chłopów’.
let me háve men about me that are fat ang., otocz
mnie ludźmi otyłymi.
- z Szekspira (Juliusz Cezar, 1, 2); Cezar do Antoniusza; w g Plutar-
cha (Cezar, 62); „Nie boję się grubych i długowłosych; boję się raczej
bladych i wysmukłych”.
lettres de cachet fr., nakazy aresztowania a. wy­
gnania z kraju bez postępowania sąd., wystawiane
w imieniu królów fr. (do 1789 r.). || lettres de grace
fr, zarządzenie królewskie we Francji (do 1789 r.),
znoszące a. łagodzące kary.
let us simply declare victory and get out ang., po
prostu obwieśćmy zwycięstwo i dajmy nogę.
- rada dla Stanów Zjednoczonych, jak wydobyć się z bagna wojny
wietnamskiej (1965-75), ratując twarz, dana w 1972 r. przez senatora
republikańsMego ze stanu Vermont, George’a D. Aikena.
LEUCY-, L E U K (0)- w złożeniach: biały; bezbarw­
ny, słabo zabarwiony; leukocyt; płat mózgowy. || leu­
kemia med. białaczka. || leukocyty krwinki białe,
bezbarwne (białe) ciałka krwi. || leukotomia zob. lo-
botomia.
-g r . leukós 'biały'; zob. -emia; -cyt(o)-; -tom(ia).
lever [wym. Iowę] przyjęcie w czasie odbywania
rannej toalety (fr. obyczaj XVIII-wieczny). || lever
de rideau fr., teatr (jednoaktówka na początek spek­
taklu, na) podniesienie kurtyny.
- fr. lever 'wstanie (z łóżka); wschód (słońca); jw. ’ od 'podnieść' z łac.
levare, zob. Lewant.
335 lezginka
le vin est verse; il faut le boir fr., wino nalane; trze­
ba je wypić.
- de Charost do Ludwika XTV w czasie oblężenia Douay (1667 r.);
przypisywane także Talleyrandowi (do Napoleona I o aresztowanym
- i w kilka dni potem straconym - księciu d ’Enghien).
Leviticus Księga Kapłańska, 3. księga biblijnego
Pięcioksięgu; por. Genesis.
- późniąc, 'dotyczący Lewitów’ z gr. Leuitěs 'Lewita' z hebr. Lewi
'3. syn Jakuba, bibilijny protoplasta Lewitów’.
lew waluta bułgarska (= 100 stotinek).
- bułg. dosl Tew;jw.’
Lewant przest. Bliski Wschód, kraje wschodniego
wybrzeża M. Śródziemnego. || Lewantyńczyk. || le-
wantyński.
- wł. levante 'wschód; kraje Wschodu’ od levare 'podnosić (się);
wschodzić’ z łac. 'ulżyć; podnosić’; por. elewacja; lever; relewancja;
relief.
lewellerzy wyrównywacze.
- ang. levellers, grupa radykałów powstała w armii parlamentarnej
w czasie ang. wojny domowej, gł. 1647-49, głosząca program reform
konstytucyjnych mających zapewnić wszystkim równość wobec pra­
wa, zwł. w polityce i gospodarce, wraz z tolerancją relig.
Lewiatan legendarny potwór morski często sym­
bolizujący zło, węża morskiego, wieloryba w Biblii
(Psalmy, 73 (74), 14; 103 (104), 25/6; Izajasz, 27, 1;
Hiob, 41) i w lit. chrześc.; przen. rzecz, istota mon­
strualnie ogromna.
- późniąc. Leviathan ’jw .’ z hebr. Lewjäthän dosl 'istota o wijącym
się ciele; krokodyl; wieloryb’.
lewirat poślubienie wdowy przez brata (a. niekiedy
przez spadkobiercę) jej zmarłego męża, stanowiące
u niektórych ludów (np. Żydów, Hindusów, Arabów)
zwyczaj obowiązujący dla zapewnienia ciągłości
rodu; por. sororat.
- łac. levir 'brat męża’.
lewita wg Biblii —potomek pokolenia Lewi, prze­
znaczonego do niższych służb relig.; przen. duchow­
ny chrześc. niższego stopnia.
- późniąc. Levita, Levites 'jw.' z gr. Leuitěs ’jp.’ od Leui 'Lewi, 3. syn
Jakuba, biblijny protoplasta Lewitów’ z hebr. Lewi 'jp.'
lewitacja sprzeczne z prawem ciążenia, rzekome
unoszenie się w górę ciężkich przedmiotów podczas
seansów spirytystycznych.
- łac. levitas dpn. levitatis 'lekkość; frywolność’ od levis 'lekki'; por.
szwoleżer.
lex abrogata łac., prawo zniesione, skasowane. ||
lex dilationes exhorret łac., prawn. prawo nie znosi
zwłoki. || lex non scripta łac., prawo niepisane, zwy­
czajowe. || lex posterior derogat priori łac.,prawn.
ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą (jeśli ma ten
sam stopień ogólności). || lex retro non agit łac.,
ustawa nie działa wstecz. || lex specialis derogat legi
generali łac.,prawn. ustawa szczególna uchyla usta­
wę ogólną. || lex talionis łac., prawo talionu, tj. od­
wetu (równego przestępstwu, np. „oko za oko”, „ząb
za ząb”); por. talionis poena; Biblia (Ex., 21, 23-5).
lezginka ros., taniec narodowy kaukaskich Lezgi­
nów, żywy, w takcie 6/8.
lezja
lezja med. uszkodzenie narządu a. tkanki, patolo­
giczne a. dokonane sztucznie, w celach doświadczal­
nych.
- ang. lesion med. ’obrażenie’ z późn.łac. laesio dpn. laesionis 'zra­
nienie’ od lac. 'obraza' z laesus p.p. od laedere 'urazić; okaleczyć;
skrzywdzić’.
Lhasa apso tybetańska rasa psów, zwana też apso
seng kye tybet. ’lwi pies wartownik’: mały terier
o lwim wyglądzie, gęstej, długiej sierści spadają­
cej na oczy i puszystym ogonie zadartym na grzbiet,
używany jako strażnik domu.
- od nazwy Lhasy, stolicy Tybetu.
L’homme, cet inconnu fr., Człowiek, istota nieznana.
- pop. książka filoz. (1935 r., wyd. poi. 1938 r.) biologa i lekarza fr.
Alexisa Carrela.
1’homme est né librę (et partout il est dans les fers)
fr., człowiek zrodził się wolny (a wszędzie jest w kaj­
danach).
- z Umowy społecznej, 1 r. (1762 r.) J. J. Rousseau.
L’Homme qui rit fr., Człowiek śmiechu.
- powieść (1869 r.) Wiktora Hugo.
L’Homme révolté fr., Człowiek zbuntowany.
- esej (1951 r.) Alberta Camusa.
li chińska jednostka długości o różnych wartościach
(np. li zwykłe = 576 m; li małe zwykłe — 0,32 mm);
jedna z podstawowych cnót w konfucjanizmie, po­
legająca na przyzwoitości, poprawnym zachowaniu
się, uważanym za wyraz zewnętrzny wewnętrznej
harmonii z etycznymi zasadami natury.
- chiń. 'poprawność; przyzwoitość; właściwa miara’.
liaison [wym. ljezą] w jęz. fr: czynność łączenia
(przy wymawianiu) końcowej spółgłoski jednego
wyrazu (w innych wypadkach niemej) z początkową
samogłoską następnego. || Liaisons dangereuses fr.,
Niebezpieczne związki (tł. Boy-Żeleński), tytuł po­
wieści (1782 r.) pisarza fr. P. A. Choderlos de Lac-
los (1741-1803).
- fr. liaison 'połączenie; związek; stosunek (miłosny, nieprzyjaciel­
ski); jw.; muz. luk’ od lier 'wiązać; łączyć’ z lac. ligare, zob. liga.
liang chiń., dawna chińska jednostka masy (= 37,3 g);
tael.
liany pnącza, długie, giętkie, pnące się po drzewach
w górę, wyrastające z ziemi rośliny, zwł. w lasach
tropikalnych.
- fr. lianę l.poj. 'jw.' od Hen 'wiązadło' z łac. ligamen 'jp.' od liga­
re, zob. liga.
libacja uczta; pijatyka, biba, popijawa.
- łac. libatio 'wylewanie kilku kropel napoju na ofiarę bogom’ od liba-
re 'uszczknąć; pokropić; wylać na cześć bogów; ofiarować’.
libeccio płn.-zach. silny wiatr libijski w śr. Wło­
szech.
- wł. z pop. arab. labádá, labasz od gr. liblips z leibein 'lać, kapać’.
libella techn. poziomnica.
- łac. 'szalka; jw.’ zdrobn. od libra, zob. libra.
liberalizm system poglądów burżuazji, powstałych
w okresie jej walki z ustrojem feud., oparty na indy­
widualistycznej koncepcji człowieka, dążący do za­
gwarantowania swobody działania jednostkom (zwł.
336 libra
w dziedzinie polit, i gosp.) i usunięcia interwencji
państwa (por. laissez faire...; protekcjonizm); tole-
rancyjność, brak rygoryzmu; pobłażliwość. || libe­
ralny zgodny z zasadami liberalizmu; tolerancyjny.
|| liberał zwolennik liberalizmu; członek partii libe­
ralnej.
- hiszp. liberales 'Wolnościowcy (nazwa hiszp. stronnictwa z pocz.
XIX w.)’ od liberał 'liberalny' z łac. liberalis 'wolnościowy; szczo­
dry’ od liber 'wolny'; por. artes liberales; liberia; libertyn; liberum
veto; verš librę.
liber beneficiorum łac., Kość. rz.kat. księga benefi­
cjów, w której spisywano przywileje i fundusze ko­
ściołów i beneficjów.
- w jednej z najstarszych Jan Długosz w 1470 r. spisał dobra diece-
zji krakowskiej.
liberia mundur dla służby (w hotelach, restaura­
cjach, down. barwa, uniform służby królewskiej a.
magnackiej).
- śrdw.łac. libertatio 'jw.; z siarczona’ z łac. liberare 'wyzwalać;
zwalniać (od podatków)’ od liber, zob. liberalizm; por. liwerant.
libertacj a w dawnej Polsce - zwolnienie od po­
datków, powinności, świadczeń publ., uwolnienie
z poddaństwa.
- śrdw.łac. libertatio 'jw.' z łac. libertas 'wolność' od liber, zob. li­
beralizm.
libertas in legibus łac., wolność pod panowaniem
(a. opieką) prawa.
liberté, égalité, fraternitě fr., wolność, równość,
braterstwo.
-h a sło Rewolucji Francuskiej (sformułowane 30 VI 1793 r.), umiesz­
czane odtąd na fr. budynkach publicznych.
libertyn przest. sceptyk w sprawach relig., wolno­
myśliciel, antyklerykał; hist. wyznawca doktryn ma­
terialisty cznych i racjonalistycznych, który swoją
praktyką moralno-obyczajową demonstrował (w od­
czuciu przeciwników ideologicznych) pogardę dla
nauki i zaleceń Kościoła.
- fr. libertin 'jw.; rozpustnik’ z łac. libertinus 'wyzwolony' od libertus
'wyzwoleniec' z liber, zob. liberalizm.
liberum arbitrium łac., wolna wola; wolny wybór.
liberum conspiro łac., swoboda konspiracji.
- z Józefa Szujskiego (Kilka praw d z dziejów naszych, 1), 1867 r.
liberum veto w Polsce XVII-XVIII w.: prawo zry­
wania sejmu przez jednego posła okrzykiem „nie po­
zwalam” a. „protestuje się” (zniesione przez Konsty­
tucję 3 maja).
- łac. 'wolne „nie pozwalam’” ; liber, zob. liberalizm; veto.
libido psych, energia uczuciowa i psychiczna płyną­
ca z prymitywnych impulsów biol., popęd płciowy,
żądza (por. psychoanaliza; sublimacja).
- łac. 'żądza; chuć; kaprys; chęć’ od libet 'podoba się’.
libra tradycyjna jednostka liczenia arkuszy papieru
(24, 25 a. 100 ark.); por. ryza. || libracja niewielkie
wahadłowe ruchy (oscylacja, ważenie się) Księżyca.
- łac. libratio 'ważenie' z librare ’(równo)ważyć’ od libra 'waga;
Waga (gwiazdozbiór); funt (as, 327 gr)’; por. deliberować; ekwilibry-
styka; libella; lir; liwr; niwelacja.
 libretto
libretto tekst słowny scenicznego utworu muz. (np.
opery, operetki, oratorium); scenariusz baletu, pan­
tomimy.
- wł. zdrobn. od libro 'książka’ z łac. liber 'pismo; książka’; por. eks­
libris.
(et vidi) librum signatum sigillis šeptem łac., (i wi­
działem) księgę zamkniętą na 7 pieczęci; przen. rzecz
niepojętą, tajemniczą, niedostępną rozumowi.
- z Wulgaty (Apok., 5,1).
licealista uczeń liceum. || liceum nazwa wielu szkół
średnich a. ich najwyższych klas.
- łac. Lyceum z gr. Lýkeion 'święty gaj Apollina Lýkeios (przydomek
Apollina jako boga światła, który daje zbiegłym zabójcom oczyszcze­
nie i ochronę przed zemstą) pod Atenami, siedziba perypatetycznej
szkoły Arystotelesa.
licencja (urzędowe) zezwolenie na wykonanie czyn­
ności a. korzystanie z (u)praw(nień); odstępstwo od
przyjętych prawideł, zwł. w dziedzinie sztuki, np. li­
cencja poetycka (łac. licentiapoetica). || licencjat ty­
tuł zawodowy uzyskiwany po ukończeniu studiów
wyższych I stopnia; posiadacz tego tytułu.
- śrdw.łac. licentiatus 'oswobodzony; wyzwolony’ od licentiare 'ze­
zwalać' z łac. licentia 'wolność; swoboda’ od licere 'być dozwolo­
nym; być na sprzedaż’; por. licytacja. Licentia poetica - z Seneki Mł.
(Naturales quaestiones, 44,1).
liceum zob. licealista.
lichenologia bot. nauka o porostach.
- gr. leichen 'porosť; zob. -log-.
Lichtmesse nm., zob. Candlemas Day.
lichtowanie żegl. przeładowanie części ładunku na
inny statek (a. na brzeg) dla zmniejszenia zanurzenia
statku. || lichtuga żegl. mała jednostka pływającego
taboru portowego, zazw. bez własnego napędu, słu­
żąca do przewozu ładunków okrętowych.
-n m . Lichter ’(dawn. lichtan) lichtuga’ od lichten 'lichtować'.
licytacja sprzedaż w drodze przetargu publiczne­
go, aukcja; w kartach: wstępne zapowiadanie (coraz
wyższej) gry.
- łac. licitatio 'zaofiarowanie (czego)’ od licitari 'oceniać' z licěre,
zob. licencja.
liczi chiń. (pekiński), bot. chińska śliwa, bliźniarka.
lider zob. leader.
lido piaszczyste mierzeje płn.adriatyckie, oddzielają­
ce zatokę od morza i tworzące lagunę.
- wł. 'brzeg morski; plaża; mierzeja’; Lido - miasto i kąpielisko nad­
morskie pod Wenecją.
Liebfrauenmilch nm., dosł. ’mleko NMP’, bia­
łe wino reńskie z Wormacji w Nadrenii-Palatynacie
(Niemcy).
Liederkranz miękki, dojrzewający ser o dość moc­
nym i pikantnym smaku i zapachu.
- nm. 'wieniec pieśni’, marka fabr.
Lieder ohne Worte nm., Pieśni bez słów.
- 8 zeszytów po 6 utworów fortep. opus 1 9 ,3 0 ,3 8 ,5 3 ,6 2 ,6 7 ,8 5 i 102
(1830-45 r.) Feliksa Mendelssohna-Bartholdy’ego.
lie detector [wym. laj ditęktor] zob. poligraf Keelera.
ang. dosł. 'detektor kłamstwa; jw .’; lie 'kłamstwo'; zob. detektor.
337 likwidacja
Life begins at forty ang., Życie zaczyna się po czter­
dziestce.
- książka (1932 r.) Waltera B. Pitkina.
Lieferung nm., zob. fascykuł.
lifestyle [wym. lajfstajl] ang., ’styl życia’, jedna
z idei „wyższej szkoły” handlu (marketingu): projek­
towanie i opakowywanie szeregu wyrobów w spo­
sób pasujący do wyobrażeń potencjalnego konsu­
menta o nim samym i o jego stylu życia.
lig miejsce (dom, lokal), gdzie modnie jest się po­
kazać.
- ang. 'jw.' od czasownika lig 'wykorzystywać czyjąś gościnność,
szukać okazji do darmowej wyżerki; być pieczeniarzem, darmozja­
dem’.
liga nazwa niektórych organizacji (związków, stowa­
rzyszeń) społ. a. międzynarodowych; w sport, grach
zespołowych - grupa drużyn walczących między sobą
o mistrzostwo; przest. przymierze, sojusz, koalicja
państw; por. federacja. || ligatura muz. łuk, wygięta
linia, łącząca 2 a. więcej nut; druk. czcionka zawiera­
jąca 2 a. 3 litery a. znaki; med. podwiązka, podwiąza­
nie naczyń krwionośnych w czasie operacji; nici słu­
żące jako podwiązka chirurgiczna; bud. zaprawa.
- śrdw.łac. liga 'związek' i późn.łac. ligatura 'więź; połączenie’ z łac.
ligare 'wiązać; łączyć’; por. alians; koligacja; liaison; liany; oblig; re-
ligianctwo.
light show [wym. lajt szou] ang., 'widowisko świetl­
ne’, występ zespołów rockowych z efektami świetl­
nymi i filmowymi (zapoczątkowane w 60. latach
XX w. w San Francisco, USA).
LIGN(I)-, LIGNO- w złożeniach: drewno. || lignina
drzewnik; wata ligninowa, drzewna.
- łac. lignum 'drewno' od legere, zob. legenda.
lignum scientiae boni et mali łac., drzewo wiado­
mości dobrego i złego.
- z Wulgaty (Gen., 2, 9); por. Ks. Przypowieści, 13,12.
likaon zool. simir, dziki pies afrykański, żyjący sta­
dami na płd. od Sahary.
- n.łac. Lycaon od gr. Lykaón, mit. gr. król Arkadii, bezbożnik, oj­
ciec 50 synów, który, aby wystawić na próbę wszechwiedzę Zeusa,
goszcząc boga u siebie, podał mu pieczeń z zabitego chłopca i za karę
zmieniony został w wilka (gr. lykos).
liktorzy woźni adm. staroż. Rzymu, którzy towarzy­
szyli wyższym urzędnikom, niosąc pęk rózeg (fasces)
związanych rzemieniem, a poza murami Rzymu (lub
towarzysząc dyktatorowi) wkładali topór do rózeg
(fasces cum securibus) na znak nieograniczonej wła­
dzy urzędnika (prawo życia i śmierci); zob. faszyzm.
- łac. lictores l.mn. od lictor.
likuta (l.mn. makuta) jednostka monetarna Konga
(Zairu), równa 1/100 zairu.
likwidacja zniesienie, usunięcie, rozwiązanie (cze­
go); zwinięcie (przedsiębiorstwa); zniszczenie, zgła­
dzenie; obliczanie i spłacanie należności, rachunków.
|| likwidator osoba dokonująca likwidacji (przedsię­
biorstwa). || likwidatura wydział instytucji, urzędu,
przeprowadzający likwidację rachunków. || likwor
likwidacja
przest. a. żart. napój alkoholowy, wódka, zwł. słod­
ka, nalewka.
- późn.łac. liquidatus p.p. od liquidare 'stapiać; upłynniać’ z łac. li-
quidus 'płynny' i liquor 'napój; woda; sok’ od liquěre 'być ciekłym,
płynnym’.
lilangeni (l.mn. emalangeni) waluta Suazi wprowa­
dzona w 1974 r.
liliput karzełek, zob. Guliwer.
- ang. Liliput 'jw.'
limae labor et mora łac., trud i zwłoka wygładzania
(tj. poprawiania i korekty swego dzieła).
- z Horacego (Sztuka poetycka, 291).
limakologia zool. nauka o ślimakach.
- łac. Umax dpn. limacis 'ślimak'.
liman płytka zatoka morska na płn. wybrzeżach mórz
Czarnego i Azowskiego, zazw. oddzielona od pełne­
go morza kosą (mierzeją).
- ros. 'jw.' z osm.tur. 'port' od gr. limśn 'zatoka; przystań; schronienie’.
limburski ser, limburger, miękki, maziowy ser pod­
puszczkowy, formowany w postaci cegiełek, dojrze­
wający od powierzchni w głąb, ze skórką o ostrej
woni i silnie pachnącym wnętrzu.
- od prowincji Limburgia (belg.) w płn.-wsch. Belgii, pierw, ośrodka
handlu tym serem, produkowanego późn. w wielu krajach (zwł. Niem­
cy, Francja) w licznych odmianach pod różnymi nazwami (roma-
dour, livarot itd.).
limbus łac., krawędź, kraj (w wierzeniach chrześc.:
piekła); techn. koło z naniesioną podziałką stopnio­
wą, część składowa instrumentu mierniczego do
pomiarów kątowych. || limbus fatuorum łac., raj
głupców. || limbus patrům łac., przedpiekle, gdzie
przebywały (w wierzeniach chrześc.) dusze patriar­
chów i proroków {dosł. ojców) przed Odkupieniem.
|| limbus puerorum łac., raj dzieci (niechrzczonych,
nie mogących dostać się do nieba).
Limehouse [wym. ląjmhaus] rejon Londynu ciągną­
cy się wzdłuż Tamizy w zasięgu dźwięku dzwonów
kościoła Bow Church, ojczyzna cockneyu, najstarsza
i najrozleglejsza dzielnica slumsów w Anglii.
- od Limę oast ang. 'piec wapienny’, gdyż w najdawniejszej epoce
miasta stały tu wapienniki (piece do wypalania wapna) do wyrobu ce­
mentu; limę 'wapno'; oast (dziś kilu) 'piec'.
limeryk humorystyczny, często absurdalny, niekiedy
nieprzyzwoity wierszyk ang. pisany anapestem, zło­
żony z 5 wersów, z których 1., 2. i 5. mają po trzy
stopy i rymują się, a 3. i 4. - po dwie i rymują się.
- ang. limerick 'jw.' od ang. nazwy miejscowości Luimneach w Irlandii.
limes mat. granica. || limit (nieprzekraczalna) grani­
ca ceny, wydatków, kredytu, kosztów inwestycji, eta­
tów, czasu itd. || limita(cja) w dawnej Polsce - za­
kończenie, skrócenie a. odroczenie sesji sejmowej a.
sądowej. || limited (company), skr. Ltd. ang., [wym.
(kąmpny)] spółka z ograniczoną odpowiedzialno­
ścią. || limitować ustalać limit, ograniczać.
- łac. limitatio 'określenie, oznaczenie (granic)’ od limitatus p.p. od
limitare 'rozmierzać, ograniczać’ z limes dpn. limitis 'miedza; grani­
ca; umocniona granica państwa rz. (zwł. od Renu do Dunaju)’.
limeta kwaśna - bot. limon, drzewo (pod)zwrotniko-
we, kolczaste; jego owoc, mniejszy od cytryny, o żół­
338 lingua franca
tozielonej skórce, b. kwaśnym miąższu i soku uży­
wanym jako zaprawa smakowo-aromatyczna oraz
źródło witaminy C.
- fr. lime(tte) 'jw. (owoc)’ z prowans. limo 'jp.' od arab. lim 'jp.'
Limey [wym. ląjmi] ang., Anglik.
- pierw, 'marynarz ang.’ od limejuicer 'amator soku z cytryn’; limę
'limona, odmiana cytryny’ z fr. limę 'owoc limony’ z arab. lim;juice
'sok' ze st.fr. ju s 'rosół, sos, sok’ od łac. ius 'jp.' W końcu XVIII w.
admiralicja bryt., dowiedziawszy się, że sok cytryny zapobiega pladze
szkorbutu, zarządziła wydawanie codziennej racji soku cytrynowego
załogom; wkrótce austral. i amer. marynarze zaczęli swych kolegów
ang. nazywać limejuicers, skr. Limeys, co szybko rozciągnęło się na
Anglików w ogóle.
limfa anat. chłonka, krążąca w układzie limfatycz-
nym, chłonnym, stanowiącym swoiste uzupełnienie
układu krwionośnego.
- łac. lympha 'nimfa; płyn, woda; limfa’ od gr. nýmphe, zob. nimfy.
limit, limit(acja), limited company, limitować zob.
limes.
LIMNO- w złożeniach: (słodkowodne) jezioro; staw.
- gr. Umně '(bagniste) jezioro; staw’.
1’improductivité slavě fr., słowiańska nieproduk-
tywność.
limuzyna (duży, luksusowy) samochód osobowy
o dachu nie opuszczanym, niekiedy: z miejscem kie­
rowcy oddzielonym szybą od pasażerów.
- fr. limousine 'gruby płaszcz wełniany woźniców a. pasterzy; przest.
jw .’ od Limousin, krainy historycznej w środk. Francji.
lincz rodzaj samosądu, stracenie (zazw. powieszenie)
przez tłum osoby posądzonej o zbrodnię a. przestęp­
stwo, zwł. samosąd dokonany przez białych na Mu­
rzynie w USA; por. Ku-Klux(-Klan). || linczować.
- od nazwiska sędziego i plantatora ze stanu Wirginia Charles Lyn-
cha (1736-96).
Linearne A nie rozszyfrowane dotąd pismo kreteń-
skie używane od ok. 1700 do ok. 1600 r. p.n.e. || Li­
nearne B sylabiczne pismo mykeńskiej grecczyzny
używane od ok. 1400 do ok. 1150 r. p.n.e. || linearny
liniowy, wyrażony za pomocą (złożony z) linii. || li-
nearyzm zob. polifoniczny utwór muzyczny.
- łac. linearis 'liniowy' od linea 'nić lniana a. płócienna; linia’ od li-
num 'len; płótno’; por. a linea; linoleum; linotyp.
linga(m) stylizowany symbol falliczny (przedsta­
wiony często wraz z joni, symbolem genitaliów ko­
biety i emblematem bogini Szakti) reprezentujący
męskość, żywotność, siłę twórczą, będący emblema­
tem hinduskiego boga Siwy.
- sanskr. dosł. 'znak, cecha; jw .’
lingua franca [wym. lingwa franka] międzynarodo­
wa gwara, złożona z elementów jęz. wł., fr., hiszp.,
nowogr i arab., używana (zwł. w śrdw.) w portach
Morza Śródziemnego (por. sabir); język, gwara, żar­
gon, używany jako środek porozumiewania się na
obszarach wielojęzycznych (por. beche-de-mer; ko-
ine; pidgin); przen. wspólny język. || lingua tosca-
na in bocca romana wł., język toskański w ustach
rzymskich, najlepsza - jak powiadają - odmiana jęz.
wł., podstawa wł. jęz. lit. || linguine wł., języczki,
długie, cienkie, płaskie kluski włoskie. || lingwetka
farm. tabletka do ssania, zazw. trzymana pod języ­
 lingua franca
kiem. || lingwista językoznawca. || lingwistyka języ­
koznawstwo (por. fonetyka; fonologia; leksykologia;
morfologia; semantyka).
- wl. lingua (franca) język (Franków)’ z łac. lingua język’; por. frank,
linimenta farm. mazidła.
-późn.łac. l.mn. od linimentum 'smarowidło’ z łac. linire, linere 'sma­
rować’.
linoleum tkanina jutowa kryta warstwą mieszaniny
polichlorku winylu (dawn. oleju lnianego) z kalafo­
nią, żywicą, kauczukiem, mączką korkową a. drzew­
ną i barwnikami, służąca do wykładania podłóg. ||
linoryt graf. technika rytowania wypukłego w lino­
leum; odbitka uzyskana tą techniką.
- łac. linum, zob. linearny; oleum, zob. ole-.
linotyp druk. maszyna do składania tekstu z oddziel­
nych matryc i odlewania całych wierszy; por. monotyp.
- ang. nazwa handl. Linotype ’jw.’; line 'linia; wiersz (pisma, druku,
poezji); linka’ z łac. linea, zob. linearny; -typ-.
Linzertorte [wym. lincer...] pieczony tort z wy­
kwintnego ciasta cukierniczego, z siekanymi migda­
łami, masłem, mąką, kakao, cukrem, jajami, korze­
niami, nadziany dżemem a. konfiturami, przykryty
masą ozdobioną kratownicą; por. Sachertorte.
- nm. ’jw .’; Linz miasto w płn.-zach. Austrii; Torte 'tort’.
LIO- w złożeniach: brakujący; szczątkowy; rozluź­
nienie; rozproszenie. || liofilizacja metoda konserwo­
wania żywności, leków, tkanek itd. przez odwadnia­
nie w stanie zamrożonym (sublimację kryształków
lodu) w stanie wysokiej próżni.
-n .ła c . lyo- ’lio-’ z gr. lýein 'rozluźniać; rozpuszczać; zwalniać’; zob.
fil(o )-1.
lipaza biol. trawienny enzym trzustki, powodujący
rozkład tłuszczów.
- gr. lipos 'tłuszcz’; -aza 'końcówka systematyczna nazw enzymów’
wg fr. diastase 'diastaza, enzym uzyskany w 1833 r.’
lipicany, lipickie konie, szlachetna rasa koni peł­
nej krwi (dziś gł. siwków) hodowana w latach 1580—
1918 w cesarskiej stadninie Habsburgów w Lipiz-
zy koło Triestu, dziś w Piber koło Kotlach (w Styrii,
Austria), klasyczne konie słynnej (dawn. Dworskiej)
Hiszpańskiej Szkoły Jazdy w Wiedniu.
- nm. Lippizaner ’jw.’ od nazwy miejscowości: Lippiza, Lip(p)iza
koło Triestu.
lipogram tekst złożony z wyrazów tak dobranych, aby
ani razu nie wystąpiła w nich określona głoska, jak np.
Odyseja Tryfiodorosa z Egiptu (V w. p.n.e.), gdzie brak
litery alfa w I księdze, beta w II księdze itd.
- śr.gr. lipogrammatos 'pozbawienie jednej litery’; gr. lipo- od leipein
'brakować; opuszczać’; zob. -gram.
lipsanoteka relikwiarz, sprzęt do przechowywania
relikwii.
- gr. leipsanon 'relikwie’; zob. -teka-.
liptowski ser - owczy, dojrzewający, do smarowa­
nia, odmiana bryndzy (nm. Liptauer).
- od nazwy Liptowa, krainy w Słowacji, w której wyrabia się ten ser.
lir do 1 12002 r. waluta Włoch, Watykanu i San Ma­
rino (= 100 centesimi).
- wł. lira ’jw .’ z łac. libra, zob. libra.
339 literacki
lira st.gr. instrument muz. 4-10-strunowy szarpany a.
uderzany pałeczką (plektron) złożony pierw, ze sko­
rupy żółwia, jako pudła rezonansowego, i dwu kabłą-
ków złączonych jarzmem; śrdw. instrument smycz­
kowy o korpusie gruszkowatym (VIII-XV w.). ||
liryczny uczuciowy, rzewny, nastrojowy; dotyczący
liryki, jednego z gł. rodzajów literackich (obok epiki
i dramatu), obejmujący gł. utwory wierszem, wyra­
żające uczucia, przeżycia i refleksje osobiste.
- gr. lyrikós 'lirowy; liryczny’ od lýra Tira’.
liseuse [wym. lizęiz] lekki kaftanik damski wkłada­
ny do czytania w łóżku, lizeska.
- fr. 'zakładka (do książki); stolik na książki; jw .’ z r.ż. od liseur 'czy­
tający w iele’ z lirę 'czytać’ od łac. legere, zob. legenda.
lisp inf. język programowania maszyn cyfrowych,
stosowany gł. w programach niearytmetycznych.
- ang. skr. od lis(t)p(rocessing) 'opracowanie spisów’; list 'lista, spis’;
process 'proces; obróbka’ z łac. processus, zob. proces.
(die) List der Vernunft nm., Chytrość rozumu
(w dziejach).
- z G.W.F. Hegla ( Wstąp do Wykładów z filozofii dziejów), 1837 r.
liste Robinson (a. liste rose) fr., dosł. 'wykaz Ro­
binsona a. wykaz różowy’ sporządzany przez PTT
(Poczta-Telegraf-Telefon) spis osób nie życzących
sobie ujawniania swoich nazwisk, adresów i nume­
rów telefonów.
liszeńcy w ZSRR przed 1936 r. - ludzie należący nie­
gdyś do klas wyzyskiwaczy, pozbawieni praw oby­
watelskich i wyborczych.
- ros. liszéniec l.poj. ’jw.’ od liszót (praw) 'pozbawiać (praw)’.
lisznij czełowięk (l.mn. lisznije ludi) ros., człowiek
zbyteczny; w lit. ros. XIX w. - typ człowieka nie
umiejącego spożytkować swoich możliwości w ży­
ciu społecznym.
LTtalia fara da sé zob. Italia fara...
L’Italie est une expression géographique fr., Wło­
chy są (tylko) pojęciem geograficznym (pozbawio­
nym znaczenia politycznego).
- wyrażenie Mettemicha (z 1847 r.), odnoszące się jego zdaniem tak­
że do ówczesnych Niemiec.
litania modlitwa złożona z szeregu inwokacji po­
chwalnych i wezwań o łaskę a. wstawiennictwo.
- późn.łac, z gr. litaneia 'błaganie’ od lité 'prośba; modlitwa’.
litaury kotły, muz. instrument perkusyjny, złożony
z dwu półkul miedzianych pokrytych napiętą skórą,
uderzaną pałeczkami.
- ros. litáwry ’jw .’ z ukr. poliitáwry ’jw .’ z gr. polytauréa ’jw.’; zob.
poli-; tauréa 'bęben’.
lite pendente łac .,prawn. w czasie trwania procesu.
literacki piśmienniczy, odnoszący się, należący do
literatury. || literalny dosłowny. || literat autor dzieł,
prac z zakresu lit. pięknej a. publicystyki; pisarz. ||
literatura ogół piśmiennictw danego narodu, epo­
ki, ludzkości; praca lit., pisarstwo; ogół prac pisem­
nych pewnej specjalności, nauki, danego przedmio­
tu, zagadnienia; lektura; piśmiennictwo art. (/. pięk­
na)-, por. beletrystyka. || liternictwo teoria i technika
projektowania i rysowania liter.
literacki
- łac. litteratura ’pismo; pisanie’ od litteratus 'uczony’ i litteralis 'li­
stowy; pisarski’ z littera 'litera’; por. aliteracja; beletrystyka; transli­
teracja.
litieraturnyj gienierął ros., iron. generał od literatu­
ry; literacki koryfeusz, wielmoża, możnowładca.
- wg Dostojewskiego (Skrzywdzeni i poniżeni, cz. 2, r. 5).
litkup down. zwyczaj zapijania dobitego targu (dla
jego uprawomocnienia) przy świadkach, na koszt na­
bywcy (na Rusi - barysz, mohorycz).
- st.g.nm. litkouf']w.,i lit. 'gorący napój’; fajw/’kupno’.
-LIT, LITO- w złożeniach: kamień; budowla a. na­
rzędzie kamienne; cement; med. kamień; minerał;
skała; skamielina; por. -lityczny. || lit 1. chem. pier­
wiastek, Tabl. 1, lekki, miękki metal z grupy pota-
sowców. 2. waluta Litwy (= 100 centów).
- gr. Uthos 'kamień’; por. megality; monolit; neolit; paleolit.
LITO- zob. -lit. || litografia przest. technika druku
płaskiego polegająca na wykonywaniu odbitek z ry­
sunku naniesionego ręcznie a. fotomechanicznie na
kamień litograficzny a. płytę cynkową; odbitka wy­
konana tą techniką; por. offset. || litosfera skonso­
lidowana część planety, z wyłączeniem jej powłok
ciekłej i gazowej; por. geosfery. || litotrypsja med.
zabieg urologiczny: kruszenie kamienia w pęcherzu
moczowym za pomocą cytoskopu (litotrypteru); por.
laserotrypsja.
- gr. Uthos 'kamień’; zob. -lit.; -graf-; sfera; gr. lithdn thrypticós ’(lek)
kruszący kamienie (pęcherza)’.
litoral, strefa litoralna, przybrzeżna warstwa wód
mórz a. jezior, oświetlana przez słońce do dna.
- łac. lit{t)oralis 'przybrzeżny’ od litus 'wybrzeże morskie’.
litotes antyfraza, chwyt stylist., określający właści­
wości opisywanego przedmiotu (pojęcia, osoby)
zaprzeczeniem cechy przeciwstawnej, nadającym
ocenie charakter oględny, niekiedy ironiczny, np.
„niefortunny” zamiast „chybiony”, „niebrzydka” za­
miast „ładna” (por. hiperbola; understatement).
- gr. litótěs 'prostota’ od litós 'gładki; prosty; zwykły’.
litr jednostka pojemności naczyń, nie należąca do
układu SI; objętość 1 kg wody o temperaturze 4°C. ||
litraż pojemność wyrażona w litrach.
- ff. litre 'litr’ od litron dawn. 'miara ciał sypkich’ z gr. litra 'funt’.
littera docet, littera nocet łac., litera uczy, litera
szkodzi.
litterae Bellerophontis łac., list Bellerofonta, tj. po­
lecający uśmiercić (nie znającego treści pisma) od­
dawcę.
- z Plauta (Bacchides, 4, 7,12); zob. Bellerofonta list.
litterae humaniores łac., humanistyka; studium kla­
syków grecko-rzymskich.
littera enim occidit, spiritus autem vivificat łac.,
bo litera zabija, a duch ożywia.
- z Wulgaty (2. List Pawła Ap. do Koryntian, 3,6).
litterae non erubescunt łac., pismo się nie rumieni
(ze wstydu); papier jest cierpliwy; por. epistoła non
erubescit.
lituanistyka filologia litewska.
340 llanero
- śrdw.łac. Lithuania 'Litwa’.
liturgia ustalony porządek i sposób odprawiania na­
bożeństw i obrzędów relig. || liturgiczny obrzędowy,
rytualny. || liturgika nauka o liturgii.
- późniąc, liturgia 'odprawianie m szy’ z gr. leitourgla 'służba pu­
bliczna, boża; świadczenia wobec państwa’; leit- z leśs, laós 'lud; na­
ród’; -ourgia z érgon.
lituus łac., st.rz. trąbka wojskowa o długiej blaszanej
rurze w kształcie fajki.
-LIT(YCZNY) w złożeniach: mający własność ule­
gania zniszczeniu, rozkładowi, rozpadowi, rozłożeniu,
rozpuszczeniu; por. -lit. || -LIZ(A), LIZ(O)- w złoże­
niach: rozkład; rozpuszczenie (się); roztwór; med. ulga,
zmniejszenie; chirurg, rozcięcie (np. zrostów).
-g r . lytikós 'mogący się rozwiązać’ od lytós 'rozpuszczalny; jp.’ i lýsis
'rozpuszczenie; rozluźnienie; spadek gorączki’ od lýein 'rozwiązać;
uwolnić; paraliżować’; por. analiza; elektrolit; elektroliza; hydroliza;
kataliza.
livarot fi., [wym. ...ro] miękki, dojrzewający ser nor-
mandzki z mleka krowiego, barwy kremowej, o czer­
wonej niejadalnej skórce, podobny do camemberta
w kształcie i konsystencji, ale nieco większy i znacz­
nie ostrzejszy, nietrwały.
- od nazwy miejscowości w dep. Calvados w Normandii (płn.
Francja).
live recording [wym. lajw riko:ding] ang., nagranie
płytowe (koncertu) „na żywo”, tj. na sali, nie w studiu.
livraison fi-., zob. fascykuł.
livre de chevet fr., dosł. 'książka u wezgłowia’ książ­
ka do poduszki, ulubiona książka, którą chce się za­
wsze mieć pod ręką.
liwan, iwan arab.pers., w architekturze wschodniej,
głównie muzułmańskiej, monumentalny przedsionek
w kształcie wnęki sklepionej kolebką a. konchą skie­
rowanej ku dziedzińcowi (meczetu, medresy itp.).
liwerantprzest. dostawca, zwł. wojskowy. || liweru-
nek kontyngent liwerunkowy, hist. w Polsce (1790-
1815) podatek w naturze na utrzymanie wojska,
późn. (do 1867 r.) podatek dworski.
- nm. Lieferant 'dostawca’ i Lieferung 'dostawa’ od liefern 'dostar­
czać’ z fr. livrer ’jp.; wydawać’ od łac. liberare, zob. liberia.
liwr dawna srebrna moneta fi*.
- ff. livre 'funt; frank’ z łac. libra, zob. libra.
-fiz(a), -fiz(o)- zob. -lit(yczny).
Uzena pionowy, płaski pas muru występujący nieco
z jego lica, różniący się od pilastra gł. brakiem głowi­
cy i - na ogół - bazy, stosowany w układzie rytmicz­
nym, aby udekorować i ożywić płaszczyznę ściany.
- nm. Lisene ’jw.’ od ff. lisiěre 'krajka; brzeg’.
fizeska zob. liseuse.
Lizzie zob. tin Lizzie.
llanero [wym. ljanęro] konny pastuch, zaganiacz
stad w llanosach [wym. lja...], sawannach Kolumbii
i Wenezueli; por. gaucho.
- hiszp. llanero 'mieszkaniec dolin’ od liano 'równina’ z łac. planum
’jp.’ od planus, zob. piani-.
 LM
LM (Lunar Module) [wym. ęlęm (lju:ner mo-
dju:l)], typ promu księżycowego, kabiny załogowej,
jakiej użyto do pierwszego lądowania na Księżycu;
zob. Eagle.
- ang. 'element (wzorzec, moduł) księżycowy’; lunar 'księżycowy’
z łac. lunaris ’jp.’ od Im a, zob. lunatyk; module 'wzorzec; moduł’
z łac. modulus 'miara; moduł’ od modus, zob. modulacja.
lob w tenisie - piłka puszczona powoli wysokim lu­
kiem.
- ang. ’jw.; także w crickeťcie’.
lobby („grupy nacisku” wywierające) wpływ na cia­
ła ustawodawcze w interesie określonych warstw,
grup, instytucji itd. gł. przez urabianie członków par­
lamentu; zob. pressure group. || lobbysta.
-a n g . lobby 'kuluary; lobbyści’ ze śrdw.łac. lobium, lobia 'galeria, pa­
saż, portyk’, pochodź, germ.
lobelia bot. stroiczka.
- od nazwiska botanika flam.: Matthias de Lobel (1538-1616).
lobotomia, defrontalizacja, leukotomia, med. opera­
cyjne przecięcie istoty białej mózgu między płatem
czołowym a wzgórzem w celu przerwania połączeń
z korą tego płata i uwolnienia ciężko chorych od ata­
ków szału a. bólów (zabieg wychodzący z użycia).
- gr. lobós ’płat(ek)’; por. trylobity; zob. -tom.
lobscouse [wym. lobskaus] ang., potrawa marynar­
ska na okres rejsu, złożona z duszonych a. pieczo­
nych kawałków mięsa z jarzynami, sucharami i in.
dodatkami.
locanda [wym. ...kąn...] we Włoszech - pokoje ume­
blowane do wynajęcia.
- wł. l.poj. '(skromna) gospoda; zajazd; jw .’ od (camera) locan­
da 'pokój do wynajęcia’ z locare przest. 'umieścić; wynająć’ z łac.,
zob. lok-.
locativus gram. miejscownik.
- n.łac. z łac. locatus 'umieszczony’ od locus, zob. lok(o)-.
loch szkocko-celt., [wym. loch] w Szkocji: jezioro a.
zatoka morska całkowicie niemal otoczona lądem.
locja żegl. dział nautyki zajmujący się opisem ob­
szarów wodnych i wybrzeży z punktu widzenia po­
trzeb nawigacji; wydawnictwo zawierające tego ro­
dzaju opis.
-h o l. loodsen 'pilotować'.
lock-in amer.ang. dosł. 'zamykać’; w USA demon­
stracja protestacyjna, w czasie której grupa osób za­
myka się wewnątrz budynku, biura itp.
loco łac., [wym. loko] handl, miejsce dostarczenia
i odbioru towaru; przest. w miejscu, tutaj. || loco ci-
tato łac., w miejscu (poprzednio) przytoczonym,
wzmiankowanym (książki, dokumentu). || loco do-
lenti łac., med. do miejsca bolesnego, bolącego
(przyłożyć).
- zob. lok(o)-.
locum łac., lokum, miejsce, pomieszczenie, siedli­
sko. || locum tenens łac., zastępca (zwł. lekarza a. ka­
płana). || locus classicus łac., klasyczny ustęp dzieła
lit., zwł. ustęp ważny dla wyjaśnienia wyrazu a. tema­
tu. || locus minoris resistentiae łac., miejsce najsłab­
szego oporu, med. najwrażliwsze, najmniej odporne.
341 -logia
|| locus poenitentiae łac., miejsce (czas) pokuty, skru­
chy; okazja wycofania się ze zobowiązania, sposob­
ność do rozmyślenia się a. porzucenia zamiarów prze­
stępczych. || locus standi łac., dosł. 'miejsce pobytu’;
prawn. prawo stawienia się przed sądem a. komi­
sją w jakiejś sprawie; prawo zostania wysłuchanym;
punkt widzenia, stanowisko zajęte w dyskusji. || locus
sigilli (L.S.) łac., miejsce pieczęci a. na pieczęć.
Locusta łac., [wym. lokusta] osoba mordująca tych,
którymi ma się opiekować, których ma pielęgno­
wać.
- Locusta była zawodową trucicielką, żyjącą w Rzymie ok. 54 r. n.e.;
otruła Klaudiusza i Brytanika, usiłowała pozbawić życia Nerona; stra­
cona za czasów Galby.
loden gruba, nieprzemakalna, włochata tkanina
wełn.,pop. płaszcz z takiej tkaniny.
-n m . 'jw.; baja’.
loess zob. less.
log urządzenie do pomiaru prędkości statku wzglę­
dem wody.
- ang. 'kłoda; jw .’ dziennik nawigacyjny (logbook), samolotowy, ma­
szynowy itp.
LOG-, LOGO- w złożeniach: słowo; myśl; mowa;
rozprawa. || -LOG w złożeniach: (prze)mowa, dys­
kusja; uczony, specjalista. || -LOGIA w złożeniach:
wypowiedź w słowie a. na piśmie; doktryna, teoria,
nauka; rozprawa, traktat.
- gr. logos 'mowa; słowo; wypowiedź; wiadomość; opowieść; księ­
ga; rachunek; myśl; opinia; dowód; wartość; stosunek’ i logia 'zbiór,
kolekta’ od legein 'zbierać; liczyć; mówić’; por. np. ana-; anto-; an-
tropo-; apo-; dialekt; eklektyzm; ekloga; ekologia; epilog; katalog; mi­
tologia; monolog; morfologia; prolegomena; prolog; sylogizm; tetra-;
trylogia.
logarytm wykładnik potęgi, do której należy pod­
nieść liczbę stałą (podstawę, zasadę), aby otrzymać
liczbę daną (logarytmowaną, numerus łogarithmi).
- zob. -log-; gr. arithmós, zob. arytmetyka.
loggia [wym. lodżdża] archit. wł. portyk, pomiesz­
czenie otwierające się na zewnątrz kolumnadą (arka­
dami) z jednej a. kilku stron.
- wł. 'jw., portyk, krużganek; loża’ z fr. loge 'komórka; izdebka; loża;
garderoba; szatnia aktorów’.
-logia zob. -log. || logiczny pot. poprawnie myślący;
konsekwentny, sensowny, rozsądny, racjonalny, uza­
sadniony; dotyczący logiki, nauki o sposobach jasne­
go i ścisłego formułowania myśli, o regułach popraw­
nego rozumowania i uzasadniania twierdzeń. || login,
logon inf. proces włączania się użytkownika do pra­
cy z komputerem, polega na ogół na podaniu iden­
tyfikatora użytkownika, a następnie tajnego hasła.
|| logistyka przest. logika matematyczna; wojsk, na­
uka planowania, mchu i uzupełnień stanu osobowego
oraz teoria i praktyka produkcji, dystrybucji i konser­
wacji materiałów, a także transportu i budowy urzą­
dzeń wojsk. || logo- zob. -log. || logocentryzm zain­
teresowanie prawdą, racjonalnością, logiką i słowem,
charakterystyczne dla zachodniej myśli filoz. || logo-
grafowie w staroż. Atenach: mówcy piszący mowy
dla klientów; najstarsi historycy gr. do czasów Hero-
dota. || logogryf zagadka literowa (np. anagram). || lo-
-logia
gomachia (jałowy) spór o słowa. || logopedia nauka
0 przekazywaniu i odbiorze informacji słownej oraz
fonetyki, mowy dziecka, percepcji mowy, patologii
mowy i głosu, nauczania głuchych, ortofonii itp. || lo-
gorea słowotok, patologicznie nadmierna, często bez­
ładna, gadatliwość. || logos staroż.filoz. gr. powszech­
na prawidłowość świata (Heraklit); przeznaczenie,
rozum kosmiczny (u stoików); hipostaza rozumu bó­
stwa (u neoplatoników); słowo, draga osoba boska,
Syn Boży (teol. chrześc.); rozum (absolutny), umysł.
|| logout, logoff inf. proces wyłączania się użytkowni­
ka z pracy; por. identyfikator użytkownika.
- łac. logica 'logika’ z gr. logikós 'logiczny’ od logos, zob. -log; ang.
logistics 'logistyka' gr. logistikós 'obliczeniowy; racjonalny’ od lo-
gidzein 'obliczać' z logos; -gryf od gr. griphos 'trzcinowy kosz na
ryby; zagadka’; zob. -machia; (orto)pedia; -rrhea od gr. rhein,
zob. reo-.
loi de 1’autobus fr., ’prawo autobusowe’, zasada
przyjmowania wg kolejności zgłoszeń, stosowana
przez niektóre fr. wyższe uczelnie.
L’Oiseau bleu fr., Błękitny ptak; symbol szczęścia;
tajemnica szczęścia.
- tytuł sztuki (1909, wyd. poi. 1913 r.) pisarza belg. Maurice Maeter-
lincka (1862-1949).
lojalizm lojalność; hist. wiemopoddaństwo względem
rządów zaborczych. || lojalność. || lojalny prawomyśl-
ny; wiemy prawowitemu rządowi a. monarsze; wiemy
1oddany jakiejś instytucji a. osobie (prywatnej); uczci­
wy, prawy, rzetelny w stosunkach z ludźmi.
- fr. loyal 'prawy; lojalny; szczery; łagodny (koń)’ z łac. legalis, zob.
legalny.
LOK- zob. lok(o)-. || lokalizacja umiejscowienie;
rozmieszczenie; niedopuszczenie do rozszerzenia się
czegoś (np. pożaru). || lokalny miejscowy, właści­
wy danemu miejscu. || lokata umieszczenie kapitału
w przedsiębiorstwie, (nie)rachomości dla zabezpie­
czenia kapitału a. osiągnięcia zysków; miejsce uzy­
skane w klasyfikacji w warunkach współzawodnic­
twa a. selekcji.
- łac. locatus p.p. od locare 'umieścić; wynająć’ i późn.łac. localis
'miejscowy' z łac. locus 'miejsce'; por. dyslokacja; kolokacja; loco.
lokator (akustyczny; optyczny, laserowy) przyrząd do
oznaczania położenia obiektów w przestrzeni przez
wysyłanie odpowiednich impulsów w kierunku na­
mierzanego przedmiotu; najemca lokalu.
- łac. locator 'najemca lokalu’ od locatus, zob. lok-.
lokaut zamknięcie zakładu pracy przez właściciela,
połączone z przerwaniem zatrudnienia a. masowym
zwalnianiem robotników, celem wywarcia presji
i zmuszenia ich do ustępstw, niekiedy w odpowiedzi
na (groźbę) strajk(u).
- ang. lockout 'jw.' od lock out 'zamykać drzwi przed kim; nie do­
puszczać (robotników) do pracy’; lock 'zamykać na klucz; zamek’;
out 'na zewnątrz’.
L 0 K (0 )- w złożeniach; miejsce; z miejsca do miej­
sca. || loko zob. loco. || lokomobila przewoźny silnik
parowy z kotłem i paleniskiem, służący do napędu
maszyn, np. rolniczych. || lokomocja pojazd, środek
transportu; transport; przest. ruch, zmiana miejsca. ||
lokować umieszczać (zwł. kapitał); zob. lokata.
342 Look Homeward
- łac. loco ablat. od locus 'miejsce' (por. lejtnant; lokalizacja; milieu);
-mobila od mobilis, zob. mobile; mocja.
Lok-Sabha hindi, Izba Ludowa, izba niższa parla­
mentu ind.; zob. Radżja-Sabha.
loksodroma linia na powierzchni obrotowej (zwł.
powierzchni Ziemi) przecinająca wszystkie południ­
ki pod tym samym (nie prostym) kątem (żegl. zob.
kurs); por. ortodroma.
- term. współczesny; gr. loksós 'ukośny'; zob. -drom(a).
lokucja wyrażenie, zwrot; sposób wyrażania się.
- łac. locutio 'mówienie; sposób mówienia’ od loqui 'mówić'; por.
elokwencja; interlokutor; kolokwium.
Lolity zespół psychol., zespół, którego tematem jest
bezrozumna i niebezpieczna namiętność mężczyzny
w średnim wieku do (przed)nastoletniego podlotka.
- nazwa od tytułu książki Vladimíra Nabokova Lolita (1955 r.), opar­
tej na tym temacie, który jednak wcześniej i psychologicznie bardziej
przekonująco przedstawił chilijski pisarz Vicente Huidobro w po­
wieści Satiro, o El Poder de las palabras 'Satyr, czyli Potęga słów ’
(1939 r.).
lollardowie członkowie ruchu plebejsko-rel. w An­
glii i Szkocji XIV i XV w., powstałego pod wpływem
nauk Wiklefa, wędrowni kaznodzieje świeccy wystę­
pujący przeciw nadużyciom kleru i urzędników kró­
la, głoszący posłanie duchowe oparte na Biblii.
- śr.ang. l.poj. lollar ze śr.hol. lollaert od lollen 'mruczeć; szemrać;
drzemać’.
lombard instytucja kredytowa udzielająca pożyczek
(zazw. na cele konsumpcyjne) pod zastaw ruchomości,
przedmiotów i papierów wartościowych a. towarów.
- od nazwy hist. krainy wł. Lombardii (słynnej w śrdw. i wczesnych
czasach nowożytnych z bankierów i lichwiarzy), dawn. Longobardii,
od nazwy germ. ludu Longobardów.
lombrozowski typ - człowiek wyglądający jak uro­
dzony zbrodniarz, degenerat.
- od doktryn wł. lekarza i kryminologa Cesare Lombroso (1836—
1909), głoszącego m.in., że ok. 40% zbrodni popełniają ludzie o okre­
ślonych, dziedzicznych a. atawistycznych cechach (zwyrodnieniach)
fiz. i umysłowych.
(The) Loneliness of the Long Distance Runner
ang., Samotność długodystansowca.
- tytuł długiej noweli (1959 r.) pisarza ang. Alana Sillitoe (ur. 1928 r.)
o chłopcu, który za kradzież w piekarni wysłany został do domu po­
prawczego; mści się na dyrektorze domu i na całym establishmen­
cie, umyślnie przegrywając wyścig długodystansowy z uczniem innej
szkoły. Oparty na noweli film (1962 r.) Tony Richardsona.
longplay (skr. LP) [wym. longplej (elpi:)] drobno-
rowkowa, długogrająca (33 obroty na minutę) pły­
ta gramofonowa. || long take [wym. ...tejk]film., TV,
długie (w czasie) ujęcie.
- ang. 'jw.'; long 'długi'; play, zob. playback; take 'połów; ujęcie’
od 'brać'.
lonża lina używana przy trenowaniu koni; sznur na
bloku służący do ubezpieczania akrobatów cyrko­
wych podczas popisów w powietrzu.
- fr. longe 'linka; jw.; uździenica; rzemień’ z łac. longa 'długa'.
Look Homeward, Angel ang., Spójrz ku domowi,
aniele.
- tytuł powieści (1929 r., wyd. poi. 1963 r.) pisarza amer. Thoma­
sa Claytona Wolfe (1900-38); z elegijnego poematu Miltona Licydas
(1637 r.) na śmierć Edwarda Kinga (1612-37), jego kolegi z Cambrid-
 Look Homeward
ge, który utonął w M. Irlandzkim; tytuł poematu z imienia pasterza
w 9. bukolice (eklodze) Wergiliusza.
(the) Loop [wym. lu:p] ang., pętla; centrum handlo­
we śródmieścia Chicago (Michigan, USA).
- nazwa od pętli, jaką wokół dzielnicy zatacza El., skr. od Elevated
railroad 'kolej (miejska) na pomostach'.
looping [wym. lu:ping] przest. pętla, figura akroba­
cji lotniczej.
- ang. 'jw.' od loop 'robić pętlę; splatać’.
loquitur łac., [wym. lokwitur] mówi; wskazówka
sceniczna a. uwaga dla czytelnika, wprowadzająca
imię (a. nazwisko) osoby mówiącej dany tekst.
lora 1. pop. towarowy (kolejowy) wagon-platforma
(bez bocznych ścian). 2. zooł. papuga pędzelkoję-
zyczna - podrodzina, której liczne gatunki zamiesz­
kują Australię, N. Gwineę i sąsiednie wyspy.
- 1. nm. Lore 'jw.' z ang. lorry 'jw.; biyt. ciężarówka’. 2. malaj. luri,
nuri 'jw.'
lord tytuł przysługujący parom Anglii i członkom
Izby Lordów; tytuł związany z niektórymi wysokimi
stanowiskami w Anglii. || Lord Mayor [wym. ...me-
jer] burmistrz, prezydent miasta (np. Londynu, Yorku
i in. dużych miast W. Brytanii; Dublina).
- ang. 'pan, władca; magnat (przemysłowy itp.); Bóg; par, lord; jw .’,
ze st.ang. hläford 'władca'; h lá f'chleb, bochenek’; weard 'strażnik';
mayor 'burmistrz' z łac. maior, zob. major.
Lord of the Flies ang., Władca much.
- tytuł powieści (1955 r.) pisarza ang. Williama Goldinga (ur. 1911 r.)
o grupie chłopców-rozbitków na rajskiej wyspie bezludnej, którzy za­
miast się zorganizować w racjonalną społeczność, wracają do stanu
barbarzyństwa: do prymitywnych rytuałów i mordów religijnych (imię
jednego z gł. szatanów, Belzebub, znaczy po hebr. 'władca much’).
1’ordre rěgne á Varsovie fr., iron. w Warszawie pa­
nuje porządek.
- wypowiedź ministra Sebastianiego w parlamencie fr., 1 6 IX 1831 r.,
po zdobyciu Warszawy przez Paskiewicza, mająca uspokoić fr. opi­
nię publiczną.
lorens chem. pierwiastek, Tabl. 1, sztuczny, aktyno­
wiec, transuranowiec.
- nazwany na cześć fizyka amer.: Ernest O. Lawrence (1901-1958).
loretanki nazwa żeńskich zgromadzeń zakonnych
(amer., irl. i fr.). || loretański związany z kultem Matki
Boskiej z Loreto. || loretka down. kobieta z półświatka,
z paryskiej dzielnicy Matki Boskiej Loretańskiej.
- fr. lorette 'loretka' od Loreto, miasteczka w śr. Włoszech.
lorgnon [wym. lomią] przest. szkła oczne (a. lornet­
ka) z rączką do trzymania; face-a-main; por. binokle.
- fr. 'binokle' od lorgner 'zerkać' ze st.fr. lorgne 'zezowaty'.
lorsque Auguste buvait, la Pologne était ivre fr.,
gdy August (III Fryderyk, król pol.) pił, cała Polska
była pijana.
- Fryderyk II Pruski (Les trois sultanes, 3 ,3 ).
Les cuatro jinetes del Apocalipsis hiszp., Czterech
jeźdźców Apokalipsy; zob. apokalipsa.
- tytuł trylogii powieściowej o 1. wojnie świat. (1916 r., wyd. poi.
1925 r.) pisarza hiszp. Vincente Blasco Ibafieza (1867-1928).
lost generation ang., dosl. ’zagubione pokolenie’;
termin, którym określano pokolenie dojrzewające
w czasie 1. wojny świat., zwł. w odniesieniu do ich
343 loulou
doświadczeń woj., rozczarowań i niemożności zna­
lezienia swego miejsca w świecie powojennym; zob.
The Sun also Rises.
- również tytuł (i temat) powieści (1931 r.) pisarza amer. Malcolma
Cowleya(ur. 1898 r.).
lot żegl. sonda do pomiaru głębokości wody, głębo-
kościomierz linkowy.
- nm. Lot 'pion; sonda; lut; dawn. łut’.
Lothario dumny, elegancki, beztroski oszukaniec a.
uwodziciel; libertyn, hulaka, rozpustnik.
- od postaci uwodziciela z tragedii białym wierszem The Fair Penitent
(„Piękna Pokutnica”, 1703 r.) pisarza ang. Nicholasa Rowe (1674-1718).
lotion [wym. louszn] ang., med. płynny preparat za­
wierający jedną a. kilka substancji nierozpuszczal­
nych, stosowany zewnętrznie na schorzenia skóry;
płynny preparat kosmetyczny, zazw. zawierający al­
kohol i czynniki czyszczące, zmiękczające i ściąga­
jące, stosowany na skórę.
- ang. 'jw.' z łac. lotio 'mycie, kąpiel’ od lavare, zob. lawować.
Lotofagowie mit. gr., wg Odysei Homera lud libij­
ski żywiący się lotosami, które powodowały stan sen­
nej błogości i całkowitego zapomnienia o ojczyźnie
i przyjaciołach; przen. ludzie oddający się bezczyn­
ności i marzeniom. || lotos bot. roślina wodna z rodzi­
ny grzybieniowatych, o dużych liściach i kwiatach,
obejmująca gatunki: orzechodajny a. indyjski i żółty,
amerykański; (/. egipski) niektóre gatunki grzybieni
płn.-wsch. Afryki (wraz z lotosem indyjskim) czczone
na staroż. Wschodzie jako symbol stworzenia świata;
por. Om mani... || lotosu pozycja - pozycja siedząca
z założonymi nogami i z dłońmi spoczywającymi na
kolanach, używana w jodze nazwa jest aluzjądo liścia
lotosu, który nie moknie, choć spoczywa na wodzie,
symbolizuje więc wyzwolenie (z więzów materii).
- gr. Lötophägoi 'Lotofagowie' od lotos 'lotos' z hebr. löt 'mirra'.
lottizzazione w polityce wł.: wg nieformalnych za­
sad i na podstawie kryteriów polit, podział pomiędzy
partie funkcji w zarządzaniu gospodarką oraz stano­
wisk formalnie niezależnych od adm. publ., lecz prak­
tycznie będących pod kontrolą rządu. || lotto w wielu
krajach: loteria liczbowa (odpowiednik dawnego to­
tolotka); przest. loteryjka (gra dziecięca).
- wł. lottizzazione 'jw.' od lotto 'loteria; loteryjka; udział’ z fr. lot
'udział; partia (towaru); los’ pochodź, germ.
louange perfide fr., zdradziecka pochwała, której ce­
lem jest narobienie chwalonemu biedy, bigosu, wplą­
tanie go w kłopoty, w tarapaty.
Louis-Philippe fr., [wym. lui-filip] piast, styl (faza
rozwojowa) meblarstwa fr. z czasów Ludwika Filipa
I (1830—48). || Louis-quatorze fr., [wym. ...kator-z]
piast, styl fr. czasów Ludwika XIV (barok fr). ||
Louis-quinze fr., [wym. ...kęz] piast, styl fr. czasów
Ludwika XV (rokoko). || Louis-seizefr., [wym. ...sę:z]
piast, styl fr. czasów Ludwika XVI (przejście od ro­
koka do klasycyzmu).
loulou [wym. lulu] fr., duży szpic pomorski o dłu­
giej sierści, białej, czarnej a. szarej, szczególnie obfi­
tej na szyi i piersi, krępy, o lisiej głowie i sterczących
uszach, żywy, ale posłuszny.
Love’s labour’s lost
Love’s labour’s lost ang., Stracone zachody miłości.
- tytuł komedii Szekspira (ok. 1594 r.).
lowboy [wym. louboj] niska toaleta-komoda na wy­
giętych nóżkach, podobna do (ale mniejsza od) dol­
nej części tallboya, pop. w USA od XVIII w.
-amer.ang. ’jw.’; low ’niski’; boy zob. tallboy.
lowelas uwodziciel, pożeracz serc, donżuan.
- (Robert) Lovelace [wym. lawlejs] gł. postać męska powieści episto-
lamej Historia Clarissy Harlowe (1794 r.) pisarza ang. Samuela Ri-
chardsona (1689-1761); love ang. ’miłość’; lace down. 'sidła’.
LSD-25 chem. lizergid, alkaloid kwasu lizergowego
(bezbarwny, bez smaku i zapachu), narkotyk z gru­
py środków psychodysleptycznych, otrzymywany ze
sporyszu, powodujący halucynacje, zaburzenia zmy­
słów, zwł. wzroku, euforię, dysforię, synestezję, nie­
kiedy objawy depersonalizacji.
- skr. z inicjałów nm. nazwy: Lyserg Säure Diethylamid-25 ’25-dwu-
etyloamid kwasu lizergowego’ (dwudziesta piąta pochodna z serii
27 związków zsyntetyzowanych w Bazylei, w laboratorium Sandoz,
otrzymana w 1938 r. przez A. Hofmanna i A. Stolla).
Ltd. ang. skr. od limited.
LTI (Lingua Tertii Imperií) łac., Język Trzeciej Rze­
szy (nm.).
- tytuł książki (1947 r.) Victora Klemperera.
luau hawaj., uczta hawajska; potrawa z gotowanych
liści kolokazji (zw. taro) z kremem kokosowym i kur­
czętami a. ośmiornicami; por. lei 2; amer.ang. pop.
nieoczekiwane źródło wielkiego zysku; bonanza.
lubwi wsje wozrasty pokorny ros., każdy wiek ulega
miłości; miłość na wiek się nie ogląda (tł. A. Ważyka).
- z poematu Puszkina (Eugeniusz Oniegin, 8, 29) 1832 r.; w operze
(1878 r.) Czajkowskiego słowa te znajdują się w arii Griemina.
Lucca Augen nm., dosł. ’oczy Lukki’, kanapka z ta­
tarem wołowymi, jajkami, cebulą, kawiorem i ostry­
gami, specjalność słynnej berlińskiej restauracji
Kempińskiego, nazwana ku czci pop. wiedeńskiej
sopranistki operowej z poł. XIX w. Paulině Lucca.
lucernám olet łac., (dzieło) cuchnie lampą (oliwną),
tj. nocną pracą, tj. ma cechy mozolnego, żmudnego
wysiłku, braku polotu i natchnienia (por. invita Mi­
nerva; oleum et operám perdidi).
lucidum intervallum (l.mn. lucida intervalla) śrdw.
łac., dosł. ’jasna przerwa’, okres zdrowia w przebie­
gu zaburzeń psychicznych; chwilowy okres oprzy­
tomnienia z obłędu czy delirium; okres spokoju i nor­
malnych warunków w czasach zamętu.
lucidus ordo łac., jasny układ (treści); przejrzysta
konstrukcja (utworu); por. curiosa felicitas.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 41).
lucri causa łac., dla zysku. || lucrum cessans łac.,
dosł. ’zysk utracony’;prawn. korzyści, jakie osiągał­
by poszkodowany, gdyby mu szkody nie wyrządzo­
no; por. damnum emergens.
lucus a non lucendo łac., żart. staroż. las, bo nie lśni;
paradoksalna etymologia od cechy, której brak; ab­
surdalna derywacja, nielogiczne wyjaśnienie, non se-
quitur; por. canis a non canendo.
344 luizyt
- łac. lucus ('lasek’) pochodzi od lucere ('lśnić, świecić, jaśnieć’), bo
nie lśni, nie jaśnienie (!).
Lucyfer, lucyper w lud. wierzeniach chrześc. zły
duch, książę piekieł, zbuntowany i upadły anioł; dia­
beł, szatan.
- łac. lucifer 'gwiazda zaranna, Wenus’ od 'niosący światło’; lux dpn.
lucis, zob. luks;/erre, zob. ferować; por. Wulgata (Izajasz, 14,12; Ew.
w g Łuk., 10,18); por. fosfor.
luddyzm ekon. poglądy, ruch luddystów, luddytów,
członków grup robotniczych ang. 1. poł. XIX w.,
zwł. chałupników, którzy usiłowali przeciwstawić
się użyciu maszyn fabrycznych, niszcząc je jako nie­
uczciwą konkurencję pracy rąk.
- ang. ludd(it)ism, Luddites ’jw .’; od nazwiska robotnika z Leicester-
shire (Anglia), który ok. 1779 r. niszczył maszyny dziewiarskie do
wyrobu pończoch: Ned Ludd.
ludi zob. ludyczny.
ludolfina niewymierna liczba n (pi), wyrażająca sto­
sunek długości okręgu koła do długości jego średni­
cy, w przybliżeniu 3,1415926535...
- od imienia matematyka hol., który ją obliczył do 35 cyfr dziesięt­
nych: Ludolf van Ceulen (1539-1610).
ludwik zob. luidor. || Ludwik zob. Louis-Philippe.
ludwisarstwo (XIII-XIXw.) rzemiosło ludwisarza,
który odlewał przedmioty (jak dzwony, lufy dzia­
łowe, posągi, świeczniki) z brązu, spiżu, mosiądzu
i miedzi (por. giser; konwisarz).
- nm. Rotgiesser przest. 'odlewacz miedzi’; rot 'czerwony’; zob. gi­
ser; w przeciwieństwie do odlewacza cyny (Zinngiesser).
ludyczny zabawowy, dotyczący gier a. zabaw.
-ła c . ludus 'zabawa; rozrywka; sztuka teatr., ćwiczenie; szkoła’; w l.mn.
ludi 'igrzyska; święta połączone z igrzyskami a. innymi widowiskami’.
lues med. kiła, syfilis.
-ła c . 'zaraza’.
luffa, trukwa, gąbczak, bot. pnącze jednoroczne z ro­
dziny dyniowatych o białych kwiatach i wielkich
owocach; owoc trukwy ostrokątnej; gąbka roślin­
na do mycia się, pozyskana z jego włóknistej części
środkowej.
- n.łac. ’jw .’ z arab. / « / ’jw .’
lugier lekki 2-, 3-masztowiec o skośnych żaglach,
z ostatnim masztem niskim, z żaglem wysuniętym
daleko poza rufę; dryfter, żaglowo-motorowy statek
rybacki do połowów za pomocą pławnic (sieci dryfu­
jących). || lugrotrawler mniejszy od trawlera moto­
rowy statek rybacki do połowów za pomocą pławnic
i włoków (sieci holowanych).
- ang. lugger 'lugier’ od lug (sail) '(żagiel) lugrowy, ryjkowy,
w kształcie trapezu, podnoszony na rejce zawieszonej w 1/3 jej dłu­
gości’; zob. trawler.
luidor ludwik, złota moneta fr. (1640-pocz. XIX w.)
z popiersiem królów fr.; złota dwudziestofrankówka
(do 1928 r.); por. napoleondor.
- fr. louis (d'or) '(złoty) ludwik’; or 'złoto’ z łac. aurum, zob. aure­
ola; por. Louis-Philippe.
luizyt chem. związek organiczny (niekiedy o zapa­
chu przypominającym bodziszka) zawierający arsen
i chlor, produkowany w czasie 1. wojny świat, jako
gaz bojowy, ale nigdy w tym celu nie użyty.
 luizyt
- ang. lewisite ’jw .’ od nazwiska chemika amer.: Winford L. Lewis
(1878-1943).
luk każdy zamykany otwór (/. ładunkowy, komuni­
kacyjny, wentylacyjny, oświetleniowy) w pokładzie
(nadbudówki) statku; wywietrznik, właz, świetlik;
por. skylight.
- nm. Lukę ’jw .’
lukarna okienko w dachu dla oświetlenia poddasza
a. jako ozdoba archit. (barok, rokoko).
- fr. lucame ’jw.’ z łac. lucerna 'lampa’.
lukratywny zyskowny, dochodowy, korzystny.
-ła c . lucrativus 'jw .'o d lucrum 'zysk, korzyść’.
luks (lx) jednostka natężenia oświetlenia w układzie SI.
-ła c . lux dpn. lucis 'światło'; por. Lucyfer, sollux.
luksfer archit. kwadralit, kwadratowy pryzmat szkla­
ny, kształtka szklana ścienna a. sufitowa, używana
jako element o sporej przepuszczalności światła, wy­
pełniający konstrukcję (/. okrągły - rotalit).
-z o b . luks; łac,fer{re), zob. ferować.
luksus zbytek, przepych, wystawność; rzecz zbyt­
kowna; por. komfort.
- łac. luxus 'jw.'
lukullusowa uczta, biesiada - wystawna, oznaczająca
się przepychem, obfitością i smakowitością potraw.
- od nazwiska wodza i polityka rz., słynącego z bogactw, rozrzutności
i smakoszostwa: Lucius Licinius Lucullus (ok. 117-56 p.n.e.).
lumbago med. postrzał, reumatyczne bóle mięśni
okolicy lędźwiowej.
-ła c . 'jw.' od lumbus 'lędźwie,biodro’.
lumen (lm) jednostka strumienia świetlnego w ukła­
dzie SI. || luminacja fiz. jaskrawość, jasność po­
wierzchniowa. || luminarz człowiek wybitny, zasłu­
żony (zwł. w dziedzinie nauki, kultury, oświaty); ko­
ryfeusz, znakomitość. || luminescencja jiz. jarzenie,
zimne świecenie, promieniowanie, którego energia
nie powstaje kosztem energii cieplnej (zob. fluore­
scenci a); biol. wytwarzanie światła przez organizmy
wskutek zachodzących w nich reakcji chem. || lumi-
nizm piast, kształtowanie kompozycji w malarstwie
(zwł. baroku) za pomocą gry światła. || luminofor
substancja syntetyczna wykazująca luminescencję.
- łac. luminar 'światło; pochodnia’ i luminatus (p.p. od luminare
'oświetlić; zapalić’) od lumen dpn. luminis 'światło'; zob. -for(a); por.
iluminacja.
lump pijak, hulaka; lumpenproletariat człowiek na­
leżący do lumpenproletariatu, środowiska mętów,
szumowin miejskich, ludzi zdeklasowanych, ludzi
bez zawodu i stałej pracy.
- nm. Lump 'nicpoń, obwieś; gałgan, oberwaniec’ od Lumpen 'gał-
gan, łachman, szmata’.
lunacja astr. odstęp czasu między dwoma kolejnymi
nowiami Księżyca; por. synodyczny. || Lunar Mo­
dule zob. LM. || lunonauta selenonauta, członek za­
łogi a. pasażer pojazdu udającego się na (a. opusz­
czającego) Księżyc.
- śrdw.łac. lunatio 'lunacja' z łac. luna, zob. lunatyk; nautyka.
lunapark miejsce zabaw masowych z licznymi urzą­
dzeniami mechanicznymi, grami zręcznościowymi
345 Lust for Life
i pokazami o charakterze cyrkowo-groteskowo-ku-
glarskim; „wesołe miasteczko”.
- od nazwy miejsc zabaw na Coney Island w Brooklynie (Nowy Jork)
Luna Park słynnego z rzęsistej iluminacji, dziś zabudowanego bloka­
mi mieszkaniowymi.
lunatyk osoba cierpiąca na lunatyzm, chorobę powo­
dującą nieświadome wykonywanie różnych czynności
(np. chodzenie) w głębokim śnie; somnambulizm.
- późn.łac. lunaticus 'lunatyczny' od łac. luna 'księżyc'; por. lune­
ta; łunnik.
lunch(eon) ang., [wym. lansz(n)] w krajach anglo­
saskich: posiłek w porze (po)południowej, w środ­
ku dnia.
luneta przyrząd optyczny do powiększania obrazu
odległych przedmiotów, złożony z tuby, obiektywu
i okularu; techn. podtrzymka; archit. małe sklepie­
nie, zazw. poprzeczne w stosunku do gł. sklepienia,
mieszczące zwykle okno a. drzwi (renesans, barok);
zob. Tabl. 2 (Telescopium).
- fr. lunette ’(l.mn.) okulary; archit. jw.; wojsk, szaniec otwarty’ od
lunę 'księżyc' z łac. luna, zob. lunatyk.
lungl hindi, płótno bawełniane używane, zwł. w In­
diach, Pakistanie i Birmie, na sarongi, spódnice i tur­
bany; kawał płótna (długości ok. 2,5 m) owinięty
wokół ciała i związany w pasie, noszony jako strój
męski w płd. Indiach.
lunule starożytne złote a. śrdw. srebrne kobiece
ozdobne wisiorki w kształcie półksiężyca.
- łac. lunulae 'jw.' od luna, zob. lunatyk.
lupanar przest. dom publiczny; zamtuz.
- łac. lupanar 'jw.' od lupa 'prostytutka; wilczyca’ r.ż. od lupus zob.
luperkalia.
luperkalia staroż. święto obchodzone 15 lutego dla
zapewnienia płodności ludzi, pól i stad, ku czci Fau­
na o przydomku Lupercus, któremu składano wtedy
ofiary w grocie Luperkal, na Palatynie rz., gdzie, wg
tradycji, wilczyca wykarmiła Romulusa i Remusa.
- łac. lupercalia z r.nij. l.mn. od lupercalis 'odnoszący się do Luper-
ków’ z Luperci 'Luperkowie, kapłani stitalskiego, wiejsko-leśnego
boga Fauna’ prawdop. od lupus 'wilk', od którego bóg miał chronić
bydło; por. lupanar.
łupi in vestimentis ovium łac., wilki w owczej skó­
rze; przen. ludzie przewrotni, zakłamani; hipokryci;
farbowane lisy.
- wg Wulgaty (Ew. w g M a t, 7, 15); Jezus o fałszywych prorokach.
lupus in fabuła! łac., dosł. ’wilk w bajce’ (który się
zjawia, gdy się o nim mówi); o wilku mowa (a wilk
tuż); por. video lupum.
- z Terencjusza (Adelphi, 537); por. Cyceron (Do Attyka, 13,33).
lur muz. skand, odmiana trombity; wielka trąba z brązu
o długiej, wygiętej rurze i płaskiej, talerzowej czarze
głosowej, pochodząca z epoki brązu (XH-VI w. p.n.e.),
znana z wykopalisk w płn. Europie; por. alpenhom.
- duń., szw., norw. 'jw.' ze stskand. lúthr 'trąba'.
lusisti satis łac., zabawiałeś się wystarczająco długo.
- z Listów, 2, 2, 214 Horacego: l.s. ...tempus abire tibi est 'dość już
twej zabawy, ...czas, byś sobie poszedł’.
Lust for Life ang. Pasja życia.
- tytuł biografii van Gogha (1934 r.) Irvinga Stone’a.
Lustige Witwe
(Die) Lustige Witwe nm., Wesoła wdówka.
- operetka (1905 r.) Ferenca Lehára, libretto: Victor Leon i Leo Stein
wg komedii L 'attache de légation Henri Meilhaca.
lustr wyroby ceramiczne szkliwione o połysku meta­
licznym; przest. blask, połysk; dawn. żyrandol krysz­
tałowy. j| lustracja przegląd czego, oględziny, kon­
trola, dokonana przez lustratora, kontrolera.
- fi. lustre ’połysk; blask’ i łac. lustratio 'oczyszczenie (przez ofiarę)’
z lustrare 'oczyszczać; poświęcać; odpokutować’ od lustrum 'oczysz­
czenie; oczyszczalna ofiara za cały naród, składana co 5 lat w Rzymie
po zakończeniu cenzusu; spis ludności; okres lat pięciu’.
Lust zu fabulieren nm., pasja narratorska; zamiło­
wania literackie.
- z Goethego (Zahrne Xenien, ks. 6), 1821 r.
lusus naturae łac., wybryk (kaprys, igraszka, dziw)
natury.
luteina zob. progesteron.
- n.łac. (corpus) luteum anat. '(ciałko) żółte’; luteum r.nij. od luteus
'żółtawy’ z lutum bot. 'rezeda żółta farbiarska; kolor żółty’; corpus,
zob. korpus.
luteranizm wyznanie ewangelicko-augsburskie; jed­
no z wyznań protestanckich, powstałych w Niem­
czech w XVI w., które za źródło wiary uznaje tylko
Biblię, odrzucając sakramenty, z wyjątkiem chrztu
i komunii; por. kalwinizm.
- od nazwiska założyciela, Marcina Lutra.
Ł
lagier ros., obóz.
łajka ros., kudłaty szpic syberyjski średniej wielko­
ści, o maści białej, czarnej a. łaciatej, używany do
polowania i zaprzęgu.
- łajka Kudriawka 'Kudłatka' była pierwszą żywą istotą w kosmosie
(Sputnik II umieszczony na orbicie okołoziemskiej 3 XI 1957 r.).
łat waluta Łotwy (= 100 santimów).
ławra wielki męski klasztor prawosławny podlegają­
cy bezpośrednio Synodowi.
- ros.ukr. 'jw.' z gr. laura 'uliczka; korytarz (boczny)’.
łoszadinaja familia ros., końskie nazwisko; żart.
nazwisko, uporczywie wymykające się z pamięci,
mimo że wiadomo, z jakim pojęciem czy przedmio­
tem się kojarzy.
- tytuł noweli Czechowa (1885 r.).
łubok art. drzewo- i miedzioryty, często kolorowe,
ukazujące się w Rosji XVII i XVIII w. w formie ulo­
tek, broszur i ogłoszeń, rodzaj naiwnej grafiki ple-
bejskiej i lud. o tematyce relig. i obyczajowej, zazw.
z towarzyszącymi tekstami.
- ros. 'łubek; łyko; obrazek, malowanka; lipowa deska drzeworytni­
cza; j w.’
346 łunnik
1’utero ě mio e lo gestisco io wl.gr.fr. ’macica jest
moja i ja nią rządzę’, sztandarowe hasło feministek
wł., stwierdzające prawo kobiety do zapobiegania a.
przerywania niechcianej ciąży.
lutet chem., pierwiastek, Tabl. 1, promieniotwórczy
metal ziem rzadkich; por. lantanowce.
- od łac. Lutetia, miasto w Galii (dziś Paryż).
lutnia dawny instrument muzyczny (sześcio)strunowy,
szarpany (XVI-XVII w.) pochodzenia arabskiego.
- śr.g.nm. lute 'jw.' z wł. Huto 'jw.' z arab. a l’uddosł. 'drewno; instru­
ment muz. przypominający mandolinę (płd.-zach. Azja i płn. Aftyka)’.
lutz ang., rodzaj skoku w jeździe figurowej na łyżwach.
- prawdop. od nazwiska wynalazcy skoku, szwajc. zawodnika Gusta­
wa Lussiego, ur. 1898 r.
lux et veritas łac., światło i prawda.
- dewiza uniwersytetu Yale (New Haven, Conn., USA).
lux in tenebris łac., światło w ciemnościach.
- z Wulgaty (Ew. wg Jana, 1, 5).
Lydius lapis łac., kamień lidyjski, tj. kamień probier­
czy, probierz.
- z Pliniusza, 33, 8,43.
lynch zob. lincz.
Łuczsze mięńsze, da łuczsze ros., Lepiej mniej, ale
lepiej.
- tytuł artykułu (1923 r.) Lenina (Dzieła, t. 33).
Łuną diełąjetsja w Gąmburgie prieskwięrno
ros., Księżyc kiepsko wyrabiają w Hamburgu; żart.
stwierdzenie marnej jakości jakiejś rzeczy.
- z Nikołaja Gogola (Pamiętnik szaleńca), 1835 r.
łunnik nazwa serii próbników kosmicznych, wysyła­
nych przez władze byłego ZSRR w kierunku Księży­
ca, poczynając od 2 I 1959 r. (Miecztd). || łunochod
radziecki automatyczny, zdalnie sterowany, bezzało-
gowy pojazd księżycowy.
- ros. łunnik 'jw. ’ od łunnyj 'księżycowy' od luna 'księżyc' z łac. luna,
zob. lunatyk.
 M 347
M
M zob. mach, mega-.
maca cienkie placki z nie kwaszonego i nie solonego
ciasta spożywane w czasie żyd. święta Paschy.
- hebr. massäh ’jw.’ na pamiątkę wyjścia Izraelitów z Egiptu; por. Bi­
blia (Ec., 13, 3-8).
macao port., [wym. makąu] gra w karty podobna do
bakarata, w której każdy gracz otrzymuje tylko jed­
ną kartę.
- od nazwy terytorium port. (od 1557 r.) na płd. wybrzeżu Chin.
macedoine [wym. maseduąn] sałatka owocowa a. ja ­
rzynowa.
- od Macedoine 'Macedonia’, może od mieszaniny narodowości
w tym rejonie?
maceracja zmiękczanie, rozpuszczanie a. działanie
chem. za pomocą cieczy; perkolacja, metoda otrzy­
mywania na zimno wyciągów a. nalewek z ziół
i owoców.
- łac. maceratio 'rozmoczenie' od macerare 'zmiękczać' z macer
'chudy, miękki, słaby’.
macewa, maceba, hebr., żydowska stela nagrobna
w formie pionowo ustawionej płyty kamiennej, za­
mkniętej od góry dwoma odcinkami koła, ozdobio­
nej płaskorzeźbą i inskrypcją.
MacGuffin ang., coś (np. przedmiot, wydarzenie,
często nie związane z tematem), co popycha naprzód
akcję, ma istotne znaczenie dla rozwoju fabuły filmu
a. powieści.
- termin ukuty przez bryt. reżysera film. Alfreda Hitchcocka (1899—
1980).
mach (M) jednostka prędkości (zwł. lotu samolo­
tów) równa prędkości rozchodzenia się fali głosowej
w powietrzu (1224 km/godz.).
- ku czci fizyka i filozofa austr. Ernesta Macha (1838-1916).
machete zob. maczeta.
-MACHTA w złożeniach: bitwa, walka, wojna, po­
jedynek na określoną broń a. między określonymi
przeciwnikami.
- gr. mache 'bitwa; walka’; por. giganto-; logo-; monacho-; nauma-
chia; och, tiażeła ty...; tauro-; tytanomachia.
machiawelizm zob. makiawelizm.
machikuł śrdw. w murach obronnych - wysunię­
ty ganek z otworami w podłodze, przeznaczonymi
do miotania przez nie pocisków i płonących pakuł
w czasie oblężenia.
-fr . machicoulis 'jw.'
machina ogromna, ciężka, skomplikowana maszy­
na; takżeprzen. (np. m. wojenna, adm.). || machina­
cja (zazw. w l.mn.) podstępne, zakulisowe, sekret­
ne działania, knowania, intrygi, gierki, konszachty.
|| machinalny bezwiedny, odruchowy, automatycz­
ny, mimowolny.
- łac. machinatio 'fortel; sztuka; intryga’ i machinalis 'maszynowy'
od machina 'machina; maszyna’ z gr. (dor.) machana, (att.) mechanś
M adame Sans-Géne
'machina; sposób; podstęp’ od (dor.) máchos, (att.) méchos 'sposób;
środek; rada’; por. mechanika.
machismo hiszp., [wym. maczismo] samczość;
męskość; por. hembrismo. || macho hiszp., [wym.
mączo]; stuprocentowy mężczyzna; por. hembra.
Macht geht vor Recht nm., siła przed prawem; por.
Machtpolitik.
- z przemówienia Maximiliana H. von Schwerina w praskiej Izbie
Deputowanych 2 7 1 1863 r.
Machtpolitik polityka siły, silnej ręki; mocarstwo­
wa; doktryna polit., zalecająca użycie siły, przemo­
cy fiz. przez państwo dla osiągnięcia swych celów;
por. Realpolitik.
- nm. 'polityka silnej ręki’; Macht 'moc, siła, potęga; władza; mocar­
stwo’; zob. polityka.
machzor zob. mahzor.
mackintosh [wym. mąkntosz] lekka tkanina nieprze­
makalna do szycia płaszczy, kurtek itp.; płaszcz z tej
tkaniny.
- od nazwiska chemika i wynalazcy szkockiego: Charles Mackintosh
(1766-1843).
mácon(nais) [wym. mąką a. (makone)] nie musują­
ce wino burgundzkie produkowane w departamencie
Saóne-et-Loire (Francja), białe a. czerwone.
- fr. od Mácon, nazwa miasta w śr. Francji.
macte! łac., brawo, bardzo dobrze! || macte animo!
łac., (nuż więc) śmiało! odwagi!
macte nova virtute puer; sic itur ad astra łac.,
chwała twej młodzieńczej odwadze, chłopcze; tak
kroczy się ku gwiazdom; por. per aspera ad astra.
- z Wergiliusza (Eneida, 9,641).
maczeta duży, ciężki nóż z rozszerzoną klingą uży­
wany do cięcia trzciny i wyrąbywania ścieżek w bu­
szu, w Ameryce Płd. i Sr., w Afryce.
maczicze taniec pochodzenia brazylijskiego, modny
w Europie ok. 1890 r., podobny do two-stepa.
-port. maxixe 'jw.'
Madame [wym. madąm] we Francji: pani, mężat­
ka (skr. Mme); down. o nauczycielce, guwernantce
Francuzce.
- fr. madame 'jw.; wielmożna, najjaśniejsza pani’ od ma damę 'moja
pani’; ma 'moja' z łac. mea 'jp.'; damę 'dama' z łac. domina, zob. do­
minacja.
Madame Bovary lit., psychol. symbol ucieczki od
rzeczywistości w strefę iluzji (bovaryzm); typ ko­
biety trawionej tęsknotą za romantyczną miłością
zabłąkanej w ciasny, nudny i prozaiczny świat pro­
wincji.
- tytuł powieści (1856 r.; wyd. poi. 1878 r.) G. Flauberta.
Madame Sans-Géne fr., „Pani Bezceremonialna”,
sztuka V. Sardou i E. Moreau (z 1893 r.) o Napole­
onie i praczce, która stała się księżną gdańską zob.
sans gene.
madapolam
madapolam cienka, gęsta tkanina bawełniana, uży­
wana na bieliznę a. sukienki.
- od Madapollam, przedmieścia Nar(a)sapur w Indiach, pierwotnego
ośrodka produkcji tej tkaniny.
Mädchen für alles nm., dosl dziewczyna (służąca)
do wszystkiego; osoba, którą się posługują, wyręcza­
ją we wszystkich (również nie należących do jej obo­
wiązków) sprawach.
madę in... ang., [wym. męjdin] wyprodukowany w...
Mademoiselle [wym. madmuazęl] we Francji: pan­
na (skr. Mile).
- fr. ’jw .’ od ma demoiselle 'moja panna’; ma, zob. Madame; de-
moiselle 'panna'.
maděra ogólna nazwa win pochodzących z Madě­
ry (wyspy portug. na Oceanie Atlantyckim), od b.
słodkich deserowych do wytrawnych, mających cha­
rakter leczniczych win wzmacniających o znacz­
nej trwałości osiąganej przez maderyzację, specjal­
ne metody dojrzewania (dawn. w lukach żaglowców,
gdzie beczki z winem składowano na czas rejsów po
morzach tropikalnych).
madison [wym. mädsn] amerykański grupowy ta­
niec towarzyski powstały w 1959 r., modny w Euro­
pie w 1961-62.
- od nazwy stolicy stanu Wisconsin.
Madison Avenue [wym. mądsn ąwnju:] przen. re­
klama amer. (jako organizacja, przemysł); coś, co ma
charakterystyczne cechy amer. przemysłu reklamo­
wego.
- ang. 'ulica nowojorska, centrum amer. przemysłu reklamowego, na­
zwana ku czci prezydenta USA (1809-17) Jamesa Madisona (1751—
1836), współtwórcy konstytucji 1787’; avenue 'aleja'.
Madonna Matka Boska, zwł. wyobrażona w plastyce.
- wł. 'jw.' ze st.wł. ma donna 'moja pani’; wł. ma, zob. Ma(dame);
donna.
madras lekka tkanina bawełniana z wyrobiony­
mi wzorami wątkowymi, jedno- a. wielobarwnymi,
przypominająca gazę, używana na ozdobne firanki
i zasłony.
- od nazwy miasta w płd. Indiach, na Wybrzeżu Koromandelskim.
madrasa zob. medresa.
madrilene francuski bulion zaprawiony pomidora­
mi, podawany na gorąco a. na zimno.
- fr. (consommé) madrilene '(bulion) madrycki’, od nazwy stolicy
Hiszpanii, Madrytu.
madrygał w dawn. poezji wł.: poemat sielankowy;
st.wł. (XIV w.) forma wielogłosowej świeckiej pie­
śni zwrotkowej o treści satyrycznej a. miłosnej (od
XVI w. przeniesiona do muz. kość.); krótki wiersz
opiewający w sposób wyszukany, dworski, zalety ja­
kiejś osoby.
- wł. madrigale 'jw.'
madziarski węgierski.
- węg. Magyar 'Węgier'.
madżlis zob. medżlis.
maelstrom zob. malström.
348 Maghreb
maesta piast, wizerunek Madonny na tronie w oto­
czeniu aniołów i świętych (zwł. w malarstwie XII
i XIII w.).
- wł. 'majestat; Chrystus a. Matka Boska w glorii’ z łac. maiestas,
zob. majestat.
maestria [wym. ma-ęstria] mistrzostwo, artyzm. ||
maestro [wym. ma-ęstro] przest. mistrz; tytuł dawa­
ny wybitnym muzykom (wirtuozom, dyrygentom,
nauczycielom), zwł. włoskim.
- wł. maestria 'maestria; biegłość’ od maestro 'mistrz; nauczyciel;
majster’ z łac. magister, zob. magister.
maewestka [wym. mejuęstka] żółta kamizelka ra­
tunkowa, nadymana za pomocą dwóch nabojów ze
sprężonym dwutlenkiem węgla, używana przez lot­
ników nad morzem.
- od nazwiska amer. aktorki film. Mae West (1893-1980), znanej ze
swych bujnych kształtów.
mafalde wł., makaron wł. drobno pofałdowany.
mafia tajne stowarzyszenie terrorystów polit.; mię­
dzynarodowa wpływowa org. przestępcza; rozgałę­
ziona klika, gang. || mafios, mafioso członek mafii.
- wł. mafioso ’gangsterski)’ od Mafifiia 'tajna, terrorystyczna org.
przestępcza na Sycylii’ z wł. dial. (sycylijskiego) mafia 'śmiałość;
pewność siebie; przechwałki’.
ma foi fr., dalibóg, słowo daję!; z pewnością!
mag członek dziedzicznej kasty kapłańskiej u sta-
roż. Medów i Persów, zajmujący się także astrolo­
gią; w biblii (Ew. wg Mat.) każdy z trzech mędrców
Wschodu, Trzech Króli; czarnoksiężnik, czarodziej.
|| magia rzekoma władza nad siłami nadprzyrodzo­
nymi, sprawowana za pomocą zaklęć i in. czynno­
ści, czamoksięstwo; kuglarstwo; przen. wywieranie
przemożnego wpływu, niezwykła siła oddziaływa­
nia. || magiczny czarnoksięski; cudowny, tajemniczy.
|| magik sztukmistrz, kuglarz.
- łac. magia 'magia' z gr. magela 'jp.'; gr. magikós 'magiczny' od
magos 'czarodziej', pochodzenia irańskiego.
magdalenka członkini zakonu a. zgromadzenia pod
wezwaniem św. Marii Magdaleny, zajmującego się
gł. poprawą i rehabilitacją upadłych dziewcząt, pro­
stytutek; dziewczyna, którą się taki zakon (pierwszy
zał. ok. r. 1200) opiekuje; ciastko w kształcie prążko­
wanej muszelki. || magdaleńska kultura - archeol.
kultura z końca paleolitu.
- fr. Magdalenien 'magdaleński' (od La Madeleine, jaskinia w Dor­
dogne w płd.-zach. Francji) i madeleine 'magdalenka-ciastko' z Ma­
deleine 'Magdalena'; Maria Magdalena (tzn. z Magdali nad jeziorem
Genezaret) - kobieta, którą Chrystus uleczyć miał ze złych duchów
(Ew. wg Łuk., 8, 2), utożsamiana z pokutującą jawnogrzesznicą (Ew.
wg Łuk., 7, 36-50); u Marcelego Prousta (W stroną Swanna, 1, 1)
smak ciastka magdalenki z herbatą budzi wspomnienia dzieciństwa
narratora i rozpoczyna podróż W poszukiwaniu straconego czasu
(ogólny tytuł cyklu, 1913-27).
magdeburskie prawo - prawo miejskie, które roz­
winęło się w Magdeburgu w XII w. i na którym wzo­
rowano się przy zakładaniu miast wsch.nm., a także
w Polsce, na Litwie i Ukrainie.
- Magdeburg, nm. miasto nad Łabą.
Maghreb region w płn.-zach. Afryce, obejmujący
Maroko, Algierię i Tunezję (niekiedy także Libię).
 Maghreb
- arab. Maghreb, Maghrib 'płn.zach. Aftyka i Hiszpania’ od almagh-
rib 'zachód’.
magia, magiczny, magik zob. mag.
magierka, madziarka, batorówka, w Polsce XVI-
XVII w. - czapka węg. z grubego sukna, bez daszka,
o główce płaskiej, okrągłej a. kwadratowej, obszytej
barankiem, zazw. ozdobiona kitką, piórkiem a. barw­
nymi sznurkami.
-w ę g . Magyar 'Węgier’.
Maginot fr., [wym. mażino] urządzenie obronne,
które w godzinie próby okazuje się bezwartościowe.
- od linii Maginota, systemu fortyfikacji płn.-wsch. i wsch. granicy
Francji, zainicjowanych m.in. przez ministra wojny André Maginota
(1877-1932), zbudowanych w 1929-34, które ani najeden dzień nie
wstrzymały ofensywy nm. w 1940 r.
magister (mgr) tytuł zawodowy nadawany absol­
wentom po ukończeniu studiów wyższych, złożeniu
egzaminów i napisaniu pracy dyplomowej (magi­
sterskiej); pot. aptekarz, mgr farmacji; śrdw. (Ma­
gister Artium) prof. nauk „wyzwolonych” (humani­
stycznych). || magisterium tytuł magistra; egzamin
na ten tytuł, jj magistrala główna linia komunikacyj­
na (droga; szlak; przewód). || magistralny główny,
podstawowy. || magistrant przygotowujący się do
uzyskania stopnia magistra. || magistrat przest. za­
rząd miasta; rada miejska; samorząd miejski; ratusz.
|| magistratura hist. władza zwierzchnia, urząd; za­
rząd miasta; (we Francji) sądownictwo.
- łac. magistratus 'magistratura, zespół wyższych urzędów w staroż.
Rzymie’, śrdw.lac. magistrandus 'magistrant’ (od magistrare 'rzą­
dzić; uczyć’), łac. magistrałis 'pański; władczy’ i magisterium 'urząd
zwierzchnika, opiekuna’ od magister 'zwierzchnik; mistrz; nauczy­
ciel’; por. jegiermajster; maestria; meistersingerzy; metr 2; Miss.
magma ciekły, gorący stop znajdujący się w głębi
Ziemi pod dużym ciśnieniem, wydobywający się na
powierzchnię (w czasie wybuchów wulkanicznych)
jako lawa.
- gr. magma 'gęste mazidło’.
Magna C(h)arta [wym. karta] przen. zbiór pod­
stawowych zasad ujęty w dokument; konstytucja,
ustawa zasadnicza będąca zazw. gwarancją jakichś
uprawnień, prerogatyw.
-ła c . 'wielka karta’; przywilej wydany przez ang. króla Jana (bez Zie­
mi), pod naciskiem baronów feud., będący początkiem ograniczeń
konstytucyjnych władzy królewskiej (1215 r.); zob. magnat; kartel.
magna cum laude zob. cum laude.
magna otia caeli łac., wielka jest bezczynność (gnu­
śność) panująca w niebie.
- z Juwenalisa (Satyry, 6, 394).
magnas inter opes inops łac., biedak wśród wielkich
bogactw.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,1 6 ,2 8 ).
magnat możnowładca; bogaty arystokrata; przen. je­
den z największych kapitalistów w jakiejś dziedzinie
przemysłu, handlu, finansów itd. (np. m. filmowy,
naftowy). || magnateria ogół rodów magnackich,
możnowładztwo, arystokracja, bogacze.
- śrdw.łac. magnatus 'możnowładca’ z łac. magnus 'wielki’; por. clo-
aca maxima; Magna Charta; magnificencja; major; maksimum.
349 magnum bonům
MAGNET(O)- w złożeniach: magnetyczny; mający
właściwości magnesu, przyciągający ciała ferroma­
gnetyczne; magnes; magnetyzm, magnetoelektrycz-
ny. || magneto przest. iskrownik (w komorze spala­
nia silnika spalinowego). || magnetofon aparat do
rejestrowania i odtwarzania dźwięków na taśmie ma­
gnetycznej. || magnetohydrodynamika gałąź fizy­
ki badająca głównie oddziaływanie między płynem
elektrycznie przewodzącym a polem magnetycznym;
połączenie elementów hydrodynamiki i elektrodyna­
miki. || magnetopłyta zob. kasetka. || magnetowid
wideomagnetofon, ampex, aparat do rejestrowania
i odtwarzania wizji i fonii na jednej taśmie magne­
tycznej. || magnetyzer przest. hipnotyzer. || magne­
tyzm fiz. właściwość ciał zwanych magnesami; na­
uka o polach magnetycznych i zachowaniu się ciał
w tych polach; (m. zwierzęcy) zob. mesmeryzm.
- fr. magnétiseur 'magnetyzer’ i (machinę) magneto(électrique) 'ma­
gneto’ z gr. Mágněs a. Magnśtis (lithos) 'magnes, kamień magnetycz­
ny, z Magnezji, staroż. miasta w Azji Mn.’; zob. -fon-.
magnez chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzysty metal.
|| magnezja (palona) - tlenek magnezu.
- gr. magnesia 'nazwa różnych rud a. stopów’ od Mágněs zob. ma­
gneto)-; por. mangan.
Magnificat (anima mea Dominium) łac., ’wiel-
bi (dusza moja Pana)’ pierwsze słowa kantyku śpie­
wanego w liturgii rz. w czasie nieszporów, radosnej
pieśni opartej na tekstach Starego Testamentu, któ­
rą wg Ew. wg Łuk. (1, 46-55) śpiewała Maria przy
spotkaniu z Elżbietą; od XV w. istnieje wiele poli­
fonicznych opracowań Magnificat, m.in. Orlanda di
Lasso, Giovanniego Palestriny, J. S. Bacha, Mikoła­
ja z Radomia, M. Zielińskiego, M. Mielczewskiego,
L. Różyckiego.
magnificencja tytuł rektora wyższej uczelni. || ma-
gnifika przest. żart. żona.
-ła c . magnificentia 'wspaniałość’ od magnificus (r.ż. magnifica) 'szla­
chetny; wspaniały’ z magnus, zob. magnat.
magni nominis umbra łac., cień wielkiego imienia;
cień dawnej świetności.
-zL u k an a (Pharsalia, 1,135); o Pompejuszu.
magnituda trzęsienia Ziemi logarytm dziesiętny
maksymalnej amplitudy (liczonej w mikronach) za­
pisu fali sejsmicznej, uzyskanego za pomocą sejs­
mografu ustawionego w odległości stu km od epi­
centrum; magnituda t.Z. jest proporcjonalna do loga-
rytmu energii; zob. Tabl. 10 (Skala Richtera).
- pojęcie wprowadzone w 1955 r. przez amer. sejsmologa Charlesa
Francisa Richtera (1900-85 r.); łac. magnitudo 'wielkość’ od magnus,
zob. magnat.
magnum butelka zawierająca dwa razy więcej wina
niż zwykła butelka.
- łac. r.n. od magnus, zob. magnat.
magnum bonum łac., wielkie dobro. || magnum
ignotum łac., wielka niewiadoma; lud; por. le grand
inconnu. || magnum in parvo łac., wiele w małym;
wiele treści zawartych w małej formie; por. multum
in parvo. || magnum opus łac., wybitne dzieło (art.,
lit.); główne, najważniejsze dzieło (artysty, pisarza).
|| magnus ope minorum łac., wielki dzięki porno-
magnum bonům
cy mniejszych. || magnus parens łac., wielki rodzic,
protoplasta, założyciel, inicjator.
mahajana odgałęzienie buddyzmu złożone z róż­
nych sekt synkretycznych, mające wyznawców gł.
w Tybecie, Nepalu, Chinach i Japonii; por. hlnajana,
lamaizm.
- sanskr. 'wielki wehikuł’; makat 'wielki’;Jawa 'chód; wehikuł’.
maharadża w Indiach - książę (wyższy rangą od ra­
dży), władca państwa. || maharani księżna, żona ma­
haradży. || maharisi, maharsi, tytuł indyjskiego guru
a. przewodnika duchowego.
- sanskr. maharadża do sl 'wielki król’; mahat 'wielki'; zob. radża;
risi 'mędrzec, wieszcz’.
mahatma w Indiach - tytuł osoby godnej czci z racji
jej wzniosłych zasad, mądrości i bezinteresowności.
- sanskr. mahdtman dosl 'wielkoduszny, mądry’; mahat 'wielki';
atman 'dusza'; przydomek Gandhiego, przywódcy hinduskiego ruchu
wolnościowego (1869-1948).
mahaut komak, dozorca słoni.
- hindi 'jw.' z sanskr. mahdmatra 'wielce dostojny’; mahat 'wielki';
matra 'miara' od mati 'on mierzy’.
mahdi mesjanistyczny przywódca, który, wg tradycji
muzułm., ukazać się ma przed końcem świata i zba­
wić społeczność wiernych.
- arab. mahdi 'kierowany dobrze (a. przez Boga)’; przydomek Mu-
hammada Achmada (1844-85), wodza powstania w Sudanie przeciw
Anglikom (1881-85).
mah-jong(g) [wym. ma:dżong] gra pochodzenia
chińskiego, rozgrywana zazw. przez 4 osoby 144
kostkami (kamieniami, kartami).
- ang. nazwa handl.
mahometanin muzułmanin, wyznawca mahometa-
nizmu, islamu.
- od imienia proroka Mahometa.
mahzor, machzor (l.mn. mahzorim, machzorim)
hebr., ’obrót, cykl’, żyd. książka do nabożeństwa za­
wierająca modlitwy odmawiane w czasie świąt; por.
siddur.
maiden speech ang., [wym. mejdn spi:cz] pierwsze
(dosl. dziewicze) przemówienie posła w bryt. Izbie
Gmin.
mainstream [wym. męjnstri:m] ang., ’gł. prąd a. kie­
runek działania a. wpływu’, muzyka jazzowa 50. lat
XX w., będąca reakcją muzyków swingu na nowo­
czesny jazz; nowoczesny swing (Ruby Braff, Buck
Clayton i in.).
Main Street [wym. mejn stri:t] ulica Główna, ośro­
dek życia małego miasta amerykańskiego, nazwa
symbolizująca jego szarość, materializm, przesądy
i nudną przeciętność (por. babbit; gorodok Okurow).
- ang. 'ulica Główna’, tytuł powieści (1920 r.) pisarza amer. Sin­
claira Lewisa (1885-1951).
maior e longinąuo reverentia łac., szacunek (au­
torytet, prestiż) rośnie z odległością; por. nemo pro-
pheta...
- z Tacyta (Roczniki, 4,23).
maison de la culture fr., we Francji od 60. lat XX w.,
dom kultury.
350 majolika
maison de passe fr., zob. Stundenhotel.
maison du peuple fr., ’dom ludowy’, w Belgii - dom
kultury.
mais ou sont les neiges d’antan? fr., lecz gdzież są
niegdysiejsze śniegi (tł. Boya-Żeleńskiego).
- z Franęois Villona (Ballade des dames du temps jad is).
maitre d’hötel [wym. me:tr dotęl] szef sali w restau­
racji.
- fr. 'marszałek dworu, ochmistrz; jw.’; maitre 'pan (domu); gospo­
darz; mistrz’ z łac. magister, zob. magister; hotel 'gmach; pałac (dziś
także: hotel)’ od łac. hospitale 'sypialnia' z hospitalis 'gościnny' od
Hospes, zob. hospicjum.
maitre Jacques fr., ’mistrz Jakub’, ktoś, kto uprawia
wiele zawodów naraz, zajmuje kilka posad, „wielo-
warsztatowiec”.
- postać z komedii Skąpiec (1668 r.) Moliera, zarazem stangret i ku­
charz Harpagona.
maitres-a-penser fr., pisarze, artyści, myśliciele na­
dający kierunek życiu intelektualnemu swego poko­
lenia i stanowiący dla niego ważny punkt odniesie­
nia.
maitrl zob. karunä.
maja 1. sanskr., w filoz. indyjskiej - iluzja, złudze­
nie, pozór, potężna siła tworząca kosmiczną ułudę
rzeczywistego bytu świata materialnego, będącego
w istocie odbiciem jedynej rzeczywistości - Brah-
mana (bezosobowego bóstwa, źródła wszechrzeczy);
por. braminizm. 2. pot. jeżokrab, pająk morski, ga­
tunek z podrzędu krabów krótkoodwłokowych, czer­
wonawy, kolczasty, jadalny.
- 2. n.łac. maia z łac. 'wielki krab’ z gr.
majdan plac we wsi a. w warowni; podwórze; miej­
sce wykarczowane w lesie; dctwn. część środkowa łę-
czyska (pręta) luku, będąca uchwytem dla dłoni łucz­
nika.
- tur. z pers. mäjidan.
majestat dostojeństwo, powaga; okazałość, wspa­
niałość; tytuł; godność; władza monarchy. || maje­
statyczny pełen majestatu, imponujący, dostojny,
wyniosły.
- łac. maiestas dpn. maiestatis 'wspaniałość; autorytet; władza mo­
narsza’; por. maestä.
majeutyczna metoda - w sokratycznym systemie
nauczania filozofii metodą dialogu jej część kon­
struktywna, zwana położniczą polegająca na po­
maganiu w dotarciu do prawdy tym, w których ona,
choć nieuświadomiona, drzemie; (m-y talent) „aku-
szeryjny”, zdolność pobudzania cudzej twórczości,
cudzych myśli; por. elenktyczna metoda, sokratycz­
na ironia.
- gr. maieutikós 'położniczy' od maieüesthai 'odbierać dzieci’ z ma­
ia 'akuszerka'.
majolika ozdobne naczynia fajansowe produkowa­
ne we Włoszech w XVI-XVII w. pod wpływami ce­
ramiki syryjskiej, pers. i hiszp.
- wł. maiolica 'jw.' od śrdw.łac. Majolia 'Majorka, największa z ar­
chipelagu Balearów, gdzie produkowano te wyroby’.
 major
major stopień oficerski niższy od podpułkownika,
wyższy od kapitana; muz. skala majorowa, durowa;
por. minor. || majorat ordynacja przewidująca dzie­
dziczenie majątku ordynackiego przez najstarszego
syna a. krewnego; majątek tak odziedziczony; por.
minorat. || majordom(us) hist. najwyższy urzędnik
dworu, późn. naczelny dowódca wojsk królów fran-
kijskich (VT-VHI w.); marszałek dworu; zarządca
domów wielkopańskich. || majoryzować uzyskiwać
przewagę liczebną; przegłosowywać, odrzucać pro­
pozycje mniejszości.
- śrdw.łac. major domus dosł. 'zarządca domu’; późn.łac. maioratus
'wyższość' od lac. maior 'większy; starszy’ od magnus, zob. magnat;
domus 'dom'; por. force majeure; Lord Mayor; majuskuła; mer; vis
maior.
majstersztyk kunsztownie, misterne, mistrzowsko
wykonane dzieło, zwł. rzemiosła a. techniki, arcy­
dzieło; zręczna, przebiegła, sprytna sztuczka, ma­
newr, trick.
-n m . Meisterstück 'arcydzieło'; Meister, zob. meistersingerzy; Stück
'kawał(ek); sztuka’.
majsterzyngerzy zob. meistersingerzy.
majuskuła wielka litera alfabetu, druk. wersalik, ka­
pitała; pismo majuskułowe, wersalikowe (por. un-
cjała; minuskuła).
- łac. maiuscula (littera) 'nieco większa (litera)’ z maius od maior,
zob. major.
makabra okropność, koszmar; coś makabrycznego,
ponurego, budzącego grozę, niesamowitego, tchną-
cego nastrojem grobowym.
- fr. (dance) macabre '(taniec) śmierci’ od śrdw.łac. (danse) Maca-
bré '(taniec) Machabeuszów’ tłum. z łac. (chorea) Macchabeorum
’jp.’; przywódców rewolty Żydów przeciw Seleucydom w II w. p.n.e.
(związek znaczeniowy niejasny); fr. danse 'taniec’; zob. chorea; dan­
se macabre.
makadamizacja pokrywanie dróg makadamem,
nawierzchnią tłuczniową dwuwarstwową uwałowa­
ną na podłożu z piasku.
- od nazwiska szkockiego wynalazcy metody szybkiej budowy dróg:
John Loudon McAdam (1756-1836).
makama arab., dosł. ’zebranie’; lit. arab. krótkie
opowiadanie, esej prozą (poet., ze wstawkami wier­
szowanymi), o charakterze obyczajowym i satyrycz­
nym; dawn. zebranie, na którym improwizowano ta­
kie utwory.
-arab. 'spotkanie;posiedzenie’,
makao zob. macao.
makaroniczny pełen makaronizmów. || makaro­
nizm obcy (zwł. łaciński) wyraz, zwrot, wpleciony
w tekst pisany w jęz. ojczystym (rozpowszechnione
w lit. pol. XVII i XVIII w.).
- fr. macaronique 'makaroniczny' z dawn. wł. macaronico (dziś: mac-
cheronico) ’jp.’ od macarone (dziś: maccherone) 'makaron; głuptas’.
Makartowski kwiat (a. bukiet) - przest. zasuszo­
ny, niekiedy także barwiony; (M. styl) przeładowa­
ne meblami, obrazami, bibelotami wnętrze mieszkal­
ne okresu grynderskiego w Niemczech.
- od nazwiska malarza wiedeńskiego Hansa Makarta (1840-84), mi­
łośnika zasuszonych kwiatów.
351 MAKRO-
makata wzorzysta tkanina jedwabna, złoto- a. srebr-
nolita, do zawieszania na ścianach i w namiotach a.
do przykrywania mebli; makatka haftowany ręcznie
płócienny a. wełniany kilimek.
- osm.tur. makat 'obicie’ z arab. m ak’a d 'siedzenie; poduszka’.
make love, not war ang., uprawiaj miłość, nie woj­
nę.
- slogan z czasów amer. wojny w Wietnamie 1965-75.
make-up [wym. mejkap] ang., zob. makijaż,
makia zob. maquis.
makiawelizm, machiawelizm doktryna polit, za­
lecająca stosowanie podstępu, przemocy i obłudy
w dążeniu do realizacji zamierzeń; cynizm, prze­
wrotność i brak skrupułów w dążeniu do osiągnię­
cia celów uznanych za godziwe, w myśl zasady „cel
uświęca środki”.
- uogólniona przez wł. historyka i pisarza polit.: Niccoló Machiavelli
(1469-1527) w Księciu (1532 r.) praktyka polit, epoki.
makieta techn. model jakiejś kompozycji przestrzen­
nej (np. budowli, pomnika, dekoracji, zespołu arch.,
konstrukcji maszynowej); druk. plan układu graf. ko­
lumny książki a. pisma.
- wł. macchietta 'plamka; szkic, jw .’ zdrobn. od macchia 'szkic; plam­
ka; makia, wiecznie zielone zarośla’ z łac. macula, zob. makulatura;
por. maquis.
makijaż kosmetyczne upiększenie twarzy, malowanie,
szminkowanie, pudrowanie; kosmetyki do twarzy.
- fr. maquillage 'szminkowanie (się), szachrowanie’ od maquiller
'szminkować, malować (się); fałszować’.
makimono japoński obraz, historia obrazkowa a. pi­
smo wykonane na papierze zwijanym w rulon; por.
kakemono.
-ja p . ’jw.’; maki 'mion, zwój’; mono 'przedmiot'.
makintosz zob. mackintosh.
makkartyzm polit, dyskryminacja stosowana w USA
w latach 1950-54 względem członków i sympa­
tyków partii komunistycznej oraz wszelkich osób
podejrzanych o poglądy liberalne i postępowe,
w związku z działalnością skrajnie prawicowego
senatora republikańskiego Josepha McCarthy’ego
(1909-57).
makler zawodowy pośrednik handl., zwł. na giełdzie
i w obrocie maklerskim (por. kurtaż; prowizja).
- nm. 'jw.' z hol. makelaar ’jp.’ od makelen 'pośredniczyć'.
makrela skumbria, zool. śledziożema, jadalna ryba
morska z rzędu okoniokształtnych.
- nm. Makrele 'jw. ’ ze śr.hol. makelaer 'pośrednik; makler; sutener’ od
makelen 'pośredniczyć; rajfurzyć’ z maken 'robić’; od rozpowszech­
nionego dawn. wśród rybaków mniemania, że makrele zajmują się
stręczycielstwem wśród śledzi, których ławicom zazw. towarzyszą.
MAKRO- w złożeniach: długi; wielki (por. mikro-).
|| makrobiotyka jeden z najbardziej doktrynerskich
kultów dietetycznych (powstały pod wpływem szko­
ły zen) o pseudonaukowej nazwie (co jest charakte­
rystyczne dla wielu prądów neomistycyzmu), propa­
gowany naprzód przez Georgesa Ohsawę, dzielą­
cy wszystkie pokarmy na rodzaje jin (węglowodany,
owoce, jarzyny), jang (mięso, jaja) i mieszane, żale-
M AKRO-
cający zachowywanie dokładnej równowagi między
tymi rodzajami pożywienia, aby utrzymać organizm
w harmonii z mistyczną jednością wszechświata. ]|
makrocefalia wielkogłowie, nadmierny (chorobli­
wy) rozrost czaszki; por. mikrocefalia. || makroko-
smos wszechświat pojmowany jako całość; świat
ciał niebieskich; por. mikrokosmos. || makroskopo­
wy dostrzegalny gołym okiem. || makrosomia zob.
gigantyzm.
- gr. makrobiótus 'długowieczny’; makrós 'długi (w czasie a. prze­
strzeni); wielki'; zob. bio-; -cefal-; -skop-; -somia.
maksimum największa ilość a. wartość osiągalna
w danym wypadku; ekstremum; punkt szczytowy;
punkt największego rozkwitu; najwyższy stopień;
najwyżej, najwięcej. || maksyma ogólna prawda,
prawidło, zasada podstawowa, reguła postępowania,
zwł. wyrażone w formie aforyzmu, krótkiej sentencji.
|| maksymalista. || maksymalizm wysuwanie najda­
lej idących, skrajnych postulatów, żądań, programów
polit. || maksymalny najwyższy, największy.
- śrdw.łac. maxima '(prawidło) największe, tj. najogólniejsze, podsta­
w ow e’z łac. maximus, maxima, maximum 'największy, -a, -e’, stopień
najw. od magnus, -a, -um, zob. magnat.
makswel, maxwell (Mx) jednostka strumienia in­
dukcji magnetycznej w układzie CGS.
- od nazwiska fizyka ang. Jamesa Clerka Maxwella (1831-79), pierw­
szego profesora fizyki eksperymentalnej w Cambridge (Anglia), twór­
cy słynnego laboratorium im. Cavendisha.
makulatura arkusze zepsute podczas druku, niepo­
trzebny papier zadrukowany a. zapisany, odpadki pa­
pierowe, wtórny surowiec do wyrobu papieru; przen.
bezwartościowa literatura.
-ła c . maculare 'plamić' o d macula 'plama'; por. makieta.
makuta l.mn. od likuta.
mała avi łac., pod złą wróżbą; por. absit omen; ma-
lis avibus.
- z Horacego (Pieśni, 1,15, 5).
mała causa silenda est łac., w złej sprawie najlepiej
milczeć.
- z Owidiusza (Listy z Pontu, 3 ,1 ,1 4 7 ).
malachit minerał, zasadowy węglan miedzi o barwie
szmaragdowej z połyskiem szklistym, stosowany do
zdobienia i dekoracji już od czasów antycznych (ko­
lumny Artemizjonu efejskiego, gemmy bizantyjskie,
Komnata Malachitowa Pałacu Zimowego w Peters­
burgu), ruda miedzi, zapewne pierwsza ruda, z której
człowiekowi udało się wytopić metal.
- łac. molochites (lapis) '(kamień koloru ślazu, brunatnoczerwony)’
z gr. molochites od molóchě, maláchě, 'ślaz, malwa’.
Malade imaginaire, fr., Chory z urojenia.
- tytuł komedii (1673 r.) Moliera; por. ah, il n ’y plus...
mała lide łac., w złej wierze, podstępnie. || mała fi-
des łac., zła wiara; por. bona fide; bona fide(s).
malaga liczne gatunki białych a. czerwonych (zazw.
słodkich) win hiszp. prowincji Malaga. || malaguefia
[wym. malagęńja] typ piosenki lud. z okolic Malagi,
w rytmie szybkim, trójmiarowym; hiszp. taniec lud.,
odmiana fandanga.
352 málo...
- hiszp. malagueha 'odnosząca się do (pochodząca z) Malagi’ z r.ż.
od malagueho.
MALAKO- w złożeniach: miękki; zool. mięczak.
- gr. malakós 'miękki'.
malakser, malaksator rozdrabniacz, rozgniatacz,
mieszacz elektr. do użytku kuchennego.
- ang. malaxator 'jw.' z łac. malcaare 'zmiękczać' od gr. malakós
'miękki'.
malam rem cum yelis honestare improbes łac.,
prawn. próbując przedstawić złą sprawę w dobrym
świetle, gubisz ją.
- z Sentencji, 402 (ok. 43 r. p.n.e.) pisarza rz. Publiusza Syrusa.
malapropizm użycie innego wyrazu a. wyrażenia za­
miast właściwego, zazw. podobnego, z mimowolnie
komicznym efektem. || mal-a-propos fr., nie w porę,
nie na miejscu; nieodpowiedni.
malaria med. zimnica.
- wł. 'jw.; febra’ od mała aria 'złe powietrze’; mała r.ż. od mało 'zły'
z łac. malus, zob. maligna; zob. aria.
mai du siecle fr., dosł. ’ choroba wieku’, znużenie
życiem, rodzaj melancholijnego pesymizmu; por.
taedium vitae; Weltschmerz.
- wyrażenie użyte w 1833 r. przez Sainte-Beuve w charakterystyce
wczesnych poetów romantycznych.
małe chauvinism [wym. mejl] ang., dosł. ’męski
szowinizm’, przesadna duma męska, nadmierna lo­
jalność względem osób płci męskiej; por. seksizm.
małe parta (małe dilabuntur) łac., przysł. źle naby­
te (marnieje); małe parta do czarta.
malesuada fames łac., głód - zły doradca.
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 276); jeden z potworów strzegących wrót
do piekieł.
maligna ciężki stan chorego połączony z wysoką go­
rączką, zaburzeniami przytomności i majaczeniami.
- łac. maligna (febris) 'złośliwa (gorączka)’ r.ż. od malignus 'zjadli­
wy, zły’ od malus 'zły'; por. malaria; mała fide.
malis avibus łac., pod złą wróżbą (z lotu ptaków);
por. mała avi.
malkontent człowiek niezadowolony ze wszystkie­
go, we wszystkim doszukujący się wad, niedostat­
ków, ujemnych stron. || malkontenctwo.
- fr. malcontent (dziś mecontent) 'niezadowolony'; mai 'źle' z łac.
małe 'jp.', por. maligna; fr. content 'zadowolony' od łac. contentus
p.p. od continere, zob. kontenans.
Malleus maleficarum łac., Młot na czarownice; ty­
tuł wydanej w r. 1489 w Kolonii księgi procesów
przeciw czarownicom.
malocchio [wym. malokkio] wg wierzeń lud. - złe
oko, złe spojrzenie przynoszące nieszczęście, rzuca­
jące urok; por. iettatura.
- wł. 'jw.' z łac. malus oculus 'złe oko’; malus, zob. maligna; ocu-
lus, zob. -okuł-.
mało mało mało mało łac., żart. przysł. śrdw. wo­
lałbym być jabłonią niż złym człowiekiem w niebez­
pieczeństwie.
- inny wariant: mała mali mało mała contulit omnia mundo („całe
zło świata wynikło z powodu jabłka”); Biblia nie wspomina nigdzie
o ,jabłku” w Raju, ale zawsze o „owocu”.
 malström
malstrom na Morzu Norweskim - prąd morski
o gwałtownych wirach.
- szw. ’jw .’ ze sthol. maelstroom (dziś maalsłroom); malen 'miaż­
dżyć, trzeć; wirować’; stroom 'strumień; prąd’.
maltańczyk rycerz, kawaler maltański, joannita
(1310-1530 kawaler rodyjski), członek zakonu rycer­
skiego, zał. ok 1130 r. w Królestwie Jerozolimskim;
bonończyk, boloóczyk, rasa małych psów pokojo­
wych o długiej sierści, czarnym nosie i b. ciemnych
oczach; rasa osłów; rasa bezrogich kóz mlecznych;
rasa gołębi o wzniesionym, wachlarzowatym ogonie;
(M ) mieszkaniec Malty. || maltański krzyż - o ra­
mionach zwężających się ku środkowi i trójkątnych
wycięciach na końcach (oznaka joannitów).
- Malta, wyspa na M. Śródziemnym.
maltoza chem. cukier słodowy.
- ang. maltose 'jw.' od malt 'słód'.
maltretować poniewierać kim, źle się z kim (słab­
szym) obchodzić; gnębić, znęcać się.
- fr. maltraiter 'jw.'; mai, zob. malkontent; traiter 'traktować' z łac.
tractare, zob. traktament.
maltuzjanizm kierunek ekon.-demograficzny, na­
wiązujący do teorii ludnościowej Malthusa, głoszą­
cej, że liczba ludności wzrasta szybciej niż środki
utrzymania, usiłujący sprzeczności i braki systemu
kapitalistycznego usunąć za pomocą ograniczania
przyrostu ludności; por. neomaltuzjanizm.
- od nazwiska twórcy teorii, ang. ekonomisty: Th. R. Malthus (1766—
1834).
malum in se łac., prawn. postępek zły sam w so­
bie, nawet gdyby żadne prawo go nie potępiało (jak
kłamstwo, kradzież, morderstwo).
malum necessarium łac., zło konieczne.
- z Erazma (Adagia, 1, 5,26).
malum prohibitum łac., prawn. postępek dlatego
tylko zły, że zabroniony przez prawo (np. zjedzenie
owocu przez Adama i Ewę).
malum vas non frangitur łac., naczynie bezwarto­
ściowe (nigdy) się nie tłucze.
- z Erazma (Adagia, 4 ,2 ,9 9 ) 1523 r.
malwa bot. ślaz; ogrod. prawoślaz.
-ła c . malva 'ślaz'.
malwersacja sprzeniewierzenie, oszustwo finanso­
we, defraudacja.
- fr. malversation 'jw.' od malverser ’przest. sprzeniewierzać’; mai,
zob. malkontent; łac. versare 'obracać; przeobrażać’ od versus, zob.
wersja.
małmazja dawna nazwa słodkich win płd.
- śrdw.łac. Malmasia 'Malvasia (Monemvasia), miasto i port na płd.-
-wsch. Peloponezie, skąd w śrdw. sprowadzano wina do Wenecji’.
mamałyga potrawa pop. w krajach płd.-wsch. Euro­
py - gęste ciasto z kukurydzanej mąki a. kaszy; por.
polenta.
- ukr. z rumuń. mamaliga 'jw.'
mama-san zacna, poważana kobieta, szanowana ma­
tróna jap., koreań., wietnamska itd., często głowa ro­
dziny a. rodu.
-jap .; mama 'matka'; san, tytuł honorowy.
353 mandala
mambo muz. szybki taniec pokrewny rumbie, grany
staccato, pochodzenia haitańskiego; kapłanka wudu
na Haiti.
- amerJhiszp. 'taniec jw.’ prawdop. z kreolskiego (Haiti) 'kapłanka
wudu’.
mamelucy dawna egipska gwardia dworska, pierw,
złożona z brańców-niewolników tur. i kaukaskich,
która opanowała sułtanat w latach 1250-1517, a zo­
stała ostatecznie wytępiona a. rozproszona w r. 1811.
- arab. mamlük dosl 'niewolnik'.
mammologia zob. teriologia.
- łac. mamma 'matka; pierś kobieca’ z gr. mamme, zob. mamotrept;
-log; log-.
mamona bogactwo, majątek, złoto; pop. pieniądze,
-aram . 'jw. 'por. Biblia (Ew. wg Mat., 6,24; Łuk., 1 6 ,3 /
mamotrept śrdw. słowniczek, wyjaśniający trudniej­
sze wyrazy i formy tekstu łac. (zazw. biblijnego).
- gr. mammothreptós 'dziecko wychowane przez babkę; dziecko roz­
pieszczone’; mámmě 'matka; babka’; tréphein, zob. troficzny.
mamut wymarły słoń z okresu plejstoceńskiego, ol­
brzymi, włochaty; przen. stary zacofaniec, wstecz­
nik. || mamutowe drzewo - zob. welingtonia; por.
sekwoja.
- w jęz. niektórych ludów syberyjskich mamut 'żyjący w ziemi’; od
mniemania, że zwierzęta te żyły w ziemi, jak krety.
-MAN w złożeniach: człowiek rozmiłowany w czym,
wielbiący co, przepadający za czym. || -MANIA
w złożeniach: zob. mania.
- zob. mania; por. angloman; dypsomania; erotomania; galoman; ki­
noman; kleptomania; megalomania; meloman; mitomania; monoma-
nia; narkomania); nimfomania.
mana melan., polin., wg wierzeń wyspiarzy mela-
i polinezyjskich - zasada życia, bezosobowa, nadna­
turalna moc, potęga, mogąca objawiać się w ludziach,
zwierzętach a. przedmiotach, dająca się dziedziczyć,
uzyskać a. przekazać.
manager zob. menedżer.
(The) Managerial Revolution ang., Rewolucja
menedżerska.
- tytuł słynnej pracy (1941 r.) amer. filozofa politycznego Jamesa
Bumhama (1905-85).
mafiana hiszp., [wym. mańjąna] jutro.
manat, brzegowiec, lamantyna, zool. duży ssak z rzę­
du syren, występujący na pobrzeżach strefy zwrotni­
kowej O. Atlantyckiego.
- hiszp. manati 'jw.' prawdop. pochodzenia karaibskiego.
-MANCJA w złożeniach: wróżenie w określony
sposób a. za pomocą określonych utensyliów.
- gr. mantela 'dar jasnowidzenia; wróżba; wyrocznia’ od manteústhai
'wróżyć; prorokować’; por. mantyka 2; chiromancja.
manco zob. manko.
manczester genuakord, bawełniany aksamit wątko­
wy w prążki; por. kord 1; welwet.
- od nazwy miasta i portu w śr.-zach. Anglii: Manchester.
mandala mistyczny symbol wszechświata przed­
stawiający najczęściej kwadrat wpisany w koło, za­
wierający zazw. ułożone symetrycznie wyobrażenia
mandala
bóstw, używany gł. w buddyzmie i hinduizmie jako
pomoc w medytacji.
- sanskr. 'koło; jw.'
mandapa sanskr., pomieszczenie dla zebrań wier­
nych, poprzedzające właściwe sanktuarium w sakral­
nej archit. ind., odpowiednik narteksu w kościołach
zach.; w płd. Indiach również nazwa świątyni kutej
wgłębnie w skale.
mandaryn europ, nazwa dostojnika i uczonego,
urzędnika (jednego z dziewięciu wyższych stopni)
w Chinach cesarskich, którego awans zależny był od
egzaminu z lit. klasycznej.
- port. mandarim 'jw.' od (pod wpływem mandar 'rozkazywać; rzą­
dzić’ z łac. mandare, zob. mandat) malaj. měntěri 'doradca' z sanskr.
mantrin 'jp.' od mantra ’(po)rada’.
mandat pełnomocnictwo do sprawowania urzędu
obywatelskiego (zwł. posła na sejm), do administro­
wania przez państwo jakimś teiytorium (udzielone
przez organizację międzynarodową); pełnomocnic­
two do podejmowania wiążących decyzji udzielone
uczestnikom rokowań; nakaz zapłacenia grzywny za
wykroczenie; dypl. pisemne polecenie wyższych in­
stancji do niższych. || mandatariusz pełnomocnik;
państwo administrujące terytorium mandatowym;
w Austrii przed 1848 r.: urzędnik policyjno-sądowy
na wsi. 11mandatum obrzęd umywania nóg w Wielłd
Czwartek w kościołach; nazwa od pierwszych słów
antyfony śpiewanej w czasie obrzędu: Mandatum
novum łac., 'przykazanie nowe (daję wam)’.
- późniąc, mandatarius 'pełnomocnik' od mandatum 'zlecenie'
z mandare 'powierzać; obciążać; polecać’; por. komandor.
mandir hindi, świątynia ind.
mandola instrument muz. strunowy podobny do lut­
ni, popularny jako instrument śrdw. śpiewaków wę­
drownych i w XVII w. || mandolina mała mando­
la o korpusie rezonansowym b. wypukłym, kształtu
migdała, instrument solowy a. zespołowy, zwł. ama­
torski.
- wł. mandolino 'mandolina' zdrobn. od mandola 'jw.' z gr. pon­
dow a, zob. bandura.
mandorla w plastyce: aureola w kształcie migdała,
otaczająca postać bóstwa a. świętego.
- wł. dosł. 'migdał (owoc)’ z późn.łac. amandula 'jp.' od łac. amyg-
dala 'jp.' z gr. amýgdalě.
mandragora bot. lecznicza bylina śródziemno­
morska o rozgałęzionym korzeniu (alraune), przy­
pominającym postać ludzką któremu przypisywa­
no właściwości magiczne i który był tematem wielu
legend.
- gr. mandragóras 'jw.; alraune’.
mandryl zach.afrykańska małpa wąskonosa z rodzi­
ny makaków o krótkim ogonie, jaskrawoczerwonych
zrogowaceniach skórnych na pośladkach i nosie oraz
(u samców) niebieskich pasmach na policzkach.
- ang., fr., nm. mandrill 'jw.'
mandryn med. metalowy pręcik-przetyczka do igieł
do zastrzyków, rurek do punkcji, płukań itp.
- fr. mandrin 'przetyczka (cewnika); tečím, przebijak’.
354 mangusta
mandylionpiast. pop. na Wschodzie typ acheiropity,
obraz z odciskiem twarzy Chrystusa, zazw. podtrzy­
mywanej przez 2 anioły; por. veraikon.
- prawdop. z późn.gr. manělion, mandilion 'ręcznik, chusta’ z łac.
mantelium 'jp.' od mantelum 'płaszcz, opończa’.
manekin (drewniany, plastikowy itd.) model ciała
ludzkiego, używany przez krawców, domy odzieżo­
we i artystów plastyków.
- fr. mannequin 'manekin; modelka; kosz’ ze śr.hol. mannekijn zdrobn.
od man 'człowiek'.
manela ozdoba na rękę; bransoleta, naramiennik;
pot. (w l.mn.) drobiazgi osobiste, rzeczy, manatki,
klamoty.
- wł. maniglia 'rękojeść, rączka; klamka’ z łac. manicula 'jp.', zdrobn.
od manus, zob. manuał.
manę, thekęl, faręs groźne ostrzeżenie; złowiesz­
czy znak.
- aram. měně’, měně’, těkěl, ůpharsín, ostrzeżenie wypisane niewi­
dzialną ręką na ścianie podczas uczty króla babilońskiego Baltazara
(Biblia, Daniel, 5,25), wyłożone jako: 'policzono, zważono, rozdzie­
lono (królestwo twoje i dano je Medom i Persom)’.
manetka techn. mała dźwignia ręczna a. rękojeść,
np. do sterowania gaźnika.
- fr. manette 'rękojeść; korbka’ od main, zob. maniera.
manewr zręczne posunięcie; ruch, zwrot np. pojaz­
du, statku, wojska; przen. wybieg, fortel, sztuczka,
trick, chwyt; (w l.mn.) taktyczne ćwiczenie wojska
a. floty; gry wojenne w terenie; przetaczanie wago­
nów kolejowych.
- fr. manoeuwe 'jw.; rękodzielnik’ z łac. m am operare 'pracować
ręką’; zob. manuał; opera.
maneż ujeżdżalnia (koni); kierat; arena.
- fr. rnanege 'ujeżdżanie koni; jw .’ z wł. maneggio 'ujeżdżanie; ma­
neż’ od maneggiare 'urabiać; obracać; kierować’ od mano 'ręka' z łac.
manus, zob. manuał; por. menedżer.
mangan chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ciężki
i kruchy.
- nm. 'jw.' z fr. manganěse 'jp.' od wł. manganese 'jp.' ze śrdw.łac.
magnesia, zob. magnez.
mango żółtoczerwony, jajko waty (a. gruszkowaty)
owoc mangusodrzewu (manganowca, mango, indyj­
skiego drzewa tropikalnego), b. soczysty, pachnący
i orzeźwiający.
- ang. z port. manga 'jw.' z tamil. mán-káj 'jp.'
mangostan ciemny, czerwonobrązowy, soczysty,
ale nietrwały owoc drzewa indyjskiego (o tejże na­
zwie), przypominający smakiem zarazem brzoskwi­
nię i ananasa.
-m alaj. mangustan 'jw.'
mangrowe bot. namorzyny, formacja drzewiastych
słonorośli występująca w strefie pływów na mię-
dzyzwrotnikowych płaskich wybrzeżach morskich,
tworząca niewysokie, lecz gęste lasy, niedostępne
z powodu licznych przybyszowych korzeni podporo­
wych i oddechowych; dostarcza garbników (mangro­
we), olejków i cennego drewna.
- ang. mangrove 'jw.' prawdop. z port. mangue (hiszp. mangle z jęz.
taino).
mangusta zob. ichneumon.
 m anhattan cocktail
manhattan cocktail z wł. wermutu, whisky, ango-
stury, lodu, podawany z wiśnią maraską.
- amer.ang. od nazwy dzielnicy nowojorskiej, noszącej imię plemie­
nia Indian algonkińskich, mieszkających niegdyś w miejscu, gdzie
dziś stoi miasto.
-mania zob. man. || mania stan chorobliwego pod­
niecenia psych, i ruchowego; faza maniakalna psy­
chozy maniakalno-depresyjnej; przesadne zaintere­
sowanie czym, intensywny pociąg do czego, pasja,
konik, bzik. || maniak człowiek opętany jakąś my­
ślą, pasją manią.
- fr. maniaque 'maniak; maniacki' z gr. mania 'szaleństwo'.
manicheizm synkretyczny, dualistyczny system re-
lig.-filoz. powstały w III w. w Persji, rozpowszech­
niony w Imperium Rzymskim w III i IV w., a później
w środk. i wsch. Azji, głoszący kosmiczny konflikt
dobra (duch, światło) i zła (materia, ciemność).
- od imienia twórcy: Manes (Mani, Manicheusz), ok. 216-ok. 276 r.
manicure zob. manikiur.
maniera wtómość stylu a. języka art., sposobów
(od)twórczych; przest. czyjś styl, indywidualne ce­
chy czyjejś twórczości, sposób, system; (w l.mn.)
sposób bycia, zachowania się, obejście {przest.);
ogłada towarzyska. || manierować się wpadać w ma­
nierę, stawać się nienaturalnym, sztucznym, preten­
sjonalnym, manierycznym. || manieryzm kierunek
późnorenesansowej (ok. 1520-1600) sztuki wł., za­
lecający tworzenie bez wzoru naturalnego, na pod­
stawie wyobraźni.
- fr. maniere 'sposób; maniera’ od mam 'ręka' z łac. manus, zob.
manuał.
manifest orędzie, odezwa władzy zwierzchniej do
narodu; deklaracja programowa partii polit., organi­
zacji społ., grupy lit., art.; (m. okrętowy) dokument
zawierający spis ładunków statku w danym rejsie;
down. protest publiczny, skarga wniesiona do sądu
w sprawie krzywdy osobistej. || manifestacja zazna­
czenie swego stanowiska w stosunku do kogo a. cze­
go; ostentacyjne okazanie swych uczuć; publiczne
wystąpienie masowe dla wyrażenia sympatii, soli­
darności, protestu; demonstracja.
- późniąc, manifestatio 'wyjawienie' od manifestus a. manufestus
dosl 'wzięty (a. dany) ręką; namacalny; jawny’ od manus, zob. ma­
nuał.
manikiur pielęgnacja dłoni, a zwł. paznokci u rąk. ]|
manikiurzyst(k)a specjalist(k)a w tym zakresie.
- fr. manucure, manicure ’manicurzyst(k)a’; łac. manus, zob. ma­
nuał; curare, zob. kuracja.
manila abaka, włókno z liści bananów manilskich,
tzw. konopie manilskie, do wyrobu lin okrętowych,
papieru, tektury itd.; cygaro z tytoniu filipińskie­
go; kopal, żywica z drzew filipińskich a. indonezyj­
skich.
- od miasta Manila, gł. portu Filipin.
maniłowszczina ros., czcza gadanina, bezpłodne
marzycielstwo, bierny, niefrasobliwy, beztroski sto­
sunek do rzeczywistości.
- od nazwiska Maniłow, jednego z bohaterów powieści Gogola Mar­
twe dusze, 1,2 (1842 r.).
355 manometr
maniok roślina krzewiasta, uprawiana w okolicach
tropikalnych, której bulwy korzeniowe, po granulo­
waniu (zob. kassawa), służą do wyrobu tapioki.
- fr. manioc 'jw.', hiszp., port. mandioca'jw .’ z jęz. tupi.
manipulacja precyzyjna, skomplikowana praca
ręczna; (zazw. w l.mn.) porządek a. sposób załatwie­
nia, prowadzenia jakichś spraw; czynności urzędo­
we, procedura; kształtowanie a. przekształcanie po­
glądów a. postaw osób a. środowisk dokonywane
poza ich świadomością. || manipularz Kość. rz.kat.
opaska zakładana na lewe przedramię przez księży
odprawiających mszę. || manipulować (ludźmi) kie­
rować nimi bez ich wiedzy, często z ich szkodą. ||
manipuł staroż. kompania w wojsku rz. (60-120 lu­
dzi); por. legion.
- fr. manipulation 'manipulacja' od manipule 'dawn. garść (miara ap­
teczna)’ z łac. manipulus 'naręcze; wiązka; kompania wojska’ od ma­
nus, zob. manuał; wg dawn. zwyczaju rzymskiego wiązka siana na
tyce była sztandarem manipułu.
manitu algon., Wielki Duch, jedno z algońskich
bóstw, duch władający siłami natury; wizerunek bó­
stwa indiańskiego; nadnaturalna siła, dająca moc du­
chom, bóstwom i zjawiskom przyrody; por. orenda.
manizm kult duchów osób zmarłych; kult przodków.
- łac. manes, zob. Many.
mankala wari, gra popularna w licznych odmianach
w Afryce, Azji Płd., Ameryce Łac. i na wyspach
Pacyfiku, w której dwaj gracze współzawodniczą
w rozmieszczaniu kamyków a. ziaren fasoli w szere­
gach dołków, zgodnie z regułami gry; por. chuba.
- arab. 'jw.' od naąala 'poruszać'.
mankament brak, niedostatek czego; wada, błąd,
usterka, uchybienie. || manko handl. niedobór, brak
towarów a. pieniędzy, stwierdzony przez porówna­
nie stanu rzeczywistego z rachunkowością por. su-
perata.
- wł. mancamento 'brak; błąd; wina’ i manco 'manko' z łac. mancus
'ułomny; niedokładny’.
manlicher przest. karabin powtarzalny z prostolinij­
nym posuwem zamka i płaskim magazynkiem, skon­
struowany w r. 1888 przez inżyniera austr. Ferdinan-
da Mannlichera (1848-1904).
(Der) Man ohne Eigenschaften nm., Człowiek bez
właściwości.
- tytuł nie dokończonej wielkiej powieści (1930-43) pisarza austr. Ro­
berta Musila (1880-1942), której bohater, indywidualista, odrzucają­
cy konwencje i snobizm swego środowiska, jest przez nie nazwany
„człowiekiem bez właściwości”; powieść jest w istocie rzeczy olbrzy­
mim zbiorem esejów; jeden z nich to ironiczno-sentymentalna elegia
o dawnej Austrii.
mano wł., ręka; muz. (m. destra, skr. m.d.) - (grać)
prawą ręk ą (m. sinistra, skr. m.s.) (grać) lewą ręką
(a due mani) - (grać) obu rękami.
Man of Destiny ang., Mąż przeznaczenia (tj. Napo­
leon Bonaparte).
- tytuł sztuki (1897 r.) G. B. Shawa.
manometr przyrząd do mierzenia ciśnienia cieczy,
gazów, par (por. aneroid; barometr).
- gr. mcmós 'rzadki (niegęsty; nieczęsty); luźny’; zob. -metr.
manqué
manque fr., [wym. make] nieudany, niedoszły (np.
malarz, poeta).
mansarda facjatka, pokój, mieszkanie na poddaszu
pod dachem łamanym, mansardowym (o 2 kondy­
gnacjach, z których niższa jest bardziej stroma).
- fr. mansardę 'dach łamany; okno w takim dachu; facjata’ od nazwi­
ska architekta fr.: Franęois Mansart (Mansard, 1598-1666).
mansja mieszkanie i utrzymanie w klasztorze. ||
mansjon stała, konwencjonalna struktura scenicz­
na, jakich używano, gł. we Francji, przy wystawianiu
sztuk śrdw. a. renesansowych, do reprezentowania
miejsca, gdzie dana scena się rozgrywa, np. pałac, ja­
skinia, sąd.
- fr. mansion 'postój; stacja' od łac. mansio 'pobyt; mieszkanie’ od
manere 'przebywać; pozostawać; mieszkać’.
man spricht deutsch nm., [wym. ...szpriśt dojcz]
(tutaj) mówi się po niemiecku; por. English spoken.
mantelzak dawn. tłumok podróżny, tobołek; sakwa
skórzana w siodle.
- nm. Mantelsack 'tłumok; zawiniątko’; Mantel 'płaszcz' z łac. man-
tellum ’jp.’; nm. Sack 'worek' od gr. sakkos, zob. sakwojaż.
mantolet Kość. rz.kat. strój bez rękawów, sięgający
kolan, zakładany na komżę i rokietę przez biskupów
i prałatów (niekiedy też kanoników).
- wł. mantelletta 'płaszczyk; mantylka’ prawdop. ze śrdw.łac. mantel-
letum, zdrobn. od mantellum, zob. mantelzak.
mantra wedyjski hymn a. modlitwa; formuła ma­
giczna, rytualistyczne zaklęcie o znaczeniu dewocyj-
nym (zwł. zgłoska om, zob. Om mani...) w pop. hin­
duizmie i buddyzmie mahajańskim.
- sanskr. ’dosł. mowa; hymn; zaklęcie’ od manjate 'on myśli’.
mantyka 1. [wym. ...y...] nudziarz, zrzęda, tetryk;
dawn. torba żebracza. 2. [wym. mą...] wróżbiarstwo,
sztuka przepowiadania przyszłości; por. -mancja.
- 1 . łac. mantica 'worek; sakwa’ od manus, zob. manuał. 2. gr. mantike
'jw. 2 ’.
mantyla, mantylka lekki szal, zwykle z czarnej ko­
ronki, przykrywający głowę i ramiona kobiet, noszo­
ny zwł. w Hiszpanii i Ameryce Łac.; dawn. krótka
pelerynka damska, zwykle jedwabna.
- hiszp. mantilla 'mantyla; czaprak’ zdrobn. od manta 'koc; płaszcz’.
mantysa mat. ułamkowa część logarytmu (umiesz­
czona po przecinku).
- łac. mantissa 'dodatek, uzupełnienie’.
manualny ręczny. || manuał klawiatura ręczna w or­
ganach; przest. książka podręczna, brulion, notatnik.
|| manufaktura wczesnokapitalistyczna forma pro­
dukcji przemysłowej, oparta na podziale pracy rę­
kodzielniczej; przest. wyroby tekstylne, tkaniny. ||
manum de tabula! łac., ręce (precz) od obrazu!, tj.
wstrzymaj się wreszcie od dalszych poprawek i ulep­
szeń! (z Pliniusza St. Historia naturalna, 35, 36 i z
Cycerona, Listy do przyjaciół, 7, 25, 1). || manu mi-
litari łac., zbrojnie. || manumissioprawn. staroż. rz.
wyzwolenie niewolnika spod władzy pana. || manu
propria łac., własnoręcznie. || manuskrypt rękopis;
tekst (ręczny, maszynowy) przeznaczony do składu
druk.
356 marazm
- łac. manualis 'ręczny' od manus 'ręka'; por. emancypacja, face-a-
-main; furdyment; manela; manewr; maneż; manikiur; maniera; mani­
fest; manipulacja; mantyka 1; śrdw.łac. manufactura 'rękodzieło' zob.
faktura; łac. manumissio od manumittere 'wyzwalać' ze st.łac. m am
emittere; manu ablat. od manus, zob. manuał; emittere, zob. emisja;
manuscriptum 'rękopis', zob. skrypt.
Many mit. rz. ogół zmarłych, czczony jako bóstwo
zbiorowe; dusze przodków; dusza osoby zmarłej;
miejsce pobytu zmarłych i bóstwa nim władające,
-ła c . manes 'dobrotliwi; jw .’
manzanilla (de Sanlńcar) [wym. mansanilia] bia­
łe, aromatyczne, wytrawne wino jerez z winnic San-
lúcar u ujścia Gwadalkiwiru (Hiszpania).
- hiszp. zdrobn. od manzana 'jabłko'.
maoizm hist. prąd polit.-społ. w Chinach, opierający
się na zasadach wyrażonych w dziełach Mao Zedon-
ga, przewodniczącego Komunistycznej Partii Chin
(KPCh), zwł. podanych skrótowo w „małych czer­
wonych książeczkach”.
maquillage zob. makijaż.
maquis [wym. maki] oddział partyzantów fr., wal­
czący przeciw hitlerowcom w czasie 2. wojny świat.;
fr. ruch oporu 1940—44; por. franc-tireur.
- fr. 'kolczaste zarośla, makia (w których kryli się patrioci a. prze­
stępcy korsykańscy); jw.; zawiłość (procedury)’ z wł. macchia, zob.
makieta.
marabut muzułm. mnich a. pustelnik, zwł. w Afry­
ce; muzułm. asceta, święty; duży tropikalny ptak
afrykański z rodziny bocianów.
- fr. marabout 'jw.; mały meczet; grób marabuta muzułm.’ z port. mara-
buto 'jw.' od arab. marabit 'spokojny, milczący; pustelnik; mędrzec’.
(Le) Marais fr., „Bagno”.
- partia „umiarkowanych” w czasie Rewolucji Fr. w Zgromadzeniu
Ustawodawczym i Konwencie.
maraka muz. wysuszona tykwa a. grzechotka po­
dobna do tykwy, zawierająca suche nasiona a. żwir,
zaopatrzona w rączkę, służąca jako instrument muz.
(zazw. używa się pary tych instrumentów).
- port. maracá 'jw.' prawdop. z jęz. tupi.
maraskino słodki likier wyrabiany pierw, w Dalma­
cji, destylowany z fermentowanego soku maraski,
gorzkiej dzikiej wiśni dalmatyńskiej, zazw. z dodat­
kami (jak gorzkie migdały, jaśmin a. wanilia).
- wł. maraschino 'likier jw .’ od marasca bot. 'wiśnia szklanka'.
marathi indoaryjski język zach. i śr. Indii od Bom­
baju, wzdłuż zach. wybrzeża przez Goa i na wschód
przez półwysep Dekan; posługuje się nim przeszło
40 min osób; w 1966 r. stał się urzędowym językiem
stanu Maharasztra.
- marathi Marathi z sanskr. Mahdrasztri od Maharasztra.
maraton sport, bieg maratoński, rozgrywany w te­
renie na trasie 42 195 m.
- od nazwy miasta gr. Marathón, z którego, wg tradycji, przybiegł do
Aten żołnierz gr. z wieścią o zwycięstwie nad Persami (490 r. p.n.e.),
po czym padł martwy z wyczerpania.
marazm med. ogólne wyniszczenie organizmu;
przygnębienie, apatia, depresja; przen. rozprzężenie,
zastój, bezwład, inercja.
- gr. marasmós 'wycieńczenie'.
 marc
marc [wym. mark] wódka przepalanka otrzymywana
przez destylację skórek winogron a. pulpy jabłecznej
po produkcji wina a. cydru; por. grappa.
- fr. ’jw .’ od śr.fr. marchier Rozdeptywać’.
marcepan masa prażona z migdałów i cukru; przy­
smak; frykas.
- wł. marzapane ’moneta śrdw.; miara; bombonierka; jw .’ z (?) arab.
mautaban 'moneta śrdw.; dosł. osoba siedząca (od wyobrażonego na
monecie siedzącego Chrystusa)’.
marche aux puces fr., dosł. 'pchli targ’; bazar, tar­
gowisko starzyzny, rupieci, ciuchów (którego pro­
totypem jest olbrzymie targowisko w Clignancourt
w płn. części Paryża).
marchia w państwie Franków i w Niemczech śrdw.
- zorganizowany wojskowo okręg pograniczny, za­
rządzany przez margrafa; margrabstwo.
- śrdw.łac. march(i)a ze śr.g.nm. markę 'granica; pogranicze’; por.
margrabia; markiz.
Marchołt bohater apokryficznej opowieści o królu
Salomonie, mającej w V-XII w. charakter poważne­
go dialogu, później utworu humorystycznego o spryt­
nym i rubasznym prostaku płatającym figle mędrco­
wi na tronie.
-M arolf, Marchiandus, Marcolphus, nm. M arkolf’imię wł., jw.; sój­
ka (ptak przedrzeźniający głosy)’.
Mardi gras fr., dosł. 'tłusty wtorek’, ostatki, ostat­
ni wtorek przed Popielcem, ostatni dzień karna­
wału (bryt. ang. Shrove Tuesday); w USA - przed-
wielkopostny karnawał (ang. pre-Lenten Carnival),
obchodzony tradycyjnie ze szczególną werwą i en­
tuzjazmem w Nowym Orleanie. || Mardi saint zob.
Maundy Thursday.
marę apertum łac., morze otwarte (dla handlu). ||
marę clausum łac., morze zamknięte (dla handlu).
|| marę nostrum łac., morze a. inne żeglowne wody,
należące do jednego tylko państwa a. do dwu (lub
więcej), które nim wspólnie władają (łac. 'nasze mo­
rze’, tj. M. Śródziemne, którego całe wybrzeże nale­
żało do imperium rzymskiego). || marę tenebrarum
łac., morze ciemności.
margaritas antę porcos łac., (rzucasz) perły przed
wieprze; nie mów nieukowi tego, czego nie może
zrozumieć.
- wg Wulgaty (Ew. w g Mat. ,1 ,6 ).
margerytka bot. złocień właściwy.
- fr. marguerite ’stokrotka’ z łac. margarita ’perła’ z gr. margarites
’jP-’
marginalia (pod)tytuły umieszczane na margine­
sach (nie zadrukowanych brzegach) dawnych dru­
ków; uwagi, przypisy czytelnika na marginesie druku
a. rękopisu; rzeczy, sprawy uboczne, drugoplanowe,
nieistotne. || marginalny marginesowy; mało ważny,
poboczny.
- n.łac. ze śrdw.łac. r.nij. l.mn. od marginalis 'marginesowy’ z łac.
margo dpn. marginis (l.mn. margines) 'brzeg; kraniec’; por. marża.
margrabia, margraf śrdw. zwierzchnik marchii gra­
nicznej; tytuł niektórych książąt nm.; markiz.
- nm. M arkgraf’)w .,\ Mark 'granica’, por. marchia; zob. graf.
357 marionetka
mariage blanc fr., dosł. 'białe małżeństwo’; małżeń­
stwo formalne, zawarte bez zamiaru współżycia sek­
sualnego; łac. matrimonium ratum (sed non consum-
matum).
Marianna gł. żart. uosobienie Republiki Fr., wy­
obrażonej jako postać kobieca w czapce frygijskiej;
naród francuski.
- fr. Mariannę 'Marianna; kryptonim fr. stowarzyszenia republikań­
skiego z pięćdziesiątych lat XIX w., mającego na celu obalenie Na­
poleona III; jw .’
mariasz dawna gra w karty; mariaż w kartach (król
i dama tegoż koloru w ręku). || mariaż żart., iron. po­
ślubienie kogo; małżeństwo; mariasz (w kartach).
- fr. mariage 'małżeństwo; wesele; jw.’ od marier 'poślubić; skoja­
rzyć’ z łac. maritare 'żenić; wydać za mąż’ od maritus 'małżonek’.
mariawita członek polskiej kongregacji relig., za­
łóż. w 1893 r. w celu odnowy życia chrześc. w Ko­
ściele kat., w 1905 r. rozwiązanej przez władze kość.,
wznowionej jako odrębna sekta.
- łac. Mariae vitae (cultores) '(wielbiciel) życia Marii’.
mariaż zob. mariasz.
marihuana meks.-hiszp., rosamaria, zob. cannabis.
marimba prymitywny ksylofon z rezonatorami, dłu­
gi na kilka metrów, wymagający 6-8 wykonawców,
używany w płd. i śr. Afryce i w Ameryce Śr.
- hiszp. ’jw .’ z jęz. bantu.
marina płast. krajobraz marynistyczny, morski,
zazw. z łodziami, okrętami, częścią wybrzeża; obraz
przedstawiający bitwę morską; port łodzi wyciecz­
kowych w miejscowości wypoczynkowej a. weeken­
dowej, zaopatrzony w doki remontowe, stacje pali­
wa itd., niekiedy także z dostawą wody pitnej, prądu
elektr. i części zamiennych; pomieszczenia na brze­
gu zawierać mogą restauracje, centrum handlowe,
kluby, przechowalnie bagażu, pralnie, pontony i in.
urządzenia do sportów wodnych, baseny pływackie,
prywatne plaże itd.; jedna z największych na świę­
cie, Marina del Rey ('królewska') w Kalifornii, mie­
ści ok. 6000 łodzi; por. akwatel.
- wł. i hiszp. r.ż. od marino 'morski’ z łac. marinus, zob. marynata.
marines [wym. mri:nz] ang., piechota morska, żoł­
nierze służący na okrętach i na lądzie. || tell it to
the marines ang., opowiedz to piechocie morskiej
(bo marynarze są zbyt sprytni, aby w to uwierzyć),
przen. pogardliwe i ośmieszające skwitowanie czy­
jejś informacji a. relacji (oparte pierw, na lekcewa­
żącym stosunku marynarzy do piechoty morskiej nie
znającej tajników sztuki żeglarskiej).
- ang. marinę l.poj. z łac. marinus, zob. marynata.
marinizm styl poetycki, charakterystyczny dla lite­
ratury wł. baroku.
- od nazwiska poety wł.: Giambattista Marino (1569-1625).
marionetka lalka w teatrzyku kukiełkowym, poru­
szana od góry za pomocą nitek a. drucików zawie­
szonych na tzw. krzyżaku; przen. człowiek bez zna­
czenia, będący bezwolnym, posłusznym narzędziem
w czyichś rękach. || marionetkowy dotyczący (od­
marionetka
noszący się do) marionetki; przen. niesamodzielny,
słuchający cudzych poleceń; mechaniczny.
- fr. marionette 'marionetka; manekin; cewka’ od Marion zdrobn. od
Marie 'Maria’.
marivaudage fr., [wym. mariwodą:ż] nieco afek­
towana galanteria; wyszukana, przesadna, niekiedy
afektowana subtelność myśli, wyrafinowanie uczuć,
manieryczność (na wzór Marivaux).
marka 1. waluta Bośni i Hercegowiny; do 1 12002 r.
waluta nm. (= 100 fenigów) i fińska (markka = 200
pennia). 2. (m. fabryczna) znak ochronny określający
producenta towaru; nazwa firmy, producenta a. han­
dlowa nazwa towaru; opinia, uznanie, sława; przest.
znaczek pocztowy, stemplowany, numerek, znaczek,
żeton, szton.
- nm. 1. Mark 'marka (moneta)’. 2. Marke 'znak, żeton; gatunek, mar­
ka (wina itp.)’; por. demarkacja; kontramarka.
marketing zob. markietanka.
markier przest. przy grze w bilard, szachy itp. w lo­
kalu publ. - obsługujący graczy i prowadzący ich ra­
chunki w grze; znacznik, narzędzie roln. do robienia
bruzd przy sadzeniu roślin okopowych. || markie-
rant próżniak, bumelant udający, że coś robi, stwa­
rzający pozory pracy, markujący robotę, markieru-
jący
- fr. marqueur 'markier (przy bilardzie itp.)’ od marquer 'znakować,
cechować; naznaczać’ ze stskand. merla 'znak'.
markietanka handlarka wędrowna, ciągnąca za
wojskiem; kramarka obozowa (forma męska: mar-
kietan). || marketing „wyższa szkoła” handlu, pole­
gająca na dbałości o jakość i opakowanie produktu,
badaniu i kształtowaniu rynku, na analizie psycholo­
gii konsumenta i umiejętności wpływania na nią, na
budzeniu potrzeb społ. i reklamie; wszystkie dzie­
dziny działalności przedsiębiorstwa mające na celu
stworzenie i odkrycie potrzeb konsumentów, za­
spokojenie tych potrzeb towarami i usługami, które
mogą konkurować na rynku, zapewniając sprzedaż
ciągłą oraz rentowność przedsiębiorstwa.
- nm. Marketender ’markietan(ka)’ (z wł. merca(ta)nte 'handlujący;
handlarz’ od merca(ta)re 'handlować') i ang. marketing 'jw.' (od mar­
ket 'rynek; targ’ z łac. mercatus 'handel; rynek’) od łac. mercari, zob.
merkantylny.
markieteria piast, intarsja.
- fr. marqueterie 'jw.; mozaika’ od marqueter 'nakrapiać; wykładać
(np. kością słoniową)’ z marquer, zob. marker.
markiz wywodzący się od margrabi tytuł szlachecki
(we Francji, Anglii, Włoszech i Hiszpanii), pośredni
między księciem i hrabią. || markiza żona markiza;
ruchomy daszek płócienny, osłaniający przed słoń­
cem okna a. wystawy sklepowe.
- fr. marquis(e) ’markiz(a)’ od st.fr. marche 'granica; kresy’ pochodź,
germ.; por. marchia.
marksista zwolennik, znawca marksizmu. || mark-
sizm(-leninizm-) system poglądów filoz., polit,
i ekon., opracowany przez Marksa i Engelsa, rozwi­
nięty przez Lenina.
- od nazwiska Karola Marksa.
markszajderia geodezja górnicza, miernictwo gór­
nicze.
358 marten
- nm. Markscheiderei 'jw.' od Markscheide 'granica; górn. granica
pomiarowa (dokąd sięga prawo wydobywania)’; Mark 'granica; okręg
pograniczny, marchia’; scheiden 'rozdzielać'.
Marlborough s’en va-t-en guerre fr., iron. (ksią­
żę) Marlborough wyrusza na wojnę (ale nie wiado­
mo, kiedy wróci).
- piosenka fr. z XVIII w. o księciu Marlborough (John Churchill) po
jego zwycięstwach we Flandrii (1709 r.), spopularyzowana po nie­
udanym ataku trzeciego księcia Marlborough (Charles Churchill) na
Cherbourg w 1758 r.
maronici ugrupowanie rei. katolików powstałe w VI w.
i do dziś istniejące w Syrii, Libanie, Palestynie, Egip­
cie i na Cyprze, mające osobny obrządek zwany ma-
ronickim a. syryjskim (w jęz. arabskim).
- nazwa od imienia św. Marona pustelnika (zm. ok. 410 r.) a. od klasz­
toru pod jego wezwaniem w Bejt Marun w Syrii.
marony owoce kasztana jadalnego.
- wł. marrone 'kasztan jadalny (drzewo i owoc)’.
marrani Żydzi hiszp. i port., którzy przyjęli formal­
nie chrzest dla uniknięcia prześladowań relig. (zwł.
1391-1492); por. moryskowie.
- hiszp. marrano l.poj. dosł. 'Świnia; jw.’; spożywanie wieprzowiny
jest zabronione przez religię mojżeszową.
mars 1. zmarszczone brwi, groźna, zasępiona mina;
Pole Marsowe plac ćwiczeń i parad wojsk, w sta-
roż. Rzymie (icampus Martius), potem w Paryżu, Pe­
tersburgu (za Mikołaja I i późn.) itd. 2. żegl. bocia­
nie gniazdo, platforma na maszcie przy połączeniu
ze stengą.
- 1 . łac. 'mit. rz. Mars, italskie bóstwo utożsamiane z gr. Aresem; bóg
wiosny (stąd Martius 'marzec'), opiekun trzód, czczony też jako bóg
wojny’. 2. nm. 'mars 2 ’; por. marsel.
marsala wł., ciemne wino podobne do hiszpańskiego
jerezu, zazw. półsłodkie a. słodkie, hodowane w win­
nicach wokół miasta Marsala w zach. Sycylii.
marsel, marsżagiel prostokątny żagiel gniezdny roz­
pięty na marsrei, drugiej a. trzeciej od dołu rei na
maszcie.
- hol. marszeil 'marsel'; zob. mars 2; zeil, zob. bramsel.
Marsylianka francuski hymn narodowy; por. ę a ira.
- fr. la Marseillaise 'Marsylianka', śpiewana przez przybyłych do Pa­
ryża w lipcu 1792 r. ochotników z Marsylii ( Marseille), miasta i por­
tu w płd. Francji; stała się hymnem narodowym uchwałą Konwentu
z 14 VII 1795 r.; zatwierdzona w tym charakterze przez Izbę Deputo­
wanych 1 4 II 1879 r.; zob. allons, enfants...
marszand piast, kupiec (zwł. fr.) zajmujący się han­
dlem dziełami sztuki, gł. obrazami.
- fr. marchand 'kupiec; kupujący’ z łac. mercatus p.p. od mercari, zob.
merkantylny.
Marta (zwł. w zwrotach: Marty świata tego oraz
w śrdw. i późn. alegorii chrześc. droga Marty) sym­
bol życia czynnego, postawy aktywnej, w przeci­
wieństwie do kontemplacyjnej (droga Marii).
- z Biblii (Ew. wg Łuk., 10, 38—42): Marta i Maria z Betanii były sio­
strami.
marten hutniczy piec martenowski, płomienny,
z odzyskiwaniem ciepła spalin; najczęściej używany
do wytapiania stali.
- od nazwiska metalurga fr., Pierre’a Martin (1824-1915), który opra­
cował technologicznie (w 1864 r.) proces wytapiania stali w piecu re-
generatorowym.
 M artenota fale
Martenota fale (fr. ondes martenot, ondes musica-
les), muz. instrument elektrofoniczny wynalezio­
ny przez Marnice Martenota w 1928 r., wyposażony
w manuał klawiszowy umożliwiający też stosowanie
glissanda; obecnie wypiera na ogół z użycia theremin
i otrzymuje partie solowe w utworach takich kompo­
zytorów, jak O. Messiaen, G. Auric i in.
martini cocktail złożony z dwóch a. więcej części
dżinu i jednej części wytrawnego wermutu, zazw.
wytrząsany z lodem, ozdobiony oliwką, cebulką a.
skórką cytrynową.
- ang. prawdop. od nazwiska.
Martinmas ang., dzień św. Marcina (ok. 316-ok.
397 r.), biskupa Tours (w Galii), przypadający 11 li­
stopada.
martyrologia cierpienie, męczeństwo. || martyrolo­
gium spis (katalog; dzieje) męczenników chrześc.
- śrdw.łac. martyrologium ’jw .’ z gr. mártys dpn. mártyros 'świadek;
męczennik’; zob. log-; -log.
marynata produkty spożywcze marynowane, kon­
serwowane, przechowywane w occie z dodatkiem
przypraw i korzeni. || marynista twórca dzieł art.
o tematyce morskiej.
- fr. marinade 'marynata’ od marin 'morski' z łac. marinus 'jp.' od
marę 'morze'; por. akwamaryna.
marża różnica między kosztem własnym i ceną zby­
tu lub między ceną hurtową a detaliczną; różnica
ceny (a. kursu) tegoż towaru (a. papieru wartościo­
wego) w różnych miejscowościach; różnica między
kursem emisyjnym papieru wartościowego a kursem
dnia.
- fr. marge 'brzeg, margines’ z łac. margo, zob. marginalia,
mascara zob. maskara.
masculinum łac., [wym. masku...] gram. rodzaj męski.
maser fiz. urządzenie kwantowe służące do wytwa­
rzania a. wzmacniania mikrofal w drodze stymulowa­
nia (w stosownym układzie) emisji (z wzbudzonych
atomów a. centrów) przez (inne) promieniowanie tej
samej częstotliwości; por. laser.
- ang. 'jw.'; inicjały nazwy: Microwave Amplification by Stimula-
ted Emission o f Radiation; wzmacnianie mikrofal przez stymulowa­
ną emisję promieniowania’.
MASH skr. od ang. Mobile Army Surgical Hospital
’ruchomy wojskowy szpital chirurgiczny’.
maskara tusz do rzęs nakładany za pomocą malut­
kiej szczoteczki.
- hiszp. mascara 'maska; kostium; pretekst; jw .’
maskony fiz. zgęszczenia materii pod powierzchnią
Księżyca powodujące lokalne zaburzenia pola grawi­
tacyjnego (czy może magnetycznego?).
- ang. mass cone 'stożek (skupienia) masy’; mass, zob. mass media;
cone 'stożek; szyszka’ z łac. conus, zob. koniczny.
maskota, maskotka rzecz, niekiedy osoba, mająca
przynosić szczęście; żartobliwa forma amuletu.
- fr. mascotte 'jw.' zprowans. mascoto 'czary; fetysz’ od masco 'cza­
rownica'.
359 MASTO-
masochizm med. pasywizm, zboczenie polegają­
ce na zaspokajaniu popędu płciowego przez znosze­
nie udręczeń doznawanych od osoby płci przeciwnej
(por. sadyzm); dążenie do zadawania sobie cierpień
psych.
- od nazwiska powieściopisarza austr., który opisywał to zboczenie
w niektórych swoich książkach: Leopold van Sacher-Masoch (1836-
95).
mason wolnomularz, członek loży masońskiej. || ma­
soneria wolnomularstwo, tajne stowarzyszenie mię­
dzynarodowe, powstałe w XVIII w., głoszące hasła
braterstwa i filantropii.
- fr. (franc)-maęonnerie '(wolno)mularstwo’, zob. franc-maęon.
Mason and Dixon line amer.ang., hist. linia Masona
i Dixona, która, wg zawartego w 1820 r. tzw. kom­
promisu Missouri, miała stanowić płn. granicę okrę­
gów niewolniczych USA.
- od nazwisk ang. mierniczych: Charles Mason i Jeremiah Dixon, któ­
rzy w latach 1763-67 wytyczyli granicę między stanami Pennsylvania
i Maryland (na 39°43’26” szerokości płn.), aby zakończyć spór mię­
dzy rodziną Pennów i Lordem Baltimore.
masoneria, masoński zob. mason.
masoreci uczeni żyd., którzy od ok. VI do ok. X w.
pracowali w akademiach talmudycznych Babilonii
i Palestyny nad odtworzeniem oryginalnych tekstów
Biblii i ich analizą językowo-interpretacyjną; owo­
cem ich pracy było krytyczne wydanie Biblii zw. Ma-
sorą (n.hebr. massoráh, měsoráh).
mass culture [wym. mas kąltsze] socjol. kultura ma­
sowa. || mass media [wym. mas mi:dia] socjol. me­
dia, masowe środki przekazu (jak prasa, kino, RTV).
- ang. 'jw.'; mass 'masowy; masa’ z łac. massa 'bryła; masa’ od gr.
mádza 'ciasto, chleb (jęczmienny); bryła’; ang. media l.mn. od me­
dium 'pośrednictwo; (o)środek (przewodzący)’ z łac., zob. medium.
Mąssenmensch dosl. ’człowiek tłumu’, żyjący
w zindustrializowanych społeczeństwach XX w.,
człowiek, którego swoistość i osobowość rozpły­
wa się w tłumie pod wpływem masowej kultury me­
diów, takich jak prasa, radio i TV.
mass media zob. mass culture.
mastaba nazwa egip. grobowców kamiennych (okre­
su Starego Państwa) w kształcie ściętego ostrosłupa
o podstawie prostokątnej.
- arab. mastabah 'ława kamienna’.
mastiff ang., mastyf, dog ang. (irl.), dawno wyho­
dowana rasa b. dużych i silnych psów ang. o gład­
kiej sierści.
mastika ang. z tur., napój alkoholowy zaprawiany
mastyksem i olejkiem anyż(k)owym; por. mastyks.
MASTO- w złożeniach: pierś; sutek; gruczoł mlecz­
ny. j| mastodont ssak kopalny z rzędu trąbowców,
różniący się od mamutów i słoni głównie kształtem
zębów trzonowych, występujący szeroko od dolne­
go oligocenu do plejstocenu włącznie. || mastologia
zob. teriologia.
- n.łac. mastodon dpn. mastodontis; gr. mastós 'pierś; brodawka pier­
siowa’; zob. -odon(t); od wyrostków kształtu brodawek sutkowych na
zębach trzonowych; zob. log-; -log.
masturbacja
masturbacja samogwałt, onanizm, ipsacja, zaspoka­
janie popędu płciowego przez drażnienie własnych
narządów płciowych.
-ła c . masturbari 'onanizować się’.
m’as-tu-vuisme [wym. matiiwuizm] chęć zwrócenia
na siebie uwagi, próżność.
- fr. m ’as-tu-vu 'widziałeś mnie?; człowiek próżny’.
mastyf zob. mastiff.
mastyks aromatyczna żywica pnia pistacji mastyk­
sowej, używana na Bliskim Wsch. do żucia, na Zach.
przy charakteryzacji teatr., w farmacji itd.
- łac. mastiche 'żywica aromatyczna’ z gr. mastiche ’jw .’; por. papier-
-mache.
maswerk motyw dekoracyjny archit. gotyckiej: ka­
mienne a. ceglane elementy geom., wypełniające
ażurowe otwory okien, prześwitów, balustrad itd.
- nm, Masswerk ’jw .’; Mass 'miara’; Werk, zob. werk.
maszkara brzydka gęba, straszydło, potwór, po­
czwara; down. maska, bal maskowy. || maszkaron,
maskaron, piast, motyw dekoracyjny w kształcie
stylizowanej głowy ludzkiej a. na pół zwierzęcej,
0 groteskowych rysach i zazw. zawiłych splotach
włosów.
- wł. mascherone 'jw.; morda, pysk’ zgrub, od maschera 'maska;
poza; bileter teatr.’
maszoperia śrdw. spółka handl. okrętowa, rybac­
ka a. kombinowana (u rybaków kaszubskich do nie­
dawna).
-h o l. maatschappij 'towarzystwo'; maat, zob. mat 1.
masztalerz starszy stajenny mający nadzór nad służ­
bą stajenną, końmi i uprzężą, dawn. przy dużych staj­
niach dworskich, dziś gł. w państwowych stadninach
1 stajniach ogierów.
- czes. ma(r)śtal 'stajnia' od śr.g.nm. marstal, mahrstal.
mat 1. najniższy stopień podoficerski w marynar­
ce wojen, (odpowiada stopniowi kaprala). 2. w sza­
chach: sytuacja, kiedy król nie ma obrony przed sza­
chującą go figurą; brak połysku; powierzchnia bez
połysku, matowa.
- 1. hol. maat 'towarzysz'; por. maszoperia. 2. nm. matt 'pokonany
w szachach; osłabiony; bez połysku’ z arab. (szah) mat ’jw. 2 ’ z pers.
dosł. 'król pozbawiony możliwości ucieczki’; szah, zob. szach; mat
'pozostawiony; skłopotany’.
matador w walkach byków - espada, torero, gł. za­
paśnik, zadający bykowi śmiertelny cios (por. Corri­
da); przen. iron. przest. luminarz, koryfeusz, znako­
mitość; wybitna osobistość.
- hiszp. 'morderca; matador’ od matar 'zabijać’ zaspokajać’.
matambre narodowa potrawa argentyńska: wielka
rolada z płatów mięsa nadzianych szpinakiem, mar­
chwią, jajami na twardo, cebulą, pietruszką, duszona
z pieprzem, czosnkiem, tymiankiem i octem.
-h iszp . ’jw.’; matar, zob. matador; hambre 'głód’.
matamore fr., pyszałek, samochwał, fanfaron.
- od uciesznej postaci wojaka-samochwała komedii hiszpańskiej,
zwanego Matamoros hiszp., dosł. 'Maurobójca’.
matę ostrokrzew paragwajski; herbata paragwaj­
ska, aromatyczny napój o własnościach podobnych
360 matinka
do kawy i herbaty, z suchych liści i pędów krzewu
mate.
- amer.hiszp. ’jw.’ z jęz. keczua.
matelot [wym. matlo] żywy taniec marynarski wy­
konywany solo a. grupowo, przedstawiający zatrud­
nienia marynarzy na statku. || matelote [wym. ma-
tlot] sos rybny z winem, cebulą i in. przyprawami;
potrawa z ryby w takim sosie.
- fr. ’jw.’ ze st.hol. mattenoot 'towarzysz’ (dosł. dzielący pryczę); mat­
te 'mata; koją’; noot 'towarzysz’.
matematyka nauka o wielkościach, tj. o stosunkach
ilościowych i formach przestrzennych (por. algebra;
arytmetyka; geometria; topologia; trygonometria).
- gr. mathěmatikě ’jw .’ od máthěma 'nauka; umiejętność’ z má-
thein, manthánein 'uczyć się; rozumieć’; por. chrestomatia; filomaci;
polimat.
materia jedna z podstawowych kategorii filoz., two­
rzywo przeciwstawiane formie; ogół przedmiotów
rzeczywistych; przeciwieństwo ducha; przest. treść,
temat, przedmiot, dziedzina; przest. materiał, tkani­
na; przest. wydzielina ropna. || materialista zwolen­
nik materializmu; pot. człowiek oceniający wszystko
z punktu widzenia własnych korzyści, wygód, dale­
ki od ideałów. || materializm jeden z dwóch gł. kie­
runków w rozwoju filoz. wychodzący z założenia, że
świat istnieje obiektywnie, niezależnie od świado­
mości, która jest wtórna w stosunku do materii; (m.
dialektyczny) dialektyczna postać filozofii materiali-
stycznej, stanowiąca światopoglądową i metodolo­
giczną podstawę marksizmu; (m. historyczny) mate­
rialisty czne pojmowanie dziejów. || materia medica
n.łac., dosł. ’materia medyczna’; farmakognozja; far­
maceutyka. || materia prima łac., pramateria. || ma­
ter lectionis (l.mn. matres lectionis) łac. dosł. ’mat-
ka czytania’ (od jej funkcji wskazywania prawidłowej
wymowy osobie czytającej na głos), litera odgrywa­
jąca rolę znaku diakrytycznego, jak np. e w ang. wy­
razie fine, wskazująca, że i czyta się [aj], a nie [i].
- łac. materialis 'dotyczący materii’ od materia ’materia(ł); przed­
miot; treść; substancja’ od mater dpn. matris 'matka’; por. Alma Ma­
ter; komeraże; matriarchat; matryca; matrymonialny.
(Hotel) Matignon fr., [wym. otęl matińją] przen.
premier rządu Republiki Francuskiej, jego urząd, ga­
binet, rada ministrów, rząd, polityka; por. Elysće.
- od 1935 r. siedziba premiera fr., zbudowany ok. r. 1721 przy ul. de
Varenne 57 w Paryżu dla marszałka de Montmorency; w podpisanych
w tym pałacu 7 VI 1936 r. porozumieniach (accords M.) osiągnęli ro­
botnicy fr. prawa związkowe, 40-godz. tydzień pracy i płatne urlopy;
M. jest nazwiskiem rodziny normandzkiej, która dała Francji 2 mar­
szałków: Jacques (1525-97) i Charles-Auguste (1647-1739).
matiesy, matiasy handl. nazwa tłustych, delikat­
nych, słabo solonych śledzi z wczesnowiosennych
łowów u wsch. wybrzeży Szkocji i Szetlandów.
- hol. maatjes(-haaring) l.poj. od śr.hol. magedeken-harinc ’jp.’;
magedekijn 'dziewczyna, dziewica’ zdrobn. od maget ’jp.’; harinc
'śledź’.
matinka staroświecki strój kobiecy, luźny kaftanik
zdobiony koronkami, wstążkami itp.
-f r . matinée 'poranek; koncert przedpołudniowy; jw.’ od matin 'po­
ranek; rano’ z łac. matutinum ’jp.’ od matutinus 'poranny’ od Matuta
’staroitalska boginii poranka (Aurora)’.
 ma-to-czin
ma-to-czin mong., mongolski lud. strunowy instru­
ment muz. z główką w kształcie głowy końskiej, ist­
niejący w wielu odmianach.
matraquage [wym. matraka:ż] fi:., dosl. 'pałowanie’
reklama radiowo-telewizyjna, polegająca na powta­
rzaniu do znudzenia piosenki, rysunku, sloganu itd.,
aż do kompletnego ogłupienia odbiorcy.
- fr. od matraque ’palka’.
matriarchat faza rozwoju i typ organizacji społe­
czeństwa pierwotnego, w którym kobieta miała zna­
czenie dominujące. || matrimonium ratum zob.
mariage blanc. || matróna poważna, czcigodna, do­
stojna, szanowana, niemłoda kobieta.
- łac. matróna 'mężatka a. wdowa, zwł. dzietna’ od mater, zob. ma­
teria; -arch(a)-.
matrioszka nazwa drewnianych lalek wkładanych
jedna w drugą wydrążonych i przepołowionych
(z wyjątkiem najmniejszej), obłych i pozbawionych
kończyn, przedstawiających kobiety w ros. strojach
ludowych.
- ros. zdrobn. od żeńskiego chłopskiego imienia Matriona.
matróna zob. matriarchat.
matryca druk. wgłębna forma do odlewania czcio­
nek; forma kartonowa odciśnięta ze złożonej kolum­
ny druk.; techn. forma do kształtowania przedmiotów
kutych, tłoczonych itp. || matrykuła legitymacja stu­
denta a. ucznia; hist. lista studentów uczelni a. człon­
ków jakiegoś towarzystwa.
- późn.łac. matricula zdrobn. od matrix dpn. matricis ’rejestr’ z łac.
’maciora; macica; pień odziemek’ od mater, zob. materia; por. imma­
trykulacja; metryka II.
matrylineat społ. zasada pokrewieństwa, a także
dziedziczenia własności i przywilejów po linii mat­
ki (por. matriarchat; patrylineat). || matrykalność
zwyczaj zamieszkiwania męża i dzieci przy rodzi­
nie żony.
- łac. matr-, matri- od mateři dpn. matris, zob. materia; linea, zob. li­
nearny; lokalny.
matrymonialny małżeński; odnoszący się do koja­
rzenia małżeństw.
- łac. matrimonialis 'małżeński’ od matrimonium 'małżeństwo’ z ma­
ter, zob. materia.
matuzalemowy wiek - wiek b. podeszły, późna sta­
rość.
- wg imienia Matuzal(em)a, patriarchy bibilijnego (Gen., 5, 27), któ­
ry miał żyć 969 lat.
maul, tłok, sport, w grze w rugby - walka o pił­
kę przekazywaną rękami w czasie przepychania się;
zob. ruck.
-a n g . ’jw .’ od 'poturbować’.
maulwi hindi, w Indiach - grzecznościowy tytuł na­
uczyciela a. doktora nauki islamu.
Maundy Thursday Wielki Czwartek Wielkiego Tygo­
dnia (fr. Mardi saint, nm. Gründonnerstag), upamięt­
nienie ustanowienia eucharystii (Ew. wg Jana, 13).
- ang. ’jw .’; Maundy od łac. mandatum, zob. mandat; Thursday
'czwartek’.
maureska zob. moreska.
361 mazer
mauvais genre fr., [wym. mowę żar] w złym tonie.
mauzer wojsk, rodzaj karabinu a. pistoletu (karabin
Mauzer 98 był gł. ręczną bronią palną w Wojsku Pol­
skim w międzywojniu); rodzaj karabinu powtarzal­
nego a. pistoletu automatycznego.
- od nazwiska nm. konstruktorów broni, braci Wilhelma (1834-82)
i Paula (1838-1914) Mauserów.
mauzoleum monumentalny grobowiec, zwł. w for­
mie wolno stojącej budowli.
- łac. mausoleum ’jw .’ z gr. Mausoleion 'wspaniały grobowiec Mau-
zolosa (ok. 400-352 p.n.e.), satrapy Karii, zbudowany w Halikamasie
przez żonę i siostrę władcy, Artemizję’.
mąyerick ang., nie znaczona (nie cechowana) sztu­
ka bydła na otwartym pastwislai (z wyjątkiem cieląt
przy matce, objętych jej cechą); zwierzę takie należy
do pierwszego człowieka, który wypali mu na skó­
rze cechę i zgłosi je jako swoją własność; przen. roz­
szerz. osoba ekscentryczna, nieszablonowa, odbiega­
jąca od utartych wzorów, oryginał.
- od nazwiska właściciela rancha w Teksasie, Samuela E. Mavericka,
1803-70, który nie cechował własnego stada i uważał się za prawne­
go posiadacza każdej nie cechowanej sztuki bydła.
mawia (l.mn. mawäli) arab., świeżo nawrócony na
islam, zwł. nie-Arab.
Mawlid an-Nabi arab., islamskie święto Narodzenia
Mahometa (12 Rabi I, ok. 570 r.).
MAXI- [wym. maks-i] w złożeniach: duży (zwł. sa­
mochód); powiększony; długi (zwł. o częściach ubio­
ru damskiego). || maxi duży (o modelu, typie auta)
i długi, obszerny (o ubiorach).
- zob. maksi(mum).
maxim pierwszy karabin maszynowy; skonstruowa­
na w 1883 r. w Anglii broń samoczynna o szybko-
strzelności do 600 strzałów na minutę.
- od nazwiska konstruktora, amer. wynalazcy i przemysłowca Hirama
Stevensa Maxima, 1840-1916 r.
maxima debetur puero reverenda łac., najwięk­
szy szacunek należy się dziecku; wrażliwości dziec­
ka nie należy urażać gruboskórnością czy nieprzy-
zwoitością.
- z Satyr 5, 14,47 Juwenalisa.
maxwell zob. makswel.
mazagran słodzona czarna kawa, zazw. zimna i roz­
cieńczona, podawana w wysokiej szklance, niekiedy
z dodatkiem koniaku a. rumu.
- fr. '(zimna) kawa w szklance’ od nazwy miasteczka w zach. Algierii.
mazär tadż. gumbaz, arab., w islamskiej archit. środ-
kowoazjatyckiej - typ mauzoleum świętych a. świą­
tobliwych, z ozdobnym portykiem i zazw. z kopułą.
mazdaizm zoroastryzm, dualistyczna religia staro-
irańska, w której najwyższe z bóstw, Ahura Mazda
(Ormuzd), bóg dobra i światła, walczy z Arymanem,
bogiem zła i ciemności.
- od awest. imienia (Ahura) M azda dosl ’(pan) Mądry’; śr.pers.: 'Or­
muzd’.
mazer(unek) piast, flader; naturalny a. malowany
deseń.
- nm. M aser ’plam(k)a; ozdobny flader, czeczota’.
mazu
mazu zool. sima, gatunek cennego łososia pacyficz­
nego występującego tylko na wybrzeżu azjatyckim,
-ja p . masu; ros. sima.
mazun, macun, mazoum, mazoni, ormiań., ormiań­
ski napój z mleka sfermentowanego, podobny do jo­
gurtu.
mazut chem. gęsta ciecz oleista pozostająca po de­
stylacji ropy naftowej, stosowana jako paliwo kotło­
we, surowiec do produkcji smarów a. (po krakowa­
niu) benzyny i lekkich olejów napędowych.
-r o s. ’jw .’ z tur., z arab. machzulat 'odpadki’.
mbira zob. kalimba.
McNamary prawo polit. „Nie można przewidzieć
skutków użycia sił wojskowych z uwagi na ryzyko
wypadku, przeliczenia się, działań niezamierzonych
i utraty kontroli nad rozwojem wydarzeń”.
- z wypowiedzi b. sekretarza obrony USA Roberta S. McNamary
w III 1987 r., w 25-lecie kryzysu kubańskiego.
mea culpa (mea maxima culpa) łac., moja wina
(moja bardzo wielka wina); por. peccavi.
meander piast, ornament ciągły w kształcie linii za­
łamującej się wielokrotnie pod kątem prostym, mo­
tyw sztuki st.gr.; zakole, zakręt koryta wijącej się le­
niwie rzeki.
- łac. Maeander, od gr. Maiandros 'rzeka w płd.-zach. Azji Mniejszej,
o krętym biegu (dziś: Menderes)’.
mea parvitas łac., moja małość, nieważność.
- historyk rz. Valerius Maximus (Prologus), ok. r. 30 n.e.; o sobie.
Measure for Measure ang., Miarka za miarkę.
- tytuł komedii (1604 r.; wystaw, poi. 1902 r.) Szekspira.
mea tenuitas łac., moja małość, błahość.
- Aulus Gellius (1 2 ,1 ,2 4 ) ok. 125-175 n.e.; o sobie.
mecenas protektor, opiekun artystów (m. sztuki), pi­
sarzy, uczonych; tytuł nadawany grzecznościowo ad­
wokatom. || mecenat opieka nad sztuką, literaturą,
nauką.
- Caius Cilnius Maecenas (73/63-8 p.n.e.), przyjaciel i doradca cesa­
rza rz. Oktawiana, opiekun artystów i poetów (m.in. Wergiliusza, Ho­
racego, Propercjusza).
mechanika nauka o ruchach i siłach (por. dynami­
ka; kinematyka; statyka); nauka o budowie maszyn;
konstruowaniu mechanizmów, maszyn. || mechani-
styczny filoz. usiłujący wyjaśnić zjawiska i proce­
sy nie będące ruchem mech. za pomocą pojęć i praw
mechaniki. || mechanizacja zastąpienie pracy ręcznej
pracą maszyn; por. automatyzacja. || mechanoskopia
dział kryminalistyki zajmujący się identyfikacją na­
rzędzi przestępstwa za pomocą badania pozostawio­
nych przez nie śladów.
- gr. mśchanikós 'dotyczący machin’ od měchaně, zob. machina;
-skop.
mecyjepot. coś nadzwyczajnego; specjał, frykas,
-jid . meccije 'jw.' odhebr. měciá 'rzecz znaleziona; osobliwość’.
mecz zawody sport.
- ang. match 'osoba (a. rzecz) dorównująca (komuś) czemuś; odpo­
wiednik; małżeństwo, partia; jw .’
362 medium
meczbol w niektórych grach sport., np. w tenisie,
rzut piłką rozstrzygający o wyniku meczu, piłka me­
czowa kończąca grę.
- ang. match ’mecz’; ball ’pilka’.
meczet muzułm. dom modlitwy.
- tur. mesdżed ’jw .’ z arab. masdżid 'miejsce kultu; świątynia’ od sa-
dżada 'padać na twarz’.
medalion ozdobne pudełeczko noszone zazw. na szyi,
zawierające miniaturę, fotografię, pukiel włosów itd.;
dekoracyjne malowidło a. płaskorzeźba w owalnym
a. okrągłym obramowaniu; motyw zdobniczy w ar­
chitekturze (wnętrz), w meblarstwie itd.; okrągły ka­
wałek mięsa a. ryby.
- fr. médaillon 'jw.' z wł. medaglione 'jp.' zgrub, od medaglia 'me­
dal'.
(Le) Médecin malgré lui fr., Lekarz mimo woli.
- tytuł komedii (1666 r.) Moliera.
medęn ągan gr., wszystko w miarę; w niczym za
wiele; zob. ne quid nimis.
- przypisywane różnym mędrcom gr. (Chilon, Solon, Sokrates itd.).
medęn thaumądzein gr., nie dziwić się niczemu;
zob. nil admirari.
- przypisywane Pitagorasowi przez Plutarcha (Moralia).
media zob. medium. || mediacja pośredniczenie
w sporze w celu doprowadzenia do zgody. || media-
geniczny przedstawiający się korzystnie, efektownie
w mediach masowego przekazu. || mediana statyst.
wartość środkowa, powyżej i poniżej której znajdu­
je się równa liczba jednostek; geom. odcinek łączą­
cy wierzchołek trójkąta ze środkiem przeciwległego
boku; odcinek łączący środki równoległych boków
trapezu. || mediator pojednawca, rozjemca.
- śrdw.łac. mediatio 'mediacja' i późn.łac. mediator 'pośrednik' od
mediare 'pośredniczyć w sporze’ z łac. medius 'środkowy; bezstron­
ny’ (por. medium; mezzosopran; midinetka); śrdw.łac. mediana (véna)
'środkowa (żyła)’ z łac. mediana r.ż. od medianus 'środkowy' z me­
dius, zob. wena; fotogeniczny.
mediatyzacja hist. przejście władzy zwierzchniej
sprawowanej na danym terytorium przez cesarza rz.-
-nm. na innego, podległego mu władcę; w XIX w.
wcielanie udzielnych księstw i hrabstw nm. do więk­
szych krajów nm.
- nm. Mediatisierung 'jw.' od mediat 'pośrednio zawisły’ z łac. me­
dius, zob. mediacja.
mędice, cura te ipsum łac., lekarzu, ulecz samego
siebie.
- z Wulgaty (Ew. wg Łuk., 4,23).
mediewistyka dyscyplina hist. poświęcona badaniu
średniowiecza.
- n.łac. Medium Aevum 'Wieki Średnie (ok. 500 n.e.-1500)’; łac. me­
dium, zob. medium; aevum 'czas życia; wiek; wieczność’.
medina dawn. dzielnica arabska w mieście płn. afry­
kańskim; por. mellah.
- płn.afrykańska nazwa miejscowa.
medio tutissimus ibis łac., środkiem pójdziesz naj­
bezpieczniej.
- z Owidiusza (Metamorfozy, 2,137).
medium (l.mn. media) osoba podatna na sugestię
i hipnozę, skłonna do somnambulizmu; osoba uwa­
 medium
żana przez spirytystów za zdolną do odczuwania zja­
wisk telepatycznych, „wywoływania duchów” itp.;
ośrodek (przewodzący); (l.mn. media) przekaźniki,
środki a. systemy przekazu wiadomości i rozryw­
ki, takie jak RTV, gazety, magazyny, plakaty, filmy,
książki, płyty gramofonów i laserofonów, taśmy ma­
gnetofonów i kasetonów, magnetowidy (magneto-
skopy, wideomagnetofony) itd.; zob. też mass media,
mixed media; muz. średni rejestr w danej skali głosu.
|| mediumizm zob. parapsychologia; spirytyzm.
-ła c . r.nij. od medius, zob. mediacja; por. mediewistyka.
medoc słynne wina, gł. czerwone, z krainy Medoc
na lewym brzegu rzeki Gironde, nad O. Atlantyckim
(zach. Francja), gdzie winnice od stuleci produkują
najlepsze czerwone wina bordo, m.in. Chateau-La-
fite, Chäteau-Margaux, Chateau-Latour i Chäteau-
-Mouton-Rothschild; por. Chateau.
Medów i Persów prawa - decyzje niezmienne, regu­
ły, normy, kanony niewzruszone, nieodwołalne, bez­
apelacyjne.
-w g B ib lii (Daniel, 6,12).
medresa muzułm. wyższa szkoła teologiczno-prawna.
- osm.-tur. medrese ’jw .’ z arab. madrasa do sl ’miejsce nauki’ od da-
rasa 'uczyć się’.
meduza zool. płciowa postać krążkopławów i licz­
nych stułbiopławów, o ciele w kształcie parasola a.
dzwonu.
- gr. Medousa 'Meduza’, zob. Gorgony. Głowę Gorgony Meduzy,
której spojrzenie zamieniało ludzi w kamień, ściął Perseusz i darował
Atenie; bogini umieściła ją na swej tarczy; zob. egida.
medycyna nauka i sztuka lekarska, ogół wiedzy
o zachowaniu zdrowia, leczeniu chorych i profilak­
tyce; wydział na wyższej uczelni, na której studiuje
się medycynę; dawn. lek.
- łac. medicina ’sztuka lekarska; lek’ z r.ż. od medicinus ’lekarski’
z medicus 'lekarz’ od pnia mederi 'leczyć’; por. remedium.
medykament przest. lek(arstwo).
- łac. medicament(um) 'lek, plaster, maść; trucizna, czary’ od medica-
re, medicari 'leczyć’ z medicus, zob. medycyna.
medyna zob. medina.
medytacje rozmyślania, dumania, rozpamiętywanie,
rozważanie; rodzaj modlitwy myślnej, rozważań rei.;
por. rekolekcje.
-ła c . meditatio l.poj. 'rozwaga; namysł; nawyk’ o d meditari 'myśleć;
roztrząsać; uczyć się’.
medżlis rada, zgromadzenie, trybunał w płn. Afiyce
a. płd.-wsch. Azji; (gmach) parlament(u), np w Ira­
nie, Iraku.
- osm.tur. ’jw .’ z arab. madżlis 'posiedzenie; rada’ od dżalasa 'odby­
wać posiedzenie’.
meerschaum [wym. męirszaum] przest. pianka,
pianka morska, sepiolit, b. lekka biała glinka, uwod­
niony zasadowy krzemian magnezu, minerał wydo­
bywany gł. w Azji Mniejszej, z którego wyrabia się
fajki, cygarniczki itp.; fajka z pianki morskiej.
- nm. 'piana morska; jw .’; M eer ’morze’; Schaum ’piana’.
mefistofeliczny, mefistofelowy szatańsko przewrotny;
szyderczy, sardoniczny, sarkastyczny, drwiący, szatań­
ski (zwł. śmiech); demoniczny; por. faustowsłd.
363 meiosis
-M efisto(fel), Melistofeles, diabeł w różnych wersjach legendy o Fau­
ście, zwł. u Goethego: hebr. mephir 'niszczyciel’; tophel 'kłamca’.
MEGA- w złożeniach: duży, wielki; wyższego rzę­
du; (nienormalnie) powiększony; mający określoną
część wielkich rozmiarów; dający się rozróżniać a.
zidentyfikować bez użycia mikroskopu; (M) milion
jednostek podstawowych. || megafon obudowany ze­
spół głośników o dużej sile dźwięku; por. giganto-
fon. || MEGAL(O)- w złożeniach: wielki, olbrzymi,
wspaniały; imponujący; powiększający; med. nienor­
malnie duży. || megality przedhist. budowle kamien­
ne stawiane bez zaprawy, zwł. grobowe i sakralne. ||
megalomania mania wielkości; przesadne wyobra­
żenie o własnej wartości. || megalopolis st.gr. okre­
ślenie 'wielkiego miasta’ wskrzeszone w 1957 r.
przez Jeana Gottmanna na oznaczenie amer. kom­
pleksu miejskiego rozciągającego się od Waszyng­
tonu do Bostonu; rozszerz, olbrzymia konurbacja
utworzona przez łańcuch aglomeracji miejskich; zob.
Bosnywash. || megaron staroż. w pałacach mykeń-
skich reprezentacyjny, prostokątny budynek o jed­
nym pomieszczeniu z wejściem na krótszej ścianie,
podstawowa forma planu świątyni gr. i pomieszczeń
dla mężczyzn w domu gr.
- gr. megaron ’jw.’ od megas dpn. megälou 'wielki’; zob. -lit-; -mania.
megaryjskie łzy - płacz nieszczery, umyślnie,
sztucznie wywołany; łzy krokodyle.
- Megara, miasto w Grecji śr., słynące w staroż. z handlu cebulą (gr.
Megareön dakrya; łac. Megarensium lachrymae); por. Erazm {Ada­
gia, 2, 5,20).
megatona (siła wybuchu =) milion ton (TNT); por.
kilotona.
- zob. mega-; tona.
megiera jędza, wiedźma, piekielnica, sekutnica.
- łac. Megaera z gr. Megaira, zob. Erynie.
megilla w literaturze żyd. - zwój nawinięty na drąż­
ki zawierające dzieje sławnych ludzi historii żyd.,
zazw. bogato zdobiony inicjałami i iluminacjami,
a od XVII w. miedziorytami i drzeworytami, zwł.
zwój zawierający biblijną Ks ięgę Estery, który trady­
cyjnie odczytuje się w czasie święta Purim w syna­
godze; jest to szczególnie długi zwój stąd rozszerz.:
każda nazbyt szczegółowa i nużąca opowieść.
-hebr. magillah 'zwój’.
mehr Licht! nm. więcej światła!
- rzekomo ostatnie słowa Goethego (22 III 1832 r.).
meine Ruh’ ist hin, mein Herz ist schwer nm., mój
spokój znikł, na sercu ciężko.
- z Goethego {Faust, Fragment, Izba Małgorzaty).
mein Liebchen was willst du mehr? nm., czegóż
chcesz więcej, kochanie?
- z Heinego (Powrót, 62), 1823 r.
mein schönes Fräulein, darf ich wagen? nm., pięk­
na panienko, czy się ważyć mogę (podać jej ramię
z opieką na drogę)? (tł. W. Kościelskiego).
- z Goethego {Faust, Fragment, Ulica).
meiosis gr., chwyt stylistyczny: umyślne osłabienie,
powściągnięcie wypowiedzi, Understatement, litotes,
przeciwieństwo hiperboli (przesadni).
meistersingerzy
meistersingerzy [wym. majsterzyngęrzy] miesz­
czańscy poeci (autorzy pieśni) w nm. prowincjach
płd., gł. nadreńskich, zwł. w Norymberdze, w X IV -
XVI w.
- nm. Meistersinger (a. -sdnger) ’śpiewacy-mistrzowie’; Meister
'mistrz’ (por. burmistrz; koncertmistrz; kwatermistrz; majstersztyk;
misterny; wachmistrz) z łac. magister, zob. magister; nm. singen
'śpiewać’.
meitner chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany
sztucznie, transuranowiec.
- ku czci austr. fizyczki Lise Meitner (1878-1968).
Mekka miejsce uważane za centrum jakiejś działal­
ności, ośrodek określonych zainteresowań, cel dążeń,
aspiracji, pielgrzymek osób praktykujących, znaw­
ców, amatorów, hobbistów itd.
- ośrodek relig. i cel pielgrzymek muzułmanów: św. miasto ze świą­
tynią Kaaba i miejsce urodzenia (ok. r. 570) Mahometa (w zach. czę­
ści Arabii Saudyjskiej).
melancholia posępnica, przest., med. głęboka depre­
sja psychiczna; smutek, przygnębienie, splin, chan­
dra. || melancholik zob. temperament. || melanizm
brunatne a. czarne zabarwienie ciała, wywołane nad­
miernym nagromadzeniem się ciemnych pigmentów
(melaniny) u niektórych osobników danego gatunku
ssaków, ptaków i motyli. || melanoma czerniak, med.
nowotwór złośliwy skóry, którego komórki zawierają
czarny i brunatny pigment (melaninę).
- późn.łac. melancholia 'melancholia pochodząca z czarnej żółci’; gr.
melas dpn. melanos 'czarny’; zob. chole-.
melanż mieszanina, mieszanka; pomieszanie różno­
ści, miszkulancja, groch z kapustą, miszmasz, bigos
(hultajski); włóczka, dzianina ze splotu różnobarw­
nych nitek; porcja lodów złożona z różnych smaków;
dawn. kawa ze śmietanką, z kremem.
- fr. melange 'mieszanina’ od meler 'mieszać’.
melba owoce (zwł. brzoskwinie) z lodami wanilio­
wymi, sokiem malinowym i kremem; por. sundae.
- fr. ’jw .’ od pseudonimu słynnej austral. śpiewaczki operowej Helen
Mitchell-Porter-Armstrong (1861-1931): Nellie Melba, wybranego
dla uczczenia rodzinnego Melbourne (stolicy stanu Wiktoria w Au­
stralii), nazwanego tak w 1837 r. z okazji wizyty premiera bryt., Wil­
liama Lamb, lorda Melbourne.
meliczny lit., muz. pieśniowy; śpiewny; liryczny.
- gr. melikós 'śpiewny’ od melos, zob. melo-.
melijski głód - klęska, widmo głodu, dotkliwy,
straszny głód.
- w komedii (414 r. p.n.e.) Arystofanesa Ptaki, Prolog, sc. 4, mówi się
o „melijskich głodomorach”, czyniąc aluzję do cierpień mieszkańców
Melos (dziś Milos) doznanych w czasie oblężenia, na rok przed wy­
stawieniem komedii.
melioracja trwałe polepszanie właściwości fizycz­
nych gleby, gł. przez regulację jej stosunków wod­
nych; dawn. ulepszanie, naprawa.
- późn.łac. melioratio 'ulepszenie’ z meliorare 'poprawiać’ od łac.
melior 'lepszy’.
mełior est canis vivus leone mortuo łac., lepszy pies
żywy, aniżeli martwy lew.
- z Wulgaty (Eklezjastes, 9,4).
melisa (lekarska) bot. rojownik.
- gr. melissa, melitta 'pszczoła’ od meli dpn. melitos 'miód’.
364 mełamed
melius non tangere, clamo łac., oświadczam (wam):
lepiej (mnie) nie tykać.
- z Horacego (Satyry, 2 ,1 ,4 5 ).
melizmat muz. figura melodyczna śpiewana na jed­
nej zgłosce tekstu, obejmująca od dwu do kilkuna­
stu a. więcej dźwięków. || melizmatyka zespół fi­
gur melizmatycznych, charakteryzujących muzykę
chorałową (np. Alleluja i Kyrie), orientalną i płd.sło-
wiańską.
- gr. melisma 'śpiew; melodia’ od melidzein 'śpiewać’ z melos,
zob. melo-.
mellah dawn. dzielnica żydowska w mieście płn.
afrykańskim; por. medina.
- płn.aiiykańska nazwa miejscowa.
MELO- w złożeniach: pieśń; śpiew; melodia; muzy­
ka; nuty. || melodramat patetyczny, sentymentalny
dramat o sensacyjnej fabule i moralizującej tenden­
cji, operujący banalnymi środkami art.; w XVIII w.
utwór dramatyczny (zwł. wł.) z muzyką i melodekla-
macją. || melodyka ogół zjawisk w zakresie melodii,
cechujących utwór muz., twórczość kompozytora,
okres hist., styl muz. itd. || meloman zapalony miło­
śnik muzyki. || melotron wielogłosowy, skomputery­
zowany, klawiszowy instrument elektroniczny naśla­
dujący dźwięki instrumentów tradycyjnych, zwany
„organami smyczkowymi”
- gr. melóidla 'śpiew’ od melos 'członek (ciała); pieśń; skarga; melo­
dia’ (por. meliczny); zob. dramat; -man; -tron.
melon bot. roślina jednoroczna z dyniowatych po­
chodząca z terenów zwrotnikowej Azji i Afryki,
o dużych, kulistych, jadalnych owocach w twardej
okrywie; owoc tej rośliny. || melonik sztywny, zazw.
czarny kapelusz męski o półkulistej główce i wą­
skim, nieco podgiętym rondku.
- fr. (chapeau) melon 'melonik’; melon bot. 'melon’ z późn.łac.
melo dpn. melonis, skr. od melopepo 'ogórek; melon; dynia’ z gr.
melopepón 'melon’; melon 'jabłko; owoc’; pepón 'dojrzały, miękki,
miły; arbuz’.
melopeja melodeklamacja.
- gr. melopoila 'sztuka układania pieśni’, zob. melo-; poiln z poie-
in, zob. poemat.
Melpomena mit. gr. Muza śpiewu, później tragedii,
przedstawiana z maską tragiczną.
- gr. Melpomene 'śpiewaczka; jw.’ od melpein 'śpiewać'.
melszpejz, melszpajz przest. legumina parzona
z mąki, mleka i jaj.
- nm. Mehlspeise 'legumina, potrawa mączna’; Mehl 'mąka’; Speise
'potrawa’.
melting pot ang., tygiel; miejsce a. sytuacja, w któ­
rych odbywa się stapianie ras i socjokulturowa asy­
milacja (jak w USA, Brazylii, Izraelu); ludność pod­
legająca tym procesom w takich miejscach i takich
sytuacjach.
- ang. ’jw.’; melt 'topić (się)’; pot. 'garnek’.
meluzyna urodziwa czarodziejka z fr. romansów
śrdw., przybierająca niekiedy postać półwęża a. sy­
reny; por. ondyna.
- fr. Melusine ’jw.’
mełamed nauczyciel w chederze.
-hebr. melammedh 'nauczyciel'.
 membrana
membrana sprężysta cienka powłoka (przepona) za­
mocowana na obrzeżu, drgająca pod wpływem fal
dźwiękowych a. zmiennego pola magnetycznego;
dawn. błona; pergamin; dokument, rewers. || mem­
branofony instrumenty perkusyjne, których źródłem
dźwięku jest drgająca skóra a. błona (jak bębny, ko­
tły, werble).
- łac. ’skóra (okrywająca członki); błona; pergamin’ od membrum
'członek (ciała, grupy społ.)’; zob. -fon-.
membrum virile łac., anat. członek męski.
memento coś, co służy jako przestroga, zwł. w spra­
wach dotyczących postępowania w życiu. || memento
mori przypomnienie, że nie można uniknąć śmierci;
coś, co służy przypomnieniu o śmierci (pozdrowienie
używane przez kamedułów, kartuzów i trapistów). ||
meminisse iuvabit zob. forsan et haec...
- łac. memento mori 'pamiętaj, że musisz umrzeć’; memento 2. os.
cz. przyszłego trybu rozkazującego od meminisse 'pamiętać'; mori
'umierać'.
memorabilia łac., rzeczy wiekopomne, godne zapa­
miętania.
memorandum nie podpisane, nieformalne pismo
dypl., będące konspektem, streszczeniem, krótkim
wyłuszczeniem jakiejś sprawy lub zestawieniem fak­
tów a. zagadnień (por. aide-mémoire; pro memoria);
przest. notatka dla pamięci. || memoriał pismo do
władz uzasadniające projekt lub prośbę a. wyjaśnia­
jące sprawę; zawody sport, o memoriał (ku czci) nie­
żyjących zasłużonych sportowców.
- łac. memorandum 'to, co należy pamiętać (z r. nij. od memorandus
z memorare 'przypominać') i póżn. łac. memoriale 'pamiętnik' (z. łac.
r. nij.od memoralis 'pamiątkowy' z memoria 'pamiętać') od memor
'pamiętliwy; wdzięczny; pamiętny’.
memuar przest. pamiętnik. || memuarystyka przest.
pamiętnikarstwo.
- fr. mémoire 'memoriał; rachunek; (w l.mn.) pamiętnik’ od 'pamięć'
z łac. memoria, zob. memoriał.
menada bachantka; przen. kobieta nienaturalnie pod­
niecona, chorobliwie podekscytowana.
- łac. maenas dpn. maenadis 'bachantka' z gr. mainós dosl 'szalo­
na; kobieta ogarnięta ekstatycznym szałem dionizyjskim’ od maines-
thai 'być szalonym’.
ménage á trois fr., trójkąt małżeński.
(Un) Ménage de garęon fr, Kawalerskie gospodar­
stwo.
- tytuł powieści (1842 r.) Balzaka.
menakme med. okres w życiu kobiety od pierwszej
do ostatniej menstruacji. || menarche med. pierwsza
menstruacja.
- gr. měn, zob. menopauza; zob. akme; arche.
menażeria przedsiębiorstwo obwożące na pokaz
dzikie zwierzęta w klatkach; pomieszczenie, gdzie
zwierzęta te pokazywane są publiczności. || menaż­
ka naczynie do pobierania a. przenoszenia posiłków
lub przygotowywania ich w warunkach obozowych.
- fr. ménagerie 'menażeria' od menager 'oszczędzać; pokierować
czym; obmyślić’ z ménage 'gospodarstwo (domowe); małżeństwo’.
mendelew chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany
sztucznie; zob. aktynowce.
365 menos
- ku czci chemika ros.: Dmitrij I. Mendelejew (1834-1907).
mendelizm biol. zasady rządzące dziedziczeniem,
sformułowane przez czeskiego mnicha augustiań­
skiego Johanna Gregora Mendla (1822-84) na pod­
stawie jego badań nad krzyżowaniem rośliny samo-
pylnej - grochu siewnego.
mendykanci mnisi zakonów żebrzących (jałmużni-
czych), utrzymujących się tylko z otrzymywanych
ofiar.
- łac. mendicans p.pr. od mendicare 'żebrać' z mendicus ’ żebrak’.
menedżer kierownik, dyrektor wielkiego przedsię­
biorstwa kapitalistycznego; opiekun i organizator
występów zawodowego sportowca (np. boksera) a.
zawodowej drużyny sport.
- ang. manager 'kierownik, zarządca; prawn. powiernik’ od manage
'potrafić; kierować (przedsiębiorstwem); opiekować się’ z wł. maneg-
giare, zob. maneż.
me nemo ministro fur erit łac., nie będę pomocni­
kiem złodzieja; nikt przy mojej pomocy kraść nie bę­
dzie.
- z Juwenalisa (Satyry, 3,46).
mene, tekeł... zob. mane, thekel...
menhir pojedynczy nie ociosany blok kamienny,
ustawiony na sztorc, będący zabytkiem jednej z kul­
tur neolitycznych; por. dolmen.
- bret. maen, měn 'kamień'; por. dolmen; hir 'długi'.
Meniěra choroba med. grupa objawów wodniaka
błędnika: upośledzenie słuchu, dzwonienie i szum
w uszach, zawroty głowy.
- od nazwiska lekarza fr. Prospera Meniere’a (1799-1862), który
w 1861 r. po raz pierwszy opisał tę chorobę.
menisk zakrzywiona, wypukła (m. górny) a. wklę­
sła (m. dolny) powierzchnia cieczy w pobliżu ścianek
naczynia; soczewka wklęsłowypukła.
- gr. měnískos zdrobn. od méně 'księżyc'.
mennica zakład, w którym bije się monety, medale,
ordery itp.
- nm. Münze 'moneta; mennica; medal’ z łac. moneta 'pieniądz; men­
nica’ od przydomka Junony łuno Moneta, zob. mincarstwo.
mennonita członek protestanckiego ugrupowania
anabaptystów, powstałego w XVI w. we Fryzji, od­
rzucającego chrzest dzieci, przysięgę i służbę wojsk,
i urzędniczą.
- od imienia fryzyjskiego reformatora relig.: Menno Simons (ok.
1496-1559).
menopauza okres następujący po okresie przekwita-
nia kobiety; por. klimakterium; menakme.
- fr. ménopause ’jw .’; gr. měn 'miesiąc; nów’; fr.pause 'pauza, prze­
rwa’ z gr. pausis 'jp.'
menora u Żydów - siedmioramienny świecznik li­
turgiczny.
- hebr. 'świecznik; lichtarz’.
menos stan umysłu, usposobienie, prowadzące czło­
wieka do sukcesów; por. ate.
-g r . 'zapał; chęć; wola; odwaga; gniew; siła; moc’.
mensa
mensa Kość. rz.kat. płyta (kamienna) stanowiąca
wierzch ołtarza; pewne dobra kościelne przeznaczo­
ne na utrzymanie biskupów, kapituły itp.
- łac. 'stół’; por. komensalizm.
mens agitat molem łac., duch porusza materię; pier­
wiastek duchowy ożywia wszechświat; przen. okre­
ślenie przewagi inteligencji, rozumu nad materią.
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 727).
Menschliches, Allzumenschliches nm., Ludzkie, ar-
cyludzkie.
- tytuł pracy (1878 r.) F. W. Nietzschego.
mens rea łac., prawn. intencja przestępcza.
mens sana in corpore sano łac., zdrowy duch (ro­
zum) w zdrowym ciele.
- z Juwenalisa (Satyry, 10, 356); bogów prosimy tylko o zdrowy roz­
sądek w zdrowym ciele.
menstruacja med. miesiączka.
- późniąc, menstruatus p.p. od menstruari 'miesiączkować' z łac.
menstrua 'jw.' od mensis 'miesiąc'; por. semestr; trymestr.
mentalność umysłowość; swoisty, charakterystycz­
ny dla jednostki a. grupy społ. sposób myślenia, uwa­
runkowanie biol. i społ. || mente captus łac., [wym.
kap...] ograniczony umysłowo, tępy, jołop, półgłó­
wek. || mente et malleo łac., myślą i młotem (dewiza
geologów i archeologów).
- późn.łac. mentalis 'umysłowy' od łac. mens dpn. mentis 'umysł'
(por. demencja; komentator; reminiscencja); captus 'pojmany; pozba­
wiony’ od capere, zob. antycypacja.
mentis penetralia łac., najgłębsze zakamarki umy­
słu (świadomości).
- z Klaudiana, poety łac. z IV/V w. n.e.
mentor doświadczony doradca, przewodnik (życio­
wy), wychowawca, nauczyciel. || mentorski (do­
kuczliwie, apodyktycznie) moralizatorski.
- od imienia Mentora, przyjaciela Odyseusza i wychowawcy jego
syna Telemacha w Odysei Homera (2, 225 i nast.); postać Mentora
często przybierała bogini Atena (2,267; 22,205; 24, 546).
mentyk, mente wierzchni narodowy ubiór węg., krót­
ki płaszcz noszony w XVI-XVIII w. na dolmanie.
- węg. mente.
menu [wym. menu] jadłospis; inf. spis opcji i po­
leceń dostępnych w danej sytuacji w danym pro­
gramie komputerowym. Menu ułatwia wybór funk­
cji programu, z której użytkownik chce skorzystać;
por. puli down menu, user fnendliness, komputero­
wa mysz, program. || menuet lekki, wytworny ta­
niec dworski w tempie umiarkowanym, w takcie
trójdzielnym, rozpowszechniony we Francji i Anglii
w XIV-XVIII w.
- fi*, menuet 'jw.' od menu 'drobny; drobiazgi; jw.’ z łac. minutus, zob.
minuta.
menzurka laboratoryjny cylinder miarowy z po-
działką do mierzenia objętości cieczy.
- łac. mensura 'miara' od metiri 'mierzyć'.
meorum finis amorum łac., koniec (tj. ostatnia z)
moich miłości.
- z Horacego (Pieśni, 4,1 1 , 31).
366 merkantylizm
mer we Francji - obieralny przewodniczący rady mu­
nicypalnej (gminy, okręgu w Paryżu), będący zara­
zem reprezentantem władzy adm. || merostwo urząd,
godność, kancelaria mera; budynek kancelarii.
- fr. maire 'jw.' z łac. maior, zob. major.
Mercatora rzut rodzaj odwzorowania kartogra­
ficznego, rzut dokonany ze środka Ziemi na walec
otaczający ją i dotykający jej na równiku; południ­
ki i równoleżniki odwzorowują się jako linie proste,
a bieguny - jako punkty w nieskończoności; rzut sto­
sowany zwykle na mapach morskich.
- od nazwiska największego kartografa XVI w., Flamanda Gerardusa
Mercatora (właśc. Gerharda Kremera, 1512-94).
merceryzacja nadawanie przędzy, tkaninie baweł­
nianej a. włóknom sztucznym wytrzymałości, poły­
sku i podatności na barwienie przez działanie na nie
roztworem wodorotlenku (np. sodowego) na maszy­
nach zwanych merceryzarkami.
- od nazwiska chemika ang., wynalazcy tego procesu technol.: John
Mercer (1791-1866).
Mercredi de Cendres fr., zob. Ash Wednesday.
Merdre! fr., Grrrówno!
- z Alfreda Jarry ( Ubu roi 'Ubu król’), 1896 r.
měre-célibataire fr., kobieta niezamężna, mająca
dziecko a. dzieci (określenie nie mające pejoratyw­
nego odcienia terminu „fille-mere”).
merenga ciastko z ubitego na pianę białka i gęstego
syropu, lekko wypieczone, przekładane konfiturami
a. kremem; por. beza.
- fr. meringue 'jw.'
merengue [wym. meręnge] amer.hiszp., pop. domi-
nikańsko-haitański taniec towarzyski z charaktery­
stycznym powłóczeniem nogą.
měře sociále fr., dosł. ’matka społeczna’, matka wy­
chowująca dziecko, które nosiła (albo go nie nosiła)
w swojej macicy w okresie życia płodowego; por. fa­
milie sociál.
merit system ang., dosł. ’system zasług’; system
mianowania i awansowania na stanowiska w urzę­
dach publ. tylko osób mających odpowiednie kompe­
tencje (zazw. w drodze egzaminów konkursowych);
por. spoils system. || meritum właściwa, istotna treść
sprawy; zasadniczy przedmiot sprawy (w odróżnie­
niu od jej cech formalnych); dctwn. zasługa; por. ar­
gumentům ad rem. || merytoryczny odnoszący się do
meritum.
- śrdw.łac. meritorius 'zasłużony' z łac. 'zyskowny' od meritum 'za­
sługa' z r.nij. od meritus p.p. od merere, mereri 'zarobić; zasłużyć’;
por. emerytura.
merkantylizm polityka ekon. monarchii absolut­
nych XVI-XVIII w., dążąca do gromadzenia pienią­
dza kruszcowego gł. przez rozwój przemysłu chro­
nionego wysokimi cłami przywozowymi i popiera­
nie eksportu wyrobów przem. || merkantylny ku­
piecki, handlowy.
- wł. mercantile 'jw.' od mercante 'kupiec' z łac. mercari 'handlować'
z merx dpn. mercis 'towar'; por. frymarczyć; komercjalizacja; markie-
tanka; marketing; marszand; supermarket.
 merkuriusz
merkuriusz down. rtęć; cławn. (M) Kurier, Goniec
(w nazwie gazety).
- lac. Mercurius mit. rz. 'Merkury, bóg handlu i poseł bogów’ (zob.
herma; por. kadyceusz); planeta Merkury.
merla gaza; gruby gumowany muślin używany m.in.
w introligatorstwie i w krawiectwie (na podkładki
usztywniające).
- od miejscowości Marły, ośrodka tekstylnego pod Valenciennes
(płn.-wsch. Francja).
merostwo zob. mer.
Merrie Englan ang., dosł. 'miła, urocza Anglia’, sta­
re określenie Anglii jako kraju, w którym żyje się
przyjemnie (przymiotnik merrie, dziś merry, nie­
koniecznie musi tu oznaczać ’wesoła’); por. la bel­
le France.
merynos rasa cienkorunnych owiec, hodowanych
dla wełny.
- hiszp. merino (l.mn. merinoś) ’jw .’
merytokracja rządy osób najbardziej utalentowa­
nych i stojących najwyżej pod względem intelektu,
które awansowały na swe stanowiska zgodnie z 'sys­
temem zasług’, zob. merit system.
- ang.bryt. meritocracy ’jw .’; z lac. meritum 'zasługa'; zob. -kracja.
merytoryczny zob. meritum.
mesa, messa jadalnia dla załogi statku; gł. kajuta
jachtu.
- ang. mess 'nieład; brud; pomyje; paskudztwo; wojsk, kasyno; jw.’
z późn.łac. missus 'danie' z p.p. od meittere 'postawić' z łac., zob. misja.
mesjanizm wiara w przyjście Mesjasza; ruch ideolo­
giczny a. system idei, wg których zbawienie ludzko­
ści (a. wyzwolenie religijne czy polit, narodu) nastąpi
po przyjściu Mesjasza; mistyczna wiara w posłan­
nictwo własnego narodu, wybranego przez Boga do
wypełnienia zbawczej misji. || Mesjasz oczekiwany
odkupiciel, zbawiciel, pomazaniec boży (zwł. przepo­
wiadany przez proroków St. Testamentu; Chrystus).
- gr. Messías od aram. Měszichá, hebr. Masztach 'pomazaniec; Me­
sjasz’; por. antychryst.
meskalina narkotyk, alkaloid otrzymywany z so­
ku meskalu, kaktusa meksykańskiego, wywołujący
fantastyczne omamy wzrokowe i objawy katalepsji;
por. pejotl.
- hiszp. mezcal 'wódka z agawy’ z jęz. nahuatl mexcalli 'jp. ’; metl
'agawa'; (i)xcalli 'wywar'.
meskineria przest. małostkowość, ubóstwo ducho­
we, pospolitość, jałowość uczuć, płytkość myśli. ||
maskineryjny.
- fr. mesquinerie 'małostkowość; skąpstwo’ od mesquin 'skąpy; ma­
łostkowy; nędzny, mamy’ z wł. meschino 'jp.' od arab. miskin 'bied-
ny’.
mesmeryzm system leczniczy oparty na rzekomo
istniejącym w świecie „fluidzie uniwersalnym”, któ­
ry w postaci „magnetyzmu zwierzęcego” emanuje
z człowieka, reguluje układ nerwowy i leczy różne
choroby.
- od nazwiska twórcy systemu, lekarza nm.: Franz Anton Mesmer
(1734-1815).
messa zob. mesa.
367 metafraza
Messalina rozpustnica.
- od imienia Messaliny Walerii, okrutnej i rozwiązłej trzeciej żony rz.
cesarza Klaudiusza, straconej w r. 48 n.e.; por. Juwenalis, 6,116; Pli­
niusz St. Historia naturalna, 10, 172.
messidor dziesiąty miesiąc fr. kalendarza republi­
kańskiego; Tabl. 38.
- fr. 'jw.' z łac. messis 'żniwo' + gr. doron 'dar',
messieurs zob. monsieur.
meszty reg. przest. lekkie pantofle, zwł. sukienne,
z giętkimi spodami.
- tur. mest 'pantofle bez obcasów’.
meszuge wariat; niespełna rozumu.
- jid. z hebr. měszuggá.
MET(A)- w złożeniach: późniejszy; następny; po;
tylny; późniejsza lub wyżej zorganizowana a. bar­
dziej wyspecjalizowana forma; z (czym); występu­
jący wraz (z); prze-; zmiana, przekształcenie; poza-;
przewyższający, wykraczający poza; (nauka, dyscy­
plina nauk.) wyższego stopnia; metodologia, teoria,
system określonej nauki (dedukcyjnej).
- gr. metá 'wśród, między; łącznie z (czym); pod; z tyłu; po;
według’.
metąbasis przejście (w czasie przemawiania) od jed­
nego tematu (przedmiotu, punktu) do innego, zwł.
gdy użyte jako chwyt, manewr retoryczny.
- gr. 'przejście' od metabainein 'przechodzić, zmieniać się’; zob.
meta-; bainein 'chodzić; kroczyć’.
metabolizm przemiana materii, zespół reakcji
chem. zachodzących w żywych organizmach, zazw.
z udziałem enzymów; procesy syntezy (anabolizm),
polegające na tworzeniu się ze związków prostszych
związków bardziej złożonych i przyswajaniu ich or­
ganizmowi (asymilacja), oraz procesy rozpadu (kata­
bolizm), polegające na rozszczepieniu substancji bar­
dziej złożonych na prostsze (dysymilacja).
- gr. metabolś 'przemiana' od metabállein 'zmieniać'; zob. meta-;
balista.
metafizyka dział filozofii zajmujący się przedmiota­
mi wykraczającymi poza doświadczenie i zmierzają­
cy do poznania „istoty” rzeczy; nauka o pierwszych
zasadach bytu; ontologia (i kosmologia a. gnoseolo-
gia); metoda w filozofii przeciwstawna dialektyce,
ujmująca zjawiska statycznie, ahistorycznie i w izo­
lacji od innych; pot. oderwane od rzeczywistości,
spekulacje myślowe, niezrozumiałe wywody, mętne
rozumowanie.
- śrdwłac. metaphysica (l.mn.) z gr. (ta) metá (ta) physiká 'te (księ­
gi), które następująpo przyrodniczych’; od dotyczącej tych zagadnień
części D ziel zebranych Arystotelesa, którą tak nazwał (wg tradycji)
wydawca, Andronikos z Rodosu (gr. filozof mieszkający w Rzymie
w I w. n.e.), gdyż następowała po „Fizyce”; zob. meta-; fizyka.
metafora figura stylist., w której jeden przynajmniej
wyraz uzyskuje inne, obrazowe, ale pokrewne zna­
czenie (jap. pieprzny dowcip); przenośnia. || metafo­
ryczny obrazowy, wyrażony za pomocą przenośni.
- gr. metaphorá 'przeniesienie; przenośnia’, zob. meta-; -for(a).
metafraza dosłowny przekład z jednego języka na
inny (przeciwieństwo parafrazy); przest. przerobie­
nie prozy na wiersz a. wiersza na prozę, stosowane
niekiedy przy przekładzie, parafraza.
metafraza
- gr. metáphrasis 'przekład’; zob. meta-; fraza.
metagram spooneryzm.
- zob. met(a)-; -gram-.
metahistoria filozofia historii.
- zob. met(a)-; historia.
metajęzyk log. język podmiotowy, język, w któ­
rym się mówi, w którym formułuje się wyniki badań
w ramach danej teorii naukowej.
- zob. met(a)-.
metalepsja fig. ret. rodzaj metonimii polegający na
zastąpieniu jednego sensu przenośni przez inny.
- gr. metálěpsis 'zmiana; udział’; zob. met(a)-; lambánein ’brać’.
métallo pop. francuski robotnik pracujący w zakła­
dach metalurgicznych; metalowiec.
- fr. 'metalowiec’ pop. od ouvrier métallurgiste ’jw .’; ouvrier 'ro­
botnik’ z łac. operarius 'pracujący fiz.’ od operari, zob. opera; me­
talurgia.
metalurgia procesy otrzymywania metali z rud; na­
uka o tych procesach.
- gr. mětallourgeín 'eksploatować kopalnię’; métallon 'kopalnia; kru­
szec, metal’; érgon, zob. erg.
metameria biol. segmentacja, podział całego a. czę­
ści ciała zwierzęcia na powtarzające się metame-
ry, segmenty, odcinki ułożone jeden za drugim (jak
u pierścienic, np. dżdżownic).
- zob. meta-; (izo)mery.
metamorficzne skały - przeobrażone. || metamor-
fizm wtórne przeobrażenie skał magmowych i osa­
dowych w skorupie ziemskiej pod wpływem wy­
sokiej temperatury. || metamorfoza przeobrażenie
(się), przekształcenie się jednej formy w inną, zmia­
na wyglądu zewnętrznego; zool. przemiany larwy od
wyklucia się do osiągnięcia postaci dorosłej.
- gr. metamórphosis 'przekształcenie’; zob. meta-; morf-.
metanol zob. metylowy alkohol,
metapsychologia zob. parapsychologia,
metastaza med. przerzut.
- gr. metástasis 'przeniesienie; (wy)wędrowanie; zmiana’ od methi-
stánai 'zmieniać’; zob. met(a)-; histánai, zob. statyczny.
metateza przestawka, przestawienie głosek w wyrazie;
przekładnia, zmiana zwykłego szyku słów dla wzmo­
żenia wyrazistości wypowiedzi; por. permutacja.
- gr. metáthesis 'przestawienie; odsunięcie; zmiana’; zob. meta-;
teza.
metazoa zool. wielokomórkowce; por. protozoa.
- zob. meta-; -zoa.
metekowie zob. metojkowie.
metempsychoza wędrówka dusz; reinkarnacja.
- gr. metempsýchosis ’jw .’; zob. met(a)-; émpsychos 'ożywiony, na­
tchniony’; em- zob. en-; zob. psycho-.
meteor jedno z licznych ciał niebieskich o niewiel­
kiej masie (pyłki, bryły), obiegających Słońce po or­
bitach eliptycznych. || meteorologia fizyka atmosfe­
ry; nauka zajmująca się przewidywaniem pogody. ||
meteoropata med. osoba szczególnie uczulona na
lokalne zmiany klimatyczne, zwł. na wahania ciśnie­
nia atmosferycznego. || meteorotropowa choroba -
368 metopa
med. na której objawy wywierają wpływ lokalne zja­
wiska klimatyczne. || meteoryt część meteoru, która
nie wyparowała w przelocie przez atmosferę i spadła
na powierzchnię Ziemi. || meteoryzm med. wzdęcie,
bębnica; (wysokościowy) med. lotri. objawy związane
z rozszerzaniem się objętości gazów w organizmie
wywołane obniżeniem ciśnienia atmosferycznego.
- fr. meteorisme 'bębnica’ z gr. metedrismós dosł. 'podnoszenie’ od
meteoridzein 'podnosić’ i gr. meteóron 'zjawisko astr., niebieskie’
(z r.nij.) od meteóros 'napowietrzny’; zob. -pata; -trop-.
metheglin walijski miód pitny, zazw. z korzeniami.
- ang. z walij. meddyglyn; meddyg 'medyk’ z łac. medicus\ llyn 'na­
pój; jezioro’.
metier fr. [wym. metję] rzemiosło; zawód, fach.
metka 1. gatunek kiełbasek poznańskich z mielonej,
surowej wieprzowiny. 2. metryczka fabryczna, przy­
czepiona a. przyszyta do gotowego produktu, okre­
ślająca jego istotne dla odbiorcy cechy (gatunek, wy­
miar, cenę itp.).
- 1 . nm. Mettwurst 'kiełbasa z siekanego mięsa z przyprawami’; Mett
'chuda wieprzowina’; Wurst 'kiełbasa’. 2. ros. mietka 'znak, karb;
oznakowanie’ od m ietit’ 'celować, zmierzać; znaczyć; opatrzyć zna­
kiem’.
metkal rzadkie płótno bawełniane bez apretury, uży­
wane na tanią bieliznę (szpitalną, wojsk.) i przez ta­
picerów.
-tur. mythal 'perkal’.
metoda sposób postępowania, stosowany świado­
mie, konsekwentnie i systematycznie; zespół czyn­
ności i środków użytych dla osiągnięcia celu; sposób
wykonania zadania, rozwiązania problemu; zespół
założeń ogólnych, przyjętych w określonych bada­
niach. || metodologia znawstwo hist., analityczne,
krytyczne i normatywne metod badań nauk., budowy
systemów nauk., wyrażania i utrwalania osiągnięć
nauki. || metodyka zbiór zasad, sposobów wyko­
nywania określonej pracy a. osiągnięcia określone­
go celu; szczegółowe normy postępowania właściwe
danej nauce; (w. nauczania) dydaktyka szczegółowa.
|| metodysta członek ugrupowania relig., powstałego
w XVIII w. jako próba zreformowania Kość. angli­
kańskiego, które później, oddzielone od niego, roz­
powszechniło się jako odrębny Kościół, gł. w USA.
- gr. methodikós 'metodyczny’ od methodos 'badanie; metoda’; zob.
met(a)-; hodós zob. -oda.
metojkowie, metekowie wolna ludność napływowa
w miastach staroż. Grecji, nie posiadająca pełnych
praw obywatelskich.
- gr. metoikos (l.mn. metoikoi) 'przesiedleniec; jw .’; zob. met(a)-;
oikos, zob. eko-.
metonimia zamiennia, figura stylist. polegająca na
zastąpieniu nazwy rzeczy (cechy, czynności) przez
nazwę innej, lecz zbliżonej do poprzedniej stosun­
kiem przyczyny do skutku, części do całości, zawar­
tości do zawierającego itp. (np. „śmierć od miecza”,
„posiadłości korony”, „imbryk kipi”); por. peryfraza;
synekdocha.
- gr. metónymia 'przenośnia’; por. met(a)-; -onim.
metopa archit. we fryzie doryckim - pole między
tryglifami, często zdobione płaskorzeźbą; Tabl. 27.
 metopa________________________________
- ła c . z gr. metópé ’jw.’; zob. met(a)-; ope 'otwór, szczelina’.
metr (m) (I) jednostka długości podstawowa w ukła­
dzie SI. || -METR- w złożeniach: miara, przyrząd do
mierzenia; metrum. || -METRIA w złożeniach: sztu­
ka, proces a. nauka mierzenia.
- 1. fr. metre 'metr’ z gr. metron 'miara’; por. asymetria; symetria;
audiometr; barometr; diametralnie; heksametr; hipsometria; metrolo­
gia itd.
metr (II) przest. nauczyciel (zwł. tańca, muzyki, ję­
zyków).
- fr. maitre 'pan (domu); nauczyciel; mistrz’ z łac. magister zob. ma­
gister; por. metresa; mistral.
metrampaż druk. składacz formujący kolumny
(stronice) gazety, pisma, książki ze złożonych wier­
szy tekstu i z klisz.
- fr. metteur enpages dosł. 'składający w stronice; jw .’; mettre 'kłaść;
wprawić’ z łac. mittere, zob. misja; zob. en-;page 'stronica' z łac. pa-
gina, zob. pagina; por. mise en scěne.
metraż obliczane w metrach: (kwadratowych) po­
wierzchnia lokalu itp.; (liniowych) długość materia­
łu a. (taśmy filmowej) określonego filmu; {krótki m.)
film od ok. 300 do 600 m długości; {średni m.) od
600 do 2500 m; {długi m.) ponad 2500 m.
- fr. métrage 'mierzenie metryczne; długość w metrach materiału, fil­
mu’ od metre, zob. metr I.
metresa przest. kochanka, utrzymanka.
- fr. maitresse r.ż. od maitre, zob. metr II.
-metria zob. metr (I).
metro szybka, elektryczna podziemna kolej miejska
(por. subway; tube; U-Bahn; underground).
- fr. metro 'podziemna kolej miejska w Paryżu’ od métropolita-
in 'stołeczny; miejski; arcybiskupi’ z metropole 'metropolia' od gr.
mětrópolis, zob. metropolia.
metro boulot, metro dodo fr., ’metro praca, me­
tro lulu’, obraz jednostajności dnia powszedniego
w wielkim mieście.
metrologia nauka o pomiarach. || metronom takto-
mierz, przyrząd wahadłowy do ścisłego wymierzania
tempa utworu muz. (skonstruowany w r. 1816 przez
J. N. Málzla).
- zob. -metr-; -log; gr. nomos, zob. nom(o)-.
mętron ąriston gr., miara rzeczą najlepszą; por.
méden ágan.
- przypisywane różnym mędrcom starożytności,
metronom zob. metrologia.
metropolia główne (pod wzgl. ekonomicznym, kul­
turalnym itp.) miasto kraju, prowincji; stolica; pań­
stwo imperialistyczne w stosunku do swych kolo­
nii; prowincja kość. obejmująca kilka diecezji pod
zwierzchnością arcybiskupa-metropolity.
- gr. mětropolitěs 'mieszkaniec metropolii’ od mětropólis 'miasto-
-państwo, które założyło kolonie; ojczyzna; stolica’; metér 'matka';
polis, zob. polityka.
metrum miara wiersza w poezji; muz. wzorzec ryt­
miczny. || metryczny dotyczący metra (I), metrum a.
metryki (I). || metryka (I) nauka o wierszu, zwł. kla­
sycznymi, iloczasowym; mat. sposób określania od-
369 mezzosopran
ległości między dwoma dowolnymi punktami (ele­
mentami) przestrzeni.
- łac. metrum 'miara' i gr. metrikós 'odnoszący się do miary’ od
métron, zob. metr 1.
metryka (II) księga zawierająca akta stanu cywilne­
go; wyciąg z takiej księgi, dotyczący urodzin, chrztu,
ślubu a. śmierci; dane szczegółowe umieszczone na
przedmiocie, którego dotyczą, a. w aktach; his i. księ­
gi (pod)kancelarskie zawierające dokumenty publ.;
kancelaria królewska. || metrykalny dotyczący me­
tryki (II). || metrykant hist. zarządca metryki, kance­
larii król, archiwum.
- późniąc, matricula, zob. matryca.
metylowy alkohol - metanol, karbinol, spirytus
drzewny, ciecz bezbarwna o zapachu alkoholowym,
palna, silnie trująca, używana jako rozpuszczalnik,
do skażania alkoholu etylowego oraz w przemyśle
chem.
- fr. methyle 'metyl' z gr. méthy 'miód sycony; wino’ (por. ametyst) +
hýle 'drewno; materia’.
Metys potomek Indianina i białej a. białego i Indian­
ki (por. caboclo; Mulat).
- fr. melis 'mieszaniec; jw .’ z późn.łac. misticius 'mieszany' od łac.
mixtus, zob. miks.
meurtre juridique zob. Justizmor.
mezalians przest. a. żart. małżeństwo osób nierów­
nych stanem, nieodpowiednie, niestosowne; por.
morganatyczny.
- fr. mésalliance 'jw.'; mé(s)~ 'nie-; źle’; alliance, zob. alians.
mezanin antresola, półpiętro, międzypiętro, zazw.
między parterem i I piętrem.
- wł. mezzanino 'jw.' od mezzano 'środkowy; pośredni(k)’ od mezzo,
zob. mezzosopran.
MEZ(O)- w złożeniach: środkowy; pośredni. || me­
zony nietrwałe cząstki elementarne o masach spo­
czynkowych zawartych między masami elektronów
i nukleonów, obdarzone a. nie obdarzone ładunkiem
elektr. || mezopotamski pochodzący ze (należący do)
staroż. krainy obejmującej dorzecze dolnego i śr. Eu­
fratu i Tygrysu, kolebki jednej z najstarszych cywili­
zacji (Sumeru, Akadu, Babilonii, Asyrii, Syrii i pań­
stwa Partów). || mezosfera warstwa atmosfery na
wysokości od 40 do 85 km; por. geosfery. || mezo-
zoik geol. era mezozoiczna, Tabl. 7.
- gr. mésos 'środkowy; pośredni’; zob. sfera; -zoik.
mezuza hebr., dosł. ’odrzwia’; zwitek pergami­
nu z wypisanymi wersetami z Biblii {Deut., 6, 4-9
i 11, 13—21), zamknięty w rurce i przytwierdzony
do drzwi domów relig. Żydów jako przypomnienie
o wierze w Boga.
mezzanino zob. mezanin.
mezzosopran głos żeński o skali pośredniej między
sopranem a altem; pop. śpiewaczka o głosie mezzo­
sopranowym. || mezzotinta technika graf. metalowa,
wgłębna, operująca nie kreską, ale płaszczyznami dla
osiągnięcia miękkich półtonów i efektów malarskich
(fr. moniere noire ’czama sztuka’).
mezzosopran
- wł. mezzo (r.ż. mezza) ’pół; średni’ z łac. medius, zob. mediacja; wł.
mezzosoprano ’jw.’; zob. sopran; mezzotinta ’jw.’; zob. tinta; por. me-
zanin.
mho zob. siemens.
miachkotięłyj intelligęnt ros., mięczakowaty inteli­
gent.
- z Michaiła Sałtykowa-Szczedrina (Poszechońskie dawne dzieje,
wieczór 6), 1884 r.
miazmaty down. wyziewy, zarazki chorobotwórcze,
niezdrowe powietrze, zaduch; przen. rozkładowe,
szkodliwe, demoralizujące wpływy, czynniki.
- gr. miasma Oplamienie; brud; zbrodnia’.
Micawber ang., [wym. miko:ber] pogodny, ale nie­
ugięty optymista.
- od postaci z powieści D aw id Coppetfield (1849-50) Dickensa.
Mice and Men zob. O f mice and Men.
(der deutsche) Michel chłop niemiecki; poczciwy
Niemczyna.
- nm. ’jw .’; deutsche ’nm.’; Michel ’Michał(ek)’.
Mickey Finn, Mickey, 'cocktail irlandzki’, amer.
ang., narkotyk a. środek przeczyszczający domiesza­
ny ukradkiem do podanego napoju alkoholowego.
- pojęcie powstało po wojnie secesyjnej, w irlandzkich barach-mor-
downiach w irl. dzielnicy na zach. od Broadwayu między 23. i 42. uli­
cą. Mickey składał się zwykle z paru kropli wodzianu chloralu (kropli
nokautowych) używanych do uspokojenia awanturującego się go­
ścia a. do obrabowania nieprzytomnego pijaka przed porzuceniem go
w ciemnej uliczce.
Mickey Mouse ang., [wym. miki mąus] Myszka
Miki, bohaterka serii filmów rysunkowych stwo­
rzonej w 1928 r. przez amer. producenta kreskówek
Walta Disneya (1901-66).
- ang. Mickey 'Michaś’ od Michael 'Michał’; mouse 'mysz’.
micwah hebr., przykazanie biblijne a. rabiniczne; do­
bry, humanitarny, miłosierny uczynek; por. bar mi­
cwah.
miczman najniższy stopień oficerski w marynarce
woj. Rosji carskiej; najwyższy stopień podoficerski
w marynarce woj. w ZSRR; podchorąży marynarki
bryt.; kadet marynarski USA.
- ros. ’jw.’ z ang. midshipman w marynarce woj. 'aspirant’; midship
'śródokręcie’; mid- 'śród-’; ship 'okręt; statek’; man 'człowiek’.
Midas mit. gr. legendarny król Frygii, któremu Dio­
nizos na jego własną prośbę dał moc przemieniania
w złoto wszystkiego, czego się dotknie; wg innej le­
gendy otrzymał ośle uszy za to, że w zawodach mu­
zycznych przyznał zwycięstwo sylenowi Marsjaszo-
wi nad Apollinem.
MIDI- w złożeniach: (o częściach ubioru damskie­
go) pośredni (między mini a maxi).
- ang. ’jw .’; mid 'środkowy’ + (min)i.
midinetka młoda dziewczyna w domu mód a. zakła­
dzie krawieckim w Paryżu.
- fr. midinette ’jw.’, wyraz ukuty (w końcu XIX w.) wg qui fa it dinet-
te a midi 'jedząca (skromny) posiłek w południe’; midi 'południe’ ze
st.fr. mi 'środek’ (od łac. medius, zob. mediacja) + di 'dzień’ (z łac.
dies ’jp.’); fr. dinette 'lekki posiłek’ od diner 'jeść obiad’.
370 MIKRO-
Midsummer Day ang., Noc świętojańska, sobótka
(fr. feu de Saint-Jean, nm. Johannisfeuer).
(A) Midsummer Night’s Dream ang., Sen nocy let­
niej.
- tytuł komedii (ok. 1595 r.; wystaw, poi. 1872 r.) Szekspira.
miecztąm i godam niet wozwrąta ros., nie ma po­
wrotu do marzeń i lat; sny nie wracają ani lata (tł. A.
Ważyka).
- z Puszkina (Eugeniusz Oniegin, 4 ,16) 1828 r.
Miełkij bies ros., Mały bies.
- powieść (1905 r.) Fiodora Sołoguba.
mienszewik zwolennik mienszewizmu, oportuni-
stycznego kierunku w socjaldemokracji ros., wyod­
rębnionego na II Zjeździe SDPRR w r. 1903; zob.
bolszewik.
-r o s . mienszewik, mieńszewizm ’jw .’
mignon [wym. mińją] zob. kolonel.
- fr. 'delikatny, ładny, pieszczoch, faworyt’.
migracja wędrówki zwierząt; opanowywanie no­
wych terenów przez rośliny; przesiedlanie się, wę­
drówka ludności (por. reemigracja, emigracja; imi­
gracja); przenoszenie kapitałów dla osiągnięcia
wyższych zysków.
- łac. migratio ’(wy)wędrowanie’ od migrare '(wy)wędrować; prze­
siedlać się’.
migrena choroba objawiająca się napadami b. silne­
go bólu głowy, zwykle połączonego z nudnościami,
wymiotami, zaburzeniami wzroku.
- fr. migraine ’jw.’ z gr. hemikrania 'ból połowy głowy’; zob. hemi-;
kranio-.
mihi heri et tibi hodie łac., mnie wczoraj, a dziś to­
bie.
- z Wulgaty, Eklezjastyk, 38,23.
mihrab arab., zob. kibla.
mija, dzindzia, dzingu, japońska świątynia sintois-
tyczna; por. tera.
-ja p . 'święty dom’.
mikado tradycyjna nazwa cesarza jap.; por. tenno.
-jap.; mi- przedrostek wyrażający respekt; kado 'drzwi’.
miko jap., w jap. kulcie sinto młode dziewice, któ­
re odbywają w okresie pięciu-dziesięciu lat, przed
zamążpójściem, pomocniczą służbę kapłańską, asy­
stując przy ślubach i wykonując ceremonialne tań­
ce (kagura); w kulcie sintó kobieta służąca jako me­
dium i przekazująca w transie słowa bogów.
MIKO-, MYKO- w złożeniach: grzyb. || mikoryza
symbiotyczne współżycie grzybów z korzeniami ro­
ślin wyższych.
- gr. mykes 'grzyb’; rhidza 'korzeń’.
MIKRO- w złożeniach: mały, drobny (por. makro-);
powiększający, potęgujący, zwielokrotniający (w na­
zwach przyrządów); (p) milionowa część jednostki
podstawowej; mikroskopowy; widzialny tylko pod
mikroskopem; nienormalnie mały; dotyczący b. ni­
kłych ilości materii; drobnoziarnisty; dotyczący nie­
wielkiej powierzchni kraju; odnoszący się do mikro-
fot. a. mikrofilmu.
 MIKRO-
- gr. mikrós ’mały, krótki’.
mikrobus mały autobus do przewozu ok. 10-15 osób
w mchu lokalnym.
-z o b . mikro-; amer.hiszp. microbús 'mikrobus’; (auto)bus.
mikroby przest. bakterie, drobnoustroje, wirusy.
- fi:, microbe l.poj. 'bakteria’ nazwa ukuta (w XIX w.) wg gr. mikró-
bios 'krótko żyjący’; zob. mikro-; bio-.
mikrocefalia małogłowie, małomóżdże, nienormal­
nie małe wymiary czaszki; por. makrocefalia.
- zob. mikro-; -cefal-.
mikrofon przyrząd przetwarzający drgania dźwię­
kowe w drgania elektr. prądu zmiennego, stosowany
np. w tele-, radiofonii.
- zob. mikro-; -fon-.
mikroinfraskop techn. aparat do wykrywania fał­
szerstw dokumentów, przetwarzający obraz uzy­
skany w promieniach podczerwonych na obraz wi­
dzialny. || mikroklimat meteor, klimat niewielkiego
obszaru różniącego się od otoczenia pewnymi cecha­
mi klimatu (jak temperatura, wilgotność, mchy po­
wietrza).
- zob. mikro-; inffa-; -skop; klimat.
mikrokosmos mikroświat, filozof, świat człowieka,
biol. świat drobnoustrojów, fiz. świat mikrocząste-
czek - w przeciwieństwie do makrokosmosu.
- gr. mikrós kosmos 'mały (wszech)świat, tzn. człowiek’; zob. mikro-;
kosmos.
mikromoduł miniaturowy standaryzowany kom­
pleksowy element układu elektronicznego.
- zob. mikro-; moduł.
mikron mikrometr, tysiączna część milimetra.
- gr. mikron 'drobiazg' r.nij. od mikrós, zob. mikro-.
mikroprocesor procesor komputera zbudowany
z jednego układu scalonego; por. procesor.
- ang. microprocessor, zob. mikro-.
mikroreprodukcja dokument piśmienniczy wtór­
ny, stanowiący w dużym zmniejszeniu odtworzenie
dokumentu pierwotnego: mikrofilm zmniejszona
w skali od 1:10 do 1:30 reprodukcja fotogr. oryginału
piśmienniczego, udostępniona i gromadzona zamiast
oryginałów, ułatwiająca ich ochronę i umożliwiająca
lepsze wykorzystanie pomieszczeń bibliotecznych;
mikrofiszka (1953 r.) mieści na znormalizowanej
karcie (ok. 7,5 x 12,5 cm) ok. stu zmikrofilmowa-
nych stron reprodukowanej książki; ultra(mikro)
liszka (1971 r.) mieści na takiejż karcie do czterech
tysięcy stron książki zreprodukowanej metodą foto-
chroniczną.
- zob. mikro-; reprodukcja; fiszka; ultra-.
mikroskop przyrząd (optyczny; elektronowy) do
wytwarzania powiększonych obrazów b. małych,
niewidzialnych gołym okiem przedmiotów.
- zob. mikro-; -skop.
mikrotelefon część aparatu telefonicznego: mikro­
fon i słuchawka we wspólnej obudowie.
- mikro(fon) + telefon.
miks przejście montażowe w montażu obrazu TY. ||
miksaż dźwięku film, RTV zgrywanie (miksowanie)
371 militaryzm
dźwięku taśm dźwiękowych (kamer, mikrofonów),
dokonywane przez operatora (inżyniera) dźwięku. ||
mikser mieszacz; techn. mieszadło; operator (inż.)
dźwięku a. obrazu RTV; pracownik baru przygotowu­
jący mieszanki trunków; por. cocktail. || mikst wagon
kolejowy z przedziałami różnych klas; gra mieszana
(mężczyzn i kobiet) w tenisie (stołowym) itp.
- fr. mixage 'miksaż', ang. mixer 'mieszacz; mieszarka’; film, RTV
'operator dźwięku’ i mixe 'mieszany' (od mix 'mieszać') z łac. mixtus
p.p. od miscěre 'mieszać'; por. Metys; miscellanea; mustang; pro-
miscue.
MIKS(O)-, MYKS(O)- w złożeniach: śluz.
- gr. mýksa 'śluz z nosa; knot’.
mila jednostka długości: m. geograficzna 1/15°, na
równiku = 7421,6 m; m. morska = 1852 m; m. ang.
1609,34 m; m. polska 7 wiorst = 7146 m (od 1819 r.
= 8534,31 m).
- łac. milapassuum 'dosł. tysiące kroków’ l.mn. od millepassus '1000
(podwójnych) kroków; mila rzymska = ok. 1,5 km’; mille, zob. mili-;
zob. passus.
milady [wym. milęjdy] angielski tytuł grzecznościo­
wy używany, zwł. dawn., przy zwracaniu się do za­
mężnych arystokratek; por. milord.
- ang. 'jw.' od my lady 'moja pani’; zob. lady.
milenium zob. millennium.
Miles gloriosus łac., Żołnierz samochwał; por. Spa-
vento.
- tytuł komedii Plauta (ok. 202 p.n.e.).
MILI- (m) w złożeniach: tysiączna część jednostki
podstawowej.
- fr. 'jw.' z łac. mille 'tysiąc'; por. mila; millenaryzm; promil.
milieu [wym. miljö] środowisko, otoczenie, ośro­
dek.
- fr. 'środek; jw .’; st.fr. mi, zob. midinetka; lieu 'miejsce' z łac. lo­
cus, zob. lok(o)-.
milimikro- zob. nano-.
militaria rzeczy dotyczące spraw militarnych, woj­
skowych. || militaryzm polityka zbrojeń i przygoto­
wań do wojny zaborczej przez podporządkowanie
temu celowi całego życia gosp. i kulturalnego.
- łac. militaria 'ćwiczenia wojsk.’ od militaris 'wojskowy' od miles
dpn. militis 'żołnierz, piechur’; por. komiliton; virtuti militari.
military-industrial complex amer.ang., połączenie
mocno okopanej elity wojskowej i wielkiego prze­
mysłu zbrojeniowego, widziane jako potężna gru­
pa o wspólnych interesach, wywierająca wpływ na
politykę gospodarczą i zagraniczną Stanów Zjedno­
czonych, dążąca do olbrzymich budżetów zbrojenio­
wych, do utrwalania zależności małych państw od
USA, mająca wojskowo-strategiczny punkt widzenia
na stosunki międzynarodowe.
- terminu tego użył (prawdop. po raz pierwszy) prezydent Dwight D.
Eisenhower w przemówieniu pożegnalnym wygłoszonym w Kongre­
sie 1 7 1 1961 r., w kontekście następującym: „Musimy strzec naszych
ośrodków władzy przed zagarnianiem nie usprawiedliwionych korzy­
ści... przez kompleks wojskowo-przemysłowy. Potencjał katastrofal­
nego wzrostu źle umieszczonej potęgi istnieje i będzie istniał nadal”,
militaryzm zob. militaria.
milk of human kindness
milk of human kindness ang., mleko dobroci ludz­
kiej.
- z Szekspira {Makbet, 1, 5), 1606 r.
mille-fleurs ff„ [wym. milfór] dosl ’tysiąc kwiatów’,
ogólna nazwa lekkich tkanin jedwabnych (a. tapise­
rii) pokrytych na całej powierzchni powtarzającym
się wzorem drobnych kwiatków; zob. werdiura.
millenaryzm zob. chiliazm. || millennium okres ty­
siąca lat; tysiączna rocznica istnienia, tysiąclecie; wg
Biblii - tysiącletnie panowanie Chrystusa na ziemi
przed Sądem ostatecznym (.Apok., 20); okres niezmą­
conej szczęśliwości a. panowania cnoty, dobrych rzą­
dów itp.
- n.łac.; łac. mille, zob. mili-; ennium od annus, zob. annalista.
milord [wym. milo:d] angielski tytuł grzecznościo­
wy używany, zwł. dawn., przy zwracaniu się do lor­
dów; por. milady.
- ang. ’jw .’ od my lord 'mój lordzie'; zob. lord.
milrejs waluta port. (do 1911 r.), por. escudo; waluta
brazylijska (do 1942 r.), por. cruzado.
-p ort. mil-réis 'jw.;pop. es-cudo’; mil 'tysiąc' z łac. mille ’jp.’; rěis
1. mn. od real, zob. real.
Miltiadesa laury - sukcesy, które nie dają spokoju
(nie pozwalają zasnąć) koledze, współzawodnikowi.
- ateński mąż stanu Temistokles (ok. 528-462 p.n.e.) miał zazdrościć
sukcesów wodzowi i politykowi Miltiadesowi z Aten (ok. 550-489); por.
Plutarch {Temistokles, 3), Cyceron {Rozmowy tuskulańskie, 4 , 19 i in.).
mim w staroż. Grecji i Rzymie - farsa, skecz, reali­
styczna, komiczna scenka rodzajowa; aktor wystę­
pujący w mimie, mimik. || mimesis kategoria es­
tetyczna rozwinięta przez Arystotelesa określająca
stosunek między dziełem a światem wobec niego ze­
wnętrznym, rozróżniająca sztuki uzupełniające przy­
rodę nowymi formami i sztuki mimetyczne (jak pla­
styka, poezja i częściowo muzyka), które naśladują
naturę, ale jej nie kopiują; naśladowanie rzeczywi­
stości w sztuce. || mimetyzm upodabnianie się zwie­
rzęcia do podłoża barwą (homochromia) lub kształ­
tem a. deseniem (homomorfia). || mimika ruchy
mięśni twarzy wyrażające przeżywane uczucia i na­
stroje; sztuka wyrażania uczuć i myśli za pomocą ge­
stów i wyrazu twarzy. || mimikria, mimikry odmia­
na mimetyzmu polegająca na upodabnianiu się pod
wzgl. kształtów i ubarwienia zwierzęcia „bezbron­
nego” do gatunku „uzbrojonego” (np. jadowitego).
|| mimodram zob. pantomima. || mimoza czułek,
bot. krzew a. drzewo podzwrotnikowe, którego liście
składają się parami przy dotknięciu; przen. człowiek
niezwykle wrażliwy a. obraźliwy.
- ang. mímicry 'mimikry' (z gr. mimikós 'naśladujący') i n.łac. mi­
mosa 'mimoza' od gr. mimos 'aktor'; gr. mimesis 'naśladownictwo'
i mimětěs 'naśladowca' od mimeisthai 'naśladować; grać rolę’; -dram,
zob. dramat.
mina 1. w staroż. Grecji - jednostka masy = 436,6 g
oraz walutowa jednostka obliczeniowa =100 drachm
= 600 oboli (nigdy w staroż. nie bita jako moneta).
2. wyraz twarzy. 3. ładunek materiału wybuchowe­
go w obudowie, z zapalnikiem; pot. pocisk moździe­
rzowy; przest. podkop przeznaczony do umieszcze­
nia miny; dawn. kopalnia minerałów.
372 MINI-
- 1 . łac. mina ’jw. 1’ z gr. mna 'jw.' 2. fr. minę 'wygląd; wyraz twarzy’;
por. minoderia. 3. miner 'podminować; podkopać’ od minę 'kopalnia
kruszcu’; por. mineralogia.
minaret wysoka wieża przy meczetach i medresach,
z której muezin (dziś już często przez megafon z na­
grania magnetofonowego) zwołuje 5 razy dziennie
muzułmanów na modlitwę (wezwaniem zwanym
ezań).
- tur. minäre 'jw.' z arab. manära 'latarnia; lampa; jw .’
minaudiere ff„ dosl ’mizdrząca się; pretensjonalna’,
małe pudełko metalowe, często zdobione klejnotami,
w którym kobieta przechowuje kosmetyki i in. drob­
ne przedmioty.
minbar, mimbar arab., drewniana, ozdobna ambo­
na w meczecie.
mincarstwo, mincerstwo mennictwo, bicie monet
i medali przez mincarzy, mincerzy, pracowników a.
zarządców mennicy, produkujących pieniądze meta­
lowe na prostych przyrządach (do XVIII w.).
- nm. Münzer ’mincarz’ od Münze 'moneta; pieniądz’ mennica; me­
dal’ z łac. moneta 'jp.' od Moneta, „Ostrzegająca (?)”, przydomku rz.
bogini Junony (Tabl. 30); w jej świątyni na Kapitolu znajdowała się
przez pewien czas mennica.
Minderwertigkeit [wym. ...ikkajt] mniejsza war­
tość; niższość.
- nm. 'jw.'; od minderwertig 'mniej wart, gorszy, pośledni’; minder
'mniejszy, gorszy; mniej’; -wertig w złożeniach: 'wart' z wert 'wart;
godzien’.
miner żołnierz specjalista od zaminowywania i roz-
minowywania terenu; dawn. górnik.
- fr. mineur 'górnik; miner, saper’ od minę 'kopalnia; mina’.
mineralogia geol. nauka o minerałach, pierwiast­
kach, związkach chem. a. ich roztworach występują­
cych w skorupie ziemskiej.
- śrdw.łac. minerale 'minerał' od mineralis 'kopalny' z minera 'kru­
szec; kopalnia’ od st.fr. minę, zob. mina 3.
Minerwa kobieta mądra i piękna.
- łac. Minerva mit. rz. 'italska bogini mądrości, opiekunka rzemiosł,
sztuki i lit., uważana także za boginię wojny’.
minestrone gęsta jarzynowa zupa włoska z fasolą, ry­
żem a. makaronem, często z dodatkiem parmezanu.
- wł. zdrobn. od minestra 'zupa'.
minet [wym. minę] fr., dosł. ’kotek’, bardzo mło­
dy człowiek, bardziej lub mniej zniewieściały, ubie­
rający się w sposób b. wyszukany. || minette [wym.
minet] fr., dosl ’kotka’, bardzo młoda i ładna dziew­
czyna udająca niewiniątko, fałszywie naiwna.
MINI- w złożeniach: mały (zwł. samochód), zmniej­
szony; kieszonkowy; krótki (zwł. o częściach ubio­
ru damskiego). || mini mały (o samochodzie); krótki,
skąpy, niewiele zakrywający (o ubiorach). || minia­
tura drobiazgowe, dokładne techniczne malowi­
dło (zazw. portret) b. małych rozmiarów, ilumina­
cja, barwna ilustracja zdobiąca rękopisy (zwł. śrdw.);
pop. znaczne zmniejszenie, mały model jakiegoś
pierwowzoru; drobny utwór lit. a. muz. || miniatury­
zacja sprzętu elektronicznego - dążenie do zmniej­
szenia jego rozmiarów, ciężaru i zużywanej energii
przy zwiększeniu niezawodności działania i ułatwię-
 MINI-
niu automatyzacji produkcji (układy cienkowarstwo­
we, scalone, mikromodułowe, obwody drukowane:
itd.). || miniaturzysta malarz miniatur.
- w ł. miniatura ’mały obraz; iluminacja’ od miniato 'iluminowany (rę­
kopis)’ z łac. miniatus p.p. od miniare 'malować, zdobić minią’ z mi­
nium 'minia, ognistoczerwona farba mineralna; cynober’; przedrostek
mini- wszedł w modę po wypuszczeniu przez ang. firmę BMC (British
Motor Corporation) samochodu modelu Mini Minor w 1960 r.
minikalkulator kieszonkowy kalkulator elektroniczny.
- zob. mini-; łac. calcułator 'rachmistrz’ od calculare 'obliczać’ z cal-
culus 'kamyk (używany do liczenia)’ zdrobn. od calx dpn. calcis 'ka­
mień; wapień; wapno’, zob. kalci-.
minimal art kierunek w plastyce 2. poł. 60. lat XX w.
ograniczający do minimum środki piast, (stąd na­
zwa), cechujący się prostotą, anonimowością i mo­
numentalizmem (gigantyczne rozmiary prac); gł.
twórcy: Sol Lewitt, Robert Morris.
-a n g . 'sztukaminimalna’.
minimalista człowiek poprzestający na minimal­
nych, najmniejszych, najskromniejszych wymaga­
niach, planach, aspiracjach; filoz. zwolennik mini-
malizmu, kierunku zacieśniającego granice poznania
do tego, co jest dostępne zmysłom, doświadczeniu. ||
minima non curat praetor łac., pretor nie troszczy
się o drobiazgi. || minimum najmniejsza możliwa
(niezbędna a. wymagana) ilość a. wartość; najmniej,
-ła c . minimum r.nij. o d minimus 'najmniejszy'.
minister wysoki urzędnik państwowy, stojący na
czele ministerstwa, resortu, najwyższego urzędu
określonego działu adm. państwowej; (m. pełnomoc­
ny) tytuł przedstawiciela dypl. 2. klasy; (m.rezydent)
tytuł przedstawiciela dypl. 3. klasy; nazwa duchow­
nych protestanckich (w XVI-XVII w.) || ministe­
rium przest. ministerstwo. || ministrant usługujący
księdzu do mszy. || ministrantura sposób usługiwa­
nia przy mszy; część wstępna mszy w formie dialogu
księdza z ministrantami.
- łac. ministrom dpn. ministrantis p.pr. od ministrare 'służyć; poda­
wać (do stołu)’ i ministerium 'służba' od minister 'sługa; pomocnik
(np. panującego)’; por. administracja; minstrel.
minján hebr., ’liczba’, quorum, liczba uczestników
niezbędna do odprawienia żyd. nabożeństwa a. in.
obrządków kultowych, wynosząca, zgodnie z prze­
pisami Miszny, nie mniej niż dziesięciu mężczyzn
w wieku ponad 13 lat.
minna zob. biot.
- śr.g.nm. m im e, zob. minnesángerzy.
minnesángerzy [wym. ...zengę...], minnesingerzy,
piewcy miłości i piękna, arystokratyczni nm. poeci
liryczni i muzycy XII-XIV w., którzy wykonywa­
li sami swe ballady i pieśni, tworzone pod wpływem
trubadurów ff.
- śr.g.nm. minnesenge {-singer) l.poj. 'jw.'; m im e 'miłość'; senger
(singer) 'śpiewak' o d sanc 'pieśń'.
minoderia wdzięczenie się, mizdrzenie.
- fr. minauderie 'jw.' z minauder 'wdzięczyć się’ od mine, zob. mina 2.
minogi (l.poj. minóg) rodzina z gromady krągło-
ustych, licząca 24 gatunki słodkowodne, wędrowne
i morskie; przypominają kształtem węgorza, dostar-
373_______________________________________mi-parti
czają smacznego, tłustego mięsa na konserwy i ma-
rynaty.
- nm. Neunauge dosl 'dziewięciooki; jw .’
minojska kultura zob. egejska.
- od Minosa, w mit. gr. króla Krety, syna Zeusa i Europy.
minor muz. gama minorowa, molowa; por. major.
|| minorat ordynacja wyborcza przewidująca dzie­
dziczenie majątku przez najmłodszego syna; por.
majorat. || minorowy muz. ułożony, grany w tona­
cji molowej; melancholijny, posępny, smętny, rzew­
ny (nastrój, ton). || minorum gentium łac., ludzie
o mniejszym znaczeniu. || minoryta zob. francisz­
kanin.
-p ó źn ią c, minoratus 'umniejszony' z łac. minor 'mniejszy'.
minstrel śrdw. odtwórca poezji trubadurów a. tru-
werów, pozostający na ich służbie; por. jongleur; ro­
dzaj murzyńskich pieśni lud. zbliżonych do spiritu-
als i bluesów, pop. w XIX w. w USA; przygotowały
grunt do rozwoju jazzu, a wykonywane były przez
zespoły objazdowe w przedstawieniach zwanych
minstrel shows.
- ang. ’jw .’ ze st.fr. menestrel 'minstrel; urzędnik; sługa’ z późniąc.
ministerialis 'usługujący; urzędnik dworu cesarskiego’ z łac. minister,
zob. minister.
minuskuła druk. mała literka alfabetu; pismo minu-
skułowe, tekstowe; por. majuskuła.
-ła c . minuscułus 'niewielki'.
minuta jednostka (1/60) czasu (godziny) a. stopnia
kątowego.
- śrdw.łac. ’ 1/60 godziny; notatka’ z późniąc. ’ 1/60 stopnia’ z łac. r.ż.
od minutus 'mały, drobny’ p.p. od minuere 'zmniejszać'; por. menu.
minuteman [wym. minitmen] członek jednej z grup
uzbrojonych obywateli amer., gotowych do wyru­
szenia w pole w minutę po sygnale, w okresie amer.
wojny o niepodległość 1775-83.
- ang. ’jw.’; minutę 'minuta'; man 'człowiek'.
minutiae [wym. minut-je] drobiazgi; szczegóły.
- łac. l.mn. od minutia 'bagatelka; małość’ z minutus, zob. minuta.
MI O- w złożeniach: 1. (meio-) mniej; mniejszy; nie­
co. 2. (myo-) mysz; mięsień; med. mięśniak.
- 1. gr. melon 'mniejszy'. 2. gr. mys dpn. myós 'mysz; mięsień’; por.
poliomyelitis.
miocen geol. czwarta epoka trzeciorzędu, Tabl. 7.
- zob. m io -1; -cen zob. keno-.
miopia med. krótkowzroczność.
- gr. myopia ’jw.’ od mýčps 'krótkowidz' z mýein 'zamykać (oczy a.
usta)’ + ops 'oko; twarz’; por. misterium.
Miortwyje duszy ros., Martwe dusze.
- tytuł powieści (1842 r.) Gogola; gł. bohater, Cziczikow, w celach
spekulacyjnych skupuje od ziemian „m.d.”, nazywając tak zmarłych
chłopów, którzy przed kolejnym „spisem rewizyjnym” figurują jesz­
cze jako żyjący.
mi-parti (ubiór giermków, wasali, rycerzy śrdw.)
złożony z części równych (zazw. w podziale piono­
wym), ale jaskrawo, zdecydowanie różnych w kolo­
rach i formie.
- fr. 'jw.' z p.p. od st.fr. mipartir 'dzielić na pół’; mi ’na pół, w pół’
z łac. medius, zob. mediacja; partir, zob. partia.
mir
mir, wierw, ros. hist, na Rusi - wspólnota terytorial­
na chłopów obierająca własnych urzędników, spra­
wująca kontrolę nad miejscowym leśnictwem, my­
ślistwem, rybołówstwem, wolnymi gruntami oraz
bezpieczeństwem mienia i życia chłopów, odpowie­
dzialna wobec feudała a. władzy państwowej.
mirabelka bot. śliwa lubaszka o żółtych owocach;
por. damascenka.
- fr. mirabelle ’jw.’ z wł. mirabella ’jw .’ od łac. myrobalanus jakiś
owoc indyjski’ z gr. myrobalanos ’jp.’; myron ’olejek pachnący; bal­
sam’; bälanos ’żołądź’.
mirabile dictu łac., aż dziw powiedzieć; rzecz za­
dziwiająca. || mirabile visu łac., o, dziwny widoku!;
rzecz zadziwiająca.
mirabilit sól glauberska rodzima, minerał, dziesię­
ciowodny siarczan sodowy występujący zazw. w osa­
dach słonych jezior, stosowany do wytwarzania sody
oraz w przemyśle szklarskim, farbiarskim i farma­
ceutycznym (sól glauberska).
- nm. z n.łac. mirabile (w sal mirabile ’sól glauberska’ dosl. 'cudowna
sól’) z łac. r.nij. od mirabilis ’cudowny’ z mirari, zob. miraż.
mirador archit. wykusz, balkon kryty, okno a. ganek
z pięknym widokiem; por. belweder.
- hiszp. od mir ar 'spoglądać’ z łac. mirari 'podziwiać’.
miradż arab. dosl ’drabina’, w legendzie muzułm.
wniebowstąpienie proroka Mahometa (na jawie a.
we śnie, ciałem a. tylko duchem) z Kaaby w Mekce,
przez Jerozolimę i siedem nieb, w towarzystwie ar­
chanioła Dżibrila (Gabriela), przed oblicze Allaha i z
powrotem do Kaaby.
mirakl rodzaj śrdw. (XII-XVII w.) dramatu relig.:
obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i mę­
czenników, kładące nacisk na cudowne wydarzenia
i nadprzyrodzone interwencje w życie postaci, trak­
towane jako budujące przykłady.
- fr. miracle 'cud; jw.’ z łac. miraculum ’cud’ w sensie relig., od mi­
rari, zob. miraż.
miraż zjawisko optyczne w atmosferze polegające
na tworzeniu się podwójnych obrazów przedmiotów
znajdujących się na horyzoncie (zob. fatamorgana);
ułuda, nieziszczalne marzenie.
- fr. mirage ’jw.’ od mirer 'celować; oglądać co pod światło’ z późn.
łac. mirare 'przyglądać się’ od łac. mirari 'dziwić się; podziwiać’; por.
admiracja.
M IRIA- w złożeniach; 10 tysięcy jednostek pod­
stawowych. || miriady niezliczona, ogromna liczba,
mnóstwo.
- gr. myriós dpn. myriados 'miriady, bezlik’ od myrlos 'niezliczony;
bezmierny’, w l.mn. myrioi 'dziesięć tysięcy’.
mirliton [wym. ...tą] kazoo, flet rzezańców, muz.
prymitywny flecik złożony z rurki (pierw, wydrą­
żonej trzciny), zamknięty z jednej strony membra­
ną (błonką, pergaminem), wydający nosowe dźwię­
ki, kiedy nuci się, mrucząc, w otwarty (a. przesłonię­
ty płatkiem skórki cebuli) koniec rurki.
- fr. ’jw.; rurka z kremem’; z refrenu starej piosenki.
mirnoje sosuszczestwowąnije ros., pokojowe współ­
istnienie.
374 missi dominici
- z przemówienia komisarza lud. spr. zagr. RSFRR Gieorgija Czicze-
rina z 17 V I 1920 r.
miroir de courtoisie fir., dosl ’lustro grzecznościo­
we’, lustro umocowane wewnątrz samochodu na
przesłonie przeciwsłonecznej, naprzeciw miejsca
obok kierowcy, gdzie zwykle siada kobieta.
mirra, myrra, mira wonna gumożywica z kory bal-
samowców, zwł. rosnących w Arabii i wsch. Afryce,
używana jako kadzidło i lek.
- gr. mýrrha ’jw.’
mirza [wym. mir-za], murza [wym. mur-za], hist.
wódz, książę tatarski; perski tytuł honorowy (umiesz­
czany przed nazwiskiem) a. książęcy (po nazwisku).
- pers. mirza ’dosl syn księcia’ z mir 'pan; wódz’+ za 'urodzony; syn’
od zadań 'urodzić się’.
miscelląnea zbiór tekstów różnych autorów i róż­
nej treści; dział w czasopismach, zawierający notatki
z różnych dziedzin; por. silva rerum.
- łac. 'rozmaitości’ z Lmn. r.nij. od miscellaneus 'mieszany’ z miscel-
lus ’jp.’ od (?) miscěre, zob. miks.
mise en scěne [wym. mizasęn] inscenizacja sztuki
teatr.
- fr. ’jw.; (teatr., film)’; mise 'wkład; stawka; strój; wzięcie; przygo­
towanie’ od mettre, zob. metrampaż; scěne 'scena’ z łac. scaena, zob.
scenariusz.
misera contribuens plebs łac., biedny, podatki pła­
cący lud.
- Corpus Iuris Hungarici 'Zbiór Prawa Węgierskiego’ z 1751 r.
miserere mei łac., zmiłuj się nade mną.
- z Wulgaty ( Psalmy, 56/7,1 itd.).
misiurka rodzaj blaszanego hełmu z siatką meta­
lową opadającą na kark i ramiona; w XVI-XVII w.
w Polsce część zbroi jazdy pancernej.
- arab. Misr 'Egipt’.
misja posłannictwo; ważne zadanie do spełnienia;
odpowiedzialne zlecenie do wykonania; delegacja
wysłana (za granicę) w specjalnym celu; przedstawi­
cielstwo dypl. o specjalnym zakresie działania; gru­
pa misjonarzy, duchownych chrześc. działających
wśród innowierców; budynek zamieszkany przez mi­
sjonarzy; (zazw. w l.mn.) uroczystości kość. i zjazdy
duchowieństwa w parafiach w celu ożywienia ducha
relig. ludności.
- łac. missio 'posłanie’ od mittere 'posyłać; rzucać; puszczać’; por.
dymisja; eksmisja; emisariusz; intromisja; komis; metrampaż; premi-
s(ja); (pro)mesa; remis(ja); transmisja.
Miss ang., panna; zwyciężczyni konkursu piękności
w jakimś kraju (np. Miss Polonia, Miss Francja) a.
w światowym (Miss Universum). || mister ang., (tyl­
ko przed imieniem a. nazwiskiem; oznaczony skró­
tem Mr.) pan.
- ang. Miss skr. od mistress 'pani domu’ ze st.fr. maistresse r.ż. od
maistre 'mistrz’ i ang. mister (od master 'mistrz’) z łac. magister, zob.
magister; metr 2.
missa (brevis, cantata, matutina, pontificalis, pro de-
functis, sollemnis) łac., msza (skrócona, śpiewana,
poranna, uroczysta, za zmarłych, solenna).
missi dominici śrdw.łac., 'wysłańcy władcy’, urzęd­
nicy delegowani w państwie Karolingów do nadzoru
 missi dominici
nad adm. prowincji i hrabstw; przen. żart. delegaci,
posłowie, pełnomocnicy, wysłannicy.
missing link ang., brakujące ogniwo; biol. luka pale­
ontologiczna, nie znaleziona dotąd forma przejścio­
wa w rozwoju ewolucyjnym jakiegoś szczepu (por.
filogeneza), zwł. w rodowodzie człowieka.
mistela sok z winogron a. lekko sfermentowane bia­
łe wino, z dodatkiem winiaku, używane do produkcji
innych win, jak np. do pewnych wermutów a. do ma­
lagi (fr. mistellé).
- hiszp. ’jw .’ od misto 'mieszany’ z łac. mixtus, zob. miks.
mister zob. Miss.
misterium śrdw. utwór dramatyczny o treści biblij­
nej, zwł. pasyjnej.
-ła c . mystérium 'tajemnica' z gr. mystérion ’jp.’ (od mýein, zob. mio-
pia); łac., gr. l.mn. mystéria 'kulty relig. dostępne dla wtajemniczo­
nych (tzw. mystów)’; por. mistycyzm.
misterny wykonany precyzyjnie, artystycznie;
kunsztowny, wymyślny, sztuczny.
- czes. mistr 'mistrz' ze śr.g.nm. meister, zob. meistersingerzy.
mistral b. gwałtowny, chłodny, suchy wiatr płn. wie­
jący w dolinie Rodanu i na fr. wybrzeżu śródziemno­
morskim, gł. zimą i wiosną.
- f e z prowans. ’jw .’ od maistre 'pan' zob. metr 2.
mistycyzm stanowisko relig.-filoz., uznające moż­
liwości bezpośredniego kontaktu wierzącego z Bo­
giem, duszy ludzkiej z absolutem i dążące do mi­
stycznego, tajemnego, zjednoczenia z bóstwem.
|| mistyfikacja wprowadzenie w błąd, zwodzenie,
stwarzanie fałszywych pozorów (także dla żartu). ||
mistyk wyznawca mistycyzmu. || mistyka zob. mi­
stycyzm.
- gr. mysticós 'tajemny' od mýstěs 'wtajemniczony' (por. misterium);
-fikcja od łac.facere, zob. fakcja.
miszkulancja mieszanina; potrawa z mieszanych ja ­
rzyn i kawałków mięsa.
- wł. mescolanza 'mieszanka; rozmaitości; lit. miscellanea' od mi-
scolare 'mieszać'.
miszmasz mieszanina, miszkulancja, melanż; gma­
twanina.
-n m . Mischmasch 'jw.'
Miszna zbiór tradycyjnych doktryn religii żyd. roz­
winiętych gł. we wskazówkach i decyzjach rabinów
przed rokiem 200 n.e.; por. Gemara.
- hebr. miszm h 'pouczenie; prawo ustne’ od szanah 'powtarzać;
uczyć się’.
mit podanie bajeczne o powstaniu świata, bogach
a. legendarnych bohaterach; opowieść sakralna uza­
sadniająca i kodyfikująca wierzenie relig. związane
z magią, kultem i rytuałem. || mitologia zbiór mitów.
|| mitomania skłonność do zmyślania, fantazjowa­
nia, opowiadania niestworzonych historii. || mitycz­
ny dotyczący mitu; bajeczny, legendarny.
- gr. mythologia 'legenda, mit, opowieść’ od muthos 'mowa; słowo;
legenda’; zob. -log; mania.
Mitbestimmung ekon. udział robotników w zarzą­
dzaniu przedsiębiorstwem.
375 mixtum compositum
-n m . 'współdecyzja'; mit- 'współ-'; Bestimmung 'określenie; cel; po­
stanowienie’ od Stimme 'głos; zdanie; opinia’.
mit der Dummheit kämpfen Götter selbst verge­
bens nm., z głupotą sami bogowie walczą nadaremno.
- z Schillera (Dziewica Orleańska, 3, 6).
mitel druk. średnian, stopień (wielkość) czcionki (14
punktów).
- nm. Mittel 'środek; jw.’
mitenki, mitynki bawełniane a. jedwabne, zazw. ko­
ronkowe rękawiczki damskie sięgające od połowy
palców do nadgarstka a. aż do łokcia (XVIII i począ­
tek XX w.).
- fr. mitaine l.poj. 'jw.' ze st.fr. mite 'kotka; rękawiczka’,
mitologia zob. mit.
mitomania zob. mit.
mitra infuła biskupia; uroczyste nakrycie głowy
dawnych panujących a. kapłanów na Wschodzie; ko­
rona, czapka książęca (również jej wizerunek w her­
bie).
- łac. 'przepaska na głowę, turban’ z gr. mitra, mitrę 'pas; kobieca
przepaska na głowę’.
mitraizm wschodni kult misteryjny, łączący ele­
menty mazdaizmu i hellenizmu, przyjmujący tylko
mężczyzn do swych siedmiu stopni wtajemniczenia,
rywal chrześcijaństwa w Imperium Rz. między II
i IV w. n.e.
- łac. Mithras 'perski bóg światła i obrońca prawdy’, z gr., z pers.
mitralieza dawn. kartaczownica; przest. karabin ma­
szynowy.
- fr. mitrailleuse 'karabin maszynowy’ od mitraille 'kawałki żelaza;
kartacze’ ze st.fr. mite 'miedziak; mól’.
mitry dat rzekoma uniwersalna odtrutka polegają­
ca na regularnym pobieraniu w minimalnych dozach
różnych trucizn w paście z miodu a. syropu, co miało
udaremniać wszelkie próby otrucia.
- od imienia wynalazcy, Mitrydatesa VI Eupatora (ok. 132-63 p.n.e.),
króla Pontu od 120 r.
mistyczny zob. mit.
mitygować powściągać, hamować, łagodzić, uspo­
kajać, reflektować.
- łac. mitigare 'zmiękczać; jw .’ od mitis 'miękki; łagodny’ + agere,
zob. agencja.
mityng przest. wiec, masówka, masowe zebranie pu­
bliczne; zawody sportowe.
- ang. meeting 'spotkanie; zebranie; zawody sport.’ od meet 'spoty­
kać (się)’.
mixed media [wym. mikst mi:dje] ang. ’media mie­
szane’, nowy termin określający dawną koncepcję
łączenia kilku form lub dziedzin przekazu: jak ope­
ra łączy dramat z muzyką instrumentalną i śpiewem,
tak light shows (ang. 'widowiska świetlne’) łączą grę
świateł z muzyką, tak wiąże się film, video-playback
i muzykę w teatrze, na sali koncertowej i na wysta­
wach sztuki; por. Gesamtkunstwerk; programowa
muzyka; son et lumiere; synestezja.
mixtum compositum łac., melanż, mieszanina naj­
rozmaitszych rzeczy (elementów, spraw itp.).
MIZ-
MIZ-, MIZO- w złożeniach: nienawiść. || mizan­
trop człowiek stroniący od ludzi, samotnik, odlu-
dek. || mizantropia niechęć, awersja do obcowania
z ludźmi. || mizoandria, mizandria, mizoandryzm,
psych, wstręt, nienawiść kobiety do mężczyzn; por.
miz-. || mizogamia wstręt do małżeństwa. || mizogin
mężczyzna czujący antypatię do kobiet; por. antyfe­
minista. || mizoginia antypatia do kobiet.
- gr. misein 'nienawidzić’ i misos 'nienawiść’; zob. antrop(o)-; -ga-
mia; gin(e)-.
mizerykordia śrdw. krótki sztylet o wąskiej klindze
do dobijania konającego przeciwnika „miłosiernym”
ciosem.
-ła c . misericordia 'litość, współczucie’; miser 'biedny; nędzny’; cor,
zob. kordialny.
mizmar arab., zob. zamr.
mizo- zob. miz-.
mizogamia zob. miz-.
mizogin(ia) zob. miz-.
mizrach tablica na wewn., wsch. ścianie domu a. sy­
nagogi, wskazująca wiernym stronę, gdzie znajduje
się Jerozolima, ku której zwracają się Żydzi w cza­
sie modlitwy.
- n.hebr. mizrah, z hebr. 'wschód' od zarah 'wstawać; wschodzić’.
mizu siobei jap., dosl 'przedsięwzięcie wodne’, sfe­
ra życia jap., w której splatają się: show business,
wszelkie formy prostytucji i gry hazardowe na gru­
be stawki.
MNEM(O)- w złożeniach: pamięć. || mnemon
(1965 r.) najmniejsza jednostka informacyjna zma­
gazynowana w mózgu a. w systemie nerwowym;
teoretyczna jednostka pamięci zakodowana w neu­
ronach kojarzeniowych. || mnemo(tech)nika sposo­
by usprawniające pamięć a. ułatwiające zapamiętanie
czegoś na zasadzie skojarzeń.
- gr. mneme 'pamięć'; por. amnezja; amnestia; anamneza; paramnezja.
mnogouważąjemyj szkaf! ros., czcigodna szafo!;
iron. charakterystyka banalnej, napuszonej, pełnej
frazesów przemowy.
- z Antona Czechowa ( Wiśniowy sad, 1), 1903 r.
moa olbrzymi wymarły ptak występujący jeszcze
w XVII i XVIII w. na Nowej Zelandii w licznych ga­
tunkach, o mocnych nogach i pazurach, niezdolny
do lotu.
- z języka maori.
mob pospólstwo; gmin, plebs; motłoch, hołota; tłum.
- ang. skr. od łac. mobile vulgus 'tłum o zmiennych uczuciach, hoi
polloi’ (por. mobilium turba Quiritium), często skracane do mob.mlg.,
stąd w XVII w. pojawił się w bryt. slangu mob.
mobile ang., [wym. moubil] piast, delikatna, zawie­
szana (u sufitu) konstrukcja art. z kolorowych blaszek
umocowanych na drutach, obracająca się i porusza­
jąca pod wpływem powiewu powietrza; por. stabi-
le. || mobilium turba Quiritium łac., tłum obywateli
o zmiennych uczuciach, chwiejnych przekonaniach
(Horacy, Pieśni, 1, 1, 7). || mobilizacja przejście sił
zbrojnych (a. ich części) w stan wojenny; powołanie
376 moderna
rezerw(istów) do czynnej służby wojsk.; przygoto­
wywanie, skupianie, zbieranie, uruchamianie, upłyn­
nianie (kapitałów), uaktywnianie dla jakiegoś celu.
- fr. mobilisation 'mobilizacja' od mobiliser 'mobilizować; urucha­
miać (kapitał)’ z ang. mobile 'ruchomy' z łac. mobilis 'jp.; zmienny’
od mověre, zob. motyw.
moblog blog (zob.) wzbogacony o zdjęcia i teksty
z telefonów komórkowych.
mocja jęz. różnorodność końcówek gramatycznych
zależna od rodzaju gram. (np. biały, biała, białe);
dawn. apelacja, wniosek.
- łac. motio 'ruch' z motus p.p. od mověre, zob. motyw; por. emocja;
lokomocja; promocja.
mod skrajnie nowoczesny i modny w sztuce piast.,
w muzyce, w stylu ubierania się, makijażu itd., awan­
gardowy; osoba hołdująca stylowi mod; styl mod.
- ang. skr. od modems 'nowocześni', pierw, 'odnoszący się do grup
Mods’, grup młodych robotników bryt. późnych lat 50. XX w., którzy
zachowywali się jak dandysi i nosili ultranowoczesne stroje.
modalny filoz. dotyczący rodzaju, sposobu bycia,
istnienia czego (por. ontologia); odnoszący się do
stopnia pewności sądu (jego logicznej konieczno­
ści, zgodności z rzeczywistością a. możliwości); ję-
zykozn. określający sposób odbywania się czynności;
trybowy; (skale modalne) muz. skale kościelne, sys­
tem skal, na których opierała się muzyka śrdw. do
XVII w.; statyst. (wartość m-a) wartość najczęściej
występująca w zbiorowości, dominanta, moda.
- łac. modus, zob. modulacja.
modęllo wł., dosl. 'model’, zmniejszona wersja dzie­
ła sztuki większych rozmiarów.
modem skr. od modulator-demodulator, inf. urządze­
nie peryferyjne komputera, które umożliwia współ­
pracę dwóch oddalonych od siebie komputerów za
pomocą połączeń sieci telefonii publicznej; por. pe­
ryferyjne urządzenie.
moderacja dawn. umiarkowanie, powściągliwość.
|| moderator fiz. spowalniacz neutronów (np. gra­
fit, woda) w reaktorach jądrowych; chem. buforo­
wy roztwór); muz. urządzenie dźwigowe do tłumie­
nia dźwięku w niektórych fortepianach i pianinach;
przewodniczący dyskusji w programie RTV. || mode­
rować przest. łagodzić, powściągać. || moderunek
przest. ekwipunek, wyposażenie żołnierza (i konia);
uprząż końska.
- łac. moderatio 'umiarkowanie' i moderator 'powściągający; woźni­
ca; kierunek’ od moderare 'miarkować; rządzić; kierować’ z modus,
zob. modulacja.
moderna okres modernizmu w lit. i sztuce; ogół,
ugrupowanie modernistów, literatów, plastyków,
hołdujących ideałom modernizmu. || moderniza­
cja unowocześnienie. || modernizm ogół kierunków
awangardowych w lit. i sztuce w okresie 1880-1910
(por. symbolizm; secesja); ruch w Kościele kat. na
przełomie XIX i XX w. usiłujący pogodzić naukę
Kościoła ze współczesną cywilizacją.
- fr. modernisme 'modernizm' od modeme 'nowoczesny' od późn.łac.
modernus 'nowy' z łac. modo 'teraz; tylko co’ od modus, zob. mo­
dulacja.
 modern jazz
modern jazz ang., ogólne określenie grupy stylów
„nowoczesnego jazzu”, takich jak bebop, cool, Pro­
gressive, hard bop, swing, jazz eksperymentalny (od
40. lat XX w.).
moderować, moderunek zob. moderacja.
modulacja proces fiz. polegający na przekształca­
niu przebiegu (zazw. elektr.) o jednej postaci w prze­
bieg o innej, dogodniejszej do dalszego wykorzysta­
nia; dostosowywanie wysokości, siły i barwy głosu
do treści wypowiadanych słów; muz. przejście melo­
dyczne i harmoniczne zjednej tonacji do innej; sto­
sowanie zmian wysokości, natężenia i barwy dźwię­
ku podczas wykonywania utworu muz. || moduł mat.
(m. liczby) bezwzględna wartość liczby; (m. budow­
lany) umowna jednostka wymiarowa; archit. miara
względna, jednostka proporcji wszystkich elemen­
tów budowli (klasycznej).
- łac. modulatio 'takt, rytm’ od modulari 'wymierzać (śpiewać w)
takt’ z modulus '(mała) miara; takt’ od modus 'miara; takt; melodia;
wzór; prawidło; sposób’; por. akomodacja; inkomodować; modalny;
moderacja; moderna; modyfikacja; Quasimodo.
modus faciendi (a. operandi) łac., sposób działa­
nia. || modus procedendi łac., sposób postępowania.
|| modus vivendi łac., współżycie (zwł. państw, ugru­
powań itp.) oparte na (tymczasowym, prowizorycz­
nym) kompromisie, bez rozstrzygania zasadniczych
problemów spornych.
modyfikacja zmiana, przeróbka, poprawka; odmia­
na, przekształcenie, wariacja, wariant.
- łac. modificatio 'właściwe odmierzanie’ od modificari 'sprawiedli­
wie odmierzać; miarkować’; modus, zob. modulacja; -ficari od face-
re, zob. fakcja.
mofety wyziewy gazów wulkanicznych (o tempe­
raturze poniżej 100°C) zawierających gł. dwutlenek
węgla; por. fumarole.
- wł. mofeta 'jw.' pochodź, germ.
mofussił zob. mufassal.
Mogoł Wielki tytuł monarchów dynastii muzułm.
w płn. i śr. Indiach (1526-1857), której założyciel
Babur (a. Baber, 1483-1530) był potomkiem Timura
po mieczu i Czyngis-chana po kądzieli.
- z pers. Mughul 'jw.' z mong. Mongol 'jw.'
Moguczaja Kuczka ros., Potężna Gromadka; na­
zwa grupy pięciu kompozytorów ros., nowatorów
muz.: Mikołaj Rimski-Korsakow (1844—1908), Mi-
lij Bałakirew (1837-1910), Cezar Cui (1835-1918),
Aleksander Borodin (1833-87) i Modest Mussorgski
(1839-81).
mohar węg., bot. proso węgierskie, uprawna trawa
pastewna.
moher wełna kóz angorskich; lekka tkanina z tej
wełny.
- ang. mohair 'jw.' (etymologia ludowa pod wpływem hair 'włosy;
sierść’) od przest. macayare z przest. wł. mocaiarro 'jw.' z arab. mu-
chajjar dosł. 'doborowy, wyborny’; por. mora 1.
Mohikanin przedstawiciel jednego z doszczętnie
niemal wytępionych szczepów konfederacji mohi-
kańskiej, należących do algonkińskiej rodziny jęz.,
377 mole
zamieszkujący we wczesnym XVII w. oba brzegi
górnego Hudsonu aż po jezioro Champlain; (Ostatni
Mohikanin) przen. ostatni przedstawiciel rodu, gru­
py, epigon, osoba pielęgnująca ginące tradycje (na­
zwa wzięta z tytułu powieści z roku 1826 pisarza
amer. J. Fenimore Coopera, 1789-1851).
- ang. Mahican, Mohican 'jw.' z algon. dosł. 'wilk'.
M ohsa skała twardości - zestaw dziesięciu mine­
rałów o wzrastającej twardości, służący do porów­
nawczego określenia twardości ciał: 1 - talk, 2 - sól
kamienna, 3 - kalcyt, 4 - fluoryt, 5 - apatyt, 6 - orto-
klaz, 7 - kwarc, 8 - topaz, 9 - korund, 10 - diament,
- o d nazwiska mineraloga nm.: Friedrich Mohs (1773-1839).
moi je suis mon ancetre fr., jestem moim własnym
protoplastą; por. ex se natus.
- odpowiedź generała fr. Andoche Junota (gdy Napoleon I uczynił go
w 1807 r. księciem d’Abrantes) na drwiące zapytanie jakiegoś przed­
stawiciela ancien regime’u, kim byli przodkowie księcia; podobnie
powiedział Ifikrates, sławny dowódca ateński (ok. 325 p.n.e.) ary­
stokracie Harmodiuszowi, gdy ten kpił z niego, jako z syna szewca:
„Dzieje mojej rodziny zaczynają się ode mnie, ale twojej - kończą
się na tobie”.
Moi uniwersitięty ros., Moje uniwersytety (tj. szko­
ła życia).
- tytuł powieści autobiograficznej (1923 r.) Gorkiego.
m ojra przeznaczenie, los, fatum, konieczność.
- gr. Moira l.mn. Moirai 'Mojry, boginie przeznaczenia i losu człowie­
ka; z czasem odróżniano ich trzy: Kloto (KlóthÓ, Prządka nici żywo­
ta), Lachesis (Lachesis, Udzielająca, która tej nici strzeże) i Atropos
(Nieodwracalna, która ja przecina; zob. atropina)’; odpowiedniki rz.:
łac. Parcae a. Fatae Tarki a. Fata’ l.mn. od Parca, Fata; por. fatum;
ananke.
mokasyny noszone przez amer. Indian pantofle a.
buty bez obcasów, z miękkiej skóry (np. karibu),
z podeszwami przedłużonymi ponad palce nogi i po­
łączonymi marszczonym szwem z kawałkiem skóry
w kształcie litery U leżącym na wierzchu stopy; pan­
tofle na niskim obcasie, męskie a. damskie, naśladu­
jące krojem obuwie Indian.
- ang. moccasin, micassin z jęz. Indian Algonkinów.
mokiet wzorzysty (niekiedy gładki, jednobarwny)
osnowowy plusz meblowy, używany też na kobierce.
- fr. moąuette ’plusz’.
m okka gatunek kawy arabskiej; napój z tej kawy.
- Mokka (Mocha) w płd.-zach. Jemenie, do XIX w. gł. jemeński port
wywozu kawy.
mol chem. jednostka ilości materii, podstawowa
w układzie SI; dawn. używany synonim gramoczą-
steczki. || molekularny właściwy molekułom, drobi­
nom, cząsteczkom, najmniejszym zdolnym do samo­
dzielnego występowania skupieniom związku chem.
|| molestować natrętnie prosić o co, zanudzać proś­
bami, naprzykrzać się. || molo spacerowy pomost na­
wodny prostopadły do brzegu; nabrzeże portowe (fa­
lochron), przy którym cumuje się statki.
- wł. molo 'molo; przystań’, n.łac. molecula 'drobina’ i łac. molestare
’być ciężarem, kłopotem’ od moles 'ciężar (zwł. kamieni); nasyp, gro­
bla, falochron’; por. demolować.
mole ostry, korzenny sos przyrządzany gł. z chile i cze­
kolady, ale zawierający też wiele innych składników,
podawany do mięsa, gł. w krajach Ameryki Łac.
mole
- meks.hiszp. ’jw .’ z nahuatl. mulli, molli ’sos; mięso duszone’.
molekularny, molekula zob. mol.
moleskin tkanina bawełniana o splocie atłasowym,
po prawej stronie podobna do aksamitu, w lżej­
szym wykonaniu (tzw. skóra ang.), używana na ubra­
nia sportowe i chłopięce oraz na spodnie robocze,
w cięższym (tzw. skóra nm.) na obicia siedzeń samo­
chodowych.
- ang. ’jw .’; mole ’kret’; skin ’skóra’.
molestować zob. mol.
molibden chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal srebrzy-
stobiały, kruchy, twardy.
- łac. molybdaena 'siarczek ołowiu (galenit, błyszcz ołowiu) ’ z gr. mo-
lýbdaina ’ołowianka’ od mólybdos ’ołów’.
molinizm 1. doktryna teol. propagowana przez jezu­
itów XVI-XVII w. (a. zwalczana przez jansenistów)
usiłująca pogodzić sprzeczności między koncepcja­
mi łaski i wolnej woli przez rozróżnienie tzw. łaski
wystarczającej i łaski skutecznej. 2. zob. kwietyzm.
- 1 . nazwana od nazwiska jej twórcy, jezuity hiszp. Luisa de Moliny,
ok. 1535-ok. 1601.2. nazwany również molinizmem od nazwiska au­
tora przewodnika ascetycznego wyd. w 1675 r., teologa kat. i mistyka,
pisarza hiszp. Miguela de Molinosa, 1628-96.
moll muz. molowy a. minorowy gatunek skali, gamy,
tonacji a. akordu; por. dur.
- łac. mollis 'miękki’; por. bemol; ramol.
mollikuty typ drobnoustrojów różniących się od
bakterii i wirusów m.in. posiadaniem tzw. miękkiej
ścianki.
- łac. mollis cutis 'miękka skórka’.
mollissima tempora fandi łac., najodpowiedniejszy
moment do zabrania głosu.
- z Wergiliusza (Eneida, 4, 293).
molo zob. mol.
moloch nienasycona, tyrańska potęga, którą musi się
zjednywać uległością i ofiarami.
- późn.łac. z gr. Moloch od (?) hebr. Molech 'chtoniczne bóstwo se­
mickie, czczone zwł. na terenie Kanaanu; bóstwo ognia, któremu skła­
dano ofiary z dzieci (por. Biblia, 4 Ks. Król., 2 3 ,1 0 )’.
Molotov cocktail ang., ’koktejl Mołotowa’,/?op. bu­
telka z benzyną, zatkana powoli palącym się lontem,
służąca jako amatorska broń przeciwczołgowa.
- od nazwiska premiera (1930-41) i ministra spr. zagr. (1939-49)
ZSRR, Wiaczesława Mołotowa (właśc. W. M. Skriabina, 1890—
1986).
moly gr., mityczne ziele „o korzeniu czarnym,
a kwiecie podobnym do mleka” (Homer, Odyseja,
10), dane Odyseuszowi przez Hermesa jako odtrutka
przeciw przyrządzonemu przez czarodziejkę Kirke
napojowi, który zmienił jego towarzyszy w świnie.
mołcząlinstwo ros., karierowiczostwo, serwilizm
wobec przełożonych, płaszczenie się przed władzą.
- od nazwiska Mołczalin (ros. molczát 'milczeć’), jednego z bohate­
rów komedii Gribojedowa Mądremu biada, 1824 r.
mołodyca down. młoda Ukrainka a. Białorusinka,
zwł. zamężna.
- ukr. molodycia 'młoda kobieta; dziewczyna’.
378 mongolistyka
molojec dawn. zuch, chwat, junak; młody Kozak,
żołnierz kozacki.
- ukr. mołodeć a. białorus. molodziec 'młody człowiek, młodzieniec’.
moment musical fr., [wym. momą miizikąl] dosł.
’chwila muzyczna’; tytuł niektórych lirycznych, in­
strumentalnych utworów muz. (Schubert, Rach­
maninow).
momento de la verdad zob. el momento de la...
Momus dokuczliwy krytyk, łowca usterek, szukają­
cy dziury w całym, pretekstu do nagany.
- łac. z gr. MÓmos 'konwencjonalna postać lit., uosobienie krytykanc­
twa a. kpiny’.
MON-, MONO- w złożeniach: jedno-; jedyno-; po­
jedynczy, samotny; zawierający jeden (np. atom),
jedną (np. molekułę); dotyczący jednej części; wyni­
kający z jednej przyczyny.
- gr. mónos 'jedyny; sam; pojedynczy’.
Monachium krótkowzroczna polityka czynienia
ustępstw agresorowi w nadziei uniknięcia wojny;
por. appeasement.
- od konferencji w Monachium w 1938 r. z udziałem Chamberlaina,
Daladiera, Hitlera i Mussoliniego, na której 30 IX podpisano układ
monachijski, upoważniający Niemcy do zaboru części Czechosłowa­
cji (Sudety).
monachomachia wojna mnichów.
- późniąc. monac(h)us 'mnich’ z gr. monachós 'sam jeden’ od mónos,
zob. mon-; zob. -machia; tytuł poematu I. Krasickiego (1778 r.).
monada filoz. indywidualna, prosta substancja, ele­
mentarny składnik rzeczywistości; (u Leibniza) w l.
mn. substancje niematerialne, niepodzielne, pozba­
wione składników, niepodległe wpływom zewn.,
spontaniczne w zachowaniu.
- gr. monäs dpn. monddos 'jedność; jednostka’ od mónos, zob. mon-.
monadnok góra świadek, góra wyspowa, samotne,
strome wzniesienie na lekko pofałdowanej równinie,
które oparło się erozji dzięki wytrzymałości struktu­
ry skalnej.
- nazwa od góry Monadnock na płd.-zach. stanu New Hampshire
(USA), uważanej za klasyczny przykład takiej rzeźby terenu.
monarchista zwolennik monarchii, formy państwa,
w której władza spoczywa w ręku dożywotniego
(i zazw. dziedzicznego) monarchy (cesarza a. króla).
- gr. monarchia ’jedynowladztwo’ od mónarchos 'jedynowładca’;
zob. mon-; -archa.
monaster, monastyr przest. nazwa klasztoru w Ko­
ściele wsch.
-ukr. monastyr ’jw .’ zgr. monasterion 'celapustelnika’ o d monddzein
'żyć w samotności’ z mónos, zob. mon-; por. falanster.
monellina proteina otrzymywana z pewnej jagody
afrykańskiej, o smaku 30 tysięcy razy słodszym niż
cukier.
- ang. (1972) od ośrodka Monelli Chemical Senses Center na Uniwer­
sytecie Pensylwańskim, gdzie wyodrębniono tę proteinę.
monera w staroż. Grecji - statek wiosłowiec jedno­
rzędowy.
- gr. moneres 'samotny; pojedynczy’.
mongolistyka filologia mongolska. || mongolizm
zob. Downa zespół.
 mongolisty ka
- Mongoł, członek narodu zamieszkującego Mongolię w Azji Środ­
kowej.
monistyczny zob. monizm.
monit pisemne ponaglenie (urzędowe), przypomnie­
nie (że minął termin wypełnienia jakiejś powinno­
ści). || monitor czasopismo, zwł. urzędowe, mają­
ce ten wyraz w tytule; niewielki okręt woj. o małym
zanurzeniu, uzbrojony w działa dużego kalibru do
ostrzeliwania wybrzeży; aparat RTV, telefoniczny,
służący do kontroli emisji; inf. urządzenie peryferyj­
ne komputera, wyświetlające na ekranie komunikaty
używanych programów, teksty, dane i obrazy graficz­
ne przechowywane lub edytowane w komputerze;
por. peryferyjne urządzenie; dawn. mentor, doradca,
przen. bizun, dyscyplina. || monitować słownie a. pi­
semnie przypominać o czymś nie załatwionym, po­
naglać.
- łac. monitum 'upomnienie’ i monitor 'ostrzegający’ od moněre 'upo­
minać; ostrzegać’; por. admonicja; monument.
monizm filoz. stanowisko w ontologii, przyjmujące,
że natura bytu jest jednorodna, że istnieje tylko jed­
na substancja (którą jest wg materialistów materia,
wg idealistów - duch, świadomość); por. dualizm;
pluralizm. || monistyczny. || monochor prymityw­
ny instrument muz., w którym długość a. napięcie
jedynej struny naciągniętej nad rezonatorem można
zmieniać, a przez to uzyskiwać dźwięki różnej wy­
sokości; przyrząd fiz. do pomiaru interwałów. || mo-
nodia typ muzyki opartej wyłącznie na melodii wy­
konywanej unisono, niekiedy na tle współbrzmień
akordowych. || monodram monolog inscenizowa­
ny, utwór scen., w którym występuje tylko jeden ak­
tor. || monofizyci wyznawcy doktryny, że Chrystus
jako Bóg-człowiek nie istnieje w dwóch naturach,
bo natura boska zupełnie pochłonęła ludzką; zorga­
nizowani w 3 grupach: syryjskiej, ormiańskiej (obie
od VI w.) i egipskiej. || monofobia lęk przed sa­
motnością występujący u kosmonautów i lotników
w czasie długotrwałych lotów. || monogamia jed-
nożeństwo, małżeństwo jednego mężczyzny z jedną
kobietą (por. bigamia, poligamia); współżycie płcio­
we samca z jedną samicą; por. agamia. || monografia
praca nauk., poświęcona jednemu zagadnieniu, jed­
nemu działowi nauki, jednej osobie, miejscowości,
epoce itp. || monogram jedna a. kilka ozdobnie po­
wiązanych liter, zazw. inicjałów imienia i nazwiska.
|| monokauzalizm upatrywanie wyłącznej, jedynej
przyczyny sprawczej jako czynnika rozwoju dzie­
jowego i przemian form społecznych i polit. || mo-
nokini żart. topless, damski kostium kąpielowy bez
górnej części zasłaniającej piersi (twórcy tej nazwy
fanaberyjnie potraktowali człon mono- jako kontra­
stujący z bi- w wyrazie bikini (zob.), jak gdyby owo
bi- znaczyło w nim ’dwu-’). || monokl szkło optycz­
ne najedno oko (dawn. modne u mężczyzn). || mo­
nokultura wieloletnie uprawianie jednego tylko pro­
duktu rolnego na danym obszarze. || monolatria kult
jednego spośród wielu bogów. || monolit posąg, obe­
lisk itp., wyciosany z jednego bloku kamiennego. ||
monolog dłuższa wypowiedź postaci scenicznej a.
powieściowej; por. dialog. || monomacha czapka -
379 monstrancja
zob. och, tiażeła ty... || monomania chorobliwe opa­
nowanie umysłu przez jedną myśl, ideę, przedmiot.
|| monometalizm system pieniężny, w którym środ­
kiem płatniczym jest jeden kruszec (złoto a. srebro);
zob. bimetalizm. || mononukleóza (zakaźna), mo-
nocytoza, choroba Fiłatowa, gorączka gruczołowa,
med. choroba układu białokrwinkowego, pochodze­
nia wirusowego. || monoplegia med. porażenie (czę­
ści) jednej kończyny. || monopol wyłączne prawo do
produkcji a. handlu w jakiejś dziedzinie, przysługu­
jące osobie, grupie a. państwu; przedsiębiorstwo ma­
jące takie prawo; por. kartel. || monoposto wł., mo-
no-poste fr., [wym. monopost] nadwozie samochodu
wyścigowego (bez błotników, drzwi, dachu, szyby
przedniej, z odsłoniętymi kołami), jednomiejscowe-
go. || monoteizm jedynobóstwo, wiara w jednego
Boga; por. politeizm. || monotonny jednostajny, nie
urozmaicony. || monotyp druk. maszyna do składa­
nia i odlewania każdej czcionki oddzielnie (por. li-
notyp; taster).
- zob. mon-; gr. monóchordon 'jednostranný’ od chore, zob. -chor-
d§; monóidia 'śpiew jednogłosowy’ od óide, zob. oda; dramat; śr.gr.
Monophysítěs od phýsis zob. fizjo-; fobia; -gamia; -graf-; -gram; fr.
monocle 'monokl’ z późniąc, monocuhts 'jednooki’ od łac. oculus
’oko’, zob. latria; zob. -lit; -log; mania; n.łac. mononucleosis 'mono­
nukleóza’ zob. nukleo-; -plegia; gr. monopólion 'monopol’ od pölein
'sprzedawać’; fr.poste, zob. poste-restante; teizm; tonacja; -typ-.
monnaie de singe fr., dosł. ’małpi pieniądz’, fałszy­
wy pieniądz; obiecanki, piękne słówka zamiast za­
płaty należności.
- śrdw. kuglarze fr., nie chcąc płacić myta za wjazd do miasta, wysy­
łali do poborcy swoje małpy.
monogatari jap., opowieść; gatunek w lit. jap. obej­
mujący różne rodzaje prozy, jak legendy, bajki, opo­
wiadania, powieść obyczajową i hist; por. nikki; uta-
monagatari.
Monroe’go doktryna - hist. zasada odrzucająca dal­
szą ingerencję państw europ, w sprawy półkuli za­
chodniej, związana z zasadą nieinterwencji USA
w sprawy Europy; por. izolacjonizm.
- zawarta w orędziu z 2 XII 1823 r. prezydenta USA (James Monroe
[właśc. wym. monrou], 1758-1831) do Kongresu.
monseigneur [wym. mąsenior] fr. sposób tytułowa­
nia biskupów, a dawn. książąt i niektórych dygni­
tarzy (skr. Mgr). || monsieur [wym. m(e)sjö] l.mn.
messieurs [wym. mesjö] fr., pan (skr. M.). || mon­
signore [wym. monsińjore] włoski tytuł honorowy
prałatów (skr. Mons.).
- fr., wł. mon ’mój’; fr. -sieur z seigneur 'pan (lenny)’ i wł. signore
’pan’ od łac. senior, zob. senior.
monstrancja Kość. rz.kat. sprzęt liturgiczny, służą­
cy do wystawiania i procesyjnego obnoszenia hostii.
|| monstre [wym. mąstr] fr., (obiad, bankiet, koncert,
bal itp.) niezwykle a. nadmiernie uroczysty, kosztow­
ny, okazały, długotrwały. || monstre sacré fr., dosł.
'święty potwór’, słynny aktor komediowy; osoba
sławna a. popularna, której ekstrawaganckie, niekon­
wencjonalne zachowanie się jest tolerowane, przyj­
mowane z wyrozumiałością a. nawet zachwytem
przez publiczność; por. sztukę Les Monströs sacrés
(1940 r.) Jeana Cocteau (wyrażenie całkiem odległe
od naszego pojęcia „święta krowa” oznaczającego
monstrancja
w pewnych okresach osobę nietykalną dla krytyków
z powodu opieki, jaką roztacza nad nią władza a. opi­
nia środowiska niechętnego władzy. || monstrualny
potworny, odrażający. || monstrum potwór, poczwa­
ra, straszydło, dziwoląg.
- śrdw.łac. monastrantia (z łac. momtrare 'pokazywać; pouczać; wy­
kazywać’) i fr. monstre 'potwór; bardzo długi (obiad, koncert itp.)’
z łac. monstrum 'zły omen; poczwara, potwór; cud’; por. demonstra­
cja; remonstracja.
monsun wiatr okresowy wiejący w lecie od oce­
anów, w zimie od lądu, zwł. w płn. (wsch) Azji, Afry­
ce Równikowej i płn. Australii; wiatr o (pół)rocznym
okresie zmiany kierunku; por. trade wind.
- port. monęao 'jw.; pasat; pomyślny wiatr, okazja’ z arab. mausim
'pora roku’.
montaż montowanie, składanie z poszczególnych
części (i łączenie, ustawianie) maszyn, urządzeń, bu­
dowli, dzieł rzeźbiarskich; łączenie poszczególnych
części (odcinków) w jedną art., kompozycyjną ca­
łość (np. w filmie, RTV). |[ montażysta specjalista
opracowujący montaże film., RTV. || monter robot­
nik montujący, składający, instalujący maszyny, apa­
raty, urządzenia.
- fr. montage 'podnoszenie; montaż’ i monteur 'monter' od monter
'wchodzić; wzbierać; ekwipować; zestawiać’ od łac. mons dpn. mon-
tis 'góra'; por. fotomontaż; ultramontanizm.
Monteki zob. Romeo i Julia.
monter zob. montaż.
montes auri pollicens łac., obiecując złote góry.
- z Terencjusza (Phormio, 1, 2,18).
Montessori system, metoda wychowania przed­
szkolnego, zmierzająca do rozwoju inicjatywy dziec­
ka przez pozostawienie daleko idącej swobody jego
spontanicznej aktywności, przez umożliwienie sa­
modzielnego posługiwania się materiałami instruk-
cyjnymi, przez wczesną naukę czytania i pisania.
- od nazwiska twórczyni systemu, wł. lekarki psychiatry i pedagoga
Marii Montessori, 1870-1952.
montować zob. montaż.
montrachet [wym. mątraszę] gatunek białego wina
burgundzkiego.
- fr. od nazwy winnicy w departamencie Cóte-d’Or (Francja).
monument pomnik, posąg, rzeźba, obelisk, wysta­
wiony ku uczczeniu osoby a. wydarzenia. || monu­
mentalny olbrzymi, masywny, potężny; zakrojony
na wielką skalę; wspaniały; trwały. || monumentům
aere perennius zob. exegi monumentům...
- późn.łac. monumentalis 'pomnikowy' z łac. monumentům, moni-
mentum 'pamiątka; pomnik; dokument’ od moněre, zob. monit.
mon verre n’est pas grand, mais je bois dans mon
verre fr., szklanka, z której piję, nie jest duża, ale
przynajmniej moja własna.
- ze sztuki Le coup e tles lévres (1832 r.) Musseta.
mood musie ang., ’muzyka (służąca do wywoływa­
nia) nastroju’, zob. Muzak.
Moog zob. syntezator muzyczny.
moped nowocześnie obudowany motorower z silni­
kiem o pojemności do 50 cm3.
380 moratorium
- skr. od mo(torowy) (welocy)ped.
mops rasa psów pochodząca prawdop. z Chin, w Eu­
ropie od XVI w.; pies niewielki, krępy, o dużej, okrą­
głej głowie, czarnym, płaskim pysku, wypukłych
oczach, tępym nosie, małych, obwisłych uszach, de­
likatnej, krótkiej sierści czarnej, brązowej a. płowej
i ciasno zwiniętym ogonie; dziś rzadko spotykany
(ang. pug).
- nm. 'jw.' z dawn. ang. mop 'grymas; gęba; złośnik’; por. rolmops.
M OR ang., skr. od middle-of-the-road ’umiarkowa-
ny, powściągliwy’, w muzyce pop. - stylistycznie
umiarkowany.
mora 1. tkanina jedwabna (rzadziej wełniana) o fa­
listo mieniącym się deseniu, przypominającym słoje
drzewa; skośne smugi pojawiające się na obrazie TV,
spowodowane zakłóceniami (poziomej) synchroniza­
cji linii. 2. włoska gra hazardowa oparta na zgadywa­
niu łącznej sumy palców, jakie wystawią jednocze­
śnie obaj partnerzy, z których każdy gra jedną ręką. 3.
czas potrzebny do wymówienia zgłoski krótkiej, pod­
stawowy element w poezji opartej na iloczasie.
- l.fr. moire 'mora 1’ z ang. mohair, zob. moher. 2. wł. morra 'jw. 2 ’.
3. łac. 'zwłoka, opóźnienie; okres; przeszkoda’; por. moratorium.
morale duch (bojowy), duch zespołu, wola walki,
gotowość wypełniania rozkazów, znoszenia trudów
i niebezpieczeństw, odporność psychiczna (wojska);
niekiedy błędnie zamiast: moralność, etyka itp.
- ang. 'jw.' z fr. moral 'jw.' od 'moralny' z łac. moralis, zob. mora­
lista.
morał insanity ang., patologiczny brak zasad, uczuć,
instynktów moralnych; zaburzenia osobowości, wy­
rażające się reakcjami aspołecznymi i antyspołecz­
nymi.
moralista myśliciel, pisarz zajmujący się zagadnie­
niami moralności; człowiek głoszący surową moral­
ność; moralizator, lubiący prawić morały, pouczać,
upominać. || moralitet późnośrdw. utwór scenicz­
ny, rodzaj misterium, w którym postaci alegoryczne
uosabiają walkę dobra ze złem. || moralne zużycie
powstałe z powodu zmniejszenia się wartości ma­
szyn, narzędzi, urządzeń itd. w wyniku postępu prze-
mysłowo-technicznego, który sprawia, że niezależnie
od stopnia ich zużycia urządzenia stają się przesta­
rzałe, produkują drożej a. gorzej niż inne, doskonal­
sze, nowocześniejsze. || moralność ogół ocen, norm,
wzorów, prawideł postępowania w określonych śro­
dowiskach i epokach hist; etyka obiegowa. || moral­
ny dotyczący moralności; etyczny, szlachetny, bez­
interesowny; odnoszący się do życia psychicznego,
umysłu, uczuć; niematerialny; duchowy. || morał po­
uczający wniosek końcowy (bajki, przypowieści).
- nm. Moralität 'moralność' z późn.łac. moralitas 'obyczajność; jp.’
od łac. moralis 'obyczajowy' z mos dpn. moris 'obyczaj'; por. amoral­
ny; demoralizacja; mores.
moratorium przyznanie dłużnikowi przez wierzy­
ciela (a. z mocy ustawy) prawa do wypełnienia zo­
bowiązania w terminie późniejszym a. na warunkach
dogodniejszych od ustalonych pierwotnie.
- n.łac. 'jw.' z r.nij. późniąc, moratorius 'zwlekający; opóźniający’ od
łac. morari 'odwlekać, odraczać’ z mora, zob. mora 3.
 morbidezza
morbidezza [wym. ...ęcca] skrajna delikatność
i miękkość; zniewieściałość; piast, zmysłowa subtel­
ność w kolorach ciała w malarstwie.
- wł. ’jw .’ od morbido 'miękki, giętki; zniewieściały’ z łac. morbidus
'chory, niezdrów’ od morbus 'choroba'.
morceau honteux fr., wstydliwy kąsek; ostatni ką­
sek na półmisku, zwykle pozostawiony tam przez
biesiadników.
mordent ozdobnik muz., szybka wymiana nut z są­
siednią górną (m. górny) a. dolną (m. dolny) nutą.
- wł. mordente 'zaprawa; spoina; jw .’ z łac. mordem dpn. mordentis
p.pr. od morere 'gryźć'.
morę antiąuo (morę maiorum) łac., starym obycza­
jem, po staremu (według zwyczaju przodków); por.
mos maiorum.
morę matter with less art ang., więcej treści, a mniej
poezji (jeśli łaska).
- z Szekspira (Hamlet, 2 ,2 , 95); królowa do Poloniusza.
morena materiał skalny niesiony i osadzany przez
lodowce.
- fr. moraine 'jw.'
mores posłuszeństwo, karność, rygor, subordynacja.
- łac. l.mn. od mos, zob. moralista.
moreska, moryska nazwa tańców lud., występu­
jących od Hiszpanii przez Francję i Niemcy aż po
Bałkany, pochodzenia antycznego (tańce urodza­
ju), uważanych dawn. za ilustrację walk z Maurami
w Hiszpanii, wykonywanych w groteskowych ko­
stiumach „mauretańskich”, z dzwonkami, kijami,
mieczami, chustkami w rękach; wzorowane na nich
intermedium baletowe w XVI-XVII w.; podobny ta­
niec jako tradycyjna część ang. pochodów, procesji,
zabaw lud.; maureska piast, ornament ze stylizo­
wanych splecionych wici roślinnych w układzie sy­
metrycznym, typowy dla sztuki islamu czerpiącej ze
wzorów hellenistycznych i dla rzemiosła art. okresu
Odrodzenia.
- wł. moresca, hiszp. morisca 'jw.' (r.ż. od moresco, morisco 'maure­
tański' z Moro 'Murzyn; Maur’) i ang. morris (dance), morrice 'jw.'
od łac. Maurus 'Maur' prawdop. pochodzenia berberyjskiego.
-MORF- w złożeniach: forma; kształt; budowa; typ.
|| morfem językozn. najmniejsza, niepodzielna cząst­
ka znaczeniowa wyrazu. || -M ORFICZNY w złoże­
niach: mający (określoną) formę, budowę, (określo­
ny) kształt.
- gr. morphe 'kształt; forma’; por. antropomorfizm; dymorfizm; izo­
morficzny; metamorfizm; Morfeusz; polimorfizm.
Morfeusz sen; marzenie senne. || morfina związek
organiczny, gł. alkaloid opium, środek przeciwbólo­
wy, jako narkotyk używany nałogowo przez morfi-
nistów.
- fr. morphine 'morfina' z gr. Morpheus 'mit. gr. jeden z trzech synów
Hypnosa (snu), zsyłający marzenia senne o ludzkich kształtach (mor-
phai)’ od morpfś, zob. -morf-. Bracia Morfeusza, Ikelos (a. Phobetor)
i Phantasos, zsyłali sny o zwierzętach i przedmiotach; por. Owidiusz
(Metamorfozy, 11, 634 i nast.).
-morficzny zob. -morf-.
morfogen substancja działająca na komórki płodu
w sposób decydujący o przyszłych kształtach jego
381 mortuum flagellas
struktur cielesnych. || morfogeneza biol. suma pro­
cesów, dzięki którym zwierzę a. roślina uzyskuje po­
stać właściwą dla swego gatunku; procesy te to: de­
terminacja rozstrzygająca o losie pewnych komórek
a. tkanek, dyferencjacja, wyznaczanie różnym ko­
mórkom i tkankom rozbieżne kierunki rozwoju, oraz
wzrost, który sprawia, że komórki powiększają się
i rozmnażają.
- zob. morf-; geneza.
morfologia nauka o postaci (pokroju) i budowie or­
ganizmów zwierzęcych i roślinnych; nauka o for­
mach (budowie i odmianie) wyrazów.
- zob. -morf-; -logia; -log.
morganatyczny o związku małżeńskim zawartym
przez członka rodu królewskiego a. arystokratycz­
nego z osobą stanu niższego, która przez ten zwią­
zek nie zmienia swego stanu ani (wraz z dziećmi) nie
dziedziczy tytułów, lenna itp. swego małżonka; por.
mezalians.
- śrdw.łac. (matrimonium a) morganaticam 'dosl. (małżeństwo na)
poramy (podarek)’ od st.g.nm. morgan 'poranek'.
moria psych, obsesyjna skłonność do opowiadania
dowcipów, anegdot, zwł. sprośnych.
- gr. möria 'głupota; prostactwo’.
morituri te salutant zob. ave, Imperator...
mormon członek amer. wspólnoty relig. (Kość. Je­
zusa Chrystusa Świętych Dnia Ostatniego), założo­
nej przez Josepha Smitha (1805—44), który w r. 1830
wydał Księgę Mormona (rzekomego proroka z IV w.
n.e.), uważaną odtąd przez wyznawców za nowe ob­
jawienie boskie, równe Biblii.
mornay sos beszamelowy przyprawiony mocno
pachnącym serem.
- ang., może od nazwiska fr. przywódcy hugenotów Philippe’a de
Mornay, 1549-1623.
mors 1. zool. koń morski, dwa gatunki wielkich ssa­
ków morskich (północny, kalifornijski, i południowy,
subantarktyczny), z rzędu płetwonogich, zaopatrzo­
nych w olbrzymie kły, obecnie rzadkich, objętych
ochroną. 2.pot. alfabet Morse’a (zob. Tabl. 40);pot.
aparat telegraficzny Morse’a.
- 1. fr. morse 'jw. 1’ z lapońskiego morsa. 2. od nazwiska malarza
amer. Samuela F. B. Morse’a (1791-1872), który w 1837 r. wynalazł
elektromagnetyczny aparat telegraficzny.
mors certa, hora incerta łac., śmierć (jest) pewna,
godzina (jej przyjścia) niepewna.
- napis na zegarze ratuszowym w Lipsku.
mortadela wędzona kiełbasa parzona, mielona, cie-
lęco-wieprzowa, z ziarenkami gorczycy, nietrwała.
- wł. mortadella 'kiełbasa bolońska; nie wędzone i nie suszone sala­
mi’ z łac. murtatum, myrtatum 'kiełbasa przyprawiona jagodami mir­
tu’ od murtus, myrtus 'mirt' z gr. mýrtos.
mort en survie artificielle fi:., med. śmierć ze sztucz­
nym przeżyciem; zob. dystanazja.
mortira wojsk, moździerz, działo o krótkiej lufie
strzelającej po b. stromym torze.
- ros. 'jw.' z hol. mortier 'jw.' od łac. moratorium 'moździerz, tłuczka’
mortuum flagellas łac., bijesz umarłego.
mortula
mortula poprzedzające blastulę stadium zarodka
u wielu zwierząt, powstałe przez bruzdkowanie jaj
(które przybiera postać podobną do owocu morwy);
por. gastrula.
- n.łac. ’jw.’ z łac. morum ’morwa; jeżyna’.
moryskowie muzułmanie hiszp., którzy po upad­
ku emiratu Grenady przyjęli chrzest, ale nie uniknęli
prześladowań i wygnania w roku 1609 (po osiedleniu
się w krajach Maghrebu nazywani byli Andaluzyj-
czykami); por. marrani.
- hiszp. morisco, zob. moreska.
moshing ang., energiczny, pełen werwy taniec entu­
zjastów speed-metal rocka.
moskitiera siatka ze sztucznego włókna (a. zasło­
na muślinowa) chroniąca przed moskitami, różnymi
gatunkami (pod)zwrotnikowych muchówek tnących.
- hiszp. mosquitero 'moskitiera’ od mosquito ’komar’ z mosca 'mu­
cha’ od łac. musea ’jp.’; por. mustyki; muszkieter.
mos maiorum łac., obyczaj przodków (zastępujący
staroż. Rzymianom kodeks cywilny); por. more anti-
quo. || mos pro lege łac., obyczaj w miejsce prawa.
mot á mot fr., (przetłumaczyć) słowo w słowo, do­
słownie.
mot de Cambronne fr., (słowo Cambronne’a:)
Merdel (Ag...no!).
- jedna z wersji odpowiedzi fr. generała Cambronne’a na propozy­
cję poddania się Anglikom pod Waterloo (18 VI 1815 r.); por. la gar­
de meurt...
motel amerykański typ hotelu przy szosie, przezna­
czonego dla turystów zmotoryzowanych, zwł. szereg
złączonych z sobą domków (segmentów), zazw. par­
terowych, z pełnym umeblowaniem i wyposażeniem
hotelowym.
- ang. ’jw.’ skr. od mot{orists’hot)el 'hotel dla automobilistów’; mo-
torist 'automobilista’ od motor 'silnik; mięsień (nerw) ruchowy’ z łac.,
zob. motor.
motet forma wielogłosowej pieśni relig., powstała
w XIII w., często z różnymi tekstami (łac., z Wulga-
ty) dla poszczególnych głosów, zwykle śpiewana bez
akompaniamentu.
- fr. ’jw .’ zdrobn. od mot 'pierw, dźwięk wydany; wyraz, słowo’
z późn.łac. muttum, zob. motto.
mot juste fr., właściwe (trafne, celne) słowo.
- termin wyrażający ideał ekspresji i precyzji stylu lit. Flauberta,
a późn. jego ucznia Maupassanta.
motocross [wym. ...kros] sport, motocyklowy wy­
ścig na przełaj w zamkniętym obwodzie trasy, na
specjalnie trudnym, różnorodnym terenie.
- fr. ’jw .’; moto skr. od motocyclette 'motocykl’; moto- od moteur 'sil­
nik’ (na wzór auto); -cyclette od cycle 'koło’, z łac. cyclus ’jp.’ od gr.
kýklos, zob. cykl; fr. cross z ang., zob. cross-country.
motor przest. silnik; pop. motocykl; przen. podnieta,
pobudka; siła sprawcza. || motoryczny ruchowy; wy­
wołujący ruch. || motoryzacja całokształt zagadnień
dotyczących szerokiego zastosowania pojazdów na­
pędzanych silnikami spalinowymi w transporcie oso­
bowym i towarowym
- łac. motor 'ten, kto porusza’ od mověre, zob. motyw.
382 Mrs. Warren’s Profession
motto cytat, sentencja, aforyzm, umieszczane na po­
czątku utworu lit. a. jego części jako myśl przewod­
nia; epigraf; maksyma; dewiza; godło.
- wł. 'dowcip; jw.; wyraz’ z późn.łac. muttum 'chrząkanie; pomruk’ od
łac. muttire 'mamrotać, mruczeć’; por. motet.
motu proprio łac., (nazwa dekretów papieskich, po­
wstałych) z własnej inicjatywy (papieża).
motyw w sztuce; charakterystyczny, wyrazisty ele­
ment treściowy, kompozycyjny, melodyczny; wątek,
temat, myśl. || motywacja uzasadnienie, wyjaśnienie
pobudek, umotywowanie; (w l.mn.) bodziec, pobud­
ka, powody (działania).
- fr. m otif 'powód; motyw’ ze śrdw.łac. motivus 'ruchomy’ z łac. mo­
t o p.p. od mověre 'ruszać się’; por. leitmotiv; lokomobila; mobile;
mocja; motor.
Mourning Becomes Electra ang., Żałoba przystoi
Elektrze.
- tytuł trylogii dramatycznej (1931 r.) dramatopisarza amer. Eugene’a
0 ’Neilla (1888-1953), opartej na Orestei Ajschylosa, ale umiejsco­
wionej w Nowej Anglii, gdzie purytańskie sumienie działa jako ame­
rykański odpowiednik erynii, trwając w nieustannym konflikcie
z romantyczną namiętnością.
moutons de Pamurge zob. les moutons de...
mozaika [wym. mozą-ika] obraz, wzór dekoracyj­
ny wykonany z małych, kolorowych kostek kamien­
nych, marmurowych, szklanych, ceramicznych a. ze
sztucznych tworzyw, na ścianach, sklepieniach, po­
sadzkach a. wyrobach rzemiosła art.; technika wy­
konywania tych wzorów; wirusowa choroba roślin
(ziemniaki, tytoń), wywołująca plamki na liściach.
- wł. mosaico ’jw.’ ze śrdw.łac. musaicum od łac. musivus 'dotyczący
Muz, pracy art.; mozaika’ z gr. Moúsa zob. muza.
mozaizm [wym. mozą-izm] religia monoteistyczna
wyznawana przez Żydów, judaizm.
- gr. M ósśs 'Mojżesz, prorok i prawodawca bibilijny’ z hebr. Mosze.
mozarabowie chrześcijanie hiszp. od IX do XV w.
pod panowaniem Maurów, ulegający stopniowo wpły­
wom ich kultury.
- hiszp. mozárabe z arab. Musta ’rib 'przyszły Arab’.
mozelskie wino białe wino stołowe, zwykle nie mu­
sujące, z winogron wyhodowanych w dolinie Moze-
li od Trewiru do Koblencji i w dolinach dopływów
Mozeli: Saary i Ruweru.
- nm. Moselwein ’jw.’; Mosel (fr. Moselle) 'Mozela’, rzeka we Francji
i w Niemczech; Wein 'wino’.
mozzarella wilgotny, biały, nie solony, kwaskowaty
włoski ser z mleka bawolic indyjskich.
- wł. ’jw.’ zdrobn. od mozza 'rodzaj sera’ z mozzare 'odcinać’.
Mr. zob. Miss.
mridanga sanskr., starożytny bęben ind. w kształ­
cie wydłużonego, ściętego stożka, o dwóch membra­
nach, dużej i małej.
Mrs. [wym. misyz] tytuł grzecznościowy mężatki.
- ang. Mrs. ze skrótu od mistress, zob. Miss.
Mrs. Warreiťs Profession ang., Profesja pani War­
ren (właścicielki domów publicznych).
- tytuł sztuki (1894 r.; wystaw. 1902, poi. 1904) G. B. Shawa.
 Ms.
Ms. ang., [wym. miz] skrót (stawiany przed nazwi­
skiem a. imieniem i nazwiskiem) oznaczający kobie­
tę (bez względu na jej stan).
M/S żegl. statek motorowy, motorowiec.
- ang. skr. od motor ship ’jw .’, zob. motor, ship 'statek’.
mucet, mozzeta, Kość. rz.kat. pelerynka sięgająca do
łokci z małym kapturkiem, zapinana z przodu na gu­
ziczki, noszona przez wyższe duchowieństwo jako
oznaka posiadanej jurysdykcji.
- wł. mozzetta 'jw.' skr. od almozzetta, ze śrdw.łac. almutia '(płaszcz
z) kaptur(em)’ i wł. przyrostka zdrobn. -etta.
Much ado about nothing ang., Wiele hałasu o nic.
- tytuł komedii (ok. 1599 r.) Szekspira.
mudéjar [wym. mudęchar] muzułmanin żyjący pod
panowaniem królów hiszp., zwł. od VIII do XI w.,
zachowujący wszakże swoją religię, prawa i obycza­
je; styl w architekturze muzułmańsko-chrześcijań-
skiej w Hiszpanii, rozkwitający zwł. w XIV-XV w.,
cechujący się niezwykle bogatą dekoracyjnością or­
namentalną na wzór orientalny, łączący składniki
sztuki islamu, gotyku i Renesansu.
- hiszp. z arab. mudadżdżan 'któremu pozwolono pozostać (w Hisz­
panii)’.
muditá zob. kamna.
mudra symboliczne układy i gesty rąk, dłoni i pal­
ców w indyjskim tańcu natia, przetworzone przez
dawnych mędrców z opisowych, wyrazistych gestów
na kunsztowny kod; w plastycznych wyobrażeniach
bóstw hinduistycznych i buddyjskich pozycje posta­
ci siedzącej (asana) i układy rąk {hasta) charaktery­
zują bóstwa i wyjaśniają ich czynności, cechy, spe­
cjalności itd.
- sanskr. mudrá 'pieczęć; znak; symbol’.
mudżahidin arab., 'święty wojownik’, uczestnik
dżihadu, świętej wojny w obronie islamu.
muezin zob. minaret.
- osm.tur. muezzin 'jw.' z arab. m u’adhadhin 'ogłaszający (wiernym
porę modlitwy)’ od adhana 'ogłaszać' z udhn 'ucho'.
mufassal, mufassil prowincjonalna a. wiejska jed­
nostka podziału terytorialnego (powiat, gmina) w In­
diach (ang. mofussil).
- hindi z arab. 'oddzielony'.
mufla retorta hutnicza.
-n m . Muffel 'jw.'
muflon jedyna europejska owca dzika, o dużych,
wygiętych rogach, zamieszkująca górskie lasy Kor­
syki i Sardynii (rozsiedlana przez ludzi także w in­
nych punktach Europy, w Polsce występuje w Sude­
tach i G. Świętokrzyskich).
- fr. mouflon 'jw.' z wł. dial. korsyk. mufrone i sardyńskiego muvrone
odpóźn.łac. mujro 'jp.'
mufti, mufty arab., prawnik i teolog muzułm. wydają­
cy oficjalne orzeczenia w sprawach życia państwowe­
go i prywatnego, związanego z islamem; por. ulama.
mugging [wym. mąging] napad na przechodnia na
ulicy, w parku itd., zwł. napad znienacka od tyłu, po­
383 MULTI-
łączony zawsze z dotkliwym pobiciem, a najczęściej
z rabunkiem.
- ang. od inug 'napadać od tyłu, dusząc ofiarę, z intencją rabunku’.
mugitum Labyrinthi łac., (czemużbym miał opi­
sywać) porykiwanie (Minotaura) z Labiryntu (temat
tak ograny, pospolity?).
- z Juwenalisa (Satyry, 1, 53).
muhafaza arab., jednostka podziału terenowo-adm.
w Iraku, Syrii, Libanie, Egipcie.
muharram, moharram, mohurrum arab., świę­
ty miesiąc islamu, pierwszy w kalendarzu muzułm.;
obchody świąteczne trwające przez pierwsze 10 dni
tego miesiąca.
mukarnas (arab.), stalaktyt, p/asf. charakterystyczny
dla architektury mauretańskiej w Hiszpanii motyw
dekoracyjno-konstrukcyjny spełniający rolę trompy
a. żagielka, złożony ze spiętrzonych elementów ko­
mórek pryzmatycznych.
muklok eskim., 'wielka foka’, buty ze skóry foki a.
renifera, noszone przez Eskimosów; podobne w stylu
do eskimoskich buty drelichowe z miękką skórzaną
podeszwą, noszone na kilku parach skarpetek (ang.
mukluk, muckluck).
Mulat potomek białego i Murzynki a. Murzyna i bia­
łej; por. Metys.
- hiszp. mulato 'jw.' z mulo 'muł (zwierzę)’ od łac. mulus 'jp.'; por.
muleta.
mulda geol. niecka, synklina, łęk, szerokie wgłębie­
nie skorupy ziemskiej; sport, zagłębienie terenu mię­
dzy dwiema wypukłościami na trasie narciarskiej;
hutn. łyżka wsadowa do mechanicznego ładowania
pieca.
- nm. Muldę 'geol. jw.’ z łac. mulctra 'dojnica, skopek’ od mulgere
'doić'.
muleta kawałek czerwonej materii przymocowanej
do krótkiej pałeczki, używany przez matadora w cza­
sie faeny zamiast peleryny; por. Corrida...
- hiszp. 'kula (kulawego); jw .’ zdrobn. od mula 'mulica' z łac. r.ż. od
mulus, zob. Mulat.
mulier taceat in ecclesia łac., niewiasta niech mil­
czy w kościele.
- wg Wulgaty (1. List iw. Pawia do Kor., 14, 34).
mulligatawney [wym. maligeto:ny] ostra cejlońska
zupa z kury (a. baraniny) podawana z ryżem, przy­
prawiana chile, pieprzem, cebulą, kminkiem, pie­
truszką, czosnkiem, pomidorami, liściem laurowym,
mlekiem kokosowym, szafranem, imbirem, ostryżem
i cytryną.
- ang. z tarnik milakutanni 'jw. ’; milaku 'pieprz', tanni pop. 'woda' od
tannir 'woda', z tan 'zimny' i nir 'woda'.
multa docet fames łac., głód uczy wielu rzeczy.
multanka (zwykle w l.mn.) instrument muz., złożo­
ny ze skórzanego mieszka i kilku drewnianych pisz­
czałek; dudy mołdawskie.
- Multany, dawna nazwa Mołdawii.
MULTI-, MULTY- w złożeniach: wielo-; wiele;
wielokrotny; dużo, dotyczący wielu części.
MULTI-
-ła c . multus ’liczny’.
multi (enim) sunt vocati, pauci vero electi łac., (al­
bowiem) wielu jest powołanych, lecz mało wybra­
nych.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 20,16).
multilateralny wielostronny, dotyczący międzyna­
rodowej wymiany wielostronnej. || multimedia inf.
korzystanie z paru różnych sposobów przekazywa­
nia informacji przy wykorzystaniu komputera wy­
posażonego w odpowiednie urządzenia peryferyjne
(głośnik, czytnik dysków optycznych). Multimedial­
na encyklopedia pozwala np. jednocześnie słuchać
muzyki kompozytora, oglądać na ekranie kompute­
ra jego zdjęcia, zapis nutowy muzyki i grającą or­
kiestrę, a także czytać jego biografię; por. optyczny
dysk, peryferyjne urządzenie. || multimilioner po­
siadacz wielomilionowego majątku. || multiwersy-
tet nazwa wskazująca na wielką różnorodność ce­
lów niektórych organizmów uniwersyteckich (jak
np. Uniwersytetu Kalifornijskiego, złożonego z do­
brej setki campusów, z których wiele stanowi sa­
modzielne uczelnie), tak rozbudowanych, że doda­
nie czy usunięcie wielu składników może niemal nie
wpływać na losy całości (wyraz ukuty przez Clarka
Kerra, byłego rektora Uniw. Kalifornijskiego w Ber­
keley). 1| multum in parvo łac., wiele w małym; por.
magnum in parvo. || multum, non multa łac., dużo
(gruntownie), a niewiele (po łebkach czytać należy
dla wyrobienia sobie stylu); por. Pliniusz Ml. {Listy,
7, 9, 15). || multyplikacja dawn. mnożenie.
- zob. multi-; łac. lateralis ’boczny’ od latus ’bok’; multiplicatio
’mnozenie’ odplicare, zob. aplikacja.
multa nauczyciel, interpretator praw religijnych
i doktryn islamu; pop. duchowny muzułm.
- pers. i hindi ’jw.’ z arab. maulä ’pan’.
mumia zwłoki zabezpieczone przed rozkładem przez
balsamowanie a. wyschnięte wskutek naturalnej mu-
mifikacji.
- arab. mümijä ’mumia; smoła ziemna’ z pers. müm ’wosk’; -fikacja
z łac.facere, zob. fakcja.
Münchhausen typ fanfarona, łgarza i samochwała,
opowiadającego fantastyczne brednie, münchhause-
niady (opowieści łgarskie).
- baron nm. Karol Fryderyk Hieronim von Münchhausen z Boden­
werder koło Hanoweru (1720-97) wsławił się opowiadaniem swoich
nieprawdopodobnych przygód; zebrał je i wydał w r. 1786 w Oksfor­
dzie po ang. (Baron Munchhausens Narrative...) jego przyjaciel Ru­
dolf E. Raspe (1737-94).
mundus universus exercet histrionem łac., cały
świat gra komedię; por. totus mundus agit...
- z Petroniusza Arbitra (ok. r. 60 n.e.); por. Montaigne’a Próby, 3, 10
(m.u.e. histrioniam)', fr. tout le monde joue la comedie por. Jak wam
się podoba? 2, 7 Szekspira: all the w orlds a stage ang., ’cały świat
jest sceną’.
mundus vult decipi, ergo decipiatur łac., świat
chce być oszukiwany, niechże więc będzie.
mungo, mangusta pręgowana, ssak z rodziny łasz,
wielkości łasicy, tępiciel jadowitych węży, występu­
je w Afryce na płd. od Sahary i zach. Azji, daje się ła­
two oswoić.
- ang. mongoose ’jw.’ z jęz. hindi mügüs, mägüs jp. ’
384 musica divina
muni sanskr., w Indiach - pobożny pustelnik, czło­
wiek świątobliwy, dżajnista-asceta.
- w dawnych Indiach asceta religijny zachowujący milczenie (man­
na), budzący szacunek, ale i strach z powodu nadprzyrodzonych sił,
jakie osiągnął dzięki najsurowszym umartwieniom (tapas), medyta­
cjom i postom.
municipium w państwie rz. - miasto w Italii a.
w prowincjach, mające samorząd; zarząd miejski. ||
municypalny miejski, mający związek z samorzą­
dem miejskim; por. komunalny.
- łac. municipalis 'dotyczący municipium’ od municeps ’dosl który
podjął się obowiązków; mieszkaniec municipium’; munsus zob. re-
muneracja; -ceps od capere, zob. antycypacja.
munster [wym. münster] najpopularniejszy ser al­
zacki, półtwardy, z pełnego mleka krowiego, produ­
kowany w Munster w płn.-wsch. Francji.
munsztuk kiełzno złożone z 2 czanków (drążków)
połączonych ścięgierzem zakładanym koniowi do
pyska i z łańcuszka opasującego dolną szczękę ko­
nia, służące do powodowania ostrym koniem i ha­
mowania go (przypinane do uzdy i prawidłowo uży­
wane z wędzidłem); przest. ustnik fajki, papierosa
a. dętych ustnikowych instrumentów muz., jak rogi,
trąbki, puzony.
- nm. Mundstück ’jw.’; Mund ’usta’; Stück ’kawał(ek), część; sztuka’.
Muppets [wym. mąpits] grupa lalek poruszanych rę­
kami jednej a. kilku osób, przedstawiająca typy zwie­
rzęce i ludzkie, która zdobyła wielką popularność
w 1970 r. w amer. widowisku TV dla dzieci „Ulica
Sezamkowa” (ang. Sesame Street).
Murphy’ego prawa żart.: 1) nic nie jest takie pro­
ste, jak się wydawało, 2) każda sprawa zajmie wię­
cej czasu, niż myślimy, 3) jeśli coś może zawieść, to
zawiedzie; ogólna nazwa rozmaitych ang. żart., sa­
tyrycznych „praw” i „zasad” życia społ., lit., nauk.,
gosp. itd.; por. Parkinsona prawo; Petera zasada;
Priestleya prawo.
- nikt nie wie, kto to był Murphy.
murum ligneum łac., drewniany mur; określenie
wyroczni delfickiej oznaczające okręt.
- z Korneliusza Neposa.
murza zob. mirza,
muscadet zob. muszkatel.
musće imaginaire [wym. mtizę imażinę:r] fr., 'mu­
zeum imaginacyjne’, muzeum bez murów, zestawy
reprodukcji fotograficznych wysokiej jakości, umoż­
liwiające zapoznanie się z dziełami sztuki bez ko­
nieczności odbywania dalekich i kosztownych po­
dróży do muzeów w celu obejrzenia oryginałów.
- termin ukuty przez André Malraux w 1. tomie j ego Psychologii sztu­
ki ( m i r ) .
musette [wym. miizęt] st.fr. muz. instrument ludo­
wy w rodzaju dud; melodia na ten instrument; {bał
m.) we Francji: zabawa ludowa, ludowy bal publicz­
ny; tancbuda.
- fr. ’jw .’ od st.fr. muse ’dudy’.
musica divina (a. sacra) łac., muzyka relig., kość.
|| musica figurąta łac., muzyka polifoniczna z roz­
 m uska divina
winiętą melodyką. || musica humąna łac., harmonia
duszy i ciała (wg Boecjusza De institutione musica).
|| musica instrumentąlis łac., muzyka praktycznie
wykonywana (wg Boecjusza). || musical (comedy)
[wym. mjii:zikl (kęmdy)] anglosaski typ widowiska
teatr., łączącego w jednym art. zamierzeniu elementy
teatru dramatycznego, muzyki, piosenki, baletu itp.
i przekazującego przez nie akcję i ideę utworu. || mu­
sica mundąna łac., muzyka wszechświata (wg Bo­
ecjusza), odpowiednik „harmonii sfer” Pitagorasa. ||
musica vulgaris łac., muzyka świecka (dosl. pospo­
lita, zwykła). || musie hall [wym. mju:zik hol] anglo­
saski typ teatru muzyczno-rewiowego a. wodewilo­
wego.
- ang. musical 'muzyczny’ z łac. musicalis ’jp.’; ang. musie 'muzy­
ka’ z łac. musica, zob. muzykologia; ang. comedy 'komedia’ z łac. co-
moedia, zob. komedia; hall.
muskari bot. szafirek.
- n.łac. muscari z nowogr. przest. moschari od gr. móschos 'piżmo’
z pers. muszk 'strój bobrowy; piżmo’.
muskulatura umięśnienie, ogół mięśni całego ciała
a. określonej jego części.
- fr. musculature ’jw. {pierw, określenie malarskie, XIX w.)’ z łac. mu-
sculus 'mięsień’ zdrobn. od mus 'mysz; mięsień’; por. mio-.
muson zob. monsun.
mustang mały, wytrzymały koń zach. prerii amer.,
naturalizowany, zdziczały potomek koni przywiezio­
nych z Europy przez Hiszpanów; por. bronco.
- ang. ’jw.’ z meks.hiszp. mesteňo, mestengo ’jw .’ z hiszp. 'zwie­
rzę bezpańskie, zbłąkane’ od mesta 'doroczny spęd bydła’ od śrdw.
łac. {animalia) mixta '(zwierzęta) mieszane’ r.nij. l.mn. łac. mixíus,
zob. miks.
mustyki, meszki zool. rozpowszechniona na całym
świecie rodzina drobnych muchówek, których sami­
ce żywią się krwią ssaków, napastując w letnie dni
chmarami i kłując boleśnie.
- fr. moustique l.poj. ’jw.; moskit’ z hiszp. mosquito, zob. moskitiera.
muszaraba, muszarabie archit. mauretański wy­
kusz okienny a. balkonowy osłonięty kratą drewnia­
ną, z którego kobiety mogły niepostrzeżenie obser­
wować ruch uliczny; por. parda.
- fr. moucharaby, moucharabiěh ’jw .’ z arab. muszarabijah ’jp.’
muszkatel wino muszkatołowe, nazwa słodkich win
deserowych w kolorach od złocistego do ciemno-
bursztynowego, o bukiecie kwiatowo-korzennym,
zbliżonym do smaku i zapachu winogron muskato-
wych, z których się je produkuje; bot. pelargonia. ||
muszkat(ołowiec), muszkatowiec bot. drzewo musz­
katołowe, zwł. m. korzenny (jądro wydobyte z jego
nasienia, zwane gałką muszkatołową, używane jest
jako przyprawa do potraw, nalewek i likierów).
- śr.fr. muscatel 'muszkatel’ ze st.prowans. muscat 'piżmowy’ i st.fr.
(noiz) muscade 'muszkat (gałka)’ od musc 'piżmo’ z późniąc. mu-
scus ’jp.’.
muszkieter żołnierz oddziałów specjalnych fr. gwar­
dii królewskiej XVII i XVIII w., słynnych z brawu­
ry i elegancji; żołnierz uzbrojony w muszkiet, ciężką
ręczną broń palną piechoty, zapalaną lontem, używa­
ną w XVI i XVII w.
385 Muzak
- fr. mousquetaire 'muszkieter’ z mousquet 'muszkiet’ od wł. mo-
schetto ’pierw, strzała wypuszczona z kuszy; jp. ’ zdrobn. z mosca zob.
moskitiera.
muślin cienka, przejrzysta tkanina (pół)jedwabna a.
(ba)wełniana, o splocie płóciennym, niekiedy druko­
wana w kwiateczki.
- fr. mousseline ’jw .’ z wł. mussolina ’jp., dosl tkanina z Mosulu’,
miasta w płn. Iraku.
muta arab., 'posiadanie, korzystanie’, forma mu-
zułm. małżeństwa-dzierżawy na określony czas; por.
binah.
mutacja zmiana, przemiana, odmiana; biol. zmiana
materialnego podłoża dziedziczności, powodująca
pojawienie się nowych cech dziedzicznych; zmiana
barwy i rejestru głosu u chłopców w okresie dojrze­
wania; dalsze, częściowo zmienione wydanie tegoż
numeru gazety codziennej. || mutagen biol. czynnik
wywołujący mutację (zmianę dziedziczną). || mutant
biol. organizm, w którego cechach dziedzicznych na­
stąpiła mutacja. || mutatis mutandis łac., prawn.
zmieniając to, co powinno być zmienione; dokonaw­
szy niezbędnych zmian (których domaga się sens
sprawy); uwzględniając istniejące różnice.
- łac. mutatio 'zmiana’ i mutans dpn. mutandis (p.pr.) od mutare
'zmieniać’; por. komutator; permutacja; transmutacja; zob. gen.
mutakallimuna arab., scholastyczni teologowie isla­
mu; por. kalam; szaria.
mutato nomine de te fabuła narratur łac., o tobie
(ta) bajka mówi, (choć) pod zmienionym imieniem,
-zH o ra cego (Satyry, 1,1, 69).
mutualizm biol. zob. symbioza; ekon. pogląd
Proudhona propagujący wzajemność usług gosp.,
jako zasadę organizacji życia gosp. społeczeństwa. ||
mutuus consensus łac., wzajemna zgoda, obustron­
ne przyzwolenie.
- z łac. mutuus 'pożyczony, wzajemny; obustronny; wspólny’; zob.
konsens.
mutyzm niemota; uporczywe milczenie jako objaw
pewnych chorób psychicznych.
- fr. mutisme 'niemota; milczenie’ z łac. mutus 'niemy’.
muumuu hawaj., luźna sukienka o żywych i weso­
łych barwach i deseniach, noszona gł. na Hawajach,
adaptacja ubiorów rozdawanych niegdyś przez mi­
sjonarzy miejscowym kobietom.
muza mit. gr., pierw, jedna, później jedna z dziewię­
ciu Muz, córek Zeusa, opiekunek sztuk pięknych
i nauk; (X Muza) film, kinematografia; {XI Muza)
TV; twórczość poet., artystyczna; talent, natchnie­
nie. || muzealny dotyczący muzeum, mający wartość
art., zabytkową, kwalifikujący się do umieszczenia
w muzeum, instytucji gromadzącej zbiory z różnych
dziedzin kultury, sztuki, nauki, techniki.
- łac. museum 'siedziba Muz; akademia’ z gr. mouseion 'Świątynia
Muz’ od Mousa 'Muza’; por. mozaika; muzykologia.
Muzak „tapeta muzyczna”, akompaniament muzycz­
ny życia we współczesnym mieście, dobywający się
z głośników, radia, tranzystorów; tło muzyczne au­
dycji, programów RTV i filmów, słyszalne zazw. bez
udziału świadomości (ang. modd musie).
M uzak
- ang. skr. od mus(ical) ac(companiament) 'akompaniament muz.’
Muza mięsti i piecząli ros., Muza pomsty i smutku.
- obrazowa charakterystyka poezji poety ros. Nikołaja A. Niekraso­
wa (1821-78), wzięta z jego wiersza bez tytułu (1856 r.): „Zamilknij,
Muzo pomsty i smutku!”.
muzealny, muzeum zob. muza.
muzułmanin wyznawca religii mahometańskiej, is­
lamu.
- pers. muslimän ’jw .’ l.mn. od arab. muslim 'wyznawca islamu’ od
aslama, zob. islam.
muzyczne terminy, Tabl. 29. || muzykologia nauka
o muzyce; por. artes liberales.
- łac. musica 'muzyka' z gr. mousike 'sztuka będąca pod opieką Muz,
zwł. muzyka, pieśni (ale i taniec, poezja, nauka) od Moúsa, zob. muza;
por. musical.
muzyk ciemny, zacofany chłop przedrewolucyjnej
Rosji.
-r o s . 'chłop (zwł. w przedrewolucyjnej Rosji);pop. człowiek niewy­
kształcony, niewychowany, ordynarny;pop. mężczyzna, mąż’.
-MYCYNA w złożeniach: substancja otrzymana
z grzyba.
- n.łac. myc- z gr. mýkěs, zob. miko-; por. streptomycyna.
my house is my castle ang., [wym. maj hąus-iz maj
kąsl] mój dom jest moją twierdzą.
mykeńska (kultura, sztuka) zob. egejska.
- od nazwy staroż. grodu w Argolidzie na Peloponezie: Mykeny (gr.
Mykěně, Mykěnai), ośrodka kultury mykeńskiej.
myko- zob. miko-.
N
na Antęna i na Onufrija ros., (obchodzić imieniny
i przyjmować prezenty) na Antoniego i na Onufrego;
parokrotnie czerpać korzyści z tegoż powodu, tejże
okazji.
- z Gogola (Rewizor, 4, 10) 1836 r.; kupcy o urzędowych podarkach
dla horodniczego.
nabab, nabob hist. namiestnik prowincji w impe­
rium Mogołów w Indiach; dawn. Europejczyk wzbo­
gacony w Indiach; bogacz, krezus.
- hindi nabáb, naw(w)ab 'namiestnik' z arab. nawwáb l.mn. od
na ’ib 'jp.'
nabiści grupa malarzy i rzeźbiarzy fr. działających
w Paryżu w 1888-1903, pozostających pod silnym
wpływem Paula Gauguina; byli to m.in. malarze Paul
Sérusier, Pierre Bonnard, Edouard Vuillard, rzeźbia­
rze Aristide Maillol, Louis Lacombe.
- fr. les Nabis z hebr. newiim 'prorocy'.
Nabota winnica - pożądana własność sąsiada.
- z Biblii (3. Ks. Król., 21,2): „rzekł Achab do Nabota: Daj mi winni­
cę twoją, żebym sobie zrobił ogród warzywny, bo przyległa jest i bli­
ska domu mego”.
386 Nacht und Nebel
mykso- zob. mikso-.
mykwa łaźnia rytualna u Żydów.
- hebr. mikwa 'jw.'
myo- zob. mio- 2.
my pachąli ros., myśmy orali; myśmy pracowali
(powiedzenie charakteryzujące ludzi przypisujących
sobie cudze zasługi); por. nos poma natamus.
- z bajki (Mucha; 1803 r.) poety i satyryka ros. (1760-1837) I. Dmitri-
jewa; mucha do orzącego byka, na którego rogach usiadła.
M YRM EK (0)- w złożeniach: mrówka, mrówko-.
- gr. myrmeks dpn. myrmekos 'mrówka'.
Myrmidonowie ludzie nieokrzesani, brutalni a. do­
kuczliwi, zwł. zatrudnieni po to, aby uprzykrzać ży­
cie innym; ludzie wykonujący wszelkie rozkazy bez
skrupułów.
- mit. gr. mieszkańcy płd. Tesalii; brali udział pod wodzą Achillesa
w wyprawie trojańskiej, w której odznaczyli się brutalnością, okru­
cieństwem i pociągiem do grabieży; byli pierwotnie mrówkami, które
Zeus uczłowieczył dla zaludnienia wyspy Oenone; por. Homer (Ilia­
da, 2,681; 16,65; 19,278), Owidiusz (Metamorfozy, 7,520).
my sta człowiek wtajemniczony w misteria (np. eleu-
zyńskie).
- łac. z gr. mystes 'jw.' od myein, zob. misterium,
myzyjski łup - łatwa zdobycz.
- z Arystotelesa (Retoryka, 1, 12, 21); mieszkańców Myzji (krainy
w płn.-zach. Azji Mniejszej) uważano za tchórzów.
näc hindi, zabawa, której gł. punktem jest występ
młodych tancerek.
Nachdichtung lit. parafraza poet., wolny przekład
poet. II Nachgeschichte lit. poakcja, dopełnienie ak­
cji, informacja autora o dalszych losach postaci utwo­
ru i o wydarzeniach późniejszych (zazw. w epilogu).
- nm. ’jw .’; nach 'po'; Dichtung 'poezja wiersz’ od dichten 'pisać
wiersze’; Geschichte 'historia' od geschehen 'dziać się’.
Nachtmusik [wym. ...zi:k] muz. serenada.
- nm. ’jw .’; Nacht 'noc'; Musik 'muzyka'.
Nachtseite der Natur nm., nocna strona Natury.
- z filozofa nm. Gotthilfa Heinricha von Schuberta (Ansichten von der
Nachtseite der Naturwissenschaften), 1808 r.
Nacht und Nebel nm., Noc i mgła.
- kryptonim akcji deportacyjnej członków ruchu oporu z Francji, Bel­
gii i Holandii, wykonanej z rozkazu (z 7 XII 1941 r.) Hitlera przez
feldmarszałka Wilhelma Keitla; fr. Nui et brouillard dokumental­
ny film (1955 r.) o nm. obozach koncentracyjnych reżysera fr. Alaina
Resnais.
 nacja
nacja naród, narodowość. || nacjonalista zwolen­
nik nacjonalizmu; członek partii narodowej; naro­
dowiec. || nacjonalizacja unarodowienie, uspołecz­
nienie; upaństwowienie; przejęcie, wywłaszczenie
na rzecz państwa. || nacjonalizm ideologia i polityka
podporządkowująca wszystko interesom własnego
narodu, żądająca dla niego specjalnych przywilejów,
dyskryminująca inne narody (a. mniejszości narodo­
we), często w sposób agresywny; (por. szowinizm;
jingo; partykularyzm; izolacjonizm; patriotyzm; in­
ternacjonalizm).
- łac. natio 'urodzenie; rasa; lud; naród’ od (g)natus p.p. od naści 'ro­
dzić się; pochodzić (od)’; por. antenat; denaturat; denat; impregnacja;
naturalia; prenatalny; pronatalistyczny; renesans.
Nackt unter Wölfen nm., Nadzy wśród wilków.
- tytuł powieści (1958 r.) pisarza nm. Bruno Apitza (1900-79), opar­
tej na własnych przeżyciach autora w obozie koncentracyjnym w Bu-
chenwaldzie.
na dieręwniu dięduszkie ros., do dziadka na wsi
(o rozbrajającej naiwności, niewinnej prostocie;
o niedokładnym adresie listowym).
- z opowiadania Czechowa Wańka: 9-letni syn chłopski, Wańka Żu­
ków, oddany do terminu u szewca w Moskwie, adresuje tak do dziad­
ka list, w którym błaga o zabranie go do domu.
nadir niewidoczny punkt na sklepieniu nieba prze­
ciwległy zenitowi, znajdujący się w kierunku piono­
wym pod nami; zenit antypodów.
- arab. nazlr (as-samt) 'przeciwległy (zenitowi)’; por. azymut.
naftalen, naftalina chem. najprostszy węglowodór
aromatyczny otrzymywany z frakcji smoły węglo­
wej, ważny surowiec chem., środek przeciw molom.
- gr. nóphta 'olej skalny’; pochodź, iran.
naga w hinduizmie i buddyzmie - członek zastępu
duchów o połączonych cechach nadludzi oraz wę­
żów, geniuszów wody i deszczu żyjących w króle­
stwie podwodnym.
- hindi näg 'wąż, zwł. kobra’ z sanskr. naga ’wąż’.
nagan rodzaj rewolweru bębenkowego, zazw. 7-strza-
łowego produkowanego w Belgii (koniec XIX w.),
w Rosji (od 1893 r.) i w Polsce (przed 2. wojną świa­
tową).
- ros. ’jw .’ od nazwy fabr. belg.
nagana, n’gana niebezpieczna choroba wielu ssa­
ków w Afryce zwrotnikowej, wywoływana przez
świdrowce (trypanosomy), przenoszona przez mu­
chy tse-tse.
- ang. z zul. u-nakane, ulu-nakane ’jw.’
nagari zob. devanagari.
nahaj (ka) skórzany, pleciony bicz na krótkiej ręko­
jeści; batog, bizun, kańczug, knut.
-ukr. nahajka; ros. nagajka ’jw.;pierw, bicz nogajski (tatarski)’.
Nahuatl hiszp., nahuanie ludność pierwotna płd.
Meksyku i Ameryki Sr., łącznie z Aztekami; nahua
język tej ludności.
naira waluta Nigerii równa 100 kobo, wprowadzo­
na w 1973 r.
najady mit. gr. boginki źródeł, jezior i rzek; zob.
nimfy.
387 nansuk
- gr. l.poj., naiás dpn. naiádos ’jw .’ od nóein 'ciec; płynąć’.
naj bude jak buwało ukr., niech będzie, jak było.
- Mikołaj Kowbasiuk, poseł chłopski z Kołomyi, przed 1878 r.
nakama-isikijap. dosł. 'świadomość grupowa’, cha­
rakterystyczne dla pracowników wielkiego przedsię­
biorstwa japońskiego poczucie mocnej solidarności,
wspólnego losu i przeznaczenia, stosunek do miejsca
pracy jak do własnego domu.
(The) Naked and the Dead ang., Nadzy i martwi.
- tytuł powieści (1948 r.) pisarza amer. Normana Mailera (ur. 1923 r.);
dzieje plutonu piechoty amer. lądującego na zajętej przez Japończy­
ków wyspie na Oceanie Spokojnym, w czasie 2. wojny świat.
naked ape [wym. nęjkid ęjp] ang. dosł. ’naga mał­
pa’, człowiek, homo sapiens.
- termin spopularyzowany przez etnologa brytyjskiego Desmonda
Morrisa w książce The Naked Ape (1967 r.).
naktuz szafka, zawierająca kompas okrętowy oświe­
tlony przez lampy.
- z (?) hol. nachthuis dosł. 'dom nocny’.
naljczniki bogato rzeźbione listwy drewniane, okry­
wające w ros. budownictwie lud. futryny zewn. okien
i drzwi jako ich dekoracyjne obramowanie.
- ros. 'listwa; futryna; jw.’
namaz zob. sałat.
- tur. z pers. námáz ’jw .’
nam tua res agitur (paries cum proximus ardet)
łac., ciebie wszak rzecz dotyczy; ty sam jesteś prze­
cież w niebezpieczeństwie (gdy ściana u sąsiada
płonie).
-zH oracego (Listy, 1,18, 84).
nana fr, (poł. XX w.) pop. dziewczyna a. młoda ko­
bieta.
nandu struś pampasów, duży ptak bezgrzebieniowy,
mniejszy od strusia, o szczątkowych skrzydłach i sil­
nych nogach, żyjący w pampasach Ameryki Płn.
- hiszp. ňandú, port. nandu z jęz. tupi-guarani.
nankin gęste płótno bawełniane barwy brązowożół-
tej, z silnym połyskiem; przest. (w l.mn.) spodnie a.
ubranie z nankinu.
- od nazwy miasta w Chinach.
NANO- w złożeniach: karłow aty;^, (n) miliardowa
część jednostki podstawowej. || nanotechnika tech­
nika produkcji i pomiarów przedmiotów o rozmia­
rach mikroskopijnie małych, wielkości od 0,1 do 100
nanometrów.
- gr. nón(ń)os 'karzeł’.
nansenowski paszport -p o t. dowód tożsamości wy­
dawany po 1. wojnie świat, bezpaństwowcom róż­
nych kategorii, pełniący funkcję paszportu a. doku­
mentu podróży.
- wprowadzony w 1922 r. z inicjatywy norw. badacza polarnego
i działacza społ. Fridtjófa Nansena (1861-1930), ówczesnego Wyso­
kiego Komisarza Ligi Narodów do spraw uchodźców.
nansuk miękkie, cienkie, bawełniane płótno bieliź-
niane.
- ang. nainsook ’jw .’ z jęz. hindi najnsukh dosł. 'radość oczu’; najn
’oko’; sukh 'radość’.
naos 388
naos archit. staroż. część świątyni gr. mieszcząca po­
sąg bóstwa (łac. cella).
-g r . 'świątynia;jw.’
napalm [wym. ang. nęjpa:m] galaretowaty materiał
zapalający (paliwo utwardzone), stosowany w miota­
czach ognia, bombach, granatach.
- ang. skr. z na(phthenate) + palm(itate) '(sole kwasu) naftenowego
i palmitynowego’.
naplewątiePstwo lekceważący, pogardliwy, niedba­
ły, niesumienny, nierzetelny stosunek do kogo a. cze­
go; por. je-m ’en-foutisme.
-r o s . 'jw.' od naplewat’ 'napluć; gwizdać (na kogo, co)’.
napoleondor złota dwudziestofrankówka bita za
czasów Napoleonów I i III, z ich wizerunkiem; por.
luidor.
- fr. napoleon (d ’or) 'jw.'; or 'złoto' z łac. aurum, zob. aureola.
narcystyczny odnoszący się do narcyzmu. || narcyz
człowiek zakochany w sobie, w swojej urodzie; bot.
roślina cebulkowa (ozdobna) o dużych kwiatach. ||
narcyzm umiłowanie samego siebie, zwł. własnej
urody; autoerotyzm, stan zakochania się w sobie, od­
czuwania silnych uczuć pozytywnych do własnych
cech fiz. i psych.; por. egocentryzm.
- łac. narcissus z gr. narkissós 'bot. narcyz; w mit. gr. piękny młodzie­
niec, który odrzucił miłość nimfy górskiej Echo; karząc jego pychę,
bogini Nemezis sprawiła, że zakochał się w swym odbiciu w strumie­
niu; nazwany jego imieniem biały kwiat był symbolem zimnej, nie­
czułej urody’.
nard nazwa pachnących części wielu gatunków ro­
ślin, zwł. kozłka lekarskiego, lawendy; olejek ete­
ryczny otrzymany z tych roślin.
- gr. ndrdos 'jw.'
nargile fajka używana przeważnie na Bliskim
Wschodzie, w której dym przechodzi przez naczynie
z wodą i b. długie, giętkie cybuchy.
- tur. 'jw.' z pers. nargild 'jw.' od nargil 'orzech kokosowy (z którego
pierw, robiono lulki do nargilów).
narkodolary dolary USA zarobione dzięki ekspor­
towi kokainy i in. narkotyków; por. petrodolary. ||
narkoman człowiek cierpiący na narkomanię, cho­
robliwy nałóg zażywania środków odurzających,
uspokajających, nasennych, narkotyków (jak mor­
fina, opium, haszysz, pejotl, kokaina, heroina itp.),
środków chem. wpływających na ośrodkowy układ
nerwowy. || narkoza uśpienie pacjenta (za pomocą
środków narkotycznych) w celu wywołania znie­
czulenia ogólnego podczas operacji chirurgicznej;
sen wywołany tym zabiegiem.
- gr. narkótikós 'oszałamiający' i narkdsis 'odrętwienie; oszołomie­
nie’ od narke 'odrętwienie; kurcz; (ryba) płaszczka elektr.’; zob. -ma-
n(ia).
naród biezmołwstwujet ros., lud milczy (bezsilny
w obliczu bezprawia); także iron. o milczeniu świad­
ków oburzających postępków; por. le silence des
peuples...
- tragedia Puszkina Borys Godunow (1831 r.) kończy się sceną, w któ­
rej bojar Mosalski, jeden z morderców wdowy po Borysie i jego syna,
ogłasza ludowi, że Maria Godunowa i jej syn otruli się; lud w przera­
żeniu milczy. „Czemu milczycie? Wołajcie: Niech żyje car Dymitr!”.
Lud milczy.
nataka
narodnicy członkowie ruchu socjalistycznego w la­
tach 70.-90. XIX w. w Rosji, którzy sądzili, że prze­
miany społ. w Rosji zależą od chłopstwa i że nowo­
czesne społeczeństwo socjalistyczne oprzeć można
na tradycyjnych chłopskich wspólnotach społ.; zob.
mir.
- ros. naródniki 'jw.' od nard 'lud'.
narracja lit. opowiadanie a. sposób opowiadania
(w utworze epickim). || narrator lit. postać opowia­
dająca przebieg akcji; opowiadacz, gawędziarz.
- łac. narratio 'opowiadanie' i narrator 'opowiadacz' od narrare
'opowiadać; zawiadamiać’ z gnarus, zob. ignorancja.
(Das) Narrenschiff nm., Statek głupców (wszelkie­
go rodzaju, stanu i wieku, dążących do Narragonii,
krainy głupców).
- tytuł poematu satyryczno-dydaktycznego (1494 r.) poety nm. Seba­
stiana Brandta (1458-1521); obraz Hieronima Boscha (1450-1516).
narrow coasting ang., ’wąskie rozpowszechnianie’,
w RTV programy dla określonych, niewielkich grup
radiosłuchaczy a. telewidzów.
narteks przedsionek w bazylikach st.chrześc.,
w śrdw. przekształcony w kruchtę.
- późn.gr. nárthěks 'jw.' z gr. 'koper olbrzymi’; przez porównanie wą­
skiego, długiego przedsionka do łodygi rośliny.
narwal duży ssak morski z podrzędu waleni uzę­
bionych, żyjący w morzach arktycznych (u samców
lewy siekacz rozwija się w długi, śrubowato żłobko­
wany cios); por. delfin.
- norw. i duńsld narhval, szwedz. narwal 'jw.' ze (?) st.skand. náhvalr
'jw.'; nár 'trup'; hvalr 'wieloryb'.
NASA ang., skr. od National Aeronautics and Spa-
ce Administration, amer. urząd do spraw lotniczych
i kosmicznych, zał. w r. 1958.
nascimus poetae, fimus oratores łac., poetami się
rodzimy, mówcami się (dopiero) stajemy.
- przypisywane Cyceronowi.
nasciturus prawn. płód ludzki, który może na pod­
stawie przepisu ustawy nabyć prawo (np. do spadku)
pod warunkiem, że urodzi się jako żywe dziecko.
- łac. dosi. 'mający się urodzić’ od naści 'rodzić się’.
nasi jap., słynna eksportowa odmiana gruszki japoń­
skiej.
nastika w ortodoksyjnej filoz. ind. osoby i szkoły
myślenia nie akceptujące autorytetu Wed, kastowej
struktury społ. i wyższości braminów (kapłanów);
do nástików zalicza się m.in. buddystów, dżajni-
stów, ascetycznych adżlwików i materialistycznych
lokaj atów (cartwáka); por. ástika.
- sanskr. od na asti 'nie jest; nie ma’.
naszy priędki Rim spasli ros., nasi przodkowie ura­
towali Rzym, zob. kapitolińskie.
- z bajki Krylowa Gęsi (1811 r.); gęsi gnane przez chłopa na sprzedaż
skarżą się przechodniowi, że chłop pędzi j e ,jak proste gęsi”, choć po­
chodzą one od kapitolińskich. „Ale coście same uczyniły?” „My? Nic
zgoła”. „Więc dalejże do garnka i rożna!”.
nataka sanskr., w Indiach - dramat a. komedia boha­
terska, główny z dziesięciu typów teatru indyjskiego.
 natia
natia indyjski taniec teatralny pochodzenia relig.
i dziś jeszcze poświęcony gł. odgrywaniu opowieści
o bogach, obejmujący misterny system pozycji ciała
oraz gestów rąk i palców; zob. mudra.
- sanskr. natya.
natio comoeda est łac., (Grecja to) naród aktorów
(komediantów).
- z Satyr, 3,100, Juwenalisa.
natione Polonus, gente Ruthenus łac. hist. narodo­
wości polskiej, z pochodzenia Rusin.
nation of shopkeepers ang., naród sklepikarzy, kra­
marzy; por. 1’Angleterre est une nation...
- w g Biblii (Sofoniasz, 1, 11): („wytrącony będzie wszystek) lud ku­
piecki”.
natron, natryt soda rodzima, minerał, uwodniony
węglan sodowy, używany w przemyśle chemicznym,
hutniczym, szklarskim, papierniczym i in.
- fr. z hiszp. natrón od arab. natrun z gr. nitron, litron od egip. ntry.
natura (ab)horret vacuum łac., natura nie znosi
próżni.
naturalia płody rolne a. ogrodowe; świadczenia
w naturze. || naturalia non sunt turpia łac., rzeczy
(sprawy) przyrodzone nie są obrzydliwe (brzydkie;
haniebne; grzeszne). || naturalista przest. przyrod­
nik; zwolennik, przedstawiciel naturalizmu. || na­
turalizm filoz. kierunek odrzucający wszelki byt
nadprzyrodzony, uznający prawa przyrody za jedy­
ne, które rzeczywistością rządzą i tłumaczą ją; prąd
w lit. i sztuce (ok. 1880-1900 r.) dążący do fotogra­
ficznej rejestracji życia, brutalnie uwydatniający jego
ciemne strony, ujmujący życie jako teren biol. walki
o byt, uwydatniający wpływ dziedziczności i otocze­
nia na rozwój charakteru i losy człowieka (por. ma­
terializm; realizm). || naturalizować (się) nadawać
obywatelstwo cudzoziemcowi (nabywać obywatel­
stwo obcego państwa).
- łac. naturalia r.nij. l.mn. '(rzeczy) dotyczące natury’ od m turalis
'naturalny, wrodzony’ z natura 'urodzenie; charakter, natura ludzka;
prawo natury; (wszechświat; pierwiastek; stworzenie’ od naści, zob.
nacja.
naturam expellas (a. expelles) furca, tamen usque
recurret łac., choćbyś naturę wypędzał widłami, ona
zawsze powróci; por. chassez le naturel...
- z Horacego {Listy, 1 ,10,24).
natura non facit saltus łac., natura nie czyni sko­
ków.
- Raoul Foumier (Des sermonis latini studio) ok. 1627 r.
naturyzm forma wierzeń i praktyk relig. charaktery­
zujących się kultem (zazw. uosobionych) sił przyro­
dy; nudyzm.
-ła c . natura, zob. naturalia.
natus est Conradus zob. Gustavus obiit...
natywizm racjonalizm genetyczny, filoz., psychol.,
pogląd, który przyjmuje istnienie poznania niezależ­
nego od doświadczenia i utrzymuje, że pochodzi ono
z pewnych pojęć wrodzonych (łac. ideae innatae),
głoszony m.in. przez Platona, Kartezjusza, Leibniza,
Kanta, w XIX w. zarzucony.
389 nazarejczycy
- łac. nativus 'urodzony, wrodzony’ od (g)natus, zob. nacja.
naumachia w staroż. Rzymie - widowisko przedsta­
wiające bitwę morską. || nautyka dziedzina wiedzy
żegl., obejmująca dewiację, locję, nawigację i astro­
nomię nautyczną, żeglarską.
- gr. naumachia 'bitwa morska’ (zob. -machia) i nautikós 'okrętowy;
żeglarski’ (z naútěs 'żeglarz’) od naús 'statek’; por. aeronautyka; ko-
smonautyka.
nautilus zool. łodzik, gatunek głowonoga cztero-
skrzelnego o zewnętrznej wielokomorowej spiralnej
muszli wapiennej, występujący w ciepłych wodach
Pacyfiku; ort. puchar, którego czaszę stanowi ujęta
w metalową oprawę, wsparta na postumencie, musz­
la łodzika. || nautologia nauka zajmująca się historią
rozwoju żeglugi, portów, stoczni itp.
- n.łac. Nautilus 'jw. ’ z łac. 'zoo/, żeglarek’ od gr. nautllos 'żeglarz' od
naús, zob. nautyka; naut- z gr. nautikós, zob. nautyka; -logia.
nayarin [wym. nawarę] duszona baranina z jarzyna­
mi i korzeniami.
- fr. od nazwy miejsca bitwy pod Navarino 20 X 1827 r.
navě senza nocchiero in gran tempesta wł., okręt
bez sternika w czasie nawałnicy.
- z Dantego {Boska Komedia, Czyściec, 6,77); o Italii.
navicert [wym. nąwiseit] zaświadczenie wyda­
ne w czasie wojny przez upoważnionego urzędni­
ka (np. konsularnego), stwierdzające, że przewożo­
ny ładunek nie jest kontrabandą, które ma go chronić
od konfiskat i rewizji dokonywanych przez patrole
blokady.
- ang. skr. od naviigatiori) cert(ificate) ’jw.’; navigation 'żegluga; na­
wigacja; podróż morska’ z łac. navigatio, zob. nawa; certificate 'świa­
dectwo’ ze śrdw.łac. certificatum, zob. certyfikat.
navigare necesse est, vivere non est necesse łac.,
żeglowanie jest rzeczą konieczną, życie - nieko­
nieczną.
- napis na Domu Żeglugi w Bremie; tł. z gr. (Plutarch, Pompejusz,
50); słowa Pompejusza, wskakującego na statek, znaczące wówczas:
„muszę odpłynąć natychmiast, nawet ryzykując wasze życie” (z po­
wodu burzy).
nawa część wnętrza kościoła, zawarta między pre­
zbiterium a kruchtą: odróżnia się nawy podłużne
(główna, boczne) i poprzeczną (transept); przest. a.
przen. statek, okręt; (N. Piotrowa) Kościół kat. (któ­
rego symbolem jest łódź św. Piotra). || nawigacja na­
uka prowadzenia statku wodnego a. latającego, metod
określania jego pozycji i wyboru kursu (por. nauty­
ka); żegluga wodna a. powietrzna. || nawigator.
- łac. navigatio 'żegluga' i navigátor 'żeglarz; kapitan statku’ od navi­
gare 'żeglować’ z navis 'statek’.
nawarch w staroż. Grecji - admirał.
- łac. navarchus z gr. naúarchos 'dowódca floty’; naús, zob. nauma­
chia; -archa.
nawigacja zob. nawa.
Na wsjąkowo mudriecą dowoPno prostoty ros.,
Koń ma cztery nogi, a też się potknie; trafi się i mą­
dremu poszkapić.
- komedia (1868 r.) dramatopisarza ros. Aleksandra N. Ostrowskie­
go (1823-86).
nazarejczycy nazwa nadawana zwolennikom Chry­
stusa w pierwszych wiekach chrześcijaństwa; na­
nazarejczycy
zwa kilku sekt chrześc. || nazareńczycy grupa ma­
larzy nm. zrzeszona w Bractwo w Wiedniu w 1809
roku, działająca w Rzymie, pragnąca odrodzić ma­
larstwo relig. (gł. freski), wzorując się na mistrzach
wczesnego odrodzenia. || nazaretanki polskie zgro­
madzenie zakonne, załóż, w r. 1875 w Rzymie, dzia­
łające w wielu krajach (Siostry Najświętszej Rodzi­
ny z Nazaretu).
- gr. Nadzarenós 'nazarejczyk; Jezys Chrystus (por. Biblia, Ew. wg
Mat., 2,23); chrześcijanin (Dzieje Ap., 2 4 ,5 )’ od nazwy miasta w płd.
Galilei - Nazaret.
nazi(sta) [wym. nac-i(sta) a. nazi(sta)] hitlerowiec,
członek hitlerowskiej partii narodowosocjalistycznej
(NSDAP). || nazizm [wym. nąc-izm a. nazizm] naro­
dowy socjalizm, hitleryzm; por. faszyzm.
- nm. Nazi(smus) skr. od Na(tionalso)-zi(alist), (-alismus) 'narodo­
wy socjalista (-zm)’.
nazyrejczycy u staroż. Żydów pierw, święci chary­
zmatycy dożywotnio poświęcający się Bogu, nie ści­
nający włosów i nie pijący wina; później mężczyźni,
którzy ślubowali przez określony czas przestrzegać
praktyk relig. nazyreatu, nie pić wina, nie strzyc
włosów, nie dotykać ciała zmarłych itd.; okres ten za­
mykano składaniem ofiar (Num., 6, 1-21; 1. Ks. Ma-
chabejska, 3,49; Dzieje Ap., 21, 24).
- hebr. nazir od nazar 'poświęcić; uświęcić’.
neandertalczyk, człowiek neandertalski, kopalny
człowiek z górnego plejstocenu, Tabl. 7; szczątki od­
kopano w wielu miejscach Europy, Azji (m.in. na Ja­
wie), Afryki.
- od miejsca (Neandertal w Westfalii w Niemczech) pierwszego zna­
leziska z 1856 r.
neapolitańskie sumy - obiecane bogactwa (np. wiel­
ki spadek), które się jednak nie realizują; por. bajoń­
skie.
- od sum wywiezionych z Polski w r. 1556 (ok. 500 000 dukatów)
przez królową Bonę i pożyczonych królowi hiszp. Filipowi n, któ­
rych, mimo starań Zygmunta Augusta, nie udało się odzyskać.
ne bis in idem łac. z gr., (prawo) nie (pozwala, aby
proces wszczynano) dwukrotnie (przeciw temuż
oskarżonemu) w tej samej (sprawie).
nebularny astr. dotyczący mgławic, mgławicowy.
- łac. nebula 'mgła; dym; chmury’.
nec accipietis cuisquam personam łac., nie będziecie
mieć żadnego względu na osobę (tj. na stanowisko, za­
możność, pozycję społ.); por. non est Judaeus...
-zW u lg a ty (Deut., 1, 17; Ew. w g M a t.,2 2 ,16; Marka, 12,14 i in.).
nec amor, nec tussis celatur łac., nie da się ukryć ani
miłości, ani kaszlu.
nec bella, nec puella łac., ani ładna, ani dziewczyna.
Ne cedat Academia! łac., Niech Akademia nie ustę­
puje!
- napis na portalu jednej z sal krakowskiego Collegium Maius,
umieszczony w 1964 r. wg projektu Karola Estreichera.
necessitas non habet legem łac., prawn. koniecz­
ność nie zna prawa.
nec Hercules contra plures łac., i Herkules nie po­
radzi przeciw wielu; siła złego na jednego.
390 negocjacje
nec locus ubi Troia fuit łac., nie ma (już) śladu po
miejscu, gdzie była Troja; por. iam seges est...
nec nuntius cladis łac., ani (jeden) świadek klęski
(nie ocalał).
- z Liwiusza (Dzieje Rzymu... 5, 49); o legendarnej bitwie między
Rzymianami (pod dowództwem Kamillusa) i Gallami, których wy­
rżnięto do nogi.
nec pluribus impar łac., równy nawet kilku (słoń­
com); niezrównany, wywyższony nad wszystkich na
świecie.
- dewiza Ludwika XIV, którego emblematem było słońce.
nec (a. non) plus ultra łac., nic nadto, nic poza tym,
ani kroku dalej; szczyt doskonałości, rzecz niedości­
gniona.
- parafr. z Wulgaty (Hiob, 38, 11): „dalej nie postąpisz” (o morzu);
por. Schiller (Zbójcy, 2 , 1).
nef rejowy okręt wojenny, jedno-, później dwumasz-
towy, używany na M. Śródziemnym i w Europie
Zach. w XI-XIV w., również w wyprawach krzyżo­
wych.
- fr. 'nawa'; 'jw.' z łac. navis zob. nawa.
nefoskop meteor, przyrząd do określania kierunku
i prędkości ruchu chmur.
- gr. néphos 'chmura; mgła; ciemność; tłum’; zob. -skop.
NEFRO- w złożeniach: nerka, nerkowy. || nefryt
twardy, cenny kamień, zielony a. biały, używany,
zwł. na Wschodzie, do wyrobu przedmiotów ozdob­
nych.
- gr. nephrós 'nerka'.
negacja (za)przeczenie; antyteza. || negativa non
sunt probanda łac., prawn. nie można dowieść za­
przeczenia. || negaton fiz. elektron ujemny. || nega­
tyw odwrócony względem osi pionowej i pod wzgl.
wartości tonalnych (w fot. kolorowej; w kolorach do­
pełniających) obraz fot.; klisza, błona fot. z takim ob­
razem; por. pozytyw. || negatywa przest. w głosowa­
niu: znak niezgody, głos „przeciw” (czarna gałka);
por. afirmatywa. || negatywizm psych, bierny opór
wobec bodźców zewn. a. skłonność do opaczne­
go reagowania na nie; postawa niechętna, przekorna
wobec (wpływów) otoczenia. || negatywny przeczą­
cy; odmowny; ujemny, niekorzystny; (wynik badań)
stwierdzający nieistnienie czegoś (np. choroby); od­
wrotny. || negować (za)przeczyć.
- łac. negatio 'przeczenie' i negativus 'przeczący; ujemny’ od negare
'przeczyć'; por. abnegacja, renegat.
negentropia entropia ujemna, przeciwieństwo entro­
pii.
- neg(atywna) entropia.
negliż swobodny strój domowy (zwł. kobiecy) po­
ranny a. nocny; ubiór niekompletny, skąpy; bielizna.
|| negliżować lekceważyć, zaniedbywać, ignorować.
- fr. négligé 'negliż' od négliger 'negliżować' z łac. negligere, negle-
gere 'zaniedbywać'; neg- od nec- 'nie-'; legere, zob. legenda.
negocjacje handl., dypl. rokowania, pertraktacje. ||
negocjant przest. kupiec, handlowiec, hurtownik.
|| negocjator ten, kto prowadzi rokowania, układy
(w czyimś imieniu).
 negocjacje
- łac. negotiatio 'handel hurtowy; przedsiębiorstwo bankowe’, nego-
tiator 'kupiec hurtowy; bankier’ i negotians dpn. negotiantis 'hand­
lowiec’ z negotium 'zajęcie; interes; służba państwowa’, neg- od nec-
’nie-’; otium 'czas wolny od zajęć; próżnowanie’.
negotiorum gestio łac., prawn. prowadzenie spraw
innej osoby bez jej zlecenia i zgody.
negować zob. negacja.
Negr przest. Murzyn.
- ang. Negro 'Murzyn’ z hiszp. a. port. 'jp.; czarny’ (por. albinos)
z łac. niger 'czarny'; por. niello, zob. spirituál.
négritude fř., murzyńskość, kondycja, sytuacja Mu­
rzyna ze względu na jego rasę; cechy charaktery­
styczne Murzynów, gł. Murzynów afryk., zwł. duma
z kulturalnego i artystycznego dziedzictwa Murzy­
nów (afryk.).
- fr. 'jw.' od negre 'Murzyn', zob. Negr.
Negro Spirituałs [wym. nigrou spiritjuylz] zob. spi­
rituál.
negus 1. staroż. tytuł władców Etiopii (Abisynii). 2.
napój z wina bordoskiego, portwajnu a. innego wina,
z gorącą wodą, osłodzony, zazw. z sokiem cytryno­
wym i gałką muszkatołową.
- 1. amh. 'jw.' z etiop. negusa nagast 'król królów’. 2, od nazwiska
jego „wynalazcy”, ang. pułkownika Francisa Negusa, zra. 1732 r.
N EK R (0)- w złożeniach: umarły; umarli; zwłoki;
śmierć; obumieranie; zanik, uwiąd; wymarły, ko­
palny. || nekrofilia zboczenie polegające na pociągu
płciowym do zwłok. || nekrolatria kult zmarłych. ||
nekrolog zawiadomienie, ogłoszenie o czyjejś śmier­
ci; wspomnienie pośmiertne (artykuł, notatka); por.
klepsydra. || nekropola staroż. „miasto umarłych”,
cmentarz. || nekroza med. martwica, śmierć tkanek
a. narządów w organizmie żywym.
-g r . nekrós 'trup'; zob. -fil(o )-1; latria; -log; log-; nekrópolis 'miasto
umarłych’;polis, zob. polityka.
nektar gr., mit. gr. napój bogów (por. ambrozja;
ichor); przen. wyśmienity napój; przest. słodycz,
rozkosz, upojenie; bot. słodycz kwiatowa, sok wy­
dzielany przez kwiaty, będący przynętą dla owadów
przenoszących pyłek. || nektaria miodnik, gruczoły
kwiatowe wydzielające nektar.
-p or. Homer (Odyseja, 5,9 3 i 199).
nekton ogół organizmów pływających czynnie
w otwartej strefie wód; por. plankton.
- gr. r.nij. od něktós 'pływający' z nśchein 'pływać'.
nel mezzo del cammin di nostra vita wł., w poło­
wie drogi naszego żywota.
- z Dantego (Boska Komedia, Piekło, 1,1).
nelson 1. m g., pop. liczha 111 rozmaicie interpreto­
wana, np. jako: 1 funt, 1 szyling, 1 pens, albo jedno
oko, jedna ręka, jeden zadek itp.; uważana za pecho­
.
wy rezultat w grze w cricketa. 2 ang. sport, zapaśni­
czy chwyt klamrowy za kark odwróconego przeciw­
nika dłonią, która, wraz z ramieniem wsuniętym pod
ramię przeciwnika, działa na zasadzie dźwigni; n. p o ­
dwójny - wykonany oburącz. || Nelsona krew rum.
- 1 . od nazwiska admirała bryt. wicehrabiegoHoratio Nelsona (1758-
1805), który w walkach z Francuzami na M. Śródziemnym stracił jed­
no oko, w akcji pod Santa Cruz - prawą rękę, a zginął pod Trafal-
391 nenufar
garem w chwili zwycięstwa nad flotą fr.-hiszp,; ciało jego odbyło po­
dróż do Anglii zakonserwowane w rumie, napoju marynarzy bryt. 2.
prawdop. od nazwiska, ale bez związku z Lordem Nelsonem.
NEMAT(O)- w złożeniach: nić; zool. nicienie. || ne-
matologia dział zoologii zajmujący się nicieniami.
- gr. němá 'nić'; zob. -logia.
Nemezis, nemezys nieubłagana sprawiedliwość, ka­
rząca butnych i zuchwałych; por. hybris.
- gr. Nemesis ’mit. gr. jedna z córek Nocy, bogini ludzkiego losu
i strażniczka powszechnego ładu, uosobienie zemsty bogów, karzą­
ca zwł. bluźnierstwo i pychę’, od 'odpłata; sprawiedliwy gniew’ z né-
mein 'rozdzielać; przydzielać’.
nemine contradicente (a. nemine dissentiente) łac.,
bez głosu sprzeciwu, jednomyślnie.
nemine excepto łac., nie wyłączając nikogo.
neminem captivabimus (nisi iure victum) łac., ni­
kogo nie uwięzimy (bez wyroku sądowego).
- immunitet nietykalności przyznany szlachcie przez Władysława Ja­
giełłę przywilejami z 1425 r., 1430 r. i 1433 r.
nemo ante mortem beatus łac., nikogo przed śmier­
cią nie można nazwać człowiekiem szczęśliwym.
- w g Owidiusza (Metamorfozy, 3, 136), z gr. słów Solona wg Hero-
dota {Dzieje, 1,32).
nemo dat quod non habet łac., prawn. nie da, kto
nie ma.
nemo iudex (testis) idoneus in propria causa łac.,
prawn. nikt nie jest odpowiednim sędzią (świadkiem)
we własnej sprawie.
nemo me impune lacessit łac., nikt nie zadziera ze
mną (wyzywa mnie) bezkarnie.
- dewiza szkockiego ordern Ostu, szkockich pułków itd.
nemo mittit vinum novum in utřes veteres łac.,
nikt nie leje młodego wina w stare miechy (bo by je
rozsadziło).
- z Wulgaty {Ew. wg Mat., 9,17; Marka, 2,22).
nemo propheta in patria sua łac., nikt nie jest pro­
rokiem we własnej ojczyźnie; nie masz proroka we
własnym kraju.
- wg Wulgaty {Ew. w g Mat., 13, 57; Marka, 6, 4; Łuk, 4, 24; Jana,
4,44).
nemo sapiens nisi patiens łac., nie jest mądry, kto
nie jest cierpliwy. |] nemo sibi nascitur łac., nikt nie
rodzi się tylko dla siebie (ale też, by działać na rzecz
innych ludzi). || nemo tenetur seipsum accusare
Islc., prawn. nikt nie jest obowiązany obwiniać same­
go siebie.
Nemrod żart. zapalony, zagorzały, niezrównany my­
śliwy.
- hebr. Nimrod, Biblia {Genesis, 10, 9) „Jako Nemrod duży łowiec
przed Panem”.
nenia w staroż. Rzymie - pieśń żałobna; lamentacje;
tren, elegia.
-ła c . 'jw.; kołysanka’.
nenufar bot. grążel.
- śrdw.łac. 'jw.' z arab. nenufar, nelüfar 'jw.' z sanskr. nilotpala 'jw.';
nlla 'niebieski' + utpala 'kwiat lilii wodnej, lotosu’.
NEO-
NEO- w złożeniach: nowy; świeży, niedawny; nowy
okres, nowa postać czegoś; postać niedojrzała.
- gr. nios ’nowy’.
neodym chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich; por. lantanowce.
- zob. neo-; n.łac. (di)dymium, zob. dydym.
neofilologia filologia języków i literatur nowożyt­
nych.
- zob. neo-; filologia.
neofita człowiek, który przyjmuje a. niedawno przy­
jął jakieś wyznanie, zazw. chrześc.; prozelita; przen.
nowy (zazw. gorliwy) wyznawca jakiejś doktryny,
nauki, ideologii.
- gr. neóphytos ’nowo nawrócony; nowicjusz’; zob. neo-; phytos od
phýein ’rosnąć; powstawać; rodzić się’; por. -fit(o)-.
neogen geol. młodszy podokres trzeciorzędu obej­
mujący miocen i pliocen, Tabl. 7.
- zob. neo-; -gen-.
neoimpresjonizm kierunek w malarstwie ff. (od
1886 r.) dążący do uściślenia zasad impresjonizmu
i przezwyciężenia jego sprzeczności; por. pointy-
lizm.
- zob. neo-; impresjonizm.
neoklasycyzm piast., lit., muz. klasycyzm współ­
czesny; różnorodne tendencje w kulturze europ.
XIX i XX w. nawiązujące do antycznej tradycji gr.-
-rz. i do klasycystyczno-barokowej spuścizny XVII
i XVIII w.
- zob. neo-; klasycyzm.
neolit młodsza epoka kamienna; epoka kamienia gła­
dzonego.
- zob. neo-; -lit-.
neologizm wyraz, zwrot, forma, znaczenie nowo
utworzone, nowo powstałe w danym języku.
- zob. neo-; -log; log-.
neomaltuzjanizm współcz. doktryna burżuazyj-
na zakładająca działanie prawa zmniejszającego się
przychodu z ziemi i propagująca wobec tego ko­
nieczność ograniczenia przyrostu naturalnego (przez
stosowanie środków antykoncepcyjnych) ludności
krajów nierozwiniętych i klas biedniejszych; por.
zegizm.
- zob. neo-; maltuzjanizm.
neon chem. pierwiastek, Tabl. 1, gaz szlachetny, he­
lowiec.
- gr. r.nij. od néos, zob. neo-.
neoplatonizm odrodzony platonizm, w rzeczywisto­
ści nowa synteza elementów platońskich, pitagorej-
skich, arystotelesowskich i stoickich, będąca domi­
nującą filozofią świata pogańskiego od II w. n.e. aż
do zamknięcia szkół pogańskich przez Justyniana
w 529 r., która wywarła silny wpływ na idee chrześc.,
śrdw. i odrodzenia.
- zob. neo-; platonizm.
neopozytywizm pozytywizm logiczny, empiryzm
log., kierunek filozofii XX w. propagujący wiedzę
opartą na doświadczeniu, sprowadzoną do pojęć fi­
zyki, „filozofii naukowej”, analizy języka, zwalczają­
392 nequam
cy metafizykę (Koło Wiedeńskie, „grupa berlińska”
i in. ośrodki).
- zob. neo-; pozytywizm.
neopren kauczuk syntetyczny chloroprenowy, nie­
palny, trwalszy od naturalnego i odporniejszy na ole­
je i rozpuszczalniki.
- amer. nazwa handl. (Du Pont, od 1931 r.).
neorealizm włoski ruch art., rozwijający się pod
wpływem walki z faszyzmem w lit., piast., ale gł.
w filmie wł. (1942-52): postępowy, krytyczny w stos.
do rzeczywistości wł., ukazujący konflikty i drama­
ty zwykłych ludzi, urastające, dzięki bogactwu ob­
serwacji i prawdzie psychol., do wielkich uogólnień
(L. Visconti, V. de Sica, R. Rossellini, F. Fellini, M.
Antoniom); kierunek filoz. rozwijający się w począt­
kach XX w. w W. Brytanii i USA.
- zob. neo-; realizm.
neosemantyzm językozn. nowoznacznik, neologizm
semantyczny, wyraz istniejący już, któremu umow­
nie nadano nowe, dodatkowe znaczenie.
- zob. neo-; semantyzm.
neotenia osiągnięcie zdolności rozrodczych przez
zwierzęta znajdujące się w stadium larwalnym (np.
u aksolotla); zatrzymanie u form dorosłych pewnych
cech larwalnych a. młodzieńczych; por. pedogeneza.
-z o b . neo-; gr. teinein 'rozciągać; napinać’.
neozoik zob. kenozoik.
- zob. neo-; -zoik.
nep polityka gosp. wprowadzona w Rosji Radziec­
kiej (1921-28) na miejsce komunizmu wojennego,
dopuszczająca w określonych granicach produkcję
i handel kapitalistyczny oraz wolną sprzedaż towa­
rów konsumpcyjnych, przy zachowaniu przez pań­
stwo kluczowych pozycji gosp.
- ros. Nówaja Ekonomiczeskaja Politika (NEP) ’nowa polityka
ekon.’
nepęnthes lek przynoszący zapomnienie bólów
i zmartwień.
- gr. ’jw .’; ně- ’nie-’;pénthos 'troska; ból; żałoba’; por. Homer (Ody­
seja, 4,228).
Nephęlokokkygia Chmurokukułków, idealistyczny
plan zreformowania świata, projekt wizjonerski, uto­
pijny.
- gr. ’jw .’; nephéle 'chmura; mgła; tłum’; kókkys 'kukułka’; od pta­
siego miasta-państwa w chmurach, z komedii Ptaki (414 p.n.e.) Ary-
stofanesa.
nepotyzm nadużycie zajmowanego stanowiska przez
faworyzowanie, protegowanie krewnych a. ulubień­
ców.
- łac. nepos dpn. nepotis 'bratanek; wnuk’.
neptun chem. pierwiastek, Tabl. 1; otrzymany sztucz­
nie; zob. aktynowce.
- od nazwy 8. planety układu słonecznego, Neptun (odkr. 1846 r.),
z łac. N eptm us ’mit. rz. italski bóg chmur, deszczu i wód, utożsamia­
ny z gr. Posejdonem, Tabl. 30’.
ne puero gladium łac., nie dawaj dziecku miecza,
nequam łac., ladaco, nicpoń, niegodziwiec.
 neqiie semper arcum tendit Apollo
neque semper arcum tendit Apollo łac., nie zawsze
Apollo napina łuk, tj. nie zawsze wysyła śmierciono­
śne strzały.
- z Horacego (Pieśni, 2 , 10).
ne quid nimis łac., wszystko w miarę, w niczym za
wiele.
- z Terencjusza (Dziewczyna z Andros, 1, 1, 34) z gr.; zob. meden
agan.
nereidy mit. gr. 50 nimf morskich, córek Nereusa,
odznaczających się wielką urodą (np. Amfitryta, Ga­
latea, Tetyda). || nerytyczny płytkomorski, dotyczący
obszarów płytkiego morza szelfowego (do 200 m);
por. abisalny.
-g r . Něrěídes ’nereidy’ i něr{é)ítes 'ślimakmorski’ odNěréus ’mit. gr.
Starzec Morski, syn Gai, ojciec nereid’.
(der) Nervenkrieg nm., wojna nerwów.
- oparte na powiedzeniu (1914 r.) feldmarszałka nm., Paula von Hin-
denburga.
nervus probandi łac.,prawn. dowód, argument pod­
stawowy, główny. || nervus rerum łac., rzecz naj­
ważniejsza, gł. siła sprawcza; grunt (rzeczy); żart.
pieniądz.
neretyczny zob. nereidy.
nesciat sinistra tua quid faciat dextera tua łac.,
(gdy dajesz jałmużnę) niech nie wie lewica twoja, co
prawica twoja czyni.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 6, 3).
nescitis diem neque horám zob. vigilate itaque...
neseser walizeczka a. torebka podróżna na podręcz­
ne przybory, zwł. toaletowe.
- fr. necessaire 'potrzebny, konieczny; (rzeczy) niezbędne; jw.; puz­
derko (na drobiazgi)’ z łac. necessarius 'potrzebny' od necesse 'nie­
unikniony'; ne 'nie'; -cesse od cedere, zob. cesja.
ne sis patruus mihi łac., nie bądź mi wujem (tj. nie
strofuj, nie przyganiaj jak wuj siostrzeńcowi).
- z Horacego (Satyry, 2 , 3, 88).
nesselrode babka z bitą śmietaną i mieszanymi owo­
cami, posypana skrobaną czekoladą.
- od nazwiska hr. Karla Nesselrode, ros. ministra spraw zagr. 1822—
56.
Nessosa koszula, szata - zob. Dejaniry szata.
nessun maggior dolore che ricordarsi del tempo
felice nella miseria wł., nic tak nie boli, jak chwile
szczęścia wspominać w niedoli.
- z Dantego ( Boska Komedia, Piekło, 5,121).
nestor najstarszy członek zrzeszenia; człowiek naj­
poważniejszy, najdoświadczeńszy w danej dziedzi­
nie (nauki, sztuki itp.), na danym terenie.
- gr. 'mityczny król Pylos, najstarszy i najdoświadczeńszy z wodzów
gr. pod Troją’.
nestorianizm chrześc. doktryna teologiczna powsta­
ła w V w., przyjmująca istnienie dwóch osób w Chry­
stusie, boskiej i ludzkiej, dająca więc Marii tytuł nie
Bogarodzicy (Theotókos), ale matki osoby ludzkiej
Chrystusa (Christotókos).
- od imienia patriarchy Konstantynopola, Nestoriusza (ok. 380-ok.
451), współtwórcy doktryny.
393 NEUR-
ne sus Minervám (doceat) łac., niech Świnia nie po­
ucza Minerwy; zob. sus Minervám.
ne sutor supra crepidam! łac., szewcze, trzymaj się
(pilnuj) kopyta!
- wg Pliniusza St. (Historia naturalna, 35, 85); Apelles, poprawiw­
szy but na swym obrazie pod wpływem fachowych zarzutów szew­
ca, gdy ten zaczął ganić udo namalowanej postaci, powiedział: (dosl)
„(niech) szewc nie (osądza) powyżej obuwia!”.
net w tenisie (stołowym), siatkówce: muśnięcie piłką
serwowaną górnej krawędzi siatki.
- ang. 'siatka, sieć; jw.’
netsuke jap., mały przedmiot (z otworami) rzeźbio­
ny w drewnie a. kości słoniowej lub kuty w metalu,
używany jako przetyczka do umocowania woreczka
a. sakiewki do szarfy kimona.
netto na czysto; (waga, cena) bez opakowania; (cena)
po potrąceniu rabatów, odliczeniu prowizji itd.; (do­
chód, zysk) czysty, po uwzględnieniu kosztów, po­
datków, odpisów itd.; (płaca) po potrąceniu podat­
ków, składek itp.; por. brutto.
- wł. 'czysty; uczciwy; jw .’ z łac. nitidus 'świetny; błyszczący; czy­
sty’ od nitěre 'błyszczeć'.
neue Folgę nm., dosl ’nowa seria’, określenie wy­
różniające numery serii tomów czasopisma, które
zmieniło redakcję a. przeszło w inne ręce.
Neueinstudierung [wym. nojąjnsztudi:rung], Neu-
inszenierung [wym. nojinscenirung], nm., nowe wy­
stawienie, nowa inscenizacja dzieła dramatycznego
a. operowego; por. remake.
neuchátel [wym. nószatęl] mały, miękki, niedojrze-
wający ser z mleka krowiego, ze śmietaną a. bez niej
i często z przyprawami.
- fr. od nazwy kantonu Neuchátel (Neuenburg) w zach. Szwajcarii.
(die) Neue Sachlichkeit nm., neorealizm (w sztuce
i lit.).
- nm. neue 'nowa'; Sachlichkeit 'rzeczowość, obiektywizm; jw .’;
z wypowiedzi (1923 r.) Gustawa Friedricha Hartlabua; tytuł wystawy
sztuki w 1925 r. w Mannheim.
neumy znaki neumatycznej notacji muz., używa­
nej w śrdw. (do zapisu chorałów gregoriańskich) i w
muz. Kościołów wsch.; nota romana.
- śrdw.łac. (p)neuma 'głos; nuta końcowa śpiewania aż do utraty tchu’
z gr. pneúma, zob. pneum(o)-.
NEUR-, NEURO- w złożeniach: nerw, tkanka ner­
wowa, nerwowy. || neurastenia med. nerwica neu­
rasteniczna, w której występują zaburzenia snu,
niepokój, roztargnienie, drażliwość, zmęczenie, pe­
symizm, lęki itp. || neuroleptyki leki uspokajające,
środki przeciw nerwicy. || neurologia med. nauka
0 układzie nerwowym i jego zaburzeniach. || neuron
komórka nerwowa wraz z wypustkami (dendrytami
1 neurytem). || neuronowa sieć inf. program kompu­
terowy, imitujący neuronowe struktury mózgu i mo­
delujący procesy uczenia się. Sieci neuronowe wy­
korzystują niealgorytmiczne zasady wnioskowania
i powinny być skuteczne właśnie tam, gdzie wiedzę
jest trudno przedstawić w postaci algorytmów (od­
czytywanie EKG i EEG, prognoza sytuacji na gieł­
dzie); por. algorytm, ekspercki system, program.
NEUR-
|| neuropatia med. nerwowość. || neuroplegiczne
środki - med. leki wywołujące neuroplegię, regu­
lowane hamowanie czynności autonomicznego ukła­
du nerwowego, stosowane gł. w neurologii i psychia­
trii. || neuroza med. nerwica. || neuryt akson, włókno
osiowe (nerwowe), wypustka komórki nerwowej.
- gr. neuron 'ścięgno, cięciwa (łuku); nerw’; zob. astenia; -logia; -pa-
t(ia); -plegia.
neuston biol. drobne organizmy żyjące na błonie po­
wierzchniowej wód a. pod nią, gł. roślinne.
- nm. 'jw.' z gr. r.nij. od neustós 'pływający' od nein 'pływać'.
neutralizacja chem. reakcja zobojętnienia między
kwasem i zasadą, w wyniku której powstaje odpo­
wiednia sól i woda; traktatowe zobowiązanie się pań­
stwa do nieutrzymywania sił zbrojnych w danej stre­
fie; uznanie w umowie międzynarodowej jakiegoś
państwa za neutralne, bezstronne, nie biorące udzia­
łu w sojuszach, wojnach. || neutrino fiz. trwała, neu­
tralna cząstka elementarna o ładunku = 0, o masie
mniejszej niż 1/10 masy elektronu. || neutron cięż­
ka, elektrycznie obojętna cząstka elementarna, część
składowa jąder atomowych. || neutrum gram. rodzaj
nijaki.
- wł. neutrino 'jw.' z neutrone 'neutron' od łac. neuter (neutra, neu­
trum) 'nijaki (-ka, -kie); ani ten, ani ów ’; ne- 'nie'; uter 'który, jaki
(z dwóch)’.
ne varietur łac., (akt, dokument, wydanie książko­
we, w którym) nic nie powinno być zmienione.
never in the field of human conflict was so much
owed by so many to so few ang., nigdy w dziejach
wojen tak liczni nie zawdzięczali tak wiele tak nie­
licznym.
- Winston Churchill w przemówieniu w Izbie Gmin 20 VIII 1940 r.,
o pilotach RAF (wśród których było wielu Polaków) i myśliwskich
dywizjonach sprzymierzonych, m.in. polskich 302 i 303, które odpie­
rały nm. ofensywę powietrzną w czasie Bitwy o Wielką Brytanię.
never send to know for whom the beli tolls; it tolls
for thee ang., nie dowiaduj się nigdy, komu bije
dzwon, (bo zawsze) tobie bije; por. For Whom the
Bell Tolls.
- ze zbioru Devotions Upon Emergent Occasions, 17 'Modlitwy
w nagłych potrzebach’ (1624 r.) poety i kaznodziei ang. Johna Don­
nę (1572-1631).
never trust the artist, trust the tale ang., nigdy nie
ufaj artyście, ufaj opowieści.
- z Davida Herberta Lawrence’a (Studies in Classical Amer. Lit.),
1923 r.
New Deal [wym. nju:di:l] „Nowy Ład’, społ.-po-
lit. program walki z wielką depresją ekon. po kryzy­
sie 1929-30, zapoczątkowany przez rząd USA w r.
1933 pod kierownictwem prezydenta F. D. Roose­
velta (z przemówienia na Konwencji w Chicago
2 VII 1932 r.). || New Look [wym. nju:luk] amer.
określenie „nowej linii” w polityce, strategii, modzie
(jak np. ok. r. 1947).
- ang. 'jw.'; new 'nowy'; deal 'interes; transakcja; rozdanie kart’; look
'spojrzenie; wygląd’.
Newfoundland ang., ’nowofimdlandczyk’, wodołaz,
wyhodowany na N. Funlandii prawdop. przez skrzy­
żowanie z rasą lokalną psów Great Pyrenees przy­
wiezionych przez rybaków baskijskich do Amery­
394 nickelodeon
ki Płn. w XVII w.; ceniony jako ratownik tonących,
wielki (do 71 cm wys.), łagodny, cierpliwy, o gęstej,
ciężkiej sierści, płetwonogi, używany jako pomocnik
rybaka, stróż, towarzysz i zwierzę pociągowe.
New Orleans jazz [wym. nju o:ljenz dżąz] jazz no-
woorleański, najwcześniejszy (od 1890 r.) styl jazzo­
wy, charakteryzujący się improwizacją, zwany rów­
nież hotjazz.
- od nazwy miasta w Luizjanie (USA).
newralgia med. nerwoból.
- £r. névralgie 'jw.'; zob. neur-; alg-.
newspeak ang., nowomowa.
- z George’a Orwella (Rok 1984, r. 1), 1949 r., tł. Juliusza Mieroszew-
skiego; nowy język tworzony przez monopolistyczną władzę, mający
uniemożliwić wyrażanie, a nawet wyznawanie poglądów nieprawo-
myślnych, gdyż nie miał słów na ich sformułowanie.
news value ang., [wym. njuz wąlju] wartość infor­
macyjna, walor nowości, świeżość (jako pożądana
cecha materiału prasowego); por. human interest.
- dziennikarz amer. Julian Ralph (1853-1903) na wykładzie w uni­
wersytecie Columbia (1892 r.).
New Thing ang., 'nowa rzecz’, „muzyka natchnie­
nia”, „muzyka chwili”, murzyński, awangardowy
kierunek muzyki jazzowej 60. lat XX w. (John Col-
trane, Sun Ra i in.).
New Wave ang., 'nowa fala’ rocka 70. lat XX w.,
punk rock.
n’gana zob. nagana.
ngui tambola, jednostka monetarna Zambii i Mala­
wi, równa 1/100 kuacza.
niacyna witamina PP, amid kwasu nikotynowego,
przeciwdziałający pelagrze.
- ang. niacin 'jw.', skr. od ni(cotinic) ac(id) 'kwas nikotynowy’; zob.
nikotyna; a d 'kwas' z łac. addus 'kwaśny; przykry’ od acěre, zob.
acetylen.
Nicht der Mörder, der Ermordete ist schulding
nm., Nie morderca jest winien, lecz zamordowany.
- powieść (1920 r.) pisarza austr. Franza Werfla (1890-1945).
nichts für die Unsterblichkeit getan nm., dreiund­
zwanzig Jahre...
nichts wurde mir erspart nm., niczego mi nie
oszczędzono.
- słowa cesarza austr. Franciszka Józefa I (1830-1916), którego syn,
arcyksiążę Rudolf, popełnił w 1889 r. samobójstwo, a żonę (1898 r.)
oraz bratanka i następcę tronu (1914 r.) zabili zamachowcy; brata roz­
strzelano w Meksyku, drugi brat zmarł po napiciu się wody z Jordanu,
a rozpusta uporała się szybko z bratankiem Ottonem.
Nick Carter ang., [wym. nik kąiter] detektyw pry­
watny, amer. odpowiednik Sextona Blake; por. Sher-
lock Holmes.
- bohater serii tanich amer. książeczek detektywistycznych różnych
autorów (ok. 1890-1920).
nickelodeon w USA - nazwa wczesnych kin, zwł.
sprzed 1. wojny świat.
- amer.ang. nickel '5 centów’, tyle, ile kosztował bilet wejścia; zob.
odeon.
 nigoise
nigoise [wym. nisua:z] fr., ’po nicejsku (od Ni­
cei)’, (potrawa przyrządzana) z pomidorami, cebulą,
czosnkiem i czarnymi oliwkami.
ni dieu ni maitre fr., ani boga, ani pana.
- dewiza fr. utopijnego komunisty i przywódcy rewolucyjnego Lo­
uis Auguste Blanqui (1805-81); tytuł wydawanej przez niego (XI,
1880 r.) gazety.
Nie daj mnie Bog sojti s umą ros., O Boże, nie daj
mi zwariować!
- incipit wiersza (1833 r.) Aleksandra Puszkina, tł. Juliana Tuwima.
Niękto w sjęrom (imienujemyj On) ros., Ktoś
w szarym ubraniu (nazywany On); symbol losu,
przeznaczenia; iron. o postaci zagadkowej, niewy­
raźnym indywiduum.
- postać ze sztuki Życie człowieka (1907 r.) pisarza ros. Leonida N.
Andriejewa (1871-1919).
niello technika zdobienia złotych i srebrnych przed­
miotów, polegająca na ryciu rysunków i wypełnianiu
bruzd pastą z siarczków srebra, miedzi i ołowiu; ry­
sunek wyryty tą techniką.
- wł. ’jw .’ z łac. nigełlus 'czarniawy’ zdrobn. od niger, zob. Negr.
Nie mogu mołcząt’ ros., Nie mogę milczeć; por. le
silence des peuples...
- tytuł artykułu (1908 r.) Lwa N. Tołstoja, wzywającego rząd do za­
przestania egzekucji dokonywanych wówczas masowo (okres reak­
cji stołypinowskiej) na rewolucjonistach i uczestnikach „rozruchów
agrarnych”.
nie mudrstwuja łukąwo ros., (opisuj wszystko) nie
mędrkując chytrze (to, czego będziesz w swoim ży­
ciu świadkiem); po prostu, bez fantazjowania.
- z Aleksandra Puszkina (Borys Godunow, Noc, Cela w cudownym
monasterze), 1831 r., tł. Seweryna Pollaka; ojciec Pimen, dziejopis,
poucza Grigorija.
nie po czynu bieriosz! ros., nie według rangi bie­
rzesz!
-zN ik ołaja Gogola (Rewizor, 1,4), 1836 r., tł. Juliana Tuwima; mowa
o wymuszonych łapówkach.
nie prodajotsja wdochnowięnije (no możno
rukopis’ prodat’) ros., kupczyć natchnieniem - to
rzecz zdrożna (ale rękopis sprzedać można); tł. St. R.
Dobrowolskiego.
- z Puszkina (Rozmowa księgarza z poetą), 1825 r.
nie Szekspir głąwnoje, a primiecząnija k niemu
ros., żart. nie Szekspir jest najważniejszy, ale przy­
pisy do niego.
- z notatek Czechowa; myśl przypisana jakiemuś profesorowi.
nieszpory Kość. rz.kat. część modlitwy brewiarzo­
wej, którą odmawia się wieczorem. || nieszpory sy­
cylijskie masakra Francuzów na Sycylii w ponie­
działek wielkanocny 1282 r., gdy dzwony wzywały
na nieszpory.
- czes. nešpor 'nieszpory' od śrdw.łac. vesperae z l.mn. łac. vespe-
ra 'wieczór'.
nieudacznik pechowiec, nieszczęśliwiec.
-r o s ., z nie- 'nie-'; udácza 'powodzenie, udanie się’.
nife geol. żelazowo-niklowe jądro Ziemi, barysfera;
zob. geosfery.
- ni(kiel) + łac.fe(rrum) 'żelazo'.
395 nikki
nigra sum, sed formosa łac., jestem czarna, ale pięk­
na; por. black is beautiful.
- z Wulgaty (Pieśń nad pieśniami, 1,4); mówi oblubienica.
nigro notanda lapillo łac., (dzień niepomyślny, fa­
talny) do zaznaczenia czarnym kamykiem (zgodnie
z obyczajem starorzymskim); por. albo lapillo...
nihil esse łac., nic nie istnieje.
- z gr., maksyma filozofa gr. Zenona z Elei (ok. 490-ok. 430 p.n.e.).
nihil est ab omni parte beatum łac., nie ma rzeczy
pod każdym względem błogosławionej (dobrej); nie
ma pełnego szczęścia.
- z Horacego (Pieśni, 2,16).
nihil est in intellectu quin prius fuerit in sensu łac.,
nie ma nic w umyśle, czego by przedtem nie było
w zmysłach; umysł nie ma pojęć wrodzonych, jest on
nie zapisaną tablicą, którą zapisują dopiero postrze­
żenia; por. sensualizm.
- przekład z Arystotelesa (O duszy)', formuła uzupełniona krytycznie
przez Leibniza; praeter intellectus ipse ’z wyjątkiem samego umy­
słu’.
nihilista zwolennik nihilizmu; w sześćdziesiątych la­
tach XX w. w Rosji: raznoczyniec, inteligent odrzu­
cający tradycje i obyczaje szlachecko-burżuazyjne
i ideologię pańszczyźnianą, rewolucyjny demokra­
ta. || nihilizm odrzucanie, negowanie, relatywizacja
wszelkich przyjętych wartości, norm, zasad, praw
życia zbiorowego i indywidualnego (np. etycznych,
estetycznych); sceptycyzm absolutny.
- ros. nigilizm, nigilist 'jw.' z łac. nihil 'nic'; wyraz ukuty przez I. S.
Turgieniewa.
nihil novi łac., (pot. konstytucja sejmu radomskiego
z 1505 r. stwierdzająca, że król bez zgody sejmu nie
może stanowić) „nic nowego” (co by godziło w pra­
wa i interesy szlachty); por. nil novi...
nihil obstat łac., nie ma przeszkód; Kość. rz.kat. for­
muła zezwolenia na druk dzieła a. na objęcie stano­
wiska kościelnego; por. Index librorum...
nihil tetigit quod non ornavit łac., upiększał wszyst­
ko, czegokolwiek się dotknął; odnosił wielki sukces
we wszystkim, co przedsięwziął.
- oparte na epitafium ułożonym przez dr. Samuela Johnsona dla Olive-
ra Goldsmitha, pisarza ang. (1728-1774).
Nike gr., Zwycięstwo; uosobienie bogini Zwycię­
stwa, wyobrażana jako kobieta ze skrzydłami u ra­
mion i wieńcem w dłoni; por. wiktoria.
nikiel chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal srebrzysto-
biały, miękki, ciężki, trwały na powietrzu, odporny
na działanie zasad. || nikielin arsenek niklu, ważny
kruszec niklu (barwy miedzianoczerwonej).
- szw. kopparnickel 'nikielin' z nm. Kupfemickel ’jp.’; Kupfer
'miedź'; Nickel lekceważące zdrobnienie imienia Nikolaus 'Mikołaj',
nadane minerałowi koloru miedzi, z którego jednak nie można było
miedzi uzyskać; por. kobalt.
nikki jap., japoński gatunek lit. obejmujący dzien­
niki dworskie i pamiętniki z podróży; włączano do
nich często pieśni i poematy; por. uta-monogatari.
Nikodem
Nikodem tajny zwolennik, sekretny stronnik; (kom­
pleks Nikodema) dążenie do początków, do źródeł
natury człowieka, świadomy atawizm psychiczny.
- gr. Nikódemos (dosl. zwycięski lud; zob. Nike, demos); wg Biblii
(Ew. wg Jana, 3, 1-21; 7, 50-52; 19, 39); N., faryzeusz i sceptyk,
przychodzi nocą do Chrystusa i pyta: „Czyż człowiek może na powrót
wejść w łono matki i odrodzić się?”.
nikotyna silnie trujący związek organiczny (alkalo­
id) zawarty w liściach tytoniu.
- fr. nicotine ’jw .’ (herba) nicołiana 'ziele Nicota, tj. tytoń’ od nazwi­
ska Jean Nicot, ambasadora fr. w Lizbonie, który w 1560 r. przesłał ty­
toń Katarzynie Medycejskiej, regentce Francji.
nikto nie obnimiet nieobjątnowo ros., żart. nikt nie
obejmie rzeczy nieobjętej (nie ogarnie - nieogarnio­
nej).
- z Koźmy Prutkowa (wspólny pseudonim 4 poetów ros.: Aleksieja K.
Tołstoja i braci Aleksieja, Władimira i Aleksandra Żemczużnikowów,
używany przez nich w publikacjach satyrycznych w poł. XIX w.).
nil admirari łac., niczemu się nie dziwić (Numicju-
szu, to niemal jedyna rzecz, jaka może uszczęśliwić
człowieka).
- z Horacego (Listy, 1, 6 ,1 ) z gr., zob. meden thaumadzein.
nil despęrandum łac., nie ma powodu do rozpaczy;
nie trzeba tracić nadziei.
- z Horacego (Pieśni, 1 ,7 ,2 7 ).
nil est in homine mente melius łac., nie masz w czło­
wieku nic lepszego od zacnego umysłu.
- napis na fasadzie domu Długosza (róg Kanoniczej i Podzamcza,
u stóp Wawelu) w Krakowie.
nil mortalibus ardui est łac., śmiertelnikowi wszyst­
ko jest dostępne.
- z Horacego (Pieśni, 1 ,3 ,3 7 ), 30 p.n.e„ tł. Lucjana Siemieńskiego.
nil novi sub sole łac., nic nowego pod słońcem; por.
nihil novi.
-w gW ulgaty (Eklezjasta, 1,10).
nimb piast, relig. promienny dysk, okrąg, koło (a.
inna figura geom.), umieszczane nad głowami Chry­
stusa i świętych; por. aureola. || nimbostratus mete­
or. chmury niskie, warstwowe, deszczowe. || nimbus
meteor, chmura deszczowa.
- łac. nimbus 'chmura; burza; tłum’; zob. stratus; por. cumulonimbus.
nimfomania chorobliwe wzmożony popęd płciowy
u kobiet (por. satyriasis); snębica u samic (zwł. krów
i klaczy). || nimfy mit. gr. córki Zeusa, piękne, śmier­
telne, choć długowieczne boginki, reprezentujące bo­
skie siły przyrody, zamieszkałe na polach, w lasach
(driady), drzewach (hamadriady), górach (oready),
morzach (nereidy), oceanach (okeanidy), źródłach,
jeziorach i rzekach (najady).
- gr. nymphe 'narzeczona; bratanica; dziewczyna; młoda kobieta;
nimfa’; zob. -man(ia).
niob chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal z grupy wana-
dowców; (w l.mn.) przest. płaskie pukle włosów na
skroniach i policzkach kobiet. || Niobe przen. matka
rozpaczająca po stracie dzieci.
- mit. gr. Nióbe 'córka Tantala, żona króla Teb, Amfiona, dumna ze
swych 7 córek i 7 synów głosiła, że jest godniejsza czci niż Lato­
na, matka dwojga (Artemidy i Apolla), za co bóstwa pomściły mat­
kę, zabijając strzałami z łuków wszystkich Niobidów (dzieci Niobe)’.
Pierwiastek występuje zwykle razem z tantalem, stąd nazwa nadana
w 1844 r. przez chemika nm. Heinricha Rosego (1795-1864).
396 NM R
nirwana (hinduizm, dżajnizm, buddyzm) wyzwole­
nie ostateczne od przemian żywotów (reinkarnacji),
od pragnień, namiętności, iluzji i empirycznej oso­
bowości, osiągnięcie niezmiennego stanu spokoju
i prawdy absolutnej; pot. zapomnienie, niebyt; unice­
stwienie; por. karma.
- sanskr. dosl 'zdmuchnięcie, zgaśnięcie’; nir- 'wy-'; wäti 'dmucha'.
nisei osoba pochodzenia japońskiego, urodzona
w USA.
- amer.ang. z jap. dosl 'drugie pokolenie’; ni 'drugie'; sei 'pokolenie'.
Nissen hut ang., ’barak Nissena’, prefabrykowa­
na konstrukcja z blachy falistej, w kształcie połowy
walca przeciętego wzdłuż średnicy podstawy, uży­
wana po raz pierwszy przez aliantów na froncie zach.
1. wojny świat, jako czasowe schronienie dla wojska
i ekwipunku; dziś używany, z odpowiednią izolacją
cieplną, gł. w okolicach polarnych.
- od nazwiska wynalazcy, Kanadyjczyka Normana Nissena (1871—
1930)
nisus łac., popęd. || nisus formativus łac., pęd do
kształcenia się, do nauki; natchnienie twórcze. || ni­
sus sexualis łac., popęd płciowy.
nisza wnęka w ścianie, wgłębienie w skale; biol.
zbiór wszystkich wyróżnialnych cech środowiska da­
nego gatunku.
- fr. niche 'wnęka, nisza’ z łac. nidus 'gniazdo'.
nitouche zob. sainte nitouche.
NITR(0)- w złożeniach: azot; związek azotowy; sa­
letra.
-n .ła c. nitro(genium) 'azot'; gr. nitron 'soda' z egip.; zob. -gen-.
niuans drobna, subtelna różnica, zmiana; odcień.
- fr. nuance 'odcień' od nue 'chmurka, obłok’ z łac. nubes 'chmura;
pył; mgła; tłum; smutek; nieszczęście’.
niuton (N) gł. jednostka siły w układzie SI.
- ku czci Izaaka Newtona.
nivose [wym. niwo:z] czwarty miesiąc fr. kalenda­
rza republikańskiego, Tabl. 38. || niwacja geogr. ero­
zja śnieżna, niszczące działanie mechaniczne topnie­
jącego i osuwającego się śniegu, gł. w górach.
- ff. nivose ’jw .’ od łac. nivosus 'śnieżny' z nix dpn. nivis 'śnieg'.
niwalny zob. hiemalne (organizmy).
niwelacja wyrównywanie, doprowadzanie do jedne­
go poziomu, znoszenie różnic, nierówności; w geo­
dezji: pomiar różnicy wysokości punktów tereno­
wych. || niweleta projektowany profil terenu, linia
łącząca rzędne wysokości korony projektowanej tra­
sy (drogi, wiaduktu itp.) w jej przekroju podłużnym.
- fr. nivelette 'deszczułka miernicza’ i niveler 'poziomować, niwelo­
wać’ od śrdw.fr. nivel 'równia' z łac. libella 'szalka; jp.; drobny pie­
niądz’ zdrobn. od libra zob. libra.
nizam tytuł władców Hajdarabadu (w prowincji De­
kan w Indiach), panujących od 1713 do 1950 r.
- hindi 'porządek; układ; władca’ z arab.
N.L. zob. non liquet.
NMR skr. ang. Nuclear Magnetic Resonanse; med.
magnetyczny rezonans jądrowy.
 N.N.
N.N. łac. nomen nescio, imienia nie znam; ktoś nie­
znany.
- inicjały te pochodzą w rzeczywistości od starorzymskich ćwiczeń
procesowych dla uczących się prawników, gdzie fingowane strony
oznaczano inicjałami opartymi na grze słów: powoda nazywano A.A.
{Aulus Ageriuś), człowiek z workiem pieniędzy (olla; au = o), prowa­
dzi proces (rem agit), a pozwanego - N.N. {Numerius Negidius), który
nie chce (negat) płacić (numerare).
no klasyczny jap. balet dramatyczny ze śpiewami,
o tematyce bohaterskiej; por. kabuki.
-ja p . dosl ’talent, zdolność; jw .’
nobel chem. pierwiastek, otrzymany sztucznie, Tabl.
1; zob. aktynowce.
- ku czci Alfreda B. Nobla.
nobil śrdw. szlachcic. || nobilitacja nadanie szla­
chectwa. || nobliwy szlachetny, wykwintny; wytwor­
ny, elegancki.
- fr. noble 'szlachecki, szlachetny’ z łac. nobilis 'sławny; szlachetny;
szlachetnie urodzony; członek uprzywilejowanej grupy nobilów (no-
biles), składającej się z patrycjuszy i najbogatszych plebejuszy’.
(the) noble savage ang., szlachetny dzikus.
- z Johna Drydena {The Conquest o f Granada, 1 ,1 ,1 ), 1670 r.; w lit.
wyidealizowana postać człowieka naturalnego, symbolizującego wro­
dzoną dobroć nie zepsutąprzez cywilizację, ważny temat romantyków
x v m i XIX w., zwł. w pismach J. J. Rousseau.
noblesse oblige fi*., szlachectwo obowiązuje (do szla­
chetnego postępowania).
- książę de Lévis (1764-1830), Maksymy i refleksje.
nobliwy zob. nobil.
noctua volat łac., dosl ’sowa fruwa’; staroż. szczę­
śliwy omen; staroż. właśnie ktoś bierze łapówkę,
ktoś kogoś przekupuje.
- z Erazma (Adagia, 1,1 ,7 6 ); zob. glauk’ Athenadze.
nocturna versate manu, versate diurna łac., stu­
diujcie (wzory pozostawione nam przez Greków, tj.
autorów gr.) dniem i nocą.
- z Horacego {Sztukapoetycka, 260).
nodule utwory geol. wielkości kartofli, zalegają­
ce dna oceanów, składające się z cennych metali, gł.
manganu, kobaltu, niklu, a także miedzi.
- ang. nodule l.poj. 'med. guzek; bot., węzeł, grudka; geol. buła’ z łac.
nodulus zdrobn. od nodus 'węzeł’.
Noěl fi:., zob. Christmas.
noetyczny filoz. rozumowy; dający się pojąć tylko
rozumem, intelektem; intelektualny, abstrakcyjny
(o myśleniu).
- gr. noětikós 'poznawczy’ od noětós 'dający się poznać, pojąć’ z no-
eln, zob. noumen.
(Le) Noeud de vipěres fr., Kłębowisko żmij.
- tytuł powieści (1933 r.) pisarza fr. Franęois Mauriaca (1885-1970),
przedstawiającej nienawiść starego prawnika do rodziny, jego chci­
wość i żądzę zemsty, a wreszcie nawrócenie.
Nohajcy hist. Tatarzy z Nohajskiej Ordy (nad M.
Azowskim), jednej z feudalnych formacji państwo­
wych utworzonych w końcu XIV w. wskutek rozpa­
du Złotej Ordy.
- od imienia Nohaja (Nogaja) zm. 1299 r., jednego z potężnych, fak­
tycznie niezależnych wodzów Złotej Ordy.
397 -NOM
NoHo ang., dzielnica nowojorska, w dolnym Man­
hattanie, znana jako rosnący ośrodek sztuki, muzyki,
filmu i mody awangardowej; por. SoHo.
- (1976 r.) od jej położenia na pin. od ulicy Houston (ang. North o f
Houston Street).
noisette [wym. nuazęt] mały, okrągły kawałek mię­
sa; przyrządzany z orzechami laskowymi; ziemniaki
w kawałkach wielkości orzecha laskowego; przyrzą­
dzany na przyrumienionym maśle (np. sos, kotlet).
- fr. 'orzech laskowy; jw .’ od noix 'orzech (włoski)’ z łac. moc dpn.
nucis 'orzech’.
nokaut (k.o) w boksie: powalenie przeciwnika cio­
sem, po którym nie może się podnieść z desek rin­
gu przez co najmniej 10 s; (n. techn.) uznanie bokse­
ra za niezdolnego do dalszej walki (decyzją sędziego
ringowego).
- ang. knockout ’(cios) walący z nóg; jw.’; knock, zob. knockdown;
out ’na zewnątrz; wyłączony’.
noktowizor przyrząd umożliwiający widzenie
w ciemności, przetwarzający promienie podczerwo­
ne (cieplne) w światło widzialne. || nokturn krót­
ki muz. utwór instrumentalny (często na fortepian),
o charakterze spokojnym, nastrojowym, o śpiew­
nej linii melodycznej, zwykle z kontrastującą szybką
częścią środk. (Field, Chopin, Schumann, Grieg);
rodzaj serenady, divertimenta (XVIII w. - Haydn,
Mozart).
- fr. nocturne 'nocny; nokturn; ptak nocny’ z łac. noctumus 'nocny’
od nox dpn. noctis ’noc’; zob. wizja.
nolens volens łac., chcąc nie chcąc.
noli me tangere łac., nie dotykaj mnie!;plast, obraz
przedstawiający Chrystusa, gdy po zmartwychwsta­
niu pojawia się Marii Magdalenie; bot. niecierpek.
- z Wulgaty {Ew. wg Jana, 20,17); słowa Chrystusa.
nolite iudicare, ut non iudicemini łac., nie sądźcie,
abyście nie byli sądzeni.
- z Wulgaty {Ew. wg Mat., 7,1; por. Łuk, 6,37).
noli turbare circulos meos łac., nie psuj moich kół.
- słowa wypowiedziane rzekomo przez Archimedesa (kreślącego na
piasku figury geometryczne) do żołnierza rzymskiego, który zbliżał
się, aby go zabić (w czasie zdobywania Syrakuz, w r. 212 p.n.e.); por.
Professorenwitze.
nolle prosequi łac., prawn. dosl ’nie chcieć konty­
nuować (postępowania sąd.)’; oświadczenie powo­
da o całkowitym a. częściowym odstąpieniu od po­
wództwa. || nolo episcopąri łac., dosl. ’nie chcę być
biskupem’; odmowa objęcia urzędu, przyjęcia stano­
wiska.
nom prowincja w staroż. Egipcie; jednostka podziału
adm. we współczesnej Grecji. || nomarcha naczelnik
nomu w staroż. Egipcie a. we współczesnej Grecji.
- gr. nomárchěs, nomarchós od nomós 'pastwisko; okręg; prowincja’.
-NOM w złożeniach: specjalista w danej dziedzi­
nie nauki, umiejętności. || -N 0M (0)- w złożeniach:
zwyczaj; prawo; dziedzina; obszar; okrąg. || -NO-
MIA w złożeniach: system praw rządzących daną
dziedziną; dziedzina nauki, umiejętności.
- gr. nomós 'łąka; pastwisko; pole; przestrzeń; dziedzina’ i nómos
'zwyczaj; prawo; zasada; melodia; ton’ od némein 'rozdzielać’; por.
-NOM
agronom; antynomia; astronomia; autonomia; Deuteronomium; eko­
nom; ergonomika; metronom.
nomadowie koczownicy; pasterskie i zbieracko-ło-
wieckie ludy koczownicze.
- gr. nomás dpn. nomádos 'pasterski; koczownik’.
no man is an island ang., nikt nie jest (samotną) wy­
spą.
- z Johna Donnę (Devotion upon Emergent Occasiom, 17), 1624 r.;
tytuł pracy amer. zakonnika trapisty Thomasa Mertona, 1955 r., tł. poi.
1960 r. Marii Morstin-Górskiej.
no-man’s-land [wym. noumanzland] ziemia niczy­
ja; teren położony między przednimi pozycjami wal­
czących z sobą wojsk.
- ang. 'teren nie mający właściciela, do którego nikt nie zgłasza rosz­
czeń, nie zamieszkany; jw.’; no 'żaden'; man 'człowiek'; land 'zie­
mia, grunt, ląd’.
nom de guerre fr., pseudonim, zwł. lit. (pierw,
wojsk.); por. alias. || nom de plume fr., pseudo­
nim lit. (dosł. pióra). || nomenklatura nazewnic­
two, mianownictwo; słownictwo, ogół nazw, zasób
terminów w jakiejś dziedzinie; zakres kompetencji
instancji partyjnej w stosunku do stanowisk kierow­
niczych w instytucjach i urzędach. || nomen nescio
zob. N.N. || nomen (atque) omen łac., imię (i prócz
tego jeszcze) wróżba (z Plauta, Persa, 4, 4, 73), tj.
w imieniu osoby objawia się jej charakter. || nomen
patronymicum zob. patronimikum.
- łac. nomenclatura 'nazywanie; rejestr’ od nomenclator 'niewolnik,
który pomaga kandydatowi na urząd, mówiąc mu nazwiska spotyka­
nych wpływowych osób’ z nomen 'imię'; -clat- od calare 'nazywać;
wołać’; por. (an)nominacja; renoma.
-nomia zob. -nom. || nominacja mianowanie, po­
wołanie na stanowisko. || nominalizm stanowisko
w śrdw. sporze o uniwersalia, odrzucające istnienie
przedmiotów i pojęć ogólnych a. uznające jedynie
istnienie nazw ogólnych (por. pozytywizm; realizm);
(n. pieniężny) zasada, wg której zobowiązania nale­
ży spłacać bez uwzględniania wahań wartości pienią­
dza. || nominalny imienny; istniejący tylko z nazwy,
tytularny, formalny; (wartość n-a) emisyjna.
- łac. nominativus 'dotyczący mianowania’ i nominalis 'dotyczący
imienia’ od nomen, zob. nomenklatura.
nomina stultorum semper parietibus haerent łac.,
przysl. śrdw. na murach (ścianach) wypisane są za­
wsze imiona głupców. || nomina sunt odiosa łac.,
nazwiska są niepożądane; nie należy ich (w pew­
nych okolicznościach) wymieniać (oparte na Pro Ro-
scio Amerino, 16, 47 Cycerona). || nominativus łac.,
gram. mianownik.
nomo- zob. -nom-. || nomografia mat. nauka o spo­
sobach sporządzania specjalnych wykresów (nomo-
gramów) do szybkiego wykonywania obliczeń przy­
bliżonych; przest. nauka o prawie, prawoznawstwo. ||
nomotetyczne nauki - zajmujące się wykrywaniem
i formułowaniem praw nauki (podział W. Windel-
banda; 1894 r.); por. idiograficzne.
- gr. nomographia 'prawodawstwo'; nomothetikós 'prawodawczy'
z nomothétěs 'prawodawca'; zob. -nom-; -graf-; gram-; -thetes od ti-
thénai, zob. teza.
NON- w złożeniach: nie-; odwrotność, przeciwień­
stwo czego; nieobecność.
398 non-iron
-ła c . non 'nie'.
nona muz. odległość (interwał) między dwoma
dźwiękami, wynosząca 9 stopni skali (por. prima);
zob. hora 1. || Nony w staroż. Rzymie - 7. dzień
maja, lipca i października; w pozostałych miesiącach
5. dzień.
- łac. nonus 'dziewiąty'; nona 'dziewiąta godz.’; Nonae 'Nony; dzie­
wiąty dzień przed Idami’; por. nonet.
non bis in idem zob. ne bis in idem.
non causa pro causa łac., nie-przyczyna zamiast
przyczyny; log. błąd fałszywej przyczyny, popełnio­
ny przez przyjęcie w sposób nie dość uzasadniony
pewnego zjawiska za przyczynę innego.
Non c’e pace tra gli ulivi wł., Nie ma pokoju pod
oliwkami.
- film (1952 r.) reżysera wł. Giuseppe De Santis.
non compos mentis łac., niespełna rozumu, nie przy
zdrowych zmysłach; por. compos mentis.
- por. Cyceron (Przeciw L. Pizonowi, 20,48).
non cuhis homini contingit adire Corinthum łac.,
nie każdego stać na podróż do Koryntu.
- z Horacego (Listy, 1, 17, 36), 20 r. p.n.e.; wejście do portu korync-
kiego było trudne dla żaglowców; koryncka kurtyzana Lais była
b. kosztowna.
non dolet, Paete! zob. Paete, non dolet.
-z M a r c ja lisa (l,4 ).
non ens śrdw.łac., coś, co nie istnieje.
non erat his locus łac., to nie było (właściwe) miej­
sce; to było nie w porę, w niestosownym czasie (po­
wiedziane, zrobione); dygresja nie na miejscu.
- z Horacego (Sztukapoetycka, 19).
non est bonum esse hominem solum łac., niedobrze
być człowiekowi samemu.
- z Wulgaty (Gen., 2,18); Bóg o Adamie.
non est inventus a. non est, a. non inventus łac.,
dosł. ’nie został znaleziony’; prawn. zaginiony, po­
szukiwany.
non est Iudaeus, neque Graecus; non est servus,
neque liber łac., nie ma Żyda ani Greka; nie ma nie­
wolnika ani wolnego (tj. wszyscy ludzie są równi);
por. nec accipietis cuiusquam...
- z Wulgaty (List Pawła Ap. do Galotów, 3,28).
nonet zespół muz. złożony z dziewięciu wykonaw­
ców; utwór na taki zespół.
- wł. nonetto 'jw.' od nono 'dziewiąty' z łac. nonus, zob. nona.
non-iiction [wym. ...fikszn] dzieło lit. pisane prozą
i nie będące powieścią nowelą ani opowiadaniem.
- ang., 'jw.'; zob. non-,fiction 'beletrystyka; fikcja; wymysł’ z łac.fic-
tio dpn.fictionis, zob. fikcja.
non in solo pane vivit homo łac., nie samym chle­
bem żyje człowiek.
- z Wulgaty (Deut., 8, 3; Mat., 4,4; Łuk., 4,4).
non-iron [wym. nonąjm] nie wymagający prasowa­
nia (o koszulach itp.).
- ang. 'jw.'; zob. non-; iron 'prasować (żelazkiem); żelazo’.
 noniusz
noniusz wem ier, ruchoma podziałka pomocnicza,
dołączona do skali gł. przyrządu pomiarowego, słu­
żąca do odczytywania dziesiątych części najmniej­
szej jednostki skali.
- od (Petrus) Nonius, zlatynizowanej formy nazwiska matematyka
i geografa port. Pedro Nufiez (1492-1577).
nonkonformizm odwrotność konformizmu, posta­
w a niezgody z obowiązującymi normami, wzorami,
zasadami, wartościami a. poglądami; re lig . dysyden-
tyzm protestancki w stosunku do kościoła anglikań­
skiego.
- zob. non-; konformizm.
non licet łac., nie w olno, nie godzi się. || non liquet
łac., sprawa, rzecz nie jest jasna, klarowna, pozosta­
w ia w ątpliw ości (skr. N .L .); p r a w n . decyzja odrocze­
nia werdyktu. || non multa sed multum zob. mul­
tum, non multa. || non nisi parendo, vincitur łac.,
ujarzmić m ożna (naturę) tylko słuchając jej praw;
temu natura służy, kto jest posłuszny jej prawom
(sentencja Francisa Bacona). || non nobis (Domine)
łac., ’nie nam (Panie)’, ale imieniu Twemu daj chwa­
łę (z Wulgaty, Psalm 113B, 1). || non nova, sed nove
łac., nie (jest to rzecz) nowa, ale w now y sposób po­
dana. || non olet zob. pecunia non olet.
non omne licitum honestum łac., nie wszystko, co
dozw olone, jest uczciw e (godziw e).
non omnis moriar łac., nie w szystek umrę; będę żył
w m oich utworach.
- z Horacego {Pieśni, 3 ,3 0 , 6).
nonparel stopień (w ielkość) czcionki drukarskiej (6
punktów).
- fr. nonpareille 'najmniejszy rozmiar pewnych wyrobów, jak wstąż­
ki, czcionki’ z r.ż. od nonpareil 'niezrównany'; zob. non-; pareil 'po­
dobny; równy’ z h c., par, zob. par.
non plus ultra zob. nec plus ultra.
non possumus łac., nie m ożem y (nie m ów ić tego,
cośm y w idzieli i słyszeli).
- z Wulgaty {Dzieje Apost., 4,20).
non quo sed quo modo łac., nie (ważne) dokąd, ale
(ważne) w jaki sposób.
(non ragioniam di lor, ma) guarda, e passa w ł.,
(nie m ów m y o nich, tylko) spójrzmy i omińmy.
- z Dantego {Boska Komedia, Piekło, 3,51).
non scholae, sed vitae discimus łac., uczym y się nie
dla szkoły, ale dla życia.
- odwrócona myśl Seneki Mł. {Listy, 106), gdzie czytamy: non vi­
tae, sed scholae discimus '(niestety) nie uczymy się dla życia, ale dla
szkoły’.
nonsens bezsens, niedorzeczność, absurd, brednia,
bzdura, głupstwo.
- zob. non-; sens.
non sequitur łac., lo g . d o s ł. ’nie w ynika’, wniosek
nie w ypływający z przesłanek.
non stop (działalność, akcja) bez przerw; (podróż)
bez przystanków; (lot) bez lądowania po drodze;
(program w idow iskow y) pokazywany nieprzerwanie
399 norito
i wciąż na nowo, na który zazw. można wejść w do­
wolnym momencie.
- ang. 'jw.'; zob. non-; stop.
non sum qualis eram łac., nie jestem (już), jakim
byłem.
- z P i e ś n i , 4 , 1,3, Horacego: n.s.q.e. bonaesubregno Cinarae ’n.j.(j.)
j.b. pod władzą dobrej Cynary’ (mowa o kochance).
nonszalancja niedbałość; bezceremonialność; lekce­
ważenie otoczenia; nieco arogancka swoboda w za­
chowaniu się.
- fr. nonchalance 'jw.'; zob. non-; chaland ’śrdw: przyjaciel, znajo­
my, protektor; klient’ od chaloir 'interesować się’ z łac. calěre, zob.
kalor(y)-.
non tibi spiro łac., żyję nie dla ciebie, tj. nie dla two­
jej przyjemności.
nonumque prematur in annum łac., i zatrzymaj
(swój utwór) aż do dziewiątego roku (w biurku).
- z Horacego {Sztukapoetycka, 388).
non vidit mira qui non vidit maria łac., kto na mo­
rzach nie bywał, ten dziwów nie widział.
Nony zob. nona.
NOO- w złożeniach: umysł. || noosfera sfera działal­
ności ludzkiego rozumu i techniki.
- gr. noós, zob. nous; sfera.
nopal bot. czerwiec amerykański, gatunek opuncji;
rozszerz, opuncja, rodzaj z rodziny kaktusowatych.
- hiszp. z jęz. nahuatl nopalli.
ino pasaran! hiszp., nie przejdą! (por. ils ne passe-
ront pas).
- hasło rzucone przez La Pasionarię (Dolores Mrruri) w przemówie­
niu radiowym 19 VII 1936 r., nazajutrz po wybuchu rebelii faszystow­
skiej i hiszp. wojny domowej 1936-39.
Nora typ wzorowej żony i matki, buntującej się prze­
ciw egoizmowi męża, który widzi w niej tylko za­
bawkę i lalkę.
- gł. bohaterka dramatu Ibsena Nora; zob. Et dukkehjem.
norbertanin członek zakonu kanoników regularnych
reguły św. Augustyna, załóż, w 1121 r. w miejscowo­
ści Prémontré (stąd nazwa premonstranci), koło Laon
we Francji.
- od imienia założyciela, św. Norberta (ok. 1080-1134).
nordyczny płn.europejski; skandynawski; typ fi­
zyczny człowieka wysokiego, długogłowego, o ja­
snych włosach, oczach i skórze.
- fr. nordique 'jw.' od nor 'północ (strona świata); wiatr, kraje płn.’
ze st.ang.
noria podnośnik, urządzenie do podnoszenia (np.
wody, zboża, urobku węgla) za pomocą czerpaków,
osadzonych na zamkniętym łańcuchu; fr. rozszerz.
organizacja transportu (naziemnego) o wielkiej czę­
stotliwości ruchu.
-h iszp . 'koło czerpakowe’ z arab. na ura 'jp.'
norito jap., słowa kierowane przez ludzi do bóstwa
w japońskim kulcie sinto; modlitwa, której skutecz­
ność opiera się na koncepcji koto-dama, siły ducho­
wej zawartej w słowach: piękne, właściwe słowa
czynią dobro, język brzydki, wulgarny sieje zło; dla­
norito
tego norito odmawia się wytwornym, klasycznym ję­
zykiem; czyni to główny kapłan świątyni w imieniu
wiernych.
norma reguła, przepis; nakaz, zakaz; wskazówka,
zasada postępowania w określonej dziedzinie; ilość,
miara obowiązująca a. wymagana w jakimś zakresie.
|| normalizacja wprowadzenie norm; uregulowanie;
standaryzacja; typizacja, ujednolicenie. || normatyw
wskaźnik norm, wg których ma być wykonywana ja­
kaś praca; norma. || normatywne systemy - w któ­
rych oceny i normy szczegółowe wynikają z ogól­
niejszych (naczelnych, wzorcowych, idealnych).
- łac. norma 'sznurek ciesielski; miar(k)a; reguła; przepis’; por. anor­
malny.
Noruz (n.)pers., Nowy Dzień, święto Nowego Roku
i początku wiosny, obchodzone 21 marca.
noscere volunt omneš, mercedem solvere nemo
łac., wszyscy chcą wiedzieć, nikt nie chce zapłacić.
nosce te ipsum łac., zob. gnothi seauton.
nos poma natamus łac., (jak pięknie) my, jabłka,
pływamy!; por. my pachali.
- Friedrich Dedekind Grobianus (1549 r.); tak w ołają,jabłka” koń­
skiego nawozu, płynąc w potoku razem z jabłkami, które deszcz po-
strącał z drzew.
nostalgia tęsknota za ojczyzną.
-n .ła c. (tłum. z nm. Heimweh) ’jw .’; gr. nóstos 'powrót’; zob. -alg-.
nostradamus samozwańczy prorok, którego przepo­
wiednie są mgliste i wykrętne.
- od zlatynizowanej wersji nazwiska lekarza i astrologa fr. Michela de
Nostre-Dame (1503—66), którego kalendarze z astrologicznymi prze­
powiedniami (1555 r.) zapewniły mu znaczną popularność, również
pośmiertną, nawet jeszcze w okupowanej w 1939—45 przez Niemców
Polsce.
nostryfikacja uznanie zagranicznego dyplomu, tytu­
łu a. stopnia nauk. a. zawód, za równoważny z kra­
jowym.
- łac. noster ’nasz’; -fikacja odfacere, zob. fakcja.
nota bene, notabene łac., zauważ dobrze (że); (przy
czym) zwróć uwagę na to (że); do tego, w dodatku,
nawiasem mówiąc; á propos; (skr. nb.).
notable wybitniejsi, znakomitsi obywatele (miasta,
regionu itd.).
- fr. notables 'doradcy królewscy we Francji XTV-XVIII w.’ od nota­
ble 'znaczny, znakomity, godny uwagi’ od natare, zob. notacja.
notacja oznaczanie czegoś umówionymi znakami;
zbiór symboli; zapis utworu muz., pismo muz. || no-
tae Tironianae łac., zob. tachygrafia. || nota linguae
łac., w szkołach jezuickich dawn. Polski - nagana za
rozmowę po polsku zamiast po łac. || notariat urząd,
zawód notariusza, urzędnika sporządzającego akty
prawne, stwierdzające zgodność odpisów, wierzytel­
ność podpisów itp.
- łac. notatio 'określenie; uwaga; sprawdzenie’ (od notáre 'zaznaczać;
zapisywać; zauważać’) i notarius 'stenograf; sekretarz’ od nota 'znak;
napis; piętno’; por. adnotacja; denotacja; banknot; notable.
nota romana łac., ’nuta rz.' a. nota quadrata łac.,
’nuta kwadratowa’ (tj. w kształcie rombu a. prosto­
kąta), notacja do zapisu tekstów muz. chorału grego­
400 Nouvelle vagiie
riańskiego, wprowadzona w pocz. XIII w.; por. neu­
my.
notebook inf. niew ielki przenośny komputer osobi­
sty, spełniający rolę notesu; por. komputer, laptop,
palmtop.
notofagus bot. buk południowy, buk w iecznie zielo ­
ny, buk nowozelandzki.
- n.łac. nothofagus; gr. nóthos 'bękart; nieślubny; fałszywy; rzeko­
m y’; h c.fagu s 'buk'.
notoryczny powszechnie znany, nagminny, osław io­
ny, niepoprawny. || notyfikacja urzędowe zawiado­
m ienie, podanie do w iadom ości w ażnego faktu, po­
stanowienia itp. (zwł. w stosunkach dypl.).
- śrdw.łac. notificatio 'zawiadomienie' i łac. notarius 'powszechnie
znany’ od notus p.p. od noscere 'dowiadywać się; poznawać’.
noumen, noumenon filoz. rzecz sama w sobie; zob.
D ing an sich; por. fenomen, numen. || nous [wym.
nu:s] nus, gr. filoz. staroż. rozumna, pierwsza przy­
czyna istnienia rzeczywistości; zasada kierownicza
świata, z której wynika jego celow ość i ład; pierwia­
stek duchowy (źródło ruchu, pierwszy motor) mate­
rii; intelekt, intuicja; lotność umysłu; zdrowy rozum.
- gr. nooúmenon 'rzecz wyobrażona, pomyślana’ od noein 'wyobra­
żać sobie, myśleć’ od noús, nóos 'myśl; rozum; duch; mądrość; uczu­
cie, chęć’; por. noetyczny; paranoik.
(Les) Nourritures terrestres fr., Pokarmy ziem skie
(tj. to, co daje świat, co się odbiera zm ysłam i i um y­
słem, w przeciwieństwie do strawy duchowej, nad­
przyrodzonej).
- tytuł zbioru prozy lirycznej (1897 r.) pisarza fr. André Gide’a (1869—
1951).
nous avons changé tout cela fr., m yśm y to wszystko
zm ienili (i teraz uprawiamy m edycynę zupełnie no­
w ym systemem).
- z Moliera (Lekarz mimo woli, 2, 6); odpowiedź Sganarela, rzeko­
mego lekarza, na zarzut Geronta, że szuka u pacjenta wątroby po le­
wej strome.
nous dansons sur un volcan fr., tańczym y na w ul­
kanie.
- Narcisse Achille Salvandy (1795-1856), poseł fr. w Neapolu,
powiedział te słowa, wieszczące upadek władzy Burbonów, księciu
Orleanu (Ludwikowi Filipowi) na balu w Palais Royal, wydanym
5 VI 1830 r. na cześć króla Neapolu.
nouveau riche zob. nuworysz.
nouveau román anti-roman fr., dosl ’nowa po­
w ieść, antypow ieść’, typ pow ieści awangardowej,
jaki rozwinął się, gł. w e Francji lat 5 0 .-6 0 . X X w.
(Alain Robbe-Grillet, M ichel Butor, Marguerite Du-
ras, Claude Mauriac, Samuel Beckett, Jean Lagro-
let, Claude Ollier, Nathalie Sarraute, Claude Simon
i in.), charakteryzujący się brakiem komentarza m o­
ralnego, społecznego lub psychologicznego i precy­
zyjnym opisem rzeczy, na który rzutuje się stan p sy­
chiczny obserwatora.
Nouvelle vague fr., N ow a fala, kierunek w e fr. po­
w ieści, dramacie, a zwł. w film ie, rozpoczęty w koń­
cu lat 50. X X w. (będący reakcją na tzw. m onolog
wewnętrzny), koncentrujący się na obiektywnym
opisie a. skąpym, lakonicznym dialogu sugerującym
 Nouvelle vague
charakter i motywy bohaterów (np. film Alaina Re-
snais Ostatni rok w Marienbadzie (1961 r.), sztuka
Czekając na Godota, zob. Godot.).
- termin ukuty przez redakcję fr. tygodnika L ’E xpress pod koniec
1957 r., jako tytuł ankiety o ludziach w wieku 18-30 lat, później za­
stosowany do dzieł film. i lit.
novissima verba łac., ostatnie słowa (zwł. umiera­
jącego).
novus \sLC.,przest. nowość.
nowator człowiek wprowadzający nowe idee, poję­
cia, zwyczaje, normy do jakiejś dziedziny; innowa­
tor; reformator. || nowatorstwo.
- łac. novátor 'odnowiciel’ od novus 'nowy; świeży’; por. innowacja;
nowela; nowicjat; supernova.
nowela lit. krótki utwór, opowiadanie prozą; prawn.
ustawa a. dekret wprowadzający zmiany do obowią­
zującej ustawy a. dekretu. || nowelista autor nowel
lit. || nowelizacja wprowadzenie zmian do obowią­
zujących ustaw a. dekretów.
- wł. novella 'nowość; nowela lit. ’ i późn.łac. novellae (constitutiones,
leges) 'nowe (statuty, prawa)’ od łac. novellus 'nowy; młody; świeży’
z novus, zob. nowator; por. nuworysz.
nowenna Kość. rz.kat. nabożeństwo trwające 9 dni
przed uroczystością a. świętem (niekiedy rozłożone
na 9 innych okresów).
- śrdw.łac. novena 'jw.' z łac. r.ż. od novenus 'dziewiątkowy; dziewię-
ciokrotny’ od novem '9'.
nowicjat okres próby w zakonie; pomieszczenie dla
odbywających tę próbę. || nowicjusz początkujący,
nie obeznany; odbywający nowicjat.
- śrdw.łac. noviciatus, novitiatus 'nowicjat' z novicius, novitius 'no­
wicjusz w klasztorze’, łac. 'nowy, niedoświadczony’ od novus, zob.
nowator.
nowosjęlie zob. inkrutowiny.
- ros. 'czyjeś nowe mieszkanie; jw .’
nozdriowszczina ros., zuchwałość, (bez)czelność,
impertynencja, bezceremonialność.
- od nazwiska Nozdriowa, jednego z bohaterów Martwych dusz
(1842 r.) Gogola.
NRT żegl. tona rejestrowa netto, jednostka pojemno­
ści statku; por. BRT.
- ang. skr. od n(et) Register) t(ori) 'jw.'; net 'netto'; register 'rejestr';
ton 'tona'.
N/S żegl. statek o napędzie jądrowym.
- ang. skr. od n(uclear) s{hip) 'jw.'; zob. nuklearny; ship 'statek'.
nuance zob. niuans.
nuda veritas łac., naga prawda.
-w gH oracego (Pieśni, 1,24, 7).
nudis verbis łac., (mówiąc) bez ogródek, nie owijając
w bawełnę, prosto z mostu (dosl. nagimi słowami).
nudum pactum śrdw.łac., dosl. ’goły pakt’; prawn.
umowa, ugoda, układ, kontrakt, zawarte bez niezbęd­
nych formalności, a przeto pozbawione mocy praw­
nej, nie do wyegzekwowania.
nudysta zwolennik nudyzmu, idei a. praktyki towa­
rzyskiego przebywania obu płci nago na powietrzu
latem dla higieny fiz. i psych.
401 Numeri
- ang. nudist, nudism, fr. nudisté, nudisme, z łac. nudus 'goły; nagi’;
por. denudacja.
nugae canorae łac., m ile brzmiące błahostki, sympa­
tyczne głupstewka, fraszki, bagatele.
N U K L E -, N U K L E I-, N U K L E O - w złożeniach: ją­
dro; jądrowy; kwas nukleinowy. || nuklearny f iz . do­
tyczący jądra atomu; jądrowy. || nukleinowe k w a sy -
polinukleotydy; zob. dezoksyrybonukleinowy' kwas;
rybonukleinowy kwas. || nuldeony c h em . ,fiz . w spól­
na nazwa dla protonów i neutronów, jako składników
jąder atomowych. || nukleoproteidy b io l. wieloczą-
steczkowe zw iązki organiczne zbudowane z białek
i kw asów nukleinowych.
- n.łac. nucleus 'jądro (atomu, komórki itd.)’ z łac. 'jądro, ziarno, pest­
ka’ zdrobn. od nux dpn. nuda 'orzech'; zob. proteidy.
nul p r z e s t. zero.
- nm. Nuli, ros. nul 'jw.' z łac. nullus 'żaden'.
nulla dies sine linea łac., ani dnia bez kreski (tj. bez
posunięcia choć odrobinę naprzód pracy twórczej).
- Pliniusz (Historia naturalna, 35, 36, 12) przypisuje tę dewizę mala­
rzowi gr. Apellesowi.
nulla poena sine lege łac., nie ma kary bez (prze­
pisu) prawa; zasada prawna, w m yśl której czyn tyl­
ko w tedy m oże podlegać karze, jeśli przewiduje ją
wydany uprzednio przepis prawny. || nullum crimen
sine lege łac., żaden czyn nie m oże być poczytany za
przestępstwo, jeżeli prawo nie uważa go za takie. ||
nullum magnum ingenium sine mixtura demen-
tiae fuit łac., nie było (jeszcze) w ielkiego geniuszu
bez przymieszki szaleństwa.
- z Seneki Mł. (De tranquillitate animi, 17, 10).
nullum vinum nisi hungaricum łac., nie masz wina
nad węgierskie; por. Hungariae natum...
Numa Pompiliusz dm gi z kolei legendarny król
rzymski (por. Egeria); N u m a w y s z ł a z a P o m p iliu s z a -
ż a r t. zakończenie m ałżeństwem akcji (fabuły) utwo­
ru dramatycznego a. epickiego.
- żart. aluzja do powieści o N.P. wydanej w 1786 r. przez pisarza fr. J.
P. Claris de Floriana (1755-94), tł. poi. Stanisława W. Staszica.
number one [wym. nąmberuąn] ang., numer jeden,
osoba najważniejsza, tj. ja (wł. n u m e r o u n o, hiszp.
nńmero u n o ’jp .’).
numen (l.mn. numina) duch, zamieszkujący (w g
animistów) przedmioty a. zjawiska natury; duch
opiekuńczy; bóstwo lokalne; m oc twórcza, geniusz,
por. noumen(on).
-ła c . 'skinienie; potęga bogów; bóstwo’.
numéraire fr., standard kursu w ym iany pieniędzy;
miernik ustanowiony dla wartości (kursów) innych
walut; waluta będąca takim miernikiem (jak np. do­
lar w postanowieniach w Bretton W oods z 1-22 VII
1944 r.).
- fr. 'liczbowy; gotówka; jw .’ od łac. numerus, zob. Numeri.
Numeri K sięga Liczb, 4. księga biblijna Pięcioksię­
gu; por. Genesis.
- łac. l.mn. od numerus 'liczba'; od spisu ludności, zawartego w pierw­
szych rozdziałach księgi; por. prenumerata.
numero deus impare gaudet 402
numero deus impare gaudet łac., bogów radują
liczby nieparzyste.
numerologia arytmancja, w iedza tajemna o rzeko­
m ych pozamatematycznych znaczeniach liczb.
- łac. numerus zob. Numeri.
numero uno wł., zob. number one.
numerus clausus łac., liczba ograniczona, w ielkość
oznaczona maksymalną liczbą a. odsetkiem kandy­
datów pewnej kategorii (jak np. narodowościowej,
rasowej, klasowej), którzy m ogą być przyjęci na stu­
dia w yższe, do stowarzyszeń, do pracy w urzędach. ||
numerus nullus łac., liczba żadna; całkowite niedo­
puszczenie pewnych grup kandydatów na studia, do
urzędów itp.
num et Saul inter prophetas? łac., przysl czyż
i Saul m iędzy prorok(am)i?
- z Wulgaty (1. Ks. Samuel., 10, 2; 19,24).
numizmat dawn. moneta a. medal mające wartość
zabytkową. || numizmatyk specjalista w dziedzinie
numizmatyki; zbieracz numizmatów. || numizmaty­
ka nauka o numizmatach.
- łac. numisma dpn. numismatis ’pieniądze; moneta’ z gr. nómisma
'zwyczaj; jp.’
numąuid resina non est in Galaad? łac., czyż nie
ma żyw icy (balsamu) w Galaadzie?; czyż nie ma po­
m ocy dla m ego ludu?
- z Wulgaty (Proroctwa Jeremiasza, 8,22).
nunatak esk., g e o l. występ skalny wystający ponad
powierzchnię lodowca.
nunc dimittis servum tuum, Domine łac., teraz, Pa­
nie, sługę Twego puść z pokojem.
- z Wulgaty (Ew. wg Łuk, 2, 29); tł. wg A. Mickiewicza (Pan Tade­
usz, 10, 894).
nunc est bibendum! łac., a teraz pijem y!; czas uczcić
w ielki (niespodziewany) sukces, radosną nowinę.
- z Horacego (Pieśni, 1,37,1); z gr.: okrzyk radości Alkaiosa z powo­
du śmierci Myrsilosa, tyrana Lesbos.
nunciakus jap., rodzaj cepa złożonego z dwóch ki­
jów z twardego drewna, dł. po 35 cm każdy, połączo­
nych rzemienną gązwą, śrdw. broń chłopów jap., któ­
rym nie wolno było posługiwać się bronią metalową,
używana obecnie przez studentów tokijskich w za­
żartych walkach ulicznych z policją.
nuncjatura przedstawicielstwo dypl. Watykanu;
urząd (a. okres sprawowania urzędu przez) nuncju­
sza, stałego dypl. przedstawiciela Watykanu; por. le-
gatus.
- wł. nunziatura 'nuncjatura’ (od nunziare 'zawiadamiać' z łac. nun-
ciare, nuntiare 'jp.') i nunzio 'poseł; nuncjusz’ z łac. nuncius, nuntius
'poseł; zwiastun; wieść’; por. anons; (d)enuncjacja; pronunciamento;
renons.
nynorsk
nuok mam wiet., wietnamski ostry sos rybny.
nurse [wym. no:s] niańka a. pielęgniarka Angielka.
|| nursery rhyme [wym. no:sery rajm] rodzaj ang.
wierszowanej, rymowanej bajki dla małych dzieci.
- ang. nursery 'pokój dziecinny; wylęgarnia’ od nurse 'pielęgniarka;
piastunka’ z późn.łac. nutricia 'karmicielka; wychowawczyni’ od łac.
nutrix dpn. nutricis 'mamka'; ang. rhyme 'rym'.
nus zob. nous.
nut żłobek stolarski, rowek, wpust.
- nm. Nut(e) 'jw.'
nutacja fiz. wahadłowe zmiany nachylenia osi ob­
rotu ciała względem nieruchomej osi przechodzącej
przez środek obrotu (drgania nutacyjne, równocze­
sne z precesją).
- łac. nutatio 'chwianie się’ od nutare 'kiwać, chwiać się’.
nutria płd.amerykański gryzoń półwodny, hodowa­
ny dla futra; skórka nutrii (a. jej imitacja, np. z plu­
szu). || nutriety futra ze skór owczych barwione na
brązowo, strzyżone i prasowane (gł. w Bułgarii i na
Węgrzech).
-h iszp . nutr(i)a 'wydra; nutria’ z łac. lutra 'wydra'.
nutrimentum spiritus łac., pokarm dla ducha.
- napis na dawnej Bibliotece Królewskiej w Berlinie zbudowanej
wr. 1780.
nuworysz nowobogacki, dorobkiewicz; por. arywi-
sta.
- fr. nouveau riche ’dosł. nowy bogacz; jw .’; nouveau 'nowy' z łac.
novellus, zob. nowela; fr. riche 'bogaty; bogacz’.
NYKT- w złożeniach: noc. || nyktofobia med. choro­
bliwa obawa ciemności.
- gr. nyks dpn. nyktós 'noc'.
nyktes te kai ęmata gr., noce i dnie.
- z Hezjoda (Prace i dnie, 562); także u Homera; Erazm (Adagia,
1, 4, 24); por. tytuł powieści (1932-34) Marii Dąbrowskiej N. i D.
i Konstantyna Simonowa (Dni i noce, 1943-44); por. Wulgata (Ew.
wg Marka, 5, 5); łac. noctesque diesque.
nylon [wym. nylon; nąjlon] zob. poliamidy.
- nazwa handl.
nyncze lubiat biessłowięsnych ros., dziś (przecie)
lubi się bezsłownych (tł. J. Tuwima); tj. milczących;
niemych.
- z Gribojedowa (Mądremu biada, 1, 7); słowa Czackiego.
nynorsk norw., dosł. ’nowy norweski’, odmiana pi­
sanego języka norweskiego oparta na formach róż­
nych dialektów mówionych, używana przez nie­
których pisarzy chętniej niż oficjalny bokmál, który
niewiele się różni od języka duńskiego; pierw, na­
zwa: landsmál, dosł. ’język wiejski’.
- rozwinięty ok. 1850 r. przez filologa norw. Ivara Aasena (1813-96)
po wyzwoleniu się Norwegii spod panowania duńskiego w 1814 r.
 oaza
O
oaza mały, odosobniony obszar żyznej gleby, otoczo­
ny wielkimi przestrzeniami ziemi jałowej, bezwod­
nej, pustynnej, porosły drzewami a. inną roślinno­
ścią, zaopatrzony w wodę źródlaną a. studzienną.
- gr. óasis, l.mn. óases 'pierw, nazwa obszarów uprawnych Pustyni
Libijskiej’.
oba, obba w jęz. lokalnym, tytuł władcy u wielu ple­
mion zach. Nigerii.
obdukcja badanie lekarskie (wykonane zazw. z po­
lecenia sądu a. prokuratora) w celu ustalenia rodzaju
uszkodzeń ciała (powstałych wskutek wypadku, po­
bicia itd.); sekcja zwłok.
- łac. obductio 'zasłonięcie’ z obducere 'przyprowadzać; zasłaniać’;
ob- ’do, ku; przeciw’; ducere, zob. duce.
obediencja Kość. rz.kat. (o. kanoniczna) zobowiąza­
nie do wierności i posłuszeństwa składane w czasie
święceń, konsekracji, benedykcji, otrzymywania pa­
liusza a. godności kardynalskiej; (o. zakonna) speł­
nianie nakazów reguły zakonu zgodnie ze złożonym
ślubem posłuszeństwa.
- łac. oboedientia 'posłuszeństwo’ od oboediens dpn. oboedientis p.pr.
od oboedire 'być posłusznym, słuchać’; ob- ’do, ku’; -oedire od au-
dire, zob. audycja.
obelisk wysoki, wysmukły, monolityczny, czworo­
boczny słup zwężający się ku górze i kończący się
ostrosłupem.
-g r . obeliskos 'rożen; jw .’ zdrobn. o d obelós 'rożen; ostrosłup’; w sta-
roż. Egipcie (związane z kultem boga słońca) obeliski pełniły funkcję
publ. zegarów słonecznych.
oberluftprzest. (wy)wietrznik, górna część okna od­
dzielnie się otwierająca.
- nm. ober 'górny, w yższy’; Luft 'powietrze’.
ob hoc illae non persuadent, quia minantur łac.,
(prawa) nie przekonywają dlatego tylko, że grożą.
- z Seneki {AdLucilium, 44, 37) ok. r. 64.
obi zob. kimono.
Obie [wym. oubi:] doroczna nagroda przyznawana
przez jedną z gazet amer. za najlepsze sztuki i przed­
stawienia nowojorskich teatrów off-Broadway.
- amer.ang. z wymowy liter OB, skr. od off-Broadway.
obiekcja zastrzeżenie, wątpliwość. || obiekt przed­
miot, rzecz, temat, cel; budynek, nieruchomość, ze­
spół budynków (i urządzeń) fabryki, instytucji itp.;
przest. gram. dopełnienie. || obiektyw soczewka (a.
zespół soczewek) w przyrządzie optycznym, zwró­
cona do obserwowanego (fotografowanego) przed­
miotu; por. okular. || obiektywizm bezstronność;
postawa badawcza wolna od uprzedzeń; por. subiek­
tywizm. || obiektywny bezstronny, wolny od uprze­
dzeń; rzeczowy, odpowiadający rzeczywistości; ist­
niejący niezależnie od czyjejkolwiek świadomości.
- późn.łac. obiectio 'powściągnięcie; wyrzut, wymówka’ z obiectus
p.p. od obi(i)cere ’(za)rzucać co komu; sprawiać; narażać’; ob ’do, ku;
przeciw’; iacere, zob. iniekcja.
403 obój
obiit łac., zmarł (napis na nagrobkach). || (obiit) sine
prole, skr. (o.)s.p. łac., ’(zmarł) bezpotomnie’, uw a­
ga częsta w dziełach genealogicznych i w rodzin­
nych drzewach genealogicznych (również w formie;
decessit sine prole). || obiter dicta łac., uwagi p ow ie­
dziane mimochodem , na marginesie, przelotnie.
objet trouvé [wym. obżę trawę] fr., dosł. ’przed-
m iot znaleziony (o materiałach a. dziełach art.)’; nie
ukształtowany przez artystę, ale znaleziony i użyty
z uwagi na wartość estetyczną a. efekt; por. ready-
-mades.
obladry postronki rzemienne; rzem ienie przecho­
dzące przez grzbiet koński, podtrzymujące postron­
ki; pochewki, przez które przeciąga się postronki a.
pasy, aby nie obcierały boków konia a. wołu.
-n m . Oberleder 'skóra wierzchnia; przyszwa’; ober 'górny; w yższy’;
Leder 'skóra (wyprawiona)’.
oblat (l.mn. oblaci) osoba żyjąca przy klasztorze, nie
składająca jednak ślubów; zakonnik składający za­
miast ślubów przyrzeczenie (łac. oblatio ’zaofiaro-
w anie’) a. śluby proste; dawn. dziecko ofiarowane
do zakonu przez rodziców. || obiaty (l.m n.) ofiary na
cele kościelne.
- łac. oblatus 'ofiarowany’ od offerre, zob. oferować.
oblig skrypt dłużny, pisem ne uznanie długu. || obliga­
cja instrument pożyczkowy; papier wartościowy da­
jący posiadaczowi (nie emitentowi!) stałe oprocen­
towanie; papier emitowany przez przedsiębiorstwo,
zobowiązujący do okresowej (zwykle półrocznej)
wypłaty oprocentowania i do wykupu w g wartości
nominalnej po upływie określonego terminu. || obli­
gatoryjny obowiązujący; powinny, należny. || obligo
handl, zobowiązanie. || obligować przest. zobowiązy­
wać; upraszać.
- wł. obbligo 'zobowiązanie; dług’, późn.łac. obligatorius 'obowiązu­
jący’ i łac. obligatio 'zobowiązanie’ od obligare 'obwiązywać, banda­
żować; zobowiązywać’; ob- ’ob-’; ligare, zob. liga.
obliteracja zatarcie (manuskryptu), wymazanie (na­
pisu); med. zarastanie jam ciała, naczyń krwiono­
śnych a. przew odów tkanką łączną.
-ła c . oblitteratio 'zatarcie; zapomnienie’.
- oblast’ ros., obwód, dzielnica kraju.
obłomowszczina ros., lenistwo um ysłow e, bezczyn­
ność, senna bierność, czcze marzycielstwo.
- od nazwiska tytułowego bohatera powieści pisarza ros. I. Gonczaro-
wa (1812-91) Obłomow (1859 r.).
obol w staroż. Grecji - jednostka m asy (0,73 g)
i srebrna moneta ateńska, 1/6 drachmy; śrdw. drob­
na moneta, p ół denara.
- gr. obolós 'gwóźdź, sztabka; obol’.
obój instrument muz. dęty drewniany (z podwójnym
stroikiem) w kształcie lekko stożkowatej piszczałki.
- fr. hautbois ’jw .’; haut, zob. haut-relief; bois 'drzewo’.
obrepcja
obrepcja uzyskanie dyspensy na m ocy zm yślonego
i fałszyw ego powodu; por. subrepcja.
- łac. obreptio 'oszukanie’ od obrepere 'wkradać się; łudzić, oszuki­
wać’; ob- 'do, ku’; repere 'pełzać'.
obscena lit., bibl. rzeczy nieprzyzwoite, sprośne. ||
obsceniczny nieprzyzwoity.
- łac. obscena r.nij. l.mn. od obscenus 'złowróżbny; brudny; brzydki,
odrażający; nieprzyzwoity’.
obscuranto żart. um yślnie niejasny język służący
ukrywaniu, maskowaniu, tuszowaniu czegoś.
- ang. na wzór esperanta, od łac. obscurus, zob. obskurant; gł. jako
charakterystyka języka oficjalnych dokumentów Europ. Wspólnoty
Gospodarczej.
obscuruun per obscurius łac., (tłum aczyć) rzecz nie­
zrozumiałą przez jeszcze mniej zrozumiałą.
obsequium amicos, verita odium parit łac., schle­
bianie przysparza przyjaciół, prawda - wrogów.
- z Terencjusza {Dziewczyna z Andros, 1 ,1 ,4 1 ).
obserwant członek zakonu zachowującego pierwot­
ne, surowe reguły (por. bernardyn); przest. człow iek
przestrzegający gorliwie przepisów, ustaw, zw ycza­
jów, zwł. kościelnych. || obserwatorium placówka
naukowa prowadząca system atyczne badania i ob­
serwacje astronomiczne, m eteorologiczne, magne­
tyczne, morskie itd.; budynki takiej placówki.
- łac. observans dpn. observantis p.pr. od observare 'obserwować;
przestrzegać czego, czcić’; ob- 'ku; przez; całkiem’; servare, zob.
konserwa; -orium.
obsesja med. natręctwo, m yśli i czynności natrętne,
będące objawem (psycho)nerwicy; m yśl prześladu­
jąca uporczywie; kompulsja, uraz na jakimś tle; por.
fobia.
- łac. obsessio 'zamknięcie; otoczenie; opętanie’; ob 'do; ku; prze­
ciw ’; zob. sesja.
obskurant wstecznik, zacofaniec, przeciwnik ośw ia­
ty i postępu. || obskurantyzm ciemnota umysłowa,
wstecznictwo, zacofanie, reakcyjność, kołtuóstwo. ||
obskurny brzydki, paskudny; lichy; nędzny.
- łac. obscurans dpn. obscurantis p.pr. od obscurare 'zaciemniać' z ob­
scurus 'ciemny; ukryty; skryty’; por. camera obscura; chiaroscuro.
obstalunek przest. zam ów ienie (w handlu, rzemio­
śle itd.).
- nm. Bestellung ’jw.’
obsta principiis zob. principiis obsta.
obstrukcja hamowanie, utrudnianie przebiegu ja­
kiejś sprawy; metoda walki parlamentarnej, polega­
jąca na wykorzystaniu w szelkich legalnych środków
w celu niedopuszczenia do jakiejś uchwały; med. za­
twardzenie, zaparcie stolca.
- łac. obstructio 'zamknięcie' od obstruere 'zabudować; zatarasować,
uniedostępnić; tamować’; ob- 'przeciw, do’; struere, zob. struktura.
obszczina wspólnota wiejska w Rosji carskiej (pole­
gająca na wspólnej własności ziem i i lasów, a indy­
widualnej - zabudowań i inwentarza oraz na zbioro­
wej odpowiedzialności).
- ros. 'wspólnota gminna; gromada; gmina’ od óbszczij 'ogólny; po­
wszechny; wspólny’.
obwersja log. reguła przekształcania zdań katego­
rycznych twierdzących na równoważne przeczące (a.
404 oculum pro oculo...
odwrotnie) przez zaprzeczenie orzeczenia i orzecz­
nika (a. odwrotnie), np. jesteś jej miły, nie jesteś jej
niemiły.
- późn.łac. obversio 'obrócenie' z łac. obversus p.p. od obvertere 'ob­
racać'; ob- 'do, ku’; vertere, zob. wersja.
obwoluta papierowa okładka z nadrukiem nakładana
na oprawę dla reklamy i ochrony książki; najprostsza
kartonowa teczka do akt.
- łac. obvolutus p.p. od obvolvere 'obwijać, zasłaniać’; ob- 'ob-';
volvere, zob. wolumen.
Occama brzytwa zob. Ockhama.
ocelot dziki kot amerykański o długości ciała do 1 m,
sierści żółtobruntanej a. szarawej w czarne cętki
i pręgi, występujący od Teksasu do Patagonii; futro,
skóra ocelota.
- fr. 'jw.' z nahuatl oceloti 'jaguar'.
ochlokracja rządy tłumu, motłochu.
- gr. ochlokratfa 'jw.; zwyrodniała forma demokracji’; óchlos 'tłum';
zob. -kracja.
ochmistrz oficer adm.-gosp. na statku; w dawn. Pol­
sce - zarządzający dworem króla a. magnata i opie­
kun dzieci; dawn. piastun, wychowawca, guwerner. ||
ochmistrzyni przełożona nad żeńską służbą na dwo­
rze królewskim, magnackim; dawn. główna gospo­
dyni we dworze szlacheckim; dawn. nauczycielka
domowa, guwernantka.
- nm. Hofmeister(in) 'ochmistrz(yni)’; H of 'dziedziniec; dwór’;
Meister, zob. meistersingerzy.
ochra zob. ugier.
ochrana tajna policja polit, w carskiej Rosji.
-r o s. 'ochrona' od ochraniáť 'ochraniać; strzec’.
och, tiażełą ty, sząpka Monomącha! ros., o, jak-
żeś ciężki, kołpaku Monomachów! (tj. korono ca­
rów, władzo); również o kłopotach i troskach osoby
pełniącej jakąś odpowiedzialną funkcję, piastującej
urząd.
- z tragedii Puszkina (Boris Godunow, Komnaty carskie); monolog
cara Borysa; gr. monomách{os) 'walczący w pojedynkę’ (zob. mono-;
machia); przydomek wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza
(pocz. XII w.).
Ocker [wym. oker] austral.ang., typ robotnika austra­
lijskiego, który często reaguje na wydarzenia w życiu
społ. w sposób faryzeuszowski i fanatyczny.
- (1973 r.) od imienia postaci granej w serialu TV przez aktora au-
stral. Rona Frazera; Ocker to pop. austral. wariant imienia Oscar, por.
A lf Gamett.
Ockhama [wym. okęma] brzytwa - filoz. brzytwa
ockhamowska, zasada, wg której „bytów nie nale­
ży mnożyć bez konieczności”, odrzucająca wszelkie
byty, do których uznania nie zmusza doświadczenie.
- sformułowana przez śrdw. mnicha i teologa franciszkańskiego, ang.
przedstawiciela późnej scholastyki, Wilhelma Ockhama (właśc. Wili­
am o f Occam), 1300-49 r.; doctor invincibilis; venerabilis inceptor.
octavo zob. in octavo.
oculum pro oculo, dentem pro dente łac., oko za
oko, ząb za ząb.
- z Wulgaty (Er., 21,24; Lev., 24,20; Deut., 19,21; Mat., 5, 38-9).
 oczeret
oczeret szuwar oczeretowy, sitowie; pot. nazwa za­
rośli, gł. trzcin, sitowia, szuwarów nadbrzeżnych,
-ukr. 'trzcina’.
oczerk ros., w lit. rosyjskiej artystyczno-literacki
szkic nowelistyczny, swobodny w kompozycji, czę­
sto z licznym i wtrętami odautorskimi, a. dokumen-
talno-publicystyczny o konstrukcji mniej ścisłej
i formalnej niż esej czy reportaż.
oczkowtirątięlstwo ros., m ydlenie oczu, oszukańcze
wmawianie komuś czegoś, blaga.
-r o s . od w tirá ť oczki 'mydlić oczy’.
-OD(A) w złożeniach: droga; ścieżka; elektroda.
- gr. hodós, zob. hodo-; por. anoda; dioda; elektroda; epizod; exodus;
katoda; metoda; period; synod.
oda utwór poet. o charakterze uroczysto-patetycz-
nym, opiewający zazw. w ielkie idee, symbole, zna­
komitych ludzi, w ażne wydarzenia itd.
- późn.łac. z gr. aoidé, čidé 'pieśń; śpiew; poemat; saga’ od aeidein
'śpiewać'; por. aojdowie; komedia; monodia; odeon; palinodia; paro­
dia; prozodia; rapsod(ia); tragedia.
odaliska biała niew olnica w dawn. Turcji, gł. w ha­
remach sułtańskich.
- fr. odalisąue 'jw.' z tur. odalik 'pokojówka; nałożnica’ od oda
'izba'.
Odd Men Out ang., Niepotrzebni m ogą odejść.
- film (1947 r.) Carola Reeda, adaptacja powieści (1945 r.) Frederi-
ca L. Greena.
Odelsting izba niższa parlamentu norweskiego; por.
Storting.
- norw. 'jw.'; odel, odal ’śrdw. alodium indywidualne a. rodzinne’;
ting, zob. storing.
odeon nazwa gm achów przeznaczonych na koncer­
ty; typ orkiestry rozrywkowej złożonej z kilkunastu
instrumentów.
- gr. oideion 'niewielki, kryty, zazw. okrągły teatr w starożytnej Gre­
cji i w Rzymie (łac. oděum) używany gł. do publicznych konkursów
muz. i poet.’ od oide, zob. oda.
oderint, dum metuant łac., niech nienawidzą, byle
się tylko bali.
- z tragedii Atreusz Lucjusza Akcjusza (170-104 p.n.e.), cytowane
przez Cycerona i Senekę; wg Swetoniusza (Kaligula, 30) - ulubione
powiedzenie cesarza Kaliguli.
odi et amo łac., nienawidzę i kocham; klasyczny w y ­
raz syndromu m iłości-nienaw iści.
- ze zbioru Pieśni (85) Katullusa.
odi memorem compotorem łac., nienawidzę przy
piciu kompana o dobrej pamięci; por. aut bibat aut
abeat.
- z Erazma (Adagia, 1, 71); por. Marcjalis (Epigramy, 1,27).
odi profanum vulgus et arceo łac., nienawidzę nie-
ośw ieconego tłumu i unikam go.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,1 ,1 ).
odium łac., nienawiść; wstręt; niechęć. || odium theo-
logicum łac., zaw ziętość, zajadłość teologiczna; nie­
nawiść właściw a (zwł. dawn.) rywalizującym ze sobą
teologom różnych poglądów, sekt, wyznań itp.
405 off-Broadway
odnomu - bublik, drugomu - dyrka ot bublika
ros., jednemu obarzanek, drugiemu dziura w oba-
rzanku; o nierówności losów, dochodów itd.
- z Władimira Majakowskiego (Misterium-buffo, 2,14), 1918 r.
Odollam jaskinia - schronienie malkontentów.
- z Biblii (1. Ks. Samuel., 22,1); „Uszedł tedy Dawid do jaskini Odol­
lam. I zeszli się do niego wszyscy utrapieni i zadłużeni, i gorzkiego
słowa”.
-ODON(T) w złożeniach: mający zęby określonego
rodzaju; por. -dent-. |] -ODONT(O)- w złożeniach:
ząb. |[ odontologia nauka o rozwoju, budowie, fizjo-
i patologii zębów; por. stomatologia.
- gr. odon, odoiis dpn. odóntos 'ząb'; por. iguanodon; mastodont; or­
todoncja.
o du, leber Augustin (alles ist hin)! nm., o, mój miły
Augustynie (wszystko przepadło)!
- początek (i refren) ballady (śpiewany na melodię pierwszego jako­
by w świecie walczyka), w której podobno autentycznie istniejący, ur.
w 1643 r. w Wiedniu, uliczny piosenkarz i dudarz Augustyn opiewa
swoje koszmarne tarapaty pijackie w czasach zarazy wiedeńskiej roku
1679, kiedy to jemu jednemu udało się zachować nieco humoru.
odwach przest. siedziba warty głównej garnizonu
(wraz z biurami komendy i aresztami); areszt; war­
townia; straż; warta.
- nm. Hauptwache 'warta główna’; Haupt- 'główny'; Wachę 'straż;
wart(owni)a; czuwanie’ od wachen 'czuwać'; por. wachta.
odyseja długa wędrówka obfitująca w przygody; por.
Ulisses.
- gr. Odysseia 'tytuł epickiego poematu Homera, opowieści o trwają­
cej 10 lat tułaczce Odyseusza wracającego z Troi do rodzinnej Itaki’;
por. cyklop; Kirke; moly; Penelopa; Scylla i Charybda.
oeil-de-boeuf [wym. oj dó bo:f] archit. „wole oko”,
okrągłe a. owalne okienko, zazw. w ozdobnym obra­
mowaniu.
- fr. 'jw.'; hist. przedpokój (z okrągłym oknem) sypialni Ludwika
XIV, w Wersalu, gdzie zbierali się dworzanie’; oeil 'oko' z łac. ocu-
lus, zob. okuł-; boeu f’wóY z łac. bos dpn. bovis 'jp.'
oeuvre posthume fr., [wym. ó:wr postům] muz. dzie­
ło wydane po śmierci kompozytora; por. inedita. ||
oeuvres choisies fr., [wym. ó:wr szuaz-i] lit. dzieła
wybrane.
ofensywa zaczepne działania wojenne; natarcie
w skali operacyjnej a. strategicznej.
- fr. offensive 'jw.' od łac. offensa 'uderzenie; obraza’ offendere 'ude­
rzyć; obrazić (się)’; of- z ob- 'do; ku; przeciw’; fendere, zob. defen­
sywa.
oferować proponować kupno, usługi, składać ofertę,
wiążącą propozycję zawarcia umowy na podanych
warunkach. || ofertorium Kość. rz.kat. ofiarowanie
chleba i wina we mszy.
- śrdw.łac. ojferta 'ofiara' i offertorium 'śpiew liturgiczny przy ofiaro­
waniu chleba i wina w kość.’ z łac. offerre 'ofiarować' (por. oblat); of-
z ob- 'do; ku; p rzy -;ferre, zob. ferować; zob. -orium.
offbeat [wym. ofbi:t] muz. specjalna rytmika jazzo­
wa, umieszczająca akcenty melodyczne pomiędzy
naturalnymi akcentami rytmicznymi; por. beat; syn­
kopa.
- ang. 'jw.' o # 'precz, z dala; od-; w y-’, zob. beat.
off-Broadway grupa nowojorskich teatrów zawodo­
wych spoza Broadwayu (tradycyjnego ośrodka te­
off-Broadway
atralnego) cenionych za w ystawianie sztuk ekspery­
mentalnych, pisanych nieraz przez nie znanych ogó­
łow i dramaturgów; por. off-off-Broadway.
- amer.ang.; o ff ’z dala od’; zob. Broadway.
officina sanitatis łac., apteka.
- zob. oficyna; sanitariat.
off-off-Broadway grupa nowojorskich teatrów za­
wodowych wystawiających niskobudżetowe, a często
nowatorskie sztuki, jakie nie m iałyby szans wejścia
na sceny Broadwayu a. teatrów off-Broadway (zob.).
off-line inf. w trybie pośrednim, przy wyłączonej li­
nii komunikacyjnej; por. on-linę.
offset technika (zazw. wielobarwnego) druku pła­
skiego, polegająca na przenoszeniu farby druk. z for­
my drukarskiej na papier za pośrednictwem cylindra
pokrytego warstwą gumy.
-a n g . offset (litography) '(litografia) offsetowa’; offset 'wyrównanie;
kompensata; jw .’ wg set o ff 'uwydatniać’; set ’(u)stawiać’; off, zob.
oflbeat.
off side [wym. ofsajd] w piłce nożnej: spalony.
- ang. ’jw.’ off, zob. offbeat, side 'strona; bok’.
OFI-, OFI(O)- w złożeniach: wąż, wężowy.
- gr. óphis ’wąż’; por. ofiklejda.
oficjalista d a w n . osoba zatrudniona przy zarządza­
niu majątkiem ziem skim (ekonom , pisarz prowento­
w y itp.); d a w n . urzędnik (zwł. sądowy). || oficjalny
ogłoszony, podany do w iadom ości urzędowo; urzę­
dowy; formalny; wymuszony; sztywny w obejściu,
nienaturalny. || oficjał K o ś ć . r z .k a t. mianowany przez
biskupa duchowny, stojący na czele sądu duchowne­
go; d a w n . urzędnik w zaborze austriackim. || oficjant
zob. celebrans. || oficjum urząd kość. z jego obo­
wiązkami; spełnienie jakiejś czynności liturgicznej;
kongregacja papieska zajmująca się sprawami wiary
i obyczajów; odmawianie brewiarza; ( o fic ja d ia lo g o ­
w a n e ) śrdw. w idowiska o tematyce religijnej.
- śrdw.łac. officialista 'służący; urzędnik’, officians dpn. officiantis
'pomagający’ i łac. officialis 'urzędowy’ od officium 'grzeczność; po­
winność; służba; funkcja; urząd’.
oficyna boczna a. tylna część budynku, wychodzą­
ca na podwórze; (o. d r u k a r s k a ) drukarnia, wydawni­
czy zakład drukarski (X V -X V III w.); d a w n . budynek
wolno stojący w pobliżu pałacu, dworu, m ieszczą­
cy kuchnie, piekarnie, niekiedy mieszkania oficjali­
stów. || oficynalne leki f a r m . leki gotowe, trzymane
na składzie w aptekach, nie preparowane na miejscu
ze składników podanych w receptach.
- śrdw.łac. officinalis ’z magazynu’ od officina 'magazyn’ z łac.
'warsztat’ od opficina ’jp.’ od opifex 'majster, rzemieślnik’; op- od
opus, zob. opera; -fex od facere, zob. fakcja.
ofiklejda instrument muz. dęty blaszany, o długiej,
zgiętej w pół rurze, używ any w X IX w. poprzednik
tuby basowej.
- fr. ophicleide ’jw .’; zob. ofi-; gr. kleis dpn. kleidós 'klucz’.
Ofir kraj obfitujący w drogocenne kruszce (zwł. zło­
to) i klejnoty.
- z Biblii (5. Ks. Król., 10, 11); kraina (może płd. Arabia?), skąd po­
chodzić miały skarby króla Salomona.
406 oh, qu’il y a de jolies...
oflag niemiecki obóz jeniecki dla oficerów (1939-
45); por. stalag.
- nm. Offlag skr. od Off{izier)lag(er) 'obóz oficerski’; Offizier 'ofi­
cer’ od łac. officium, zob. oficjalista; Lager 'skład; legowisko; obóz’
od liegen 'leżeć’.
Of Mice and Men ang. Myszy i ludzie.
- tytuł tragicznej opowieści Johna Steinbecka (1937 r., wyd. poi.
1948 r.) o dwu bezdomnych robotnikach rolnych; z wiersza Do myszy
(1785 r.) poety szkockiego Roberta Burnsa (1759-96); The best-laid
schemes o 'mice an ’men gang oft agley (Najdokładniej obmyślone in­
trygi myszy i ludzi biorą w łeb).
o fortunatos nimium (sua si bona norint, agrico-
las)! o, nad miarę szczęśliwi (rolnicy, gdyby tylko
wiedzieli o swym szczęściu); szczęściarze nie umie­
jący cenić łask losu.
- z Wergiliusza (Georgiki, 2,458).
ofrankowany zob. franko.
ofsajd zob. off-side.
OFTALM(O)- w złożeniach: oko; gałka oczna;
oczny; por. opto-. || oftalmologia okulistyka, nauka
o chorobach oczu i ich leczeniu. || oftalmoskop med.
wziernik do badania dna oka.
- gr. ophthalmós ’oko’; zob. -log(ia); -skop.
ogamiczne pismo pismo alfabetyczne, którym po­
sługiwała się ludność celtycka Wysp Brytyjskich od
IV w. do końca średniowiecza.
- irl.-gaelickie ogham ze śr.irl. ogom, ogum.
ogar grupa ras psów gończych używanych, zwł. daw­
niej, do tropienia, osaczania a. napędzania zwierzyny
na myśliwego (ogary polskie do końca XIX w., ang.
harriery do szczucia zajęcy, beagle do polowań pie­
szych, dziś jeszcze używane w Brytanii foxhoundy
do zbiorowych łowów konnych parfors na lisy).
- węg. agar.
ogi sensu, suehiro, jap., składany wachlarz japoński.
ogni cane e leone a casa sua wł., każdy pies jest
u siebie w domu lwem; każdy pies szczeka na swo­
im podwórku.
Oh, East is East, and West is West ang., Och,
Wschód to Wschód, a Zachód to Zachód (i nigdy się
nie poznają).
- z Rudyarda Kiplinga (Ballada o Wschodzie i Zachodzie), 1889 r.
ohe! iam satis est łac., och, już dosyć!
oh! łe ruisseau de la rue du Bac fr., o, rynsztoku
ulicy du Bac!; synonim fanatycznej, zaślepionej no­
stalgii.
- okrzyk pani de Stael na widok Jeziora Lemańskiego (w Szwajcarii)
wg Portretów kobiet, s. 143, fr. krytyka lit. Charles A. Sainte-Beu-
ve’a (1804-69).
ohm zob. om.
o, horrible! o, horrible! most horrible! ang., o, strasz­
ne, straszne! o, jakie to straszne!
- z Szekspira (Hamlet, 1, 5).
oh, qu’il y a de jolies femmes a Varsovie! fF., ach,
cóż za piękne kobiety są w Warszawie!
 oh, qu’il y a de jolies...
- okrzyk Napoleona I na warszawskim balu 7 I 1807 r., na którym
przedstawiono cesarzowi kilkadziesiąt dam polskich, m.in. Marię
z Łączyóskich szambelanową Walewską.
-OID(A) w złożeniach: rzecz przypominająca okre­
ślony przedmiot a. posiadająca określoną cechę
(kształt, postać, wygląd itd.).
- gr. eidos 'kształt; postać; wygląd; rodzaj’; por. ameboidalny; anero-
id; antropoid; asteroidy; celuloid; dermatoid; diploidalny; elipsoida;
hapioidalny; jod; kolodium; paraboioida; pianetoidy.
oida oudęn eidos gr., wiem, że nic nie wiem.
- powiedzenie Sokratesa; por. ironia.
oikumene zob. ekumena.
o imitatores, servum pecus! łac., o naśladowcy,
trzodo niewolników!
- z Horacego {Listy, 1, 19,19).
Oireachtas irl., parlament irlandzki.
o Jerům, Jerům, Jerům, o quae mutatio rerum!
śrdw.łac., o biada, biada, biada, jak czasy się zmie­
niły!
- refren z nm. pieśni studenckiej Wspomnienia starego bursza (1825 r.),
pochodzący z nm. pieśni Cóż poczną, biedny czort? z 1763 r.
ojnologia winoznawstwo, nauka o uprawie winoro­
śli i produkcji win.
- gr. onos 'wino'; zob. -logia.
ojo de dios [wym. ocho] meks.-hiszp., dosl ’boże
oko’, krzyżyk z gałązek, owinięty kolorową przę­
dzą a. nicią motaną we wzory geometryczne, pop.
w Meksyku i płd.-zach. USA jako ozdoba a. amulet
przynoszący szczęście (ang. G od’s Eye).
- amulet wg przedkolumbijskiego wzoru indiańskiego, używanego do
celów kultowych, przedstawiającego oko bóstwa.
OK zob. okay.
okapi ssak z rodziny żyraf, pod wieloma względami
przypominający żyrafę, ale nieco mniejszy od konia,
mający stosunkowo krótką szyję, odkryty w dorze­
czu Konga dopiero w 1900 r.
- z jęz. mbuba środk.afrykańskiego plemienia Bambuba.
okaryna mały, prymitywny dęty instrument muz.
gliniany, porcelanowy a. metalowy, jajowaty, wydłu­
żony, z 7-10 otworami.
- wł. ocarina zdrobn. od oca 'gęś’ z późniąc, auca 'ptak; gęś’ od łac.
avicula zdrobn. od avis, zob. awiacja.
okay, okey, OK [wym. oukęj] (wszystko) w porząd­
ku!; dobrze!; zgoda!; por. all right.
- amer.ang. 'jw.'; najpopularniejszy na świecie amerykanizm, praw-
dop. z gwary Murzynów amer. (co notowano już w 1776 r.), Kreolów
Karoliny Płd., Murzynów Jamajki i Surinamu, zapewne przywieziony
przez niewolników z Afryki Zach. (np. jęz. mandingo o ke 'jw.', jęz.
aulof uou kej 'tak jest’).
okcydentalista zob. zapadnik. || okcydentalny za­
chodni.
- łac. occidentalis 'zachodni' od occidens dpn. occidentis p.pr. od oc-
cidere 'padać; schodzić; zachodzić’.
okeanidy zob. nimfy.
- gr. Okeanis dpn. Okeanidos 'córka Okeana’ od Okeanós 'rzeka ob­
lewająca dokoła Ziemię; morze, po którym pływa tarcza ziemi; mit. gr.
najstarszy syn Uranosa i Gai, tytan, władca mórz, brat i mąż Tetydy,
z którą miał wiele córek (okeanid); ocean’.
407 OKT(A)-
okey zob. okay.
okluzja meteor, łączenie się frontów atmosferycz­
nych w układzie niżow ym ; chem. pochłanianie ga­
zów przez substancje stałe, zwł. metale. || okludo-
wać. || okluzor przesłona otworu; med. przesłona
nakładana n ajedno ze szkieł okularów.
- łac. occlusus p.p. od occludere 'zamykać; zawrzeć; uwięzić’; oc-
z cb 'do; przeciw’; claudere, zob. klauzula.
Oknusa sznur - stracone zachody, bezowocny trud;
żona trwoniąca w szystko, co mąż zarobi; por. Dana-
id praca.
- z Przewodnika p o Helladzie, 10, 29, 2 (ok. 160 r. n.e.) gr. geografa
i podróżnika Pauzaniasza (ok. 115-ok. 180); przedstawiony na obra­
zie Polignota Oknus skręca powróz, który oślica równie szybko roz­
gryza.
okowita staropolska nazw a gorzałki, wódki a. nie
oczyszczonego, surowego spirytusu.
- śrdw.łac. aqua vitae 'woda życia’; zob. akwa-; witalizm.
okseft w ielka beczka; dawna miara cieczy.
- nm. Oxhoft 'jw.' z ang. hogshead ’dosl. świński łeb; beczka; miara
pojemności (= 2401)’; hog 'Świnia'; head 'głowa'.
oksfordzki (a. traktariański) ruch puseyizm, ruch
relig. zainicjowany ok. 1830 r. przez grupę oksfordz-
kich duchownych, usiłujący zbliżyć anglikanizm do
tradycji pierwotnego chrześcijaństwa.
- mch powstały w środowisku uniwersyteckim Oxfordu; jednym
z jego inicjatorów był teolog anglikański Edward Pusey (właśc. E.
Bouverie, 1800—82); nazwa Tractarian Movement (ang. 'ruch trakta­
riański’) od wydawanych przez ruch traktatów w formie broszur.
-O K S (Y )- w złożeniach: 1. zawierający tlen, tlenek,
atom tlenu zw iązany z dwom a różnymi atomami. ||
oksydacja utlenianie. || oksydowanie proces pokry­
wania powierzchni m etali warstewką ich tlenków
(przeciw korozji a. dla ozdoby). 2. ostry; spiczasty;
bystry; rażący; mocny; szybki; kwaśny. || oksymo-
ron antylogia, epitet sprzeczny, zestawienie wyrazów
treściowo sprzecznych (jaknp. „pracowite lenistwo”,
„spiesz się pow oli”); por. contradictio in adiecto. ||
oksyton wyraz akcentowany na ostatniej sylabie.
- 1 . fr. oxygene '(dosl. kwasoród) tlen’; oxy- zob. -oksy- 2; -gen-. 2. gr.
oksýs 'ostry, spiczasty; parzący; kwaśny; jasny; głośny; szybki; ogni­
sty; bystry (umysłowo)’; oksýmčron 'jw.' z r.nij. od oxýmóros 'wyraź­
nie głupi’; morós 'tępy; głupi’; zob. ton; por. paroksyzm.
O K T (A )-, O K T O - w złożeniach: osiem; zawiera­
jący 8 (atomów, grup itd.). || oktaedr geom. ośmio-
ścian. || oktagon geom. ośmiokąt. || oktanowa liczba
- wskaźnik odporności paliwa ciekłego na spalanie
detonacyjne. || oktant dawny przyrząd astr. do w y ­
znaczania położeń ciał niebieskich na niebie. || okta­
wa muz. odległość (interwał) m iędzy dwoma dźwię­
kami, z których w y ższy notowany jest na 8. miejscu
w stosunku do n iższego (por. prima); lit. zob. stanca;
okres ośm iu dni od jakiejś daty (np. w Kość. rz.kat.
uroczyście obchodzony 8. dzień po św ięcie), jj oktet
zespół muz. złożon y z ośm iu wykonawców; utwór
na taki zespół.
- łac. octo, gr. okto '8'; zob. -edr; -gon- 1; fr. octane 'oktan, zwią­
zek organiczny, ciekły węglowodór nasycony mający 8 atomów węgla
w cząsteczce’ z gr. okto; wł. ottetto 'oktet', łac. octans dpn. octantis
'dzielący się na 8 części’ i octava 'ósma' od łac. octo.
oktrojowanie
oktrojowanie przyznanie, nadanie, narzucenie przez
władzę zw ierzchnią jakichś praw, przywilejów (zwł.
konstytucji) z pom inięciem organu przedstawiciel­
skiego (parlamentu, konstytuanty).
- fr. octroyer 'nadać (prawa, przywileje); zezwalać’ ze śrdw.łac. auc-
torizare, zob. autoryzacja.
OKUŁ- w złożeniach: oko; oczny; wzrokowy. || oku­
lar wziernik (soczew ka a. zespół soczewek) w przy­
rządzie optycznym, um ieszczony od strony oka
obserwatora; por. obiektyw. || okulistyka zob. oftal-
mologia. || okulizacja ogrod. oczkowanie, przeszcze­
pianie oczka (pączka) z uszlachetnionych drzew a.
krzewów na pęd dziczka.
- fr. oculist 'okulista' i łac. ocularis 'oczny' od oculus 'oko'.
okultacja astr. przesłonięcie światła ciała niebie­
skiego przez inne ciało niebieskie, jak światła gw iaz­
dy a. planety przez K siężyc, lub zaćm ienie jednego
składnika gw iazd podwójnych zaćm ienionych przez
drugi.
-ła c . occultatio 'ukrycie; zatajenie’.
okultyzm w iedza tajemna o rzekomych siłach nad­
przyrodzonych, nadzmy słow y eh, wywołujących zja­
wiska jasnowidzenia, telepatii itp., obejmująca w po­
jęciu szerszym także spirytyzm, magię, teozofię itp.;
por. parapsychologia.
- łac. occultus p.p. od occulere 'ukrywać; zatajać’.
okupacja czasow e zajęcie, zabór obcego terytorium
przy użyciu siły zbrojnej przez okupanta.
- łac. occupatio 'zabór' i occupans dpn. occupantis (p.pr.) od occupa-
re 'zabrać; zawładnąć; napadać’.
olbora hist. w dawnej Polsce - dziesięcina w naturze
a. opłata na rzecz króla lub rządu za prawo eksploato­
wania kopalni kruszcu. || olbornik hist. poborca do­
chodów z olbory.
-n m . Urbar 'czynsz; dochód’ ze śr.g.nm. erbem 'przynosić dochód’.
olbrot biała substancja w oskow a, wydzielająca się
z zastygłego na powietrzu spermacetu kaszalota
(potwala), używana do wyrobu kosmetyków, maści
i mydeł; por. ambra.
- nm. Walrat 'jw.'; Wal, zob. potwal; -rat ze skand. r a /’bursztyn; żół­
ta ambra’.
(the) old Adam ang., stary (praojciec) Adam, tj. na­
tura ludzka, nie dająca się zm ienić (poprawić).
old boys [wym. ould bojz] drużyna sportowa złożo­
na z dawnych graczy, nie zajmujących się już regu­
larnie sportem.
- ang. l.mn. od old boy ’dosł. stary chłopiec; diabeł; żartowniś; czło­
wiek minionej epoki; bryt. absolwent gimnazjum klasycznego’; old
'stary'; boy 'chłopiec'.
Old (merry) Englan ang., stara (wesoła) Anglia. ||
(the) Old Lady of Threadneedle Street ang., Stara
Dama z ulicy Threadneedle, tj. Bank Angielski (Bank
ofEngland).
O L E-, O L E I-, O L E O - w złożeniach: olej; oliwa;
oleina; kwas oleinowy. || oleodruk nadruk chromo-
litograficzny na płótnie a. innym materiale, mającym
naśladować m alowidło olejne; często z odcieniem
ujemnym o obrazie bez wartości art. || oleum techn.
kwas siarkowy dymiący; por. witriol.
408 olimpiada
- łac. oleum 'olej'; zob. druk; por. linoleum.
oleum et operám perdidi łac., zużyłem nadaremnie
oliwę (tj. nocne godziny spędzone przy świetle lam­
py oliwnej) i trud (por. lucernám olet); na próżno się
wysmarowałam olejkami, amant nie przybył; szkoda
było czasu i atłasu.
- z Plauta (Poenulus, 1,2,119; Casina, 2 ,3 , 33); por. u Cycerona (Ad
fam., 7 ,1 , 3).
OLFAKTO- w złożeniach: węch; powonienie; wraż­
liwość węchowa.
- łac. olfactus 'węch; woń’ od olfacere 'wąchać' zwietrzyć (co)’; olěre
'pachnąć; wonieć’; -facere zob. fakcja.
o Uberte! que de crimes on commet et ton nom! fr.,
o wolności! ileż zbrodni popełnia się w twoim imie­
niu.
- słowa pani Roland na szafocie gilotyny, 9 XI 1793 r., na paryskim
Placu Rewolucji (późn. Zgody), tuż obok wielkiego posągu Wolności
(na którego miejsce postawiono w 1836 r. obelisk).
olifant krótki róg myśliwski z kości słoniowej; róg,
zdobiony płaskorzeźbami, jakiego używali w bo­
jach rycerze śrdw., zwł. Roland, najsłynniejszy z bo­
haterów legendarnego cyklu Karola Wielkiego; por.
chansons de geste.
- fr. 'jw.' ze st.fr. 'słoń; kość słoniowa; róg z kości słoniowej’ od gr.
elśphas, zob. elephantiasis.
OLIG-, OLIGO- w złożeniach: niewiele, niewielu;
nieliczny; med. brak, niedobór, upośledzenie, niedo­
moga; mały. || oUgarchia rządy sprawowane przez
małą grupę arystokracji rodowej a. majątkowej; pań­
stwo tak rządzone; grupa tak rządząca. || oUgocen
geol. trzecia epoka trzeciorzędu, Tabl. 7. || oligofre­
nia med. niedorozwój umysłowy (wrodzony a. naby­
ty); (por. idiota, imbecyl, debil).
- gr. ollgos 'mały; nieznaczny; słaby’; oligarchia 'oligarchia'; zob.
-arch-; -cen zob. keno-; zob. -frenia.
oligopol ekon. forma (a. sytuacja na) rynku, w któ­
rej każdy z ograniczonej liczby producentów jest
dość silny, aby na rynek wpływać, ale niewystarcza­
jąco, aby się móc nie liczyć z reakcjami konkuren­
tów (najczęstsza forma pojawiania się monopolu ka­
pitalistycznego).
- zob. olig-; (mono)pol.
olim hebr., dosł. 'wznoszący się’; l.mn. żydowscy
imigranci przybywający do Izraela; por. alija.
olim meminisse iuvabit zob. forsan et haec olim...
Olimp masyw górski w Grecji; wg wierzeń staroż.
Greków - siedziba najwyższych bogów; przen. gru­
pa znakomitych poetów, pisarzy, muzyków. || olim­
pijski (zwł. spokój) boski, natchniony, majestatycz­
ny; zob. olimpiada.
- gr. Olympos 'góra Olimp’; por. Homer (Odyseja, 6,42).
olimpiada igrzyska olimpijskie, nowożytne (od
1896 r.) międzynarodowe zawody sportowe, odby­
wające się co 4 lata (z dwiema dotychczas przerwa­
mi wojennymi), nawiązujące do tradycji olimpiad
staroż. Grecji. || olimpijski dotyczący olimpiady;
zob. Olimp.
- gr. Olýmpia l.mn. igrzyska olimpijskie, które odbywały się od 776 r.
p.n.e. regularnie w odstępach czteroletnich (olympiós) na terenach
 olimpiada
sportowych Olimpii (Olimpia), świętego, zamieszkanego tylko przez
kapłanów gaju w Elidzie, gdzie wznosiły się liczne świątynie, wśród
których najsławniejsza - Zeusa Olimpijskiego (zob. Olimp), z jego
posągiem dłuta Fidiasza.
olla podrida [wym. olja...] ostro przyprawiona naro­
dowa potrawa hiszp. złożona z drobiu, szynki, kieł­
basy i jarzyn (por. Eintopfgericht); p r z e n . m ieszani­
na, groch z kapustą, bigos hultajski.
- hiszp. ’jw.’; olla ’gamek’ z łac. aula, olla ’jp.’; podrida r.ż. odpod-
rido ’zgnily, stęchły’; por. potpourri.
oloroso złociste, półsłodkie w ino jerez.
- hiszp. od 'aromatyczny’ z olor 'zapach’ od łac. z olere 'pachnąć;
wonieć; śmierdzieć’.
olstro od X V I w. - skórzany futerał na pistolet, przy­
troczony do przedniego łęku siodła.
- nm. gwar. holster.
om (Q) f i z . jednostka oporu elektr. w układzie SI. ||
omometr, omomierz przyrząd do pomiaru oporno­
ści elektr.
- od nazwiska fizyka nm.: Georg Simon Ohm (1787-1854); zob.
-metr.
o matre pulchra filia pulchrior łac., o ty, pięknej
matki piękniejsza (jeszcze) córko; por. sicut mater...
- z Horacego (Pieśni, 1, 16, 1).
OMBRO- w złożeniach: deszcz; deszczo-.
- gr. ómbros 'deszcz'.
ombudsman [wym. ang. ombadzmen] pełnom oc­
nik, mandatariusz ludności; rzecznik praw obywa­
telskich; strażnik ogólnych i specjalnych interesów
wszystkich obywateli; rzecznik skarg i zażaleń; eta­
tow y obrońca obywateli przed niew łaściw ym działa­
niem administracji.
- ang. 'jw.' ze szw. 'syndyk, powiernik, komisarz, opiekun, ekspert;
jw .’; ombud 'urząd'; man 'człowiek'.
omega zob. alfa.
omen znak, zapowiedź, wróżba, przepowiednia, pro­
gnostyk.
-ła c . 'wróżba, prognostyk; życzenie; wesele; ślub’; por. abominacja.
omer hebr., okres 7 tygodni m iędzy drugim dniem
Paschy a Szawuot, kiedy to, w tradycyjnym moza-
izm ie, obowiązują różne prawa ograniczające, a każ­
dy dzień w ylicza się oficjalnie w czasie wieczornego
nabożeństwa; zob. sefira.
omertä dyskrecja zaw odow a w szajkach przestęp­
czych, gangach, mafii itp.
- wł. 'jw.' z dial. sycylijskiego.
omfalos środek, ogniskowa, centrum; pępek.
- gr. omphalós 'jw.'; półokrągły kamień w świątyni Apollina w Del­
fach uważany przez Greków za środek Ziemi, pępek świata.
omissis iocis łac., (w ziąw szy) żart na stronę; żarty na
bok; bez żartów; doprawdy, serio.
- z Pliniusza Mł. (Listy, 1,21), ok. 98 r.
Om mani padme hum mantra, magiczno-religijna
formuła m istyczna lam aistycznego buddyzmu, uży­
wana jako nieustanna modlitwa (np. na młynach m o­
dlitewnych), zaklęcie itd.
- sanskr. 'Om, klejnot, jest w kwiecie lotosu, amen’.
409 om nis determinatio est negatio
omne ignotum pro magnifico łac., wszystko, co
nieznane, (wydaje się) wspaniałe; gdzie brak wiedzy,
tam rośnie podziw.
- z Tacyta (Żywot Juliusza Agrykoli, 30).
omne trinum perfectum łac., wszystko, co złożone
z trzech, jest doskonałe; por. tres faciunt Collegium.
omne tulit punctum qui miscuit utile dulci łac., ten
zdobył uznanie wszystkich, kto połączył przyjemne
z pożytecznym.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 343).
omne vivum ex ovo łac., wszystko, co żyje, (powsta­
je) z jaja. || omne vivum ex vivo łac., wszystko, co
żyje, (powstaje) z istoty żywej.
omnia mea mecum porto łac., wszystko, co posia­
dam, noszę z sobą.
- wg Cycerona (Paradoksy stoickie, 1 ,1 ,8 ) cytowane rzekome słowa
gr. filozofa Biasa z Prieny (V I-V w. p.n.e., jednego z siedmiu mędr­
ców gr.) opuszczającego kraj ojczysty.
omnia relinquit servare Rempublicam łac., wszyst­
ko porzucił, by służyć Republice.
- dewiza orderu Cencynnata, a właśc. napis na odznace noszonej
przez członków Towarzystwa Cyncynnatów, zał. w Newburgh (USA)
19 VI 1783 r., zrzeszającego oficerów Armii Kontynentalnej, kom­
batantów wojny o niepodległość (jednym z nich był Kościuszko);
Cyncynnat - wzór prostoty i prawości starorzymskiej, konsul, wódz,
dyktator (V w. p.n.e.).
omnia Romae cum pretio łac., w Rzymie wszystko
ma swoją cenę, wszystko jest do kupienia.
- z Juwenalisa (Satyry, 3,183); por. Salustiusz Wojny z Jugurtą, 8,1.
omnia serviliter pro dominatione łac., pełen służal­
czości, aby dojść do władzy.
- z Tacyta (Dzieje, 1, 37), o cesarzu rz. Othonie, schlebiającym tłu­
mowi.
omnia vincit Amor łac., miłość wszystko zwycięża;
por. labor omnia...
- z Wergiliusza (Eklogi, 10, 69).
omnibus duży, kryty, wielomiejscowy pojazd konny
do komunikacji publ. (XVII-XIX w.); przest., żart.
człowiek znający się na wielu rzeczach, zajmujący
się wielu sprawami; specjalista od wszystkiego (zwł.
lekarz).
- łac. 'dla wszystkich’, celownik l.mn. od omnis 'wszelki, każdy,
wszystek’; por. bibliobus; busing; trolejbus, żyrobus.
omnibus notum tonsoribus łac., wie o tym każdy
golibroda.
- z Horacego (Satyry, 1, 7, 3); w starożytnym Rzymie golamie były
kuźnią plotek, zwł. skandalicznych.
omni modo łac., na wszelki sposób.
omnipotencja wszechmoc, wszechwładza.
- późn.łac. omnipotentia z łac. omnipotens 'wszechmocny'; omnis
'wszystek';potens, zob. potencja.
omnis cellula e cellula łac., wszelka (żyjąca) komór­
ka (pochodzi) od (innej) komórki.
- formuła (1859 r.) nm. patologa Rudolfa Virchowa (1821-1902).
omnis definitio periculosa (est) łac,,przysl wszelka
definicja jest niebezpieczna.
omnis determinatio est negatio łac., każde określe­
nie jest negacją.
omnis determinatio est negatio
- z listu Barucha Spinozy do Jariga Jellesa z 2 VII 1647 r.
omni homo mendax łac., każdy człowiek kłamcą.
- z Wulgaty (Psalm 115 a. 116, 11)
omnium consensu łac., za powszechną zgodą,
omometr zob. om.
onager osioł dziki stepów płd.-zach. Azji, o wyglą­
dzie pośrednim między koniem a osłem; machina do
miotania pocisków kamiennych, udoskonalona kata-
pulta (od IV w. n.e.).
- łac. od gr. ónagros, ónos; ägrios ’dziki’ od agrós ’pole’; por. agro-
mon.
onania, onanizm samogwałt, masturbacja; coitus in-
terruptus.
- od imienia Onana, syna Judy; por. Biblia (Gen., 38,9).
on apprend ä hurler... avec les loups fr., człowiek
uczy się wyć... z wilkami.
- wg Racine’a (Les Plaideurs, 1 ,1 , Pieniacze), 1669 r., wyd. poi.
1820 r.
on a saisi la parole comme on avait saisi la Bastil-
le fr., ’zdobyliśmy słowo, tak jak kiedyś zdobyliśmy
Bastylię’.
- slogan z okresu wypadków majowych i czerwcowych w 1968 r.
w Paryżu, na lewym brzegu Sekwany.
on cali [wym. on ko:l] (kredyt bankowy) do odwo­
łania, do zwrotu na każde żądanie, bez wypowiedze­
nia.
- ang. ’do użytku; do dyspozycji; na zawołanie; jw.’; on ’na’; cali 'wo­
łanie; wezwanie; apel; wizyta’.
on dit fr., [wym. ą di] (tak) powiadają; podobno (tak
jest); takie chodzą wieści, pogłoski, plotki.
ondulacja trwale uczesanie faliste. || ondyna undy-
na, boginka rzek i jezior w mitologiach płn. (por. me-
luzyna; syrena).
- fr. ondine ’nimfa wodna’ (z onde 'fala’) i ondulation 'falowanie; fa­
listość; ondulacja’ z późniąc, undula zdrobn. od łac. unda 'fala’.
on-line inf. w trybie dostępu bezpośredniego, przy
włączeniu (podłączeniu) komputera lub sieci kompu­
terowej; por. off-line.
one-step [wym. uąnstep] amerykański taniec towa­
rzyski w tempie 2/4, w stylu ragtime, szybszy od
fokstrota (pop. 1910-20).
- ang. ’jw .’; one jeden’; step 'krok; stopień’.
-ONIM, ONOMA(TO)- w złożeniach: nazwa; imię;
wyraz.
- gr. -ónymos od ónyma, ónoma 'imię; wyraz; tytuł; godność; pozór;
osoba’; por. anonim; homonimy; kryptonim; metonimia; onomastyka;
paronomazja; patronimik; pseudonim.
oniryczny lit, filoz. dotyczący (mający charakter)
marzeń sennych, snów.
-g r . óneiros 'marzenie senne’.
onkogeny biol. geny rakotwórcze, odpowiedzialne
za przekształcenie (transformację) komórek normal­
nych w nowotworowe. || onkologia med. nauka o no­
wotworach i ich leczeniu.
- gr. ónkos 'masa; ciężar; duma; nadętość’; zob. -logia.
on les aura fr., będziemy ich mieli; da się im radę
(por. ils ne passeront pas!).
410 onychofagia
- hasło bojowe w wojsku fr. w czasach 1. wojny świat, (o Niemcach),
użyte w rozkazie dziennym marszałka Petaina (1 1 IV 1916 r.).
On ne badine pas avec ’amour fr., N ie igra się z m i­
ło ścią (tł. Boya-Żeleńskiego).
- tytuł komedii (1834 r.) A. de Musseta.
on ne meurt qu’une fois, et c’est pour si longtemps!
fr., raz tylko się umiera, i to na czas tak długi!
- z Moliera (Zwady miłosne, 5,4), 1656 r.
on ne pręt qu’aux riches fr., pożycza się tylko bo­
gatym.
-p or. Biblia (Ew. wg Mat., 13,12).
onomastyka nazewnictwo; nauka o imionach (na­
zwach) własnych, w odróżnieniu od im ion (wyra­
zów ) pospolitych; por. toponomastyka. || onomatope-
ja tworzenie (a. dobieranie) w yrazów naśladujących
sw ym brzmieniem brzmienie nazywanego (a. opi­
syw anego) zjawiska a. dźw ięków kojarzących się
z nim; dźwiękonaśladownictwo.
- zob. -onim; gr. onomastikós 'związany z imieniem’ od onomádze-
in 'nazywać’; onomatopoiia 'tworzenie nazw’ odpoiein, zob. poemat;
por. antroponimia; toponomastyka.
onomazjologia ję z y k o z n . dział leksykologii przyj­
mujący klasyfikację pojęć a. desy gnatów za podsta­
w ę klasyfikacji nazw (odwrotnie niż to czyni seman­
tyka).
- zob. -onim; gr. onomasia 'nazwa; wyrażenie’ od onomádzein, zob.
onomastyka; -log; log-.
onorate 1’altissimo poeta w ł., uczcijcie największe­
go poetę.
- z Dantego (Boska Komedia, Piekło, 4, 80).
(ici) on parle franęais fr, [wym. (isi:) ąparl frasę]
(tutaj) m ów i się po francusku; por. English spoken.
on revient toujours á ses premiers amours fr., po­
wraca się zaw sze do pierwszej m iłości.
- z opery Isouarda Joconde (1814 r.); libretto Ch. G. Etienne.
on s’engage, puis on voit fr., naprzód trzeba wejść
(wdać się, uwikłać się) w sprawę, a potem się zoba­
czy (co dalej robić); por. solvitur ambuląndo.
- powiedzenie Napoleona I.
on the rocks (napój alkoholowy) na kostkach lodu.
- amer.ang. ’jw .’; on ’na’; rock 'skała; kamień’.
O N T O - w złożeniach: istnienie, byt; żyw a istota;
żyjący organizm. || ontogeneza, ontogenia rozwój
osobniczy organizmu od chwili zapłodnienia jaja aż
do końca życia; por. filogeneza. || ontologia dział fi­
lozofii zajmujący się ogólną teorią bytu, charakterem
i strukturą rzeczywistości; por. epistem ologia. || on­
tyczny odnoszący się do realnej istoty, do istnienia,
bytu; noumenalny.
- gr. on dpn. óntos p.pr. od einai ’być’; zob. geneza; -log.
onus probandi łac., obowiązek udowodnienia (winy
oskarżonego, ciążący na oskarżycielu).
onychofagia p s y c h . m ed . nawykowe obgryzanie pa­
znokci, będące zazw. objawem napięć em ocjonal­
nych i frustracji.
- n.łac. onychophagia', gr. ónyka dpn. ónychos, zob. onyks; -fagia.
 onyks
onyks minerał, odmiana agatu o wstęgowaniu czar­
no- a. brunatno-białym, kamień ozdobny.
- gr. 'paznokieć; pazur; jw .’
o o - w złożeniach: jajo; jajowy; por. ow(i)-. || oocyty
komórki płciowe żeńskie wytworzone w jajniku pło­
du żeńskiego, z których niewielka liczba (ok. 300)
przekształci się w komórki jajowe kobiety w okresie
menakme. j[ oogeneza, owogeneza proces powsta­
wania i dojrzewania komórek jajowych.
-g r . óión, dcm ja jo ’; zob. geneza.
opactwo klasztor pod zarządem opata. || opat prze­
łożony klasztoru (w zakonach benedyktynów, cyster­
sów, trapistów i in.) mającego co najmniej 12 mni­
chów i tytuł opactwa (w zakonach żeńskich tytułowi
opata odpowiada tytuł ksieni).
- późn.łac. abbatia 'opactwo’ i abbas dpn. abbatis 'opat' od późn.gr.
abbas 'ojciec' z aram. abba 'jp. ’; por. abbe.
opal minerał bezpostaciowy, uwodniona krzemion­
ka; niektóre odmiany szlachetne o pięknym tęczo­
wym zabarwieniu używane jako kamienie ozdobne.
|| opalescencja rozpraszanie światła w ośrodku męt­
nym (np. w układach koloidowych) na skutek odbija­
nia się promieni świetlnych od cząsteczek zawiesiny.
|| opalizować mienić się kolorami tęczy jak opal.
- łac. opalus 'opal' z sanskr. upala 'klejnot; (górny) kamień (młyński)’.
op-art pop. kierunek w grafice i malarstwie (gł.
amer., poł. lat 60. XX w j, stosujący abstrakcyjne
kombinacje linii (siatek) dające geometryczne złu­
dzenia optyczne, efekty świetlne, dynamiczne i fak-
turalne, zmierzające do wywołania wrażenia ruchu
rozwibrowaniem pola widzenia.
- ang. skr. od optical art 'sztuka optyczna’; optical 'optyczny' od optic
'wzrokowy; jp.’ z gr. optikós, zob. opt(o)-; ang. art 'sztuka' z łac. ars,
zob. artysta.
opat zob. opactwo.
opcja prawo powzięcia decyzji (np. wydania książ­
ki przez wydawcę; zmiany ładunku a. portu przezna­
czenia statku przez armatora) lub dokonania wyboru
(np. obywatelstwa, zwł. na terytorium przechodzą­
cym pod nową władzę) w określonym terminie. ||
optant osoba uprawniona do optowania, wyboru
obywatelstwa. || optativus łac., gram. tryb czasow­
nika wyrażający życzenie, chęć itp.
- łac. optio 'wolna wola; wolny wybór’; optans dpn. optantis p.pr. od
optare 'wybierać; chcieć’; por. adaptować; kooptacja.
OPEC [wym. opek] inicjały Organization o f Petro­
leum Exporting Countries ’Org. Krajów Eksportują­
cych Ropę Naftową’, zał. w 1960 r.
open ang., ’otwarty’, zawody sport, otwarte tak dla
amatorów, jak dla zawodowców. || open (ticket) ang.,
dosł. ’otwarty (bilet)’, sprzedany bilet na podróż sa­
molotem, z nie potwierdzoną jeszcze datą i godziną
odlotu.
opera utwór dramatyczno-muz., w którym całe li­
bretto jest śpiewane (por. aria; recitativo: duet, ter­
cet, kwartet itd.; uwertura; intermezzo; antrakt);
(gmach, w którym się odbywa) przedstawienie ope­
rowe. || opera ąperta wł., piast., dosł. ’dzieło otwar­
te’, wieloznaczne, dopuszczające wiele równopraw­
411 oponent
nych interpretacji, zgodnie z pewnym i tendencjami
sztuki w spółczesnej (termin wprowadzony w 1962 r.
przez estetyka wł. Umberto Eco). || opera bouffe fr.,
opera parodystyczna; opero farsa. || operacja działa­
nia, szereg działań; zesp ół działań (np. mat., wojsk.)',
med. zabieg chirurgiczny. || opera comique fr., ope­
ra komiczna, wodewil: opera mająca także dialogi
m ówione. || operacyjny system inf. program kom ­
puterowy odpow iedzialny za funkcjonowanie kom ­
putera, zarządzanie p am ięcią i innymi zasobam i
komputera, urucham ianie programów użytkowych,
komunikację m iędzy programami, obsługę monito­
ra, klawiatury, dysków, drukarki i innych urządzeń
peryferyjnych komputera; por. komputer, procesor,
peryferyjne urządzenie. || opera omnia łac., dzieła
wszystkie; wydanie kompletne dzieł pisarza. || opera
seria w ł., w ielka opera dramatyczna. || operations-
-research ang., ekon. badanie przedsiębiorstw, m e­
tody racjonalnego rozwiązywania problemów przed­
siębiorstwa na podstawach mat. || operator inf. osoba
obsługująca komputer lub sieć komputerową, odpo­
wiedzialna za kontrolę dostępu do systemu kompu­
terowego i rozw iązyw anie problemów z oprogramo­
waniem; por. administrator sieci, komputerowa sieć,
superuser. || operatywny sprawny, zdolny do sku­
tecznego działania; skuteczny, efektywny. || opere ci-
tato (op.cit.) łac., w cytowanym (powyżej) dziele. ||
operetka komedia muz. z towarzyszeniem orkiestry,
z dialogami, śpiewam i i tańcami; por. musical, w o ­
dewil. || opus łac., r.nij., muz. dzieło, utwór (a. zbiór
utworów) numerowany w g kolejności wydania. ||
opusculum (l.mn. opuscula) [wym. opusku...] łac.,
opuskuł, dziełko, rozprawka, drobne studium.
- wł. operetta zdrobn. od opera 'opera' z łac. l.mn. r.nij. 'dzieło; trud’;
ang. operation 'działanie; czynność; operacja (finans., med., wojsk.)’
i późn.łac. operator 'pracownik' z łac. operatus p.p. od operari 'pra­
cować' z opus dpn. operis 'dzieło; praca; czyn’; por. kooperacja; ofi­
cyna; ang. research 'poszukiwanie, badanie’.
opinia mniemanie, sąd, przekonanie, pogląd, zdanie;
(zła a. dobra) sława u ludzi, renoma, reputacja; ocena,
zaopiniowanie. || opinio communis łac., powszechne
mniemanie, pow szechny pogląd, utarte zdanie.
- łac. opinio 'pogląd; przeczucie; wyobrażenie; przesąd; (dobra) sła­
wa’; por. preopinant.
opium laudanum, w ysuszon y sok m leczny niedoj­
rzałych ow oców maku lekarskiego (zawierający
m.in. morfinę, kodeinę, papawerynę), środek uspoka­
jający, przeciwbólowy, b. groźny narkotyk. || OP(O)-
w złożeniach: sok.
- łac. opium 'sok maku, opium’ z gr. ópion 'jp.' zdrobn. od opos 'sok
z jarzyn; sok roślinny’.
opodeldok w ynaleziony przez Paracelsa lek prze-
ciw gośćcow y (mazidło mydlano-kamforowe z amo­
niakiem i olejkami eterycznymi), dawniej popularny,
później niekiedy stosow any jako lek medycyny lud.
-n .ła c . oppodeltoch 'jw.', prawdop. odgr. opos, zob. opium.
oponent przeciwnik, zw ł. w dyskusji, ten, kto opo­
nuje, przeczy, jest odm iennego zdania. || opozycja
przeciwstawienie się, przeciwdziałanie, opór; stron­
nictwo (a. grupa stronnictw) przeciwne rządowi (a.
w ięk szości parlamentarnej); astr. położenie planety
(a. K siężyca), przy którym linia prosta, łącząca Słoń­
oponent
ce i planetę (a. K siężyc) przecina Ziemię; por. ko-
niunkcja.
- łac. oppositio ’opór’ i opponens dpn. opponentis (p.pr.) od oppo-
nere 'przeciwstawiać; narażać’; op- z ob- 'przeciw; do’; ponere, zob.
pozycja.
oportunizm konformizm, ugodowość, rezygnacja
z zasad dla doraźnych korzyści; reformizm, uchyla­
nie się od walki (rewolucyjnej, klasowej).
- łac. oportunus ’dosł. (wiatr wiejący) w kierunku portu; przychylny;
korzystny; wygodny’ od ob portům (veniens) '(przychodzący) do por­
tu’; ob ’do; ku’;portus 'port’.
opos d ydelf wirginijski, amer. torbacz nadrzewny że­
rujący gł. nocą. || oposy (l.mn.) cenne futro ze skó­
rek oposa.
- ang. opossum 'opos’ z algon. ápásům ’dosl białe zwierzę’,
opozycja zob. oponent.
opresja ciężkie, trudne położenie, kłopot, tarapaty,
opały; dawn. ucisk, uciemiężenie.
- łac. oppresio 'ucisk; zaskoczenie’; op- z ob- ’do; przeciw’; zob.
presja.
opricznina system nadzwyczajnych środków polit.,
wprowadzonych przez cara Iwana IV (Groźnego)
w latach 1565-72 w celu ostatecznego scentralizo­
wania aparatu państwa m oskiew skiego i w zm ocnie­
nia w ładzy monarchy; korpus opriczników, zbroj­
nych w ykonaw ców tej polityki.
- ros. ’jw .’ od opricz ’oprócz, ponadto’.
-OPSJA, -OPSIS w złożeniach: widzenie określo­
nego rodzaju a. w określonych warunkach; ogląd;
pogląd; przegląd.
- gr. ópsis 'widzenie; widok; oko; wzrok’; por. autopsja; biopsja; sy­
nopsis.
optant, optativus zob. opcja.
optima fide łac., w najlepszej wierze. || optimum
łac., zespół najbardziej sprzyjających warunków,
najkorzystniejsze stadium czego; por. optymalizacja.
|| Optimus, Maximus łac., Najlepszy, N ajw iększy
(przydomek Jowisza, Tabl. 30); por. D.O.M.
OPT(O)- w złożeniach: wzrok; oko; optyczny; por.
oftalmo(o)-. || optoelektronika elektronika, w której
jako narzędzie do obróbki informacji, obróbki tech­
nologicznej tworzyw itd. wykorzystuje się strumień
fotonów. || optofon przyrząd do akustycznego odczy­
tywania pisma dla niewidomych. || optyczny odno­
szący się do wzroku i zjawisk świetlnych; wzroko­
wy; dotyczący optyki, nauki o świetle. || optyczny
dysk inf. pojemny nośnik pamięci komputera, od­
czytywanej optycznie przy użyciu skupionej w iąz­
ki światła (analogicznie do płyty kompaktowej), lecz
z m ożliw ością zapisu informacji; por. dysk, kompak­
towa płyta.
- gr. optikós 'wzrokowy’ od optós ’widzia(l)ny’; por. op-art; panopti­
cum; synoptyczny; zob. -fon-.
optym(al)izacja wyznaczanie przy użyciu metod
mat. optymalnego (najlepszego, najkorzystniejsze­
go), ze w zględu na wybrane kryteria, rozwiązania
danego problemu. || optymista człow iek przeniknię­
ty optymizmem, skłonnością do dostrzegania do­
412 orbita
brych stron życia, do spoglądania z otuchą i nadzieją
w przyszłość swoją i świata; por. pesymista.
-ła c . optimus 'najlepszy’; por. bon; melioracja.
opunim określenie autora książki (z pominięciem
jego imienia i nazwiska) jako twórcy innego dzieła,
np.: ,JPromethidion... przez autora Pieśni społecznej
czterech stron” (tj. C. Norwida).
- zob. opu(s) i pseudo(nim).
opusculum zob. opera.
0 quae mutatio rerum! zob. o Jerum...
oracja zob. orator.
ora et labora łac., módl się i pracuj.
- dewiza św. Benedykta z Nursji; zob. benedyktyn.
oralny anat., psychol. dotyczący ust; dawn. ustny,
słowny, nie pisany.
- łac. os dpn. oris 'usta’.
orant piast, w sztuce starogr. - postać kobieca w po­
zie modlitewnej; w sztuce starochrześc. i bizantyj­
skiej - postać, zazw. kobieca, ze wzniesionymi do
modlitwy rękami (widziana od przodu), symbolizu­
jąca duszę zbawioną.
- łac. orans dpn. orantis p.pr. od orare, zob. orator.
oranż kolor pomarańczowy. || oranżeria cieplarnia,
szklarnia do hodowli roślin egzotycznych; pomarań-
czamia.
- fr. orangerie 'cieplarnia; sad pomarańczowy’ od orange 'pomarań­
cza; kolor pomarańczowy’ z pers. m rang ’jp.’ z sanskr., pochodzenia
drawid.
oratio obliqua łac., mowa zależna, parafraza zamiast
cytatu, powtórzenie cudzych słów nie dosłownie,
lecz w zależności od czasowników: mówić, twier­
dzić, rzec itp. (np.: on powiedział, że ma). || oratio
recta łac., mowa niezależna, słowa cudze powtórzo­
ne bez żadnej zmiany (np.: on powiedział: „Mam”).
|| oratio vineta łac., mowa wiązana, utwór wierszem
orator (kraso)mówca. || oracja ozdobne, kwieciste,
napuszone przemówienie (przy uroczystej okazji). ||
oratorium wielka, epicka, wokalno-instrumentalna
forma muz., zbliżona do opery, ale pozbawiona akcji
scenicznej, dawniej o treści relig., później mit., hist.
1 in., wykonywana na estradzie koncertowej.
- późniąc, oratorium 'dom modlitwy’ (przekształcone co do znacze­
nia wg wł. Oratoria di San Filippo Neri w Rzymie, gdzie w XVI w.
odbywały się nabożeństwa muz. w rodzaju misteriów), oratio 'prze­
mówienie’ (łac. 'mowa; język; styl, jp.’) i łac. orator 'mówca’ od ora­
re 'wypowiadać formułę liturgiczną; mówić; błagać; modlić się’; por.
adoracja; perora.
Orbis (sensualium) pictus łac., Świat (zmysłowy)
w obrazach.
- tytuł łac. czytanki obrazkowej, ilustrowanej 150 drzeworytami
(1658 r., przekład polski 1667 r.), ułożonej przez pedagoga czeskiego
Jana Amosa Komensky’ego (Comenius\ Komeński, 1592-1670).
orbita oczodół, jama kostna, w której mieści się gał­
ka oczna; tor, po którym poruszają się pewne ciała
(ciała niebieskie, elektrony); przen. krąg, sfera, za­
sięg (np. polityki, wpływów). || orbitalny {ruch o.)
poruszanie się ciał niebieskich, satelitów po orbicie;
(prędkość o-a) prędkość ruchu orbitalnego.
-ła c . 'koleina; ścieżka’.
 orchestra
orchestra okrągły placyk na przodzie proscenium,
na którym występował chór w staroż. teatrze gr. ||
orchestrion popularny w XIX w. typ mechanicznej
szafy grającej (zwykle w lokalach rozrywkowych),
zaopatrzonej w walec kolczasty, młotki, struny, bę­
benki i dzwonki, uruchamianej przez wrzucenie mo­
nety, wyparty przez elektr. automaty płytowe; prze­
nośne małe organy hol. z XVIII-XIX w.
- gr. jw .' z orcheisthai 'tańczyć’; por. orkiestracja.
orchidea bot. storczyk.
- gr. orchestra órchis ’anat. jądro; storczyk (od kształtu bulw)’.
orda hist. obóz, koczowisko Tatarów; wojsko tatar­
skie; (Złota, Wielka, Krymska, Kipczacka O.) pań­
stwo tatarskie; zjednoczenie różnych plemion mong.
i tur. pod wodzą chana.
-tur. ordu ’obóz; wojsko’.
ordalia śrdw. sądy boże, poddawanie oskarżonego
próbom ognia, wody, pojedynku z oskarżycielem,
-śrdw.łac. ’jw.’ pochodzenia germ.
ordo divini offici łac., dosł. 'porządek służby bożej’,
rubrycela.
ordowik geol. drugi okres paleozoiku, Tabl. 7.
- łac. Ordovices ’staroż. lud w płn. Walii’.
ordre regne ä Varsovie zob. Tordre regne...
ordynacja Kość. rz.kat. udzielanie święceń; ustawa,
regulamin, zbiór przepisów, zarządzeń prawn., doty­
czących jakiejś dziedziny (np. o. wyborcza)', down.
wielki majątek rodowy, niepodzielny i niezbywal­
ny, dziedziczony przez jednego spadkobiercę (zazw.
pierworodnego syna); ustawa regulująca taki sposób
dziedziczenia; majorat. || ordynans żołnierz pełniący
stałą służbę przy oficerze; dawn. rozkaz, polecenie,
służba, dyżur. || ordynaria część zarobków pracow­
ników rolnych wypłacana w naturze, np. w zbożu,
drzewie itp. || ordynariusz robotnik rolny pracują­
cy za ordynarię; Kość. rz.kat. zwierzchnik duchowny
mający jurysdykcję zwyczajną (np. biskup na terenie
swoje diecezji). || ordynat dawn. właściciel mająt­
ku stanowiącego ordynację. || ordynator lekarz or­
dynujący, kierujący oddziałem szpitala, prymariusz.
|| ordynekprzest. szyk, formacja, rozstawienie (zwł.
wojska). || ordynować pełnić obowiązki ordynatora;
przyjmować, leczyć pacjentów; przepisywać leki.
- fr. ordonnance ’nakaz; przepis; ordynans’ (od ordonner 'zalecać; po­
rządkować’), nm. Ordnung 'porządek; szyk wojska’ (od ordnem 'po­
rządkować’) i łac. ordinatio 'porządek’ (z ordinäre 'porządkować’) od
ordo 'szereg; porządek’; Ordinarius 'zwyczajny; szeregowy’ i ordina-
tor 'porządkujący’ (z ordinatus 'uporządkowany’) od ordo; por. eks-
traordynaryjny; koordynacja; subordynacja.
ör(e) skandynawska jednostka monetarna, setna
część korony.
- szw., duń., norw. öre.
oready mit. gr. boginki gór; zob. nimfy.
- gr. Oreiades ’jw .’ l.mn. od Oreias z óros, zob. oro-.
orenda nadzwyczajna, niewidzialna potęga, która,
wg wierzeń Indian Irokezów, przepaja z różną in­
tensywnością całą ożywioną i nieożywioną przyro­
dę w postaci energii duchowej, mogącej wywierać
wpływ zgodnie z wolą jej posiadacza; por. manitu.
413 organoleptyka
- z j ę z . Huronów.
oreo slang U SA , pogard, nazwa nadawana Murzyno­
wi, który wrósł w sprawy, interesy, towarzystwo bia­
łych a. popiera pracę w organizacjach i instytucjach
ludzi białych.
- od nazwy handlowej czekoladek nadziewanych białym kremem wa­
niliowym.
ore rotundo łac., dosł. 'zaokrąglonymi ustami’; (m ó­
w ić) pięknie, z dobrą dykcją; por. curiosa felicitas.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 323).
Orestes i Pylades wierni, szczerzy, wypróbowani
przyjaciele; por. Kastor i Polluks.
-m it. gr. Orestes, syn Agamemnona, wychowywał się na dworze kró­
la Fokidy, Strofiosa, którego syn, Pylades, był oddanym przyjacielem
i towarzyszem Orestesa, a później także mężem jego siostry, Elektry.
orfa (złota) zool. jaź złoty, ryba słodkowodna z ro­
dziny karpiowatych, hodowana również w akwa­
riach jako „złota rybka”.
- łac. orphus ’jw .’ . z gr. orphós ’jw .’
orficy w yznaw cy orfizmu, m istycznego kultu D ioni­
zosa, kultu (powstałego w Grecji, ok. VII w. p.n.e.),
którego podstaw owe idee m iały zostać sformułowa­
ne przez m itycznego Orfeusza, syna muzy Kallio-
pe, śpiewaka z Tracji, m uzyka i poetę, uważanego za
współtwórcę m uzyki gr., m ęża Eurydyki.
- gr. Orphikós 'orficki’ od Orpheńs 'Orfeusz’; por. Wergiliusz (Geor-
giki, 454); Owidiusz (Metamorfozy, 10).
organ anat. narząd; urząd, instytucja pełniąca okre­
ślone funkcje spoi.; pism o reprezentujące poglądy
organizacji polit., spoi., nauk. itp.; (w l.mn.) instru­
ment muz. dęty klaw iszow y, składający się z dużej
liczby piszczałek (zob. manuał; rejestr). || organella
bioł. w yspecjalizowana część plazm y komórki pier­
wotniaka (jak rzęska, nibynóżka, wodniczka), od­
powiadająca funkcjonalnie narządowi wielokomór­
kowca. || organiczny należący do świata zwierząt
i roślin; w łaściw y organizmom (istotom) żywym a.
od nich pochodzący; chem. dotyczący związków w ę­
gla; mający charakter jakiejś struktury; nierozerwal­
ny; (wstręt o.) żyw iołow y, wrodzony, niepokonany.
|| organizacja zorganizowana grupa ludzi o w spól­
nym programie i celu; instytucja spoi., partyjna itp.;
(zorganizow anie, forma, system; budowa (substan­
cji, organizmu), konstytucja (fiz., psych.); usposobie­
nie, natura. || organizm istota żywa, ustrój cielesny;
przen. zespół tworzący całość, strukturę.
- n.łac. organella ’jw .’, śrdw.łac. organisatio 'system’ i gr. organikós
'wytworzony za pomocą narzędzia’ od órganon 'narzędzie; instru­
ment; przyrząd; organ’.
organdyna rodzaj b. cienkiego, rzadkiego i przejrzy­
stego muślinu, pierw, bawełnianego, dziś naśladowa­
ny w innych rodzajach włókna, używany na bluzki
i lekkie sukienki.
- nm. Organdin z fr. organdi.
organella, organiczny, organizacja, organizm zob.
organ.
organoleptyka sposób oceny jakości towarów, zwł.
żyw ności i leków, za p om ocą zmysłów, tzn. przez
oględziny i degustację.
organoleptyka
- fr. organoleptique 'organoleptyczny’; zob. organ; gr. lěptikós 'chcą­
cy wziąć’, od lambánein, zob. katalepsja.
organzyna nitkowana przędza surowego jedwabiu
utworzona z dwóch a. więcej nitek skręconej greży.
- gr. organsin, wł. organzino, prawdop. od nazwy miasta Urgencz
w zach. Uzbekistanie, gdzie ją po raz pierwszy produkowano.
orgazm szczytowanie, przesilenie, szczytowy mo­
ment stosunku płciowego.
- gr. orgasmós 'napęcznienie' od orgán 'dojrzewać; pęcznieć; po­
żądać’.
orgazmatron przyrząd do wywoływania orgazmu.
- ang. orgasmatron 'jw.' na wzór betatronu; z fantastyczno-przyszło-
ściowego filmu Sleeper (1973 r.) Woody Allena.
orgia wyuzdana, rozwiązła zabawa; hulaszcza uczta,
pijatyka; objaw(y) nadmiernego ulegania określonej
skłonności, folgowania określonym upodobaniom;
jaskrawa, krzykliwa wystawa, parada, pokaz czegoś.
- łac. l.mn. z gr. 'tajemne obrzędy ku czci bogów, zwł. Dionizosa, po­
łączone z ekstatycznymi śpiewami i tańcami’.
Orient kraje wschodnie; Wschód. || orientacja roz­
poznanie, ustalenie położenia wg stron świata (pierw,
w stosunku do wschodu); umiejętność oceny sytu­
acji, znajomość sprawy; skłanianie się ku czemuś
w polityce. || orientacyjny określający co w przybli­
żeniu, dający ogólne pojęcie; służący do orientacji. ||
orientalistyka nauka o językach, dziejach i kulturze
Wschodu. || orientalny wschodni.
- łac. orientalis 'wschodni' od oriens 'wschód' z p.pr. od ońri 'wscho­
dzić; wstawać; rodzić się’; por. abort; oryginalny.
oriflama chorągiew, sztandar, znaki budzące zapał
bojowy, oddanie sprawie, entuzjazm, uniesienie.
- fr. oriflamme ze śrdw.łac. aureaflamma dosl. 'złoty płomień’; czer­
wona, kwadratowa oriflama feudalna opactwa Saint-Denis pod Pary­
żem stała się symbolem monarchii fr. od XII do XV w.
origami jap., sztuka wykonywania kunsztownych
składanek (wyginanek) z papieru, wyobrażających
ptaki, motyle, kwiaty itd.; taka składanka papierowa.
origanum, oregano bot. lebiodka.
- hiszp. orégano z łac. origanum 'dziki majeranek’.
-ORIUM w złożeniach: coś należącego do; miejsce
na co; rzecz używana do.
- przyrostek łac. 'jw.' od r.nij. przymiotników na -orius; por. audy­
torium; dormitorium; krematorium; laboratorium; obserwatorium;
ofertorium; parlatorium; prewentorium; prosektorium; prowizorium;
trotuar.
ork potworny olbrzym mityczny.
- ang. orc 'jw.' z łac. orca 'wieloryb'.
orkiestracja zob. instrumentacja.
- gr. ochśstra zob. orchestra.
orkus kraina zmarłych, świat podziemny.
- łac. Orcus ’mit. rz. italskie bóstwo rządzące światem zmarłych, utoż­
samiane z gr. Plutonem i Hadesem; jw .’
orion amer. nazwa handl, włókien z poliakrylonitry-
lu (zastępujących wełnę); por. anilana.
Ormuzd w religii staroirańskiej (zob. mazdaizm)
bóg dobra i światła; por. Aryman.
- n.pers. z awest. Ahura Mazda 'Pan Mądrości’.
414 orwellizm
ornament motyw, element zdobniczy; muz. ozdob­
nik. || ornamentacja, ornamentyka całokształt art.
składników zdobniczych (dzieła piast., lit., muz.);
sposób zdobienia za pom ocą ornamentów; zdob­
nictwo. || ornat liturgiczna szata ozdobna, wkłada­
na przez głow ę, używana przez księdza w czasie od­
prawiania mszy.
- łac. ornamentům 'ozdoba' i ornatus 'jp.' od ornare 'wyposażyć;
upiększyć’.
ORNITO- w złożeniach: ptak. || ornitologia dział
zoologii: nauka o ptakach.
- gr. órnis dpn. órnithos 'ptak'; zob. -log; log-.
ORO- w złożeniach: góra; w zniesienie. || orogene­
za górotwórczość; procesy powodujące powstawanie
łańcuchów górskich; ruchy górotwórcze.
- gr. óros 'góra'; por. oready; zob. geneza.
orszada napój bezalkoholowy ze słodzonego soku
m igdałów (a także olejków kwiatu pomarańczowe­
go, w ody różanej itp.), cukru i w ody a. mleka.
- fr. orgeat z orge 'jęczmień' od łac. hordeum 'jp.'
ORT(O)- w złożeniach: prosty; pionow y; dokład­
ny; równoległy; prawowity; korygujący; normatyw­
ny; geol. pochodzący ze skały m agm owej. || orto­
chromatyczny fot. (materiał barw oczuły) o niskiej
czułości na barwę czerwoną; por. panchromatyczny.
|| ortodoksalny sen okres snu bez marzeń sennych;
por. paradoksalny sen. || ortodoksja ścisła wierność
doktrynie, dogmatowi, zw ł. relig., rygorystyczne
przestrzeganie jakiegoś kodeksu zasad; prawo w ier­
ność; prawosławie. || ortodoncja dział stom atolo­
gii, obejmujący leczenie w adliw ego ustawienia z ę ­
bów i szczęk. || ortodroma najkrótsza droga m iędzy
dwom a punktami na powierzchni zakrzywionej, np.
na Ziem i. || ortoepia nauka poprawnego m ówienia;
nauka ustalająca zasady poprawności językow ej. ||
ortofonia nauka poprawnej w ym ow y. || ortogonal­
ny mat. prostopadły. || ortografia nauka pisowni;
zbiór zasad i przepisów poprawnej pisow ni. || orto-
ped(yst)a chirurg specjalista w dziedzinie ortope­
dii; specjalista wykonujący aparaty ortopedyczne.
|| ortopedia med. leczenie zniekształceń kostno-sta-
w ow o-m ięśniow ych i zapobieganie im. || ortoptyka
med. dział okulistyki, leczenia zaburzeń w ustaw ie­
niu i ruchach gałek ocznych (jak zez, niezborność)
za p om ocą ćw iczeń, reedukacji, rehabilitacji itp. ||
ortotanazja med. zaniechanie dalszego sztucznego
podtrzymywania życia pacjenta por. eutanazja.
- gr. orthós 'prosty; słuszny; prawdziwy’, zob. chromatyczna; -doksja,
zob. heterodoksja; -odoncja, zob. -odont(o); zob. -drom(a); -epia od
epos, zob. epopeja; zob. -fon-; -g o n -1; -graf-; -ped-; -tanato-.
ortyle w dawn. Polsce - pouczenie prawne udziela­
ne przez sądy miast w iększych sądom miast mniej­
szych, gromadzone i wydawane jako tzw. układy.
- śr.g.nm. ortel, urteil 'podział spadku; wyrok’.
o rus, quando te aspiciam? łac., o w si, kiedy cię zo ­
baczę?; por. o ubi campi!
- z Horacego (Satyry, 2, 6, 60).
orwellizm m anipulowanie faktami a. ich przeina­
czanie, zniekształcanie prawdy, przedstaw ianie jej
 orwellizm
w fałszywym świetle dla celów propagandy; zob.
newspeak.
- aluzja do społeczeństwa całkowicie kontrolowanego przez propa­
gandę, opisanego przez George’a Orwella, 1903-50 r., w powieści pt.
Rok 1984 (wyd. 1949 r.).
oryginalny [wym. or-y-gi...] samoistny, swoisty, nie
będący naśladownictwem, autentyczny; nie opar­
ty na wzorach; tworzący samodzielnie; niezwykły,
osobliwy, rzadki; dziwaczny, ekscentryczny. || orygi­
nał [wym. or-y-gi...] rzecz autentyczna; pierwowzór,
ekscentryk, dziwak.
- łac., originalis 'pierwotny, odziedziczony' z origo 'początek; pocho­
dzenie; ród; rodzina; protoplasta’ od oriri, zob. Orient.
oryks wielka antylopa afr. o pustych, długich (ok. 1 m),
prostych rogach (u obu płci).
- n.łac. oryx 'jw.' z łac. 'gatunek gazeli’ z gr. 'kilof'.
oryl dawn. flisak, człowiek.
- (?) rnn. Holer 'holownik'.
O Sancta Piva ora pro eo! łac., O święta Piwo, módl
się za nim!
- wg anegdoty papież Klemens VIII Aldobrandini (1592-1605),
w czasie, gdy był nuncjuszem w Polsce, tak się rozsmakował w piwie
wareckim, że później, w Rzymie, na łożu śmierci, wzdychał: O sancta
p iva di Polonia!, a otaczający papieża prałaci, sądząc, że mowa o ja­
kiejś świętej, przyłączyli się do tych westchnień jw.
o, sancta simplicitas! łac., o, święta naiwności!; por.
dimitte illis...
- okrzyk, jaki miał wydać Jan Hus (zob. husyci) na widok chłopa
w fantastycznym zaślepieniu dewocyjnym dokładającego drew na
stos, na którym Husa palono 6 V I I 1415 r.
Oscar [wym. oskar] nazwa pozłacanych statuetek
przyznawanych od 1929 r. corocznie reżyserom, ak­
torom itd. przez amer. Akademię Nauk i Sztuk Fil­
mowych za wybitne osiągnięcia w kinematografii;
por. Tony.
- od (?) imienia amer. hodowcy pszenicy i owoców: Oscar Pierce
(XX w.).
osculum pacis łac., pocałunek pokoju.
- jeden z obrządków eucharystycznego pierwotnego Kościoła
chrześc.
oscylacja drgania, falowanie, wahanie się, ruch wa­
hadłowy. || oscylować.
- łac. oscillatio 'kołysanie; wahanie’ od oscillare 'kołysać (się); wa­
hać się’.
osełedec ukr., dawn. kosmyk włosów na czubku ogo­
lonej głowy, spleciony w warkocz a. rozpuszczony,
noszony przez Kozaków Zaporoskich.
os ex ossibus meis, et caro de carne mea łac., kość
z kości moich i ciało z ciała mego.
- z Wulgaty {Gen., 2,23); Adam o Ewie.
o, si tacuisses! philosophus mansisses łac., o, gdy­
byś milczał! byłbyś nadal filozofem; por. capax
imperii...
- wg Boecjusza 2, 7.
osjaniczny lit. sentymentalno-romantyczny, nastro­
jowy, tajemniczy; zbliżony w charakterze do utwo­
rów przypisywanych Osjanowi.
- Osjan, bard celt., postać fikcyjna, stworzona przez poetę szkoc. Ja­
mesa Macphersona (1736-96) na wzór bohatera legend st.irl. Oisina,
415_____________________________________ ostracyzm
syna Finna; Macpherson ogłosił swoje poematy Fingal (1761 r.) i Te-
mora (1763 r.) jako przekłady z Osjana.
OSM-, OSMO- w złożeniach: 1. zapach, woń; osm.
|| osm c h e m . pierwiastek, Tabl. 1, metal z grupy pla­
tynowców, b. twardy, kruchy, trudno topliwy (nazwa­
ny od charakterystycznej w oni czterotlenku osmu). ||
osmologia nauka o w oniach i substancjach pachną­
cych. 2. ciśnienie (osm otyczne). || osmotyczny fiz .
oparty na procesie osmozy, przenikania rozpuszczal­
nika do roztworu przez półprzepuszczalną ściankę
(błonę).
- 1 . gr. ósme 'zapach'; zob. -log; log-. 2. ósmós 'impuls; ciśnienie’ od
óthein 'uderzać; pchać’.
0 sole mio! w ł., O słońce moje!
- tytuł piosenki neapolitańskiej Giovanniego Capurro z muzyką Edo-
ardo di Capua, 1898 r.
ossarium, ossuarium staroż. popielnica, uma, na­
czynie, krypta, zawierające prochy zmarłego spalo­
nego na stosie; kostnica.
- późn.łac. 'jw.' z łac. r.nij. od ossuarius 'kostny' ze st.łac. ossua
(l.mn. od os dpn. ossis 'kość').
ossobuco (l.mn. ossibuchi) potrawa mediolańska:
kolanko cielęce w sosie z wina, z pomidorami.
- wł. 'jw.'; osso 'kość' z łac. os dpn. ossis ’jp.’; buco 'dziura'.
Ostap Bender ros., w ielk i kombinator; arcysprytny
szalbierz.
- gł. bohater satyrycznych powieści pisarzy ros. liii Ilfa (1897-1937)
1 Eugeniusza Piętrowa (1903-42) Dwanaście krzeseł (1928 r.) i Zło­
te cielą (1931 r.).
ostensja demonstrowanie, prezentacja, ukazanie (np.
hostii). || ostensywny dający się bezpośrednio, w spo­
sób oczyw isty wykazać, dowieść; por. deiktyczny.
- łac. ostensio 'ukazanie' od ostendere zob. ostentacja.
ostentacja sposób zachowania się obliczony na po­
kaz, mający na celu zw rócenie czyjejś uwagi, de­
monstracyjny, manifestacyjny.
- łac. ostentatio 'pokazanie, ujawnienie; chełpliwość; pozór’ od osten-
tare 'pokazywać często; chełpić się; grozić; zmyślać’ z ostendere 'po­
kazywać'; os- z ob- 'do, ku; przeciw’; tendere, zob. tendencja.
OSTEO- w złożeniach: kość; kostny; kościec. || osteo-
logia dział anatomii, nauka o kośćcu.
- gr. ostéon 'kość'; zob. -log; log-.
osteria zob. austeria.
Ostern nm., zob. Páques.
Ostpolitik nm. "polityka w schodnia’, polityka rządu
N iem iec, zw ł. w latach 70. X X w., normalizacji sto­
sunków polit, i handl, z krajami socjalistycznymi śr.
i wsch. Europy.
ostracyzm sąd skorupkowy w Atenach (ok. 487^417
p.n.e.), odbywany dorocznie, jeśli zgromadzenie lud.
stwierdziło jego potrzebę: każdy z członków zgro­
madzenia w ypisyw ał na skorupie glinianej nazwisko
obywatela, którego działalność uważał za niebez­
pieczną dla rów ności demokratycznej, a kto otrzymał
co najmniej 6000 głosów , zostawał wygnany z kra­
ju na 10 lat, nie tracąc majątku ani praw obywatel­
skich; por. bojkot.
-g r . ostrakismós 'jw.' od óstrakon 'skorupka; naczynie gliniane’.
osyfikacja
osyfikacjafizjol. kostnienie, proces powstawania ko­
ści w rozwoju osobniczym.
-ła c . os dpn. ossis 'kość’.
oszlifowany zob. szlif.
OT-, OTO- w złożeniach: ucho; uszy; słuch; słuchowy.
- gr. oús dpn. ot ós 'ucho; słuch’; zob. ryno-; laryng(o); -log; log-;
-iatria; -skop.
O Tannenbaum, o Tannenbaum, wie treu sind de­
ine Blätter nm., o jodełko, o jodełko, jak wierne są
twe liście.
- pop. nm. pieśń. lud. z XVI w. w przeróbce (wyd. 1820 r.) Augusta
Zamacka (1777-1827).
Otcy i dięti ros., Ojcowie i dzieci; symbol współży­
cia a. konfliktów dwóch pokoleń.
- tytuł powieści (1862 r.) Turgieniewa.
Otello chorobliwie zazdrosny mąż.
- ang. Othello, imię bohatera tytułowego tragedii Szekspira (1604 r.).
o tempora! o mores! łac., o czasy! o obyczaje!
- z Cycerona (PrzeciwKatylinie, 1,1).
o terque, quaterque beati! łac., o trzykroć, cztery-
kroć szczęśliwi!
- z Wergiliusza (Eneida, 1, 94); słowa Eneasza do Trojan padłych
w obronie miasta; naśladowanie z Homera (Odyseja, 5, 306).
Other Voices, Other Rooms ang., ’inne głosy, inne
pokoje’ - tytuł pierwszej powieści (1948 r.) pisarza
amer. Trumana Capote (1924-84), wyd. w tł. poi. pt.
Inne głosy, inne ściany (1958 r.).
otriatria zob. ot-.
otium cum dignitate łac., zaszczytny odpoczynek;
dobrze zasłużony, beztroski odpoczynek po wycofa­
niu się ze służby, połączony z dostojną pozycją.
- wielekroć u Cycerona, jako najpiękniejsze dążenie zdrowych, do­
brych i szczęśliwych ludzi.
otologia zob. ot-.
otomana niska turecka kanapa z bocznymi wałkami
zamiast poręczy, z poduszkami w oparciu. || otomań-
ski dawn. turecki, sułtański, osmański.
- fr. ottomane 'rodzaj kanapy bez oparcia’ r.ż. od ottoman 'turecki;
dotyczący imperium tur. i dynastii założonej przez Osmana (Otma-
na) 1(1259-1326)’.
otorynolaryngologia, otoskop zob. ot-.
o true apothecary! thy drugs are quic ang., o dziel­
ny aptekarzu, twój lek szybko działa!
- z Szekspira (Romeo i Julia, 5,3); Romeo o wypitej truciźnie.
otsjuda, choť tri goda skaczi, ni do kakowo
gosudąrstwa nie dojędiesz ros., stąd choćby trzy
lata galopuj, do żadnego państwa nie dojedziesz;
żart. o głuchej, głębokiej, zapadłej, zaśniedziałej, za­
bitej deskami prowincji.
- z Gogola (Rewizor, 1,1); słowa Horodniczego.
ottava rima wł., lit. oktawa, strofa ośmiowersowa,
stanca.
ottiepiel ros., odwilż.
- charakterystyka okresu po śmierci cara Mikołaja I (1855 r.) w Ro­
sji i po śmierci Stalina (1953 r.) w ZSRR; tytuł powieści (1954 r.) liii
Erenburga.
416 overall
ottoni instrumenty m uzyczne blaszane.
- wł. 'blacha, instrumenty dęte’ z l.mn. od ottone 'mosiądz'.
o ubi campi! łac., o, gdzież są pola (niwy)! por.
o ras, quando...
- z Wergiliusza (Georgiki, 1,485).
ouija [wym. ujżą; ujdża] ruchoma tabliczka z lite­
rami alfabetu i innymi znakami, za pom ocą której,
w czasie seansu spirytystycznego, „duch” (a. jed ­
na z osób opierających o nią palce) komunikuje się
z obecnymi (a. z resztą obecnych).
ounce ang., [wym. ąuns] zob. uncja.
Our mutual friend ang., N asz w spólny przyjaciel.
- tytuł powieści (1864 r.) Charlesa Dickensa.
ousia [wym. us-ia] gr., f i lo z . praw dziw e istnienie,
byt; esencja; substancja; hipostaza.
ou sont les neiges... zob. mais ou sont...
out zob. aut. || out of print ang., [wym. autowprint]
(książka) wyczerpana, rozsprzedana, rozkupiona. ||
output inf. w yjście komputera, urządzenie służące
do wyprowadzania danych lub czynność wyprowa­
dzania danych z komputera, dane w yjściow e z jakie­
goś programu; por. input, peryferyjne urządzenie. ||
outsider [wym. autsąjder] człow iek postronny, nie
wtajemniczony a. izolujący się od otoczenia; osoba
(instytucja) nie uznawana za członka jakiejś grapy,
kategorii, organizacji, za uczestnika porozumienia;
zawodnik (drużyny sport., koń w yścigow y) nie bę­
dący faworytem.
- ang. 'jw.' od outside 'zewnętrzny, nie włączony’; out, zob. aut; side
'strona; bok’.
outré fr., ekstrawagancki, nie stosujący się do przy­
jętych konwencji, zwyczajów, panującej mody, obo­
wiązującego stylu a. postępowania.
outsider zob. out.
ouzon [wym. u:zon] n.gr., bezbarwny, niesłodzony
gr. likier anyż(k)owy, który przybiera barwę m lecz-
nobiałą po dodaniu w ody i lodu.
Oval Office (a. Oval Room), ang., d o s ł. ’walne biu­
ro’, (a. ’owalny pokój’), gabinet biurowy prezyden­
ta U SA , w Białym Dom u w W aszyngtonie; p r z e n .
urząd prezydenta U S A (określenie spopularyzowane
w tym sensie w kontekście afery Watergate).
overall [wym. ouwerol] kom binezon z drelichu a.
innego mocnego materiału, chroniący odzież przy
pracy, złożony ze spodni, osłony piersi i z ramią-
czek. || overdrive [wym. ouverdrajw] bieg przekład­
ni samochodu nadający w ałow i korbowemu w ięk ­
szą prędkość obrotu niż prędkość obrotowa silnika.
|| overdubbing [wym. ouwerdąbing] dodanie partii
wokalnej (lub, rzadziej, instrumentalnej) do już na­
granej taśmy. || overkill p o li t, w o js k , m ożność (zdol­
ność) wielokrotnego zniszczenia przeciwnika, jego
miast i in. obiektów; potencjał broni jądrowych ma­
jący służyć absurdalnemu celow i dalszego, w ielo ­
krotnego zabijania zabitych i niszczenia obiektów
już zniszczonych. || overlock [wym. pop. owerlok]
m aszynow e obrębianie na okrętkę.
 overal!
- ang. over ’(po)nad; (po)przez’; drive ’techn. napęd’; kill 'zabijanie’;
lock ’zamek; zamknięcie’; all 'wszystko’; zob. dubbing.
owacja głośne, manifestacyjne objawy uznania
(oklaski, okrzyki itp.).
- łac. ovatio 'mniejszy triumf, przy którym dowódca wojsk, wkraczał
do miasta nie na rydwanie, ale pieszo a. konno, ozdobiony wieńcem
mirtowym, nie wawrzynowym’ od ovare 'radować się’; zob. triumf.
owenizm teorie polit, i społ. w alijskiego socjali­
sty utopijnego, pisarza i działacza Roberta Owena
(1771-1858).
- od nazwiska Owen [wym. ouenj.
owersztag zwrot statku dziobem pod wiatr z lew ego
halsu na prawy a. odwrotnie.
- hol. overstaag ’jw .’
OW(I)-, OWO- w złożeniach: jajo; por. oo-. || owo-
laktarianin wegetarianin, którego dieta obejmuje
także jaja i produkty m leczne. || owoskop przyrząd
do prześwietlania jaj ptactwa dom ow ego dla określe­
nia św ieżości jaj a. kontroli rozwoju zarodka. || ow u-
lacja jajeczkowanie, okresowe wydalanie dojrzałej
komórki jajowej z jajnika.
-ła c . ovum dpn. ovi 'jajo'; zob. lakt-; -skop; weget(arianin).
Oxford nisko w cięte obuwie m ęskie sznurowane
na 3 a. więcej par oczek, zw ykle w stylu balmoral
a. blucher; miękki, m ocny materiał bawełniany a. ze
sztucznego jedwabiu, na koszule a. na lekką odzież;
zob. oksfordzki ruch. || Oxford-Cambridge Boat
Race ang., ’w yścig łodzi (m iędzy ósemkami uni­
wersytetów) Oxford i Cambridge’, najsłynniejszy
w y ścig wioślarski świata, rozgrywany od 1829 r. na
Tamizie, od 1845 r. m iędzy Putney i Mortlake, na dy­
stansie 4 i ćwierć m ili ang. (6839 m), od 1856 r. do­
rocznie. Jedyną nagrodą każdego wioślarza zw ycię­
skiej drużyny jest jego w iosło. Oficjalna nazwa: th e
U n iv e r s ity B o a t R a c e .
P
p zob. piko. || P zob. puaz.
paanga waluta królestwa Tonga (W yspy Przyjaciel­
skie w płd.-zach. Polinezji).
pace za pozw oleniem , bez obrazy, z całym szacun­
kiem dla (opinii dopiero co w ygłoszonej); zapow iedź
wyrażenia zastrzeżeń a. poglądu przeciwnego.
- łac. ablat. odpax, zob. Pacyfik.
pacht d a w n . dzierżawa, arenda, dzierżawne, czynsz.
- nm. 'dzierżawa' z lud. łac. pacia 'umowa; podatek’ z l.mn. od łac.
pactum, zob. pakt; por. pacta conventa.
PACHY- w złożeniach: gruby; zgrubienie. || pachy-
dermia m e d . nienormalne zgrubienie tkanki skóry a.
błony śluzowej.
- gr.pachys 'gruby'; zob. -derma-.
417 pacta coDventa
ozeki jap., mistrz zapaśnictwa sumo, klasyfikujący
się tuż za w ielkim mistrzem; por. basio; jokozuna.
Ozma, projekt Ozma, pierwsza nieudana próba od­
bioru sygnałów radiowych nadawanych przez hipo­
tetyczne istoty rozumne żyjące na planetach gwiazd
innych niż Słońce, obejmująca łącznie ok. 150 godz.
obserwacji m iędzy kwietniem a lipcem 1960 r. za po­
m ocą specjalnego odbiornika przyłączonego do 26-
-metrowego (średnica) teleskopu radiowego w Green
Bank (zach. Wirginia, U SA ). D w ie wybrane gwiaz­
dy to Epsilon Erydana i Tau Wieloryba, obie odległe
od Słońca o ok. 11 lat świetlnych; poszukiwano na
falach dł. 21 cm, em itowanych także przez między­
gw iezdny wodór.
- nazwa projektu ukuta przez kierownika poszukiwań, Franka Donal­
da Drake’a, wg nazwy mitycznego królestwa Oz, miejsca akcji fan­
tastycznych opowiadań amer. pisarza L. Franka Bauma, 1856-1919 r.
Ozon nazwa (od inicjałów OZN) Obozu Zjednocze­
nia Narodowego, sanacyjnej organizacji polit. w la­
tach 1936-39.
ozon gaz o silnej charakterystycznej woni, o czą­
steczkach złożonych z trzech atomów tlenu, silnie
utleniający, bielący.
- gr. ódzdn p.pr. od ódzein 'wąchać, pachnieć, wonieć’.
paciencia y barajar hiszp., cierpliwości! tasujmy kar­
ty! (jeszcze karta się odwróci i szczęście zabłyśnie!).
- z Cervantesa (Don Kichote, 1,23).
pacjent chory, zw ł. pod opieką (a. zgłaszający się
do) lekarza.
- łac. patiem dpn. patientis p.pr. odpati, zob. pasja.
package deal [wym. pąkidż di :1] ang., Transak­
cja pakietow a’, e k o n . p o l i t . układ załatwiający w ie­
le spraw ryczałtem, um ow a zawierająca różnorodne
postanowienia, pakiet spraw, klauzul.
pacta conventa [wym. pakta ko...] warunki uzgod­
nione; h ist. układ zawierany pom iędzy przedstawi­
cielstw em narodu i elektem, określający warunki,
pod jakimi ten otrzym ywał koronę.
pacta conventa
- lud.łac. pacta, zob. pakt; comventus, zob. konwent; na Węgrzech
w 1307 r., w Czechach w 1437 r., w Polsce w 1573 r.
pacta šunt servanda łac., umowy zobowiązują, umów
należy dotrzymywać.
Pacyfik Ocean Spokojny. || pacyfikacja tłumienie,
uśmierzanie buntów, powstań narodowych, ruchów
rewolucyjnych a. separatystycznych, przy użyciu
siły zbrojnej. || pacyfikał Kość. rz.kat. ozdobny re­
likwiarz w kształcie krzyża a. medalionu, podawa­
ny do pocałowania podczas tzw. pocałunku pokoju
a. przy powitaniu biskupa. || pacyfizm ruch społ.-
-polit. potępiający wszelkie wojny bez względu na
ich przyczyny; ogólniej: umiłowanie (dążenie do)
pokoju.
- śrdw.łac. pacificale (a. instrumentumpacis) i łac.pacificatio 'przywra­
canie pokoju’ odpacificus 'przywracający pokój; pokojowy; spokojny’;
pac- odpax dpn.pacis 'pokój’; -ficus odfacere, zob. fakcja.
paddle tennis zob. platform tennis.
paddock [wym. pądok] przestrzeń ogrodzona, na
której odbywają się parady koni wyścigowych przed
biegami.
- ang. 'pólko, pastwisko (przy stajni); jw.’
paddy slang USA - pogard, określenie białego
człowieka, zwł. w niektórych sferach murzyńskich
i wśród osób mówiących po hiszp. w USA.
- ang. ’pop. Irlandczyk; pop. policjant’ ze zdrobniałej formy imienia irl.
Padraig, ang. Patrick.
padł malaj., ryż (zwł. nie łuszczony).
padre w krajach anglos. - tytuł (a. sposób zwracania
się do) kapłana chrześc., pastora, księdza, zakonnika.
- ang. z wł., hiszp. a. port. ’ojciec’z późniąc, pater 'ojciec; biskup, opat’
od łac. 'ojciec'.
padrone szef, boss, pracodawca, pryncypał, gospo­
darz; właściciel restauracji, gospody, szynku.
- wł. 'pan; jw.’ z łac. patronus, zob. patron.
padun(a), parduna, bardun, fordun, burtownica, więź
tylna, żegl. linia biegnąca od szczytu steng do burt
statku ku rufie, za wantami.
- hol. pardven.
padwan, padovana taniec wł., z XVI w. w tempie
powolnym, takcie dwudzielnym, niekiedy trójdziel­
nym, czasem mylnie utożsamiany z pawaną; dawn.
pieśń miłosna.
- wł. padova.no 'jw. ’ od nazwy miasta Padova 'Padwa’.
padyszach tytuł szacha Iranu, monarchy Afganista­
nu i dawnych sułtanów tur.
- tur. pádiszáh 'jw. ’ z pers. pad-száh dosł. 'opiekun-król'; zob. szach.
paella [wym. paęlja] ryż duszony z mięsem, kurą,
rybą, różnymi skorupiakami morskimi i jarzynami
(potrawa hiszp., zwł. w prowincji Walencja).
- hiszp. kataloński dosł. 'rondel, patelnia; jw.’ z łac. patella 'miseczka'
zdrobn. od patina 'rondel, patelnia, miska’.
paenula [wym. pęnula] w staroż. Rzymie - gruby,
wełniany a. skórzany płaszcz podróżny w rodzaju
poncha, z kapturem, wkładany przez głowę a. w po­
staci półkloszowej peleryny do połowy łydek; pier­
wowzór ornatu.
-ła c . z gc.phaínolě 'płaszcz'.
418 pakt
Paete, non dolet! łac., Paetusie, to nie boli!
- słowa Arrii, żony konsula rz. Caeciny Paetusa (skazanego w 42 r.
na śmierć samobójczą za rzekomy udział w spisku przeciw cesarzowi
Klaudiuszowi), która przebiła się sztyletem, po czym podała go mężowi
(Pliniusz Mł. Listy 3,16,6); u Marcjalisa (1,14); Non dolet, P.!
pagina druk. liczba wskazująca kolejny numer stro­
nicy. || paginacja numeracja stron książki, czasopi­
sma itp.
- łac.pagina 'kolumna pisma; stronica książki’; por. metrampaż.
pagoda dalekowschodnia budowla w kształcie wie­
lopiętrowej wieży zazw. ozdobna, o piętrach prze­
dzielonych wygiętymi ku górze, ostro zakończony­
mi daszkami, wznoszona zwykle jako świątynia a.
ku uczczeniu czyjejś pamięci, będąca nieraz częścią
zespołu archit. sakralnej.
- port. pagode 'jw.; bożyszcze’ z sanskr. bhagavati 'przydomek bogini
hind.’ od bhagavat 'błogosławiony; szczęśliwy’ z bhaga 'szczęście'.
paix aux chaumieres! zob. guerre aux chateaux!
PAJDO- w złożeniach zob. -ped-. || pajdokracja
rządy młokosów, ludzi bardzo młodych, niedoświad­
czonych; grupa takich ludzi sprawujących władzę.
- zob. -ped-; -kracja.
paj-Iu w archit. chiń. - brama wzniesiona dla uczcze­
nia kogoś, składająca się zazw. z 4 potężnych, gra­
niastych słupów przykrytych belkami poprzecznymi
z tablicą inskrypcyjną, często podpartych stylizowa­
nymi lwami, zdobiona (płasko)rzeźbami, zwieńczo­
na spiętrzonymi dachami, prowadząca do grobow­
ców a. świątyni (jap. torii i hind. torana - bramy
podobne, ale lżejsze, prostsze, na 2 słupach).
- chiń. 'jw.';p ’ai 'tablica'; lu 'wieża’.
pajok ros., racja żywnościowa wydawana w okre­
ślonych ilościach i terminach, zwł. w wojsku.
pajsa jednostka monetarna w Birmie, 1/100 kiata;
moneta afgańska.
- hindi paisa.
pajuk hist. pokojowiec dworski, członek straży ma­
gnata, towarzyszący mu w czasie jazdy powozem;
pokojowiec sułtana tur., żołnierz sułtańskiej gwar­
dii przybocznej.
- pers.pajk 'goniec, posłaniec’.
pak 1. ( p . lodowy) arktyczny (rzadziej antarktycz-
ny), nawarstwiony latami lód morski, tworzący cha­
otyczne masy zbitych, zmiażdżonych brył, kry i ło­
mu lodowego. 2. smoła twarda, produkt pozostający
po destylacji smoły węglowej, drzewnej, kwasów
tłuszczowych i in.
-1 . ang.packiice) ’ jw. 1’; ice lód’. 2. nm. Pech 'smoła; pech’ z łac.pix
dpn.picis 'smoła, żywica’.
pakamera skład, magazyn, zwł. podręczny.
- nm. Packkammer 'ikładpaczek, bagaży’; Pack 'pakunek; paka’; Kam-
mer 'komórka; alkowa; kamera; izba’ z późn.łac. camera, zob. kamera.
pakt ugoda, umowa, układ, zwł. polit., międzynaro­
dowy. || paktować prowadzić rokowania, pertrakto­
wać, porozumiewać się w sprawie paktu, warunków
rozejmu, pokoju itp.
- łac. pactum 'zgoda; układ’ z 'zawierać układ; umawiać się’; r.nij. od
pactus p.p. odpacisci por. pacht.

palad zob. pallad. ]| paladium zob. palladium.
paladyn znakomity, sławny rycerz; adherent, obroń­
ca śrdw. księcia; nazwa nadawana 12 rycerzom or­
szaku Karola Wielkiego i legendarnym rycerzom
króla Artura (Artusa); protagonista.
- wł. paladino ’jw.’ ze śrdw. łac.palatinus, zob. palatyn.
Palais-Bourbon zob. Bourbon.
palankin środek transportu (zwł. pojedynczych
osób) rozpowszechniony dawniej w Azji Wsch.:
zamknięta lektyka w kształcie skrzyni z drewniany­
mi żaluzjami i wystającymi drążkami, noszona na
ramionach tragarzy.
- port. palanquim jw. ’ z sanskr.
palant sport, gra, w której dwie drużyny po 12 gra­
czy, na boisku wymiarów 25x60 m, podbijają kijami
twardą małą piłkę (palantową); kij do tej gry.
- w l. palla 'piłka; kula’.
palatalizacja językozn. zmiękczanie spółgłoski. ||
palatalna (spół)głoska - zmiękczona dzięki pod­
niesieniu środkowej części języka ku podniebieniu
twardemu.
- ł a c .palatum 'podniebienie; smak; sklepienie’.
palatyn śrdw. urzędnik dworu cesarskiego; w Polsce
- namiestnik, zastępca księcia, wojewoda (łac. co-
mes palatinus); na Węgrzech - najwyższy dygnitarz
państwa, zastępca króla. || palatynat urząd, godność
palatyna; w dawn. Niemczech - prowincja podległa
palatynowi.
- łac. palatinus 'pałacowy’ od Palatium 'Palatyn, wzgórze rzymskie,
dzielnica pałaców; pałac cesarski’.
palawer narada, konferencja, długa rozmowa, zwł.
między uczestnikami o różnych stopniach a. rodza­
jach kultury i inteligencji (np. między kupcami eu­
rop. i krajowcami w Afryce Zach. w XIX w.); gada­
nina, paplanina, dywagacje.
- ang. palaver 'jw. ’ z port. palow a 'słowo; mowa’ od gr. paraboli, zob.
parabola.
palcat dawn. kij używany do szermierki; gruby kij,
pałka.
- węg. palcát, biem. l.poj. od palca 'kij ’.
PALE(O)- w złożeniach: dawny; odnoszący się do
dawnych form a. warunków; starożytny; ancestral-
ny; zajmujący się gatunkami dawnymi a. kopalny­
mi; wczesny; prymitywny; archaiczny; (minerał)
pochodzenia przedkenozoicznego. || paleocen geol.
najstarsza część paleogenu. || paleogen starsza epo­
ka okresu trzeciorzędowego, obejmująca paleocen,
eocen i oligocen. || paleografia nauka o piśmie i je­
go rozwoju w staroż. i śrdw.; umiejętność odczyty­
wania dawnych napisów i dokumentów. || paleolit
starsza epoka kamienia; okres kamienia łupanego. ||
paleopatologia nauka o chorobach roślin i zwierząt
kopalnych. || paleozoik era paleozoiczna, trzecia era
dziejów Ziemi, Tabl. 7.
- gr. palaiós 'stary, dawny’ od palai 'dawno'; -cen, zob. keno-; zob.
-gen-; -graf-; -lit-; ontologia; patologia; -typ-; -zoik.
palestra ogół adwokatów, adwokatura (dawn. także
notariusze, rejenci, aplikanci); kij do podbijania pił-
paliusz
ki w niektórych grach. || palestrant dawn. prawnik,
członek palestry.
- łac. palaestra 'miejsce, plac, szkoła ćwiczeń zapaśniczych, gimna­
stycznych’ z gr.palaistra 'jp.' od palaiein 'mocować się; uprawiać za-
paśnictwo’.
paleta płyta z otworem na kciuk i w cięciem brzegu
na 4 palce, na której artysta malarz rozrabia i m ie­
sza farby w czasie m alowania; dobór kolorów cha­
rakterystyczny dla danego malarza; techn. (drewnia­
na) podstawa płaska do m agazynowania towarów,
umożliwiająca ich transport podnośnikowymi w ó z­
kami w idłow ym i i składow anie na różnych p ozio­
mach. || paletyzacja wprow adzanie palet do maga­
zynowania i transportu towarów.
- fr. palette 'łopatka; paleta; rakieta’ zdrobn. od pale, pelle 'szufla; pió­
ro wiosła; stawidło’ z łac. pala 'łopata'.
pali jeden z dialektów średnioindyjskich, używany
dziś jako język liturgiczny niniejszego, konserwa­
tywnego odłamu buddyzmu ( hinajana ) przeważają­
cego w Sri Lance, Birm ie, Tajlandii i Kambodży.
- sanskr.pali 'szereg, linia, cykl; cykl świętych tekstów buddyjskich’.
paliatyw (pół)środek przynoszący ulgę, ale nie usuwa­
jący przyczyn (choroby; kłopotów, trudnej sytuacji).
- późniąc, palliatus 'okryty (greckim płaszczem)’ odpallium, zob. pa­
liusz.
palilogia zob. anadiploza.
PA LIM -, P A L IN - w złożeniach: znowu, powtórnie,
odwrotnie. || palimpset staroż. a. śrdw. rękopis pi­
sany na pergaminie, z którego zeskrobano a. starto
poprzedni tekst. || palindrom wyraz a. zdanie czy­
tające się jednakowo w sposób zw yk ły i wspak, np.
Oko w oko; Upał u pułapu; Łoi nas anioł; Metraż
Ada bada żartem; Kobyła ma mały bok (por. ana­
gram). || palingeneza bioł. w ystępow anie w ciągu
indywidualnego rozwoju organizmu cech zaniklých
już w procesie ew olucji danej grupy; relig.filoz. re­
inkarnacja. || palinodia w iersz, w którym autor od­
wołuje w ypow iadane o kim ś ujemne sądy, chwali to,
co poprzednio ganił.
- gr. pálin 'w tył; przeciw, odwrotnie; znowu, jeszcze raz’;palimpsěstos
'znowu zeskrobany’ od psái 'trzeć; drapać’; palindromos 'biegną­
cy z powrotem’; zob. -drom; -gen-; palinóidla 'odwołanie'; -didia od
aeidein, zob. oda.
palinologia dział botaniki, zajmujący się badaniem
ziam , pyłku i zarodników roślin (także kopalnych).
- gr. palýnein 'posypywać; zraszać’ od pále 'mąka; pył’; zob. -log;
log-.
Palinurus sternik, pilot (statku).
- od imienia sternika statku Eneasza (w Eneidzie Wergiliusza), pierw­
szego Trojańczyka zabitego w Italii: zmorzony snem przy steize wpadł
do morza u wybrzeży Lukanii, a gdy dopłynął do brzegu, zabili go kra­
jowcy.
palisander, jacaraná dalbergia, cabiuna, brazylijskie
drzewo różane, bot. różne gatunki drzew tropikal­
nych Ameryki Łac. (także A zji Płd. i Madagaskaru),
z których otrzymuje się cenne drewno do wyrobu
m ebli art., instrumentów m uz., na okleiny itd.
- fr.palis(s)andre 'jw.'pochodź, indiań. (Gujana).
paliusz K ość. rz.kat. biała w ełniana taśma z w yszy­
tymi sześciom a krzyżami, noszona jako naszyjnik
paliusz
na ornacie przez papieża, patriarchów, prymasów,
metropolitów i niektórych biskupów; oznaka w y ż­
szej w ładzy kościelnej.
- ła c .pallium 'płaszcz gr.; kołdra’; por. paliatyw.
palla łac., staroż. duży, prostokątny kawał materiału
w ełnianego, w który kobiety rz. ow ijały się i drapo-
wały, tworząc bogato pofałdowaną szatę wierzchnią
(niekiedy osłaniając nią także głow ę); pala, palka
Kość. rz.kat. płócienna, sztywna, kwadratowa przy­
krywka do kielicha, używana w e mszy.
pallad chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal z grupy pla­
tynowców. || palladium chem. pallad; przest. przen.
św iętość, talizman chroniący od złego.
- łac. Palladium z gr. Palládion 'posąg sakralny Pallas Ateny w zbroi
(jako opiekunki miasta), od którego nienaruszalności zależeć miało bez­
pieczeństwo miasta’ od Pallas (Athéně); Tabl. 30.
Palladiański styl architektury styl humanistyczny,
klasycznie monumentalny, konstrukcyjnie logiczny
i funkcjonalny, wzorowany na antycznych porząd­
kach archit., ale z modyfikacjami.
- od nazwiska twórcy stylu, wł. architekta i teoretyka archit., Anadrea
Palladia (właśc. Andrea di Piętro, 1508-80).
palladium zob. pallad.
palme ď or fi., ’złota palma’, nagroda film owa przy­
znawana dorocznie na festiwalu film ow ym w Can­
nes (płd. Francja).
palmeta prastary ornament złożony z rozchodzących
się promieniście stylizowanych płatków, przypomina­
jący kielich kwiatu (lotosu, wiciokrzewu itd.).
- fr. palmette ’jw.’ od palme 'gałązka palmowa; piędź’ z łac. palma
'dłoń; daktyl; palma; gałąź palmy’.
Palmira Północy - (w XVIII i X IX w.) Petersburg.
- Palmira (Palmyra) staroż. miasto w oazie na Pustyni Syryjskiej, sław­
ne z monumentalnych budowli, zburzone w 744 r. przez Arabów.
palmtop inf. komputer o bardzo m ałych rozmiarach,
m ieszczący się na dłoni; por. komputer, notebook,
laptop.
palotyn członek zgromadzenia apostolstwa kat. (łac.
Societas Apostolatus Catholici, skr. S.A.C.), zał.
w 1835 r. w e W łoszech przez W incentego Pallotti
(1795-1850).
palpacja med. wym acywanie palcami (np. dla zba­
dania tętna pacjenta). || palpitacja przest. zbyt szyb­
kie a. m ocne kołatanie (serca).
- łac. palpitatio 'szybkie poruszanie’ od palpitare 'szybko ruszać się;
drgać, dygotać; kołatać’ odpalpare 'głaskać, muskać; macać’; skądpal-
patio 'głaskanie; muskanie’.
paludament teatr, udrapowana materia nad sceną,
tworząca jej sklepienie, sufit.
- łac. paludamentum 'płaszcz rz. ze sztuki materii spiętej na jednym ra­
mieniu, noszony przez cesarzy (purpurowy) i dowódców wojsk, (bia­
ły)’; „płaszcz szkarłatny” z Biblii (Ew. wg Mat., 27,28); por. chlamida.
pamfil dccwn. walet trefl (dupek żołędny); dama w kar­
tach (w mariaszu - atutowa); rodzaj gry w karty.
- fr. pamphile 'dawna gra w karty’ z (?) gr. pámphilos 'ulubiony przez
wszystkich’; zob. pan-; -fil(o)-1; por. pamflet.
pamflecista autor pamfletów. || pamflet utwór
(wiersz, artykuł itp.) złośliw ie satyryczny, ostry, szy­
420 panda
derczy, demaskujący osobę a. zjawisko życia społ.
czy polit.
- ang. joamphlet 'broszura; krótka rozprawa, studium najakiś temat, wy­
dane jako oddzielna publikacja; kontrowersyjna rozprawa, esej w jakiejś
kwestii relig. a. polit.’ od popularnego łac. poematu miłosnego z XII w.
pt. Pamphilus (seu D e Amore) 'Pamfil (czyli o miłości)’; zob. pamfil.
pampa(sy) rozległa, zazw. porośnięta trawą równi­
na, step Ameryki Płd.; preria. || pampero silny, zim­
ny wiatr zachodni, a. płd.-zach., wiejący od Andów
przez pampy.
- amer.hiszp. pampero dosl 'stepowy' od pampa 'step’ z jęz. keczua
i ajmara ’ równina’.
panhindi, liść pieprzu betelowego; używka betelo­
wa do żucia.
PAN- w złożeniach: wszech-; powszechny; wszy­
stek; całkowicie; wszystkie elementy, jednostki
określonej grupy; ogólny, pełny. || panaceum środek
uniwersalny, przeciw wszystkim chorobom.
- gr. pan 'wszystko' r.nij. od pas 'wszystek; każdy’; por. pant-; łac.
panacea l.poj. r.ż. Tek uniwersalny’ z gr. pandkeia 'jp'; -akeia od
akeisthai 'leczyć'.
panache [wym. panąsz] zuchowatość, buńczucz-
ność, werwa junacka; świetność, okazałość, splen­
dor, blask, wystawność.
- fr. 'pióropusz; jw.’ z wł. pennaccio 'pióropusz, kita’ z późn.łac. pin-
naculum, zob. pinakiel.
panama lekki kapelusz z ręcznie plecionych nie bar­
wionych włókien młodych liści palm śr. i płd.amer.
(a. jego fabryczna imitacja); tkanina o osnowie ba­
wełnianej i wątku wełnianym naśladująca plecionkę
kapeluszy panama; przest. afera finansowa na skalę
międzynarodową (jak przy budowie Kanału Panam-
skiego w 1888 r.).
- od nazwy kraju w Ameryce Sr.
Panatenaje staroż. prastare ateńskie święto lud. ku
czci Ateny (zob. palla). || panchromatyczny fot.
(materiał barwoczuły) wrażliwy na wszystkie barwy
widzialne, o obniżonej czułości na zieleń; por. orto­
chromatyczny.
- zob. pan-; panathenaia l.mn. 'Panatenaje’ z athěnaíos 'ateński’; zob.
chromatyczna (gama).
panchreston wyjaśnienie skonstruowane tak, aby
służyć równie dobrze we wszelkich możliwych
przypadkach, aby pasować do każdej sytuacji; wyja­
śnienie uniwersalne, dobre na wszystkie okazje.
- gr. 'dobry na wszystko’; zob. pan-; chrestós zob. chrestomatia.
panchromatyczny zob. Panatenaje.
Pan czaj at Narodowy nepali, parlament Nepalu.
Panczen Lama, Panczen Rinpocze, Taszi Lama, ty­
tuł najwyższego po Dalaj Lamie lamaickiego dostoj­
nika duchownego w Tybecie, uważanego za wciele­
nie Buddy Amitabhy.
- tybet, panchen z chiń. pekiń. pan cz ’an; zob. lama 4.
panda drapieżny ssak himalajski z rodziny szo­
pów, o długim ogonie, pokryty długowłosym futrem
brązowym, z białymi i czarnymi cętkami na pysku
i uszach: (p. olbrzymi) duży ssak tybetański, przy­
pominający niedźwiedzia, ale spokrewniony z szo-
 panda
parni, o czarnym brzuchu i białym grzbiecie, o czar­
nych plamach w okół oczu i czarnych uszach.
- fr. z miejscowej nazwy nepalskiej.
pandan bot. pochutnik (drzewo, pnący się krzew),
-n .łac. Pandanus ’jw.’ z malaj.pandan ’jw.’
pandekty, pandekta zob. digesta. || pandemia epi­
demia obejmująca w ielki obszar, np. cały kraj, kon­
tynent. || pandemonium piekło; kompletne zam ie­
szanie, chaos, anarchia, sądny dzień, istny koniec
świata; ogłuszający zgiełk, tumult; nazwa stolicy
Szatana w poem acie Raj utracony , 1, Johna Miltona.
|| Pąndemos gr., pospolita, wspólna, wulgarna, nale­
żąca do wszystkich; jeden z przydom ków Afrodyty
(Tabl. 30), jako opiekunki kobiet upadłych; nierząd­
nica (por. Vulgivaga, Wenera).
- zob. pan-; późn.łac. Pandectes 'digesta w 50 księgach rz. prawa cy­
wilnego zebrane w VI w. za Justyniana’ z łac. 'księga zawierająca
wszystko’ od gr. pandéktěs 'wszechobejmujący' z déktěs 'otrzymu­
jący; żebrak’ od déchesthai 'otrzymywać'; gr.pandśmia 'cały lud’ od
pándémos 'powszechny; należący do całego ludu’; zob. demos; n.łac.
Pandaemonium 'stolica piekieł w Raju utraconym (1667 r.) Miltona’;
zob. demon.
pandit w Indiach - człow iek mądry a. uczony (czę­
sto jako tytuł honorowy przed imieniem); bram iński
znawca sanskrytu, hind. religii i prawa; nauczyciel.
- hindi z sanskr. pandita.
Pandory puszka - coś, co w yw ołuje m nóstw o nie­
przewidzianych trudności; źródło nie kończących
się smutków, kłopotów, nieszczęść.
- gr. Pandora 'mit. gr. pierwsza kobieta na ziemi; otrzymawszy od bo­
gów w posagu puszkę, której nie wolno było otwierać, trawiona cieka­
wością, namówiła męża Epimeteusza do otwarcia (wbrew radom brata
jego, Prometeusza) puszki, skąd wydostały się zamknięte w niej nie­
szczęścia i choroby ludzkości’; zob. pan-; gr. dóron 'dar'.
pandura, pandora muz. rodzaj staroż. lutni o ma­
łym , w ypukłym korpusie rezonansowym i trzech
strunach szarpanych plektronem.
- wł. 'jw. ’ z późniąc., z gr. pandoúra.
pandurzy do XIX w. służba bezpieczeństw a urzę­
dów gm innych w Chorwacji, Serbii i Sławonii;
w XVIII w. na W ęgrzech i w Austrii oddziały niere­
gularnej piechoty.
- węg. pandúr 1.poj. z serb. pándůr 'zbrojny sługa magnata’.
panegiryk utwór pochwalny, (przesadnie, pochleb-
czo) w ysław iający osoby a. wydarzenia.
- gr. panegyrikós 'uroczysty' odpanégyris 'święto, zebranie lud.’; zob.
pan-; ágyris, agorá, zob. agora.
panel grupa trzech a. więcej specjalistów z różnych
dziedzin, prowadząca dyskusję publiczną (zazw.
w RTV) na jakiś temat (polit., ekon., społ. itp.), aby
obudzić zainteresowanie tematem i przedstawić róż­
ne punkty w idzenia (por. brains trust); dyskusja, de­
bata w RTV.
- ang. ’przest. kawałek pergaminu; lista sędziów przysięgłych; jury; j w. ’
z (?) łac. pannulus zdrobn. od pannus 'sukno; łachman; wstążka’; por.
panneau.
panem et circenses łac., chleba i igrzysk; por. feste,
farina e forza.
- w tym, już uprzednio powszechnie znanym haśle, streszcza Juwena-
lis (10, 81) żądania ludu rz. (czasów cesarskich), który przecież niegdyś
współrządził państwem.
421 panoplia
panenteizm pogląd relig.-filoz., wg którego wszech­
świat jest częścią Boga, tzn., że Bóg, będąc więk­
szym od wszechświata (a nie identycznym z nim,
jak twierdzi panteizm), zawiera go w sobie.
- zob. pan-; -en-; teizm.
Pangloss nieuleczalny, obłędny optymista, którego
optymizm przynosi nie kończące się nieszczęścia.
- postać z powieści Woltera K andyd (1759 r.); satyra na optymizm
Leibniza i maksymę; „wszystko dzieje się najlepiej na tym najlep­
szym z możebnych światów”; por. pan-; glosa.
panichida prawosławne nabożeństwo żałobne.
-ro s. z gr.pannychis '(uroczystość) całonocna (zwł. ku czciDemetiy)’;
zob. pan-; nyks 'noc'.
paniczny pełen (a. powstały na skutek) paniki; sze­
rzący panikę. || panika nagły, niepohamowany, czę­
sto nieuzasadniony strach, przerażenie, popłoch
(zazw. ogarniający większą liczbę ludzi).
- gr. panikós 'paniczny' od Pan 'mit. gr. syn Hermesa i nimfy rzecznej,
opiekuńczy bożek pasterzy i trzód w górach i lasach, którego przeraźli­
wy głos w ciszy leśnej (gdy ścigał nimfy) budził trwogę’.
panier [wym. panie] rogówka, XVIII-wieczna me­
toda poszerzania sukien damskich w kształcie spód­
nicy rozpiętej na kilku (od 2 do 8) kręgach fiszbi­
nowych.
- fr. 'koszfyk); spódnica na fiszbinach (w kształcie koszyka), krynolina’
od łac. panarium 'koszyk na chleb’ z panis, zob. kompan.
panierowanie obtaczanie (mięsa, ryby) w jajku
i tartej bułce przed smażeniem. || panierować.
- nm. panieren 'panierować' z fr. paner ’jp.’ od łac. panis, zob.
kompan.
panika zob. paniczny.
panis bene merentium łac., chleb dobrze zasłużo­
nych; majątki ziemskie, starostwa itp., nadawane
w dawnej Polsce za zasługi publiczne.
pankha hindi, wielki, kołyszący się wachlarz poru­
szany przez pociąganie za sznur; wszelkie urządze­
nie wentylacyjne, system wentylacji (ang. punkah).
pankration w staroż. Grecji - połączenie zapasów
z boksem, gdzie wszystkie chwyty były dozwolone;
por. catch as catch can.
- gr. 'jw.'; zob. pan-; kratos, zob. -kracja.
panneau (l.mn. panneaux) [wym. pano] dekoracyj­
nie obramowana płaszczyzna (ścienna) wypełnio­
na malowidłem a. płaskorzeźbą (XVII-XVIII w.);
płaszczyzna dekoracyjna służąca za tło do czegoś;
por. boazeria.
- fr. 'płaszczyzna dzieła archit., mebla, ujęta w ramę, ozdobiona gzym­
sami; tafla; pole (tablicy); kwatera (witrażu)’ z lud. łac. pannellus 'ka­
wał tkaniny’ od łac. pannus, zob. panel.
pannę d’initiative fr., dosł. 'zator z powodu (nad­
miaru) inicjatywy’, strajk polegający na nadgorli­
wym trzymaniu się litery prawa i przepisów w spo­
sób uniemożliwiający sprawne funkcjonowanie,
stosowany niekiedy przez kontrolerów nawigacji
powietrznej i celników.
panoplia piast, motyw dekoracyjny złożony z ele­
mentów uzbrojenia (hełmy, lance, tarcze, miecze)
i trofeów wojennych (chorągwie, buńczuki).
panoplia______________________________________ 422
- gr. 'kompletny rynsztunek ciężkozbrojnego żołnierza gr. (hoplity)’;
zob. pan-; hóplon, zob. hoplita.
panopticum (w y m ... .kum] wystawa, m uzeum osob­
liw ości (np. anormalnych okazów anatomicznych);
gabinet figur w oskow ych.
- n.łac.; zob. pan-; opto-.
panorama szeroki, rozległy w idok (z wysoka); duże
m alowidło (zazw. batalistyczne) rozpięte na wewn.
ścianie okrągłego, z góry ośw ietlonego budynku,
dające otoczonemu przez nie w id zow i złudzenie
rzeczyw istości; budynek (rotunda) m ieszczący takie
malowidło; ujęcie film owe a. tv dokonane obraca­
jącą się kamerą (por. travelling); przest. urządzenie
do oglądania przez powiększające szkła przesuwają­
cych się obrazów. || panoramiczny dający wrażenie
panoramy; szeroki, rozległy; film. w yśw ietlany na
szerokim (wklęsłym , półokrągłym) ekranie, po raz
pierwszy system em Cinerama (równoczesna projek­
cja z trzech taśm film owych) w yśw ietlon y w 1952 r.
w USA ; por. cyklorama; Todd-AO.
- zob. pan-; hórama gr. 'wzrok; widok; zjawisko’ od horan 'widzieć'.
pansławizm ruch kulturalno-polit. powstały w C ze­
chach na pocz. X IX w., dążący do w yzw olenia, a na­
stępnie zjednoczenia polit., gosp. i kult. Słow ian
(później w yzyskiw any polit. przez carat).
- zob. pan-; slawistyka.
P A N T (A )-, PA NT O - w złożeniach: zob. pan-.
- gr. pant{ó)- 'wszech-' od pas dpn. pantós 'wszystek; każdy’;
por. pan-.
pantagruelizm rubaszny, ekstrawagancki, cyn icz­
ny humor, w ypływający z żyw iołow ej, renesanso­
wej radości życia.
- od imienia Pantagmela (zob. panta-; arab. gruel 'spragniony'), głów­
nej postaci dzieła Rabelais’go (począwszy od ks. 2 pt. Pantagruel, król
spragnionych, 1532 r.); por. Gargantua.
Pantalone wenecka postać bufona w łoskiej com m e-
dia delfarte: chudy, stary, kochliw y ramol w okula­
rach, noszący ciżm y i obcisłe spodnie (trykoty). ||
pantalony żart. spodnie.
- wł. Pantal(e)one 'postać sceniczna nosząca długie spodnie’ od San
Pantaleone 'lekarz z IV w., patron lekarzy, dawn. często utożsamiany
z Wenecją i Wenecjanami; (dosł. zupełny, istny lew, tj. wyjątkowo od­
ważny)’; zob. panta-; leone 'lew' z łac. leo 'jp.'
panta rhei gr., wszystko płynie; w szystko na św ię­
cie jest zmienne, płynne, nietrwałe.
- przypisywane Heraklitowi.
pantarka zool. perlica, perliczka.
- fr. pintade 'jw.' z port. pintada 'plamista' odpintar 'malować'.
panteizm pogląd filoz. głoszący, że B ogiem jest
w szechśw iat pojęty jako całość; ubóstw ienie (sił
i praw) natury (por. teizm); kult b ogów rozmaitych
wyznań, ludów, miast. || panteon budowla m ieszczą­
ca zw łoki a. pomniki w ielkich, sław nych ludzi jakie­
goś narodu; przen. ogół najwybitniejszych przedsta­
w icieli narodu a. jakiejś dziedziny sztuki lub nauki;
ogół (głów nych) bogów jakiejś religii a. narodu.
- zob. pan-; teizm; gr. pdntheion '(świątynia poświęcona) wszystkim
bogom’; theion r.nij. od theios 'boski’ z theós, zob. -teo-.
pantizokracja utopijne społeczeństw o, w którym
w szyscy rządzą po równo.
papąbili
- zob. pant(a)-; -izo-; -kracja.
pantograf przyrząd kreślarski do powiększania a.
zmniejszania rysunków; nożycowy odbierak prądu
na tramwajach i lokomotywach elektr., ślizgający
się po przewodach sieci trakcyjnej.
- zob. panto-; -graf-.
pantokrator piast, wyobrażenie Chrystusa jako
władcy wszechświata, tronującego na potrójnej tę­
czy (zazw. z otwartą Biblią w ręku).
- gr. pantokrator 'wszechmocny pan (świata)’; zob. pant(o)-; krátdr
'władca' z kratein 'władać' od kratós, zob. -kracja.
pantomima minodram, pokrewne baletowi przed­
stawienie sceniczne, którego treść wyrażają aktorzy
za pomocą gry twarzy i gestów.
- zob. pant-; mim.
pantotenowy kwas witamina z grupy B, rozpo­
wszechniona w całym świecie ożywionym.
- gr.pántothen 'z każdej strony’; zob. pant(a)-.
panty poroże jeleni wsch.azjatyckich, jeszcze nie
stwardniałe, używane od dawna przez medycynę
wsch., zwł. chińską, do wyrobu leków wzmacniają­
cych, tonizujących, afrodyzjaków.
- ros. 'jw.' z mandżurskiego fantu 'jw.', z nanajskiego puntu 'jw.'
Panurga owce zob. les moutons de Panurge.
Panzerfaust [wym. pąncer...] pięść pancerna - ręcz­
na bezodrzutowa broń przeciwpancerna, strzelająca
pociskami rakietowymi, używana przez Niemców
w 2. wojnie świat.; por. bazooka.
-n m . 'jw.'; Panzer 'pancerz; zbroja’ z lac. pantex 'kałdun'; nm. Faust
'pięść'.
panzoocja, panzootia epidemia, choroba zakaźna
zwierząt obejmująca wielki obszar, np. kraj, konty­
nent.
- zob. pan-; zoo-.
pańca-śila sanskr. ’pięć nakazów moralnych’, w bud­
dyzmie tradycyjna lista nakazów moralnych obo­
wiązująca osoby świeckie, zabraniająca zabójstwa,
kradzieży, nieobyczajnych stosunków płciowych,
kłamstwa i picia napojów odurzających. Dla nowi­
cjuszy zakonnych i laickich wyznawców surowsze­
go reżymu istnieje 5 dodatkowych nakazów: nie ja­
dać po południu, nie brać udziału w zabawach, nie
używać girland, perfum i maści, nie spoczywać na
miękkich łożach i fotelach, nie przyjmować (dla sie­
bie) srebra ani złota (razem jest to daśa-śila 'dziesięć
nakazów moralnych’). W 1954 r. premier Indii Jawa-
harlal Nehru i premier ChRL Zhou Enlai przyjęli Pięć
Zasad (Pańca Siła) polityki międzynarodowej od­
wołujących się w nazwie i w duchu do tradycji bud­
dyjskiej: niemieszanie się w sprawy wewn. innych
państw, wzajemny szacunek dla integralności teryto­
rialnej i suwerenności, nieagresja, wzajemna pomoc
i pokojowe współistnienie. W rok później zasady te
przyjęli uczestnicy konferencji w Bandungu.
papąbili kardynałowie wchodzący w rachubę jako
kandydaci na papieża; rozszerz, ewentualni kandy­
daci na jakieś stanowisko.
- wł. l.mn. od papabile 'kandydat jw.’ od papa, zob. papista.
 papacha
papacha ros., (kaukaska, dońska, mandżurska itd.)
wysoka czapka futrzana.
papagajo gwałtowny wiatr płn., nieraz o charak­
terze tornada, wiejący wzdłuż wybrzeża Pacyfiku
Ameryki Środkowej, zwł. w zatoce Papagayo.
-h isz p .papagayo 'papuga’.
papagąllo (l.mn. papagąlli) we Włoszech: żart. chu­
ligan natrętnie, natarczywie zaczepiający kobiety.
- wł. 'jaskrawo ubarwiona amer. ryba morska; jw.’ z hiszp. papagayo
'papuga'.
papaja, popo karika, melonowiec, boi. drzewo tro­
pikalne pochodzenia amer., o dużych, podłużnych,
melonowatych owocach pokrytych grubą, żółtą
skórką.
- hiszp. papaya 'jw. ’ pochodź, indiań.
papamobile samochód z obronnym nadwoziem
w postaci pudła ze szkła kuloodpornego; samocho­
dy takie służyły do lokalnych przejazdów papieża
Jana Pawła II w czasie jego podróży.
- w Ł papa 'papież'; (autó)mobile 'samochód'.
paparazzo wł., [wym. ...ącco] zawodowy fotograf
skandali; fotoreporter sensacji; fotograf-chuligan.
papatacz rodzaj ciast(k)a drożdżowego z rodzynka­
mi i cynamonem.
- wł. pappataci 'jedzący milczkiem; mustyk’;pappare 'jeść'; -taci od
tacere 'milczeć'.
papaweryna alkaloid izochinolinowy występujący
w opium, otrzymywany też syntetycznie, stosowany
w medycynie jako środek przeciwskurczowy.
- n.łac. papaverinum od łac.papaver 'mak'.
paperback ang., [wym. pęjperbak] książka tania,
wydana estetycznie w miękkiej okładce; por. pocket
book. || papeteria materiały piśmienne; komplet ko­
pert i papierów listowych do korespondencji prywat­
nej; przest. sklep z materiałami piśmiennymi. || Pa-
pierfetzen nm., świstek papieru; zob. scrap o f paper.
|| papier-mache fr., [wym. papję maszę] plastyczna,
twardniejąca po wyschnięciu masa papierowa z do­
datkiem kleju, gipsu itp., używana do różnych wyro­
bów (np. zabawek).
- ang. paperback 'jw.'; paper 'papier' i fr. papeterie 'papiernia; han­
del papierem; sklep z materiałami piśmiennymi; papiernictwo; pudeł­
ko z przyborami do korespondencji’ (odpapier 'papier') z łac. papyrus,
zob. papirus; ang. back 'grzbiet'; nm. Fetzen ’gałgan(ek), łachman’; fr.
mache p.p. od macher 'żuć' z późniąc, masticare 'jp.' od gr. mastichan
'zgrzytać zębami’; por. mastyks.
papilarne linie - wzniesione listewki skórne two­
rzące swoiste wzory na dolnych (wewnętrznych) po­
wierzchniach dłoni, stóp; zob. daktyloskopia.
- fr. papillaire 'brodawkowy' odpapille 'brodawka' z łac. papilla 'bro­
dawka piersiowa’.
papillon fr. ’motyl’; miniaturowy piesek eleganckie­
go świata, faworyt pani de Pompadour i królowej fr.
Marii Antoniny, pojawiający się na wielu obrazach
dawnych mistrzów pędzla; nazwa papillon nadana
została pod koniec XIX w., gdy weszła w modę od­
miana o wielkich, sterczących uszach przypominają­
cych skrzydła motyla (poprzednia nazwa: karłowaty
spaniel); inna odmiana ma uszy zwisające. || papil-
423 parabola
lons noirs fr., dosł. ’czarne m o ty le’; czarne, mrocz­
ne, ponure m yśli, rozm yślania, m edytacje, dumania.
papirologia nauka zajmująca się badaniem i odczy­
tywaniem rękopisów (zw ł. egipskich, na papirusie).
|| papirus używ any w starożytności materiał pisarski
otrzymywany z rdzenia cibory papierowej, sklejany
w długie pasy, przechow yw any w zw ojach (ów cze­
snej formie książki).
- łac. papyrus 'papirus' z gr. papyros 'jp.'; por. paperback.
papista gorliw y zw olennik (poczynań polit.) papie­
ża; dawn., iron. (u protestantów:) katolik; por. plus
catholique que le papę. || papizm władza (system
rządów) papieża; dawn., iron. (u protestantów;) ka­
tolicyzm .
- fr.papiste ’papist(k)a’ i popišme 'papizm' od papę 'papież' z późniąc.
papa 'ojciec; biskup; papież’ od gr. páp(p)as 'ojciec; papa’; por. pop.
pappataci [wym. ...ączi] gorączka med. krótkotrwa­
ła wirusowa choroba zakaźna przenoszona przez
ukąszenie komara Phlebotomus papatasii.
- wł. dosł. 'jedzący milczkiem; komar; jw.’; pappa- od pappare 'jeść'
z łac. 'jp.' odpop(p)a 'pożywienie'; -taci od tacito p.p. od tacere 'mil­
czeć'z łac. tacere 'jp.'
Pappenheimer zob. ich kenne m eine...
papusze, kluczki, w iązki w ysuszon ych liści tytonio­
wych.
- rumuó. papuga 'wiązka'.
Päques fr., W ielkanoc, Święto Zmartwychwstania
(wł. Pasqua, ang. Easter, nm. Ostem ); por. Pascha.
par członek bryt. Izby Lordów (ang. peer o f the re-
alm); hist. tytuł W ielkiego Wasala króla fr. i niektó­
rych panów lennych; członek fr. Izby Wyższej w la­
tach 1 8 1 5 -1848 (fr. pair).
- łac. p a r 'równy'; por. komparatystyka; nonparel; parytet.
P A R (A )- w złożeniach: przy; obok; poza (czym);
mimo; równoległy; dodatkowy, podrzędny; paso­
żytniczy; niedorozwinięty; wadliwy; nienormalny;
prawie, niemal; bardzo przypom inający (zwł. w na­
zw ach chorób).
- gr.pará 'poza (czym); (tuż) obok; mimo’.
parabaza dygresja w utworze dramatycznym,
w której autor sztuki zwraca się (np. w didaskaliach)
do czytelnika a. (np. ustami którejś z postaci sce­
nicznych) do widowni.
- gr. parábasis 'w komedii staroattyckiej wypowiedź koryfeusza i chó­
ru nie wiążąca się z akcją sztuki, skierowana do słuchaczy’, od para-
bainein 'wystąpić naprzód’; zob. para-; bainein zob. bima.
parabellum rodzaj pistoletu sam oczynnego, zazw.
8-strzałowego.
- nm. nazwa handl., zob. si vis pacem...
parabola mat. krzywa stożkow a płaska nie zamknię­
ta, m iejsce geom etryczne punktów, których odle­
głość od danego punktu (ogniska) i od danej prostej
(kierownicy) są sobie równe; lit. przypowieść, ale­
goria moralno-dydaktyczna; porównanie. || parabo-
loida obrotowa - mat. powierzchnia powstała przez
obrót paraboli dokoła jej osi symetrii.
- gr. paraboli 'zestawienie; porównanie; alegoria’; zob. para-; boli
'rzut' od bállein, zob. balista; -oid(a): por. palawer; parlament; parol.
parachronizm
parachronizm anachronizm polegający na opatrze­
niu jakiegoś wydarzenia datą późniejszą od prawdzi­
wej; zob. antydatowanie; prochronizm.
- zob. par(a); -chron(o)-.
Paradebauer w pow ieści, sztuce, w e władzach,
w prezydium zebrania itd. - chłop (rolnik) od para­
dy, na pokaz, wprowadzony dla zachowania p ozo­
rów, uniknięcia pretensji, zadośćuczynienia formie.
- nm. ’jw.’; Paradę 'parada’; Bauer 'chłop'.
paradentoza med. przyzębica, zanik pokrytej dzią­
słem kości wyrostka zębodołow ego obejmującej
ząb, wskutek czego zęby rozluźniają się i wypadają.
- n.łac.paradentosis 'jw.'; zob. par(a)-; -dent-.
(Les) Paradis artificiels fr., Sztuczne raje (tj. działa­
nie haszyszu i opium).
- ogólny tytuł dzieła (1860 r.; złożonego pierw, z 2, potem z 3 części)
Baudelaire’a.
Paradise Lost ang., Raj utracony.
- poemat epicki w 12 księgach (1667 r.) Johna Miltona.
paradoks podane w błyskotliwej oryginalnej formie
twierdzenie a. rozumowanie sprzeczne (czasem tyl­
ko pozornie) z tym, co jest ogólnie uznane za praw­
dę; rozumowanie, w którym (pozornie) poprawne
założenia (i wnioskowanie) prowadzą do sprzeczno­
ści i fałszu; por. aporia. || paradoksalny sen - okres
snu trwający ok. 10 min, występujący w ciągu jednej
nocy ok. 5 razy, kiedy pojawiają się marzenia senne,
a w ciele śpiącego następują w idoczne zmiany, m.in.
szybkie ruchy gałek ocznych, utrata reakcji na bodź­
ce i wzm ożona aktywność mózgu; por. ortodoksalny
sen. || paradoksografowie staroż. greccy kompila­
torzy osobliw ości przyrodniczych i anegdotycznych
oraz zjawisk uważanych za cuda.
- gr. paradaksos 'nieoczekiwany; nieprawdopodobny; zadziwiający’;
zob. para-; (hetero)doks(ja); -graf-.
paradygmat językozn. wzorzec deklinacyjny a. ko-
niugacyjny; zespół form odmiany jakiegoś wyrazu,
paradygmatyczny; por. syntagmatyczny.
- późn.łac. paradigma dpn. paradigmatis 'przykład, wzór’ z gr. para-
deigma 'jp.' od paradeibiynai 'zestawiać; porównywać’; zob. para-;
deiknynai 'pokazywać'.
paradyz przest. w teatrze - najwyższa kondygnacja
z najtańszymi miejscami, Jask ółk a”; galeria.
-fr . paradis 'raj; paradyz; galeria’ z gr. paradeisos 'ogród, park; sad;
zwierzyniec; raj’; pochodź, iraó.
parafa inicjały, skrót podpisu. || parafować stawiać
parafę, aby stwierdzić zgodność kopii z oryginałem
a. aby wstępnie, doraźnie, prowizorycznie zatwier­
dzić projekt, akt urzędowy, um ow ę (międzynaro­
dową) itp.; zabezpieczać księgi, akta itp. przez nu­
merację kart i połączenie p ieczęcią lakow ą końców
przeciągniętego przez karty sznura.
- fr. parapher 'parafować' odpara(gra)phe '(paragraf); parafa’ z gy.pa-
ragraphos, zob. paragraf.
parafernalia rzeczy osobiste; przynależności; akce­
soria, wyposażenie; down. majątek osobisty mężatki.
- śrdw.łac.paraphemalia (bona) 'jw. down.’ z l.m. r.nij. odparapher-
nalis 'należący do żony’ od gr. paraphema 'własność żony wniesiona
poza posagiem’; zob. par(a);phernś 'wiano, posag’.
parafować zob. parafa.
424 paralogizm
parafraza lit. przeróbka, modyfikacja tekstu, ustę­
pu, dzieła, oddająca jego treść, sens w innej formie,
zazw. rozwiniętej, jaśniejszej; muz. utwór instru­
mentalny, będący swobodną transkrypcją zapoży­
czonego tematu a. utworu muz.; wiązanka popular­
nych melodii oper(etk)owych, potpourii.
- gr. pamphrasis 'omówienie; opowiadanie’; zob. par(a)-; fraza.
paragon 1. kwit z bloczka kasowego jako dowód
zapłaty za kupiony towar. 2. dawn. współzawodnic­
two, emulacja; porównanie z kim.
- 1. nm. nazwa handl., z 2. wł. paragone 'kamień probierczy; pró­
ba’ od gr. parakonán 'trzeć; ostrzyć na kamieniu’; zob. par(a)-; akorn
'osełka'.
paragraf znak § stawiany wraz z kolejnym nume­
rem na początku ustępu tekstu; (tak oznaczony)
ustęp artykułu ustawy, tekstu statutu, umowy, pod­
ręcznika, instrukcji itp.
- gr. parágraphos '(znak) dopisany obok; linia zaznaczająca zmianę
osoby w tekście dialogu’; zob. para-; -graf-.
paragram kalambur powstały przez zmianę litery
(zwł. początkowej) w wyrazie.
- gr. (skonana) para grámma '(żart) przez literę’; zob. para-; -gram-.
paraklet rzecznik, obrońca, pocieszycie!; teol.kat.
Duch Sw., Chrystus.
-gr. Paráklětos 'obrońca; pocieszyciel; pomocnik’ odparakalein 'przy­
woływać; napominać; pocieszać’; zob. para-; kałein 'wołać'; por. Biblia
(Ew. wg Jana, 14,26).
paralaksa astr kąt, pod jakim widoczny jest z cen­
trum ciała niebieskiego promień Ziemi (p. dobowa,
dzienna) a. promień orbity Ziemi (p. roczna)/ fiz.
błąd w odczytywaniu wskazań przyrządów, wynika­
jący z nieodpowiedniego ustawienia oka względem
podziałki;/of. niezgodność, niepokrywanie się obra­
zu widzianego w celowniku z obrazem fotograficz­
nym. II paralaktyczny.
- gr. parállaksis 'zmiana; odchylenie’ od parallóssein 'odchylać się’;
zob. par(a)-; allóssein 'zmieniać' z állos, zob. alopatia; por. parsek.
paralela porównanie; zestawienie (cech podobnych,
analogicznych). || paralelizm równoległość; współ­
rzędność; jednoczesność; ekon. (p. walutowy) wy­
stępowanie w jednym kraju dwóch walut a. monet
złotych i srebrnych; teoria filoz., wg której zjawiska
psych, i fiz. występują obok siebie, nie pozostając
jednak z sobą w związku przyczynowym (por. du­
alizm). II paralelný równoległy; równoczesny; rów­
norzędny; analogiczny.
- gr. paralMismós 'zestawienie, porównanie’ od parállelos 'równole­
gły'; zob. para-; allSlön 'nawzajem' od állos, zob. alopatia.
paralipomena rzeczy pominięte, ale później doda­
ne jako suplement; późniejsze dodatki do jakiegoś
tekstu. II paralipsa chwyt retoryczny, polegający na
pobieżnym tylko napomknieniu o przedmiocie, ale
w sposób, który ma na niego zwrócić szczególną
uwagę; por. Understatement.
- gr. paraleipómena 'rzeczy pominięte’ i paráleipsis 'zaniedbanie; po­
minięcie; paralipsa’ odparaleipein 'zaniedbać; pominąć; przemilczeć’;
zob. para-; leipein 'pozostawić'.
paralogizm błędne rozumowanie, wnioskowa­
nie obarczone nieświadomym błędem logicznym
(w przeciwieństwie do sofizmatu, błędu świadome­
go); por. ignoratio elenchi; petitio principii.
 paralogizm
- gr. paralogismós ’jw.’ odparálogos 'niespodziewany; nierozsądny’;
zob. para-; -log; log-.
paramenty Kość. rz.kat. szaty liturgiczne (sakral­
ne); down. w szelkie sprzęty kość.
- śrdw.łac. paramenta l.mn. od paramentům 'przybór kość.; ozdoba oł­
tarza’ z parare 'zdobić’, łac. 'przygotowywać; wyposażać’; por. impe-
rativus; komprador; preparacje; reparacje; separacja.
parametry (l.m n.) fiz. w ielkości liczbow e w yzna­
czające stan układu fizycznego (np. gazu); mech.
pot. charakterystyczne w ielkości różnych urządzeń
a. procesów.
- zob. para-; -metr.
paramilitarne oddziały, organizacje mające cha­
rakter (zorganizowane na sposób) wojskowy, ale nie
w chodzące w skład wojska regularnego.
- zob. para-; militarny.
paramnezja zaburzenie pam ięci w yw ołujące złu­
dzenie przeżywania po raz wtóry aktualnych w yda­
rzeń a. sytuacji; por. déjá vu(e).
- zob. para-; por. mnem(o)-.
paramo trawiasto-krzewiasta formacja roślinna po­
rastająca płaskow yż w ysokich partii A ndów w A m e­
ryce Płd.
- hiszp. páramo 'ugór; płaskowyż stepowy; zimna okolica; jw.’
paramour [wym. paramur] kochanek a. kochanka
w związku nie usankcjonowanym żadnymi legalny­
mi czy m oralnymi normami, jakie w danym środo­
w isku obowiązują; kochanek a. kochanka osoby za­
mężnej a. żonatej.
- ang. z fr. p a r amour ’z miłości’.
paramythia lit. utwór dydaktyczny, umoralniający,
który ma nieść pocieszenie, otuchę, za pom ocą bu­
dujących przykładów.
-g r. 'perswazja; pociecha; ukojenie’; zob. para-; mythos, zob. mit.
parandża tradycyjny długi płaszcz noszony przez
kobiety z ludu w Afganistanie, Tadżykistanie i U z ­
bekistanie.
- ros. z arab.farandżija.
parang malaj., maczeta malajska; zob. maczeta.
paranoik chory, cierpiący na paranoję, chorobę psy­
chiczną, cechującą się urojeniami prześladowczymi,
manią w ielkości itp., przy zachowaniu zdolności log.
myślenia i orientacji w czasie i przestrzeni.
- gr.paranoia 'obłęd, szaleństwo’ odparánoos,paránous 'obłąkany’;
zob. para-; nous.
parantela (często w l.mn.) zw iązki pokrewieństwa,
powinow actw a, zw ł. ze znanym rodem; o g ó ł krew­
nych i powinowatych; ród.
- łac. parantela 'pokrewieństwo; pochodzenie’ odparens dpn. parentis
'ojciec a. matka; przodek; założyciel’.
parapent ang., sport, najazd na skalne urwisko zakoń­
czony skokiem na nartach i szybowaniem na lotni.
parapet pot. podokiennik; wojsk, przest. przedpier-
sie (fortu).
- wł. parapetto ’jw.; poręcz’; para- od parare 'zapobiec; odparować’
z łac. 'przygotować’; wŁpetto 'pierś’ z łac. pectus, zob. pektorał.
425_________________________________________parda
paraplegia med. porażenie obustronne, występujące
symetrycznie, zwł. w dolnej połowie ciała.
- n.łac. ’jw.’ z gr. paraplěgle 'paraliż połowy ciała’; zob. para-; zob.
-plegia.
parapsychologia metapsychologia, badanie (bez
uprzedzeń i metodami naukowymi) takich zdolności
psych, człowieka (tzw. nadzmysłowych, jak telepa­
tia, jasnowidztwo, różdżkarstwo itp.), prawdziwych
czy mniemanych, których nie wyjaśnia żadna z po­
wszechnie przyjętych hipotez.
- zob. para-; psychologia.
parasanga staroperska miara długości, mila perska.
- łac. ’jw.; 30 staj drogi’ z gr. parásangěs ’jw.; godzina drogi’, po­
chodź. irań.
parasym patyczny anat. przywspółczulny (o części
autonomicznego układu nerwowego).
- zob. para-; sympatyczny.
paraszyt w staroż. Egipcie - członek najniższej ka­
sty zajmujący się balsamowaniem zwłok.
- gr. paraschistes 'nacinający; krajacz’.
parataksa językozn. układ zdań złożonych współ­
rzędnie; por. hipotaksa.
- zob. para-; taksja.
paratyfus med. dur rzekomy.
- zob. para-; tyfus.
p a r avion [wym. parawią] pocztą lotniczą.
- fr. 'samolotem’; p a r 'przez; za (pomocą)’ z łac .p e r ’jp.’ (zob. per-);
avion, zob. awiacja.
parazytologia biol. nauka zajmująca się badaniem
pasożytów i ogólnymi zagadnieniami parazytyzmu
(pasożytnictwa); por. symbioza.
- gr. parósitos 'współbiesiadnik; pieczeniarz’; zob. para-; sitos 'zboże;
chleb; jadło’; zob. -logia.
parcelacja podział większych obszarów ziemi a. la­
sów na parcele, mniejsze części a. działki, w drodze
sprzedaży a. nadania.
- fr. parcelle 'cząstka; działka gruntu’ z łac. particula zdrobn. od pars,
zob. partia.
parcere subiectis et debellare superbos łac.,
oszczędzać poddających się i poskramiać pysznych.
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 853); tak Anchises określa synowi swemu,
Eneaszowi, przyszłą rolę ludu rzymskiego.
parcjalny cząstkowy, dotyczący jedynie części, nie
obejmujący całości; down. stronniczy, jednostronny.
- śrdw.łac. partialis z późn.łac. 'niepełny’ od łac. pars dpn. partis
'część’.
parcours [wym. parku:r] droga wyznaczona do prze­
bycia przez zawodnika na konkursie hippicznym.
- fr. 'droga przebyta; przejazd, jazda’ od parcourir 'przebiec, przeje­
chać’ ze śrdw.łac. percurere jp .’; zob. per-; kurs.
p ard a praktyka zapoczątkowana przez muzułma­
nów gł. w Indiach i przyjęta przez różne grupy hin­
duskie, polegająca na osłanianiu kobiet przed oczami
obcych za pomocą specjalnych ubiorów (welonów
itp.), wysokich ogrodzeń, a także przepierzeń, za­
słon, kotar wewnątrz domu (ang. purdah); por. czar-
czaf, muszaraba.
- hindi dosl 'zasłona, welon; jw.’ z pers.
pardon
pardon down. przebaczenie, darowanie winy, obra­
zy, życia; oszczędzenie przeciwnika; [wym. pardą]
fr., przepraszam.
- fr. 'przepraszam; (proszę o) przebaczenie, ułaskawienie' od pardon-
ner 'darować; przebaczać’ z późniąc, perdonare 'obdarzyć (łaską), da­
rować (życie)’; zob. per-; łac. donare, zob. donacja.
paremiografia dział leksykografii zajmujący się
zbieraniem i objaśnianiem przysłów. || paremiolo-
gia nauka o przysłowiach.
- późniąc, paroemia 'przysłowie' z gr. paroimia 'maksyma; jp.; uwa­
ga’; zob. par(a)-; óimos 'przejście, droga; melodia’; zob. -graf-; -logia.
pareneza (po)rada; napomnienie; zwrot, zdanie,
opowiadanie, przem ówienie parenetyczne, mora­
lizatorskie, dydaktyczne, pouczające, mentorskie. ||
parenętyka literatura moralizatorska.
- gr. parainetikós 'doradczy' odparainesis 'zachęta; ostrzeżenie; rada’;
zob. par(a)-; ainos 'przysłowie; opowieść; rada’.
parenteza zdanie wtrącone, nawiasowe, w zm ac­
niające a. uzupełniające kontekst, w ydzielone z nie­
go znakami przestankowymi, często nie związane
z nim gramatycznie.
- gr. parénthesis 'wstawienie'; zob. par(a)-; en 'w'; zob. teza.
parerga lit. drobne utwory autora, zazw. m ało zna­
ne; twórczość uboczna.
- gr. l.mn. odpárergon 'dzieło poboczne’; zob. par(a)-; erg.
parestezja med. uczucie kłucia, mrowienia, drę­
twienia, cierpnięcia, palenia skóry, zw iązane zazw.
z uszkodzeniem lub podrażnieniem nerw ów czucio­
w ych a. obwodow ych, lub ośrodków czuciow ych
mózgu.
- n.łac. paresthesia, paraesthesia; zob. par(a)-; (an)estezja.
pareu (tahitański) otwarta i kopertowo zakładana
spódnica a. przepaska na biodra, noszona w całej
Polinezji, zrobiona zazw. z dekoracyjnie drukowa­
nego materiału bawełnianego.
parewe, parwe jid., dosł. 'neutralny’, potrawy zgod­
ne z żyd. przepisami żyw ienia, które m ożna jeść za­
równo z daniami m ięsnym i, jak i produktami m lecz­
nymi - dwiema ogólnym i klasami dietetycznym i,
których nie w olno łączyć w jednym posiłku; do kla­
sy parewe zalicza się (pod pew nym i warunkami) np.
ow oce i jarzyny; por. trefny.
par excellence [wym. parekseląs] w całym tego sło­
w a znaczeniu; w najw yższym stopniu.
- fr. 'jw.';par, zob. par avion; excellence 'doskonałość' z łac. excellen-
tia, zob. ekscelencja.
par exemple fr., na przykład.
parfait [wym. parfę] m rożony krem z bitej śmietany
z syropem ow ocow ym ; m rożony deser w wysokim
kielichu (zwanym także parfait), złożon y z warstw
owoców, syropu, lodów i bitej śmietany.
- fr. 'doskonały; idealny; krem mrożony’ z łac. perfectus, zob. per­
fectum.
par force [wym. parfors] gwałtem , przemocą, bez­
ceremonialnie; parfors polow anie konno ze sforą
psów na zwierzynę, którą ściga się, aż padnie zm ę­
czona.
- fr. 'przemocą';par, zob. par avion; force, zob. forsa.
426 parlament
parias w płd. Indiach i Birmie członek kasty naj­
niższej, z której rekrutuje się wielu robotników rol­
nych i służby domowej; przen. wyrzutek, człowiek
wzgardzony, uciśniony; nędzarz; por. kasta.
- w jęz. tamil. paraijan 'członek niższej kasty {dosl. dobosz)’ od p a ­
rał 'bęben'.
parietals [wym. perąjetelz] w USA - przepisy regu­
lujące odwiedziny osób płci przeciwnej w pomiesz­
czeniach mieszkalnych college’ow i uniwersytetów.
- ang. 'jw.' od przymiotnika parietal 'dotyczący godzin odwiedzania
wewnątrz murów college’u ’ z łac.paries 'ściana; mur’.
pari passu łac., równym krokiem; posuwając się
jednocześnie i w tym samym tempie.
Paris is a moveable feast ang., Paryż to święto ru­
chome.
- pisarz amer. Ernest Hemingway (1899-1961) w rozmowie z przyja­
cielem w 1950 r.:,Jeśliś miał szczęście mieszkać w Paryżu za młodu,
to przez resztę życia, gdziekolwiek się udasz, będzie on z tobą, bo Pa­
ryż jest świętem ruchomym”; por. E. Hemingway The Moveable Feast;
'Ruchome święto’ (1964 r.) motto.
Paris vaut bien une messe fr., Paryż wart jest mszy;
gra warta świeczki.
- przypisywane królowi fr. Henrykowi IV (gdy przyjmował katolicyzm
dla zdobycia Paryża i tronu; 1593 r.) a. jego ministrowi Sully.
Parka zob. mojra.
parka ang., futrzana wiatrówka z kapturem, sięgają­
ca do ud a. do kolan, noszona w Arktyce, m.in. przez
Eskimosów; sport, wojsk, wiatrówka w stylu podob­
nym do parki, ale krótsza, z wiatroszczelnego mate­
riału, z podszewką (futrzaną a. z misia).
park-and-ride-system ang., metoda ulżenia zatło­
czonym jezdniom śródmieścia; kierowcy parkują
swe wozy na peryferiach miast i dojeżdżają do cen­
trum miejskimi środkami komunikacji. || parking
wydzielone miejsce postoju pojazdów mech.
- ang. parking 'jw.' od park 'parkować; ogradzać jako park’; ride je­
chać; jeździć’.
Parkinsona 1. choroba - med. drżączka porażenna
(poraźna). 2. prawo - żart. określające zasady au­
tomatycznego rozrastania się biur, instytucji i urzę­
dów: a) ilość pracy rośnie aż do całkowitego wy­
pełnienia ram rozporządzalnego czasu, b) wydatki
(publiczne) rosną aż do całkowitego zrównania się
z dochodem, c) rozrost oznacza komplikację, a kom­
plikacja - rozkład, d) organizm adm., zatrudniający
przeszło tysiąc osób, może już funkcjonować w ob­
wodzie zamkniętym.
- 1 . od nazwiska lekarza ang., który pierwszy chorobę te opisał: James
Parkinson (1755-1824). 2. z satyrycznej książki Prawo P .a .w pogo­
ni za. postępem (1958 r.) historyka ang. C. Northcote Parkinsona (ur.
1909 r.).
parkway [wym. pąikuej] szeroka szosa dla ruchu ko­
łowego (zazw. z wyłączeniem ciężarówek) biegnąca
przez okolicę interesującą kraj obrazowo, przez park,
las, podgórze itp.
- ang. 'jw.'; park 'park'; way 'droga'.
parlament przedstawicielski organ ustawodaw­
czy i kontrolny, składający się z jednej a. dwóch izb
(wyższej i niższej; por. senat); gmach parlamentu. ||
parlamentariusz, parlamentarz wysłannik, upo­
 parlament
ważniony do doręczenia nieprzyjacielowi pism a a.
prowadzenia z nim rokowań. || parlamentarny od­
noszący się do parlamentu; p r z e n . zgodny z dobrymi
obyczajami, przyzwoity, kulturalny. || parlatorium
rozm ównica, pokój w klasztorze do rozm ów z o so ­
bami z zewnątrz.
- fr. parlementaire 'sądowy; parlamentarny’ z parlement ’dawn. rozmo­
wa; sąd najwyższy (do 1790 r.); parlament’ odparler 'mówić’ i (śrdw.
łac. parlatorium ’jw.’; zob. -orium) z późn.łac. parabolare 'porówny­
wać’ od gr. paraboli, zob. parabola.
pąrler śrdw. podmajstrzy murarski a. kamieniarski;
zastępca mistrza budow niczego w śrdw. strzesze bu­
dowlanej (pozacechowym , wędrownym zespole ka­
mieniarzy, murarzy i cieśli, nm. B a u h u tte ).
- nm.dawn.parlier od fr. parler 'mówić’.
par ma foi! il y a plus de 40 ans que je dis de la
prose, sans que j ’en suisse rien fr., u licha! ju ż prze­
szło 40 lat m ów ię prozą, nic o tym nie w iedząc.
- z Moliera (Mieszczanin szlachcicem, 2, 6); pan Jourdain do nauczy­
ciela filozofii.
parmentier [wym . parmatię] (potrawa) przygoto­
wana a. podana z ziemniakami.
- fi. od nazwiska ogrodnika fr. Antoine A. Parmentiera (1737-1813),
który spopularyzował we Francji uprawę ziemniaków.
parmezan twardy ser typu grana, po utarciu dodawa­
ny do makaronu, flaków, zup itp. jako przyprawa.
- fr. parmesan ’jw. ’ od miasta Parma w pin. Włoszech, ośrodka produk­
cji i eksportu tych serów.
Parnas p r z e n . poezja; poeci; środowisko poetów;
grupa poetów fr. (parnasistów) drugiej poł. X IX w.,
głosząca kult sztuki dla sztuki, odwrót od roman­
tycznej uczuciow ości, nawrót do form klasycznych
(por. dekadentyzm; l ’art pour l ’art).
- gr. Pamassós 'pasmo górskie w śr. Grecji, uważane przez starożyt­
nych za jedną z siedzib Apollina i muz; symbol poezji’. Nazwa pamasi-
zmu od wyd. w 1866 r. fr. antologii poet. pt. LePam asse contemporain
'Parnas współczesny’.
par nobile fratrum łac., iron . szlachetna para braci
(tj. sławetna, osławiona); por. ambo meliores.
- z Horacego (Satyry, 2, 3, 243); o dwóch synach bogacza, lubiących
masami pożerać słowiki (b. kosztowny przysmak).
paroch p r z e s t . gr.kat proboszcz, pleban. || parochia
p r z e s t . gr.kat. parafia.
- późniąc, parochia od późn.gr. paroikia z pároikos 'chrześcijański’
z gr. 'obcy, cudzoziemiec; sąsiad’; zob. par(a)-; oikos, zob. eko-.
parodia komiczny, satyryczny utwór lit., naśladują­
cy język i styl jakiegoś autora a. dzieła lub kierunku
lit. w sposób mniej lub bardziej karykaturalny (por.
pastisz; trawestacja); p o t . nieudolne naśladow nic­
two, niezdarna imitacja; żart. naśladowanie znanych
osób przez parodystów.
- gr.pardidia ’jw.; burleska’; zob. par(a)-; -óidia od aeidein, zob. oda.
parodos w staroż. teatrze gr. - wstępna pieśń ch ó­
ru przy w ejściu na orchestrę (por. stasimon); przej­
ście m iędzy audytorium i sceną, przez które w ch o­
dzili w idzow ie na sw oje miejsca, a aktorzy, w cza­
sie akcji, na scenę.
- gr. 'wejście; przejście; jw.’; zob. para-; hodós, zob. hodo-.
parodysta zob. parodia.
427 partia
paroksytoniczny charakteryzujący się akcentowa­
niem wyrazów na przedostatniej sylabie; mający ak­
cent na niej; por. proparoksyton.
- gr. parohýtonos ’jw.’; zob. par(a)-; oksyton.
paroksyzm atak, gwałtowne wystąpienie a. nasile­
nie się objawów chorobowych (np. bólu, kaszlu) a.
uczuciowych (np. gniewu, zazdrości).
- gr.paroksysmós 'bodziec; podrażnienie; rozgoryczenie’; zob. par(a)-;
-oksy- 2.
parol przest. wojsk, rozpoznawcze tajne hasło dnia;
przest. słowo honoru; przest. podwojenie stawki po
wygranej, oznaczane przez załamanie a. zgięcie rogu
karty; (zagiąć p.) przen. uwziąć się na kogo a. na co.
- fr. parole 'słowo; (wyjmowa; głos’ z gr. paraboli zob. parabola.
paronomazja gra słów, wykorzystująca kontrasty
znaczeniowe podobnie brzmiących wyrazów a. ho-
monimów; kalambur; por. annominacja.
- gr. paronomasia 'lekko zmieniona nazwa’; zob. par(a)-; ónoma, zob.
-onim.
parsek (ps) astr. jednostka długości, odległości,
z której widać średni promień orbity Ziemi pod ką­
tem 1 sek.; 3,26 roku świetlnego; 3,08 • 1013km.
- zob. par(alaksa); sek(unda).
pars leonina łac., lwia część (por. quia nominor leo;
societas leonina).
pars pro toto łac., przyjmowanie części za całość;
wyrażanie całości przez jej część; por. synekdocha.
parsyzm mazdaizm, religia Parsów, wyznawców
Zaratusztry.
- pers. pársi od Pars 'Persja’.
partenogeneza biol. dzieworództwo, powstawanie
nowego organizmu z nie zapłodnionej komórki roz­
rodczej żeńskiej. || partenokarpia bot. wytwarzanie
owoców bez nasion, nie poprzedzone zapłodnieniem
kwiatów.
- gr.parthenos 'dziewica’; zob. geneza; karpós, zob. karpologia.
partes dawn. muz. nuty; partytura; (prawić, mówić
ja k z partesu) jak z nut, jak z książki; (spoglądać
z partesu) z góry, dumnie; (stąpać ja k z partesów)
uroczyście, dostojnie.
- łac. l.mn. od pars, zob. partia.
partia stronnictwo polit, jednoczące ludzi na pod­
stawie wspólnego programu, reprezentujące intere­
sy swoich członków; (w 1948—89) skrótowo o Pol­
skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; zespół; każdy
z dwu zespołów biorących udział w grze (sporto­
wej); określona część całości (np. towaru); frag­
ment, ustęp; część gry stanowiąca pewną całość;
rola, część roli aktora (partytury; chóru, orkiestry);
hist. oddział partyzancki (czasu wojen szwedzkich a.
powstania 1863 r.); przest. kandydat(ka) do małżeń­
stwa; (korzystne) małżeństwo.
- fr. parti \w łaśc. rzecz podzielona); partia; decyzja; oddział’ i partie
'część (całości); partia (szachów; towaru; skrzypcowa); strona’ odpar-
tir ’(dawn. oddzielać się); odjeżdżać’ z łac .partiri 'dzielić’ od pars dpn.
partis 'część’; por. apartament; departament; garden party; parcelacja;
partita; partner; partycypować; partykularyzm; partytura; partyzana; re-
partycja.
particeps criminis
particeps criminis ła c., prawn. w spółw inny (w spół­
sprawca) przestępstwa (zbrodni).
participium gram. im iesłów.
- łac. ’jw.’ odparticipare, zob. partycypować.
parti pris fr., uprzedzenie, z góry pow zięte zdanie
(opinia, pogląd), którego nie chce się zmienić.
partir c’est mourir un peu fr., odjechać to trochę
(jakby) umrzeć.
- z Edmonda Haraucourt (Seul), 1891 r.
partita muz. suita, zw ł. XVIII w.
- wł. ’jw.’, r.ż. od partito p.p. od partire 'dzielić; odjeżdżać’ z łac.par-
tiri, zob. partia.
partner w spółuczestnik (gry, rozm owy itp.); towa­
rzysz, wspólnik; aktor współgrający z innym.
- ang. ’jw.’ ze st.fr. paręon 'udział; część’ od łac. partitio ’jp.’ z parti-
ri, zob. partia.
partouze [wym. partu:z] fr., zabawa o charakterze
mniej lub bardziej rozwiązłym , orgiastycznym.
partům otii non omnino otiosi łac., dosł. ’płód
w czasów niezupełnie bezczynnych’; rezultat nie-
próżnującego próżnowania.
parturiunt montes, nascetur ridiculus mus łac.,
trudzą się góry i porodzą śm ieszną m ysz.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 139 r.); o poecie, który wiele zapowia­
da i mało dotrzymuje.
party zob. cocktail party.
partycypować uczestniczyć, brać udział.
-ła c .participare ’jw.’(por. participium) od particeps 'uczestnik'; parti-
odpars, zob. partia; -cip-, -ceps od capere, zob. antycypacja.
partyjska strzała - ostre, celne, trafne, dotkliwe
słow a powiedziane na odchodnem, tuż przed odej­
ściem, na pożegnanie; por. in cauda venenum.
- starożytni Partowie, udając ucieczkę w popłochu, szyli do nieprzyja­
ciela z łuków przez ramię.
partykularyzm dążenie do odcięcia się od całości,
uniezależnienia się od centrum kraju; prowincjona-
lizm, zaściankowość, parafiańszczyzna, zamykanie
się w partykularzu, zapadłym kącie, głuchej pro­
wincji, św iecie zabitym deskami. || partykuła gram.
nieodmienna część m ow y spełniająca w zdaniu rolę
wyrazu pom ocniczego (np. by; li; no; że).
- ł a c .particularis 'oddzielny; szczególny’ z particula 'cząstka' zdrobn.
od pars, zob. partia.
party musie zob. happy musie.
partytura szczegółow y zapis nutowy wszystkich
partii instrumentalnych a. głosow ych zespołow ego
utworu muz.
- wł. partitura 'jw. ’ z łac. partiri, zob. partia.
partyzana broń drzewcowa o długim i szerokim
grocie (obosiecznym ), używana w zach. Europie
X V I i XVII w. || partyzant ochotnik oddziałów nie­
regularnych, w alczących i uprawiających dywersję
w wojnie domowej a. przeciw zaborcy; dawn. żoł­
nierz oddziałów podjazdowych; przest. zwolennik
jakiejś partii, stronnik. || partyzantka wojna party­
428 Pascala prawo
zancka, nieregularna (np. leśna); oddziały partyzan­
tów; kobieta-partyzant.
- fr. partisan 'stronnik; partyzant’ i wł. partigiana 'partyzana' (r.ż.) od
partigiano 'stronnik' od parte 'część; strona’ z łac .pars, zob. partia.
paruzja powrót, ponowne zjawienie się; przyjście
Zbawiciela na sąd ostateczny.
- gr.parusia 'jw.';para 'przy'; einai 'być'.
paryis componere magna łac., porównywać wiel­
kie rzeczy z małymi; por. si parva licet...
- z Wergiliusza ( Ekłogi, 1,23).
parweniusz osobnik, który robiąc karierę dostał się
do wyższego środowiska i naśladuje jego obyczaje
w sposób przesadny i natrętny; nuworysz, dorobkie­
wicz, nowobogacki.
- fr. parvenu 'jw.' z parvenir 'dojść; dorobić się’ od łac. parvenire
'przejść; mieć powodzenie’; zob. per-; venire, zob. adwent.
parwowiroza med., koci tyfus, wirusowe zapalenie
jelit atakujące koty i psy.
-p a r n o - z łac. parvus 'mały'; -wiroza z łac. virosus 'trujący' od virus
zob. wirulencja.
Parysa wyrok, sąd - rozstrzygnięcie sporu o to, któ­
ra ze współzawodniczących z sobą pod względem
urody kobiet jest najpiękniejsza.
- mit. gr. Parys (gr. Paris) a. Aleksander (syn Priama, króla Troi i He-
kabe), który, jako młody pasterz, rozstrzygnął na górze Ida spór bogiń
Hery, Ateny i Afrodyty (o to, której z nich, jako najpiękniejszej, należy
się jabłko Eris) na korzyść Afrodyty.
parytet równia; stosunek między jednostkami mo­
netarnymi różnych krajów wg ich wagowej zawarto­
ści kruszcu; por. al pari; spoi. zrównanie dochodów
a. poziomu życia określonych grup ludności.
- łac. paritas dpn. paritatis 'równość' od par, zob. par.
pas [wym. pas] w grze w karty - oświadczenie, że
się chwilowo pasuje, rezygnuje z dalszej licytacji
a. gry; [wym. pa] krok taneczny. || pasować w grze
w karty - mówić „pas”.
- fr. (je)passe (1. os. l.poj. czasu teraźniejszego) odpasser 'przechodzić;
mijać; pasować w grze’ i pas 'krok' od łac. passus, zob. passus; por. pa­
saż; pas de deux; pasmanteria; passa; repasacja.
pasamon dawn. taśma, lamówka, galon do obszy­
wania sukien, liberii itp., także: liberia, barwa. || pa-
samonictwo szmuklerstwo, zajęcie pasamonika,
rzemieślnika wyrabiającego pasy, galony, frędzle,
taśmy przerabiane metalowymi nićmi itp.
- wl.passamano 'obszywka; lamówka’ z fr.passement, zob. pasman­
teria.
pasaty stałe wiatry podzwrotnikowe, wiejące na
półkuli płn. z płn. wschodu, a na półkuli płd. z płd.
wschodu, oddzielone od siebie pasem ciszy równi­
kowej.
-h o l. \.po).passaat(wind) ’jw.’ zhiszp.posado 'jw.'
pasaż kryte przejście, galeria (często ze sklepami,
wystawami itp.) łącząca ulice, budynki itp.; muz.
efektowny, wirtuozowski biegnik, oparty często na
rozłożonym akordzie.
- fr. passage 'przejście; pasaż; biegnik; ustęp (w książce)’ od passer,
zob. pas.
Pascala prawo jedno z gł. praw hydrostatyki: ciś­
nienie w każdym punkcie cieczy jest jednakowe
 Pascala prawo
i równe ciśnieniu zewnętrznemu (jeśli nie uwzględ­
niamy siły ciężkości).
- od nazwiska odkrywcy (w 1653 r.), Blaise Pascala; zob. paskal.
Pascha u Żydów - przaśniki, święto obchodzone
w 1. pełnię wiosenną na pamiątkę wyjścia z Egiptu;
Wielkanoc. || pascha posiłek związany ze świętem
wielkanocnym, spożywany przez niektórych chrze­
ścijan; potrawa stanowiąca ten posiłek.
- gr. z hebr.pesach 'przejście; Pascha’.
pascha! duża świeca woskowa z zatkniętymi pię­
cioma granami (ziarnami) kadzidła, poświęcana
w Wielką Sobotę i stawiana po lewej stronie ołtarza
na czas od Wielkiej Soboty do Wniebowstąpienia.
- łac. (cereus) paschalis '(świeca) paschalna’ zob. Pascha.
pas de deux fr., duet taneczny. || pas de quatre fr.,
taniec dwu par.
pas d’ennemis ä gauche fr., nie ma wrogów na le­
wicy.
- hasło ugrupowań radykalnych we Francji.
pas devant (les domestiques, les enfants) fr.,
’nie przy (służbie, dzieciach)’ używany w domach
mieszczańskich przed 1. wojną świat., aby ostrzec
rozmówcę, że byłoby niezręcznie prowadzić dalej
rozmowę na poruszony temat przy służbie a. przy
dzieciach; dziś żart.
paseizm art. tradycjonalizm.
- fr.passeisme 'jw.' od passe, zob. passe.
pasęo spacer, przechadzka, promenada; aleja, bul­
war; uroczyste wkroczenie zawodników na arenę
walki byków; por. Corrida.
- hiszp. 'jw.' odpasear 'przechodzić'.
paser człowiek utrzymujący się z paserstwa, naby­
wania a. przechowywania rzeczy skradzionych.
- nm. Pascher 'przemytnik; paser’ od paschen 'handlować towarem
kradzionym; przemycać’ z (?) cyg.pasz 'część; udział’.
pasja namiętne przejęcie się czym, zamiłowanie do
czego; przedmiot czyjejś namiętności; silny gniew,
furia; wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego; nabo­
żeństwo wielkopostne; utwór muz., lit. (pasyjny),
którego treścią jest męka Chrystusa.
- późniąc, passio 'cierpienie' z łac. passus p.p. od pali 'cierpieć'; por.
pacjent; pasjans; pasjonały; pasjonat; passivum.
pasjans jednoosobowa gra, polegająca na rozkłada­
niu kart wg pewnych zasad, mająca doprowadzić do
z góry określonego układu kart, niekiedy łączonego
z wróżbą; por. kabała.
- fr. patience 'cierpliwość; jw .’ z łac. patientia 'cierpliwość; wytrzyma­
łość’ odpati, zob. pasja.
pasjonały śrdw. zbiory opowieści o śmierci mę­
czenników; były one materiałem do sporządzenia
za czasów papieża Grzegorza XIII (1572-85) spisu
męczenników chrześc. (Martyrologium Romanum).
|| pasjonat człowiek porywczy, wybuchowy, raptus,
impetyk.
- późniąc, passionalis 'podległy cierpieniu; namiętny’ i śrdwiac. pas-
sionatus 'porywczy' od późniąc, passio, zob. pasja.
paskal jednostka ciśnienia w Międzynarodowym
Układzie Jednostek Miar (SI).
429 passiver W iderstand
- od nazwiska fr. matematyka, fizyka, filozofa i pisarza Blaise Pascala,
1623-62; por. Pascala prawo.
pasmanteria tasiem ki, lam ówki, galony, sznury,
wstążki, nici itp. artykuły służące do obszywania
ubrań, m ebli itd.; sklep z tymi artykułami.
- fr. passementerie 'handel (wyroby) szmuklerski(e)’ z passement ia-
mówka; jw.’ odpasser, zob. pas; por. pasamon.
paso dobie iberoamerykański taniec w metrum parzy­
stym, tempie szybkim, o ruchach mających kojarzyć
się z walką byków, m odny w Europie ok. 1925 r.
- hiszp. dosl 'podwójny krok; pospieszny marsz; two step’;paso 'krok'
z łac. passus, zob. passus; dobie 'podwójny' z łac. duplus, zob. dubler.
Pasqua w ł., zob. Páques.
pasować zob. pas.
passa (zły a. dobry) okres życia a. działalności; (w 1.
mn.) jednostajne ruchy rąk hipnotyzera nad osobą
hipnotyzowaną.
- fr. passe 'przelot; przepustka; jw .’ od passer, zob. pas.
passacaglia (wym . passakąlja) starowłoski taniec
w pow olnym tempie, w takcie 3/4; forma muz. p o ­
krewna wariacjom, pochodząca od tego tańca, opar­
ta na stale powtarzającym się m otyw ie a. temacie
(w basie); por. chaconne; bas(so ostinato).
- wł. 'jw.' z hiszp. pasacalle muz. 'dziarski marsz’;pasar 'przechodzić'
od łac.passus 'krok' zob. passus; calle 'ulica' z łac. callis 'ścieżka'.
passage á vide fr., wyczerpanie um ysłowe, nerwo­
w e, fizyczne, często krótkotrwałe.
- fr. passage 'przejście'; á vide 'w próżnię’.
passe miniony, przebrzmiały, przeżyty, niemodny.
- fr. 'przeszły, ubiegły; przeszłość’ od passer 'przejść; mijać’ z łac. p a s­
sus, zob. passus.
passe-partout [wym.paspartu] stały bilet w olnego
wstępu (np. do kina, na koncerty); karton tworzący
(często dość szerokie) obramienie rysunku, drzewo­
rytu, fotografii itp.
- fr. 'klucz do otwierania wielu zamków (np. w hotelach); obramienie;
nazwa różnych pił’; passe zob. passa; partout 'wszędzie'; par 'przez';
tout 'wszystko' z łac. totus, zob. totalny.
passepied [wym. paspić] żyw y XVII i X V III-wiecz-
ny taniec pochodzący z Bretanii, w metrum 3/8 a.
6/8; w formie stylizowanej występuje w baroko­
w ych suitach i operach fr.
- fr. 'jw.';passer 'przechodzić';p ie d 'stopa'.
passiflora b o t. m ęczennica.
- n.łac.; pass i z późniąc, passio, zob. pasja; flora.
passim w różnych m iejscach (wym ienionej książki
a. dzieł w ym ienionego autora).
- łac. 'wszędzie; tam i ówdzie; bez wyboru, różnicy’ od passus 'rozpo­
starty' p.p. odpandere 'otwierać; rozwijać; rozciągać’.
(The) Passionate Pilgrim ang. Nam iętny p iel­
grzym.
- nieautoryzowana antologia wierszy ang. różnych autorów wyd. przez
Williama Jaggarda w 1599 r. i przypisana na stronie tytułowej Szekspi­
rowi. A Passionate Pilgrim opowiadanie Henry Jamesa, 1870 r., wyd.
1875 r.
passiver Widerstand nm., bierny opór.
- Hans Viktor von Unruh, prezydent Zgromadzenia Narodowego
w Berlinie, 9/10 X I 1848 r.
passivum
passivum gram. strona bierna w odmianie czasow­
nika.
- łac. r.nij. odpassivu s; 'bierny’ z passus, zob. pasja; por. pasywa.
passons au déluge fr. ’przejdźmy do Potopu’, skra­
caj się! na miłość boską, zwięźlej!
- w komedii Les Plaideurs (fr. 'Pieniacze’, 1669 r.) Racine’a okrzyk sę­
dziego, przerywający adwokatowi zdanie: Avant la naissance du mon-
de... 'Przed stworzeniem świata...’.
passus ustęp tekstu; przest. wypadek, zdarzenie.
- łac. 'krok; rz. miara długości: podwójny krok, sążeń = 1,48 m ’; por.
impas; kompas; mila; pas; passacaglia; passe.
pastasciutta [wym. pastaszuta] makaron z sosem po­
midorowym i parmezanem (wł. potrawa narodowa).
- wł. 'jw.';pasta 'ciasto; makaron’; asciutta 'sucha’.
pastel pasta o suchym spoiwie uformowana w pa­
łeczkę (kredkę); obraz wykonany takimi kredkami.
|| pastelowy (kolor) nieintensywny, stonowany, de­
likatny; malowany pastelami.
-fr. 'pastel’z wŁpastello ’jp.’ odpóźn.łac.pastellus 'bot. urzetbarwier­
ski’ zdrobn. od pasta 'ciasto’; por. pastisz.
pasteryzacja kilkakrotne ogrzewanie płynów or­
ganicznych (np. mleka) do temperatur niszczących
drobnoustroje, ale zachowujących witaminy i skład
chem. płynu; wyjaławianie (por. sterylizacja).
- od nazwiska bakteriologa i chemika fr: Louis Pasteur (1822-95).
pastiche [wym. pastisz], pastisz lit., muz., piast.
dzieło sztuki świadomie naśladujące styl, manie­
rę innego dzieła a. twórcy; rodzaj opery popularnej
w XVIII w., złożonej ze znanych arii i nowego li­
bretta; por. parodia.
- fr. pastiche 'utwór naśladowany’ z wł. pasticcio 'pasztet; jw.; partac­
two’ ze śrdw.łac. pasticius ’ciastowaty’od późniąc, pasta, zob. pastel.
pastor duchowny protestancki. || pastorale utwór
dramatyczno-muz. o tematyce wiejskiej, popularny
zwł. we Francji XVI i XVII w.; utwór wokalny a. in­
strumentalny, zazw. programowy, o tematyce wiej­
skiej, sielskiej. || pastoralny idylliczny, sielankowy,
bukoliczny, pasterski. || pastorał laska metalowa za­
kręcona u góry, będąca oznaką władzy biskupa. ||
pastorałka kolęda o narodzeniu Chrystusa; lit., muz.
utwór sielankowy, pasterski, o wsi.
- wl. pastorale 'pasterski’ z łac .pastoralis ’jp.’ od pastor 'pasterz’.
pas trop de żele! fr., (tylko) nie za wiele gorliwości!
- słowa przypisywane zazw. Talleyrandowi.
pasygrafia każdy z licznych proponowanych mię­
dzynarodowych języków pisanych, używających
znaków (symboli) mających reprezentować raczej
pojęcia niż wyrazy; sztuczny pisany język między­
narodowy.
- gr. pasi 'dla wszystkich’ od pas 'wszystek'; por. pan-; zob. -graf-,
pasyjny zob. pasja.
pasywa długi i zobowiązania przedsiębiorstwa; stan
bierny, księgowany po prawej stronie bilansu; por.
aktywa. || pasywny pozbawiony inicjatywy, bierny,
bezwolny, obojętny.
- łac. passivus, zob. passivum.
pasza osm.-tur., basza, tytuł wysokich dostojników
wojsk, i cywilnych w niektórych krajach muzułmań­
430 pátere quam ipse fecisti legem
skich (w Turcji zdelegalizow any w 1934 r., w Egip­
cie zniesiony w 1952 r.).
paszkwil utwór lit., przedstawiający jakąś osobę, ideę
itp. w sposób paszkwilancki, oszczerczy, spotwarza­
jący, szkalujący, obelżywy. || paszkwilant, paszkwi-
lista człow iek piszący paszkwile; oszczerca.
- wł. pasquillo, pasquinata 'paszkwil’ od Pasquino 'nazwa uszkodzo­
nego posągu, znalezionego w 1501 r. w Rzymie, na którym później ano­
nimowi autorzy wywieszali w dniu św. Marka łac. paszkwile’.
pat fr., rem isowa pozycja szachowa, w której stro­
na mająca kolejny ruch, nie m oże wykonać żadnego
praw idłow ego posunięcia.
-PAT-, PATO- w złożeniach: patologiczny; choro­
ba; emocja. || -PATA w złożeniach: lekarz stosujący
określony system leczenia, uwzględniający szcze­
gólnie jakieś przejawy choroby i sposoby kuracji
(np. homeopata); osoba cierpiąca na określoną do­
legliw ość (np. psychopata). || -PATIA w złożeniach:
czucie (np. sympatia); odczuwanie (np. telepatia);
cierpienie (np. apatia); choroba określonego rodzaju
(np. psychopatia); terapia oparta na określonej teorii
choroby a. jej leczenia (np. alopatia). || -PATYCZ-
NY (w złożeniach przymiotnikowych).
- gr. -pathés i -patheia od pathos zob. patos; por. antypatia; hydropa-
tia; neuropatia.
patafizyka imaginacyjna nauka służąca wykpiwaniu
naukowego sposobu m yślenia i uczonych rozpraw.
- wymyślona przez fr. pisarza nadrealistę Alfreda Jarry, 1873-1907; fr.
pataphysique (z fantazyjnym prefiksem pata-)-, zob. fizyka.
patarafka przest. ozdobna m iseczka pod św iecę a.
lichtarz, na którą kapie stearyna, parafina, cerezyna
a. wosk.
- fr. patarafe 'bazgroła’.
páté de foie gras fr., pasztet strasburski z gęsich a.
kaczych wątróbek, z truflami, niekiedy też z dodat­
kiem sm alcu w ieprzow ego.
patefon przest. gramofon.
- nazwa handl, (firmy fr. Pathé; od nazwiska założyciela: Charles Pa-
thé, 1863-1957).
patena Kość. rz.kat. talerzyk metalowy, wewnątrz
pozłacany, na którym kładzie się hostię w czasie
mszy.
- ł a c .patena,patina 'miska; patelnia’ z gr.patáně ’jp.’; por. patyna.
patent (dokument nadający prawo w yłącznego ko­
rzystania z wynalazku na określony czas, w sposób
przem ysłow y i handl.; przest. dokument uprawnia­
jący do prowadzenia zakładu przemysł, a. handl,
lub do w ykonyw ania pewnych zawodów; żegl. do­
kument nominacyjny (kapitański, retmański itp.);
down. dyplom nauk. a. zawodowy.
- hc.patens dpn. patentis 'otwarty; jawny’z p.pr. od pátere 'być otwar­
tym, widocznym, dostępnym’.
patera ozdobny duży talerz, na podstawce, służący
do podawania ciast, owoców.
- łac. 'gliniane a. metalowe naczynie używane przez staroż. Rzymian
do picia i libacji przy składaniu ofiar’.
pátere quam ipse fecisti legem łac., poddaj się pra­
wu, któreś sam ustanowił.
 pátere quam ipse fecisti legem
- z gr.; myśl przypisywana Pittakosowi, jednemu z 7 mędrców, prawo­
dawcy Mitylény na Lesbos (VII/VI w. p.n.e.).
pater familias ojciec rodziny, głow a domu.
- łac. ’jw.’ w prawie rz. wolny obywatel sprawujący władzę nad rodzi­
ną’ (por. patria potestas; sui iuris homo); pater, zob. patron;familias st
dpn. od familia 'rodzina’ (por. Pliniusz Mł. Listy, 5,19).
paternalizm „ojcow ski” stosunek do podwładnych;
zasady a. taktyka działania rządów (a. pracodaw­
ców ) zajmujących się zaspokajaniem osobistych p o­
trzeb obywateli a. norm owaniem ich postępowania
jako osób prywatnych, a także ich stosunku do pań­
stwa (do pracodawcy) i do innych obywateli. || Pa-
trimonium Sancti Petri łac., dosł. 'ojcowizna św.
Piotra’ Państwo K ościelne w śr. W łoszech, rządzo­
ne przez papieża jako św ieckiego monarchę (VI w -
1870 r.). || patrylineat społeczna zasada pokrewień­
stwa, a także dziedziczenia w łasności i przyw ilejów
po linii ojca (por. patriarchat; matrylineat).
- późniąc, patem alis 'paternalistyczny’ (odpatem us 'ojcowski’) i łac.
patrimonium 'ojcowizna' od pater ápn.patri, zob. patron; linea, zob.
linearny.
paternoster pot., żart. surowe napomnienie, na­
gana, reprymenda; winda perełkowa, różańcowa,
otwarty dźw ig w ielokabinowy, znajdujący się stale
w pow olnym ruchu.
- śrdw.łac. pater noster 'ojcze nasz; pierwsze słowa modlitwy; por.
Wulgata (Ew. wg Mat., 6, 9; Ew. wg Łuk., 11,2); różaniec’; nm. Pater-
nosteraufzug 'dźwig różańcowy’.
pater patriae łac., ojciec ojczyzny.
- tytuł nadany Cyceronowi przez senat rz.; również cesarzowi Augusto­
wi i wielu jego następcom.
Pater, peccavi łac., Ojcze, zgrzeszyłem .
- oparte na różnych wersetach Wulgaty (jak Num., 21,7; Deut., 9, 16;
1. Król. 7 ,6 itd.).
patetyczny zob. patos.
pąthe mąthos gr., cierpnie (jest) nauczycielem.
-zA jschylosa (Agamemnon, 176).
-patia zob. -pat-.
patieriki staroruskie księgi żyw otów „świętych oj­
ców ”, zw iązanych z określonym klasztorem a. m iej­
scowością.
- ros. l.mn. od patierik 'księga jw .’ z późn.gr. paterikón 'jp.' od pater
'ojciec'.
pati natae łac., (kobiety są) zrodzone, aby cierpieć.
- z Seneki Mł. (Epistulae morales; 'Listy moralne’, 95).
patio dziedziniec domu (zw ł. hiszp.); wewnętrzny,
otwarty dziedziniec, ozdobiony kolumnami, balko­
nami, fontanną, kwiatami.
- hiszp. 'dziedziniec wewn.; teatr, parter’ ze sthiszp. 'ugór; parce­
la; j w.’
-pato- zob. -pat-.
patois [wym. patuą] w jęz. fr.: dialekt, gwara, żar­
gon; idiom regionalny, ludowy, narzecze prowincjo­
nalne.
- fr. od patte 'łapa'; nazwa wskazująca na prostactwo posługujących
się gwarą.
patologia nauka o zjawiskach chorobowych; ana­
tomiczne i fizjologiczne odchylenia od stanu nor­
431 patronat
malnego w tkankach zwierząt i roślin pod wpływem
chorób; por. teratologia. || patetyczny pełen patosu;
podniosły, uroczysty. || patologiczny chorobowy,
nienormalny; przen. chorobliwy, chorobliwie inten­
sywny. || patos nastrój wzniosłości, właściwy rze­
czom wielkim, mającym historyczne znaczenie; ton,
styl podniosły, poważny; sztuczność, gómolotność,
napuszoność (w mowie, piśmie).
- gr.pathologia 'badanie namiętności’ i pathětikós 'wrażliwy' odpathos
'doświadczanie; uczucie; namiętność; cierpienie’ z páschein 'doświad­
czać; cierpieć’; por. -pat-.
iPatria o muerte! iVenceremos! hiszp., Ojczyzna
albo śmierć! Zwyciężymy! (hasło rewolucji kubań­
skiej).
patria potestas łac., prawn. władza ojca, głowy ro­
dziny (u staroż. Rzymian) nad żoną, dziećmi, nie­
wolnikami i wyzwoleńcami, obejmująca pierwotnie
także prawo karania śmiercią; por. pater familias.
patriarcha praojciec, protoplasta rodu; głowa rodu
(w ustroju rodowym); wg Biblii - nazwa nadawana
Abrahamowi, Izaakowi, Jakubowi i jego 12 synom;
najwyższy po papieżu dostojnik kość.; tytuł nie­
których zwierzchników Kość. wschodniego; przen.
czcigodny starzec; najstarszy z żyjących mistrzów
jakiejś sztuki. || patriarchalny sędziwy, poważany;
oparty na poszanowaniu starszeństwa, rodziny, tra­
dycji; ojcowski; odnoszący się do patriarchy a. pa­
triarchatu, ostatniego okresu wspólnoty pierwotnej,
w którym dominujące stanowisko zajmuje mężczy­
zna stojący na czele rodu.
- gr. patriárchěs 'praojciec'; patria 'rodowód; klan; rodzina; ojczyzna’
z pater 'ojciec'; zob. -archa-; por. apatryda; eupatrydzi; patriotyzm; pa-
trystyka.
patrimonium zob. paternalizm; patrymonium.
„Patriot” ang. 'patriota’, XMIM-104, amer. po­
cisk przeciwrakietowy wprowadzony w 1984 r. do
Europy (Niemcy), użyty po raz pierwszy w wojnie
1991 r. o Kuwejt. || patriotyzm miłość ojczyzny,
własnego narodu, połączona z gotowością do ofiar
dla niej, z uznaniem praw innych narodów i szacun­
kiem dla nich; por. nacjonalizm. || patrologia nauka
o życiu i pismach Ojców Kościoła (II-VIII w.) i o
piśmiennictwie st. chrześc.; por. patrystyka.
- gr. patriótes ’(pra)ojcowski; rodak, współobywatel; ojczyzna’ od
pater, zob. patriarcha; -log.
patron opiekun, obrońca; relig. święty orędow­
nik, opiekun, protektor osób, stanów, rzemiosł itp.;
down. adwokat, obrońca sądowy; szablon z wy­
ciętym deseniem-wzorem do wykrojów krawiec­
kich a. dla malarzy pokojowych; przest. pracodaw­
ca, zwierzchnik;przest. łuska, gilza, nabój; wkładka
bezpiecznika elektr.
- fr. 'patron, szef, majster; chlebodawca; gospodarz; właściciel (pen­
sjonatu, zakładu)’ od śrdw.łac. patronus 'właściciel beneficjum; świę­
ty orędownik; pan; wzór’ łac. 'patron, możny pan iz. występujący jako
protektor wyzwoleńców i klientów (podopiecznych), m.in. w procesach
sąd.’ od pater 'ojciec’; por. ekspatriacja.
patronat opieka; sprawowanie, roztoczenie opie­
ki nad kim a. czym; protektorat; Kość. rz.kat. pra­
patronat
w a i obowiązki fundatorów kościoła a. beneficjum;
dawn. instytucja dobroczynna.
- łac. patronatus 'patronat, w staroż. Rzymie - instytucja opieki patrona
nad wyzwoleńcem a. klientem’ odpatronus, zob. patron.
patronimik zob. patronymicum.
patronów nie zaleť! ros., nie żałować nabojów!
- skrót wezwania z obwieszczenia rozplakatowanego w Petersburgu
27 X 1905 r. na rozkaz generała-gubematora Dmitrija Trepowa.
patrontasz dawn. wojsk, ładownica.
- nm. Patronentasche ’jw .’; Patrone 'nabój, szablon’, zob. patron;
Tasche 'kieszeń, torba (podróżna itp.)’.
patronymicum [wym. ...kum], patronimik imię,
przydomek, nazwisko a. nazwa syna, utworzone od
imienia, nazwiska a. urzędu ojca (np. od Atreus -
Atryda, od Piast - Piastowicz; od starosta - staro­
ścic).
- późn.łac. (inomen) patronymicum '(imię) odojcowskie’ z gr.
patrdnymikós 'biorący imię od ojca’;pater, zob. patriarcha; -onymikos,
zob. -onim.
patrycjat, patrycjusze staroż. uprzywilejowana
klasa społeczna w republikańskim Rzym ie, pełno­
prawni członkow ie gm iny rz., zjednoczeni w rodach
(zob. kuria; tribus; por. plebejusz); (p. miejski) śrdw.
grupa najbogatszych m ieszkańców miasta, sprawu­
jących w nim władzę.
- łac. patriciatus 'jw.' od patricím 'patrycjusz' z patres 'ojcowie; sena­
torzy’ l.mn. od pater, zob. patron.
patrylineat zob. paternalizm.
patrymonium dziedziczny, rodowy majątek; zob.
paternalizm.
- łac. patrimonium ’ojcowizna’odpater, zob. patron.
patrystyka, patrologia tradycyjna nazwa 1. okresu
filozofii chrześc. (do XII w.).
- n.łac. patristica 'jw. ’ od gr. pater, zob. patriarcha.
pattala birm., birmański ksylofon z ozdobnym re­
zonatorem kształtu czółna i płytkami bambusowy­
mi, w które uderza się dwiem a pałeczkami.
pattes de mouche fr., dosl. ’m usze łapki’; gryzmoły,
bazgroły, bazgranina.
-patyczny zob. -pat-.
patyna śniedź, zielonaw y nalot zasadowych w ęgla­
nów m iedzi, tworzący się na powierzchni m iedzi a.
jej stopów pod w pływ em w ilg o ci i powietrza, nie­
kiedy wytwarzany sztucznie.
- wl. patina 'mieszanka do wyprawiania skór cielęcych; jw.; med. nalot
(na języku)’ z lac., zob. patena.
patynki pantofle z drogich haftowanych tkanin,
na w ysokich, drewnianych podstawkach, noszone
przez kobiety w X V -X V III w.; trepy chroniące obu­
w ie przed zabłoceniem , noszone w X I-X V III w.
- śr.fr.patin 'obuwie' odpatte 'stukot'.
paulini (l.poj. paulin) zakon (erem itów) św. Paw­
ła pustelnika, założony ok. 1250 r. na W ęgrzech (za­
twierdzony w 1308 r., w Polsce od 1382 r.).
- łac. Ordo Fratrum Sancti Pauli Primi Eremitae 'zakon braci św. Paw­
ła pierwszego pustelnika’.
432 pean
paulo maiora canamus łac., śpiewajmy o rzeczach
wznioślejszych; przejdźmy na ważniejszy temat.
- z Wergiliusza (Eklogi, 4,1).
pauper przest. biedak; ubogi; chłopiec, ulicznik;
dawn. ubogi uczeń, utrzymujący się z posług a. jał­
mużny. || pauperyzacja (z)ubożenie (ludności).
- łac.pauper 'biedny, ubogi’.
pavor nocturnus łac., med. lęk nocny (u dzieci).
pawana taniec pochodzenia wł. a. hiszp., uroczysty,
powolny, w takcie 4/4 (XVI-XVII w.); zob. gaillar-
de, padwan.
- wł. pavana 'jw.' od (?)padovana 'padewska' z Padova 'Padwa, mia­
sto w płn. Włoszech’.
pawilon oddzielny budynek kompleksu zabudowań
na zamkniętym terenie (fabryki, szpitala, wystawy,
parku itd.); środkowa część a. boczne skrzydło bu­
dynku, przykryte własnym dachem; dawn. bande­
ra, chorągiew, flaga okrętowa; dawn. baldachim
w kształcie namiotu nad łóżkiem.
- fr. pavillon 'namiot; jw.; małżowina ucha; cyborium’ z łac. papilio
'motyl; namiot’.
pawiment dawn. podłoga; posadzka (zwł. mozaiko­
wa, intarsjowana).
- łac.pavimentum 'klepisko; bruk; posadzka kamienna’ odpavire 'bić;
ubijać; równać’.
Pawlowowskie odruchy fizjol. bezwarunkowe
(wrodzone, których struktura jest odziedziczona)
i warunkowe (nabyte w życiu osobniczym, reakcje
wyuczone).
- od nazwiska fizjologa ros., Iwana Pawłowa (1872-1951), który za­
początkował fizjologię wyższych czynności nerwowych; jej podstawo­
wym pojęciem jest odruch warunkowy.
pax hominibus bonae voluntatis łac. pokój lu­
dziom dobrej woli.
- z Wulgaty (Ew. wg Łuk., 2 , 14).
pax Romana łac., pokój rzymski; pokój narzucony
(jak np. przez cesarstwo rzymskie) ludom podbitym
i utrzymywany przy pomocy siły zbrojnej.
pax vobiscum łac., [wym. ...kum] pokój z wami.
- z Wulgaty (Gen., 43,23 i in.).
payola [wym. pejo:le] amer.ang., potajemne prze­
kupstwo dla korzyści handlowej, zwłaszcza suma
wpłacona disc jockeyowi po to, aby zareklamował
jakąś piosenkę.
pays de Cocagne fr., bajeczna kraina obfitości, pasi-
brzuchów; por. Schlaraffenland.
p.c. skr. od pour condoléance fr., dla wyrażenia
współczucia, złożenia kondolencji (na biletach wi­
zytowych).
péage [wym. peaż] fr., opłata za przejazd niektóry­
mi autostradami (autoroutes de liaison, autoroutes
de péage); stanowisko kontrolne na autostradzie in­
kasujące tę opłatę.
-fr . 'drogowe; mostowe;jw.’
pean pieśń uroczysta, dziękczynna, pochwalna;
hymn.
 pean
- łac. paean z gr. paian ’chorał śpiewany z akompaniamentem fletu ku
czci Apollina (później także innych bogów a. ubóstwianych ludzi)’ od
Paian, Paion, epitetu Apollina jako uzdrowiciela; por. peon 1; peonia.
Pearl Harbor [wym. pó:l] skrótowe określenie ataku
jap. sił powietrznych na bazę floty woj. USA w Pearl
Harbor na Hawajach 7 X I I 1941 r. bez wypowiedze­
nia wojny; rozszerz, nagłe, zaskakujące, zmasowane
uderzenie militarne, które rozpoczyna działania woj.
między dwoma państwami, nie poprzedzone wypo­
wiedzeniem wojny.
peccadillo [wym. pekkailjo] grzeszek, małe przewi­
nienie.
- hiszp. zdrobn. odpeccado, z peccare 'grzeszyć’.
peccatum mortale łac., grzech śmiertelny. || pecca-
tum omissionis łac., grzech z opuszczenia. || pecca­
tum originale łac., grzech pierworodny. || peccatum
yeniale łac., grzech powszedni, do przebaczenia.
peccavi łac., [wym. pekkawi] zgrzeszyłem.
- z Wulgaty (2. Ks. Król., 12,13).
peche mignon fr., miły, niewinny grzeszek (np. ła­
komstwo).
pecking order ang., [wym. pęk...] dosl 'porządek
dziobania’; porządek ustalający w gromadzie pta­
siej, kto kogo dziobie, a kto się daje dziobać; przen.
o hierarchii społ.
Pecksniff ang., [wym. pęksnif] obleśny, pompatycz­
ny hipokryta, samolub z pełną gębą wzniosłych słów
o miłości bliźniego i dobroczynności.
- od nazwiska postaci z powieści Martin Chuzzlewit (1843^14) Dic­
kensa.
pecorino [wym. ...ko...] twardy włoski ser owczy
o mocnym zapachu, w wielu odmianach, z których
najbardziej ceniony rzymski (p. romano).
- wł. dosl. owczy; ’jw.’ odpecora ’owca’ z łac. ’bydło’ odpecus dpn.
pecoris ’jp.; stado’.
pecunia non olet łac., pieniądz nie cuchnie.
- wg anegdoty, słowa cesarza Wespazjana (do syna, Tytusa, który mu
uczynił zarzut z opodatkowania latryn publicznych) o pieniądzach, uzy­
skanych ze sprzedaży moczu farbiarzom; por. Swetoniusz (Boski We-
spazjan, 23,3).
-PED(A)-, -PEDO-, PAJDO- w złożeniach; dziec­
ko; potomek, latorośl. || pedagog nauczyciel, wycho­
wawca; teoretyk nauczania i wychowania. || pedago­
gia zespół środków i metod nauczania, wychowania.
|| pedagogika teoria wychowania i nauczania; świa­
doma i celowa działalność wychowawcza; por. an-
dragogika.
- gr. pais dpn. paidós 'dziecko; chłopiec’; paidagdgós 'niewolnik opie­
kujący się dziećmi swego pana i odprowadzający je do szkoły’; agogós
'kierownik; przewodnik’ z agein, zob. agonia; por. encyklopedia; orto­
pedia; pederasta; pediatra.
pedant człowiek drobiazgowo, często przesadnie
dokładny; nudziarz bez polotu, małostkowy; forma-
lista; odznaczający się pedanterią, pedantyzmem,
skrupulatnością, nadmierną ścisłością, bezduszną
starannością.
- w Łpedante 'pedant’.
pedel, bedel przest. woźny w zakładzie naukowym.
- nm. Pedeli ’jw.’ ze śrdw.łac. bedellus ’jp.’, pochodzenia germ.
433 pekari
pede poena claudo łac., kara o kulawej nodze, tj.
nierychliwa, ale niechybna.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,2 ,3 2 ).
pederasta hom oseksualista, homoerota; m ężczyzna
uprawiający pederastię, stosunki płciow e z m ęż­
czyznami.
- gr. paiderastia dosl. 'miłość do chłopców’ od paiderastes 'dosl. ko­
chający chłopców’; zob. -ped-; erastés 'miłośnik; przyjaciel’z erán 'ko­
chać’.
-PE D E U T - w złożeniach: nauczyciel; kształcenie
(nauczycieli). || pedeutologia nauka o działalności
i (sam o)kształceniu nauczycieli.
- gr. paideutes 'wychowawca; nauczyciel’ odpaideúein 'wychowywać;
kształcić’ z pais, zob. -ped-; -log; log-; por. propedeutyka.
pediatra lekarz specjalista w zakresie pediatrii, na­
uki o chorobach dziecięcych i metodach ich leczenia.
- zob. -ped-; -iatr(i)a.
pedikiur kosm etyczna i lecznicza pielęgnacja stóp,
zw ł. paznokci u nóg, usuw anie odcisków itd. || pedi-
kiurzyst(k)a specjalist(k)a w tym zakresie.
- fr.pedicure ’operator(ka) odcisków’; łac. pes dpn. pedis 'stopa’ (por.
ekspedient; pionier; welocyped); curare, zob. kuracja.
pedo- zob. -ped-.
pedofilia pociąg seksualny do dzieci. || pedogene-
za zjawisko rozm nażania się młodych, niezupełnie
rozwiniętych zwierząt (np. larw niektórych muchó­
wek); por. neotenia.
- zob. -ped-; -fil(o)-1; geneza.
Pegaz skrzydlaty m mak, sym bol natchnienia, p o lo ­
tu poetyckiego.
- gr. Pégasos '(skrzydlaty) koń, który uderzeniem kopyta sprawił, że
wytrysły źródła: Hippokrene (Hippou kréně 'końskie źródło’) na górze
Helikon i Peiréně pod Koryntem; nosił Bellorofon(t)a w czasie walki
z Chimerą; był błyskawicą i piorunem Zeusa’; z pěge 'źródło’.
(la) pěgre fr., m ęty społeczne, szumowiny, żulia,
wyrzutki społeczeństw a, złodzieje i oszuści.
pehlewi języ k średnioperski, lit. język Iranu epoki
Sasanidów (III-V II w.).
-p e r s.pahldwi 'partyjski’.
pejoratywny (o wyrazach, sufiksach:) mający od­
cień ujemny; nadający znaczenie ujemne, przedsta­
w iający (kogo a. co) w św ietle niekorzystnym.
- późniąc, peioratus p.p. odpeiorare 'pogarszać (się)’ z łac.peior 'gor­
szy’; por. pesymista.
pejotl narkotyk pobudzający, otrzymywany z soku
m eskalu i używ any w ceremoniach relig. przez p ew ­
ne plem iona indiańskie Meksyku; por. meskalina.
- meks.hiszp. peyote zjęz. nahuatlpeyotl ’jw .’
pejzanka zupa jarzynowa; kartoflanka; dawn. chłop­
ka, sukienka o obcisłym staniku i szerokiej, marsz­
czonej spódnicy. || pejzaż krajobraz; obraz przed­
stawiający krajobraz. || pejzażysta malarz malujący
krajobrazy.
- fr. paysanne 'chłopka, wieśniaczka’ i paysagiste ’pejzażyst(k)a’
(od paysage 'pejzaż’) z p a y s 'kraj; ojczyzna’ od łac. pagus 'gmina,
okręg; w ieś’.
pekari z karaib., m ały dzik, żyjący w Ameryce od
Teksasu do Paragwaju w ogromnych, wędrownych
pekari
stadach, mający jadalne mięso i cenną skórę, używa­
ną gł. na rękawiczki; rękawiczki ze świńskiej skóry,
wyprawionej tak, aby naśladowała pekari.
pekińczyk karłowaty piesek wyhodowany w staroż.
Chinach dla członków rodziny cesarskiej, uważany za
zwierzę święte; wprowadzony na Zachód po 1860 r.,
zwany na Wschodzie i Zachodzie „lwim psem”, praw-
dop. z powodu wyglądu, ale może też dla swej odwagi
i niezależności; długowłosy, o bujnej grzywie, szero­
kiej i płaskiej główce i obwisłych uszach; sierść jedno-
a. wielobarwna, pyszczek zawsze czarny.
- od nazwy Pekinu, stolicy Chin.
peklowina, mięso peklowane, tj. konserwowane
w solance z saletrą i przyprawami.
-n m . Pökelfleisch ’peklowina’; Pökel ’solanka’; Fleisch 'mięso’.
pektoralik ozdobny zegareczek na łańcuszku, no­
szony w kieszonce na piersi, modny od poł. XVII do
końca XVIII w. || pektorał hist. ozdobny napierśnik
noszony przez faraonów i żydowskich arcykapła­
nów; Kość. rz.kat. ozdobny krzyż noszony na piersi
przez biskupów i protonotariuszy.
- łac. pectorale 'napierśnik (zbroi)’ z r.nij. od pectorałis 'piersiowy’
z pectus 'pierś; serce; odwaga; dusza’; por. angina.
pekuniarny pieniężny.
- ła c .pecuniarius ’jw.’ odpecunia 'własność; majątek;pieniądze’.
pelagial, strefa pelagiczna, masa wód otwartego
morza ograniczona od brzegu litoralem, a od dołu
strefą abisalną, denną.
- gr. pelagikós ’morski’ od pelagos ’(otwarte) morze; nieprzejrzane
mnóstwo’; por. archipelag.
pelagra med. rumień lombardzki, schorzenie spowo­
dowane długotrwałym brakiem witaminy PP (niacy-
ny) w organizmie.
- w Łpellagra ’jw.’;pelle ’skora’o d łac.pellis ’jp.’; (pod)agra.
pelamida zob. bonito.
- łac. pelamis dpn. pelamidis 'tuńczyk’.
pelargonia bot. muszkat(el).
-n .ła c .pelargonium ’jw.’ z gr. pelargós ’bocian’, od podobieństwa tore­
bek nasiennych do bocianiego dzioba.
pele-mele fr., [wym. pe:l-mę:l] mieszanina różnych
rzeczy; groch z kapustą.
peleng namiar, pomiar kąta między pewnym kierun­
kiem stałym i kierunkiem na obiekt, którego poło­
żenie określa się metodą namierzania (pelengacji)
za pomocą przyrządu zwanego namiemikiem (pe-
lengatorem), w celu określenia pozycji statku, sa­
molotu itp.
- hol. peiling 'sondowanie; celowanie’ od peilen 'sondować; celować;
zgłębiać; badać’ z p e il ’wodowskaz; poziom (wody)’.
peleryna wierzchnie okrycie, zazw. kloszowe, bez
rękawów, zarzucone na ramiona i spięte na pier­
siach a. na ramieniu, noszone od czasów antycznych
przez obie płcie; w okresie romantyzmu i na prze­
łomie XIX i XX w. czarna, długa, była ulubionym
okryciem mężczyzn, zwł. malarzy, rzeźbiarzy, po­
etów, aktorów.
- fr. pelerine 'peleryna; pątniczka’ od pelerin 'pielgrzym, pątnik; wę­
drowiec’ z późniąc, pelegrinus odmiana łac. peregrinus, zob. peregry­
nacja.
434 pendrągon
peleton w w yścigu kolarskim - zwarta grupa za­
wodników.
- fr. peloton 'kłębek; gromada, kupka; jw.; pluton’ od pelote 'kłębek;
kulka; piłeczka’ od łac. pila 'piłka’; por. pelota.
Pelion na Ossę (a. Ossę na Pelion) stawiać - do­
konyw ać niezw ykle skom plikowanego i potężnego
dzieła; iron. zużyw ać ogrom energii i przedsiębior­
czości na coś nikłego; piętrzyć trudności, kłopoty.
- mit. gr. olbrzymowie, synowie Posejdona, Otos i Efialtes, aby dostać
się do nieba, zamierzali górę Ossę położyć na Olimp, a górę Pelion na
Ossę; por. Homer (Odyseja, 11,305-20); Wergiliusz (Georgiki, 1,281);
Horacy (Pieśni, 3,4,52).
pelisa przest. zim ow y płaszcz damski na futrze.
- fr.pelisse ’jw.; kożuch’ od łac. pellis 'skóra; futro’.
pelota stara gra baskijska, rodzaj tenisa, w której
piłkę ciska się dłonią a. rodzajem bijaka (chistera)
tak, aby odbiła się od muru w sposób utrudniający
przeciwnikowi jej przyjęcie; piłka do tej gry.
- hiszp. 'piłka; gra w piłkę’ z fr. pelote, zob. peleton.
peltasta staroż. lekkozbrojny żołnierz w wojskach
Grecji i M acedonii, którego osłoną była mała tarcza
w kształcie półksiężyca, a b r o n ią - w łócznia.
- gr. peltastes ’jw.’ odpelte 'tarcza’.
pelur cienki piśm ienny papier satynowany, używ a­
ny gł. jako przebitkowy.
- fr. pelure dost 'skórka, łupina; bibułka’ ze st.fr. peler 'obierać; oczy­
ścić z włosów’ od łac. pilaře ’jp.’ z pilus, zob. poilu.
pemmikan u Indian Ameryki Płn.: suszone i w
m oździerzach tłuczone m ięso z tłuszczem , służące
dawn. jako zakonserwowany koncentrat żyw n ościo­
w y przechow ywany w skórzanych miechach.
- ang. z jęz. Indian Creepimikón ’jw.’ odpimii 'tłuszcze’.
penalizacja karanie; system kar (w kodeksie kar­
nym, regulaminach itp.).
- łac. poenalis 'dotyczący kary; bolesny’ od poena 'kara; pokuta’ z gr.
poině 'kara’; por. penolog.
penáty zob. lary i penáty.
Pęn-Club, Penclub [wym. ...klub] międzynarodowa
organizacja pisarzy, zał. w 1922 r. w Londynie w celu
szerzenia idei zbliżenia kulturalnego narodów, obro­
ny pokoju, w olności słowa, tolerancji i równości.
- ang. ’jw.’;pen 'pióro’ i inicjały słówpoets, essayists, novelists 'poeci,
eseiści, powieściopisarze’; zob. klub.
pendant fr. [wym. padą] odpowiednik, rzecz a. p o­
jęcie uzupełniające, tworzące wraz z innym (i) sym e­
tryczną a. harmonijną całość. || pendent pas zakła­
dany przez ramię i pierś, równoważący obciążenie
bronią boczną; bandolet, feldcech. || pendentyw ar-
chit. wrożnik, żagielek, sklepienie w kształcie trój­
kąta sferycznego, stanowiące przejście od kwadratu
podbudowy do podstawy kopuły.
- fr. pendant 'wiszący; pendent; odpowiednik’ i pendentif 'świecznik
sufitowy; klejnot (u łańcuszka); wrożnik’ z łac. pendens dpn. penden-
tis p.pr. o d penděre 'wisieć; ciążyć’; por. antepedium; dependent; per-
pendykuł.
pendrągon naczelny dowódca staroż. Brytów (zwł.
czasu wojny).
- śr.ang. 'wódz wodzów’; pen 'wódz’; dragon 'przywódca' z łac.
deaco, zob. dragon.
 Penelopa______________________________________435____________________________________ peperment
Penelopa dozgonnie wierna żona, w zór stałości
uczuć małżeńskich; p r a c a P e n e lo p y - praca nie ma­
jąca kresu, nie dająca żadnych rezultatów; por. Da-
naid praca.
- gr. Pěnelópě 'żona Odyseusza, która przez 20 lat oczekiwała powrotu
męża, zwodząc ubiegających się o jej rękę zalotników za pomocą pod­
stępu: przyrzekała wybrać jednego z nich za męża, kiedy ukończy tkać
szatę dla swego teścia; aby odwlec ukończenie pracy, pruła nocą to, co
utkała w dzień’; por. Homer (Odyseja, 2,94-109).
penetracja przedostawanie się, przenikanie (np.
w pływów ); docieranie dokąd w celach badawczych;
zagłębianie się, wnikanie w co. || penetrować.
- łac. penetratio 'przenikanie' od penetrare 'przenikać; wkradać się;
wciskać się’.
penetralium (l.mn. penetralia) część najtajniejsza,
najbardziej ukryta, skryta.
- łac. odpenetralis 'wewnętrzny, skryty, sekretny’.
pengo w ęg. waluta w latach 1925—46; zob. forint.
penicylina pierw szy z odkrytych antybiotyków. ||
penis m ęski organ płciowy.
- n.łac. Penicillium (notatum) 'nazwa jednego z gatunków grzyba wy­
twarzającego antybiotyk’ z łac.penicillus 'ogonek; pędzel(ek); styl(us)’
zdrobn. od penis 'ogon; członek męski’. Penicylinę odkrył w 1929 r.
ang. lekarz i bakteriolog Aleksander Fleming (1881-1955).
penitencjariusz, penitencjarz Kość. du­
r z .k a t.
chowny upow ażniony przez biskupa do udzielania
rozgrzeszenia w wypadkach podlegających jurys­
dykcji ordynariusza. || penitencjarny poprawczy;
kamy; dotyczący (odnoszący się do) kar, w ięźniów,
więziennictwa. || penitent(ka) K o ś ć . r z .k a t. osoba
przystępująca do spowiedzi.
- śrdw.łac.poenitentiarius 'skruszony; pokutujący’ z łac.paenitens dpn.
paenitentis p.pr. odpaenitěre 'żałować, odczuwać skruchę’.
peniuar lekka narzutka kobieca używana przy cze­
saniu; p r z e s t . szlafroczek, negliż.
- fr.peignoir 'jw.' odpeigner 'czesać, gładzić’ z łac.pectinare 'czesać'
odpecten dpn.pectinis 'grzebień'.
penni fiń., drobna moneta fińska równa 1/100 marki.
penny, pens moneta bryt., setna część funta sterlinga.
- ang. penny (l.mn. pence a. pennies) 'jw. ’
penolog prawnik, specjalista w zakresie penalizacji.
- łac. poena, zob. penalizacja, zob. -log.
pens zob. penny.
pensja stała płaca (m iesięczna, roczna); d o w n . ren­
ta, emerytura; p r z e s t . szkoła dla dziewcząt. || pen­
sjonariusz m ieszkaniec pensjonatu. || pensjonar­
ka p r z e s t. uczennica. || pensjonat (prywatny) dom
w czasow y z utrzymaniem; p r z e s t . szkoła dla d ziew ­
cząt. || pensjonować p r z e s t . przenosić na emeryturę;
w yznaczać kom u stałą rentę, emeryturę.
- fr. pensionner 'pensjonować' i pensionnat 'pensjonat, zakład wycho­
wawczy’ od pension 'pensja; pensjonat’ z łac .pensio 'odważenie; zapła­
ta; rata; czynsz’ o d pendere 'ważyć; rozważać (w myśli); płacić’; por.
pensum.
pensum (l.mn. pensa) określona liczba godzin zajęć
dydaktycznych i naukowych, do której obowiązany
jest pracownik instytucji dydaktycznej i nauk.; zada­
na lekcja, materiał nauk. do opanowania w określo­
nym czasie.
- łac. 'obowiązek; robota dzienna; rzecz odważona’ od pandere, zob.
pensja; por. peseta.
PENT(A)- w złożeniach: pięć; zawierający 5 ato­
mów, gmp itd. || pentada okres złożony z pięciu
jednostek czasu (np. dni, lat); zestaw pięciu przed­
miotów. || pentagon pięciokąt, pięciobok; depar­
tament (tj. ministerstwo) wojny USA (mieszczą­
cy się w pięciobocznym budynku w Arlington). ||
pentagram gwiazda pięcioramienna, dająca się na­
rysować pięcioma równymi liniami bez odrywania
ołówka, w staroż. i śrdw. figura magiczna, używana
przeciw złym mocom. || pentametr w poezji antycz­
nej: wiersz pięciostopowy złożony z 2 części, wy­
stępujący zazw. w połączeniu z heksametrem w dys-
tychu elegijnym. || Pentateuch 5 pierwszych ksiąg
Starego Testamentu; Pięcioksiąg; Tora; por. Gene­
sis. || pentatlon sport, pięciobój (w staroż. Grecji:
skok w dal, bieg krótki, oszczep, dysk i zapasy). ||
pentatonika archaiczny typ skali muz. złożonej z 5
dźwięków w obrębie oktawy, do dziś system tonalny
muzyki chiń., jap., malajskiej.
- gr.pentás dpn.pentádos 'piątka' odpénte 'pięć'; zob. -gon-1; -gram-:
metr-; teúchos 'narzędzie; naczynie; mion papiem do pisania’; áthlon
'zapasy; nagroda sport.; zapłata’; zob. tonika.
Pentekost, Pentekostes, liturgiczna nazwa święta
Zesłania Ducha Św. (por. Dzieje Ap. 2, 1-13), trans­
formacji żyd. Zielonych Świąt, święta związanego
z nadaniem praw na górze Synaj, pierw, święta rol­
niczego; zob. Szawuot.
penthouse [wym. pęnthaus] w USA: elegancki apar­
tament mieszkalny a. biurowy wybudowany na pła­
skim dachu wysokościowca.
- ang. 'przybudówka (na dachu); jw .’; pent- prawdop. z łac. appendix,
zob. appendix; house 'dom'.
pentimento piast, ponowne pojawienie się na obra­
zie pierwotnego (zamalowanego później przez auto­
ra) ujęcia (części) dzieła, wskutek zwiększającej się
przejrzystości wierzchniej warstwy farby.
- wł. 'skrucha, żal; (w l.mn.) poprawki, zmiany w dziele art.’ odpentire
'żałować, odczuwać skruchę’ z łac.paenitere, zob. penitent.
pentra żegl. kredens, mały pokój, gdzie w czasie
posiłków przygotowuje się nakrycie oraz potrawy
z kuchni do podania na stół w mesie statku.
- w g .p a n try 'jw.; spiżarnia (np. w hotelu, szpitalu, na statku)’ ze st.fr.
penetier 'spiżarnia' odpan,pain 'chleb' z łac.panis, zob. kompan.
peon 1. w poezji antycznej czterosylabowa stopa,
z jedną sylabą długą i trzema krótkimi. 2. w Amery­
ce Łac.: wyrobnik, (bezrolny) chłop-robotnik. dawn.
dłużnik odrabiający przymusowo długi a. więzień
skazany na roboty przymusowe; w Indiach: robot­
nik; piechur; policjant; posłaniec.
- 1. łac. paeon z gr. paión 'jw. 1’ od paián, zob. pean. 2. hiszp. peón,
port. peao 'pieszy; piechur; pionek (w szachach); robotnik rolny; paro­
bek’ ze śrdw.łac. pedo 'piechur', późniąc, 'wielkostopy’, od łac. pes,
zob. pedikiur.
peonia bot. piwonia.
- łac.paeonia z gr. p a im ia 'jw.; kwiat Apollina Uzdrowiciela (Paión)',
zob. pean.
peperment likier miętowy.
- ang. peppermint 'bot. mięta pieprzowa: olejek miętowy; drażetka mię­
towa’;pepper 'pieprz'; mint 'bot. mięta’.
pepesza
pepesza pistolet maszynowy do strzelania z bliska.
- ros. skrót odpistolét-pulemiót Szpagina 'pistolet maszynowy Szpagi-
na’;pulemiót 'karabin maszynowy’púlja 'kula, pocisk’; mietáť 'mio­
tać, rzucać’; Georgij Szpagin (1897-1952) - radziecki konstruktor
broni palnej.
pepiniera przest. szkółka drzewek; przest., przen.
miejsce, środowisko, gdzie szkolą się, kształtują
przyszłe kadry zawodowe, artystyczne itp.
- fr. pépiniére 'szkółka drzewek; przen. rozsadnik’ od pepin 'pestka;
ziarnko’.
pepita, pepitka deseń tkaniny w drobną dwukolo-
rową kratkę; tkanina o takim deseniu; bryłka złota
rodzimego.
- hiszp. 'pestka; pypeć (u ptaków); bryłka złota’.
peplos, peplum szata kobiet gr. w czasach Homera,
długi prostokątny pas materiału, którym owijały się,
spinając go na barkach klamrami, ściągając na bio­
drach pasem i pozostawiając ramiona odsłonięte.
- łac. peplum 'jw. ’ z gr. péplos 'jw. ’
pepperoni ostro przyprawione parówki wołowo-
-wieprzowe; papryka w konserwie.
- ang. ’jw.’z wł. peperone (l.mn. peperoni) 'pieprz tur.; papryka; chile’
zgrub, odpepe 'pieprz' z łac. piper, gr. péperi 'jp. ’ prawdop. od sanskr.
pippali 'pieprz długi’.
pepsyna enzym trawienny zawarty w soku żołądko­
wym, rozkładający białko na albumozy i peptony. ||
peptyzacja zob. koagulacja.
- gr. pepton (r.nij. odpéptos 'gotowany') i pépsis 'trawienie' odpéptein
'gotować; zmiękczać; trawić'; por. dyspepsja.
PER- w złożeniach: przez; za pomocą; poprzez; cał­
kowicie; do końca; bardzo; prze-; odchylający się,
zbaczający (od czego).
- fr. per- 'przez' z łac. per- 'przez; prze-; za pomocą’.
per analogiam łac., przez analogię. || per annum
łac., rocznie, || per anum łac., med. przez odbytnicę.
|| per aspera ad astra łac., przez ciernie do gwiazd;
przez trudy, cierpienia do sukcesu; por. macte nova
virtute...; ad augusta... || per capita łac., [wym. ką...]
na głowę ludności, na osobę.
percepcja postrzeganie; uświadomiona reakcja na­
rządu zmysłowego na bodziec zewn.; sposób reago­
wania, odbierania wrażeń. || perceptron tech. (p.
wzrokowy) cybernetyczny układ uczący się, służą­
cy do rozpoznawania figur geom., prostych znaków,
cyfr i liter niezależnie od ich kroju i wymiarów; (p.
słuchowy) układ służący do rozpoznawania i analizy
mowy ludzkiej. || percypować (s)postrzegać.
- łac. perceptio 'ujmowanie' od percipere 'wziąć w posiadanie; otrzy­
mać; zauważyć; odczuć’; zob. per-; -cipere z łac. capere, zob. antycypa­
cja; elektron; -tron; por. apercepcja.
percutant [wym. perkiitą] fr., dosł. 'uderzeniowy’,
wywołujący szok psychologiczny; wywołujący sen­
sację.
percypować zob. percepcja.
perditissima re publica plurime leges zob. corrup-
tissima republica...
436 perhydrol
pereant qui antę nos nostra dixerunt łac., niech
przepadną ci, którzy uwagi nasze w ypow iedzieli już
przed nami.
- św. Hieronim ze Strydonu (ok. 347-420), cytując gramatyka rz. Aeliu-
sa Donata (IV w.).
pereat mundus zob. fiat ius(titia).
peregrynacja dawn. (dłuższa) podróż, wędrówka,
w łóczęga; pielgrzymka.
- łac.peregrinatio 'podróż (pobyt) za granicą; pielgrzymka’ odperegri-
nus 'cudzoziemiec; pielgrzym’ z peregre 'za granicą’; zob. per-; -egre
od ager, zob. agrarny.
peremptoryczny, peremptoryjny stanowczy; nie­
odwołalny, ostateczny (np. termin).
- późn.łac. peremptorius 'jw.' z łac. 'niszczący' odperimere 'zagarnąć;
zniszczyć; zabić’; zob.perimere z emere, zob. asumpt.
pere noble fr., dosł. 'szlachetny o jciec’; teatr dawn.
wytworny, starszy pan, zazw. w rolach ojców (jako
em ploi aktorskie).
per fas et nefas łac., godziw ym i (a jak trzeba, to)
i niegodziw ym i sposobami; nie przebierając w środ­
kach.
perfectum [wym. ...fęk...] gram. czas przeszły do­
konany. || perfekcja doskonałość, idealna b iegłość,
sprawność absolutna. || perfekcjonizm dążenie do
doskonałości w pracy, twórczości (zw ł. utrudniają­
ce osiągnięcie rezultatu), w życiu osobistym , moral­
nym (p. etyczny). || perfękt pop. przest. biegle, celu­
jąco, doskonale (coś znać, zwł. języ k obcy).
- nm. perfekt 'biegły; doskonały; dokonany’, n.łac.perfectum 'jw.' i łac.
perfectio 'doskonałość' z perfectus p.p. odperficere 'uskutecznić; speł­
nić’; zob. per-; -ficere z facere, zob. fakcja.
perfidia przewrotność; wyrafinowana przebiegłość,
obłuda, podstępna nieszczerość (por. A lbion, Grae-
ca fides).
- łac. 'wiarołomstwo; niewierność’ od perfidus 'nieuczciwy; niewier­
ny’; zob. per-, fides, zob. fideizm.
perforacja przekłucie; med. przebicie, pęknięcie
jakiegoś narządu wewn.; przebijanie, w ycinanie
otworków, dziurkowanie; szereg(i) dziurek przebi­
tych (m echanicznie) w blokach papierowych, taśmie
film. itd. || perforator przyrząd do perforowania.
- łac. perforare 'przewiercić, przebić’; zob. per-;forare 'wiercić'.
(the) perfumes of Arabia ang., w onn ości arabskie.
- z Szekspira (Makbet 5,1), 1606 r.
perfundować med. dokonywać perfuzji, sztuczne­
go obiegu płynu (np. krwi) w naczyniach, organie,
tkance.
- łac. perjusio 'polewanie' od perfusus p.p. od perfimdere 'polewać';
per- ’(po)przez,;fimdare, zob. fuzja 2.
pergola budowla ogrodowa złożona z rzędu a. dwu
rzędów kolumn, słupków itp., przykrytych kratow­
nicą, oplecionych roślinami pnącymi.
- wł. 'altana obrośnięta winem’ z łac.pergula 'wystający dach; jp.’
perhydrol chem. nazwa techn. silnie utleniającego
30-procentowego roztworu w odnego nadtlenku w o ­
doru.
- nm. 'jw.'; zob. per-; hydr-; ol(e)-.
 peri
peri w folklorze pers. - nadnaturalna istota płci mę­
skiej a. żeńskiej, w rodzaju wróżki a. elfa, ale utwo­
rzona z ognia, pochodząca od upadłych aniołów,
pierw, groźna, późn. dobrotliwa i piękna, która po­
wraca do kraju po odbyciu pokuty; przen. piękna,
pełna wdzięku dziewczyna a. kobieta.
PERI-, PERY- w złożeniach: wokół; koło (czego);
przy; otaczający, okalający; med. tkanka otaczająca
określone miejsce ciała; por. -itis.
- łac. peri- z gr. peri 'wokół; dla; ponad’.
periculum in mora łac., niebezpieczeństwo w zwłoce.
- wg Liwiusza (38,25,13).
periegeta autor przewodnika krajoznawczego (zwł.
staroż. gr., jak Pauzaniasz, Polemon itd.), ze szcze­
gólnym uwzględnieniem pomników sztuki. || pe­
rigeum najbliższy Ziemi punkt na torze (orbicie)
Księżyca a. sztucznych satelitów; por. apogeum. ||
perihelium punkt przysłoneczny, najbliższy Słońca
punkt na orbicie planety a. komety; por. aphelium.
- zob. peri-; gr. periegesis 'oprowadzenie; opis geogr.’ od hégesis 'pro­
wadzenie'; zob. geo-; helio-.
perintegracja jęz. zmiana w poczuciu budowy wy­
razu, wtórny, odmienny rozkład wyrazu na cząstki
słowotwórcze; przewartościowanie morfologiczne
(np. dawne ob-uć, dziś kojarzone z butem).
- zob. per-; integracja.
period menstruacja; przest. okres (czasu; mowy).
|| periodyczny okresowy; rytmiczny, regularnie się
powtarzający; trwający pewien czas. || periodyk
czasopismo o stałej nazwie i numeracji ciągłej, uka­
zujące się w określonych odstępach czasu. || perio-
dyzacja podział na okresy (czasu), fazy, epoki itd.
- fr. periodikós 'okresowy' od periodos 'obchodzenie wokoło; obieg;
regularny nawrót; okres (czasu a. mowy)’; zob. peri-; hodós, zob. -oda.
periojkowie staroż. w państwie spartańskim wolna
ludność pochodzenia doryckiego, pozbawiona praw
obywatelskich, ale gospodarczo niezależna; por. he-
lota.
- gr.perioikoli dosl 'sąsiedzi' z l.mn. odperioikos 'sąsiedni'; zob. peri-;
oikos, zob. eko-.
périsse 1’Univers, pourvu que je me venge fr.,
niech świat zginie, bylebym się tylko pomścił.
- z tragedii La morf de 1’Agrippine, 4, 3 (1653 r.) pisarza fr. Cyrano de
Bergerac (1619-55).
peritus łac., dosl ’biegły, ekspert’, nazwa eksper­
tów teologicznych, którzy byli konsultantami, do­
radcami na Soborze Watykańskim II (1962-65).
periuria ridet amantum Iuppiter łac., Jowisz
śmieje się z krzywoprzysięstw kochanków (Jowisz
jako Dius Fidius strzegł dotrzymywania przysięgi).
- z Tybullusa 4 ,7 ,1 7 .
perizonium piast, przepaska udrapowana na bio­
drach ukrzyżowanego Chrystusa.
-n .łac. ’jw.’; zob. peri-; gr. dzoně, zob. zona.
perkal mocne, gładkie, cienkie płótno bawełnia­
ne na bieliznę osobistą i pościelową oraz do użytku
przemysłowego; por. zefir.
- fr. percale z tur.-pers. pdrgald.
437 Perro del hortelano
perkolacja zob. maceracja. || perkolator urządze­
nie do maceracji.
- łac. percolatio 'przecedzanie' odpercolatus p.p. odpercolare 'przece­
dzać'; zob. per-; colare 'filtrować; cedzić’.
perkusja, perkusyjne instrumenty muzyczne,
z których dźw ięk w ydob yw a się przez uderzenie, np.
kotły, ksylofon, dzw onki, wibrafon, czelesta. bębny,
talerze, trójkąt, tamtam, gong, kastaniety.
- łac. percussio 'uderzanie, bicie’ odpercutere 'przebijać; uderzać; (za)
bić’; zob. per-; cutere od quatere 'wstrząsać; uderzać’.
perl stopień (wielkość) czcionki drukarskiej (5 punk­
tów). || perlon nm. nazw a handl, w łókien syntetycz­
nych typu poliam idów, stosowanych do wyrobów
tkanych i dzianych.
- nm. Perlschrift 'perl'; Perle 'perła'; Schrift 'pismo'.
perlustracja przest. przeglądanie, badanie, przepa-
trywanie czego, zw ł. cudzej korespondencji.
- zob. per-; lustracja.
perm geol. ostatni okres ery paleozoicznej, Tabl. 7.
- Perm, miasto nad Kamą na Uralu w Rosji (w latach 1940—57 - Mo-
łotow).
permanentny nieprzerwanie trwający, ciągły, usta­
wiczny.
- łac. permanens dpn. permanentis p.pr. od permaněre 'trwać'; zob.
per-; mamre, zob. immanentny.
permisywny prawn., socjol. tolerancyjny, pobłażli­
wy; fakultatywny, dający m ożność wyboru, swobo­
dę decyzji.
- fr. p erm issif’zezwalający’ od łac. permittere 'pozwalać'; zob. per-;
mittere, zob. misja.
permutaeja przestawienie, zmiana; układanie ele­
m entów (pew nego ciągu, serii) w różnej kolejności;
każdy z różnych m ożliw ych układów danych ele­
m entów (por. metateza; spooneryzm; transpozycja).
-\a.c.permutatio 'zmiana; wymiana’; zob. per-; mutacja.
perora tyrada, oracja, uroczysta przemowa; rozwle­
kłe, nudne pouczenie, napominanie, reprymenda. ||
perorować.
- łac. perorare konkludować; mówić na końcu; wykładać’; zob. per-;
orare, zob. orator.
per pedes (apostolorum) łac., żart. pieszo (na wzór
apostołów).
perpendykularny przest. pionowy, prostopadły. ||
perpendykuł dawn. w ahadło zegara, zegar waha­
dłowy; linia pionowa, pion.
- łac. perpendicularis 'pionowy' odperpendiculum 'ołowianka; pion’;
zob. per-; peněre, zob. pendant.
perpetuum mobile łac., (mechanizm) poruszający
się w ieczn ie (i sam oczynnie); niem ożliw a do zbu­
dowania m aszyna, która b y w ykonywała pracę nie
pobierając z zewnątrz energii a. która by podnosiła
pew ien ciężar jedynie k osztem oziębiania pewnego
zbiornika ciepła; por. entropia.
per procura w ł., w zastępstwie; na podstawie p eł­
nomocnictwa.
- zob. per-; prokura.
(El) Perro del hortelano hiszp., Pies ogrodnika
(Pies na sianie); sam nie zje i innemu nie da.
Perro del hortelano
- tytuł komedii (1618 r.) Lope de Vegi; wg st.gr. przysłowia: hě kyón
en těphátně 'pies w żłobie’; por. bajkę Ezopa Pies i konie (ok. 570 r.
p.n.e.).
perry sok wyciśnięty z gruszek, często po poddaniu
fermentacji, niskoprocentowy napój alkoholowy,
gruszecznik, podobny do cydru, niekiedy musujący
(po nasyceniu kwasem węglowym); fr. poiré.
- ang. z łac.pirum 'gruszka’.
per saldo wł. (jako reszta) do wyrównania (na kon­
cie rachunkowym).
per se łac., samo przez się, samo z siebie.
perseweracja psych, uporczywe utrzymywanie się
a. powtarzanie uprzytomnień, słów, zdań, skojarzeń,
uczuć itp. tej samej treści, fragmentów melodii, wy­
powiedzi, tych samych omyłek, czynności;yęz. prze­
dłużanie się czasu trwania ruchu artykulacyjnego
ponad normę.
- łac. perseveratio 'obstawanie przy czym’ odperseverare 'upierać się,
trwać przy czym’; per-; severus 'poważny; mocny; przykry’.
Pershing 2 amer. (jądrowy) pocisk balistyczny dwu­
członowy o b. stromym torze wznoszenia się ponad
atmosferę i opadania, odpalany z wyrzutni stałych;
zasięg ok. 1800 km w czasie 5-8 minut; celność po­
niżej 50 m.
- od nazwiska generała amer. Johna Josepha Pershinga, 1860-1948.
persona przest. a. żart. ważna osobistość, figura, dy­
gnitarz; w psychol. Junga - postać osobowości, jaką
ukazujemy otoczeniu, różniąca się zasadniczo od au­
tentycznego ,j a ”; maska publiczna; prezentacja wła­
snej osobowości w kształcie możliwym do przyjęcia
(a. mile widzianym) przez środowisko społ. || perso­
na grata łac., osoba ceniona, ważna, mile widziana.
|| personalia dane biograficzne, szczegóły życiory­
su. || personalizm kierunek filoz. oparty na metafi­
zycznym a. relig. założeniu, że rozwój osobowości
człowieka jest źródłem i celem życia jednostkowe­
go i społ. || personalny osobowy; osobisty; pop. kie­
rownik biura kadr, personalnik. || persona non gra­
ta łac., osoba niepożądana (jako przedstawiciel dypl.
innego państwa); por. agrément. || personat zob.
persona. || personel zespół pracowników w biurze,
sklepie itp. || personifikacja uosobienie, przypisy­
wanie przedmiotom, zwierzętom, zjawiskom przy­
rody, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych tyl­
ko ludziom; antropomorfizm.
- fr. personnel 'osobisty; personel’ i późniąc, personalia 'rzeczy osobi­
ste’ odpersonalis 'osobisty’ z łac. persona 'maska; rola; godność; oso­
ba’; -fikacja od facere, zob. fakcja.
perspektywa otwarty widok; panorama, widok
otwierający się na co; widoki na przyszłość; odle­
głość w czasie, umożliwiająca właściwą ocenę zda­
rzeń; piast, technika przedstawiania na płaszczyźnie
stosunków przestrzennych przedmiotów rzeczywi­
stych tak, jak one ukazują się oku w naturze; dawn.
luneta (ziemska). || perspektywiczny oparty na za­
sadach (odnoszących się do) perspektywy; (plan)
dotyczący przyszłości, dalszego rozwoju.
- śrdw.łac. perspectiva 'widok’ z r.ż. od perspectivus 'wzrokowy’ z łac.
perspicere 'przenikać wzrokiem; przyglądać się; badać’; zob. per-; -spi-
cere od specere, zob. spektakl.
438 PERY-
perspiracja oddychanie przez skórę, parowanie; po­
cenie się.
- łac. perspirare 'przewiewać; oddychać przez co’; zob. per-; spirare,
zob. -spir- 2.
per stirpes łac., prawn. (legat) p odzielony w rów­
nych częściach m iędzy odgałęzienia rodziny, przy
czym udział każdej gałęzi dzieli się równo pom ię­
dzy jej członków; por. per capita.
perswadować tłumaczyć co komu, dowodzić; prze­
konyw ać kogo o czym , używać perswazji.
- łac. persuasio 'przekonanie; wiara; opinia; przesąd’ oápersuaěre 'na­
mówić; przekonać’; zob. per-; suaěre 'radzić; zachęcać’.
persyflaż utwór lit., tekst ironiczny i żartobliwie
kpiący, zawierający przytyki, przym ów ki ukryte
w komplementach.
- fr. persiflage 'przemówienie ironiczne i kpiące’; zob. per-; siffler 'sy­
czeć; świstać: (wy)gwizdać’ z łac. sibilare 'sykać; gwizdać, szydzić’.
perszeron ciężki koń roboczy rasy fr.
- fr. percheron ’(koń) pochodzący z Perche, rejonu płn. Francji’.
Pert specjalna metoda planowania (stosowana np.
przy budowie dużych obiektów), której idea polega
na „liczeniu od końca” etapów (odcinków ) zam ie­
rzonego przedsięwzięcia tak, aby w szystkie elem en­
ty potrzebne do budowy były dostarczone w e w ła­
ściw ym czasie.
- inicjały ang. nazwy Program Evaluation a n d Review Technique 'me­
toda oceny i analizy programu (działania)’ zastosowana po raz pierwszy
w 1957 r. w USA; dodatkowa gra słów: ang. p ert 'śmiały, żywy, zawa­
diacki’ od łac. apertus z p.p. od aperire, zob. apćritif.
perta żegl. rozciągnięta pod reją lina, na której opie­
rają stopy marynarze pracujący przy żaglach.
- d.nm. per odperden 'stąpać’.
pertraktacje handl., dypl. rokowania, negocjacje,
rozm ow y przygotowujące zawarcie układów, um ów
itp. || pertraktować.
- łac. pertractatio 'zajmowanie się czym’ od pertractare 'obmacywać
co; zajmować się czym; myśleć o czym’; zob. per-; traktat.
perturbacja zakłócenie, naruszenie normalnego
biegu zjawisk, ustalonego porządku rzeczy; zamęt,
zamieszanie; zakłócenie ruchu komety, planety a.
jej satelity po orbicie, spowodow ane przyciąganiem
(innych) planet.
- łac. perturbatio 'zaburzenie; przeszkoda: podniecenie’ odperturbare
'zakłócać; niepokoić’; zob. per-; turbacja.
per ultimo w ł., handl, (do uiszczenia) w ostatnim
(dniu miesiąca).
perwersja przewrotność, wynaturzenie, zaspokaja­
nie popędu płciow ego w sposób nienaturalny, nie­
zwykły.
- łac.perversio 'obrócenie w niewłaściwym kierunku; przekręcenie; ze­
psucie’; zob. per-; wersja.
PERY- zob. peri-. || peryferia zewnętrzna część
czegoś (w przeciwieństwie do centralnej); krań­
ce, obrzeże (obszaru; miasta), przedm ieście; ob­
rys. || peryferyjne urządzenie inf. sprzęt dołącza­
ny do podstawowego elementu komputera, którym
jest procesor (lub zestaw procesorów). D o urządzeń
peryferyjnych należą nośniki pam ięci, (dyski lub
taśmy magnetyczne, dyski optyczne), klawiatura,
 PERY-
monitor, drukarka, mysz, skaner, modem, joystick,
a także sprzęt konieczny do włączenia komputera do
sieci; por. dysk, komputerowa mysz, joystick, mo­
dem, monitor, skaner. || peryfraza użycie omówie­
nia, opisu, charakterystyki, metafory zamiast słowa
oznaczającego dany przedmiot, czynność a. cechę
(por. eufemizm; metonimia; pronominacja). || pery-
geum zob. perigeum. || perygram statyst. graficzne
wyobrażenie stosunków wielkości przez koła i wy­
cinki a. odcinki kół. || peryhelium zob. perihelium.
|| perykarp bot. owocnia. || perykopa ustęp z Ew.
czytany i objaśniany w czasie nabożeństwa. || pery-
patetyk uczeń Arystotelesa, kontynuator jego fil oz.;
żart. lubiący przechadzać się w czasie rozmyślań a.
rozmowy. || perypetia (nagły a. niespodziany) zwrot
w akcji utworu lit.; (w l.mn.) trudności, powikłania,
zmienne losy, przygody. || peryskop układ optycz­
ny umożliwiający oglądanie przedmiotów znajdują­
cych się poza polem widzenia obserwatora (w czoł­
gu, okręcie podwodnym itd.). || perystaltyka ruch
robaczkowy narządów przewodu pokarmowego
i moczowego, powodujący przesuwanie się ich za­
wartości. || perystyl staroż. kolumnada otaczają­
ca budynek, dziedziniec, ogród; przejście, gale­
ria, ogród, otoczone kolumnadą. || perytecjum bot.
otocznia.
- pery- zob. peri-; gr. periphéreia 'noszenie wkoło; obwód, okrąg’ od
phérein 'nosić’; zob. -fer-; fraza; -gram-; gr. perikárpion 'strączek; łu­
ska’ od karpós, zob. karpologia; perikopś 'okaleczenie; odcinek’ od
kopę 'uderzenie; cięcie’; peripatětikós 'przechadzający się’ od patein
'chodzić'; peripéteia 'nagła zmiana’ od piptein 'padać'; zob. -skop-;
peristaltikós 'ugniatający' od stéllein 'porządkować; umieszczać’; pe-
ristylos 'otoczony kolumnami’ od stýlos, zob. stylici; gr. thekion 'pude­
łeczko, skrzynka’ zdrobn. od thékě, zob. -teka-.
Pesach zob. Pascha.
pesarium zob. pessarium pochwowe.
peseta do 1 12002 r. waluta hiszp. (= 100 centimos).
|| peso waluta Argentyny, Chile, Dominikany, Fili­
pin, Kolumbii, Kuby, Meksyku i Urugwaju ty 100
centavos).
- hiszp. peseta zdrobn. od peso 'ciężar; waga; jw.’ z łac. pensum, zob.
pensum.
pesewa jednostka monetarna Ghany, równa 1/100
cedi.
peso zob. peseta.
pessarium pochwowe - med. krążek maciczny, śro­
dek zapobiegający zapłodnieniu.
- późniąc, 'krążek do utrzymywania macicy w prawidłowym położe­
niu’ z gr. pessós 'owalny kamyk do gry, staroż. odmiana warcabów’.
pestałozzianizm pedagogiczna „metoda elemen­
tarna” nauczania, oparta na wynikach analizy psy­
chologicznej procesów poznawczych, przechodzą­
ca od rzeczy znanych do nowych i stosująca swoje
tempo do tempa stopniowego rozwoju możliwości
umysłowych dziecka, co dziś może brzmi banalnie,
ale w końcu XVIII w., gdy w szkole rządziła żela­
zna dyscyplina i wkuwanie na pamięć, stanowiło re­
wolucję.
- od nazwiska twórcy metody, pedagoga szwajc. Johanna Heinricha Pe-
stalozziego, 1746-1827.
439 petitio principii
pesto w łoski sos z b azylii i in. ziół, czosnku i oliwy,
używ any do zielon ego spaghetti.
- wł. 'utłuczony' od pestare ’(u)tłuc; tłoczyć’ z późniąc, pistare czę-
stotl. od łac.pinsere 'utłuc, rozgnieść’.
pestycydy silne środki chem . dla ochrony roślin ho­
dowlanych (uprawnych) przed szkodnikami.
- z w g .pesticidel.poj. 'jw.'; łac.pestis 'zaraza;pomór’; zob. -cyd(a).
pesymista człow iek przeniknięty pesymizmem,
niewiarą w świat i ludzi, w lepszą przyszłość, skłon­
n ością do czarnowidztwa, beznadziei, dostrzegania
złych stron życia; por. optymista.
- łac. pessimus 'najgorszy'; por. maligna; pejoratywny.
peszarim komentarze do B iblii znalezione wśród
zw ojów M orza M artwego w ok ół Kumran.
- hebr. l.mn. odpeszer 'komentarz'.
pétanque fr., gra w kule rozgrywana na żwirowym
boisku dł. 1 2 -1 5 m, szerokości ok. 4 m, zwanym
p i s t e a. te r r a in , pochodząca z płd. Francji, rozpo­
w szechniona także w A nglii.
petent człow iek ubiegający się o co, składający
sw oją prośbę, podanie w urzędzie, sądzie itp.
- łac. petens dpn. petentis p.pr. odpetere 'prosić; żądać, wymagać’; por.
impet; kompetencja; repetycja; petycja.
Petera [wym. pitęra] zasada - ż a r t. urzędnik w spi­
na się po drabinie służbow ej zazwyczaj tak długo, aż
osiągnie swój szczeb el niekompetencji; jeżeli ktoś
pełni sw oje funkcje dobrze, będzie awansował do­
póty, dopóki nie otrzyma stanowiska, jakiemu nie
m oże sprostać, i na nim ju ż pozostaje; {d ru g a z a s a ­
d a P e t e r a ) ż a r t. na każdą posadę (pracę) na świecie
przypada gdzieś tam ktoś, kto się do niej nie nadaje.
- od tytułu satyrycznej książki amer.: The Peter Principle (1967 r.); au­
torzy: Laurence J. Peter [wym. pi:ter] i Raymond Hull.
petercyment d a w n . w yborny gatunek malagi spro­
wadzany do dawnej Polski.
- nm. Petersimes od hiszp. imienia i nazwiska Pedro Jimćnez.
petit stopień (w ielk ość) czcionki druk. (8 punktów).
|| petit-beurre [wym. ptibor] rodzaj herbatnika.
- fs.petit 'mały; drobny; malec’; beurre 'masło' z gr. boútyron, zob. bu-
tyrometr.
(Le) Petit chaperon rouge fr., Czerwony kapturek.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze zbioru Contes de
ma mere Toye (1697 r.) 'Bajki Babci Gąski’.
Petites misěres de la vie conjugale fr., Małe niedo­
le p ożycia m ałżeńskiego.
- tytuł powieści (1845 r.) Balzaka.
petit franęais fr., ( d o s ł. m ała) francuszczyzna uboga
i zniekształcona, służąca w byłych koloniach Afryki
jako obiegow y, w ehikulam y język międzyplemien-
ny (por. pidgin, lingua franca).
petitio principii śrdw.łac., d o s ł. domaganie się
(przedstawienia) początku (dowodu); błąd logiczny
polegający na przyjm owaniu tezy, której ma się do­
piero dow ieść, za jed ną z przesłanek dowodu; błęd­
ne koło w dowodzeniu (por. circulus vitiosus; para-
logizm ).
petit-maitre
petit-maitre [wym. pti mę:tr] dawn. elegant o pre­
tensjonalnych manierach, sposobie bycia pełnym
afektacji i przesady; fircyk; modniś.
- fr. 'panek; jw.’; zob. petit; raaitre ďhótel; petits-maitres 'pankowie’,
przezwisko fr. partii polit, z czasów Frondy (1648-53).
petit mai [wym. pti mai] lekki objaw padaczki,
chwilowe zamroczenie świadomości (fr. absence
[wym. apsąs] dosł. 'nieobecność’); por. grand mai.
- fr. dosł. 'mała choroba; jw.’;petit 'mały'; mai, zob. grand mai.
(Le) Petit poucet fr., Tomcio Paluch.
- bajka pisarza fr. Charlesa Perraulta (1628-1703) ze Zbioru Contes de
ma mere l’oye (1697 r) 'Bajki Babci Gąski’.
PETR(O)-, PETRY- w złożeniach: kamień, skała;
w złożeniach także: olej skalny, ropa naftowa; naf­
ta. || petrochemia chemia przetwórstwa ropy nafto­
wej (oleju skalnego); dział zakładu przemysłowego,
gdzie się przetwarza ropę naftową. || petrodola-
ry nadwyżki dolarowe nagromadzone przez kraje
eksportujące ropę, zwł. użyte na pożyczki i inwe­
stycje w krajach importujących ropę. || petrografia
nauka zajmująca się opisem skał. || petrologia na­
uka o pochodzeniu, dziejach, strukturze, składzie
chem., przeobrażeniach i klasyfikacji skał. || petry­
fikacja skamienienie; skostnienie, utrwalenie czego
w pewnej niezmiennej formie; zeskalanie, wzmac­
nianie gruntu zastrzykami masy cementowej a. in.
środkami.
- gr.pétros 'kamień' i pétra 'skała'; zob. chemia; -graf-; -logia; -fikacja
odfacere, zob. fakcja.
pétroleuse fr., dosł. 'podpalaczka za pomocą nafty’,
kobieta mocna, niezależna, wojownicza; jędza bu­
dząca postrach, mściwa furia.
- pierw, o kobietach, które po klęsce Komuny Paryskiej miały jakoby
podpalać domy, aby opóźnić wkroczenie wojsk wersalskich do Pary­
ża; później o wszystkich kobietach podejrzanych o uczestnictwo w Ko­
munie 1871 r.
petrologia, petryfikacja zob. petr(o)-.
petycja prośba, pismo, podanie, zazw. zbiorowe,
skierowane do władz czy osób na wyższym stano­
wisku.
- łac. petitio 'atak; prośba; roszczenie’ odpetere, zob. petent,
peyotl zob. pejotl.
peseta zob. pinceta.
p.f. skr. od pour fěliciter fr., dla złożenia życzeń,
gratulacji, powinszowań (na biletach wizytowych).
|| Pfennig zob. fenig. || p.f.v. skr. od pour faire visitě
fr., na odwiedziny (na biletach wizytowych).
phallus zob. falliczny.
(The) Phantom Ship ang. okręt-widmo.
- tytuł powieści (1839 r.) Fredericka Marryata, pisarza ang.
phi beta kąppa [wym. fi:...] najstarsze z (oznaczo­
nych gr. literami) stowarzyszeń na amer. wyższych
uczelniach, mające wiele oddziałów (niegdyś tajne),
o którego członkostwo ubiegać się mogą studenci
ostatnich lat studiów, osiągający najwyższe oceny
w nauce (odznaką członka stowarzyszenia jest zło­
ty zegarek).
440 Pickelhering
- od inicjałów (<DBK) gr. słów; philosophía bíou kybernétěs 'filozofia
przewodniczką życia’; założone w college’u Williama i Mary (w stanie
Wirginia, USA) w 1776 r.; zob. filozofia; bio-; cybernetyka; Tabl. 40.
(Le) Philosophe bienfaisant fr., Filozof dobroczyń­
ca.
- pseudonim, pod którym wydano w 1763 r. dzieła zbiorowe Stanisława
Leszczyńskiego, księcia Lotaryngii, ekskróla Polski.
Philosophensteg nm. dosł. 'ścieżka filozofów’, ale­
ja spacerowa w Heidelbergu nad Neckarem (Niem­
cy), sławnym mieście uniwersyteckim (od 1386 r.)
i ośrodku nauk.-kulturalnym.
(Die) Philosophie des Ais Ob nm., Filozofia (postę­
powania tak) jak gdyby (fikcje rzeczywiście istnia­
ły).
- tytuł pracy (1911 r.) filozofa nm. Hansa Vaihingera, prezentującej sys­
tem poglądów zwany fikcjonalizmem.
phlokátě nowogr., rodzaj tanich, włochatych dywa­
nów, produkowanych w Grecji.
phony war [wym. founy uo:] zob. dróle de guerre.
- agn.phony 'fałszywy; udawany; zmyślony’; war 'wojna'.
pi ( ji ) mat. ludolfina, liczba niewymierna wyrażająca
stosunek długości obwodu koła do długości jego śred­
nicy, wynosząca w przybliżeniu: 3,1415926535...
- gr. p i 'nazwa litery alfabetu gr., odpowiadającej łac. p’, Tabl. 40.
pia desideria łac., l.mn., pobożne (nie dające się
spełnić) życzenia.
- tytuł pracy, wydanej w 1627 r. w Antwerpii przez jezuitę Hermanna
Hugo (1588-1639); l.poj .pium desiderium.
pia fraus łac., pobożne oszustwo.
- z Owidiusza ( Metamorfozy, 9,711).
pianino odmiana fortepianu do użytku domowego,
ze strunami ustawionymi pionowo. || pianolaprzest.
pianino mechaniczne, odtwarzające nagrane utwo­
ry z perforowanej taśmy papierowej. || piano-nobi-
le zob. bel-ćtage.
- w\. pianino 'cichutko; j w.’ zdrobn. od piano 'cicho; płaski; powolny;
piętro’ z późn.hc. planus 'gładki, wdzięczny’od łac., zob. piani-; Piano­
la - nazwa handl.; wł. nobile 'szlachetny', zob. nobil.
piastr drobna moneta różnych krajów Bliskiego
Wschodu (1/100 funta w Egipcie, Syrii, Libanie;
1/22 riala w Arabii Saudyjskiej; 1/180 funta na Cy­
prze); waluta fr. Indochin do 1954 r.
- wł. piastra 'naplecznik kirysu; płytka metal., moneta’ z gr. émplastron
'tynk; glina’ od emplóssein, zob. -piast-; por. plastron.
piazza [wym. piącca] plac, rynek, targ. || piazząle
duży, otwarty plac przed jakimś gmachem.
- wł. z łac., platea 'ulica; dziedziniec’ od gr. plateia (hodós) 'szeroka
(droga)’ z r.ż. od platýs, zob. plateau.
pi-ba zob. pi-pa.
picadillo [wym. pikailio, pikaijo] hiszp., potrawa
hiszp. i iberoamer. z mielonego mięsa z pomidora­
mi, czosnkiem, cebulą, oliwkami i kaparami.
picaro hiszp., [wym. pikaro] łotr, szelma, włóczęga,
nicpoń (postać typowa dla hiszp. powieści łotrzy-
kowskiej XVI-XVIIw.).
Pickelhering teatr. dawn. trefniś, pajac.
 Pickelhering
- nm. 'śledź wędzony, pikling; jw.’; Pickel od Pökel 'solona woda’; He­
ring 'śledź’ od Heer 'armia; ławica (śledzi)’.
pickup [wym. pikap] otwarty, mały samochód do
rozwożenia towarów, obudowany zazw. na podwo­
ziu samochodu osobowego.
- ang. 'przygodna, romansowa znajomość; akcelerator; jw.; adapter gra­
mofonu’ od pick up 'podnosić; zbierać; zabierać; łapać’;pick ’wy-, do­
bierać’; up ’w górę; wyżej’.
pickwickowski [wym. pikwikoski] (powiedzia­
ne w sensie pickwickowskim) żart. w znaczeniu od­
miennym od obraźliwego, w jakim rozumieją dany
wyraz (wyrażenie), profani, niewtajemniczeni.
- usprawiedliwienie stosowane przez członków Klubu Pickwicka w po­
wieści (1836-37) Dickensa (por. rozdz. 1).
pidgin [wym. pidżin] międzynarodowa gwara o uprosz­
czonej gramatyce i ograniczonym słowniku (pocho­
dzącym często z różnych języków), używana jako śro­
dek porozumiewania się na obszarach wielojęzycznych
(por. lingua franca); (p. English [wym. ingliszj) gwara
oparta na angielszczyźnie, używana w portach Dale­
kiego Wschodu.
- mg.pidgin ’jw.’ od business, zob. biznes; English 'angielski; angielsz­
czyzna’.
pidżąk kurtka, marynarka.
- ros. ’jw .’ z ang. p e a jacket 'dwurzędowa ciężka kurtka marynar­
ska z grubego sukna; dosł. (etymologia ludowa!): kurtka grochowa’
z hol. pijjekker ’jp.’; p ij 'rodzaj szorstkiego sukna; płaszcz zrobiony
z niego; kaptur’;jekker 'kurtka; kaftan’.
pidżama zob. piżama.
piece ä these fr., [wym. piesatę:z] teatr, sztuka z te­
zą; zob. roman ä these. || piece de resistance fr.,
[wym. pjes drezistąs] główna potrawa danego posił­
ku; rzecz główna, najważniejsza. || piece touchee,
piece jouee fr., [wym. pjes tuszę, pjes żuę] figurą
dotkniętą musi się grać (zasada przy grze w szachy,
warcaby itp.); por. j ’adoube; szach.
Piedagogiczeskaja poęma ros., Poemat pedago­
giczny; por. Putiowka w żyzń.
- tytuł książki (1933-35, wyd. poi. 1949 r.) pedagoga i pisarza radziec­
kiego Antona S. Makarenki (1888-1939).
pied-a-terre fr., [wym. pietatęr] dosł. ’noga na zie­
m i’; mieszkanie, z którego korzysta się dorywczo.
pieds noirs fr., [wym. pie nuąr] dosł. ’czarne stopy’;
nazwa europejskich, zwł. francuskich mieszkańców
Algierii w czasach kolonialnych.
(Herr) Piefke [wym. pi:fke] nm., człowiek zwraca­
jący na siebie uwagę brakiem inteligencji i pyszał-
kowatością; żart. filisterski turysta z Niemiec.
pielmięni ros., l.mn., drobne pierożki (uszka) na­
dziewane mięsem (rzadziej rybą a. jarzynami), go­
towane w rosole, potrawa ros.
pierieonowszczina ros., trywialne, wulgarne, pła­
skie mieszczaństwo, pełne małostkowości, zawiści
i brudów, a także serwilizmu w stosunku do władz.
- od nazwiska Pieriedonowa, nauczyciela gimnazjalnego, tępego reak­
cjonisty, wroga postępu, płaszczącego się przed przełożonymi, bohatera
powieści Miełkij bies („Mały bies”, 1907 r.) pisarza ros. Fiodora Soło-
guba (pseudonim F. K. Tietiemikowa), 1863-1927 r.
441 Pigmej
pieriedwiżnik przedstawiciel prądu realistyczno-
-demokratycznego w malarstwie ros. 2. poł. XIX w.,
członek Towarzystwa Objazdowych Wystaw Arty­
stycznych (jak I. J. Riepin, W. I. Surikow, W. M. Wa-
sniecow i in.).
-r o s. ’jw.’ odpieriedwiżka 'przemieszczenie; instalacja przenośna, ob­
jazdowa’ z pieriedwigót 'przesuwać; przestawiać’;pierie- 'prze-’; dwi-
gdt ’(po)suwać’.
pieriedyszka ros., wytchnienie, chwila odprężenia,
przerwa.
pieriestrojka ros., przebudowa; połit. gmntowne,
reformy gosp., społ., kulturowe.
piernacz rodzaj buławy zakończonej piórami, nie­
gdyś godło władzy starszyzny zaporoskiej.
- ukr.pem acz 'buława.
pierrot pajac, głupiec o twarzy ubielonej mąką,
ubrany w charakterystyczny biały strój, postać ko­
miczna dawn. pantomimy fr., zapożyczona z kome­
dii wł. (por. Poliszynel; commedia dell’arte; Zanni).
- fr. 'wróbel; jw.; głuptas’ zdrobn. od Pierre 'Piotr’.
pierwiastki chemiczne zob. Tabl. 1.
Pierydy zob. Muza.
- gr. Pierides 'Pierydy; w mit. gr. 9 córek króla Pierosa w Pierii (Mace­
donia), którym nadał imiona dziewięciu Muz; rywalizowały z Muzami
i za karę zostały zmienione w ptaki; przez poetów często utożsamiane
z Muzami’.
Pieta piast, wyobrażenie Madonny ze zwłokami
Chrystusa na kolanach. || pietyzm poszanowanie po­
łączone z uwielbieniem; cześć; Kość. protest, kieru­
nek dążący do uczuciowego pogłębienia życia relig.
(XVII w., Holandia, Niemcy).
- wł. pieta 'miłosierdzie; współczucie; pobożność; Pieta’ z łac. pietas
'miłość należna rodzicom, rodzinie, ojczyźnie, przyjaciołom: poboż­
ność’ odpius, zob. pijar.
pietruszka ros., teatr, kukiełka, marionetka.
- ros. zdrobnienie imienia Piotr.
PIEZO- w złożeniach; ciśnienie; ściskanie; ściśli­
wość. || piezoelektryczność powstawanie ładunków
elektr. na krysztale pod działaniem ściskania a. roz­
ciągania (por. piro-). || piezometr przyrząd do mie­
rzenia ściśliwości cieczy.
- gr.piedzein 'ściskać; gnieść’; zob. -metr.
pifferąro włoski pastuch, grajek, grający na pjffero,
fujarce, piszczałce.
- wł. pifferąro 'grajek na piszczałce’ od pffero 'piszczałka; jp.; głup­
tasce śr.g.nm.pfife 'piszczałka’.
pifometre fr., żart. (od p ifn o K ) pop. (poł. XX w.)
intuicja, instynkt, wyczucie, „węch”, „nos”.
Pigmalion mężczyzna umiejący wznieść na wyższy
poziom duchowy a. moralny, okrzesać, wykształcić,
uszlachetnić ukochaną kobietę.
- gr. Pygmalion 'mit. gr. król Cypru, który zakochał się w wyrzeźbio­
nym przez siebie posągu kobiety, nazwanym przez niego Galateą; na
jego prośby bogini miłości (Afrodyta) ożywiła posąg’.
pigmej przen. człowiek małostkowy, małoduszny,
lichy; karzeł. || Pigmeje półosiadłe, niskorosłe mu­
rzyńskie plemiona myśliwskie Afryki Równikowej.
Pigmej
- gr. Pygmaioi 'Pigmeje, bajeczny lud karłów w Indiach a. Etiopii’
odpygmaios 'mały jak pięść’ z pygme 'pięść; boks'; por. Homer (Ilia­
da, 3, 6).
pigment biol., chem. barwnik; substancja barwiąca
a. barwna.
- łac. pigmentom 'barwnik; farba’ od pingere, zob. piktografia; por.
piment.
pigwa cydonia, krzew a. drzewko z rodziny różowa­
tych o dużych kwiatach i owocach gruszkowatych,
owłosionych, o miłej woni (niejadalnych na suro­
wo, używanych na konfitury, kompoty), pochodzą­
ce z Azji Sr.; (owoc po ang. quince; fr. coing; ros.
ajwä; nm. Quitte).
- st.g.nm.yzga z łac.ficus 'figa'.
pijar członek zakonu (prowadzącego szkoły i kon­
wikty), załóż, w 1597 r. w Rzymie przez św. Józefa
Kalasantego (w Polsce od 1642 r.).
- łac. (ordo scholarum) piarum '(zakon szkół) religijnych’ dpn. l.mn.
r.ż. od pius 'obowiązkowy (w działaniu); szanujący rodziców; poboż­
ny’; por. ekspiacja; Pieta; piuska.
pika 1. broń drzewcowa (dł. do 5 m) kłująca, uży­
wana przez piechotę (pikinierów) europ, od XV do
pocz. XVIII w. 2. dwuwarstwowa trwała tkanina ba­
wełniana, płócienna a. jedwabna ze stębnowanymi
wzorami plastycznymi, używana na kapy, szlafroki
i ubiory dla dzieci.
- 1 . fr. pique 'pika; dzida; lanca’. 2. fr. pique odpiquer 'kłuć; stębno-
wać, pikować’ z lud. łac. piccare.
pikada linia wytyczona, wyznaczona tyczkami;
przesieka, przesiecz w lesie, w dżungli, ścieżka wy­
rąbana w miejscu trudnym do przebycia.
- fr. piquet, zob. pikieta.
pikador konny zapaśnik, biorący udział w walce
byków, który kłuje byka lancą, aby osłabić mięśnie
jego karku i łopatek; por. Corrida.
- hiszp.picador 'ujeżdżacz; jw.’odpicar, zob. piko-.
pikanteria drastyczność; ostry, pieprzny smak
(dowcipu; urody kobiecej); nieprzyzwoitość, dwu­
znaczność (żartu; sytuacji). || pikantny ostry w sma­
ku; korzenny, szczypiący; drastyczny, pieprzny, nie­
przyzwoity.
- fr. piquant p.pr. od piquer 'kłuć; szczypać; drażnić’; por. pikieta.
pikielhauba kask skórzany okuty blachą, zakończo­
ny na szczycie sterczyną (ostrym grotem), noszony
przez wojsko pruskie i nm. do 1918 r.
- n m . Pickelhaube ’jw.’; Pickel 'szpic'; Haube 'czepek; kołpak’.
pikieta przest. straż, czujka wojsk.; żołnierz, od-
działek wojska (zazw. kawalerii) na czatach (zwiad;
ubezpieczenie); dwuosobowa fr. gra 32 karta­
mi; grupa robotników obnosząca afisze strajkowe
przed zakładem pracy a. nie dopuszczająca do niego
łamistrajków; grupa osób obnosząca plakaty prote­
stacyjne w sprawie społecznej a. polit., pikietująca.
|| pikietaż geol, bud. podział trasy (palikami, kołka­
mi) na jednakowe odcinki miernicze.
- fr. piquetage 'wytyczenie trasy’ i piquet 'palik, kołek; jw.’ od piqu­
er, zob. pikanteria.
442 pilot
pikle ostre marynaty z drobno krajanych warzyw
(ogórki, cebula, zielone pomidory, marchew, dynia,
korniszony itd.) z przyprawami.
- ang.piekle l.poj. 'ogórek kiszony; jw.; ocet do marynat’.
piklingi nazwa handl. śledzi lekko solonych i wę­
dzonych w gorącym dymie.
- nm. Bückling l.poj. 'śledź wędzony’ od dawn. Bücking ’jp.’ z hol.
boks(haring) 'jp.'; bok 'cap, kozioł’; haring 'śledź'.
piknik przest. wycieczka, majówka, na której zabra­
ne z sobą (składkowe) zapasy żywności i napojów
spożywa się na świeżym powietrzu; por. pyknik.
- ang. pienie 'wycieczka (całej rodziny) za miasto z zapasami, które się
spożywa na świeżym powietrzu’ z fr. piquenique ’jw.’; piquer 'down.
szukać pokarmu; łupu; być pieczeniarzem’; nique 'drobiazg; kpina’.
PIKNO-, PYKN- w złożeniach: gęsty; ścisły; skon­
densowany; masywny; gruby. || piknometr przyrząd
do pomiaru gęstości cieczy i ciał stałych.
- gr. pyknós 'gęsty' (por. pyknik); zob. -metr.
PIKO- (p) w złożeniach: fiz. bilionowa (10 12) część
jednostki podstawowej.
- hiszp. pico 'dziób; szpic; szczyt; odrobina; liczba nieparzysta’ od p i­
car 'kłuć'; por. pikador.
pikolak, pikolo przest. chłopiec usługujący w re­
stauracji.
- w ł.piccolo 'mały'; por. pikulina.
piktografia pismo obrazkowe, rysunkowe; jedna
z postaci prapisma niepiśmiennych ludów pierwot­
nych; system piktogramów, rysunkowych symboli,
znaków umownych.
- łac. pictos p.p. od pingere 'malować'; por. pigment; pint; pinxit; zob.
-graf-; -gram-.
pikulina pikolo, mały flet.
- wł. piccolo, zob. pikolak.
pilaster graniasty, płaski filar przyścienny z bazą
i głowicą, wystający z lica ściany na 1/6 część swo­
jej szerokości, służący do dekoracji, a niekiedy do
wzmocnienia konstrukcyjnego; por. lizena.
- fr. pilastre ’jw.’ z wl.pilastro 'jw.'
pilaw wschodnia potrawa z ryżu z baraniną i jarzy­
nami, smażonego w oliwie, gotowanego na rosole
i przyprawionego korzeniami.
-pers., tur,piläu,paläu 'jw.'
pileus spiczasta a. ściśle do głowy przylegająca fil­
cowa czapka noszona przez staroż. Rzymian (zwł.
w teatrze, na uroczystościach; także przez wyzwo­
leńców).
- łac. /?;7(/)e«.v’czapka filcowa’ odpilus, zob. poilu.
Pilgrim Fathers ang., Ojcowie Pielgrzymi, grupa
prześladowanych w Anglii purytanów, która w licz­
bie 102 osób pożeglowała w 1620 r. do Ameryki Płn.
na statku Mayflower („Kwiecie majowe”) i założyła
pierwszą stałą kolonię w Nowej Anglii.
(the) pili ang., pigułka; pigułka antykoncepcyjna,
przyjmowana doustnie przez kobietę.
pilot lotnik kierujący statkiem powietrznym (sa­
molotem, szybowcem itp.); marynarz zajmujący
się przeprowadzaniem statków przez niebezpiecz­
ne a. trudne do nawigacji miejsca; pasażer samocho-
 pilot
du wskazujący w podróży drogę kierowcy; motocy­
klista wskazujący trasę wyścigu kolarskiego; osoba
oprowadzająca cudzoziemca i opiekująca się nim. ||
pilotaż sterowanie statkiem powietrznym; przepro­
wadzanie statku przez trudne dla żeglugi miejsca.
- fr. pilotage ’stemictwo’ od pilote ’stemik; pilot lotniczy’ z wł. pilota,
pedota ’jp.’ od gr.p eá ’ster’ l.mn. odpědón 'pióro wiosła’.
pilum stctroz. wojsk, ciężki oszczep rzymskiego pie­
chura.
-ła c . 'tłuczek; jw.’
pilzner światowej sławy jasne piwo o niskiej zawar­
tości alkoholu, chmielowe, produkowane w Pilznie.
- nm. Pilsener 'pilzeńskie’ od nazwy miasta Pilzno (Plzeň) na zach.
Czech.
piment ziele angielskie, pieprz angielski, przypra­
wa kuchenna i lek z suszonych owoców drzewa pi-
mentowego.
- fr. 'pieprz hiszp.; uszczypliwość’ z łac. pigmentům, zob. pigment.
Pimpernel ang., zuchwały, pomysłowy organizator
brawurowych, a przy tym niebezpiecznych ucieczek
skazańców polit.
- od tytułu romantycznej powieści ScarletP. {bot. 'kurzyślad polny’) pi­
sarki węg.-ang. baronowej Orczy (pani Montagu Barstow, 1865-1947);
bohater, Sir Percy Blakeney, na czele bandy młodych Anglików, zwa­
nej Ligą S.P., wykrada fr. arystokratów z więzień w okresie terroru Re­
wolucji Fr.
pifia colada [wym. pinia] hiszp., dosł. ’przecedzo-
ny ananas’; rum z sokiem ananasowym, z syropem,
mlekiem a. miąższem orzecha kokosowego.
pinakiel, fiala, element dekoracyjny archit. go­
tyckiej; wysmukła kamienna wieżyczka (sterczy-
na) o czworobocznym trzonie, z szeregami żabek
wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.
- fr.pinacle 'wieżyczka; jw.; szczyt’ z późniąc, pinnaculum 'przyczó­
łek; skrzydełko’ zdrobn. od łac. pinna 'pióro; skrzydło; blanki’ wariant
odpenna 'pióro; skrzydełko’; por. panache.
pinakoteka galeria, zbiór obrazów.
- gr. pinakothekě 'magazyn obrazów-wotów ofiarowanych Atenie
(w Propylejach na Akropolu ateńskim)’; pinaks dpn. pinakos 'obraz’;
zob. -teka.
pinang malaj., zob. areka.
pinardier statek-cystema do przewozu wina.
- fr. odpinardgwar. 'wino’.
pinas(a), pinka żegl. 1. niewielki rejowiec han­
dlowy, trójmasztowy, używany na M. Śródziem­
nym w XVII-XVIII w. 2. pinkje, hol. statek rybacki
o jednym maszcie gaflowym.
- 1 . fr. pinassee z hiszp. pinaza od łac. pinus 'sosna’. 2. hol. pink 'łódź
rybacka’.
pince-nez [wym. pęsnę] przest. okulary utrzymują­
ce się na nosie za pomocą sprężynki; por. binokle. ||
pinceta, pęseta szczypczyki.
- fr. pince-nez ’jw.’; pincette 'szczypczyki’ od pincer 'szczypać; ści­
skać’; nez ’nos’ z łac. nasus ’jp.’
ping-pong sport, tenis stołowy.
- ang. ’jw.’; nazwa handl.
pingwin zool. bezlotek.
-n m ., fr.pinguin, ang.penguin ’jw.’
443 piractwo
Pinkerton ang., prywatny detektyw; por. Sherlock
Holmes.
- od nazwiska Allana Pinkertona (1819-84), Szkota, który przybył
w 1842 r. do Chicago, założył agencję detektywną, a już w 8 lat póź­
niej zasłynął w całym kraju; w 1884 r. ogłosił wspomnienia pt. 30 lat
detektywem.
pinot [wym. pino] fr., winorośl burgundzka, nazwa
wielu gatunków winogron czerwonych i białych,
przeważnie kalifornijskich, używanych do produkcji
win. || Pinot Blanc fi\, białe wino stołowe typu cha-
blis, produkowane w Kalifornii z białych gron pinot.
|| Pinot Chardonnay zob. chardonnay. || Pinot Noir
fr., wytrawne czerwone kalifornijskie wino stołowe
typu burgund, z czerwonych gron pinot.
pint [wym. pajnt] pół kwarty; ang. miara cieczy i ciał
sypkich (0,568 1); amer. - miara cieczy (0,473 1).
- ang. ’jw.’ z łac.pictus, zob. piktografia.
pinup girl [wym. pinap go:l] dziewczyna, której
uroda, atrakcyjna osobowość i inne zalety (por. gla-
mor girl) czynią z niej odpowiedni temat do fotogra­
fii (w pismach ilustr. itp.) wycinanych i przyszpila-
nych do ściany przez wielbicieli.
- ang. ’jw.’;pin up 'przyszpilić, przyczepić (do ściany)’;pin 'przypiąć;
szpilka; kołek’; up ’w górę’; girl, zob. girlsa.
pinx(it) malował (wyraz stawiany przed nazwiskiem
malarza, na obrazie).
- łac. ’jw.’ odpingere, zob. piktografia.
Piombi dawne więzienie weneckie, połączone z Pa­
łacem Dożów Mostem Westchnień; zob. Ponte dei
Sospiri; nazwa od ołowianego dachu więzienia.
-w ł. ’jw.’ zl.mn. odpiombo ’ołów’z hc.plumbum ’jp.’, Tabl. 1.
pionier ten, kto toruje nowe drogi w jakiejś dziedzi­
nie; krzewiciel kultury, postępu itd.; osadnik amer.,
wycinający puszczę; członek organizacji dziecięcej
w byłym ZSRR; przest. saper.
- fr. pionnier ’jw.’ od pion ’pion(ek), pieszek w szachach; bierka
w warcabach’ z późn.łac. pedo dpn. pedonis 'wielkostopy’ od łac. pes,
zob. pedikiur.
pi-pa, pipa chiń., czterostrunowy chiński instru­
ment muz. szarpany, o dużym, płaskim korpusie
przypominającym lutnię, z dwunastoma (a. więcej)
wysokimi progami na szyjce i korpusie; mandolina
chińska.
pipę of peace ang., fajka pokoju, zob. kalumet.
pipet(k)a wąska rurka szklana z (podziałką i) gumo­
w ą nasadką, służąca do nabierania, dozowania, krop-
lowania cieczy.
- fr. pipette 'fajeczka; jw.’ zdrobn. od pipę 'fajka; beczka’ z łac. pipa-
re 'gdakać; kwilić’.
piractwo rozbój, akt gwałtu, zatrzymania a. gra­
bieży, dokonany przeciwko statkowi morskiemu a.
powietrznemu, na osobach a. mieniu na pokładzie,
popełniony na morzu otwartym a. w miejscu nie
podlegającym jurysdykcji żadnego państwa; (p. p o ­
wietrzne) terrorystyczne porywanie samolotów pod
groźbą użycia broni a. materiałów wybuchowych
w stosunku do załogi a. pasażerów; (p. drogowe)
chuligaństwo drogowe, uprawianie niebezpiecznej
jazdy; lit., art. plagiat; por. korsarstwo. || pirat.
piractwo
- łac. pirata ’pirat’ z gr. peiratśs ’jp.’ od peirän 'próbować; przed­
siębrać’.
piramidalny mający kształt piramidy, ostrosłupa
0 podstawie kwadratowej; olbrzymi, kolosalny, nad­
zwyczajny, niezwykły.
- gr.pyramis dpn.pyramidos 'piramida’ z egipsk.pi-mar ’jp.’
pirania, piraja, karibe, zool. nazwa wielu gatun­
ków płd. amerykańskich ryb słodkowodnych zlewi­
ska atlantyckiego z podrzędu kąsaczy, drapieżnych
1 żarłocznych, mimo małych rozmiarów często na­
padających gromadnie duże ryby, a nawet ludzi i in­
ne ssaki, zadając im niebezpieczne, głębokie rany.
- port. piranha ’jw.’ z jęz. tupi.
pirat zob. piractwo.
piretrum bot. maruna szarolistna, bertram, złocień
dalmatyński, z którego koszyczków kwiatowych
otrzymuje się po wysuszeniu owadobójczy proszek
perski, zwany też dalmatyńskim.
- n.łac. pyrethrum od łac. bot. 'pierściennik; zębownik’ z gr. pyrethron
od p y r 'ogień’, od piekącego smaku korzenia; zob. piro-.
pir na wies’ mir ros., uczta na cały świat; Uczta nad
ucztami (tytuł ostatniej części poematu poety ros.
Mikołaja Niekrasowa, 1821-78 r., pt. Komu się na
Rusi dobrze dzieje, 1863-77 r., tł. J. Tuwima).
PIRO-, PYR(0)- w złożeniach: ogień; gorąco; piro-
geniczny; powstały przez działanie gorąca a. ognia;
mający ognistą barwę; gorączka; powodujący go­
rączkę. || piroelektryczność piezoelektryczność po­
wstająca przy ogrzewaniu a. ochładzaniu.
- gr. pyr 'ogień’; zob. elektro-.
piroga prymitywne czółno indiańskie, wydrążone
w pniu drzewnym; por. kanu.
- fr. pirogue ’jw. ’ z hiszp. piragua ’jp. ’; pochodzenia karaibskiego.
pirogeniczny geol. powstały z ognistopłynnej mag­
my (o skałach). || pirografia zdobienie przedmiotów
z drzewa a. skóry za pomocą rozgrzanego do czer­
woności rylca, którym wypala się ornament, rysu­
nek. || piromania chorobliwa żądza podpalania, wy­
stępująca przy niektórych zaburzeniach psych. ||
pirotechnika technika wyrobu mieszanin wybucho­
wych, ogni sztucznych, sygnałowych, fajerwerków,
rakiet itp.
- zob. piro-; -gen-; -graf-; mania; techno-.
pirronizm doktryna filoz. Pirrona; sceptycyzm, zwł.
całkowity, radykalny.
- gr. Pyrrhón z Elidy (ok. 365-ok. 275 p.n.e.), filozof, założyciel szko­
ły sceptyków w Grecji.
Pirrusowe zob. Pyrrusowe.
pirs pomost prostopadły do nabrzeża, wyposażo­
ny w urządzenia przeładunkowe i cumownicze; por.
molo.
- ang.pierś l.mn. odpier 'przystań; molo; filar’.
piruet okręcenie się, szybki obrót (w tańcu - na pal­
cach jednej nogi; na lodzie - na czubie łyżwy; konia
- na tylnych nogach).
- fi. pirouette 'fryga; bąk; piruet’.
Pir wo wriemia czumy ros., Uczta w czasie dżumy.
444 pitekantropy
- tytuł fragmentu dramatycznego (1832 r.) Aleksandra Puszkina, „ury­
wek z tragedii Wilsona: The City o f the Plague”.
pirydoksyna adermina, witamina B6, odgrywająca
podstawową rolę w białkowej przemianie materii.
- piryd(yna) chem. 'związek organiczny, pochodna benzenu’ z gr. pyr,
zob. piro-; oks-1.
pis aller fr., [wym. pizalę] to, czym trzeba się zado­
wolić w braku czegoś lepszego.
piscatores hominum łac., dosl. ’rybacy ludzi’; krze­
wiciele, szerzyciele idei, propagatorzy, apostołowie,
misjonarze, werbownicy.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 4,19); Jezus do braci Szymona (Piotra) i An­
drzeja, rybaków: „Uczynię was rybakami ludzi”.
piscem natare doces łac., rybę uczysz pływać.
pisces salsos et foetentes apportabant alii, palpi-
tantes et recentes nunc apportant filii! łac., na­
szym przodkom wystarczały ryby słone i cuchnące,
my po świeże przychodzimy, w oceanie pluskające!
- przekład łaciński polskiej pieśni z pocz. XII w. w Kronice polskiej 2,
28 Anonima zw. Gallem; tł. poi. z łac. Romana Gródeckiego.
pistacja bot. niewielkie drzewo z rodziny nanerczo-
watych, występujące w ok. 8 gatunkach, gł. w płd.
Europie i Azji Mniejszej; jego owoc wielkości orze­
cha laskowego; {orzeszekpistacjowy) nasienie jadal­
ne, słodkie, dostarczające tłuszczów, używane w cu­
kiernictwie.
- łac. pistacium ’jw.’ z gr. pistákion 'orzeszek pistacjowy’ zdrobn. od
pistákě 'drzewo pistacjowe’ z pers. pistah ’jw.’; por. fistaszek.
pistol złota moneta hiszp. (wartości 2 escudo) bita
w XVI w.; podobnej wartości monety innych krajów
romańskich, używane do końca XVIII w.
- fr. pistole ’jw.’
piston klapka, wentyl, zamykające otwory w dętych
instrumentach muz.; dawn. kapiszon, spłonka.
- fr. mech. 'tłok; jw. ’ z łac. pistus p.p. odpinsere 'tłuc; bić’.
pistou fr., zupa prowansalska na roztartym czosnku
i bazylii; sos prowansalski z pokruszonych liści ba-
zylii, pomidorów, parmezanu, czosnku i oliwy.
pisuar męski ustęp publiczny z urządzeniem do
spłukiwania moczu.
- fr. pissoir ’jw.’ odpisser 'oddawać mocz’.
pita z arab. chleb syryjski, okrągły placek z mąki
jęczmiennej a. pszennej, pop. na Bliskim Wschodzie.
pitagoreizm staroż. doktryny i teorie pitagorejczy-
ków (którzy dokonali wielu ważnych odkryć mat.
i astr.), głoszące m.in. wiarę w wędrówkę dusz, mi­
stykę liczb, kult matematyki, harmonię sfer nieba,
oddzielonych interwałami, proporcjonalnymi do
długości strun współbrzmiących harmonicznie.
- gr. Pythagoras 'Pitagoras, filozof, matematyk i fizyk z Samos (ok.
580-500 p.n.e.), założyciel szkoły pitagorejskiej’.
Pitaval zbiór kronik spraw i procesów kryminal­
nych; por. cause célěbre.
- od nazwiska prawnika fr., autora pierwszego zbioru kronik kryminal­
nych: Franęois Gayot de Pitaval (1673-1743).
pitekantropy przest. nazwa kopalnych form praczło­
wieka z 1. poł. plejstocenu, rozprzestrzenionych w Sta-
 pitekantropy
rym Świecie (pierwsze szczątki odkryto w 1891 r. na
Jawie); zob. homo erectus.
-n .łac. ’jw.’; gr.píthěkos ’małpa’ (por. australopiteki); zob. -antrop(o)-.
Pitia zob. Pytia.
Pitier ros., {do Pitra, wPitrzé) dawn. żart. Petersburg.
pitos, pithos gr., staroż. w kulturze egejskiej - becz­
ka gliniana do przechowywania żywności (zbo­
ża, owoców, oliwy) a. wina, służąca niekiedy jako
trumna.
piure zob. purée.
piuska Kość. rz.kat. mała, płaska, okrągła czapecz­
ka noszona przez duchownych, przykrywająca ton-
surę.
- łac. Pius, imię wielu papieży; zob. pijar,
piva wł., muz. dudy.
piwonia bot. peonia.
- fr. pivoine ’jw.’ z łac.paeonia, zob. peonia.
pizang malaj., banan.
pizza [wym. pieca] podpłomyk neapolitaóski, duży,
płaski placek z ciasta, pieczonego z dodatkiem po­
midorów, sera, mielonego mięsa a. ryb, czosnku,
oliwy, korzeni itp. (wł. potrawa ludowa). || pizzeria
wł., restauracja specjalizująca się w pizzach.
- wł. ’jw ’ z łac. picea r.ż. od picem ’smolny’ z pix dpn. picis ’smoła;
żywica’.
pizzicato [wym. picc-ikąto] wydobywanie dźwię­
ków przez szarpanie strun palcem na muz. instru­
mentach smyczkowych.
- wł. p.p. od pizzicare 'szczypać; szarpać (struny)’ z pizzare ’kłuć;
szczypać’.
piżama, pidżama luźny, lekki ubiór do spania a. od­
poczynku, złożony zazw. z kurtki i spodni.
- ang. pyjamas, pajamas ’jw.’ z hindi pa(j)dżdma 'luźne spodnie, no­
szone dawn. na Wschodzie przez muzułmanów’ z pers. pa(j) 'noga’ +
dżama 'ubiór’.
piżmo substancja o przenikliwej, trwałej woni otrzy­
mywana z podskórnego woreczka brzusznego (za­
wierającego gruczoł piżmowy) samca piżmowca,
używana gł. w formie tynktury do utrwalania i za­
okrąglania zapachu perfum i do produkcji olejków
zapachowych; mocno woniejąca substancja otrzy­
mywana z in. zwierząt (jak wół piżmowy, piżmo-
szczur a. cybet); podobne substancje zapachowe
otrzymywane syntetycznie.
- śrdw.łac. bisamum od hebr. besem 'balsam’.
place au soleil fr., miejsce pod słońcem; por. Platz
an der Sonne.
- z Blaise Pascala (Myśli 9,53), 1669 r.
placebo med. lek obojętny, dany dla osiągnięcia
skutku psychologicznego, zwł. aby zaspokoić żąda­
nie pacjenta; por. ut aliquid fecisse... || placet zezwo­
lenie, zgoda (na co); por. exequatur.
- łac. placebo 'spodobam się’ i placet 'podoba się’ od placěre 'podo­
bać się’.
445 PLANI-
placenta zool. łożysko; bot. część ścianki zalążni, na
której osadzone są zalążki; dawn. dyscyplina szkol­
na do bicia po dłoniach.
- łac. 'placek’ z gr. plakoús ’jp .’od plaks dpn. plakós 'płyta; płasz­
czyzna’.
placet experiri łac., miło jest spróbować.
- Francesco Petrarca: dewiza życiowa; również u Thomasa Manna
{Czarodziejska góra 1,4), 1924 r.
plafon sufit ozdobiony malowidłem a. płaskorzeźbą.
- fr. 'sufit; malowidło sufitowe; pułap’; piat, zob. plateau; fon 'dno,
spód; tło’ z Idjz. fundus, zob. fundusz.
plagiat kradzież lit., art., nauk.; przywłaszczenie cu­
dzego pomysłu, dzieła, utworu, podanie ich (w ca­
łości lub części) za własne, opublikowanie ich pod
własnym nazwiskiem; piractwo lit.
- śrdw.łac. plagiatus 'skradziony’ z łac.plagium 'sieć myśliwska, sidła;
porwanie (człowieka)’ od plaga 'sieć’.
plajta pop. upadłość, bankructwo (zwł. podstępne);
klapa, krach, fiasko.
- nm. P lá te ’jw. ’z hebr.pělěta 'ucieczka; ratunek’.
plan zamysł, projekt, zamiar; program, porządek za­
dań, zajęć, prac, czynności, szkic, zarys; rysunek,
szkic, przedstawiający w określonej skali przekrój
budynku, teren, miasto itp.; miejsce osób i przed­
miotów w perspektywie, określone ze względu
na odległość od oka obserwatora, od kamery (fot.,
film., T V ) , na miejsce zajmowane w kadrze; f i l m . ,
T V miejsce, na którym rozgrywa się akcja (w atelier,
w studiu, w terenie). || planista ten, kto opracowu­
je plany gospodarki narodowej a. plany działalności
instytucji, przedsiębiorstwa.
- fr.plan 'płaski, równy; plan’ z łac.planus, zob. piani-.
plandeka płótno nieprzemakalne dla ochrony towa­
rów, ciężarówek, wozów (od deszczu, śniegu itp.).
- nm. Plandecke ’jw.’; Piane 'płachta; jw .’; Decke 'przykrycie; derka,
koc’ od decken, zob. dekiel.
planet pop. nazwa pielnika, ręcznego wypielacza
(opielacza), jedno- a. dwukołowego, do podcinania
chwastów, spulchniania a. grabienia gleby itd. zwł.
w ogrodnictwie.
- od nazwy handl, amerykańskiego wypielacza.
planeta ciało niebieskie (z wyjątkiem planetoid, ko­
met, meteorów i satelitów), krążące dookoła Słoń­
ca w systemie słonecznym a. dookoła jakiejś innej
gwiazdy w jej systemie. || planetarium specjalne
urządzenie do odtwarzania (w celach dydaktycznych
a. popularyzacyjnych) obserwowanych ruchów ciał
niebieskich; budynek, na którego kopule (od strony
wewnętrznej) odbywają się projekcje obrazów mchu
ciał niebieskich na firmamencie. || planetoidy aste­
roidy, drobne planety krążące dokoła Słońca między
orbitami (torami) Marsa i Jowisza.
- późniąc, planeta 'planeta’ z gr. planétěs i pláněs 'wędrujący; wędro­
wiec; planeta’ z planósthai 'łudzić; błądzić; błąkać się’; zob. -oid(a).
PLANI- w złożeniach: płaski; poziomy; równy;
płaszczyzna. || planigloby kartograficzny obraz pół­
kuli Ziemi przedstawiony na płaszczyźnie. || plani­
metria dział geometrii elementarnej, w którym roz­
waża się figury płaskie (leżące na płaszczyźnie);
por. stereometria. || planisfera, mappemonde, typo-
PLANI-
wa śrdw. mapa w kształcie kolistym przedstawiają­
ca trzy znane podówczas kontynenty - Europę, Azję
i Afrykę.
- łac. płanus 'płaski; równy’ por. aeroplan; esplanada; koplanowy; lla-
nero; plan; zob. glob; -metr; sfera.
pianka paleta, taca ładownicza, na której układa się
większą ilość drobnicy, aby jednorazowo przełado­
wać ją na statek a. ze statku na ląd; klepka poszycia
kadłuba a. pokładu statku.
- nm. Piankę 'dyl, belka; płot; żegl. burta’.
plankt lit., śrdw. opłakiwanie, lament; tren, pieśń ża­
łobna.
- łac. planctus 'bicie, trzepotanie; bicie się w piersi na znak żalu, żało­
by; narzekanie, zawodzenie’ odplcmgere 'bić, uderzać’.
plankton biol. zespół drobnych organizmów roślin­
nych i zwierzęcych (jak pierwotniaki, drobne sko­
rupiaki, glony), unoszący się biernie w toni wodnej
(mórz, rzek, jezior) w postaci zawiesiny (por. ben-
tos; edafon; nekton).
- gr. r.nij. odplanktós 'błąkający się; obłąkany’.
piano format bibliograficzny arkusza nie składa­
nego, całkowicie rozpostartego (por. folio; octavo;
quarto).
- skrót łac. inpiano ’w stanie gładkim’ z r.nij. odplanus, zob. piani-.
plansza (duża) tablica z rysunkami, wykresami, fo­
tografiami dotyczącymi określonego tematu; pły­
ta drewniana a. metalowa do rytowania; odbitka ry-
townicza, rycina; sport, pole walki szermierzy.
- fr.planche 'deska; grzęda; rycina’ z późn.łac.planca 'tablica’.
plant teren wydzielony pod tor kolejowy; (tylko
w l.mn.:) aleja, teren spacerowy obsadzony drze­
wami, krzewami itp. || plantacja duży obszar zajęty
pod uprawę jednej rośliny przemysłowej, jak cebu­
la, chmiel, tytoń, bawełna, trzcina cukrowa, herba­
ta, kawa itd.
- łac. plantatio 'sadzenie roślin’ od planta 'latorośl; roślina’; por. im-
plantacja; transplantacja.
plaqué metal zwykły powleczony warstwą szlachet­
niejszego (por. plater); drewno oklejone cennym for­
nirem.
- fr. ’jw.’ z p.p. odplaquer 'platerować, powlec metalem; fornirować’ ze
śr.hol.placken 'łatać; powlec (czym); skleić’.
plasować sport, kierować piłkę dokładnie w ozna­
czone miejsce; handl, umieszczać, lokować.
- fr. placer 'umieszczać’ od place 'miejsce; posada; plac(ówka)’ z gr.
plateia (hodós) 'szeroka (droga)’ r.ż. od platýs, zob. plateau.
-PLAST w złożeniach; rzecz zrobiona; plastyk
(tworzywo); zorganizowana cząsteczka a. granulka;
komórka. || PLAST-, PLASTO- w złożeniach: for­
macja; rozwój; plastyczność; plastyk (tworzywo);
cytoplazma; piastyd. || plastik zob. plastyk. || plasto­
mery zob. termoplasty.
- gr.plastós 'ukształtowany; ulepiony; wymyślony; zełgany’ odplásse-
in, zob. plazma; por. dysplastyk; plastyk; fotoplastikon; keratoplastyka;
piastr; plastyczny; protoplast; protoplasta; gr. méros 'cześć’.
plastron hist. napierśnik kirysu; sport, skórzany,
miękki napierśnik chroniący przed ciosami przy na­
uce szermierki; szeroki krawat jedwabny noszony
446 platoniczny
dawn. przez mężczyzn na uroczyste okazje; nakroch­
malony przód koszuli frakowej, zob. karapaks.
- fr. ’jw.’ z wł. piastrone 'rodzaj kolczugi; plastron szermierczy’ od pla­
stra, zob. piastr.
plastyczny dotyczący sztuk pięknych i dzieł art.
w zakresie plastyki; mający wyraźnie zarysowa­
ne kształty; wypukły, bryłowaty; obrazowy, żywy,
barwny; dający się formować w dowolne kształty;
adaptujący się; miękki w czasie obróbki; (operacja
p-a) usuwająca oszpecenia pourazowe a. wrodzone.
|| plastyk malarz, rzeźbiarz, grafik itp.; ciało miękkie
w pewnej fazie przerobu, później tężejące na twarde
ciało (np. glina); pop. tworzywo sztuczne. || plasty­
ka sztuki plastyczne, jak malarstwo, rzeźba, grafika
itp.; obrazowość, żywość, sugestywność (przedsta­
wienie czegoś); wyrazistość, bryłowatość kształtów;
chirurgia, operacja plastyczna; rodzaj gimnastyki,
wyrabiającej harmonię ruchów.
- gr. plastikós 'modelarski’ z plastós, zob. -piast-.
piat du jour fr., (w restauracji) specjalność dnia,
specjalne danie dnia.
plateau [wym. piąto:] geogr. płaskowyż, wyżynna
równina.
- fr. ’tac(k)a; szala (u wagi); j w. ’ od pia t 'płaski: równy’ z gr. platys ’jp. ’;
por. plafon; plasować; platfus.
plater przedmiot metalowy platerowany, pokryty
cienką warstwą metalu cenniejszego (dla ozdoby a.
ochrony przed korozją).
- nm.plattieren 'platerować’ z fr. plaąuer, zob. plaąue.
plateresk, plateresco, piast, styl architektury hiszp.
XVI w. będący odpowiednikiem wczesnego Rene­
sansu, odznaczający się bogactwem i obfitością de­
koracji zbliżonej w charakterze do ornamentacji wy­
robów ze srebra.
- hiszp. plateresco od platero 'złotnik’ z piata 'srebro’.
platform tennis, paddle tennis, amer.ang., ’tenis
na platformie, tenis łopatkowy’, rodzaj tenisa roz­
grywanego łopatkami i ciężką piłką kauczukową na
drewnianej platformie otoczonej ścianami a. siatką
drucianą.
platfus med. (wrodzona) stopa płaska, płaskostopie,
przy którym kość skokowa ustawiona jest pionowo,
stopa jest sztywna, kształtu kołyski, chód męczący;
pop. człowiek mający płaską stopę.
- nm. Plattjuss ’jw.’; platt 'płaski, spłaszczony’ z gr. platys, zob. pla­
teau; Fuss 'stopa’.
Platona jaskinia - symbol znikomości wiedzy ludz­
kiej, perspektyw poznania.
- Platon w Republice (7, sekcja 514): „Wyobraź sobie ludzi żyjących
w... jaskim... od dzieciństwa przykutych do miejsca... nie mogących
obejrzeć się za siebie... dlatego za nimi płonie ogień, na którego tle po­
ruszają się postacie... a więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie
przed sobą”.
platoniczny oparty na skłonności wyłącznie du­
chowej, pozbawiony pierwiastka zmysłowego; nie-
obowiązujący, pozbawiony realnych skutków; nie
mający się zrealizować. || platonizm idealistycz­
na doktryna Platona przypisująca rzeczywiste ist­
nienie wyłącznie światu idei, którego świat rzeczy
jest tylko odbiciem; (por. idealizm; neoplatonizm).
 platoniczny___________________________________ 447______________________________________ plenarny
|| platońska konstrukcja geometryczna - przy której
dozwolone jest użycie tylko liniału i cyrkla. || pla­
toński zgodny z nauką Platona; będący zwolenni­
kiem platonizmu; por. precesja.
- od nazwiska filozofa gr. Platona.
platyna chem. pierwiastek, Tabl. 1; rzadki metal
szlachetny, jasnoszary, ciągliwy, trudno topliwy. ||
platynowce grupa pierwiastków metalicznych; ru-
ten, rod, pallad, osm, iryd, platyna.
- hiszp. (XVIII w.) platina (dziś: platino) ’jw .’ zdrobn. od piata
’srebro’.
Platz an der Sonne nm., miejsce pod słońcem; por.
place au soleil.
- z przemówienia nm. ministra spraw zagrań. Bernharda Biilowa
w Reichstagu 6 XII 1897 r. w kontekście: „My też żądamy naszego
miejsca pod słońcem”, co miało usprawiedliwić okupację chińskiego
portu Ciaoczou przez Niemców.
plaudite, cives! łac., klaszczcie, obywatele!; por. fi-
nita la commedia.
- wezwanie aktorów rzymskich, po odegraniu komedii, skierowane do
publiczności.
play [wym. piej] sport, w tenisie - wyraz wypowie­
dziany jako sygnał rozpoczęcia (a. podjęcia na nowo)
gry, serwowania. || playback [wym. plęjbek] ujęcie
filmowe a. produkcja TV, w czasie których aktorzy
przystosowują mimikę i ruchy do reprodukowane­
go, uprzednio nagranego na płycie a. taśmie dźwię­
ku, np. mowy, śpiewu, gry instrumentów (ang. lip
sync. skr. od lip synchronization); wielokrotny za­
pis na równoległych ścieżkach dźwiękowych taśmy
magnetofonu dla uzyskania lepszych efektów muz.
a. trickowych. || playboy ang. [wym. plęjboj] boga­
ty młodzieniec, unikający pracy, oddający się głów­
nie zabawie i uciechom życia.
- ang. play (bali) 'rozpocząć a. podjąć na nowo grę (używane jako sy­
gnał)’ od play 'grać'; bali 'piłka'; playback 'odegranie nagranej taśmy,
płyty’;play 'sztuka; gra; zabawa; swoboda’ (por. fair play); back 'w tył;
wstecz’; boy 'chłopiec'.
-PLAZJA w złożeniach: rozwój, formacja.
- n.łac. -plasia 'jw.' z gr.plásis, plasma, zob. plazma; por. hiperplazja.
plazma protoplazma; osocze, płynny składnik krwi
nie skrzepniętej; minerał, odmiana chalcedonu; fiz.
silnie zjonizowany gaz, w któiym liczba elektronów
w jednostce objętości równa jest liczbie jonów dodat­
nich, dobrze przewodzący prąd elektr. || plazmodium
śluźnia, syncytium, wielojądrowa masa protoplazma-
tyczna, powstała wskutek podziału jąder bez rozdzie­
lania się plazm; pierwotniak pasożytniczy z groma­
dy sporowców, przenoszony przez komary widliszki,
u człowieka powodujący zimnicę (malarię).
- gr. plasma 'rzecz uformowana, ulepiona, wymyślona’ od plássein
'formować; modelować’ por. plastyczny; cytoplazma; ektoplazma; en-
doplazma; kataplazm; protoplazma.
plea bargain(ing) ang., ’ugoda obrończa’, układ
między prokuratorem a oskarżonym lub jego adwo­
katem, w myśl którego oskarżony przyznaje się do
winy a. świadczy przeciw innym osobom w zamian
za zmniejszenie wyroku a. za inne ustępstwa ze stro­
ny oskarżenia.
plebejusz hist. mieszczanin a. chłop; człowiek nie
mający przywilejów stanu szlacheckiego; człowiek
pochodzenia plebejskiego, wywodzący się z pleb-
su, ludu, mas, pospólstwa.
- łac. plebeius 'plebejusz, wolny obywatel staroż. Rzymu, nie mający
(w przeciwieństwie do patrycjusza) do 287 r. p.n.e. praw obywatelskich;
w okresie późn. - człowiek należący do uboższych warstw ludności’ od
plebes a. plebs 'mieszczaństwo; lud; pospólstwo’; por. plebiscyt.
plebiscyt głosowanie powszechne mające ujawnić
wolę ludności w sprawie będącej przedmiotem gło­
sowania, zwł. przynależności państwowej jakiegoś
terytorium a. formy rządów; por. referendum.
- łac. plebiscitum 'uchwały zgromadzenia plebejuszy na tzw. komisjach
ludowych pod przewodnictwem trybuna (concilia tributaplebis)’; ple-
bi dpn. od plebes, zob. plebejusz; scitum 'dekret' od sciscere 'uchwalać;
zezwalać’ ze scire 'wiedzieć'.
plebs zob. plebejusz.
plectrum zob. plektron.
-PLEGIA w złożeniach: paraliż określonego rodzaju.
- n.łac. od gr. plěgé 'cios; rana; bijatyka; katastrofa, nieszczęście’ od
pnia plěssein, zob. plektron; por. mono-, paraplegia.
plejada grupa ludzi wybitnych w jakiejś dziedzinie,
związanych wspólnymi celami, poglądami itp.; p.
aleksandryjska - 7-osobowa grupa tragików okresu
hellenizmu (III w. p.n.e.); p. 7poetów fr. odrodzenia
(XVI w., Ronsard, du Bellay i inni). || Plejady Kwo­
ka, Baby, otwarta gromada w gwiazdozbiorze Byka
(z nich 7 jasnych).
- gr. Pleiádes 'w mit gr. 7 nimf, córek Atlasa i Plejony (Tajgete, Elek­
tra, Alkione, Asterope, Maja, Merope, Keleno), które na wieść o śmierci
swych sióstr Hyad popełniły samobójstwo, a Zeus umieścił je na niebie
jako grupę gwiazd’; Pleiós 'plejada (aleksandryjska)’.
plejstocen geol. starsza epoka czwartorzędu (dawn.
zwana dyluwium), Tabl. 7.
- gr. pleistos 'najliczniejszy' (por. pleo-); -cen, zob. keno-.
pleksiglas syntetyczna żywica akrylowa, bardzo
twarda odmiana polimetakrylanu (zwana również:
pleksigum, lucite i perspeks), z którego wytwarza
się powszechnie używane (w samochodach, samo­
lotach, optyce, chemii itd.) szkło organiczne o ma­
łej łamliwości.
- Plexiglas, nazwa handl.
plektron, plectrum [wym. plek...] piórko, kost­
ka, (zazw. trójkątna) płytka elastyczna (z szylkretu
a. kości słoniowej) do gry na instrumentach struno­
wych szarpanych.
- łac. plectrum 'jw.; lira, lutnia’ z gr. plśktron 'przyrząd do uderza­
nia; jw .’; plek- o d plśssein 'uderzać'; -tron przyrostek, oznaczający
'narzędzie'.
plenarny (o zebraniach) ogólny, walny. || plener
otwarta przestrzeń pod gołym niebem jako miejsce
i temat pracy malarza a. operatora filmu fabularne­
go; malowanie, filmowanie poza pracownią a. ate­
lier, pod gołym niebem; malarstwo, zdjęcia plenero­
we. || plenerzysta malarz (zwł. pejzażysta) malujący
w plenerze. || plenipotencja pełnomocnictwo. || ple­
num (l.mn. plena) ogół członków jakiejś organiza­
cji, partii, stowarzyszenia; zebranie plenarne, walne,
w pełnym składzie, ogółu członków organizacji, par­
tii itp. a. jakiegoś ich (kierowniczego, wyborczego)
organu. || pleno titulo (P.T.) łac., z zachowaniem na­
leżnych tytułów; por. praemissis praemettendis.
plenarny
- fr. (en)plein air dosl ’na otwartym powietrzu; pod gołym niebem’;
plein 'pełny’ i łac.plenarius ’(zu)pełny’ odplenus ’jp.’, w r.nij.plenum;
por. suplement; fr. air 'powietrze’ z gr. aśr, zob. aero-; potencja.
plenus venter non studet libenter łac., pełny brzuch
niechętnie studiuje; najedzonemu nauka nie idzie.
PLEO-, PLIO- w złożeniach: bardziej, więcej; plio-
ceński. || pleonazm wyrażenie składające się z dwu
a. więcej wyrazów (prawie) to samo znaczących (np.
w tym samym rodzaju i gatunku; nadal pozostaje;
obaj bliźniacy); por. tautologia.
- gr.pleonasmós 'nadmiar’ odpleön,pleiön 'więcej’ por. plejstocen.
plęon hęmisu pantos gr., połowa jest większa od ca­
łości; por. aurea mediocritas.
- epigram z Pracy i dni (VHI-VII w. p.n.e.) Hezjoda; prawdop. w sen­
sie: lepszy wróbel w garści niż kanarek na dachu.
plereza dawn. puszyste pióro strusia, zwieszające
się z ronda kapelusza damskiego; dawn. biała ob­
wódka naszyta na żałobną suknię; żart., pot. ucze­
sanie męskie, przy którym zaczesane do tyłu długie
włosy zakrywają kark.
- fr. pleureuse 'płacząca (np. wierzba); płaczka’ od pleurer 'płakać’
z łac.plorare 'krzyczeć; lamentować; płakać’.
pletysmografia rejestrowanie zmian zachodzących
w objętości organu a. kończyny i ilości obecnej
w nich a. przepływającej przez nie krwi.
- gr. plethysmós 'pomnożenie; powiększenie’ od plethos 'masa; wiel­
kość’; zob. -graf(ia).
PLEUR(O)-, -PLEUREA w złożeniach: opłucna;
wy ściółka; bok; pierścień (barkowy, miednicowy);
żebro.
- gr. pleurä 'bok; żebro; flanka’.
pleuston bot. drobna, ale makroskopowa roślinność
pływająca, która tworzy zwarte warstwy zielonych
kożuchów, kobierców, na powierzchni a. pod po­
wierzchnią mniejszych zbiorników wód słodkich;
jej gł. składnikami są zwykle glony i rzęsa.
- n.łac.; pleus- od gr. pleitsis 'pływający’ z plein 'żeglować’; zob.
plankton.
Plexiglas zob. pleksiglas.
plezjozaur olbrzymi kopalny gad o długiej szyi
i kończynach w kształcie płetw, który żył w mo­
rzach w okresie jurajskim i kredowym.
-g [.p lesio s 'bliski; sąsiedni’ odpelas 'blisko'; zob. -zaur(us).
plichta żegl. budka w części rufowej małego statku
a. barki.
- nm. Plicht 'miejsce do siedzenia w tylnej części żaglówki’.
plik pęk, paczka, zwój (papierów, dokumentów,
banknotów itd.); inf. zbiór danych albo program
komputerowy, opatrzony nazwą i zapisany na dys­
ku lub taśmie. Pliki są zapisywane na dysku wraz
z pewnymi swoimi atrybutami, np. datą ostatniej
modyfikacji pliku; por. program, komputer, dysk, di-
rectory; klipa, pliszki, drewienko podbijane kijkiem
w grze w klipę. || plikata Kość. rz.kat. szata litur­
giczna w kształcie ornatu z obciętym przodem (stąd
nazwa - z łac. plicata ’złożona, zwinięta’), noszona
w czasie Wielkiego Postu i adwentu.
- śrdw.łac.plica 'fałda; warkocz; muz. ligatura’ z łac.plicare 'zginać’.
448 plus catholique que le pape
Plimsoll line [wym. łajn] ang., jedna z serii linii
naznaczonych na kadłubie parowca a. motorowca,
wskazująca prawną granicę zanurzenia w danych
warunkach.
- od nazwiska członka bryt. Izby Gmin, Samuela Plimsolla, 1824-98 r.,
na którego wniosek wprowadzono prawny obowiązek zaznaczania ta­
kich linii na statkach handl.
plinta kwadratowa płyta, leżąca na fundamencie,
bezpośrednio pod okrągłą bazą kolumny w archit.
klasycznej, Tabl. 27.
- gr.pllnthos 'jw.; cegła’.
pliocen geol. młodszy neogen, najmłodsza epoka
trzeciorzędu.
- zob. pleo-; -cen, zob. keno-.
pljuszkinstwo zob. pluszkinstwo.
ploke gr. dosł. ’sploť, splot kilku powtórzeń wyra­
zów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi.
plouc, plouk fr., pop., pogard., prostak, gbur, nie­
okrzesaniec, osoba pogardzana przez snobów.
- początkowo w Bretanii XIX w., rozpowszechnione ok. 1960 r.
pludry w Polsce XVII-XVIII w. - szerokie spodnie
sięgające powyżej kolan; por. pumpy.
- nm. Pluderhosen 'bufiaste spodnie sukienne do połowy ud a. do kolan,
rozcinane pionowo w wąskie pasy łączone barwną, taftową podszewką
(XVI w.)’ od plodem, pludern 'odstawać, wybrzuszać się; wisieć jak
worek (o ubiorze)’.
pług and play typu „włącz do kontaktu i baw się”,
gotowy do użytku bez wstępnej procedury instalacji
i dopasowania parametrów technicznych (zwłaszcza
0 komputerach i programach komputerowych).
plum pudding [wym. plam...] angielski gotowany
pudding z mąki a. kruszonego chleba, rodzynków
1 in. owoców, łoju, jaj i korzeni; pudding śliwkowy.
- ang .plum 'śliwka; rodzynek’ od łac. prunum 'śliwka'; zob. pudding.
plurále tantum łac., gram. rzeczownik występują­
cy tylko w l.mn. || pluralis łac., gram. liczba mno­
ga; p. maiestatis - używanie zaimka „my” zamiast
,ja ” przez panujących, dla podkreślenia majestatu
władzy; p. modestiae - używanie zaimka „my” za­
miast ,ja ” przez dziennikarza, pisarza, dla usunię­
cia swej osoby na dalszy plan. || pluralizm teoria,
w myśl której rzeczywistość składa się z bytów róż­
norakich, niesprowadzalnych do jednej realności;
pogląd pluralistyczny; polit, wielopartyjność (por.
dualizm; monizm).
- łac. pluralis ’mnogi’odp lu s'więcej'; tantum r.nij. od tantus 'taki; tak
wielki’; maiestas, zob. majestat; modestia 'umiarkowanie; skromność’.
plures crapula quam gladius łac., więcej (ludzi gi­
nie) od obżarstwa niż od miecza; por. les gourmands
font...
plus ęa change, plus c’est la méme chose fr., im
bardziej rzeczy się zmieniają, tym bardziej pozosta­
ją takie same (jak były).
- powieściopisarz i dziennikarz fr. Alphonse Kair (1808-90) w piśmie
Les Guepes („Osy”) nr z 1 ,1849 r.
plus catholique que le pape fr., bardziej katolicki
niż sam papież. || plus de conlidence que de eon-
 plus catholique que le pape
naissance fr., więcej poufałości niż znajomości. ||
plus minus łac., mniej więcej, około.
plusquamperfectum [wym. ...kwam......fekt...] gram.
czas zaprzeszły.
- łac. 'więcej niż perfectum’; plus 'więcej’; quam 'jak; niż’; zob. per­
fectum.
plus ratio quam vis łac., ’rozum wyższy niż siła;
niech przewodzi nie siła, lecz słuszność’, dewiza
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- od Plus ratio quam vis caeca valere solet łac., 'rozum zwykle bar­
dziej się przydaje niż ślepa siła’ (Elegia 2 Caiusa Comeliusa Gallusa,
69—26 p.n.e.).
plusz tkanina z równą okrywą włókienną, dłuższą
i rzadszą niż w aksamicie osnowowym, produko­
waną z (ba)wełnianej, lnianej, płóciennej, nylono­
wej, moherowej osnowy runowej, używana gł. w ta-
picerstwie.
- nm. Plüsch z fr. peluche od łac. pilaře 'natkać, napchać’ a. od wł. pe-
luzzo 'włosek; plusz’.
pluszkinstwo ros., chorobliwe skąpstwo, sknerstwo.
- od nazwiska Pluszkina, jednego z bohaterów powieści Gogola Mar­
twe dusze (1842 r.).
plutokracja, timokracja, rządy, panowanie, władza
bogaczy; warstwa ludzi bogatych, finansistów.
- gr.plutokratia 'władza bogaczy’;ploútos 'bogactwo'; zob. -kracja.
pluton 1. pododział w różnych rodzajach wojsk. 2.
chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany sztucznie;
zob. aktynowce. || plutoniczne skały - głębinowe,
powstające w głębi skorupy ziemskiej.
- l . f r . peloton zob. peleton. 2. Pluton 'najdalsza ze znanych planet na­
szego układu słonecznego’ z gr. Plońtón 'w mit. gr. przydomek Hade-
sa’, zob. Hades; nazwana ku czci astronoma amer. P(ercivala) L(owella),
(1855-1916), który zapoczątkował poszukiwania planety, którą odkrył
w 1930 r. Clyde Tombaugh.
pluviöse piąty miesiąc fr. kalendarza republikańskie­
go, Tabl. 38 || PLUW I(O)- w złożeniach: deszcz. ||
pluwial, kapa, Kość. rz.kat. szata liturgiczna używa­
na podczas procesji, nabożeństw, nieszporów, przy
pogrzebach, mająca kształt płaszcza z kapturem, za­
pinanego na piersi klamrą. || pluwiometr przyrząd
do mierzenia ilości opadów atmosferycznych.
- fr. pluviöse 'jw.' z łac. pluviosus 'deszczowy' od pluvia 'deszcz'
zob. -metr.
Plody proswieszczęnija ros., Płody edukacji; Owo­
ce oświaty.
- tytuł komedii (1891 r.) Lwa Tołstoja,
p.m. zob. post meridiem.
PNEUMAT(O)- w złożeniach: duch; powietrze;
para wodna; gaz; oddychanie; pneumatyczny. ||
PNEUM(O)- w złożeniach: powietrze; gaz; oddy­
chanie; płuco; zapalenie płuc (pneumonia). || pneu­
matyczny powietrzny, działający dzięki ciśnieniu a.
rozprężliwości powietrza. || pneumatyka, automa­
tyka pneumatyczna, gałąź automatyki zajmująca się
elementami i układami zasilanymi energią sprężo­
nego powietrza, mającymi mechaniczne części ru­
chome.
- gr. pneúma dpn. pneúmatos 'powietrze; wiatr; tchnienie’ odpnein 'od­
dychać'; por. neumy.
449 poetycki
pobieditiela nie sudiat ros., zwycięzcy się nie sądzi.
- caryca ros. Katarzyna II o generale Aleksandrze Suworowie, które­
mu grozić miał sąd wojenny za samowolne zdobycie w 1773 r. Turtu-
kaja na Turkach.
población hiszp., dosl 'miasteczko, osada’; ibero-
amer., dzielnice ruder i nędzy w Chile. || poblaor
iberoamer., mieszkaniec población w Chile.
pocket book [wym. ppkefbuk] kieszeniowiec, książ­
ka kieszonkowa w miękkiej okładce, wydana tanio,
estetycznie, w masowym nakładzie (fr. livre de po-
che)/ por. paperback.
- ang. 'jw';pocket 'kieszeń'; book 'książka'.
-POD(A)- w złożeniach: stopa, noga; kopyto; szy-
pułka, łodyga; odnóże; mający określony rodzaj a.
określoną liczbę nóg (-PODIUM, -PODIA). || po­
dagra przest. med. dna moczanowa (artretyzm) du­
żego palca stopy. || podest spocznik, płaszczyzna,
pomost między biegami (kondygnacjami) schodów.
|| podium podwyższenie dla mówcy, estrada.
- nm. Podest 'podest; spoczynek na schodach’z łac. podium 'stopień;
podstawa; posadzka’ od gr. pous dpn. podós 'noga' (por. antypody);
agra 'polowanie; łup; pochwycenie (przez ból)’; por. chiragra; pe-
lagra.
podesta w wielu miastach i republikach wł. XII
i XIII w. - naczelnik administracji, pierw, mianowa­
ny przez cesarza, późn. obieralny, burmistrz.
- wł. podesta, potesta dosl 'władza; jw .’ od łac. potestas 'jp.' z potis
'zdolny'.
-podia, -podium, podium zob. pod(a).
poemat dłuższy (epicki; liryczno-epicki) utwór lit.
pisany wierszem; (p. symfoniczny) instrumentalny
programowy utwór muz., sugerujący pewne określo­
ne treści lit. wskazane w tytule. || poetycki mający
związek z poezją a. poetą. || poetyczny przeniknię­
ty poezją; nastrojowy, natchniony, wzniosły'. || po­
etyka nauka opisująca, badająca formy lit.; zespół
sposobów lit. (zabiegów pisarskich) charakteryzują­
cych twórczość autora i stanowiących jego wyróż­
nik (J. Iwaszkiewicz); dawn. klasa szkolna, w któ­
rej uczono poetyki.
- gr.poietikós 'twórczy; poetyczny’ z poietes 'twórca; kompozytor; po­
eta’ i poiema 'utwór' odpoiein 'robić; tworzyć; układać’; por. epopeja;
melopeja; onomatopeja; prozopopeja.
poena capitis łac., [wym. po:na ką...] kara śmierci,
kara główna.
poeta laureatus łac., [wym. po-ęta...] poeta uwień­
czony (wieńcem wawrzynowym, laurem), wyróżnie­
nie stosowane w kulturze antycznej i renesansowej;
w Anglii - oficjalny poeta nadworny, naznaczany
przez króla (obowiązany dawn. do pisania ód na uro­
dziny monarchy i z okazji ważnych wydarzeń, w za­
mian za 200 funtów sterlingów i beczkę hiszp. wina
rocznie).
poetry is what gets lost in translation ang., poezja
jest tym, co przepada w tłumaczeniu.
- powiedzenie poety amer. Roberta Frosta, 1874-1963 r.
poetycki, poetyczny, poetyka zob. poemat.
Poikile
Poikile zob. stoicyzm. || poikilotermiczne zwierzę­
ta - zmiennocieplne zwierzęta, zmieniające tempe­
raturę ciała w zależności od temperatury otoczenia
(bezkręgowce, ryby, płazy, gady).
- gr.poikilos 'pstry; malowany; zmienny; różnorodny’.
poilu [wym. pualu] (frontowy) żołnierz armii fr.
(w czasie 1. wojny świat.).
- fr. 'kosmaty, włochaty; jw.; siłacz, zuch’ od po ił ’włos(y); sierść; za­
rost’ z łac.pilus 'włos; bagatelka’; por. depilacja; pelur.
poinsettia [wym. pop. ponsętia] bot. wilczomlecz
piękny a. nadobny.
- n.łac. ’jw.’ od nazwiska polityka amer.: Joel R. Poinsett (1779-1851).
pointa [wym. puęta] puenta, kulminacyjny punkt,
końcowy, zaskakujący efekt dowcipu, opowiadania.
|| pointe fr. [wym. puęt] w balecie - czubki palców
u nogi; pozycja, krok(i) na czubkach palców nogi.
- fr. pointę 'szpic; ostrze; dowcip; puenta; iglica’ z późn.łac. puncta
'pchnięcie bronią’ od łac.pungere, zob. punkcja.
point ďappui fr., zob. fulcrum.
point ďargent, point de Suisse fr., (kto) nie ma pie­
niędzy, nie ma Szwajcarów, tj. szwajc. żołnierzy na­
jemnych (którzy walczyli w różnych armiach europ,
od XV do XIX w.).
- z Racine’a (Pieniacze, 1, 1); oparte na rzekomo autentycznych sło­
wach Szwajcarów, opuszczających służbę Franciszka I (w 1521 r.) z po­
wodu niewypłacenia im żołdu.
point de nouveiles, bonne(s) nouveile(s) fr., brak wia­
domości (to) dobra wiadomość (dobre wiadomości).
point de réveries (messieurs)! fr., żadnych mrzonek
(panowie)!
- odpowiedź cara Aleksandra II, udzielona polskiej delegacji (wyra­
żającej nadzieję, że car przywróci Polsce niepodległość) 23 V 1856 r.
w Warszawie: „Życzę sobie, aby porządki, wprowadzone przez mego
ojca, nie były w niczym naruszane. P .d e r.,m ./”
pointer duży, silny, smukły, o gładkiej sierści, ang.
wyżeł myśliwski pochodzenia hiszp.; por. seter. ||
pointylizm [wym. puentylizm] puentylizm, piast.
neoimpresjonistyczna technika malowania drobny­
mi plamkami czystej farby; por. punktualizm.
- fr. pointillisme 'pointylizm’ (od pointiller 'kropkować; punktować’)
i ang. pointer 'wskazówka; celowiczy; wyżeł; legawiec ang. (wystawia­
jący ptactwo)’ z fr.point ’(u)kłucie; punkt; kropka’ od łac. punctum ’jp.’
z pungere, zob. punktacja; por. poniter.
poisson sans boisson est poison fr., żart. ryba bez
napoju (wina) jest trucizną; ryba lubi pływać.
poker hazardowa gra w karty, w której o wygranej
decyduje wyższość waloru zestawu 5 kart w ręku, wg
kolejności: 1) poker - sekwens 5 kart w jednym ko­
lorze, 2) czwórka - 4 jednakowe karty (4 asy, 4 króle
itd.), 3) kolor - 5 kart w jednym kolorze, 4) zob. ful,
5) trójka - 3 jednakowe karty (3 asy, 3 króle itd.), 6)
zob. strit, 7) 2 pary, 8) 1 para; por. bluff. || pokerowa
twarz - kamienna, bez wyrazu, nie zdradzająca uczuć
ani myśli (ani waloru kart w ręku).
- ang. ’jw.’ prawdop. z fr.poque 'gra w karty’.
polarny (pod)biegunowy; związany z (płn. a płd.)
biegunem Ziemi a. firmamentu; zimny, mroźny. ||
polaroid samowywołujący aparat fot. do fotografii
momentalnej (czarno-białej a. barwnej). || polary­
450 polifiletyczność
zacja {światła) drgania fal świetlnych odbywające
się w jednej płaszczyźnie a. w płaszczyznach rów­
noległych; podział grup, ideologii, systemów, sił na
2 przeciwstawne sobie, antagonistyczne.
- n.łac. polaris 'polarny’ z łac. polus 'biegun; niebo’ od gr. polós 'czop;
oś; biegun’; por. bipolarny; dipol.
polder hol., płytki obszar przybrzeżny dna morza (a.
jeziora) otoczony tamami, groblami, osuszony (i od-
solony), zwł. na wybrzeżach Morza Płn.
połemarch w staroż. Grecji - dowódca wojsk., zwł.
trzeci archont staroż. Aten, przewodniczący sądu,
sprawujący jurysdykcję nad metojkami.
-gr.po!emarchos,pólemos, zob. polemika; -arch(a).
polemika spór, dyskusja, dysputa, kontrowersja
w słowie a. w piśmie, na temat polit., nauk., społ.,
art. itp. || polemista. || polemizować.
- gr. polemikós 'wojenny; wojowniczy; wrogi’ odpólemos 'wojna; bit­
wa; spór’.
polemologia studium konfliktów, zwł. wojen.
-gp. pólemos, zob. polemika; -logia.
polenta potrawa wł., papka, pierw, z mąki kasztano­
wej, obecnie gł. z kukurydzianej (niekiedy z serem),
rodzaj mamałygi.
- wł. ’jw.’ z łac. pollenta 'kasza perłowa; mąka jęczmienna’.
poler zob. knecht (żegl.).
- nm. Poller ’jw., pal cumowniczy’.
PO LI- w złożeniach: wiele; wielo-; rozmaity; dużo;
multi-; nadmierny; anormalny; hiper-; chem. zawie­
rający więcej niż jedną (a zwł. niż dwie, trzy) jed­
nostki określonej substancji; polimer(yczny).
- gr.polys 'liczny; duży; potężny’.
poliamidy grupa tworzyw sztucznych; produkty
kondensacji organicznej kwasów dwuzasadowych
z dwuaminami (nylon) a. kondensacji aminokwa­
sów (perlon, kapron, stilon).
- zob. poli-; amidy.
poliandria zob. poligamia.
- gr. polyandria 'obfitość mężczyzn, ludności; grób masowy (na polu
bitwy)’; zob. poli-; -andria.
policentryzm zasada, polityka (tendencja do) mno­
żenia ośrodków, skupiania czego w licznych ośrod­
kach, centrach.
- zob. poli-; centrum.
polichlorek winylu termoplastyczne tworzywo
sztuczne otrzymywane przez polimeryzację emul­
syjną a. perełkową chlorku winylu (np. igelit, kore-
seal, mipolam, winidur).
- zob. poli-; chlor.
polichromia wielobarwne malowidło dekoracyjne
na ścianie, sklepieniu itp.; barwy zdobiące rzeźby a.
wyroby rzemiosła art.
- gr. polychromos 'wielobarwny’; zob. poli-; chroma, zob. chrom.
polietylen termoplastyczne tworzywo otrzymywane
przez polimeryzację etylenu.
- zob. poli-; etyl.
polifiletyczność bioł. rozwój w odrębnych liniach fi­
logenetycznych.

- zob. poli-; gr.phylé ’róď.
polifoniczny utwór muzyczny - w ielogłosow y,
w którym każdy głos (w chórze a. orkiestrze) jest sa­
m odzielny i równouprawniony w zględem pozosta­
łych (linearyzm); (por. homofoniczny; kontrapunkt;
imitacja).
- g r .polýphónos 'gadatliwy; wielogłosowy’; zob. poli-; -fon-.
poligamia zw iązek małżeński z w ielom a osoba­
mi; w ielom ęstw o (poliandria), m ałżeństwo kobiety
z m ężczyznam i; w ielożeństw o (poligynia), m ałżeń­
stwo m ężczyzny z kobietami (u zwierząt - w sp ółży­
cie płciow e samca z samicami); por. agamia.
- późn.łac. polygamia 'wielożeństwo’; zob. poli-; -gam(ia).
poliglota człow iek władający w ielom a językam i.
- gr. polýglóttos,polýgldssos 'jw.; wielojęzyczny’; zob. poli-; -glota.
poligon teren przeznaczony do ćw iczeń wojsk., zw ł.
artyleryjskich.
- g r .polýgdnos 'wielokątny’; zob.poli-; -g o n -1.
poligraf pracownik zatrudniony w przem yśle druk.;
(p. Keelerd) aparat do badania prawdom ówności
(używany, za zgodą oskarżonego, gł. w U S A ), notu­
ją cy zm iany pulsu, oddychania, ciśnienia krwi bada­
nego itd., opierający się na domniemaniu, że aktowi
kłamstwa towarzyszą określone zm iany fizjologicz­
ne, por. kimograf. |] poligrafia gałąź przem ysłu obej­
mująca w szystkie rodzaje techniki druk. wraz z dzia­
łam i pom ocniczym i.
- gr. potygraphos 'wiele piszący’; zob. poli-; -graf-. Kryminolog amer.
Leonardę Keeler (zm. 1949 r.), wynalazca poligrafii (por. lie detector).
poligynia zob. poligamia.
- zob. poli-; -gin(e)-.
polihistor, polimat, uczony mający wszechstronne
w iadom ości, encyklopedyczną w iedzę.
- gr.polyisór 'bardzo uczony’; zob. poli-; histór, zob. historiografia.
Polihymnia mit. gr. Muza sakralna pieśni chóralnej,
bez afrybutów, przedstawiana w głębokim zamyśleniu.
- łac. Polyhymnia ’jw.; dosł. bogata w pieśni’, gr. Polýmnia; zob. poli-;
hymn.
poliklinika przest. przychodnia, poradnia lekarska,
ambulatorium.
- zob. poli-; klinika.
polimat zob. polihistor.
- gr.polymathěs 'wiele wiedzący’; zob. poli-; -mathěs od máthein, zob.
matematyka.
polimeryzacja chem. łączenie się większej liczby
jednakowych cząsteczek w jed ną bardziej złożon ą
jednostkę (polimer), która wykazuje inne w łasno­
ści niż prosta cząsteczka (procesy takie są podstawą
przem ysłu tw orzyw sztucznych).
- gr.polymerěs 'wieloczęściowy’; zob. poli-; méros, zob. izomery.
polimetria rów noczesne w ystępowanie w różnych
głosach tegoż utworu muz. różnego rodzaju metrum
(np. koniec I aktu opery Don Juan Mozarta).
- zob. poli-; -metria.
polimorfizm w ielopostaciow ość (u zwierząt tego
sam ego gatunku, jak np. pszczoły, mrówki; w krysz­
tałach substancji o tym samym składzie chem.); por.
dymorfizm.
politechniczny
- gr.polýmorphos 'wielokształtny’; zob. poli; -morf-.
polinukleotydy nukleinowe kwasy; zob. dezoksyry­
bonukleinowy kwas; rybonukleinowy kwas.
- zob. poli-; nukleo-.
polio, poliomyelitis porażenie dziecięce nagminne,
paraliż dziecięcy, choroba Heine-Medina, ostra, za­
kaźna, wywoływana przez wirusy.
- zob. poli-; gr. myelós 'szpik; mózg’ od mýs, zob. mio- 2; -itis.
polipragmazja med. nadużywanie leków (szkodzą­
ce zdrowiu); (p. gleby) nadmierne a. nieumiejętne
stosowanie związków chem. dla zwiększenia plo­
nów.
- gr. polypragmátein 'zajmować się wieloma różnymi (a. nieswoimi)
sprawami’; zob. poli-; prágma, zob. pragmatyczny.
poliptyk malowidło, płaskorzeźba, ołtarz(yk), zło­
żone z czterech a. więcej części dających się składać
(por. dyptych; tryptyk; penta-).
- gr.poljptychos 'wielokrotnie złożony’; zob. poli-; dy-.
polirytmia muz. równoczesne występowanie w róż­
nych głosach tegoż utworu przebiegów o kontrastu­
jącej budowie rytmicznej.
- zob. poli-; rytmika.
polisa dokument prawny stwierdzający zawarcie
umowy ubezpieczenia, asekuracji (na życie; od kra­
dzieży; ognia itp.).
- fr. police ’jw.; kontrakt, certyfikat; konosament’ od wł. polizza ’jp.’
z śrdw.łac. apodixa ’kwiť od gr. apódeiksis 'dowód’ z apodeiknynai,
zob. apodyktyczny.
polisacharydy poliozy, glikany, chem. wielocukry
wielocząsteczkowe, cukry złożone.
- zob. poli-; sachar(o)-.
polisemia jęz. wieloznaczność wyrazu, związku wy­
razowego, przyrostka itp., np. letnia w połączeniach
letnia rezydencja i letnia woda; por. homonimy.
- n.łac. polysemia ’jw .’ z gr. p o ly sm o s 'wieloznaczny’ zob. poli-;
sema-.
polistyren (nazwy handl.: trolitul, styron, styrofleks)
bezbarwny, przezroczysty, najlżejszy termoplastyk,
tworzywo sztuczne niewrażliwe na działanie wody,
zasad, kwasów, alkoholu, olejów, powstające przez
polimeryzację styrenu.
- zob. poli-; styren.
polisyndeton konstrukcja składniowa, w której
współrzędne człony (niekiedy zdania) połączone
są jednakowym spójnikiem, np.: „I stuka, i puka,
i we dnie, i w nocy, i sen mi odgania z powieki” (tł.
z Pieśni 4 H. Heinego).
- n.łac. polysyndeton, na wzór wyrazu asyndeton, zob. poli-.
poliszynel bohater fr. teatru kukiełkowego, garbaty
z przodu i z tyłu, gbur o komicznym zachowaniu się
i głosie; fr. odmiana Pulcinelli; tajemnica poliszyne­
la - publiczna tajemnica, powszechnie znana.
- fr. polichinelle ’jw.’; zob. Pulcinella.
Politbiuro ros., do 1991 r. 'biuro polityczne’, organ
wykonawczy władz naczelnych Komunistycznej
Partii Związku Radzieckiego (KPZR).
politechniczny odnoszący się do ogółu nauk techn.;
związany z politechniką, wyższą, wielowydziało-
politechniczny
wą uczelnią techn., dającą absolwentom tytuł inży­
niera (magistra inż.). || politechnizacja nauczania
- uwzględnienie w programach szkół przedmiotów
i metod kształcących umiejętność posługiwania się
podstawowymi narzędziami i zrozumienie zasad-
nicznych procesów produkcyjnych.
- gr. polýtechnos 'biegły w wielu sztukach; kunsztowny’; zob. poli-;
techno-.
politeizm wielobóstwo; religia uznająca kult wielu
bogów; por. monoteizm.
- zob. poli-; teizm.
(Die) Politik ist keine exakte Wissenschaft nm.,
polityka nie jest nauką ścisłą.
- z przemówienia Bismarcka 18 XII 1863 r. w pruskiej Izbie Panów.
politikon (d)zoon zob. zoon politikon.
politolog człowiek uprawiający politologię, naukę
0 polityce, zajmujący się teorią polityki.
- zob. polityka; -logia.
politonalność równoczesne stosowanie dwu a. wię­
cej tonacji w tymże utworze muz. (np. bitonalność
w Pietruszce Strawińskiego).
- zob. poli-; tonalność.
politruk w wojsku radzieckim do 1942 r. - osoba
kierującąpracąpolit.-wychowawcząw (pododdzia­
łach jednostek wojsk.; zob. zampolit.
- ros. skrót od: politiczeskij rukowaditiel 'kierownik polit.’; zob. poli­
tyka; rukowodíť kierować, przewodzić’; ruká 'ręka’; wodíť 'prowa­
dzić; wodzić’.
polityka sztuka a. nauka rządzenia państwem; spra­
wy państwowe; organizacja, kierowanie i admini­
stracja sprawami wewn. i zagr. państwa, narodu, kra­
ju; działalność mająca na celu zdobycie, utrzymanie
1wykorzystanie władzy państwowej przez daną kla­
sę społ. a. jej odłam;przen. pot. postępowanie zręcz­
ne, ostrożne, sprytne.
-g r .politika 'sprawy państwowe; jw.’ odpo/i/ěs 'obywatel; krajan’ z po­
lis 'miasto; ojczyzna; państwo’; por. akropol; apolita; geopolityka; ko­
smopolityzm; Machtpolitik; metropolia; nekropola; Realpolitik; szupo.
poliuretany grupa tworzyw sztucznych, termopla­
stycznych a. utwardzalnych, stosowanych jako kau­
czuki, pianki, włókna i kleje do metali i szkła, oraz
tworzywa konstrukcyjne.
- zob. poli-; gr. oitron, zob. urologia.
poliwalentny, multiwalentny, mający wiele różnych
wartości, znaczeń, zastosowań, zalet.
- zob. poli-; lac. válem dpn. valentis p.pr. od valěre, zob. walor.
pollice verso zob. verso pollice.
polo gra pochodzenia wschodniego, rozgrywa­
na konno (a. na rowerach) przez dwie drużyny po
trzech a. czterech graczy, usiłujących wbić drewnia­
ną piłkę między słupy bramkowe przeciwnika młot­
kami o długich, giętkich trzonkach (por. waterpolo);
(koszula, bluza p.) uszyta na wzór koszul używa­
nych przez grających w polo.
- ang. 'jw.' z jęz. balti (Kaszmir Pln.) 'piłka'.
polon chem. pierwiastek promieniotwórczy, odkry­
ty przez Marię Skłodowską-Curie i Piotra Curie,
w 1898 r., Tabl. 1. || poloneska, poloneza lekka suk­
452 pompierski
nia pojawiająca się w m odzie fr. od ok. 1770 r., dra-
powana w boczne „skrzydła” i krótki ogon, n oszo­
na do końca XVIII w., a potem znów w 1867-90,
b. popularna także i w Polsce. || polonica [wym.
polonika] dokumenty (rękopisy, drnki, itp.) w jęz.
polskim a. dotyczące Polski, krajowe i zagrań. || po­
lonistyka studium języka polskiego i lit. polskiej na
w yższej uczelni. || polonizować p olszczyć, nadawać
cechy polskie, charakter polski. || polonus dawn. typ
wąsatego szlachcica z w ygolon ą głową, w delii, żu-
panie i kontuszu, przy karabeli; obecnie - typ Pola­
ka w starszym wieku, pięknej postawy, szczupłego,
o szczerej, męskiej twarzy, jasnych oczach, w yso­
kim czole, siwej czuprynie i mniej lub bardziej su­
miastym wąsie.
- fr. polonaise 'polski' ze śrdw.łac. polonus, polonicus 'polski' od Po­
lonia 'Polska'.
polor przen. ogłada (towarzyska), umiejętność w ła­
ściw ego zachowania się w towarzystwie, dobre ma­
niery; przest. połysk.
- l a c.polire 'polerować, wygładzać; bielić’.
Poltergeist w folklorze nm. - duszek objawiający
sw ą obecność i swój choleryczny temperament hała­
sami a. przesuwaniem przedm iotów w domu.
- nm. 'duch, kobold domowy; krzykacz, złośnik, pasjonat’ od Polterei
'łomotanie, hałasowanie’.
polucja zmaza nocna, m im ow olny wytrysk nasienia
w czasie snu, któremu często towarzyszą marzenia
erotyczne.
- późn.łac. pollutio 'skalanie; nieczystość’ z lac. polluere 'skazić;
zbrudzić’.
Polymoog odmiana syntezatora m uzycznego, łą­
cząca m ożliw ości barwy i dźwięku syntezatora, or­
ganów elektr. i akustycznego instrumentu klaw iszo­
w ego.
- zob. poli-; Moog, zob. syntezator muz.
pomba suah., piw o z prosa afrykańskiego wyrabia­
ne w domu, rozpow szechnione zw ł. w płd. Afryce.
pommard fr., czerw one w ino burgundzkie.
pomologia nauka o hodowli owoców, o sadownictwie.
|| Pomony i Flory dary -przest. ow oce i kwiaty.
- lac. Pomona 'italska bogini owoców rosnących na drzewach’ od po-
mum 'owoc'; zob. -log; log-; flora; por. Owidiusz (Fasti 5,183; Meta­
morfozy, 14,623).
pompadour dawn. kolor różow y a. karmazynowy;
dawn. fryzura damska podniesiona nad czołem (zwł.
na podkładzie); drobny deseń kw iatow y w kolorze
karmazynowym, różow ym a. niebieskim na jedw a­
biu a. bawełnie.
- od nazwiska faworyty Ludwika XV: Jeanne Antoinette de Pompa­
dour (1721-64).
pompela zob. grejpfrut.
-h o l.pompelmoes 'jw.';pompel 'duży'; malaj. limoes 'cytryna'.
pompierski (o stylu, gatunku twórczości, zwł.
w malarstwie) banalnie, m dło akademicki, konwen­
cjonalny; pompatyczny, pretensjonalny, stereotypo­
w y w ujęciu a. tematyce. || pompierstwo.
- fr. pompier 'fabrykant pomp, sikawek; strażak; pop. banalny, pompa­
tyczny, konwencjonalny’ od pompę 'pompa (wodna)’ z wł. pompa 'jp. ’
 poncho
poncho [wym. ponczo] prymitywny płaszcz przy­
pominający koc z przecięciem w środku (na głowę),
noszony przez Indian Ameryki Płd.
-amenhiszp. ’jw .’ z ssw k.pontho 'materiał wełniany’.
poncz napój gorący (a. zimny), będący mieszaniną
różnych składników, zazw. wina, napojów spirytu­
sowych (np. araku) lub mocnego piwa a. ich kombi­
nacji, oraz soku owoców cytrusowych, korzeni, her­
baty i wody, często podawany w dużej wazie.
-a n g .punch ’jw .’
ponderabilia rzeczy uchwytne, dające się zważyć,
zmierzyć, dokładnie określić; por. imponderabilia.
- późniąc, ponderabilis 'dający się zważyć’ z ponderare 'ważyć' od
pondus 'ciężar, odważnik’; por. preponderancja.
ponentę wiatr zachodni.
- w ł. 'zachód, kraje zach.;jw.’ ze k.fac. ponens épn. ponentis z łac. 'za­
chodzący' p.p. odponere, zob. pozycja.
pong ang., (1973 r.) jedna z wielu gier rozgrywa­
nych na ekranie TV, imitująca takie sporty, jak te­
nis a. hokej.
poniter przest. uczestnik gry hazardowej (np. baka-
rata), grający przeciw bankowi; zob. bank 2.
- fr. pointer 'punktować; sprawdzać; celować’; od point, zob. pointer.
pons asinorum ośli most, ezelbryk, zob. bryk.
- łac. 'ośli most’; pons, zob. ponton; asinus, zob. bryk. Nazywają tak
również 5. tezę 1. księgi Elementów Euklidesa, pierwsze trudniejsze
twierdzenie, przez które niełatwo przebrnąć nieukom.
Ponte dei Sospiri wł., Most Westchnień, przez który
skazani przechodzili dawn. z sali sądu w weneckim
Pałacu Dożów do przerażającego więzienia Piombi.
pontifex zob. pontyfik.
pont 1’évéque fr., twardy ser o miękkim wnętrzu,
produkowany z pełnego mleka krowiego, często
z dodatkiem śmietany i sztucznego barwnika żółte­
go.
- od nazwy miasta w płn.-zach. Francji.
ponton łódź płaskodenna, część mostu pontonowe­
go; statek pomocniczy do robót portowych a. stocz­
niowych; zbiornik stalowy do wydobywania (po na­
pełnieniu go powietrzem) wraków z dna wód.
- fr. 'łódź pontonowa; statek służący jako więzienie, koszary itd.; przy­
stań nawodna’ z łac. ponto dpn. pontonis 'prom; łódź pontonowa’ od
pons dpn.pontis 'most; kładka; trap’; por. pons asinorum.
pontyfik, pontifex kapłan należący do kolegium
pontyfików (liczącego początkowo 6, później 9 i 16
kapłanów) w staroż. Rzymie. || pontifex maximus
łac., najwyższy kapłan w staroż. Rzymie; tytuł cesa­
rzy rz., później tytuł papieży. || pontyfikalny przest.
uroczysty, wzniosły, okazały; (msza p-a) uroczysta
msza odprawiana przez biskupa, prałata udzielnego,
opata itp.; (strójp-y) złożony z humerału, alby, stuły,
tuniceli, dalmatyki, ornatu, rękawiczek, sandałów,
mitry i pastorału. || pontyfikat (rzymski) Kość. kat.
księga liturgiczna dla biskupów, zawierająca modli­
twy, ceremonie i przepisy wykonywania czynności
liturgicznych, rozwinięta z wczesnochrześc. sakra-
mentariów, zreformowana w 1596 r. przez papieża
Klemensa VIII, ulepszana w 1644, 1752 i w 1888 r.
populacja
(przez Leona XIII). || pontyfikat okres rządów da­
nego papieża.
- łac. pontificatus 'urząd i władza pontyfika, (późniąc.) papieża’ od
pontifex 'pontyfik'.
pony ang. [właśc. wym. pouny] kuc(yk), mały koń
ras prym itywnych, łagodny i wytrzymały, np. szet­
landzki, islandzki.
pool [wym. pu:l] pul; konsorcjum; w spólny fundusz,
w spólne przedsięw zięcie w zakresie kupna a. sprze­
daży, zwł. dla spekulacji giełdow ej a. spowodowania
ruchu cen na tynku; zm ow a w ielkich przedsiębiorstw
kapitalistycznych dla w spólnego owładnięcia ryn­
kiem a. zaprzestania konkurencji.
- ang. 'jw.; pula; zebrana partia a. grapa’ z fr. poule, zob. pula 1.
poor Yorick! ang., (ach,) biedny Jorik!
- z Szekspira (Hamlet, 5,1).
pop nazwa duchownego w K ość. prawosławnym
i gr.kat. || popadia żona popa.
- ros., ukr. 'jw. ’ z gr. pappas, zob. papista.
pop-art kierunek w plastyce lat 60. X X w., łączą­
cy z elem entam i malarskimi w ytw ory współczesnej
techniki, rzem iosła itp., elem enty reklamy, dekora­
cji, sygnalizacji miejskiej i folkloru miasta. I| pop­
corn [wym. popko.n] prażona dęta kukurydza. ||
pop-rock ang., (1966 r.) m uzyka popularna w sty­
lu rocka z m ocnym uderzeniem, powtarzanymi fra­
zami m uz., z instrumentami elektronicznymi itd. ||
pop-song, pop-tune [wym. ... tju:n] nazwa pieśni
a. muzyki instrumentalnej pośredniej m iędzy ludo­
w ą i art., często o charakterze plebejskim , nie mają­
cej cech przeboju.
- ang. pop(ular) 'ludowy: popularny’ z łac. popularis, zob. popula­
cja; ang. art 'sztuka' z łac. ars, zob. artysta; com , zob. comflakes; zob.
rock’n’roll; song; ang. tune 'melodia; ton; zgodność’ od tonę 'ton' z łac.
tonus, zob. tonacja.
popelina m ocna tkanina (ba)wełniana a. (pół)je-
dwabna o splocie płóciennym , przypominająca ryps,
używana gł. na koszule i bluzki.
- fr. popeline od Poperinghe, miasta we Flandrii, gdzie wyrabiano
w śrdw. słynne tkaniny.
pop-rock, pop-song zob. pop-art.
pop-top ang., puszka z m etalow ym języczkiem
w w ieczku, który otwiera się przez pociągnięcie za
przym ocowane doń kółko; por. ring-pull; zip-top.
populacja ludność, zaludnienie; mat. statyst. zbiór;
(p. generalna ) zbiór przedm iotów (niekiedy rezul­
tatów działania), których dotyczy dane w nioskowa­
nie; (p. statystyczna) zbiorowość, ogół przedmio­
tów, osób, jednostek a. elem entów poddawanych
badaniu statyst.; biol. (p. mendlowska ) ogół osob­
ników rośl. a. zw ierzęcych jednego gatunku, żyją­
cych na określonym obszarze i podlegających tym
samym dziedzicznym wahaniom i tem uż doborowi;
astr. (p. gwiazd) obszerna grupa gw iazd o podob­
nym ogólnym charakterze widma. || popularyzacja
upow szechnianie, uprzystępnianie ogółow i (np. na­
uki, sztuki).
- późniąc, populatio 'ludność' i łac. popularis ludowy; powszechny;
pospolity’ odpopulus ’ lud; gmina’; por. depopulacja; pop-art; pueblo.
Popule meus...
Popule meus, quid feci tibi? łac., Ludu mój, (ludu,)
cóżem ci uczynił?
- początek polskiej pieśni wielkopostnej z XVI w., tł. łac. udramatyzo-
wanej improperii.
populizm hist. narodnictwo, gł. tendencja radyka­
lizmu ros. lat 70.-90. XIX w., doktryna rozwinię­
ta naprzód przez Aleksandra Hercena, upatrująca
w chłopskich wspólnotach gminnych zarodek przy­
szłego społeczeństwa socjalistycznego; hist. w 90.
latach XIX w. doktryny polit. i ekon. amer. Partii
Populistów wyrażającej interesy farmerów i drobno­
mieszczaństwa; polit. ze strony władzy a. kandyda­
tów do objęcia władzy: przyrzekanie spełnienia (po­
pieranie, spełnianie) nieracjonalnych żądań (warstw
a. odłamów) społeczeństwa; polit. schlebianie ma­
som dla korzyści politycznej jakiegoś stronnictwa
przez przypisywanie im wrodzonej a. mistycznie ob­
jawionej orientacji w zawiłych zagadnieniach ustro­
jowych, prawnych czy ekon., które ludność umiałaby
rozwikłać np. za pomocą referendum; por. demago­
gia; lit. kierunek powieści fr. 30. lat XX w., pokrew­
ny naturalizmowi, domagający się wprowadzenia do
literatury środowisk lud. i „szarego człowieka” jako
bohatera (L. Lemonier, A. Therive).
- fr. populisme od łac.populus, zob. populacja.
poputczik towarzysz podróży (por. sputnik); oko­
licznościowy, przygodny sprzymierzeniec (zwł.
o członkach grupy pisarzy radzieckich, niekomuni-
stów, popierających w zasadzie politykę rządu ra­
dzieckiego w 20.-30. latach XX w.).
-ro s. ’jw.’ od p o pu ti ’po drodze’; p u t’ 'droga; podróż’.
porfira bot. szkarłatnica, krasnorost o piesze czer­
wonej, przyczepiony do podłoża, rosnący w mo­
rzach u wybrzeży wsch. Azji; kilka gatunków hodo­
wanych w Japonii na jarzynę, tzw. czerwoną sałatę
morską.
- gr. porphyra, zob. purpurat.
porfirogeneta dosl 'urodzony w purpurze’; syn
urodzony po wstąpieniu ojca na tron.
- śr.gr. porphyrogennötos ’jw .’; porphyra 'purpura’; gennotós 'uro­
dzony’.
poriomania, dromomania, patologiczny, niecelowy,
niepohamowany popęd do wędrowania; por. fuga 2.
- gr.poreia 'marsz; podróż; wędrówka; droga’; zob. -mania.
PORN(O)- w złożeniach: pornograficzny. || por­
nografia teksty a. wizerunki o treści nieprzyzwo­
itej, obscenicznej, przedstawiające sceny erotyczne,
aby podniecić seksualnie czytelnika a. widza. || por-
noshop ang., sklep, w którym sprzedaje się lit. i pi­
sma pornograficzne oraz różne przybory z dziedziny
techniki seksualnej.
- gr.pomogräphos 'piszący o nierządnicach’;pórne 'nierządnica’; zob.
-graf-; ang. shop 'sklep’.
porohy ukr., progi poprzeczne, bariery skalne w dol­
nym biegu Dniepru; por. katarakta.
porridge [wym. poridż] owsianka, kasza owsiana.
- ang. z łac.porrum bot. 'pory’.
454 portier
port inf. gniazdko komputera, fizyczne m iejsce do
podłączania urządzeń peryferyjnych do komputera;
por. peryferyjne urządzenie.
Porta Ottomańska, Wysoka - hist. nazwa dworu,
rządu a. państwa tur. za panowania sułtanów.
- od nazwy pałacu, siedziby rządu w Stambule; łac. porta, zob. portal
(przekład z tur. báb 'brama’).
porta angusta łac., ’ciasna brama’, brama do praw­
dy, do życia godnego, prawego, do zbawienia.
- w g Wulgaty (Ew. w g M a t.,1 ,13-14; Łuk., 13,24); porta lata łac. 'sze­
roka brama’ wiedzie na zatracenie.
portal (w ielkie, monumentalne) w ejście do budyn­
ku; brama; drzwi; kom pozycja archit.-rzeźbiarska,
otaczająca (a. stanowiąca) w ejście, drzwi do k ościo­
ła.
- śrdw.łac. portale 'brama miejska; ganek; portal’ z łac. porta 'brama’;
por. Porta Ottomańska, Wysoka; portier; portyk; supraporta.
portamento płynne, lekkie przejście z jednego
dźwięku na drugi, m ożliw e do wykonania w śpie­
w ie, na instrumentach sm yczkow ych, gitarze hawaj­
skiej i na puzonie; por. jazz.
- wł. 'noszenie (się); postawa, chód; jw.’ odportare ’(przy)nosić’ z łac.,
zob. porto 2.
portans ramum olivae virentibus foliis in ore suo
łac., (gołębica przyleciała) niosąc w swym dzióbku ga­
łązkę oliwną z zielonym liściem (emblemat pokoju).
- z Wulgaty (Gen., 8,11); powrót gołębicy z gałązką oliwną do arki No­
ego świadczył, że wody potopu opadają; gałązka oliwna była atrybutem
bogini Pokoju (gr. Eiréně, łac. Pax).
portatywny przest. przenośny. || portcygar przest.
papierośnica.
- ň .p o rta tif’przenośny; kieszonkowy’ i porte-cigares 'cygarniczka’ od
porter 'nosić’ z łac. portare, zob. porto 2; fr. cigare 'cygaro’ z hiszp. ci-
garro ’jp.’
porte-épée [wym. portepę] frędzla, chwast na ta­
śm ie przyczepionej do rękojeści broni białej.
- fr. ' r a p c i porter, zob. portatywny; épée 'szpada; miecz’ z łac. spatha
'miecz’ od gr. spáthě 'kopystka; łopatka’.
porte-fenétre [wym. portfnętr] okno sięgające do
podłogi (charakterystyczne dla archit. pałacowej
X V II-X IX w.).
- fr. ’jw.; drzwi balkonowe, tarasowe’;porte ’drzwi’;fenétre 'okno’.
portefio amer.hiszp. [wym . portęńjo] m ieszkaniec
Buenos Aires.
porte-parole [wym. portparol] przemawiający w imie­
niu innych, upełnomocniony mówca.
- fr. ’jw.’; zob. port-épée; parol.
porter piw o z rodzaju stout, ale lżejsze, słodsze, ja­
śniejsze, z zawartością ok. 4% alkoholu.
- ang. skr. od porter beer 'piwo dla tragarzy’, gdyż takie było jego
pierw, przeznaczenie.
portier odźwierny; recepcjonista, urzędnik hotelo­
w y zajmujący się recepcją, zawiadujący pokojami. ||
portiera przest. ciężka zasłona na drzwi. || portier­
nia pom ieszczenie dla odźwiernego.
- fr. portierę \dawn. furtianka, stróżka) drzwi wagonu, auta; portiera’
r.ż. od portier 'odźwierny; portier’ z późn.łac. portarius 'odźwierny’
z łac. porta, zob. portal.
 porto
porto 1. portwajn, m ocne, słodkie w ino port. 2. opła­
ta za przesyłki pocztow e.
- 1 . Porto a. Oporto, miasto i port w Portugalii. 2. wł. 'noszenie; opła­
ta; fracht’ z łac.portare 'nosić'; por. aport; deportacja; eksport; franko;
import; kolportować; portamento; porte-épée; portatywny; reportaż; su-
port; transport.
portolany, portulany śrdw. podręczniki nawiga­
cji ilustrowane mapami morskimi (kom pasowym i)
z zarysami lądów, portami i miastami nadbrzeżnymi
oraz siatką linii róży wiatrów o 32 rumbach (kierun­
kach), używ ane w X III-X IV w.
- wł. portolano 'urzędnik portowy; pilot; podręcznik nawigacji’ ze
śrdw.łac. portulanus 'urzędnik portowy’ od łac.portus 'port'.
portret obraz, rysunek, fotografia (rzadziej: rzeźba)
przedstawiająca określoną osobę; podobizna.
- fr. portrait ’jw.’ ze śrdw.fr. p.p. od portraire 'rysować, przedstawiać’
z łac.protrahere 'wystawiać'; zob. pro- 2; trakcja.
port-salut fr., [wym. porsalu] zob. trapistów ser.
- od Port-du-Salut, opactwa trapistów w Normandii (płn. Francja).
portwajn zob. porto 1.
portyk monumentalna część budowli przed w ej­
ściem gł., z kolumnadą, zazw. arkadową.
- łac. porticus 'hala; kolumnada; (kruż)ganek; szkoła stoików’ od por­
ta, zob. portal.
posada w H iszpanii i krajach hispanoamer.: gosp o­
da, oberża; hotel; pensjonat.
- hiszp. odposar 'zakwaterować; przenocować’ z lac.pausare 'zatrzy­
mać się; odpocząć’.
posesjaprzest. nieruchomość, plac; posiadłość; down.
dzierżawa. || posesjonat przest. obszarnik, ziemianin.
|| posesor down. posiadacz; dzierżawca.
- łac. possessio dpn. possessionis 'posiadłość' i possessor 'posiadacz
(majątku ziemskiego)’ od possiděre 'posiadać' ipossidere 'brać w po­
siadanie’ z potis 'mogący' + (sidere 'osiadać' od) sedere, zob. sesja.
posłuszaj, wri, da znaj że mięru! ros., posłuchaj:
łżyj, lecz znaj że miarę!
- z Aleksandra Gribojedowa (Mądremu biada, 4 ,4), 1824 r., tł. Juliana
Tuwima; Czacki do Repetiłowa.
posol(e), pozole gęsta zupa z wieprzowiny, kukury­
dzy, czosnku i chile, jadana gł. w Am eryce Łac.; na­
pój sporządzony z mąki kukurydzianej, w ody i cu­
kru, pity gł. w Am eryce Łac.
- amerhiszp. 'jw.' z nahuatl.pozo/// 'dost. pienisty’ odpozol 'piana'.
posset [wym. posit] ang., gorący napój ze słodzone­
go m leka, z korzeniami, z piw em a. winem .
P O S T - w złożeniach: po; następny; późniejszy; za;
tylny; następujący (po).
- ł a c .p o st 'po; za’.
postdatowanie opatrywanie dokumentu, pisma, datą
p óźniejszą od faktycznej; por. antydatowanie.
- zob. post-.
post diluvium łac., po potopie; por. a Deucalione;
portans ramum olivae...
post equitem sedet atra cura łac., za plecam i jeźd ź­
ca siedzi czarna Troska.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,1 ,4 0 ).
455 post proelia praemia
poster ang., [wym. pouster] plakat reklamowy, afisz
(zwł. o plakatach jako przedmiotach kolekcjoner­
stwa miłośników pop-artu).
poste restante [wym. post restąt] (okienko na po­
czcie, gdzie przechowuje się) opatrzone takim na­
pisem listy i przesyłki, które adresaci odbierają oso­
biście w urzędzie pocztowym po podaniu swego na­
zwiska a. hasła.
- fr. 'poczta pozostająca; jw .’; poste 'poczta' z stw ł. posta 'stacja po­
słańców konnych; miejsce (rozstawnego) konia w stajni’ od łac. posi-
tus p.p. odponere, zob. pozycja; fr. rester '(po)zostać’ z łac. restare 'jp.;
zatrzymać się’.
post factum łac., [wym. ...fąktum] po fakcie, po wy­
darzeniu; retrospektywnie; ex post.
post festům po święcie, tj. za późno, gdy już jest po
wszystkim.
- łac, z gr. (katópin heortes); por. Platona Gorgiasz, 1.
postglacjał geol. okres polodowcowy, zwł. po ostat­
nim zlodowaceniu w czwartorzędzie.
- zob. post-; glacjał.
post hoc, ergo propter hoc łac., po tym, a więc
wskutek tego (przykład błędnego wyprowadzania
stosunku przyczyny i skutku ze zwykłego następ­
stwa w czasie).
postilłon ďamour fr., wysłannik (zwiastun, dosł.
pocztylion) miłości; przest. przen. pocałunek.
postimpresjonizm termin określający kierunki
w plastyce fr. w ostatniej ćwierci XIX w. (i później),
nawiązujące do impresjonizmu a. przeobrażające go
w sposób mniej lub więcej radykalny.
- zob. post-; impresjonizm.
postindustrialne społeczeństwo w którym rozwój
przemysłu ustąpił pierwszeństwa rozwojowi infor­
matyki, miniaturyzacji, robotyzacji itd.
- zob. post-; industrialny; socjolog amer. Daniel Bell, passim
postludium końcowy odcinek wieloczęściowego
utworu muz. a. pieśni; improwizacja organowa gry­
wana w Kościele rz.kat. przy końcu nabożeństwa
(por. interludium; preludium). || post meridiem łac.,
po południu (skr. p.m.); por. antę meridiem.
- zob. post-; (pre)ludium.
postmodernizm neoekspresjonizm, transawangarda
(la transavanguardia - wg krytyka wł. Achille Boni-
to Oliva), styl w sztuce, archit., lit. itd. charakteryzu­
jący się odrzuceniem (a. odejściem od) XX-wieczne­
go modernizmu (wraz z malarstwem abstrakcyjnym,
lit. awangardową, funkcjonalną architekturą itd.),
tworzący dzieła nawracające do wielu technik i sty­
lów historycznych.
- zob. post-; modernizm.
post mortem łac., po śmierci.
postponować pomiatać, traktować z góry, wzgardli­
wie, z lekceważeniem, mieć za nic.
- łac. postponere 'kłaść co po czym, jw .’; zob. post-; ponere, zob.
pozycja.
post proelia praemia łac., po bitwach łupy.
postscriptum
postscriptum (PS) [wym. ...skri...] dopisek do listu,
artykułu itp.
- n.łac. ’jw.’ z łac. r.nij. odpostscriptus p.p. odpostscribere 'podpisać
pod, przy (czym)’; zob. post-; scribere, zob. skryba.
postsynchron dodanie (i zsynchronizowanie z ak­
cją) mowy a. efektów dźwiękowych do wykonanych
już zdjęć filmowych.
- zob. post-; synchro-.
postulat log. aksjomat, teza przyjęta bez dowodu;
to, czego się z góry wymaga przy uzasadnieniu pew­
nego systemu prawd; pot. wymaganie, żądanie, ży­
czenie, dezyderat. || postulować formułować co jako
teoretyczne wymaganie a. założenie; pot. domagać
się czego, żądać; proponować.
- ł a c .postulátům 'żądanie' odpostulare '(po)żądać; wymagać’.
postument cokół, piedestał, podstawa pomnika, rzeź­
by, kolumny.
- śrdw.łac. postamentum 'podstawa' i łac.positura 'postawa; położenie’
odpositus, zob. pozycja.
postylla down. (zbiór) komentarz(y) do Biblii,
Ewangelii; objaśnienie perykopy.
- śrdw.łac. postilla 'jw.' od (?) post illa (verba textus) 'po tych (sło­
wach tekstu)’.
Poszczioczina obszczięstwiennomu wkusu ros.,
Policzek powszechnemu smakowi.
- tytuł manifestu (1912 r.) futurystów ros.
pot ang. ’gamek’; zob. cannabis.
potas chem. pierwiastek, Tabl. 1; metal srebrzysto-
biały, miękki. || potasowce chem. metale alkaliczne;
cez, frans, lit, potas, rubid, sód. || potaż chem. wę­
glan potasowy.
- fr. potasse 'potaż' z hol. potas(ch) dosl. 'popiół z garnka; jp.’; pot.
'garnek'; as(ch) 'popiół'.
pot-au-feu [wym. potofó] potrawa fr. złożona z wo­
łowiny i jarzyn ugotowanych w rosole (z chlebem
pszennym); przest. garnek na rosół.
- fr. dost. 'garnek na ogniu; jw.’; po t 'garnek' \feu 'ogień' z lac.focus,
zob. foyer.
potaż zob. potas.
pot de vin [wym. podwę] (l.mn. pots de vin) fr.,
dosl. ’gamek wina’; napiwek; łapówka.
potemkinowskie wsie - zob. potiomkinowskie.
potencja siła umożliwiająca działanie; zdolność do
działań, zwł. do stosunku płciowego; przest. potę­
ga, siła; mocarstwo. || potencjalna energia - energia
cząsteczki a. ciała zależna od jego położenia; por.
kinetyka. || potencjalny możliwy, mogący ujawnić
się, powstać w określonych warunkach. || potencjał
sprawność, wydajność, możliwości (zwł. kraju, pań­
stwa) w jakiejś dziedzinie (p. gospodarczy, wojen­
ny); fiz. wielkość charakteryzująca stan pola (np.
grawitacyjnego, elektr., magnetycznego). || poten­
cjometr dzielnik napięcia, przyrząd do zmiany na­
pięcia elektr. || potentat człowiek możny, bogaty,
wpływowy; władca.
-późn.łac.potentialis 'możliwy; silny’ (z łac.potentia 'możność; siła’)
i późniąc, potentatus 'potężny' z łac. potens 'mogący; mocny’ odposse
'móc'; zob. -metr; por. impotent.
456 pourparłers
potestas vitae necisque łac., prawn. władza życia
i śmierci.
Pote tin kyriaki n.gr., N igd y w niedzielę.
- film (1959 r.) Julesa Dassin wg własnego scenariusza.
potiomkinowskie w sie - łudzące, świetne pozory,
przysłaniające przykrą rzeczyw istość; (un) empire
de faęades; por. fasadowość.
- od dekoracji (przedstawiających kwitnące wsie), które naprędce bu­
dować kazał wzdłuż dróg Grigorij A. Potiomkin (1739-91), namiestnik
Krymu, faworyt Katarzyny II, carycy ros. (1762-96), na czas jej prze­
jazdu przez Krym.
potior est conditio possidentis łac., prawn. lepsze
jest położenie posiadającego.
potior est, qui prior est łac., kto pierwszy, ten lepszy.
- z Terencjusza (Phormio 2, 3), 161 r. p.n.e.
potlacz uroczystość, ceremonialna biesiada Indian
płn.-zach. w ybrzeży Ameryki Płn. wydawana dla
popisywania się zam ożnością, dla utwierdzenia a.
w zm ocnienia indywidualnej pozycji w plem ieniu
a. prestiżu społ., w czasie której to uczty gospodarz
niszczy część sw ego m ienia i rozdziela hojne podar­
ki (wym agające jednak precyzyjnych rewanżów);
rozszerz, uprawianie rozrzutności, marnotrawienie,
niszczenie dóbr, stanowiące społecznie uznaną dro­
gę zdobycia prestiżu.
- gwara szczepu Chinook 'jw.'
potpourri [wym. popuri] wiązanka instrumentalna
różnych pop. m elodii z oper(etek), pieśni lud. itp.
utworów; por. parafraza.
- fr. pot-pourri 'potrawka z różnych mięs i jarzyn; jw.; mieszanina’
(przekład z hiszp., zob. olla podrida);p o t 'garnek';pourri p.p. odpour-
rir 'gnić' z łac. putrescere 'jp.'
potwal zob. kaszalot.
- nm. Pottwal 'jw.'; Pott 'garnek'; Wal(ftsch) 'wieloryb'; posiadający
łeb jak olbrzymi garnek.
pour condoléance zob. p.c.
pour encourager les autres fr., aby dodać ducha po­
zostałym.
- z powieści Kandyd, 23 (1759 r.) Woltera: il est bon de tuer de temps
un temps un amiralp.e.l.a. 'dobrze jest od czasu do czasu stracić które­
goś admirała a.d.d.p.’
pour ćpater le bourgeois fr., aby zadziwić m iesz­
czucha; por. epatować. || pour faire visitě zob. p.f.v.
|| pour féliciter zob. p.f.
pour le mérite fr., za zasługę (najwyższy pruski order
wojenny od 1740 r., od 1842 r. również cywilny).
pour le roi de Prusse fr., dla króla pruskiego, tj. za
darmo, dla cudzej korzyści; dla głupstw, błahostek;
por. laterem lavas.
- por. Lwa Tołstoja Wojna i pokój, 2 ,2 ,7 (1865 r.).
pour leurs beaux yeux fr., dla ich pięknych oczu, tj.
bezinteresownie.
- z Moliera (Pocieszne wykwintnisie, 16).
pourparłers [wym. purparlę] wstępne rokowania,
pertraktacje, zwł. poprzedzające sformułowanie tre­
ści układu dypl., traktatu.
- fr. l.mn. 'jw.' od st.fr. pourparler 'dyskutować dla osiągnięcia porozu­
mienia’; st.fr.pour 'przed';parler 'mówić'.
 pour passer le temps___________________________ 457_______________________________________ prairial
pour passer le temps fr., dla przepędzenia czasu, dla
rozrywki. || pour prendre congé zob. p.p.c. || pour
remercier zob. p.r. || pour rendre visitě zob. p.r.v.
pourvu que ęa duře fr., byleby to tylko (tak dalej)
trwało.
pourvu que 1’arriěre tienne fr., byleby tylko tyły
wytrzymały.
- powiedzenie popularne wśród żołnierzy fr. (por. poilu) w okopach
Verdun w czasie 1. wojny świat., przeciwstawiające ducha bojowego
wojska na froncie defetystycznym nastrojom cywilów na tyłach.
pousse-café [wym. puskafę] cocktail złożon y z li­
kierów o różnych barwach i ciężarach w łaściw ych,
nalewanych tak, aby tworzyły oddzielne warstwy;
kieliszek w ódki przepalanki a. likieru, w ypity z ka­
w ą po obiedzie.
- fr. dosł. 'popychacz kawy’.
pověra zob. arte pověra.
power play [wym . pąuer piej] sport, w hokeju a. p ił­
ce nożnej - zm asow any atak na przeciwnika w ja­
kimś punkcie a. jakiejś strefie lodow iska a. boiska.
|| power slide [wym. pąuer slajd] sport, w w y ści­
gach sam ochodow ych - technika brania wirażu bez
zm niejszania prędkości wozu.
- ang. ’jw .’;pow er ’moc, siła; energia’ z foc. polis 'mogący’, por. poten­
cja; zob. play; slide 'ślizganie się’.
power tends to corrupt and absólute power cor-
rupts absolutely ang., władza demoralizuje, a. w ła­
dza absolutna demoralizuje w sposób absolutny.
- John E. E. Dalberg Acton, historyk ang. (1834-1902) w Historii wol­
ności (1907 r.).
powwow [wym . pąuuąu] amer.ang. z jęz. Indian A l­
gonkinów, czarownik indiański; rada plem ienia in­
diańskiego połączona z ucztowaniem i tańcami; ha­
łaśliw e zebranie towarzyskie; konferencja, sesja;
dyskusja, rozm owa, wywiad.
pozer efekciarz, kabotyn, komediant, człow iek lu­
biący udawać, przybierać pozy.
- fr. poseur ’jw .’ od poser 'stawiać; kłaść’ z późniąc, pausare 'zatrzy­
mywać; odpoczywać; jp. ’ od gr. paúsis 'przerwa, pauza’.
pozole zob. posol(e).
pozycja postawa; położenie; sytuacja; stan(owisko);
m iejsce (w spisie, rejestrze); układ (figur w grze). ||
pozyton elektron o ładunku dodatnim, antycząstka
negatonu. || pozytyw otrzymany z negatywu obraz
fot. zgodny z rzeczyw istością pod w zględem war­
tości tonalnych (a. barw) i w zględem osi pionowej;
strona dodatnia, korzystna (jakiejś sprawy). || pozy­
tywizm kierunek filoz. X IX w., który pojm ował na­
ukę jako badanie faktów ścisłych, oparte na m eto­
dach nauk przyrodniczych; (p. polski) ruch ideow y
i lit. o tendencjach społ.-narodowych, który rozwinął
się po powstaniu 1863 r. jako reakcja przeciw ideali­
zm ow i romantycznemu, pod hasłami „pracy orga­
nicznej”, „pracy od podstaw” dla gosp. i kult. pod­
niesienia kraju. || pozytywka m ały mechanizm muz.
samograj ący po nakręceniu, um ieszczany w skrzyn­
kach, zegarach itp. || pozytywny dodatni; korzyst­
ny; konstruktywny; (bohater p.) przykładny, wzoro­
wy, idealny.
- śrdw.łac. (organum)positivům ’(organy) dające się położyć; pozytyw­
ka’ (z hc. positivus 'oparty; uzasadniony’) ipositio 'położenie' odpone-
re 'ustawić; położyć’; por. depozyt; diapozytyw; dysponent; eksponat;
forpoczta; komponent; kontrapost; opozycja; postponować; postument;
prepozycja; propozycja; repozytorium; supozycja; transpozycja.
pradżma transcendentalna mądrość a. najwyższe
oświecenie (w buddyzmie) osiągane przez kontem­
plację i intuicyjne wniknięcie w siebie.
- sanskr. odpradżanati ’on w ie’.
praeceptor Germaniae łac., nauczyciel Niemiec
(przydomek humanisty nm. Philippa Melanchtona,
właśc. Ph. Schwarzerda, 1497-1560).
praeda caballorum łac., pożarty przez konie, tj. zruj­
nowany przez koszty utrzymania stajni, stadniny.
- z Juwenalisa (Satyry, 11,193).
praemissis praemittendis (P.P.) łac., powiedziaw­
szy na początku, co powiedzieć należało; z uwzględ­
nieniem należnego szacunku (nagłówek okólników
handl.); por. pleno titulo. || p.p.c. skrót od: pour
prendre congé fr., z pożegnaniem (na biletach wizy­
towych), || p.r. skr. od pour remercier fr. z podzięko­
waniem (na biletach wizytowych).
praemonitus praemunitus łac., zawczasu ostrzeżo­
ny (jest) na czas uzbrojony.
praesens [wym. pręsens] łac., gram. czas teraźniej­
szy.
praesente medico nihil nocet łac., żart. w obecno­
ści lekarza nic zaszkodzić nie może (zazw. o potra­
wach, napojach itd.).
praesumptio iuris łac., domniemanie prawne; zob.
presumpcja.
praeter legem łac., dosł. ’obok prawa’, prawn.
0 działaniu nie będącym w sprzeczności z obowią­
zującym prawem, ale nie przewidzianym przez nie.
pragmatyczny oparty na faktach, na log. związku
rzeczy; rzeczowy, praktyczny; badający przyczyny
1 skutki wydarzeń h ist, dotyczący pragmatyzmu;
(sankcjap-a) dawn. nienaruszalne prawa zasadnicze,
regulujące ważne sprawy państwowe. || pragmatyka
językozn. dział semiotyki, zajmujący się problemami
stosunków między znakami słownymi a osobami,
które się przy ich pomocy ze sobą porozumiewają;
(p. służbowa) przepisy normujące prawa i obowiąz­
ki pracowników jakiejś dziedziny służby (państwo­
wej); porządek czynności urzędowych. || pragma­
tyzm filoz. jeden z relatywistycznych kierunków
teorii poznania (USA, koniec XIX w.), odmiana
utylitaryzmu, głosząca, że prawdziwość nie może
być rozumiana jako zgodność z rzeczywistością i że
prawdziwe są tylko te myśli, które się sprawdzają
przez swe skutki praktyczne.
- gr.pragmatikós 'czynny’ od prágma 'czyn; zajęcie’ z prássein, prát-
tein 'przebywać; spełniać; zajmować się; działać’; por. polipragmazja;
praktycyzm.
prairial [wym. preriąl] dziewiąty miesiąc fr. kalen­
darza republikańskiego, Tabl. 38.
prairial_______________________________
- fr. ’jw.’ odprairie,pre 'łąka’ z łac.pratum ’jp.’; por. preria.
prakriti natura, przyroda, materia; w indyjskiej fi-
loz. klasycznej - prasubstancja, nieujawniona ener­
gia kosmiczna, materia potencjalna, pierwotna mate­
rialna podstawa rzeczywistości; pierwiastek żeński
we wszechświecie; por. purusza. || prakryt ogólna
nazwa staroż. języków a. narzeczy indyjskich z wy­
jątkiem sanskrytu; ogólna nazwa współcz. języków
indyjskich (indoaryjskich).
- sanskr. prakr{i)ta 'jw.' od 'naturalny; pospolity’ z prakĄi)ti 'pierwot­
ny kształt; natura’.
prakseologia nauka o normach i zasadach skutecz­
nego i sprawnego działania. || praksja psych, zdol­
ność wykonywania ruchów celowych. || prakty-
cyzm ocena zjawisk i działań wg ich użyteczności;
niedocenianie znaczenia teorii w praktycznej dzia­
łalności.
- gr. praksis dpn. prakseds 'działanie; czynność’ i pm ktikós 'prak­
tyczny; czynny; pilny’ odprassein, prattein, zob. pragmatyczny; por.
apraksja.
praktykab(e)l ruchome podium, podwyższenie
w dekoracji film. a. pod kamerę film.; przystawka
sceniczna (np. schody, ganki) w teatrze; straponten.
- nm.praktikabel 'użyteczny' z fr. praticable 'jp.' od pratiąue 'prakty­
ka' z gr.praktikós, zob. praktycyzm.
pralaja sanskr., koniec świata.
pralin(k)a czekoladka nadziewana masąpomadkową.
- fr. praline 'wyrób cukierniczy: migdał smażony w cukrze’ od nazwi­
ska marszałka Francji Plessis-Praslina, który wynalazł pralinkę.
prałat Kość. rz.kat duchowny mający zwyczajną ju ­
rysdykcję kość. (biskup, wyższy przełożony zakonu,
wikariusz generalny); tytuł honorowy wielu innych
wyższych duchownych.
- śrdw.łac. praelatus 'prałat' z łac. p.p. odpraeferre, zob. preferans.
prana sanskr., '(od)dech, tchnienie’, gł. koncepcja
wczesnej filozofii ind., wyrażona zwł. w Upanisza-
dach, która uważa oddech za zasadę żywotności,
trwającą jako „ostatnie tchnienie” przez wieczność
a. do następnego wcielenia człowieka; w jogizmie
nacisk kładzie się na pełną kontrolę prany, aby od­
dychanie nie zakłócało medytacji, a także dla leczni­
czego wpływu na schorzenia ciała.
prapremiera pierwsze (w ogóle a. w danym kraju)
publiczne przedstawienie utworu scenicznego a. wy­
świetlenie filmu.
- zob. premiera.
prasadam sanskr., w hinduizmie - pożywienie,
zazw. owoc, ofiarowany naprzód bogu a. świątobli­
wej osobie, która w zamian udziela błogosławień­
stwa i oczyszczenia konsumentowi; por. libacja (łac.
libatio).
prau, prahu, prao, proa, prow, praw żegł. nazwa
wielu rodzajów łodzi indonezyjskich, zazw. bezpo-
kładowych, poruszanych żaglami a. wiosłami; sport.
szybki, lekki statek (łódź, jacht), ok. 10 m długości
i 1,20 m szerokości, z rufą równie ostrą jak dziób
(co umożliwia płynięcie w obu kierunkach), z przy­
mocowanym kanu a. innym wysięgnikiem, mają­
cy duży trójkątny żagiel przyczepiony do krótkie-
458 precypitacja
go masztu i um ocowany na długim bomie; por. ka-
tamaran.
- ang. 'jw.' z malaj.pera/zw 'łódź'.
prazeodym chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem
rzadkich; por. lantanowce.
- g r .prásios 'żółtozielony' odpréson 'por; czosnek’; n.łac. (di)dymium,
zob. dydym.
PRF- w złożeniach: przed; wcześniejszy niż; poprzed­
ni; przygotowawczy, wstępny; w stadium początko­
wym, rozwojowym; uprzednio, z góry; przed, naprze­
ciw; przedni, stanowiący przednią część; bardzo.
- łac. prae- odprae 'przed; w przód; najpierw; bardzo’.
preambuła, preambuła wstęp wyjaśniający (do
aktu prawnego); preludium w m uzyce organowej a.
lutniowej (X V i X V I w.).
-- śrdw.łac. praeambulum 'wstęp' z późn.łac. r.nij. odpraeambulus 'po­
przedzający'; zob. pre-; ambulare, zob. ambulans.
preanimizm zob. animatyzm.
prebenda Kość. rz.kat. część dochodów kość. przy­
padająca określonym osobom duchownym.
- śrdw.łac. praebenda 'jw. ’ z późn.łac. 'zaopatrzenie ze strony państwa’
z łac. r.ż. odpraebendus, gerundivum odprae(hi)bere 'ofiarować; do­
starczać’; zob. pre-; haběre, zob. habit; por. prowiant.
prebiotyczny, protobiotyczny, biol. istniejący przed
powstaniem życia.
- zob. pre-; proto-; -bio-.
precedens przypadek poprzedzający inny podobny;
m oc wiążąca, którą posiada decyzja organu państwa
(np. orzeczenie sądu) dla stosowania prawa w po­
dobnych przypadkach; por. jurysprudencja.
- łac. praecedens p.pr. od praecedere 'iść na przedzie; poprzedzać’;
zob. pre-; cedere, zob. cesja.
precel słony, dobrze w ypieczony obarzanek w kształ­
cie ósemki.
-n m . Brezel 'obarzanek; jw.’ ze śrdw.łac. brachitum 'pieczywo w kształ­
cie złożonych (na piersi) rąk’ od łac. brachium 'ramię'.
preceptor down. nauczyciel, wychow awca.
- łac. praeceptor 'jw.' od praecipere 'uprzedzać; uczyć; radzić’; zob.
pre-; capere, zob. antycypacja.
precesja ruch osi ziemskiej powodujący przesuwa­
nie się w zdłuż ekliptyki punktu równonocy, obiega­
jącego całą ekliptykę w ciągu 25 800 lat (tzw. rok
platoński).
- łac. praecessio 'poprzedzanie'; zob. pre-; cesja.
précieuses [wym. presjo:z] wykw intnisie, damy pa­
ryskich salonów lit. XVII w.
- fr. précieuse 'kobieta afektowana; wykwintnisia’ (l.poj.) z r.ż. od
préciewc 'kosztowny; wyszukany; wymuszony’ i łac.pretiosa 'jw.' (z 1.
mn. r.nij.) od pretiósm 'kosztowny' z pretium 'cena; wartość; nagro­
da’; por. deprecjacja.
(Les) Précieuses ridicules fr., Pocieszne w ykw int­
nisie; zob. précieuses.
- tytuł jednoaktowej komedii (1659 r.) Moliera.
precjoza zob. précieuses.
precypitacja chem. strącanie osadu.
- ł a c .praecipitatio 'zrzucanie, strącanie’ odpraecipitare 'zrzucać; spa­
dać na łeb’ z praeceps 'na łeb, na szyję; stromo’; zob. pre-; -ceps od ca-
put, zob. kapitaliki.

precyzja dokładność; ścisłość. || precyzować do­
kładnie, ściśle określać, ustalać, formułować.
- łac. praecisio ’obcinanie, przycinanie’ i praecisus p.p. odpraecide-
re 'przycinać; skracać; wyrazić co zw ięźle’; zob. pre-; caedere, zob.
cezar.
predella wł., dolna część (podbudowa) nastawy
(retabulum) ołtarza oparta na mensie, nieraz boga­
to rzeźbiona a. malowana, mieszcząca często (w ko­
ściołach gotyckich) relikwie świętych.
predestynacja przeznaczenie, fatum, los wyznaczo­
ny z góry (por. kismet);filoz. doktryna relig. głoszą­
ca, że los człowieka, jego zbawienie a. potępienie
przesądzone są w chwili jego urodzenia.
- późn.łac. praedestinatio 'przeznaczenie’ od praedestinare 'ustalić
z góry’; zob. pre-; destinare 'określać, wyznaczać’.
predeterminizm religijna odmiana determinizmu,
doktryna zakładająca, że wola Boga wyznaczyła
z góry bieg wszelkich wydarzeń (por. kismet); po­
gląd, że rozwój jednostki jest z góry określony przez
dziedzictwo.
- zob. pre-; determinizm.
predykant kaznodzieja protestancki. || predykcja
przewidywanie przyszłych realizacji (a. cech staty­
stycznych) procesu stochastycznego. || predykcyj-
ny dotyczący przewidywania przyszłości; futurolo­
giczny.
- późniąc, praedictio 'przepowiednia' od praedicere 'przepowiadać';
zob. pre-; dictum.
predylekcja szczególne upodobanie, skłonność, sła­
bość (do kogoś, czegoś); zamiłowanie.
- śrdw.łac. praedilectus p.p. odpraediligere 'woleć; przekładać (co nad
co)’; zob. pre-; łac. diligere 'czcić; kochać’; di- zob. dys-; legere, zob.
legenda.
predyspozycja (wrodzona) zdolność do czego; in­
klinacja, tendencja, dążność; skłonność (np. do cho­
rób), podatność.
- zob. pre-; dyspozycja.
preegzy stenej a (wiara w) istnienie duszy ludzkiej
przed zaistnieniem ciała (religie Indii; Pitagoras,
Platon; Orygenes).
- zob. pre-; egzystencja.
prefabrykacja wykonywanie elementów składo­
wych budowlii (prefabrykatów) sposobem prze­
mysłowym.
- zob. pre-; fabrykat.
prefacja Kość. rz.kat hymn pochwalny odmawiany
(a. śpiewany) w każdej mszy po ofiarowaniu, jako
wstęp do kanonu mszalnego.
- łac.praefatio 'przedmowa' odpraefari 'przemawiać; mówić pierwej;
przepowiadać’; zob. pre-; fa ri 'mówić'.
prefekt w niektórych krajach - (hist. w Księstwie
Warszawskim) adm. naczelnik departamentu, pro­
wincji, okręgu, policji miejskiej; katecheta; duchow­
ny rz.kat. sprawujący nadzór nad klerykami w semi­
nariach duchownych; tytuł kardynała stojącego na
czele jednej z kongregacji rz. || prefektura urząd,
godność, rejon działalności, kancelaria prefekta.
- łac. praefectura 'prefektura' od praefectus 'urzędnik rz. mianowany
na swoje stanowisko (dowódca jazdy; zastępca dowódcy legionu; do-
prelegent
wódca pretorianów, kohort miejskich itp.)’zp.p. odpraefkere 'stawiać
na czele czego’; zob. pre-; facere, zob. fakcja.
preferans rodzaj gry w 32 karty, odmiana winta
grywana w 3 (rzadziej 2 a. 4) osoby. || preferencja
pierwszeństw o (udzielone komuś); uprzywilejowa­
nie; przekładanie czegoś nad coś.
- ír. preference 'pierwszeństwo' z łac.praeferens p.pr. odpraeferre 'no­
sić na przedzie; przekładać (co nad co); woleć’; zob. pre-\ferre, zob. fe­
rować wyrok; por. prałat.
prefiguracja coś, co zapowiada, zwiastuje, sugeruje
późniejsze wydarzenie, stanowi jego antycypację.
- późn.łac. praefiguratio 'wizerunek' od praefigurare 'wprzód co wy­
obrażać, kształtować’; zob. pre-;figura, zob. figuralny.
prefiks gram. przedrostek (por. afiks); numer kie­
runkowy, pierwsza część numeru telefonu (włączo­
nego do automatycznej sieci międzym iastowej), po
której nakręceniu uzyskuje się połączenie z m iejsco­
w o ścią rozm ówcy.
- łac. praefbcus p.p. odpręfigere 'przytwierdzić z przodu’; zob. pre-; /z-
gere, zob. afiks.
preformacja przestarzały pogląd (przeciwny teorii
epigenezy), w g którego w jaju (a. plemniku) zawar­
ty jest gotow y miniaturowy organizm ze wszystkim i
w łaściw ościam i (X V II-X V III w.).
- zob. pre-; formacja.
prehistoria okres historii ludzkości poprzedzający
pojaw ienie się dokumentów pisanych; nauka zajmu­
jąca się badaniem tego okresu; por. archeologia.
- zob. pre-; historiografia.
prejudykat orzeczenie sądowe stanowiące prece­
dens prawny; por. jurysprudencja.
- łac. praeiudicatus p.p. praeiudicare 'przesądzać'; zob. pre-; iudica-
re, zob. judykatura.
prekambr najdawniejszy okres dziejów Ziemi, obej­
mujący ery: archaiczną i proterozoiczną, Tabl. 7.
- zob. pre-; kambr.
prekluzyjny ostateczny; wyłączający; ( term in p .)
zawity, po którego upływ ie nie m ożna dochodzić
roszczeń, dokonywać określonych czynności (sąd.,
adm., arbitrażowych), stanowiący zakończenie pre-
kluzji, w yzn aczonego czasokresu czynności praw­
nej.
- łac. praeclusio 'zamknięcie' od praecludere 'zamykać', zob. pre-;
claudere zob. klauzula.
prekognicja przedwiedza, przeczucie; jasnow idze­
nie przyszłych wydarzeń a. stanów.
- późn.łac. praecognitio 'jw.' od łac. praecognoscere 'przewidywać';
zob. pre-; cognoscere 'poznać; wiedzieć’; zob. ko-; (g)noscere 'znać;
wiedzieć’.
prekonizacja uroczyste ogłoszenie przez papieża
nominacji biskupa.
- śrdw.łac. praeconizatio 'dosł, ogłoszenie przez herolda; jw.’ z łac.
praeco dpn.praeconis 'obwoływacz; herold’.
prekursor poprzednik; zwiastun.
- łac. praecursor 'jw.; chorąży; straż przednia; szpieg’ od praecurre-
re 'biec przodem; wyprzedzać; przewyższać’; zob. pre-; currere, zob.
kurs.
prelegent osoba w ygłaszająca prelekcję, odczyt
publ., wykład.
prelegent
- łac. praelectio 'odczytanie’ i praelegens dpn. praelegentis (p.pr.) od
praelegere 'poprzedzać odczytanie komentarzem’; zob. pre-; legenda.
preliminaria kroki wstępne, sprawy, czynności
(rozmowy, układu) przygotow aw cze, wprowadzają­
ce. || preliminarz zestaw ienie planowanych docho­
dów i (a.) wydatków jednostki budżetowej; projekt
(budżetu państw owego).
- śrdw.łac. praeliminaria z l.mn. r.nij. odpraeliminaris 'przygotowaw­
czy'; zob. pre-; łac. limen, zob. eliminacja.
preludium muz. wstęp instrumentalny do niektó­
rych form (np. do fugi, suity); samodzielna forma
instrumentalna, oparta często na jednolitym materia­
le m otyw ow ym (Chopin, Skriabin, Debussy, Szym a­
nowski); zw ł. iron. zapowiedź, wstęp.
- śrdw.łac. praeludium 'przygrywka; prolog’ z łac. praeludere 'wyko­
nywać przygrywkę; poprzedzać (czym)’zob. pre-; ludere, zob. aluzja;
por. interludium.
premedytacja rozmysł; obm yślenie i przygotowa­
nie naprzód jakiegoś działania, postępku o charakte­
rze ujemnym a. zaskakującym.
- łac. joraemeditatio 'obmyślanie' z praemeditari 'obmyślać'; zob. pre-;
meditari 'medytować, rozmyślać’.
premia dopłata nadzwyczajna za wykonanie a. prze­
w yższenie określonych norm, warunków, zadań; ru­
choma część uposażenia, zależna od ilości i jakości
wykonanej pracy a. ich przekroczenia; składka na­
leżna zakładowi (towarzystwu) ubezpieczeń; różnica
m iędzy nominalnym a giełdow ym kursem papierów
wartościowych; nagroda (np. na konkursie); bezpłat­
ny dodatek (dla prenumeratorów, abonentów).
- łac.praemium 'korzyść; łup; nagroda’; zob. pre-; -emium od emere,
zob. asumpt.
premier prezes rady ministrów, sz e f rządu. || pre­
miera pierwsze przedstawienie sztuki (w danej in­
scenizacji a. w danym teatrze); film. pierwszy seans
w danym m ieście a. kraju; por. prapremiera.
- fr. premiére 'pierwsza; premiera’ r.ż. od premier 'pierwszy; premier;
prymas’ z łac. primarius, zob. prymariusz.
premier cru [wym. premię kru] fr., pierwszy (i naj­
lepszy) zbiór wina; w ino z takiego zbioru; zob.
grand cru.
premier danseur a. danseur noble fr., solista w ba­
lecie, najlepszy tancerz w zespole baletowym.
premis(s)a przest. przesłanka; down. urlop, zw ol­
nienie.
- śrdw.łac. praemissa 'przesłanka' od łac. praemittere 'posłać, wypra­
wić naprzód’; zob. pre-; mittere, zob. misja.
premonstranci zob. norbertanin.
prenatalny biol. poprzedzający urodzenie się, doty­
czący życia płodow ego.
- zob. pre-; łac. natalis 'dotyczący narodzin; przyrodzony’; z natus,
zob. nacja.
prenonim pseudonim , kryptonim złożony z im ion
osoby nie chcącej wystąpić pod sw oim nazwiskiem,
np. Jan Adam (zamiast J. A. Krzewski).
- zob. pre-; anonim.
prenumerata przedpłata (dokonana przez prenu­
meratora) na pism o periodyczne a. serię książek
460 presence franęaise
(za określony czas dostawy) lub na dzieło wydawa­
ne w zeszytach a. tomach; por. abonament.
- zob. pre-; numerare 'liczyć; wypłacać’ od numerus, zob. Numeri.
preopinant down. przedmówca; poprzedni, pierw­
szy wnioskodawca.
- łac. praeopinans dpn. praeopinantis 'przedmówca'; zob. pre-; opina-
ri 'rozumieć; mniemać’; por. opinia.
preparacje część podręcznika jęz. obcego, zawiera­
jąca objaśnienia tekstu. || preparat zakonserwowany
organizm, część jego a. skrawek, przygotowane do
demonstracji, badania anat., mikroskopowego itp.;
syntetyczny związek chem. a. mieszanina związków
chem. || preparatyka otrzymywanie w skali labora­
toryjnej pierwiastków a. związków chem. || prepa­
rować przygotowywać preparaty anat., zool., bot.,
chem. itd.
- łac. praeparatio 'przygotowanie' od praeparatus p.p. od praeparare
'przygotowywać'; zob. pre-;parare, zob. paramenty.
preponderancja down. supremacja, prymat, prze­
waga, pierwszeństwo.
- łac. praeponderans p.pr. od praeponderare 'przewyższać wagą a.
wpływem’; zob. pre-;ponderare 'ważyć' odpondus, zob. ponderabilia.
prepozycja przest. gram. przyimek. || prepozyt
Kość. rz.kat przewodniczący kapituły katedralnej;
tytuł proboszcza kolegiaty; tytuł zastępcy przełożo­
nego (np. opata, przeora) w niektórych zakonach. j|
prepozytura godność, urząd prepozyta; probostwo.
- śrdw.łac. praepositura 'prepozytura' (z późn.łac. 'zwierzchnictwo'
od łac. praepositus 'przełożony') i łac. praepositio 'przedstawienie'
(tł. z gr. próthesis) od praeponere 'przedstawić'; zob. pre-; ponere,
zob. pozycja.
prerafaelici bractwo malarzy ang., zał. 1848 r.,
pragnące przywrócić w malarstwie i propagować
w krytyce założenia i praktykę art. (jak np. wierność
naturze, szczerość), uważane przez nich za charakte­
rystyczne dla sztuki wł. przed Rafaelem.
- zob. pre-.
preria step; rozległy obszar równinny, płaski a. fali­
sty, w dolinie Missisipi (USA), o głębokiej, urodzaj­
nej glebie, pokryty wysoką trawą w miejscach nie
uprawianych (por. llanos; pampa; sawanna).
- fr. prairie, zob. prairial.
prerogatywa przywilej, pierwszeństwo związane ze
stanowiskiem, urzędem, rangą; przywilej dziedzicz­
ny, królewski itp.; por. priorytet.
- łac. praerogativa 'pierwszeństwo; przywilej; centuria rzymska,
wybrana przez losowanie, mająca pierwszeństwo w głosowaniu’ od
praerogativus 'głosujący, opiniujący przed innymi’ z praerogare 'pytać
przed innymi’; zob. pre-; rogare, zob. abrogacja.
preselekcja system sprzedaży zapewniający klien­
tom swobodny dostęp do towarów w celu dokonania
wyboru samodzielnie.
- zob. pre-; selekcja.
presence franęaise [wym. preząs frasę:z] fr., ’obec-
ność francuska’, termin z lat. 50. XX w. na oznacze­
nie trwającego jeszcze wpływu kultury fr. na daw­
ne kraje mandatowe Francji na Bliskim Wschodzie
(Syria, Liban), wyrażającego się w dalszym istnie­
niu szkół fr. i w trwaniu więzi intelektualnych i emo­
cjonalnych między elitami tych krajów i Francji.
 presja_________________________________________:461________________________________________ prezes
presja ciśnienie, napór; nacisk, przymus.
- łac. pressio 'tłoczenie; podkładka, podpora’ odpremere 'tłoczyć; dep­
tać’; por. depresja; ekspres; immunosupresja; impresja; kompresja;
opresja; represja.
preskrypcja przest. przepis prawny, recepta lekarska.
- późn.łac. praescńptio 'przedawnienie' z łac. 'przedmowa; nakaz’ od
praescribere 'poprzedzać wstępem; nakazywać’; zob. pre-; scribere,
zob. skryba.
pressing w sport, grach zespołow ych - ścisłe krycie
przeciwnika, gdy piłkę a. krążek mają rywale.
- ang. 'nacisk' odpress 'naciskać, napierać’.
pressure group ang., grupa nacisku; zob. lobby.
- z Arthura F. Bentleya (The Process o f Government: A Study o fSociál
Pressures), 1908 r.
prestacje w dawnej Polsce - powinności poddańcze
chłopów.
- późniąc, praestatio 'świadczenie obowiązkowe’ z łac. 'rękojmia' od
praestare 'ręczyć; wykonywać; płacić; dawać’; praes dpn. praedis 'rę­
kojmia'; stare, zob. stator.
prestidigitator sztukmistrz, kuglarz, magik, żon­
gler. || prestiż autorytet, w pływ, znaczenie; mir, p o­
ważanie (u ludzi).
- fr. prestidigitateur 'sztukmistrz' (pod wpływem preste 'szybki' i łac.
digitus 'palec' od łac. pragestigiator 'kuglarz') i fr. prestige 'omamie­
nie; czary; urok; prestiż’ (z łac. praestigiae l.mn. 'sztuki kuglarskie’) od
łac.praestringere 'związać; zasłonić’; zob. pre-; dystrykt.
presumpcja prawn. domniemanie, domysł; down.
zarozumiałość.
- ł a c .praesumptio 'przypuszczenie; moszczenie’ odpraesumere 'ocze­
kiwać; przypuszczać’; zob. pre-; sumere, zob. asumpt.
presupozycja sąd, opinia, przypuszczenie, pow zięte
z góry; założenie; postulat, wym aganie czegoś jako
warunku.
- zob. pre-; supozycja.
preszpan rodzaj tektury wielowarstwowej o b. gład­
kiej powierzchni, odznaczający się dużą wytrzym a­
ło ścią m echaniczną i elektryczną, używ any jako ma­
teriał elektroizolacyjny (gł. w maszynach elektr.), na
okładki książek, skoroszytów, notesów, na u szczel­
ki itp.
- nm. Presspan 'jw.';pressen 'prasować'; Span 'wiór'.
prét-á-porter fr., dosl ’gotowe do noszenia’; (ubiór)
gotowy, kupowany w sklepie, w odróżnieniu od szyte­
go na zamówienie (u krawca); (ang. ready-to-wear).
pre-teen [wym . pri:ti:n] przednastolatek, dziecko
w w ieku od 10 do 12 lat.
- amer.ang., zob. pre-; teenager.
pretekst pozór, fałszyw y pow ód zm yślony dla ukry­
cia prawdziwej przyczyny, przen. płaszczyk, p o­
krywka.
- łac. praetextus p.p. od praetexere 'obszywać (z przodu); obrębiać;
osłaniać; pozorować’; zob. pre-; tekst.
pretendent kandydat, osoba pretendująca, rosz­
cząca sobie prawo (do stanowiska, urzędu, tronu),
ubiegająca się (o coś), domagająca się (czegoś);
konkurent. || pretensja prawn. roszczenie; m o szcze­
nie; żądanie; uraza, żal do kogo. || pretensjonalny
nienaturalny, sztuczny, przesadny, napuszony, emfa-
tyczny; pełen pretensji.
- śrdw.łac. praetensio 'pretensja' i łac. praetendens (p.pr.) od
praetendere 'wysuwać; roztaczać; pozorować’; zob. pre-; tendere,
zob. tendencja.
pretium affectionis łac., cena amatorska (tj. wyż­
sza; dla amatora, który poszukuje przedmiotu); upo­
minek przyjaźni, dar miłości.
pretor w staroż. Rzymie - wyższy urzędnik, spra­
wiający władzę w sądownictwie cywilnym i karnym.
|| pretorianin członek straży przybocznej wodzów,
późn. cesarzy rz.
- łac. praetorianus 'pretorianin' od praetorius 'dotyczący pretora’
z praetor 'pretor'.
prewencja zapobieganie; por. profilaktyka. || pre­
wencyjny zapobiegawczy, nie dopuszczający do po­
wstania zjawiska uważanego za niepożądane. || pre­
wentorium med. sanatorium zapobiegawcze dla osób
(np. dzieci) zagrożonych chorobą (np. gruźlicą).
- późn.łac.praeventio 'zapobieganie' z hc.praevenire 'wyprzedzić; za­
pobiec’; zob. pre-; venire, zob. adwent; -orium.
prewet ustęp, klozet.
- nm. Privet 'jw.' od łac.privatus, zob. prywata.
prezbiopia med. starczowzroczność, niezdolność do­
kładnego widzenia z bliska, spowodowana zmniejsze­
niem się elastyczności, a przeto i nastawności socze­
wek ocznych. || prezbiter duchowny mający prawo
odprawiania mszy. || prezbiterianin wyznawca pre-
zbiterianizmu, (powstałego w XVI w.) odłamu wy­
znania anglikańskiego, uznającego kolegia starszych
(prezbiteriaty), nie zaś biskupów, za czynnik rządzą­
cy w Kościele; por. episkopalizm. || prezbiterium
część kościoła, w której znajduje się wielki ołtarz
(w katedrach i kość. klasztornych zwana chórem).
- gr. presbyterion 'grupa, urząd prezbiterów’ z presbyteros 'starszy;
przełożony dawn. chrześc. gminy kość.’ od presbys 'starzec'; n.łac.
presbyopia 'jw.'; -opia z gr. öps 'oko; twarz’.
prezencj a powierzchowność, postawa (zwł. mężczy­
zny i zwł. z oceną korzystną). || prezentacja przed­
stawienie (kogo komu); zapoznanie (kogo z kim).
- późniąc, praesentatio 'pokazanie' (z łac. praesentare 'pokazać;
przedstawiać’) i łac. praesentia 'obecność' od praesens p.pr. odpraees-
se 'być obecnym; zarządzać’; zob. pre-; esse, zob. esencja.
prezenter spiker, który wprowadza, prowadzi a. or­
ganizuje program a. transmisję RTV.
- brytang. presenter (1966 r.) 'jw.' od present 'przedstawiać; wpro­
wadzać (poszczególne części programu)’; amer.ang. anchor 'kotwi­
ca; prezenter’.
prezentyzm historiogr. interpretacja historii zgod­
nie ze współczesnymi poglądami, doświadczeniami,
ze współczesnej perspektywy, wg dzisiejszych ocen
i przekonań narodowych, ideowych, osobistych.
- od łac. praesens, zob. prezencja.
prezerwatywa (używany przez mężczyzn) środek
ochronny, zwł. przeciw zarażeniu chorobami wene­
rycznymi a. AIDS lub antykoncepcyjny; kondom.
- fr. preservatif’jw.'od późniąc, praeservare 'zachowywać'; zob. pre-;
łac. servare, zob. konserwa.
prezes przewodniczący (Rady Ministrów; instytu­
cji; organizacji itd.). || prezydent głowa państwa
w republice; burmistrz większego miasta (w wie­
lu państwach); przest. prezes. || prezydium grupa
prezes
ludzi stanowiąca (honorowe) przewodnictwo zjaz­
du, (uroczystego) zebrania itp.; organ kierowniczy
(wykonawczy, zarządzający) organizacji, instytucji,
Rady Narodowej itp.; dawn. warownia; garnizon.
- łac.praeses dpn.praesidis 'opiekun; przełożony, namiestnik’,praesi-
dium 'obrona; załoga; forteca’ i praesidens dpn. praesidentis (p.pr.) od
praesiěre 'bronić, kierować; rządzić’; zob. pre-; seěre, zob. sesja.
priapeja wiersze nieprzyzwoite, obsceniczne, spro­
śne.
- łac. priapeia {carmina) 'priapowe (wiersze); jw.’ od imienia Priapa,
syna Bachusa i Wenery, boga płodności, opiekuna winnic i ogrodów.
priczitąnija ros., ludowe rosyjskie pieśni-lamenty
związane gł. z obrzędami pogrzebowymi, weselnymi,
pójściem w rekruty itd., wykonywane przez kobiety
(inaczej; goioszénija, krika,płacza, woja, żali itd.).
priekrąsnoje jest’ żyzń ros., piękno to życie.
- ros. filozof i krytyk lit. Nikołaj G. Czemyszewski (1828-89) w dyser­
tacji Estetyczny stosunek sztuki do rzeczywistości (1853 r.).
Priestleya prawo - żart. jeżeli wynaleziono coś
szczególnie dobrego, to przestanie ono wkrótce ist­
nieć z tej lub owej przyczyny.
- pisarz ang. John B. Priestley (1894-1984).
Priestuplęnije i nakaząnije ros., Zbrodnia i kara.
- tytuł powieści (1866 r.) Fiodora Dostojewskiego.
prijom ostranięnija ros., chwyt uniezwyklenia
(w sztuce).
- z Wiktora Szkłowskiego (Sztukajako chwyt), 1917 r.
prima najlepszy (gatunek towaru); muz. pryma, od­
ległość (interwał) między dwoma dźwiękami, noto­
wanymi na tej samej wysokości (por. sekunda; ter­
cja; kwarta; kwinta; seksta; septyma; oktawa; nona;
decyma; undecyma; duodecyma); w szermierce -
pierwsza wyjściowa pozycja; zob. hora 1; dawn.
w szkołach - pierwsza klasa.
- wł. z łac. 'pierwsza' r.ż. od primus, zob. prym.
prima aprilis łac., pierwszy kwietnia, tradycyjny
dzień wzajemnego oszukiwania się dla żartu, wy­
prowadzania w pole, nabierania.
primabalerina najlepsza tancerka w zespole baleto­
wym, solistka.
- wł. prima ballerina 'pierwsza baletnica’; zob. prima; ballare, zob. ba­
let.
primadonna śpiewaczka grająca główne role w ope­
rze a. operetce; żart. osoba nie umiejąca pracować
pod czyimś kierownictwem a. w zespole.
- wl. prima donna 'pierwsza dama’; zob. prima; donna.
prima facie łac., [wym. facje] na pierwszy rzut oka,
bez zagłębiania się w sprawę. || prima vista zob.
a vista. || prima volta zob. volta. || primipąra łac.
med. pierwiastka, (kobieta, samica) rodząca po raz
pierwszy. || primo łac., (po) pierwsze (por. secun-
do; tertio; quarto). || primogenitura późn.łac., pier-
worództwo; wyłączne prawo dziedziczenia (przypa­
dające hist. i w niektórych krajach pierworodnym).
|| primo loco łac., na pierwszym miejscu. || primo
voto łac., z pierwszego małżeństwa; (zwana) po
pierwszym mężu (stawiane przed jego nazwiskiem).
|| primům mobile łac., pierwsza przyczyna, główna
462 proa
pobudka ruchu; śrdw. najdalsza sfera niebios doda­
na do systemu Ptolem eusza, mająca posuw ać sfery
gw iazd i planet w ich dziennym obrocie. || primum
non nocere łac., zasada med.: przede w szystkim nie
szkodzić. || primum vivere deinde philosophari
łac., najpierw (m óc) żyć, potem filozofow ać.
primus in orbe deos fecit timor! łac., b ogów na
św iecie stworzył naprzód strach!
- z epopei (Tebaida, 3,661) poety rzymskiego Stacjusza (ok. 45-96).
primus inter pares łac., pierwszy wśród równych
sobie.
prince charmant fr., wymarzony narzeczony; cza­
rujący książę, królewicz z bajki; uroczy, szarmancki,
czarujący młodzieniec. || prince consort ang. [wym.
prins konsoit] książę m ałżonek (monarchini, królo­
wej). || Prince of Wales ang., [wym. prinsow uęjlz]
książę Walii, tytuł bryt. następcy tronu; por. kron-
princ.
princeps maior singulis, minor universitati łac.,
panujący jest nadrzędnym w stosunku do p oszcze­
gólnych obywateli, ale podporządkowany całej zbio­
row ości (zasada rz.).
princesse lointaine fr. dosl 'daleka księżniczka’,
kobieta uwielbiana pokornie z oddali; odległa, n ie­
osiągalna kochanka.
- od tytułu melodramatu wierszem La Princesse lointaine (1895 r.) Ed-
monda Rostanda.
principiis obsta łac., przeszkadzaj początkom, tj.
niszcz zło w zarodku.
- z Owidiusza (Remedia amoris, 91 - „Lekarstwa na miłość”),
printed wydrukowany.
- ang. 'jw.' od print 'drukować, tłoczyć; odbijać’; por. reprint; rota-
print.
prior tempore potior iure łac. prawn. pierwszy w cza­
sie - lepszy w prawie.
priorytet pierwszeństwo; przywilej; por. prerogaty­
wa.
- nm. Priorität 'jw.' z śrdw.łac. prioritas dpn. prioritatis 'jw.' od łac.
prior '(po)przedm; wcześniejszy; pierwszy; starszy’.
Privatdozent [wym. priwątdocęnt] w N iem czech
- nieetatow y w ykładow ca w yższej uczelni a. na­
uczyciel wynagradzany bezpośrednio z czesnego
uczniów.
- nm. 'jw.';privat 'prywatny' z łac.privatus, zob. prywata; Dozent 'wy­
kładowca' z łac. docens, zob. docent.
privatim łac., prywatnie, nieurzędowo.
prix fixe fr., [wym. prifiks] cena stała.
PRO- w złożeniach 1. przed; w cześniejszy; po­
przedni; szczątkowy; prot(o)-; um ieszczony przed,
na przedzie. 2. zamiast; zastępująco; dla; będący po
czyjejś stronie, za (kim, czym); orędownik, rzecz­
nik, zwolennik; poplecznik; sprzyjający komu; lu­
biący kogo.
- 1 . gr.pró 'przed (w miejscu i czasie)’. 2. łac .pro 'przed; wobec; dla;
według; w czyimś imieniu; z czyjegoś powodu; w czyjejś obronie’,
proa zob. prau.
 pro anno______________________________________ 463_______________________________________ profesja
pro anno łac., rocznie.
pro aris et focis (certamen) łac., (bój) za ołtarze
i ogniska domowe.
- z Cycerona (O naturze bogów, 3,40,94).
pro arte łac., dla sztuki.
probabilistyka mat. teoria, rachunek prawdopodo­
bieństwa. !! probacja Kość. rz.kat. nowicjat zakon­
ny; okres poprzedzający nowicjat; prawn. dozór ku­
ratorski, metoda poprawcza stosowana do niektórych
sprawców przestępstw mniejszej wagi, polegająca na
zawieszeniu kary po złożeniu przyrzeczenia dobrego
sprawowania się i wyrażeniu zgody na poddanie się
kontroli i opiece kuratora zawodowego a. społ.
- łac. probabilis 'nadający się; prawdopodobny’ i probatio 'próba;
uznanie; przyjęcie’ odprobare 'próbować; badać; aprobować; dowieść’
z probus 'dobry; właściwy’; por. aprobata; epruwetka; proof.
probatio incumbit ei, qui dicit, non ei, qui negat
łac., prawn. dowieść winien ten, kto twierdzi, nie
ten, kto przeczy.
- z prawnika rz. z II-III w., Iuliusa Paulusa.
probitas laudatur et alget łac., uczciwość bywa
chwalona i marznie przy tym.
- z Juwenalisa {Satyry, 1,74).
problem(at) zagadnienie, zadanie, sprawa do roz­
wiązania; socjol. zagadnienie stwarzające trudno­
ści, kłopot. || problematyczny wątpliwy, niepew­
ny; por. apodyktyczny {log ). || problematyka ogół
zagadnień określonej dziedziny społ., nauk., techn.,
art. itd. || problem drinker ang., nadużywający al­
koholu; osobnik, któremu często picie stwarza już
swoiste problemy, nie będący jednak (jeszcze) alko­
holikiem. || problemistyka sztuka układania, kom­
ponowania i rozwiązywania zadań, problemów sza­
chowych.
- gr. próblěma dpn. problematos 'występ (np. skały); wał ochronny;
wymówka; kwestia sporna’; zob. pro-1; -blěma od bállein, zob. balista;
ang. drinker 'osoba pijąca, pijak’ od drink ’pić’.
pro captu lectoris habent sua fata libelli łac., los
książek zależy odpojętności czytelnika; trudno prze­
widzieć, która książka przemówi do wyobraźni czy­
telnika; por. habent sua fata...
- Terentianus Maurus (III w.) D e litteris, de syllabis, de metris, 1,
1286 r.
proceder postępowanie; (brzydki, podejrzany, nie­
cny) sposób zarobkowania.
- fr. procedurę 'postępowanie (sąd.); akta sąd.’ z proceder 'przystą­
pić do czego; postępować’ od łac. procedere 'kroczyć naprzód’; pro-
'przed; naprzód’, zob. pro-; cedere, zob. cesja; por. proces.
procedura inf. fragment programu komputerowego,
logicznie wyodrębniony i przeznaczony do wielo­
krotnego użycia w programie; por. program, biblio­
teka.
procent (% ) odsetki; od stu; setna część.
- ł a c .pro centům 'według stu’; zob. pro- 2; centům, zob. centy-.
proces zmiany zachodzące w kolejnych stadiach
rozwoju; chem., biol. zmiany powodujące przeobra­
żenie się materii (np. p. asymilacji, chemiczny, me­
taboliczny, syntezy); sprawa sądowa; działalność
wymiaru sprawiedliwości.
- łac. processus 'postęp(owanie); postępek’ z p.p. od procedere, zob.
proceder.
procesor inf. zasadniczy elem ent komputera, urzą­
dzenie wykonujące obliczenia. W niektórych kom ­
puterach poza procesorem zasadniczym używa się
koprocesora arytm etycznego lub graficznego (przy­
spieszającego w ykonyw anie obliczeń arytmetycz­
nych lub obsługę ekranu). W dużych komputerach
(np. w dużych serwerach i w superkomputerach)
używ a się w ielu współpracujących procesorów; zob.
komputer, serwer, superkomputer.
- łac .processus, zob. proces.
Processo alla cittá w ł., Proces przeciw miastu.
- film (1952 r.) Luigi Zampy wg noweli filmowej Ettore Gianniniego
i Franka Rossi.
procěs-verbal [wym . prose werbąl] protokół.
- fr. 'protokół (zebrania; policyjny)’;proces 'proces (sąd.)’ od śrdw.łac.
processus ’jp. ’ z łac. zob. proces; verbal 'ustny; słowny’ z późn. łac. ver-
balis, zob. werbalizm.
prochronizm anachronizm polegający na opatrze­
niu jakiegoś wydarzenia datą w cześn iejszą od praw­
dziwej; zob. antydatowanie; parachronizm.
- gr. próchronos 'poprzedzający w czasie’; zob. pro-; chrónos, zob.
-chron(o)-.
pro copia śrdw.łac., za zgodność kopii (dosl. za ko-
pię)-
procul a love, procul a fulmine łac ,,przysl daleko
od Jowisza, daleko od (jego) piorunów.
procul negotiis zob. beatus ille, qui...
procul, o procul este, profani! łac., precz, precz,
ni e wtaj em n iczen i!
- z Wergiliusza (Eneida, 6, 314); słowa Sybilli.
prodiż m etalow e naczynie do pieczenia na kuchen­
ce gazowej a. przy użyciu prądu elektr.
- nazwa handl, z fr. prodig 'cud; fenomen’ od łac. prodigium 'omen;
cud; potwór’.
pro domo (sua) łac., dla (w łasnego) domu, we w ła­
snej sprawie; dla własnej korzyści, dla siebie.
prodrom med. ostrzegaw czy symptom choroby;
prodromalny, w stępny okres choroby.
- gr. pródromos 'prekursor; zwiastun’ od 'biegnący na przedzie’; zob.
p ro -1; -drom.
profan nie wtajemniczony, nie będący znawcą, laik;
dyletant; ignorant; nieuk. || profanacja zbezczesz­
czenie miejsca a. przedmiotu kultu relig.; zhańbienie,
skalanie czegoś, co jest otoczone czcią. || profanum
relig. św ieckość, dziedzina spraw świeckich; por. sa­
crum. || profanum vulgus zob. odi profanum...
- późn.łac. profanatio 'profanacja miejsca poświęconego’ z łac. pro-
fanare 'bezcześcić’ od profanus 'nie dopuszczony do tajemnic relig.;
nie wyświęcony; złowróżbny’; pro 'przed’, por. pro-;fanum, zob. fa­
natyzm.
profesja zawód, zajęcie zaw odow e, fach, specjal­
ność, rzem iosło; Kość. rz.kat. publiczne złożenie
ślubów zakonnych. || profesjonalny zawodowy. ||
profesura stanowisko profesora wyższej uczelni;
grono profesorskie.
profesja
- nm. Professur ’profesorstwo; katedra uniwersytecka’ (z łac. profes-
sor 'nauczyciel; retor’) i późniąc, professio 'wyznanie relig.’ (z łac.
'oświadczenie publ.’) od łac. professus p.p. od profiteri 'zeznawać pu­
blicznie; wyznawać’;pro 'przed’, por. pro-; fateri, zob. konfesata.
Professorenromąn nm. dosl 'powieść profesorska’;
w historii lit. nm. termin określaj ący pow ieści wypcha­
ne m nóstwem nienagannych szczegółów hist., ale cał­
kow icie pozbawione wartości lit. || Professorenwitze
nm. anegdoty o profesorach, tj. (znane już w staroż.)
dykteryjki o „roztargnionych” (naprawdę zaś zato­
pionych m yślami w problemach swoich badań) uczo­
nych (por. heureka; noli turbare...). || profesura zob.
profesja.
profetyczny proroczy, w ieszczy, wróżebny. || profe-
tyzm relig. wiara, doktryna głosząca istnienie pro­
roków, ich pow ołanie do oznajmiania w oli bóstwa
i w ieszczenia przyszłych wydarzeń (por. chiliazm;
mesjanizm).
- fr. prophétique 'proroczy’ od prophěte 'wieszcz, prorok(ini)’ z gr.
prophśtes ’jp.’;pro 'przed’; -phětěs oáphánai 'mówić'.
Pro fide, rege et lege łac., Za wiarę, króla i prawo.
- dewiza Orderu Orła Białego ustanowionego przez króla Augusta II
Sasa w 1705 r.
profil w idok przedmiotu (zwł. twarzy) z boku; za­
rys, kontur; sylweta; przen. przekrój, zakres; techn.
przekrój poprzeczny, obrys.
- fr. 'jw.' z wl.profilo 'jw.' odprofilare 'nakreślać; zarysować się’; pro-
'naprzód' (z łac.), por. pro-; filare 'prząść, snuć’ z późn.łac. ’jp.’od łac.
filum, zob. filigran.
profilaktyczny zapobiegawczy, prewencyjny, zw ią­
zany z profilaktyką, ogółem środków zapobiegają­
cych powstawaniu chorób.
- gr. prophylaktikós 'zapobiegawczy' od prophylássein 'strzec się;
zapobiegać’; zob. pro- 1; phylássein 'strzec; chronić’ od phýlaks
'straż; warta’.
profil perdu fr., dosl 'stracony profil’, piast, poza
portretowa, w której głow a modela jest niem al od­
w rócona od w idza, tak że z twarzy dostrzegalny jest
tylko kontur policzka.
profit korzyść, pożytek, zysk. || profitka okrągła
osłonka dla ochrony lichtarza przed spływającą ze
św iecy stearyną.
- nm. Profitchen 'drobny zysk, obrywka; profitka’ z fr. profit 'korzyść;
zysk’ od łac. proficere 'czynić postępy; spełniać; być korzystnym’; pro
'naprzód', por. pro-\facere, zob. fakcja.
pro forma łac., dla formy, dla pozoru, przyzwoitości;
(irachunek p . f ) prowizoryczny, tymczasowy. || pro-
forma dawn. klasa wstępna; szkoła początkowa.
- łac. pro forma 'dla pozoru’; zob. pro- 2; forma.
profos przest. hycel, oprawca; dawn. podoficer strze­
gący aresztantów wojsk.
- nm. 'dawn. dozorca więzienny, żandarm’ ze st.fr. provost 'przełożony'
od łac.propositm p.p. od proponere, zob. proponować.
profundal głębinowa, pozbawiona światła strefa je ­
zior; por. abisalny.
- ł a c .profundus 'głęboki'; zob. pro-\fiundus, zob. fundacja,
pro futuro łac., na przyszłość,
profuzja obfitość, m nogość, nadmiar.
464 programowa
- łac. profiusio 'wylewanie; rozrzutność’; pro- 'wy-', por. pro- 2;
fuzja 2.
progenitura przest. potomstwo; dzieci.
- łac. 'mająca się urodzić’ o d progignere 'płodzić'; pro- 'przed; na­
przód; w y-’; por. pro- 2; gignere 'wytwarzać; rodzić’.
progesteron luteina, syntolutan, lutocyklin, żeń­
ski hormon płciowy ciałka żółtego, wytwarzany też
przez korę nadnerczy i łożysko (w okresie ciąży)
oraz produkowany syntetycznie.
- zob. p ro-1; łac. gest(atio) 'noszenie (np. dziecka w łonie)’ z gestatus
p.p. od gestare 'nosić (jp.)’ z gestus p.p. od gerere, zob. gerundium.
progimnazjum dawny typ szkoły z programem obej­
mującym zakres nauczania niższych klas gimnazjum.
- zob. pro-; gimnazjum.
prognatyzm anat. silne wysunięcie ku przodowi
obu szczęk przed płaszczyznę górnej części twa­
rzy (jak u kopalnych form czło wiekowaty eh) a. tyl­
ko górnej szczęki, z cofnięciem żuchwy (wada roz­
wojowa człowieka).
-z o b . pro-1; gr.gnáthos 'szczęka'.
prognostyk zapowiedź, znak, przepowiednia, wróż­
ba, omen. || prognostyka gałąź futurologii, zajmu­
jąca się ukazywaniem prawdopodobnych kierunków
rozwoju społ.-ekon. w przyszłości, jego struktury
i tempa, oraz zasięgu przemian. || prognoza prze­
widywanie (procesów społ., przyszłych faktów, zja­
wisk); zapowiadanie (przebiegu wydarzeń, choroby,
stanu pogody) oparte na racjonalnych przesłankach
i formułowane przez specjalistów; med. rokowanie.
- gr. prognostikem 'zapowiedź' z r.nij. od prognóstikós 'zapowiadają­
cy' iprógnósis 'przeczucie, z góry powzięta uchwała’ odprogignoskein
'wiedzieć z góry; przepowiadać’; zob. pro- 1; gignoskein, zob. gno-
seologia.
program plan, rozkład, kalendarz, projekt (działań,
prac, zadań, celów itp.); zarys treści i metod okre­
ślonej dziedziny nauki; wyszczególnienie utwo­
rów i wykonawców spektaklu, widowiska, koncer­
tu, punktów zabawy, spis audycji radiowych a. TV.
|| inf. ogólna nazwa realizacji algorytmów. Program
źródłowy napisany w jednym z języków progra­
mowania opisuje w sposób czytelny dla człowieka
ciąg operacji do wykonania. Program użytkowy (po
kompilacji w postaci kodu wynikowego) może być
bezpośrednio wykonany przez komputer. || progra­
mowania język inf. sformalizowany sztuczny ję­
zyk pozwalający na jednoznaczne zapisanie algoryt­
mów informatycznych. Języki programowania mogą
być używane do pisania oprogramowania systemo­
wego (np. język C), przeznaczone do celów dydak­
tycznych (np. Pascal), do obliczeń naukowych (np.
Fortran), do programów w przemyśle i finansach
(np. Cobol), do obsługi specjalnych baz danych (np.
SQL), do sterowania drukarkami laserowymi (np.
PostScript) itd.; por. algorytm, bazy danych, kod wy­
nikowy, translator.
- gr. prógramma 'obwieszczenie; porządek dzienny’; zob. pro- 1;
-gram-.
programowa muzyka muzyka instrumentalna zwią­
zana bezpośrednio z treściami pozamuzycznymi, ta­
kimi jak idee lit., legendy, zjawiska przyrody, dra­
matyczne przeżycia, dzieła plastyczne itd.; elementy
 programowa
opisowe istniały w muzyce wielu kultur i epok, ale
muz. programowa wiąże się najsilniej z XIX-wiecz­
nym romantyzmem, z poematem symfonicznym i z
takimi kompozytorami, jak Beethoven, Mendels­
sohn, Schumann, Weber, Berlioz, Liszt; por. mixed
media.
- zob. program; muzykologia.
progresprzest. postęp; por. regres. j| progresja stop­
niowe wzrastanie, postęp; stopniowe podwyższanie
(odsetka stawek podatków od wyższych dochodów;
stawki wynagrodzenia akordowego po przekrocze­
niu określonej produkcji w określonym czasie itp.);
por. skala; muz. zob. sekwencja.
- łac.progressio ’postęp(owanie naprzód)’ odprogressus ’postęp’ z p.p.
odprogredi ’iść naprzód’;pro- 'naprzód’; -gredi, zob. agresja.
Progressive jazz [wym. progręsiw dżąz] jazz lat
pięćdziesiątych (XX w.) charakteryzujący się ekspe­
rymentowaniem harmonicznym, kontrapunktowym
i rytmicznym pod wpływem współczesnej muzyki
europejskiej. || Progressive rock kierunek muzyki
rockowej 60. lat XX w. oparty na stylach dawnego
boogie-woogie, bluesa i muz. ludowej.
- ang. ’jazz (rock) postępowy’; zob. progres; jazz; rock.
prohibicja zakaz urzędowy a. prawny (zwł. sprze­
daży a. niekiedy i produkcji napojów alkoholo­
wych); por. bootlegger. || prohibicjonizm ochrona
produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną
za pomocą wysokich ceł a. ograniczeń lub zakazów
przywozu pewnych towarów. || prohibita w biblio­
tekarstwie - druki, do których dostęp jest ograniczo­
ny dla czytelników ze względów obyczajowych a.
polit; por. Index librorum...
- ła c .prohibitio ’zakaz’ z prohibitusp.p. odprohiběre ’(za)bronić’;pro-
'naprzód; za-’, por. pro-; haběre, zob. habit.
pro i kontra za i przeciw.
- łac. pro ’za’, por. pro-; contra, zob. kontr(a).
projekcja geom. rzut, przedstawienie przedmiotu na
płaszczyźnie; geogr. rzut, odwzorowanie powierzch­
ni wypukłej na płaszczyźnie; wyświetlanie (przezro­
czy, filmu); psychol. przypisywanie innym ludziom
a. przedmiotom własnych myśli, uczuć i postaw,
zwł. winy, niesławy, ujmy, kompromitacji, odpowie­
dzialności za własne czyny a. myśli będące nieświa­
domym mechanizmem obrony „ego” przed lękiem.
|| projekt pomysł, zamiar, plan zamierzonej budo­
wy, konstrukcji; model, szkic. || projektor rzutnik,
diaskop.
- łac. proiectio 'wyciągnięcie’ z proiectus p.p. od proiicere 'wyrzucać;
wyciągać’;pro- 'naprzód; w dół’, por. pro-; iacere, zob. iniekcja.
proklamacja uroczysta odezwa; oficjalne oświadcze­
nie publ. w sprawach wielkiej wagi (np. p. niepodle­
głości, republiki); przest. druk agitacyjny, ulotka.
- ła c .proclamatio ’(ob)wołanie; obwieszczenie; zażalenie’z proclama-
re ’(ob)wołać; zaskarżyć’;pro- 'przed’, por. pro-; zob. aklamacja.
proklątyje woprosy ros., przeklęte pytania.
- z tł. Michaiła Michajłowa (1865 r.) wiersza Heinricha Heinego D o La-
zarusa, 1853 r., nm. die verdammten Fragen.
proklityka wyraz nie akcentowany, lecz tworzący
z następnym wyrazem (akcentowanym) całość ak­
centowaną (np. „do izby”); por. enklityka.
465 proletariat
- zob. p ro-1; enklityka.
prokonsul w staroż. R zym ie - były konsul, spra­
wujący, jako dow ódca w ojsk. a. namiestnik, władzę
konsularną jakiejś prowincji.
- łac. proconsul ’j w pro ’za’, por. pro- 2; zob. konsul.
prokreacja przest. rozm nażanie się, płodzenie, ro­
dzenie; down. (zrodzone) pokolenie.
- łac. procreatio 'płodzenie’ odprocreatus p.p. odprocreare 'płodzić';
pro- ’w przód; przed-’; creare, zob. kreacja.
Prokrusta łoże - system , doktryna, polityka itp., któ­
re (w sposób gw ałtowny) zmuszają do dostosowania
się do czegoś a. do ulegania czemuś bez względu na
indywidualne różnice a. specjalne okoliczności.
- gr. Prokroństes 'mit. gr. przydomek attyckiego rozbójnika Damastesa
(Polypemona), który torturował napadniętych podróżnych, dopasowu­
jąc ich do rozmiarów swego łoża przez rozciąganie ciała a. przycinanie
nóg’; por. Diodor, 4, 59, 5.
proksemika „m ilcząca m ow a” (antropolog amer.
Edward T. Hall) nauka o wartości komunikacyjnej
zachowań niewerbalnych, takich jak gesty, mchy,
miny, spojrzenia, p ozycje ciała, odległość od roz­
m ówcy, (nie)punktualność, czas reakcji itd. w róż­
nych kulturach.
- ang. proxemics ’jw. ’
proksenos staroż. obyw atel gr. miasta-państwa, któ­
ry przyjął na siebie obow iązek dbania o przybyszów
innego gr. m iasta-państwa i o ich interesy.
- gr.proksenos ’jw.; gospodarz’pro 'przed; dla’; zob. ksen-.
prokura zastępstwo; pełnom ocnictw o handl. a. ban­
kow e o szerokim zakresie; por. per procura. || pro­
kurator prawn. oskarżyciel publ. || prokurent p eł­
nomocnik handl. a. bankowy. || prokurować zob.
sprokurować.
- śrdw.łac. procura 'zastępstwo’ i łac.procurator 'pełnomocnik; urzęd­
nik cesarski zarządzający sprawami podatków, posiadłości, budowli,
kopalni itd.’ odprocurare 'zawiadywać czym; mieć staranie o co’;pro-
’dla’ por. pro- 2; curare, zob. kuracja.
prolegomena uw agi wstępne, wprowadzające; esej,
rozprawa krytyczna będąca wstępem , wprowadze­
niem, komentarzem do w ięk szego dzieła; por. pro­
pedeutyka.
- gr. 'przedmowa’ z l.mn. r.nij. p.pr. biernik odprolegein 'mówić przed­
tem’; zob. p ro -1; legein, zob. -log; log-.
prolem sine matre creatam łac., dziecko zrodzo­
ne bez matki.
- z Owidiusza (.Metamorfozy, 2, 553); cytat użyty jako motto książki
Monteskiusza O duchu praw (1748 r.) dla podkreślenia, że dzieło to nie
miało wzoru.
prolepsis, presupozycja, prochronizm, antycypacja,
wyprzedzanie w ypadków (np. inwersja czasowa fa­
buły; zob. hysteron proteron), uprzedzanie przewi­
dywanych argumentów przeciwnika; med. oznaki
poprzedzające pojaw ienie się choroby. || prolep-
tyczny antycypacyjny, wyprzedzający w czasie.
- gr.prólepsis 'antycypacja’; zob. pro-; lambdnein 'brać wpierw; an­
tycypować’.
proletariat w społeczeństw ie kapitalistycznym -
klasa proletariuszy, robotników najemnych pozba­
w ionych w łasnych środków produkcji; klasa robot­
nicza. || Proletarier aller Länder, vereinigt euch!
proletariat
nm., proletariusze w szystkich krajów, łączcie się!
(ostatnie zdanie Manifestu komunistycznego Marksa
i Engelsa, 1848 r.). || proletaryzacja przekształcenie
się jakiejś warstwy ludności w proletariuszy.
- łac. proletarius 'należący do najuboższej klasy, nie płacący podatków,
dający państwu tylko potomstwo (por. Cyceron, O republice, 2 ,4 0 )’ od
proles 'latorośl; potomstwo’; por. lump; proliferacja.
proliferacja (rozmnażanie się przez) pączkowanie;
bujny rozrost, krzewienie się, obradzanie; polit, roz­
przestrzenianie (broni jądrowej). || prolifikacja w y ­
puszczanie latorośli, pędów, pąków; płodzenie po­
tomstwa; płodność.
- proli- z łac. proles dpn. prolis, zob. proletariat; -feracja z łac. ferre,
zob. ferować; -fikacja z łac.facere, zob. fakcja.
prolog w ydzielona część wstępna utworu dram. a.
pow ieści, zawierająca wprowadzenie do akcji, ko­
mentarz, przedsłowie; introdukcja.
- gr. prólogos ’prolog sztuki teatr.; osoba wygłaszająca go’; zob.
-p ro-1; -log.
prolongacja, prolongata, odroczenie terminu (um o­
wy, w eksla itp., wykonania czegoś). || prolongować
-późn.łac.prolongatio 'przedłużenie’ z prolongatus 'przedłużony’; łac.
pro- 'naprzód’; por. pro-; łac. longus 'długi’.
pro memoria łac., dla pamięci; na pamiątkę; proto­
kół rozm ow y dypl.; por. memorandum.
promenada przest. przechadzka; m iejsce przezna­
czone do spaceru, deptak; por. korso.
- fr.promenadę ’jw.’ odpromener 'oprowadzać’ z łac.prominare 'poga­
niać’;pro- 'naprzód’; minare 'poganiać’.
promesa dokument wydany przez instytucję, zaw ie­
rający przyrzeczenie jakiegoś świadczenia.
- fr. promesse 'obietnica; oblig’ z łac. promissum 'obietnica’ odpromit-
tere 'rzucać do przodu; przyrzekać’; pro- 'wprzód’; mittere, zob. mi­
sja; por. kompromis.
promet chem. pierwiastek, Tabl. 1, promieniotwór­
czy metal ziem rzadkich (por. lantanowce). || pro­
metejski przypominający Prometeusza, jeg o czyny
i dzieła; śmiały, twórczy, heroiczny, tytaniczny, bun­
towniczy, występujący w obronie praw ludzkich.
- gr. Promětheús 'mit. gr. syn jednego z tytanów, brat Atlasa, dobro­
czyńca ludzkości, który skradł Zeusowi z Olimpu ogień i nauczył ludzi
korzystać z niego; za karę przykuty do skały Kaukazu, gdzie orzeł wy-
szarpywał mu wątrobę’.
promil (%o) tysiączna część; dziesiąta część procentu.
- łac. pro mille ’na tysiąc”; zob. pro- 2; mille, zob. mili-.
prominent osoba przodująca pod w zględem presti­
żu w danym środowisku, należąca w jakiejś dziedzi­
nie do elity. || prominentny wybitny, przodujący,
wyróżniający się.
- łac. prominens dpn. prominentis 'wydatny’ z p.pr. odprominěre ’wy­
stępować; sterczeć’.
promiscue [wym. promiskue] tu i ówdzie; bez roz­
różnienia, w ym iennie. || promiskui(ty)zm bezładne,
przypadkowe stosunki płciowe; m ałżeństwa zbioro­
w e u niektórych ludów pierwotnych.
- późn.łac. promiscue ’tu i ówdzie’ z łac. promiscuus 'pomieszany; bez
rozróżnienia’;pro- 'wprzód’; por. pro-; miscere, zob. miks.
promocja ocena kwalifikująca ucznia do przejścia
do następnej klasy; akt nadania tytułu nauk. (zwł.
doktorskiego) a. wojsk.; szeroko zakrojone działanie
466 propagacja
popierania handlu zagranicznego, łącznie z informa­
cją, reklamą i wystawiennictwem; w muz. rozryw­
kowej - wprowadzanie na rynek (promowanie) no­
wego zespołu a. solisty lub nowej płyty; przemiana
pionka na figurę w szachach (a. na damę w warca­
bach) na linii 1 a. 8; por. szach. || promotor profesor
kierujący pracą doktoranta; inicjator, projektodaw­
ca; protektor; chem. substancja potęgująca działanie
katalizatora.
- śrdw.łac. promotor 'ten, który posuwa’ i późn.łac. promotio 'popar­
cie; krzewienie’ od promověre 'posuwać naprzód; szerzyć’; pro- 'na­
przód’; zob. mocja.
prompt inf. zachęta, graficzny znak na ekranie ozna­
czający gotowość danego programu (np. systemu
operacyjnego, edytora tekstu) do przyjmowania po­
leceń użytkownika, zob. operacyjny system, edytor
tekstu.
promulgacja oficjalne, urzędowe ogłoszenie prawa
a. ustawy.
- ł a c .promulgatio 'obwieszczenie’ odpromulgare 'obwieszczać’; zob.
pro- 2; (?) mlgare, zob. wulgarny.
pronatalistyczny będący zwolennikiem (a. działają­
cy na rzecz) wzrostu stopy urodzeń.
- zob. pro-; łac. natalis 'dotyczący narodzin’ od natus 'urodzony’ p.p.
od naści, zob. nacja.
pro nihilo łac., za nic, bez powodu.
pronomen łac., gram. zaimek. || pronominacja lit.
rodzaj zamienni (metonimii), w której nazwę a. imię
zastępuje się określeniem charakteryzującym (np.
„ojciec historyków’” zamiast „Herodot”); por. pery-
fraza.
- łac. pronominatio 'pronominacja’; zob. pro- 2; nominacja.
pronunciamiento [wym. pronunsjamjęnto] dekla­
racja, wezwanie, manifest, odezwa do narodu, zwł.
wezwanie do powstania zbrojnego; bunt wojskowy,
pucz.
- hiszp. ’jw.’ z łac.pronuntiare 'obwieszczać; wyrażać ’;pro- ’w y-’; por.
pro-; nuntiare, zob. nuncjatura.
proof ang., [wym. pru:f] próba; stopień zawartości
alkoholu w trunkach (100°-100 degrees pro o f = ok.
57% alkoholu objętościowo).
- ang. ’próba’z późn.łac. próba 'próba, kontrola’ z łac. probare, zob.
probabilistyka; próba oznacza tu próbę zapalenia prochu, która nie udaje
się przy mniejszej zawartości alkoholu; por. Stichprobe; waterproof.
propagacja rozpowszechnianie; rozchodzenie się,
rozprzestrzenianie się; biol. rozród. || propaganda
rozpowszechnianie, szerzenie, wyjaśnianie (idei, po­
glądów itd.); rozsiewanie, szerzenie idei, informacji
a. pogłosek w celu dopomożenia a. zaszkodzenia in­
stytucji, sprawie a. osobie; doktryny, idee, argumen­
ty, doniesienia o prawdziwych a. rzekomych faktach,
rozpowszechniane dla poparcia własnej sprawy a.
zaszkodzenia sprawie przeciwnika; działalność pu­
bliczna mająca na celu poparcie jakiejś sprawy a. za­
szkodzenie jej.
- łac. propagatio 'rozkrzewianie’ i n.łac. (Congregatio de) propagan­
da ifide) '(kongregacja) szerzenia (wiary), organizacja zał. przez pa­
pieża Grzegorza XV w 1622 r. dla opieki nad misjami’ (z łac. ablativu
l.poj. r.ż. od propagandus, gerundivum) od propagare 'szczepić wino­
rośl; krzewić; szerzyć’ z propěges 'latorośl winna’.
 proparoksyton________________________________ 467_______________________________________prostata
proparoksyton wyraz z akcentem na trzeciej syla­
bie od końca.
- gr. proparoksýtonon jw .’; zob. p ro -1; paroksytoniczny.
pro patria łac., za ojczyznę, dla ojczyzny.
propedeutyka wprowadzenie, wstęp do jakiejś dzie­
dziny w iedzy (por. isagoga; prolegomena).
- gr. propaideúein 'uczyć początków jakiejś wiedzy’; zob. pro- 1;
-pedeut-.
propeller dawn. śm igło.
-an g. ’jw.’ z łac. propellere 'pchać, ciągnąć na przód’;pro 'przed',por.
pro- 2; pellere, zob. puls.
propinacja dawn. (szlachecki m onopol) sprzeda-
ż(y) napojów alkoholowych; szynk, karczma.
- łac.propinałio 'przepijanie do kogoś’ odpropinare 'częstować trun­
kiem; pić czyje zdrowie’ z gr.propínein 'jp.’; zob. p ro -1;pinein 'pić'.
propolis kit pszczeli.
- łac. z gr., zob. pro-; polis, zob. polityka.
proponować w ystępow ać z propozycją, w nioskiem ,
projektem, ofertą.
- ł a c .propositio 'przedłożenie' odproponere 'przedkładać; oferować’;
pro 'przed', por. pro- 2; zob. pozycja; por. profos.
proporcja w spółm iem ość, stosunek jednej części
do drugiej a. do całości; harmonijność takiego sto­
sunku, równowaga, symetria; mat. równość dwu sto­
sunków.
- łac. proportio 'stosunek; współmiemość’; pro 'dla', por. pro- 2; por-
tio 'część; udział; porcja’.
propozycja zob. proponować.
propria manu łac., własnoręcznie.
propriété c’est le vol zob. la propriété...
proprio motu łac., pod w pływ em popędu, natchnie­
nia, z własnej ochoty, nieprzymuszonej w oli.
pro publico bono łac., [wym .... liko] dla dobra pu­
blicznego, dla dobra ogółu.
propyleje, propileje w staroż. Grecji - portyk, m o­
numentalna brama (zw ł. na Akropolu w Atenach,
z V w. p.n.e.).
- gr.propýlaia ’jw.’z l.mn. r.nij. od propýlaios 'umieszczony przed bra­
mą’; zob. p ro-1; pyle zob. pylony.
pro rata łac., (podzielić, w ydzielić, w yznaczyć) pro­
porcjonalnie (do), stosow nie (do), odpow iednio (do
udziału, stopnia odpow iedzialności, czasu itp.).
pro rege saepe; pro patria semper łac., dla króla -
często, dla ojczyzny - zawsze.
- dewiza Jean-Baptiste Colberta (1619-83), fr. męża stanu, ministra Lu­
dwika XIV.
prorektor zastępca rektora.
- zob. pro- 2; rektor.
prorogacja odroczenie (zw ł. sesji parlamentu);
przedłużenie terminu; prawn. (p. sądu ) klauzula
umowy, oddająca spory, jakie m ogą z niej wyniknąć,
do rozstrzygnięcia innemu sądowi niż ten, który b y ł­
by m iejscow o w łaściw y. || prorogatio fori łac., dosł.
'odłożenie roków ’; w dawn. Polsce - prawn. zasada
wyboru sądu przez strony, bez w zględu na jeg o w ła­
ściw ość osob ow ą a. m iejscową.
- łac. prorogatio 'prolongata; odroczenie’ odprorogare 'przedłużać; od­
raczać’;pro 'przed'; por. pro- 2; rogare, zob. abrogacja.
proscenium przedscenie, awanscena, część sceny
wysunięta przed kurtynę.
-ła c . z gr.proskenion 'scena'; zob. p r o -1; skené, zob. scenariusz.
prosciutto [wym. proszutto] surowa, wędzona, przy­
prawiona ziołami szynka wieprzowa.
- wł. 'jw. 'z dawn. w\.presciutto; zob. pre-; -sciutto od łac. exsuctus 'wy­
suszony; wyssany’p.p. od exsugere 'wyssać'; zob. eks-; sugere 'ssać'.
prosektorium pomieszczenie (w szpitalach itp.),
gdzie dokonywane są sekcje zwłok, sala sekcyjna.
- późn.łac. prosector 'anatom' z łac. prosecare 'odcinać'; pro- 'przed';
secare, zob. sekcja; -orium.
proseminarium ćwiczenia zbiorowe na wyższych
uczelniach, przygotowujące studentów do samo­
dzielnej pracy w seminariach.
- zob. pro-1; seminarium.
prosfora nazwa hostii używanej we mszy w Koście­
le wschodnim.
- gr.prosphorá 'ofiara' odprosphérein 'dawać, ofiarować’;pros- w zło­
żeniach 'blisko, ku; przed-’;phérein zob. -fer.
prosit! [wym. pros-it] pomyślności! na zdrowie!
(mówione przed wypiciem trunku).
-n m . z łac. 'jw.' odprodesse 'być pożytecznym, dobroczynnym’;prod-
zob. pro-; esse, zob. esencja.
proskrypcje represje stosowane w staroż. Rzymie
wobec przeciwników polit., polegające na ogłosze­
niu listy (proskrypcyjnej) nazwisk obywateli wy­
jętych spod prawa (proskrybowanych), których
majątek ulegał konfiskacie, za których zabójstwo
wyznaczano nagrodę.
- łac. proscriptio l.poj. 'jw.' od proscribere 'obwieścić co pismem; li­
cytować; konfiskować; proskrybować’; pro- 'przed' zob. pro-; scribe-
re zob. skryba.
prospekt druk reklamowy zapowiadający nowe wy­
dawnictwo, przedsięwzięcie, towar itp.; mai. widok
miasta a. zespołu budowli; por. weduta.
- łac. prospectus 'widok; widoczność; wygląd’ z p.p. od prospicere
'patrzeć w dal; przewidywać’; pro- 'przed', por. pro-; specere, zob.
spektakl.
prosperity ang., okres dużej ogólnej aktywności
ekon., pełnego zatrudnienia, wysokiego poziomu
dochodów i inwestycji, boom; por. depresja. || pro­
sperować rozwijać się pomyślnie, działać z powo­
dzeniem.
- ła c .prosperitas 'powodzenie'iprosperare 'zapewnićpowodzenie’ od
prosperus 'pomyślny'; zob. pro- 2; spes, zob. desperacja.
prostaglandyny chem. farm. substancje zawarte gł.
w nasieniu męskim (ale także, w stężeniach ślado­
wych, we wszystkich niemal tkankach i narządach
ssaków), mające naturę kwasów tłuszczowych, dzia­
łające jak hormony, o dużym znaczeniu leczniczym
(termin wprowadzony przez fizjologa szw. Ulfa S.
Eulera).
- fr.prostaglandine 'jw.';prosta{te), zob. prostata; glande gruczoł’
z łac. glandula 'mały żołądź; gruczołek w szyi’ zdrobn. od glans dpn.
glandis ’bot. żołądź’.
prostata med. gruczoł krokowy.
- gr. prostátěs 'stojący na przedzie’ odproístánai 'stać, stawać na prze­
dzie’; zob. p ro-1; histánai, zob. statyczny.
prostracja
prostracja stan krańcowego wyczerpania nerw ow o-
-psychicznego; upadek sił; zobojętnienie; niechęć do
życia, przygnębienie.
- późniąc, prostratio 'obalenie; klęska’ od prostratus 'obalony’; pro
'przed', por. pro-; zob. strat(o)-.
prostyl staroż. archit. typ świątyni gr. z kolumnami
tylko w fasadzie głównej.
- gr. próstylos 'mający kolumny z frontu; jw.’; zob. p ro -1; stý los, zob.
stylici.
prostytuować bezcześcić, hańbić. || prostytutka
kobieta uprawiająca prostytucję, nierząd, w celach
zarobkowych.
- późniąc, prostitutio 'nierząd' z łac. prostitutus p.p. odprostituere 'od­
dać (się) nierządowi’;pro 'przed'; por. pro-; statuere, zob. statut.
prosumpcja produkcja na w łasny użytek, w y ­
twórczość sam oobsługowa w m yśl hasła: „Zrób to
sam !”.
-pro(dukcja) z łac.productio, zob. reprodukcja; zob. (kon)sumpcja.
proswieszczięnnik działacz oświatowy.
- ros. odproswieszcziát ’'oświecać'.
Proszcząj, niemytaja Rossija, straną rabów,
strana gospod ros., Zegnaj mi, Rosjo niemyta, kra­
ju niew olnych, kraju panów.
- początek wiersza (1841 r.) Michaiła Lermontowa.
PROT-, PROTO- w złożeniach: najdawniejszy;
najważniejszy, główny; początkowy, wstępny; po­
wodujący co; chem. pierwszy a. najniższy z serii;
substancja pierwotna; biol. archetyp; utworzony naj­
pierw, pierwotny; przed-.
- gr.protos 'pierwszy; najdawniejszy; najdostojniejszy’.
protagonista bojownik, człowiek w alczący o co; te­
atr. przest. najwybitniejszy aktor w zespole a. sztuce.
- gr. prdtagónistes 'pierwszy aktor, wykonawca głównej roli w trage­
dii’; zob. prot-; agdnistés 'współzawodnik; aktor’ od agon, zob. agonia.
protaktyn chem. pierwiastek, Tabl. 1; zob. aktynowce.
- zob. prot-; aktyn.
protargol, prorgol, proteinian srebra, chem. środek
antyseptyczny do odkażania błon śluzow ych (stoso­
wany jako roztwór a. maść).
- nm. nazwa handl.; zob. prot-; łac. argientum), zob. argentan; ol(e)-.
protaza teatr, introdukcja, wprowadzenie, pierwsza
część dramatu staroż., wprowadzająca postaci i te­
mat sztuki; incipit poematu narracyjnego a. dramatu;
część poprzedzająca epitazę; por. katastaza.
- gr. prótasis od proteinem 'rozciągać przed siebie’; zob. pro-; tei-
nein 'rozciągać'.
protegować zob. protekcja.
proteidy biol chem. białka złożone, zawierające
oprócz am inokwasów składniki (grupy) chem. nie-
białkowe. || proteinowa inżynieria biol. technika
inżynierii genetycznej, w której proteiny (gł. enzy­
m y) ulegają sztucznej mutacji drogą w yw oływ ania
zm ian w nukleotydach tworzących ich D N A ; tech­
nika wprowadzona w Laboratorium B io lo g ii M ole­
kularnej w Cambridge (Anglia) w początkach lat 80.
XX w. || proteiny biol. chem. białka proste składają­
ce się z aminokwasów.
- gr. protein 'pierwsze miejsce; 1. nagroda’ odprotos, zob. prot-.
468 protokolant
protekcja poparcie, pomoc, opieka osoby wpły­
wowej; por. faworytyzm. || protegować popierać
(kogo). || protekcjonalny lekceważąco, wyniośle
pobłażliwy. || protekcjonizm gospodarczy - polity­
ka ochrony przemysłu krajowego przed konkurencją
zagraniczną przez wysokie (protekcyjne) cła przy­
wozowe i premie eksportowe; por. liberalizm. || pro­
tektor opiekun, obrońca. || protektorat opieka, zwł.
honorowa, nad jakimś przedsięwzięciem; (p. kolo­
nialny) forma zależności narzucona przez państwo
imperialistyczne krajowi zależnemu; kraj a. teryto­
rium w ten sposób zależne.
- późn.łac. protectio 'obrona' i protector 'obrońca' od łac. protege-
re 'osłaniać; chronić’; zob. pro- 1; tegere 'przykrywać; chronić’; por.
toga.
proterozoik geol. era proterozoiczna, eozoik, al-
gonk - druga era w dziejach Ziemi, Tabl. 7.
- g r .próteros 'pierwszy; wcześniejszy’; zob. -zoik.
protest (ostry) sprzeciw; notarialne stwierdzenie
niewykonania zobowiązania wynikającego z weksla,
czeku itd. || protestant ewangelik. || protestantyzm
nazwa różnych kierunków relig. wyrosłych z refor­
macji XVI w. oraz tych, które się do niej przyłączy­
ły (por. kalwinizm; luteranizm).
- łac. protestans dpn. protestantis p.pr. odprotestari 'oświadczać'; zob.
pro-; testari, zob. testament.
protest song pieśń protestu.
- ang., zob. protest; song przeciw ujemnym zjawiskom społ., polityce
państwa itd. (Bob Dylan i in.).
protetyka zob. proteza.
Proteusz człowiek o zmiennych poglądach, uczu­
ciach, chorągiewka na dachu, kameleon.
- gr. Prnteús 'mit. gr. syn Okeanosa i Tetydy, bóstwo morskie miesz­
kające na wyspie Faros, mające dar wieszczenia i zdolność przybiera­
nia różnych postaci’.
proteza m ed, sztuczne uzupełnienie brakującej czę­
ści (a. całości) narządu (zębów, szczęk, oka, koń­
czyn itd.). || protetyka med. teoria i praktyka wyko­
nywania protez (zwł. dostawek zębowych).
- fr. prothétique 'protetyczny' odprothese 'proteza' z gr. prósthesis 'do­
datek; uzupełnienie’;pros 'przy; ku; do’; zob. teza.
proto- zob. prot-.
protobionty biol. pierwotne, elementarne praorga-
nizmy.
- termin wprowadzony przez biochemika ros. A. I. Oparina; zob. pro-
t(o)-; -bio-.
protojerej protopop, starszy pop; przełożony kleru
katedralnego w Kość. prawosławnym.
-r o s. 'jw.'; zob. prot-; gr. hiereús, zob. hier-.
protokolant osoba zapisująca przebieg rozprawy,
posiedzenia. || protokół sprawozdanie z obrad, se­
sji, posiedzenia; pisemne streszczenie przemówień,
wniosków i uchwał zebrania; akt sporządzony przez
urzędnika, z opisem dokonanych przez niego czyn­
ności a. stwierdzonych faktów; (p. dyplomatyczny)
ogół prawideł i zasad postępowania w stosunkach
dypl. || protokół sieciowy inf. uzgodnione konwen­
cje przekazywania danych pomiędzy komputerami
połączonymi w sieci. Protokoły sieciowe umożli-
 protokolant___________________________________ 469______________________________________ prozelita
wiają wzajemną komunikację pomiędzy kompute­
rami oraz zapewniają bezpieczeństwo i integralność
przesyłanych informacji; por. komputerowa sieć.
- późniąc, pmtókollon ’arkusz wklejony na początku zwoju papiru­
sowego, zawierający opis jego treści’; zob. prot-; gr. kółla, zob. kolo­
dium.
proton elementarna, dodatnio naładowana cząst­
ka materii, część składowa jąder atomowych (jądro
atomu wodoru).
- gr. r.nij. odprótos, zob. prot-.
protonotariusz Kość. rz.kat. jeden z 7 członków
osobnego kolegium kurii rz., notariuszy kanoniza­
cyjnych i konsystorskich, podpisujących także bul­
le papieskie.
- późniąc, protonotarius 'pisarz zbierający i spisujący akta męczenni­
ków’; zob. prot-; notariusz.
proton psęudos gr., pierwsze kłamstwo, oszustwo
podstawowe; błąd w założeniu (łac. error funda-
mentalis), prowadzący do fałszywych wniosków.
- z Arystotelesa (.Analyt. prior., 2,18).
protoplast biol. jądro komórkowe i cytoplazma,
traktowane jako jednostka funkcjonalna. || proto­
plasta założyciel rodu, praojciec.
- zob. prot-; gr. plastós 'uformowany’ i plóstes 'formujący’ od plás-
sein, zob. -piast-.
protoplazma plazma, zaródź - żywa substancja,
podstawowy składnik każdej żywej komórki, w któ­
rym zachodzą zjawiska życiowe, składający się z cy-
toplazmy i karioplazmy (zawartej w jądrze).
- zob. prot-; plazma.
protopop zob. protojerej.
prototyp pierwowzór; pierwszy, próbny, doświad­
czalny egzemplarz maszyny nowego typu; wzorzec.
- gr. prótótypon 'prawzór’; zob. prot-; týpos, zob. -typ-.
protozoa zool. pierwotniaki; por. metazoa. || proto-
zoologia nauka o pierwotniakach.
- zob. prot-; -zoa; zoologia.
protraktor, nakreślacz, żegl. przyrząd nawigacyj­
ny do szybkiego wykreślania na mapie pozycji stat­
ku, po dokonaniu namiarów 2 kątów poziomych
o wspólnym ramieniu.
- śrdw.łac. protractor 'przedłużacz’ z łac.protractus p.p. odprotrahere
'wyciągać; zwlekać; rozciągać’; zob. p ro -1; trahere, zob. trakcja.
protuberancje wyskoki, wybuchy gazów na po­
wierzchni Słońca.
- późa.lac.protuberare 'wzdymać się, wybrzuszać’; zob. p ro-1; łac. tu-
ber, zob. tuberkulóza.
provenęale [wym. prowasąl] (potrawa przyrządzo­
na) z czosnkiem, pomidorami, cebulą, oliwą, grzy­
bami i ziołami.
- fr. r.ż. od provengal 'prowansalski’ od Provence 'Prowansja’, kraina
hist. w płd.-wsch. Francji nad M. Śródziemnym.
provolone biały, elastyczny ser płd.włoski, z mleka
krowiego a. bawolic, o cienkiej, błyszczącej, żółtej
skórce, formowany w oryginalne kształty (kiełbas,
gruszek, melonów, butelek), z wyciśniętymi śladami
sznurków, którymi owija się go, aby umożliwić za­
wieszenie go u pułapu.
- wł. zgrub, od provolá ’jw .’ prawdop. ze śrdw.łac. probula 'ser z mle­
ka bawolic’.
proweniencja przest. pochodzenie. || prowent
down. dochód, zysk, intrata, przychód. || prowento­
wy dawn. dotyczący (rejestracji, kontroli) prowentu,
zw ł. z majątku ziem skiego; {pisarzp.) dawn. oficja­
lista w majątku ziem skim prowadzący rachunko­
w ość.
- łac. proventus 'urodzaj; dochód’ i proveniens dpn. provenientis (p.pr.)
odprovenire 'pochodzić od’;pro- ’w y-’, por. pro-; venire, zob. adwent.
prowiant żyw ność; zapas żyw ności.
-n m . Proviant ’jw.’ ze śrdw.łac.provenda,praebenda, zob. prebenda.
prowincja jednostka podziału adm. w niektórych
państwach; Kość. rz.kat. obszar kilku diecezji pod­
ległych m etropolicie a. kilku klasztorów podległych
prowincjałowi; pop. część kraju oddalona od stoli­
cy. || prowincjonalizm w yraz a. zwrot właściwy tyl­
ko niektórym okolicom kraju; zaściankowość, para-
fiańszczyzna.
- łac. provincialis 'dotyczący prowincji’ od provincia 'posiadłość rz.
poza granicami Italii’.
prowizja handl, procentow e wynagrodzenie od ob­
rotu za pośrednictwo, kom is, kupno, sprzedaż itp.;
dawn. zapasy żyw n ości, opału itp. || prowizor dawn.
farmaceuta, absolw ent kursów aptekarskich. || pro­
wizorium stan, budżet prowizoryczny, tymczaso­
wy.
- łac. provisor 'przewidujący’ i provisio 'przezorność’ od providěre
'przewidywać; troszczyć się, zaopatrywać’; pro- 'przed; naprzód’, por.
pro-; viděre, zob. vide; -orium; por. aprowizacja; improwizacja.
prowokacja w yzw anie, um yślna zaczepka; podstęp­
ne judzenie, podpuszczanie k ogoś do szkodliwych
dla niego (lub dla osób trzecich) działań a. decyzji. ||
prowokator podżegacz; agent policji, który dostaje
się do organizacji polit., aby działać na jej szkodę.
- łac. provocator 'wywołujący (do walki)’ i provocatio 'wywołanie’ od
provocare 'wywoływać; wyzywać’; pro- ’w y-’, por. pro-; vocare, zob.
wokanda.
proxime accęssit (l.mn. proxime accesserunt) łac.,
dosl. 5doszedł bardzo b lisk o ’, (ktoś, kto) otrzymał
najbliższe m iejsce po osobie, która zdobyła nagro­
dę, stypendium itp.
proximus ardet Ucalegon zob. iam proxim us...
proza lit. m ow a niew iązana (w przeciwieństwie do
poezji); utwory lit. pisane m o w ą nie w iązaną (np. p o­
w ieści, now ele, w spółczesn e sztuki teatr.); przen.
pow szedniość, szara rzeczyw istość. || prozaiczny
pisany prozą; przen. szary, przyziemny, pospolity,
powszedni. || prozaik autor piszący prozą. || proza-
izm lit. wyrażenie odróżniające się rażąco prozaicz­
nym charakterem od poetyck iego kontekstu.
- późn.łac. prosaicus 'prozaiczny’ od łac. prosa 'proza’ r.ż. od prosus
'prosty, bezpośredni; pisany prozą’ z proversus p.p. odprovertere 'obra­
cać wprzód’;pro 'przed’, por. pro-; vertere, zob. wersja.
prozasjedąwszyjesja ros., ci, którzy trawią życie na
zebraniach, posiedzeniach.
- z wiersza Nasz byt. Prozasjedówszymsja („Nasze życie. Posiedzenia-
rzom”) poety ros. Władimira M. Majakowskiego (1893-1930).
prozelita now o nawrócony, neofita, now y (zwł. gor­
liw y) w yznaw ca jakiejś wiary, idei. || prozelityzm
prozelita
dążenie do nawracania innych na sw oją wiarę, do
pozyskania zw olenników jakiejś idei.
- gr. proselytos 'prozelita; osiadły cudzoziemiec’; por. Biblia (Ew. wg
Mat., 23,15).
prozodia dział językoznaw stwa zajmujący się bada­
niem akcentu, iloczasu i intonacji oraz ich zastoso­
w aniem w poezji.
- gr. prosöidia 'pieśń z akompaniamentem muzyki instrumentalnej;
modulacja głosu; akcent’;pros 'przy; ku; do(datkowo)’; oidé, zob. oda.
PROZOP(O)- w złożeniach: osoba; twarz. || pro-
zopagnozja med. utrata zdolności rozpoznawania
twarzy (podczas, gdy inne funkcje wzroku pozostają
nietknięte), będąca skutkiem uszkodzenia m ózgu. ||
prozopografia studia biografii zbiorowej, zazw., ale
niekoniecznie, biografii elit (np. arystokracji, człon­
ków parlamentu), stosowane przez historyków od
ok. 1930 r., zw ł. przez historyków politycznych (jak
np. L ew is Namier); rosnąca popularność tych stu­
diów (mim o że są ostro krytykowane) w ynika stąd,
że nadają się do komputeryzacji i um ożliw iają sze­
rokie uogólnienia na temat grup.
- gr.prósópon, zob. prozopopeja; agnozja; -graf-.
prozopopeja zwrot stylistyczny, przedstawiający
osobę nieobecną jako przemawiającą a. osobę nie­
żyjącą jako żyw ą i obecną; retor, personifikacja.
- gr. prosöpopoiia 'dramatyzacja; jw.’; prósópon 'osoba: twarz; maska;
rola’; -poiia odpoiein, zob. poemat.
prudentes sicut serpentes, et simpłices sicut co-
lumbae łac., (bądźcie) mądrzy jak w ęże, a prości
jak gołębie.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 10,16).
pruderia przesadna, udana, fałszyw a w stydliw ość,
skromność.
- fr.pruderie 'jw.' odprude '(osoba) udanej skromności’.
Prügelknabe dosł. ’chłopak do b icia’; k ozioł ofiar­
ny.
- nm. 'jw.'; Prügel 'kij; bat; baty, cięgi, chłosta’; Knabe 'chłopiec'; na
nm. dworach książęcych trzymano „chłopców d. b.”, wychowywanych
wraz z synami księcia i biorącymi za nich chłostę; podobnie w Anglii
XVII w. (ang. whipping boy).
p.r.v. skr. od pour rendre visitě fr., na rew izytę (na
biletach w izytow ych).
prym pierwszeństwo, pierwsze m iejsce. || pryma
zob. prima. || prymabalerina zob. primabalerina. ||
prymadonna zob. primadonna. || prymaprilis zob.
prima aprilis. || prymaria pierwsza m sza poranna.
|| prymariusz przest. ordynator szpitala. || prymas
tytuł i godność związane z pew nym i stolicam i bi­
skupimi, w Polsce z Gnieznem; pierw szy skrzypek
w kapeli, zw ł. cygańskiej. || prymat pierwszeństwo.
- późn.łac. primaria (missa) 'pierwsza (msza)’ r.ż. od primarius
'podstawowy', łac. 'główny; znakomity’ i późn.łac .prim as dpn. pri-
matis 'arcybiskup', łac. 'wódz; książę’ od primus 'pierwszy'; por.
premier; prima.
prymicje pierwsza m sza odprawiona przez nowo
w yśw ięconego księdza.
- łac. primitiae l.mn. 'pierwszy przychówek; pierwociny’ od primus,
zob. prym.
prymityw dzieło artysty działającego w e w czesnym
okresie jakiejś kultury lub jego naśladow cy a. arty­
470 przeor
sty-samouka; dzieło sztuki odznaczające się bezpo­
średniością i naiwnością (jak np. w sztuce ludowej
a. dziecięcej); przen. prostactwo, prostak; zjawisko,
dzieło prymitywne, pierwotne, niedojrzałe, nieroz-
winięte.
- łac. primitims ’początkowy’odprimus, zob. prym.
prymkaprzest. tytoń (porcyjka tytoniu) do żucia.
- nm. Priem(chen) 'jw.' z hol. pruim 'śliwka; żegl. jw.’ od łac. prunum
'śliwka'.
prymula bot. pierwiosnek. || prymus pierwszy, naj­
lepszy uczeń; (handl.) nazwa przenośnej kuchenki
naftowej.
- śrdw.łac. primula (yeris) 'pierwiosnek' z łac. r.ż. od primulus 'pierw­
szy' z primus, zob. prym; ver dpn. veris 'wiosna'.
pryncypalny główny, naczelny. || pryncypał przest.
szef, zwierzchnik. || pryncypat forma ustrojowa ce­
sarstwa w Rzymie od Augusta do Dioklecjana (27
p.n.e.-284 n.e.), gdy władca występował jako pierw­
szy wśród senatorów (princeps senatus) i pierwszy
obywatel. || pryncypialny zasadniczy, trzymający
się zasad.
- łac. principalis 'główny', principialis 'początkowy' (od princi­
pium 'początek') i principatus 'pierwsze miejsce; władza’ od princeps
'pierwszy; władca; książę’;prim- od primus, zob. prym; -ceps od cape-
re, zob. antycypacja.
prynuka przest. natarczywe zachęcanie, przymu­
szanie gości do jedzenia i picia.
- ukr. 'przymuszanie'.
prysiudy ukr., przysiady w tańcach lud. ukr. i ros.
prywacje l.mn. przest. bolesne wyrzeczenia, niedo­
statki, dokuczliwe braki; niemożność zaspokojenia
potrzeb.
- łac.privatio 'pozbawienie' odprivatus, zob. prywata.
prywata interes własny, korzyść osobista w spra­
wach publicznych. || prywatność życie osobiste;
poczucie bezpieczeństwa we własnym domu, sa­
motność z wyboru; prawo do życia intymnego, strze­
żonego przed niechcianą poufnością (M. Ossowska).
|| prywatyzacja odsprzedaż przez państwo osobom
prywatnym mienia uprzednio upaństwowionego a.
wziętego przez państwo w zarząd.
- łac,privata (res) '(sprawa) prywatna’ r.ż. odprivatus 'prywatny' z pri-
vus 'pojedynczy; własny’; por. prewet; Privatdozent.
pryz zdobycz woj., łup woj. skonfiskowany na stat­
ku mor.; kontrabanda woj.
- fr. prise 'zdobycie; jw.’ od prendre 'brać' z łac. pre(he)ndere, zob.
repryza.
pryzmat fiz., graniastosłup z przezroczystego mate­
riału o podstawie trójkątnej, rozszczepiający świa­
tło na widmo a. zmieniający kierunek wiązki świa­
tła bez rozszczepiania (pryzmat achromatyczny) a.
polaryzujący.
- gr. prisma dpn. prismatos 'rzecz przepiłowana; pryzmat’ od priein
'piłować'.
przeor w niektórych zakonach (np. augustianów,
dominikanów, karmelitów, paulinów) przełożony
prowincji, w innych (np. u benedyktynów) - prze­
łożony klasztoru. || przeorysza w niektórych zako­
nach - przełożona klasztoru żeńskiego.
- śrdw.łac. priorissa 'przeorysza' z łac.prior 'pierwszy'.
 PS
PS zob. postscriptum.
psaligrafia sztuka robienia wycinanek papierowych
(dosł. rysowanie nożyczkam i).
- gr. psalis 'nożyczki’; zob. -graf-.
psalm uroczysta pieśń relig. z biblijnego zbioru
(Księgi Psalmów); lit. utwór liryczny wzorowany na
psalmach biblijnych. || psalmodia m elodia śpiew a­
nego psalmu; intonowanie, śpiewanie psalmów.
- łac. z gr. psalmoidia 'śpiewanie z towarzyszeniem harfy’ od gr. psal-
mós 'pieśń jp.’ z psállein 'szarpać struny’; -oidia od dido, zob. oda.
psalterium instrument muz., odmiana cym bałów
o strunach szarpanych a. uderzanych pałeczkami.
|| psałterz zbiór 150 psalm ów Starego Testamentu
wydany oddzielnie, niekiedy specjalnie ułożony do
użytku liturgicznego a. dew ocyjnego w judaizm ie a.
chrześcij aństwie.
- późniąc, psalterium od późn.gr. psaltěrion 'jw.' z gr. 'strunowy szar­
pany instrument muz. w postaci płaskiego pudła rezonansowego, psal­
terium’ od psállein, zob. psalm.
psammon ogół organizmów roślinnych (np. bakte­
rie, glony) i zw ierzęcych (pierwotniaki, robaki, sta­
w onogi) bytujących w w ilgotnym a. podwodnym
piasku. || psamofity rośliny gruntów piaszczystych,
wydm.
- gr. psámmos 'piasek; wydma; plaża’; zob. -fit(o)-.
psefologia nauka o wyborach, systemach głosow a­
nia, prawie w yborczym czynnym i biernym, ordyna­
cjach wyborczych itd.
- gr.pséphos 'kamyk (wyborczy), tabliczka wyborcza’.
P SE U D O - w złożeniach; fałszyw y; udany; rzeko­
my; symulowany; zm yślony; podrobiony; szarlatan;
fikcyjny; złudny, nierzeczywisty; łudząco podobny
(do); nienormalny; forma zastępcza, podobna (do). ||
pseudoepigrafy pism a zbliżone stylistyczne i tem a­
tycznie do autentycznych pism Starego Testamentu,
które jednak nie zostały uznane za św ięte pism a ka­
noniczne; zalicza się do nich: List Arysteasza, III i IV
Ks. Machabejską, Żywoty proroków, apokalipsy Iza­
jasza, M ojżesza i Barucha, Paralipomena Jeremia­
sza, Testament Hioba, Żywot Adama i Ewy, III Ks.
Barucha, Księga Tajemnic Enocha, Psalmy Salomo­
na, Wyrocznie Sybilińskie, II (a. IV) Ks. Ezdrasza,
Ks. Jubileuszów, Ks. Henocha, Testament 12 patriar­
chów i niekt. „rękopisy Morza M artwego” z Kum-
ran, jak Genesis Apocryphon, Zwój Świątyni, Pe-
szarim, Wojna Synów Światła z Synami Ciemności,
Hodajot i in.; rozszerz, utwory o fałszyw ie przypi­
sanym autorstwie, rozpow szechnione pod im ieniem
jakiejś znanej postaci, w spółczesnej, historycznej a.
legendarnej. || pseudologia med. chorobliwa skłon­
ność do kłamstwa, blagi, zm yślania, koloryzowania,
przeinaczania faktów na skutek nieodróżniania ich
od sw oich życzeń, w łaściw a psychopatom, n iekie­
dy też dzieciom ; por. mitomania; por. konfabulacja.
|| pseudonim zm yślone im ię i (albo) nazwisko, u ży ­
wane z różnych pow odów zam iast w łaściw ego (np.
przez pisarzy, autorów; także przez konspiratorów);
por. alias.
- gr.pseudonymos 'fałszywie nazwany’;pseudśs 'kłamliwy; zmyślony’
z pseúdein 'kłamać; oszukiwać’; zob. -onim; pseudologia 'kłamstwo;
blaga’odpseudologos 'uczący fałszów’; zob. epigraf; -logia.
471 PSYCH-
pseudopodia bot. nibynóżki, zmienne i plastyczne
wypustki ciała pierwotniaków i niektórych komórek
(np. fagocytów) zwierząt wielokomórkowych, słu­
żące do poruszania się i pobierania pokarmu.
- zob. pseudo-; -podia.
psi (J) jiz. elementarna cząstka materii trzy i pół razy
cięższa od protonu, o czasie życia 1000 razy dłuż­
szym niż wynikałoby to teoretycznie z jej ciężaru;
zjawiska psi - domniemane zjawiska z dziedziny pa­
rapsychologii.
- litera alfabetu gr., Tabl. 40; cząstka odkryta w 1974 r. niezależnie
przez 2 zespoły; grupę prof. Samuela C. C. Tinga z MIT (Massachu­
setts Institute o f Technology) w Cambridge, Mass. (USA) i grupę prof.
Burtona Richtera złożoną z badaczy Uniwersytetu Stanfordzkiego
i Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley.
psoriasis med. łuszczyca.
- n.łac. od gc.psoriasis 'świerzb'.
PSYCH-, PSYCHO- w złożeniach; dusza; duch;
umysł; myśl; metody psychologiczne; mózgowy. ||
psychastenia med. rodzaj psychonerwicy, charak­
teryzujący się uczuciem niepewności, niemożno­
ścią rozstrzygania wątpliwości a. pokonywania ob­
sesji, natręctw, lęków, mimo zdawania sobie sprawy
z ich irracjonalności; psychonerwica. || psyche psy­
chika; dusza (por. soma); wysokie, przechylne lustro
w ramie zawieszonej na osiach między dwiema pod­
porami, modne w okresie empiru i Restauracji we
Francji. || psychedeliczny (o stanie umysłu, samo­
poczuciu) cechujący się głębokim spokojem, wzmo­
żoną wrażliwością zmysłów na bodźce przyjemne,
skłonnością do zachwytów estetycznych i natchnień
twórczych, również o grupie narkotyków wywołu­
jących podobne skutki; wyraz utworzony w 1957 r.
przez Aldousa Huxleya i dr. Osmonda. || psychia­
tria dział med. zajmujący się zaburzeniami i cho­
robami psych. || psychika całokształt właściwości
i procesów psychicznych (umysłowych, uczucio­
wych, duchowych) człowieka; życie psychiczne. ||
psychoanaliza kierunek w psychologii i psychote­
rapii XX w. stworzony przez Freuda. || psychobil-
ly [wym. sajkobili] ang., styl muzyki rockowej opar­
ty na rock’n ’ rollu lat 50., z dodaniem gwałtowności
i ferworu lat 80. XX w. || psychodeliczny niekie­
dy, błędnie, zamiast psychedeliczny. || psychodra-
ma dramatyzacja (przedstawienie dramatyczne),
zazw. improwizowana, ale zainspirowana świado­
mie tak, aby wywołać katharsis i zmianę zachowań
społ. u jednego a. kilku uczestników, których dzie­
je życia bądź ich fragment fabuła utworu streszcza
a. stanowi wyraźną do nich aluzję; por. socjodrama.
|| psychodysleptyczne, psychozomimetyczne środ­
ki - med. grupa środków mogących wywołać psy­
chozy doświadczalne, halucynogennych (jak LSD-
-25, meskalina, harmina, haszysz, marihuana itd.).
|| psychogram psychologiczny opis jakiejś osoby
na podstawie jej ustnych i piśmiennych wypowie­
dzi, obserwacji jej zachowania się i ocen osób trze­
cich. || psychokineza w parapsychologii - porusza­
nie przedmiotów rzekomo samą siłą woli, bez ich
dotykania ani użycia innych sił fiz. || psycholep-
tyczne środki - med. grupa środków uspokajają­
cych, trankwilizatorów, mogących leczyć psychozy
PSYCH-
a. zapobiegać psychozom doświadczalnym („mode­
lom psychoz”). || psychologia nauka o zjawiskach
i procesach psych. || psychomachia jeden z topo­
sów śrdw. przedstawiający konflikt duszy z ciałem a.
walkę między dobrem i złem o duszę człowieka; na­
zwa od tytułu alegorycznego poematu łac. Pruden-
cjusza (Aurelius Prudentius Clemens, 348-po 405),
poety chrześc. ur. w Hiszpanii. || psychometr wario-
graf, zob. poligraf (Keelera). || psychopata cierpiący
na psychopatię, stałą nieprawidłowość osobowości
w zakresie charakteru i uczuć, wyraźnie odbiegającą
od przeciętnej. || psychopomp relig., osoba, duch,
bóg, zwierzę, odprowadzające dusze zmarłych na
miejsce przeznaczenia, na tamten świat. || psychoso-
matyka zakres badań z pogranicza psychol. i med.,
zajmujący się współzależnością czynności wegeta­
tywnych i procesów psych. || psychostazja w wy­
obrażeniach relig. - ważenie dusz osób zmarłych dla
porównania wagi (tj. znaczenia) ich dobrych i złych
uczynków za życia (dokonywane, wg religii staro-
egip., przez Ozyrysa). || psychotechnika stosowanie
danych psychologii teoretycznej w różnych dziedzi­
nach życia praktycznego (m.in. w poradnictwie za­
wodowym). || psychoterapia med. leczenie przez
wywieranie wpływu przez osobę psychoterapeu­
ty na psychikę pacjenta (w odróżnieniu od leczenia
farmakologicznego, chirurgicznego); leczenie zabu­
rzeń psychicznych i emocjonalnych (zwł. nerwic)
oraz chorób psychosomatycznych środkami psycho­
logicznymi (rozmowa, perswazja, sugestia, hipnoza,
psychoanaliza itd.). || psychotoniczne środki - med.
działające tonizująco, stymulująco na ośrodkowy
układ nerwowy. || psychotronika elegantsza nazwa
parapsychologii; podobieństwo brzmienia do wyra­
zu elektronika ma nadać temu pojęciu znamiona no­
woczesności i naukowości. || psychotropowe środki
- med., związki chem. działające wybiórczo i swo­
iście na procesy psych., jak środki psycho(dys)lep-
tyczne, psychotoniczne. || psychoza choroba psych.,
ciężkie zaburzenie w czynności ośrodkowego ukła­
du nerwowego; {psychoza zbiorowa) przemijające
objawy zaburzeń psych, u większej grupy ludzkiej,
powstałe pod wpływem zarażenia emocjonalne­
go (sugestii jednej a. kilku osób), w których docho­
dzą do głosu silne popędy i emocje nie hamowane
normami społ. ani moralnymi (por. depresja; mania;
melancholia; schizofrenia).
- gr. psychikós 'dotyczący duszy’ i psychosis 'choroba duszy’ od psý­
ché 'życie; tchnienie (życia); duch; dusza'; zob. astenia; gr. ělos 'jasny,
widoczny, oczywisty’;pompös 'przewodnik'; zob. -iatria; analiza; dra­
mat; dys-1; kin-; -lept-; -log-; -machia; -metr-; -pat-; -som(a)-; gr. stósis
'ważenie' od histánai, zob. statyczny; techno-; terapia; toniczny (med);
-tropo-.
PSYCHRO- w złożeniach: zimny. || psychrometr
przybór laboratoryjny do pomiaru wilgotności ga­
zów, zwł. powietrza.
- gr.psychrós 'zimny'; zob. -metr-.
-PTER(O)- w złożeniach: pióro; skrzydło. || -PTE-
RA w złożeniach: organizmy, posiadające (określo­
nego rodzaju) skrzydła a. organy skrzydłopodobne.
|| pterodaktyl kopalny gad mezozoiczny, który fru­
wał za pomocą błon skórnych rozpiętych między bo­
|_________________________________________pudżą
kami ciała i wydłużonym czwartym palcem kończyn
przednich.
- gr. pterón 'pióro; skrzydło’, por. archeopteryks; helikopter; dáktylos,
zob. daktyl.
ptialina enzym trawienny występujący w ślinie,
rozkładający cukry złożone (np. skrobię).
-g r .ptýalon 'ślina'.
puaz (P) fiz. jednostka lepkości, czyli tarcia we­
wnętrznego cieczy i gazów, w układzie CGS.
- fr. poise 'jw.', na cześć fr. lekarza i anatoma: Jean L. M. Poiseuil-
le (1799-1869).
pub [wym. pab] pop. ang. knajpa, bar, piwiarnia,
karczma; por. bistro. || public domain inf. wła­
sność publiczna, programy komputerowe typu free­
ware; por. shareware, freeware. || public relations
amer.ang., [wym. pablik rilęjsznz] socjol amer. ca­
łokształt ustosunkowań (opinii, postaw, poglądów)
społ. do działalności danego przedsiębiorstwa, org.,
instytucji; działalność osoby, firmy, instytucji w ce­
lu osiągnięcia dobrych stosunków z innymi osoba­
mi, firmami itd. a. zdobycia życzliwości opinii publ.;
metody stosowane dla osiągnięcia tych celów; per­
sonel, zespół trudniący się takimi działaniami za­
wodowo; por. human relations. || publicysta pisarz
zajmujący się publicystyką, gałęzią piśmiennictwa
omawiającą aktualne problemy życia współcz. || pu­
bliczny powszechny; jawny, dostępny, przeznaczo­
ny dla ogółu, dla wszystkich, społeczny, oficjalny. ||
publikacja dzieło ogłoszone drukiem; wydanie dru­
kiem, ogłoszenie, podanie do wiadomości publ. ||
publikować ogłaszać, rozpowszechniać drukiem.
- ang. pub 'jw.' (skr. od public 'publiczny'), fr. publicisté 'publicysta'
(odpublic 'publ.; jawny’) i łac. publicatio 'sekwestr' (odpublicare ’se-
kwestrować; oddać do publ. użytku; ogłosić’) z publicus 'powszechny;
społeczny’; por. republika.
Puck ang. [wym. puk; ang. wym. pak] chochlik, zło­
śliwy, figlarny, psotny duszek.
pucz awanturnicza próba zamachu stanu podjęta
przez grupę spiskowców.
- nm. Putsch 'nieudany zamach polit.’ z dial. szwajc. 'uderzenie'
(dźwiękonaśladowcze).
pud rosyjska jednostka ciężaru (zwł. zboża) = 40
funtów = 16,38 kg.
- ros. z nm. Pfund, zob. funt.
pudding ang., angielska potrawa z mąki (jaj, ma­
sła), gotowana (na parze) a. pieczona, o konsysten­
cji budyniu, podawana jako danie główne (z łojem,
nerką itd.) a. jako deser (z cukrem, ryżem, czekola­
dą itd.); por. plum pudding.
pudermantel, podwłośnik, zob. peniuar.
- nm. ’dawn. serweta fryzjerska’; Puder 'puder' z fr. poudre 'jp.' od
łac. pulvis, zob. pulweryzacja; nm. Mantel 'płaszcz; osłona’ z łac. man-
tellum 'jp.'
pudżą sanskr. w hinduizmie ceremoniał oddawania
czci (w domu a. w świątyni) bóstwu objawionemu
w swej podobiźnie, której przysługują honory należ­
ne gościowi królewskiemu; rano budzenie bóstwa,
w dzień podawanie trzech posiłków, wieczorem -
ułożenie do snu; często łączy się to także z myciem,
kąpielą, ubieraniem w stroje i kosztowności, perfu­
 pudża
mowaniem, ofiarowaniem kwiatów, paleniem kadzi­
dła, zabawianiem muzyką i tańcem; por. jadżnia.
pueblo indiańska wieś, osada w Ameryce Łac. a.
w płd.-zach. USA; miasto założone przez hiszp.
osadników meksykańskich w płd.-zach. USA, zwł.
w Kalifornii; grupa plemion indiańskich Arizony
i Nowego Meksyku; rodzina jęz. tych plemion.
- hiszp. ’iud; ludność; miejscowość; miasto; wies’ z łac. popułus, zob.
populacja.
Puella Perryana łac., dosl 'dziewczyna Perry’ego’
bot. drzewo rosnące przy drodze, w pobliżu miasta
Suva na wyspie Fidżi, ostatni na świecie egzemplarz
tego gatunku.
puenta zob. pointa. || puentylizm zob. pointylizm.
puerylizm psych, dziecinne a. infantylne zachowa­
nie się dorosłego, zwł. jako objaw zaburzenia psy­
chicznego.
- łac.puerilis odpuer 'chłopiec; dziewczynka; dziecko’.
puf tapicerski miękki taboret kryty tkaniną a. skórą.
-fr./w w Tjw .’
pu(gi)lares przest. portfel.
- łac. pugillares 'tabliczki do pisania’.
Pugwash [wym. pąguosz] ruch uczonych na rzecz
pokoju, rozbrojenia i osłabienia napięć w stosun­
kach między narodami (zapoczątkowany przez Ber­
tranda Russella w 1954 r.).
- ang. Pugwash (Conferences on Science and WorldAffairs) '(Kon­
ferencje) Pugwash (w Sprawie Nauki i Problemów Światowych)’;
od siedziby 1. konferencji, miejscowości Pugwash w Nowej Szko­
cji w Kanadzie.
puka przedziurawiona biała muszelka, jakich wie­
le na hawajskich plażach; nawleczone na sznurek a.
drut służą jako naszyjnik a. bransoletki.
- hawaj., dosl 'otwór’, skr. odpukaihu 'otwór w muszli perłowej ’.
puklerz down. pot. tarcza, zwł. okrągła i wypukła;
przest. przen. osłona.
- fr. bouclier ’jw.’ od boucle 'pierścień; zapinka’ z łac. buccula 'ustecz­
ka; wypukłość; guz tarczy’ od bucca 'policzek; usta’.
pul zob. pool.
pula 1. stawka w grach; ogół stawek złożonych do
banku (w grze hazardowej), bank. 2. (jęz. tswana,
dosl 'deszcz’) waluta Botswany, równa 100 thebe.
- 1 . łf.poule 'kura; kobieta lekkich obyczajów; jw.’ z łac.pulla, r.ż. od
pullus 'młode; kurczątko’; por. pool.
pula - dura, sztyk - molodięc! ros., kula - kiep, ba­
gnet - zuch!
-ulubiona sentencja ros. feldmarszałkaAleksandraSuworowa, 1729—
1800.
pulares zob. pugilares.
Pulcinella wł., [wym. ...czin...] komiczny sługa, bła­
zen, pajac neapolitańskiej commedia dell’arte (por.
poliszynel; Zanni).
puli węg., pies owczarek rasy węg., inteligentny, sil­
ny, średniej wielkości, z długą, obfitą sierścią, uży­
wany do pilnowania stad owiec; por. komondor.
473 Punch
puli down menu inf. menu rozwijane w dół, system
menu ułożony graficznie na ekranie w taki sposób,
że po przesunięciu kursora na wybraną opcję menu
(np. drukuj tekst) i naciśnięciu klawisza myszy uka­
zuje się podmenu danej opcji (np. możliwe parame­
try drukowania tekstu) lub wykonywane jest dane
polecenie; por. menu, kursor, komputerowa mysz.
pullman, pulman pasażerski wagon pociągu po­
spiesznego, długi, na 2 a. 3 wózkach, z urządzenia­
mi do komfortowej jazdy w dzień (i w nocy).
- od nazwiska amer. wynalazcy: George M. Pullman (1831—97).
pulower sweter wkładany przez głowę.
- ang. pullover 'sweter, koszula, bluza wkładana przez głowę’; puli
’(na)ciągnąć’; over ’(po)przez; (po)nad\
pulpit pochyła deska służąca za podstawę do ksiąg,
rycin, nut, papieru piśmiennego w czasie czytania,
pisania, gry na instrumencie muz., przenośna, umo­
cowana na nóżce a. wbudowana w fortepian (piani­
no), stolik, biurko, komodę, kantorek itp.; por. rah-
la, scriptorium.
- późn.łac.pulpitum z łac. 'rusztowanie; scena; platforma’.
pulque [wym. pulke] orzeźwiający sok z różnych
gatunków agawy poddany fermentacji, narodowy
napój meksykański, źródło meskalu.
- meks. hiszp. 'jw.' z (?) nahuatlpuliuhqui 'zepsuty' (ponieważ sok na­
daje się do picia najwyżej przez półtora dnia).
puls tętno.
- łac. pulsus 'uderzenie; wrażenie’ z p.p. od pellere 'pędzić; bić;
pchać’; por. apel; buksowanie; ekspulsja; impuls; interpelacja; pro-
peller; repulsja.
pulsar astr. jeden z obiektów we wszechświecie,
będących źródłem (regularnie) pulsującego promie­
niowania radiowego; pulsujące radioźródło; por.
quasar.
- ang. ’jw.’; puls- zob. puls; (quas)ar.
pulsate, et aperietur vobis łac., kołaczcie, a będzie
wam otworzone.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 7,7).
pulweryzacja rozpylanie płynu a. proszku za pomo­
cą pulweryzatora, rozpylacza, rozpryskiwacza.
- fr. pulverisation 'rozpylanie' i pulverisateur 'rozpylacz' odpulveriser
'rozpylać; sproszkować’ z łac. pulvis dpn.pulveris 'proszek'.
puma kuguar, amer. drapieżnik z rodziny kotów,
o sierści jednobarwnej, cynamonowej.
- hiszp. z jęz. keczua.
pumpernikiel chleb żytni z miodem a. melasą, lek­
ko zakwaszony, pieczony w formie, zazw. cienko
krajany i paczkowany.
-n m . Pumpernickel 'jw.'; pierw. (XVII w.) westfalskie obelżywe okre­
ślenie niestrawnego chleba; wczesny d.nm. pumper ’med. gazy, wiatry
(z jelit)’; nickel zob. nikiel.
pumpy sportowe spodnie męskie, krótkie, bufiaste,
zapinane pod kolanami; por. pludry.
- nm. Pumphose 'pludry, szarawary’; d.nm. pump 'przepych, pompa’
z łac. pompa 'poczet, orszak; pompa’ z gr. pompę 'jp.' odpempein 'po­
syłać; towarzyszyć’; nm. Hose 'spodnie'.
Punch i Judy ang., [wym. pancz; dżu:dy] para mał­
żeńska kłócąca się ze sobą, przeżywająca gwałtów-
Punch
ne i tragikomiczne przygody, bohaterowie ang. tra­
dycyjnego widowiska kukiełkowego.
punching bag (a. p. bali) [wym. pąnczing bäg (bo:l)]
nadęty a. wypchany worek skórzany, zawieszony a.
wsparty na elastycznych prętach, używany w treningu
bokserskim.
- ang. ’jw.’/ punch ’bić (zwł. pięścią)’; bag ’torba; worek’ bali, zob.
futbol.
punctum minoris resistentiae łac., miejsce naj­
mniej odporne.
punctum saliens łac., dosł. ’punkt skaczący, pulsu­
jący’; punkt główny, zasadniczy.
- wersja łac. Arystotelesa (Historia naturalna zwierząt 6,3); określenie
plamki w jajku, z której rozwija się serce ptaka.
Punica fides, zob. fides Punica.
punitis ingeniis gliscit auctoritas łac., autorytet
gnębionych geniuszów rośnie.
- z Tacyta (Roczniki, 4,35) ok. 116 r.
punitywny prawn. karzący, kamy, karalny, dotyczą­
cy kar a. karalności, służący jako kara.
- fr. p u n itif kamy (np. ekspedycja)’ ze śrdw.łac. punitivus ’jp.’ od łac.
punire 'karać’ odpoena, zob. penalizacja.
punk [wym. pank] ang., dosł. ’młody opryszek, chu­
ligan’; skr. od punk rock, styl ubierania się wyko­
nawców punk rocka; osoba ubierająca się w stylu
punk, tj. w kolorowe łachmany krzykliwie ozdobio­
ne, oraz używająca jaskrawego makijażu, na wzór
grup punk rocka. || punk rock ang., forma muzy­
ki rockowej przypominająca wczesny rock’n ’roli,
grana i śpiewana w agresywnym, zadziornym sty­
lu przez wykonawców (rockmanów), zazw. przybra­
nych w barwne łachy.
punkcja med. nakłucie wydrążoną igłą dla wydoby­
cia płynu z jam ciała. || punkt kropka; część tekstu,
paragraf, artykuł (w umowie, ustawie itd.); miejsce,
stanowisko, pozycja; jednostka obliczeniowa wyni­
ków w grach, sporcie, pracy itd.; (p. typograficzny)
podstawowa jednostka miary drukarskiej = 0,3759
mm; geom. najprostsza figura nie mająca wymiarów.
|| punktacja punktowanie, obliczanie zdobytych
punktów w sporcie; dawn. interpunkcja. || punk-
tualizm muzyka punktualistyczna, opemjąca poje­
dynczymi wyosobnionymi dźwiękami a. struktura­
mi interwałowymi (A. Webem, P. Boulez, L. Nono,
K. Stockhausen i in.); por. pointylizm.
- łac. punctio 'ukłucie’ i punctum 'sztych; kropka; punkt’ z punctus p.p.
odpungere 'kłuć’; por. akupunktura; interpunkcja; kontrapunkt; poin-
te(r); strapontena; szponton.
pupil ulubieniec, faworyt; żart. wychowanek, pod­
opieczny. || pupilarny odnoszący się do sierot, nie­
letnich a. niewłasnowolnych.
- łac. pupillaris 'sierocy’ z pupillus(-la) 'sierota’ od pupus 'chłopczyk’
a..pupa 'dziewczynka; lalka’.
purée [wym. ptirę] papka z jarzyn a. owoców prze­
tartych przez sito.
- fr. 'kartofle (jarzyny) przetarte’ z późn.lac. purare 'czyścić’ od łac. pu-
rus, zob. purysta.
474 puszta
pure nonsense [wym. pjue nonsns] pumonsens,
dowcip absurdalny, gatunek humoru niedorzeczne­
go, stworzony w XIX w. przez pisarzy ang. (Edward
Lear, Lewis Carroll i in.).
- ang. 'czysty nonsens; jw.’; pure 'czysty’ z łac. purus, zob. purysta;
nonsens.
purga gwałtowny płn.-wsch. wicher syberyjski z za­
miecią śnieżną.
- ros. 'wicher; zadymka’ z fiń. purku ’jp. ’
purgatorium rz.kat. Czyściec.
- śr.łac. z r.nij. późn.łac. purgatorius 'oczyszczający’ od łac. purgare
'oczyścić’.
Purim święto żyd. obchodzone 14 dnia miesiąca
Adar (przełom lutego i marca) na pamiątkę udarem­
nienia (dzięki interwencji Estery) knowań Hamana,
najwyższego dostojnika pers. króla Ahaswera.
- hebr. dosł. 'losy; jw.’ z l.mn. o d pur Tos’ od rzucania losów przez
Hamana dla ustalenia dnia zgładzenia Żydów; por. Biblia (Ks. Este­
ry, 9,24-26).
purpurat kardynał.
- łac. purpuratus 'odziany w purpurę’ od purpura 'purpura; szkarłat,
barwnik fioletowoczerwony (z mięczaków morskich)’ z gr. porphyra
'purpura; ślimak purpurowy’.
purpureus pannus łac., dosł. 'szkarłatna łata’, ustęp
dzieła lit., w którym autor chce olśnić czytelnika
wspaniałością i bogactwem stylu.
- ze Sztuki poetyckiej, 15-16, Horacego.
purusza sanskr., duch, dusza; w indyjskiej filoz. kla­
sycznej - dusza stanowiąca, wraz z prakriti, praprzy­
czynę istnienia poznawalnego zmysłami; wieczna,
niezmienna dusza jednostkowa; pierwiastek męski
we wszechświecie; por. nous; prakriti.
puryfikaterz Kość. rz.kat. ręczniczek, którym we
mszy obciera się kielich i puszkę oraz palce kapłana.
purysta osoba (przesadnie, pedantycznie) dbają­
ca o czystość i nieskazitelność języka. || purytanin
członek gmpy protestantów ang. (w XVI i XVII w.),
przeciwstawiającej się tradycjom i formom Kościoła
anglikańskiego, która w czasach 01ivera Cromwel­
la (1649-59) stała się silną partią polit. i w większo­
ści wyemigrowała do Nowej Anglii; przen. czło­
wiek o b. surowych zasadach moralnych. || puryzm
(przesadnie) rygorystyczna dbałość o czystość języ­
ka (a. surowość obyczajów); dążenie do nadania za­
bytkom jednolitego, czystego charakteru stylowego
przez usuwanie późniejszych nawarstwień.
- fr. puriste ’puryst(k)a’, purisme 'puryzm’ i ang. puritan 'purytanin’
(z późn.łac. puritas 'czystość’) od łac. purficare 'oczyszczać’ od purus
'czysty’; por. puree.
puseyizm zob. oksfordzki ruch.
pushball [wym. puszbo:!] sport, gra, w której obie
drużyny starają się wepchnąć skórzaną, nadętą piłkę
(o średnicy ok. 1,85 m) do bramki przeciwnika; pił­
ka używana do tej gry.
- ang. dosł. 'piłka do popychania; jw.’; push 'pchać’; bali 'piłka’.
puszta [wym. pusta] trawiasty step Wielkiej Niziny
Węgierskiej.
-w ę g . 'pustynny, ogołocony’.
 Putiowka w żyzń
Putiowka w żyzń ros., „delegacja” na (normalne) ży­
cie; „skierowanie” na życie (porządnego człowieka,
dobrego obywatela); por. Piedagogiczeskaja poema.
- tytuł filmu radzieckiego wg scenariusza N. Ekka i A. Stołpnera
(1931 r.), wyświetlany w Polsce pt. Bezprizorní (ros. biesprizórniki)',
droga bezdomnych, opuszczonych (na skutek rewolucji i wojny do­
mowej) dzieci od grabieży i zabójstw do uczestnictwa w normalnym
życiu kraju.
putto (l.mn. putti) piast, postać chłopczyka (amor=
ka, aniołka), występująca w dekoracyjnym mai.
i rzeźbie, zwł. okresu Odrodzenia.
- wł. 'chłopiec’ z łac. putus ’jp.’
Putyfara żona - uwodzicielka cnotliwych mężczyzn.
- z Biblii (Gen., 39) i Koranu; Zulejka z poematów arab., pers. i tur.
puzdro używana w XVII-XIX w. podróżna skrzyn­
ka, futerał a. pudło z przegródkami (na flakony, bu­
telki, kieliszki, serwisy, srebra), okuciami, uchwyta­
mi i zamkami.
- c z e s .pouzdro 'pudło; futerał’.
puzon instrument muz. dęty blaszany o niskiej skali,
w którym suwak (część rury ręcznie wysuwana) za­
stępuje wentyle; (wł. trombone).
- nm. Posaune ’jw .’ ze st.fr. boisine, buisine 'trąbka’ od łac. buci-
na 'trąba’.
pyjamas zob. piżama.
pykn- zob. pikno-. || pyknik człowiek o pykniczej
budowie ciała, przysadkowaty, o krótkiej szyi i sto­
sunkowo słabo rozwiniętych kończynach, skłonny
do tycia, o usposobieniu cyklotymicznym.
- zob. pikno-.
Q
Q.b.f.f.q.s. zob. quod bonum felix...
Q.E.D. a. Q.E.F. zob. quod erat demonstrandum,
qua łac., jako.
quadrivium zob. artes liberales.
- śrdw.łac. z łac. 'rozstaje, zbieg czterech dróg’; quadri-, zob. kwa­
dra; via.
quae caret ora cruore nostro? łac., na jakimż wy­
brzeżu zabrakło naszej krwi (w którymż to dalekim
kraju nie przelewali krwi nasi żołnierze)?
- z Horacego (Pieśni, 2, 1, 36).
quae medicamenta non sanant, ferrum sanat; quae
ferrum non sanat, ignis sanat (quae vero ignis non
sanat, insanabilia reputare oportet) łac., czego leki
nie uzdrowią, wyleczy skalpel; czego skalpel nie wy­
leczy, uzdrowi przyżeganie (czego i ogień uzdrowić
nie zdoła, to uważać trzeba za nieuleczalne).
- z gr.; aforyzm Hipokratesa; użyty jako motto Zbójców (1781 r.)
Schillera.
475 quae sunt caesaris...
Pylades zob. Orestes i Pylades.
pylony w archit. staroż. Wschodu, gł. Egiptu, budow­
le w kształcie wysmukłej piramidy o ściętym wierz­
chołku, ujmujące gł. wejście do świątyni (portal).
- gr.pylon (l.poj.) 'portal, przedsionek, brama’ od pyle 'brama; wej­
ście’; por. propyleje.
pyr(o)- zob piro-.
pyrronizm zob. pirronizm.
Pyrrusowe zwycięstwo - osiągnięte nadmiernym
kosztem; por. Kadmejskie zwycięstwo.
- od imienia Pyrrusa (gr. Pyrrhos), władcy Epiru, który zwyciężając
Rzymian pod Asculum w Apulii (279 r. p.n.e.) poniósł b. ciężkie straty.
Pytia osoba odpowiadająca, wypowiadająca się
w sposób wieloznaczny, niejasny, zagmatwany („py-
tyjska odpowiedź”); por. delficki.
- gr. Pythia 'wieszczka i kapłanka Apollona w Delfach; odurzona wy­
ziewami wydobywającymi się ze szczeliny skalnej, wygłaszała oderwa­
ne, niezrozumiałe zdania, z których kapłan-prorok układał odpowiedzi
w rytmie heksametru’.
pyton rodzaj niej adowitych, jajorodnych, dużych
węży dusicieli, który obejmuje wiele gatunków wy­
stępujących w Indiach, zach. Afryce i Australii.
- gr. Pythón 'w mit. gr. wąż-potwór mieszkający w grotach Parnasu
w pobliżu Delf, zabity przez Apollina’.
quaerens quem devoret zob. tamquam leo ru-
giens...
quaerit aquas in aquis łac., szuka wody pośród
wody; zob. Tantala męki.
- z Owidiusza (Amores, 2, 2 , 43).
quaerite et invenietis łac., szukajcie, a znajdziecie.
- z Wulgaty (Ew, w g Mat., 7, 7; Łuk., 11, 9).
quaestio facti łac.,prawn. pytanie dotyczące rzeczy­
wistego przebiegu wydarzeń, które doprowadziły do
sąd. sprawy karnej. || quaestio fit de legibus, non
de personis łac., prawn. rzecz w tym, jakie jest pra­
wo, a nie kim są strony (w procesie). || quaestio iu­
ris łac., prawn. pytanie dotyczące kwalifikacji praw­
nej czynu sądzonego kamie.
quae sunt caesaris, caesari; et quae sunt Dei, Deo
łac., (oddajcie więc) cesarzowi, co cesarskie, a Bo­
gu, ćo boskie.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 22, 21; Marka, 12,17; Łuk,, 2 0 ,25).
Quai d’Orsay___________________
Quai d’Orsay zob. Le Quai d’Orsay.
qualis artifex pereo! łac., jaki artysta ginie w mojej
osobie!; jakimże artystą będąc, ginę!
- ostatnie słowa wypowiedziane jakoby przez cesarza Nerona, na
chwilę przed samobójstwem (Swetoniusz, Nero, 49).
qualis rex, talis grex łac., jaki władca, taki lud; jaki
pan, taki kram.
qualis vita, et mors ita śrdw.łac., jakie życie, taka
i śmierć (zazw. mama, nędzna).
qualitas łac., [wym. kwąlitas] jakość.
Qualitätswein [wym. kfalitęjtswajn] nm., dosł.
'wino wyborowe’; nazwa gatunków wina nm., któ­
rych pochodzenie od winogron rosnących w określo­
nych regionach kraju jest urzędowo stwierdzone; por.
appellation contrólće.
quand je serai lä, je serai saus souci fr., kiedy tam
będę, będę beztroski.
- napis na cokole posągu Flory w Sans Souci, pałacu Fryderyka II
Pruskiego pod Poczdamem (ok. 1750 r.).
quand méme fr., [wym. kä mę:m] a choćby nawet;
mimo wszystko.
quand on veut faire des Omelettes, il faut casser
des oeufs fr., kiedy się chce robić omlety, trzeba stłuc
jajka.
- słowa hr. Piotra von Pahlen (1746-1826), generał-gubematora Pe­
tersburga, do sprzysiężonych, przed zamordowaniem cara Pawła I,
23 III 1801 r.
quandoque bonus dormitat Homerus łac., niekie­
dy i świetny Homer zadrzemie, tj. nawet u samego
Homera trafiają się słabsze miejsca.
- fałszywie (jako usprawiedliwienie niedbalstwa) rozumiany cy­
tat z Horacego (Sztuka poetycka, 359), rozpoczynający się od: indi-
gnor, quandoque... 'gniewa mnie, gdy tak znakomity Homer czasem
się zdrzemnie’.
quango ang. skr. quasi-nongovernmental Organisa­
tion ’niby nierządowa organizacja’.
quantité négligeable fr., [wym. katitę negliżąbl] ilość
a. rzecz zbyt mała; osoba mało znacząca. || quan-
tum łac., [wym. kwantum] ilość.
quantum mutatus ab illo! łac., jakże odmienny od
tego, jakim był (jakimśmy go znali)!
- z Wergiliusza (Eneida, 2,274); Eneasz o Hektorze, który zjawił mu
się we śnie pokryty ranami.
quantum satis (na receptach:) ile trzeba; dostatecz­
na ilość.
- zob. kwantum; łac. satis 'dosyć'.
(les) quarante immortels fr., czterdziestu „nieśmier­
telnych”, tj. członków Akademii Francuskiej, założo­
nej w 1635 r. przez kardynała Richelieu.
quarante siěcles vous contemplent zob. soldats,
songez que...
Quaresima wł., zob. Fastenzeit,
quark zob. kwark.
476 Queensberry’ego regulamin...
Quartier Latin [wym. kartię łatę] Dzielnica Łaciń­
ska, uniwersytecka dzielnica Paryża, wokół Sorbony,
na lewym brzegu Sekwany.
- fr. 'jw.'; zob. kwatera; latin 'łaciński' z łac. latinus, zob. latynista.
quarto łac., [wym. kwarto] po czwarte; por. primo;
zob. in quarto.
quasar [wym. ang. kuąsar] astr. kwazar, obiekt QSS,
jeden z b. odległych obiektów we wszechświecie, ni-
by-gwiazd, będących źródłem intensywnego promie­
niowania radiowego, radio-źródło.
- ang. 'jw.' skr. od quasi-stellar radio-source 'gwiazdopodobne ra­
dio-źródło’; zob. quasi; stellar 'gwiezdny' z późn.łac. stellaris ’jp.’od
Stella 'gwiazda'; source 'źródło' z łac. surgere, zob. insurekcja.
quasi [wym. kwą-s-i] jakoby, rzekomo; prawie, nie­
mal jak. || Quasimodo uosobienie fiz. i moralnej
brzydoty; głuchy, zezowaty, krzywonogi, potworny
garbus; łac. nazwa niedzieli przewodniej (pierwszej
po Wielkanocy).
-ła c . quasi modo (geniti infantes) 'jakoby (nowo narodzone niemow­
lęta)’, początek introitu na niedzielę przewodnią (wg Wulgaty 1. List
Piotra Ap., 2,2); Quasimodo - imię „garbusa z Notre Dame” z powie­
ści Wiktora Hugo Katedra Marii Panny w Paryżu (1831 r.); łac. quasi
'jakby na kształt’ od quam si 'jak gdyby’; modus, zob. moduł.
quasi pupillam oculi sui łac., (strzec) jak źrenicy
oka swego.
- z Wulgaty (Deut., 32,10; Ks. Przypowieści, 7,2; Psalm 16, 8).
quasi una fantasia wł., jakby fantazja.
- określenie autorskie sonaty E-dur op. 27 nr 1 i sonaty cis-moll (Księ­
życowej) op. 27 nr 2 Beethovena.
quatrain fr., [wym. katrę] lit. czterowiersz.
quattrocento [wym. kuattroczęnto] nazwa XV wie­
ku w odniesieniu do dziejów kultury wł.; por. cin­
quecento.
- wł. '400', skr. od 1400, tj. liczby, po której rozpoczyna się numeracja
lat XV w.; quattro '4' z łac. quattuor '4'; cento, zob. cinquecento.
quebracho [wym. kebrączo] nazwa wielu gatunków
tropikalnych drzew amerykańskich, odznaczających
się b. twardym drewnem i (lub) obfitością taniny.
- amer.hiszp. 'jw.' od quiebrahacha łomitopór’; quiebrar łamać’
z łac. crepare 'trzeszczeć; pękać’; hacha 'siekiera' z fr. 'jp.'
que diable allait-il faire dans cette galěre? fr., po
kiegóż diabła łaził na ten statek? (tł. Boya-Żeleń­
skiego).
- z Moliera (Szelmostwa Skapena, 1, 11); Geront powtarza to pyta­
nie 7 razy.
Queen Anne [wym. Kuinän] styl ang. architektury
i meblarstwa 1. poł. XVIII w.
- ang. 'królowa Anna’ Stuart (1655-1714), od 1702 r. królowa Anglii,
Szkocji i Irlandii, od 1707 - W. Brytanii.
Queensberry’ego regulamin bokserski kodeks pię­
ściarski złożony z 12 reguł walki (jedną z nich był
świeżo wprowadzony obowiązek noszenia rękawic)
ogłoszony po raz pierwszy w 1867 r. w Anglii, któ­
ry w sposób bezpośredni wpłynął na postać dzisiej­
szego boksu.
- regulamin spisany przez Johna Grahama Chambersa na zamó­
wienie Johna Sholto Douglasa, dziewiątego markiza Queensberry,
1844-1900 (od którego wziął nazwę), ojca Lorda Alfreda Douglasa,
przyjaciela poety Oscara Wilde’a. Postępowanie markiza w sprawie
 Queensberry’ego regulamin...
przeciw Wilde’owi nie było jednak przepojone duchemfa ir play, cha­
rakteryzującym regulamin Queensberry’ego.
quem deus perdere vult... zob. quos Juppiter...
quem dii diligunt, adolescens moritur łac., ukocha­
ni przez bogów umierają młodo.
- z Plauta (Bacchides, 4 ,7 ,1 8 ); z gr.
querelle ďAlleman fr., dosl ’kłótnia Niemca’; kłót­
nia bez powodu, spór nierzeczowy, jałowy, bezprzed­
miotowy.
que sais-je? fr., cóż wiem ja? (tł. Boya-Żeleńskiego);
co ja naprawdę wiem?
- z Montaigne’a (Próby, 2, 12).
que sera, sera fr., co ma być, to będzie; co będzie, to
będzie; por. che sará, sará.
quetzal [wym. kecąl] waluta Gwatemali (= 100 cen-
tavos); wielki trogon śr.amer., barwny ptak dżungli,
ptak herbowy Gwatemali.
- amer.hiszp. ’jw .’ z jęz. nahuatl quetzalli 'wielkie, barwne pióro
z ogona quetzala’.
quia absurdum (est) zob. credo, quia absurdum.
quia fortis est ut mors dilectio łac., bo miłość jest
mocna jak śmierć.
- z Wulgaty (Pieśń nad pieśniami, 8, 6).
quia nominor leo łac., ponieważ zowię się lwem;
usprawiedliwienie przemocy silniejszego; por. socie-
tas leonina.
- z bajki (1, 5) Fedrusa, bajkopisarza rz. (Phaedrus, I w. p.n.e.-I w.);
podany przez lwa powód, dla którego należała mu się główna („lwia”)
cześć łupu.
qui antę diem periit: sed miles, sed pro patria łac.,
który zginął młodo; ale jak żołnierz, ale za ojczyznę.
quia ventum seminabunt, et turbinem metent łac.,
bo wiatr siać będą, a zbiorą burzę (stąd przysł.: kto
sieje wiatr, zbiera burzę).
- z Wulgaty (Ozeasz, 8, 7).
quiche [wym. kisz] placek lotaryński, ciasto zapie­
kane z boczkiem, szynką, tartym serem i jajami, kra­
jane jak tort.
- fr. z alzackiego kiiche(n) 'ciastko’ od nm. Kuchen 'ciasto'.
quick brown fox jumps over the lazy dog ang.,
szybki brązowy lis przeskakuje leniwego psa.
- próbny tekst linii dalekopisowej łączącej waszyngtoński Biały Dom
z moskiewskim Kremlem; zawiera wszystkie litery alfabetu angiel­
skiego.
quidam łac., [wym. kwidam] ktoś.
quid autem vides festucam in oculo fratris tui; et
trabem in oculo tuo non vides? łac., czemu widzisz
źdźbło w oku brata twego, a nie widzisz belki w oku
swoim?
- z Wulgaty (Ew. w g Mat., 7, 3; Łuk., 6,41).
quid deceat, quid non łac., (nie pisząc nic samemu...
pouczać będę) co dobre, a co złe.
- z Horacego (Sztukapoetycka, 308); o sytuacji krytyka.
qui desiderat pacem, praeparet bellům łac., kto
pragnie pokoju, niech się gotuje do wojny; por. si vis
pacem...
477 quincunx
- z Wegetiusa (De re militari, 3, prolog), IV w.
quid est veritas? łac., co to jest prawda?
- z Wulgaty (Ew. wg Jana, 18, 38); słowa Piłata.
quid leges sine moribus? łac., cóż warte prawa bez
obyczajów?
- z Horacego (Pieśni, 24, 35); ulubione motto epoki oświecenia.
quid nunc łac., (dosł, co teraz?) plotkarz, osoba cie­
kawska, wścibska, zajmująca się głupstwami.
quid pro quo łac., coś (dane, otrzymane) za coś inne­
go; ekwiwalent, równowartość; pomieszanie, wzię­
cie jednej rzeczy za drugą; por. qui pro quo.
(quidquid agis prudenter agas et) respice linem łac.,
(cokolwiek czynisz, czyń rozważnie i) patrz końca.
quidquid delirant reges, plectuntur Achivi łac.,
co królowie w szaleństwie uczynią, to skupia się na
Grekach; lud pokutuje za szaleństwa władców.
- z Horacego (Listy, 1,2, 14); o Agamemnonie i Achillesie.
quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes łac.,
czymkolwiek to jest, lękam się Danajów (Greków),
nawet gdy składają dary; por. equo ne credite...
- z Wergiliusza (Eneida, 2 , 49); ostrzeżenie Laokoona na widok konia
drewnianego przed můrami Troi; por. Homer (Odyseja, 8,493).
quidquid tentabam dicere versus erat łac., cokol­
wiek próbowałem powiedzieć, stawało się wierszem.
- z Owidiusza (Tristia, 4 , 10,26).
quid sit futurum cras, fugę quaerere łac., nie pytaj
o to, co jutro przyniesie; por. carpe diem.
- z Horacego (Pieśni, 1, 9,13).
qui enim non est adversum vos pro vobis est łac.,
kto bowiem nie jest przeciwko wam, za wami jest.
- z Wulgaty (Ew. wg Marka, 9, 39); por. Ew. wg Mat., 12, 30.
^quién sąbe? hiszp., [wym. kien...] kto wie?; por. chi
lo sa?
quieta non movere łac., nie ruszać tego, co spokoj­
ne; nie budzić licha.
qui gladio ferit, gladio perit łac., kto mieczem wo­
juje, ten od miecza ginie.
- oparte na Wulgacie (Ew. w g Mat., 26, 52).
qui habet aures audiendi, audiat łac., kto ma uszy
ku słuchaniu, niechaj słucha.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 13, 9).
qu’ils mangent de la brioche zob. s’ils front pas
de pain...
quinceaňera [wym. kinfeanięra] 'piętnastolecie’,
uroczystość organizowana, gdy dziewczyna hiszp.
zaczyna 15. rok życia, dla uczczenia dnia, gdy sta­
je się kobietą, świadomą katoliczką i rozpoczyna ży­
cie towarzyskie.
- hiszp. z guince anos '15 lat’.
Quinctili Vare, legiones redde! łac., zob. redde le-
giones!
quincunx [wym. kwinkunks] szyk pięciu przedmio­
tów (np. roślin, filarów), ustawionych na czterech
wierzchołkach i w środku kwadratu.
quincunx
- łac. ’pięć dwunastych (zwł. asa); pięć oczek w kostce do gry’;
quinque ’5’; uncia, zob. uncja.
qui ne risque rien, n’a rien fr., kto nic nie ryzyku­
je, ten nic nie ma.
qui nescit dissimulare, nescit regnare łac., kto nie
umie udawać, nie potrafi rządzić.
- ulubiona sentencja króla fr. (1461-83) Ludwika XI.
qui non est mecum, contra me est łac., kto nie jest
ze m ną jest przeciw mnie.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 12,30); por. Ew. w g Marka, 9, 39.
quinta columna zob. la quinta columna.
qui peccat ebrius, luat sobrius łac., kto grzeszy (po­
pełnia przestępstwo) po pijanemu, niech pokutuje na
trzeźwo.
qui pendra la sonette au chat? fr., kto zawiesi kotu
dzwonek?
- z ballady K ot i myszy poety fr. Eustachę Deschamps (ok. 1346-ok.
1406).
quipo, quipu [wym. kipo, kipu], kipu, urządzenie
składające się z głównego sznura, z przywiązany­
mi do niego mniejszymi różnokolorowymi sznurka­
mi (wiązanymi w supełki), używane przez dawnych
Peruwiańczyków do rachunków i rejestrowania waż­
niejszych wydarzeń.
- hiszp. gnipo ’jw.’ z jęz. keczua quipu ’jw .’
qui pro quo łac., pomyłka co do osoby; nieporozu­
mienie; por. quid pro quo.
quis custodiet ipsos custodes? łac., któż pilnować
będzie samych strażników? (kto kontrolować będzie
kontrolerów?); por. a sudji kto?
- z Satyr 6, 347-8, Juwenalisa.
qui se ressemble, s’assemble fr., swój ciągnie do
swego.
qui s’excuse, s’accuse fr., z łac., kto się usprawiedli­
wia, ten się oskarża.
qui sine peccato est vestrum, primus in illam la-
pidem mittat łac., kto z was jest bez grzechu, niech
pierwszy rzuci na nią kamieniem.
- z Wulgaty (Ew. wg Jana, 8,7); o jawnogrzesznicy.
quisisana wł., dosl ’tu się zdrowieje’, nazwa domów
zdrojowych.
quis leget haec? łac., a któż to będzie czytał?
- z Persjusza (Satyry, 1,2).
quisling [wym. kwizling] zdrajca ojczyzny, kolabo­
rant; członek rządu marionetkowego wspomagające­
go zaborcę; por. komprador.
- od nazwiska polityka nor. Vidkuna Quislinga (1887-1945), który
kolaborował z hitlerowskimi zaborcami kraju.
quis non vułt operari, nec manducet łac., kto nie
chce pracować, niechaj nie je; bez pracy nie ma koła­
czy; por. kto nie rabotajet...
- z Wulgaty (2. List św. Pawła do Tesaloniczan, 3,10).
quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo,
quando? łac., kto, co, gdzie, jakimi środkami, dla­
czego, jak, kiedy?
478 quod omnes pertinet...
- główne pytania śledztwa ujęte w wiersz przez rz. retorów; we
współcz. przeróbkach stosowane jako pytania, na które powinno od­
powiadać doniesienie prasowe.
quisquilia łac., fraszki, bagatele, małostki. || quis-
quiliae łac., źdźbła, śmiecie.
qui tacet, consentire videtur łac., kto milczy, ten
zdaje się zezwalać (ten uchodzi za wyrażającego
zgodę).
quiteron nadprzewodzący układ elektroniczny, ope­
racyjny analog półprzewodników, pełniący funkcje
tranzystora, bramki logicznej i mikroprzekaźnika.
- amer. nazwa handl. (IBM).
qui unum vidit, nihil vidit; qui mille vidit, unum
vidit łac., kto jedno (dzieło sztuki antycznej) widział,
żadnego nie widział; kto (już) tysiąc widział, dopie­
ro jedno widział.
- aforyzm archeologa nm. Eduarda Gerharda (XIX w.).
qui vive? [wym. kiwiw] stój, kto idzie? (dawny
okrzyk straży); por. werda.
- fr. ’kto tam?’ qui ’kto’; vive ’żyje’ od vivre ’żyć’ z łac. vivere, zob.
vivat.
qui vivra, verra fr., kto dożyje, zobaczy; przyszłość
to pokaże.
quiz [wym. kuiz], kwiz, RTV zabawa w pytania i od­
powiedzi na różne (zazw. z góry określone) tematy,
zwykle połączona z nagrodami dla zwycięzców; por.
test.
- ang. 'kolokwium; pytanie; przesłuchanie; kawał’.
quod bonům, felix faustumque sit (skr. Q.b.f.f.q.s.)
łac., co niechaj wypadnie dobrze, szczęśliwie i po­
myślnie.
quod erat demonstrandum (a. faciendum) łac., co
było do dowiedzenia (a. wykonania). || quod est ab­
surdum łac., co jest absurdem.
- tł. gr. formuł używanych przez Euklidesa w Elementach.
quodlibet łac., kwodlibet, dosl ’co się podoba’, co­
kolwiek; dawn. muz. potpourri; down. teatr, przed­
stawienie sklecone z różnych urywków; muz. poli­
foniczna kombinacja kontrapunktowa kilku melodii
(XVI w.).
quod licet Iovi, non licet bovi łac., co wolno Jowi­
szowi, tego nie wolno wołowi.
quod non est in actis, non est in mundo łac., prawn.
(to) czego nie ma w aktach, nie istnieje na świecie
(w dawnym procesie, gdy dla sędziego miarodajna
była tylko treść akt).
quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberi-
ni łac., czego nie zrobili barbarzyńcy, tego dokona­
li Barberini.
- kanonik i protonotariusz apostolski Carlo Castelli (1565-1639)
o Maffeo Barberinim, który, jako papież Urban VIII (1623-44), kazał
stopić brązy portyku Panteonu na armaty dla Zamku św. Anioła i na
tabernakulum gł. ołtarza bazyliki św. Piotra w Rzymie.
quod omnes pertinet, ab omnibus approbari vi­
detur łac., co dotyczy wszystkich, wymaga aprobaty
wszystkich (zasada rz.).
 quod scripsi
quod scripsi, scripsi łac., com napisał, napisałem.
- z Wulgaty {Ew. w g Jana, 19,22); słowa Piłata.
quod vide (q.v.) łac., co zobacz (odsyłacz do innego
miejsca w tekście); por. vide.
quo iure? łac., prawn. jakim prawem?
quomodo sedet sola civitas, plena populo! łac., ach,
miasto tak ludne, jakoż jest samotne!
- z Wulgaty (Treny Jeremiasza, 1,1).
quomodo vales? łac., jak się masz?
quorum [wym. kworum], kworum, liczba członków
jakiegoś zgromadzenia (związku, organizacji, stowa­
rzyszenia, parlamentu) niezbędna do prowadzenia
obrad lub dla prawomocności wyborów a. powzię­
tych uchwał.
- łac. quorum {praesentia sufficit) 'których (obecność jest wystarcza­
jąca)’, dpn. l.mn. od qui którzy’.
quorum pars magna fui zob. et quorum pars...
quos ego! łac., ja was (nauczę)!; (dam) ja wam!
- z Wergiliusza (Eneida, 1, 135); słowa, którymi Neptun uśmierza
szalejące fale; pop. przykład apozjopezy.
quos (a. quem) Juppiter (a. deus) perdere vult, de-
mentat prius łac. z gr., kogo Jowisz (a. bóg) chce
zgubić, temu wpierw rozum odbiera.
-por. Sofokles {Antygona, 621).
R
R zob. recommandć.
rabarbar bot. rzewień.
- prawdop. ze śrdw.łac. rha barbarům, 'rzewień barbarzyński’; późn.
łac. rha z gr. rha, rhéon, może od Rha 'Wołga’; gr. bárbaros, zob. bar­
baria.
rabat handl, opust, bonifikata, zniżka procentowa
wyznaczonej ceny towaru (zwł. przy kupnie za go­
tówkę); por. skonto.
- nm. Rabatt ’jw .’ z wł. rabbatto ’jp.’ od rabattere 'znów strącić, po­
trącić’; zob. re-; ab-; łac. battuere, zob. bateria.
rabata wąska grządka kwiatowa w ogrodach; (tyl­
ko w l.mn.) rabaty dawn. kolorowe wyłogi mundu­
rów wojsk.
- nm. Rabatte 'wąska grządka’ z hol. rabat ’dawn. wyłożona klapa
surduta; jp.; rabat’ od fr. 'wyloga (na ubiorze księży); rabat’ od rabat-
tre 'opuścić; potrącić, przyprasować’; por. rabat.
rabbi honorowy tytuł żyd. uczonych, nauczycieli za­
konu. || rabin duchowny żyd. gminy relig., biegły
w prawie relig.
- hebr. rabbi 'mistrzu mój’; rabh 'wielki; mistrz’; -i ’mój’.
rabelaisowski [wym. rablesoski] szorstko, hałaśli­
wie, rubasznie satyryczny; groteskowy, ekstrawa­
gancki i sprośny w mowie; podobny w stylu a. cha­
479 Racine passera comme le café
quota system w USA - system limitów ograniczają­
cych liczbę imigrantów z pewnych krajów; (1963 r.)
w USA - system zmuszający do przyjęcia do pracy
pewnej liczby a. pewnego odsetka kobiet, Murzynów
itd. zgodnie z zasadą równości praw a. dla naprawie­
nia krzywd wynikłych z dyskryminacji w zatrudnie­
niu i szkolnictwie.
- ang. quota 'udział; kontyngent; limit’ z łac. r.ż. od quotus 'jakiej
liczby, jak w iele’.
quot capita, tot sensus łac., ile głów, tyle opinii.
- parafr. z Horacego {Satyry, 2, 1,27).
quot homines, tot sententiae łac., ile ludzi, tyle zdań
(poglądów).
- z Terencjusza {Phormio, 454).
quousque tandem (abutere, Catilina, patientia no-
stra)? łac., jak długo jeszcze (nadużywać będziesz,
Katylino, naszej cierpliwości)?
-p oczątek 1. mowy Cycerona Przeciw Katylinie, 1, 1, 1 (63 r. p.n.e.),
Salustiusz {Sprzysiężenie Katyliny, 20, 9); Liwiusz, 6,18, 5.
quo vadis (Domine)? łac., dokąd idziesz (Panie)?
- pytanie, które wg legendy uciekający z Rzymu św. Piotr stawia po­
jawiającemu się przed nim na Via Appia Chrystusowi: Q. v. ? tytuł po­
wieści Henryka Sienkiewicza (1896 r.).
rakterze do dzieła Gargantua i Pantagruel (1534—
52) Rabelais’go.
rabin zob. rabbi.
rabulista matacz, krętacz prawny. || rabuiistyka ma­
tactwo, krętactwo prawne, rozmyślnie wykrętna in­
terpretacja przepisów prawa, wynajdywanie krucz­
ków prawnych.
- nm. Rabulist{ik) ’jw .’ z łac. rabula 'gaduła; krzykacz’.
rachatłukum wyrabiana na Bliskim Wschodzie
słodka masa owocowa z migdałami, orzechami itp.
- osm.tur. rahat-lokum ’jw .’ z arab. rnhat halkiim dosł. 'ukojenie
gardła’.
rachityczny med. krzywiczy, mający objawy krzy­
wicy; przen. słabowity, wątły.
- gr. rhachitis 'choroba kręgosłupa’ od rháchis 'kręgosłup; grzbiet’.
Racine passera comme le café fi*., Racine przemi­
nie jak kawa.
- podwójnie chybiona przepowiednia przypisywana błędnie pisarce fr.
pani de Sévigné (1626-96); ostatnia ćwierć XVII w. była m.in. okre­
sem rosnącej sławy kontrowersyjnego wówczas dramaturga fr. Jean
Baptisté Racine’a (1639-99) i rosnącej popularności kawy.
racjonalista___________________________________ 480
racjonalista zwolennik racjonalizmu. || racjonali­
styczny nacechowany racjonalizmem. || racjonali-
zacja usprawnienie (uproszczenie; obniżka kosztów)
organizacji, produkcji; zastąpienie nadnaturalnego
wyjaśnienia racjonalnym; psychol. dostarczenie po­
zornie słusznych przyczyn własnego a. cudzego za­
chowania się, którego prawdziwe motywy są całkiem
inne, nie znane a. ukryte w nieświadomości. || racjo­
nalizator wprowadzający racjonalizację, usprawnie­
nie. || racjonalizm filoz. kierunek w teorii poznania
przyznający rozumowi miejsce naczelne (por. a prio­
ri; intuicjonizm; empiryzm), uważający go za źródło
poznania wyższe i niezależne od doświadczeń zmy­
słowych (por. sensualizm); postawa filoz. i nauk. do­
magaj ąca się niezależności wiedzy od wiary, trądycj i,
dogmatów i przesądów (por. fideizm; irracjonalizm;
mistycyzm). || racjonalny rozumny; oparty na zasa­
dach poprawnego myślenia i skutecznego działania;
uzasadniony; wyrozumowany.
- łac. rationalis 'rozsądny’ od ratio 'rachunek; osąd; rozum; metoda’;
por. irracjonalny; rezoner.
racjonał napierśnik arcykapłana żyd. ozdobiony
drogimi kamieniami i nazwami pokoleń izraelskich;
przysługuj ący niektórym biskupom napierśnik hafto­
wany złotem i perłami, zakładany na ornat na uro­
czyste nabożeństwa.
- śrdw.łac. rationale.
rącket [wym. räkit] ang., plan, przedsięwzięcie, pro­
ceder o charakterze oszukańczym, szalbierskim; nie­
legalne zazw. przedsięwzięcie a. działanie za pomo­
cą wymuszania, przekupstwa a. zastraszania; system
nielegalnego osiągania korzyści materialnych a.
uprawnień oszukańczo a. niezasłużenie, przy pozor­
nej zgodzie ofiar.
- amer.ang. 'hałas, rwetes; hulanka; wymuszenie, nieuczciwe prak­
tyki; granda; j w.’
rad 1. chem. pierwiastek promieniotwórczy, Tabl. 1,
jasnoszary metal, stosowany w med. do zwalczania
nowotworów złośliwych. 2. jednostka pochłoniętej
dawki promieniowania jonizującego; zob. radian.
- 1. n.łac. radium ’jw.’ z łac. radius, zob. radio-; pierwiastek odkryty
przez małżonków Piotra i Marię (Skłodowską)-Curie w 1898 r. 2. skr.
od ang. Ąadiatioń) a(bsorbed) d(ose) 'dawka pochłoniętego promie­
niowania’; zob. radiacja; absorpcja; dozymetr.
Radamant(ys) sprawiedliwy, surowy, nieubłagany
sędzia.
- gr. Rhadämanthys 'mit. gr. syn Zeusa i Europy, brat Minosa, słynący
z prawości charakteru; po śmierci - sędzia zmarłych wraz z Minosem,
Ajakosem i Triptolemosem’.
radar pop. nazwa przyrządów radiolokacyjnych; ra­
diolokacja.
- ang. skr. ra(dio) d(etecting) a(nd) r(anging) 'wykrywanie i określa­
nie odległości (przedmiotów) za pomocą radia’.
radiacjafiz. promieniowanie. || radialny promienio­
wy, skierowany wzdłuż promienia. || radian (rad)
jednostka miary łukowej kata; kąt środkowy, którego
łuk równa się promieniowi koła. || radiant punkt na
niebie, będący pozornym wspólnym punktem wyj­
ścia nadlatującego roju meteorów. || radiator techn.
grzejnik (centralnego ogrzewania: kaloryfer).
RAF
-ła c . radiatio 'promieniowanie’ i radians dpn. radiantis (p.pr.) od ra-
diare 'promieniować’ z radius, zob. radio-; por. irradiacja; steradian.
'
]radiestezja różdżkarstwo, poszukiwanie za pomo­
(cą różdżki podziemnych źródeł wody i złóż minera­
łów; umiejętność a. zdolność odczuwania emisji jo­
nów przez substancje nieradioaktywne.
- fr. radiesthésie ’jw .’; zob. radio-; gr. alsthisis 'wrażenie; wrażli­
wość, świadomość’; por. esteta.
RADIO- w złożeniach: radialny, promieniowy; pro­
mienisty; energia fal elektromagnetycznych, promie­
niowanie; radioaktywny, promieniotwórczy; rad; pro­
mienie Roentgena; (sztuczne) izotopy radioaktywne;
radio (radiofonia; nadajniki a. odbiorniki radiowe).
- łac. radius 'promień’; por. radar; radiacja.
radioaktywność fiz. promieniotwórczość. || radio­
astronomia dział astr., badający promieniowanie
radiowe ciał niebieskich i zajmujący się ich radio­
lokacją. || radiofonia technika nadawania audycji
radiowych; (instytucja, której zadaniem jest) orga­
nizowanie i nadawanie programów radiowych. || ra­
diogram zdjęcie rentgenowskie; radiotelegram. || ra­
diologia med. promieniolecznictwo; rentgenologia.
|| radiolokacja dział radiotechniki dotyczący wy­
krywania i określania położenia oddalonych i nie­
widocznych przedmiotów za pomocą obserwacji
odbitych od nich fal elektromagnetycznych. || radio­
sonda przyrząd (wysyłany na balonikach) do bada­
nia właściwości górnych warstw atmosfery, przeka­
zujący wyniki przez radio.
- zob. radio-; aktyw; astronomia; -fon(ia)-; -gram-; -logia; lokaliza­
cja; sonda.
radon chem. pierwiastek promieniotwórczy, Tabl. 1,
gaz szlachetny, helowiec, powstający z radu po emi­
sji cząstki alfa.
- n.łac. radium, zob. rad 1.
radykalizm krańcowość, skrajność poglądów, me­
tod; kierunek polit., którego program domaga się
głębokich reform w prawach, instytucjach i meto­
dach działania rządu, jednak bez naruszania podstaw
ustroju (kapitalistycznego). || radykalny gruntowny,
podstawowy (np. o zmianach); drastyczny, krańco­
wy, skrajny (np. o poglądach); reformatorski. || rady­
kał zwolennik radykalizmu.
- późn.łac. radicalis 'zakorzeniony’ z łac. radix 'korzeń, rzodkiew;
źródło’.
radź władza, panowanie.
- hindi ’jw .’ z sanskr. radżja 'władza’ od radżati ’on panuje’; por.
swaradż.
radża w Indiach i na Malajach: książę, władca; tytuł
pomniejszych władców, dygnitarzy, tytuł szlachec­
ki - w Indiach. || rani księżna, żona radży; panują­
ca księżniczka.
- hindi radża ’jw.’ z sanskr. rndżan 'król’; hindi rani z sanskr. radżni
r.ż. od radżan; por. maharadża.
Radżja-Sabha hindi, Rada Stanów, izba wyższa par­
lamentu ind.; zob. Lok-Sabha.
RAF (Royal Air Force) [wym. rojel ąefo:s] Królew­
skie Siły Powietrzne, bryt. wojska lotnicze.
- ang. ’jw.’; royal 'królewski’ z łac. regalis, zob. regalia; air 'powie­
trze’ z łac. aer, zob. a e r ( o force 'siła’ z łac.fortis, zob. fort.
 rafa
rafa wał a. grzbiet podmorski wystający nieco nad
wodę, zbudowany najczęściej gł. ze szkieletów ko­
rali i krasnorostów (glonów). || rafa barierowa wał
ciągnący się wzdłuż lądu, oddzielony od niego płyt­
ką laguną, np. Wielka Rafa Koralowa (dł. 2000 km)
upłn.-wsch. wybrzeża Australii.
-n m . Riff.
Rafiks ang. [wym. rąfelzj dżentelmen (amator)
włamywacz.
- bohater powieści The Amateur Cracksman ’jw.’ (1899 r.) i in. ksią­
żek pisarza ang. E. W. Homunga (1866-1921).
rafia bot. igliszcza, palma iglasta a. bambusowa;
włókno z liści rafii włóknodajnej.
- n.łac. Raphia ’jw .’ z ang. raffia ’jw .’ od malgaskiego rafia, raofia,
rofia ’jw .’
rafmada cukier wyższego gatunku, otrzymywa­
ny w rafineriach przez rozpuszczenie, oczyszczenie
i powtórną krystalizację cukru białego. || rafinować
chem. fiz. oczyszczać. || wyrafinowany przemyślny,
przebiegły, szczwany; wytworny, wyszukany, wy­
kwintny.
- fr. rąffinade ’rafinada’ i raffinerie 'rafineria’ od raffiner 'oczysz­
czać’; zob. re-; affiner 'czyścić; wykańczać’; af- zob. ad-; fin 'delikat­
ny; czysty’ z łac. finis, zob. finish.
rafia sieć rybacka owinięta wokół szeregu równole­
głych obręczy, otwarta na obu końcach.
- nm. Raffel 'sieć rybacka; gaduła; dzierglica do lnu’ od raffein 'mię­
dlić; klekotać’ z raffen 'zagarnąć; podnieść’.
raga rock łączenie indyjskich modeli melodycznych
z rockiem, modne w 60. latach XX w. (The Beatles,
Ravi Shankar).
- ang. raga 'jeden z gatunków tradycyjnej muzyki ind.’ od sanskr.
raga dosł. 'kolor; ton muzyczny’.
ragion di stato wł., racja stanu, (wzgląd na) dobro
państwa.
- wyrażenie pop. w 2. pol. XVI w. we Włoszech.
raglan, reglan sportowy fason płaszcza a. sukni, od­
znaczający się szerokim krojem rękawów, doprowa­
dzonych bez szwu niemal aż do kołnierza.
- od tytułu feldmarszałka bryt. R J. H. Somerseta, Lorda Raglana
(1788-1855).
ragnarek st.skand., zmierzch bogów; w mit. germ.
walka bogów z wrogimi potęgami; upadek bogów
i koniec świata, po którym nastąpi narodzenie się no­
wego; por. Götterdämmerung.
ragoüt [wym. ragu] potrawka z kawałków mięsa, ja ­
rzyn i przypraw.
- fr. 'potrawka; przysmak’ od ragoüter 'przywrócić apetyt’; zob. re-;
ad-; goüt 'smak’ z łac. gustus 'kosztowanie, (przed)smak; próba’.
ragtime [wym. rągtajm] rytm muz. charakteryzujący
się silnie synkopowaną melodią i regularnie akcento­
wanym akompaniamentem (beat); por. jazz.
- amer.ang. ’jw .’ od (?) raggedtim e 'skaczące tempo’.
raison ďétre fr., racja bytu.
raison du plus fort... zob. la raison...
rahla, kursi, arab., pulpit składany pod księgi, zwł.
pod Koran.
481 ramadan
rajd wojsk, nalot, najazd, zagon; nagły i szybki wy­
pad na tyły nieprzyjaciela; sport, zawody (zwł. mo­
torowe a. lotnicze) na wyznaczonej trasie, przy usta­
lonych warunkach regulaminu.
- ang. rai [wym. rejd] 'obława; najazd, nalot’.
raj er czaple pióro służące dawn. do ozdoby kapelu­
szy a. fryzur damskich.
_trm Rgjjlgf" Czapla’
rajgras (wyniosły, francuski) bot. owsik wyniosły.
- ang. ray grass (właśc. perennial ryegrass) ’jw.’; ray szkoc. wariant
od rye 'żyto’; grass 'trawa’;perennial 'trwały (o bylinach)’.
rajok w lit. ros. - rymowana (satyryczna) gawęda a.
powiastka wierszem, przeplatana dygresjami i dow­
cipami.
- ros. dawn. 'trójkątne szkiełko; pudełko ze szkłami powiększający­
mi do oglądania obrazków, których pokazom (na jarmarkach XV III-
XIX w.) towarzyszyły specjalne komentarze; rymowane objaśnienia
do obrazków jp.; jw. ’
rajscajg przest. przybornik rysunkowy, komplet
narzędzi kreślarskich. || rajsfeder przest. grafion,
kreślnik (do tuszu). || raj szyna przest. linia rysow­
nicza z przykładnicą. || rajzbret przest. rysownica
kreślarska.
- nm. Reisszeud, Reissfeder, Reisschiene, Reissbrett ’jw.’; reissen
przest. rysować, rwać, szarpać’; Zeug 'sprzęt’; Feder 'pióro’; Schie-
ne 'szyna’; Brett 'deska’.
rajtar w dawn. wojsku - żołnierz rajtarii, ciężkiej
jazdy. [| rajtrok surdut z rozciętymi połami, używa­
ny dawn. do jazdy konnej. || rajtszula przest. ujeż­
dżalnia; szkoła konnej jazdy.
- nm. Reitrock 'rajtrok’, Reitschule 'rajtszula’; Rock 'surdut’; Schule
'szkoła’; Reiter 'jeździec’ od reiten 'dawn. posuwać się naprzód; jeź­
dzić konno’; por. rydwan.
rajzbret zob. rajscajg.
rakarz zob. hycel.
- nm. Racker ’jw .; gałgan, nicpoń’.
raki tur., wódka turecka destylowana zazw. ze sfer­
mentowanych rodzynków, niekiedy z fig a. daktyli,
z dodanym dla zapachu anyżkiem; bimber z wytło­
ków winnych; por. rakija.
rakija serb. z tur., wódka owocowa, zwł. śliwowica,
produkowana w Jugosławii.
rakuski dawn. austriacki.
- czes. rakousky ’jw .’
rally(e) [wym. rąli:] długodystansowe wyścigi samo­
chodowe, zwł. wozów sport., na szosach publ. w wa­
runkach normalnych przepisów drogowych, z obo­
wiązkiem utrzymania ściśle określonej prędkości
przeciętnej między punktami kontrolnymi (na szlaku
ujawnionym uczestnikom zazw. dopiero na starcie).
- ang. '(ponowna) zbiórka; zjazd, zlot; rajd, jw.’ od rally 'zbierać się
na nowo; odzyskiwać (siły)’ z fr. rallier ’jp .’; zob. re-; allier, zob.
alians.
ramadan, ramazan arab., (tur., pers.), dziewiąty
miesiąc muzułm. kalendarza księżycowego, uwa­
żany za święty, w którym wiernych obowiązuje co­
dzienny ścisły post od świtu do zmierzchu; post za­
chowywany w ramadanie; por. Bajram.
Rambo
Rambo ang., wizerunek niszczycielskich sił czło­
wieka; ktoś, kto nie pozwoli pomiatać sobą; symbol
racji po stronie siły.
- bohater filmów amer. z Sylvestrem Stallone w roli gł.
rami maląj., bot., ramia, szczmiel biały, roślina
włóknodajna z rodziny pokrzywowatych, uprawia­
na w krajach zwrotnikowych i podzwrotnikowych. ||
ramia włókno otrzymywane z łodyg rami, z które­
go wyrabia się powrozy, sieci, płótno żaglowe i na­
miotowe, letnie tkaniny ubraniowe, bieliznę, nici, pa­
pier itp.
ramifikacja rozgałęzienie.
- śrdw.łac. ramificare 'rozgałęziać’; łac. ramus 'gałąź'; -ficare od fa-
cere, zob. fakcja.
ramol mężczyzna postarzały, zniedołężniały na ciele
i umyśle, zdziadziały.
- fr. ramolli 'zidiociały; jw. ’ od ramollir 'rozmiękczyć; uczynić niedo­
łężnym’; zob. re-; ad-; mollir 'mięknąć' z łac. mollis, zob. moll.
ramota lit. miernota, słabizna, lichota, wypociny,
kicz; dawn. pismo (urzędowe).
- ukr. hramota 'pismo, dokument’ z gr. grammata 'pismo' l.mn, od
gramma, zob. -gram-.
rampa pomost przed wejściem do magazynu, uła­
twiający przeładunek towarów; teatr, rząd lamp
oświetlających scenę, osłoniętych od strony widow­
ni, umieszczonych równolegle do dolnej a. górnej
krawędzi portalu scenicznego; ruchoma bariera do
otwierania i zamykania drogi, rodzaj szlabanu.
- fr. rampę 'balustrada; pochylnia; teatr, rampa’ od ramper 'piąć się;
pełzać’.
ranchero [wym. rranczęro] w Ameryce Łac. - wła­
ściciel, dzierżawca a. pracownik rancho [wym.
rrąnczo], fermy hodowlanej, gospodarstwa rolnego,
-m eks.hiszp. 'jw.' ze śr.fr. ranger 'ustawiać w szereg; umieszczać’.
rand waluta Republiki Płd. Afryki (= 100 centów).
- afrik. 'jw.' z hol. 'krawędź, skraj; rondo’.
rani zob. radża.
ranking w sporcie; ustalanie miejsca, zaszeregowa­
nie, kolejność ustalana na podstawie wyników osiąg­
niętych w wielu imprezach (np. w ciągu roku).
- ang. rank 'ustawiać; szeregować; zajmować (daną) pozycję w hie­
rarchii społ.’
rankorprzest. uraza, żal (do kogoś); złość, pasja; za­
wziętość, zajadłość; dawn. zapał.
-ła c . rancor 'zgorzknienie; zażartość; chrapka’.
ranz des vaches [wym. ra(z) de wasz] proste me­
lodie śpiewane a. odgrywane na alpenhomie przez
szwajc. pasterzy na halach alpejskich.
- fr. dial. (szwajc.) dosł. 'rzędy krów; jw .’, prawdop. próba tł. nm.
dial. (szwajc.) Kuhreihen, Kuhreigen 'jw.' (pod wpływem nm. Reihen
'rzędy').
rap zool. boleń, jedyna drapieżna ryba w rodzinie
karpiowatych.
- (?) łac. rapax 'drapieżny' od rapere 'wydzierać, łupić’.
rapier broń sieczna o klindze długiej, prostej obo­
siecznej i koszowej gardzie (XVI-XVII w.); sport.
broń szermiercza o klindze czworograniastej, zakoń­
czonej kulką.
482 raster
- fr. rapiěre 'jw.' od räper 'trzeć na tarce’, którą przypominała wyglą­
dem dziurkowana a. koszowa garda rapiera.
raport relacja, meldunek; sprawozdanie, doniesie­
nie służbowe; wzór a. splot tkacki, powtarzający się
przez całą długość a. szerokość tkaniny. || raporto­
wać meldować.
- fr. rapport 'odniesienie; dochód; raport; zgodność; wzgląd; sto­
sunek’ od rapporter 'odnosić; przynosić dochód’; zob. re-; aporter
'przynosić' z łac. aportare, zob. aport!
rapparee [wym. räperi:] partyzant a. korsarz irlandz­
ki, zwł. w XVII w.
- ang. z irl. räpaire, ropaire 'krótka piłka; jw .’
rapsod fragment epopei; krótka, bohaterska pieśń
epicka. || rapsodia instrumentalny utwór muz., czę­
sto wirtuozowski, oparty zazw. na kilku tematach
(Liszt, Brahms).
- gr. rhapsöidia 'recytacja a. pieśń rapsoda’ z rhapsoidós 'rapsod, za­
wodowy recytator a. śpiewak’; rháptein 'zszywać; tkać; snuć wątki’;
5idé, zob. oda.
rapt dawn. porwanie, uwięzienie panny. || raptularz
przest. dziennik wydarzeń i wiadomości, brulion, no­
tatnik. || raptus pasjonat, impetyk, choleryk, gwał-
townik, człowiek popędliwy, porywczy. || rąptus
puellae łac., [wym. ...le] porwanie dziewicy.
- śrdw.łac. raptularius 'raptularz (chwytający wydarzenia na gorąco)’
od łac. raptus 'porwanie; rabunek’ z p.p. od rapere 'chwytać; pory­
wać’; por. subrepcja; uzurpacja.
rara avis łac., rzadki ptak; biały kruk; rzadkość, fe­
nomen, unikat, rarytas.
rari nantes in gurgite vasto zob. apparent rari
nantes...
ras tytuł książąt, wielkich feudałów a. naczelników
prowincji w Etiopii.
- arab. r a ’s dosł. 'głowa'.
rasende Reporter zob. Der rasende Reporter.
rasizm zespół poglądów o rzekomo nierównej warto­
ści biologicznej, a zatem intelektualnej i społecznej,
ras ludzkich (poglądów połączonych zazw. z wiarą
we wrodzoną wyższość jakiejś określonej rasy i w jej
prawo do panowania nad innymi).
- wł. razzismo 'jw.' od razza 'rasa; plemię; gatunek’.
raskolnicy starowiercy, staroobrzędowcy, członko­
wie sekt, powstałych w Rosji XVII w. w wyniku roz­
łamu w Kościele prawosławnym.
- ros. raskólnik l.poj. 'schizmatyk; rozłamowiec’ od raskół 'rozłam'.
rastafarianizm kult relig. mający wyznawców, ra-
sta(farian), na wyspach Morza Karaibskiego, cechu­
jący się nacjonalizmem murzyńskim, odrzucający
wartości kultury i cywilizacji białych; przedmiotem
jego czci jest cesarz Etiopii w latach 1930-74 Haj-
le Selassje.
- od przedkoronacyjnego tytułu i nazwiska cesarza: Ras Tafari Ma-
konnen.
raster przyrząd złożony z dwu poliniowanych pły­
tek szklanych tworzących siatkę, stosowany przy fot.
reprodukcyjnej, służący do rozłożenia oryginału ob­
razu półtonowego na punkty różnej wielkości; (r. te-
 raster
lewizyjny) siatka obrazowa na ekranie lampy obra­
zowej.
- nm. ’jw.’ z śrdw.łac. rastrům 'grabie’ od łac. 'motyka; kilof’ od rä­
dere, zob. razura.
rast’ ich, so rosť ich nm., w bezczynności się rdze­
w ieje (ang. iflre st, Im st).
rastral muz. instrument strunowy do użytku ama­
torskiego, z podłożonym pod struny systemem nuto­
w ym ułatwiającym grę, stosowany gł. w krajach nm.;
pióro z blachy m osiężnej do kreślenia pięciolinii.
- łac. rastrům 'graca, grabie, motyka’.
Rasul Allah arab., wysłannik, prorok Boga, tj. M a­
homet; por. la ilaha illa’llah...
raszpla przest. tarnik, pilnik o grubych trójkątnych
nacięciach do obróbki drewna, rogu, mas plastycz­
nych itp.
- nm. Raspel 'jw.; grzechotka’.
ratafia nalewka z różnych jagód i ow oców wkła­
danych warstwami do gąsiora (kolejno, w okresach
zbioru) i zalewanych wódką.
- fr. (ra)tafia ’jw .’ z kreolsko-fr. toastu z XVII w. od (?) formuły łac.
rata fia t (conventiö)\ 'aby (umowa) została zawarta!’.
ratatouille [wym. ratatuj] prowansalska (nicejska)
sałatka z pomidorów, kabaczków, bakłażanów, pa­
pryki itd., niekiedy z m ięsem , w oliwie, z czosnkiem
i in. przyprawami.
- fr. ’nieapetyczna potrawka; jw .’ touiller 'mieszać’ z łac. tudiculare
’jp.’ od tudes 'młot’ z pnia tundere 'bić, tłuc, kuć’.
ratio iustifica łac., pow ód usprawiedliwiający. || ra-
tio legis łac ,,prawn. uzasadnienie ustawy. || rationes
causa łac .,prawn. przyczyny sprawy. || ratio suaso-
ria łac., pow ód przekonujący (termin Kwinty liana). ||
ratio sufficiens łac., wystarczający, dostateczny po­
w ód (termin Leibniza).
ratonnade w e Francji - zbiorowa akcja Europejczy­
ków polegająca na ślepych, morderczych gwałtach
na ludności arabskiej, pogrom Arabów; rozszerz.
gwałty popełnione na jakiejkolwiek grupie etnicznej
a. społecznej.
- fr. od raton,pogard., rasistowskie określenie Araba.
Ratskeller restauracja znajdująca się zazw. poniżej
poziom u parteru, wzorowana na piwnicach nm. ra­
tuszów miejskich, gdzie m ieszczą się winiarnie a. pi­
wiarnie.
- nm. 'piwnica (restauracja) ratuszowa’; Rat 'rada, zgromadzenie;
radca’; Keller 'piwnica’ z łac. cellarium 'spiżarnia; żywność’ od cel­
la 'pokoik; lamus; skład’.
ratyfikacja zatwierdzenie, przez powołany do tego
organ państwowy, um ow y międzynarodowej zawar­
tej przez rząd.
- śrdw.łac. ratificatio 'usankcjonowanie’; łac. ratus p.p. od reri 'obli­
czać’; -ficatio oáfacere, zob. fakcja.
ratyna rodzaj flauszu o kędzierzawionej okrywie
włókiennej.
- fr. ratine.
Raubritter w N iem czech XIII-XV w. - rycerz trud­
niący się rozbojem, grabieżą.
- nm. ’jw .’; Raub 'łup; rabunek’; Ritter 'rycerz’.
483 reagent
Rąuschdeliktprawn. przestępstwo, którego sprawca,
przed popełnieniem go, umyślnie wprawił się w stan
nietrzeźwości, wyłączający poczytalność; zob. actio
libera in causa... || rausz lekkie odurzenie, podniece­
nie, zwł. alkoholowe; zmącenie, zamroczenie, zapró­
szenie głowy trunkiem.
- nm. ’jw .’; Rausch 'odurzenie, upojenie; zamroczenie (alkoholowe)’
od rauschen 'szumieć; szemrzeć’; zob. delikt.
raut 1. większe, uroczyste przyjęcie wieczorowe bez
tańców. 2. rozeta, różyczka, diament z jednej strony
szlifowany (rżnięty w róże), z drugiej płaski; odpad­
ki, okruchy szlifierskie diamentów; archit. element
dekoracyjny w kształcie rombu.
- 1 . ang. rout 'tłum; motłoch; bezładny odwrót; awantura publ.; raut 1’
ze śr.fr. route 'banda; klęska’ z łac. ruptus, zob. ruptura. 2. nm. Raute
'ruta; romb; raut 2 ’ z łac. ruta 'ruta’.
ravigote [wym. rawigot] zielony sos a. farsz ze szpi­
nakiem, trybulką, estragonem, szczypiorkiem, kapa­
rami, zaprawiany octem.
- fr. od ravigoter 'wzmocnić, pokrzepić’, wariant ravigorer ze śr.fr.
ra- zob. re-; vigeur 'siła, krzepa’ z łac. vigor, zob. wigor.
ravioli pierożki, uszka nadziane mięsem, serem,
szpinakiem itd.
- wł. ’jw .’ z dial. płd.wł. l.mn. od ravi(u)olo ’dosl. rzodkiewka’
zdrobn. od rava 'rzepa’ z łac. rapa ’jp.’
rawanastron, rawanahasta sanskr., indyjski instru­
ment muz. smyczkowy o dwóch jedwabnych stru­
nach nad rezonatorem w kształcie rurki, przez któ­
rą przechodzi długa szyjka; poświęcony 10-głowemu
i 20-rękiemu królowi demonów, Rawanie.
raznoczyniec w Rosji XIX w. - rewolucyjny demo­
krata; (postępowy) inteligent pochodzenia nieszla-
checkiego.
- ros. raznoczíniec ’w XVIII-XIX w. człowiek żyjący z własnej pra­
cy, nie należący do żadnego ze stanów, nieszlachcic; jw .’
razura down. golamia, zakład golibrody, cyrulika.
- łac. rasura 'skrobanie; drapanie’ od radere 'skrobać; grabić; golić’;
por. raster; tabula rasa.
RE- w złożeniach: znów, na nowo, powtórnie; cof­
nięcie (w miejscu; w czasie; do poprzedniej sytua­
cji); w tył; w przeciwnym kierunku.
- łac. ’w tył; znów; naprzeciw’.
readiness is all zob. the readiness is all.
ready mades [wym. redy mejdz] piast, kompozycje
dadaistyczne a. surrealistyczne złożone z przedmio­
tów codziennego użytku, fikcyjnych mechanizmów
itp., zapoczątkowane przez malarza fr. Marcela Du-
champ (1887-1968); por. objet trouvé.
- ang. 'gotowe (ubrania, rzeczy; opinie); pozbawione oryginalności’;
ready 'gotowy’; madę p.p. od make 'robić’.
ready-to-wear zob. pret-a-porter.
reagent chem. odczynnik. || reagować odpowiadać
(słowem, czynem, odruchem) na słowa, czyny zda­
rzenia, bodźce, podniety. || reakcja odpowiedź na
działanie, podnietę, bodziec; refleks; dążenie do przy­
wrócenia dawnych (zwł. przebrzmiałych a. niespra­
wiedliwych) stosunków polit, lub społ. a. form rzą­
dów; wstecznictwo, zacofanie; reakcjoniści; chem.
przemiana jednych substancji w inne, czemu towa­
reagent
rzyszą z reguły zmiany energetyczne w układzie. ||
reakcja aha!, fenomen aha!, proces aha!, psychol.
nagłe, intuicyjne objawienie się rozwiązania pro­
blemu w toku twórczego myślenia, w trakcie wypo­
czynku a. w czasie, gdy umysł zajęty jest pozornie
innymi sprawami. || reakcjonista wstecznik; kontr­
rewolucjonista. || reaktor jądrowy - stos atomowy,
w którym rozszczepianie jąder atomowych odbywa
się w postaci kontrolowanej jądrowej reakcji łańcu­
chowej. || reaktywować na nowo pobudzić funkcjo­
nowanie, działanie, zdolność działania.
- zob. re-; łac. actio 'działanie’ od agere, zob. agencja.
real (a. rial) dawna gł. jednostka monetarna Hiszpanii
(do 1870 r.); dawna srebrna moneta wartości 1 reala;
(l.mn. reis) portugalska jednostka monetarna przed
1911 r., po inflacji liczona w tysiącach jednostek (mil-
reiś); waluta Brazylii przed 1942 r. i od 1994 r. (= 100
centayos); (por. cruzado; escudo; peseta).
- hiszp., port. 'królewski’ z łac. regałis, zob. regalia.
realia rzeczy realne, konkretne; fakty, rzeczy, stosun­
ki jako składniki tła hist., obyczajowego, spoi. w dzie­
le sztuki (zwł. w lit., piast., filmie). || realista zwolen­
nik realizmu; człowiek rozsądny, trzeźwy, liczący się
z możliwościami; down. uczeń szkoły realnej. || re­
alizacja urzeczywistnienie czegoś, spełnienie, zisz­
czenie; zastosowanie w praktyce (np. idei, projektu);
spieniężenie (walorów, weksli itp.). || realizm postę­
powanie uwzględniające rzeczywiste warunki, moż­
liwości i siły; pogląd teoriopoznawczy, wg którego
świat zewnętrzny istnieje rzeczywiście, niezależnie
od poznającego podmiotu; w sztuce - odtwarzanie
rzeczywistości w sposób zgodny z obserwacją życia;
stanowisko w śrdw. sporze o uniwersalia, wg które­
go istnieją one niezależnie od rzeczy, w których się
przejawiają (por. nominalizm); (r. krytyczny) kieru­
nek lit. 2. poi. XIX i początków XX w., ujawniający
przeciwieństwa i schorzenia ustroju kapitalistyczne­
go; (r. socjalistyczny) metoda twórcza w sztuce, usi­
łująca wyrazić ideologię socjalistyczną. || realność
rzeczywistość; przest. majątek nieruchomy, posia­
dłość. || realny rzeczywisty; wykonalny; praktyczny;
(szkoła realna) dawn. matematyczno-przyrodnicza. ||
Reąlpolitik nm., polityka praktyczna, realistyczna,
oparta na egoistycznych interesach narodowych, mo­
carstwowych, a nie na celach teoretycznych, etycz­
nych, moralnych; por. Machtpolitik.
- późn.łac. realis 'rzeczywisty, prawdziwy’ z łac. res 'rzecz; fakt’ por.
ad rem; reifikacja; reizm; republika; surrealizm; nm. Politik zob. po­
lityka.
reanimacja resuscytacja, ożywianie, med. przywra­
canie do życia osób będących w stanie śmierci po­
zornej a. klinicznej (także ratowanie zemdlonych);
por. dystanazja.
- n.łac.; zob. re-; łac. animare, zob. animator.
reasekuracja ubezpieczenie wtórne, ubezpieczenie
przez towarzystwo asekuracyjne (w innym zakładzie
ubezpieczeń) części a. całości swojego ryzyka.
- zob. re-; asekuracja.
reasumować streszczać; rekapitulować. || reasump­
cja prawn. ponowne rozważenie powziętej już
uchwały.
484 recesja
- zob. re-; asumpt.
Rćaumura [wym. reomura] skala - dawna, osiem-
dziesięciostopniow a skala termometryczna (tempe­
ratury); por. Celsjusza.
- od nazwiska fizyka fr.: René Réaumur (1683-1757).
rebab, rabab, śrdw. arabski sm yczkow y instrument
muz., zazw. kształtu małej lutni o 1-3 strunach, uży­
wany obecnie w zespołach gamelan. || rebek, ru-
beba, sm yczkow y instrument muz. w yw odzący się
z rebabu, o korpusie kształtu groszkowatego, smu­
kłej szyjce i zazw. 3 strunach (X I-X V III w.).
- śr.fr. recec 'rebek' ze st.prowans. rebeb 'jp.' od arab. rebab 'rebab'.
rebelia d a w n . bunt, powstanie zbrojne.
-ła c . rebellio 'jw.' o d rebellare 'buntować się’; zob. re-; bellům 'woj­
na'; por. rewelersi.
reblochon [wym. rebloszą] słynny krowi ser fr.
z departamentu Górnej Sabaudii, okrągły i płaski
jak camembert, ale twardszy, o skórce bardziej żó ł­
tej, niemal pomarańczowej i znacznie łagodniejszy
w smaku.
- fr. 'jw.' od (lokalnego patois) rebloche 'powtórne dojenie’.
rebozo rodzaj szala a. mantyli noszonej przez ko­
biety w Ameryce Łac., osłaniającej głow ę i ramiona,
a niekiedy także część twarzy.
- hiszp. 'osłonięcie; jw.’ od rebozór 'zakrywać; panierować (potrawy)’.
rebus sic stantiibus zob. clausula rebus sic... || re-
center paratům łac., św ieżo przygotowane (napis na
receptach lekarskich).
recenzja krytyczna i objaśniająca ocena przedsta­
wienia, dzieła nauk., art. (książki, sztuki teatr., w y ­
stawy, koncertu itd.), opublikowana (w czasopiśm ie)
a. w ygłoszona (np. w RTV) przez recenzenta.
- łac. recensio 'przegląd; spis ludności’ od recensěre 'obliczać; wyli­
czać; rozważać’; zob. re-; cenzor.
recepcja przyjmowanie gości, interesantów; biu­
ro hotelow e, zajmujące się przyjmowaniem gości,
zawiadujące pokojami; por. portier. || recepcjoni­
sta urzędnik (portier) hotelow y przyjmujący gości,
wydający klucze itp. || recepis p r z e s t. kwit, pokw i­
towanie (pocztowe). || recepta przepis; m e d . zlece­
nie na sporządzenie i wydanie leku. || receptor odci­
nek układu nerw ow ego (przede w szystkim - narządy
zm ysłów ) odbierający bodźce zewn. a. wewn.; por.
efektor. || receptura nauka o sporządzaniu leków w g
recept lekarzy; zbiór przepisów na sporządzanie le­
ków w aptekach a. na przyrządzanie potraw w re­
stauracjach.
- łac. receptio 'przyjęcie', receptor 'przyjmujący', recepisse 'że przy­
jął’ i (pecunia) recepta 'przyjęte (pieniądze)’ (l.mn. r.nij. od receptus
p.p.) od recipere 'odbierać; przyjmować’; zob. re-; -cipere od cape-
re, zob. antycypacja.
recesja cofanie się, ustępowanie (lodowca, morza);
niewielka a. krótkotrwała depresja ekon., zastój, spa­
dek aktywności życia gosp. || recesywny ustępują­
cy (np. b io l. gen nie przejawiający działalności; nie
pojawiająca się u potomstwa cecha jednego z rodzi­
ców; por. dominanta).
- łac. recessio 'cofanie się’ z recessus p.p. od recedere 'ustępować; co­
fać się’; zob. re-; cesja.
 rechauffé
rechauffé [wym. reszofę] fr., odgrzewany; oklepany,
odgrzewany (dowcip, kawał).
recherché [wym. rószerszę] fr., poszukiwany, rzad­
ki; wykwintny, wyszukany; przesadny, sztuczny, pre­
tensjonalny.
recipe! (Rp.) łac., przyjmij! weź! (na receptach le­
karskich).
- zob. recepta.
recital [pop. wym . ręczital a. ręc-ital; ang. wym.
risąjtel] koncert, którego cały program wypełnia je ­
den w ykonawca (solista).
- ang. 'przedstawienie faktów; sprawozdanie; recytacja; jw .’ od recite
'recytować; wyliczać’ z łac. recitare, zob. recytacja.
recitativo [wym. reczitatiwo] zob. recytatyw.
recommandé (R) fr., [wym. rkomadę] polecony
(o przesyłce pocztowej).
Reconquista [wym. rekonkista] wypędzenie Mau­
rów z Hiszpanii (1085-1492 ).
- hiszp. 'zdobycie na nowo; odbicie’; zob. re-; conquista, zob. kon-
kwista.
recte [wym. rękte] w łaściw ie, słusznie (zwany); por.
alias. || recto [wym. rękto] stronica karty (manu­
skryptu), którą czyta się najpierw; stronica (w książ­
ce) oznaczona numerem nieparzystym; por. folio.
- łac. od rectus 'prosty; nie odgięty; prawidłowy’.
reculer pour mieux sauter fr., cofnąć się, aby (z roz­
pędu) lepiej (dalej) skoczyć.
recycling zob. recykling.
recydywa med. nawrót choroby; prawn. przestęp­
stwo dokonane przez osobę ju ż raz (a. więcej razy)
karaną. || recydywista prawn. sprawca ponownego
przestępstwa; przestępca nałogowy.
- łac. recidivus 'powrotny, powtórny’ od recidere 'popadać w coś na
nowo; wracać’; zob. re-; cadere, zob. casus.
recykling doprowadzenie zużytych materiałów do
stanu pozwalającego na ich ponowne wykorzystanie.
- zob. re-; ang. cycle 'cykl, okres; obieg’, zob. cykl.
recytacja art. w ygłaszanie utworu lit.; por. deklama­
cja || recytator. || recytatyw rodzaj śpiewu, zbliżo­
ny pod w zględem rytmicznym i m elodycznym do re­
cytacji tekstu, stosowany w operach, oratoriach itp.;
fragment utworu instrumentalnego o cechach recyta-
tywu wokalnego.
- wł. recitativo 'recytatyw', łac. recitatio 'odczyt' i recitator 'prelegent'
od recitare 'czytać na głos; recytować’; zob. re-; cytat; por. recital.
reda obszar w odny tuż przed portem, gdzie zako­
twiczają statki; część kotw icowiska położona blisko
portu.
- nm. Reede 'kotwicowisko przybrzeżne; przystań żegl.’
redakcja przygotowanie, opracowanie, układ tekstu;
wariant tekstu, powstały w jakimś stadium pracy au­
tora; lokal czasopism a a. wydawnictwa książkow e­
go; zespół redaktorów, dziennikarzy wydających p i­
smo a. pracowników edytorskich w wydawnictwie.
- późn.łac. redactio 'odnoszenie; gromadzenie’ z łac. redactus p.p. od
redigere 'odnosić; pędzić z powrotem; zbierać; układać’; red- zob. re-;
-igere od agere, zob. agencja; Sitzredakteur.
485 reduplikacja
redan próg w dnie szybkobieżnego pojazdu nawod­
nego, zmniejszający opór wody w czasie jazdy.
- fr. 'dwuramnik forteczny; jw .’; zob. re-; -dan, zob. -dent-.
(The) Red Badge of Courage ang., Szkarłatne godło
odwagi.
- tytuł powieści (1895 r.) pisarza amer. Stephena Crane'a (1871—
1900); psychologiczne studium strachu.
redde legiones! łac., (Wamsie), oddaj (mi moje) le­
giony!
- wg Swetoniusza (Boski August, 23); okrzyk Augusta na wieść o klę­
sce w Lesie Teutoburskim (we wrześniu 9 r. n.e.); Quinctili Vare, le­
giones redde!
redde quod debes łac., oddaj, coś winien.
redemptorysta członek (dozgonny) zakonu załóż,
w 1732 r. przez św. Alfonsa Liguori w Scali pod
Amalii (Włochy); w Polsce od 1787 r.
- od nazwy łac. Congregatio Sanctissimi Redemptoris 'Kongregacja
Najświętszego Odkupiciela’; redemptor 'odkupiciel' od redimere 'od­
bierać, odkupywać’ por. irredenta; red- zob. re-; -imere od emere, zob.
asumpt.
redingote [wym. redęgot] dawn. surdut wizytowy.
- fr. 'jw.' z ang. riding coat 'dawn. ubiór do konnej jazdy’; ride 'jeź­
dzić'; coat 'surdut; marynarka’.
redire ad nuces łac., wrócić do orzechów, do zabaw
wieku dziecięcego.
redivivus łac., zmartwychwstały, odrodzony.
reductio ad absurdum łac., sprowadzenie do nie­
dorzeczności (metoda dowodzenia fałszywości ja­
kiejś tezy).
redukcja zmniejszenie, ograniczenie (zwł. zatrud­
nienia); chem. utrata tlenu a. przyłączenie wodom;
zmniejszenie elektro wartościowości pierwiastka na
skutek przyłączenia elektronów; językozn. osłabie­
nie artykulacji głosek; log. (wnioskowanie redukcyj­
ne) sposób rozumowania, w którym do danego zda­
nia, uznanego za prawdziwe, dobiera się takie zdanie
(rację log.), z którego to pierwsze logicznie wynika
(por. dedukcja). || reduktor chem. substancja łatwo
wiążąca się z tlenem; substancja oddająca elektrony;
mech. zawór zmniejszający ciśnienie płynu; prze­
kładnia zmniejszająca prędkość obrotową.
- łac. reductio 'cofnięcie; odzyskanie’ od reducere 'przyprowadzić
z powrotem’; zob. re-; duce; por. reduta.
redundancja nadmiar, zbędność; w informatyce
miara zbędnej informacji w przekazywanych komu­
nikatach lub intencjonalne duplikowanie informacji
w celu zabezpieczenia skutecznej komunikacji (na
przykład języki naturalne są wysoce redundantně,
dzięki czemu nawet teksty z wieloma błędami litero­
wymi lub brakującymi słowami są czytelne).
- łac. redundantia 'powódź; zbytek; nadmiar’ od redundans p.pr. od
redundare 'przelewać się; obfitować’; red- zob. re-; undare ’jp.’od
unda, zob. ondulacja.
reduplikacja podwojenie, powtórzenie; językozn.
powtórzenie całkowite a. częściowe rdzenia, zwł. na
początku wyrazu, w niektórych językach indoeurop.,
służące do tworzenia czasu przeszłego (np. łac. posco
'żądam’poposci 'zażądałem’).
red upli kac i a
- późn.łac. reduplicatio 'podwojenie na nowo’ od reduplicare 'znów
podwajać’; zob. re-; duplikat.
reduta przest. publ. bal maskowy; wojsk. dawn.
zamknięte połow ę um ocnienie ziem ne, z wałem i ro­
wem.
- fr. redoute 'jw.' od wł. ridotta 'jp.' z łac. reductus 'wycofany; samot­
ny’ z p.p. od reducere, zob. redukcja.
redyk (z rumuńskiego) gromadny wypęd ow iec
w połow ie maja na pastwiska górskie (na hale), jak
również powrót pod koniec września, dokonywane
przez juhasów pod kierunkiem bacy.
redyskont(o) odsprzedaż (innemu bankowi) w ek­
sla (nabytego przez bank). || redystrybucja ponow­
ny podział, przydział. || reedycja ponowne wydanie
dzieła. || reeksport w yw óz towarów importowanych.
|| reelekcja hist. ponow ny obiór. || reemigracja po­
wrót emigrantów do ojczyzny.
- zob. re-; dyskonto; dystrybucja; edycja; eksport; elekcja; emigracja,
ref zob. refowanie.
refakcja handl, rabat, bonifikata, rekompensata za
uszkodzony towar; skonto za odbiór większej ilości
towaru.
- fr. réfaction 'jw.' od refaire 'przerobić; naprawić; wzmocnić’; zob.
re-;faire od łac.facere, zob. fakcja.
refektarz jadalnia w klasztorze i seminariach du­
chownych.
-późn.łac. refectorium 'jw.' od łac. ręficere 'przerabiać; odnawiać; re­
staurować’; zob. re-; facere, zob. fakcja.
referat opracowanie zagadnienia, sprawozdanie;
w biurze, instytucji - w ęższy dział obejmujący pe­
w ien zakres spraw. || referencje świadectwo, opi­
nia o kimś, kto szuka pracy. || referendarz w dawn.
Polsce - urzędnik koronny, który odbierał memoriał
i supliki oraz przedstawiał królowi skargi i prośby
ludności; referent. || referendum głosowanie ludo­
w e w określonej sprawie państwowej; por. plebiscyt.
|| referent sprawozdawca; kierownik referatu. || refe­
rować przedstawiać sprawę; składać sprawozdanie,
-późn.łac. referendarius 'sprawozdawca', łac. referendum 'to, z czym
się należy odwołać (do narodu)’ i referens (p.pr.) od referre 'odno­
sić; informować’.
refleks odruch, reakcja ruchowa zwierząt w yższych
(z systemem nerwowym ) na bodźce środowiska
(por. taktyzm; tropizm); odbijanie się fal świetlnych,
cieplnych a. dźwiękowych; światło odbijające się
od powierzchni oświetlonej do zacienionej (na ob­
razach). || refleksja głębszy namysł, zastanowienie;
m yśl, w niosek będące wynikiem , ow ocem rozmyśla­
nia, medytacji. || refleksyjny skłonny do (wynikający
z) refleksji, kontemplacji. || reflektant starający się
o coś; mający ochotę na dokonanie jakiejś transak­
cji. || reflektor zwierciadło paraboliczne ze źródłem
światła w ognisku; teleskop, którego gł. częścią jest
zwierciadło wklęsłe. || reflektować m ieć ochotę na
coś; m itygować, skłaniać do rozwagi; {zreflektować
się) opamiętać się.
- późniąc, reflexio 'odgięcie' z łac. reflexus p.p. od reflectere 'odgi­
nać; odbijać’; zob. re-; flectere, zob. fleksja.
reforma zmiana, przekształcenie, ulepszenie, prze­
budowa. || reformaci odłam zakonu franciszkańskie­
486 regał
go, należący do obserwantów, istniejący od 1532 r.
(w Polsce od 1622 r.), połączony w 1897 r. z bernar­
dynami w jeden Zakon Braci Mniejszych. || reforma­
cja ruch relig., społ. i polit, w Europie XVI w., który
doprowadził do rozłamu w Kościele kat. i powstania
wyznań protestanckich. || reformata zob. reformaci.
|| reformatio in peius \ac., prawn. zmiana wyroku na
niekorzyść odwołującego się. || reformizm kierunek
oportunistyczny w ruchu robotniczym, ograniczają­
cy się do żądania reform społ., odrzucający walkę re­
wolucyjną o obalenie kapitalizmu.
-fr. réforme 'reforma(cja)’ i łac. reformatio 'przekształcenie' od refor­
mace 'przekształcać'; zob. re-; formant.
refowanie zmniejszenie powierzchni żagla (za po­
mocą refu, poprzecznego rzędu reflinek, krótkich li­
nek) przy silnym wietrze.
- nm. rejfen 'skracać (żagle)’ o d R e jf’ref’.
refrakcja załamanie światła, odchylenie biegu pro­
mieni świetlnych podczas ich przejścia do innego
ośrodka; fizjol. mała wrażliwość, niepobudliwość
(nerwu). || refraktor astr. teleskop w formie lunety,
którego obiektyw stanowi soczewka o znacznej śred­
nicy i długiej ogniskowej.
- późn.łac. refractio 'przełamanie' z łac. refractus p.p. od refringere
'przełamywać; wyłamywać’; zob. re-; frangere, zob. frakcja.
refren w utworze poet. wiersz a. kilka wierszy po­
wtarzających się regularnie w określonych miej­
scach; powtarzający się odcinek melodii i tekstu po
każdej zwrotce w piosence; muz. powtarzający się
kilkakrotnie temat w rondzie.
- fr. refrain 'przyśpiew; refren’ z łac. refringere, zob. refrakcja; por.
riff.
refugium ostoja, biol. obszar, na którym jakiś gatu­
nek a. grupa systematyczna roślin a. zwierząt prze­
trwały w okresie (zwł. w epoce lodowej), kiedy na
innych obszarach uległy zagładzie.
- łac. 'schronienie' od refugere 'uciec; uniknąć; ujść cało’; zob. re-;fu-
gere 'uciec', por. fuga 2.
refundować zwrócić (pieniądze, środki obrotowe)
jako zwrot wydatków, odszkodowanie, restytucję,
spłatę, wyrównanie rachunków itp. || refundacja.
-ła c . refundere 'wylać; odlać; oddać (dług)’; zob. re-;fundere 'lać'.
refusenik [wym. rifjuznik] obywatel radziecki, któ­
remu odmówiono prawa do emigracji; Żyd radziec­
ki, którego podanie o zezwolenie na emigrację zała­
twiono odmownie.
refutacja obalenie (np. zarzutu) za pomocą argu­
mentu, świadectwa a. dowodu; wykazanie fałszu a.
błędu; zbicie, odparcie (np. argumentu, zarzutu).
-ła c . refutatio 'jw.' z refutare 'zbić dowód; zaprzeczyć’.
regalia hist. prawa i przywileje przysługujące wy­
łącznie monarsze; oznaki, symbole władzy monar­
szej.
- śrdw.łac. l.mn. od regale 'prerogatywa królewska’ z łac. regalis
'królewski' od rex dpn. regis 'król' (r.ż. regina); por. interregnum; la-
rendogra; real; rojalista.
regał 1. półka na książki, towary; druk. szafka na ka­
sety (kaszty) z czcionkami. 2. muz. rodzaj małych
organów z głosami stroikowymi o rozpiętości ok. 2
oktaw, używany w XV-XVIII w.
 regal
- nm. Regal ’jw .’; 1. z wl. riga, zob. ryga; 2. z fr. regale ’rząd ma­
łych piszczałek w organach’ ze śr.fr. regaler 'rozdzielić równomier­
nie’; zob. re-; égaler 'dzielić resztę’ od égal 'równy’ z łac. aequalis,
zob. ekwi-.
regaty zawody wioślarskie, żeglarskie a. łodzi mo­
torowych.
- wł. regata l.poj. ’jw .’ z dial. weneckiego 'wyzwanie; zawody gon­
dolierów’.
regencja rządy jednej a. kilku osób (regentów) usta­
nowione na czas małoletności, choroby a. dłuższej
nieobecności monarchy; (fr. Régencé) okres regen­
cji Filipa II, ks. Orleanu (regenta Francji 1715-23
w czasie małoletności Ludwika XV), zwł. styl (gł.
dekoracji wnętrz) w latach 1680-1725, przechodzą­
cy stopniowo od masywnej graniastości do subtel­
nych wygięć stylu Ludwika XV; (ang. regency) okres
regencji Jerzego, księcia Walii (późn. Jerzego IV,
króla Wielkiej Brytanii i Irlandii), w okresie (1811—
20), gdy ojciec jego, Jerzy III, żył jeszcze, ale był cho­
ry umysłowo; styl, obyczaje ang. początków XIX w.;
jednostka adm. w Prusach XIX i XX w., pośrednia
między powiatem a prowincją.
- fr. régence 'regencja’ z śrdw.łac. regentia ’jp.; panowanie’ z łac. re­
gens dpn. regentis p.pr. od regere 'prostować; rządzić; kierować’; por.
dyrektoriat; erygować; korekta; regiment; region; regulamin; rejent;
rekcja; rektor; rektyfikacja; reżim; reżyser.
regeneracja odrodzenie się (np. sił), odnowienie;
odtwarzanie (utraconych a. uszkodzonych narządów,
tkanek i komórek).
-p ó źn ią c, regeneratio 'odrodzenie’; zob. re-; generacja,
regent zob. regencja.
regest hist. streszczenie dokumentu, aktu a. listu;
hist. chronologiczny spis dokumentów z krótkim
streszczeniem i podaniem miejsca przechowywania.
|| regestr zob. rejestr.
- późniąc, regesta, zob. registratura.
reggae [wym. ręge] ang., rodzaj muzyki lud. z Ja­
majki, upowszechniony przez Boba Marleya jako
muz. młodzieżowa.
régime zob. reżim.
regiment down. pułk. || regimentarz w Polsce XVII w.
- wódz zastępujący hetmana; dowódca armii, konfe­
deracji.
- późniąc, regimentům 'kierownictwo’ z łac. regare, zob. regencja.
regina regit colorem łac., królowa rządzi barwą, tj.
królowa (hetman) w pozycji wyjściowej w szachach
stoi na polu swojej barwy, biała na białym, czarna na
czarnym; por. szach.
region obszar kraju wyróżniający się charaktery­
stycznymi cechami (geogr., fiz., kultur.); (w etn.,
geogr., turystyce) okolica, okręg, dzielnica, strefa, re­
jon. || regionalizm dążenie do ożywienia życia kul­
tur. i nauk. poszczególnych dzielnic kraju przy za­
chowaniu ich odrębności kulturowych.
- łac. regionalis 'dotyczący okolicy’ od regio 'kierunek; linia (gra­
niczna); prowincja, okręg’ z regere, zob. regencja.
registratura miejsce, dział, urząd, gdzie się rejestru­
je, przechowuje akta.
487 rei pnblicae causa
- śrdw.łac. registrare 'zapisywać’ od registrum odmiana późniąc, re­
gesta (l.mn.) 'lista, rejestr’ od łac. l.mn. r.nij. od regestus p.p. od re-
gerere 'odnieść, oddać; przepisać’; zob. re-; gerundium; por. regest;
rejestr.
regius morbus łac., choroba królów; skrofuloza (zo ł­
zy), o której dawniej sądzono, że znika pod dotknię­
ciem ręki króla a. królowej.
reglam en tacja ograniczenie; stan prawny ustalony
przez państwo, ograniczający swobodę wykonywa­
nia zawodu, produkcję pew nych towarów itp.
- fr. reglamentation ’jw ’z regle iinia(ł); prawidło; przepis’ od łac. re­
guła, zob. regulamin.
reglan zob. raglan.
regres cofnięcie się (por. progres); prawo dochodze­
nia zwrotu sum w yłożon ych za inną osobę (z tytułu
poręczenia, żyra itd.). || regresja cofanie się; stopnio­
w e obniżanie (np. odsetka stawek podatków od w y ż ­
szych dochodów; por. skala); geol., geogr. recesja;
biol. rozwój regresywny, wsteczny, uproszczenie bu­
dow y ciała a. p oszczególnych narządów aż do ich za­
niku włącznie. || regresowyprawn. || regresyjny, re­
gresywny.
- łac. regressio 'cofanie się’ od regressus p.p. od regredi 'cofać się’;
zob. re-; -qredi, zob. agresja.
regulacja porządkowanie, normowanie; nastawianie
(mechanizmu); utrzymywanie na pożądanym p ozio­
m ie w ielkości fiz. || regulamin zbiór przepisów po­
stępowania a. zachowania się (członków jakiejś gru­
py w określonych okolicznościach).
- późn.łac. reguläre 'regulować; prostować’ z łac. reguła 'linia, sznur
do pomiaru; reguła, prawidło’ od regere, zob. regencja; por. reglamen­
tacja.
rehabilitacja przywrócenie czci, dobrego imienia,
praw osobie niewinnie skazanej, niesłusznie potępio­
nej; med. rewalidacja, przywracanie choremu spraw­
ności.
- zob. re-; habilitacja.
Reichsrat [wym. rąjchs...] rada państwa, parlament
austr. (1861-1918). || Reichstag parlament R zeszy
nm . (1871-1945). || Reichswehr [wym. rajchswe:r],
Reichswera, nazwa nm. sił zbrojnych (1920-1935);
por. Wehrmacht.
-n m . ’jw .’; Reich 'Rzesza’; Rat ’rada’; Tagung), zob. Bundestag.
reifikacja traktowanie czegoś (np. abstrakcji, kon­
strukcji m yślow ej) jako rzecz, uważanie czegoś za
rzecz; przem ienienie, przeistoczenie czegoś w coś
konkretnego, obiektywnego; nadanie czemuś okre­
ślonej treści i formy; materializacja.
- łac. res dpn. rei, zob. realia.
reim dich oder ich fress dich nm., zrymuj się, albo
cię pożrę.
- z nm. satyry na wierszokletów (1673 r.) G. W. Sacera (pseud.: H.
Reinhold).
reinkarnacja [wym. re-in...] w g wierzeń religii
W schodu - ponow ne w cielenie, odrodzenie się du­
szy w now ym ciele; transmigracja dusz, metempsy-
choza.
- zob. re-; inkamacja.
rei p u b licae cau sa łac., dla dobra rzeczypospolitej.
Reisefieber
Reisefieber [wym. rąjzefuber] zdenerwowanie, pod­
niecenie przed podróżą. || Reiseführer przewodnik
dla podróżujących (książka); por. guide.
- mn. ’jw.’; Reise 'podróż’; Fieber 'gorączka; febra’; zob. Führer.
reizm konkretyzm, pogląd filoz. głoszący, że napraw­
dę istnieją tylko rzeczy, zaprzeczający samodzielne­
mu istnieniu pierwiastka psych., a także „zdarzeń”,
„stosunków”, „własności” itd. (T. Kotarbiński).
- łac. res dpn. rei, zob. realia.
reja żegl. poziome drzewce umocowane w środku
długości masztu, służące do rozpinania żagli trapezo­
wych a. prostokątnych; stos, szychta drewna spław-
nego (okorowanych pni).
- n m. Rahe 'reja'.
rejentprzest. notariusz. || rejenturapriest, notariat,
-ła c . regens dpn. regentis, zob. regencja.
rejestr lista, spis, wykaz; urzędowa ewidencja (np.
przedsiębiorstw; statków; osób skazanych); muz.
część skali dźwiękowej (głosu a. instrumentu) o cha­
rakterystycznej barwie, odmiennej od innych części
skali; w organach - grupa piszczałek o określonej
barwie dźwięku a. mechanizm kontaktowy umożli­
wiający włączanie takiej grupy; hist. poczet, stan. ||
rejestracja wniesienie do rejestru; samoczynny za­
pis wskazań przyrządu pomiarowego. || rejestrowa
tona - jednostka pojemności statków, równa stu sto­
pom sześć, (ang.), tj. 2,8316 m3. || rejestrowi Kozacy
- hist. Kozacy zaporoscy, zapisani w XVI w. do reje­
stru wojska Rzplitej i podporządkowani hetmanowi.
- śrdw.łac. registratio 'zapis' z registrum, zob. registratura.
rejon adm., wojsk, obwód, okręg; region, okolica. ||
rejonizacja podział na rejony; planowe rozmieszcze­
nie (np. roślin; fabryk) w odpowiednich rejonach.
- fr. rayon 'promień; rejon; półka; dział (w magazynach); plaster
(miodu)’.
rejs podróż, którą odbywa okręt, statek; zob. real.
- nm. Reise 'podróż'.
rejterada przest. a. żart. odwrót, ucieczka.
- fr. retirade 'umocnienie, do którego oblężeni mogą się wycofać’
z wł. ritirata 'odwrót; ustęp’ od ritirare wycofywać się’; ri- zob. re-;
tirare 'ciągnąć; strzelać’.
rek poziomy drążek do ćwiczeń gimnastycznych
umocowany na słupkach a. linach.
- nm. Reck ’jw .’
rekamiera rodzaj szezlongu z dwoma wysoki­
mi oparciami, charakterystyczny dla meblarstwa fr.
okresu empire’u.
- od nazwiska przyjaciółki F. R. Chateaubrianda, pani J. F. de Rćca-
mier (1777-1849), sportretowanej w 1800 r. na takim szezlongu przez
J. L. Davida.
rekapitulacja streszczenie, zwięzłe powtórzenie tre­
ści; zestawienie zdarzeń, faktów, wyłożonych, wypo­
wiedzianych myśli; hiol. regularne powtarzanie się
cech przodków w pokoleniach potomnych.
- późn.łac. recapitulatio 'podsumowanie’ z recapitulare 'podsumo­
wywać’; zob. re-; capitulum 'rozdział książki’, łac. zdrobn. od caput,
zob. kapitaliki.
rekcja jęz. składnia rządu, powiązanie dwu czło­
nów wypowiedzi, w którym człon nadrzędny wyzna­
488 rektor
cza określoną formę podrzędnego (np. kochał matkę;
dom kolejarza; pełen strachu).
- łac. rectio ’rząd(zenie)’ od rectus p.p. od regere, zob. regencja.
reklamacja zakwestionowanie towaru, rachunku,
wymiaru podatkowego itd. z powodu ujawnionych
niedokładności a. wad.
- łac. reclamatio 'wołanie; sprzeciw’ od reclamare 'głośno protesto­
wać; odbrzmiewać’; zob. re-; aklamacja.
reklamant przenośnik, wskazówka służąca do za­
chowania właściwej kolejności kart (rękopisu) a.
składek (książki); por. kustosz, kustodia.
- łac. reclamans dpn. reclamantis p.pr. od reclamare, zob. reklama­
cja.
rekolekcje Kość. rz.kat. ćw iczenia relig., składające
się z nauk, konferencji, nabożeństw itd.
- śrdw.łac. recollectio l.poj. 'wewnętrzne skupienie’ od łac. recollige-
re 'przypominać’; zob. re-; kolekcja.
rekomendacja przest. poparcie, pozytywna opinia,
polecenie (kogoś).
- śrdw.łac. recommendatio 'polecenie’ od recommendare 'polecać’;
zob. re-; komandor.
rekompensata odszkodowanie; wyrównanie, w yna­
grodzenie strat, szkód, trudów, przykrości itp.
-późn.łac. recompensatio ’jw .’ o d recompensare 'odszkodować’; zob.
re-; kompensacja.
rekonesans podjazd wojsk., oddział zwiadowczy;
zwiad, rozpoznanie nieprzyjaciela, terenu.
- fr. reconnaissance 'poznanie; uznanie; wdzięczność; kwit; jw .’ z re-
connaitre 'poznać; przyznać się; badać (okolice)’ od łac. recognosce-
re 'rozpoznać; zbadać’; zob. re-; koneser.
rekonstrukcja odtworzenie; odbudowa.
- zob. re-; konstrukcja.
rekontra w grze w brydża - odpowiedź na kontrę
przeciwnika, pociągająca za sobą zwielokrotnienie
wygranej a. przegranej.
- zob. re-; kontr(a).
rekonwalescencja okres powrotu do zdrowia. || re­
konwalescent ozdrowieniec.
- zob. re-; późn.łac. comalescentia 'wzmocnienie; ozdrowienie’ od
comalescens dpn. comalescentis p.pr. od comalescere 'wzmacniać
(się); zdrowieć’; eon- zob. kom-; valescere 'wzmacniać się’ od valere,
zob. walor.
rekonwersja ekon. przestawienie (np. przemysłu)
z powrotem ze stopy wojennej na pokojową.
- ang. recom ersion 'przywrócenie; jw .’; zob. re-; conversion 'od­
wrócenie; nawrócenie; zmiana; konwersja’ z łac. conversio, zob.
konwersja.
rekreacja odpoczynek, rozrywka, wytchnienie;
dawn. pauza w szkole, wakacje.
- łac. reereatio 'powrót do zdrowia, sił’ od reereare 'odtwarzać; uzdra­
wiać’; zob. re-; kreacja.
rekryminacje (wzajemne) obwinienia, zarzuty, w y ­
rzuty, żale.
- śrdw.łac. reeriminatio l.poj. ’jw.’ od reeriminare 'obwiniać wzajem’;
zob. re-; łac. criminari 'oskarżać’ od crimen, zob. kryminalista.
rektor profesor kierujący (wraz z senatem akade­
m ickim ) w y ższą uczelnią; tytuł księdza rezydu­
jącego przy kościele nieparafialnym; przełożony
seminariumduchownegoa.domuzakonnego(np.ujezui-
 rektor
tów, redemptorystów); dawn. kierownik szkoły. ||
rektorat godność, urząd, kadencja, biuro rektora.
- śrdw.łac. rectoratus 'rektorat’ z łac. rector 'rządca; władca’ od re­
gere, zob. regencja.
rektyfikacja chem. metoda rozdzielania m ieszanin
ciekłych, destylacja, oczyszczanie; przest. sprosto­
wanie, wyjaśnienie, rewizja. || rektyfikat produkt de­
stylacji frakcjonującej, spirytus rektyfikowany, o m o­
cy 9 5 -9 6 procentów objętościowych.
- śrdw.łac. rectificatio 'wyprostowanie' od rectificare 'prostować, po­
prawiać’ z łac. rectus 'prosty; słuszny’ od regere, zob. regencja.
rekuperacja techn. chem. odzyskiwanie ciepła ga­
zów odlotow ych w przemyśle; dawn. odzyskanie,
ponowne nabycie.
- łac. recuperatio 'odzyskiwanie' od recuperare 'odzyskać'.
rekurs prawo poszukiwania należności wekslowej na
żyrancie; przest. odwołanie się do wyższej instancji.
-ła c . recursus 'powrót; cofnięcie się’ od recurrere 'biec z powrotem;
wracać’; zob. re-; kurs.
rekuza dawn. odm ówienie ręki panny (wdowy, roz­
wódki) starającemu się.
- łac. recusare 'wzdragać się; odmawiać’; zob. re-; causari, zob.
causeur.
rekwiem zob. requiem.
rekwirować dokonywać rekwizycji. || rekwizycja
zajęcie żyw ności a. innych przedm iotów (lub nakła­
danie świadczeń w naturze) na potrzeby wojska; w y ­
w łaszczenie a. czasow e przejęcie majątku przez pań­
stwo; zwrócenie się jednego organu władzy a. adm.
do innego o pom oc a. poparcie; zwrócenie się jedne­
go sądu do innego o wykonanie określonych czynno­
ści sąd. || rekwizyt przedmiot zw iązany z akcją sztuki
a. filmu, potrzebny na scenie w czasie przedstawie­
nia teatr. a. na planie w czasie filmowania. || rekwizy-
tor teatr., film. osoba mająca pieczę nad rekwizytami
i rekwizytornią, m agazynem rekwizytów.
- łac. requisitio 'badanie' z reąuisitus p.p. od requirere 'potrzebować;
szukać; pytać o coś’; zob. re-; querere, zob. kwestia.
relacja sprawozdanie; opowiadanie o (niedawnym)
wydarzeniu; log. stosunek zachodzący m iędzy przed­
miotami, pojęciami, wielkościam i; (w relacji A - B)
na trasie kolejowej m iędzy A i B.
- łac. relatio 'doniesienie' z relatus p.p. od referre, zob. referat; por.
korelacja; relatywizm.
relaks odprężenie psych, i fiz. (por. dolce far nien-
te). || relaksacja zm niejszanie się naprężeń w ciałach
fiz. z biegiem czasu; rozluźnianie napięcia, zwiotcza­
nie tkanek.
- ang. relax 'odprężyć, rozluźnić’ i łac. relaxatio 'ulżenie; złagodze­
nie’ od relaxare 'rozwiązać; rozluźnić; ulżyć’; zob. re-; laxare 'rozluź­
nić' od laxus 'luźny'.
relata refero łac., powtarzam to, co mi opowiedzia­
no; zdaję tylko sprawę z tego, co sam słyszałem; por.
sit mihi fas...
- z gr.; wg Herodota {Dzieje, 7, 152); ,ja zaś muszę podać to, co się
opowiada (gr. legein ta legómena), ale nie zawsze muszę w to sam
wierzyć; i to odnosi się do wszystkiego, co tu opowiadam”.
relative [wym. ręletiw] zespołow a akrobacja spado­
chronowa.
- ang. 'zależny; jw .’ od późn.łac. relativus zob. relatywny.
489 rembrandtowskie
relatywistyczny dotyczący relatywizmu; oparty na
teorii względności Einsteina. || relatywizm pogląd fi-
loz. głoszący względność i subiektywność poznania,
a także wartości i ocen etycznych i estetycznych; por.
subiektywizm. || relatywny względny, warunkowy.
- późn.łac. relativus 'względny' z łac. relatus, zob. relacja.
relegacja, relegowanie wydalenie ucznia a. studen­
ta z uczelni.
-ła c . relegatio 'wygnanie'; zob. re-; legacja.
relewancja psychol., socjol.Jęz. związek, zwł. log.,
z rzeczą, o którą chodzi. || relewantny pozostający
w (log.) związku z, odnoszący się do, stosujący się
do; dostarczający dowodu słuszności a. niesłuszno­
ści sprawy; istotny dla.
- ang. relevance 'relewancja' od relevant 'relewantny' ze śrdw.łac. re-
levans dpn. relevantis 'podpierający' od łac. p.pr. od relevare 'pod­
nieść; ulżyć’; zob. re-; levare, zob. Lewant.
relief piast, płaskorzeźba (por. bas-relief; haut-re-
lief); geogr. rzeźba terenu; mapa plastyczna.
- fr. 'płaskorzeźba; uwypuklenie’ od relever 'podnieść; uwydatnić’
z łac. relevare 'powtórnie podnieść; ulżyć’; zob. re-; levare, zob. Le­
want. •
religianctwo bigoteria, dewocja, przesadna i po­
wierzchowna gorliwość w przestrzeganiu praktyk re-
lig.; odwoływanie się we wszystkim do religii.
-ła c . rełigio 'szacunek, pobożność; religia’ od (?) religare 'wiązać po­
wtórnie; wiązać mocno’; zob. re-; ligare, zob. liga.
relikt przeżytek, zabytek, szczątek; gatunek zwierzę­
cy a. roślinny, który wskutek zmian środowiska wy­
ginął na większej części obszarów, gdzie występo­
wał w dawnych epokach. || relikwiarz Kość. rz.kat.
ozdobne naczynie w kształcie krzyża, monstrancji,
szkatułki, trumienki, w którym przechowuje się re­
likwie świętych. || relikwie szczątki ciał (zwł. ko­
ści) świętych i przedmioty z nimi związane, będące
obiektem kultu relig., przen. drogie pamiątki.
- łac. reliquiae 'szczątki' i relictus (p.p.) od relinquere 'zostawiać; po­
rzucać’; zob. re-; linquere, zob. delikt.
reling barierka, balustrada wokół pokładu statku,
chroniąca przed wypadnięciem za burtę.
- nm. 'jw.' z ang. railing 'poręcz; balustrada’, rzeczownik odsłowny
od raił 'zaopatrywać w poręcz’.
reluktancja fiz. opór magnetyczny.
- ang. reluctance 'niechęć; jw .’ z łac. reluctari 'opierać się, sprzeci­
wiać’; zob. re-; luctari 'walczyć'.
rem ilość promieniowania, która (w przypadku czło­
wieka i in. ssaków) daje skutek biol. równy działaniu
1 r(entgena) promieni Roentgena a. gamma.
- inicjały ang. r(oentgen) e{quivalent) m{an) 'rentgen w odniesieniu
do człowieka’, zob. rentgen; ekwiwalent; man 'człowiek'; por. rep 1.
remake [wym. rimęjk] realizacja nowego filmu na
podstawie scenariusza filmu dawniej już zrealizowa­
nego.
- ang. 'przeróbka'; zob. re-; make 'wyrób, produkcja’ od 'robić'.
remanent stan zapasów materiałów, wyrobów, towa­
rów; handl, inwentaryzacja.
- łac. remanens dpn. remanentisp.pr. od remamre 'pozostawać'; zob.
re-; maněre, zob. immanentny.
rembrandtowskie oświetlenie - cechujące się na­
strojem dramatycznym, osiągniętym przez mocne
rembrandtowskie
kontrasty światła i cienia na obrazach malarza hol.
Rembrandta (1 6 0 6 -6 9 ) z jego pierwszego, „baroko­
w ego” okresu amsterdamskiego (1631^42).
Remedia amoris łac., Lekarstwa na miłość.
- utwór (ok. 2 r.) Owidiusza.
remedium ekon. tolerancja, dopuszczalne odchylenie
od przepisowych wymiarów (wagi, próby) w przed­
miotach znormalizowanych (np. monetach); przest.
środek zaradczy; lekarstwo.
- łac. 'lek'; zob. re-; meěri, zob. medycyna.
remi rodzaj gry w karty.
- fr. remis, zob. remis.
reminiscencja wspom nienie, (nieświadome) przy­
pomnienie; lit., muz., piast, echo, refleks, oddźwięk
innego utworu.
- późn.łac. reminiscentia ’jw .’ (tł. gr. anámněsis, zob. anamneza)
z łac. reminisci 'wspominać; pamiętać’; zob. re-; -minisci od mens,
zob. mentalność.
remis [wym. remi; pop. remis] sport, gra nie roz­
strzygnięta. || remisja med. chw ilow e ustąpienie ob­
jaw ów choroby. || remitent pierwszy w łaściciel w e­
ksla, pierwszy indosant. || remiza przest. zajezdnia;
wozownia.
- fr. remis 'odstawiony; odłożony’, remise 'odstawienie; wozow­
nia’ (z remettre 'odstawić; oddać; odroczyć’), łac. remissio 'odesła­
nie; ulżenie’ i remittens dpn. remittentis (p.pr.) od remittere 'odsyłać;
uwolnić’; zob. re-; mittere, zob. misja.
remis velisque łac., w iosłam i i żaglami; pełną parą;
co żyw o, co tchu.
- np. Cyceron (Rozmowy tuskulańskie, 3 ,1 1,25).
remitent, remiza zob. remis.
remonstracja przest. perswazja, argumentowanie,
zbijanie wywodów; domaganie się zmiany decyzji
u zwierzchnika a. wyższej instancji, która ją powzięła.
- śrdw.łac. remonstratio 'wykazywanie' od remonstrare 'wykazywać;
przedstawiać’; zob. re-; łac. monstrare, zob. monstrancja.
remont odnowienie, przywrócenie wartości użytko­
wej obiektu przez naprawę a. wymianę części a. ze­
społów; (r. kapitalny) naprawa główna (wynoszą­
ca 30-70% wartości obiektu), remont zasadniczy;
(r. stada) w hodow li - uzupełnienie stanu podstawo­
w ego zwierząt gospodarskich. || remonty, konie re­
montowe, trzy- i czteroletnie, wcielane jako uzupeł­
nienie stanu w jednostkach wojsk.
- fr. remonte 'powrót na górę, ponowne wsiadanie; wojsk zakup koni;
kupione konie’ od remonter 'wejść, wsiąść na nowo; zrobić remont’;
zob. re-; monter, zob. montaż.
remoulade [wym. remuląd] remulada, rodzaj majo­
nezu z jaj, czosnku, octu, oliwy, cytryny i korzeni.
- fr. 'jw.' z łac. armoracia 'dzika rzodkiew’.
rem tene, verba sequentur łac., trzymaj się tematu,
słow a podążą za nim.
- z Katona St.
remuneracja przest. wynagrodzenie wyrównawcze,
rekompensata pieniężna.
- łac. remuneratio 'wynagrodzenie'; zob. re-; munus dpn. muneris
'obowiązek; urząd; służba; podarunek’; por. municipium.
490 rentier
ren chem. pierwiastek, Tabl. 1, jasnoszary metal pół­
szlachetny.
- od nazwy rzeki Ren (fr. Rhin, nm. Rhein, hol. Rijn).
rendez-vous fr. [wym. radewu] przest. randka,
schadzka, spotkanie w umówionym miejscu i czasie.
renegat odstępca, odszczepieniec, przeniewierca,
zdrajca.
- śrdw.łac. renegatus 'jw.' z p.p. od renegare 'zaprzeć się; odtrącać’;
zob. re-; łac. negare, zob. negacja.
renesans Odrodzenie; okres w historii kultury europ.
XIV-XVI w. zapoczątkowany we Włoszech; styl
arch. i sztuk piast, panujący w tym okresie w Euro­
pie, nawiązujący do antyku gr. i rz.
- fr. renaissance 'odrodzenie' od renaitre 'odradzać się’ z łac. renasci
'jp.'; zob. re-; naści, zob. nacja.
renesansowy człowiek - człowiek znający się na (a.
uprawiający twórczość lub krytykę w) rozlicznych
dziedzinach (a. dyscyplinach) sztuki i nauki.
- termin ten, używany w pierw, i dosłownym sensie, odnosił się do
tzw. człowieka uniwersalnego, homo universalis włoskiego Odrodze­
nia, jak Leone Battista Alberti a. Leonardo da Vinci.
renga, renka forma wiersza jap., składającego się
z kilkudziesięciu a. więcej zwrotek zbudowanych na
przemian z trzech (po 5, 7, 5 sylab) i dwóch (po 7, 7
sylab) wersów (XIII-XIX w.).
-ja p . 'wstęga poezji; poemat różańcowy’.
renoma (dobra a. zła) sława, rozgłos, fama; opinia;
wziętość.
- fr. renom(mée) 'jw.'; zob. re-; nommer 'nazwać; wymienić’ z łac.
nominare 'jp.' od nomen, zob. nomenklatura.
renons w kartach - brak kart jakiegoś koloru; kar­
ty odkładane (do licytacji a. jako nie wchodzące do
rozgrywki).
- fr. renonce 'brak koloru (w kartach)’ od renoncer 'zrzekać się; nie
dawać kart do koloru’ z łac. renuntiare 'oznajmiać; zrywać (umowę,
przyjaźń)’; zob. re-; nuntiare, zob. nuncjatura.
renowacja odnowienie, odświeżenie, restauracja.
- łac. renovatio 'jw.' od renovare 'odnawiać'; zob. re-; novare 'zmie­
niać; poprawiać’ od novus zob. nowator.
renta regularny dochód z włożonego kapitału, z ma­
jątku a. ziemi, nie wymagający wkładu pracy; perio­
dyczne świadczenia z tytułu ubezpieczenia społ., wy­
płacane w przypadku inwalidztwa, starości a. śmierci
pracownika (r. wdowia, sieroca, rodzinna); por. eme­
rytura.
-nm. Renie 'renta; dochód’ z łac. reddere 'oddawać'.
rentgen (r) ilość promieniowania gamma a. rentge­
nowskiego, z którą związane wtórne promieniowa­
nie cząstkowe wytwarza ilość jonów mogącą prze­
nieść 1 jednostkę elektrostatyczną ładunku; lampa,
aparat rentgenowski do prześwietlania ciał promie­
niami rentgenowskimi (promieniami X); pop. prze­
świetlenie, zdjęcie rentgenowskie.
- od nazwiska odkrywcy promieni X, fizyka nm. Wilhelma Conrada
Róntgena (1845-1923); por. rem; rep 1.
rentier osoba utrzymująca się z renty, z dochodów
z papierów wartościowych (akcji, obligacji itd.),
z procentów od wypożyczonego kapitału. || rentow­
ny dochodowy, zyskowny, intratny.
 rentier
- fr. rentier 'rentier’ od rente ’renta’ z łac. reddere, zob. renta.
renversement des alliances fr., polit, przestawienie
(odwrócenie) przymierzy, sojuszów, aliansów.
REO- w złożeniach: przepływ; prąd (zwł. elektr.).
- gr. rhéos ’coś, co płynie; prąd’ od rhein 'płynąć’.
reologia fiz. nauka o deformacjach i płynięciu róż­
nych realnych ciał.
- zob. reo-; -logia.
rep 1. fizyczny równoważnik rentgena (r); jednost­
ka dawki ekspozycyjnej (promieniowania jonizują­
cego). 2. żegl. lina włókienna stosowana jako prze­
wodnia do łączenia pławnic w zestawy.
- 1. ang. skr. od ripentgeri) e(quivaleni) p(hysica[) ’fiz. równoważ­
nik rentgena’; zob. rentgen; ekwiwalent; fizyka, 2. nm., hol. reep lina
okrętowa’.
reparacje odszkodowania wojenne (w pieniądzach
a. świadczeniach) płacone zwycięzcy przez państwo
zwyciężone; l.mn. od reparacja (reperacja, naprawa).
-późn.łac. reparatio l.poj. 'naprawa’ od reparare 'odzyskiwać; odna­
wiać’; zob. re-; paramenty.
repartycja podział, rozdzielenie w odpowiednim
stosunku wpływów, dochodów, wydatków, opłat, po­
datków itd.; por. dysńybucja.
- zob. re-; łac. partitio 'podział; rozdział’ od partiri, zob. partia.
repasacja podnoszenie oczek (a. dorabianie znisz­
czonych części) w pończochach i rajstopach. || repa-
saczka. || repasaż w kolarstwie i sportach wodnych -
dodatkowy wyścig przegrywających w przedbiegach
dla wyłonienia uczestnika do dalszej rozgrywki.
- fr. repassage 'nawrót’ od repasser 'powtórnie przejść; (od)-praso-
wać; sprawdzić’; por. re-; passer, zob. pas.
repatriacja powrót repatriantów (jeńców, osób in­
ternowanych, przesiedlonych, uchodźców) do ojczy­
zny. || reper punkt wyjścia do pomiarów niwelacyj­
nych (trzpień, słup itp.), mający znaną wysokość nad
poziomem morza.
- fr. repere 'znak (orientacyjny); punkt wyjścia’ i śrdw.łac. repatria-
tio 'powrót do kraju’ z późniąc, repatriare 'wracać do ojczyzny’; zob.
re-; łac. patria, zob. ekspatriacja.
reperkusja muz. rezonans; powtórzenie ekspozycji
w fudze; późny, pośredni a. nieprzewidziany skutek
jakiejś czynności a. wydarzenia; oddźwięk, echo, re­
fleks.
-ła c . repercussio 'odbicie’; zob. re-; perkusja.
repertorium skorowidz, wykaz, rejestr, spis (zwł.
akt; spraw sąd.). || repertuar komplet, zestaw utwo­
rów (sztuk, ról) a. umiejętności, które może zapre­
zentować (wykonać) jakiś zespół, wykonawca (wir­
tuoz, śpiewak, aktor), specjalista itd. || repertuarowy
teatr rozporządzający takim zestawem sztuk goto­
wych do wystawienia.
- fr. répertoire 'wykaz; repertuar teatr.’ z późn.łac. repertorium
'wykaz’ z łac. reperire 'wyszukiwać’; zob. re-; parere 'stworzyć;
wykonać’.
repeta dokładka, dodatkowa porcja jedzenia a. na­
poju. || repetent przest. drugoroczniak (w szkole);
dawn. pomocnik nauczyciela, korepetytor kolegów.
|| repetier dawn. zegarek kieszonkowy, za pociśnię-
ciem wybijający czas; sztucer wielostrzałowy. || re-
491 reprint
petitio est mater studiorum łac., powtarzanie jest
matką wiedzy. || repetować przest. powtarzać; p o zo ­
stawać drugi rok w klasie; w broni wielostrzałowej:
wprowadzać następny nabój do komory. || repetycja
powtórzenie; teatr., muz., film. próbne wykonanie;
powtórzenie części w ykonyw anego utworu muz. ||
repetytorium wykład, skrypt będący powtórzeniem
przerabianego materiału, kursu.
- nm. Repetiertuhr) 'repetier (zegarek)’ łac. repetitio 'powtórzenie’
i repetens dpn. repetentis (p.pr.) od repetere 'powtarzać’ zob. re-; pe­
tent; nm. Uhr ’zegar(ek); godzina’ z łac. hora, zob. hora 1.
replay [wym. riplęj] odtworzenie jakiegoś odcinka
nagrania m agnetofonow ego a. magnetowidowego.
- ang. 'powtórnie grać, rozegrać (np. mecz); powtórna rozgrywka’.
replika odpowiedź, zw ł. w dyskusji, polemice, deba­
cie, na rozprawie sąd.; teatr, odpowiedź postaci sce­
nicznej (aktora) na kw estię innej (współaktora); art.
powtórzenie, odtworzenie, kopia dzieła; językozn.
kalka, odbitka.
- śrdw.łac. replica 'ponowna odpowiedź’ z łac. replicare 'składać po­
wtórnie, z powrotem; powtarzać; odpowiadać’; zob. re-; aplikacja.
répondez s’il vous plait fr., proszę o odpowiedź,
formuła um ieszczana (zazw. w skrócie: R.S.V.P.)
na zaproszeniach itp. || réponse normande (a. de
Norman) fr., dosl. 'odpow iedź normandzka (a. Nor-
mandczyka)’; odpow iedź wymijająca, wykrętna,
wieloznaczna, dyplomatyczna.
reportaż gatunek publicystyczno-lit., żywy opis
prawdziwych wydarzeń, oparty na obserwacji auto­
ra, reportażysty. || reporter dziennikarz-sprawo-
zdawca, informujący o (lokalnych) wydarzeniach
bieżących.
- ang. reporter ’jw .’ i fr. reportage ’reporterstwo’ od łac. reportare
'odnosić; zawiadamiać’; zob. re-; porto 2.
repozytorium dawn. m iejsce do przechowywania
akt, ksiąg urzędowych.
- późn.łac. repositorium 'biblioteka’ od reponere 'odkładać’; zob. re-;
pozycja.
reprenez votre Paris fr., (królu)... zabierz-że sobie
Paryż swój (ja w olę m oją miłą).
- z Moliera {Mizantrop, 1,2); ze starej piosenki lud.
represalia środki odw etow e (zwł. w polityce m ię­
dzynarodowej), retorsje. || represja kara, karanie
(przez państwo a. sądy); polit, środek odwetu, u ci­
sku, tłumienia buntu.
- śrdw.łac. repressalia ’jw .’ i późn.łac. repressio 'stłumienie’ z łac. re-
primere, zob. reprymenda.
reprezentacja przedstawicielstwo; grupa osób w y ­
stępująca w im ieniu {sport, broniąca barw) jakiejś
większej zbiorowości; dawn. spektakl teatralny. || re­
prezentacyjny okazały, wystawny; reprezentatyw­
ny, mający określone cech y jakiejś większej całości
a. zbioru, których jest częścią, typowy, charaktery­
styczny.
- łac. repraesentatio 'wizerunek; zapłata gotówką’; zob. re-; prezen­
tacja.
reprint now e wydanie książki, identyczne z po­
przednim; takiż druk na tańszym papierze; opubliko­
wany przez innego w ydaw cę; dodruk nakładu książ­
reprint
ki; artykuł, esej, praca wznowione oddzielnie, będące
uprzednio częścią większej całości.
- ang. ’jw .’; zob. re-;print, zob. printe.
reprodukcja odtworzenie; ekon. ciągłe odtwarzanie
warunków produkcji; /b/., druk. odtwarzanie, powie­
lanie rysunków, obrazów, fotografii, druków itp.; ich
kopia uzyskana sposobem fotograficznym a. druk. ||
reproduktor przyrząd do wykonywania reprodukcji;
samiec zdolny do rozpłodu, rozpłodnik, stadnik (byk,
buhaj, ogier, tryk, knur). || reprografia całokształt
metod sporządzania kopii a. reprodukcji dokumen­
tów (por. kserografia; mikrofilm).
- zob. re-; późn.łac. productio 'przedłużenie; wypchnięcie’ z łac. pro-
ducere 'przedstawić; stworzyć; wyprodukować’; pro- 'naprzód', por.
pro-; zob. duce; repro(dukcja) + grafia.
reprojekcja projekcja tylna za pomocą aparatu pro­
jekcyjnego umieszczonego za ekranem służącym
jako tło do ujęć TV, filmowych a. za ekranem nie­
których kin.
- zob, re-; projekcja.
reprymenda przest. nagana, bura, napomnienie, pa-
temoster, admonicja.
- łac. (culpa) reprimenda '(zdrożność) godna pohamowania; nagana’
r.ż. od reprimendus gerundivum od reprimere 'powściągać; poskra­
miać’; zob. re-; premere, zob. presja.
reprywatyzacja zwrócenie prywatnemu właścicie­
lowi mienia upaństwowionego a. pozostającego pod
zarządem państwa.
- zob. re-; łac. privatus, zob. prywacje.
rep ryza muz. trzeci odcinek formy sonatowej, powtó­
rzenie tematów odcinka pierwszego (ekspozycji).
- fr. reprise 'wznowienie; powtórzenie, refren’ z r.ż. od repris p.p. od
reprendre 'wziąć znowu, odzyskać’ z łac. repre(he)ndere ’jp.’ zob. re-;
pre(he)ndere 'chwytać'; por. antrepryza; impresario; siurpryza.
Reptilienfonds nm., fundusze gadzinowe (tj. tajne,
niekontrolowane fundusze rządów). || Reptilienpres-
se nm., prasa gadzinowa (tj. tajnie subwencjonowa­
na przez rząd).
- oparte na przemówieniu Bismarcka w Izbie Deputowanych
301 1869 r.
republika rzeczpospolita, forma ustroju państwa
oparta na obieralności władz zwierzchnich - głowy
państwa (zazw. prezydenta) i parlamentu - na okre­
ślony czas. || republikanin zwolennik ustroju repu­
blikańskiego; członek partii republikańskiej (w USA;
por. demokrata). || republikański kalendarz - wpro­
wadzony we Francji przez konwent 5 X 1793 r., ska­
sowany przez Napoleona I od 1 1 1806 r.; Tabl. 38.
- fr. république 'republika' z łac. respublica 'rzecz publ., powszech­
na, państwowa; państwo’; res zob. realia; publica r.ż. od publicus,
zob. pub.
république des lettres zob. la république des lettres.
repudiacja ekon. odmowa zapłaty długów państwo­
wych; odmowa przyjmowania zdewaluowanego pie­
niądza.
- łac. repudiatio 'odtrącenie' z repudium 'odtrącenie; rozwód’.
repulsja psych, odraza, awersja, abominacja, wstręt.
|| repulsywny psych, wzbudzający odrazę, odpycha­
jący-
492 res iudicata pro veritate habetur
- śrdw.łac. repulsio 'odpychanie' z późniąc, 'zbijanie (twierdzenia)’
od łac. repellere 'odrzucać'; zob. re-; pellere, zob. puls.
reputacja (dobra) opinia (o kimś), renoma, (dobra)
sława, (dobre) imię.
- łac. reputatio 'rachuba; rozwaga’ od reputare 'policzyć; ogarnąć
myślą’; zob. re-;putare 'obcinać; rozmyślać’.
requiem [wym. rękwiem] rekwiem, m sza rekwial-
na, żałobna.
- łac. biernik l.poj. od requies 'spoczynek'; zob. re-; quies, zob. kwie-
tyzm; od pierwszego wyrazu introitu: requiem aeternam dona eis Do-
mine 'wieczne odpoczywanie racz mu dać Panie’.
requiescat in pace późn.łac., niech spoczywa w spo­
koju.
rerecording [wym. ri:reko:ding] przegrywanie,
przenoszenie nagrań dźwiękowych z jednej a. w ielu
taśm film owych, m agnetofonowych a. płyt gramofo­
nowych m etodą elektryczną na inne filmy, taśmy a.
płyty; por. synchron.
- ang. 'jw.'; zob. re-; recor 'notować; rejestrować’ z łac. recordari
'przypominać sobie; pamiętać’; zob. re-; cor, zob. kordialny.
res ad triarios rediit łac., kolej przyszła na trzeci
szereg żołnierzy (najbardziej wypróbowanych, do­
świadczonych); nadszedł m oment rozstrzygający,
krytyczny, niebezpieczny.
- z Liwiusza 8, 8, 11; za pierwszym szeregiem, hastati 'oszczepni-
ków ’, i drugimprincipes ’(dawn.) pierwszych’ klęczeli triarii, którzy
podnosili się do walki, gdy poprzedni zaczęli ustępować.
res ampla domi łac., zam ożność domu, dobre w a­
runki domowe. || res angusta domi łac., bieda, złe
warunki w domu.
- z Juwenalisa (Satyry, 12,10; 3,164; 6, 357).
res cogitans łac., substancja m yśląca, dusza (w g Kar-
tezjusza); por. dualizm. || res communis łac., w spól­
ne dobro. || res derelicta łac., rzecz opuszczona, po­
rzucona.
resekcja med. chirurgiczne usunięcie narządu a. jego
części.
-ła c . resectio 'odcięcie'; zob. re-; sekcja.
resentymenty niechęci, urazy, ansę, animozje.
- fr. ressentiment l.poj. 'odczucie; uraza’ od ressentir 'odczuć (znie­
wagę); doznać (wrażenia)’; zob. re-; sentir 'czuć' z łac. sentire, zob.
sentencja.
reservatio (a. restrictio) mentalis łac., prawn. za­
strzeżenie dokonane w m yśli (przez przysięgające­
go). || restrykcja ekon. ograniczenie, zastrzeżenie.
- Pascal (Prowincjaiki, list 9) potępia autorów jezuickich XVII w.,
uważających, że zastrzeżenie takie rozgrzesza krzywoprzysiężcę.
res extensa łac., rzecz (przestrzennie) rozciągła, sub­
stancja cielesna, materia (wg Kartezjusza); por. du­
alizm. || res gestae łac., rzeczy dokonane, czyny; czy­
ny bohaterskie.
Resistance [wym. rez-istąs] francuski ruch oporu
przeciw nm. okupantom w czasie 2. w ojny świat.
- fr. 'opór; sprzeciw; jw.’ od resister 'opierać się’ z łac. resistere, zob.
rezystor.
res iudicata pro veritate habetur łac., prawn. spra­
w ę osądzoną ostatecznie uważa się za rozstrzygniętą;
wyrok sądu uważa się za prawdę.
 reskrypt
reskrypt przest. zarządzenie władz, rozporządzenie
pisemne.
- łac. rescriptum 'pisemna odpowiedź (cesarza a. papieża na zapytanie
w sprawie prawnej a. państwowej)’ z r.nij. od rescriptus p.p. od rescri-
bere 'odpowiadać na piśmie’; zob. re-; scribere, zob. skryba.
res litigiosa łac., rzecz sporna, przedmiot sporu.
res non parta labore, sed relicta łac., rzecz nie osią­
gnięta w łasną pracą, ale odziedziczona.
- z Marcjalisa (Epigramy, 10,47, 1).
res nullius łac., rzecz niczyja, bezpańska. || res nul-
lius cedit primo occupanti łac., rzecz niczyja staje
się w łasnością pierwszego, który ją zagarnął (zasada
rz. prawa cyw ilnego).
resocjalizacja przystosowanie (się) do życia społ.
jednostki źle współżyjącej ze środowiskiem społ.
a. pozbawionej dotychczas m ożliw ości w spółżycia
z nim (np. przez długotrwałe uw ięzienie a. chorobę).
- zob. re-; socjalizacja.
resorbować wchłaniać, w sysać. [| resorpcja wchła­
nianie (np. substancji pokarmowych z jelit do naczyń
krwionośnych a. limfatycznych).
- łac. resorptus p.p. od resorběre 'wchłaniać’; zob. re-; sorbere, zob.
absorbować.
resort ministerstwo, wyodrębniony dział adm. pań­
stwowej, kierowany przez ministra; zakres działania
władzy, kompetencji, w łaściw ości urzędu a. instytu­
cji-
- fr. ressort 'zakres działania, władzy’; zob. re-; sortir ’wyjść’ z łac.
sortiri 'losować’ od sors dpn. sortis ’los; udział’; por. asortyment;
konsorcjum.
respective [wym. ...ktiwe] odnośnie; w zględem
(kogo; czego). || respekt szacunek, poważanie.
- śrdw.łac. respective ’jw .’ z łac. respectus 'obejrzenie się; wzgląd; po­
szanowanie’ z p.p. od respicere 'oglądać się; mieć wzgląd na co’; zob.
re-; specere, zob. spektakl.
respice linem zob. quidquid agis...
respiracja przest. oddychanie. || respirator maska
z filtrem dla ochrony przed szkodliw ym i gazami, py­
łem itd.
- łac. respiratio 'oddychanie’ od respirare 'oddychać (znów)’; zob.
re-; spirare, zob. -spir- 2.
respondent socjol. osoba odpowiadająca na ankie­
tę. || respons down. odpowiedź. || responsorialna
technika - muz., zob. call-response. || responsorium
Kość. rz.kat. wyrażenie brewiarzowe z dwóch zdań,
z których pierwsze odmawia (śpiew a) kapłan, a dru­
gie - reszta kleru, recytująca daną godzinę kanonicz­
n ą (por. hora 1).
- śrdw.łac. responsorium ’jw .’, łac. respondens dpn. respondentis 'od­
powiadający’ i responsum 'odpowiedź’ (z r.nij.) od responsus p.p. od
responděre 'odpowiadać’ (por. korespondencja; riposta); zob. re-;
sponděre, zob. sponsor.
respue quod non es łac., odrzuć to, czym nie jesteś.
- z Persjusza (Satyry, 4, 51).
res sacra miser łac., nieszczęśliwy jest rzeczą świętą.
- wg Seneki (Epigramy, 4); napis na fasadzie gmachu dawnego Towa­
rzystwa Dobroczynności w Warszawie (Krak. Przedm. 62).
res severa est verum gaudium łac., (naucz się cie­
szyć... wierzaj m i) prawdziwa radość to rzecz serio.
493 retencja
- z Seneki (Listy, 23).
restauracja odnowienie, odbudowa, doprowadze­
nie do pierwotnego stanu, zwł. zabytków, dzieł
sztuki; przywrócenie na tron dynastii, zwł. Stuartów
w Anglii w 1660 r. (Karol II) i Burbonów we Fran­
cji w 1815-30 (Ludwik XVIII i Karol X); jadło­
dajnia.
-późn.łac. restauratio 'odnowienie’ z łac. restaurare 'odnawiać; przy­
wracać’; zob. re-; instaurare 'odnawiać; zakładać’; por. drugstore.
restitutio in (a. ad) integrum łac.,prawn. przywró­
cenie stanu pierwotnego; uchylenie krzywdzącej de­
cyzji; med. zupełny powrót do zdrowia.
restrictio mentalis zob. reservatio mentalis. || re­
strykcja ekon. ograniczenie, zastrzeżenie.
-późn.łac. restrictio 'ograniczenie’ z łac. restringere 'znowu związać;
zacieśnić; ograniczyć’ zob. re-; dystrykt.
restrukturalizacja, restrukturyzacja ekon. prze­
budowa struktury gosp. kraju, wprowadzanie zmian
w rozmieszczeniu majątku narodowego, które umoż­
liwia lepsze efekty i dalszy rozwój.
- zob. re-; struktura.
restrykcja zob. restrictio mentalis.
restytucja prawn. przywrócenie (terminu), napra­
wienie szkody, zwrot rzeczy; biol. regeneracja. || re­
stytuować przywracać; zwracać.
- łac. restitutio 'przywrócenie’ od restituere 'przywracać’ zob. re-; sta-
tuere, zob. statut.
résumé [wym. rezumę] krótkie streszczenie, podsu­
mowanie (dyskusji, rozprawy itd.).
- fr. ’jw .’ od résumer 'streszczać’ z łac. resumere 'podjąć na nowo’;
zob. re-; asumpt.
resursa dawn. klub towarzyski (kupców, obywateli
ziemskich itp.); lokal takiego klubu. || resursy przest.
środki (zaradcze); zasoby (pieniężne).
- nm. Ressource 'jw.' z fr. ressources 'środki; zasoby (pieniężne)’
l.mn. od ressource 'środek; sposób’ ze st.fr. resourdre 'podnieść się
znowu’ z łac. resurgere, zob. rezurekcja.
resuscytacja zob. reanimacja.
- łac. resuscitatus p.p. od resuscitare 'znów pobudzić; wskrzesić’;
zob. re-; suscitare 'wzbudzić; ożyw ić’; sus- zob. sub-; citaře, zob. cy-
tat(a).
reszka awers.
-r o s . riészka ’jw .’
retabulum płaskorzeźbiona a. malowana nastawa oł­
tarzowa ustawiona w tylnej części ołtarza na mensie
a. osobnej podbudowie.
- łac.; zob. re-; tabula, zob. tabulatura.
retardacja lit. zwalnianie biegu akcji; odwlekanie
rozwiązania konfliktu (przez dygresje, opisy); biol.
zwolnione tempo rozwoju osobniczego w okresie
dzieciństwa (np. człowieka w stosunku do małp);
por. akceleracja.
-ła c . retardatio 'opóźnienie’ o d retardare 'opóźniać’; zob. re-; tarda-
re 'zwlekać; czynić co pomału’ od tardus 'leniwy'.
retencja zdolność dorzecza do zatrzymywania wody
opadowej a. bieżącej; prawn. prawo zatrzymania cu­
dzej rzeczy w wypadku roszczenia o zwrot nakładów
na nią a. o naprawienie szkody przez nią wyrządzo-
retencja
nej. || retencyjny zbiornik-jezioro zaporowe, maga­
zynujące wodę przy wysokim stanie wód.
- łac. retentio 'powstrzymywanie’ od retiněre 'powstrzymywać; trzy­
mać w ryzach’; zob. re-; teněre, zob. tenuta.
retman starszy flis(ak), odpowiedzialny za stan
i transport tratew na rzece.
- nm. Rotte 'rota; drużyna’; Mann 'człowiek'.
retor zob. retoryczny.
retorsja środki odwetowe w stosunku do innego pań­
stwa, mieszczące się w granicach prawa międzynaro­
dowego (n.łac. retorsio factr, fr. rétorsion de droit). ||
retorta ogniotrwała komora a. cylinder do suchej de­
stylacji drewna lub węgla a. do otrzymywania łatwo
lotnych metali; down. laboratoryjne naczynie szklane
w kształcie fajki, używane do destylacji.
-ła c . retortusp.p. od retorquěre 'odwrócić; odgiąć; zwrócić’; zob. re-;
torquěre, zob. torsje.
retoryczny oratorski, krasomówczy; dotyczący reto­
ryki. || retoryka teoria i sztuka przemawiania, kraso-
mówstwo; podręcznik nauki przemawiania; zob. ar-
tes liberales.
- łac. rhetorica 'retoryka' i gr. rhětorikós 'oratorski' z gr. rhětorikě
'retoryka' od rhśtór 'retor (mówca a. nauczyciel wymowy)’.
retour á la naturę fr., powrót do natury.
- formuła określająca idee Rozprawy o pochodzeniu... nierówności
(1755 r.) Rousseau, gdzie autor przedstawia stan natury, w którym lu­
dzie żyli wolni, szczęśliwi i spontanicznie dobrzy.
RETRO- w złożeniach: do tyłu; w tył; wstecz
(w przestrzeni a. czasie); umieszczony z tyłu, za ja­
kimś określonym narządem (ciała); przeciwny nor­
malnemu kierunkowi, biegowi. || retro naśladujący
mody niedawnej przeszłości; wyrażający tęsknotę za
stylem życia, ubiorami, wnętrzami mieszkań dziad­
ków, babek, pradziadków i prababek. || retrocesja
dalsza reasekuracja przez reasekuratora w kolejnym
zakładzie ubezpieczeń. || retrospekcja rozpatrywa­
nie, przypominanie sobie minionych wydarzeń, prze­
żyć psych.; lit. nawrót do przeszłości zakłócający tok
opowieści. || retrospekcyjny, retrospektywny.
- łac. retro 'wstecz'; późn.łac. retrocessio 'cofanie się’, zob. cesja;
łac. retrospectus p.p. od retrospicere 'oglądać się’; specere, zob. spek­
takl; por. ariergarda.
retrowersja tłumaczenie tekstu z powrotem na język
oryginału (klasyczne ćwiczenie przy nauce języków
obcych); por. ekstemporale.
- łac. retroversus 'odwrócony ku tyłowi’; zob. retro-; versus, zob.
wersja.
retrowirusy biol. wirusy, których zapis genetyczny
(jako RNA) musi być „przepisany z powrotem” na
kwas DNA, by wirusy mogły się reprodukować; nie­
które z nich, tzw. jadowite wirusy transformujące, są
niezwykle rakotwórcze.
- zob. retro-; wirusy.
retsina, retzina wino greckie z zapachem żywicy
(pierw, od leżakowania w beczkach z żywicznego
drewna, dziś, w epoce metalowych kadzi, od żywicz­
nych domieszek).
- n.gr., może od wł. resina 'żywica' z łac.
494 rewers
retusz poprawianie fotografii a. rysunku (orygina­
łu, negatywu, diapozytywu) przez dorysowywanie,
podm alowywanie a. usuwanie pew nych szczegółów ;
p r z e n . a rt. drobne, ostateczne poprawki, korekty.
- fr. retouche 'jw.; poprawka’ od retoucher 'retuszować; poprawiać;
znowu dotykać’; zob. re-; zob. touche.
reuben sandwich [wym. ru:ben] amer.ang. pop.
w U S A sandwicz (kanapka) z m ieloną w ołow in ą se­
rem szwajc. i kwaszoną kapustą podawany na gorąco.
reumatyzm m ed . gościec.
- gr. rheumatismós 'jw.' od rheúma 'płynięcie; prąd’.
revenons á nos moutons! fr., powróćm y do naszych
baranów, tj. do tematu, do sprawy, do rzeczy; por. ad
rem.
- z fr. Farsy mistrza Piotra Patelin (XV w.); słowa sędziego do kup­
ca, któiy oskarżając pasterza o kradzież barana mówi ciągle o sześciu
łokciach sukna, na których okpił go adwokat Patelin.
re vera łac., zaprawdę, zaiste, w rzeczy samej.
- przysłowie osobiste (porzekadło) hetmana Stanisława Potockiego
(1579-1667), nazywanego stąd powszechnie: Rewera.
rewalidacja m ed . rehabilitacja. || rewaloryzacja
pieniądza - ustawowe podw yższenie jego wartości
w stosunku do złota a. innych walut; por. dewalua­
cja. || rewaluacja pieniądza - wzrost jeg o siły na­
bywczej; por. deprecjacja.
- zob. re-; łac. validus 'silny' i valor 'wartość' od valěre, zob. walor.
rewanż odwzajemnienie się; odpłacenie (w et za wet);
odegranie się (zw ycięstw o następujące po porażce);
sposobność do odegrania się (w spotkaniu sport.). ||
rewanżysta p o li t, odwetowiec.
- fr. revanche 'odwet; jw.’; zob. re-; venger 'pomścić' z łac. vindica-
re, zob. windykacja.
rewelacja objawienie, ujawnienie nieoczekiwanej,
interesującej wiadomości; rzecz a. osoba budząca po­
dziw swym i niespodziewanymi zaletami. || rewela­
cyjny znakomity, doskonały, świetny.
- późn.łac. revelatio 'objawienie' z łac. revelare 'odsłaniać; obja­
wiać’; zob. re-; velare 'osłaniać’ z velům, zob. velarium.
rewelersi p r z e s t. męski kwartet w okalny z reper­
tuarem rozrywkowym.
- ang. revelers l.mn. od reveler 'hulaka; wesoły biesiadnik’ ze śr.fr. re-
veler 'buntować się; hulać’ od łac. rebellare, zob. rebelia.
rewerans d a w n . głębokie dygnięcie z ukłonem. || re-
werencja p r z e s t. szacunek, poważanie; d a w n . okazy­
wanie czci, ukłon.
- fr. reverence 'uszanowanie; ukłon, dygnięcie’ z łac. reverenda 'głę­
boki szacunek; cześć’ od reverěri 'czcić, poważać’; zob. re-; verěri
'czcić; bać się’.
rewerenda d a w n . sutanna.
- łac. reverenda r.ż. od reverendus gerundivum od reverěri, verendus
gerundivum od verěri, zob. rewerans.
rewers skrypt dłużny, pokwitowanie na w ypoży­
czony przedmiot a. pieniądze; odwrotna (lew a) stro­
na monety, medalu (tkaniny, obrazu itd.); por. awers.
|| reverse engineering inf. odwrotna inżynieria (do­
myślnie: programów), odczytywanie programu źró­
dłow ego z kodu w ynikow ego programu, odwrotność
kompilowania. Inżynieria odwrotna pozw ala na zd o­
bywanie cennych tajemnic handlowych (np. algoryt-
 rewers
mów programów użytkowych); por. program, kod[
wynikowy, algorytm, kompilacja. || rewersor techn.
nawrotnik, przyrząd do zmiany kierunku obrotów sil­
nika elektr.
- lac. reversus 'odwrócony’; zob. re-; wersja.
rewia przegląd, pokaz, zwł. mody; teatr, przest. kaba­
ret, widowisko rozrywkowe, złożone z krótkich wy­
stępów (piosenki, skecze, monologi, tańce itp.), łą­
czonych zazw. zapowiedziami konferansjera; przest.
przegląd wojsk, parada wojskowa.
- fr. revue 'przegląd; rewia’ od revoir 'znowu zobaczyć, przejrzeć’;
zob. re-; voir 'widzieć; patrzeć’ z łac. viěre, zob. vide.
rewident osoba upoważniona przez władze do kon­
trolowania, badania działalności instytucji, przedsię­
biorstw, osób, ksiąg handl. || rewidować dokonywać
rewizji.
- łac. revidens dpn. revidentis p.pr. od re viěre 'znowu zobaczyć’; zob.
re-; viěre, zob. vide.
rewindykacja prawn. sądowe dochodzenie zwrotu
utraconej własności; odzyskanie jej; gosp. odzyski­
wanie wartości zarobków obniżanych realnie wsku­
tek inflacji.
- śrdw.łac. revindicare 'znowu odbierać’; zob. re-; łac. vindicare, zob.
windykacja.
rewir obszar lasu nadzorowany przez leśniczego;
rejon łowiecki; stoliki obsługiwane przez jednego
kelnera; szpital w hitlerowskich obozach zagłady;
przest. obwód, dzielnica miasta; (w byłym zaborze
ros.) część cyrkułu policyjnego nadzorowana przez
rewirowego.
- nm. Revier 'jp.' ze st.fr. rivěre 'okolica położona nad wodą; stru­
mień’ z lud. łac. riparia, zob. Riwiera.
rewizja sprawdzenie, badanie; ponowne zbadanie,
rozpatrywanie (teorii, stanu jakiejś nauki, poglą­
dów); zaskarżenie, zmiana a. uchylenie orzeczenia
sąd. przez właściwe władze; przeszukiwanie przez
organa śledcze a. celne; ostateczna kontrola korekty
druk. || rewizjonizm polit, dążność do obalenia obo­
wiązujących traktatów i umów międzynarodowych.
|| rewizor hist. rewident, inspektor.
-późn.łac. revisio dpn. revisionis 'ponowne widzenie’ od łac. reviěre,
zob. rewident.
rewolucja zasadniczy przewrót społ., polegający
na obaleniu ustroju i ustaleniu nowego; gwałtowne
przejście z jednego stanu w drugi, z jednej jakości
w inną; przest. obieg jednego ciała niebieskiego wo­
kół innego. || rewolucjonista uczestnik a. zwolennik
rewolucji, głosiciel poglądów rewolucyjnych. || re­
wolwer ręczna broń palna z obracającym się maga­
zynkiem bębenkowym.
- późniąc, revolutio 'przewrót; obrót’ z łac. revolvere 'znowu a. z po­
wrotem obracać’; zob. re-; volvere, zob. wolumen.
rewriter [wym. rirąjter] ang., ktoś, kto przerabia ja ­
kiś tekst lit., publicystyczny; (rewrite mań) dzienni­
karz specjalizujący się w przerabianiu cudzych tek­
stów do druku.
- ang., zob. re-; writer 'pisarz' od write 'pisać'.
rex Auguste, iudica iuste łac., królu Auguście, sądź
sprawiedliwie.
495_____________________________________rezurekcja
- tak wg legendy miała się odezwać do Zygmunta Augusta ok. 1560 r.
rzeźba głowy z zawiązanymi ustami w sali poselskiej na Wawelu.
rex regnat et non gu b ern a t łac., król panuje, ale nie
rządzi; por. le roi rěgne et...
- z sejmowego przemówienia (1605 r.) kanclerza Jana Zamojskiego
(1542-1605).
rex tremendae maiestatis łac., królu m ocy przeraź­
liwej.
- z pieśni Dies irae, zob.
rezerford zob. rutherford.
rezerw a zapas; odwód; ogół obywateli (rezerwi­
stów ), którzy m ogą być pow ołani pod broń; powścią­
gliw e, ostrożne, nieufne odnoszenie się do kogoś a.
czegoś. || rezerw acja zam ów ienie, zastrzeżenie m iej­
sca (w sam olocie itp.), pokoju (w hotelu itp.); ob­
szar osiedlenia zastrzeżony dla resztek ludności tu­
bylczej (jak w U SA , w Australii); prawo papieża do
nadawania niektórych beneficjów i obsadzania nie­
których urzędów kość. || rezerw at obszar chroniony,
całkow icie a. częściow o w yłączony spod eksploata­
cji celem zachowania całej przyrody a. niektórych jej
składników (zwierząt, roślin, form krajobrazu itd.). ||
rezerw ista zob. rezerwa.
- ang. reservation 'zastrzeżenie; rezerwacja; rezerwat’, fr. réserve 're­
zerwa' i łac. reservatus (p.p.) od reservare 'zachować, ochronić’; zob.
re-; servare, zob. konserwa.
rezerw u ar przest. zbiornik do przechowywania cie­
czy a. gazów.
- fr. réservoir 'jw.' od réserver 'zachować' z lac. reservare, zob. re­
zerwa.
rezolucja uchwała, deklaracja, propozycja (zebrania,
zjazdu, kongresu itd.); down. decyzja. || rezolutny
pewny siebie, wygadany; bystry, zaradny.
- łac. resolutio 'rozwiązanie' z resolutus p.p. od resolvere 'rozwiązy­
wać'; zob. re-; solvere, zob. absolucja.
rezonans pogłos, oddźwięk, odgłos; współbrzmienie,
współdrganie; fiz. zjaw isko gwałtownego wzrostu
amplitudy drgań (np. m ech., elektr.) układu drgające­
go, gdy w pobliżu znajduje się inny układ drgający,
a częstotliw ości drgań obu układów zbliżają się do
siebie. || rezon ator pudło rezonansowe, część skła­
dowa w ielu instrumentów muz. (np. strunowych),
podnosząca siłę a. piękno tonu przez współdrganie
ze źródłem dźwięku.
- fr. resonance 'rezonans' od łac. resonantia 'oddźwięk' z resonare
'odbrzmiewać'; zob. re-; sonare, zob. sonata.
rezoner teatr, postać w sztuce scenicznej, wygła­
szająca (zazw. autorskie) opinie, komentarze na te­
mat postaci i akcji sztuki, ukazująca jej morał; czło­
w iek lubiący rezonow ać, szeroko i długo rozprawiać
o czym, dowodzić, moralizować, pouczać, ganić.
- fr. raisonneur 'rozumiejący; teatr, rezoner’ z raisonner 'rozumo­
wać' od raison 'rozum; racja; powód’ z łac. ratio, zob. racjonalista.
rezultat skutek, wynik.
- fr. résultat 'jw.' ze śrdw.łac. resultatum p.p. r.nij. rzecz, od resultare
'odskakiwać, odbijać się’; zob. re-; saltare 'skakać'.
rezurekcja K ość. rz.kat. uroczyste nabożeństwo
wielkanocne z procesją.
rezurekcja
- późniąc, resurrectio 'zmartwychwstanie; jw.’ z resurgere ’zmar-
twychwstawać’; łac. 'znowu wstawać’ (por. resursa); zob. re-; suge-
re, zob. insurekcja.
rezus małpa wąskonosa żyjąca gromadnie w Indiach
przedgangesowych, Indochinach, Birmie, o usposo­
bieniu żywym i wesołym, często spotykana w ogro­
dach zoologicznych i w badawczych laboratoriach
med. (por. Rh czynnik).
- n.łac. rhesus 'jw.'
rezydencja reprezentacyjna siedziba (a. miejsce sta­
łego pobytu) głowy państwa, premiera, ambasado­
ra itp., magnatów, dostojników kość. || rezydent gu­
bernator, przedstawiciel dypl. państwa-protektora
w państwie zależnym; dawn. ubogi krewny a. ofi­
cjalista korzystający ze stałego przytułku we dworze
szlacheckim.
- łac. residens dpn. residentis p.pr. od residěre 'osiadać; pozostawać;
zamieszkać’; zob. re-; seděre, zob. sesja.
rezygnacja zrzeczenie się, zaniechanie czegoś, ustą­
pienie, wyrzeczenie się; pogodzenie się z losem,
z sytuacją.
- śrdw.łac. resignatio 'zrzeczenie się’ z łac. resignare 'odpieczętować;
unieważnić; rezygnować’; zob. re-; signare, zob. sygnalizacja.
rezystancjafiz. opór elektr. czynny, oporność elektr.
czynna, omowa (zob. om). || řezysteneja, opor­
ność, zool. niepodatność drobnoustrojów chorobo­
twórczych a. owadów-szkodników na środki chem.;
med. odporność konstytucjonalna (dziedziczna), nie­
podatność organizmu na działanie zarazków. || rezy-
stencjalizm żart. fikcyjna szkoła filoz., wynalezio­
na przez Paula Jenningsa w 1948 r.; prekursorami
jej byli w XIX w. Freidegg i Heidansiecker, a gł. re­
prezentantem jest Pierre-Marie Ventre, który „od­
wrócił tradycyjny mechanizm filozofii; dotychczas
zajmowała się tym, co ludzie myślą o Rzeczach; ře­
zy stenejalizm zaś interesuje się tym, co Rzeczy my­
ślą o ludziach”. Są one przeciw nam (fr. les choses
sont contrę nous); przykłady: kanapka spada na dy­
wan stroną obłożoną majonezem; sznurowadło nie
daje się rozwiązać, gdy ubóstwiana wreszcie wyrazi­
ła zgodę; okulary giną prelegentowi na chwilę przed
odczytem itd.; zob. też die Tücke des Objekts. || re­
zystor opornik elektr.
- fr. résistance 'opór; odporność’ z późn.łac. resistentia ’jp .’ z łac. re-
sistere 'zatrzymywać się; stawiać opór’; zob. re-; sistere, zob. asy­
stent; por. Résistance; tranzystor.
reżim rząd (zwł. nielegalny, nie uznawany, bezpraw­
ny), rządy, władza, system władzy (zwł. w znaczeniu
ujemnym); por. ancien rćgime. || reżym dieta; przepi­
sany przez lekarza tryb życia; warunki robocze pro­
cesu techn., pracy maszyny.
- fr. régime ’jw.’ z łac. regimen 'władza; rząd’ od regere, zob. regencja.
reżyser inscenizator; realizator film., RTV. || reżyse­
ria inscenizacja; art. realizacja sztuki teatr., telewi­
zyjnej, filmu, słuchowiska radiowego. || reżyserka
pomieszczenie przy studiach RTV dla reżysera i apa­
ratury mikserskiej; kobieta reżyser.
- fr. régisseur 'zarządca’ od régir 'rządzić; zarządzać’ z łac. regere,
zob. regencja.
Rh czynnik - med. czynnik występujący w krwin­
kach (osobników zwanych Rh-dodatnimi, Rh+, sta-
496 riesling
nowiących ok. 85% ludzi), mający charakter silnego
antygenu, tzn. powodujący w surowicy osobników
R h -u je m n y c h pojawianie się przeciwciał a n ty -R h .
- skr. od n.łac. Rh(esus), zob. rezus (małpa, u której po raz pierwszy
odkryto ten czynnik).
rhodoąktylos Ęos gr., różanopalca jutrzenka.
- z Homera (Odyseja 2,1 passim); por. rod-; daktyl; Eos.
Rhythm and Blues ang., ’rytm i b lues’ w 60. latach
X X w. murzyńska muzyka pop. z użyciem instru­
m entów elektr. i elektronicznych (Chuck Berry, The
Rolling Stones i in.), skomercjalizowana wersja daw­
nych, autentycznych bluesów, m uzyki relig. i jazzu.
ria zatoka utworzona przez zatopienie przez morze
dolnej części doliny rzecznej.
- hiszp. od rio 'rzeka’.
rial pers. z arab., waluta Iranu (= 100 dinarów), Ara­
bii Saudyjskiej (= 20 kirów), Jemenu (= 100 filów),
Kataru (= 100 dirhamów), Omanu (= 1000 baiza).
riasa ros., długa szata o szerokich rękawach noszona
przez duchownych prawosławnych.
Richtera skala - amerykańska dziesięciostopniow a
skala oceny siły trzęsień ziemi; stopień 1 oznacza
zakłócenia sejsmiczne dostrzegalne tylko na zapisie
czułych sejsmografów, a 8 -1 0 to potężne wstrząsy
m ogące powodować olbrzymie zniszczenia; w Euro­
pie przyjęto w 1964 r. na sesji Eur. Kom isji Sejsmol.
12-stopniową skalę, Tabl. 10.
rickey ang., napój z wódki (a. w hisky), soku limety,
cukru, w ody sodowej z lodem i skórką limety.
ricotta [wym. rikotta] niezbędny w e włoskiej kuch­
ni, pop. zwł. w Rzym ie, nie solony, nietrwały wiejski
twarożek owczy.
- wł. ’jw .’ z łac. recocta r.ż. od recoctus p.p. od recoquere 'gotować na
nowo’; zob. re-; coąuere, zob. kok 2.
ridentem dicere verum (quid vetat?) łac., śmiejąc
się, prawdę powiedzieć (któż broni?).
- z Horacego (Satyry, 1,1,24); często: ridendo...
ridi, Pagliaccio! wł., śmiej się, Pajacu!
- z opery kompozytora wł. Ruggiera Leoncavalla (1858-1919) Pa-
gliacci („Pajace”) 1892 r.
riel waluta Kambodży (= 100 sen).
Rien ne manque á sa gloire, ii manquait á la notre
fr., N ic nie brak jego sławie, jeg o zabrakło naszej.
- napis na popiersiu Moliera w Akademii Fr., ułożony przez Bernarda
Josepha Saurina (1706-81).
rien ne réussit comme le succěs fr., nic tak nie przy­
nosi powodzenia jak sukces; pom yślność idzie za
sukcesem; jeden sukces pociąga za sobą drugi.
- z Aleksandra Dumasa ojca (Ange Pitou, „Anioł Pitou”, 1,7) 1851 r.
rien ne va plus fr., więcej nie w oln o już stawiać (za­
pow iedź krupiera w rulecie tuż przed puszczeniem
kulki); por. faites vos jeux!
riesling nm. [wym. riizling] białe wytrawne wino
stołowe, podobne do w in reńskich, barwy od słom ­
kowej do złotej (np. w łoskie, austriackie, węgierskie,
kalifornijskie).
 rifacimento
rifacimento [wym. ...czim ... ] w ł., przeróbka (dzie­
ła lit.).
riff muz. krótka, prosta, rytmiczna faza m elodyczna
jazzu, nieustannie powtarzana i często służąca za tło
do improwizacji solowej.
- ang. ’jw .’ od (?) refrain, zob. refren.
right man in the right place zob. the right man...
right or wrong, my country! ang., ma rację czy błą­
dzi, jednak to moja ojczyzna!
- wg toastu, wzniesionego przez amer. admirała Stephena Decatura
(1779-1820) w Norfolk.
rigodon fi*., [wym. ...da] starofi*. taniec prowansal-
ski (X V II-X V III w.) w tempie żyw ym , takcie parzy­
stym, spotykany w suitach barokowych.
rigor mortis łac., dosł. 'sztywność śm ierci’; med.
stężenie pośmiertne mięśni.
Riksdag jednoizbow y (od stycznia 1971 r.) parla­
ment Szwecji.
- szw. od rike 'królestwo’; dag 'rada, zebranie’,
riksmál zob. bokmál.
riksza w krajach D alekiego W schodu - mały, lekki
dwukołowy pojazd ciągnięty przez człowieka, uży­
w any pierwotnie w Japonii; por. kulis.
-ja p . dzinrikisia 'jw.'; dżin 'człowiek'; riki 'siła'; sia 'wóz'.
Rinaldo Rinaldini herszt rozbójników; szlachetny
zbójca.
- bohater tytułowy popularnej niegdyś nm. powieści sensacyjnej
(1797 r.) Chr. A. Vulpiusa (1762-1827), szwagra Goethego.
Rinascimento wł. [wym. rinaszimęnto], rinascita
[wym. rinąszita] renesans, odrodzenie.
ring um ieszczone na podium, ogrodzone sznurami
m iejsce walk bokserskich a. zapaśniczych; krótkoter­
m inow e porozumienie m iędzy kapitalistami, zawar­
te zwł. dla spekulacji cenami towarów; szeroka uli­
ca okólna.
- ang., nm. 'pierścień; obręcz; krąg; jw .’; por. ryngraf.
ringo sport, gra rozgrywana indywidualnie a. zespo­
łow o gum owym kółkiem na odpowiednim boisku.
- ang. ring, nm. Ring 'pierścień; koło’.
ring-pull ang., (puszka) z naciętym w ieczkiem meta­
low ym , które odrywa się w całości, gdy pociągnąć za
przym ocowane do niego kółko; por. pop-top.
ripeness is all ang., trzeba być dojrzałym.
- z Szekspira (Król Lear 5 , 2), 1607 r., tł. J. Paszkowskiego.
riposta celna i bezzw łoczna odpowiedź; w szermier­
ce - cięcie a. pchnięcie zadane bezpośrednio po uda­
nej własnej zasłonie (paradzie).
- fr. ripostę 'jw.' z wł. risposta dosł. 'odpowiedź' od rispondere 'od­
powiadać' z łac. respondere, zob. respons.
Rip Van Winkle ang., [wym. ...uinkl] człow iek nie
zorientowany w aktualnych stosunkach, pop. gość
z księżyca (spadły); por. Endymiona sen.
- w opowiadaniu (ze zbioru Ze szkicownika; 1819/20 r.) pisarza amer.
Washingtona Irvinga (1783-1859) - bohater tytułowy uśpiony przez
duchy w górach Catskill (N. Jork) w czasach kolonialnych, budzi się
po 20 latach w niepodległej Ameryce.
497 roba
risorgimento wl. [wym. rizordżimęnto] odrodzenie,
zmartwychwstanie, rozkwit; {il R. italiano) rewolu­
cje i wojny 1820-70 r., które doprowadziły do po­
wstania niepodległych i zjednoczonych Włoch.
risotto [wym. rizotto] włoska potrawa z ryżu z mię­
sem, jarzynami i przyprawami.
- wł. 'jw.' od riso 'ryż' z gr. órydza ’jp ’.
risqué [wym. riskę] śliski, ryzykowny, dwuznacz­
ny, wątpliwej przyzwoitości, zawierający nieskrom­
ne aluzje (o dowcipie, żarcie, komplemencie, tema­
cie rozmowy itp.).
- fr. 'ryzykowny' od risquer 'ryzykować' z risque ’ryzyko’z wł. ri-
s(i)co, rischio 'jp. ’
rissole [wym. risol] fi*., paszteciki z farszem mięs­
nym a. rybnym, smażone w tłuszczu.
risum teneatis, amici? łac., czyżbyście się mogli po­
wstrzymać od śmiechu, przyjaciele?
- z Horacego (Sztukapoetycka, 5).
rite de passage fi*., dosł. 'ceremoniał przejścia’, ry­
tualny obrządek przejścia z jednego okresu życia do
drugiego.
ritornel muz. główny temat ronda, powracający kil­
kakrotnie po zmiennych odcinkach, tzw. epizodach;
przygrywka między zwrotkami dawnej arii; stomel-
le.
- wł. ritornello zdrobn. od ritom o 'powrót' z ritornare 'wracać'; ri-
zob. re-; tomare z łac., zob. turniej.
riusz(k)a, ryszka, kreza, gęsto plisowana, sztywna
naszywka z tiulu, gazy, jedwabiu itp. na sukni, ka­
peluszu itd.
- fr. ruche 'jw.; ul; rój’ z celt. rüsca 'kora'.
riwiera tłumnie odwiedzany pas wybrzeża (morskie­
go) o charakterze wypoczynkowym, uzdrowisko­
wym i rozrywkowym, odznaczający się łagodnym
klimatem; naszyjnik z diamentów (a. innych drogich
kamieni) ułożonych rzędem.
- fr. rivieře de diamants 'kolia diamentowa’; riviéře 'rzeka'; wł. Rivie­
ra 'wybrzeże M. Śródziemnego we Francji (wsch. część Cóte ďAzur
'Lazurowego Wybrzeża’) i Włoszech, od Cannes do La Spezia’, z łac.
riparia r.ż. od riparius 'przybrzeżny; nadrzeczny’ od ripa 'brzeg rze­
ki, stawu’; por. arywista; rewir.
rixari de asini umbra łac., spierać się o cień osła, tj.
o rzecz bezwartościową, o głupstwa.
RNA zob. rybonukleinowy kwas.
roadster [wym. roudster] samochód osobowy typu
„sportowego” o nadwoziu z otwieraną budą z jed­
nym siedzeniem na 2-3 osoby, z pomieszczeniem na
bagaż, niekiedy z dodatkowym siedzeniem za budą.
- ang. 'jw., silny koń pod wierzch; statek na redzie; tramp’ od road
'droga; reda’.
roba w XV w. ubiór wierzchni z usztywnionymi
wypukłymi fałdami zbiegającymi się promieniście
w pasie, noszony przez obie płcie; rokokowa damska
suknia st.pol. noszona na rogówce (zob. panier), na­
śladowana z fi*, mody z 2. poł. XVIII w.
- fr. robe 'suknia; sukienka’ od stg.nm. rauba (dziś Raub) 'łup; przen.
ubiór zdobyty na nieprzyjacielu’; por. fr. dérober 'zabrać, ukraść’.
rober
rober w grze w brydża, winta, wista - gra zakończo­
na obliczeniem punktowym.
- ang. m bber 'w kartach - partia złożona z nieparzystej liczby gier’.
Robin Hood ang., [wym. hud] szlachetny zbójca,
ograbiający bogaczy dla wspomożenia ubogich.
- legendarny bohater cyklu ang. ballad śrdw., wspomniany po raz
pierwszy ok. 1377 r.
robinia (akacjowa) - bot. grochodrzew (błędnie na­
zywany akacją).
- od nazwiska botanika fr.: Jean Robin (zm. 1629 r.).
robinsonada 1. prawdziwe a. fikcyjne przygody sa­
motnego człowieka, zdanego na własne siły, zarad­
ność, pomysłowość, w wyjątkowo trudnych (zwł.
egzotycznych) warunkach (wędrówki, podróży itd.);
przedsięwzięta w tajemnicy wyprawa dzieci w dale­
kie kraje w poszukiwaniu przygód. 2. w piłce ręcznej
a. nożnej - „szczupak” bramkarza, rzucającego się
wyprostowanym ciałem poziomo w bok, w celu za­
trzymania nisko lecącej piłki.
- 1 . od imienia Robinsona Crusoe, żeglarza wyrzuconego na bezludną
wyspę, tytułowego bohatera powieści (1719 r.) Daniela Defoe. 2. od
nazwiska bramkarza ang. J. Robinsona.
robot automat, przypominający wyglądem człowie­
ka, spełniający pewne mechaniczne funkcje istoty
ludzkiej (por. golem); przen. człowiek niewrażliwy,
bezduszny, ale pracujący sprawnie i dokładnie; pot.
mechanizm automatyczny kontrolujący działanie in­
nych mechanizmów a. kierujący nimi; techn. progra­
mowalna maszyna, która reaguje na informacje i wy­
konuje rozmaite zadania robocze w ruchu; przyrząd
do wykonywania kilku czynności kuchennych.
- czes. ’jw.’ od robota ’praca; pańszczyzna, harówka’; neologizm pi­
sarza czes. Karela Čapka (1890-1938) z komedii utopijnej R.U.R.
(Rossum Universal Robots, nazwa firmy wyzyskującej pracę robo­
tów), 1920 r., wyst. poi. 1922 r.
robron dawn. suknia kobieca szeroka, kloszowa
i usztywniona.
- fr. robe rondě ’suknia okrągła’; robe 'suknia; toga’; zob. rondo.
rocaille [wym. rokąj] rokokowa dekoracja z kamy­
ków i muszli, naśladująca naturalne ściany grot; lek­
ki, niesymetryczny ornament rokokowy z motywów
stylizowanych małżowin i muszli.
- fr. ’jw.’ od roc(he) 'skała, głaz’; por. rokoko.
rock ang., skr. od rock’n ’roll; zob. też country rock.
rock musical ang., ’musical rockowy’, jak np. Hair,
Jesus Christ Superstar, Godspell, Pippin, Evita.
rock’n’rolI (a. rock and roli) [wym. rekenroul] od­
miana jazzu, o mocno wybijanym rytmie i powta­
rzających się prostych frazach, często z elementami
bluesa i pieśni lud.; taniec towarzyski pod tę muzykę,
charakteryzujący się swobodnymi, improwizowany­
mi ruchami.
- amer.ang. dosł. 'huśtaj się i kołysz; jw .’; rock 'kołysać (się); huśtać,
bujać (się)’; roli 'toczyć (się); falować; kołysać (się)’.
ROD-, ROD(O)- w złożeniach: róża; czerwony. || ro
chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal jasnoszary, z gru­
py platynowców.
- gr. rhódon 'róża'; uczony ang. W. H. Wollaston po raz pierwszy wy­
odrębnił rod w 1803 r. i nazwał go tak dla jaskrawej czerwieni soli
rodu.
498 rokosz
rodajlendy rasa kur typu ogólnoużytkow ego, o upie­
rzeniu mahoniowometalicznym, w P olsce zwana kar-
mazynami.
- amer.ang. Rhode Island Re 'czerwone z R.I.’ wyhodowane w stanie
Rhode Island w USA.
rodały zwój pergaminowy nawinięty na 2 wałki, za­
wierający Torę.
- śr.g.nm. rodeł 'zwój; lista; dokument’ z łac. rotula 'kółko', od rota,
zob. rota 2.
rodeo amerykańskie publ. popisy jazdy na oklep (a.
na siodle) na nie ujeżdżonych koniach (por. bronco),
chwytania cieląt na lasso, siłowania się z byczkami
itp., wykonywane przez pastuchów konnych (zob.
cowboy).
- hiszp. 'odjazd; spędzanie, zaganianie (bydła)’ z rodear 'okrążać' od
rueda 'koło’ z łac. rota, zob. rota 2.
rododendron bot. różanecznik, azalia.
- gr. rhodódendron; zob. rod(o)-; dendrologia.
rodomontada bufonada, fanfaronada, sam ochwal­
stwo, pyszałkowatość, chełpliwość.
- fr. rodomontade 'jw.' z wł. Rodomonte ’(dosł. Toczygóra, Waligóra)
fanfaron’, imię króla Algieru, dzielnego wojaka, lecz pełnego pychy
i zuchwałości, postaci z Orlanda szalonego (1516 r.) Ariosta.
rois fainéants fr., gnuśni królowie, królowie tylko
z nazwy, zwł. ostatni królowie z dynastii M erowin-
gów, których prawa uzurpowali sobie majordomowie
i założyli dynastię Karolingów.
rojalista hist. monarchista, zw ł. zw olennik Burbo-
nów w e Francji (w czasie i po R ew olucji Fr.), stron­
nik Karola I w jego walkach z ang. purytanami i par­
lamentem a. zwolennik Jerzego III i rządu ang.
w okresie Rewolucji w Am eryce Płn.
- fr. royaliste 'jw.' z royal 'królewski' od łac. regalis, zob. regalia.
rojsty mszary, mokradła, torfowiska bagienne, torf-
niaki.
- litew. raistas 'jw.'
rokada wojsk, linia kolejowa a. szosa strategiczna
równoległa do linii frontu, zapewniająca łączność
m iędzy różnymi jego odcinkami.
- fr. rocade ’jw.’ od roquer, zob. roszada.
rokfor zob. roquefort.
rokieta Kość. rz.kat. strój chórowy prałatów i kano­
ników: rodzaj komży o w ąskich rękawach, z koloro­
wą, zazw. fioletow ą podszewką.
- wł. rocchetto 'jw.; komża biskupia’ ze st.fr. roc 'płaszcz' pochodź,
germ.
rokoko styl w plastyce XVIII w. (styl Ludwika XV,
późny barok) charakteryzujący się swobodnym uży­
ciem zakrzywionych, lekkich, płynnych, niesym e­
trycznych form omamentacyjnych, w pływ em m o­
tyw ów sztuki chińskiej, w malarstwie - często
przedstawiający bukoliczne sceny z mit. klasycznej
(np. obrazy Watteau; por. fétes champétres); odbicie
tego kierunku w muz. XVIII w.
- fr. rococo 'jw.' od roc{he), zob. rocaille.
rokosz hist. (w Polsce i na W ęgrzech) zbrojne po­
wstanie (konfederacja) szlachty przeciw królowi
 rokosz
elekcyjnemu dla obrony zagrożonych wolności, bunt,
rewolta, rebelia, pucz; wiec, sejmik szlachecki.
- węg. rakas 'tłum; zbiegowisko’ od Rakos 'pole pod Budziszynem,
gdzie sejmujące stany występowały z opozycją’.
rolada potrawa z prostokątnego kawałka mięsa na­
szpikowanego boczkiem itd., zwiniętego w rulon
i owiązanego sznurkiem, a po uduszeniu pokrajane­
go w plastry; ciasto biszkoptowe zwinięte w rulon
i nadziane marmoladą a. kremem.
- fr. roulade 'jw.' od rouler '(ob)toczyć’.
Rollenfresser teatr, aktor łapczywy na role.
- nm. 'jw.'; Rolle 'zwój, rulon; rola,\fressen 'żreć; pożerać’.
rollwerk piast, manierystyczny ornament zawijany,
kartuszowy (XVI-XVII w.).
- nm. Rolle 'zwój, rulon’; zob. werk.
rolmops filet śledziowy, na który nakłada się ostre
marynaty, zwija się i spina końce wykałaczką, a na­
stępnie marynuje i podaje jako zakąskę.
- nm. Rollmops 'jw.'; Rolle 'zwój, zwitek, rolka’; zob. mops.
Roma aeterna zob. urbs aetema.
Roma deliberante Saguntum perit zob. deliberat
Roma...
romadur nm., miękki, łagodny ser dojrzewający, po­
kryty pleśnią, podobny w smaku i zapachu do lim-
burskiego.
rómadzi jap., sposób pisania po japońsku alfabetem
łacińskim.
Romain du Roi fr. ’rzymski, królewski’ krój pisma
zamówiony przez króla fr. Ludwika XIV, wykonany
przez Philippe’a Grandjeana (1666-1714), regular­
ny i precyzyjny, kontrastujący grube i cienkie linie,
z płaskimi szeryfami minuskułów.
Roma locuta (est) causa finita (est) łac., Rzym
przemówił, sprawa skończona, rozstrzygnięta; wy­
powiedź Kościoła jest wiążąca dla wiernych.
- oparte na św. Augustynie (Kazanie 131,10).
romano wł., ostry, twardy owczy ser o bladym za­
barwieniu, ziarnistej budowie i czamozielonej skór­
ce, obecnie czasami z mleka krowiego a. koziego. ||
roman a clef fr., [wym. romanaklę] powieść z klu­
czem, tj. zawierająca jedną a. więcej postaci wzię­
tych z życia, których rozpoznanie, pod zmieniony­
mi przez autora imionami, jest trudne a. niemożliwe
dla czytelnika nie znającego środowiska. || roman
a these fr., [wym. romąnatę:z] powieść z tezą, w któ­
rej fabuła służy tylko jako ilustracja idei a. dowodzić
ma słuszności jakiejś tezy; por. piece a these. || ro­
manca w lit. hiszp.: lud. utwór epicko-liryczny, na
motywach hist. i legendarnych, opiewający gł. przy­
gody rycerskie i miłosne, pokrewny balladzie; muz.
pieśń liryczna. || roman d’aventure zob. Abenteuer-
roman. || roman-fleuve fr., [wym. roma flo:w] dosl.
’powieść-rzeka’; wielotomowa powieść obyczajowa,
zazw. o wielu wiążących się z sobą wątkach rodzin­
nych; por. saga. || romanistyka filologia romańska. ||
romanizacja poddawanie a. uleganie wpływom kul­
tury romańskiej a. staroż. Rzymu, łaciny. || roman
499 ront
p icaresque zob. Schelmenroman. || rom ans nazwa
pow ieści w X IX w., zw ł. o wątku miłosnym; muz. so­
low a pieśń liryczna; pot. stosunki m iłosne, miłostka,
flirt.
- fr. roman '(język) romański; pow ieść’ i hiszp. romance 'hiszpański;
opowieść; romanca’ z łac. Romanice 'na sposób rz.; po łacinie’ z ro-
manicus 'rzymski' od Romanus 'jp.’ z Roma 'Rzym'; por. romantycz­
ny; fr. clef 'klucz' z łac. clavis, zob. klawesyn; fr.fleuve 'rzeka' z łac.
fluvius, zob. fluwio-.
rom an tyczn y zw iązany z romantyzmem; pop. ma­
rzycielski, tajemniczy, fantastyczny, poetyczny,
uczuciowy. |[ rom an tyzm ruch lit., art. i filoz., po­
wstały w Europie XVIII w. gł. jako reakcja przeciw
neoklasycyzm ow i z jeg o uwielbieniem dla rozumu
i intelektu, nacechow any dążeniem do pełnego roz­
woju indywidualności, kultem uczucia, fantazji, lu­
dowości, przeszłości hist., egzotyki, w 1. poł. XIX w.
nawiązujący do ideałów R ew olucji Fr., akcentujący
momenty narodowe i w yzw oleńcze. || rom ański po­
wstały na gruncie kultury staroż. Rzymu; (język r.)
powstały z łaciny lud., jak język port., hiszp., kata-
loński, fr., prowans., w ł., rumuński itd.; (styl r.) styl
sztuki zach.europ. od X do pocz. XIII w.
- fr. romantisme 'romantyzm' od romantique 'romantyczny' z roman,
zob. romanca.
rom b ukośnik, rów noległobok o wszystkich bokach
równych.
- gr. rhómbos 'jw.; wirujący bąk, fryga’.
R om eo i Ju lia para m łodych kochanków, pałających
ku sobie uczuciem w zniosłym , przepojonym poezją
i płomienną namiętnością.
- bohaterowie tragedii Szekspira Romeo i Julia (1597 r.), latorośle
nienawidzących się rodów szlachty werońskiej: Kapuletów (Julia)
i Montekich (Romeo).
rond-de-cuir fr., dosl. ’skórzany krążek’, biurokrata,
urzędniczym , kancelista.
- od pokrytych skórą krążków z włosia, kładzionych dawniej na twar­
dych krzesłach biuralistów dla ich wygody; por. słynną książkę Mes-
sieurs les ronds-de-cuir (1893 r.) Georgesa Courteline’a.
rondel zob. barbakan.
- fr. rondelle 'okrągła tarcza; krążek’ od ron, zob. rondo.
rondo lit., śrdw. ogólna nazwa kilku odmian wier­
szy (dwurymowych, 1 0 -1 5 w ersow ych) o ustalo­
nej formie, których w spólną cech ą jest powtarzanie
się początkowego słowa, słów, wersu a. 2 wersów
w określonych miejscach; forma pieśni lud. truba­
durów i truwerów XII i XIII w.; muz. forma instru­
mentalna, w której powracające refreny (ritomele)
oddzielone są kontrastującymi z nim i epizodami a.
kupletami, występująca sam odzielnie a. jako ostatnia
część sonaty, koncertu; brzeg, kresy, skrzydła kapelu­
sza; m ocno cieniowane pism o ozdobne; okrągły plac
z rozchodzącymi się prom ieniście ulicami.
- fr. ronde 'patrol nocny; koło w tańcu; pismo rondo’, rondeau 'lit.,
muz. rondo’ i rond-point 'rondo (plac)’ od rond 'okrągły' z łac. rotun-
dus, zob. rotunda; fr.point 'punkt'.
ronin jap., w Japonii feud. - (zubożały) wasal, len­
nik, który opuścił sw ego pana.
ront przest. nocny patrol wojsk, kontrolujący warty
i posterunki; obchód wart.
- fr. ronde, zob. rondo.
roquefort
roquefort fir., [wym. rokfor] ostry ser owczy, niebie­
skawy, żyłkowany, wyrabiany w miasteczku fi*. Ro-
quefort-sur-Soulzon; por. gorgonzola.
roraty Kość. rz.kat. wczesna msza poranna w okre­
sie adwentu.
- od pierwszych słów introitu (łac.): rorate coeli desuper 'spuśćcie
rosę niebiosa’; rorare 'zraszać’ od ros dpn. roris 'rosa'; coelum 'nie­
bo'; desuper 'z wysoka’; zob. de-; super-.
Rorschacha test (metoda) - test psychol. do bada­
nia osobowości i inteligencji, złożony z 10 tablic
z symetrycznymi czarnymi i kolorowymi plamami,
z których interpretacji przez badanego wyciąga się
wnioski.
- od nazwiska neurologa i psychiatry szwaic. Hermanna Rorschacha
(1884-1922).
rosé wino stołowe z czerwonych gron, z których
zdjęto skórkę po rozpoczęciu fermentacji, dzięki cze­
mu uzyskuje ono kolor jasnoróżowy zamiast czerwo­
nego.
- fr. 'różowy' od rose 'róża' z łac. rosa
roseau pensant zob. un roseau pensant.
rose is a rose, is a rose, is a rose ang., róża jest różą,
jest różą, jest różą.
- z Gertrudy Stein (Geography and Plays. Sacred Emily), 1922 r.
roshar [wym. ros-har] włosy z ogona i grzywy koń­
skiej, używane dawn. do wyrobu materaców, wyście­
łania mebli itp.
- nm. Rosshaar ’jw.’; Ross 'koń, rumak’; Haar ’włos(y); sierść’.
rostbef część lędźwiowa tuszy wołowej położona
równolegle do polędwicy; pieczeń z tego mięsa przy­
rządzona na sposób ang., tj. w stanie półsurowym.
- ang. roastbeef (wym. roustbkf) 'jw.'; roast 'pieczeń'; b eef zob.
beefeater.
rösti szwajcarskie frytki, jedna z najtypowszych po­
traw szwajc.
- szwajc.nm. zdrobn. od nm. Röstkartoffeln 'smażone ziemniaki’;
rösten 'rumienić; smażyć’.
rostra archit. ozdoba w kształcie rzeźbionego dzio­
bu dawn. okrętu, galery wojennej.
- lac. 'trybuna mówcy na rz. Forum ozdobiona dziobami zdobytych
okrętów nieprzyjacielskich’ l.mn. od rostrum 'pysk; dziób (okrętu)’
z rodere, zob. erozja.
Rosynant szkapa wychudła, wysoka, koścista, łęko-
wata.
- hiszp. Rocinante dosł. 'eks-szkapa; koń Don Kichota’, zob. donki-
szot; mein 'szkapa'; antes '(po)przed(nio)’; (etymologia podana przez
gł. bohatera powieści; w istocie -antę jest tu dawną hiszp. końcówką
imiesłowową o charakterze podniosłym, dystyngowanym).
roszada ruch w szachach, w którym król przesuwa
się w stronę wieży o 2 pola, a wieża przeskakuje kró­
la i staje na polu sąsiednim. || roszować.
- nm. Rochade ’jw.’ z fr. roquer 'roszować' z roc dawn. 'wieża' od
arab. rochch 'rydwan, wóz woj.’ z pers.; por. rokada.
Rosz Haszana hebr., 'początek roku’, Święto Trą­
bek, w judaizmie kultowy początek roku przypada­
jący 1 tiszri (wrzesień a. paźdz.); pierw, święto Księ­
życa, później owocobrania, z końcem VII w. p.n.e.
„dzień trąb”, w którym trąbi się w synagodze na rogu
500 rotunda
baranim (szofar), zgodnie z przepisem biblijnym
(Num. 29, 1).
rota (I) podstawowa jednostka org. i taktyczna pie­
choty zaciężnej w Polsce XVI -1. poł. XVII w., kom­
pania (odpowiednik chorągwi w jeździe); dawn. od­
dział wojska; dwuszereg; (w l.mn.) wojsko.
- nm. Rotte 'rota; banda’ ze st.fr. rotę 'tłum; oddział wojska’ ze śrdw.
łac. rutta, rupta 'oddział' z łac. r.ż. od ruptus, zob. ruptura.
rota (II) hist. koło używane przy torturach; (R.
Rzymska) kość. trybunał (sąd) kolegialny, ostatnia
instancja sądów biskupich i pierwsza - do spraw są­
dzonych przez Stolicę Apostolską; śrdw. strunowy
instrument muz.
- łac. rotatio 'obrót' od rotare 'wirować' z rota 'koło'; por. rodały; ro­
deo; rotaprint; rouć; ruleta.
rotacyzm jęz. zjawisko fonetyczne polegające na
przejściu s w r w pozycji między samogłoskami, jak
np. łac. genus dpn. generis, ang. lose -forlorn.
- n.łac. rhotacismus 'jw.' ze śr.gr. rhotakldzein 'nadużywać a. źle uży­
wać litery r (gr. rho)’.
rotalit bud. okrągła szklana kształtka stropowa, prze­
puszczająca światło.
- łac. rota, zob. rota II; -lit.
rotang trzcinopalma. Kolczasta palma o cienkiej, b.
wysokiej łodydze zw. trzciną hiszp., rosnąca na Ar­
chipelagu Malajskim i w Indiach, używana m.in. do
wyrobu mebli.
-m alaj. rotan 'jw.'
rotaprint druk. uproszczona płaska maszyna offse­
towa małego formatu. || rotograwiura wklęsłodruk,
tiefdruck. || rotor wirnik; wirująca część maszyny.
- zob. rota II; printe; grawiura.
roto amer.hiszp. dosł. 'złamany; obdartus; nędzarz’,
człowiek należący do najbiedniejszych warstw w kra­
jach hispanoamerykańskich, zwł. w Chile; mieszka­
niec slumsów, dzielnic nędzy i ruder.
Rotten Row droga dla jeźdźców w londyńskim Hyde
Parku.
- ang. dosł. 'zgniła uliczka’, przeinaczone fr. route du roi 'droga kró­
lewska’; drogi tej używało dojazdy konnej wielu królów bryt.
rotograwiura, rotor zob. rotaprint.
rottweiler nm., potomek psów pilnujących bydła,
pozostawionych przez legiony rz. w Rottweiler nad
Neckarem (Niemcy); towarzyszył miejscowym rzeź-
nikom w wyprawach po zakup bydła od śrdw. do koń­
ca XIX w., nosząc pieniądze w torbie zawieszonej na
szyi; krępy, mocno zbudowany, średniej wielkości
(do 69 cm wys.), o krótkiej, szorstkiej, czarnej sierści
z brązowymi plamami na głowie, piersi i nogach.
rotuły w lit. staropolskiej małe poematy dydaktycz-
no-umoralniające a. religijne o charakterze pieśnio-
wo-elegijnym.
- łac. rotula 'kółko' zdrobn. od rota, zob. rota II.
rotunda okrągły budynek, zwł. okrągły zarówno na
zewnątrz, jak i wewnątrz (i nakryty kopułą); rodzaj
ciepłej peleryny damskiej; druk. odmiana pisma go­
tyckiego.
 rotunda
- wł. rotonda 'arch. rotunda’ z łac. rotunda r.ż. od rotundus 'okrągły’;
por. rondo; runda; tondo.
roturier [wym. rotiirię] nieszlachecki (mieszczański,
plebejski, chłopski); nieszlachcic; por. nuworysz.
- fr. ’jw .’ od roture 'własność ziemska osoby pochodzenia nieszla-
checkiego; nowizna; łamanie’ z łac. ruptura, zob. ruptura.
roué [wym. ruę] rozpustnik, hultaj, hulaka.
- fr. '(dost. łamany kołem) zmęczony; jw .’ od rouer 'łamać kołem’
z śrdw.łac. rotare ’jp.’z łac., zob. rota II.
rouge et noir fr., czerwone i czarne (zob. le Rouge et
le Noir; trente-et-quarante).
routier [wym. rutię] we Francji - kierowca wielkie­
go samochodu ciężarowego; przedsiębiorca transpor­
tu samochodowego; restauracja przy szosie uczęsz­
czana przez kierowców ciężarówek.
- fr. 'drogowy; jw .’ od route 'droga’ z łac. (via) rupta 'bita (droga)’.
roux [wym. ru:] zasmażka, zaprawa do sosów i zup,
mieszanina mąki i tłuszczu.
- fr. (beurre) roux 'przyrumienione (masło)’; roux. 'czerwonobrązo-
wy, rudy’.
rozárium różanka, część ogrodu obsadzona różami.
|| rozeta okrągły ornament w kształcie stylizowane­
go rozwiniętego kwiatu róży a. innych elementów ro­
ślinnych (zob. raut 2); róży ca, wielkie okrągłe okno
(witrażowe) bogato ozdobione maswerkiem, charak­
terystyczne dla kość. gotyckich.
- fr. rosette 'rozeta; kokarda’ (zdrobn. od rose 'róża) i łac. rosańum
'różanka’ (z r.nij. od rosarius 'różany’) od rosa 'róża’.
roztruchan, roztuchan, dostuchan, wielki, ozdob­
ny, zazw. srebrny puchar, często o kształtach zwie­
rzęcych, używany jako dekoracja stołu, niekiedy do
toastów (XVI-XVIII w.).
-tur. tustahan 'misa’.
Rp. zob. recipe!
R.S.V.P. zob. répondez s’il vous plait.
rubajjat lit. strofa Omara, pięciostopowy cztero-
wiersz jambiczny, w którym rymują się linijki: 1., 2.,
4., używany w poezji pers.
- pers. ’jw. ’; tytuł zbioru czterowierszy pers. poety i astronoma Omara
Chajjama (1050-1123)’od rubá ’ i 'złożony z czterech elementów’.
rubaszka ros., koszula ros.; bluza ros. o kroju ko­
szulowym, wykładana na spodnie (por. gimnastior-
ka; kosoworotka).
rubbish in, rubbish out inf. jeśli włożysz śmieci,
dostaniesz śmieci, nawet najlepsze urządzenia i pro­
gramy nie dostarczą wiarygodnych wyników z nie­
pełnych lub nieprawdziwych danych wejściowych
(zwłaszcza o komputerach i programach komputero­
wych); por. input, output.
Rube Goldberg amer.ang., przen. urządzenie speł­
niające proste zadania w niezmiernie skomplikowa­
ny sposób.
- od nazwiska grafika-satyryka amer. 1883-1970, który w swych ko­
miksach wyśmiewał zaabsorbowanie techniką charakteryzujące jego
rodaków.
rubel waluta Rosji (= 100 kopiejek) i Białorusi.
- ros. rubl ’jw. ’od rubit’ 'rąbać; odrąbywać (down. kawałki srebra
ze sztaby)’.
501 rulet(k)a
rubensowskie kobiety - o ciele bujnym, pulchnym,
pełnym, okrągłym, obfitym; jak na obrazach malarza
flam. epoki baroku R P. Rubensa (1577-1640).
rubid chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal z grupy po-
tasowców.
- łac. rubidus 'czerwony’; nazwany tak od dwóch czerwonych linii
jego widma.
Rubika kostka zabawka-łamigłówka w kształcie
sześcianu o rozmiarach kieszonkowych, którego każ­
da ścianka składa się z dziewięciu ruchomych mini-
sześcianków; obracanie nimi daje liczne kombinacje
sześciu kolorów.
- od nazwiska jej konstruktora, rzeźbiarza i architekta węg. Emo Ru­
bika, ur. 1944 r.
Rubikon przekroczyć - uczynić krok decydujący, nie­
odwołalny; spalić za sobą mosty; por. iacta alea est!
- łac. Rubico 'rzeczka w płn. Italii, która w czasach republiki iz. sta­
nowiła granicę między Galią Przedalpejską a Italią właściwą’; Cezar
przekroczył ją w 49 r. p.n.e., wbrew rozkazom senatu, rozpoczynając
wojnę domową, w której zwyciężył Pompejusza.
rubrycela Kość. rz.kat. oficjalny kalendarz litur­
giczny. || rubryka stałe miejsce w czasopiśmie, po­
święcone określonemu rodzajowi informacji; w for­
mularzach: miejsce do wpisywania danych; (l.mn.)
przepisy prawno-liturgiczne, normujące obrzędy
i ceremonie kość.
- śrdw.łac. rubricella 'rozdział; paragraf’ z łac. rubrica 'czerwona far­
ba; namalowany nią tytuł rozdziału’ od ruber 'czerwony’.
ruby port wino porto koloru ciemnoczerwonego.
- ang. ruby ’rubin(owy kolor); czerwone wino’ z łac. rubeus 'czerwo­
ny’; zob. porto 1.
ruck [wym. rak] sport, w grze w rugby - walka o pił­
kę leżącą na ziemi; zob. maul.
- ang. 'tłum, ciżba; jw .’
riidesheimer nm., wino, sekt a. winiak z winnic okolic
miasta Rudesheim nad Renem w Hessen (Niemcy).
rudis indigestaque moles łac., bezkształtna, bezład­
na masa, tj. chaos.
- z Owidiusza (Metamorfozy, 1,7).
rudymentarny początkowy, elementarny; szczątko­
wy. || rudymenty elementy, początki, podstawy (ja­
kiejś wiedzy); pozostałości, szczątki; biol. narządy
szczątkowe.
- łac. rudimentům 'zaczątek; początek’ od rudis 'surowy; nieokrzesa­
ny; ignorant’, por. erudycja.
rufa tylna część statku, łodzi.
- śr.d.nm. r a e /’sklepienie tyłu kadłuba statku’.
rugby [wym. rągby] niezwykle brutalna gra piłką
owalną dwu drużyn po 13-15 graczy, popularna zwł.
w krajach anglosaskich.
- od ang. nazwy Rugby School, szkoły w Rugby (Warwiskshire, w An­
glii), gdzie grano w tę grę po raz pierwszy; ang. school 'szkoła' z łac.
schola, zob. scholastyczny.
Rule, Britannia ang., Władaj, Brytanio; brytyjski
hymn narodowy; por. God, savé the King.
- słowa: James Thomson, muzyka: dr Arne (1740 r.).
rulet(k)a gra hazardowa: gracze stawiają na nume­
ry (0-36) a. kolor (czerwony - czarny) podziałki ob-
rulet(k)a
racającego się koła, w której zatrzyma się biegnąca
po nim kulka, lub na kombinację numerów (parzyste
itp.), umieszczając swe stawki na stole z wyrysowa­
nymi odpowiednio numerami i kolorami.
- fr. roulette 'kółko; jw.; wózek’ od drouelle ’śrdw,: kółko; plasterek,
zrazik’ z późn.łac. rotella zdrobn. od łac. rota, zob. rota n.
rumb jednostka miary kątowej, 1/32 część okręgu
(= 11,25°) róży kompasowej (róży kierunków, wia­
trów), tj. podziałki kompasu służącego do określenia
kursu statku, kierunku wiatru itp. w nawigacji mor­
skiej.
- ang. rhumb ’jw .’
rumba szybki taniec pochodzenia kubańskiego,
w rytmie synkopowanym, w takcie parzystym; jedna
z form muzyki jazzowej.
- amer.hiszp. ’jw .’ od rumbo 'hulanka, bibka’ z hiszp. 'wystawność;
rozwiązłość’.
rumel dwuosobowa gra w karty, odmiana pikiety;
pikieta; (w r.) pop. wszystko razem, bez wyboru, wy­
jątku.
- nm. Rummel 'hałas, rwetes; rupiecie; główny kolor w ręku (w pikie­
cie)’ od rummeln 'hałasować'.
rumfordzka zupa - z jarzyn, kasz i ziemniaków,
gotowana na wywarze z kości, rozdawana dawniej
ubogim.
- od tytułu amer. naukowca, działacza i reformatora społ., wynalaz­
cy ulepszeń w metodach ogrzewania, oświetlenia i gotowania, działa­
jącego w Anglii, Irlandii i Bawarii: Beniamin Thompson hr. Rumford
(1753-1814); tytuł od miejsca urodzenia (dziś Concord) w stanie New
Hampshire, USA.
rumpeł sterownica, dźwignia do poruszania steru.
- ros. rúmpiel 'jw.' z hol. roerpen 'jp.'; roer 'ster'; pen 'pióro; kołek’.
run [wym. ran] nagły, masowy, paniczny szturm pu­
bliczności na kasy, w celu pozbycia się walorów,
których kurs spada a. wycofania wkładów z banku
o wątpliwej wypłacalności.
- ang. 'bieg; popyt; spadek (barometru, cen); ciąg’.
runda sport, starcie, trzyminutowy okres walki bok­
serskiej; okrążenie toru, bieżni; cykl rozgrywek tur­
nieju, mistrzostw itp.
- nm. Rundę 'kółko; kolejka (piwa itp.); jw .’ z ang. roun 'krąg; szcze­
bel; obrót; tura, ront; jw.; seria’ od 'okrągły' z łac. rotundus, zob. ro­
tunda.
runy nazwa kilku alfabetów (pism), z których naj­
dawniejsze, utworzone pod wpływem kursywy gr.,
używane były prawdop. przez wschodnich Gotów
(ok. 300 r.), inne w Niemczech (do VII w.), Anglii
(do X w.) i Skandynawii (do XIV w.); fińskie pieśni,
epopeje lud.; staroskandynawskie poematy.
- nm., ang. runę (l.poj.) 'jw.' i fiń. runo 'wiersz, pieśń’ ze stang. i st.
skand run 'sekret; tajemnica; litera alfabetu runicznego; pismo’.
rupia waluta Indii, Nepalu (= 100 paisa), Pakista­
nu (=16 anna), Sri Lanki (= 100 centów), Indonezji
(=100 sen) i niektórych in. krajów i terytoriów.
- hindi rúpíjá 'jw.' z sanskr. rupja 'srebro; moneta srebrna’ od rúpa
'kształt; piękno’.
ruptura med. przepuklina (łac. hernia).
- późn.łac. 'złamanie; rozdarcie’ z łac. ruptus p.p. od rumpere 'ła­
mać'; por. bankructwo, erupcja; korupcja; raut 1; rota II.
502 ryft
Rurytania urojone, imaginacyjne, nie istniejące kró­
lestwo.
- w Rurytanii toczy się akcja powieści The Prisoner ofZenda (1894 r.)
i Rupert o f Hentzau (1898 r.) ang. pisarza Anthony Hope Hawkinsa
(1863-1933).
rus in urbe łac., wieś w mieście.
- z Marcjalisa (Epigramy, 12, 57,12).
rustyka okładzina z kamienia obciosanego chro­
powato („na dziko”); naśladownictwo tej techni­
ki w tynku, zwł. na cokołach budowli. || rustykalny
przest. wiejski, chłopski, wieśniaczy.
- łac. rusticus 'wiejski' od rus 'wieś; wiejskie obyczaje’.
rusycystyka nauka o języku i lit. ros., filologia ros.
|| rusycyzm wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa,
przejęte z jęz. ros. a. wzorowane na nim.
-n .ła c . russicus 'rosyjski'.
ruten chem. pierwiastek, Tabl. 1, srebrzystobiały, b.
rzadki metal z grupy platynowców. || rutenizm ukra-
inizm, wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa przeję­
te z jęz. ukr. a. wzorowane na nim.
- śrdw.łac. Ruthenia 'Ruś'; pierwiastek nazwany dla uczczenia ojczy­
zny odkrywcy (1844 r.), chemika K. K. Klausa (1796-1864).
rutherford (Rd), rezerford fiz. jednostka aktywno­
ści promieniotwórczej.
- od nazwiska fizyka ang., Ernesta Rutherforda, 1871-1937.
rutherford chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany
sztucznie, transuranowiec.
- ku czci bryt. fizyka E. Rutherforda (1871-1937); otrzymany
w 1969 r. w Berkeley; do 1997 r. nazywany kurczatow ku czci ros. fi­
zyka Igora W. Kurczatowa (1903-1960), gdyż wg Rosjan został otrzy­
many w 1965 r. w Dubnej; fakt ten kwestionowali naukowcy amer.
Ruzzante wł., typ komicznego wieśniaka włoskiej
commedia delTarte.
rwacz człowiek ciągnący maksimum korzyści osobi­
stych ze swojej pracy, posady, sytuacji.
-r o s . 'jw.' o d rw a f 'rwać, szarpać, odzierać’.
ryboflawina laktofławina, witamina B2, potrzebna
do prawidłowego wzrostu i rozwoju ludzi i zwierząt.
- rybo- zob. rybo(nukleinowy); n.łac,flav- 'żółty pigment’ z łac.fla-
vus 'żółty; blond’.
rybonukleinowy kwas (RNA) - biol. składnik chro­
mosomów, jąderka i cytoplazmy komórki, uczest­
niczący w komórkowej przemianie materii, jeden
z dwu rodzajów kwasów nukleinowych.
- ang. RNA, Ąibo)n{ucleic) a(cid) 'jw.'; n.łac. ribo- 'mający własno­
ści (a. budowę chem.) rybozy (tj. cukru prostego)’; zob. nukle-; aci
'kwas' z łac. acidus 'kwaśny; wstrętny’ od acere 'być kwaśnym’.
rycynus bot. rącznik, roślina, z której nasion otrzy­
muje się olej rycynowy, rycynę.
- łac. ricinus 'kleszcz (owad); jw.’
rydwan dwukołowy wóz otwarty z tyłu, używa­
ny w staroż. jako wóz bojowy, wyścigowy, paradny,
w czasie wjazdów triumfalnych.
- nm. Reitwagen '(lekki) wóz ciężarowy’; reiten, zob. rajtar; Wagen
'(po)wóz; wagon’.
ryft geoł. planetarne pęknięcie, szczelina, rozpadlina.
- ang. rift 'szpara, rysa, jw.’ pochodź, skand.
 agą
ryga grubo liniowana podkładka pod papier piśmien­
ny, ułatwiająca równe pisanie.
- wł. riga 'kreska; linia; szereg; wiersz’, ze stg.nm. 'jp.'; por. regał 1.
rygor surowość, karność, dyscyplina; prawn. przy­
mus, sankcja. || rygorozum dawn. ścisły egzamin,
np. doktorski, na wyższej uczelni.
- śrdw.łac. (examen) rigorosum ’(egzamin) ścisły’ r.nij. od późn.łac.
rigorosus 'surowy (klimat)’z łac. rigor 'ostrość (zimna); twardość,
nieugiętość; rygor’ od rigěre 'być sztywnym’.
rykoszet odbicie się (pocisku; kuli bilardowej) od
twardej powierzchni (ściany; bandy); pocisk odbity.
- fr. ricochet 'odbicie się, odskok’.
ryksza zob. riksza.
ryngraf blacha w kształcie tarczy a. półksiężyca,
zazw. z wizerunkiem Matki Boskiej, zawieszana
przez rycerzy na szyi, noszona na zbroi a. pod nią.
- tun. Ringkragen 'blacha napierśna, zawieszana na szyi jako oznaka
służbowa’; zob. ring; Kragen ’kołnierz(yk)’.
RYNO- w złożeniach: nos; nosowy. || rynologia zob.
otorynolaryngologia.
- gr. rhis dpn. rinós ’nos’; zob. -logia.
rynsztunek hist. broń i przybory wojenne dla ludzi
i koni; uzbrojenie, zbroja; sprzęt wojsk.
- nm. Rüstung 'przygotowania; ekwipunek; zbroja; rusztowanie’ od
rüsten 'szykować (się); zbroić (się); oporządzać (się)’.
ryokan hotel jap., zwł. przeznaczony dla Japończy­
ków.
-ja p . ’jw .’; ryo 'biuro; zajazd; pensjonat; sypialnia; willa; dom wiej­
ski’; kan 'gmach; rezydencja’.
ryps tkanina bawełniana, jedwabna a. lniana w wy­
pukłe prążki.
- nm. Rips, fr. reps, ang. rep ’jw .’ z ang. ribs l.mn. od rib 'żebro; żył­
ka; prążek’.
ryt obrządek, sposób wykonywania kultu (zwł. re-
lig.) w jakiejś większej społeczności (relig.), odręb­
ny, różniący się od innych; por. rytuał.
-ła c . ritus 'obrządek; zwyczaj’.
s
s.a. zob. sine anno.
saaen szwajcarska rasa białych a. jasnobarwnych
krótkowłosych kóz mlecznych; ser podobny do em-
mentalera, ale dłużej gotowany, dojrzewa przez trzy
do dziesięciu lat, długotrwały.
- od nazwy miejscowości w płd.-zach. Szwajcarii.
sabadyl(la) bot. kichawiec; sabadyla, ocet sabadylo-
wy, wyciąg z nasion kichawca, środek przeciw wsza-
wicy.
- hiszp. cebadilla zdrobn. od cebada 'jęczmień’ od cebo 'pasza; przy­
nęta’ z łac. cibus 'pożywienie’.
503 sabat
rytmika nauka o rytmie; całokształt przebiegu ryt­
micznego w utworze muz.; ćwiczenia gimnastyczno-
-taneczne kształcące poczucie rytmu.
- gr. rhytmikós 'miarowy, rytmiczny’ od rhytmós 'miara; rytm; takt;
proporcja’; por. arytmia.
ryton gr., w staroż. Grecji - naczynie, zazw. meta­
lowe, w kształcie rogu, z wyobrażoną głową zwie­
rzęcą a. ludzką, do spełniania libacji i picia wina na
ucztach (odmiana kulawki, kusztyku, tj. pucharu bez
podstawy, którego przed wypiciem do dna nie można
odstawić bez wylania zawartości).
rytornel zob. ritomel.
rytualizacja biol. uzyskanie przez jakąś czynność
organizmu dodatkowej funkcji - funkcji sygnału
(np. szczerzenie zębów, jeżenie się sierści, machanie
ogonem). || rytuał formy zewnętrzne obrzędu relig.;
obrzęd, ceremoniał; księga liturgiczna zawierająca
przepisy i formuły spełniania obrzędów relig.
- łac. ritualis 'rytualny’ od ritus, zob. ryt.
rywuła dawn. gatunek wina włoskiego.
- od wł. nazwy miejscowości na półwyspie Istna - Rivoglio.
ryza tradycyjna jednostka liczenia arkuszy papieru:
(500 lub) 1000 ark.; por. libra.
- nm. Ries ’jw .’ z arab. rizma 'paczka; bela; plik’.
ryzalit wysunięta przed lico muru część fasady bu­
dynku, wykusz.
- wł. risalto 'uwydatnienie; wykusz’ od risaltare 'znów skoczyć; wy­
stawać’; ri- zob. re-; saltare, zob. salto.
RYZ(O)- w złożeniach: korzeń. |.| ryzofora bot. sro-
żypląt.
- gr. rhidza 'korzeń’; zob. -for(a).
sabat świąteczny dzień odpoczynku, obchodzony
u Żydów i w niektórych sektach chrześc. w sobotę;
u Anglosasów - nazwa niedzieli jako święta; (,s. cza­
rownic) wg wierzeń śrdw. - zlot czarownic i czarow­
ników w odludnym miejscu o północy dla odnowienia
ślubów wierności diabłu. || sabatowy (s. urlop) w USA
- urlop (pół)roczny, płatny (w całości a. w połowie),
udzielany raz na 7 lat osobie pełniącej funkcje adm. a.
naukowe (jak profesorowi wyższej uczelni) dla wypo­
czynku, podróży, studiów a. badań; (5. rok) przypada­
jący w staroż. Judei raz na 7 lat, w którym uprawa roli
była zakazana od jesieni do jesieni; por. jubileusz.
sabat
- amer.ang. sabbatical (leave; year) 'sabatowy (urlop; rok)’ od sab-
bath 'sabat' z hebr. szabbäth ’jp.’ od szäbath 'odpoczywać'; por. Bi­
blia (Deut., 5,14).
sabir międzynarodowa gwara oparta na francusz-
czyźnie, używana w płn. Afryce; por. lingua franca.
- fr. 'jw.', od wyrazu w wymyślonej gwarze, oznaczającego 'wie­
dzieć' w komedii Mieszczanin szlachcicem 4 ,1 0 (1670 r.) Moliera: Se
ti sabir, Ti respondir ('jeśli wiesz, odpowiedz’).
sabotaż umyślne niewypełnianie a. wypełnianie wad­
liwe swoich obowiązków w zamiarze wywołania
dezorganizacji, strat i szkód; por. dywersja. || sabot
de Denver fr., dosl ’chodak z Denver’, (1967 r.)
urządzenie, którego policja używa do blokowania
koła pojazdu zaparkowanego niezgodnie z przepi­
sami (samochód zostaje uwolniony po zapłaceniu
mandatu). || sabotować stosować sabotaż. || saboty
chodaki wytoczone z drewna, o wygiętej podeszwie
i podniesionym nosku, obuwie lud. od XVI w., zwł.
w Holandii i Bretanii (płn. Francja).
- fr. Sabotage 'wyrób sabotów; sabotaż; umyślna fuszerka’ od sabotér
'stukać (sabotami); sabotować; partaczyć’ z sabot 'chodak' od sáváte
'trzewik' (pod wpływem bot, botte 'rodzaj obuwia’).
sabra hebr., bot. czerwonawy, kolczasty, jadalny
owoc różnych kaktusów z rodzaju opuncja, rosną­
cych na nadmorskich równinach Palestyny; rodowi­
ty Izraelczyk.
SACHAR(O)-w złożeniach: cukier; słodki. || sacha­
ryna związek organiczny, biała krystaliczna substan­
cja od 200 do 700 razy słodsza od cukru; por. cykla-
mat.
- gr. sákcharon z palij. sakkharä od sanskr. sarkam 'żwir; cukier’.
Sachbuch [wym. ząch...] książka popularnonauko­
wa spełniająca wymagania ścisłości nauk. i dostęp­
ności dla laików.
- tun. ’jw.’ Sach- 'rzeczowy' od Sache 'rzecz'; Buch 'książka'.
sachem [wym. sęjczem] wódz Indian płn.amer., zwł.
przywódca algonkińskich plemion płn.atlantyckich
wybrzeży; w USA - przywódca partii politycznej.
- amer.ang. z jęz. Indian Narranganset i Pekotów sachima(u).
Sachertorte [wym. zą...] tort z masła, jaj, mączki cu­
krowej, okruchów grzanek, czekolady i korzeni, pie­
czony w warstwach przekładanych masą morelową
i zamrożony z czekoladą; por. Linzertorte.
- nm. ’jw.’; Sacher nazwisko austr. właścicieli hoteli i restauracji
w XIX i XX w.; Torte 'tort'.
sacra rappresentazione wł. ’święte przedstawienie’,
włoski odpowiednik śrdw. dramatów religijnych (mi­
steriów), popularny zwł. w okresie wczesnego Odro­
dzenia, o tematyce wyłącznie biblijnej; ulubioną for­
m ą była oktawa.
sacre conversazioni wł., dosl. ’święte rozmowy’;
w hist. sztuki wł. - przedstawienie swobodnego a.
zrównoważonego zgrupowania świętych wokół sie­
dzącej na tronie Madonny.
sacrifizio dell’intelletto wł., ofiara z rozumu (na
rzecz wiary).
- por. Biblia (2. List św. Pawła do Kor., 10, 5).
sacro egoismo wł., święty egoizm.
504 saflor
-prem ier wł. Antonio Salandra (1853-1931), usprawiedliwiając poli­
tykę Włoch w tym momencie wojny (8 X 1914 r.).
sacrum [wym. sąkrum] relig. dziedzina spraw reli­
gijnych, sakralnych; por. profanum.
- łac. 'rzecz święta; kość krzyżowa’ z r.nij. od sacer, zob. sakra.
sadhu hinduski asceta żebrzący, rzekomy władca mi­
stycznych mocy, odziany w żółty chałat a. obchodzą­
cy się całkiem bez odzienia, niekiedy praktykujący
krańcowe formy umartwiania się; święty człowiek.
- sanskr. 'jw.' od sadhu 'prosty; dążący wprost do celu; dobry’.
saduceusze stronnictwo relig.-polit. w Judei, dzia­
łające przez dwa stulecia przed zburzeniem drugiej
świątyni jerozolimskiej w 70 r. n.e., gł. wśród sfer za­
możnych, sprzyjające kulturze hellenistycznej, ugo­
dowe w stosunku do Rzymu; w przeciwieństwie do
faryzeuszy uznawali tylko nakazy pisanej Tory, od­
rzucali tradycję ustną, wiarę w nieśmiertelność du­
szy, zmartwychwstanie i duchy anielskie.
- łac. Sadducaeus l.poj. z gr. Saddukaios od hebr. tzedoki, prawdop.
od imienia Sadoka, którego król Salomon uczynił kapłanem (3. Ks.
Król. 2,35).
sadyzm med. zboczenie płciowe, polegające na do­
znawaniu rozkoszy przy zadawaniu bólu drugiej
osobie (por. masochizm); pot. skłonność do okru­
cieństwa, do pastwienia się nad kimś, dręczenia, do­
kuczania. || sadysta.
- od nazwiska fr. autora powieści erotyczno-perwersyjnych: markiz
D.A.F. de Sade (1740-1814).
saepe stilum yertas łac., często odwracaj rylec (jeśli
chcesz pisać rzeczy godne czytania), tj. często wy­
mazuj (drugim, tępym końcem rylca) i poprawiaj to,
coś napisał.
- z Horacego (Satyry, 1,10, 72).
saeva indignatio łac., zapamiętały gniew, święte
oburzenie.
- z epitafium Jonathana Swifta: Ubi s.i. ulterius cor lacerare ne-
quit, 'gdzie święte oburzenie nie może już rozdzierać serca’, tj. ra­
nić uczuć.
saevit in absentes łac., wyładowuje gniew na nie­
obecnych.
- z Wergiliusza (Eneida, 9,63).
safari karawana wyprawy myśliwskiej (a. innej), zwł.
w Afiyce Wsch., wraz z ludźmi, zwierzętami, woza­
mi i sprzętem; wyprawa taką karawaną; styl ubiera­
nia się naśladujący stroje Europejczyków na wypra­
wach safari, np. kapelusz, koszula, ubranie safari.
- arab. dpn. od safar 'podróż'.
safe zob. sejf.
safian cienka, miękka, barwiona skóra koźla używa­
na dawniej na cholewki lekkiego obuwia i wyroby
kaletnicze, dziś na oprawy książek, obicia mebli itp.
- ros. z tur. sachtian od pers. sachtijan od sacht 'mocny'.
safizm miłość lesbijska.
- od Safo; zob. lesbijka.
saflor bot. krokosz; krokosz barwierski, fałszywy
szafran.
- nm. z wł. zaffera, prawdop. od łac. sapphirus 'szafir'.
 saga
saga opowieść, niekiedy o treści legendarnej, lecz gł.
0 postaciach i wydarzeniach epoki heroicznej w Nor­
wegii i Islandii, zwł. z manuskryptów isl. końca XII
1XIII w.; opowieść bohaterska; roman-flueve.
- stskand. 'opowieść; legenda; historia; saga’.
sagitalny szew anat. szew strzałkowy, spojenie kości
ciemieniowych czaszki.
- łac. sagitta 'strzała'.
sago sucha skrobia, przerabiana na jadalne krupy a.
mączkę, otrzymywana z rdzenia pnia różnych palm
tropikalnych (np. palmy sagowej), używana też do
usztywniania tkanin.
-m alaj. sagu.
sagum kwadratowy a. prostokątny płaszcz-pelery-
na z szorstkiej wełny, spinana zazw. na prawym ra­
mieniu i noszona zwł. przez Gallów, wczesnych Ger­
manów i żołnierzy staroż. Rzymu; sagum purpurowe
było strojem cesarzy.
sahajdaczny hetman - hist. godność wojsk, u Koza­
ków, odpowiadająca hetmanowi polnemu.
- ukr. sahajdácznyj 'jw.' od sahajdák, zob. sajdak.
sahel geogr. wąski pas półpustynny leżący na połu­
dnie od Sahary.
- arab. 'krawędź, brzeg; pas graniczny’; nazwa zastosowana w 1900 r.
przez geobotanika fr. Chevaliera do płd. regionu subsaharyjskiego.
sahib down. pan, tytuł używany w czasach kolonial­
nych w Indiach w stosunku do Europejczyków ma­
jących jakąś pozycję społ. a. urzędową, lub łączony
z nazwiskiem, tytułem, nazwą godności.
- hindi z arab. 'pan; władca’.
said zob. seid.
saignant [wym. seóją] fr. dosł. ’krwawy’, (mięso)
krwiste, półsurowe, niedosmażone (niedopieczone);
por. au bleu.
saimiri zool. trupia główka, małpka z rodziny kapu-
cynek.
- port. z jęz. guarani cai miri d o sl 'małpka'.
Sainte Alliance fr., Święte Przymierze.
- sojusz Rosji, Austrii i Prus, zawarty 26 X I 1815 r. w Paryżu.
sainte nitouche [wym. sęt nitusz] świętoszka, obłud­
nica, rzekome niewiniątko, fałszywa cnotka.
- fr. 'jw.'; sainte r.ż. odsaint 'święty' z łac. sanctus, zob. sanktuarium;
n'y touche 'nie dotykaj’ z toucher 'dotykać'.
saintpaulia bot. fiołek afryk., gatunek bylin z rodzi­
ny ostroj aj owatych, rosnący dziko we wsch. Afryce,
z bogatym ulistnieniem i dużymi, barwnymi kwia­
tami, hodowany jako roślina doniczkowa o pachną­
cych, zazw. fiołkowych kwiatach, rozwijających się
zimą.
- od nazwiska odkrywcy, barona Waltera von Saint Paul (zm. 1910 r.),
zarządcy kolonialnej Niemieckiej Afryki Wsch.
saint-paulin [wym sępolę] ser podobny do port-sa-
lut.
- fr. od imienia Saint Paul 'św. Paweł’.
saintsimonizm [wym. sęsimonizm] doktryna fr. so­
cjalisty utopijnego, historyka i filozofa Claude’a
Henri de Saint-Simona (1760-1825), głosząca m.in.
505 salam (alej kum)!
ustanowienie sprawiedliwego „społeczeństwa wy­
twórców”, „nowego chrystianizmu”, solidaryzmu
społ.
- od nazwiska twórcy.
saison en enfer fr., dosl ’sezon w piekle’, okres nie­
szczęść, biedy i załamania duchowego.
- od tytułu Une saison en enfer zbiorku prozy poetyckiej (1873 r.) po­
ety fr. Arthura Rimbaud (1854—91).
sajan w epoce Renesansu - obcisły kaftan męski
z szeroką baskiną wszytą w pasie, z kwadratowym
wycięciem przy szyi i zwężających się na przedra­
mieniu rękawach, zazw. nacinanych; por. wams.
- wł. saio 'płaszcz żołnierski; habit’ z łac. sagum 'ubiór wojenny’.
sajdak kołczan, futerał na łuk i strzały.
- ukr. sa{ha)jddk 'jw.' z tur. sadak 'jp.’; por. sahajdaczny hetman.
sajonara jap., do widzenia!
sak worek podróżny; sieć na ryby w kształcie worka;
potrzask na ptaki; przest. sakpalto płaszcz wiosen­
ny, luźny, szeroki.
- fr. sac 'wór, worek, torba’ od łac. saccus z gr. sakkos 'worek'.
sake jap., japońska wódka ryżowa, podawana zazw.
na gorąco.
sakpalto zob. sak.
sakra namaszczenie koronowanej głowy; święce­
nie duchowne (zwł. biskupie). || sakralny religijny,
związany z kultem relig., poświęcony. || sakrament
chrześc. (czynność relig., której skutkiem ma być)
łaska uświęcająca za pośrednictwem znaków usta­
nowionych przez Chrystusa. || sakramentalny ma­
jący moc sakramentu; uroczysty; uświęcony zwy­
czajem, rytualny, tradycyjny, zwykły; niezbędny. ||
sakramentki żeńskie zgromadzenie zakonne zał.
w 1651 r., zajmujące się wychowaniem dziewcząt,
sprowadzone do Polski w 1678 r. przez królową Ma­
rię Kazimierę („Marysieńkę” Jana Sobieskiego).
- późniąc, sacramentalis 'sakramentalny' od sacramentum 'sakra­
ment' z łac. 'zaprzysiężenie; zobowiązanie’ od sacer 'święty; poświę­
cony’; por. konsekracja; sacrum.
sakshorn dęty instrument muz. blaszany, budowa­
ny w różnych wielkościach, stosowany zwł. w orkie­
strach dętych; por. baryton. |] saksofon dęty instru­
ment muz., należący do grupy drewnianych (choć
wykonany z metalu), budowany w różnych wielko­
ściach i skalach.
- od nazwiska konstruktora, Belga: Adolphe Sax (1814-94); nm., ang.
hom 'róg; trąbka’; zob. -fon-.
sakura jap., wiśnia, której święto kwitnienia obcho­
dzi się w Japonii od wieków; jej kwiat jest częstym
motywem malarstwa i ceramiki jap.
sakwojaż przest. torba podróżna zamykająca się na
zatrzaskiwany zamek.
- fr. sac de voyage 'torba podróżna’; sac 'worek; torba; plecak; sak’
z gr. sakkos 'worek' (por. mantelzak; saszetka); voyage, zob. wojaż.
Salaire de la peur fr., Cena strachu.
- powieść (1950 r.) Georges’a Amauda i film (1952 r.) Henri Geor-
ges’a Clouzota.
salam (alejkum)! pokój (z tobą)!; pokłon a. ceremo­
nialne pozdrowienie na Wschodzie.
saląm (alej kum)!__________
- arab. salám 'pokój’; aleikum ’z tobą’.
salamandra łac. z gr., zool. płaz ogoniasty ziemno-
-wodny; stwór mityczny mogący przebywać w ogniu
bez szkody dla siebie; istota zamieszkująca element
ognia wg teorii Paracelsusa.
salami trwała sucha kiełbasa wędzona, z białym na­
lotem pleśni, wyrabiana pierw, we Włoszech (Bolo­
nia, Mediolan), późn. także na Węgrzech; {taktyka s.)
polit, taktyka uzyskiwania korzyści polit, małymi
porcjami (na kształt plasterków s.), zmniejszająca ry­
zyko sprowokowania wojny; rodzaj komputerowej
defraudacji: urzędnik rejestrujący transakcje finanso­
we zaokrągla (w dół a. w górę) faktyczne sumy i od­
prowadza różnice na własne, prywatne konto.
- wł. l.mn. od salame ’jw.’ od salare 'solić; peklować’ z sale ’sól’ od
sal, zob. salina.
salangana zool. chiński krewniak jerzyków, którego
gniazda (tzw. jaskółcze gniazda) uważane są w Chi­
nach za smakołyk.
- fr. salangane ’jw.’ z jęz. tag i bisajan salangan ’jp.’
salariat socjol. warstwa, grupa społ., obejmująca
osoby żyjące z wynagrodzeń za pracę, zazw. pracow­
ników umysłowych, urzędników itp., pobierająca
pensję, pobory (zwł. w odróżnieniu od robotników,
otrzymujących tygodniówkę itd.).
- fr. 'grupa społ. otrzymująca wynagrodzenia za pracę (w przeciwień­
stwie do pracodawców)’; ’jw.’ od salaire 'płaca; wynagrodzenie’z łac.
solarium 'żołd, płaca (pierw, na zakup soli)’ od sal, zob. salina.
sałat namaz, arab., modlitwa odmawiana 5 razy
dziennie przez muzułmanów, zob. arkan al-Islam.
sal atticum łac., sól attycka, zob. attycki.
- z Pliniusza St. (Historia naturalna 31, 87), ok. 77 r.
saldo w księgowości - różnica między prawą stroną
konta (credit) i lewą (debet) lub odwrotnie; pozosta­
jąca do wyrównania różnica między dochodem i roz­
chodem, aktywami i pasywami.
- wł. ’jw.; pozostałość z rozliczenia’ z łac. solidus, zob. solidarny.
sale guerre [wym. sal gęr] brudna wojna, zwł. wojna
Francji z Wietnamem 1946-54 r.
- fr. ’jw.’; sale 'brudny’ pochodź, germ.; guerre 'wojna’ pochodź,
germ.
salezjanin członek zakonu zajmującego się kształ­
ceniem chłopców w rzemiośle, założonego przez
św. Jana Bosco w 1857 r. w Turynie (w Polsce od
1898 r.).
- od Sales, we Francji, miejsca ur. patrona zakonu, św. Franciszka
Salezego.
salina warzelnia soli, zakład produkujący sól z osa­
dów wody morskiej (w Polsce - z solanki); kopalnia
soli.
- łac. salinae l.mn. 'żupy solne’ z r.ż. l.mn. od salinus 'solny’ z sal
’sól’; por. salami; salariat; salsy.
saling d.nm., żegl. miejsce złączenia kolumny masz­
tu ze stengą a. stengi z bramstengą; na jachcie - umo­
cowana do masztu rozporka naprężająca wanty.
saliwacja med. ślinotok.
- późn.łac. salivatio 'ślinienie się’ od łac. saliva 'ślina’.
506 saltarello
Salka szczepionka wprowadzona w 1954 r. pierw­
sza skuteczna szczepionka przeciw chorobie Heine-
-Medina.
- od jej wynalazcy, amer. lekarza bakteriologa i serologa pochodzenia
poi., Jonasa Edwarda Salka (1914-85).
salle des pas perdus fr, dosł. ’sala straconych kro­
ków’ poczekalnia w sądzie a. na dworcu.
salmigondis fr., gulasz z resztek mięsa; mieszanina.
|| salmis fr., potrawka z na wpół upieczonej dziczy­
zny w gęstym sosie.
salmonelozy med. ostre schorzenia zakaźne, zatru­
cia pokarmowe wywołane przez chorobotwórcze dla
zwierząt i człowieka gatunki bakterii pałeczkowa-
tych rodzaju Salmonella.
- od nazwiska patologa amer. Daniela Elmera Salmona (1850-1914).
Salomonowa mądrość - wielka mądrość. || Salomo­
nowy wyrok - mądry i sprawiedliwy (choć o zaska­
kującej formule rozstrzygnięcia).
- wg Biblii (1. a. 3. Król., 4, 29-34 i 3,16-28).
salon des refuses fr, salon odrzuconych (przez jury
innych wystaw) obrazów i rzeźb (hist. impresjoni­
stów fr.); równieżprzen. żart.
salopa długie, obszerne wierzchnie okrycie kobie­
ce z rękawami i pelerynką, zwykle watowane (XVIII
i XIX w.).
- ran . Saloppe ’dawn. szal; szlafrok’ od salopp 'brudny; niechlujny’
z fr. salopę ’gwar. jp.’
salpinks gr., muz. staroż. fanfarowy róg grecki o pro­
stej, rozszerzającej się rurze metalowej zakończonej
szeroką czarą głosową.
salsa amer. hiszp., dosl. ’sos’; karaibska muzyka ta­
neczna podobna do mamba, ale z elementami jazzu
i rocka.
salsefia bot. owsiane kiszonki, kozibród lekarski, ko-
zibród porolistny.
- wł. przest. salsefir)ica, dziś sassej[r)ica ’jw .’ z łac. saxifrica 'gatu­
nek zioła’; saxum 'kamień, skala’;ficare 'trzeć’.
salsy wulkany błotne.
- wł. salsa dosl. ’sos’ z śrdw.łac. 'słona przyprawa; sól’ od łac. r.ż. od
salsus 'słony, solony’ z sal, zob. salina.
SALT ang., inicjały nazwy Strategie Arms Limita-
tion Talks 'rokowania na temat ograniczenia zbro­
jeń strategicznych’, określającej negocjacje mię­
dzy przedstawicielami ZSRR i USA (Salt I, Salt II)
w sprawie ograniczenia produkcji różnych typów
strategicznych broni jądrowych, rozpoczęte w Hel­
sinkach (Finlandia) 7 XI 1969 r.
saltarello szybki, skoczny taniec wł. i hiszp. w takcie
3/8 a. 6/8 (spotykany w suitach barokowych). || salto
skok gimnastyczny z przewrotem a. przerzutem cia­
ła. || salto mortale skok śmierci, niebezpieczny skok
akrobatyczny z koziołkowaniem, z dużej wysokości.
- wł. saltarello ’jw .’ (od saltare 'skakać’ z łac. ’jp.; tańczyć’) i wł.
salto 'skok’ od łac. saltus ’jp.’ od salire 'skakać’ (por. ryzalit; sau-
te); wł. mortale 'śmiertelny’ z łac. mortalis ’jp.’ od mors dpn. mor-
tis 'śmierć’.
 saluki
saluki święta dla staroż. Egipcjan rasa płn.afiykań-
skich i azjatyckich psów gończych, wysokich, szczu­
płych, szybkonogich, o wąskiej głowie, długich
uszach, długim puszystym ogonie i gładkiej, jedwa­
bistej sierści w kolorach od białego przez kremowy
do czarnego.
- arab. saliłkij od nazwy staroż. miasta Saluk w płd. Arabii.
salus pop uli suprema lex (esto) łac., dobro ludu
(winno być) najwyższym prawem (rządzących).
- z Cycerona (O prawach, 3, 3, 8); wg tradycji - z rz. prawa dwuna­
stu tablic.
salus rei publicae suprema lex (esto) łac., dobro
rzeczypospolitej (winno być) najwyższym prawem.
salut pewna liczba salw armatnich, oddanych dla
uczczenia osoby, wydarzenia a. rocznicy; uroczyste
powitanie, pozdrowienie; oddanie honorów wojsk.
-ła c . salus dpn. sałutis 'zdrowie; bezpieczeństwo; pozdrowienie’.
salvavi animam meam zob. dixi et salvavi...
salvě! łac., witaj!, bądź pozdrowiony!
salvě, magna parens frugum, Saturnia tellus ma­
gna virům! łac., witaj, ziemio Saturna (Italio), wiel­
ka rodzicielko owoców i ludzi!
- z Wergiliusza (Georgiki, 2, 173).
Salvě Regina! (monstra te esse Matrem) łac.,
Witaj Królowo (okaż się naszą Matką); początek
jednej z najstarszych (XI w.) antyfon ku czci Mat­
ki Boskiej.
salvo errore calculi łac., z zastrzeżeniem omyłek
w rachunku. || salvo errore et omissione łac., z za­
strzeżeniem błędów i opuszczeń. || salvo honoře łac.,
bez ujmy dla czci (a. honoru). || salvo iure łac., bez
naruszenia prawa. || salvo iure tertii łac., z zastrzeże­
niem praw osoby trzeciej. || salvo regressu łac., z za­
strzeżeniem prawa regresu. || salvus conductus łac.,
list bezpieczeństwa, żelazny, konwojowy; glejt. || sal­
wować (się) dawn. ratować (się), wybawiać, ocalać.
- późn.łac. salvare 'jw.' od łac. salvus 'zdrów, cały, bezpieczny’;
por. sejf.
samar chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzad­
kich (por. lantanowce).
- od nazwy minerału samarskitu.
samarytanin człowiek miłosierny, współczują­
cy, litościwy; spieszący samorzutnie, spontanicznie
z (pierwszą) pomocą chorym, skłonny do samary­
tańskich miłosiernych uczynków.
- z Biblii (Ew. wg Łuk., 10, 33-37); przypowieść o miłosiernym Sa­
marytaninie (tj. mieszkańcu Samarii), co rozumiano w sensie analo­
gicznym do: „dobry Hun, Krzyżak, Wandal” itp.
samba taniec brazylijski pochodzenia afiykańskiego
(w szybkim tempie, w takcie parzystym), który poja­
wił się przed 2. wojną świat, jako jedna z form mu­
zyki jazzowej i rozpowszechnił się jako taniec towa­
rzyski (por. carioca); odmiana kanasty.
- brazyl.port. 'jw.' z afiykańskiego narzecza luanda 'uderzenie brzu­
chem’.
sambal malaj., przyprawa a. ostry sos z pieprzu, pi-
kli, tartych orzechów kokosowych, solonej ryby, cur­
ry i ryżu, używana w Indonezji i Malezji.
507 samum...
sambenito Kość. rz.kat., hist. worek noszony przez
pokutników; odzież inkwizycji hiszp. przypomina­
jąca krojem szkaplerz, żółta w czerwone krzyże dla
żałujących grzeszników a. czarna w malowane dia­
bły i płomienie dla skazanych na spalenie; por. au-
to-da-fe.
- hiszp. 'jw.' od San Benito 'św. Benedykt (zob. benedyktyn)’, który,
wg tradycji, miał wprowadzić szkaplerze w użycie.
sambo sport, rodzaj walki zapaśniczej, zezwalającej
na używanie chwytów bolesnych - samoobrona bez
broni.
- ros. 'jw.' skrót wyrazów sam(ozaszcztta) b(ez) o(rużija) 'samoobro­
na bez broni’; zaszczita 'obrona'; orużije 'oręż, broń’.
Samfundets stoetter norw., Podpory (iron.) społe­
czeństwa (tj. „solidne” mieszczaństwo, wzbogaceni
faryzeusze i hipokryci).
- tytuł dramatu (1877 r.; wyd. poi. 1908 r.) dramaturga norw. Henri-
ka Ibsena (1828-1906).
samiel zob. samum.
samisen trzystrunowy jap. instrument muz. przypo­
minający banjo.
-ja p . 'jw.' z chiń. san hsien 'trzystrunowy'; san 'trzy'; hsien 'struna'.
samizdat pop. nazwa prywatnych druków (zazw.
0 charakterze ideologicznie dysydenckim) w ZSRR
w okresie państwowego monopolu wydawniczego.
- ros. pop. żart. na wzór nazwy Gosizdat skr. od Gosudarstwienno-
je izdatielstwo 'wydawnictwo państwowe’; sam 'sam (prywatny wy­
dawca)’; izdat(iel’s two) 'wydawnictwo'.
samodurstwo pyszałkowatość, bezmyślny upór, za­
rozumiałość, samowola, uleganie swoim kaprysom,
nieliczenie się z ludźmi; specyficzne cechy warstwy
biurokratycznej i kupieckiej w carskiej Rosji; gru-
biaństwo i ciemnota, tyranizowanie podwładnych
1rodziny.
-r o s . 'jw.' o d samodur 'pyszałek; gbur; okrutnik’.
samodzierżawie samowładztwo carów ros., autokra-
tyzm, monarchia nieograniczona.
- ros. samodierżawije ’jw .’; dierżawa 'mocarstwo; państwo’.
samos gr., wina z wyspy Samos (na M. Egejskim),
produkowane z winogron białych odmiany Muskat
i czarnych odmiany Fukiano, alkoholizowane dodat­
kiem spirytusu; por. mistela.
sampan lekka płaskodenna łódź wiosłowa (niekie­
dy z żaglem) używana gł. w ruchu rzecznym i porto­
wym w Chinach.
- chiń. san-pan 'dosl. 3 deski; jw.'; san 'trzy';pan 'deska'.
samsara, sansara w hinduizmie i buddyzmie - wę­
drówka duszy ludzkiej w cyklach urodzin, nieszczęść
i śmierci, wyznaczonych przez karmę; transmigracja,
metempsychoza (por. reinkarnacja); zmienna, ogra­
niczona egzystencja doczesna, życie w społeczeń­
stwie (w przeciwieństwie do nirwany); por. atman.
- sanskr. dosl 'przejście'; sam 'razem; zupełnie’; sarati 'biegnie;
płynie’.
samum, samiel, simum gorący, suchy, porywisty
wiatr, niosący chmury pyłu z pustyń Azji i Afiyki
Płn.; por. chamsin.
- arab. 'jw.' od samma 'truć'.
samuraj
samuraj jap., szlachcic w feudalnej Japonii, rycerz
z drużyny wojskowej dajmio, przestrzegający przepi­
sów kodeksu busido, uprawniony do noszenia dwóch
mieczy, mający prawo życia i śmierci w stosunku do
pospólstwa (XII-XIX w.).
sanacja uzdrowienie (stosunków itp.); pop. nazwa
obozu J. Piłsudskiego, który w 1926 r. dokonał prze­
wrotu majowego i pod hasłem „sanacji moralnej”
wprowadził rządy autokratyczne. || sanatorium za­
kład leczniczy i wypoczynkowy dla chorych i re­
konwalescentów, zwł. w uzdrowiskach. || sanować
przest. uzdrawiać, poprawiać, normować panujące
gdzieś stosunki.
-p óźn .łac. sanatorius 'uzdrawiający’ i łac. sanatio 'uzdrowienie' od
sanare 'leczyć; uzdrawiać’ z sanus 'zdrów'; por. asenizacja; sanita­
riat.
Sancho Pansa [wym. sąnczo] człowiek będący
uosobieniem chłopskiego rozumu, zmysłu praktycz­
nego i sprytu, bez odrobiny uduchowienia i wyż­
szych aspiracji (zwł. jako wiemy towarzysz fantasty,
romantycznego marzyciela, rycerza z głową w obło­
kach); por. donkiszot.
- z Cervantesa (Don Kichote), giermek i towarzysz tytułowego boha­
tera powieści.
Sancta Piva zob. O, Sancta Piva...
sancta simplicitas zob. o, sancta...
Sanctum Officium hist. inkwizycja, rz. kongregacja
Św. Oficjum, zajmująca się sprawami doktryny, wia­
ry i moralności.
- łac. 'Św. Oficjum’; sanctus, zob. sanktuarium; oficjum.
sanctum sanctorum łac., święte świętych, najświęt­
sza część świątyni Salomona w Jerozolimie; sanktua­
rium; por. Wulgata (Ex., 26, 34).
sandarak bot. cyprzyk czteroklapowy, żywiczlin
czteroklapowy, drzewo z rodziny cyprysowatych.
- łac. sandarac(h)a 'czerwony barwnik; pierzga’ gr. sandarákě, san-
daráche, 'realgar (siarczek arsenu); czerwony pigment z realgaru;
pierzga’.
sandwich-man ang., [wym. sąnuidż-mąn] człowiek
reklamujący a. pikietujący jakieś przedsiębiorstwo
przez publiczne obnoszenie plakatów na dwóch arku­
szach tektury a. dykty, które ma zawieszone z przodu
i z tyłu, połączonych krótkimi szelkami (zwł. w USA).
|| sandwicz kanapka z dwóch złożonych razem kawał­
ków chleba, przełożonych mięsem, serem itp.
- ang. sandwich 'sandwicz, kanapka’ od tytułu ang. męża stanu Johna
Montagu, lorda Sandwich (1718—92); man 'człowiek'.
sandżak w dawn. Turcji - okręg, część wilajetu.
- osm.tur. dosi. 'flaga, sztandar’.
sanforyzacja jeden z procesów wykańczania tkanin
bawełnianych przez wyginanie na bębnach, w celu
zmniejszenia ich kurczliwości.
- od imienia amer. wynalazcy tego procesu: Sanford L. Cluett.
sang-froid [wym. safraą] fr., dosł. ’zimna krew’,
przytomność umysłu; opanowanie, panowanie nad
sobą, równowaga ducha.
sangha sanskr., zakon buddyjski tradycyjnie skła­
dający się z mnichów i mniszek, nowicjuszy i no-
508 sansara
wicjuszek, będący współczesną kontynuacją grupy
uczniów, którzy wyrzekli się życia światowego, aby
wędrować z Buddą i słuchać jego nauk; zakonnicy
utrzymują się z ofiar i darowizn.
(dr) Sangrado lekarz ignorant, konował, zacofaniec,
stosujący metody przestarzałe i skompromitowane.
- od nazwiska postaci z powieści Przypadki Idziego Blasa (1715-35,
wyd. poi. 1769 r.) pisarza fr. A. R. Lesage’a (1668-1747); szarlatan
przepisujący ciepłą wodę i puszczanie krwi na każdą chorobę.
sangwina czerwonobrunatna kredka; rysunek wy­
konany taką kredką. || sangwinik człowiek o uspo­
sobieniu żywym, porywczym i zmiennym, o szybko
przemijających reakcjach uczuciowych; zob. tempe­
rament.
- fr. sanguine 'krwisty; krewki; krwawy’ z łac. sanguineus ’jp.’ od
sanguis dpn. sanguinis 'krew'.
sanhedryn, synhedrion rada starszych, w staroż. Ju­
dei najwyższa rada i trybunał, organ władzy relig.-
-polit. i adm.-sąd.
- (talmud.) hebr. sanhedrin 'jw.' z gr. synédrion 'rada; sala obrad’;
zob. -syn-; hédra, zob. katedra.
sanitaria komplet urządzeń i instalacji służących do
wyposażenia umywalni, łazienek, klozetów itd. || sa­
nitariat budynek z sanitariami do użytku wczaso­
wiczów, wojska itd. || sanitariusz pracownik służby
zdrowia spełniający czynności pomocnicze w opiece
nad chorym; pielęgniarz.
- fr. sanitaire 'sanitarny' z łac. sanitas dpn. sanitatis 'zdrowie' od sa­
nus, zob. sanacja.
sankcja aprobata, zatwierdzenie aktu przez władzę,
nadające mu moc wiążącą a. prawną; prawn. grzyw­
na, kara pozbawienia wolności itp., stosowana w wy­
padku naruszenia prawa; akcja represyjna o charak­
terze gosp., polit., w stosunkach międzynarodowych;
zob. pragmatyczny. || sankcjonować zatwierdzać,
aprobować, legalizować.
- łac. sanctio dpn. sanctionis 'kara; klauzula; przepis’ od sancire
'uświęcać; ustalać; pozwalać; karać’.
sankiuloci nazwa nadawana od 1792 r. żarliwym
stronnikom Rewolucji Fr.; przen. ekstremiści, rady­
kałowie.
- fr. sans-culotte l.poj. dosł. 'bez krótkich spodni; jw .’; sans 'bez'; cu-
lotte 'spodnie do kolan (wg mody warstw wyższych)’; republikanie
używali długich pantalonów.
sanktuarium miejsce święte; miejsce przechowy­
wania przedmiotów świętych, relikwii; świątynia a.
jej część najświętsza; azyl.
- późn.łac. sanctuarium 'zakrystia; (w l.mn.) relikwie’ z łac. sanctus
'święty'.
sannjasin w hinduizmie człowiek, który wyrzekł się
świata, wędrowny, żebrzący asceta; święty człowiek;
mnich; czwarte stadium życia, zob. aśrama.
- hindi sannyasi z sanskr. samnyósin 'porzucający'; sam 'razem'; ni
'w dół’; asyati 'on rzuca’.
Sanno Matsur jap., japońskie święto sintoistyczne
dla uczczenia górskiego boga Santo.
sanować zob. sanacja.
sansara zob. samsara.
 sans bavure
sans bavure fř., przen. pop. bez skazy, bez zarzu­
tu, nienaganny, doskonały, nieskazitelny, doskonale;
zob. bavure.
sans-culotte zob. sankiuloci.
sans gene [wym. sa żę:n] swobodnie, bez żenady,
bez ceremonii.
- fr. ’jw .’; sans ’bez’; gene, zob. żenada.
sansjan chiń., chiński lud. instrument muz. o 3—4
strunach jedwabnych szarpanych plektronem i pła­
skim, okrągłym pudle rezonansowym oraz długiej,
cienkiej szyjce.
sanskryt klasyczny język Indii i hinduizmu, język
lit. staroż. i śrdw. Indii (por. devanagari; prakryt).
- sanskr. sanskria ’dosł. opracowany; uporządkowany; wykwintny’;
san- od sam 'razem'; karoti, zob. karma.
sans peur et sans reproche zob. chevalier sans peur...
Santa Ana w południowej Kalifornii - płn.-wsch. a.
wsch. silny, gorący, suchy wiatr typu fen.
- od nazwy łańcucha górskiego w płd. Kalifornii.
Santa Claus w świecie anglosaskim - św. Mikołaj
przynoszący dzieciom podarki na Gwiazdkę.
- ang. z hol. Sinter-klaas od SintNikolaas 'św. Mikołaj’ - legendarny
biskup z Miry w Azji Mn. z IV w.
iSantiago y a ellos! hiszp., Święty Jakub i na nich.
- hiszp. zawołanie bitewne, zwł. konkwistadorów (XV-XVI w.).
santon 1. święty w krajach muzułm.; derwisz uważa­
ny przez lud za świętego; pustelnik. 2. w płd. Francji
- mała figurka gliniana zazw. przedstawiająca świę­
tego.
- 1 . fr. z hiszp. santón, zgrub, od santo 'święty’. 2. fr. z prowans. san­
io m , zdrobn. od sani 'święty’ z łac. sanctus, zob. sanktuarium.
sapere aude łac., odważ się być mądrym.
- z Horacego {Listy, 1,2,40).
sapiencjalne księgi St. Testamentu - księgi zawie­
rające maksymy, pouczenia, aforyzmy, rozważa­
nia o mądrości życiowej, o moralności, sensie życia
i śmierci itd., jak Przypowieści, Eklezjastes, Ks. Mą­
drości, Eklezjastyk, Ks. Hioba; podobnej treści wątld
zawierają też in. księgi biblijne, jak Psalmy a. Pieśń
nad pieśniami.
- łac. sapientia 'mądrość’ od sapere 'wiedzieć’.
sapienti sat! zob. dictum sapienti sat est.
sapogi wysze Szekspira ros., buty ważniejsze od
Szekspira.
- parafraza z Fiodora Dostojewskiego {Gospodin Szczedrin iii Raskoł
w nigilistach), „Epocha”, 1864 r.; powiedzenie stało się pop. zarzu­
tem w ustach idealistów przeciw zwolennikom materializmu i reali­
zmu w sztuce.
SAPON(I)- w złożeniach: (przypominający) mydło;
zmydlanie; mydlany.
-ła c . sapo dpn. saponis 'mydło’.
SAPR(O)- w złożeniach: zgniły; gnilny; martwa a.
rozkładająca się materia organiczna. || saprobion-
ty organizmy bytujące w środowisku gnijącym: sa-
profagi (zwierzęta żywiące się szczątkami roślinny­
mi) i saprofity (roztocza; rośliny żywiące się martwą
materią organiczną).
509 sari
- gr. saprós 'zgniły’; zob. -bio-; -fag-; -fit-.
sapsago twardy zielony ser z mleka zbieranego, czę­
ściowo dojrzały i wtedy mieszany z utartymi liśćmi
nostrzyka błękitnego dla smaku i koloru.
- ang. z nm. Schabziger 'rodzaj sera ziołowego’; schaben 'skrobać,
trzeć’; nm. dial. ziger, zieger 'twaróg, serwatka’.
sarabanda uroczysty taniec dworski XVII i XVIII w.,
podobny do menueta, pochodzący od szybkiego tań­
ca hiszp. o wsch. rodowodzie; muz. trzecia część su­
ity barokowej w takcie trójdzielnym, z akcentem na
2. części taktu.
- hiszp. zarabanda ’jw.’ z pers. sarband 'rodzaj tańca’.
Saraceni nazwa ogólna, którą w śrdw. Europie okre­
ślano muzułmanów, zwł. arabskich, z którymi wal­
czyli krzyżowcy.
- późniąc. Saracenus l.poj. z późn.gr. Sarakenós.
saracenia kapturnica, bot. płn.amer. roślina owado-
żema.
- od nazwiska botanika i lekarza kanadyjskiego z XVII w. Sarrazin.
sarafąn rosyjski kobiecy strój ludowy, rodzaj długiej
sukni z wysoką talią, bez rękawów a. z wszytymi rę­
kawami z tkaniny bieliźnianej.
- ros. ’dawn. długi kaftan męski specjalnego kroju; jw.; lekka suknia
bez rękawów’ z pers. sarapa dosł. ’od stóp do głów; uroczysta szata’.
Sarajewo stolica ówcześnie austr. prowincji, dziś
Bośni i Hercegowiny, gdzie na polecenie serbskiej
org. terrorystycznej Czarna Ręka młody student bo­
śniacki Gawrilo Princip 28 V I 1914 r. zastrzelił austr.
następcę tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda
i jego morganatyczną małżonkę hr. Sophie Chotek;
zamach ten był pretekstem do rozpętania 1. wojny
świat.; rozszerz, morderstwo jako przyczyna (a. pre­
tekst do wzniecenia) wojny.
sarangi sanskr., indyjski instrument muz. podobny
do skrzypiec, mający 29 strun.
sardana hiszp. z katal., taniec zespołowy, ściśle
związany z katalońskim poczuciem narodowym, tań­
czony poważnie i godnie przez obie płcie trzymające
się na przemian za ręce w zamkniętym kole, składa­
jący się w zasadzie z serii długich (llarg) i serii krót­
kich (curt) kroków, których kolejność sygnalizuje
przewodnik ściśnięciem dłoni przekazywanym do­
koła.
sardoniczny śmiech — sarkastyczny, szyderczy,
wzgardliwy, sceptyczny, cyniczny.
- gr. sardónios, sardanios (gelós) 'szyderczy, gorzki (śmiech)’.
sarepska musztarda - wyrabiana z gorczycy sarep­
skiej, uprawianej gł. w Rosji.
- od nazwy miejscowości Sarepta pod Carycynem (dziś dzielnica
Wołgogradu, Rosja).
sargasso, sargasy morzypła, gronorosty, bot. ro­
dzaj brunatnie, glonów rozwijających się u wybrze­
ży mórz tropikalnych, skąd znosząje prądy na otwar­
ty ocean, tworząc niekiedy ogromne skupiska (jak
atlantyckie Morze Sargassowe).
-p o r t.sargaęo 'morszczyn; morszczyna’.
sari ubiór noszony gł. przez kobiety hinduskie, zło­
żony z kilku metrów lekkiego płótna a. jedwabiu,
sari
wytwornie i luźno upiętego na figurze, ramionach
i głowie.
- hindi sari ’jw.’ z sanskr. sati ’jw .’
sarinda hindi, bengalski smyczkowy instrument
muz., o trzech strunach jelitowych, wypukłym kor­
pusie rezonansowym i szyjce zakończonej główką
w kształcie ptasiej głowy.
SARK-, SARKO- w złożeniach: mięso; ciało. ||
sarkastyczny gorzki, zjadliwy, szyderczy, drwią­
cy, natrząsający się, pełen sarkazmu, jadowitej kpi­
ny, złośliwej ironii, urągliwej przymówki. || sarkofa
(ozdobna, rzeźbiona) trumna kamienna (w kościo­
łach, kryptach itd.). || sarkoma med. mięsak, nowo­
twór złośliwy.
- gr. sarkasmós (od sarkddzein 'rozdzierać mięso (jak psy); zagryzać
wargi ze złości; szydzić’) i sarkoma 'narośl mięsna’ od sarks dpn. sar-
kós 'mięso; ciało’; zob. -fag-.
sarmata Polak starej daty. || sarmatyzm obyczaj
staroświecki, staroszlachecka rubaszność, prostota
i krewkość; hist. ideologia szlachty polskiej XVII do
poł. XVIII w. nacechowana konserwatyzmem, mega­
lomanią narodową i stanową; kult wad narodowych.
- łac. Sarmata 'członek koczowniczych plemion irań. (zamieszkują­
cych w staroż. stepy płd.-wsch. Europy), w których błędnie upatrywa­
no protoplastów Słowian’.
sarong rodzaj obszernej spódnicy powstałej przez
owinięcie wokół bioder długiego płata tkaniny, no­
szony przez obie płcie na Malajach i wyspach Pacy­
fiku; tkanina na takie spódnice (zazw. z drukowanej
bawełny).
- malaj. (kain) saron 'jw.'; kain 'płótno'; saron 'przykrycie; pochwa’.
Saronu róża - bot. narcyz a. szafran (krokus), a. zi-
mowit jesienny, a. dziurawiec zwyczajny, a. dzwo­
nek (kampanula).
- z Biblii (Pieśń nad pieśniami, 2, ł); kwiat, do którego porównuje się
oblubienica; Saron - żyzna równina nadmorska na płd. od Karmelu.
saros astr. okres 18 lat i 11 1/3 dnia (10 1/3 dnia
w przypadku 5 lat przestępnych), po którym powta­
rzają się podobne do siebie zaćmienia Słońca i Księży­
ca; niewielka zmiana położenia tych ciał niebieskich
po każdym sarosie sprawia, że cały cykl zaćmień koń­
czy się po ok. 71 zaćmieniach Słońca i 48 - Księży­
ca; każdy saros zawiera ok. 43 zaćmienia Słońca i 28
- Księżyca; odkrycie sarosów pozwoliło staroż. astro­
nomom babilońskim przewidywać daty zaćmień.
- gr. z asyr.-babil. szaru.
sarsaparyla korzeń sarsaparyli, surowiec farmaceu­
tyczny otrzymywany z korzeni różnych gatunków
kolcorośli, dwupiennych pnączy a. niskich krzewów
z rodziny liliowaty ch, występujących gł. w strefie
zwrotnikowej.
- hiszp. zarzaparrilla.
sartago loąuendi łac., paplanina, gadanina, trajko­
tanie.
- z Persjusza (Satyry, 1, 80).
sarusofon rzadko używany instrument muz. z grupy
dętych drewnianych (choć wykonany z metalu), bu­
dowany w różnych wielkościach.
- od nazwiska konstruktora, fr. dyrygenta: Sarrus (poł. XIX w.); zob.
-fon-.
510 saturator
sasafrzan, sasafras bot. rodzaj z rodziny wawrzyno-
watych obejmujący 3 gatunki dwupiennych drzew ros­
nących w Chinach i Ameryce Płn.; sasafras lekarski,
występujący w Ameryce Płn. na wybrzeżu atlantyc­
kim, zawiera olejek aromatyczny (sasafrzanowy) sto­
sowany w lecznictwie i przemyśle perfumeryjnym.
- hiszp. sasafras.
Sasquatch [wym. sąskuocz] ang. Omah, wielki, ku­
dłaty stwór z legendy indiań., który chodzi na dwóch
nogach i żyje w górach i lasach Północnego Zacho­
du Ameryki Płn.
- (1972 r.) prawdop. z jęz. Indian Salish od wyrazu znaczącego 'dzi­
ki mąż’.
saszetka torebka na różne drobiazgi; down. podu-
szeczka z proszkiem pachnącym wkładana między
bieliznę w celu naperfumowania jej.
- fr. šachet 'woreczek; torebka; jw. ’ od sac, zob. sakwojaż.
satanizm kult szatana.
- gr. satan, satanás 'diabeł, szatan’ z hebr. satan 'nieprzyjaciel; jp.’.
satelita ciało niebieskie krążące wokół planety, księ­
życ planety; {sztuczny s. Ziemi) zob. sputnik; przen.
posłuszny, służalczy stronnik; nieodstępny towa­
rzysz; mech. pośredniczące koło zębate w przekładni
obiegowej (planetarnej).
- łac. satelles dpn. satełlitis 'członek straży przybocznej; służący’.
satem języki (satemowe) - centralna i wsch. grupa
języków indoeurop., w których hipotetyczne prain-
doeurop. k palatalne przeszło w s, a g palatalne w z;
zob. kentum.
- st.pers. ’sto’, wyraz ilustrujący przejście pierwotnego k palatalne-
go w s; należą tu języki: indoirańskie, słowiańskie, bałtyckie, ormiań­
ski i albański.
sati w Indiach do 1829 r. - (obyczaj nakazujący) spa­
lenie wdowy na stosie wraz ze zwłokami męża (ang.
suttee); wdowa w ten sposób spalona.
- sanskr. sati dosł. 'dobra kobieta’ r.ż. od sat, sant 'istniejący; praw­
dziwy; dobry’.
satis verborum łac., dość słów.
satjagraha metoda walki zbiorowej o niepodle­
głość Indii, propagowana przez Gandhiego, wyraża­
jąca się w „zaprzestaniu współpracy” i nieposłuszeń­
stwie wobec krzywdzących praw i zakazów, jednak
bez stosowania gwałtu i przelewu krwi, bez żywienia
wrogich uczuć do przeciwnika.
- sanskr. dosł. 'upieranie się przy prawdzie’ od satja 'rzeczywistość;
prawda’ z sat, sant, zob. sati; ágraha 'lgnięcie do; uparta skłonność
do’; a 'do'; grbhndti 'on chwyta’.
satori jap., w buddyzmie zen - nagłe olśnienie
(uświadomienie sobie czego), stan świadomości
osiągnięty przez intuicyjne objawienie.
satrapa hist. namiestnik prowincji (satrapii) w sta­
roż. Persji, mający nieograniczoną władzę; przen. de­
spotyczny, surowy władca, tyran.
- łac. satrapia 'jw.' z gr. satrapeía jp .’ od satrápés 'satrapa' z pers.
chszathrapówan 'obrona państwa’.
satsang sanskr., kazanie a. przemówienie hinduskie.
saturator sytnik, aparat do saturacji, nasycania cie­
czy gazem a. substancją rozpuszczalną.
 saturator
- późniąc, saturatio 'nasycanie* z łac. saturare 'napełniać; nasycać’
od satur 'syty; pełny’; por. satyra.
saturnalie żywiołowa, huczna, rozpasana zabawa,
hulanka, libacja; orgia.
- łac. Satumalia 'doroczne święto ku czci Saturna (staroitalskiego
boga rolnictwa, utożsamianego późn. z gr. Kronosem), rozpoczynają­
ce się 17 grudnia, święto równości stanów, ogólnego pojednania, we­
sołych orszaków, zabaw i uczt’.
saturnizm med. ołowica, zatrucie ołowiem a. jego
związkami.
- fr. saturnisme 'jw.' od satume ’chem. ołów ’ z Saturne 'Saturn, zob.
saturnalie; planeta Saturn, przez alchemików wiązana z ołowiem’.
satyna rodzaj atłasu o splocie satynowym (atłaso­
wym wątkowym) po prawej, a atłasowym osnowo­
wym (błyszczącym) po lewej stronie. || satynowa
krepa - tkanina z jedwabiu naturalnego a. sztucz­
nego o splocie satynowym, z prawą stroną matową,
lewą błyszczącą, używana, zwł. dawn., na suknie (fr.
crepe-satiri).
- fr. satin 'satyna; atłas’ ze śr.fr. sat{ari)in, zatanin 'jp.' prawdop.
z arab. zajtünl 'jp.' od Zajtün 'port w śrdw. Chinach, prawdop. Za-
itun, Zaiton, opisany przez Marco Polo jako jeden z wielkich portów
Wschodu w XIII w. i zazw. identyfikowany z Fuczou w prowincji Fu-
cien wpłd.-wsch. Chinach’.
satyr lubieżnik, rozpustnik. || satyriasis med. choro­
bliwie wzmożony popęd płciowy u mężczyzn; por.
nimfomania.
- gr. satyriasis 'jw.' od Sátyros 'mit. gr. Satyr, bóstwo leśne, zazw.
przedstawiane z koźlimi różkami i końskimi nogami lubujące się
w dionizyjskim pijaństwie i rozpuście'.
satyra aktualny utwór lit., wyszydzający, chłoszczą-
cy, ośmieszający indywidualne a. społeczne wady
i przywary, zło i bezprawie; ogół utworów tego ro­
dzaju. || satyryk autor satyr.
- łac. satira 'utwór lit. różnorodny w treści i formie; satyra’ od (lanx)
satur a 'pełna (misa), zwł. różnych owoców; mieszanina’; lanx 'misa';
satura r.ż. od satur, zob. saturator.
satyriasis zob. satyr.
Sauerbraten typowa potrawa nm.: pieczeń wołowa
z boczkiem wieprzowym, cebulą, selerami, porami,
pietruszką, szyszkojagodami jałowca, liśćmi bob­
kowymi, pastą pomidorową, podawana z kluskami,
ziemniakami lub drobnymi kluseczkami zw. po nm.
Spätzle, po wł. gnocchi.
- nm. 'jw.'; sauer "kwaśny’; Braten 'pieczeń'.
Sauerkraut [wym. zą...] kapusta kiszona; por. cole-
slaw.
- nm. 'jw.'; sauer 'kwaśny'; Kraut 'ziele; kapusta; nać’.
sauf erreur ou omission (skr. s.e.o.o.) fr., handl.
z zastrzeżeniem błędów i omyłek.
saum arab., ścisły post od świtu do zmierzchu obo­
wiązujący wiernych muzułmanów przez cały miesiąc
ramadan, zob. arkan al-Islam.
sauna fiń., fińska łaźnia parowa.
saut de méme au méme fi., dosl. ’skok na to samo
(słowo)’, błąd w przepisywaniu polegający na opusz­
czeniu ustępu tekstu zawartego między dwoma wy­
stąpieniami tego samego wyrazu a. zwrotu.
511 Scap(p)ino
sauté (ryba a. mięso) usmażone w małej ilości tłusz­
czu; o kroku baletowym - wykonany z podskokiem.
- fr. p.p. od sauter 'skakać' z łac. saltare 'tańczyć' częstotl. od sati­
ře, zob. salto.
sauternes [wym. sotęm] fi, białe, zazw. półsłodkie,
złociste wino stołowe bordoskie z winogron przejrza­
łych i złagodzonych przed fermentacją przez pleśń
Botrytis cinerca, produkowane w okręgu Sauternes
(rejon Bordeaux) z odmian Semillon i Sauvignon; do
sauternes należy m.in. Cháteau Yquem; por. cháteau.
sauve-qui-peut! fr. dosl ’ratuj się kto może!’ zamie­
szanie, popłoch, panika.
sáváte fr., francuski kickboxing.
Savé Our Souls ang., ratujcie nasze dusze; pop. błęd­
ne odczytanie sygnału SOS jako inicjałów.
savoir-faire [wym. sawuąr fę:r] zręczność (niekie­
dy w znaczeniu ujemnym) w realizowaniu swych
zamiarów, w postępowaniu z ludźmi; know-how. ||
savoir pour prévoir afin de pouvoir fr., wiedzieć,
żeby przewidywać, aby móc (z Catéchisme positivi-
ste, 1852 r. Augusta Comte’a). || savoir-vivre [wym.
sawuąr wiwr] znajomość zwyczajów i form towarzy­
skich, reguł grzeczności; por. bon ton.
- fr. 'jw.'; savoir zob. sawantka; faire, zob. leseferyzm; vivre ’żyć’
z łac. vivere, zob. vivat.
sawanna trawiaste zbiorowisko roślinne z rzadkimi
grupami wiecznie zielonych drzew i krzewów, wy­
stępujące w strefie międzyzwrotnikowej (gł. Afryka,
śr. Brazylia, zach. Australia) z porą suchą i deszczo­
wą; por. preria.
- hiszp. sabana 'jw.' z jęz. taino zabana 'jp.'
sawantka przest. kobieta wykształcona, erudytka;
kobieta popisująca się uczonością erudycją.
- fr. savante r.ż. od savant p.pr. od savoir 'wiedzieć; umieć ’ od łac. sa-
pere 'smakować; rozumieć; być mądrym’.
say it witn flowers ang., powiedz to kwiatami.
- slogan Stowarzyszenia Amer. Hodowców Kwiatów, przyjęty
w 1917 r.
sazan ros. z tur. zool. karp dziki zlewisk M. Czar­
nego i M. Kaspijskiego, przodek form hodowlanych,
powtórnie zdziczałych w rzekach i jeziorach Euro-
py-
sc. skr. od łac., sculpsit (rytował), zob. sculpsit.
Scala Santa wł. dosl. 'święte schody’, 28 marmuro­
wych stopni w kaplicy S. Lorenzo (zwanej też Sancta
Sanctorum 'święte świętych’), znajdującej się obok
bazyliki laterańskiej w Rzymie; wg legendy z VIII w.
są to schody z pałacu Piłata w Jerozolimie, po któ­
rych wstępować miał Jezus; stąd nazwa.
scanning analiza (rozkład) obrazu TV w kamerze
i synteza w kineskopie odbiornika TV.
- ang. od scan 'skandować; badać, przebiegać uważnie wzrokiem,
analizować i syntetyzować w T V , z późn.łac. scandere, zob. skan­
dować.
Scap(p)ino postać tchórzliwego i chytrego sługi
włoskiej commedia delfarte (w teatrze Moliera -
Scapin).
Scap(p)ino
- wł. ’jw .’ od scappare 'wymknąć się; uciec’ z późn.łac. cappa, zob.
eskapada.
Scaramuccia [wym. skaramuczcza] postać awantur­
nika, samochwała, pyszałka i tchórza włoskiej com-
media delFarte.
- w ł. dosł. 'utarczka’.
seat ang., [wym. skat] muz. śpiew z użyciem bezsen­
sownych sylab zamiast słów, zwł. w jazzowych im­
prowizacjach wokalnych (por. bebop; rifi).
scenariusz utwór lit. przystosowany do potrzeb
i możliwości produkcji filmowej; egzemplarz sztu­
ki teatr. a. RTV opatrzony technicznymi uwagami
reżysera a. inspicjenta. || sceneria tło piast., na któ­
rym rozgrywa się akcja sztuki teatr.; przen. krajo­
braz, okolica. || scenografia ogół dekoracji, kostiu­
mów i rekwizytów, zaprojektowanych przez plastyka
(scenografa) dla sztuki teatr., TV a. filmu; opraco­
wanie oprawy piast, widowiska. || scenopis szczegó­
łowe opracowanie scenariusza, stanowiące podstawę
realizacji i montażu filmu; scenariusz reżyserski.
- nm. Szenerie 'sceneria' (od Szene 'scena') i wł. scenario 'sceneria'
(od łac. scenarius 'sceniczny') z łac. scaena 'scena; teatr; komedia’ od
gr. skene 'buda; namiot; scena’; skenographia 'malarstwo sceniczne;
(od IV w. p.n.e.) malarstwo perspektywiczne’; zob. -graf-; por. insce­
nizacja; misę e scene; proscenium.
sceptr przest. berło królewskie.
- łac. sceptrum 'jw.; władza królewska’ z gr. skśptron 'laska; jp.’
sceptycyzm doktryna przecząca możliwości uzyska­
nia jakiejkolwiek wiedzy wiarygodnej i uzasadnio­
nej a. wątpiąca o wartości ludzkiego poznania; meto­
da powstrzymywania się od osądu, systematycznego
wątpienia a. destrukcyjnego krytycyzmu w stosunku
do wszystkiego a. do pewnych określonych spraw;
por. agnostyk. || sceptyk zwolennik sceptycyzmu;
człowiek sceptyczny, wątpiący, niedowierzający.
- łac. scepticus 'sceptyczny' z gr. skeptikós 'jp.; myślący’ od skepte-
sthai zob. skepsis.
Schadenfreude [wym. szą:denfrojde] uciecha z cu­
dzej krzywdy, z cudzego niepowodzenia, nieszczę­
ścia; por. suave mari magno.
-n m . 'jw.'; Schaden 'szkoda; strata'\Freude 'radość'.
scheda spuścizna, dziedzictwo, spadek, odziedziczo­
ny majątek (zwł. ziemia).
- łac. scheda, scida 'oddarty kawałek (papieru, papirusu); kart(k)a pa­
pieru’ z gr. schłdzein, zob. schiz-.
Schelmenroman powieść łotrzykowska (np. Żywot
Łazika z Tormesu, 1554 r.; Przypadki Idziego Blasa
A. R. Lesage’a, 1715-35); fr. romanpicaresąue.
-n m . 'jw.'; Schelm 'szelma, łotr,hultaj’; Roman 'powieść'.
schemat [wym. s-chęmat] przedstawienie, wyobra­
żenie, rysunek, opis czegoś (np. konstrukcji, or­
ganizacji, działania) w sposób uogólniający, ogól­
ny, szkicowy, abstrakcyjny, uproszczony, w rysach
głównych, podstawowych, w sytuacji przeciętnej, ty­
powej; diagram, zarys, plan; (utarty) wzór, szablon. ||
schematyzm [wym. s-che...] szablonowość, trzyma­
nie się utartych, gotowych, pospolitych wzorów.
- gr. schema dpn. schematos 'postawa; kształt; wygląd; okazałość’.
512 schmaltz
scherzo [wym. skęrco] instrumentalny utwór muz.,
zazw. o budowie trzyczęściowej, dawn. żartobliwy,
0 nieoczekiwanych efektach, później poważny, dra­
matyczny (Chopin), również jako 3. część sonaty
(symfonii, koncertu itd.) na miejsce menueta.
- wł. dosł. 'żart' od scherzare 'żartować'.
Scherz, Satire, Ironie und tiefere Bedeutung nm.,
żart, satyra, ironia i głębsze znaczenie.
- tytuł „komedii literackiej” (1827 r.) dramaturga nm. Christiana
Dietricha Grabbe (1801-36).
schipperke [wym. skip...] belgijska rasa niewiel­
kich, krępych, bezogoniastych psów o gęstej, czarnej
sierści, lisim pyszczku, stojących trójkątnych uszach
1 żywych, czujnych oczach, powstała we Flandrii
przed kilku wiekami, używana przez wiele lat do pil­
nowania galarów i szkut na rzekach i kanałach; po­
chodzi od leauvenaara, czarnego owczarka, który
dał początek także belgijskiemu owczarkowi.
- flam. 'mały szyper’ zdr. od schipper 'szyper' z schip 'statek'.
SCHIST(O)- w złożeniach; rozszczepiony; podzie­
lony. || schistosomatoza zob. bilharcjoza.
- n.łac. Schistosomatidae 'schistosomy, rodzina przywr’; gr. schistós
'podzielony'; zob. soma.
SCHIZ-, SCHIZO- [wym. s-chiz...] w złożeniach;
rozszczepienie; pęknięcie; rozdwojenie; rozłam; roz­
dzielony; schizofrenia. || schizma rozłam relig.; Kość.
rz.kat. odszczepieństwo ustrojowe (dyscyplinarne) a.
dogmatyczne (heretyckie). || schizmatykKość. rz.kat.
odszczepieniec. || schizofrenia med. jedna z najczę­
ściej występujących psychoz, powodująca osłabie­
nie kontaktu z otoczeniem, osłabienie zainteresowań
i aktywności, niekiedy zaś urojenia, omamy, mutyzm,
autyzm, jaskrawą ambrWalencję przeżyć emocjonal­
nych itp. || schizotymia typ psychiczny, cechujący
zazw. osoby o budowie leptosomicznej: egocentryzm,
twardość dla siebie i innych, skłonność do krańco­
wych uczuć, introwersja; por. ekstrawersja.
- gr. schisma 'rozłam' od schidzein 'rozszczepiać'; zob. -frenia; -ty-
mia.
schlagfertig [wym. szlą:kfertik] zawsze gotów do
celnej, ciętej odpowiedzi; por. esprit d’escalier.
-n m . ’jw .’; Schlag 'cios, uderzenie’\ fertig 'gotowy'.
Schlagwort [wym. szląg...] hasło, slogan.
- nm. 'krótkie, trafne wyrażenie; jw .’; Schlag 'uderzenie'; Wort 'wy­
raz'.
Schlaraffenland nm., [wym. szła...] Szlarafia, ba­
jeczna kraina obfitości, pasibrzuchów, wiecznego
zbijania bąków; por. Bengodi, Kukania, pays de Co-
cagne.
Schlemihl [wym. szlęmi:l] osoba dokonująca bardzo
niekorzystnej zamiany, desperackiej i niefortunnej
transakcji; por. Diomedesa zamiana.
- od nazwiska Petera Schlemihla, który sprzedał diabłu swój cień,
bohatera Przedziwnej historii Piotra Schlemihla (1814 r., wyd. poi.
1961 r.) poety nm. Adalberta von Chamisso (1781-1838).
schmaltz, schmalz łzawy sentymentalizm w muzy­
ce; mdła czułostkowość, ckliwość w utworze arty­
stycznym.
- amer.ang. z jid. 'smalec' od nm. schmelzen 'topić (sadło, kruszce)’.
 schnorrer
schnorrer żebrak; utrapiony, jęczący nędzarz.
- ang. z jid., ze śr.g.nra. snurren 'mruczeć; skomleć’, gdyż zawodowi
żebracy żyd. mieli zwyczaj nucić mruczando przez nos, akompaniu­
jąc sobie na małej lutni.
scholastyka [wym. s-cho...] gł. kierunek filozofii
zach. cywilizacji chrześc. (IX-XVII w.), dążący do
rozumowego udowodnienia słuszności dogmatów
relig., używający jako metody dowodzenia przede
wszystkim sylogizmu; pot. dogmatyczne filozofowa­
nie; rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do
autorytetów; jałowe dociekania.
- gr. scholastikós 'spędzający czas wolny (zwł. na nauce)’ od schole
'wolny czas; odpoczynek; dysputa; studium; szkoła’; por. scholium.
scholium (l.mn. scholia) [wym. s-chol...] staroż.
śrdw. notatka na marginesie; uwaga wyjaśniająca,
komentarz (np. wczesnego gramatyka na tekście lda-
syka).
- n.łac. ’jw .’ z gr. schółion 'interpretacja, komentarz’, zdrobn. od
scholé, zob. scholastyka.
Schöngeist [wym. szöjngajst] szengajst, pięknoduch,
zmanierowany esteta.
- nm. ’jw .’; schön 'piękny, ładny’ Geist 'duch'.
Schönheit ist streitbar nm., piękno to rzecz sporna.
schön ist anders nm., ładnie (uczynić, postąpić, po­
wiedzieć itd.) to jest (to znaczy) inaczej (uczynić
itd.).
Schuhplattler niemiecki taniec lud. z Wyżyny Ba­
warskiej, w którym mężczyźni klepią się po udach,
kolanach i podeszwach butów.
- nm. dialekt bawarski; Schuh 'but'; platten 'klepać'.
Schupo zob. szupo. || Schutzmann [wym. szucman]
policjant (w Niemczech).
-n m . ’jw .’; Schutz 'ochrona, opieka’; Mann 'człowiek'.
Schusterfleck nm. dosl. 'szewska łata', łatanina, par-
tanina, fuszerka.
Schwyzertütsch szwajcarski dialekt niemiecki.
- dial. nm. (szwajc.) 'jw.'; schwyzer 'szwajc.' od Schwyz 'Szwajca­
ria'; tütsch 'nm.'
scidit vestimenta sua et indutus est sacco, spar-
gens cinerem capiti łac., rozdarł szaty swe i oblókł
się w wór, posypując głowę popiołem (na znak żało­
by, gwałtownej rozpaczy, niewysłowionej boleści).
- z Wulgaty (Ks. Estery, 4 , 1; por. Hiob, 2, 12); był to wór pełen po­
piołu.
science fiction [wym. sąjens fikszn] powieść, w któ­
rej podstawą wątku jest wpływ (realnego a. wyima­
ginowanego) rozwoju nauki i techniki na społeczeń­
stwo a. jednostkę; powieść fantastycznonaukowa,
utopijna.
- ang. 'jw.'; science 'nauka' z łac. scientia, zob. scjentyficzny;fiction
'beletrystyka; fikcja, urojenie’ z łac.fictio, zob. fikcja.
scientia potestas est łac. wiedza to potęga (ang.
knowledge is power).
- z Francisa Bacona (De haeresibus), 1597 r.
scientiarum praevalentium margarita łac., nauk
przemożnych perła.
- z aktu erekcyjnego (12 V 1364 r.) Kazimierza Wielkiego fundujące­
go uniwersytet krakowski.
513 scoiise
scilicet (scil., sc.) to znaczy; to jest; mianowicie.
- łac. 'rozumie się; oczywiście; naturalnie; wszakże’; scire, zob.
scjentyficzny; licet 'wolno; jest dozwolone’ 3. os. l.poj. od licěre, zob.
licencja.
scire nefas łac., nie godzi się wiedzieć.
scjentyficzny przest. naukowy. || scjentyzm pogląd,
że we wszystkich dziedzinach badań, łącznie z filo­
zofią, naukami humanistycznymi i społecznymi, na­
leży stosować metody nauk przyrodniczych; zob.
Christian Science.
- śrdw.łac. scientificus 'naukowy'; łac. sciens dpn. scientis p.pr. od
scire 'wiedzieć; znać’; (por. science fiction; scilicet); -ficus z łac. fa-
cere, zob. fakcja.
scjeny orłoryby, zool. rodzina drapieżnych ryb umie­
jących wydawać donośne dźwięki przypominają­
ce werbel a. chrapanie (wielki pęcherz pławny słu­
ży jako rezonator).
- n.łac. sciaena l.poj. 'jw.' z łac. 'gatunek ryby’ od gr. skiaina 'jp.,
jw. (?)’.
sclavus saltans łac., niewolnik (Słowianin?) tańczą­
cy.
- mnich nm. z IX w. Ermenncus Augiensis (Epistoła)-, wiersz (1881 r.)
Marii Konopnickiej.
sclerosis multiplex (a. disseminata) - n.łac. med.
stwardnienie rozsiane, schorzenie, zazw. postępujące,
ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzujące
się okresami samorzutnej poprawy i takichże nawro­
tów, spowodowane ogniskowym rozpadem osłonek
rdzennych włókien nerwowych mózgu i rdzenia.
scoop [wym. sku:p] ang., ważna a. sensacyjna wiado­
mość podana w jakiejś gazecie wcześniej niż w po­
zostałej prasie.
- ang. 'szufla, czerpak; duży, szybki zysk; jw .’
scordatura [wym. skór...] muz. przestrojenie struny
a. zmiana stroju całego instrumentu; por. capotasto.
- wł. 'rozstrojenie' od scordare 'rozstroić; brzmieć fałszywie’ z łac.
discordare 'nie zgadzać się; stanowić dysonans’; zob. d y s -1; cor dpn.
cordis, zob. kordialny.
scotch skocz, ang., nazwa handl., przylepiec biu­
rowy w postaci zwiniętej, przezroczystej taśmy. ||
Scotch collops [wym. skocz kolops] zrazy z cebulą.
|| Scotch (whisky) ang. [wym. skocz (uiski)], (szkoc­
ka) whisky.
- ang. 'jw.'; Scotch 'szkocki’; collop l.poj. 'zraz, płat mięsa’ od śr.ang.
colope, colhoppe 'jajko na bekonie’; zob. whisky.
Scotland Yard [wym. skotlendjaid] komenda gł. po­
licji metropolitalnej w Londynie, zwł. jej kryminalny
wydział śledczy.
- ang. 'Szkocki Dwór’, uliczka w Londynie, nazwana od pałacu, bę­
dącego w XI i XII w. rezydencją królów szkockich w czasie ich wizyt
w Anglii, a w latach 1829-90 siedzibą komendy policji.
scottish terrier ang., 'terier szkocki’, krótkonogi,
mały, krępy, brodaty, o szorstkiej, sztywnej sierści,
silny i odważny, uważany za najstarszą szkocką rasę
górską; por. teriery.
scouse [wym. skaus] bryt. ang. slang, dialekt miesz­
kańców Liverpoolu (miasto w Lancashire na zach.
wybrzeżu środk. Anglii). || scouser rodowity miesz­
kaniec Liverpoolu.
scrapie
scrapie [wym. skręjpi:] czynnik - med. nie zna­
ny, b. odporny czynnik wywołujący chorobę scra­
pie u owiec (objawy: pobudliwość, swędzenie skó­
ry powodujące ciągłe czochranie się o drzewa itp.,
nadmierne pragnienie, osłabienie i wreszcie paraliż),
a może też stwardnienie rozsiane (łac. sclerosis dis-
seminata) u ludzi.
- ang. 'choroba owiec jw.’ od scrape 'skrobać; ocierać (się)’.
scrap of paper ang., iron. świstek papieru (o doku­
mencie, zawierającym ważne zobowiązania a. gwa­
rancję międzynarodową).
- list nm. ministra spraw zagr. Bethmanna-Hollwega do ambasado­
ra W. Bryt. Edwina Goschena (z 4 V III1914 r.) zawierał wyrzuty, że
z powodu „świstka papieru” (tj. ang. gwarancji neutralności Belgii)
W. Bryt. wypowiedziała wojnę pokrewnemu narodowi (Niemcom).
screening zob. skryning.
script girl [wym. skript gó:l] sekretarka planu, notu­
jąca wszystkie szczegóły ujęć filmu w czasie zdjęć.
- ang. 'jw.'; script 'pismo; tekst; scenariusz’ z łac. scriptum zob.
skrypt; girl, zob. girlsa.
scriptorium pokój do pisania, charakterystyczny zwł.
dla większych śrdw. zakonnych ośrodków produkcji
ksiąg, w szczególności ośrodków benedyktyńskich
(z przyczyny poparcia, jakiego św. Benedykt udzie­
lał działalności lit.); prócz mnichów-przepisywaczy
(skryptorów) zatrudniano tam skrybów i iluminato-
rów z zewnątrz; od czasów antycznych pomieszcze­
nia dla skrybów świeckich zapewniały biblioteki,
wydawnictwa rękopisów, uniwersytety itp. instytu­
cje; mały, przenośny pulpit ustawiany na stole a. na
kolanach, służący w śrdw. do pisania i czytania.
- śrdw.łac. 'jw.' z łac. scribere, zob. skryba.
scrub [wym. skrab] roślinność złożona gł. z karło­
watych drzew i gęstych krzewów najczęściej kolcza­
stych, często nie do przebycia, na ubogich a. piasz­
czystych gruntach (np. w Australii, płd. USA).
- ang. 'krzaki; drzewo karłowate; jw.; zwierzę nierasowe, kundel’.
scull zob. skul.
sculpsit (sculps., sc.) wyrył, rytował (wyraz stawia­
ny przed nazwiskiem twórcy na sztychach, drzewo­
rytach itp.).
- łac. 'jw.' od sculpere 'ryć; rzeźbić’.
Scylla i Charybda (znaleźć się między S. i Ch. -
w sytuacji, w której zagraża) niebezpieczeństwo
z dwóch stron; por. incidis in Scyllam...
- gr. Skýlla (dziś Scilla), skalny przylądek na wł. wybrzeżu Cieśniny
Messyńskiej, naprzeciw wiru Charybdis (dziś Galofalo) przy brzegu
sycylijskim; mit. gr. dwa żeńskie potwory morskie, porywające żegla­
rzy, czyhające na nich po obu stronach cieśniny (por. Homer, Odyseja,
12,235), zlokalizowanej później jako Messyńska.
scyntygrafia gammagrafia, med. metoda śledzenia
przepływu a. rozmieszczenia w tkankach żywego or­
ganizmu związków chem. znakowanych wskaźnika­
mi izotopowymi. || scyntylacja błyski pojawiające
się na ekranie fluoryzującym pod wpływem bombar­
dowania cząstkami różnego rodzaju o dużej energii;
migotanie światła gwiazd.
-ła c . scintillatio 'iskrzenie' o d scintilla 'iskra'; zob. -graf-.
514 sedan
scysja zatarg, konflikt; spór, sprzeczka, zwada,
utarczka słowna.
-p ó ź n ią c , scissio 'rozszczepienie' z łac. scindere 'rozszczepiać',
sczioty zob. szczoty.
seaborg chem. pierwiastek, Tabl. 1, otrzymany
sztucznie, transuranowiec.
- ku czci amer. fizyka i chemika G. T. Seaborga (ur. 1912 r.).
Sealab [wym. si:leb] nazwa statków podwodnych
marynarki wojennej USA, służących jako bazy ope­
racyjne akwanautów.
- amer.ang. skr. od sea laboratory 'laboratorium (pod)morskie\
sealyham terrier [wym. si:li:hem] ang., pies rasy
wyhodowanej przez kpt. Johna Edwardsa do polo­
wania na lisy, wydry i borsuki w jego majątku Sea­
lyham w Walii; mały, krótkonogi, silny, odważny,
o dwojakiej sierści: miękkiej pod spodem, twardej na
wierzchu, całkiem białej a. białej z plamkami na łeb­
ku i uszach; por. teriery.
seans przedstawienie publiczne jednego programu
filmowego w kinie; zebranie poświęcone doświad­
czeniom spirytystycznym; (s. gry jednoczesnej) sy-
multan; przest. każdorazowe pozowanie malarzowi
a. rzeźbiarzowi.
- fi. seance 'posiedzenie; sesja; jw.’ od seoir 'siedzieć' z łac. seděre,
zob. sesja.
secans (sec.) [wym. sęk...] mat. odwrotność cosinu-
sa; sieczna.
- n.łac. z łac. p.pr. od secare, zob. sekcja.
secento [wym. seczęnto] nazwa XVII w. w odniesie­
niu do dziejów kultury wł.; por. cinquecento. || secen-
tyzm [wym. seczę...] jedna z nazw baroku w lit.
- wł. secentismo 'secentyzm' od secento '600'; skr. od '1600', tj. licz­
by, po której zaczyna się numeracja lat XVII w.; sei '6' z łac. sex '6';
cento, zob. cinquecento.
secesja oddzielenie się, odłączenie, odseparowa­
nie, zwł. od pewnej grupy, organizacji; styl w sztu­
ce i kulturze art. w okresie 1880-1910 r. zwrócony
przeciw tendencjom akademickim i historycznym
sztuki XIX w. (por. modernizm; Jugendstil; style
modeme); nazwa nm. i austr. ugrupowań artystów
występujących przeciw oficjalnej sztuce akademic­
kiej (Monachium 1892 r.; Wiedeń 1897 r.; Berlin
1899 r.); w hist. USA odłączenie się stanów płd. od
Unii w 1861 r., które doprowadziło do tzw. wojny
secesyjnej (1861-65).
-ła c . secessio 'wycofanie się; odstąpienie; odejście; opuszczenie Rzy­
mu przez plebejuszy (w 494, 449 i 289 r. p.n.e.) jako wyraz protestu
przeciw uciskowi ze strony patrycjuszy’ od secedere 'wycofać się;
odejść’; se- 'roz-'; zob. cesja; por. Liwiusz, 2,32.
sectio aurea łac., złoty podział (odcinka), w którym
stosunek długości całego odcinka do długości więk­
szej części jest równy stosunkowi długości większej
części do długości mniejszej. || sectio caesarea łac.,
med. cesarskie cięcie, rozwiązanie rodzącej przez
przecięcie powłok brzusznych i macicy; por. cezar.
secundo łac., [wym. seku...] (po) drugie; por. primo.
sedan ang., nadwozie samochodowe kryte, cztero- a.
dwudrzwiowe, mieszczące 4-7 osób.
 sedativa
sedativa farm. środki uspokajające, kojące, uśmie­
rzające drażliwość, pobudliwość a. nerwowość; por.
trankwilizatory.
-n .ła c . l.mn. z łac. sedare 'uspokajać’.
sedentarny zool. osiadły na dnie, na skałach a. ro­
ślinach podwodnych; przest. (o człowieku prowadzą­
cym) nieruchawy, siedzący (tryb życia).
- łac. sedentarius 'siedzący’ od seděre, zob. sesja.
seder hebr. sědher 'porządek; podział’ w judaizmie
uroczysta wieczerza obrzędowa spożywana w pierw­
sze dwa dni święta Paschy (hebr. Pesach) w diaspo­
rze (ale nie w Izraelu), upamiętniająca głównie wyj­
ście Żydów z niewoli egipskiej za czasów Mojżesza
(XIII w. p.n.e.); zob. (h)agada.
sedes apostolica łac., stolica apostolska; władza pa­
pieska. || sedes impedita łac., prawo kość. siedziba,
stolica biskupia, w której biskup nie może sprawo­
wać swych czynności i gdzie zastępuje go wikariusz
kapitulny.
sede vacante łac., (w czasie) gdy stolica biskupia (a.
zwł. papieska) jest nieobsadzona.
sed fugit interea, fugit irreporible tempus łac., lecz
tymczasem mija czas, mija bezpowrotnie.
- z Wergiliusza (Georgiki, 3,284).
sedymentacja osadzanie się zawiesin na dnie zbior­
nika pod wpływem siły ciężkości; tworzenie się osa­
dów geol. przez opadanie mas mineralnych a. szcząt­
ków organicznych na dno wód a. powierzchnię lądu
(np. pustyń).
- łac. sedimentům 'osad; fusy’ od seděre, zob. sesja.
Sefardyjczycy, Sefardim nazwa Żydów pochodzą­
cych z Europy płd.-zach., wcześniej osiedlonych
na Półwyspie Iberyjskim, a później zamieszkałych
w Grecji, krajach Lewantu, Anglii, Holandii i w obu
Amerykach; por. Aszkenazyjczycy.
- późn.hebr. Sěpharadhi 'jw.' z Sěpháradh 'Hiszpania' od nazwy re­
gionu, prawdop. w płn. Azji Mn., gdzie Żydzi byli niegdyś w niewoli
(por. Biblia, Abdyjasz, 20).
sefira w mozaizmie - każdy z 49 dni omeru.
- hebr. sěphíráh 'liczący' z sephor 'liczyć' od zwyczaju oficjalnego li­
czenia 49 kolejnych i i i od Paschy do Szawuot wg przykazania biblij­
nego Lev. 2 3 ,1 5 —16.
segedilla zob. seguidilla.
segment geom. odcinek koła; zool. (l.mn.) metame-
ry; element, część składowa zespołu maszyn a. bu­
dowli. || segmentacja zool. metameria.
- łac. segmentům 'odcinek; sekcja’ od secare, zob. sekcja.
segregacja klasyfikacja; rozdział, dzielenie na kate­
gorie, grupy, rodzaje, gatunki itp.; oddzielanie, sepa­
rowanie, izolowanie grup rasowych, narodowych itp.
(jak Murzynów w USA, w Afryce Płd.; por. apart­
heid) od reszty społeczeństwa; por. dyskryminacja.
- późniąc, segregatio 'oddzielanie' z łac. segregare 'oddzielać'; se-
'roz-'; grex, zob. agregat.
seguidilla [wym. segidilja] taniec hiszp. zróżnico­
wany w tempie i nastroju zależnie od regionu; muzy­
ka do tego tańca w takcie trójdzielnym, wykonywana
zazw. na gitarze i kastanietach; szybkie bolero.
515_________________________________________sekcja
- hiszp. 'jw.' od seguir 'następować (po czym)’ z łac. sequi, zob. se­
kwencja.
segui il tuo corso, e lascia dir le genti! w ł., postępuj
sw oją drogą, a ludzie niech m ówią, co chcą!
- ostatnie słowa wstępu do 1. wydania 1. tomu Kapitału Marksa; parafr.
z Dantego; por. vien dietro a me...
(aqui) se habla espanol hiszp., (tutaj) m ówi się po
hiszpańsku; por. English spoken.
seid, said, sidi przywódca muzułm.; pan, tytuł
grzecznościowy muzułmanina znakomitego rodu a.
wybitnych zasług.
- arab. sejjid 'pan; książę’.
seigneur [wym. seniörr] hist. fr. feudał, pan lenny, se­
nior; por. grand seigneur.
- fr. ’jw.; {hist. tytuł honorowy) pan, jaśnie pan; B óg’ z łac. senior,
zob. senior.
sei bart! nm., twardym bądź!
- z Nietzschego (Tako rzecze Zaratustra 3, 29), 1883 r., tł. Wacława
Berenta.
Sei personaggi in cerca d’autore w ł., Sześć postaci
scenicznych w poszukiwaniu autora.
- dramat (1921 r.) pisarza wł. Luigi Pirandello (1867-1936); część try­
logii Teatr w teatrze z cyklu Nagie maski.
Seitensprung [wym. zajtenszprung] przygoda miłosna
zamężnej a. żonatego; przelotna zdrada małżeńska.
- nm. 'skok w bok; wybryk, eskapada; jw.; dygresja’; Seite 'strona,
bok’; Sprun 'skok'.
seive [wym. se:w] fr., klarowność, delikatność, siła
bukietu, aromatu wina; miara jeg o wartości.
Sejański koń zob. equus Seianus.
sejf skrytka w skarbcu bankowym, odnajmowana
w celu przechowywania pieniędzy, papierów warto­
ściow ych, kosztowności itp.
- ang. safe 'bezpieczny'; z łac. salvus, zob. salwować.
sejner żegl. uniwersalny typ statku rybackiego do
połow u ryb pelagicznych za pom ocą okrężnicy (sie­
ci w kształcie długiego prostokąta z pływakami i cię­
żarkami, do otaczania ław ic ryb).
- ang. seiner a. seine-netter 'jw.' od seine 'okrężnica'; netter 'łowią­
cy siecią’ od net, zob. net.
SEJSM(O)- w złożeniach: trzęsienie ziemi; typ ru­
chów tektonicznych; wibracja. || sejsmiczny od­
noszący się do drgań skorupy Ziemi. || sejsmograf
przyrząd do wykrywania, zapisywania i badania trzę­
sień Ziemi.
- gr. seismós 'trzęsienie ziemi; burza’; zob. -graf-.
sekator nożyce ogrodnicze do obcinania pędów,
cienkich gałęzi, zrazów itp.
- fr. secateur 'jw.' z łac. secare, zob. sekcja.
sekatura zob. sekowanie.
sekciarstwo zob. sekta.
sekcja część (wy)działu, poddział; down. wojsk.
część plutonu; odcinek drogi (kolei żelaznej, komu­
nikacji miejskiej itp.); med. autopsja - otwarcie i ba­
danie jam ciała w celach nauk., dydaktycznych a. dla
stwierdzenia przyczyny zgonu; muz. jedna z grup in-
sekcja
strumentów orkiestry jazzowej a. tanecznej, np. sek­
cja melodyczna, rytmiczna.
- łac. sectio 'rozcięcie; rozdzielenie; przetarg; licytacja’ od secare
'rozcinać; dzielić; rozstrzygać’; por. insekt; prosektorium; resekcja;
secans; segment; sekator; sektor; trysekcja; wiwisekcja.
sekowanie dręczenie, dopiekanie, prześladowanie
napomnieniami, dokuczliwymi uwagami, dogady­
wanie. || sekatura dawn. nękanie, dokuczanie, draż­
nienie, szykana.
- wł. seccatura 'suszenie; przen. zanudzanie’ od seccare 'suszyć;
przen. nudzić’ z łac. siccus 'suchy'.
sekrecja wydzielanie przez komórki a. specjalne
gruczoły substancji (jak ślina, łzy, mleko, żółć itd.)
niezbędnych do funkcjonowania organizmu (por.
hormony; ekskrecja). || sekretarz stanu - minister
spraw zagr. USA; kardynał kierujący polityką zagr.
Watykanu. || sekretera większych rozmiarów sekre-
tarzyk, tj. biurko z licznymi szufladami i (zamyka­
nym) pulpitem. || sekretyna hormon wytwarzany
w dwunastnicy, pobudzający wydzielanie soków tra­
wiennych trzustki (i żołądka).
- fr. secrétaire 'sekretarz; sekretarzyk; sekretera’ (ze śrdw.łac. secreta-
rius 'powiernik' od łac. secretum 'tajemnica') i secretio 'wydzielanie;
oddzielanie’ od secemere 'oddzielać, wyróżniać’; se- 'roz-'; cemere,
zob. certyfikat; por. inkrecja.
seks pop. sex appeal || seksbomba pop. kobieta,
zazw. aktorka, posiadająca niezwykły sex appeal.
seksizm upośledzenie, dyskryminacja, pozbawienie
równouprawnienia ze względu na płeć; uprzedzenie
do osób płci żeńskiej a. męskiej; postawy i prakty­
ki dyskryminacyjne w stosunku do kobiet w polity­
ce, nauce, sztuce, handlu, przemyśle itd.; por. małe
chauvinism.
- amer.ang. sexism ’jw.’ (zob. seksualny), na wzór wyrazu racism 'ra­
sizm'.
seksta muz. odległość (interwał) między dwoma
dźwiękami, z których wyższy notowany jest na szó­
stym miejscu w stosunku do niższego; por. prima;
zob. hora 1; w szermierce - 6. zasłona, broniąca pra­
wej górnej części pola. || sekstans, sekstant przyrząd
nawigacyjny do pomiaru kątów, zwł. pionowych (np.
wysokości kątowej Słońca a. gwiazd nad horyzon­
tem), m.in. dla określenia położenia geogr. || sekstet
zespół muz. złożony z sześciu wykonawców; utwór
na taki zespół.
- nm. Sextett (z wł. sestetto) 'sekstet' i łac. sextans dpn. sextantis 'szó­
sta część’ od sextus, sexta 'szósty, szósta’ z gr. sex '6'; por. sjesta.
seksualny płciowy.
-późn.łac. sexualis 'płciowy' od łac. sexus 'płeć'.
sekt niemieckie wino musujące z przejrzałych, czę­
ściowo wyschniętych gron, pokrewne szampanowi;
por. spumante.
- nm. z fr. sec 'suchy' od łac. siccus, zob. sekowanie.
sekta (odszczepieńcza, dysydencka) grupa relig., któ­
ra odłączyła się od wyznania macierzystego; odłam
wyznaniowy w obrębie danej religii. || sekciarstwo
działalność sekt relig.; przen. doktrynerstwo poli­
tyczne; izolowanie się, zasklepianie się w obrębie
pewnej grupy.
- łac. secta kierunek; zasady; sposób życia; szkoła myślenia, stronnic­
two’ od sequi, zob. sekwencja.
516 seledyn
sektor geom. w ycinek (koła; kuli); wyodrębniony
odcinek, część jakiegoś frontu (pola) działań, np. go ­
spodarki narodowej, operacji wojennych.
- łac. sector 'przykrawacz; tracz; spekulant licytacyjny’ od secare,
zob. sekcja.
sekularny stuletni, wiekow y; (sekularne ruchy, wa­
hania) geol. b. pow olne ruchy, przesunięcia skoru­
py ziemskiej w idoczne dopiero po upływie stuleci.
|| sekularyzacja ześw iecczenie; zwolnienie zakon­
nika z zakonu; w yw łaszczenie własności kościelnej
i przeznaczenie jej na cele świeckie; usuwanie w pły­
w ów K ościoła z różnych dziedzin życia społeczne­
go, laicyzacja.
-późn.łac. saecularis 'świecki; doczesny; pogański’ z łac. 'przypada­
jący a. obchodzony raz na stulecie’ od saeculum 'wiek ludzki; pokole­
nie; stulecie’; por. fin de siede.
sekunda jednostka czasu: 1/60 minuty; (s. kątowa)
1/3600 stopnia kątowego; muz. odległość (interwał)
m iędzy dwoma przyległym i dźwiękami (por. pri­
ma); w szermierce - druga pozycja, chroniąca przed
cięciem a. pchnięciem w bok. || sekundant zastęp­
ca i świadek uczestnika pojedynku; doradca i opie­
kun boksera w czasie walki. || sekundować poma­
gać; wtórować; pełnić funkcję sekundanta.
- łac. secundans dpn. secundantis p.pr. od secundare 'wspierać; po­
pierać’ z secundus w r.ż. secunda 'następna; druga (po minucie miara
czasu); gorsza; pomyślna’ od sequi, zob. sekwencja.
sekwencja jed nogłosow y śpiew w śrdw. muz. kość.;
progresja, powtarzanie zwrotu (harmoniczno-)me-
lodycznego przez te same głosy, stopniowo wyżej
(wstępująca) a. niżej {zstępująca)', jednostka kompo­
zycyjna filmu obejmująca zamknięty dramaturgicz­
nie fragment akcji; filoz. następstwo. || sekwens na­
stępstwo, kolejność (np. kilku kart do gry w jednym
kolorze).
- późniąc, sequentia 'następstwo' z łac. sequens dpn. sequentis p.pr.
od sequi 'następować (po kim, czym); towarzyszyć’; por. egzekucja;
konsekwencja; seguidilla; sekta; sekunda; suita.
sekwestr prawn. oddanie majątku a. rzeczy spornej
w tym czasow y zarząd osobie trzeciej; zajęcie przez
państwo majątku nieprzyjacielskiego na czas wojny;
dawn. konfiskata. || sekwestrator urzędnik ściągają­
cy przymusowo należności od dłużników; egzekutor,
komornik.
- śrdw.łac. sequestrator 'depozytariusz' z łac. Sequester 'pośrednik;
powiernik; jp.’
sekwoja bot. olbrzymie (do 100 m w ysokości i 9 m
średnicy), długow ieczne (do 2000 lat) drzewo iglaste
gór Oregonu i Kalifornii w pobliżu brzegów Pacyfi­
ku; por. wełingtonia.
- nazwane dla uczczenia przywódcy indiańskiego, twórcy alfabe­
tu Cherokee, syna Indianki i białego, Sequoyah (George Guess, ok.
1770-1843).
selcerska woda stołowa woda mineralna z Nieder
Selters w okręgu W iesbaden (Niem cy), zawierają­
ca dużo w olnego dwutlenku węgla; przest. stołowa
woda mineralna.
- nm. Selter(s)wasser 'woda sodowa’ od nazwy (Nieder) Selters.
seledyn kolor bladozielony, seledynowy.
- fr. celadon 'jw.; kochanek wiemy, nieśmiały, platoniczny i senty­
mentalny’ od imienia Celadon, postaci z romansu prozą Astrea (1607—
27) pisarza fr. Honore d’Urfe.
 selekcja
selekcja dobór przez eliminację; biol. dobór (natural­
ny, sztuczny, płciow y); wybór. || selekcjoner osoba
przeprowadzająca selekcję zawodników sport. || se­
lektywność w ybiórczość.
- fr. sélectiom eur 'dokonujący selekcji' od łac. selectio wybór z selec-
tus p.p. od seligere wybierać; se- ’roz-’; legere, zob. legenda.
S E L E N -, SE L E N I-, SE L E N O - w złożeniach: księ­
życ; (rzecz) kształtu półksiężyca; selen. || selen chem.
pierwiastek, którego odmiana metaliczna przewodzi
prąd elektr., zmieniając swoje przewodnictwo za­
leżnie od natężenia oświetlenia, Tabl. 1. || selenita
przest. (domniemany) m ieszkaniec Księżyca. || sele-
nodezja k siężycow y odpowiednik geodezji. || sele-
nolog badacz K siężyca. || selen(on)auta lunonauta.
- gr. seiendes 'księżycowy' od selené 'księżyc; mit gr. bogini księ­
życa, siostra Heliosa i Eos, utożsamiana z Artemidą, rzymską Luną
i Dianą’; pierwiastek nazwany od jego pokrewieństwa z tellurem (od
łac. tellus 'Ziemia'); (geo)dezja; zob. -log; log-; nautyka.
(the) selffulfilling prophecy ang., samospełniające
się proroctwo.
- z Roberta K. Mertona {Social Theory and Social Structure), 1957 r.
self-made man [wym. sęlfm ęjd mąn] człow iek, któ­
ry o własnych siłach w ydobył się z biedy a. w ybił
w j akiej ś dziedzinie.
- ang. dosł. 'człowiek zrobiony przez siebie; jw .’; self- 'samo'-; madę
'zrobiony' od make 'robić'; man 'człowiek'.
sella curulis łac., zob. kurulne krzesło.
selskiny skóry futerkowe z młodych niedźwiedzi
morskich (uchatek niedźwiedziowatych) i fok.
- ang. sealskin l.poj. 'skóra foki; ubiór z selskinów’ ze śr.ang. seleskin4,
sele 'foka'; skin 'skóra'.
selwą dżungla brazylijska, w iecznie zielony w ilgot­
ny las równikowy.
-h iszp ., port. selva 'las' z łac. silva 'las'.
SE M A -, SE M A N T (O )-, SE M A Z JO -, SEM E JO -,
S E M IO - w złożeniach: znak; znaczenie; oznaczanie;
oznaka, objaw, symptom. || semafor maszt sygnało­
w y ustawiony przy torach kolei żelaznej dla informo­
wania m aszynistów a. na wybrzeżu dla wskazywa­
nia siły i kierunku wiatru; down. telegraf optyczny. ||
semantyka, semazjologia nauka o znaczeniu i zm ia­
nach znaczeń wyrazów; (s. logiczna) nauka o stosun­
kach m iędzy wyrażeniami, o stosunku wyrażeń do
oznaczanych przedmiotów i stosunku wyrażeń do
m ów iącego podmiotu. || semejologia, semiologia,
semiotyka med. symptomatologia, nauka o obja­
wach poszczególnych chorób; ( semiotyka) językozn.,
filoz., socjol., ogólna teoria znaku, zajmująca się zwł.
typologią różnych odmian znaków, problemami ich
funkcji, dzieląca się na semantykę, syntaktykę i prag­
matykę.
- gr. sémantikós 'znaczący', semasia 'znaczenie' i sěmeíon 'znak' od
séma, 'znak; sygnał; obraz’; zob. for(a)-; -log; log-.
semen nadworny kozak w dawnej Rusi.
- ukr. 'jw.' z osm.tur. sejmen 'żandarm' od pers. sägbän ’psiarz’; säg
'pies'; ban 'naczelnik'.
semestr połow a roku akademickiego.
- łac. semestris 'półroczny'; sex '6'; mensis, zob. menstruacja.
517 senatus consultum
SEMI- w złożeniach: pół; na wpół; do pewnego
stopnia, częściowo, niekompletny, mający pewne ce­
chy czegoś; quasi; por. hemi-.
-ła c . 'pół-, na wpół’.
semicki zob. Semita.
seminarium specjalna (średnia a. wyższa) szkoła,
kształcąca nauczycieli, duchownych itd.; nauk. za­
kład specjalistyczny na uniwersytecie; forma pracy
dydaktycznej w małych grupach dla studentów wyż­
szych lat studiów uniwersyteckich. || seminarzysta
uczeń zakładu dla nauczycieli, duchownych itd.
- łac. seminarium 'szkółka roślin, drzew’ od semen dpn. seminis 'na­
sienie; narybek; latorośl’; por. inseminacja; proseminarium.
semiologia, semiotyka zob. sema-.
Semiramidy „wiszące ogrody” - ogrody założone
na tarasach gmachów Babilonu, uważane za jeden
z siedmiu cudów staroż. świata.
- gr. Semiramis 'królowa asyryjska z legendy gr., zmieniona po śmier­
ci w gołębicę’; legenda prawdop. oparta na dziejach Sammuramat,
hist. królowej-regentki Asyrii (810-805 p.n.e.).
Semita człowiek należący do jednej z grup ludów
płd.-zach. Azji, mówiących jęz. semickimi (i spo­
krewnionych, gł. jęz.), reprezentowanych dziś gł.
przez Żydów i Arabów, a w starożytności także przez
Babilończyków, Asyryjczyków, Aramejczyków, Ka-
naanitów i Fenicjan. || semitystyka nauka obejmująca
języki, literatury, historię i kulturę ludów semickich.
- gr. Sém z hebr. Szěm 'Sem, syn Noego, wg legendy bibl. eponimicz-
ny protoplasta ludów semickich’; por. Biblia (Gen., 10,22-31).
semper aliquid haeret zob. audacter caluminare... ||
semper et ubique łac., zawsze i wszędzie (motto).
semper homo bonus tiro est łac., dobry człowiek
jest wiecznym nowicjuszem.
- z Marcjalisa {Epigramy, 12,51).
semper idem łac., zawsze ten sam (to samo). || sem­
per paratus łac., zawsze gotów.
sempiterna dawn., żart. tyłek, zadek.
-ła c . r.ż. od sempitemus 'wiecznie trwały, wiekuisty’; semper 'zawsze'
od sem- 'jeden' + p e r 'przez'; żart szkolny, eufemizm metonimiczny
wg wersetu z Wulgaty {Psalm 77 a. 78, 66); Etpercussit inimicos suos
in posteriora; opprobrium sempiternum dedit illis 'I zaraził nieprzyja-
cioły swe na pośladkach; a na wieczną hańbę podał ich’.
sen drobna moneta w Japonii (1/100 jena), w Indone­
zji (1/100 rupii) i w Kambodży (1/100 riela).
senat w dwuizbowym systemie parlamentarnym jed­
na z izb parlamentu (zazw. wyższa); zarząd niektó­
rych wolnych miast; budynek senatu; (s. akademicki)
władze uczelni wyższej (rektor, prorektorzy, dziekani
i przedstawiciele rad wydziałowych). || senator czło­
nek senatu (izby parlamentu).
- łac. senator od senatus dosł. 'rada starców; w staroż. Rzymie - gł.
organ rządzący republiki’ od senex, zob. senior.
senatores boni viri, senatus autem mała bestia
łac., senatorowie to dobrzy mężowie, senat zaś to złe
zwierzę.
senatus consultum (ultimum) łac., (u schyłku repu­
bliki rz.) uchwała senatu wprowadzająca stan nad­
zwyczajny i dająca konsulom władzę nieograniczoną
senatus consultum
(w wypadku wielkiego niebezpieczeństwa wewn.);
por. videant consules... || senatus populusque Ro-
manus (SPQR) łac., senat i lud rz.
senes wysuszone liście a. owoce (strąki) kasji (strą-
czyńca) stosowane w postaci odwaru a. proszku jako
środek przeczyszczający.
- nm. Sennes(baum) '(drzewo) senesowe’ od arab. sana.
seneszal w państwie Franków - urzędnik dworski,
zarządca dworu i dóbr król.; za Kapetyngów dowód­
ca wojsk., sędzia, premier; w XTI-XITI w. namiestnik
królów fr. w domenach płd. i zach. Francji.
- fr. sénéchal ’jw.’
senilizm med. stan wywołany przez procesy regre-
syjne w narządach starego organizmu, objawiający
się zniedołężnieniem, utratą pamięci itd.
- łac. senilis 'starczy’ od senex, zob. senior.
senior starszy; (stawiane po nazwisku) ojciec a. star­
szy brat; najstarszy w zespole; sport, zawodnik, któ­
ry ukończył 18. rok życia (por. junior); śrdw. w pra­
wie lennym - feudał posiadający wasali. || seniorat
zasada dziedziczenia tronu a. dóbr przez najstarsze­
go członka rodu. || seňor, seňora, seňorita hiszp.,
[wym. seńjor; seńjora; seńjorita] pan; pani; panna.
- śrdw.łac. senioratus 'seniorat' z łac. senior 'starszy' stopień wyższy
oásenex 'stary'; por. monseigneur; seigneur; senat; signor; sir.
seniores priores łac., starsi mają pierwszeństwo.
se non ě vero ě (molto) ben trovato wł., jeśli to nie jest
prawdziwe, to jednak (bardzo) dobrze wymyślone.
- z Giordana Bruno (Gli eroici furori; 1585 r.).
sefior(a), seňorita zob. senior.
sens (właściwe) znaczenie; logiczność; rozsądek, ro­
zum. || sensacja zaskakujące, niespodziewane wy­
darzenie zwracające powszechną uwagę, wywołu­
jące żywe zainteresowanie, poruszenie, podniecenie
umysłów; wrażenie wywołane takim wydarzeniem;
(l.mn.) med. niezbyt wyraźne wrażenia objawowe
odczuwane przez pacjenta. [| sensat człowiek (prze­
sadnie) poważny; mędrek; dawn. człowiek uczony. ||
sensomotoryczny psych, zmysłowo-ruchowy. || sen­
soryczny czuciowy, wrażeniowy. || sensualizm po­
gląd filoz. (XVII i XVIII w.), wg którego jedynym
źródłem poznania są wrażenia zmysłowe; zob. nihil
est in intellectu... || sensualny odbierany za pomocą
zmysłów, zmysłowy. || sensus communis łac., zdro­
wy rozsądek, „chłopski rozum”, zdanie powszechne;
zmysł powszechności; postulat rozumu („norma ide­
alna”) zakładający powszechność poznania, a zwł.
powszechność sądów estetycznych i możliwość po­
rozumienia estetycznego, tj. obywającego się bez po­
mocy pojęć (u Kanta Gemeinsinn). || sensu stricto
łac., w ścisłym znaczeniu. || sensybilizacja uczule­
nie, uwrażliwienie; techn. proces zwiększania wraż­
liwości, tj. zdolności do reagowania. || sensytywny
czuły, wrażliwy; mogący odczuwać; przeczulony.
- śrdw.łac. sensitivus 'wrażeniowy, zmysłowy’, sensatio 'odczuwa­
nie' (od późn.łac. sensatus 'rozumny', późniąc, sensualis 'zmysło­
wy', łac. sensorium 'organ czucia’ i sensibilis 'odczuwalny' od sensus
’(u)czucie; rozumienie; znaczenie’ z p.p. od sentire ’(od)czuć’; por.
common sense; konsens; nonsens; sentencja.
518 SEPT-
sensu jap., zob. ogi.
sentencja maksyma, aforyzm; p r a w n . część zasadni­
cza orzeczenia sąd., wyroku. || sentencjonalny afo­
rystyczny; obfitujący w „złote m yśli”. || sentyment
uczucie; przywiązanie, skłonność, m iłość. || senty­
mentalizm kierunek lit. europ. 2. poł. XVIII w., w y ­
rażający się w kulcie uczuć, które przeciwstawiał
konwenansom klasycyzm u i racjonalistycznym ten­
dencjom Oświecenia; uczuciowość, czułostkowość,
ckliwość.
- fr. sentimentalisme 'uczuciowość; sentymentalizm’ (z sentiment
’(u)czucie; sentyment; poczucie; mniemanie’) i łac. sententia 'czucie;
opinia; osąd; maksyma’ od sentire, zob. sens; por. asenterunek.
(A) Sentimental Joumey ang., Podróż sentymentalna.
- skrót tytułu (pełny tytuł: A Sentimental Joumey through France and
Italy) dzieła (1768 r.) pisarza ang. Laurence’a Steme’a (1713-68), in­
tymnego „pamiętnika serca”, zapisu wspomnień i wrażeń z podróży
osoby „sentymentalnej”, tj. lubiącej obserwować w spokoju i podda­
wać się nastrojom i uczuciom, jakie wzbudzają w niej ludzie i rzeczy.
sentir le fagot fr., d z i ś j u ż ty lk o ż a r t. pachnieć sto­
sem, trącić herezją.
sentyment, sentymentalizm zob. sentencja.
separacja rozdzielenie, rozłączenie; sądowe rozłą­
czenie m ałżonków „od stołu i łoża” bez rozwiązania
małżeństwa (w prawie kanonicznym i prawodaw­
stwie niektórych państw); d a w n . rozdzielenie i ko­
masacja gruntów folwarcznych i chłopskich. || se-
paratio a toro et mensa łac ., p r a w n . rozłączenie od
stołu i łoża. || separatka jednoosobow e p om ieszcze­
nie w szpitalu, w ięzieniu itp. (por. izolatka); p r z e s t.
gabinet w restauracji; d a w n . kobieta żyjąca w sepa­
racji. || separator tech n . sortownik; oddzielacz; izo­
lator. || separatysta zw olennik separatyzmu. || sepa­
ratyzm dążenie do wyodrębnienia się, oddzielenia,
secesji (narodowej), schizm y (relig.), segregacji
(społ.), izolacjonizm u (państwowego).
-p ó źn ią c, separator 'oddzielający' i łac. separatio 'oddzielenie' z se-
paratus p.p. od separare 'oddzielać'; se- 'roz-'; zob. paramenty.
sepet d a w n . kufer, skrzynia z szufladami i drzwicz­
kami do chowania cennych przedmiotów.
-tur. 'kosz'.
sepia łac. z gr., z o o l. mątwa; barwnik otrzymywany
z wydzieliny gruczołu czem idłow ego mątwy i in. gło-
wonogów; ciemnobrunatny kolor (tego barwnika).
sepoy zob. sipaj.
seppuku jap., harakiri (zob.).
sepsis m e d . posocznica, ogólne zakażenie krwi.
- gr. 'gnicie'; por. septyczny.
SEPT-, SEPTY- w złożeniach: siedem; siedmio-;
por. hept(a)-. || septentrionalny p r z e s t. północny;
por. arktyczny. || septet zespół muz. złożony z 7 w y ­
konawców; utwór na taki zespół.
- nm. Septett 'septet' i łac. septentriones (l.mn.) 7 gwiazd w pobli­
żu bieguna płn.; kraje Północy’ z septem '7'; Triones 'Wielka Niedź­
wiedzica; Mała Niedźwiedzica’ z triones 'woły od orki’ 1. mn. od trio
'wół do orki’.
 Septuaginta
Septuaginta dokonany (w g legendy przez 70 a. 72
żyd. uczonych) w Aleksandrii, w III i II w. p.n.e., prze­
kład gr. Starego Testamentu (wraz z apokryfami).
-ła c . ’70’ od šeptem, zob. sept-.
septyczny med. zakaźny; w yw ołany przez zarazki
chorobotwórcze.
- gr. sěptikós ’zgniły’ o d sśpein ’gnić’; por. sepsis.
septyma muz. odległość (interwał) m iędzy dwoma
dźwiękami, z których w yższy notowany jest na siód­
mym m iejscu w stosunku do niższego; por. prima.
- łac. septima ’siódma’ z šeptem, zob. sept-.
sepulkralny plast, grobowy, nagrobny, nagrobkowy,
cmentarny, pogrzebowy, służący kultowi (a. pamię­
ci o) zmarłych, związany z wiarą w życie pozagro­
bowe.
- łac. sepulcralis 'grobowy’ od sepulcrum 'grób; grobowiec; nagro­
bek’ z sepelire 'grzebać zmarłego’.
seraficki, seraficzny anielski, w zniosły, niebiański,
czysty; pełen piękna a. ekstatycznej adoracji. || se­
rafin teol. chrześc. sześcioskrzydłow y anioł ognisty
z najw yższego w hierarchii chórów anielskich. || se-
rafitki pop. zgromadzenie zakonne Córek Matki B o­
skiej Bolesnej oparte na regule franciszkańskiej (stąd
pop. nazwa, gdyż św. Franciszka nazywano Dokto­
rem Serafickim), zał. w 1875 r.
- hebr. sěráphim (l.mn.) 'serafowie’; por. Biblia (Izajasz, 6 ,2).
seraj na W schodzie pałac (zw ł. dawn. sułtański); ha­
rem.
-p ers. sarąj 'pałac; gmach; zajazd’; por. karawanseraj.
seraskier w Turcji sułtańskiej - w ódz naczelny, póź­
niej minister wojny.
- osm.tur. serasker ’jw .’; pers. sar 'głowa; zwierzchnik’ (por. serdar);
arab. askar 'żołnierz’.
sercial fr., wytrawne wino typu maděra.
serdar osoba wysokiej rangi (np. dowódca, w yż­
szy oficer, arystokrata) w Indiach, Pakistanie, A fga­
nistanie; w ódz naczelny w Turcji a. Egipcie; w yższy
urzędnik w Indiach.
- hindi sardár ’jw .’ z pers. sdrdar 'dzierżący władzę; dowódca’ sar,
zob. seraskier; -dar 'dzierżący’.
serenada m iłosna pieśń liryczna, jakie śrdw. trubadu­
rzy śpiewali wieczoram i pod gołym niebem, z akom­
paniamentem gitary; divertimento.
- fr. sérénade ’jw .’ z wł. serenata (pod wpływem sera 'wieczór’ z łac.
serus 'późny’) od wł. sereno 'czysty, pogodny’ z łac. serenus ’jp.’
serendipity (rzekomy) dar znajdowania cennych a.
m iłych rzeczy, których się nie szukało; szczęśliw y
dar dokonywania przypadkowych odkryć.
- ang. ’jw.’ od Serendib 'dawna nazwa Cejlonu (z arab. Sarandib) ’;
zdolnością taką obdarzani byli bohaterowie bajki pers. Trzej książę­
ta z Serendipu.
seria pewna liczba identycznych a. podobnych rze­
czy, czynności, zdarzeń, układających się w ja­
kiś ciąg, w całość. || serial film y seryjne w kinach
a. w TV, związane wspólnym i postaciami bohate­
rów, tłem, charakterem akcji itp. || serializm m uzy­
ka komponowana w g systemu stworzonego przez
Arnolda Schonberga i później rozszerzonego przez
Antona Webema, Pierre Bouleza, Karlheinza Stock-
519 serwer
hausena i in. Muzyka serialna nie musi być atonal-
na, a dodekafonia jest nie tyle synonimem, ile jed­
nym z przykładów serializmu.
- ang. serial 'publikacja periodyczna; powieść, komiksy, słuchowiska,
filmy TV itd. wydawane a. udostępniane w odcinkach a. seriach’ z łac.
series 'szereg’ od serere 'łączyć; wiązać; splatać’; por. asertoryczny;
dezercja; dysertacja; inserat.
serir arab., pustynia żwirowa na libijskiej części Sa­
hary.
SERO- w złożeniach: surowica krwi; dotyczący su­
rowicy krwi. || serologia nauka o właściwościach su­
rowicy krwi człowieka i zwierząt, zajmująca się gł.
badaniem przeciwciał (ciał odpornościowych). || se­
rum surowica krwi.
- łac. serum 'serwatka'; zob. -log; log-.
sero sapiunt Phryges łac., dosl. 'Trojanie za późno
zmądrzeli’; mądry Polak po szkodzie.
- Erazm w Adagiach, 1, 1, 28, przypisuje tę myśl Liwiuszowi An-
dronikusowi (ok. 240 r. p.n.e.); po 10 latach wojny, gdy miasto było
u progu klęski, Trojanie zaczęli myśleć o oddaniu Heleny Grekom.
serpent instrument muz. dęty o wygiętej wężowo,
długiej, metalowej a. drewnianej rurze, używany gł.
we Francji, poprzednik ofiklejdy. || serpentarium po­
mieszczenie na węże (w zoo itp.). || serpentyn mine­
rał, uwodniony krzemian magnezu, którego odmian
szlachetnych, przeświecających żółto a. zielono, uży­
wa się do wyrobu drobnych ozdób. || serpentyna wą­
ska, zwinięta w mlonik kolorowa taśma papierowa,
rzucana (i rozwijana) przez uczestników balów, za­
baw karnawałowych itp.; droga (górska) z ostrymi
zakrętami; działo z XVI i XVII w.; krzywa szabla
polska (XV-XVIII w.); karabela.
- łac. serpentinus 'wężowy' od serpens 'wąż'.
serso dwu- a. kilkuosobowa zabawa, w której rzuca
się i chwyta wiklinowe kółka za pomocą kijków.
- fr. cerceau 'obręcz; jw .’ z późn.łac. circellus 'kółko' od łac. circus,
zob. cyrkiel.
serum zob. sero-.
servum pecus zob. o imitatores, servum pecus!
servus servorum Dei łac., sługa sług bożych.
- tytuł używany przez papieży od czasów Grzegorza I Wielkiego
(590-604).
serw podanie piłki rozpoczynające każdą fazę gry
w tenisie (stolovým), siatkówce itp.
- ang. Service, zob. serwantka.
serwal szybki, długonogi, wielkouchy, dziki stepo­
wy kot afrykański o rudawobrunatnej sierści w ciem­
ne cętki.
- port. (lobo-)cerval do sl '(kot; wilk) jak jeleń; ryś’ ze śrdw.łac. (lu-
pus) cervalis ’jp.’; łac. lupus 'wilk'; cervus 'jeleń'.
serwantka szafka oszklona z trzech stron (o tylnej
ściance wyłożonej zazw. lustrem), do ustawiania bi­
belotów, szkła, porcelany, srebra itp. (gł. XIX w.).
serwer inf. komputer przeznaczony do wykonywa­
nia specjalnego zadania, np. obsługujący szereg ter­
minali (serwer terminali), sieci komputerowe (serwer
sieciowy), pocztę elektroniczną (serwer pocztowy);
zob. terminal, elektroniczna poczta. || serwilizm słu­
serwer
żalczość, uniżoność, czołobitność, płaszczenie się.
|| serwis komplet materiałów (informacyjnych, pra­
sowych, film.) zebranych w określonym celu a. do­
starczanych regularnie; komplet naczyń stołowych. ||
serwitut przest. służebność, prawo obciążające nie­
ruchomość (np. dożywocie, prawo przejścia przez
cudzy grunt); przen. obowiązek, powinność, obcią­
żenie związane z posiadaniem czegoś, sprawowa­
niem funkcji itp. || serwomechanizm techn. wzmac­
niacz impulsów samoczynnej regulacji (np. pilot
automatyczny). || serwomotor siłownik napędzają­
cy urządzenia stemjące, wymagające znacznej mocy
napędowej.
- fr. servantě 'serwantka' i Service 'zastawa’ (od servir 'usługiwać’),
ang. Service 'służba; serw’ (od łac. servitium 'niewola') oraz łac. ser-
vitus dpn. servitutis 'służenie' od servus 'sługa; niewolnik; pachołek’;
por. konsjerżka; konserwa; serw.
serża trwała tkanina obustronnie diagonalna, samo­
działowa, (ba)wełniana, jedwabna a. płócienna, uży­
wana gł. na garnitury, płaszcze i suknie.
- fr. serge z łac. sericus 'jedwabny'.
ses ailes de géant 1’empéchent de marcher fr., ol­
brzymie skrzydła nie pozwalają mu chodzić.
- z Baudelaire’a {Albatros), 1857 r.
sęsin w buddyzmie zen - okres odosobnienia i me­
dytacji, trwający zwykle od czterech do siedmiu dni.
-jap . z chiń. c z ’e hsin.
sesja posiedzenie, obrady; okres, w którym odbywa­
ją się regularnie posiedzenia (sejmu, Zgromadzenia
Ogólnego ONZ, sądów itd.).
- łac. sessio '(po)siedzenie’ od seděre 'siedzieć; (o)siadać’; por. ase­
sor; dysydent; jam session; obsesja; posesja; prezes; rezydencja; se­
ans; sedymentacja.
sesquipedalia verba łac., słowa długie na półtorej
stopy; wyrazy długie, skomplikowane, napuszone.
- Horacy {Sztuka poetycka, 97) odradza autorom używania takich
słów w dialogu tragedii.
sestercja srebrna moneta st.rz. wartości 2 1/2 asa (tj.
ćwierć denara).
- łac. sestertius dosl 'półtrzecia (asa)’; semis 'połowa (asa)’ por.
semi-; tertius, zob. tercet.
sestyna, sekstyna lit. strofa złożona z sześciu wier­
szy (jedenastozgłoskowych) o układzie rymów
ababcc; down. forma wiersza o sześciu strofach 6-
- wierszowych i jednej 3-wierszowej.
- wł. sestina 'jw.' od ses to 'szósty' z łac. sextus, zob. seksta.
set partia gry w tenisie (stołowym) i siatkówce.
- ang. 'seria; komplet; set; pozycja’.
seter duży pies myśliwski z grupy wyżłów długo­
włosych; (5 . ang.) lawerak, biały, nakrapiany; (s. ir­
landzki) rudy, prostowłosy; (s. szkocki) gordon, czar­
ny, podpalany; por. pointer.
- ang. setter 'legawiec długowłosy’.
seton zob. tamponada.
- śrdw.łac. saeta 'jedwab' z łac. 'szczecina; włosie’.
sewrska porcelana - słynne, wytworne w kształtach,
często kunsztownie dekorowane wyroby Manufaktu­
ry Porcelany założonej w 1763 r. w Sěvres (nad Se­
520 sfragistyka
kwaną, dziś w zespole miejskim Paryża), znacjonali-
zowanej w 1793 r.
sexasgenarios de ponte! łac., do Tybru ze starcami!
{dosl 60-letnich zrzucać z mostu).
sex appeal [wym. seksepi:l] seks, powab, ponęta,
które działają kusząco, pociągająco na zm ysły oso­
by płci odmiennej.
- ang. ’dosl zew płci’; sex 'płeć' z łac. sexus, zob. seksualny; ap­
p eal ’apel(acja); odwołanie się; błaganie; powab’ z łac. appellare, zob.
apel.
sexism zob. seksizm.
Sexton Blake ang., [wym. ...blejk] detektyw prywat­
ny, ang. odpowiednik N icka Cartera; por. Sherlock
Holmes.
- bohater serii tanich ang. książeczek detektywistycznych, wychodzą­
cych od 1915 r.
sezam 1. logow a, roślina oleista rosnąca dziko w In­
diach, uprawiana (dla nasion) w krajach tropikalnych
i śródziemnomorskich. 2. skarbiec; Sezamie, otwórz
się! coś, co przynosi niezawodne i natychmiastowe
spełnienie życzenia, osiągnięcie celu.
- 1 . gr. sesamon, sěsámě 'sezam (roślina, nasienie)’ pochodzenia sem.
2. Sezamie, otwórz się! czarodziejskie zaklęcie otwierające skarbiec
w bajce Ali Baba i czterdziestu rozbójników z Baśni z 1001 nocy; por.
Szecherezada.
sezon pora roku; doroczny okres (szczególnej;
w zm ożonej) aktywności w jakiejś dziedzinie (np.
społ., kulturalnej, przemysłu, handlu, rolnictwa,
sportu, w czasów ).
- fr. saison 'jw.' z łac. satio 'siew' od serere 'siać'.
sfaleryt blenda cynkowa, minerał, siarczek cynku,
najważniejsza ruda cynku.
- nm. Sphalerit z gr. sphalerós 'zwodniczy; śliski’ od sphállein 'spo­
wodować upadek; wprowadzić w błąd’, gdyż często brano sfaleryt za
galenit (błyszcz ołowiu), rudę ołowiu i srebra.
sfera kula, glob, kuliste ciało niebieskie; {s. niebie­
ska) niebo, sklepienie nieba; powierzchnia kuli; pas
ziem i, obszar; przen. zakres, krąg, domena, dziedzina,
sfera, środowisko, stan, klasa, warstwa, otoczenie.
- łac. sphaera 'kula; niebo’ z gr. sphaira ’jp.’; por. atmo-; bary-; baty-;
bio-; chromo-; egzo-; eko-; foto-; hemi-; hydro-; jono-; lito-; mezo-;
noo-; strato-; troposféra.
SFIGMO- w złożenaich: tętno. || sfigmograf med.
przyrząd do zapisywania fali tętna.
- gr. sphygmós 'tętno'; zob. -graf-.
sfinks tajemniczy potwór mit. gr., przedstawiany
z ciałem lwa, skrzydłami, z głow ą i piersiami ko­
biety; osoba przypominająca gr. sfinksa sw oją ta­
jem niczością, zagadkowym postępowaniem a. nie­
jasnością wypowiedzi; st.egip. wizerunek (rzeźba)
leżącego lw a o głow ie człowieka, barana a. jastrzę­
bia; por. androkefalizm.
- gr. Sphinks 'mit. gr. sfinks tebański, który pożerał przechodniów nie
umiejących rozwiązać zadawanej przez niego zagadki (rozwiązanej na
koniec przez Edypa); człowiek tajemniczy’; zob. Edypa kompleks.
sfragistyka nauka o pieczęciach, ich historii, typach,
funkcjach itd.
- gr. sphragis 'pieczęć'.
 sfrustrowany
sfrustrowany będący w stanie frustracji; rozgory­
czony, rozżalony, zgorzkniały, rozczarowany, zawie­
dziony.
-z o b . frustracja.
sfumato przedstawianie kształtów w malarstwie bez
użycia ostrych zarysów, przez subtelne stopniowanie
przejść od światła do cienia; por. chiaroscuro.
- wł. p.p. od sfumare 'rozwiewać się; cieniować’; s- z tac. ex-, zob.
eks-; wl.fumare 'dymić' z tac.Jumus, zob. fumy.
sgian dubh szkoc., ’czamy nóż’, mały sztylet noszo­
ny przez szkockich górali zatknięty w pończosze.
sgraffito, sgraffiato technika dekoracji polegająca na
częściowym zdrapywaniu warstw (barwnych tynków
a. glazur), dzięki czemu powstaje kolorowa kompo­
zycja; ściana a. ceramika w ten sposób ozdobiona.
- wł. p.p. od sgrąffire 'skrobać; dekorować jw .’ od sgraffiare 'jp.'; s-
z tac. ex-, zob. eks-; graffiare, zob. graffiti, por. szrafy.
shadow cabinet ang.,polit, gabinet cieni.
- opozycyjna rada ministrów przygotowana na wypadek objęcia rzą­
dów przez opozycję.
(The) Shadow Line ang., Smuga cienia (oznacza­
jąca kres beztroskiej i żarliwej młodości i początek
wieku dojrzałego).
- powieść autobiograficzna (1917 r.; wyd. poi. 1925 r.) pisarza ang.
(pochodzenia polskiego) Josepha Conrada (właśc. Teodor Józef Kon­
rad Korzeniowski; 1857-1924).
shaggy-dog (story) [wym. szągydog (sto:ry)] prze­
wlekła, szczegółowa opowieść o wydarzeniu bez
znaczenia, która opowiadającemu wydaje się zabaw­
na, a słuchaczom nudna i pozbawiona pointy; absur­
dalna anegdota, której dowcip polega na braku poin­
ty; humorystyczna anegdota o mówiącym zwierzęciu
(zazw. psie a. koniu).
- ang. 'jw. ’; shaggy 'włochaty; krzaczasty’ od sha 'zbite włosy a. weł­
na; grube włochate sukno’; dog 'pies'; story 'opowieść'.
Shamrock [wym. sząmrok] koniczyna (trój Ustna)
jako godło narodowe Irlandii.
- ang. 'jw.' z irl.celt. seamrng zdrobn. od seamar 'koniczyna', wg le­
gendy obrana przez św. Patryka jako symbol Trójcy Św.
shandy ang., napój z lemoniady i lekkiego, jasnego
piwa. || shandygaff ang., napój z piwa i piwa imbi­
rowego.
Shangri-La [wym. sza...] ang., odległa, piękna, ima-
ginacyjna kraina, gdzie życie jest bliskie doskonało­
ści; utopia.
- imaginacyjny górzysty kraj opisany jako utopia w powieści Zagi­
niony horyzont (1933 r., wyd. poi. 1939 r.) pisarza ang. Jamesa Hil-
tona (1900-1954).
shareware inf. programy komputerowe, które moż­
na nieodpłatnie testować i kopiować. Opłaty licen­
cyjne za używanie, na ogół symboliczne, powinny
być wnoszone przez użytkowników tych programów
na podane przez autora konto. System shareware jest
najtańszą formą dystrybucji oprogramowania; por.
freeware, public domain.
Sheol zob. Szeol.
sheraton [wym. sze...] styl meblarstwa powstały ok.
1800 r. w Anglii, charakteryzujący się Idasycznymi,
521 show
prostymi liniami, elegancją, pięknymi proporcjami,
w ysm ukłościąform i delikatnością dekoracji.
- od nazwiska ang. projektanta mebli, Thomasa Sheratona (1751—
1806).
Sherlock Holmes [wym. szęrlok houmz] detektyw-
-amator, umiejący w yciągać zdumiewająco trafne
w nioski z objawów i śladów, w których inni nic do­
strzec nie potrafią; por. N ick Carter, Pinkerton, Sex-
ton Blake.
- bohater serii książek detektywistycznych pisarza ang. Artura Conan
Doyle’a (1859-1930).
sherry [wym. szęri] angielska nazwa gatunku wina
hiszp. z rejonu Jerez de la Frontera, wzm ocnionego
(do 20% alkoholu, przez dodanie brandy).
- ang. 'jw. ’ z dawn. sherris (l.mn.) od Xeres, zob. jerez.
She Stoops to Conquer ang., Poniża się, aby zw y ­
ciężyć.
- tytuł komedii (1773 r.) pisarza ang. Olivera Goldsmitha (1728—
1774); dama udaje służącą oberżysty, aby ośmielić miłego jej, wsty­
dliwego młodzieńca.
shimmy [wym. szimi] taniec jazzowy, popularny po
1. wojnie świat.
- ang. skr. od shimmy-shake (a. -shiver) 'trzęsikoszula'; shimmy 'ko­
szula; jw .’ od chemise 'koszula (damska)’ z fr. 'koszula' od późn.łac.
camis(i)a 'jp.'; shake 'trząść (się)’; shiver 'drżeć; jp.’
shinto(izm) zob. sinto(izm).
shire [wym. sząje, w złożeniach: szęe] ang., hrab­
stwo (powiat) w Brytanii.
shoah zob. szoah.
shockin [wym. szoking] rażący, niestosowny, w yw o­
łujący zgorszenie.
- ang. 'wstrząsający; okropny; jw .’ od shock 'wstrząsnąć, zdumieć,
przerazić, zgorszyć’; por. szok.
shogi, shogun, shoji zob. siogi, siogun, siodzi.
shopping center amer.ang., ośrodek handlowy, gru­
pujący sklepy detaliczne, biura, różne przybudówki
usługow e i parkingi, często na peryferiach miasta.
shoran [wym. szo:ran] lotniczy ultrakrótkofalowy
system radionawigacyjny, w którym samolot w ysyła
sygnały radiowe do (i otrzymuje z powrotem od) sta­
cji naziemnych o znanym położeniu.
- ang. 'jw.' skr. od sho{ti) ra(nge) n(avigation) 'nawigacja bliskie­
go zasięgu’.
short story ang., dosł. ’krótkie opowiadanie’; now e­
la, opowiadanie.
short tenis ang., dosł. ’krótki tenis’ sport, odmiana
tenisa przeznaczona dla dzieci, rozgrywana małymi
rakietami na krótkim korcie z niską siatką.
show [wym. szou] anglosaskie w idowisko art.-roz­
rywkowe w klubie nocnym, kabarecie, teatrze, TV,
stanowiące cały program wieczoru a. jego część, zło ­
żone z w ystępów śpiewaków, piosenkarzy, tancerzy,
instrumentalistów, sztukmistrzów, konferansjerów
itd. || show biz skr. od show business. || showboat
[wym. szoubout] parowiec rzeczny m ieszczący teatr
i trupę aktorów, dającą przedstawienia w m iejsco­
wościach nadrzecznych. || show business amerykań-
show
ska sztuka rozrywkowa, jej imprezy, widowiska, pro­
fesje, przedsiębiorstwa (teatr, kino, cyrk, RTV itp.).
|| showman [wym. szoman] człowiek umiejący za­
chwalać swój towar; konferansjer koncertu rozryw­
kowego, rewii, umiejący rozbawić publiczność.
- ang. show 'pokaz; widowisko; impreza; zabawa; pozór’; boat 'łódź;
statek (parowy)’; zob. biznes.
Shrove Tuesday ang., zob. Mardi Gras.
shuffle [wym. szafl] taniec z charakterystycznym
szuraniem (powłóczeniem) nogami.
- ang. 'szuranie, powłóczenie nogami; jw .’
shuttle diplomacy [wym. szatl diploumesy] ang.,
dyplomacja wahadłowa, negocjacje dyplomatycz­
ne między wrogimi stronami, prowadzone przez po­
średnika (pojednawcę, rozjemcę, mediatora) szano­
wanego przez obie strony.
- ang. (1974 r.); shuttle 'czółenko (w maszynie do szycia); wahadło­
w y’; zob. dyplomacja; stosowane pierw, do wysiłków dyplomatycz­
nych amer. sekretarza stanu Henry Kissingera na Bliskim Wschodzie.
Shylock [wym. sząjlok] Szajlok, bezwzględny wie­
rzyciel, lichwiarz wymuszający zwrot długu.
- postać ze sztuki Kupiec wenecki (1596 r.) Szekspira.
SI Międzynarodowy Układ Jednostek Miar, obowią­
zujący w Polsce od 11 1967 r.
- symbol z inicjałów fr. Systeme International 'Układ Międzynarodo­
w y’; zob. system; internacjonalny.
siaktyzm jedna z gł. form współczesnego hindu­
izmu, pop. zwł. w Bengalu i Asamie, kult najwyż­
szej bogini hinduskiej Siakti, uważanej za gł. boginię
a. za małżonkę boga, zazw. Siwy (występująca jako
Dura Kall Parwati, Urna, Ardhanarlswara itd.).
siakuhaci jap., japoński flet bambusowy o pięciu
otworach i pięlaiym, smutnym brzmieniu.
sial [wym. s-i-al] wg hipotezy o budowie Ziemi - ze­
wnętrzna warstwa skorupy ziemskiej (litosfery), tzw.
piętro granitowe, zbudowane ze związków krzemu
i glinu, pod którym leży warstwa simy; por. geosfery.
-n .ła c ..Sitlicium) 'krzem'; Al{uminium) 'glin'.
siatsu [wym. si-atsu] jap., specyficzna metoda masa­
żu: ugniatanie jakiejś części ciała palcami, aby uśmie­
rzyć ból, usunąć zmęczenie itd.; por. akupunktura.
si augur augurem... łac., gdy augur (spotka) augu-
ra (uśmiechają się do siebie porozumiewawczo); por.
augurowie.
- wg Cycerona {De divinatione 2, 24); myśl Katona Starszego.
sibin, seibin irl., nielicencjonowany wyszynk napo­
jów wyskokowych; karczma przydrożna (ang. she-
beeń).
sibui kwintesencja wytwornego smaku, elegancji,
osiągniętych przy krańcowej oszczędności środków;
spokojne piękno i harmonia; piast, wykwintna pro­
stota rysunku, pozbawiona zarówno surowości, jak
i zbędnych ozdób.
-ja p . 'spokojny; trzeźwy; gustowny; pełen prostoty; jw.’; si 'samu­
raj; dżentelmen’.
sic! [wym. s-ik] (właśnie) tak!, (świadomie) tak (na­
pisane)! - uwaga umieszczona po zacytowanym wy­
522 si Dieu n ’existait pas...
razie a. zwrocie, stwierdzająca, że tak w łaśnie był
wydrukowany (napisany, powiedziany) w tekście
oryginalnym; ironiczna uwaga odręczna na margine­
sie tekstu.
- łac. 'tak; w ten sposób’.
siccum lumen łac., ’suche oko’, brak skłonności do
płaczu, niechęć do okazywania żalu, smutku w trud­
nych chwilach.
siciliana [wym. s-iczi...] pełen gracji w iejski taniec
sycylijski, w którym partnerów łączy chusteczka do
nosa trzymana przez oboje za końce; pochodzący od
niego taniec towarzyski modny w X V II-X V III w.,
w tempie umiarkowanym, rytmie 6/8 a. 12/8 o cha­
rakterze liryczno-sielankowym; użyty w sonatach A.
Corellego, J. S. Bacha, u Mozarta.
- w ł . 'sycylijska'.
sic itur ad astra zob. macte nova virtute...
sic me servavit Apollo łac., tak ocalił m nie Apollo.
- z Horacego (Satyry, 1, 9,78).
sic semper tyrannis! łac., tak (i los niech) zaw sze
(przypada w udziale) tyranom! oby koniec taki za­
w sze spotykał tyranów! śmierć tyranom!
- słowa, które wykrzyknąć miał Brutus, uderzając sztyletem Cezara
(Idy marca, 44 r. p.n.e.), i John Wilkies Booth, raniąc śmiertelnie pre­
zydenta Abrahama Lincolna (1 4 IV 1865 r.).
sic transit gloria mundi łac., tak przemija chwała
(tego) świata.
- łac. Pater sancte, sic transit... 'Ojcze św., jw .’; początkowe wyra­
zy łac. pieśni kość., wymawiane przy spalaniu garści pakuł w czasie
koronacji papieża; por. Tomasz á Kempis (1380-1471) Naśladowa­
nie Chrystusa, 1,16.
sicut fur in nocte łac., jak złodziej nocą; nagle, nie­
spodzianie; skrycie.
- z Wulgaty (1. List Pawła Ap. do Tesaloniczan, 5,2).
sicut mater, ita et lilia eius łac., jaka matka, taka i jej
córka; por. o matre pulchra...
- z Wulgaty {Ezechiel, 16,44).
sic volo, sic iubeo... zob. hoc volo, sic iubeo...
sic vos non vobis łac., tak (w ięc) w y (pracujecie) nie
dla siebie; kto inny zdobywa ow oce waszej pracy.
- z wiersza Wergiliusza, który przekazał gramatyk rz. z IV w.: Aelius
Donatus {Życie Wergiliusza, 17).
Sicz ukr., główny obóz warowny Kozaków zaporo­
skich w XVI-XVJII w.; Zaporoże; Kozacy zaporoscy.
siddur żyd. książka do nabożeństwa do użytku w do­
mu i w synagodze, zawierająca m odlitw y zmawiane
w dni powszednie i w zw ykłe soboty.
- śr.hebr. (l.mn. siddurim) dosł. 'porządek; ułożenie’, skr. od hebr.
sěder těfillóth 'porządek modlitw’.
sidhi sanskr., dosł. 'doskonałość; p ow odzenie’; ta­
jem na siła duchowa, umożliwiająca np. czytanie
cudzych m yśli a. stawanie się niewidzialnym , w y ­
w oływ ana jakoby przez medytację (zob.) transcen­
dentalną.
sidi zob. seid.
si Dieu iťexistait pas, il faudrait 1’inventer fr., gdy­
by B óg nie istniał, należałoby Go w ym yślić.
 si Dieu n’existait pas...________________________ 523
- z Woltera (Epitre á 1’auteur du nouveau livre...), 1769 r.
si duo faciunt idem... zob. duo cum faciunt idem...
siemens zob. simens.
sierra [wym. sjęrra] łańcuch górski, pasmo gór, góry.
- hiszp. 'piła; jw .’ z łac. serra 'piła'.
si fata sinant łac., jeśliby los pozw olił.
- z Wergiliusza (Eneida, 1,18), 29-19 r. p.n.e.
si fueris Romae, Romano vivite more łac., będąc
w Rzym ie, czyń jak Rzymianie; kiedy przyjdziesz
m iędzy wrony, m usisz krakać jak i ony.
- z R ad dla św. Augustyna (ok. 387 r.) św. Ambrożego.
signor(e), signora, signorina w ł., [wym. s-ińjor
(s-ińjore); s-ińjora; sińjorina] pan; pani; panna. ||
signoria wł. [wym. s-ińjonja] kilkuosobow y organ
w ładzy naczelnej w śrdw. republikach m iejskich w e
W łoszech.
- wł. 'jw.' z łac. senior, zob. senior.
signum temporis łac., znak czasu.
-p or. Wulgata (Ew. wg Mat., 16,3-4).
si jeunesse sęavoit, si vieillesse pouvoit tr., gdyby
m łodość wiedziała, gdyby starość mogła!
-drukarz i humanistafr. Henri Estienne (1531-98) LesPrémices, epi­
gram 191 (1594 r.).
Si le grain ne meurt fr., Jeżeli nie umiera ziarno (tł.
J. Rogozińskiego).
- autobiografia okresu dzieciństwa i młodości (1924 r.) pisarza fr. An­
dré Gide'a (1869-1951).
silentium łac. [wym. s-ilęncjum] cisza; milczenie;
milczcie!
silent leges inter arma łac., w czasie wojny m ilczą
prawa; por. inter arma...
- z Cycerona (Pro Milone, 4,11); por. Plutarch (Mariusz, 28,2).
silent majority amer.ang., [wym. sąjlent mdżority]
m ilcząca w iększość (społeczeństwa), która, zdaniem
(propagandy) rządu, popiera jego politykę i odno­
si się niechętnie do kontestatorów i krzykliwych de­
monstrantów.
- z przemówienia 3 XI 1969 r. prezydenta USA Richarda Nixona.
si les triangles faisaient un dieu, ils lui donneraient
trois cdtés fr., gdyby trójkąty w ym yśliły boga, uczy­
niłyby go trójbocznym.
- z Monteskiusza (Listyperskie, 59), 1721 r.
silikát zob. sylikat.
sil’nieje koszki zwięria niet ros., kot to zw ierzę naj­
silniejsze w świecie.
- w bajce Krylowa Mysz i szczur (1816 r.), na wieść, że kot dostał
się w pazury lwa, Szczur tłumaczy Myszy, że kot na pewno obedrze
lwa ze skóry.
Siloe coś uzdrawiającego, odradzającego; por. Bet-
saida.
- z Biblii (Ew. wg Jana, 9,7); Siloe (a. Siloam), sadzawka w Jerozoli­
mie, w której kąpiel miała przywracać siły i zdrowie.
silos [wym. s-i...], sylo zbiornik komoro w y do prze­
chowywania materiałów sypkich (jak zboże, ce­
ment); zbiornik do zakiszania pasz soczystych w ce­
singerie
lu ich zakonserwowania; budowla dalekosiężnych
rakiet gotowych do strzału.
- hiszp. l.mn. od siło 'spichrz zbożowy’.
s’ils n’ont pas de pain, qiTils mangent de la brio-
che fr., jeśli nie mają chleba, niech jedzą ciastka.
- w Wyznaniach, ks. 6 (ok. 1768 r.), Rousseau wspomina, jak w cza­
sach, kiedy był wychowawcą w domu Mably (ok. 1740 r.), pewna
„wielka księżniczka” tak się wyraziła; zazw. przypisywane królowej
Marii Antoninie, która jednak przybyła do Francji dopiero w 1770 r.
Sivaner zob. Sylwaner.
silva rerum [wym. s-ilwa...] zbiór rozmaitych wia­
domości a. utworów różnej treści; down. księga do­
mowa a. rodzinna, w której zapisywano dorywczo
różne wydarzenia; por. miscellanea.
- łac. 'las rzeczy’; silva 'las'; rerum dpn. l.mn. od res zob. realia.
s’il vous plait fr, proszę (uprzejmie); jeśli łaska.
sima [wym. s-ima] wg hipotezy o budowie Ziemi —
wewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej (litosfery),
tzw. piętro bazaltowe, zbudowane ze związków krze­
mu i magnezu (por. sial; geosfery); zob. też mazu.
-n .ła c. Si(licium) 'krzem'; Ma(gnesium) 'magnez'.
Simchat Tora hebr. dosl ’radość z(e studiowania)
prawa’, żyd. święto obchodzone 23 (w Izraelu 22)
Tiszri, upamiętniające zamknięcie rocznego cyklu
czytania Tory; por. Szěmini Atzeret.
simens [wym. s-imens] jednostka przewodności
elektr. w układzie SI, mho, odwrotność oma.
- od nazwiska nm. inżyniera i fizyka: Werner Siemens (1816-1892).
similia similibus (curantur) łac., podobne (leczy
się) podobnym (zasada medycyny lud. i homeopatii);
por. contraria contrariis...
si monumentům requiris, circumspice łac., jeśli
szukasz (jego) pomnika, rozejrzyj się dokoła.
- napis, znajdujący się w londyńskiej katedrze św. Pawła, której twór­
cą był architekt Christopher Wren (1632-1723).
sin zob. sinus.
sine ąnno (s.a.) łac. [wym. s-ine...] bez oznaczenia
roku (wydania książki itd.). || sine die łac., (odrocze­
nie) bez (ustalenia) dnia (następnego terminu); na
święty nigdy.
sine ira et studio łac., bez gniewu i bez upodobania;
bezstronnie, obiektywnie.
- z Tacyta (Roczniki, 1, 1); słynne zapewnienie (na początku dzieła)
o obiektywizmie autora.
sine loco łac. [wym. s-ine loko] bez (oznaczenia)
miejsca (wydania książki itd.). || sine parole zob.
(obiit) sine parole. || sine qua non zob. conditio sine
qua non. || sine tempore zob. s.t.
si nemo a me quaeret, scio łac., jeśli mnie nikt o to
nie pyta, wiem (czym jest czas, lecz gdy mam to wy­
jaśnić pytającemu, nie wiem).
- ze św. Augustyna (Wyznania 11,14), 400 r.
singerie [wym. sężri] piast, rokokowy motyw deko­
racyjny wyobrażający groteskowe a. zabawne sceny
z małpami.
singerie
- fr. 'małpie grymasy; małpiamia’ od singe ’małpa’ z łac. simius, si-
mia ’jp.’
singiel gra pojedyncza (w tenisa itp.), tj. między
dwoma graczami; por. debel; płyta gramofonowa a.
kaseta z jednym tylko utworem muz.
- ang. single 'pojedynczy; jw.’
single zob. singiel.
Singlish uproszczona i oczyszczona z wyjątków for­
ma angielszczyzny używana przez mieszkańców
Singapuru.
- ang. skr. z Singapore English 'angielszczyzna singapurska’.
Singspiel [wym. zingszpid], śpiewogra, muz. utwór
sceniczny pop. w Niemczech, zwł. w 2. pol. XVIII w.,
zazw. komiczny, z dialogiem mówionym, urozma­
iconym piosenkami pop. i lud.; komedio-opera.
- nm. 'wodewil, śpiewogra’; singen 'śpiewać'; Spiel 'gra'.
singularia tantum łac., gram. rzeczowniki używa­
ne tylko w l.poj. || singularis łac., gram. liczba po­
jedyncza.
- z łac. singulus 'każdy z osobna; jeden tylko’,
sinij czułok zob. bas bleu.
sinite illos: caeci sunt, et duces caecorum łac., za­
niechajcie ich, ślepi są i ślepym przewodzą.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 15,14); Jezus o faryzeuszach.
sinite parvulos venire ad me łac., dopuśćcie dziat­
kom przychodzić do mnie.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 19,14; Marek, 10,14; Łuk., 18,16).
sinkansen jap., dosł. ’nowy pociąg’; nazwa b. szyb­
kich, ekspresowych pociągów pasażerskich w Japonii.
sinologia [wym. s-in...] nauka zajmująca się języ­
kiem i kulturą Chin.
- późn.łac. Sinae 'Chińczycy' z arab. Sin 'Chiny'; zob. -log.- log-.
si non iurabis, non regnabis łac., jeżeli nie zaprzy-
siężesz, nie będziesz panował.
- hetman nadworny Jan Zborowski w Paryżu, IX 1573 r., do elekta
Henryka Walezego, który wzbraniał się przed zaprzysiężeniem arty­
kułów konfederacji warszawskiej.
sinsioku jap., kapłan jap. kultu sintó, we współcz. Ja­
ponii zwany także kannusi (co dawn. oznaczało wiel­
kiego kapłana).
sint Maecenates, non derunt, Flacce, Marones łac.,
jeśli znajdą się Mecenasowie, nie zabraknie też (mój)
Flakku, Wergiliuszów; por. mecenas.
- z Marcjalisa (Epigramy, 8, 56).
sinto(izm), szynto(izm) krajowa religia jap. (i daw­
ny kult etniczny Japonii), charakteryzująca się kultem
istot mitycznych, duchów sławnych ludzi, duchów
przodków, sił przyrody, nie mająca historycznego za­
łożyciela ani zorganizowanej teologii.
-jap . sinto 'jw.'
sint ut sunt, aut non sint łac., niech będą tacy, jacy
są, albo niech ich nie będzie wcale.
- generał jezuitów Lorenzo Ricci (1703-75) na temat reformy zakonu
(na krótko przed jego rozwiązaniem 21 VII 1773 r.).
524 sirtąki
si nummi immunis łac., jeśli zapłacisz (mi honora­
rium), zostaniesz uwolniony (przez sąd od winy i ka­
ry); przechwałka kauzyperdy; słynny palindrom.
sinus (sin) kąta ostrego (w trójkącie prostokątnym) -
stosunek przeciwległej temu kątowi przyprostokątnej
do przeciwprostokątnej [wym. s-inus]; por. cosinus. ||
sinusoida mat. falista krzywa płaska będąca wykre­
sem zmian sinusa w zależności od zmian kąta.
- łac. sinus 'zakrzywienie; fałd; łono; schronienie; zatoka’; zob.
-oid(a); por. insynuować.
siodzi jap., parawan papierowy w drewnianej ra­
mie służący jako ściana, przepierzenie a. rozsuwane
drzwi. || siogi jap., szachy japońskie, rozgrywane na
81 polach dwoma kompletami po 20 figur. || siogun,
szogun jap., tytuł jap. namiestników wojsk., będą­
cych faktycznymi władcami Japonii w latach 1603-
1867. || siogunat urząd, godność, rządy sioguna.
sipaj dawn. żołnierz indyjski na służbie mocarstwa
europ., zwł. w wojsku bryt.
- ang. sepoy 'jw.' z port. sipai(ó) z jęz. hindi sipáhi 'jeździec; kawale-
rzysta’, z pers., zob. spahis.
(qui) si parła italiano wł., (tutaj) mówi się po wło­
sku; por. English spoken.
si parva licet componere magnis łac., jeśli godzi
się porównywać rzeczy małe z wielkimi; por. parvis
componere...
- z Wergiliusza (Georgiki, 4, 176); autor porównuje pracę pszczół
z pracą Cyklopów wykuwających pioruny.
si quis non vult operari, nec manducet łac., jeśli
kto nie chce pracować, niech nie je.
- z Wulgaty (2. List Pawia Ap. do Tesaloniczan, 3,10).
sir [wym. só:] pan, ang., zwrot grzecznościowy sto­
sowany w nagłówkach listów a. wobec osób star­
szych lub przełożonych; (Sir) ang. tytuł szlachecki
stawiany przed imieniem (mężczyzny).
- ang. ze st.fr. sire 'pan' od łac. senior, zob. senior.
sirat w eschatologii islamu - most przerzucony nad
otchłanią piekła, łączący doczesny świat z rajem,
most cienki i ostry jak brzytwa, po którym przejść
bezpiecznie może tylko sprawiedliwy, grzeszny zaś
spadnie nieuchronnie w ognistą czeluść kary.
Sire, c’est une révolution zob. C’est une revolte?
Sire, je iťavais besoin de cette hypothěse fr., Najja­
śniejszy Panie, nie potrzebowałem tej hipotezy.
- odpowiedź Laplace’a na zadane mu przez Napoleona I pytanie, dla­
czego w swej Mechanice nieba uczony nie wspomniał o Bogu.
sirocco [wym. s-irokko] gorący, dokuczliwy wiatr
(niosący tumany pyłu z pustyń libijskich i arabskich)
płd. i płd.-wsch. na płn. wybrzeżach M. Śródziemne­
go, gł. we Włoszech, na Sycylii i Malcie; po przej­
ściu nad morzem staje się wilgotny; por. chamsin.
- wł. s(c)irocco 'jw.' z arab. szark 'wschód'.
sirtąki [wym. s-i...] gr., grecki taniec lud., w którym
uczestnicy tworzą koło, obejmując się ramionami,
i tańczą, sunąc w obie strony na przemian i krzyżu­
jąc nogi, często z towarzyszeniem improwizacji tan­
cerza występującego w kole.
 sisal
sisal zob. sizal.
siste, viator! łac., wędrowcze, zatrzymaj się!
sisto activitatem! łac., przerywam czynność (sejmu)!
- formuła służąca do zrywania sejmu na podstawie liberum veto.
sistrum muz. staroegipski samodźwięczny instru­
ment obrzędowy, rodzaj gruchawki w kształcie ka-
błąka, którego ramiona łączy kilka poprzeczek z za­
wieszonymi na nich kółkami wydającymi dźwięk
przy potrząsaniu.
- łac. z gr. seistron od seiein 'wstrząsać’.
sisu fiń., wytrzymałość, hart ducha, umiejętność zno­
szenia przeciwieństw, pokonywania trudności.
si tacuisses!... zob. o, si tacuisses!...
sitar hindi z pers., ludowa gitara indyjsko-perska
o długiej szyjce, gruszkowatym, wypukłym korpusie
rezonansowym, kilku (zazw. trzech) strunach, dawn.
jelitowych, dziś metalowych, szarpanych metalo­
wym plektronem.
sit autem sermo vester, est, est; non, non łac., lecz
niech mowa wasza będzie: tak, tak; nie, nie (tj. bez
przysiąg i zaklęć; bez wykrętów i upiększeń; bez
ogródek).
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 5, 37).
site propre [wym. sit propr] we Francji - (1965)
w mieście, na szosie - wydzielone pasmo drogi, za­
rezerwowane dla jakiegoś środka transportu publicz­
nego i wyraźnie oddzielone od innych pasm mchu
(np. pasma, korytarze na jezdni, przeznaczone dla
autobusów).
- fr.; site 'położenie; krajobraz’;propre 'własny; właściwy’.
sit in ang. taktyka demonstracji bez użycia siły: ma­
sowe zajmowanie miejsc w audytoriach, gmachach
parlamentu, uniemożliwiające normalny tok zajęć,
gromadne siadanie na jezdni, chodnikach; w loka­
lach stosujących segregację rasową - zajmowanie
miejsc na znak protestu przeciw niej; por. go in.
sit mihi fas audita loqui łac., niech mi wolno będzie
powiedzieć to, co słyszałem; por. relata refero.
- z Wergiliusza (Eneida, 6,266).
Si touš les gars du monde fr., Gdyby wszyscy ludzie
dobrej woli...; por. (Les) Hommes de bonne volonté.
- tytuł filmu (1955 r.) Christiana Jaque’a.
sit pro ratione voluntas zob. hoc volo, sic iubeo...
sit tibi terra levis! łac., niech ci ziemia lekką będzie!
(napis na nagrobkach; zwrot używany na zakończe­
nie mów pogrzebowych); por. requiescat in pace.
- np. u Marcjalisa (Epigramy, ks. 9, 29); modlitwa, często na rz. na­
grobkach, w formie inicjałów S.T.T.L.
sit venia verbo łac., jeśli się tak wolno wyrazić; jeśli
tak można powiedzieć.
Sitzbad [wym. zycbat] kąpiel nasiadowa. || Sitz-
fleisch [wym. zycflajsz] umiejętność przysiadywania
fałdów, oddawania się długotrwałej (umysłowej) pra­
cy siedzącej. || Sitzkrieg [wym. zyckrkk] zob. dróle
de guerre. || Sitzredakteur [wym. zycredaktor] żart.
525 skajlajt
redaktor (gazety) od odsiadywania (wyroków sąd.),
tj. redaktor odpowiedzialny (w istocie rzeczy - figu-
rant).
- nm. Sitz- 'siedzący' od sitzen 'siedzieć'; Bad, zob. Bad; Fleisch
'mięso'; Krieg 'wojna'; Redakteur 'redaktor' z fr. rédacteur 'jp.' z łac.
redactus, zob. redakcja.
siudra członek czwartej z dawn. kast Indii, utworzo­
nej gł. z potomków tubylczej praludności, przezna­
czanych do robót służebnych; por. kasta.
- sanskr. śUdra 'jw.'
siurpryza przest. niespodzianka.
- fr. surprise 'zaskoczenie; zdumienie; jw .’ od surprendre 'zaskoczyć;
przydybać; zdziwić’; sur '(po)na(d)’ z łac. super a. supra, zob. super-;
pre(he)ndere, zob. repryza.
S1V ang. skr. od simian immunodeficiency virus, re-
trowirus podobny do wirusa HIV u człowieka, ataku­
jący układ immunologiczny małp.
- ang. simian 'małpi' od łac. simis 'małpa' z simus 'płaskonosy' od
gr. simos 'jp.'
si vis pacem, para bellům łac., jeżeli chcesz pokoju,
gotuj się do wojny; zob. qui desiderat pacem...
(les) Six [wym. sis] fr., muz. grupa ’Sześciu’kompo­
zytorów, w tym pięciu Francuzów (zebrana w 1917 r.
przez Jeana Cocteau, uważająca się za uczniów Erika
Satie), których jednak niewiele łączyło: Georges Au-
ric, Darius Milhaud, Francis Poulenc, Germaine Tail-
lefeire, Louis Durey i Szwajcar Arthur Honegger.
sizal mocne włókno powroźnicze z liści agawy ka­
raibskiej, uprawianej też w wielu innych regionach
(Jawa, wsch. Afryka, wyspy Bahama, Meksyk) a.
z liści pokrewnych roślin.
- meks.luszp. od Sisal, dawn. gł. portu Jukatanu (w Meksyku),
sjęmieczki pestki słonecznika.
- ros. l.mn. od sjémieczko 'pestka; siemię’ od sjěmia 'siemię; nasie­
nie; ziarno; początek’.
sjena odmiana ochry żelazowej, żółto- a. ciemnobru­
natnej, po wyprażeniu czerwonopomarańczowej a.
czerwonobrunatnej, stosowana do wyrobu farb olej­
nych; farba akwarelowa; sierra, czerwień wenecka.
- od nazwy Sieny, miasta w Toskanii (śr. Włochy).
sjesta odpoczynek południowy w niektórych cie­
płych krajach; drzemka poobiednia.
- hiszp. siesta 'odpoczynek płd. ’ z łac. sexta (hora) 'szósta (godzina -
od wschodu słońca); południe’; zob. seksta; hora 1.
skabioza bot. driakiew.
- n.łac. Scabiosa 'jw.' ze śrdw.łac. 'parszywa' r.ż. łac. scabiosus
'ś wierzbowaty, parszywy’, od scabies 'świerzb'; od rzekomej sku­
teczności driakwi jako leku przeciw świerzbowi.
skafander szczelny ubiór (np. nurków, kosmonau­
tów) zabezpieczający przed szkodliwym wpływem
środowiska zewn. na organizm ludzki; impregnowa­
na wiatrówka z kapturem.
- gr. skáphě, skóphos 'koryto; łódź’; por. batyskaf; -ander zob. an-
dr(o)-.
skajlajt [wym. skąjlajt] oszklony otwór w pokładzie
(przybudówki) statku, luk oświetleniowy.
- ang. skylight 'rozproszone i odbite światło słoneczne; okno dające
górne światło’; sky 'niebo'; light 'światło'.
skala 526
skala podziałka (por. Beauforta; Celsjusza; Fahren­
heita; Kelvina; Reaumura); stopień zmniejszenia (a.
zwiększenia) rzeczywistych wymiarów odwzorowa­
nego przedmiotu; układ dźwięków uszeregowanych
wg wysokości, o ustalonych odległościach między
stopniami, właściwy dla muzyki danej epoki a. kul­
tury (zob. chromatyczna; dur; moll; diatoniczna); (s.
dźwięków, głosu, barw, trudności, płac itd.) zasięg,
rozpiętość, zakres; (s. podatkowa) systematyczny
układ stawek podatkowych (zob. degresja; progresja;
regresja). || skalar wielkość, której wartość określana
jest tylko jedną liczbą rzeczywistą (np. długość, pole,
temperatura); por. wektor.
- łac. scalaris 'drabinowy; schodowy’ od scalae (l.mn.) 'schody;
szczeble; drabina’; por. eskalada; eszelon.
skaldowie staroskandynawscy poeci i historiografo­
wie a. recytatorzy i śpiewacy, zwł. poematów boha­
terskich i pieśni pochwalnych; bardowie staroż. ple­
mion germ.
- st.skand. sk a ld (l.poj.) 'skald'.
skalp skóra czaszki wraz z włosami, zwł. jej część
wycięta a. zerwana z głowy nieprzyjaciela, jako tro­
feum, przez dawn. wojowników indiań. Ameryki
Płn. a. ich białych wrogów.
- ang. scalp 'jw.' pochodź, skand.
skalpel prosty nożyk chirurgiczny o cienkim, zazw.
zaokrąglonymi ostrzu.
- łac. scalpellum, scalpellus zdrobn. od scalprum, scalper 'dłuto; nóż’
od scalpere 'wyrzynać; ciąć’.
skamandryci warszawska grupa poetycka ukształto­
wana po 1918 r., skupiona wokół studenckiego pisma
„Pro Arte et Studio”, następnie miesięcznika poetyc­
kiego „Skamander” (1920-28 i 1935-39) i tygodnika
„Wiadomości Literackie” (1924—39), złożona zasad­
niczo z pięciu poetów: Juliana Tuwima, Jana Lecho­
nia, Kazimierza Wierzyńskiego, Antoniego Słonim­
skiego i Jarosława Iwaszkiewicza, z którą ściślej a.
luźniej związało się wielu innych twórców (jak Ka­
zimiera Iłłakowiczówna, Maria Jasnorzewska-Pawli-
kowska, Józef Wittlin, Karol W. Zawodziński, Stani­
sław Baliński).
- od nazwy rzeczki Skamander w staroż. Troadzie przepływającej
obok Troi, obecnie Kuęiik Menderes.
skand chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal występują­
cy w połączeniu z lantanowcami, często zaliczany do
nich.
- od łac. Scandia, dawn. nazwy płd. części Półwyspu Skandynawskie­
go; istnienie skandu przepowiedział na podstawie swego prawa okre­
sowości (i układu okresowego) Dymitr Mendelejew w 1869 r.
skandować recytować, uwydatniając, wybijając
rytm a. metrum wiersza.
-p ó ź n ią c , scandere 'wdrapywać się; jw .’; łac. 'wstępować'; por. de­
sant; descendent; transcendentalny.
skaner inf. urządzenie peryferyjne komputera słu­
żące do wczytywania tekstów i obrazków bezpo­
średnio z kartki papieru; por. peryferyjne urządze­
nie, komputer.
skansen szw., krajoznawcze muzeum etnograficzne
pod gołym niebem, gdzie eksponatami są budynki,
meble, sprzęty, tkanina itp. pewnego regionu.
skauting
skarabeusz poświętnik czczony, zooł. duży, czarny,
żywiący się nawozem chrząszcz, występujący w kra­
jach basenu M. Śródziemnego, uważany w staroż.
Egipcie za symbol nieśmiertelności; konwencjonal­
ne wyobrażenie tego chrząszcza w kamieniu a. glin­
ce (zazw. z napisem na stronie spodniej, symbolizu­
jącym boga-słońce) używane było w staroż. Egipcie
szeroko jako amulet, ornament, symbol zmartwych­
wstania.
-ła c . scarabaeus 'jw.'
skarpa bud. stok, pochyła ściana wykopu, nasypu
ziemnego, grobli itp.; archit. przypora.
- wł. scarpa 'jw.' prawdop. pochodź, germ.
skartabellat w Polsce śrdw. - drobne rycerstwo, wło-
dycy; od 1669 r. - szlachectwo niepełne (nie upraw­
niające do piastowania urzędów przez 3 pokolenia)
dla szlachty świeżo nobilitowanej.
- śrdw.łac. scartabellatus.
skaryfikaćja med. zdrapywanie naskórka pod szcze­
pionkę (za pomocą skaryfikatora) bez spowodowa­
nia krwawienia; etn. tatuaż bliznowy.
- późn.łac. scarificatio 'zadrapanie' od scarificare 'zadrapać' wariant
łac. scarifare 'jp.' z gr. skariphóstai 'wyskrobać zarys, szkicować’ od
skáriphos 'rylec; szkic’.
skat niemiecka trzyosobowa gra w 32 karty, w któ­
rej grający biorą po 10 kart, a 2 karty („Skat”) pozo­
stają przykryte.
- nm. 'jw.' z wł. scarto 'odrzucenie; wybierki’ od scartare 'odkładać;
odrzucać’; s- z łac. ex, zob. eks-; wł. carta, zob. kartel.
skateboard [wym. skęjtbo:d] sport, jazda na desko­
rolce, desce z tworzywa sztucznego na czterech ro­
lach (kółkach); zawody obejmują czwórbój: slalom,
skok wzwyż, w dal, jazdę dowolną.
- ang. 'jw.'; skate zob. skatin; board 'deska'.
skating [wym. skęjting] przest. jazda na łyżwach;
jazda na wrotkach.
- ang. 'jw.'; skatin od skate 'łyżwa; wrotka’ z hol. schaats 'łyżwa'.
skatologia literatura a. dowcipy na temat wydalin,
odchodów (ludzkich) lub, ogólnie, nieprzyzwoite
w sposób obrzydliwy, budzący wstręt; zamiłowanie
do takiej lit. a. dowcipów.
- gr. skór dpn. skatós 'kał'; zob. -log; log-.
skauting (ang. Boy Scouts dosł. ’młodzi zwiadow­
cy’) org. zrzeszająca chłopców, skautów, od 11. do
14. a. 15. roku życia w zastępach, patrolach i dru­
żynach, w celu wyrobienia cnót obywatelskich, ry­
cerskiego zachowania się i sprawności w różnych
zajęciach pod gołym niebem (zwł. obozowanie, wy­
cieczki krajoznawcze, pływanie i żeglarstwo); zał.
w Brytanii w 1908 r. przez oficera kawalerii gen.-por.
Roberta S. S. Baden Powella (1857-1941) i szybko
rozprzestrzeniona na inne kraje; w 1910 r. powstała
org. dziewcząt (Girl Guides), w 1916 r. - dla młod­
szych chłopców, tzw. wilcząt a. szczeniąt (Wolf Cubs,
Gub Scouts), młodszych dziewcząt-krasnali (Brow-
nies), w 1922 r. dla młodzieży od lat 16. rozmaicie
nazywane (Explorers, Sea Explorers, Rovers, Ran-
gers itd.).
- ang. scout 'chodzić na zwiady; badać’ z łac. auscultare, zob. au-
skultacja.
 skecz
skecz krótki, humorystyczny a. satyryczny utwór
sceniczny o małej (2-3-osobowej) obsadzie, będący
zazw. pozycją programu składanego, rewii.
- ang. sketch 'szkic; jw.’ z wł. schizzo 'bryzg; chlust; szkic’ od schiz-
zare 'opryskiwać; bryzgać; szkicować’.
skeet [wym. ski:t] sport, strzelanie stojąc ze strzelb
śrutowych do rzutków przelatujących w dwóch prze­
ciwnych kierunkach.
- ang. 'jw.' od stskand. skjöta 'strzelać'.
skęleton niskie, ciężkie, b. szybkie górskie sanki wy­
ścigowe o stalowych płozach, kierowane czubkami
butów i poruszeniami ciała zawodnika leżącego na
sankach na brzuchu; por. toboggan.
-an g. 'szkielet; kościec; jw.’ z gr. 'mumia'r.nij. o d skeletós 'uschnięty'.
skene w staroż. teatrze gr. - drewniany barak wznie­
siony (z inicjatywy Ajschylosa, ok. 465 r. p.n.e.) na
stycznej orchestry, po stronie przeciwległej do thea-
tronu, jako przebieralnia dla aktorów; jego frontową
ścianę wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (pa­
łac, świątynia) i zaopatrzono w troje drzwi, którymi
aktorzy wchodzili na proskenion, odpowiednik dzi­
siejszej sceny.
- gr. skene, zob. scenariusz.
skepsis filoz. wątpienie o obiektywnym istnieniu zja­
wisk; sceptycyzm.
- gr. 'badanie; wątpienie; filoz. sceptyków’ od skeptesthai 'rozważać';
por. sceptycyzm.
skeumorfizm dokładne naśladownictwo w materia­
le zastępczym (por. Ersatz) kształtów, barw i funkcji
przedmiotu oryginalnego, jak np. czarki ceramiczne
z VI w. p.n.e. (z płd. Brytanii) naśladujące ówczesne
czarki z brązu albo serwetki plastikowe udające szy­
dełkową koronkę z nici bawełnianej.
- gr. skeitos 'naczynie; przybór; ruchomość; narzędzie’; zob. -morf-.
ski norw., przest. narty.
skiagrafia piast, światłocień, wprowadzony do ma­
larstwa gr. w 2. poł. V w. p.n.e. (Apollodoros z Aten);
tzw. antyczny impresjonizm, kierunek malarstwa gr.
kwitnący w IV w. p.n.e.
- gr. skiagraphia 'światłocień'; skiń 'cień, ciemność; zarys; duch’;
zob. -graf-.
skibob sport, pojazd do poruszania się po śniegu, bę­
dący połączeniem nart i roweru.
- ang. ski 'narty'; bob 'para płóz do sań’.
skidoo [wym. skidu:] sanie motorowe poruszają­
ce się na gąsienicach umieszczonych w tylnej czę­
ści, zaopatrzone z przodu w narty dające się kiero­
wać z pojazdu.
- amer.ang. z nazwy handl.
ski-extreme [wym. ski.ik-strirm] sport, wdrapywa­
nie się po stromych stokach i zjazdy szusem na nar­
tach.
-a n g . 'jw.'; ski zob. skibob; extreme zob. ekstrem.
skiff jednoosobowa wyścigowa łódź sport.
- ang. 'mały żaglowiec; mała szybka motorówka; b. lekka (jednooso­
bowa) łódź z (żaglem i) wiosłami’.
skifflowa grupa - muz. określenie małych zespołów
jazzowych, śpiewających i grających, często wg mo­
527 skomoroch
tywów lud. i plebejskich (zwł. dla rozrywki, na pry­
watnych spotkaniach towarzyskich), przy użyciu
takich instrumentów (a. przedmiotów domowego
użytku), jak kazoo, garnek (/w), tara pralnicza (wash-
board), banjo, organki ustne itp.
- amer.ang. skiffle band 'jw.'
skikjorin [wym. sziśóring; pop. szijering] sport zi­
mowy, w którym osoba, jadąca na nartach po śnie­
gu a. lodzie, ciągnięta jest na lince przez konia, rena
a. pojazd.
-norw . skikjorin 'jw.'; zob. ski; kjore 'powozić'.
skip przenośnik czerpakowy pionowy a. pochyły do
wyciągania z szybu górniczego urobku a. wody, do
ładowania wsadu do pieca hutn. itd.
- ang. 'kosz; kubeł; wóz-wywrotka; jw.'
Skipetar, Szkipetar Albańczyk.
- alb. dosł. 'syn orła; jw .’
skir dawn. med. rak.
- n.łac. scirrhus 'jw.' z gr. skirrhos, skiros 'twardy guz’ od skirós
'twardy'.
Skiron rozbójnik.
- mit. gr. (gr. Skiron) podstępny rabuś, który zaczepiał podróżnych
na drodze nadmorskiej z Aten do Megary, nakłaniał ich, aby pozwo­
lili sobie umyć nogi i zrzucał ich ze skał do morza; zabity przez Te-
zeusza.
SKIRTO- w złożeniach: skok; przeskok (myślowy;
uczuciowy). || skirtotymia psychol. usposobienie
charakteryzujące się zmiennością, niestałością prze­
skokami nastrojów, uczuć, zainteresowań.
- gr. skirtan 'skakać; pląsać'; thymós 'chęć; uczucie; usposobienie’.
skiryjska koza - o kimś użytecznym, ale trudnym
w pożyciu.
- z Diogeniana z Heraklei ([Adagia, 3 ,3 ) ok. 125 r.; kozy z wyspy Ski­
ros (gr. Skyros) na M. Egejskim były słynne z mleczności, ale b. na-
rowiste.
SKLER-, SKLERO- w złożeniach: twardy; suchy,
miażdżycowy; dotyczący twardówki oka. || skleroza
med. miażdżyca; por. arterioskleroza.
-g r . sklerós 'suchy; twardy; szorstki’.
skoleks zool. czerwioch, główka (przednia część cia­
ła) tasiemca właściwego.
- n.łac. z gr. skoleks 'robak; czerw’.
skolion staroż. (improwizowana) gr. piosenka bie­
siadna, śpiewana w dowolnym porządku przez gości
z towarzyszeniem liry; gr. utwór lit. na wzór takiej
piosenki. || skolioza med. boczne skrzywienie kręgo­
słupa.
- n.łac. scoliosis ’jw .’(z gr. 'skrzywienie') i skolion 'jw.' od scoliós
'krzywy'.
skolopendra zool. wielki stawonóg z rzędu parecz-
ników, kąsający boleśnie (.?. śródziemnomorska) albo
nawet śmiertelnie (płd.amer. s. olbrzymia). || skolo-
pendrium bot. języcznik.
- n.łac. scolopendrium 'jw.' z późn.łac. scolopendrion 'rodzaj papro­
ci podobnej jakoby do tysiąconoga’ z gr. zdrobn. od skolopendra 'ty-
siąconóg; stonoga’.
skomoroch dawn. niedźwiednik oprowadzający tre­
sowane niedźwiedzie; dawn. wędrowny aktor, lino­
skoczek, lalkarz, kuglarz.
skomoroch
-r o s . down. ’lud. aktor wędrowny;pop. błazen, trefniś’.
skonto opust, rabat udzielony przy kupnie za gotów­
kę towaru objętego sprzedażą kredytową a. ratalną;
por. bonifikata.
- wł. sconto 'dyskonto; rabat’; s- z łac. ex-, zob. eks-; zob. konto.
-SKOP w złożeniach: przyrząd, instrument do obser­
wowania, badania, oglądania jakichś przedmiotów,
ciał. || -SKOPIA w złożeniach: oglądanie, badanie,
obserwowanie.
- gr. -skopion, -skopia od skopein 'oglądać’; por. bioskop; episkop;
epidiaskop; episkopalizm; fonendoskop; higroskopijny; horoskop;
kalejdoskop; makroskopowy; mikro-; nefo-; oftalmo-; oto-; owo-;
pery-; spektr(o)-; spintaryskop; stereoskopia; stetoskop; stroboskop;
żyroskop.
skopcy ugrupowanie relig. powstałe w XVIII w.
w Rosji wśród raskolników, zał. przez Kondratija
Sieliwanowa; za warunek zbawienia uważali suro­
wą ascezę, wstrzemięźliwość seksualną, często tak­
że kastrację.
- ros. skopiéc 'kastrať.
-skopia zob. -skop.
skordatura zob. scordatura.
skorpion, niedźwiadek, zool. liczący przeszło 600
gatunków rząd pajęczaków uzbrojonych w pancerz,
kleszcze i jadowity kolec u końca odwłoka; Tabl. 2.
-ła c . scorpio 'jw.' z gr. skorpios ’jw .’
skorzonera [wym. ...r-z...] bot. wężymord.
- n.łac. scorzonera z hiszp. escorzonera 'żywokost' od katal. escur-
conera z escuró 'żmija'; es- zob. eks-; późn.łac. curtio dpn. curtionis
'żmija' z łac. curtus, zob. kurtyzowanie.
skrofularia bot. trędownik. || skrofuloza med. zołzy,
postać gruźlicy spotykana (dziś już rzadko) u dzieci.
- n.łac. Scrophularia 'jw.' i późniąc, scrofułae (l.mn.) med. 'świnka'
od scrofula zdrobn. od łac. scrofa 'maciora'; od mniemania, że trę­
downik leczy zołzy.
skrolować inf. przewijać ekran, przesuwać w otwar­
tym okienku lub na całym ekranie komputera tekst
lub obraz, który się na nim nie mieści; por. Windows.
skrub zob. scrub.
skrutacyjna komisja obliczająca głosy oddane przy
wyborach.
- łac. scrutatio 'dokładne badanie’ od scrutari 'przeszukiwać; śledzić;
badać’ ze scruta 'rupiecie; szmaty’.
skryba gryzipiórek, pisarczyk; dawn. pisarz, sekre­
tarz, staroż. pisarz publ., urzędowy, egzegeta Biblii,
tłumacz praw, prawnik. || skrypt wydane na powie­
laczu a. drukiem opracowanie wykładów na użytek
studentów wyższych uczelni; (s. dłużny) pisemne
uznanie długu, oblig, rewers; dawn. pismo (urzędo­
we). || skryptorium zob. scriptorium.
- łac. scriba 'pisarz oficjalny’ i scriptum 'rzecz napisana' od scribe-
re 'rysować; pisać’; por. deskrypcja; inskrypcja; konskrypcja; manu­
skrypt; postscriptum; preskrypcja; proskrypcje; reskrypt; script girl;
subskrybent; transkrypcja.
skryning med., epidemiolog, przesiew; techn. ekra-
nizowanie; przesłona chroniąca, osłona, raster.
- ang. screen(ing) 'jw.', z śr.fr. escran 'osłona'odśr.hol. scherm 'osło­
na; tarcza; ochrona’.
528 skytąle
skrypt zob. skryba.
skuczno na etom swiętie, gospoda! ros., nudno
(jest) na tym świecie, proszę państwa!
- z Gogola (Opowieść o tym, ja k się pokłócił Iwan Iwanowicz z Iwa­
nem Nikiforowiczem, zakończenie), 1835 r.; tł. Jerzego Wyszomir-
skiego.
skufia miękka spiczasta czapeczka z czarnego a. fio­
letowego aksamitu, noszona przez duchownych pra­
wosławnych.
- ros. skufia 'jarmułka, tiubietiejka; jw.; piuska’ z wł. (s)cuffia 'cze­
pek; słuchawka’.
skul ang. scull ’jw.’ [wym. skal], lekkie wiosło do
wiosłowania z rufy łodzi ruchem poprzecznym; jed­
no z pary krótkich wioseł poruszanych przez jedną
osobę; jednoosobowa łódź półwyścigowa.
skumbria makrela.
- łac. scomber 'jw.' od gr. skómbros 'jp.'
skunks śmierdziel, zool. płn.-amer. drapieżnik z ro­
dziny łasicowatych o cennym futrze, tryskający
w chwili niebezpieczeństwa cuchnącą wydzieliną
pary gruczołów krokowych.
- ang. skunk 'jw.' pochodzenia algon.
Skupsztina dwuizbowy parlament b. Jugosławii
(Rada Obywatelska i Rada Republik).
- serb. skupstina 'jw.'
skuter rodzaj motocykla o małych kołach jezdnych,
obudowanym podwoziu i nisko umieszczonym silni­
ku, chłodzonym dmuchawą.
- ang. (motor) scooter 'jw.'; scooter 'hulajnoga; łódź ślizgowa; bo­
jer’ od scoot 'pędzić'.
skweres dawn. bieda, kłopot, ambaras, kram.
- łac. quae res 'co za sprawa’; quae r.ż. od qui 'jaki? który?’; res
'rzecz; sprawa’.
skwoznoje dięjstwije ros., teatr, działanie przewod­
nie całej roli a. sztuki; por. swierchidieja.
-r o s. skwoznój 'przenikający' o d skwoz 'na wskroś’; diejstwije 'czyn­
ność; akcja; wpływ; teatr, akt’ od diejstwowat’ 'działać; funkcjono­
wać’; określenie Konstantina S. Stanisławskiego, ros. teoretyka teatru,
reżysera i aktora (1863-1938).
skye terrier [wym. skaj ...] szkocka rasa terierów
o długiej głowie, stojących a. zwisających uszach,
krótkich, prostych nogach i długiej, sztywnej sierści.
- od nazwy wyspy Skye (w Hebrydach Wewn.) u płn.-zach. wybrze­
ży Szkocji.
Skylab [wym. skaj leb] pierwsze naukowe laborato­
rium kosmiczne z załogą wymienną na orbicie około-
ziemskiej, wystrzelone z Cap Canaveral na Florydzie
(USA) w maju 1973 r.; 1979 r. S. uległ zniszczeniu
w atmosferze Ziemi.
- ang. 'jw.'; sky 'niebo'; lab(oratory) 'laboratorium' z łac., zob. la­
boratorium.
Skylight zob. skajlajt.
skyscraper [wym. skąjskrejper] ang., drapacz chmur
(dosł. nieba), wysokościowiec.
skytąle staroż. metoda szyfrowania pism, używana
zwł. przez Spartan: wąski, długi pas pergaminu na­
wijano wokół laski, a tekst pisano na stykających się
 skytąle
brzegach pergaminu tak, że odczytać go mógł tylko
posiadacz laski identycznej grubości.
- gr. skytálě, skýtalon 'laska, kij; kij pocztowy; tajna wiadomość’.
slab hutn. kęs płaski. || slabin hutn. walcownia kę­
sów płaskich, zgniatacz.
- ang. slab ’płyt(k)a; obladra (kloca); kromka’.
slacks ang., [wym. slaks] spodnie robocze, codzien­
ne, sportowe.
slajdy diapozytywy w tekturowych a. plastykowych
ramkach do wyświetlania za pomocą rzutnika.
- ang. (laniem) slide ’jw .’; slide ’jp:,fot. kaseta; szkiełko (w mikro­
skopie); suwak; sanki; zrzutnia’; lantern 'latarnia’.
slalom (s. specjalny) zjazdowa konkurencja narciar­
ska na zygzakowatej trasie wyznaczonej bramkami;
(i. gigant) konkurencja narciarska pośrednia między
slalomem specjalnym i biegiem zjazdowym; (s. ka­
jakowy) konkurencja na krętej trasie, wyznaczonej
przeszkodami, przy szybkim prądzie.
- norw. dosl '(lekko) spadzisty trop’.
slang ang. [wym. slang] angielska a. amer. gwara
(potoczna a. zawodowa), żargon; por. argot.
slap(stick) [wym. sląp(stik)] wesoła, błazeóska far­
sa, bufonada w prymitywnym stylu.
- ang. 'przyrząd z 2 sprężystych desek połączonych w jednym końcu,
używany przez arlekina (a. aktora w farsie) do wywołania huku pozo­
rującego odgłos silnego ciosu; jw .’; slap 'klaps; uderzenie; klaśnię-
cie’; stick 'kij; patyk’; por. klaps.
slavica [wym. sląwika] lit. druki, rękopisy i in. mate­
riały w jęz. słowiań. a. dotyczące slawistyki lub sło­
wiańszczyzny.
-n .ła c . ’jw .’, zob. slawistyka.
slawistyka słowianoznawstwo, nauka obejmująca
badanie języków i literatur słowiań.
- śrdw.łac. Slavus 'Słowianin’; por. panslawizm.
sleeping [wym. slńping] kolejowy wagon sypialny.
- ang. sleepin (car) '(wagon) sypialny’; sleep 'spać’; car 'wóz; wa­
gon; samochód’ z łac. carrus, zob. kariera.
sling ang., napój alkoholowy zazw. z whisky, bran­
dy a. dżinu z wodą (sodową), cukrem, niekiedy „an­
gielską gorzką”, często ze skórką cytrynową (jeśli
zimny) a. przysypany tartą gałką muszkatołową (je­
śli gorący).
slip betonowa pochylnia z szynami do wciągania ma­
łych statków na ląd w stoczniach; (w l.mn.) b. krótkie
męskie spodenki kąpielowe.
- ang. 'poślizg; pochylnia w stoczni; w l.mn. (slips) spodenki kąpie­
lowe, slipy’.
slogan krótkie hasło propagujące pogląd, zasadę
a. reklamujące towar; utarty, oklepany zwrot, wy­
świechtany komunał, szumny frazes.
- ang. 'okrzyk wojenny klanu górali szkockich; hasło jw .’ z celt. slu-
agh-ghairm 'okrzyk wojenny’; sluagh 'wojsko'; ghairm 'wołanie'.
slojd szwedzki system wychowawczy wyrabiania
zręczności przez rzemieślnicze prace ręczne (zwł. wy-
rzynanie w drewnie), wprowadzony w końcu XIX w.
do nauczania szkolnego; por. politechnizacja.
- szw. slojd 'biegłość'.
529 smog
slow-fox [wym. sloufoks] taniec towarzyski pocho­
dzenia amer., silnie zrytmizowany, w tempie umiar­
kowanym, w takcie parzystym (w Europie od ok.
1927 r.).
- ang. slow fox(trot) 'powolny fokstrot’; slow 'powolny'; zob. foks­
trot.
slump ang. ekon. długotrwały spadek aktywności
gosp. a. cen, zastój, depresja; por. boom.
slumsy [wym. sląmsy] przeludnione miejskie dziel­
nice mder i biedy.
- ang. slums l.mn. od slum 'dzielnica ruder i biedy’.
slup żegl. ożaglowanie jednomasztowego żaglowca
złożone z dwóch żagli: grotu i foka; statek o takim
ożaglowaniu.
- ang. sloop z hol. sloep, prawdop. z fr. chaloupe, zob. szalupa.
slurry [wym. slo:ry] środek wybuchowy tańszy
i bezpieczniejszy od dynamitu, mieszanina detonują­
ca złożona z wody, azotanu amonowego i nieznacz­
nej przymieszki aluminium.
- ang. 'płynna mieszanka gliny, wapna, gipsu, cementu itp.; jw.’; wy­
nalazca prof. Melvin A. Cook (1970 r.).
słoną-to ja i nie primietił ros., słonia jakoś nie za­
uważyłem (iron. nie dostrzec rzeczy najważniejszej);
por. exolantes culicem...
- z bajki Krylowa (Ciekawy), 1814 r.
smack ang., statek jednomasztowy; kuter rybacki.
smalta błękit królewski, szkło kobaltowe, chem.
sproszkowany krzemian kobaltowo-potasowy o bar­
wie szafirowej, służący do wyrobu emalii do szkła
i porcelany.
- nm. S(ch)malte ’jw .’ z wł. smalto 'zaprawa murarska; emalia, glazu­
ra’, pochodzenia germ.
smatruz dawn. bazar (np. krakowski w Sukienni­
cach; przemyski); kram, stragan.
- nm. Schmetterhaus ’dial., pop. bazar’; Schmetter ’dial. pop. stra­
gan’; Haus 'dom'.
smecz w tenisie a. badmintonie - mocne ścięcie piłki
(lotki) sponad głowy gracza na pole przeciwnika.
- ang. smash 'strzaskanie; zderzenie; trzaśnięcie; jw.’
smierdiakowszczina ros., odrażające połączenie
zwyrodnienia fizycznego z moralnym, tchórzostwa
ze zdziczeniem; por. Tersytes.
- od nazwiska Smierdlakowa, jednego z bohaterów powieści Bracia
Karamazow (1879-80) Dostojewskiego.
smiley inf. umowna sekwencja znaków alfanume­
rycznych, używana w korespondencji elektronicznej
w zastępstwie mimiki i gestykulacji, np. trzy znaki
:-) symbolizują uśmiech; por. alfanumeryczny, elek­
troniczna poczta, mimika.
smitsonit minerał, węglan cynku, ważna ruda cynku.
- nazwany ku czci znakomitego chemika i mineraloga ang. Jamesa
Smithsona (1765-1829), którego fundacja testamentowa utworzyła
w 1846 r. słynną później Smithsonian Institution, instytucję mającą na
celu popieranie i upowszechnianie nauki, mieszczącą się w Waszyng­
tonie, USA.
smog nieprzenikniona, gęsta mgła (w miastach ang.,
amer.), unosząca cząsteczki dymu i spalin.
- ang. 'jw.'; sm(oke) + (f)og 'dym + mgła’.
smoking
smoking męski, czarny, uroczysty ubiór wieczo­
rowy: marynarka z klapami obszytymi jedwabiem
(ang. dinner jackef, amer. twcedo).
- ang. smoking (jacket) ’dosł. marynarka do palenia; bonżurka’ no­
szona dawniej w czasie palenia, aby garnitur nie przeszedł zapachem
tytoniu; smoke 'dymić (się); palić (tytoń)’; jacket 'marynarka; kurt­
ka’ ze śrdw.fr. jaquet, zdrobn. od jaque(s) 'kurtka; wieśniak’ z Jac-
ques, zob. żakeria.
smorgasbord skandynawski bufet śniadaniowy (a.
kolacyjny) zawierający dużą rozmaitość zakąsek,
jak: kanapki, zimne i gorące mięso, ryby wędzone
i marynowane, parówki, sery, sałaty itp.
- szw. smorgasbord 'jw.'; smórgas 'chleb z masłem; kanapka’ smór
'masło'; gas 'gęś' (od rzekomego podobieństwa bryłek masła do gą­
sek); hord 'stół'.
smorrebred duó., dosł. ’chleb z masłem’, kanapka,
sandwicz; por. smorgasbord.
smykałka pot. dryg, zręczność, wrodzona zdolność,
umiejętność, spryt (do czegoś, np. do handlu, rzemio­
sła).
- ros. smiekałka 'jw. ’ od smiekát ’ 'pot. rozumieć, kapować ’.
Smyrna, Chios, Kolophon, Ithakę, Pylos, Argos,
Athęnai gr., heksametr, zawierający nazwy miast
pragnących uchodzić za miejsce urodzenia Homera.
- istnieje wiele wariantów, wymieniających, zamiast niektórych z po­
wyższych, Rodos, Salamis, los, Kumę.
snack bar bar zakąskowy, w którym nie podaje się
dań restauracyjnych, tylko zakąski.
- ang. 'jw.'; snack 'zakąska'; bar 'jadłodajnia'.
snafu amer.ang., mętlik, bezład; utknięcie z powodu
zamieszania, rozgardiaszu.
- inicjały wyrazów: situation normal alł fou led up 'sytuacja normal­
na, wszystko zbałaganione’.
snajper wojsk, strzelec wyborowy, strzelający z ka­
rabinu z lunetą do pojedynczych żołnierzy nieprzy­
jacielskich.
- ang. sniper 'jw.; szperacz’ od snipe 'polować na bekasy; strzelać
z uloycia’ od ’zool. bekas; strzał z ukrycia’ pochodzenia skand.
snekkjur staroskand., zob. drakkar.
s’n’f rodzaj brukowych powieści, których bohaterka­
mi są bogate, fascynujące, rozrzutne, pobudzone sek­
sualnie kobiety.
- ang. skr. s(hopping) 'zakupy'; (a)n(d) 'i'; fiucking) 'uprawianie
seksu’.
snigga zob. sznika.
snob człowiek bezkrytycznie naśladujący i służal­
czo podziwiający ludzi, których uważa za wyższych
od siebie, a. usiłujący natrętnie wchodzić z nimi
w komitywę; człowiek popisujący się (rzekomym)
znawstwem, dobrym smakiem a. zainteresowania­
mi w modnych aktualnie dziedzinach nauki a. sztu­
ki. || snobizm.
- ang. snob ’down. szewc, plebejusz; jw.’
snowsurfing [wym. snouso:fing) sport, zjazdy na de­
sce po ośnieżonym stoku.
-a n g . 'jw.'; snów 'śnieg'; zob. surf.
530 socjologia
snycerka, snycerstwo, piast, sztuka snycerska sztu­
ka rzeźbienia w drewnie (dawniej także i w kamie­
niu), rodzaj rzemiosła art. || snycerz.
- nm. Schnitzer 'jw., rzeźbiarz; nóż do strugania’ od schnitzen 'rzeź­
bić; wyrzynać’.
soap opera [wym. soup opera] amer. seryjne słucho­
wisko radiowe (a. program TV) ciągnące się nieraz
przez całe lata, nadawane w ciągu dnia (przed obia­
dem, gł. na użytek kobiet zajmujących się gospodar­
stwem domowym), przedstawiające dzieje jakiejś
rodziny w sposób sentymentalny, żartobliwy a. nie­
kiedy melodramatyczny.
- ang. 'opera mydlana (gdyż większość tych serii łączono z reklamą
różnych mydeł do prania)’; soap 'mydło'; zob. opera.
soave białe wino werońskie.
- wł. 'słodki, miły; łagodny; jw .’ z łac. suavis 'słodki'.
sobór katedra, bazylika prawosławna; Kość. rz.kat.
(s. powszechny, ekumeniczny) zebranie biskupów
z całego świata pod przewodnictwem papieża, obra­
dujących nad sprawami całego Kościoła; por. synod.
- ros. sobór 'jw.'; por. koncyliacja.
sobriąuet ff., przezwisko, przydomek.
soccer [wym. soker] europ, piłka nożna (zwł. w od­
różnieniu od futbolu amer. i od ang. rugby).
- ang., skr. od association (football) 'gra w piłkę nożną okrągłą’; as-
sociation 'stowarzyszenie'; mowa tu o powołanym w 1863 r. ang. Sto­
warzyszeniu Piłki Nożnej (Football Association, FA).
societas leonina łac., lwia spółka, w której głów­
ną, lwią część korzyści przysądził sobie mocniejszy
z partnerów prawem silniejszego (por. pars leonina;
quia nominor leo).
- wg bajek Ezopa (Lew i dziki osioł; Lew, osioł i lis).
socjaldemokracja ogólna nazwa partii socjalistycz­
nych, powstałych w ostatniej ćwierci XIX w., a po
rozłamie w ruchu robotniczym (1919 r.; powstanie
Międzynarodówki Komunistycznej) nazwa jego nur­
tu reformistycznego, prawicowego, sprzeciwiające­
go się rewolucji. || socjalizacja uspołecznienie. || so­
cjalizm ogólna nazwa różnych ruchów i teorii społ.
zmierzających do zbudowania ustroju opartego na
społ. własności środków produkcji i sprawiedliwym
podziale dochodu narodowego. || socjalny społecz­
ny; towarzyski; mający zaspokoić potrzeby material­
ne i kult. społeczeństwa.
- łac. socialis 'towarzyski; małżeński; sojuszniczy’ od socius 'uczest­
nik; towarzysz; sprzymierzeniec’; por. asocjacja; dysocjacja; socjolo­
gia; zob. demokracja.
socjodrama utwór dramatyczny (film, sztuka teatr.),
w którym kilka osób odgrywa wyznaczone sobie role
w celu studiowania a. uzdrowienia stosunków w ja­
kiejś grupie, w kolektywie; zastosowanie zasad psy-
chodramy do studiów nad konfliktami i napięciami
międzygrupowymi.
- zob. socjotechnika; dramat.
socjologia nauka o społeczeństwie, grupach, insty­
tucjach i stosunkach społ. || socjopatia psych, zabu­
rzenie osobowości polegające na nieprzystosowaniu
do życia w społeczeństwie, objawiające się aspołecz­
nym zachowaniem. || socjotechnika nauka o sposo­
bach i wynikach świadomego wpływania na rzeczy­
 socjologia
wistość społ. (przez system prawny, wychowanie,
sprawowanie władzy, stosowanie techniki masowe­
go oddziaływania itd.).
- fr. sociologie ’jw.’; socio- z łac. socius, zob. socjalny; -log; log-;
techno-.
socrealizm skr. od realizm socjalistyczny.
socyjąlnyj zakaz ros., zamówienie społeczne.
- z artykułu w czasopiśmie „LEF” (1923-25) Osipa Brika.
socynianie zob. antytrynitarze.
- od nazwiska Leliusza Socyna (1525-62) i jego bratanka Fausta So-
cyna (1539-1604), którzy sformułowali doktrynę antytrynitarską.
sodalicja kat. związek pobożny, zwł. s. mariańska,
bractwo relig. ku czci Marii Panny. || sodalis czło­
nek sodalicji.
- łac. sodałicium 'bractwo; towarzystwo; tajny związek’ od sodalis
'kolega; członek kolegium kapłańskiego; współbiesiadnik’; pierwsza
sodalicja mariańska zał. w 1563 r. w Rzymie.
Sodoma i Gomora siedlisko występku, gniazdo roz­
pusty, niemoralności, grzechu, bezbożności; por. Ba­
bilon.
- wg legendy biblijnej - dwa miasta zniszczone przez Boga ogniem
i siarką dla ukarania ich grzesznych mieszkańców; por. Biblia (Gen.,
18,20; 19,24); por. sodomia.
sodomia stosunki płciowe ze zwierzętami; przest.
pederastia, rozpusta. || sodomita człowiek oddający
się sodomii.
—od Sodomy, w której mężczyźni mieli skłonności homoseksualne;
por. Biblia (Gen., 19,1—11); por. Sodoma i Gomora.
soferim żyd. interpretatorzy i nauczyciele biblij­
nego prawa i etyki od ok. V w. p.n.e. do ok. 200 r.
p.n.e., inicjatorzy studiów rabinackich, autorzy kano­
nu pism St. Testamentu, kopiści i wydawcy biblijni;
później nazywano tak mełamedów, notariuszy, kopi­
stów, kaligrafów uprawnionych do pisania Tory na
pergaminowych zwojach oraz in. dokumentów relig.
-hebr. l.mn. od sofer ’dawn. skryba; pisarz’.
soffione (l.mn. soffioni) strumień pary (i gazów) wy­
dobywający się z ziemi w okolicach wulkanicznych.
- wł. ’jw. ’ zgrub, od soffio 'podmuch’ od soffiare 'dmuchać; dąć’ z łac.
sufflare, zob. sufler.
sofistyka nauka i działalność sofistów staroż. Grecji;
erystyka; wykrętna, niesolidna argumentacja. || sofi­
ści wędrowni nauczyciele filoz. i retoryki w staroż.
Grecji (V-IV w. p.n.e.), przygotowujący obywateli
do życia publ., którzy później, gł. za sprawą Plato­
na, zyskali złą reputację jako przeciwnicy ustalonego
porządku społ., głosiciele egalitaryzmu, ateiści, scep­
tycy, uczący za pieniądze, umiejący udowodnić do­
wolne twierdzenie. || sofizmat rozumowanie pozor­
nie poprawne, oparte na wieloznaczności wyrażeń
i nieścisłości wnioskowania; świadomy błąd logicz­
ny; por. paralogizm.
- gr. sophistikós 'solistyczny’ (z sophistśs 'mistrz; mędrzec; sofista;
krętacz’) i sóphisma 'wybieg, wykręt; sofizmat’ od sophós 'zręczny;
mądry; chytry’.
sofrozyne zob. sophrosyne.
softball sport, gra zespołowa podobna do basebal­
lu, rozgrywana przez 2 drużyny po dziesięciu zawod­
ników. || soft-core (pornography), soft porn ang.,
531 solarium
pornografia zawoalowana, zawierająca tylko aluzje
do aktów płciowych, przedstawianie czynności ero­
tycznych w sposób pośredni, nie wprost, nie otwar­
cie; por. hard-core. || soft rock ang. muz. spokojniej­
sza, cichsza odmiana rocka, przeciwieństwo heavy
rocka a. hard rocka (Paul Anka, Joan Baez, Skaldo­
wie i in.).
- ang. soft 'miękki, delikatny’; bali 'piłka’; core 'rdzeń; jądro’; zob.
rock musical.
soft underbelly of the Axis ang., miękkie podbrzu­
sze Osi (hitlerowskie Niemcy-faszystowskie Wło­
chy).
- z raportu o sytuacji wojennej premiera bryt. Winstona Churchilla
11 XI 1942 r. w Izbie Gmin; mowa o Półwyspie Bałkańskim.
software [wym. softuäe] oprogramowanie kompu­
tera; wszystko to, co służy realizacji algorytmów na
komputerze i nie jest elementem konstrukcyjnym
(hardware); przen. myśl techniczna i organizacyj­
na (zwł. w przeciwieństwie do kapitałów, środków
trwałych).
- ang. ’jw .’; soft 'miękki’; wäre, zob. hardware.
SoHo ang., dzielnica nowojorska w dolnym Manhat­
tanie, znana jako ośrodek sztuki, muzyki, filmu i mo­
dy awangardowej; por. NoHo.
- (1973 r.) od jej położenia na płd. od ulicy Houston (ang. South o f
Houston Street)', nazwa pod wpływem nazwy dzielnicy Soho w Lon­
dynie, słynnej z wąskich uliczek, restauracji, delikatesów, rozrywko­
wego centrum turystyki, ośrodka przemysłu film.
soi-disant [wym. suadizą] rzekomy, mniemany; mie­
niący się (kim).
- fr. ’jw .’; soi 'siebie; się’; dire 'mówić; podawać (uważać) się za’
z łac. dicere, zob. dictum.
soirée [wym. suarę] przest. zabawa wieczorowa,
przyjęcie, raut.
- fr. 'wieczór; jw .’ z soir 'wieczór’ od łac. sero 'późno; wieczorem’,
sojusz przymierze, alians.
- ros. sojúz 'zespolenie; związek; stowarzyszenie; przymierze; poro­
zumienie’.
sokratyczna ironia - kierowanie dysputą przez uda­
wanie ignorancji, dla wmanewrowania przeciwnika
w sytuację, w której nie może odeprzeć argumentów;
(metoda s.) polegająca na pytaniach i odpowie­
dziach, mająca w uczniu budzić samodzielność my­
ślenia i formułowania myśli; por. elenktyczna, ma-
jeutyczna.
- od imienia Sokratesa.
sol 1. waluta peruwiańska (= 100 centavos). 2. astr.
dzień na planecie Mars, trwający 24 godz., 37 min
i 22 s.
- 1 . hiszp. 'słońce’ z łac. ’jp.’; od emblematu na monecie; por. solano;
solarium; solux, solstycjum. 2. (1976 r.) prawdop. od łac. 'słońce’.
sola podeszwica, zool. ryba z grupy płastug.
- fr. sole 'podeszwa kopyta; jw. ’ z łac. solea 'sandał; jp. ’
solano śródziemnomorski upalny, dokuczliwy wiatr
wschodni, zwł. na wsch. wybrzeżu Hiszpanii; takiż
wiatr niosący chmury i deszcz.
- hiszp. ’jw .’ z łac. solanus ’jw .’ od sol, zob. sol.
solarium miejsce przeznaczone do kąpieli słonecz­
nych; down. zegar słoneczny.
solarium
- łac. 'jw.; nasłoneczniona część domu, taras’ od sol, zob. sol.
sold dawna drobna moneta wł., 1/20 lira. || soldate­
ska żołdactwo.
- wł. soldatesca 'żołdactwo’ z soldato 'żołnierz’ od soldare 'werbo­
wać’ z soldo 'sold; miedziak; żołd’ z późniąc. sol{í)dus '(złota) mone­
ta’ od łac. solidus, zob. solidarny.
soldát inconnu fr., Nieznany Żołnierz.
- z napisu (11 XI 1920 r.) na Grobie Nieznanego Żołnierza w Paryżu
pod Łukiem Triumfalnym na Placu Gwiazdy (później de Gaulle’a).
soldats, songez que, du haut de ces pyramides, qua-
rante siěcles vous contemplent fr., żołnierze, pa­
miętajcie, że z wierzchołka tych piramid 40 wieków
na was patrzy.
- generał Bonaparte w rozkazie dziennym do fr. Armii Egiptu,
21 VII 1798 r., w przeddzień bitwy pod piramidami.
soleae sandały, trepki, mające rzemyki zamiast przy-
szwy, noszone przez staroż. Rzymian wyłącznie
w domu, swoim a. cudzym, ale nigdy na ulicy; por.
calcei. || sulejaty dawn. ciepłe obuwie pilśniowe a.
podbite futrem.
- łac. soleatus 'pantoflarz, człowiek miękki, ustępliwy’ od soleae
l.mn. od solea 'sandał’.
solecyzm wykroczenie przeciw prawidłom grama­
tycznym języka; błąd składniowy.
- łac. soloecismus ’jw.’ z gr. soloikismós ’jp.’ od soloikós 'mówiący
niepoprawnie; dosł. mieszkaniec Soloi, miasta w staroż. Cylicji (Azja
Mniejsza), gdzie koloniści gr. mówili grekąattyckąbłędnie i niedbale’.
solejka drobno plisowana spódnica kloszowa.
- fr. (plisse) soleil 'jw.';plissé 'pomarszczony, plisowany’ od oli 'fał­
da'; soleil 'słońce’.
solenizant człowiek obchodzący swoje imieniny a.
urodziny.
-ła c . sol(f)ennis, sol{l)emnis 'doroczny; świąteczny; uroczysty’.
solenoid elektr. cewka, zwojnica cylindryczna z rów­
nomiernie nawiniętego drutu.
- gr. sdlśn 'rura'; zob. -oid.
solfatary miejsce, skąd wydobywają się gorące
(o temperaturze 100-200°C) gazy i pary wulkanicz­
ne (gł. pary siarki); por. fumarole.
- wł. 'jw.' z solfo 'siarka' od łac. sulfur, zob. sulfamidy.
solfeż nauka czytania nut głosem; wszelkie ćwicze­
nia wokalne; krótkie ćwiczenia instrumentalne.
- fr. solfege 'jw.' od wł. solfeggio [wym. solfędżdżo] ’jw.’ z solfa
'gama', od nazw nut sol i fa; zob. solmizacja.
solidarny poczuwający się do współodpowiedzial­
ności, współdziałania; mający zgodne z kim poglądy,
interesy, cele; jednomyślny; s. dług -praw n. za któ­
rego całość odpowiada każdy z dłużników. || solida­
ryzm kierunek społ.-polit. głoszący solidarność, jed­
ność interesów wszystkich klas.
- z fr. solidaire 'solidarny, wzajemnie odpowiedzialny’ z łac. (m)soli-
dum 'za całość; obejmując wszystko’; zob. in- 2; solidus 'trwały; cał­
kowity’; por. konsolidacja; saldo; sold; sou.
solilokwium (l.mn. solilokwia) rozmowa z sobą sa­
mym; monolog sceniczny mający dać iluzję nie wy­
powiedzianych rozmyślań i refleksji postaci dramatu.
-późn.łac. soliloquium 'jw.'; soli- od łac. solus, zob. solo; loqui, zob.
lokucja.
532 sombrero
solipsyzm krańcowa forma idealizmu subiektywne­
go, głosząca: „istnieję tylko ja sam, a wszystko inne
jest moim złudzeniem” a.: „znam i mogę znać swoje
stany tylko w chwili obecnej, a nie w przeszłości lub
przyszłości” (poglądy b. rzadko formułowane wy­
raźnie). || solista zob. solo. || solitér zool. tasiemiec
uzbrojony, pasożytujący w jelicie człowieka; drzewo
a. krzew rosnące samotnie na polanie; przest. wielki
diament, oddzielnie oprawiony.
- fr. solitaire 'samotny; pustelnik; diament solitér’ z łac. solitarius 'sa­
motny' od solus 'sam' (por. solo); -ips- od ipse ’(ja; ty; on) sam’.
sollux lampa elektr. używana w światłolecznictwie,
emitująca gł. promienie podczerwone.
- nm. nazwa handl.: zob. sol; luks.
solmizacja muz. system nazw sylabowych dla siedmiu
dźwięków naturalnej skali dźwiękowej, powtarzanych
w każdej oktawie; ut {do), re, mi, fa, sol, la, si...
- od początkowych sylab kolejnych wersów łac. Hymnu do św. Jana
(XI w.); fr. solmisation 'jw.'; sol; mi; por. solfeż.
solo muz. samodzielne wystąpienie jednego wykonaw­
cy (tj. solisty); gł. partia przeznaczona dla jednego wy­
konawcy w zespole instrumentalnym a. wokalnym. ||
solo per sempře wł., tylko na zawsze (kochać się).
- wł. solista 'jw.' od solo 'sam jeden; jedynie, tylko’ łac. solus, zob.
solipsyzm.
solstycjum astr. przesilenie, najwyższe odchylenie
Słońca od równika (stanowisko letnie ok. 22 czerw­
ca) a. najniższe (stanowisko zimowe ok. 22 grudnia),
- ła c . solstitium 'przesilenie (letnie)’; sol, zob. sol; -stitium od status
p.p. od sistere 'zatrzymywać'.
solvitur ambuląndo łac., dosł. 'rozwiązuje się w dro­
dze’; zwł. o sposobie tworzenia powieści a. sztuk te­
atr., których konstrukcja, fabuła i postacie powstają
dopiero w trakcie pisania.
sol y sombra hiszp. 'słońce i cień’, na walkach by­
ków, miejsca o średniej cenie biletów, wystawione
na palące promienie słońca tylko przez część popo­
łudnia, a nie przez całe, jak to jest na miejscach naj­
tańszych (sol).
-SOM(A) w złożonych nazwach biol., psychol.; po­
siadający (takie) ciało. || soma całość organizmu
z wyjątkiem komórek rozrodczych; ciało (jako prze­
ciwieństwo psyche). || sčma-séma gr. 'ciało grobow­
cem’ dla duszy, orficka koncepcja, widząca w cie­
le więzienie a. grób, w którym dusza - pierwiastek
boski, pokrewny bogom - jest uwięziona. || soma-
totropina (STH) hormon wzrostowy, najważniejszy
hormon przedniego płata przysadki mózgowej. || so­
matyczny dotyczący ciała, somy; fizyczny, cielesny.
|| -SOMIA w złożeniach: (określona) budowa ciała.
- gr. sómatikós 'cielesny' od soma 'ciało; osoba; życie; całość’; por.
chromosomy; leptosomatyk; makrosomia; zob. -trop-.
soma sanskr., nie zidentyfikowana roślina, któ­
rej sok był głównym przedmiotem wedyckich ofiar
w dawnych Indiach, wylewany na ziemię w charak­
terze libacji; pozostałość konsumowali kapłan i ofia­
rodawca.
sombrero kapelusz filcowy a. słomiany o wysokim
denku z bardzo szerokim rondem, zazw. wywiniętym
 sombrero
do góry na brzegach, noszony w Meksyku i na płd.
zach. USA.
- hiszp. 'kapelusz; baldachim’ od sombra ’cień’.
something is rotten in the State of Denmark ang.,
coś się psuje w państwie duńskim.
- z Szekspira (Hamlet, 1,4).
-somia zob. -som(a).
somnambulizm lunatyzm. || somnolencja med. sen­
ność chorobowa, patologiczna (niekiedy poprzedza­
jąca sopor).
- późn.łac. somnolentia 'ospalstwo’ z łac. somnolentus 'senny’ od
somnus 'sen'; ambulare 'spacerować'.
sonar urządzenie do wykrywania i określania poło­
żenia obiektów pod wodą za pomocą fal dźwięko­
wych i ultradźwiękowych.
- ang. 'jw.' skr. od so(und) na(vigation and) rianging) 'nawigacja
dźwiękowa i pomiar’.
sonata (w XVI-XVIII w.) utwór instrumentalny
(w odróżnieniu od kantaty); czteroczęściowa forma
instrumentalna (na instrument solo a. z towarzysze­
niem), wykształcona na przełomie XVIII-XIXw.
(Mozart, Haydn, Beethoven). || sonatina krótsza
i prostsza sonata, zazw. dla celów szkolnych.
- wł. 'jw.' od sonare 'brzmieć' z łac. 'jp.'; por. asonans; dysonans;
konsonans; rezonans.
sonda żegl. przyrząd do pomiaru głębokości wód
(por. echosonda; radiosonda); med. zgłębnik (do ba­
dania a. leczenia żołądka lub dwunastnicy). || sondaż
sondowanie.
- fr. sondę 'jw.'
sonet 14-wierszowy, rymowany, liryczny utwór po­
etycki, pochodzenia wł. (Dante, Petrarka), złożony
z 2 strof czterowierszowych (zazw. opisowych) i 2
strof trzywierszowych (zazw. refleksyjnych).
- wł. sonełto 'jw.' ze st.prowans. sonet 'piosenka' od son 'pieśń;
dźwięk’ z łac. sonus 'dźwięk'; por. supersoniczny; unisono.
son et lumiěre fr., dosł. ’dźwięk i światło’; rodzaj
wieczornego przedstawienia pod gołym niebem, dla
turystów: budynek (zamek, katedra itp.) jest rzęsiście
oświetlony reflektorami, a z megafonów nadaje się
udramatyzowany komentarz hist. i stosowną muzy­
kę; zob. mixed media.
song teatr wprowadzony przez dramaturga nm. Ber-
tolta Brechta (1898-1956) gatunek pieśni, ballady,
często o charakterze plebejskim, przedmiejskim, po­
dwórzowym, o muzyce zbliżonej w charakterze do
jazzu, zawierający ostrą, gryzącą satyrę społ., stano­
wiący rodzaj intermedium i komentarza autorskiego;
w muz. jazzowej - temat muz. zaczerpnięty z reper­
tuaru muz. rozrywkowej; por. standard. || song plug-
ger amer.ang. 'popularyzator piosenek’, zazw. pre­
zenter RTV a. disk jockey w dyskotece.
-n m . 'jw.' z ang. 'pieśń; piosenka; śpiew’; por. pop-song.
sophisticated [wym. sofistikejtid] nienaturalny, po­
zbawiony naturalnej a. pierwotnej prostoty; b. skom­
plikowany, wielostronny; doświadczony, obyty,
wytrawny, świadomy; subtelny; b. kulturalny, intere­
sujący intelektualnie.
533 sortowanie
- ang. 'jw.' z śrdw.łac. sophisticatus p.p. od sophisticare 'rozumować
sofistycznie’ z łac. sophisticus 'sofistyczny' zob. sofistyka.
sophomore amer.ang., student(ka) drugiego roku
studiów (bryt.ang. second-year student).
- prawdop. z gr. sophós, zob. sofistyka + moros 'tępy, głupi’.
sophrosyne [wym. sofrosyne] zespół atrybutów, cech
wewn., do których posiadania dążyli wykształceni
Grecy staroż.: roztropność, umiarkowanie, dyscypli­
na wewn., umiejętność trzymania się drogi pośred­
niej, np. między siłą i słabością używaniem życia
i ascezą rozrzutnością i skąpstwem, nieprzystępno-
ścią i poufałością (por. aurea mediocritas; hybris).
- gr. 'jw.' od sophrdn 'roztropny; umiarkowany’; so- z sos 'zdrów;
cały; pewny’; -phrdn por. fren-.
sopor med. chorobliwe odrętwienie (niekiedy po­
przedzające śpiączkę).
-ła c . 'mocny sen; śpiączka; ospałość’.
sopran muz. najwyższy głos żeński (a. chłopięcy);
pop. śpiewaczka o sopranowej skali głosu; nazwa
odmiany niektórych instrumentów o podobnej ska­
li głosu.
- wł. soprano 'jw.' od sopra 'nad' z łac. supra, zob. supra-; por. mez­
zosopran.
sorabistyka nauka o języku, lit., kulturze i dziejach
Serbów łużyckich (Łużyczan). || sorabizm jęz. wy­
raz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z jęz. łu­
życkiego a. wzorowane na nim.
- fr. Sorabes 'Łużyczanie'.
sorbet napój chłodzący z rozcieńczonych i słodzo­
nych soków owocowych.
- osm.tur. szerbet z arab. szarba 'napój' o d szariba 'pić'.
Sorbona nazwa uniwersytetu paryskiego.
- fr. Sorbonně 'jw.'; pierw, kolegium teol., zał. w 1253 r. przez Ro­
berta de Sorbon.
sorek zool. ryjówka (jeden z jej gatunków, o dł. cia­
ła ok. 4 cm, jest najmniejszym żyjącym współcze­
śnie ssakiem).
-ła c . sorex 'jw.'
sorgo wł., gryża, prosianka, jednoroczna trawa zbo­
żowa, pochodząca z Azji i Afryki zwrotnikowej,
uprawiana w licznych gatunkach (np. durra, gaolian)
na ziarno i pasze.
soroban liczydło jap., podzielone w poprzek prętów
deseczką na każdym pręcie, pojednej stronie desecz­
ki jest 5 gałek, oznaczających 1, 10, 100 itd., po dru­
giej -jed n a gałka, oznaczająca 5, 50, 500 itd. (liczby
tworzy się przez przysuwanie gałek do deseczki).
-ja p . 'jw.' z chiń. s u a n p ’an 'deska do liczenia’.
sororat zwyczaj nakazujący poślubienie przez męż­
czyznę siostry a. sióstr swej żony, zazw. kolejno, je­
żeli żona jest bezpłodna a. po jej śmierci (np. u Busz-
menów, Hotentotów, Hererów); por. lewirat.
- łac. soror 'siostra'.
sortowanie inf. ustawianie zestawu porównywal­
nych danych w kolejności zgodnej z ich wybranym
atrybutem (tzw. kluczem sortowania), np. alfabetycz­
ne porządkowanie haseł; por. baza danych.
sortes Virgilianae
sortes Virgilianae (biblicae, Homericae) łac.,
(dawn. b. popularny i traktowany z powagą) sposób
wróżenia, przepowiadania z dzieł Wergiliusza (z Bi­
blii, z dzieł Homera): tom otwierano na chybił tra­
fił, a pierwsze zdanie, na którym zatrzymało się oko,
uważano za znaczące a. prorocze.
sortyment zob. asortyment.
soryt filoz. nazwana przez Cycerona, a wywodzą­
ca się od Zenona z Elei, nieprzezwyciężalna apo-
ria: „Jaką najmniejszą liczbę ziaren nazwać można
stosem (ziaren)?”; log. łańcuch skróconych sylogi-
zmów.
- łac. sorites ’soryt’ z gr. sörites ’jp. ’ od sórós 'stos; kupa’.
SOS międzynarodowy umowny sygnał radiowy a.
optyczny w alfabecie Morse’a (3 kropki, 3 kreski, 3
kropki), oznaczający niebezpieczeństwo, krytyczne
położenie, używany zwł. przez statki wzywające po­
mocy a. ratunku; przen. wołanie o pomoc, o ratunek;
por. Tabl. 40.
sostej węg., dojrzewający ser owczy o półpłynnej
konsystencji, produkowany na Węgrzech.
sotada palindrom.
- od imienia literata trackiego Sotadesa z III w. p.n.e., pierwszego zna­
nego palindromisty; por. si nummi immunis.
soteriologia relig. gałąź teologii zajmująca się zba­
wieniem jako skutkiem działania bóstwa; część do­
gmatyki chrześc. traktująca o odkupieniu i Chrystu­
sie j ako Odkupicielu.
- gr. söterion 'wyzwolenie, zbawienie’ od sotśr 'zbawca' z sodzein,
zob. sozologia; -log; log-.
sotnia hist. konny pododdział kozaków odpowia­
dający szwadronowi; nazwa od dawnej organizacji
dziesiętnej wojsk słowiań.
-r o s . 'setka, sedna’ od sto '100'.
sottie [wym. soti] rodzaj fr. błazeńskich fars saty­
rycznych, grywanych w XIV i XV w., zazw. antypa­
pieskich.
- fr. 'głupota; farsa’ od soi 'głupi'.
sou [wym. su:] drobna moneta ff., 1/20 firanka fr.
- fr. 'jw.' z późniąc. soł(i)dzus, zob. sold.
soubise [wym. subi:z] biały a. brązowy sos cebulo­
wy.
- fr. od tytułu Charlesa de Rohan, księcia de Soubise (wieś w zach.
Francji, dawna siedziba rodu Rohan), 1715—87 r., marszałka Francji,
dowódcy wojsk, w czasie wojny siedmioletniej.
soul (musie) amer.ang., ’muzyka duszy’, kierunek
amer. muzyki rozrywkowej wprowadzony w poł. XX w.
przez Murzynów, oparty na bluesie, pieśniach go-
spels i spirituals, silnie emocjonalny, później rozpo­
wszechniony na świecie (James Brown, Stevie Won-
der, Czesław Niemen i in.).
sound ang. ’brzmienie’, w muzyce jazzowej, rocko­
wej - sposób kształtowania dźwięku charakteryzują­
cy osobowość solisty a. zespołu.
(The) Sound and the Fury ang., Wściekłość i wrzask.
- tytuł powieści (1929 r.) pisarza amer. Williama Faulknera (1897—
1962); zob. it is a tale told...
534 spaniel
souvent femme varie; bien fol est qui s’y fie fi-., ko­
bieta zmienną jest; głupi kto jej ufa; por. vari et mu-
tabile.
- przypisywane Franciszkowi I (ok. 1530 r.).
sowar [wym. seuą:r] w Indiach - kawalerzysta a. po­
licjant konny.
- ang. z pers. suwa 'jeździec'.
sowchoz państwowe gospodarstwo rolne w b. ZSRR.
|| sowiecki radziecki. || sowiety rady (delegatów ro­
botniczych, chłopskich i żołnierskich), forma orga­
nizacji polit, w okresie Rewolucji Październikowej
w Rosji.
- ros. sowchóz 'jw.' od sow(iétskoje) choz(iajstwo) 'gospodarstwo ra­
dzieckie’; sowiétskij 'radziecki' od sowiet 'rada'; zob. kołchoz.
soyons amis, Cinna! fr., bądźmy przyjaciółmi, Cynno!
- z Comeille’a (C ym a, 5, 3) 1693 r.; por. Seneka (De clementia, 1, 9).
sozologia nauka zajmująca się kompleksowymi ba­
daniami zachowań człowieka oraz racjonalną prze­
budową i ochroną jego środowiska (wyraz utworzo­
ny przez geologa poi. Walerego Goetla, 1899-1972).
|| sozotechnika nauka określająca praktyczne meto­
dy ochrony biocenozy.
- gr. sodzein 'ratować'; zob. -log; log-; technika; por. soteriologia.
sód chem. pierwiastek, Tabl. 1.
- n.łac. sodium 'jw.' z ang. soda 'soda' z wł.
Spaceship Earth ang., ’statek kosmiczny Ziemia’,
planeta Ziemia wraz z mieszkańcami, pojęta jako sta­
tek kosmiczny z pasażerami, których życie zależne
jest od jego ograniczonych zasobów.
- nazwa wprowadzona przez amer. inżyniera, architekta i pisarza Ri­
charda Buckminstera Fullera w książce Operating Manuał fo r Space­
ship Earth 'Podręcznik obsługi statku kosmicznego Ziemia’ (1969 r.).
space shuttle [wym. spejs szatl] prom, wahadłowiec,
tramwaj kosmiczny do wielokrotnego transportowa­
nia ładunków z Ziemi na orbity okołoziemskie i z po­
wrotem.
- amer.ang.; space 'przestrzeń (kosmiczna)’; shuttle 'biegać tam i z
powrotem; czółenko tkackie; jw .’
spacja druk. (justunek tworzący, wypełniający) od­
stępy między wyrazami a. literami. || spacjować ro­
bić takie odstępy.
-ła c . spatium 'przestrzeń'.
spaghetti [wym. ...gęt...] cienki wł. makaron z rurek,
grubszy niż wermiszel.
- wł. 'jw.' z l.mn. od spaghetto 'szpagat' zdrobn. od spago 'sznu-
r(ek)’.
spaghetti western ang.amer. slang, dosł. 'western
makaronowy’, western wyprodukowany przez kine­
matografię włoską.
- zob. spaghetti; western.
spahis (nieregularna) jazda tur. zniesiona po zdła­
wieniu buntu janczarów (1826 r.); dawn. algierskie
i senegalskie oddziały kawalerii fr., stacjonujące gł.
w Afryce (od 1834 r.).
- fr. l.mn. od spahi 'kawalerzysta; jw.’ z tur. sipahi ’jp.’ od pers. 'ka­
walerzysta’; por. sipaj.
spaniel rasa małych a. średnich psów, zazw. krótko-
nogich, o długiej, falistej sierści, kudłatych nogach
i ogonie, i dużych, obwisłych uszach, hodowana
 spaniel
w licznych odmianach myśliwskich i pokojowych;
por. cocker spaniel.
- ang, ’jw .’ ze st.wł. spagnuolo 'Hiszpan; hiszp.’.
spardek żegl. pokład na pomoście lekkiej konstruk­
cji nad głównym pokładem statku.
- ang. spar deck jw .’; spar 'słup; drąg’; deck 'pokład; pomost’.
sparmania lipka pokojowa, jeżatka, bot. krzew płd.
afrykański, u nas doniczkowy.
- n.łac. Sparm am ia od nazwiska przyrodnika szw.: Andreas Spar-
mann (zm. 1820 r.).
sparring bokserska walka treningowa, zaprawa bok­
serska.
- ang. 'jw.; spór’ od spar 'wywijać pięściami; boksować się; spie­
rać się’.
spartakiada wielkie zawody sport, organizacji ro­
botniczych; masowe popisy sport.
- ros. 'jw.' od imienia Spartakusa (łac. Spartacus), bohaterskiego wo­
dza jednego z największych staroż. powstań niewolników (73-71 r.
p.n.e. w płd. i śr. Italii), na którego cześć nazwano pierwsze między­
narodowe zawody sportowe w ZSRR w 1928 r.
Spartanin mieszkaniec staroż. Sparty (Lacedemo-
nu, Lakonii); {spartanin)przen. człowiek skromnych
wymagań, unikający wygód i zbytku, odznaczający
się surową dyscypliną wewnętrzną prostotą obycza­
ju i manier, oszczędnością w słowach, wytrzymały
na ból, nieustraszony w obliczu niebezpieczeństwa;
por. lakoniczny. || spartański. || spartiata pełno­
prawny obywatel w państwie spartańskim (por. he-
lota; periojkowie).
- łac. Spartanus 'spartański; Spartanin’ z gr. Sparte 'Sparta; stolica
Lakonii’.
spastyczny med. (odruch) patologiczny; (po poraże­
niu) - kurczowy, charakteryzujący się wzmożonym
napięciem mięśni i wzmożonymi odruchami ścięgni-
stymi; spazmatyczny.
- gr. spastikós 'ciągnący, rwący’ od span 'ciągnąć, szarpać, rwać’.
Spatlese [wym. szpęjtlejze] nm., wino z późnego wi­
nobrania.
Spavento wł., kapitan, typ wojaka samochwała (por.
Miles gloriosus) włoskiej commedia dell’arte (postać
neapolitańska).
spazm med. kurcz. || spazmofilia med. tężyczka. ||
spazmolityki farm. leki przeciwskurczowe a. prze­
ciw konwulsjom.
- łac. spasmus 'kurcz' z gr. spasmós od span 'ciągnąć, rwać’,
speaker zob. spiker.
specialite de la maison fi-., dosł. 'specjalność domu
(zakładu, lokalu)’, dania charakterystyczne dla ja­
kiejś restauracji czy jadłodajni a. specjalnie dobrze
w niej przygotowywane; stąd żart. rzecz, cecha cha­
rakterystyczna dla jakiejś osoby, dla twórczości ja­
kiegoś pisarza, artysty itd.
specjacja biol. proces gatunkotwórczy, powstawa­
nie nowych gatunków w drodze procesów ewolucyj­
nych.
- z łac. species, zob. specyficzny.
535 spekulacja
spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae
łac., (te kobiety) przychodzą aby popatrzeć i aby je
same widziano.
- z Owidiusza {Sztuka kochania, 1, 99).
specyficzny należący do określonej kategorii, po­
siadający istotny i stały związek z pewnym przed­
miotem a. zjawiskiem, właściwy mu, znamienny dla
niego; swoisty, charakterystyczny; odrębny; ograni­
czony z natury do określonej osoby, sytuacji, zjawi­
ska itd. || specyfik lek sprzedawany przez przemysł
farmaceutyczny w stanie gotowym, opatrzony indy­
widualną nazwą handl. || specyfika błędnie zamiast:
specyficzność, swoistość, cecha swoista, specyficz­
na, swoisty charakter, istota, istotne potrzeby. || spe­
cyfikacja wyszczególnienie; wykaz towarów (bez
cen); por. faktura (handl.).
- późniąc, specificus 'swoista' z łac. species 'wygląd; kształt; rodzaj;
gatunek; idea(ł)’ por. episjer; specjacja.
spedycja wysyłka, przewóz i dostawa towarów i rze­
czy, wykonywana przez spedytora, przedsiębiorstwo
przewozowe a. dział spedycyjny jakiejś instytucji.
- wł. spedizione 'przesyłka; wysłanie’ i speditore 'spedytor' z łac.
expedire, zob. ekspedient.
speech ang. [wym. spi:cz] przemówienie, (prze)mo-
wa.
speed-metal rodzaj potężnie nagłośnionej muzyki
rockowej o szybkim, mocno wybijanym rytmie, bę­
dący rozwinięciem stylu heavy metal; zwany także
thrash, thrashcore, thrash metal; por. moshin.
- ang. połączenie speed 'szybkość' i heavy metal.
spektakl każdorazowe wykonanie publiczne przed­
stawienia teatralnego; widowisko.
- fi. spectacle 'widok; jw .’ z łac. spectaculum 'widowisko' odspectare
'przyglądać się’ f.częst. od specere 'zobaczyć; widzieć’; por. aspekt;
auspicje; despekt; frontispis; inspekcja; introspekcja; konspekt; per­
spektywa; prospekt; respective; retrospekcja; spektr-.
spektakularny efektowny, uderzający, bijący w oczy,
pokazowy; mający charakter widowiska.
- fr. spectaculaire 'jw.' od spectacle, zob. spektakl.
SPEKTR(O)- w złożeniach: widmo (optyczne);
widmowy; połączona ze spektroskopem. || spektro­
graf przyrząd do otrzymywania i fotografowania
widma. || spektroskop przyrząd optyczny do uzy­
skiwania i obserwacji widma. || spektrum widmo
(optyczne).
- łac. spectrum 'zjawisko; obraz; widmo, zjawa’ od specere, zob.
spektakl; -graf; -skop.
spekulacja (ryzykowna) transakcja handl., obliczo­
na na (wysoki) zysk ze spodziewanych zmian w ce­
nach, w zaopatrzeniu rynku, metodach produkcji itp.;
abstrakcyjne, teoretyczne dociekanie (zwł. w przeci­
wieństwie do rozważań praktycznych, życiowych a.
do działania). || spekulacyjny dotyczący spekulacji
handl. || spekulant człowiek trudniący się spekulacją
handl. || spekulatywny abstrakcyjny, oparty na do­
ciekaniach teoretycznych, oderwanych od życia.
- późn.łac. speculatio 'wypatrywanie; badanie; rozmyślanie’, specu-
lativus 'badawczy' i łac. speculans dpn. speculantis (p.pr.) od specu-
lari 'wyszukiwać; badać’.
speleolog
speleolog grotołaz; jaskinioznawca. || speleologia
nauka o jaskiniach; systematyczne badanie jaskiń.
- gr. spelaion 'jaskinia; pieczara’; zob. -log; log-; por. troglodyta.
speller, speel checker inf. program do sprawdzania
ortografii jakiegoś tekstu (często jedna z funkcji edy­
tora tekstów); por. edytor tekstu, program.
spemque metumque inter dubii łac., wahając się
między nadzieją i trwogą.
- z Wergiliusza (Eneida, 1, 218).
spencer krótka dwurzędowa kurtka, noszona przez
mężczyzn zwł. w XIX w. (dziś przez boyów hote­
lowych); spencerek, dopasowany kaftanik damski
z długimi rękawami, sięgający pasa a. krótszy, no­
szony gł. w XIX w.
- od tytułu George’a Johna, lorda Spencera (1758-1834 r.), polity­
ka ang.
Spenserowska strofa (a. stanca) lit. w poezji ang. -
strofa składająca się z dziewięciu wersów rymowa­
nych ababbcbcc, w tym 8 dziesięciozgłoskowców
jambicznych i jeden dwunastozgłoskowiec; do po­
ezji poi. wprowadzona przez Juliusza Słowackiego,
często używana przez Jana Kasprowicza.
- od jej twórcy, poety ang. Edmunda Spensera, (ok. 1522-99 r.).
speranda dawn. spodziewane korzyści; widoki na
przyszłość.
- łac. l.mn. od sperandium gerundivum r.nij. od sperare 'mieć nadzie­
ję, spodziewać się’; por. desperacja.
sperma nasienie zwierząt i ludzi. || spermacet bla-
dożółty olej, znajdujący się w jamach głowy kaszalo-
ta, używany do wyrobu mydła, świec i oleju maszy­
nowego; por. olbrot. || spermatozoid, spermatozoon
plemnik.
- śrdw.łac. sperma ceti 'nasienie wieloryba (tzw. w błędnym mniema­
niu, że spermacet ma coś wspólnego ze spermą zwierzęcia); sperma
z gr. 'nasienie; ród; latorośl’; ceti dpn. od cetus 'wieloryb'; zob. -zoo-.
spes cenatica łac., nadzieja otrzymania obiadu.
- z Plauta (Captivi, 1,496), ok. 200 r. p.n.e.
spęude bradęos zob. festina lente.
spiker osoba zapowiadająca poszczególne pozy­
cje programu RTV (ang. announcer); przewodniczą­
cy Izby Gmin w W. Bryt. a. Izby Reprezentantów
w USA.
- ang. speaker 'mówca; przewodniczący Izby jw.; głośnik radiowy’.
spin fiz. w mechanice kwantowej - kręt, moment
pędu cząstki elementarnej. || spinning metoda ło­
wienia ryb na wędkę z przymocowaną do wędziska
szpulką kołowrotka do ściągania linki.
- ang. spin 'ruch wirowy; lotn. korkociąg’; spinnin 'przędzenie; jw.;
szybki obrót’.
spinaker motyl, żegl. trójkątny wypukły żagiel na
statkach sport, o ożaglowaniu skośnym, stawiany
na burcie nawietrznej przy lekkim wietrze od stro­
ny rufy.
- ang. spinnaker, prawdop. od „Sphinx”, nazwy jachtu mającego taki
żagiel w 1866 r.
spinet zob. szpinet.
536 spleen
spintaryskop fiz. przyrząd składający się z ekranu
fluorescencyjnego i soczewek, służący do obserwa­
cji promieni alfa.
- gr. spintharis 'iskra'; zob. -skop.
-SPIR-, SPIRO- w złożeniach: 1. skręt; zwój; spi­
rala; spiralny; ślimakowaty; śrubowaty. 2. oddech;
przydech; tchnienie; duch.
- 1 . łac. spira 'zakręt; skręt’ z gr. speira 'skręt; zwój’; por. spirochety.
.
2 łac. spirare 'oddychać; dąć’; spiritus 'dech; życie; dusza; duch; na­
tchnienie’; por. aspiracja; ekspirować; inspiracja; konspiracja; perspi-
racja; respiracja; spirant; spirituál; spirytualia; transpiracja.
spirant językozn. spółgłoska szczelinowa (f, w, s, z,
ś, ź, sz, ż, ch).
- łac. spirans dpn. spirantis p.pr. od spirare, zob. spir- 2.
spirea bot. tawuła.
- n.łac. Spiraea ’jw.’ z łac. 'jakaś roślina (ligustr?)’ z gr. speiraia ’jp.’
od (?) speira 'zwój; skręt’.
spirituál (l.mn. spirituals) [wym. spiriczuel(z)] (Ne-
gro 5.) typ pieśni relig. Murzynów Południa USA
o plastycznej narracji, typowej dla ballady lud., i sil­
nie zaznaczonym rytmie, podkreślanym często koły­
saniem się a. innymi ruchami wykonawcy.
- ang. ’duchow(n)y; jw .’ ze śrdw.łac. spiritualis 'duchowny' od łac.
spiritus, zob. spir- 2; ang. Negra [wym. nigrou] 'murzyński’.
spiritus fiat ubi vult łac., duch, kędy chce, tchnie, tj.
objawia się tam, gdzie chce; natchnienie od woli nie
zależy, nie wiadomo skąd i jak przychodzi.
- wg Wulgaty (Ew. wg Jana, 3, 8); spiritus ubi vult spirat.
spiritus movens (a. s. rector) łac., siła sprawcza,
główna sprężyna, dusza, motor jakiejś sprawy.
spiritus quidem promptus est, caro autem infirma
łac., duch-ci wprawdzie jest ochotny, ale ciało mdłe.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 26,41).
Spiritus Sanctus łac., Duch Święty.
spiritus ubi vult spirat zob. spiritus fiat ubi vult.
spiro- zob. -spir-.
spirochety biol. krętki (bakterie) o kształcie spirali.
- n.łac. spirochaeta (l.poj.) 'jw.'; zob. spir- 1; gr. chaítě 'długi włos;
grzywa’.
spirylle biol. przecinkowce, Vibria, bakterie kształ­
tu przecinków a. krótkich spirali (dla człowieka naj­
groźniejszy jest przecinkowiec cholery).
- n.łac. zdrobn. od łac. spira 'skręt'.
spirytualia napoje wyskokowe. || spirytualizm po­
gląd filoz., wg którego osnową bytu jest duch, a rze­
czywistość materialna jest sposobem przejawiania
się aktywności ducha; idealizm, zwł. metafizyczny;
por. materializm. || spirytyzm wiara w rzekome po­
jawianie się dusz zmarłych i w możliwość porozu­
miewania się z nimi na seansach spirytystycznych za
pośrednictwem medium; mediumizm (por. lewitacja;
telekineza).
- śrdw.łac. spiritualis, zob. spirituál.
SPLANCHNO- w złożeniach: wnętrzności; trzewia.
- gr. splánchnón 'jw.'
spleen zob. splin.
 Splendeurs et misěres...
Splendeurs et misěres des courtisanes fr., Blaski
i nędze (życia) kurtyzan(y); (ti. Boya-Żeleńskiego).
- tytuł powieści (1838 r.) Balzaka z cyklu Komedia ludzka.
splendide mendax łac., wspaniale kłamliwy.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,11, 35).
splendid isolation ang. [wym. ...ajsolęjszn] „wspa­
niałe odosobnienie” Anglii XIX w. od spraw i soju­
szów kontynentu europ.
- z przemówienia Wilfrida Lauriera w kanadyjskiej Izbie Gmin
(1896 r.).
splendor okazałość, świetność, wspaniałość, blask,
przepych.
-ła c . ’jw .’ o d splenděre 'błyszczeć’.
splin nastrój zniechęcenia, przygnębienia, melancho­
lii, depresji, apatii, nudy; por. chandra.
-a n g .spleen 'śledziona;złość; jw .’ z g r.splin 'śledziona',której scho­
rzenia uważano za przyczynę hipochondrii śledzienników.
spodografia mikrospopielanie, histochemiczna me­
toda badania mineralnych składników tkanek.
- gr. spódion zdrobn. od spodós 'popiół drzewny’.
spoils system ang., dosł. 'system łupów’; w U S A -
praktyka traktowania posad w urzędach publ. i pły­
nących z nich dochodów jako łupu, który zasłużeni
w kampanii wyborczej członkowie zwycięskiej par­
tii zabierają partii pokonanej w wyborach.
spolegliwy godny zaufania, pewny, na którego moż­
na liczyć.
- czes. spolehlivý.
spolia opima łac., świetne łupy, tj. rzeczy osobiste
(zbroja, broń itd.) dowódcy, zdobyte przez nieprzyja­
cielskiego dowódcę, który go zabił w walce.
spondej lit. stopa wierszowa o dwóch sylabach dłu­
gich (a. akcentowanych):
- gr. spondeios 'towarzyszący libacjom; jw .’ od spondś 'libacja, wyle­
wanie napoju na ofiarę bogom’.
sponsor organizacja a. osoba, która płaci rozgłośni
i wykonawcom za program RTV pod warunkiem,
że część zajętego przez program czasu przeznaczo­
na będzie na reklamę jakiegoś towaru a. usług; roz­
szerz. osoba fiz. lub prawna finansująca jakieś przed­
sięwzięcie kult., społ. a. produkcyjne, w części lub
w całości.
- ang. 'gwarant, patron; chrzestny; jw. ’ z łac. sponsus p.p. od sponděre
'ręczyć; przyrzekać’; por. epuzer; respons.
spontaniczny samorzutny, (dokonany) z własnej
ochoty, z własnego popędu; działający impulsywnie,
bez premedytacji; dobrowolny. || sponte suazob. sua
sponte.
- późn.łac. spontaneus 'dobrowolny; ochotniczy’ z łac. sponte 'chęt­
nie, dobrowolnie’.
spooneryzm [wym. spu:n...], spuneryzmjęz. mimo­
wolne przestawienie (zazw. początkowej) głoski (a.
głosek) dwu a. więcej wyrazów, wywołujące często
efekt komiczny; przestawienie takie dokonane świa­
domie i w ten sposób, aby wynikłe z niego formy
były istniejącymi wyrazami (np. w duchu się puszę
iv puchu się duszę, mój ruch —rój much), zazw. nie­
przyzwoite; por. permutacja.
537 squaw
- ang. spoonerism 'jw.'; od nazwiska ang. pastora i wychowawcy,
z N ew College w Oksfordzie, głośnego z takich przejęzyczeń: Wiliam
A. Spooner (1844-1930).
SPOR-, -SPORA-, SPORO- w złożeniach: bot. spo­
ra, zarodnik; zool. spora, przetrwalnik bakterii.
- n.łac. z gr. spóros 'nasienie; siew ’.
sporadyczny zdarzający się, występujący czasami,
nieregularnie, nieczęsto, przypadkowo, trafiający się
tu i ówdzie, pojedynczo.
- gr. sporadikós 'rozproszony' od sporás 'jp.'
spot ang., w radiu i TV: krótka emisja reklamowa,
migawka reklamowa. || spotlight [wym. spotlajt]
fot., teatr., film. reflektor rzucający wąski, skupiony
snop światła skierowany na scenę dla oświetlenia ak­
tora, grupy, przedmiotu, pozostawiający resztę sce­
ny w mroku.
- ang. spotlight 'jw.'; spot 'plamka; kropka’; light 'światło'.
spray [wym. sprej] ang., strumień pyłu wodne­
go (z rozpylcza) z rozpuszczoną substancją leczni­
czą, perfumą itd., do stosowania na skórę a. ze środ­
kiem dezynfekującym, pestycydem a. dezodorantem,
do rozpylenia w powietrzu w jakimś pomieszczeniu;
spryskiwacz, rozpylacz.
Sprechstimme nm. [wym. szpręśsztimme] dosl.
'głos mówiony’; w muz. utworach wokalnych ryt-
mizowana recytacja tekstu na określonych wysoko­
ściach tonu, ale nie śpiewana (A. Schónberg Pierrot
lunaire, 1912 r.).
sprezzatura [wym. ...ecca...] wł., dosl. 'lekceważe­
nie'; nonszalancka i na pozór nie kosztująca wysiłku
technika wielkiego artysty, wirtuoza.
sprint ang., sport, bieg płaski na krótkim dystansie. ||
sprinter ang., biegacz specjalizujący się w sprintach.
sprokurować (co, sobie a. komu) - wystarać się,
zdobyć, wytrzasnąć skąd.
- łac. procurare, zob. prokura.
spumante włoskie wino musujące, pokrewne szam­
panowi; por. sekt.
- wł. 'musujący, pieniący się’ ze spumare 'pienić się’ od spuma 'pia­
na', z łac.
spurt ang., sport, zryw, nagłe wzmożenie tempa, wy­
siłku.
sputnik sztuczny satelita (Ziemi).
- ros. (iskússtwiennyj) spútnik 'jw.'; iskússtwiennyj 'sztuczny' od
iskússtwo 'sztuka; kunszt’; spútnik 'towarzysz podróży; kompan; sa­
telita’ od p u ť 'droga; podróż’. Pierwsze dwa (w paźdz. i list. 1957 r.)
wystrzelono w ZSRR.
squatter [wym. skuoter] w USA - osadnik bez tytułu
prawnego (a. oczekujący takiego tytułu) na nowej zie­
mi; w Australii - hodowca owiec dzierżawiący pastwi­
ska od państwa (zwł. dożywotnio a. dziedzicznie).
- ang. 'jw.' od squat 'kucać; siedzieć na gruncie bezprawnie’ ze śr.fr.
esquater, esquatir 'wygniatać'; es- zob. eks-; quatir, catir 'gnieść'
z łac. coactus p.p. od cogere, zob. koagulacja.
squaw [wym. skuo:] Indianka płn.amer.
- amer.ang. 'jw.; baba’ pochodź, algon.
s.t.
s.t. (skr. od sine tempore) łac., bez kwadransa akade­
mickiego, ściśle punktualnie.
Stabat Mater (dolorosa) łac. Stała Matka (boleściwa).
- początek i tytuł sekwencji przypisywanej Jacopone da Todi (zm.
1306 r.) a. papieżowi Innocentemu III (1198-1216).
stabile ang. [wym. stęjbil] piast, abstrakcyjna rzeź­
ba a. konstrukcja art., wykonana zazw. z blachy, dru­
tów i drzewa; por. mobile. || stabilizacja ustalenie,
utrwalenie, ustatecznienie jakiegoś stanu, położenia
a. przebiegu zjawiska; ograniczenie wahań, chwiej-
ności (produkcji, cen, zatrudnienia, wartości waluty,
napięcia sieci itd.); przyznanie pracownikowi stałego
etatu. || stabilność stateczność; stałość (zdolność po­
wracania do stanu) równowagi.
- ang. stabile ’stały’ z lac. stabilis ’jp.’; por. establishment.
stachanowiec w latach 1930-50 w ZSRR - racjona­
lizator produkcji, przodownik pracy.
- od nazwiska górnika donieckiego: Aleksiej Stachanow (1905-77).
stacjonarny nieruchomy, stały, nie zmieniający miej­
sca pobytu; (s-e szkolnictwo) w którym zajęcia odby­
wają się w szkole (w odróżnieniu od zaocznego).
- łac. stationarius ’staly; garnizonowy’ od statio ’stan(ie); bezruch; war­
ta, strażnica; kotwicowisko’ od status, zob. status; por. station wagon.
stadion teren z urządzeniami sport, i trybunami dla
widzów; st.gr. miara długości, od 165 m (5 . pytyjski)
do 210 m (s. joński). || stadium etap, faza, stopień
rozwoju, okres w przebiegu zjawiska.
- łac. stadium ’tor wyścigowy, bieżnia; miara długości’ z gr. stadion
’jw.; bieg na trasie długości 1 stadionu (ok. 180 m)’ od span ’(roz)
ciągnąć’.
stafilokoki, gronkowce, biol. drobnoustroje kuliste.
-n .łac. staphylococcus l.poj. ’jw .’; gr. staphylś 'winne grono; (spuch-
nięty) języczek (miękkiego podniebienia)’; zob. -koki.
stagflacja ekon. połączenie stagnacji gospodarczej
z inflacją.
-z o b . stagnacja; inflacja.
Stagiryta staroż. rodem ze Stagiry (w Macedonii na
Półwyspie Chalcydyckim, dziś Kato-Stauros); przy­
domek Arystotelesa.
stagnacja zastój, zwł. w handlu, produkcji.
- łac. stagnare 'nieruchomieć’ od stagnum 'stojąca woda; staw; bagno’.
stalag niemiecki obóz jeniecki dla podoficerów i sze­
regowców; por. oflag.
- nm. skr. od Stammlager 'obóz podstawowy’; Stamm 'pień; ród, ple­
m ię’; Lager, zob. oflag.
stalagmity nacieki wapienne, krystaliczne osady wę­
glanu wapnia ze ściekających wód, tworzące na dnie
jaskiń stożkowate słupy, łączące się niekiedy w ko­
lumny ze stalaktytami, soplami wapiennymi, zwisa­
jącymi ze stropu; por. mukamas.
- gr. stálagma 'kropla’; stalaktós 'kapiący’.
stalinizm polityka i system władzy Józefa Wissario-
nowicza Stalina (właśc. Iosifa Dżugaszwili, 1879—
1953), dyktatora ZSRR, od 1922 r. generalnego se­
kretarza KPZR (Komunistycznej Partii Związku Ra­
dzieckiego), który uczynił z zacofanego kraju mo­
carstwo militarne oraz potęgę przemysłową kosz­
tem milionów ofiar straszliwego, absurdalnego ter­
538 stanza
roru; ekstensywny rozwój kraju, pozbawiony dyna­
miki, wynalazczości, gospodarności, sparaliżowany
przez biurokrację partyjną, sprawił, że to supermo­
carstwo, nie zdoławszy wyjść ani na chwilę z warun­
ków ostrego niedoboru i zapóźnienia gosp., popadło
z czasem w ruinę ekonomiczną i chaos polit., mimo
prób przebudowy (zob. pieriestrojka) i wprowadze­
nia wolności słowa (zob. głasnost’), realizowanych
przez Michaiła Gorbaczowa.
stalle ozdobne ławy w prezbiterium (chórze) kościo­
łów katedralnych, kolegiackich i zakonnych przezna­
czone dla kanoników i zakonników.
- śrdw.łac. stallum l.poj. ’jw .’; por. instalacja.
Stammtisch [wym. sztąmtisz] stół dla stałych gości
(w restauracji itp.), regularnie przy nim siadających;
kompania, towarzystwo gromadzące się przy takim
stole.
-n m . ’jw .’; Stamm, zob. sztambuch; Tisch 'stół’.
stanca, stanza lit. oktawa, strofa złożona z ośmiu
wierszy (jedenastozgłoskowych) o układzie rymów
abababcc. || stancja przest. pomieszczenie z utrzy­
maniem dla uczniów, pensjonat uczniowski; dawn.
izba (gościnna).
- wł. stanza 'postój; stancja; izba; stanca’.
stand stoisko na wystawie; trybuna dla widzów wy­
ścigów konnych.
- ang. 'stanie; stanowisko; pulpit; jw .’
standard typ, model, norma, wzorzec; typowy wy­
rób o określonych właściwościach techn., ustalonych
przez normy państwowe; w muz. jazzowej - pop. te­
mat muz., zazw. z muz. rozrywkowej, używany jako
kanwa improwizacji i nagrań; por. son. || standard
of life ang., stopa życiowa, poziom życia. || standa­
ryzacja ujednostajnienie, ujednolicenie, znormalizo­
wanie, typizacja.
-a n g. standard 'sztandar; jw.; miernik; próba, parytet (złota a. srebra)’.
standing (o rzeczach, mieszkaniach, samochodach,
willach) poziom (zazw. wysoki) komfortu, jakości;
(o ludziach) pozycja, reputacja, stopień w hierarchii
społecznej, prestiż; wartość osobista.
- ang. 'trwanie; jw .’ od śr.ang. standen 'stać’.
stangret dawn. woźnica powożący końmi w powo­
zie, karecie, bryczce, będący na służbie u właścicie­
la pojazdu.
- nm. Stangenreiter 'jadący na koniu dyszlowym’; Stange 'żerdź; dy­
szel’; Reiter, zob. rajtar.
stanica duża osada (warowna) Kozaków.
-r o s . ’jw .’; ukr. stanýcia ’jw .’
staniol zob. cynfolia.
- nm. Stanniol ’jw .’ z łac. stannum 'cyna’.
stanowias’ na gorło sobstwiennoj piesnie ros., przy­
deptałem gardło swojej pieśni.
- z Władimira Majakowskiego (Pełnym głosem, 1. Wstęp), 1930 r.
staňte pede łac., „na jednej nodze”, zaraz, natych­
miast, z miejsca; por. ad aperturám libri.
stanza zob. stanca.
 stare decisis
stare decisis (et non movere quieta) łac., prawn.
trzymać się raz powziętych postanowień (i nie na­
ruszać rzeczy ustabilizowanych); doktryna a. polity­
ka trzymania się norm a. zasad ustalonych przez do­
tychczasowe orzecznictwo prawne, jeśli tylko nie są
sprzeczne z normalnymi zasadami sprawiedliwości.
Stars and Bars ang., dosł. ’gwiazdy i szerokie pasy’;
flaga skonfederowanych stanów Południa w czasie
amer. wojny secesyjnej 1861-65 (11 gwiazd repre­
zentujących stany i 3 czerwono-białe szerokie pasy). ||
Stars and Stripes ang. [wym. ...strajps] dosł. 'gwiaz­
dy i pasy’; sztandar narodowy USA (50 gwiazd repre­
zentujących stany i 13 białych i czerwonych pasów
reprezentujących 13 stanów założycielskich).
Star Wars ang., Gwiezdne wojny.
- tytuł filmu (1977 r.) George’a Lucasa; pop. nazwa ewentualnej woj­
ny z użyciem transkontynentalnych rakiet jądrowych i mających je
niszczyć w locie laserowych pocisków kosmicznych.
Stasi [wym. sztązi] nm. skr. od Staatsicherheits-
dienst 'Państwowa Służba Bezpieczeństwa’, tajna
policja polityczna w Niemieckiej Republice Demo­
kratycznej.
stąsimon [wym. ...s-i...] w staroż. teatrze gr. - pieśń
wykonywana między aktami (epeisodiami; por. epi­
zod) przez chór stojący na swoim miejscu w orche­
strze; por. parodos.
- gr. ’jw .’ z r.nij. od stósimos 'stojący, nieruchomy’ od pnia histánai,
zob. statyczny.
sta sol, ne moveare łac., stój słońce, powstrzymaj
swój bieg (napis na pomniku Kopernika w kościele
św. Anny w Krakowie).
- w g Wulgaty {Jozue, 10,12); sol, contra Gabaon ne movearis („słoń­
ce naprzeciw Gabaonu, nie ruszaj się!”).
Staten-General [wym. sta:teche:nerą:l) hol., Stany
Generalne: Pierwsza (wyższa) i Izba Druga (niższa)
parlamentu holenderskiego.
stater w staroż. Grecji - pierw, jednostka masy, późn.
moneta złota, równa 20 drachmom srebrnym.
- gr. stater ’jw .’ od pnia histánai, zob. statyczny.
station wagon [wym. stęjszn uęgn] zob. kombi.
- ang. 'kombi'; station 'stanowisko; miejsce; pogotowie; stacja; pla­
cówka’ z łac. statio, zob. stacjonarny; wagon 'wóz; furgon; platforma
(kolejowa); jaszcz; wagonik’.
stat magni nominis umbra łac., (oto) stoi (już tylko
jako) cień wielkiego imienia.
- z Lukana (Pharsałia, 1,135).
statolatria kult państwa; gloryfikacja scentralizowa­
nej wszechpotężnej władzy państwowej.
- ang. statolatry 'jw.'; State 'państwo'; zob. latria.
stator stojan, nieruchomy korpus maszyny elektr.,
w którym obraca się wirnik. || statua posąg. || sta-
tura przest. postawa, wzrost, postać, kształty ciała.
|| status pozycja społeczna; stan (prawny). || status
in statu łac., państwo w państwie. || status nascen-
di zob. in statu nascendi. || status quo łac., istniejący
obecnie stan rzeczy; por. uti possidetis. || status quo
antę łac., poprzedni stan rzeczy, status quo antę bel­
lům łac., przedwojenny stan rzeczy.
539 steeplechase
- łac. stator 'stojący; dodający otuchy (Jowisz); sługa urzędnika’,
statua 'posąg', statura 'wzrost' i status 'położenie; pozycja’ od sta­
re 'stać'; por. armistycjum; etat; instancja; konstatacja; prestacje; sta­
cjonarny; statut; statysta; substancja; understatement.
statut zbiór przepisów regulujących strukturę, za­
dania i sposób działania instytucji a. organizacji;
w dawn. Polsce {statuta l.mn.) zbiory praw, ustawy,
kodyfikacje.
- późniąc, statutum 'postanowienie' z łac. r.nij. od statutus p.p. od
statuere 'postawić; (po)stanowić’ ze status p.p. od stare 'stać'; por.
destytucja; instytucja; konstytuanta; kontrast; prostytutka; restytucja;
status; substytucja.
statyczny nieruchomy; będący w spoczynku i rów­
nowadze; niezmienny; odnoszący się do statyki, na­
uki o siłach zrównoważonych (por. dynamika; me­
chanika).
- gr. statikós 'zatrzymujący; umiejący ważyć’ od histánai 'zatrzy­
mywać; (równo)ważyć’; por. aerostatyka; aerostat; anastatyczny;
apostata; astat; bakteriostatyczne; diastazy; ekstaza; epistemologia;
hipostaza; homeostaza; izostazja; metastaza; prostata; stąsimon; sta­
ter; system; termostat
statysta teatr.,film. osoba grająca drobne, nieme role
(także w przen.), nie mająca praw aktorskich (por. fi-
gurant; kompars); dawn. mąż stanu, polityk, przen.
tęga głowa, głowacz, człowiek mądry, uczony. || sta­
tystyk specjalista w zakresie statystyki. || statystyka
nauka zajmująca się zbieraniem, badaniem i publi­
kowaniem danych liczbowych o zjawiskach maso­
wych; zbiory informacji liczbowych. || statyw trój­
nóg o rozsuwanych nogach, na którym ustawia się
instrumenty fot., geodezyjne itp.
- wł. statista 'mąż stanu’ (od łac. status 'stan; państwo) i łac. stativus
'stojący' od status, zob. status.
stauropigia klasztor prawosławny, podlegający
bezpośrednio patriarsze a. synodowi. || stauroteka
ozdobny (srebrny) relikwiarz pochodź, bizantyjskie­
go, w kształcie skrzyneczki, z drzewem Krzyża Św.
- śrdw.gr. stauropegion 'wbicie krzyża w miejscu, gdzie ma stanąć
kościół’; gr. staurós 'krzyż'; pśgnynai 'wbijać; umocowywać’; zob.
teka.
sta viator! łac., przechodniu zatrzymaj się! {staroż.
napis na nagrobkach rz.).
staż praktyka stażysty, próbny okres pracy przed ob­
jęciem samodzielnego stanowiska; {staż pracy) okres
zatrudnienia pracownika w zakładzie pracy, w zawo­
dzie a. działalności w jakiejś in. dziedzinie.
- fr. stage 'jw.' ze śrdw.łac. stagium, kalki st.fr. estage w pierw, zna­
czeniu 'pobyt' z łac. stare, zob. stator.
steak [wym. stejk] ang., befsztyk, plaster mięsa wo­
łowego (zazw. z polędwicy) do smażenia.
steatopygia nadmierne otłuszczenie pośladków, zwł.
u kobiet, częste u Hotentotów i Buszmenów.
- gr. stéar dpn. stéatos 'tłuszcz; łój; tran’;pagś, zob. Kallipygos.
stechiometria metoda obliczeń chem., podających
stosunki wagowe i objętościowe, w jakich substan­
cje tworzą związki chem.
- gr. stoicheion 'litera; pierwiastek; zasada’; zob. -metr.
steelon zob. stilon.
steeplechase [wym. stkplczęjs] konny a. pieszy bieg
na przełaj z przeszkodami; por. cross-country.
steeplechase
- ang., ’jw .’; steeple 'wysmukla, spiczasta wieża’; chase 'pościg;
zwierzyna, na którą się poluje’; bieg nazwany od wież kościelnych,
jako punktów orientacyjnych dla współzawodników.
stela pomnik nagrobny w kształcie (stojącej) płyty.
- łac. 'słup; kolumna’ z gr. stéle 'jp.; słup graniczny, nagrobny; ko­
lumna pamiątkowa’.
stelaż ekspozycyjny - zestaw elementów (jak pół­
ki, stojaki, rurki rozporowe, ekrany itd.) służących do
prezentacji eksponatów na wystawach.
- nm. Stellage 'rusztowanie; staluga’ z hol. ’jp.’ od stellen ’(u)sta-
wiać’; por. sztalugi.
Stella łac., gwiazda. || Stella matutina łac., gwiazda
zaranna, Venus-jutrzenka.
stelmach kołodziej.
- nm. Stellmacher ’jw .’; Stelle 'miejsce; posada; nasada’; machen
'czynić; robić’.
sten brytyjski pistolet maszynowy, mający tylko 45
części, ważący od 3 do 3,5 kg, strzelający pociska­
mi 9 mm.
- od inicjałów konstruktorów: mjr. S(heppard) i T(urpiń)+En(gland)
'Anglia'.
stenga żegl. przedłużenie masztu przymocowane do
jego kolumny.
- nm. Stenge 'jw.' zdrobn. od Stange, zob. sztanga.
steniczny mocny, czynny, aktywny; pobudzający (do
działania), wyzwalający energię; por. asteniczny.
- gr. sthénos 'siła; potęga; armia’; por. asteniczny.
STENO- w złożeniach: wąski; ciasny; ścisły; jed­
norodny; ograniczony; mały; por. eury-. || stenogra­
fia pisanie skrótowe (za pomocą uproszczonych li­
ter i symboli reprezentujących słowa i wyrażenia),
umożliwiające dosłowne zapisywanie przemówień,
wykładów, poleceń, treści korespondencji itp. || ste­
nogram zapis stenograficzny. || stenokardia med.,
zob. angina pectoris. || stenot(r)opizm biol. cecha or­
ganizmów polegająca na umiejętności przystosowa­
nia się do wąskiego zakresu zmienności czynników
środowiska zewn., np. temperatury, wilgotności, ro­
dzaju pożywienia. || stenotypia pisanie na maszynie
stenograficznej.
- gr. stenós 'wąski; ciasny; szczupły’; zob. -graf-; n.łac. stenocardia
'jw.'; zob. -kardi(o)-; -trop-; -top-; -typ-.
stentorowy głos - potężny, bardzo donośny.
- gr. Stěntór 'Stentor, herold, „co miedzianym głosem grzmiał jak
pięćdziesięciu ludzi” (Homer, Iliada, 5 ,7 8 5 )’.
stepowanie uderzanie w czasie tańca podkutymi ob­
casami i czubkami butów o podłogę dla podkreślenia
i wzbogacenia rytmu (w podobny sposób jak kasta-
nietami); ang. tap-dance.
- ang. step 'kroczyć; tańczyć; deptać’.
ster metr sześcienny, jednostka objętości, zwł. drewna.
- fr. stěre 'jw.' z gr. stereós, zob. stereo-.
steradian (sr) jednostka miary kąta bryłowego.
- zob. stere(o)-; radian.
sterbort, sterburta żegl. prawa (gdy się stoi twarzą
ku dziobowi) burta statku; por. bakbort.
- nm. Steuerbord 'prawa burta’; Steuer 'ster'; Bord 'burta'; do XIII w.
ster był przy prawej burcie germ. statków morskich.
540 steward
STERE(O)- w złożeniach: stały, ciało stałe; trój­
wymiarowy, przestrzenny, bryłowaty; stereoskopo­
wy. || stereofonia technika utrwalania i odtwarzania
dźwięków pozwalająca uzyskiwać efekt przestrzen­
ny w czasie słuchania (różnokierunkowość i prze­
mieszczanie się źródeł dźwięku). || stereometria
dział geometrii elementarnej, w którym rozważa się
figury przestrzenne (bryły); por. planimetria. || ste­
reoskopia dwuoczne widzenie przestrzenne (pla­
styczne); metoda uzyskiwania obrazów dających
wrażenie przestrzenne za pomocą specjalnych apara­
tów optycznych (fot., film. itd.). || stereotyp psych.,
socjol. szablon, uproszczony, tradycyjny, zazw. irra­
cjonalny obraz rzeczy, osób, instytucji itd., złożony
z cech poczytywanych za charakterystyczne dla nich,
wpojony przez środowisko w świadomość członków
jakiejś grupy, warstwy społ., klasy. || stereotypia me­
toda wykonywania odlewów składu druk. (stereoty­
pów) dla druku wielkich nakładów a. dalszych, nie
zmienianych wydań. || stereotypowy druk. odbity ze
stereotypów; szablonowy, oklepany, utarty, schema­
tyczny. || stereotypy psych., socjol. definicje ludzi,
przedmiotów, stosunków i sytuacji, których dokonu­
jemy nieustannie i które przekazuje tradycja społ.
- gr. stereós 'stężały; twardy; masywny’; zob. -fon; -metr; -skop; -typ-.
sterlet czeczuga zool. wielka ryba stodkowodna z ro­
dziny jesiotrów, gł. w rzekach zlewiska M. Czarnego
i M. Kaspijskiego.
-r o s . stierljad”)w.'
sterling ang., zob. funt.
sterydy anaboliczne tzw. koks, grupa hormonów
syntetycznych powiększających wymiary i siłę mię­
śni, często zażywana przez sportowców w czasie tre­
ningu w postaci tzw. pigułek mięśniowych (1967 r.).
-s te r y d y 'grupa związków organicznych steranu’; anaboliczny, zob.
metabolizm (anabolizm).
sterylizacja wyjaławianie, oczyszczanie z drobno­
ustrojów sposobami fiz. a. chem. (por. pasteryza­
cja); pozbawienie zdolności płodzenia; kastracja,
trzebienie.
-ła c . sterilis 'bezpłodny; bezowocny’.
stet łac. (dosl. niech stoi), niech zostanie, jak było przed
poprawką (wskazówka korektora dla składacza).
stetoskop słuchawka lekarska w postaci prostej rurki
zakończonej lejkowato; por. auskultacja.
- gr. stśthos 'pierś; wnętrze’; zob. -skop.
stetson kowbojski kapelusz filcowy o szerokim ron­
dzie i głębokim denku (mogącym, wg oryginalnych
reguł, pomieścić 10 galonów cieczy, tj. 37 litrów).
- od nazwiska amer. producenta kapeluszy Johna B. Stetsona.
stew [wym. stu:] ang., gulasz; zob. Irish stew.
steward (r.ż. stewardesa) [wym. pop. stjuard
(stjuardęssa)] pracownik na statku, obsługujący pa­
sażerów; kelner (kelnerka) w samolocie (w autobu­
sie międzynarodowym a. w pociągu), spełniający
niekiedy i inne funkcje, jak przygotowywanie posił­
ków, sprawdzanie listy, miejsc, pasów bezpieczeń­
stwa, opieka nad bagażem pasażerów.
 Steward
- ang., steward (r.ż. stewardess) 'rządca; dostawca (żywności itp. do
klubu, na statek itp.); gospodarz (wyścigów, balu, wystawy itp.); jw .’
ze stang. stigweard 'rządca; włodarz’; sti 'hall; stajnia; chlew’; we-
ard 'straż; opieka’.
STH zob. somatotropina.
Stichprobe [wym. sztiśproube] wyrywkowa próba
kontrolna (partii towaru; wykonanej pracy).
- nm. 'jw.'; Stich 'ukłucie; pchnięcie; sztych’; Probe ’prób(k)a’
z późn.łac. próba, zob. proof.
stick ang. wojsk, zestaw bomb a. grupa skoczków
spadochronowych znajdujących się w jednym samo­
locie.
stijl zob. de Stijl.
stilb (sb) fiz. jednostka jaskrawości (luminacji, blasku)
źródła światła; 1 kandela (cd) na cm kwadratowy.
- fr. 'jw.' od gr. stilbós 'lśniący'.
stiliaga człowiek ubierający się ekstrawagancko
modnie, odznaczający się rażącymi manierami; por.
bikiniarz.
- ros. stiljága 'jw.' od s til’ 'styl; maniera’.
Stille Nacht, heilige Nacht nm., Cicha noc, świę­
ta noc.
- najsłynniejsza kolęda świata skomponowana w wieczór wigilij­
ny 1818 r. w Oberndorf koło Salzburga (Austria) przez miejscowe­
go księdza Josepha Mohra (słowa) i organistę Franza Xaviera Grubera
(muzyka).
stilon nazwa handlowa włókien poliamidowych pro­
dukowanych w Polsce, zob. poliamidy.
- ang. Steel 'stal'; (nyl)on.
stilton niebiesko żyłkowany ser angielski o pomarsz­
czonej skórce, zrobiony z pełnego mleka krowiego.
- od nazwy parafii w hrabstwie Huntingdon, gdzie go pierwotnie
sprzedawano (wyrabiany w Vale o f Belvoir w Leicesterschne).
(die) Stimme der Natur nm., głos natury.
- z Gottholda Ephraima Lessinga (Natan mędrzec 3,1 0 ), 1779 r.
stinger cocktail z białego likieru miętowego i brandy
z lodem, odcedzony przed podaniem.
- ang. 'uderzenie; żądło; jw.' od Sting 'ukłuć; pobudzać’.
stipo wł., prostokątna skrzynia bogato zdobiona de­
koracją archit., używana od XVI w. we Włoszech do
przechowywania kosztowności.
stiuk zob. sztukateria.
stoa st.gr. portyk kolumnowy na planie wydłużone­
go prostokąta.
- słynne były ateńskie: Stoa Poikile gr. 'Pstry Portyk’, miejsce space­
rów; Stoa Basileios, gdzie mieścił się urząd archonta basileusa, i Stoa
Attalosa (obie przy agorze), oraz Stoa Eumenesa II pod Akropolem.
stochastyczny mat. przypadkowy; (proces) którym
rządzi przypadek; por. aleatoryczny.
- gr. stochastikós 'biegły w celowaniu; domyślny, bystry’ od stóchos
’cel(owanie)’.
stoep [wym. stu:p] hol., taras a. weranda przytyka­
jące do frontowej ściany domu, a niekiedy biegną­
ce wokół całego parteru, charakterystyczne dla hol.
i płd. afrykańskiej architektury, spotykane czasami
także i w USA (ang. stoop).
541 strabizm
stoicyzm zasady (system filoz.) szkoły filoz. (stoi­
ków), zał. w III w. p.n.e. przez Zenona z Kitionu,
oparte na etyce surowej cnoty, polegającej na zacho­
waniu równowagi duchowej nie zaldóconej zarówno
radością, jak smutkiem, na wyzbyciu się namiętności
i na życiu zgodnym z naturą i rozumem; pot. obojęt­
ność na przyjemności i ból, tłumienie uczuć, spokój,
niewrażliwość, hart i pogoda ducha bez względu na
okoliczności (por. ataraksja; sustine et abstine).
- od nazwy portyku na agorze ateńskiej Stoa (Poikile) '(Pstry) Portyk’
(nadanej mu od zdobiących go barwnych fresków), gdzie nauczał Ze­
non z Kitionu (na Cyprze), ok. 335-263 r. p.n.e.
stola w staroż. Rzymie republikańskim wierzch­
nie okrycie kobiet noszone zazw. na tunice, rozcięte
z boków, fałdziste, długie, przewiązane wysoko nad
stanem.
- łac. z gr. stole 'wyposażenie; ubiór; jw.’
stomatologia nauka o chorobach jamy ustnej i zę­
bów oraz o ich leczeniu.
- gr. stoma dpn. stómatos 'usta; mowa; twarz’; zob. -log; log-.
stomp muz. technika jazzowa, w której podstawą
przebiegu melodycznego jest powtarzający się moc­
ny wzór rytmiczny (formuła rytmiczna).
- ang. wariant od stamp 'stempel; tupnięcie’.
stop stój! stać! zatrzymać się! (używane również
w depeszach dla oddzielenia zdań); czerwone świa­
tło hamulcowe samochodu. || stoper sekundomierz,
zegarek do pomiaru krótkich przedziałów czasu mię­
dzy dwoma naciśnięciami przycisku; żegl. hamulec
(lin i łańcuchów kotwicznych); sport. pop. w piłce
nożnej itp. - środkowy obrońca. || Stopover [wym.
stopouwer] ang., przerwa w podróży (z prawem dal­
szej jazdy z tym samym biletem); miejsce, gdzie taka
przerwa następuje.
- ang. stopper 'zatyczka; żegl. hamulec’ od stop 'zatrzymać (się);
przestać’; por. non stop.
stop, look, listen ang., zatrzymaj się, popatrz, posłu­
chaj.
- dawne (zał. w 1912 r. przez Ralpha Uptona) napisy na nie strzeżo­
nych przejazdach kolejowych w USA.
Stopover zob. stop.
stornel(lo) w poezji włoskiej krótki utwór liryczny
pochodzenia ludowego, składający się z trzech wer­
sów asonansowych a. konsonansowych o układzie
aba; ritomel.
- wł. prawdop. od stornare, zob. storno.
storno zapis kompensujący, równoważący (anulu­
jący, kasujący, likwidujący) błąd w księgowaniu. ||
stornować.
- wł. 'jw.' od stornare 'odwracać; odciągać; stornować’ ze st.fr. des-
toumer 'odwracać' des-, zob. de-; tourner, zob. tumiura.
Storting parlament norw. por. Lagting.
-norw . ’jw.’; stor 'duży’; ting 'rada; zebranie’.
stout [wym. stąut] mocne piwo ang., słodsze i ciem­
niejsze od porteru, z dużą zawartością chmielu, pro­
dukowane na słodzie palonym; por. ale.
- ang. 'jw.' od 'krzepki; tęgi; dzielny’.
strabizm med. zez, nieprawidłowe ustawienie gałek
ocznych.
strabizm
- n.łac. strabismus od gr. strabidzein 'zezować’ ze strabos 'zezowaty'.
stradivari(us) smyczkowy instrument muz. (skrzyp­
ce itd.) wykonany przez najsłynniejszego lutnika wł.
Antonio Stradivari (1644—1737) z Kremony (Cremo­
na), którego instrumenty mają sławę najlepszych na
świecie.
strajk zbiorowe, dobrowolne zaprzestanie pracy
przez pracowników najemnych jako forma nacisku
dla spełnienia żądań ekonomicznych a. politycznych;
zob. wildcat strike.
- ang. strike 'strychulec; uderzenie; wybicie (monety, medalu), jw .’
od 'uderzać'.
(dr) Strangelove [wym. stręjndżlaw] ang., military-
sta, który planuje globalną wojnę jądrową (i wynikłe
z niej zniszczenia), przygotowuje ją i domaga się jej.
- (1968 r.) od nazwiska dr. Strangelove, obłąkanego stratega wojny ją­
drowej, bohatera tyt. filmu amer. (1964 r.).
strangulacja przest. uduszenie, zadławienie; med.
zadzierzgnięcie.
- łac. strangulatio 'jw.' od strangulare 'dusić' z gr. strangálě 'postro­
nek; stryczek’.
straponten(a) dostawka, składane siedzenie zapaso­
we w salach widowiskowych, autobusach itd., przy­
mocowane do stałego fotela od strony przejścia.
- fr. strapontin 'jw.' z wł. strapuntino 'materacyk; jw.’ od (s)trapun-
to 'szew stębenkowy’ z fac. transpungere 'pikować; stebnować’; zob.
trans-; pungere, zob. punkcja.
strategia teoria i praktyka przygotowania i prowa­
dzenia wielkich operacji i kampanii woj.; por. takty­
ka. || strateg(ik).
- gr. strategia 'dowództwo; komenda gł.; sztuka woj.’ od stratěgós
'dowódca wojsk.; wódz’ ze stratós 'obóz; armia’.
strath ang. ze szkoc., w Szkocji - szeroka, płaska
dolina o stromych brzegach.
STRAT(O)- w złożeniach: stratus, chmury warstwo­
we; stratosféra. || stratocumulus meteor, chmury ni­
skie, kłębiasto-warstwowe. || stratokracja rządy
wojskowe, władza armii. || stratosféra strefa nad tro-
posferą, w naszej szerokości sięgająca od 11 do 65
km, pozbawiona chmur; por. geosfery. || stratowizja
system telewizyj ny polegaj ący na przesyłaniu progra­
mu ze stacji naziemnej do stacji przekaźnikowej na
samolocie krążącym na dużej wysokości, z którego
sygnały TV po wzmocnieniu wysyła się na określo­
ny obszar Ziemi; por. kosmowizja. || stratus meteor.
chmury warstwowe, powstałe na skutek ochłodzenia
się warstw powietrza (do wysokości ok. 2 km). || stra­
tyfikacja uwarstwienie; przygotowanie do wysiewu
nasion powoli kiełkujących. || stratygrafia dział geo­
logii hist. badający kolejne następstwo warstw, ich
skład i zawarte w nich skamieniałości, Tabl. 7.
- łac. stratům 'posłanie; łoże’ z r.nij. od stratus p.p. od sternere 'roz­
pościerać'; por. autostrada; estrada; prostracja; substrát; Wall Street;
zob. cumulus; sfera; wizja; -fikacja od łac.facere, zob. fakcja; -graf-.
streakin [wym. stri:king] happening polegający na
przebieganiu nago przez ulicę a. inne miejsce pu­
bliczne.
- ang. 'jw.' od streak 'poruszać się błyskawicznie’.
542 Striptease
stream of consciousness ang., lit. strumień świado­
mości, współczesna forma monologu wewn. uformo­
wana na przełomie XIX i XX w. (nm. Bewusstsein-
strom; ros. potok soznąnija).
Streber [wym. sztrę:ber], sztreber, karierowicz dążą­
cy uparcie i twardo do sukcesu.
- nm. 'jw.; oportunista’ od streben 'dążyć, starać się; zabiegać, usi­
łować’.
(A) Streetcar Named Desire ang., Tramwaj zwany
pożądaniem.
- tytuł sztuki (1947 r.) pisarza amer. Tennessee Williamsa (1911-83),
dziejącej się we fr. dzielnicy Nowego Orleanu, gdzie dwa wozy tram­
wajowe jeżdżą po tym samym torze; przedstawia losy przywiędłej
piękności Południa Blanche DuBois.
strefa pas, warstwa, obszar, terytorium, różniące się
od sąsiednich pod względem geogr., klimatycznym,
czasu miejscowego, polit. itd.
- nm. Streifen 'pas(rno); smuga; pręga’.
strega słodki, aromatyczny, żółty likier włoski o za­
pachu pomarańczowym.
- wł. nazwa handl.
strenua inertio łac., niepróżnujące próżnowanie,
pracowita bezczynność.
- wg Horacego (Listy, 1,11, 28); por. Fedrus (Phaedrus, bajkopisarz
rz., I w. p.n.e.-I w. n.e.), 2, 5, 2: Occupata in otio.
(The) Strenuous Life ang., Życie intensywne (tj.
czynne, aktywne).
- tytuł książki autobiograficznej (1900 r.) amer. męża stanu Teodora
Roosevelta (1858-1919), późniejszego (1901-09) prezydenta USA.
strepet ros., zool. drop karzeł, drop mniejszy, drop
kamionek, pardwa.
STREPTO- w złożeniach: skręcony; skręcony łań­
cuch; streptokok; streptomycyna. || streptokok! pa­
ciorkowce, łańcuszkowce (bakterie). || streptomycy­
na jeden z najważniejszych antybiotyków, stosowany
przy gruźlicy, zapaleniach, kokluszu itd.
- gr. streptós 'skręcony; giętki’ od stréphein, zob. strofa; -kok-; -my-
cyna.
stres, stress czynnik fiz., chem. a. emocjonalny (jak
uraz, alergen czy strach), do którego organizm nie po­
trafi się wystarczająco przystosować i który powodu­
je napięcia fizjologiczne, mogące być korzystne dla
organizmu a. przyczynić się do wybuchu choroby;
(b. silne) napięcie (psych.); geol. ciśnienie kierunko­
we (w wyższych warstwach skorupy ziemskiej) po­
wodujące powstawanie skał przełoystalizowanych
i uwarstwionych. || stresor psych, bodziec stresowy,
czynnik wywołujący stres.
- ang. stress 'nacisk; napór; wysiłek; jw .’ ze st.fr. destresse 'ciasne po­
łożenie; nieszczęście’ od łac. districtus, zob. dystrykt.
stricte łac. [wym. strikte] ściśle, dokładnie. || stricto
sensu łac., w ścisłym znaczeniu.
Strine [wym. strajn] australijska angielszczyzna; Au­
stralijczyk.
- ang., żart. naśladownictwo australijskiej wymowy wyrazu Austra-
lian 'Australijczyk'.
striptease [wym. striptkz] numer programu varieté,
kabaretu (a. in. lokalu rozrywkowego), w którym ak­
torka stopniowo się rozbiera.
 Striptease_________________________________ :543_______________________________ Sturm und Dran
- ang. ’jw .’; strip 'obnażać; rozbierać; odzierać’; tease 'drażnić; do­
kuczać; zanudzać’.
strit w pokerze - sekwens w różnych kolorach.
- ang. straight 'linia prosta; szereg pociągnięć (w grze) dający najlep­
szy zapis; jw .’ z p.p. od śr.ang. strecchen 'naciągać'.
stroboskop przyrząd do pomiarów prędkości obro­
towej a. częstotliwości za pomocą błysków o znanej
częstotliwości, wytwarzanych przez lampę błysko­
wą; dawny przyrząd optyczny, dający złudzenie ru­
chu figurek na obrazkach uszeregowanych wewnątrz
wirującej obręczy, obserwowanych przez nacięte
w niej szpary.
- gr. stróbos ’wir(owanie)’; zob. -skop.
strofa zwrotka, powtarzający się w danym utworze
poet. kilkuwersowy układ rytmiczny, zazw. o okre­
ślonym układzie rymów.
- łac. stropha 'zwrotka; chwyt, podstęp’ z gr. strophś 'obrót; kolejne
przejście chóru w teatrze gr. z jednej strony orchestry na drugą; pierw­
sza strofa ody chóralnej’ od strephein 'obracać; skręcać’; por. anastro-
fa; apostrofa; apostrof; strepto-.
strofant(us) skrętnik, bot. pnącze strefy zwrotni­
kowej Afryki i Azji, z którego nasion otrzymuje się
strofantyny, glikozydy, stosowane jako środek na-
sercowy.
- n.lac. strophanthus 'jw.'; gr. stróphos 'skręcona wstążka, sznur’ +
n.łac. -anthus od gr. ónthos, zob. antologia; od skręconych segmen­
tów korony kwiatu.
Stroganow zob. boeuf Stroganow.
Strohmann [wym. sztroiman] osoba podstawiona;
zob. figurant (przen.).
-n m . 'straszydło ze słomy; jw .’; Stroh 'słoma'; Mann 'człowiek; męż­
czyzna’.
stront chem. pierwiastek, Tabl. 1, jasnoszary z gru­
py metali ziem alkalicznych (wapniowców). || stront
90 ciężki, promieniotwórczy izotop strontu o liczbie
masowej 90, o okresie połowicznego zaniku 25 lat,
obecny w produktach wybuchów jądrowych, szcze­
gólnie niebezpieczny, bo przyswajalny w procesach
biol. i osadzający się w kościach ludzi i zwierząt.
- od nazwy miejscowości Strontian w Argyllshire w Szkocji, gdzie go
odkryto.
Strudel przest. legumina z ciasta zawijanego, prze­
kładana j abłkami.
- nm. 'wir, odmęt, topiel; jw. ’
Struggle for life ang., Walka o byt.
- tytuł r. 3. pracy O powstawaniu gatunków (1859 r.) Charlesa Dar­
wina.
struktura budowa, konstrukcja, ustrój; budowa, or­
ganizacja wewn.; układ, współzależność składni­
ków a. części jakiegoś przedmiotu a. zbioru; układ
kryształów; tektonika (por. fonologia; morfologia). ||
strukturalizm teoria uwydatniająca znaczenie struk­
tury w przeciwieństwie do funkcji (np. w psychol.,
jezykozn.).
- łac. structura 'budowa; struktura’ od struere 'układać (jedno na dru­
gie); wznosić; budować’; por. destrukcja; instrukcja; instrumentacja;
obstrukcja; (re)konstrukcja.
Struldbrugs [wym. strąldbragz] lit. nieszczęsna rasa
nieśmiertelnych, skazanych na cierpienia coraz do­
kuczliwszej starości; por. Titonos.
-jed n a z warstw ludności fantastycznej krainy Luggnagg w 3. części
Podróży Guliwera Swifta; zob. Guliwer.
struma med. wole.
-ła c . 'skrofulicznepowiększenie gruczołów; jw .’
Struwelpeter nm., niegrzeczny Piotruś-Rozczochra-
niec, symbol abnegacji fiz. i duchowej z książki dla
dzieci nm. pisarza Heinricha Hoffmanna (1847 r.).
strychulec, strych, deszczułka do strychowania, wy­
gładzania, wyrównywania z brzegiem naczynia (sta­
nowiącego miarę) zawartych w nim materiałów syp­
kich, zwł. zboża.
- nm. Streichholz 'jw.; zapałka’; streichen 'przesuwać; przekreślić’;
Holz 'drewno; drzewo’.
studia nauka, uczenie się (na wyższym poziomie,
na wyższej uczelni, z pewną dozą samodzielności);
badania naukowe, prace badawcze; ćwiczenia muz.,
piast. itp. || studio pracownia, atelier artysty; po­
mieszczenie dźwiękoszczelne, wyposażone w apa­
raturę specjalną, z którego nadaje się program RTV
lub w którym nagrywa się mowę, muzykę i efekty
dźwiękowe. || studium monografia naukowa; piast.
szkic, portret; wyższy zakład a. kurs naukowy.
- wł. studio 'nauka; studium; jw.; etiuda’ z łac. studium (l.mn. studia)
'usiłowanie; skłonność; zajęcie; nauka’; por. etiuda.
stukas (l.mn. stukasy) [wym. szt...] Junkers-87, lek­
ki bombowiec nm. do niszczenia celów z lotu nurko­
wego (2. wojna świat.).
- nm. Stuka skr. od Stu{rz)-ka{mpfflugzeu) 'bojowy samolot nurkują­
cy’; Sturz 'spadek, runięcie; nurkowanie (samolotu)’; Kampf 'walka';
Flugzeu 'samolot'; Fiu 'lot'; Zeug 'narzędzie'.
stultorum infinitus est numerus łac., głupich jest
poczet nieprzeliczony.
- z Wulgaly (Eklezjasta, 1,15).
stuła Kość. rz.kat. ozdobny, szeroki pas tkaniny
z wyhaftowanymi krzyżykami, noszony przez kapła­
nów na szyi, a przez diakonów na lewym ramieniu.
- łac. stola 'długa, luźna szata’ z gr. stoli, zob. etola.
Stundenhotel nm., dosł. 'hotel (w którym pokoje
wynajmuje się) na godziny’, hotel, który w istocie
rzeczy jest domem publicznym (fr. maison de pas­
se, hotel de passe).
stunt man [wym. stant man] zob. kaskader.
- ang. 'jw.' stunt 'wyczyn; popis’; man 'człowiek'.
stupa sanskr., archit. buddyjski a. dżajnijski monu­
ment w kształcie czaszy ze zwieńczeniem, zawiera­
jący zazw. relikwie związane z Buddą a. inną świąto­
bliwą postacią; architektoniczny symbol parinirwany
('śmierci’) Buddy, zmonumentalizowana forma ziem­
nego kurhanu grobowego; por. czajtja, dagoba.
stupor med. osłupienie, zahamowanie czynności
psych, i ograniczenie ruchu, charakterystyczne dla
katatonii, histerii i depresji psych.
-ła c . 'jw., zdrętwienie’ o d stupěre 'martwieć; drętwieć; tracić zmysły’.
Sturm und Drań [wym. szturm...] ruch lit. 2. poł.
XVIII w. w Niemczech, skierowany przeciw niespra­
wiedliwości społ. i absolutyzmowi, uważający przy­
rodę, instynkt twórczy, talent za źródła inwencji art.,
popierający swobodną twórczość art.-lit. wyzwolo­
Sturm und Dran
ną od reguł i tradycji. || Sturm und Drangperiode
okres burzy i naporu, okres wrzenia, wyzwolonych
namiętności, burzliwego rozwoju.
-rnn. ’jw.’; Sturm 'burza; wojsk, atak, szturm’; und 'i'; Drań 'nacisk;
natłok; napór’; por. Friedrich von Klinger (1752-1831), tytuł sztuki
(1775 r.), który stał się nazwą ruchu lit.; nm. Periode 'okres', zob.
period.
-STYCH w złożeniach: wiersz a. strofa, złożona
z określonej liczby a. określonego rodzaju wersów. ||
stychomytia dialog w dramacie gr. złożony z jedno-
wersowych replik.
- gr. stichos 'rząd; linia; wers’; por. akrostych; dystych; hemistych; gr.
stichomythia ’jw .’; mythos, zob. mit.
stygmat znak, znamię, piętno; (w l.mn.) ślady przy­
pominające rany na ukrzyżowanym ciele Chrystusa,
pojawiające się (wg wierzących - w sposób nadprzy­
rodzony) na ciele stygmatyków. || stygmatyzm fiz.
układ opt. (soczewek a. zwierciadeł), w którym pro­
mienie światła wychodzące z jednego punktu skupia­
ją się również w jednym punkcie (ognisku); wystę­
powanie stygmatów.
- gr. Stigma dpn. stigmatos 'ślad ukłucia; piętno (niewolników;
przestępców; przen. hańby); tatuaż’ od stidzein 'kłuć; piętnować;
tatuować’; por. astygmatyzm.
Styks mit. gr. rzeka, przez którą Charon przewoził
zmarłych do Hadesu, w której zanurzenie się czyniło
ciało człowieka odpornym na rany (por. Achillesowa
pięta), na której wody przysięgali bogowie; przen.
świat pozagrobowy; piekło; por. Lete.
-g r . 'znienawidzony'.
styl całokształt cech charakterystycznych dla kierun­
ku rozwoju sztuki w danym okresie, dla jakiejś dzie­
dziny twórczości a. dla danego twórcy; pot. sposób
wyrażania myśli w słowie a. piśmie; pop. sposób
(pracy, postępowania itd.); zob. gregoriański, juliań­
ski. || (le) style moderne ff., styl nowoczesny, secesja
(w sztuce). || stylin ang. [wym. stajling] projektowa­
nie, kształtowanie modnych, eleganckich, wytwor­
nych form odzieży, karoserii samochodowych i in.
przedmiotów trwałego użytku. || stylistyka nauka
o właściwościach języka i stylu utworów lit. || styli­
zacja kształtowanie dzieła art. wg wymagań określo­
nego stylu; dekoracyjne kształtowanie formy postaci
a. przedmiotów przedstawianych w plastyce.
- fr. style 'styl' z łac. stilus 'rylec; ćwiczenie pisemne; sposób pisania;
styl’; fr. moderne, zob. moderna.
stylici słupnicy, ascetyczni pustelnicy zakonni (gł.
w Syrii), którzy, za przykładem Szymona Słupnika
(390^-459), spędzali życie na wysokim słupie. || Sty­
lobat w staroż. archit. gr. - podstawa, na której bez­
pośrednio stoją kolumny.
- gr. stylobätes 'stylobat' i stylites 'słupnik' od stylos 'kolumna' (por. epi-
styl; hipostyl; perystyl; prostyl); -bates 'stąpający' od bainein 'stąpać'.
styling, stylistyka, stylizacja zob. styl.
stylometria statystyczna metoda analizy stylu pi­
sarza a. dzieła oparta zwł. na badaniu częstotliwo­
ści występowania pewnych słów, zwrotów, wyrażeń,
tendencji i myśli, służąca ustalaniu autentyczności
dzieł lit., ich autorstwa, chronologii i wpływów.
- podstawowe założenia metody przedstawił jej twórca, Wincenty Luto­
sławski, w pracy Principes de stylometrie (1890 r.); zob. styl; -metria.
544 subiectum
stylon zob. stilon.
stymulacja pobudzanie, dawanie impulsu, bodźca;
wzmaganie procesów życiowych organizmów za po­
mocą stymulatorów bodźców, zwł. chem.; por. do­
ping.
- łac. stimulatio 'pobudzanie' od stimulare 'pobudzać; popędzać’ ze
stimulus 'kolec; ostroga; bodziec’.
stypa, konsolacja, poczęstunek (dawn. uczta u Sło­
wian zw. strawą) po pogrzebie; pot. uciecha, ubaw,
zabawna historia.
- łac. stips dpn. stipis 'składkowa ofiara; pieniążek rz.’
stypendium zasiłek, subwencja, pomoc finansowa
dla uczących się, dla pracowników nauk., artystów
itd. wypłacana (przez określony czas, na pokrycie
kosztów utrzymania) z funduszów państwa, organi­
zacji, instytucji itd. || stypendysta pobierający sty­
pendium.
- łac. stipendium 'żołd; służba wojsk.; podatek; kara; zasiłek’; stips
'podarek; jałmużna’; -pendium od pendere 'ważyć; płacić’; por. ap-
pendix; dyspensa; ekspens; kompendium; suspensa.
stypulacja przest. zastrzeżenie, warunek, klauzula
(umowy, kontraktu); dawn. umowa, kontrakt.
- łac. stipulatio 'kontrakt; przyrzeczenie’ od stipulari 'zastrzegać sobie’.
styren chem. winylobenzen, związek organiczny,
z którego przez polimeryzację otrzymuje się tworzy­
wa sztuczne, polistyreny.
- gr. styraks 'krzew wydzielający żywicę; żywica styraksu’.
suahili jeden z języków wsch.affykańskich rodziny
bantu, używany pierw, w Zanzibarze i na sąsiednich
wybrzeżach, dziś ponadplemienny, ogólny język ok. 30
milionów ludzi w całym śr.-wsch. regionie Afryki.
- arab. sawahil 'jw.' z l.mn. od sahil 'wybrzeże'.
sua sponte łac., dobrowolnie, z własnej ochoty; por.
spontaniczny.
suave mari magno łac., miło przy burzliwym morzu
(i wichrze wzbijającym fale przyglądać się z brzegu
trudom żeglarzy); por. Schadenfreude.
- z Lukrecjusza (O naturze wszechrzeczy, 2,1).
SUB- w złożeniach; pod-; podporządkowany, zależ­
ny; wtórny, niższy, następujący po; po; poddział; po­
chodzący od; nieco, nie całkiem, niewystarczająco,
mniej niż normalnie; prawie, niemal; graniczący z.
-ła c . sub 'pod, poniżej; za; około (czasu), podczas’; por. dessous.
subaltern przest. podwładny, młodszy oficer a.
urzędnik.
- późn.łac. subaltemus 'podwładny'; zob. sub-; łac. altemus 'nastę­
pujący na przemian, kolejno’ z alter 'inny'.
sub conditione łac., pod warunkiem.
subhastacja hist. postępowanie egzekucyjne mające
na celu sprzedaż dóbr dłużnika w drodze licytacji.
- późn.łac. subhastatio 'jw.' z łac. sub hasta 'pod włócznią’, którą
oznaczano miejsce aukcji, licytacji.
subiectum łac., gram. podmiot. || subiekcja przest.
trud, kłopot, ambaras. || subiekt przest. filoz., gram.
podmiot; przest. sprzedawca (w prywatnym sklepie).
|| subiektywizm nazwa różnych teorii filoz., doktryn,
które za punkt wyjścia przyjmują podmiotowe (su­
biektywne) doznanie, a nie obiektywną rzeczywi­
 subiectum
stość (por. obiektywizm); kierowanie się osobistymi
względami, upodobaniami, obawami, uprzedzeniami
i pragnieniami w ocenie faktów i jako miernikiem
zła i dobra. || subiektywny uwarunkowany przeży­
ciami i poglądami danego człowieka (podmiotu); in­
dywidualny; stronniczy.
- śrdw.łac. subjectivus 'podmiotowy’, łac. subiectio 'położenie; pod­
danie’ i subiectum 'podmiot' od subiectus p.p. od sub{i)icere 'podkła­
dać; poddać’; zob. sub-; iacere, zob. iniekcja.
sub iove (frigido) łac., pod (zimnym) Jowiszem, tj.
pod gołym niebem.
- z Horacego (Pieśni, 1,1,25).
sub iudice łac,,prawn. sprawa (jest) jeszcze rozwa­
żana przez sąd, nie rozstrzygnięta.
subkontynent wielki ląd, mniejszy jednak od kon­
tynentów (jak Grenlandia); wielka, stanowiąca pew­
ną całość, część kontynentu (jak Półwysep Indyjski
z Niziną Hindustańską i Cejlonem).
- ang. subcontinent 'jw.'; zob. sub-; kontynent.
subkultura socjol. wytworzona w obrębie jakiejś
kultury różniąca się od niej podkultura, zwł. pielę­
gnująca te właśnie elementy kulturowe, jakie uważa­
ne są (jeszcze) przez większość za mniej wartościo­
we, poślednie.
- zob. sub-; kultura.
sublimacja fiz. przejście ciała (jak np. jod, kamfora,
naftalen) ze stanu stałego od razu w stan lotny a. na
odwrót (np. powstawanie kryształów z par); psych.
proces uwznioślenia pierwotnych popędów i instynk­
tów i zmiany ich na dążności i poczynania społecznie
aprobowane, sankcjonowane, „szlachetniejsze”; por.
libido. || sublimat chem. chlorek rtęciowy, biały, kry­
staliczny proszek silnie trujący, stosowany do dezyn­
fekcji. || sublimować zob. sublimacja (fiz. i psych.).
- śrdw.łac. sublimatum 'sublimat' i sublimatio 'wznoszenie' od łac.
sublimare 'wznosić; wywyższać’ z sublimis 'wzniosły; ulatujący’;
zob. sub-; limen 'próg'; por. eliminacja.
subordynacjaprzest. posłuch, karność, uległość, po­
słuszeństwo (zwł. należne przełożonym).
- zob. sub-; ordynacja.
subotniki dobrowolne i bezpłatne wykonywanie ja­
kiejś społecznie użytecznej pracy w dzień przedświą­
teczny, zazw. w sobotę.
- ros. subbótnik l.poj. 'jw.; członek sekty relig., święcącej sobotę’ od
subbóta 'sobota' z hebr. szabbath, zob. sabat.
subpoena [wym. sepi:na] dosł. ’pod karą’; prawn.
piśmienne wezwanie do stawienia się w sądzie (pod
karą, fir. sous peine ďamende) a. przed komisją parla­
mentu (w USA i Japonii); (s. duces tecuni) dosł. ’pod
karą przyniesiesz z sobą’; prawn. wezwanie do do­
starczenia określonych dokumentów.
- ang. 'jw.' z łac. 'jw.'; zob. sub-; p o e m zob. penalizacja.
subrepcja przemilczenie prawdy we wniosku o dys­
pensę w celu jej otrzymania; por. obrepcja.
- łac. subreptio 'kradzież’ od subripere 'wyrwać; zabrać potajemnie’;
zob. sub-; rapere, zob. rapt.
subretka przest. teatr, rola sprytnej, kokieteryjnej
pokojówki, powiernicy pani, inspiratorki i spręży­
545 substrát
ny intryg; aktorka grywająca takie role, jej emploi;
dawn. pokojówka, panna służąca.
- fr. soubrette 'subretka; pokojówka’ z prowans. soubreto r.ż. od
soubret 'afektowany; skromniś’ z soubra 'zostawiać na boku; przekra­
czać’ od łac. superare, zob. superata.
subrogacja, surogacja, prawn. nabycie praw wie­
rzyciela przez osobę, która spłaciła cudzy dług (por.
substytucja); zasada włączająca do majątku odrębne­
go (jak spadek, majątek małżeństwa) także wszyst­
ko to, co nabyto za pomocą jego praw a. środków od
chwili jego powstania.
- śrdw.łac. subrogatio 'zastąpienie' z łac. subrogare.
sub rosa łac., pod różą, tj. w dyskrecji, w zaufaniu,
w tajemnicy.
- u starożytnych róża była symbolem dyskrecji; wg legendy Kupido
przekupił Harpokratesa, boga milczenia, różą aby nie zdradził miło­
stek Wenery; gospodarz wieszał różę nad stołem, aby goście wiedzie­
li, że treść rozmowy ma pozostać w tajemnicy.
subsecivae horae łac., godziny wolne od pracy. ||
subsecivum tempus łac., wolny czas.
subsidium charitativum, collecta, contributio,
exactio, łac., w dawnej Polsce - podatek na rzecz
skarbu państwa płacony przez duchowieństwo
w formie „zasiłku miłosiernego”, tj. dobrowolne­
go (XV-XVIII w.); pogłówne szlacheckie (XVII-
XVIII w.); „pogłówne chrześc.”, podatek szlachty
na rzecz wojska (1717-75).
- zob. subsydium; charytatywny.
sub sigillo (confessionis) łac., pod pieczęcią (tajem­
nicy spowiedzi). || sub silentio łac., milcząco; w se­
krecie.
subskrybent osoba, która podpisała zobowiąza­
nie do wzięcia udziału w subskrypcji. || subskryp­
cja system sprzedaży wydawnictw, akcji, obligacji
(zazw. połączony z pewnymi przywilejami dla sub­
skrybentów) osobom, które zobowiązały się podpi­
sem do ich wykupu i dokonały przedpłaty.
- łac. subscriptio 'podpis; skarga na piśmie’ i subscribens dpn. sub-
scribentis (p.pr.) od subscribere 'podpisywać', zob. sub-; skryba.
subsoniczny poddźwiękowy, poruszający się z pręd­
kością mniejszą niż prędkość dźwięku.
- zob. sub-; (super)soniczny.
sub specie aeternitatis łac., z punktu widzenia
wieczności (traktować sprawy, rzeczy).
- wg Spinozy {Etyka, 5,31).
substancja wszystko to, co wypełnia przestrzeń i wy­
stępuje w trzech stanach skupienia: stałym, ciekłym
i lotnym; filoz. (termin różnie rozumiany w dziejach
filoz.) zazw.: podłoże, podstawa tego, co istnieje,
to, co istnieje samo przez się, a nie jako atrybut in­
nej rzeczy; dawn. mienie, majątek. || substantivum
gram. rzeczownik.
- łac. substantia 'esencja; przyrodzenie; rzecz sama; istota (rzeczy);
majętność’ od substare 'trwać'; zob. sub-; stare, zob. stator.
substrát podłoże, podstawa, podkład; substancja
wyjściowa w reakcji chem. a. w procesie chem.; fi­
loz. pozbawiona właściwości substancja rzeczy, bę­
dąca nosicielem cech, atrybutów tej rzeczy; jązykozn.
podłoże jęz., język ludności pierwotnej, na który na­
substrát
warstwia się język ludności napływowej; por. super-
strat.
- śrdw.łac. substrátům 'podłoże’ z r.nij. od łac. substratus 'podścielo­
ny'; zob. sub-; stratus.
substytucja zastępstwo, podstawienie; udzielenie
przez pełnomocnika dalszego pełnomocnictwa innej
osobie. || substytut zamiennik, surogat, ersatz, na­
miastka; przest. zastępca.
- późn.łac. substitutio 'podstawienie' z łac. substitutus p.p. od substi-
tuere 'podstawić; zastąpić’; zob. sub-; statuere, zob. statut.
subsydium zasiłek pieniężny; subwencja. || subsy­
diować.
- łac. subsidium ’wojsk. rezerwa; tylna straż; poparcie; pomoc’ od
subsidere 'osiedlać się; osiadać’; zob. sub-; sidere 'osiadać; pogrą­
żać się’.
Subtopia ang., (skr. od suburban utopia) iron. utopia
suburbii, wizja Anglii roku 2000: ni wieś, ni miasto,
pustynia szos, parceli, lotnisk, słupów, drutów, dom-
ków i pseudochałup.
- tytuł artykułu lana Naima („Architectural Review”, VI, 1955 r.).
subtropikalny geogr. podzwrotnikowy.
- zob. sub-; tropikalny.
suburbia obszary położone na krańcach, peryfe­
riach wielkich miast, podzielone na działki z domka-
mi jednorodzinnymi, których posiadacze dojeżdżają
do pracy w mieście.
- ang. 'jw.; mieszkańcy tych obszarów; ich obyczaje, styl życia’ z 1.
mn. od łac. suburbium 'przedmieście'; zob. sub-; urbs 'miasto'.
sub voce (s.v.) łac., pod wyrazem, pod hasłem (słow­
nika, encyklopedii itp.).
subway [wym. sąbuej] w USA - kolej podziemna;
por. metro.
- amerang. 'przejście podziemne, pod ulicą; jw.’; zob. sub-; way 'droga'.
subwencja pomoc finansowa udzielana przez pań­
stwo przedsiębiorstwom, instytucjom a. osobom fiz.
(por. dotacja; stypendium; subsydium). || subwencjo­
nować.
- późn.łac. subventio 'zapomoga' od subvenire 'dopomagać'; zob.
sub-; venire, zob. adwent.
succěs de circonstance fi., powodzenie dzieła sztu­
ki wynikłe ze sprzyjających okoliczności. || succěs de
curiositć fi-., powodzenie dzieła sztuki wynikłe stąd,
że potraktowano je jako ciekawostkę a. osobliwość. ||
succěs de ridicule fi., powodzenie dzieła sztuki wy­
nikłe stąd, że wzięto je za żart, parodię. || succěs de
scandale fi:., sukces skandaliczny; popularność, roz­
głos uzyskane przez dzieło sztuki ze względu na jego
skandaliczny charakter a. związek z jakimś skanda­
lem. || succěs de snobisme fi:., powodzenie dzieła sztu­
ki wynikające z zainteresowania, jakie obudziło u in­
telektualnych snobów. || succěs ďestime ff., przyjęcie
zgotowane dziełu sztuki, które zdobyło szacunek kry­
tyki, ale nie stało się popularne. || succěs ďhonneur
fi., powodzenie dzieła sztuki, wynikające z szacunku
dla (poprzedniej twórczości) autora. || succěs fou fi.,
szalone powodzenie, olbrzymi sukces.
succotash [wym. sąketasz] amer. potrawa: purće
z fasoli i kukurydzy.
- amer.ang., pochodzenia algon.
546 suiseki
suchowiej ros., płd. i wsch. gorący i suchy wiatr ste­
pów i półpustyń Ukrainy, Rosji i Kazachstanu.
sucre [wym. sukre] waluta Ekwadoru (= 100 centavos).
- ku czci Antonia Jose de Sucre (1795-1830), który oswobodził
Ekwador i Peru od Hiszpanów.
sufeta hist. jeden z dwu dorocznie obieranych naj­
wyższych urzędników staroż. Kartaginy.
- łac. suffes dpn. suffetis, z punickiego.
sufiks gram. przyrostek; por. afiks.
- łac. suffixus p.p. od süffigere 'przymocować (od spodu)’; zob. sub-;
figere, zob. afiks.
sufizm kierunek ascetyczno-mistyczny w islamie,
powstały w VIII w. i rozwinięty (zwł. w Persji)
w rozbudowany system, którego celem jest złącze­
nie się z bóstwem przez ekstazę i kontemplację; por.
derwisz.
- arab. süfij '(odziany w strój) z wełny’ od i« /’’wełna’; od (?) wełnia­
nego ubioru ascetów.
sufler teatr., TV osoba podpowiadająca aktorom
tekst roli na próbach i spektaklach. || suflerować peł­
nić obowiązki suflera. || suflet lekka potrawa zapie­
kana z piany białek, z cukru i in. dodatków. || suflo-
wać przest. podpowiadać, podszeptywać.
- fr. Souffleur 'dmuchacz; sufler’ i (omelette ) soufflé '(omlet) dęty, wy­
dymany; suflet’ od soufflier 'dmuchać; podpowiadać’ z łac. sufflare
'nadymać'; zob. s u b flarę 'dąć; wiać’; por. soffione.
sufragan biskup ordynariusz diecezji, będącej częścią
metropolii; biskup pomocnik ordynariusza diecezji. ||
sufrażystka hist. (w krajach anglos.) bojowniczka
0 prawo wyborcze kobiet; por. emancypantka.
- ang. sufflragist 'sufrażystka' (od sufflrage 'prawo głosowania’)
1 śrdw.łac. (episcopus) suffraganeus '(biskup) sufragan’ z sufflragium
'głos (wyborczy); pomoc; modlitwa’ z łac. 'głos (jp.); poparcie po­
lit.; fawor’.
sugerować poddawać, podsuwać komuś myśl, po­
mysł, ideę; proponować oględnie jako rzecz właści­
wą, stosowaną; dawać pod rozwagę; przedstawiać
jako przypuszczenie. || sugestia psych, wywieranie
wpływu na zachowanie się i myśli człowieka za po­
mocą hipnozy a. (pot.) siłą przekonania lub autoryte­
tu; por. inspiracja. || sugestywny wywierający silny
wpływ na myśli i wyobraźnię; przekonujący, zniewa­
lający prawdą przeżycia art. (o dziele sztuki).
- łac. suggestio 'podszeptywanie; przekonywanie’ z suggestus p.p. od
suggerere 'podkładać; podsuwać; dostarczać’; zob. sub-; gerere, zob.
gestia.
suhak antylopa pustorożna (samice bezrożne) ste­
pów Zawołża i Kazachstanu, licznie występująca
w przedhist. Europie, jeszcze do XVTII w. na Ukra­
inie, zagrożona wytępieniem, od 1920 r. objęta sku­
teczną ochroną.
- tur. sukag 'jw.'
sui generis łac., swego rodzaju; w swoim (własnym)
rodzaju; swoisty, osobliwy.
sui iuris (homo) łac., mający pełne prawo działania;
sam sobie pan; nie podlegający władzy ojcowskiej
(w prawie rz.); por. pater familias.
suiseki jap., dosl 'krzemień’; jap. sztuka układania
i kolekcjonowania kamieni.
 suis et sibi
suis et sibi łac., swoim i sobie.
- przed 2. wojną świat, napis nad wejściem do Galerii Luksemburga
w Warszawie przy Senatorskiej 29, gdzie mieściły się kina: „Momus”
i „Splendid” („Sfinks”) oraz kabaret „Qui pro quo”.
suita instrumentalny utwór muz. złożony z kil­
ku samodzielnych tańców, kontrastujących ze sobą
pod względem charakteru, tempa i rytmu (rozkwit
w XVII i XVIII w., Bach, Händel); (por. partita; so­
nata; sarabanda; giga; menuet; chaconne; saltarello;
gawot; preludium; aria).
- fr. suite 'świta; szereg; następstwo; porządek; jw .’ od suivre 'nastę­
pować po czym ’ z łac. seequi, zob. sekwencja.
suivisme [wym. süiwism] fr., polit, często ujemnie:
skłonność do ślepego, bezkrytycznego przyjmowania
poleceń, zadań od zwierzchników, przywódców itd.
-fr. 'jw. ’ od suivre 'iść za kimś’.
suk rynek, plac targowy w Maghrebie.
- fr. souk, ang. suq 'jw.' z arab. sük 'rynek'.
sukces osiągnięcie, wyczyn, powodzenie. || sukcesja
przest. następstwo prawne, wstąpienie w ogół upraw­
nień; dziedziczenie, dziedzictwo, scheda, spadek. ||
sukcesor przest. spadkobierca, dziedzic. || sukce­
syjne wojny - których powodem a. pretekstem były
spory o następstwo tronu i pretensje o dziedziczne
posiadłości (hiszp. 1701-14; polska 1733-38; austr.
1741—48). || sukcesywny następujący po sobie kolej­
no, stopniowo.
- śrdw.łac. successims 'kolejny', łac. successio 'następstwo', succes-
sor 'następca' i successus 'postęp; tok; sukces, powodzenie’ (z p.p.) od
succedere 'następować; powieść się’; zob. sub-; cedere, zob. cesja.
sukijaki jap., potrawa jap.: mięso, twaróg sojowy,
cebula, pędy bambusa i inne jarzyny, gotowane w so­
sie sojowym, sake i cukrze.
Sukkot, Święto Namiotów (a. Szałasów), Kuczki,
żyd. religijne święto dziękczynienia, obchodzone
pierw, jako jesienne święto zbiorów, od VII w. p.n.e.
związane tradycją kapłańską z pobytem Żydów na
pustyni po wyjściu z Egiptu, rozpoczynające się 15
tiszri i trwające 7 a. 9 dni (wrzesień-październik);
zob. etrog.
-hebr. sukkoth, l.mn. o d sukkah 'gęstwina; szałas, namiot; altana’.
sukkub(us) w demonologii: zły duch, demon, przy­
bierający postać kobiety, nawiedzający mężczyzn
w czasie snu; por. inkub(us).
- śrdw.łac. 'jw.' z późniąc, succuba 'prostytutka' od łac. succubare
'leżeć pod czym ’; zob. sub-; cubare, zob. cubiculum.
sukulenty bot. rośliny gruboszowate, tłustosze, gro­
madzące w tkankach wodę umożliwiającą im prze­
trwanie okresów suszy na obszarach o niewielkich
(choć regularnych) opadach.
-ła c . suc{c)ulentus 'soczysty' o d suc{c)us 'sok'.
sukurs przest. odsiecz, pomoc.
- śrdw.łac. succursus 'poparcie' z łac. p.p. od succurrere 'biec na ratu­
nek; pomagać’; zob. sub-; kurs.
sulfamidy, sulfonamidy związki organiczne (amidy
kwasu sulfanilowego) o działaniu bakteriostatycz-
nym, stosowane m.in. przeciw bakteryjnym choro­
bom zakaźnym, cukrzycy, obrzękom, nadciśnieniu
i skazie moczanowej.
547 sunt certi denigue fines
- łac. sulfur 'siarka'; zob. amidy; por. solfatara.
sulki lekki, dwukołowy pojazd jednokonny bez nad­
w ozia, z siodłem dla pow ożącego, używ any m.in. do
trenowania młodych koni w yścigow ych oraz w w y ­
ścigach kłusaków.
- ang. sulky [wym. salki] 'jw.'
sułtan tytuł panującego w krajach muzułm. (w Tur­
cji do 1922 r.).
-tur. 'władca' z arab. sułtan 'jp.; władza’.
suma Kość. rz.kat. główna, uroczysta m sza niedziel­
na i świąteczna.
- łac. summa, zob. summa.
sumitować się tłumaczyć się, usprawiedliwiać się,
uniewinniać się.
- łac. summittere, submittere 'schylać się; uniżać się; wydawać; do­
starczać’; zob. sub-; mittere 'posyłać; kłaść; porzucać’.
summa śrdw. całościowa konstrukcja scholastyczna;
śrdw. kompendium, podręcznik mający obejmować
jakąś całą dziedzinę w ied zy a. całokształt m yśli teo­
logicznej.
- śrdw.łac. 'jw.' z łac. 'suma, kapitał, treść’ z r.ż. od summus 'najwyż­
szy'; wiek XIII był epoką wielkich summ, z których najsłynniejsza
Summa teologiczna (1266-73) św. Tomasza z Akwinu.
summa cum laude zob. cum laude.
summa summarum łac., suma sum; wszystko ra­
zem (wziąwszy).
- z Plauta (Truculentus, 1,1,4).
summum bonum łac., największe dobro.
summum ius summa iniuria łac., szczyt prawa (to)
szczyt bezprawia; zbyt ściśle, formalnie wymierzona
sprawiedliwość staje się krańcową niesprawiedliwo­
ścią, krzywdą.
- Cyceron (O powinnościach, 1,10,33) cytuje to jako „oklepane przy­
słowie”.
sumo jap., s p o r t, japońska forma zapaśnictwa, w któ­
rej przegrywa zapaśnik wypchnięty z ringu a. zmu­
szony do dotknięcia ziemi jakąkolwiek częścią ciała
(prócz stóp). || sumotori jap., s p o r t, zapaśnik sumo.
sumpt p r z e s t. w wyrażeniu w ła s n y m su m p te m - za
własne pieniądze.
- łac. sumptus 'koszt, nakład, wydatek’ z p.p. od sumere, zob.
asumpt.
sum rex yester, nec fictus neąue pictus łac., jestem
królem waszym , nie w ym yślonym ani malowanym.
- król Stefan Batory w 1576 r. na sejmie w Toruniu.
sundae [wym. sąndi:] porcja lodów polana sokiem
ow ocow ym z sałatką orzechow o-ow ocow ą; por.
melba.
- amer.ang. 'jw.' prawdop. od Sunday 'niedziela'.
Sunna zbiór obyczaju i praktyk islamu, opartych
na słowach i czynach Mahometa, oraz uzupełnienia
i egzegeza Koranu. || sunnici w iększy z dwóch głów ­
nych odłamów islamu, w iem y ortodoksyjnej tradycji
Sunny, uznający pierwszych czterech kalifów za pra­
w ow itych następców Mahometa; por. szyici.
- arab. sunna 'zwyczaj, tradycja’.
sunt certi denique fines zob. est modus in rebus.
sunt lacrimae rerum
šunt lacrimae rerum łac., są łzy rzeczy; nawet rze­
czy płaczą; oto łzy dla naszych nieszczęść.
- w Eneidzie, 1, 462, Wergiliusza Eneasz na widok obrazów wojny
trojańskiej w świątyni Junony.
sunt pueri pueri, pueri puerilia tractant łac., dzie­
ci są (przecież zaw sze) dziećm i i postępują dziecin­
nie (zajmują się dzieciństwami).
- parafraza z Wulgaty (7. List św. Pawła do Korynt., 13,11).
SU P E R - w złożeniach: (po)-nad; w yższy pod w zglę­
dem ilości, jakości, stopnia, znaczenia, tytułu, pozy­
cji; więcej niż; dodatkowy, ekstra; przewyższający
normę; nadmierny; przewyższający inne sw ego ro­
dzaju a. klasy; um ieszczony powyżej, (po)nad, na
(szczycie); posiadający określony składnik w (nie­
proporcjonalnie) dużej ilości (por. bi-; per-); stano­
w iący kategorię szerszą (od określonej w 2. części
złożenia); (por. ekstra-; hiper-; supra-; ultra).
-ła c . super, 'nad; dodatkowo’.
superata handl, nadwyżka towarów a. pieniędzy,
stwierdzona przez porównanie stanu rzeczyw istego
z rachunkowością; por. manko.
- łac. superatus 'przewyższony' od superare 'przewyższać' z super,
zob. super-; por. subretka.
supercargo, superkargo żegl. osoba reprezentująca
na statku interesy czarterującego i sprawująca w je­
go imieniu opiekę nad ładunkiem. || superego n.łac.,
nadjaźń; w psychoanalizie - jeden z poziom ów oso­
bowości ludzkiej: wewn. siła karcąca pewne postępki
jako złe, karząca poczuciem w iny i wyrzutami sumie­
nia, nagradzająca obrazem „idealnego ja” (spełniają­
cego wymagania sformułowane przez rodziców); zob.
ego. || superekslibris ekslibris um ieszczony (wytło­
czony) na zewn. stronie okładki książki.
- zob. super-; ekslibris; zob. cargo; ego.
superette w USA - m ały supermarket, sklep sam o­
obsługow y na powierzchni od 120 do 400 m2, z prze­
ważającym asortymentem artykułów spożywczych.
- amer.ang.; superm arket) i, jako zdrobn., sufiks -ette.
superflua non nocent łac., (jak powiadają prawni­
cy): nadmiar nie szkodzi.
- z św. Augustyna (O państwie Bożym, 4,27).
super iłumina Babylonis, illic sedimus et flevimus
łac., nad rzekami Babilonu, tameśmy siedzieli i pła­
kali.
- z Wulgaty (Psalm, 136, 1); tytuł powieści T. T. Jeża N ad rzekami
Babilonu (1899 r.).
super G ang. skr. od super giant slalom ’slalom su­
per gigant’, dyscyplina narciarska pośrednia m iędzy
biegiem zjazdowym a slalomem gigantem, rozgry­
wana na trasie krótszej niż bieg zjazdowy, z bramka­
mi rozstawionymi rzadziej niż w slalomie gigancie.
Superhero [wym. sjuperhťrou] ang., fikcyjna postać
wyposażona w nadludzką potęgę, której używa do
zwalczania zła, przestępstw, niesprawiedliwości itd.
- ang. 'nadbohater'; zob. super-; heros; od Superheroes, tytuł serii ko­
miksów o nadludzkich postaciach; nazwa powstała pod wpływem na­
zwy Superman.
superheterodyna odbiornik radiowy, który, m iesza­
jąc częstotliw ość odbieraną z częstotliw ością dostar­
548 suplement
czaną przez oscylator (heterodynę), tworzy częstotli­
wość pośrednią, przez co uzyskuje się dużą czułość
i selektywność.
- zob. super-; hetero-; dyna.
superintendent duchowny protestancki sprawują­
cy władzę nadzorczą w stosunku do pastorów okre­
ślonego terytorium; nadzorca. || superior przełożony
w zakonie (np. generał, opat, przeor).
- łac. superior 'wyższy'; zob. super-; intendent.
superkargo zob. supercargo.
superkomputer inf. nazwa obejmująca różne duże
komputery, charakteryzujące się bardzo dużą ilo­
ścią procesorów i niezwykle szybkim wykonywa­
niem obliczeń. Superkomputery są wykorzystywane
przede wszystkim do przeprowadzania wielkich ob­
liczeń naukowych, zaś charakterystycznym przykła­
dem ich ważnych pozawojskowych zastosowań jest
krótkoterminowe przewidywanie pogody; por. kom­
puter, procesor.
superlativus gram. superlatyw, najwyższy stopień
przymiotnika. || superlatywy słowa najwyższego
uznania, pochwały.
- późn.łac. superlativus 'najwyższy' z łac. superlatus p.p. od superfer-
re 'przenosić; wznosić’; zob. super-; ferować.
Superman fikcyjny bohater amer. komiksów z lat
30. XX w. i późniejszych filmów, obdarzony bajecz­
ną siłą, dokonujący najbardziej nieprawdopodobnych
(wy)czynów i przedstawiany z takim lekceważeniem
jego charakterystyki umysłowej i emocjonalnej, że
bohater wydaje się po prostu głupi.
- ang. 'nadczłowiek'; zob. super-; man 'człowiek'.
supermarket w USA - supersam, wielki sklep sa­
moobsługowy; hala targowa; por. hipermarket.
- amer.ang. 'jw.'; zob. super-; market 'targ, rynek, jarmark’ z łac. mer-
catus 'handel; targowisko’ z p.p. od mercari, zob. merkantylny.
super nivem dealbabor zob. asperges me hyssopo...
supernova, supernowa astr. gwiazda zmienna, któ­
rej jasność wzrasta nagle (w maksimum 10 do 100
min razy większa niż jasność Słońca) w związ­
ku z wyrzucaniem przez nią zewn. warstw materii
(z prędkością ekspansji do 15 000 km/s), a potem po­
wraca do wartości początkowej.
- zob. super-; łac. nova r.ż. od novus, zob. nowator; 'supernowa
z 1054 r. w Byku, z 1572 r. w Kasjopei, z 1604 r. w Wężowniku’;
Tabl. 2.
supersoniczny naddźwiękowy, szybszy niż dźwięk.
|| superstrat jezykozn. język ludności napływowej,
który nawarstwia się na język ludności autochtonicz­
nej, miejscowej; por. substrát.
- zob. super-; łac. sonus, zob. sonet; substrát; sub-.
superuser inf. superużytkownik, użytkownik pro­
gramu, komputera lub sieci komputerowej posia­
dający maksymalne uprawnienia, np. do tworzenia,
modyfikowania i usuwania dowolnych plików, nada­
wania i odbierania uprawnień pozostałym użytkow­
nikom itd.; por. administrator sieci, operator.
suplement materiał dodatkowy uzupełniający a. ak­
tualizujący treść dzieła, zawarty zazw. w oddzielnym
 suplement
tomie; por. aneks. || supletywne formy - j ę z . formy
należące do jednego zespołu odmiany przez przy­
padki, liczby, czasy, stopnie itd., jednak obce sobie
pochodzeniem (np. d o b r y - le p s z y , j e s t e m — b y łe m ,
c z ł o w i e k - lu d z ie ).
- łac. supplementum 'uzupełnienie (również wojsk.)’ i późn.łac. sup-
pletivus 'uzupełniający' (z łac. suppletus p.p.) od supplěre 'uzupeł­
niać; dopełniać’; zob. sub-;plěre 'napełniać'; por. plenarny.
suplika d a w n . pisemna prośba, skarga (zwł. składa­
na panu przez chłopa w X V I-X V III w.). || suplikacja
p r z e s t .r kom a prośba; (w l.mn.) kość. pieśni błagalne
(np. „Święty B oże”). || suplikant d a w n . ten, kto su-
plikuje, składa suplikę, w nosi skargę, prośbę.
-ła c . suppłicatio 'święto dziękczynienia, pokuty’ i supplicans dpn. sup-
pliccmtis (p.pr.) o d supplicare 'błagać' z supplex 'pokorny; błagalny’.
suponować zob. supozycja.
suport wspornik, podstawa; część obrabiarki, na któ­
rej um ocowane jest narzędzie tnące; mechanizm kor­
bow y rowem.
- fr. support 'podpora; wspornik’ od supporter 'podpierać' z późniąc.
supportare 'znosić, wytrzymać’ od łac. '(prze)nosić’; zob. sub-; por-
tare, zob. porto 2.
supozycja przypuszczenie, domniemanie, domysł,
hipoteza. \\ suponować przypuszczać, zakładać. || su-
pozytorium m e d . czopek leczniczy.
- późn.łac. suppositorium 'czopek' (zr.nij. od suppositorius 'podłożo­
ny') i suppositio 'hipoteza, przypuszczenie’ od supponere 'przypusz­
czać' z łac. 'podkładać; podstawiać’; zob. sub-;ponere, zob. pozycja.
suppressio veri, suggestio falsi łac., zatajenie praw­
dy; podsunięcie fałszu.
SU P R A - w złożeniach: nad-; ponad-; w yższy niż;
wykraczający poza; przekraczający; um ieszczony
na(d); w cześniejszy (od); zob. super-. || supraporta
m alowidło a. płaskorzeźba nad drzwiami (zwł. X V II-
XVIII w.).
-ła c . supra 'jw.'; por. sopran;porta zob. portal.
supra vires łac., ponad siły.
-zH oracego (Listy, 1,18,22).
supremacja zwierzchnictwo, panowanie, hegem o­
nia; przewaga, w yższość, prymat. || suprema lex łac.,
najwyższe prawo. || suprematyzm kiem nek abstrak-
cyjno-geom. w malarstwie, powstały ok. 1915 r. pod
w pływ em kubizmu.
- łac. supremus 'najwyższy' od superus ’w yższy’ od super, zob. super-.
supreme rodzaj potrawki z drobiu; biały sos na roso­
le z drobiu a. cielęciny ze śmietaną i żółtkami, u ży­
wany do jaj, drobiu i jarzyn.
- fr. 'najwyższy, najlepszy; jw .’ z łac. supremus, zob. supremacja.
sura (l.mn. suraty) rozdział Koranu.
-arab. 'rząd, szereg; jw .’
surdut długa dwurzędowa marynarka z czarnego a.
ciem nego sukna a. kortu, noszona (do sztuczkowych
spodni) jako m ęski strój w izytow y na przełom ie X IX
i X X w.
- fr. surtout 'nade wszystko; jw .’; sur 'na' z łac. super, zob. super-;
tout, zob. tużurek.
surdyn(k)a m u z. tłum ik.
- fr. sourdine 'jw.' z wł. sordina 'jw.' od sordo 'głuchy' z łac. surdus
'jp.'; por. absurdalny.
549 suspensa
surf [wym. so:f] jazda na specjalnej desce (w pozy­
cji stojącej a. leżącej) na grzbiecie przybrzeżnej fali
oceanicznej; por. akwaplan; rodzaj tańca towarzy­
skiego.
- ang. surj(board) 'deska surfowa; jw .’; sur/-'fale przybrzeżne; upra­
wiać jazdę jw .’; board 'deska'.
surge puer łac., wstawaj, chłopcze!
(mettre) sur le tapis fr., poruszyć, omawiać sprawę;
dosl. (kłaść) na sukno.
- wyraz tapis nie oznacza tu 'dywanu', ale 'sukno pokrywające stół
obrad’.
surma muz. instrument dęty, używany w dawnej Pol­
sce w wojsku.
- tur. su rm 'surma' z pers. surnafj); sur 'uroczystość'; m i 'flet'.
surogacja zob. subrogacja. || surogat namiastka, ar­
tykuł zastępczy; produkt sztuczny albo syntetyczny,
używany jako substytut naturalnego.
- łac. surrogatus p.p. od surrogare, subrogare 'wybierać zastępczo
kogo innego’; zob. sub-; rogare, zob. abrogacja.
surprise party [wym. se:prąjz pą:ty] przyjęcie na
czyjąś cześć przygotowane w tajemnicy przez (i na
koszt) przyjaciół jako niespodzianka.
- ang. 'jw.'; surprise 'niespodzianka' od st.fr. surprendre 'zaskoczyć;
dopędzić’; sur ’na(d)’;prendre 'brać';party, zob. cocktail party.
surrealizm nadrealizm, ruch art. powstały w 1920-
30 r. we Francji, obejmujący lit. i sztuki piast., prag­
nący uniezależnić wyobraźnię artysty od form lo­
gicznego myślenia, opierający twórczość na skoja­
rzeniach płynących z podświadomości i marzeń sen­
nych, wyrażający się w nie powiązanych ze sobą
obrazach fantastycznych w nienaturalnych zestawie­
niach i kombinacjach.
- fr. surrealisme 'jw.'; sur ’na(d)’; zob. realizm.
sursum corda! łac., w górę serca! odwagi!; wznieś­
cie serca (od spraw doczesnych ku Bogu).
- słowa odmawiane przez celebransa przed prefacją mszalną; por. Wul-
gata (Treny Jeremiasza, 3,41); levemus corda... 'podnieśmy serca...’.
(the) survival of the fittest ang., przetrwanie najle­
piej przystosowanych (ewolucja drogą doboru natu­
ralnego).
- z Herberta Spencera (Zasady biologii 3,12), 1867 r.
susceptant dawn. pomocnik notariusza; urzędnik
sąd. przyjmujący zeznania.
- łac. susceptans dpn. susceptantis od suscipere 'przyjmować; przed­
siębrać coś’; sus- zob. sub-; -cipere od capere zob. kaptować.
sus (dočet) Minervám łac. z gr., Świnia (poucza)
Minerwę, boginię mądrości; ignorant poucza świa­
domego rzeczy; uczył Piotr Marcina; jajo mędrsze od
kury; por. invita Minerva.
- odpowiedź Demadesa na uwagę, że jest on uczniem Demostenesa;
por. Plutarch (Demostenes, 11).
susi, sasimi jap., pop. zakąski jap. spożywane na
zimno w południe a. między posiłkami, złożone
z małych, surowych kawałków ryb i jarzyn; sasimi to
tylko kawałki ryb, a susi składa się, prócz tego, z wo­
dorostów morskich, jaj, krewetek, ośmiornic itd.
suspensa kara kość. powodująca zawieszenie sus-
pendowanego duchownego w czynnościach; zob.
suspensa
cenzura. || suspensja chem. zawiesina; lit. chwyt re­
toryczny a. narracyjny polegający na umyślnym
opóźnianiu wypowiedzi (informacji) przez wtręty,
dygresje, uściślenia itp. a. na opóźnianiu (retardacji)
toku akcji opowieści lub przerwaniu jej, aby wzmóc
napięcie słuchacza, czytelnika a. widza. || suspen-
sorium med., podpaska mosznowa, woreczek ela­
styczny zawieszony na pasku. || suspensywne veto
-praw n. veto (zazw. głowy państwa), które sprawia,
że uchwała parlamentu ulega zawieszeniu do czasu
jej ponownego rozważenia, a następnie, jeśli prze­
chodzi zwykłą większością głosów, staje się już pra­
womocna.
- śrdw.łac. suspensivus 'zawieszający’ z łac. suspensus p.p. od suspen-
dere 'zawieszać’; sus- zob. sub-;pendere zob. stypendium.
sustine et abstine łac., cierp i panuj nad sobą; por.
stoicyzm.
- z Aulusa Geliusza, 17, 19, 6; przekład gr. maksymy Epikteta
(ianéchou kaí apéchou).
sutasz wyroby plecione (galony, taśmy) z krzyżują­
cych się skośnie nici, używane jako naszywki.
- fr. soutache 'jw.; borta’ z węg. sujtós ’jp.’
sutener utrzymanek i opiekun prostytutki, osobnik
uprawiający sutenerstwo, czerpanie zysku z nierzą­
du uprawianego przez inną osobę.
- fr. souteneur 'sutener’ od soutenir 'podpierać; utrzymywać (kogo)’
z łac. sustiněre ’jp.’; sus- zob. sub-; temre, zob. tenuta.
sutra w braminizmie - przykazanie, aforyzm, zbiór
krótkich wskazań (500-200 p.n.e.); dialogi Buddy;
część narracyjna buddyjskiej lit. kanonicznej; pismo
na temat żywota założyciela dżajnizmu.
- sanskr. 'nić; zbiór zasad, sentencji’.
smím cuique łac., każdemu to, co mu się należy; por.
á tout seigneur...
- maksyma Katona St., Fryderyka II Pruskiego i in.
suweren panujący, monarcha, władca; dawna złota
moneta bryt. (wartość: 1 funt sterling; nazwa od wy­
bitej na niej głowy króla); złota moneta Arabii Sau­
dyjskiej (wartość: 40rialów). || suwerenność niepod­
ległość, niezależność, niepodzielne zwierzchnictwo
nad terytorium państwa.
- ang. sovereign 'suweren(ny)’ i fr. souverain 'najwyższy; jp.’ z łac.
super, zob. super-.
suzafon muz. potężniejsza odmiana helikonu o szer­
szej czarze głosowej dającej się nastawiać, używana
w orkiestrach dętych XIX w.
- ang. sousaphone od nazwiska amer. kompozytora i kapelmistrza
Johna P. Sousy (1854-1932).
suzeren hist. w prawie lennym - najwyższy senior,
który nie jest niczyim wasalem, monarcha epoki
feud.; senior seniora.
- fr. suzerain ’jw .’ od sus ’na’ (na wzór souverain, zob. suweren).
swamin indyjski asceta należący do któregoś z zako­
nów relig., zwł. mnich Misji Ramakriszny, nazwanej
imieniem ascety i mistyka ind. (1836-86), którego
gł. ideą była podstawowa jedność wszystkich religii;
por. sadhu.
swaradż samorząd, autonomia (hasło polit, w In­
diach w latach 1906-33).
550 syderyt
- nowoind. ’jw .’ z sanskr. swaradż 'samorząd’, swárádžja 'niezależ­
ność’; swa 'swój, własny’; radżja, zob. radź.
swart gevaar afiik., d o s l ’czarne niebezpieczeń­
stw o’, rzekome niebezpieczeństwa grożące bia­
łej ludności Republiki Płd. Afryki ze strony czarnej
w iększości.
- wzorowane na „żółtym niebezpieczeństwie” (Chiny, Japonia), mod­
nym w końcu XIX w. w Europie, zwł. w Niemczech.
swastyka u w ielu dawnych ludów: sym bol a. orna­
ment w kształcie równoramiennego krzyża o ramio­
nach załamanych w p ołow ie długości pod kątem
prostym w tym samym obrotowym kierunku, zwany
również gammadion (od 4 wielkich gr. liter gamma);
zob. Hakenkreuz.
- sanskr. svastika ’jw .’ od svasti 'powodzenie’; su- 'dobrze’; asti
’on jest’; od szczęścia, które miała przynosić.
sweet [wym. sui:t] m u z. sentymentalna, skomercjali­
zowana odmiana jazzu wykonywana bez improwiza­
cji, w umiarkowanym, łagodnym tempie, brzmieniu,
harmonii i rytmie, często naśladuj ąca cechy muz. sym ­
fonicznej a. salonowej, jak s w e e t- ja z z lat 30. X X w.,
s w e e t- m u s ic sm yczkow ych zespołów Kostelanetza,
Mantovaniego i in., s w e e t- s w in lat 40. X X w., slow-
-foxy, „ballady jazzow e” itp. orkiestr sw ingowych
Glenna Millera, Artie Shawa i in.; por. hot.
- ang. 'słodki; miły; jw .’
sweet Swan of Avon! ang., łabędziu słodki znad
Avonu!
- z Benjamina Jonsona (Pamięci... Williama Szekspira, 71), 1616 r.
swierchidięjaros., teatr, nadrzędna m yśl, fundamen­
talna idea roli a. sztuki; por. skwoznoje diejstwije. ||
swierchzadącza ros., teatr, główne zadanie (gł. cel,
naczelne zagadnienie, gł. idea) utworu art., przedsta­
w ienia itd.
- określenia Konstantina S. Stanisławskiego, ros. teoretyka teatru, re­
żysera i aktora (1863-1938).
swing [właśc. wym. suing] m u z. styl jazzow y (gł.
ok. 1935-45), stadium przejściowe m iędzy hist. i no­
w oczesnym stylem jazzu; taniec jazzow y w tem­
pie umiarkowanym z charakterystyczną synkopacją;
w boksie - cios sierpowy.
- ang. 'kołysanie się; ruch wahadłowy; rytm; jw .’
Swoi ludi - socztiomsja ros., D o wójta nie pójdziemy.
- komedia (1849 r.) dramaturga ros. Aleksandra N. Ostrowskiego
(1823-86).
sybaryta człow iek lubujący się w zbytku i przyjem­
nościach.
- gr. Sybarítěs, mieszkaniec Sýbaris, staroż. miasta gr. w płd. Italii,
słynącego z zamiłowania do luksusu i uciech.
sybiliński w ieszczy, proroczy; dotyczący Sybilli,
prorokini, wieszczki; wróżbiarki.
- gr. Sibylla 'imię wielu (10?) prorokiń w różnych krajach staroż.
świata (jak Babilon, Egipt, Grecja, Italia)’.
syderyczny gwiazdowy; (m ie s ią c 5.) okres obiegu
K siężyca dokoła Ziemi; por. synodyczny obieg.
-ła c . sidus dpn. sideris 'gwiazda; gwiazdozbiór’; por. dezyderat.
syderyt szpat żelazny, w ęglan żelaza, surowiec (ruda)
w hutnictwie żelaza; meteoryt żelazoniklowy.
- gr. siděrítěs 'żelazny’ od sideros 'żelazo’.
 syfilis
syfilis med. kiła, lues.
- n.łac. od Syphilus, imienia pierwszej rzekomo ofiary kiły i bohate­
ra poematu Syphilis sivé Morbus Gallicus „S. albo francuska choroba”
(1530 r.) wł. lekarza, astronoma i poety Girolamo Fracastoro (1478—
1553).
Sygdommen til Doden duń., Choroba na śmierć.
- chrześc.-psychol. rozważania (1849 r., wyd. poi. 1966) filozofa duń.
Sorena Kierkegaarda (1813-55); wg Biblii (Ew. wg Jana, 11,4).
sygilarie bot. paleont. pieczęciow ce, kopalne rośliny
drzewiaste z klasy widłaków, charakterystyczne dla
krajobrazu środkowego karbonu, Tabl. 7.
- n.łac. sigillaria z łac. sigillum 'pieczęć’, od blizn liściowych podob­
nych do odcisków pieczęci.
sygnalizacja (dział techniki dotyczący urządzeń
umożliwiających) przekazywanie sygnałów (zna­
ków porozum iewawczych) na odległość. || sygnata­
riusz strona podpisująca umowę, traktat, porozumie­
nie itp. || sygnatura podpis; skrót podpisu, cyferka;
znak, numer rozpoznawczy. || sygnaturka najmniej­
szy z dzw onów kościoła, um ieszczony zazw. na ma­
łej w ieży (sygnaturce). || sygnet pierścień z wyrytym
herbem a. monogramem, używany dawn. zamiast
pieczęci do laku. || sygnować podpisywać; znaczyć
(co czym).
- śrdw.łac. signatura 'oznaczenie; pieczęć’ (z łac. signare 'znaczyć;
pieczętować’), fr. signet 'sygnet' i łac. signalis 'sygnałowy' od signum
'znak; sygnał’; por. asygnata; desygnat; insygnia; konsygnacja; kontr­
asygnata; rezygnacja.
syjamski dotyczący (pochodzący z) Syjamu (obec­
nie Tajlandii, Prathet Thai), państwa na Półwyspie
Indochińskim. || syjamskie bliźnięta pot. zroślaki,
zrośnięte ze sobąbliźnięta jednojajowe, zdolne do sa­
m odzielnego życia po operacyjnym rozłączeniu a. do
w spólnego życia w stanie zrośnięcia; przen. o nieroz­
łącznych przyjaciołach, towarzyszach itp. || syjam­
ski kot rasa kotów pochodzących z Syjamu (Tajlan­
dii), o gładkiej, płowej sierści, ciemnobrązowej na
pyszczku i nogach.
- nazwa od braci bliźniąt Czang i Eng (1811-74) zrośniętych mostka­
mi, zrodzonych w Syjamie z ojca Chińczyka i matki Syjamki, żona­
tych i dzieciatych, nie rozłączonych aż do śmierci.
syjonizm żyd. ruch polit, powstały w Europie w 80.
latach X IX w., mający na celu utworzenie, a potem
umocnienie państwa Izrael.
- hebr. Sijón 'Syjon, wzgórze w płn.-wsch. części Jerozolimy, na któ­
rym stała świątynia Salomona, późn. zidentyfikowane z Jerozolimą
i Palestyną jako kolebką i ośrodkiem duchowym chrześcijaństwa’.
Nazwa powstała w 1890 r. w wiedeńskim czasopiśmie „Selbst-Eman-
zipation”.
sykofant służalczy, płaszczący się pochlebca, pod-
skakiwacz; oszczerca.
- gr. sykophántěs 'oszczerca, donosiciel, plotkarz (ateński)’; sýkon
'figa'; -phantěs o d phainein, zob. fantom; związek znaczeniowy nie­
jasny.
sykomora ośla figa, bot. drzewiasty figow iec (fikus)
wsch.afrykański o niesm acznych owocach i cennym,
trwałym drewnie, używanym przez rzeźbiarzy.
- gr. sykómoros 'jw.'
sylabariusz zestaw znaków pisma sylabicznego (np.
elam ickiego, japońskiego) a. neosylabicznego (np.
etiopskiego), w odróżnieniu od alfabetu; por. kana;
kuneiformiczne. || sylabiczne pism o - w którym
551 symbol
znak reprezentuje sylabę. || sylabiczny wiersz - rów-
nozgłoskowy, akcentowany nieregularnie. || sylabo-
toniczny wiersz - równozgłoskowy z daleko posu­
niętą regularnością rytmu; por. toniczny.
- gr. syllabikós 'sylabowy' od syllabe 'zgłoska, sylaba’ od syllambá-
nein 'zbierać; łączyć w wymowie’; syl- zob. syn-; lambónein, zob.
katalepsja; toniczny.
sylenowie mit. gr. starzy, łysi satyrowie o perkatych
nosach, grubych, zmysłowych wargach i zwierzę­
cym, lubieżnym wyrazie twarzy.
- łac. Silenus, gr. S(e)i!enós l.poj. 'jw.; wychowawca Dionizosa, sta­
ry, łysy, zazw. tak pijany, że nie mogąc chodzić, jeździ na ośle, z któ­
rego ustawicznie spada’.
sylf w mit. celt. i germ. zwiewna istota napowietrzna,
śmiertelna, pozbawiona duszy. || sylfida żeński sylf;
przest. przen. dziewczyna pełna lekkości i gracji, ba-
letniczka.
- fr. sylph(ide) 'jw.'
sylikat bud. sztuczny kamień produkowany z piasku,
wapna, niekiedy także i cementu.
- łac. silex dpn. silicis 'twardy kamień; krzemień; kwarc’.
sylogizm schemat log. uprawniający do wywniosko­
wania z dwóch zdań kategorycznych (przesłanek ro­
zumowania), mających jeden (tylko) termin wspól­
ny (M), trzeciego zdania kategorycznego (wniosku
rozumowania), nie zawierającego tego terminu (np.
każde S jest M oraz każde M jest P, a więc każde
S jest P).
- gr. syllogismós 'wnioskowanie'; syl- zob. syn-; logismós 'oblicze­
nie; wniosek; osąd’ z logos, zob. -log; log-.
sylur geol. trzeci okres paleozoiku, Tabl. 7.
- łac. Silüres 'Sylurowie, staroż. szczep bryt., który, wg Tacyta, za­
mieszkiwał gł. pld. Walię’.
Sylvaner, Silvaner niemieckie białe winogrona;
wino reńskie z takich winogron.
- nm. prawdop. z łac. Sylvanus, Silvanus mit. rz. italski bóg pól i la­
sów, od silva łac. 'las'.
SYM- zob. syn-1| symbioza mutualizm, forma trwa­
łego współżycia dwu a. więcej różnogatunkowych
organizmów (symbiontów), z którego organizmy te
odnoszą korzyści (por. helotyzm; komensalizm; pa­
razytologia; synergia).
-g r . symbiösis 'współżycie'; zob. syn-; -bio-.
symara długi, luźny, powłóczysty strój kobiecy ze
spódnicą i trenem, noszony w okresie Odrodzenia,
zwł. we Włoszech.
- fr. simmarre z wł. zimarra od hiszp. zamarra, prawdop. z baskij. za-
mar 'baranica'.
symbioza zob. sym-.
symbol przedmiot a. znak zastępujący, reprezentują­
cy, oznaczający, przywodzący na myśl (na zasadzie
umowy, asocjacji myślowej) jakieś pojęcie, czyn­
ność, przedmiot, zwł. widomy znak czegoś niewi­
dzialnego; relig. (s. wiary) zbiór podstawowych zasad
wiary chrześc. || symbolika ogół symboli używanych
w danej dziedzinie; znaczenie symboliczne, prze­
nośne utworu, wydarzenia. || symbolizm kierunek
w lit. i sztuce europ, końca XIX i początku XX w.
(we Francji od 1880 r.), który, odwracając się od
symbol
realizmu oraz teorii i praktyki pamasistów, dążył do
wyrażenia (za pom ocą sym boli) prawd ogólnych, od­
czutych intuicyjnie i emocjonalnie; por. dekadencja.
- gr. sýmbolon ’znaik (rozpoznawczy) reprezentowany przez 2 poło­
wy przedmiotu podzielonego między 2 osoby; symbol’ od symbállein
'zbierać; porównywać’; zob. syn-; bállein, zob. balista.
symetria w łaściw ość figur oraz ciał materialnych,
których dwie części są analogiczne co do kształtu
i położenia w stosunku do określonego punktu, linii
a. płaszczyzny; (s. kryształów) powtarzanie się jed ­
nakowych elem entów (ścian, krawędzi, naroży na
kryształach; atomów, jonów a. cząsteczek w sieciach
przestrzennych); w spółm iem ość.
- gr. symmetrla 'współmiemość; proporcja; symetria’; zob. syn-;
-metr; por. asymetria.
symfonia jedna z gł. w ielkich muz. form orkiestro­
wych, wykształcona pod koniec XVIII w. przez tzw.
klasyków wiedeńskich (Haydn, Mozart, Beethoven),
oparta na zasadzie cyklu sonatowego.
- gr. symphónia 'współbrzmienie'; zob. syn-; -fon-.
symonia świętokupstwo, kupczenie godnościami,
beneficjami, sakramentami kość.
- późn.łac. simonia 'jw.' od Szymona Maga, czarownika samarytań­
skiego (z I w.), którego św. Piotr zganił za chęć kupna u apostołów
dam udzielania Ducha Św.; por. Biblia {Dzieje Ap., 8 ,9-24).
Symonidesa liryka - wiersze robione na zam ów ie­
nie, dla pieniędzy; {Symonidesa łzy, lament kejski)
umiejętność a. sposób budzenia współczucia.
- o Symonidesie z Keos (ok. 556-ok. 468 p.n.e.), pierwszym po­
ecie gr. piszącym panegiryki na obstalunek, za gotówkę, a więc także
pierwszym chałturzyście; por. Erazm, Adagia, 2, 9 ,1 2 (gr. Simónldou
mélě, łac. Simonidis cantilena).
sympatyczny ujmujący, pociągający, miły, budzą­
cy sympatię; (s. atrament) bezbarwny, ujawniający
pism o jedynie po nagrzaniu a. zw ilżeniu odpowied­
nimi związkami chem.; anat. w spółczulny (o części
autonomicznego układu nerwowego; por. parasym­
patyczny). || sympatykomimetyczne, sympatykoto-
niczne środld farm. środki pobudzające układ ner­
w ow y współczulny.
- łac. sympathia 'współczucie' z gr. sympátheia ’jp.’ od sympathěs
'współczujący'; zob. syn-; pat-; mimetyzm; toniczny.
symplifikacja uproszczenie.
- śrdw.łac. simplificare 'upraszczać' z łac. simplus 'prosty'; -ficare od
facere, zob. fakcja.
symplokę łit. s ty list. połączenie anafory i epifory
w jednym zdaniu.
- gr. symplokś 'splot; uścisk; walka’; zob. syn-; plokś 'plecionka; tka­
nina’.
sympozjon, sympozjum nieoficjalne zebranie kręgu
specjalistów (krajowych a. międzynarodowych), po­
św ięcone (krótkim) referatom i dyskusjom na temat
wybranych zagadnień; zbiór esejów o wspólnym te­
macie.
- łac. symposium z gr. symposion ’część uczty po spożyciu posiłku,
spędzona przy winie, mająca charakter wesołego zebrania ze śpie­
wami, występami tancerek, akrobatów itp., a. poświęcona dysputom
filoz.’; zob. syn-; pósis 'picie; napój’; tytuł dialogów („Uczta”) Kse-
nofonta i Platona.
symptom(at) med. objaw, oznaka; przejaw. || sym­
ptomatologia zob. semejologia. || symptomatycz­
552 SYNCHRO-
ny znamienny, charakterystyczny; med. objawowy
(o leczeniu).
- gr. sýmptoma dpn. symptómatos 'zbieg okoliczności; wypadek’ od
sympiptein 'zbiegać się; zdarzyć’, zob. syn-;piptein 'padać; walić się’;
por. asymptota; zob. -log; log-.
symulacja udawanie (zwł. objawów choroby) w celu
oszukania, wprowadzenia w błąd otoczenia; (5 . ana­
logowa) modelowanie zjawisk fiz. w maszynach mat.
przy częściowym użyciu członków rzeczywistych. ||
symulant osoba udająca (zwł. chorobę). || symulator
urządzenie pozwalające na odtwarzanie przebiegów
rzeczywistych w warunkach sztucznych, zazw. w ce­
lach szkoleniowych; cybern. maszyna mat. do symu­
lacji analogowej.
- łac. simulatio 'udawanie; pretekst’ i simulans (p.pr.) od simulare
'upodabniać; udawać’ z similis 'podobny'; por. asymilacja; dysymi-
lacja; faksymile; symultan.
symultan(ka) seans gry jednoczesnej mistrza sza­
chowego przeciw kilku(nastu) a. kilkudziesięciu
przeciwnikom; tłumaczenie na inny język przemó­
wienia na żywo, w czasie jego trwania, dla publicz­
ności odbierającej je przez słuchawki a. przez RTV.
|| symultanizm lit., teatr, przedstawianie równole­
głych wątków akcji, fabuły.
- śrdw.łac. simultaneus 'jednoczesny' z łac. simul 'wespół; w tymże
czasie’ od similis, zob. symulacja; por. ansambl.
SYN-, SYM- w złożeniach współ-; z (czym); wspól­
nie, razem z; jednocześnie z; podobny do, połączo­
ny z.
- łac. syn-, sym- 'współ-' z gr. syn 'z (czym); razem z; za pomocą; jed­
nocześnie z ’; por. sanhedryn.
synagoga świątynia żyd., bóżnica.
- późniąc, 'jw.' z gr. synagogę 'zebranie; miejsce zgromadzeń; jw .’ od
sym gein 'zbierać; zgromadzać’; zob. syn-; ágein, zob. agonia.
synalagmatyczny obopólny, dwustronny; bilateralny
(kontrakt, układ), nakładający wzajemne zobowiąza­
nia, przewidujący obopólne prawa i obowiązki.
- gr. synallagmatikós 'umowny' od synállagma 'kontrakt'; zob. -syn;
álíos, zob. alopatia.
synantrop zool. zwierzę synantropijne, związane
z człowiekiem i jego działalnością, ale nie oswojone
i nie hodowane przez niego (jak mysz, szczur, wró­
bel, jaskółka, karaluch).
- zob. syn-; -antrop-.
synapizm med. przest. gorczycznik; okład, plaster
z gorczycy na okolicę miejsca bolesnego.
- gr. synapismós 'przykładanie gorczycy’ od sinapi{s) 'gorczyca'.
synapsa anat. styk nerwowy, połączenie między
dwoma neuronami a. między włóknami nerwowymi
i in. tkankami organizmu. || synaptyczny.
- gr. synopsis 'złączenie'; zob. syn-; apsyda.
SYNCHRO- w złożeniach: jednoczesny, równocze­
sny; zsynchronizowany. || synchro dyscyplina sport.:
zsynchronizowana gimnastyka w wodzie dwóch ko­
biet w takt muzyki. || synchrocyklotron, synchro fa-
zotron zob. akcelerator. || synchron film. itp. zgry­
wanie (tekstu, muzyki, efektów dźwiękowych) na
jedną taśmę, płytę, film; por. rerecording. || synchro­
niczny jednoczesny; zestawiający zdarzenia zaszłe
w tym samym czasie; elektr. zgodny co do fazy i czę­
 SYNCHRO-
stotliwości. || synchronizacja doprowadzenie zmian
kilku w ielkości fiz. do synchronizmu, jednoczesno-
ści, zgodności w czasie. || synchrotron zob. akcele­
rator.
- gr. sýnchronos 'współczesny’; zob. syn-; chronos, zob. chron(o)-;
cyklotron; -tron; por. postsynchron.
S Y N D E S M (O )- w złożeniach: więzo-; wiązadło,
połączenie.
- gr. sýndesmos 'wiązadło’ od sýndein 'związywać’; zob. syn-; dein,
zob. diadem; por. asyndeton.
syndrom m e d . obraz choroby, zespół charaktery­
stycznych dla niej symptomów, objawów.
- gr. syndromś 'zbieganie się; połączenie’; zob. syn-; -drom.
syndrom sztokholmski psychol. odczuwane przez
niektórych zakładników pragnienie spodobania się
porywaczowi, spełniania jego życzeń, współpracy
z nim, a także przebaczenia mu i usprawiedliwiania
jego postępków; zob. syndrom.
- (1978 r.) nazwa od sytuacji powstałej po wzięciu zakładników
w czasie napadu na Sveriges Kreditbank w Sztokholmie w 1973 r.,
cytowanej szeroko przez psychologów, kiedy ofiary porwania stanę­
ły po stronie porywaczy.
syndyk prawn. osoba upoważniona do zarządzania
m asą upadłości (majątkiem niewypłacalnego dłuż­
nika) i zaspokajania roszczeń wierzycieli; kurator;
w niektórych krajach - radca prawny. 11syndykalizm
kierunek w ruchu robotniczym powstały w XIX w.
w e Francji i Hiszpanii, uważający walkę ekono­
m iczną zw iązków zaw odow ych (strajki, sabotaże)
za drogę do przejęcia przez nie w ładzy z rąk burżua-
zji, nie uznający państwa, walki klas i partii polit.;
por. tradeunionizm. || syndykat forma monopolu ka­
pitalistycznego, w której grupa uczestników zawiera
(czasow e zazw.) porozum ienie dla przeprowadzenia
pew nych transakcji; kartel; nazwa związku zaw odo­
w ego w e Francji i in. krajach romańskich; por. trust.
- fr. syndicalisme 'syndykalizm' (z [chambre] syndicale 'związek za­
wodowy’ r.ż. od syndical 'syndykalny') i syndicat 'syndykat' (od syn-
dic 'syndyk; kurator; komisarz [giełdowy]’) z gr. sýndikos 'pomocnik
a. obrońca sądowy’; zob. syn-; dikě 'prawo; sprawiedliwość’.
synęidesis f i l o z. zdolność stosowania ogólnych zasad
osądu moralnego do poszczególnych przypadków.
- gr. synelděsis dosł. 'świadomość' od syneidénai 'wiedzieć o czymś,
być świadomym czegoś’; zob. syn-; eidénai 'wiedzieć, znać’.
synekdocha figura stylist., polegająca na określe­
niu całości przez część (np. „dziesięć szabel” zamiast
„dziesięciu kawalerzystów”), części przez całość
(np. „wygrała Polska” zamiast „wygrała drużyna pol­
ska”), rodzaju przez gatunek („armia” zamiast „woj­
sko”), gatunku przez rodzaj („młode stworzenie” za­
miast „młoda dziew czyna”), przedmiotu przez mate­
riał, z którego jest wykonany („płótno historyczne”);
(por. metonimia, pars pro toto).
- gr. synekdochś dosł. 'wspólne otrzymywanie’; zob. syn-; ekdochś
'interpretacja' od ekdéchestai 'otrzymywać od kogoś; rozumieć w pe­
wien sposób’; zob. ek(s)-; déchestai 'brać; otrzymywać’.
synekura płatne stanowisko (posada, urząd) nie w y ­
magające żadnej pracy; prebenda, beneficjum kość.
nie połączone z obowiązkami duszpasterskimi.
- śrdw.łac. (beneficium) sine cura '(beneficjum) bez troski (o dusze
parafian)’; łac. sine 'bez'; cura, zob. kuracja.
553 synod
synereza jęz. połączenie a. zespolenie się w jed­
ną sylabę dwóch samogłosek zwykle wymawianych
oddzielnie, przeciwieństwo dierezy; wydzielanie się
płynu z żelu powodowane kurczeniem się (jak np.
przy wyrobie sera); por. koagulacja.
- późniąc, synaeresis z gr. synairesis dosł. 'skurcz'; zob. syn-; hai-
rein 'chwytać'.
synergamia małżeństwo grupowe, liczące więcej
niż 2 osoby. || synergetyczny, synergiczny, syner-
gistyczny (np. czynnik, narząd, mięsień, lek, truci­
zna) współdziałający z innym podobnym (a. działa­
jącym w grupie podobnych) i wzmagający jego (ich)
działanie, skuteczność. || synergia współdziałanie,
kooperacja czynników, skuteczniejsza niż suma ich
oddzielnych działań (por. antagonizm, symbioza). ||
synergizm staroż. chrześc. doktryna teol., wg któ­
rej do zbawienia a. naprawy moralnej człowieka nie­
zbędne jest współdziałanie łaski bożej i woli ludz­
kiej; wzajemne potęgowanie działania farm. dwu a.
więcej leków, zastosowanych jednocześnie a. w krót­
kich odstępach czasu.
- gr. synergós 'współpracujący'; zob. syn-; erg.
synestezja odczucie towarzyszące; psych, subiek­
tywne odczucie wrażenia pochodzącego od innego
zmysłu niż ten, który otrzymał bodziec zewn.; zob.
mixed media. || synestetyczny lit. zwł. w poezji -
działający na wyobraźnię niezwykłymi skojarzenia­
mi wrażeń różnych zmysłów; por. A noir, E blanc...
- zob. syn-; (an)estezja.
syngiel zob. singiel.
synhedrion zob. sanhedryn.
Syn-Ket zob. syntezator muzyczny.
synklina geol. łęk, wklęsła część fałdu powstałego
ze sfałdowania skał na skutek ciśnienia w skorupie
ziemskiej; por. antyklina.
- zob. syn-; gr. klinein, zob. kliniczna.
synkopa muz. przesunięcie akcentu na dźwięk nie
akcentowany przez wydłużenie wartości rytmicz­
nej nuty nie akcentowanej i przetrzymanie jej przez
część akcentowaną (por. ligatura; offbeat); jęz. zanik
jednej a. kilku głosek wewnątrz wyrazu (por. afereza;
apokopa; kontrakcja 2); med. przest. zemdlenie.
- gr. synkopě 'obcięcie' od synkóptein 'przycinać'; zob. syn-; apokopa.
synkretyzm połączenie a. związek rozbieżnych a.
wręcz sprzecznych poglądów (relig., filoz., społ.);
eklektyzm pozbawiony logiki a. niekonsekwentny;
bezkrytyczne wyznawanie sprzecznych zasad a. wie­
rzeń. || synkretyczny.
- gr. synkrětismós 'przymierze przeciw wspólnemu wrogowi; fede­
racja miast kreteńskich’; zob. syn-; Kres, Krét 'kreteński, dotyczący
wyspy Krety’.
synod Kość. rz.kat. zebranie duchowieństwa jed­
nej diecezji a. ordynariuszy jednej a. kilku prowin­
cji kość. lub całego kraju (s. plenarny); por. sobór;
najwyższy organ Kościoła prawosławnego w Rosji
carskiej (od 1721 r.), obecnie organ doradczy przy
patriarsze. || synodalny dotyczący synodu. || syno-
dyczny obieg - okres między dwoma kolejnymi, ta­
kimi samymi położeniami ciała niebieskiego wzglę­
synod
dem Słońca, widzianymi z Ziemi; {miesiąc s.) czas,
jaki upływa od jednej pełni Księżyca do drugiej; por.
syderyczny.
- gr. synodos 'zebranie; koniunkcja ciał niebieskich’; zob. syn-; ho-
dós, zob. -oda.
synonimy wyrazy bliskoznaczne (np. „skłonność”
i „upodobanie”; „drapieżny” i „krwiożerczy”; „go­
dzić” i ,jednać”); por. antonimy, homonimy.
- gr. synonymos 'równoimienny' zob. syn-; -onim.
synopsis przegląd ogólny, zestawienie, zbiór arty­
kułów o wspólnym temacie (por. sympozjon); zarys,
skrót, zwł. szkic scenariusza film., audycji radiowej,
programu TV; streszczenie filmu. || synoptyczny
zwięzły, dający ogólny pogląd na rzecz a. zjawisko,
dzięki łącznemu przedstawieniu wszystkich części
a. danych, poglądowy; przedstawiający stan pogo­
dy a. warunków atmosferycznych, panujących na du­
żym obszarze w danym momencie; {ewangelie s-e)
pierwsze 3 ewangelie (wg Mat., Marka i Łuk.), w od­
różnieniu od czwartej, wielekroć zgodne z sobą w te­
macie, porządku i języku. || synoptyk meteorolog
zajmujący się prognozą pogody; (w l.mn.) ewange­
liści Mat., Marek i Łuk.
- gr. synopsis 'pogląd ogólny; szacunek, ocena; przegląd’; synoptikós
'synoptyczny'; zob. syn-; -opsis; opt(o)-.
syntagmajezykozn. schemat syntagmatyczny skład­
niowy, morfologiczny, związany z ciągiem teksto­
wym (przeciwieństwo związku asocjacyjnego a.
paradygmatycznego). || syntaksa, syntaktyka jęz.
składnia. || syntaktyczny jęz. składniowy.
- gr. syntagma 'zestawienie', syntaksis 'porządek, szyk’ i syntaktikós
'porządkujący' od syntassein 'układać, porządkować’; zob. syn-; tas-
sein, zob. taktyka.
syntęresis, syndęresis filoz. wrodzona znajomość
zasad moralnego postępowania; sumienie jako prze­
wodnik, mentor i doradca.
- gr. synteresis 'zachowanie, strzeżenie’ od synterein 'przechowy­
wać'; zob. syn-; terem 'strzec; obserwować’.
syntetyczny oparty na syntezie; szeroki, uogólnia­
jący, łączny, ogarniający (nie drobiazgowy); filoz.,
jęz. nie analityczny (por. fleksja); chem. sztuczny,
sztucznie otrzymany (nie naturalny). || synteza łącze­
nie różnych elementów w całość; ujmowanie zjawi­
ska jako całości po zbadaniu jego składników (por.
analiza); otrzymywanie związku chem. ze związków
prostszych a. z pierwiastków; zob. triada; fizj. łącze­
nie w korze mózgowej podniet z określonymi reak­
cjami; por. refleks.
- gr. synthetikós 'umiejący składać; składnik’; synthesis 'zestawienie';
zob. syn-; teza.
syntezator muzyczny elektroniczny syntetyzator
dźwięku, b. skomplikowany skomputeryzowany in­
strument do komponowania i rejestrowania muzyki
elektronowej, produkowany od 1955 r., później udo­
skonalany, o coraz mniejszych wymiarach i więk­
szych możliwościach, różnych systemów (np. Moog,
I, II, III, Buchla, Syn-Ket); dzięki tysiącom dźwięko-
twórczych elementów, takich jak oscylatory, obwo­
dy rezonansowe i filtry próżniowe, syntezator może
zarówno naśladować dźwięki konwencjonalnych in­
554 szach
strumentów muz., jak i wytwarzać dźwięki o zupeł­
nie nowej barwie.
- od synte(ty)zować 'łączyć różne elementy’; zob. synteza.
syntonia współdźwięczenie, współbrzmienie; psych.
harmonia, umiejętność w spółżycia (łatwość kontak­
tu) z otoczeniem; por. ekstrawersja. || syntoniczny.
- gr. 'zgoda' od sýntonos 'harmonizujący z ’; zob. syn-; -tonią.
syrena 1. sygnalizator akustyczny o dużej sile dźw ię­
ku, stosowany w zakładach przem., żegludze, obronie
przeciwlotn. itd.; herb Warszawy - kobieta z rybim
ogonem zamiast nóg, uzbrojona w m iecz i tarczę. 2.
piękna kobieta, uwodzicielka, kusicielka (por. fem-
m e fatale); zool. (manat i diugoń) morski ssak rośli­
nożerny (odnóża przednie zm ienione w płetwy, tyl­
nych brak). || syreni głos, syreni śpiew - czarujący,
urzekający, kusicielski, uwodzicielski.
- fr. sirém 'syrena' z późn.łac. siréna od łac. sirén z gr. seirén 'mit.
gr. stwór morski (jeden z dwóch a. trzech) przedstawiany w postaci
półkobiety, półptaka; syreny mieszkały na jakiejś bajecznej wyspie,
kuszącym śpiewem wciągały przepływających żeglarzy w niebez­
pieczne miejsca, z utopionych wysysały krew’; por. Homer (Odyse­
j a , 12,29 i 184).
syringa fletnia Pana (zob. paniczny), instrument
muz. składający się z rzędu połączonych piszczałek
różnej w ielkości, popularny zwł. w staroż. i w okre­
sie Renesansu (w Polsce zwany multanką).
- gr. sýrinks dpn. sýringos 'rura; flet pasterski; piasta (koła); anat.
żyła’.
system zestawienie, całościow y i uporządkowany
układ, zbiór przedmiotów, zasad, twierdzeń, reguł
postępowania (np. s. filoz., etyczny, nauk., finanso­
wy, pieniężny, płac, podatkowy, miar i wag; jedno­
stek; dźwiękowy, nutowy); geol. jednostka w podzia­
le utworów geol. odpowiadająca okresowi (jednostce
czasu); por. seria. || systematyka klasyfikacja; nauka
o klasyfikacjach; taksonomia, dział biologii zajmują­
cy się podziałem świata roślin i zwierząt na gatunki,
rodzaje, rodziny, rzędy, klasy, gromady i typy.
- gr. systěmatikós 'zestawiony' od sýstěma 'zestawienie; połączenie’
od synistónai 'zestawiać'; zob. syn-; histánai, zob. statyczny.
Syzyfowa praca wymagająca ustawicznych i często
bezskutecznych wysiłków; trud ciężki i bezcelowy;
por. Danaid praca.
- gr. Sisyphos 'mit. gr. Syzyf, słynący ze sprytu założyciel i król mia­
sta Eryfy, późniejszego Koryntu, dziadek Bellerofon(t)a (por. chime­
ra; Pegaz); za swe liczne przewinienia, po śmierci, w Tartarze, toczył
na szczyt góry ciężki głaz, spadający wciąż w dół’.
syzygia astr. nazwa obejmująca koniunkcję i opozy­
cję planet.
-późn.łac. 'połączenie jarzmem’z gr. 'yp.' oásydzygós 'współwprzęg-
nięty w jarzmo; połączony’; zob. syn-; zygo-.
szabas sobota jako święto żyd.
- jid. z hebr. szabbáth, zob. sabat.
szaber 1. grabież rzeczy opuszczonych, pozbawio­
nych opieki z powodu katastrof żyw iołow ych, prze­
wrotów społ., wojny itp. 2. przest. tłuczeń, drobne
kruszywo skalne.
- 1 . nm. schaben 'zeskrobywać'. 2. nm. Schiefer 'łupek; drzazga’ pod
wpływem schieben 'suwać'.
szach (do 1979 r.) monarcha Iranu; w grze w szachy
- atak bezpośredni na króla (por. coup de repos; en
 szach
passant; en prise; fianchetto; gambit; j ’adoube; mat;
pat; piece touchee...; promocja; regina regit...; rosza­
da; symultan; tempo; Zeitnot; Zugzwan).
-p ers. szah 'król’; por. czek; mat 2; padyszach.
szafot down. rusztowanie, na którym dokonywano
publ. egzekucji (jak ścinanie, wieszanie, piętnowanie).
- nm. Schafotł 'rusztowanie; szafot’ ze st.fr. chafaud 'rusztowanie’;
zob. katafalk.
szafran bot. krokus, rodzaj z rodziny kosaćcowa-
tych; kwitnący fioletowo szafran uprawny dostarcza
z wysuszonych znamion słupka kwiatowego a. prę­
cików - tzw. szafranu, jaskrawoczerwonego prosz­
ku używanego jako przyprawa do niektórych potraw,
w lecznictwie oraz jako barwnik do ciast.
- ze śrdw.łac. saffranum od arab. zafaran.
szahadah arab., muzułm. wyznanie wiary (zob. la
ilaha...), które każdy wiemy musi wypowiedzieć
choćby raz w życiu, zob. arkan an-Islam.
szajba przest. techn. podkładka pośrednicząca mię­
dzy łącznikiem a przedmiotem łączonym. || szaj fo­
ka przest. techn. podkładka, płaska płytka metalowa
z otworem, wkładana pod główkę śmby a. nakrętkę,
-n m . Scheibe 'plasterek; kromka; krążek; szyba’.
szajgec nieżydowski, chrześcijański chłopiec a. mło­
dzieniec.
- jid. z hebr. szekes, zob. szyksa.
Szaj lok zob. Shylock.
szalanda błotniarka, jednostka pływająca tabom por­
towego, służąca do wywożenia urobku pogłębiarek,
mająca zazw. klapy denne a. boczne.
- fr. chaland 'szkuta; jw.’ z bizant. gr. chelandion 'barka płaskodenna’.
szalet klozet publ.; szwajc. domek drewniany (a. sza­
łas) w górach.
- fr. chalet 'drewniany domek górali alpejskich; domek wiejski w sty­
lu alpejskim’.
szalupa łódź okrętowa używana w celach komunika­
cyjnych, ratunkowych i in.
-fr . chaloupe 'jw.'
szalwar z jęz. urdu, luźne, bufiaste spodnie noszone
przez kobiety w Pakistanie.
szałamaja dawny drewniany dęty ludowy instru­
ment muz., poprzednik oboju; fiijarka, piszczałka;
por. aulos.
- nm. Schlamei 'nazwa różnych instrumentów dętych’ z gr. kalamaia
'fujarka trzcinowa’ od kalamos 'trzcina'.
szalfer, szofar zob. Rosz Haszana.
szałtanos mały pierożek gryczany nadziewany serem.
- białorus. szałtonos.
szamal, szimal arab., płn.-zach. wiatr wiejący w Ira­
ku i Zatoce Perskiej.
szaman obcujący z niewidzialnym światem bogów,
demonów i duchów przodków kapłan, czarodziej
i znachor szamanizmu, formy religii pierwotnej,
opartej na animizmie, znanej większości pierwot­
nych ludów świata, występującej gł. u ludów uralo-
-ałtajskich płn. Syberii.
555 szaraban
- tung. szaman 'szaman; mnich buddyjski’ z sanskr. śramana 'mnich
buddyjski; asceta’ od śrama 'zmęczenie; wysiłek; ćwiczenie relig.’
szambelan h ist. pokoj ow iec dostojnika; h ist. w yso­
ki urzędnik dworski w służbie osobistej monarchy a.
księcia; godność tytularna w monarchiach i na dw o­
rze papieskim.
- fr. chambellan 'jw.'
szambo przelew ow y dół gnilny, zbiornik do odpro­
wadzania ścieków kanalizacji miejscowej.
- od (?) fr. nazwiska Chambeau.
szamerunek przybranie, obszycie (dla ozdoby) ubio­
ru galonem, sznurem, taśmą.
- nm. schamarieren 'szamerować' z fr. chamarrer 'jp.' od chamarre
'obszycie' z hiszp. zam atra 'pasterski zimowy kożuch barani’ praw-
dop. z arab. sammur 'łasica syberyjska’.
szamot wypalona powyżej temperatury spiekania
i zm ielona glina ogniotrwała a. kaolin, stosowane do
produkcji szamotowych ogniotrwałych wyrobów ce­
ramicznych, używanych do budowy pieców hutnicz-
nych, ceramicznych, szklarskich i cementowych.
- nm. Schamotte 'jw.'
szansa m ożliw ość, m ożność (np. popisania się; u zy­
skania czego); w idoki (np. na sukces); sposobność,
okazja; szczęśliw y traf.
- fr. chance 'jw.; powodzenie; szczęście’ z śrdw.łac. cadentia, zob. ka­
dencja.
szansonetka d a w n . piosenka kabaretowa a. śpiewa­
na w lokalach ogródkowych. || szansonistka d a w n .
śpiewaczka kabaretowa, ogródkowa.
- fr. chansonnette zdrobn. od chanson 'pieśń; piosenka’ z łac. can-
tio, zob. kancjonał.
szantan p r z e s t. kabaret-restauracja. || szantaż w y ­
muszanie czego (zwł. pieniędzy) na kimś przez za­
straszenie go, zw ł. groźbą ujawnienia kompromitują­
cych postępków, faktów, dokumentów. || szantażysta
osoba dopuszczająca się takich wymuszeń.
- fr. (cafe) chantant 'kawiamia-kabaret' (por. boite) i chantage 'szan­
taż' od chanter 'śpiewać; wyśpiewać, przyznać się do winy’ z łac. can-
tare, zob. kantata.
szantung zob. czesucza.
- od nazwy prowincji w płn.-wsch. Chinach.
szanty angielska pieśń marynarzy śpiewana przy
podnoszeniu i opuszczaniu żagli z pokładu za p o­
m ocą ciężkich lin; w iększość takich pieśni sprzed
X IX w. była pochodzenia bryt., a w iększość dzie­
w iętnastow iecznych - amerykańskiego; zanikły, gdy
statki poruszane parą wyparły żaglow ce z mórz.
- ang. shanty, chantey, chanty z fr. chanter 'śpiewać'.
szaperon zob. chaperon.
szapoklak cylinder (nakrycie głow y) dający się zło ­
żyć.
- fr. chapeau claąue 'jw.'; chapeau 'kapelusz' z późniąc, cappa, zob.
chaperon; claque 'klaps; klaka; pukawka’ (dźwiękonaśladowcze).
szaraban p r z e s t. w óz konny, bryka z kilkoma po­
przecznymi ławkami.
- fr. char a bancs 'wóz z ławkami’; char 'rydwan; wehikuł’ z łac. car-
rus, zob. kariera; fr. banc 'ławka'.
szarawary
szarawary przest. szerokie, długie, bufiaste spodnie
noszone na W schodzie i w Polsce X V I-X V III w.;
hajdawery; por. pantalony.
- ukr. ’jw.’ z węg. salavári od pers. szälwär ’spodnie’ z szäl ’udo’.
szaria arab., kodeks ustalonego formalnie św ięte­
go prawa w islamie, opartego gł. na Koranie i Sun­
nie, teoretycznie rządzącego w krajach muzułm.
nie tylko w sprawach dotyczących religii, ale tak­
że w ekon., polit., spoi., kryminalnych i rodzinnych,
często w praktyce zastępowany przez adat.
szarif zob. szeryf 1.
szarlatan mistyfikator, oszust, szalbierz, znachor
udający lekarza; dawn. uliczny sprzedawca fałszy­
w ych leków.
- fr. charlatan 'wydrwigrosz, jw .’ z wł. ciarlatano ’jw.; jp.’ (pod
wpływem ciarlare 'paplać’) od cerretano 'mieszkaniec Cerreto (miej­
scowości pod Spoleto, której mieszkańcy bywali wędrownymi sprze­
dawcami fałszywych leków).
szarlotka kruche ciasto z jabłkami.
- fr. Charlotte od imienia ż. Charlotte 'Karolina'.
szarmancki niezmiernie ugrzeczniony w obec ko­
biet; por. prince charmant.
- fr. charmant 'zachwycający, czarujący’ od charmer 'urzekać; za­
chwycać; czarować’ z łac. carmen 'formuła (zaklęcia, przysięgi itd.);
przepowiednia; dźwięk; pieśń; wiersz’.
szarmeza b. cienka i miękka tkanina jedwabna na
suknie balowe; dzianina ze sztucznego jedwabiu na
bieliznę damską.
- fr. charmeuse 'czarodziejka; piękna uwodzicielka’ r.ż. od charmeur.
szarmycel dawn. utarczka, potyczka, starcie przed­
nich oddziałów wojsk.; dawn. sprzeczka, zatarg; dys­
puta.
- nm. Scharmützel 'jw.' z g.wł. scaramuza (dziś scaramuccia), zob.
Scaramuccia.
szarwark przymusowe świadczenie chłopskie w ro-
bociźnie przy naprawie dróg bitych, m ostów itp.
- nm. Scharwerk ’dawn. pańszczyzna’; Schar 'gromada; hufiec; za­
stęp’; Werk 'dzieło; czyn’.
szarytki siostry miłosierdzia, kat. kongregacja pie­
lęgnacji chorych, zał. w 1633 r. przez św. W incen­
tego á Paulo i bł. Ludwikę de Marillac (w Polsce od
1652 r.).
- fr. charitě 'miłosierdzie' od późn.łac. Caritas, zob. charytatywny.
szarża ranga, stopień wojsk.; natarcie kawalerii;
przesadna, karykaturalnie przejaskrawiająca rolę a.
nazbyt farsowa gra aktora (kom ediowego); chem.
produkcja otrzymana z danego aparatu (a. zespołu)
w czasie jednego cyklu produkcyjnego. || szarżować
atakować; przesadzać, przejaskrawiać.
- fr. charge 'brzemię; wydatek; zlecenie; urząd; nabój; natarcie konni­
cy; teatr, szarża’ od charger 'obciążać; szarżować’ z łac. carrus, zob.
kariera.
szaser strzelec pieszy, później także konny w wojsku
Księstwa Warszawskiego.
- fr. chasseur 'myśliwy; goniec; strzelec’ od chasser 'polować; wypę­
dzać; ścigać’ z łac. captare, zob. kaptować.
szaszłyk ros. z osm.tur., potrawa z kawałków bara­
niny przekładanych plasterkami słoniny, nabitych na
rożen i upieczonych.
556 szejch al-islam
szatierka mały otwór u dołu drzwi a. ściany, pozwa­
lający kotom przechodzić z pokoju do pokoju.
- z fr. chatiere 'jw.' od chat 'kot'.
szatobriand zob. chateaubriand.
szatra, szater szałas owczarzy; przest. obóz, tabor
cygański; dawn. namiot.
- węg. sator 'namiot' z tur.
szaulis żołnierz litewski; w 194(M15 r. - żołnierz li­
tewski formacji wojsk, na usługach hitlerowskich
okupantów.
- litew. saulis 'strzelec'.
Szaweł {przemiana Szawła w Pawła) - szybka zmia­
na poglądów, nagłe przeobrażenie się z wroga i prze­
śladowcy jakiejś idei w jej zwolennika i obrońcę.
- wg Biblii {Dziejów Ap., 13,9); późn.łac. Saulus z gr. Saulos od hebr.
Sza ul ’dosl. uproszony (u Boga); Saul’.
Szawuot Hag, Szawuot, hebr., ’Święto Tygodni’,
Zielone Święta, w judaizmie pierw, święto rolni­
cze, początek żniw pszenicy, kiedy pierwszy zbiór
owoców i pierwsze bochenki chleba z nowej psze­
nicy zanoszono do świątyni jerozolimskiej; w okre­
sie rabinackim święto związało się z nadaniem praw
na górze Synaj, stąd zwyczaj czytania w czasie świę­
ta Tory i Księgi Rut; święto obchodzi się w 50 dni
(7 tygodni) po święcie Paschy, dlatego nazywają je
również Pentekost (z gr. pentekostś 'pięćdziesiąty’);
przypada 6 a. 7 siwana.
Szcze ne wmerła Ukraina ukr., Jeszcze Ukraina nie
umarła.
- ukraiński hymn narodowy (1861-62); tekst Pawła Czubińskiego
(1839-84).
szczi ros., pop. w krajach słowiańskich i bałtyckich
kapuśniak z białej kapusty na rosole, z dodatkiem ce­
buli, marchwi, selerów, pietruszki i śmietany.
szczoty przest. liczydła; por. abakus.
- ros. sczóty 'jw.' od sczitat’ 'rachować; liczyć (na co)’.
szebeka żegl. niewielki żaglo-wiosłowiec o 2-3
masztach, używany często przez piratów w XVIII-
XIX w.
- wł. z arab.
Szeherezada bohaterka i narratorka Baśni z tysiąca
i jednej nocy, zbioru opowieści wschodnich (arab.,
pers., ind.), ułożonego z dawnych baśni i legend ok.
1450 r. (wyd. poi. 1973 r.).
- arab. Szeherzade 'jw.'. Zdradzony przez żonę sułtan Szachrijar po­
stanawia zabijać jej następczynie zaraz po nocy poślubnej; jedna
z nich, Szeherezada, odkładając stale zakończenie swych opowieści
na następną noc, uzyskuje po 1001 nocy ułaskawienie; por. Aladyna
lampa; Barmakidy uczta; sezam 2.
szeik, szejk głowa arab. rodziny, klanu, plemienia a.
wsi; tytuł przywódcy arab.; gubernator a. książę u lu­
dów arab., muzułm.; głowa muzułm. gminy relig.,
zakonu, sekty, szkoły; duchowny, uczony muzułm.
- arab. szejch 'starszy; starzec; naczelnik; jw .’
szejch al-islam arab., główny sędzia w wielu dużych
miastach muzułm., zwł. wielki mufti Konstantyno­
pola, będący autorytetem sąd., relig. i polit. w Tur­
cji sułtańskiej.
 szejk_________
szejk zob. szeik.
szekel hebr., jedna z licznych staroż. jednostek wagi
(np. babilońska; żyd.; syryjska) równa 1/50 a. 1/60
części miny; moneta oparta na wartości szekla złota
a. srebra (np. tyryjska; fenicka; żyd. w okresie mię­
dzy II w. p.n.e. i II w. n.e.); waluta Izraela od 1980 r.
szelak uszlachetniona gumilaka, wydzielina żywi-
cza azjatyckich owadów zwrotnikowych z rzędu plu­
skwiaków, używana szeroko, zwł. dawn., do wyro­
bu płyt gramofonowych, w farbiarstwie, elektr., druk
i papiernictwie.
-n m . Schellack ’jw .’; hol. schel 'łuska (rybia)’; nm. Lack ’lak(ier)’.
szelf platforma kontynentalna, przedłużenie lądu
w morze do głębokości 200 m. || szelfowy stok -
stromo opadający do szelfu stok kontynentów do głę­
bokości 2500 m.
- ang. s/ze//'półka; szelf; ławica piaskowa’.
Szěmini Atzeret hebr. dosl ’8. dzień uroczystego
zgromadzenia’, żyd. święto relig. przypadające na 8.
dzień Sukkot (22. miesiąca Tiszri); w Izraelu w tym­
że dniu obchodzi się też święto Simchat Tora.
szermierka walka dwóch przeciwników na białą
broń; zob. fechtunek. || szermierz człowiek umieją­
cy władać białą bronią; sportowiec uprawiający szer­
mierkę; przen. bojownik (jakiejś sprawy, idei itd.). ||
szermować przest. walczyć na białą broń; przen. po­
pisywać się czymś, (nad)używać czegoś, występo­
wać z czymś, używać czego jako broni (argumentu,
hasła) w dyskusji, przemówieniu itd.
- czes. šermíř 'szermierz' z nm. schirmen 'chronić, bronić’ od Schirm
'ochrona, osłona; przen. opieka’.
szeng chiń., chiński lud. instrument muz. dęty stroi­
kowy, złożony z wiązki piszczałek trzcinowych
osadzonych w zbiorniku powietrza zaopatrzonym
w boczny kanał ustnikowy.
Szeol hebr., podziemny świat ciemności, który
u wczesnych Hebrajczyków wyobrażał krainę cieni
zmarłych, podobną do gr. Hadesu, później uważany
za miejsce kary dla złych, a nagrody dla sprawiedli­
wych, a na koniec pojmowany jako rodzaj piekła dla
potępionych.
szerpentyna zob. serpentyna.
szeryf 1. potomek Mahometa przez córkę jego, Fa­
timę; osoba znacznego rodu; dawny tytuł sułtana
Maroka; tytuł tur. gubernatora Mekki (do 1916 r.).
2. w W. Bryt. i USA - wyższy urzędnik w hrabstwie
(powiecie) o szerokich niegdyś uprawnieniach adm.-
-sąd.
- 1 . arab. sza rif’szlachetny; dostojny’. 2. ang. sheriff’}w. 2 ’ ze slang.
scirgerěfa; scir 'okręg; hrabstwo’; geręfa 'gł. urzędnik sąd.’
szetland szetlandzka wełna, delikatna, puchowa
okrywa wewnętrzna runa owiec hodowanych na Wy­
spach Szetlandzkich, ręcznie skubana; przędza ręcz­
nie uprzędziona z tej wełny; materiał z tej przędzy
używany gł. na płaszcze, zwł. damskie. || szetlandz­
ki owczarek sheltie, mały (do 41 cm wys.) owczarek
pilnujący małych owiec Wysp Szetlandzkich, przy­
pominający collie, silny i ruchliwy, o długiej sierści,
557 szkuta
czarnej, brązowej a. niebiesko-szarej z czarnymi pla­
mami. || szetlandzki pony najmniejsza rasa koni (ok.
1 m wys.), pop. towarzysz zabaw i wierzchowiec
dzieci, przystosowany do ostrego klimatu Wysp, jest
silnym, odpornym zwierzęciem pociągowym, długo­
wiecznym, niewymagającym, łagodnym i zrówno­
ważonym.
- od nazwy Szetlandów (ang. Shętland Islands) wysp na Atlantyku,
ok. 200 km na pin. wsch. od wybrzeży Szkocji.
szewiot tkanina ubraniowa z wełny czesankowej,
o splocie skośnym, obustronnie opalana; oryginalna
tkanina z przędzy szewiotowej, pochodzącej z bezro-
gich, mięsnych owiec rasy Cheviot.
- od nazwy wzgórz Cheviot w Anglii i Szkocji, skąd pochodzą te
owce.
szewron galon, naszywka na rękawie munduru
w kształcie V (liczba ich wskazuje rangę, liczbę lat
służby itp.).
- fr. chevron 'krokiew; jw.; her. 2 pasy w kształcie V (koziej brody)’
od chěvre 'koza' z łac. capra 'jp.'; por. kapryfolium.
szezlong rodzaj kanapy w kształcie wydłużonego fo­
tela do spoczywania w pozycji półleżącej.
- fr. chaise longue ’d osl długie krzesło; jw.’; chaise 'krzesło’ od
chaire ’dawn. jp.; ambona; katedra’ z gr. kathédra, zob. katedra; fr.
long 'długi’.
szibah tradycyjny 7-dniowy żałobny okres „poku­
ty”, tj. nieopuszczania domu po pogrzebie bliskiego
krewnego, przestrzegany przez pobożnych Żydów.
- hebr. szib ’ah 'siedem (dni)’.
szibboleth zob. szybolet. || szinto(izm) zob. sinto(izm).
szipperke zob. schipperke.
szisz-kebab kebab pieczony na rożnie.
- tur. szisz 'szpikulec’; zob. kebab.
szkaplerz prostokątny kawał sukna z otworem na
głowę, nakładany na habit w niektórych zakonach
(np. u karmelitów); miniatura szkaplerza zakonnego
(2 małe kawałki sukna złączone tasiemkami, noszone
na plecach i piersi pod ubraniem), mająca znaczenie
relig.; zastępujący ją medalik; por. sambenito.
- śrdw.łac. scapularis (vestis) '(szata) noszona na plecach’ z łac. sca-
pula 'bark, plecy, łopatka’; vestis, zob. inwestor.
szkarlatyna med. płonica.
- fr. scarlatine ’jw.’ od śrdw.łac. scarlatum 'szkarłat’.
szkiery, sz(k)ery geogr. wysepki granitowe o po­
wierzchni wygładzonej przez lodowiec, rozsiane
u wybrzeży Półwyspu Skandynawskiego.
- szw. skdr 1. poj. ’jw .’.
szkorbut gnilec, med. choroba wywoływana nie­
doborem a. brakiem witaminy C, znana dawn. jako
choroba marynarzy, więźniów, mieszkańców oblężo­
nych miast itd.
-p ó źn ią c, scorbutus ’jw .’
szkuner żaglowiec dwumasztowy, ożaglowany gaf-
lowo; żaglowiec posiadający od 3 do 7 masztów.
- ang. schooner ’jw.; wysoka szklanka na piwo’.
szkuta polski bezpokładowy statek rzeczny do spła­
wiania towarów (w XVI w. - o dwu masztach i 10
wiosłach).
szkuta
- stskand. skuta 'szybki żaglowiec’.
szkwał porywisty wiatr morski, często z deszczem a.
śniegiem.
- ang. squall 'jw.'
szlachtuz przest. rzeźnia.
- nm. Schlachthaus ’jw .’; schlachten 'bić (bydło)’; Haus 'dom'.
szlafmyca miękka czapka męska używana do spania,
w obawie przed przeciągami, do końca XIX w., zwl.
w Niemczech.
-n m . Schafmütze ’jw.’; schlafen 'spać'; Mütze 'czapka',
szlagier przebój.
- nm. Schlager 'jw.; teatr, sztuka kasowa’ od (eiń)schlagen 'uderzać
(o piorunie)’.
szlagwort zwrot przebojowy, początkowe wyrazy
piosenki a. refrenu (często będące także tytułem),
wpadające w ucho, decydujące nieraz o sukcesie
utworu, np. W co się bawić?, Addio pomidory, Taki
pejzaż.
- nm. Schlagwort 'hasło, słowo wielkie, efektowne, modne; postulat
streszczający ideę’; schlagen, zob. szlagier; Wort 'słowo'.
szlaka hutn. żużel.
- nm. Schlacke 'jw.' od schlagen 'bić; kuć’.
szlara drobne pióra, odmiennie ubarwione niż resz­
ta upierzenia, rosnące promieniście wokół oczu sów,
nadające im jak gdyby ludzki, a przy tym niesamo­
wity i nieco filozoficzny wygląd, który sprawił, że
sowy stały się już w czasach antycznych symbolem
mądrości.
- nm. Schlar 'jw.'
szlauch wąż gumowy.
- nm. Schlauch 'jw.; kiszka; dętka; bukłak’.
szleja zob. szory.
- czes. śle.
szlem wzięcie wszystkich lew w grze w wista a. bry­
dża. || Wielki Szlem sport., w tenisie: zdobycie ty­
tułu mistrzowskiego w czterech wielkich zawodach
międzynar. Anglii (Wimbledon), Francji (Roland-
-Garros), USA (Forest Hills i Flushing Meadow)
i Australii.
- ang. slam 'jw.'
szlichtadaprzest. ślizgawka; dctwn. przejażdżka san­
ną (także - gromadna, połączona z zapustnym kuli-
giem).
- n m . Schlittade dawn. ’jw .’ od Schlitten 'sanie'.
szlif sposób wygładzania drogich kamieni; układ po­
wierzchni oszlifowanego, wygładzonego kamienia;
wypolerowana powierzchnia metalu, minerału; (sz.
mikroskopowy) cienka płyta minerału sporządzona
do badań mikroskopowych.
-n m . Schliff’szlif; ogłada’.
szlify patki na ramionach munduru z oznakami stop­
nia wojsk., epolety, naramienniki.
- nm. Schleife l.poj. 'pętla; kokarda; wstęga; tren’.
szlusować dawn. wojsk, zwierać szeregi. || doszlu-
sować pop. dołączyć, przyłączyć się (np. do kolum­
ny wojsk.).
- nm. schliessen 'zamykać (się); zawierać; zakończyć (się)’.
558 szok
szmergiel szmirgel, drobnoziarnista skała metamor­
ficzna, zawierająca gł. ziarna korundu, hematytu
(a. magnetytu) i kwarcu, używana w postaci luźne­
go ziarna do polerowania i docierania. || szmerglo­
wy papier płótno, papier ścierny pokryty warstwą
szmerglu a. materiałów syntetycznych, służące jako
materiał ścierny do obróbki szlifowaniem.
-n m . Schmergel, Schmirgel ’jw.’; Schmirgelpapier ’jw .’
szmermel przest. rodzaj ogni sztucznych, wężyko­
waty fajerwerk; przest. przen. szumny frazes, plotka.
- nm. Schwärmer 'marzyciel; fanatyk; hulaka; fajerwerk’ od Schwarm
'rój; tłum; przedmiot marzeń, ideał’.
szmira bezwartościowy utwór lit. (spektakl teatr.,
film); por. kicz.
- nm. Schmiere ’smar(owidło); brud(y); cięgi; lichota; trupa lichych
aktorów wędrownych’.
szmizetkaprzest. męski półkoszulek, gors z kołnierzy­
kiem; rodzaj bluzki damskiej z krótkimi rękawami.
- fr. Chemisette 'koszulka; jw.’ zdrobn. od chemise, zob. shimmy.
szmizjerka bluzka a. sukienka damska skrojona na
wzór męskiej koszuli, z długimi rękawami i mankie­
tami.
- fr. chemisier ’jw .’ od chemise, zob. shimmy.
szmuctytuł druk. przedtytuł, karta poprzedzająca
kartę tytułową mająca na przedniej stronie skrót ty­
tułu książki.
- nm. Schmutztitel 'tytuł ochronny (chroniący od zabrudzenia); jw .’;
Schmutz ’brud’; Titel 'tytuł’ z łac. titulus, zob. tytek
szmugiel przemyt; kontrabanda; przemytnictwo.
-n m . Schmuggel 'przemytnictwo’.
szmuklerstwo zob. pasamonictwo. || szmuklerz zob.
pasamon.
-n m . Schmuck 'ozdoba, dekoracja; biżuteria’,
sznaps żart. wódka.
- nm. Schnaps ’jw.; kieliszek wódki’ z d.nm. snaps ’łyk’.
sznaucer stara nm. rasa pinczerów (istniejąca
w trzech odmianach różniących się tylko rozmia­
rami) o długiej głowie, małych uszach, sterczących
brwiach, wąsach i brodzie oraz popielatej, czarnej a.
czamobrunatnej, szorstkiej i twardej sierści.
- nm. Schnauzer ’jw .’ od Schnauze 'pysk, morda’ (od wąsów i bro­
dy psa).
sznika snigga, żegl. statek jedno- a. dwumasztowy,
policyjny, pocztowy a. wojenny, używany w XV w.
na Bałtyku, m.in. przez kaprów gdańskich okresu
wojny trzynastoletniej.
- nm. Schnick.
szoah hebr., zagłada; por. (the) Holocaust.
szodon rodzaj gorącego sosu z wina, cukru i żółtek,
do słodkich potraw.
- fr. chaudeau 'ciepły napój; ciepły bulion’ od chaud 'ciepły; gorący’
z łac. cal{i)dus ’jp.’ od calěre, zob. kalor(y)-.
szodżi, szogi, szogun(at) zob. siodzi, siogi, siogu-
n(at).
szofar zob. Rosz Haszana.
szok med. wstrząs, zapaść, trauma, reakcja całe­
go organizmu na ciężki uraz (zmiażdżenie kończy­
 szok
ny, ciężka rana, oparzenie, krwotok, zatrucie, wysoka
gorączka itd.), przejawiająca się jako ostry stan nie­
wydolności krążenia. || szokin zob. shockin. || szoko­
wać razić, gorszyć (zachowaniem się).
- ang. shock 'uderzenie, wstrząs’; por. shockin.
szorty krótkie spodnie plażowe, tenisowe itp.
- ang. shorts od short 'krótki’.
szory rodzaj uprzęży na konia złożonej z szerokiego
napierśnika skórzanego a. parcianego oraz z pomoc­
niczych rzemieni (pasów pociągowych a. postron­
ków, nakarcznika, nagrzbietnika itd.); najprostszą
formą szor jest szleja.
-n m . (Ge)schirr 'uprząż’.
szot 1 . lina a. liny i bloki służące do ustawiania żagli
do wiatru. 2. płytkie jezioro słone w płn. Afiyce; wy­
schnięte, pokryte solą dno takiego jeziora.
- 1 . nm. Schot(e) 'lina jw. 1’. 2. arab. szott 'brzeg rzeki’.
szowinizm skrajny nacjonalizm, wyrażający się
w ślepym uwielbieniu dla własnego narodu i w nie­
nawiści i pogardzie dla innych. || szowinista.
- fr. chauvinisme 'szowinizm’ i chauviniste 'szowinistyczny’ od chau-
vin ’szowinist(k)a’, od nazwiska Chauvin, postaci anegdotycznej
(żołnierza napoleońskiego pełnego naiwnego entuzjazmu), przedsta­
wianej na litografiach Nicolasa Charleta (1792-1845) i w sztuce La
cocarde tricolore (1831 r.) braci Cogniard.
szpachla płaska łopatka do nakładania, mieszania
i rozcierania farb, leków, do szpachlowania zaciera­
nia, wygładzania ścian, płótna przed malowaniem.
- nm. Spap(ch)tel ’kopystka’ z łac. spatulazdrobn. o d spatha ’jp.; sze­
roki miecz’ z gr. späthe ’jp.’
szpadryn(k)a pop. kastet.
-prawdop. z nm. Schlagring ’jw .’; schlagen ’bić’; Ring 'pierścień’.
szpagat sznurek; sport, figura gimnastyczna: siad
rozkroczny.
- nm. Spagat ’jw.’ z wł. spaghetto zdrobn. od spago 'szpagat’.
szpalta druk. łam (gazety); odbitka korektorska skła­
du drukarskiego książki dokonana przed łamaniem
w kolumny.
- nm. Spalte 'łam; kolumna druk.’
szpan pop. środowiskowy szyk, modna elegancja,
maniera, zadęcie.
-prawdop. z nm. spannen 'napinać, naprężać’.
szpant żegl. wręga, wręg, wrąg, żebro, wiązanie po­
przeczne a. wzdłużne kadłuba w części dennej a. na
burtach, do którego przymocowuje się poszycie stat­
ku, jachtu, łodzi, statku powietrznego itd.
- nm. Spant 'wręga’ z hol. spant ’jp.; krokiew’.
szpat 1 . włogacizna, (w)łogawizna, przewlekła cho­
roba kości stawu skokowego konia, objawiająca się
guzem szpatowym (naroślą, opuchliną) po wewn.
stronie stawu oraz kulawizną. l.przest. minerał o do­
skonałej łupliwości, jak szpat ciężki (baryt), fluoro­
wy (fluoryt), wapienny (kalcyt), islandzki, jedwa­
bisty (odmiany kalcytu), malinowy, manganowy (ro-
dochrozyt), polny (skaleń), żelazny (syderyt).
- 1 . nm. Spat 'włogacizna’. 2. nm. Spat ’jw. 2 ’.
559 sztafaż
szpic grupa ras psów o spiczastym pysku i gęstej
sierści; por. chow-chow. || szpicel pogard, agent poli­
cyjny, tajniak; donosiciel.
- nm. Spitz(el) ’jw.; pies szpic’ od spitz 'spiczasty’.
szpigat żegl. spływnik, odpływ pokładowy, otwór
w poszyciu pokładu a. w nadburciu, służący do spły­
wu wody.
- nm. Speigatt ’jw .’ od speien 'pluć; wymiotować; zionąć’.
szpil kabestan okrętowy.
- nm. Spill ’jw. ’
szpindel przest. wrzeciono, wał maszyny; oś waha­
dełka w zegarku.
- nm. Spindel ’jw .’ od spinnen 'prząść; snuć, knuć’.
szpinet, spinet oktawka, rodzaj małego klawesynu
(XVI w.); por. wirginał.
- nm. Spinett ’jw.’ z wł. spinetta ’jw .’ od (?) nazwiska wynalazcy we-
necjanina Giovanni Spinetti (ok. 1503 r.).
szponga spojenie poprzeczne desek; deska użyta do
takiego połączenia; teatr, (w l.mn.) krótkie hiszp. mę­
skie spodnie kostiumowe.
-n m . Spange 'klamra, sprzączka’ od spannen 'naprężać; zaprzęgać’.
szponton broń drzewcowa, rodzaj krótkiej party­
zany; krótki berdysz stanowiący oznakę służbową
i uzbrojenie oficerów piechoty w XVII i XVIII w.
- fr. (e)spoonton ’jw .’ z wł. spontone, spuntone ’jw .’ odpunta 'szpic,
ostry koniec’ z lać. punctum, zob. punkcja.
szpros archit. szczeblina, listewka dzieląca otwór
okna na części wypełnione szybami.
- n m . Sprosse 'szczeblina; szczebel’.
szprycer wino z wodą sodową.
-n m . Spritzer ’jw.’ od spritzen 'sikać, obryzgać; wstrzykiwać’.
szpunt, czop, zatyczka, kołek do zatykania otworu
w beczce; występ na krawędzi deski służący do łą­
czenia jej z drugą deską mającą odpowiedni wpust,
rowek.
-n m . Spund ’jw.’
szrafy kreskowanie na rysunkach (w celu wydoby­
cia bryłowatości modelu) i na mapach (przedstawia­
jące rzeźbę terenu). || szrafowanie.
-n m . Schroffe l.poj. 'kreska’, schraffieren 'kreskować, cieniować kre­
skami’ od wł. sgraffiare, zob. sgraffito.
szrapnel pocisk artyleryjski napełniony lotkami
(kulkami) ołowianymi, rozpryskującymi się szero­
ko przy wybuchu; stosowany był do rażenia ludzi od
1784 do 1918 r.
- od nazwiska konstruktora, oficera bryt. Henry Shrapnella (1761—
1842).
sztabskapitan w Rosji carskiej - stopień oficer­
ski pośredni między stopniem porucznika i kapitana
(w kawalerii: sztabrótmistr).
- ros. sztabs-kapitán ’jw .’ z nm. Stab 'laska; pastorał; sztab’; Kapitan
'kapitan’ od śrdw.łac. capitaneus, zob. kapitan.
sztafaż upiększenie, ozdobienie; mai. ożywienie
kompozycji pejzażu przez wprowadzenie posta­
ci ludzkich a. zwierzęcych. || sztafirować (się) stro­
ić (się); elegantować się, wygalować, wyfiokować,
ubierać się z pretensjonalnym szykiem.
-n m . Staffage ’jw .’ od (aus)staffieren 'przyozdabiać’.
sztafeta
sztafeta sport, bieg rozstawny; przest. goniec, posła­
niec konny; wiadomość przywieziona przez posłańca.
- wł. staffełta 'posłaniec konny (którego stopy nie opuszczają strze­
mion); bieg rozstawny’ od Staffa 'strzemię; sprzączka’ pochodzenia
germ.
sztafirować zob. sztafaż.
sztag lina stalowa łącząca górną część masztu z dzio­
bem (forsztag) a. rufą (achtersztag) dla usztywnienia
masztu i stengi. || sztaksel trójkątny żagiel ukośny
podnoszony na sztagu a. czworokątny zawieszany
między masztami; trzeci od dziobu żagiel przedni,
Tabl. 54.
- hol. stagzeil 'sztaksel’; sta ’sztag’; zeil zob. bramsel.
sztajer 1. sztajerek, taniec lud. z Alp styryjskich,
z grupy tańców landler, przyswojony w Polsce jako
żywa polka o charakterze podmiejskim, tańczona ze
specyficznym podrywaniem nogi. 2. sport, kolarz to­
rowy jadący za motocyklem.
- 1 . nm. Steirischer '(taniec) styryjski’ od Steiermark 'Styria’, kraj związ­
kowy w środk.-wsch. Austrii. 2. (?) nm. Steuer 'ster; kierownica’.
sztajnkelerka dawn. dyliżans pocztowy, przewożą­
cy pasażerów i przesyłki.
- od nazwiska przemysłowca, kupca i finansisty polskiego, który
w 1845 r. założył spółkę eksploatacji dyliżansów własnej produkcji:
Piotr Antoni Steinkeller (1799-1854).
sztaksel zob. sztag.
sztalugi, stalugi drewniany stojak z ruchomą po­
przeczką i uchwytami, służący malarzowi do
umieszczania krosna malarskiego (zob. blejtram)
z naciągniętym i przybitym płótnem, a następnie ma­
lowanego obrazu.
- nm. Stellage, zob. stelaż.
sztambuch przest. album, wspomnik, pamiętnik,
książka do wpisywania miłych życzeń, wierszy, sen­
tencji itd. || sztamgast przest. stały gość (w lokalu);
por. Stammtisch.
- nm. Stammbuch 'album, pamiętnik’; Stammgast 'stały gość’; Stamm
'pień; ród; stali goście a. odbiorcy; kapitał; stawka’; Buch 'książka’;
Gast 'gość’.
sztampa szablon, rzecz oklepana, banalna, utarta, sche­
matyczna, stereotypowa, zwł. w dziedzinie teatru.
- wł. stampa ’druk(arstwo); prasa’ od stampare 'tłoczyć’ pochodze­
nia germ.
sztanca pot. stalowy nóż do wycinania form (jak ze­
lówki, koperty); pot. tłocznik.
-n m . Stanze ’jw .’
sztanga sport, stalowy gryf (laska a. drążek) do pod­
noszenia ciężarów, na który nakłada się różnej wagi
pierścienie (talerze). || sztangista.
- nm. Stange 'żerdź; drążek; laska; sztaba’; por. stenga.
sztankiet wyciąg (dekoracyjny), cug, pozioma rura
metalowa, umocowana na linewkach u pułapu, na
której wiszą dekoracje teatralne na scenie.
- nm. Stange, zob. sztanga.
sztauer żegl. specjalista od sztauowania prawidło­
wego i celowego rozmieszczania drobnicy w ładow­
niach statku wg planu (sztauplanu).
- nm. Stauer 'sztauer’ od stauen 'spiętrzyć; układać; ładować’.
560 szturmak
szterling zob. funt (sterling).
Sztil, flauta, żegl. cisza morska, bezwietrzna pogo­
da na morzu.
- nm. Stille 'cisza; spokój’ od still 'cichy, spokojny’.
sztokfisz rozpłatany, wypatroszony dorsz, wysuszo­
ny na rusztowaniach drewnianych, na powietrzu i w
słońcu (Islandia, Norwegia).
- nm. Stockfisch ’jw .’; Stock ’kij’ (rusztowanie suszami buduje się
z kijów); Fisch ’ryba’.
sztokholmski system zob. syndrom sztokholmski.
sztolnia poziome a. lekko nachylone wyrobisko ko­
rytarzowe umożliwiające dostęp do złoża kopaliny
w terenie górzystym; podziemny przewód (tunel) do
prowadzenia wody (zwł. w siłowni wodnej) pod ma­
sywem skalnym.
-n m . Stollen ’jw.’
szton żeton, liczman, marka, bierka, krążek używany
zamiast pieniędzy w grze w karty, ruletce itp.
- ů.jeton, zob. żeton.
sztorm b. silny wiatr o prędkości 9-11 stopni ska­
li Beauforta, wiejący na morzu a. oceanie. || sztorm-
trap drabina sznurowa służąca do wchodzenia na
statek a. opuszczania go na pełnym morzu lub na po­
stoju przy silnym wietrze i dużej fali.
- hol. storm 'burza’; zob. trap 2.
sztreber zob. Streber,
sztroman zob. Strohmann.
sztruks zob. kord 1.
- nm. Struck ’jw.’
sztucer jedno- a. wielostrzałowa strzelba myśliwska
na grubą zwierzynę; dawn. ręczna broń palna o krót­
kiej gwintowanej lufie.
- nm. Stutzer, Stutzen 'krótka broń palna’ od stutzen 'obcinać’.
sztufada duszona pieczeń wołowa szpikowana sło­
niną.
- wł. stufato {di bue) 'sztufada (wołowa)’ od stufare 'dusić (mięso)’,
sztukas zob. stukas.
sztukateria ornamenty, ozdoby rzeźbiarskie ze stiu-
ku (szlachetnego tynku z zaprawy wapiennogipso-
wej) a. gipsu na sufitach, ścianach itd., wykonywane
przez sztukatora.
- wł. stuccatura 'sztukateria’ i stuccatore 'sztukator’ od stucco ’stiuk’
pochodzenie germ.
szturarz, partacz, przeszkodnik, w dawnej Polsce -
rzemieślnik nie należący do cechu, zwalczany przez
rzemiosło cechowe jako nieuczciwy konkurent.
- nm. Störer 'przeszkodźca; wichrzyciel, mąciciel spokoju; jw .’
szturmak w XVI-XVIII w. - hełm burgundzki
z grzebieniem, nakarczkiem, policzkami i daszkiem,
używany gł. przez piechotę szwajc., nm. i poi. rajta­
rów, oficerów lancknechtów i poi. arkebuzerów kon­
nych; w XVII-XVIII w. ręczna broń palna z rozsze­
rzonym wylotem luty.
- nm. Sturmhaube 'szyszak, hełm wojsk.’; Sturm 'burza; atak; natar­
cie’; Haube 'czepiec; kaptur; osłona; kopuła’.
 sztyblety
sztyblety kamasze męskie z nie rozcinaną cholewką,
z uchami przyszytymi z przodu i z tyłu (dla wciąga­
nia obuwia na nogę), z wszytymi po bokach kawał­
kami elastycznej gumy (aby cholewka gładko przy­
legała do nogi).
- ros. sztiblety od nm. Stiefel l.poj. 'but (z cholewami); trzewik’ z wł.
stivale 'buť od śrdw.łac. aestivále 'bucik letni’ od aestivus 'letni'.
sztych szpic broni białej (szabli, szpady, rapiera itd.);
pchnięcie (cios zadany) takim szpicem; obraz wyryty
na płycie metalowej; rycina (miedzioryt, staloryt itd.)
odbita z takiej płyty.
- nm. Stich 'ukłucie, ukąszenie, pchnięcie’ od stechen 'źgnąć, kłuć;
rytować; wyciąć; przebić’.
sztygar górmistrz, pracownik o kwalifikacjach tech­
nika, sprawujący dozór techn. nad określonym ro­
dzajem robót w kopalni.
- nm. Steiger 'jw.' od steigen 'iść pod górę’.
sztylpy okrywające goleń kamasze skórzane do kon­
nej jazdy; przest. (ozdobne) wyłogi rękawiczek a.
cholew u wysokich butów.
-n m . Stulpe 'sztylpa; mankiet’ od stülpen 'odwrócić na drugą stronę;
zakładać; wcisnąć’.
szuani francuscy chłopi-roj aliści Bretanii i Wandei,
walczący po stronie monarchii w okresie Rewolucji
Fr.; przen. rojaliści fh
- fr. chouans l.mn. 'jw.' od Jean Chouan (przezwiska jednego z przy­
wódców: Jean Cottereau, zm. 1794 r.), który, wraz z braćmi, zajmo­
wał się nielegalnym warzeniem i sprzedawaniem soli; przezwisko od
ostrzegawczego sygnału, naśladującego pohukiwanie sowy (dial. fr.
chouan 'sowa' z późn.łac. cavannus 'jp.' pochodzenia celt.).
szuba d a w r t. obszerne okrycie wierzchnie sięgające
kostek, podbite kosztownym filtrem; przest. płaszcz
podbity futrem.
- śr.g.nm. schube 'płaszcz' z wł. giubba, zob. żupan.
szupo niemiecka mundurowa policja porządkowa
(192CM5).
- skr. od Schu(tź)po(lizei); Schutz, zob. esesman; Polizei 'policja'
z łac. politia '(władza) paóstwo(wa)’ od gr. politeia 'obywatelstwo;
rząd; państwo’ z polítěs, zob. polityka.
szurf płytki szybik poszukiwawczy w kopalni.
- nm. Schürf'jw .' od schürfen 'kopać, poszukiwać (minerałów)’.
szus szybki zjazd na nartach w linii spadku stoku;
wybryk, wyskok, ekstrawagancja.
-n m . Schuss ’(wy)strzał; pęd, bieg’ od schiessen 'strzelać'.
szuter geol. tłuczeń, szaber, kruszywo kamienne ła­
mane, używane na nawierzchnie drogowe (tłucznio­
we), podsypkę nawierzchni kolejowych, torowisk
tramwajowych itp. oraz jako składnik betonu.
- nm. Schotter 'jw.; żwir’ od Schutt 'gruz'.
szuwaks przest. czarna pasta do czyszczenia obuwia;
down. czemidło do wąsów.
-n m . Schuhwichse 'czemidło do butów’; Schuh 'but, trzewik’; Wichse
'pasta do butów; pomada do w łosów ’ od wischen 'wycierać' z Wachs
'wosk'.
szwabacha zob. gotyk.
- nm. Schwabache {Schrift) '(pismo ze) Schwabach (w Bawarii)’;
Schrift 'pismo; litery; czcionki; dzieło’ od schreiben 'pisać' z łac. scri-
bere, zob. skryba.
szwadron pododdział kawalerii, odpowiednik kompa­
nii w piechocie (w Europie od XVIII w. do 1945 r.).
561 szyfkarta
- nm. Schwadron 'jw.' z wł. squadrone 'wielki czworokąt (wojska);
jw.’ od sąuadra, zob. eskadra.
szwajcar przest. odźwierny, portier hotelowy.
- nm. Schweizer 'Szwajcar (mieszkaniec Szwajcarii); jw .’ od
Schweiz 'Szwajcaria'; od Szwajcarów, zatrudnianych jako strażnicy
od XVI w., przede wszystkim przez papieży.
szwank dawn. raz, cięcie; ujma, uszczerbek, szkoda,
strata, uszkodzenie, niekorzyść, krzywda. || szwan­
kować nie być w porządku, nie funkcjonować pra­
widłowo.
- nm. Schwankum 'chwianie się; wahanie się; niepewność’.
szwarcować przemycać, nielegalnie przewozić a.
przenosić przez granicę państwową; dawn. czernić,
smarować Szwarcem, szuwaksem, czarną pastą; po-
madować.
-n m . schwärzen 'czernić; przemycać’ od schwarz 'czarny'.
Szwejk niepozorny człowiek w obliczu tępej machi­
ny wojsk.-biurokratycznej, broniący się przed nią ge­
nialną mieszaniną sprytu i z głupia frant szyderstwa,
demaskującego małość otoczenia.
- bohater tytułowy powieści Osudy dobrého wojáka Švejka za světo­
vé války 'Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny świato­
wej’ (t. 1-4,1920-23; wyd. poi. 1929-31) pisarza czeskiego Jaroslava
Haška (1883-1923).
szwejsowanie techn., przest. spawanie metali.
- n m . schweissen 'spajać; spawać’.
szwenk szybka zmiana kierunku kamery film. a. TV
w czasie filmowania (odbioru obrazu).
-n m . schwenken 'zmieniać kierunek; wywijać’.
szwindel pot. szachrajstwo, afera, matactwo, oszu­
stwo, kant, machlojka.
- nm. Schwindel 'zawrót głowy; jw. ’
szwoleżer żołnierz lekkiej kawalerii (polskiej:
w gwardii konnej Napoleona I i w Polsce między-
woj.).
- fr. chevau-légers l.mn. 'lekka kawaleria (od 1. poł. XVII w. do
1787 r. i za Napoleona I, i Restauracji Burbonów)’; cheval 'koń' z łac.
cabałlus, zob. kawalkada; léger 'lekki' z łac. levis, zob. lewitacja.
szyber zasuwa regulująca ciąg w przewodzie komi­
nowym.
- nm. Schieber 'zasuwka; suwak; nieuczciwy pośrednik’ od schieben
'suwać; pop. kantować’.
szybolet hasło rozpoznawcze, zwł. zawierające zgło­
skę a. wyraz, których cudzoziemiec (obcy, nieprzyja­
ciel) nie potrafi wymówić.
- hebr. szibbólet 'kłos; strumień; powódź’; wymowa tego wyrazu po­
zwalała odróżnić Galaadczyków od Efraimitów, którzy wymawiali go
sibbölet, por. Biblia {Ks. Sędziów, 12,6).
szych nić z metalu mającego naśladować złoto a.
srebro, do obszywania galonów, haftów itp.; przen.
blichtr.
- węg. sikk 'szyk, wytwomość; dystynkcja, smak’ z fr. chic ’szyk(owny)’.
szychta czas pracy górnika w ciągu 1 doby; zmiana
robocza w kopalni.
- nm. Schicht 'warstwa; pokład; jw. ’
szyfkarta pop. przest. bilet na przejazd statkiem ocea­
nicznym, zwł. emigrantów do Ameryki Płn. i Płd.
- nm. Šchijfskarte 'karta okrętowa; mapa morska’; Schiff 'okręt; sta­
tek’; Karte 'karta; bilet; mapa’ z łac. charta, zob. kartel.
szyfon
szyfon przewiewna, przejrzysta tkanina o splocie
płóciennym, utkana z jedwabiu naturalnego (zwana
też crepe-chiffon) a. sztucznego lub z bawełny. || szy-
foniera wysoka komoda z szufladami na bieliznę. ||
szyfonierka komódka, szafka na bieliznę i drobia­
zgi; przest. woreczek na robótki kobiece i skrawki
materii.
- fr. chiffonier 'gałganiarz, szmaciarz; komódka’ od chiffe, chiffon
’szmata’ z ang. chip 'drzazga; skrawek’.
szyfr zapis tekstu za pomocą jednej z wielu metod
mających na celu zatajenie treści tekstu przed oso­
bami niepowołanymi, zwł. w korespondencji dypl.,
wojsk, i handl.
- fr. chiffre 'cyfra; jw.; monogram’ ze śrdw.łac. cifra 'zero’ od arab.
sifr 'pusty; zero’.
szyici mniejszy z dwóch głównych odłamów islamu,
odrzucający Sunnę, nie uznający pierwszych trzech
kalifów i uważający Alego, zięcia Mahometa, za pra­
wowitego następcę proroka, ustalony jako religia na­
rodowa Persji od 1500 r., zawierający liczne sekty;
por. Sunna.
- arab. s z i’a 'zwolennicy, sekta (Alego)’ od sza a towarzyszyć’.
szykana umyślne dokuczanie, stawianie przeszkód,
prześladowanie, dręczenie biurokratycznymi, for­
malnymi utrudnieniami; (rzecz z szykanami) żart.
elegancka, wytworna, na luksusowym poziomie
(technicznym).
- fr. chicane 'kruczek, wybieg prawny; jw.’
szyksa nieżydowska dziewczyna a. młoda Żydówka
nie wykonująca praktyk religijnych; por. szajgec.
- jid. szykse z hebr. szekes 'skaza’.
T
T zob. tera-.
tabasco b. ostry sos przyprawowy na naparze pie­
przowym; gatunki pieprzów tureckich nadające się
do przyrządzania sosu tabasco.
- Tabasco, stan w płd.-wsch. Meksyku.
tabbula arab., w Libanie i Syrii - sałatka z sieka­
nych jarzyn i śruty pszenicznej.
tabernakulum Kość. rz.kat. szafka wbudowana
w (gł.) ołtarz, przeznaczona do przechowywania na­
czyń z hostiami; cyborium.
- późniąc, tabernaculum ’jw .’ z łac. 'namiot' zdrobn. od tabema, zob.
tawerna.
tabes (dorsalis) med. wiąd rdzenia (odmiana kiły
miąższowej układu nerwowego). || tabetyk przest.
chory na wiąd rdzenia.
-ła c . tabes 'gnicie; suchoty; zaraza; zanik’; dorsalis, zob. dorsalny.
562 tablinum
szyldwach przest. żołnierz na warcie, wartownik.
- nm. Schildwache 'warta (pierw, w pełnej zbroi, z tarczą); jw.’;
Schild 'tarcza; szyld’; Wache 'czuwanie; straż(nica)’ od wachen 'czu­
wać; nie spać’.
szyling waluta Kenii, Somalii, Tanzanii, Ugandy
(= 100 centów); ang. (przed II 1971 r.) 1/20 funta
sterlinga (= 12 dawnych pensów); do 1 I 2002 r. wa­
luta austriacka (= 100 groszy); por. funt.
- nm. Schillin, ang. Shilling.
szylkret masa rogowa z pancerzy żółwi morskich,
używana (zwł. dawn.) do wyrobu grzebieni, guzików
itd. oraz do inkrustacji.
- nm. Schildkröte 'żółw’; Schild 'tarcza, puklerz’; Kröte 'ropucha’.
szynkwas przest. lada, bufet w szynku, karczmie.
- nm. Schenk ’szynk(arz); podczaszy’ od schenken 'nalewać; sprzeda­
wać trunki’; Fass 'beczka’.
szynszyla gryzoń wielkości dużej wiewiórki o cen­
nym, b. miękkim, perłowoszarym futrze, pochodzą­
cy z gór Peru i Chile, obecnie hodowany w fermach
dla futra.
-h iszp . C h in c h illa ’jw .’
szynto(izm) zob. sinto(izm).
szyper dowódca małego statku (holownika, kutra itp.).
- nm. Schipper ’jw.’ od dial. Schipp 'statek’.
śerwani hindi, obcisły strój do kolan, z długimi ręka­
wami i stojącym kołnierzykiem, noszony przez męż­
czyzn w Indiach i Pakistanie.
śikar hindi, myślistwo, sport łowiecki. || śikari hin­
di, organizator polowań na grubą zwierzynę; prze­
wodnik.
tabla mały bębenek ind. uderzany palcami, strojony
na różne wysokości dźwięku.
- hindi z arab. tabl 'bęben'.
tableau! [wym. tablo] dosl 'obraz’; (oto) osobli­
wa (niezbyt budująca) scena! || table ďhóte [wym.
tablo:t] dosl 'stół gospodarza’; przest. posiłki (w ho­
telu, pensjonacie, sanatorium itp.) podawane wszyst­
kim stołownikom (gościom) w ustalonych godzinach
po z góry oznaczonej cenie; kilkudaniowy komplet­
ny posiłek po ustalonej cenie; por. á la carte.
- fr. tableau 'obraz' od table 'stół; blat; tablica’ z łac. tabula, zob. ta-
bula (rasa); fr. hóte 'gospodarz; gość; oberżysta’ z łac. hospe, zob. ho­
spicjum.
tablinum pomieszczenie mieszkalne w dawn. domu
italskim, w późniejszym domu rz. połączone z atrium
i wychodzące na ogród (hortus), służące pierw, za sy­
pialnię, następnie gabinet pana domu, a późn. salę re­
cepcyjną.
 tablinum
- łac. ’jw .’z tabulinum ’archiwum’od tabula, zob. tabulatura.
tabor ogół pojazdów (a. jednostek pływających)
określonego rodzaju w kraju, przedsiębiorstwie, in­
stytucji itd.; wojsk, środki transportowe z wszelkim
wyposażeniem (amunicją, żywnością itd.); przest.
obóz cygański; obóz warowny w wojsku polskim
XVI-XVII w.
- czes. tabor 'obóz; w iec’.
taboryci radykalny odłam husytów czeskich pod wo­
dzą Jana Żiżki (1375-1424).
- czes. tábořila l.poj. 'taboryta' od miejscowości Tabor (nad rzeką
Luźnicą w płd. Czechach), twierdzy husytów.
tabu w społeczeństwach pierwotnych zakaz kultowy
kontaktowania się z pewnymi przedmiotami, osoba­
mi a. dokonywania pewnych czynności dla uniknię­
cia kary ze strony sił nadprzyrodzonych; przedmiot,
osoba, czynność objęte tym zakazem; przen. zakaza­
ny, nietykalny (zwł. ze względu na prawidła moral­
ności, obyczaju, dobrego smaku a. na ryzyko związa­
ne z naruszeniem zakazu); por. totem.
- w jęz. Polinezyjczyków z wysp Tonga 'święty; przeklęty’.
tabula in naufragio łac., deska w czasie rozbicia się
okrętu; przen. ostatnia deska ratunku.
tabula rasa czysta, nie zapisana karta; umysł (dziec­
ka) nie tknięty jeszcze przez wpływy zewn. (wg Loc-
ke’a). || tabularium w staroż. Rzymie - archiwum
dokumentów państw. || tabulator mechanizm w ma­
szynie do pisania, przesuwający karetkę maszyny na
uprzednio wyznaczone miejsca; aparat do sumowa­
nia kart manipulacyjnych i drukowania rezultatów
na taśmie papierowej. || tabulatura ogólna nazwa
instrumentalnego zapisu nutowego z XV-XVII w.,
operującego systemem znaków liter i cyfr.
- nm. Tabulatur 'reguły poet. i muz. meistersingerów; tabulatura’
i łac. tabularium ’jw .’ od tabula ’deska; tablica; pismo; dokument’
(por. dolmen; intabulacja; tableau; tablinum; warcaby); rasa r.ż. od
rasus p.p. od rädere, zob. razura.
tacheometria, tachimetria, tachymetria meto­
da sporządzania planów sytuacyjno-wysokościo-
wych, posługująca się pomiarami optycznymi doko­
nywanymi za pomocą tacheom etru (tachi-; tachy-),
odmiany teodolitu. || tachistoskop diaskop do b.
krótkich ekspozycji (np. 1/100 s), używany gł. w la­
boratoriach psychol.
- gr. tachýs dpn. tachéos 'szybki, rączy’; zob. -metr; -skop.
tachionfiz. hipotetyczna cząstka elementarna o pręd­
kości większej niż prędkość światła, której istnienie
wywnioskowano matematycznie ze specjalnej teo­
rii względności A. Einsteina (ang. tachyon [wym.
tąkiięn]).
- nazwa wprowadzona przez fizyka amer. Geralda Feinberga, ur.
1933 r.; od gr. tachýs, zob. tacheometria.
tachistoskop zob. tacheometria.
tachometr przyrząd do pomiaru prędkości obroto­
wej wirujących części maszyn (w samochodzie po­
daje od razu prędkość w km/godz.).
- gr. táchos 'szybkość’.
tachy- zob. tacheometria.
563 tagin
tachygrafia stenografia, szybkie pisanie za pomocą
skrótowych symboli, zwł. staroż. system pisma skró­
towego, powstały w Grecji, i system rz., opracowany
przez Tirona, wyzwoleńca Cycerona, I w. p.n.e. (stąd
nazwa notae Tironianae ’tyrońskie znaki’); kursywa;
skrótowa forma greki i łaciny używana w śrdw. || ta-
chykardia med. częstoskurcz, przyspieszenie czyn­
ności serca.
- n.łac. tachycardia ’jw .’; gr. tachys zob. tacheometria; -graf-; -kar-
di(o)-.
tacito consensu łac., za milczącą zgodą.
taco [wym. tako] smażona tortilla nadziewana mię­
sem a. serem.
-m eks.hiszp. z hiszp. ’zatyczka, klin, klocek, kij;przen. przekąska’.
taczanka ros., lekki, 2- a. 4-kołowy wózek z kara­
binem maszynowym, używany dawn. w kawale­
rii (w Rosji w czasie wojny domowej 1918-20 r.,
w Polsce w okresie międzywoj.).
taedium vitae łac., znużenie życiem; wstręt, obrzy­
dzenie do życia.
- z Aulusa Gelliusza, 6 ,1 8 ,1 1 .
taekwondo koreań., ’droga doskonalenia walki koń­
czynami’, koreański sport narodowy - walka bez
broni.
tael nazwa różnych wsch.azjatyckich jednostek wagi;
liang; dawn. nazwa różnych chiń. jednostek monetar­
nych opartych na taelu srebra.
-port. ’jw.’ zmalaj. tahil ’jw .’
tafajęz. krajowców Nowej Płd. Walii, zool. wiewiórka
workowata, torbacz występujący w zach. Australii.
Tafelspitz potrawa austr., ulubione danie cesarza
Franciszka Józefa I; sztukamięs z marchwią sele­
rami, cebulą pomidorami, pietruszką ziemniakami,
rzodkwią
- austr. nm. Tafelspitz (nm. Tafelstiick) 'mięso wołowe krzyżowe; jw .’;
nm. Tafel ’stół’; Spitz '(część tuszy zwierzęcej) kształtu stożkowatego’.
tafta b. gęsta, sztywna tkanina z jedwabiu natural­
nego a. sztucznego, zazw. o wątku z tramy (skręca­
nej z kilku nitek) na osnowie z organdyny, używana
gł. na suknie wieczorowe i balowe, na pokrycie pa­
rasoli, obecnie zastępowana najczęściej przez tkani­
ny syntetyczne.
- fr. tąffetas z wł. taffeta od tur.-pers. tafta 'tkane; splecione’.
(der) Tag nm., ’Dzień’, dzień rozpoczęcia 1. woj­
ny światowej, witany przez entuzjastycznych mili-
tarystów niemieckich jako początek nm. hegemonii
w Europie.
tagalski język. || tagalog język, z indonezyjskiej gru­
py językowej, język urzędowy Filipin.
tagari nowogr., dosł. ’chłopski worek’, w Grecji -
popularny worek noszony na ramieniu, zazw. zrobio­
ny z szorstkiej wełny w jaskrawo kolorowe wzory.
tagin arab., pop. potrawa marokańska, mięso ja ­
gnięce a. kurczę duszone z suszonymi śliwkami, ce­
bulą miodem, pieprzem, nasionami sezamu, oliwą
cynamonem, imbirem, szafranem, ostryżem, pie­
tagin
truszką, w dużym naczyniu glinianym z przykrywką
w kształcie wysokiego stożka.
tagliatelle wł., cienki makaron wł. ciasno skręcony.
tai-ki chiń., wg tradycyjnej kosmologii chiń.: „wiel­
ki prapoczątek”, połączenie zasady męskiej, jang,
z żeńską, jin (wyobrażony jako koło, którego połów­
ki, jasna i ciemna, graniczą z sobą linią w kształcie
litery S).
tailleur (a. costume tailleur) [wym. kostium tajor]
kostium damski (żakiet, spódnica).
- fr. tailleur 'krawiec; kostium’ od tailler 'ciąć; ciosać (wy)kroić'
z łac. talea, ogrod 'sadzonka'; zob. kostium.
taino wymarły lud indiański, pierwotni mieszkańcy
Wielkich Antyli i wysp Bahama, należący do rodziny
jęz. arawak; ich język.
-h iszp . 'jw.'pochodź, indiań.
taj dzi szuan chiń., chiński system ćwiczeń gimna­
stycznych, przypominających nieco bokserską wal­
kę z cieniem.
tajfun cyklon tropikalny występujący nad M. Płd.-
-chiń. i w rejonie Filipin.
- ang. typhoon 'jw.' z arab. tufan 'huragan; potop’ (i ewentualnie
wpływ chiń. taj fan 'jw.; do sl wielki wiatr’ oraz gr. typhon 'huragan;
trąba wodna’).
tajga las iglasty, porastający znaczne obszary w Ro­
sji i Kanadzie, tworzy strefę roślinną w kontynental­
nym klimacie umiarkowanym chłodnym; na płn. od
niej rozciąga się tundra.
- ros. tajga 'jw.' z mong. oi taija ’jw .’.
taj kun siogun; bogaty, potężny, wpływowy człowiek
interesu; wielki mąż stanu (ang. tycooń).
-jap . taikun z chiń. (pekiń.) ta 'wielki'; cziin 'władca'.
tajpan austral., niezwykle jadowity wąż płn. Austra­
lii i wysp Pacyfiku.
tajstra down. myśliwska a. żołnierska torba na żyw­
ność.
- prawdop. z łac. canistra 'koszyk (trzcinowy)’ od gr. kónistron, zob.
kanister.
takielunek osprzęt żaglowca (omasztowanie, oża­
glowanie i olinowanie).
-n m . Takelun 'jw.' od Takel 'olinowanie statku’.
takka 1. bot. krąpiel. 2. taka, bengalska waluta Bang­
ladeszu wprowadzona w 1972 r.
- 1 . n.łac. tacca 'jw.' z malaj. takah, d o sl 'karbowany; jw .’
taksa opłata za pewne rodzaje usług (np. t. kuracyj­
na, notarialna) na rzecz skarbu, uzdrowiska (por.
kurtaksa), urzędnika itd.; cennik takich opłat, tary­
fa. || taksator rzeczoznawca taksujący, szacujący
przedmioty, oceniający ich wartość.
- śrdw.łac. taxa 'wyznaczona cena’ i taxator 'oceniający' od taxare
'opodatkować; oszacować’ z łac. 'dotykać; oceniać; ganić’ od tange-
re, zob. tangens.
taksja zob. taktyzm. || taksonomia zob. systematyka.
- gr. táksis 'układ; porządek; szyk wojska’ od tóssein, zob. taktyka;
por. hipotaksa; parataksa; zob. -nom-.
takt muz. odcinek stale powtarzającego się schema­
tu metrycznego (por. metrum, muz.) w utworze a.
564 talizman
jego części, ograniczony kreskami taktowymi; dar
a. umiejętność mówienia i czynienia rzeczy właści­
wych w trudnych a. delikatnych sytuacjach dla za­
chowania dobrych stosunków z ludźmi, nieurażania
ich; wzgląd na drugich, delikatność (por. savoir-
-faire; -vivre). || taktomierz zob. metronom.
- łac. tactus 'dotyk' z p.p. od tangere, zob. tangens.
taktyka teoria i praktyka rozmieszczania oddzia­
łów wojsk, rodzajów broni, okrętów itd., manewro­
wania nimi w ich wzajemnym odniesieniu do siebie
i do nieprzyjaciela oraz używania ich w walce (por.
strategia); metoda postępowania, umiejętność uży­
wania rozporządzalnych sił dla osiągnięcia zamie­
rzonych celów.
- gr. taktika 'taktyka' od tóssein, tóttein 'układać; porządkować; usta­
wiać w szyku bitewnym’; por. ataksja; taksja; syntaksa.
taktylny psych, (dotyczący wrażeń) dotykowy(ch). ||
taktyzm, taksja, czynny (lokomocyjny) ruch organi­
zmu ku źródłu bodźców (/. dodatni) a. w stronę prze­
ciwną (t. ujemny); tropizm.
- łac. tactilis 'dotykalny' z tactus, zob. takt.
tal chem. pierwiastek, Tabl. 1., metal szary, podob­
ny do ołowiu.
- gr. thóllos 'latorośl; zielona łodyga’; od jaskrawo zielonej linii jego
widma.
talak arab., muzułmański rozwód uzyskiwany za po­
mocą prostego aktu odtrącenia żony przez męża.
talar nazwa wielu rodzajów dużych srebrnych mo­
net, bitych przez różne kraje europ, od XV do XIX w.
(w Polsce od 1528 r.).
- nm. Taler 'jw.', skr. od joachimstaler 'jp.; moneta bita od 1519 r.
w Joachimstal (Jachymów) na płd. stokach Rudaw w Czechach’; por.
dolar.
TALASSO- w złożeniach: morze; morski; ocean;
oceano-.
-g r . thólassa, thólatta 'morze'.
talent wybitne uzdolnienia specjalne do poczynań
twórczych a. odtwórczych; człowiek obdarzony ta­
kimi uzdolnieniami; nazwa wielu staroż. jednostek
masy, jak t. babiloński (= 3600 szeklów), palestyński
i syryjski (= 3000 szeklów), grecki (= 6000 drachm);
staroż. jednostki monetarne o wartości talentu złota
a. srebra.
- łac. talentům 'talent (waga i pieniądz)’ z gr. tólanton (równo)waga;
jp.’; por. uni dědit quinque...
Talia mit. gr. Muza komedii, przedstawiana z maską
komiczną; jedna z Charyt (zob. gracja).
- łac. Thalia z gr. Thóleia, dosl. 'kwitnąca; jw .’
talionis poena łac. prawn. kara talionu, będąca od­
wetem; por. lex talionis. || talis qualis łac., taki jaki
(jest); handl, zastrzeżenie przy sprzedaży towaru wy­
kluczające odszkodowanie.
talizman przedmiot, któiy w mniemaniu przesądne­
go właściciela przynosi mu szczęście i chroni od złej
przygody; por. amulet.
- fr.hiszp. talisman, wł. talismano 'jw.' z arab. tilsam, tilasm 'obraz
magiczny z mistycznymi znakami przeciw czarom’ z gr. télesma 'kon­
sekracja' od télos, zob. teleologia.
 talk jockey
talk jockey [wym. to:k dżokej] w USA - spiker ra­
diowy nakłaniający słuchaczy do prowadzenia z nim
rozmów telefonicznych będących integralną częścią
programu, jaki prowadzi; por. disco jockey.
- amer.ang., z talk 'mówić’, pod wpływem disc jockey (lata 40. XX w.).
tallboy [wym. to:lboj] ang., wysoka komoda zło­
żona z dwóch wieloszufladowych komód stojących
jedna na drugiej a. komoda na piedestale z szuflada­
mi i wygiętymi nóżkami, charakterystyczna dla me­
blarstwa ang. XVII-XIX w., w USA znana pod na­
zwą highboy.
- ang. tali, high 'wysoki’; boy od fr. bois 'drewno’.
Talmud żydowskie księgi praw i przepisów relig.
wraz z komentarzami i dyskusjami, skompletowane
w 1. wydaniu palestyńskim (IV w.) i 2. wyd. babiloń­
skim, szerszym i autorytatywniejszym (V w.); por.
Gemara, Miszna.
-późn.hebr. dosl. 'pouczenie’ od lamad 'uczyć się’.
talon kupon, kwit kontrolny upoważniający do otrzy­
mania a. nabycia czegoś.
- fr. talon 'pięta, obcas; przylepka (chleba); jw.; talion, renons, karty
odłożone i zakryte, które otrzymuje licytujący najwyżej’ z łac. talus
'kostka (u nogi; do gry), pięta’.
tałes czworokątny płat białej tkaniny jedwabnej a.
wełnianej, zakończony frędzlami (cyces), ozdobio­
ny srebrnym, niekiedy złotym gęstym haftem (cita­
ra), z naszytymi dwoma czarnymi pasami, używany
przez Żydów w czasie porannej modlitwy jako uro­
czysta szata wierzchnia, przykrywająca głowę i ra­
miona.
- jid. z hebr. tallith 'przykrycie; prześcieradło; płaszcz’ od aram. těla!
'przykrywać’.
tamadą gospodarz i mistrz ceremonii uczty (gruziń­
skiej), bankietu, przyjęcia, bibki koleżeńskiej.
- ros. ’jw .’ z gruzińskiego tamadoba 'zwierzchnictwo w czasie
uczty’.
tamale popularna potrawa meks.: mielone mię­
so przyprawione chile a. in. przyprawami, zawijane
w cieście kukurydzianym.
- meks.hiszp. l.mn. tamales z indiań. nahuatl tamalli.
tambola zob. nguł.
tamborek ramka do haftu, zwł. dwie zaciskające się
obręcze, na które naciąga się materiał do haftowania.
|| tamburyn, tamburíno, płytki bębenek baskijski
o jednym dnie, z brzękadłami w obręczy, uderzany
ręką, potrząsany a. pocierany kciukiem. || tambur­
ínajor przest. dowódca doboszów a. kapelmistrz or­
kiestry wojsk.
- fr. tambourin zdrobn. od tambour 'bęben’ (i wł. tamburíno zdrobn.
od tamburo ’jp.’) z (?) pers. tdbir 'kocioł; bęben’; fr. tambour-major
'starszy dobosz’; major 'major; w złożeniach: wyższa ranga a. funk­
cja’ z łac. maior, zob. major.
tamga znak na dawn. monetach tureckich i tatar­
skich z imieniem i tytułem sułtana a. chana; mone­
ta z takim znakiem.
- tur. tamga, damga 'znak, piętno; stempel’.
tamil tamil., język drawidyjski używany w stanie
Madras w płd. Indiach i we wsch. Sri Lance; osoba
mówiąca tym językiem.
565 tango
(The) Taming of the Shrew ang., Poskromienie
złośnicy.
- tytuł komedii (ok. 1594 r., wystaw, poi. 1828 r.) Szekspira.
tamizdąt w ZSRR nazwa druków bezdebitowych,
objętych zakazem sprzedaży (w okresie działania
tam cenzury i państwowego monopolu wydawnicze­
go), a wydanych na Zachodzie.
- ros., pop. żart. na wzór nazwy Gosizdat, zob. samizdat; tam skr. od
tamósznyj 'tamtejszy’, tj. zachodni.
tamponada wypełnianie jam ciała a. ran tampona­
mi (setonami, paskami a. zwitkami gazy chirurgicz­
nej) w celu zatamowania krwi a. odprowadzenia do
opatrunku wydzieliny przyrannej lub ropy.
- fr. tamponner 'zaczopować; zderzać’ od tampon 'czop; zatyczka;
bufor’.
tamquam leo rugiens Circuit, quaerens quem de-
voret łac., jak lew ryczący krąży, szukając kogo by
pożarł.
- z Wulgaty (1. List św. Piotra Ap., 5, 8); o diable.
tam-tam muz. gong; instrument sygnalizacyjny wy­
konywany z wydrążonego kloca drewna, w któ­
ry uderzano drewnianymi pałkami, używany dawn.
jako rodzaj prymitywnego telegrafii w wielu krajach
Afryki; por. tom-tom.
- hindi tamtam ’jw.’
tanagra zool. sierpotka, rodzina z rzędu wróblowa-
tych, zamieszkująca obie Ameryki, licząca ok. 220
gatunków.
- n.łac. z port. tanagra z jęz. tupi.
tanagryjskie figurki (a. tanagra) - antyczne statuet­
ki ludzi i zwierząt, z terakoty, które służyły jako wota
dla bogów, podarki dla zmarłych, ozdoby wnętrz i za­
bawki dla dzieci (zachowane w wielkiej liczbie).
- gr. Tanagra, miasto w staroż. Beocji na śr. wschodzie Grecji, gdzie
ok. 1870 r. znaleziono pierwsze takie figurki na cmentarzysku z IV w.
p.n.e.
-TANATO- w złożeniach: śmierć.
- gr. thm atos 'śmierć’; por. eutanazja.
tandem układ dwu (a. więcej) szeregowych elemen­
tów napędowych a. pociągowych, działających na
wspólny wał, np. posobny układ cylindrów w silniku
parowym a. spalinowym; posobny (w szpic, gęsie­
go) zaprzęg koni a. psów; rower dwuosobowy; sport.
para zawodników, współdziałających z sobą w obro­
nie tych samych barw.
- ang. ’jw .’ z łac. ’w końcu, wreszcie’.
tanga hindi, w Indiach - dwukołowy, lekki pojazd na
2 a. 4 osoby, ciągnięty przez jednego konia.
tangens (tg) kąta przeciwległego pierwszej przy-
prostokątnej (w trójkącie prostokątnym) - stosunek
pierwszej przyprostokątnej do drugiej; por. cotan­
gens.
- łac. 'dotykający; styczny’ z p.pr. od tangere 'dotykać’; por. integra­
cja; kontyngencja; taksa; takt.
tango taniec towarzyski pochodzenia płd.amer.
w takcie parzystym, w tempie umiarkowanie powol­
nym, o charakterze sentymentalnym i nastrojowym.
- amer.hiszp. 'taniec murzyński z towarzyszeniem bębna; murzyński
festyn taneczny; jw.’
Tango-no-sekku
Tango-no-sekku jap., Święto Chłopców, japoń­
skie święto narodowe odpowiadające dziewczęcemu
Świętu Lalek.
tanina garbnik otrzymywany z galasów, stosowany
w garbarstwie, farbiarstwie (jako zaprawa) i lecznic­
twie (jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy).
- li. tanin ’jw .’ od tan 'dębnik; garbnik’.
tankprzest. zbiornik (na ciecze);przest. czołg. || tan­
kowanie napełnianie zbiorników materiałami pędny­
mi. || tankowiec zbiornikowiec, statek-cystema, zwł.
do transportu materiałów pędnych.
- ang. tank 'zbiornik, cysterna; czołg (nazwa służąca zrazu jako kryp­
tonim wojenny przed użyciem pierwszych ang. czołgów na froncie
w 1916 r.)’ z port. tanque ’staw; niecka płuczkowa; zbiornik’.
tanka jap., forma wiersza jap. o pięciu nierymowa-
nych wersach (po 5, 7, 5, 7 i 7 sylab); por. hokku.
tankowanie, tankowiec zob. tank.
Tano koreańskie święto narodowe ku czci przodków.
tanquam suber łac., dosł. ’jest jak korek’; zawsze
wypłynie.
- z Erazma (Adagia, 3, 6,26).
tantae molis erat łac., tak wielką było pracą (stwo­
rzenie narodu rzymskiego); tak ciężka była to praca.
- z Wergiliusza (Eneida, 1, 33).
tantal chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal szaroplaty-
nowy. || Tantała męki - cierpienia wynikające z drę­
czącego pożądania rzeczy znajdujących się blisko, na
widoku i w obfitości, a jednak niedostępnych (por.
quaerit aquas...; Danaid praca).
- gr. Taniałoś, mit. gr. Tantal, król lidyjski, ojciec Pelopsa i Niobe,
który za swe przewinienia, po śmierci, w Tartarze, cierpiał głód i pra­
gnienie, nie mogąc dosięgnąć owoców z drzewa, pod którym stał, ani
zaczerpnąć wody z rzeki, w której był zanurzony’; por. Homer (Ody­
seja, 11,582); pierwiastek tzw., gdyż nie może absorbować kwasów.
tanti auguri! wł., moc życzeń! najlepsze życzenia!
tantiema udział procentowy autora (kompozytora;
tłumacza) w dochodach z wystawienia jego sztuki,
wykonania utworu muz., piosenki itd.; udział procen­
towy członków zarządów, rad nadzorczych i komi­
sji rewizyjnych spółek akcyjnych w zyskach przed­
siębiorstw.
- fr. tantiemę ’jw .’ od tant ’tyle’ z łac. tantum ’jp.’
tant mieux fr., tym lepiej. || tant pis fr., tym gorzej.
tantry pop. nazwa tekstów dotyczących ezote­
rycznych praktyk sekt hinduistycznych, buddyj­
skich i dżajnickich; grupa postwedyckich trakta­
tów sanskryckich o teologii, jodze, budowie świątyń
i praktykach relig., przede wszystkim jednak o hin­
duistycznych rytuałach, zaklęciach magicznych, ge­
stach, sposobach leczenia chorób i unikania zła: naj­
wcześniejsze z ok. VII w. n.e.
- sanskr. tantra, dosł. 'krosna, osnowa; główna część; doktryna’ od ta-
noti 'rozciąga; tka’.
tao (w taoizmie) jednolita zasada pierwotna, będą­
ca źródłem wszelkiego bytu i zmian we wszechświe-
cie, wieczny porządek wszechświata; (w konfucjani­
zmie) właściwa droga życia, droga cnoty, kryterium
566 tarantella
dobra i zła, prawda, „ład nieba”. || taoizm religia i fi-
loz. chińska (której twórcą wg tradycji był Lao-tsy
w VI w. p.n.e.), ucząca życia zgodnego z tao, w czy­
stości, prostocie i samotności, która później, jako
synkretyczna religia lud., stała się zbiorem praktyk
magicznych, mających zapewnić długowieczność a.
nieśmiertelność.
- chiń. tao, dosł. 'droga’.
taoiseach [wym. ti:szech] irl. dosł. ’wódz, przywód­
ca’; prezes irlandzkiej rady ministrów, premier irl.
tapa przekąska.
- hiszp. z tapar 'przykrywać, zatykać’ od tapa 'przykrywka, wieczko’,
tap-dance zob. stepowanie.
taper przest. pianista grający za zapłatą do tańca;
grajek.
- fr. tapeur 'naciągacz (na pożyczki); jw .’ od taper 'walić, klepać;
grać na fortepianie’.
tapet down. stół przykryty zielonym suknem, przy
którym toczą się narady, obrady, odbywają się kon­
ferencje, dyskusje, dziś tylko w zwrocie: być na ta­
pecie, pojawiać się na tapecie ’być tematem, przed­
miotem obrad, rozmów itd.’ || tapeta papierowe,
tekstylne, plastikowe a. skórzane obicie ścian miesz­
kania.
- nm. Tapet 'obrus; dywan’ (aufs Tapet kommen 'stać się tematem
rozmowy’) i Tapéte 'tapeta’ ze śrdw.łac. tapetum 'kobierzec’ od gr.
tapětion zdrobn. od tápeš dpn. tápětos 'dywan; derka’.
tapioka mączka z manioku a. ziemniaków.
- port.hiszp. tapioca ’jw.’ z jęz. tupi typyóca ’jp.’; ty ’sok’; pya 'serce;
rdzeń’; oco 'być usuniętym’.
tapiseria zob. gobelin.
- fr. tapisserie 'obicie (ścienne); tapicerstwo, wyroby tapicerskie’ od
tapis 'dywan; kobierzec; narzuta’ z gr. tápeš 'dywan’.
tara ciężar opakowania towaru; różnica między cię­
żarem brutto i ciężarem netto. || tarowanie równowa­
żenie tary na wadze przed odważeniem towaru.
- wł. tara ’jw.’ z arab. tarka ’to co zabrano’ od taraha 'usuwać, od­
rzucać’.
taraban tułumbas, wielki bęben kapeli janczarskich,
używany także w dawn. wojsku polskim.
- tur. daraban, bałaban ’jw.’
taradajka, taradejka w Polsce XVIII w. - prosta
bryczka, zazw. bez resorów.
-r o s. taratájka 'lekkabryczka, zazw. dwukołowa’.
taramasaláta grecka zakąska, lekka, kremowa pasta
rybna z ikry zmieszanej z namoczoną bułką a. goto­
wanymi ziemniakami, skrobaną cebulą, koperkiem
itd.
-nowogr., taramás 'ikra rybia’; sałata 'sałata’.
tar ant nm., koń (rzadziej pies) o maści białej w owal­
ne a. nieregularne plamy gniade, kare lub kasztano­
wate.
tarantas ros., dawny powóz 4-kołowy o nadwoziu
osadzonym na długich, sprężystych listwach łago­
dzących wstrząsy.
tarantella włoski taniec lud. w b. szybkim tempie,
w takcie 2/8 a. 6/8; tytuł wielu wirtuozowskich utwo-
 tarantella
rów instrumentalnych XIX w. (Chopin, Liszt), zacho­
wujących cechy tempa i rytmu tego tańca. || tarantu­
la nazwa kilku gatunków dużych płd.europ. pająków,
których bolesne, choć nie trujące ukąszenia wywoły­
wać miały, jak wierzono, zaburzenia nerwowe, a zwł.
tarantyzm, szał tańca.
- wł. tarantella ’jw .’, tarantola 'gatunek pająka’ i tarantolismo 'taran­
tyzm’ od Taranto 'Tarent, miasto i port w płd. Włoszech, ośrodek ma­
nii tanecznej od XV do XVII w.’ z łac. Tarentum.
taras w ogrodach - płaskie wzniesienie terenu, czę­
sto podparte murem oporowym i otoczone balustra­
dą; archit. otwarta płyta pozioma, zazw. szeroka
i chroniona poręczą a. balustradą na parterze, pię­
trze a. na dachu; geol. terasa, płaski poziomy próg
ze stromą skarpą powstały na skutek erozji a. akumu­
lacji; dawn. loch więzienny.
- fr. terrasse ’jw.’ od terre 'ziemia, gleba’ z łac. terra, zob. terra firma.
tarator bułg., bułgarska zupa jogurtowo-ogórkowa
z czosnkiem, orzechami włoskimi i oliwą.
tarbusz arab., czerwona czapka filcowa podobna
do fezu, noszona samodzielnie a. jako część turbanu
przez muzułmanów zamieszkałych we wsch. krajach
śródziemnomorskich.
tarde venientibus ossa łac., spóźnionym (dostają
się) kości; kto późno przychodzi, sam sobie szkodzi,
-rów nież: šero venientibus...
tarok stara, popularna dawn. w śrdw. Europie gra
w karty, w której używa się, prócz 52 (a. 40, a. 56) kart
odpowiadających zwykłej tafii, 22 kart tarokowych
atutowych, używanych także do stawiania kabały,
-p ize st. wł. tarocco ’jw .’ (dziś w l.mn. tarocchi).
tarowanie zob. tara.
tarpan dziki koń stepów czarnomorskich, mały,
o burej sierści, wytępiony ok. 1870 r.
- ros. 'jw. ’ z kirgiskiego.
Tarpejska skała-m iejsce tracenia przestępców; nie­
sławny koniec, czekający zdrajcę narodu, wielkie­
go zbrodniarza itd.; por. la roche Tarpćienne..., ba-
ratron.
- skaliste zbocze w płn.-wsch. a. płd.-zach. części Kapitolu w Rzy­
mie, skąd w staroż. strącano skazańców (łac. saxum Tarpeium), od
imienia zrzuconego z niej wg legendy Luciusa Tarpeiusa, przeciwnika
Romulusa a., wg innej wersji, od imienia Tarpei, dziewczyny rz., która
wskazała wejście do twierdzy oblegającym Rzym Sabinom.
tarsjusz wyrak, nocna nadrzewna wielkooka mał-
piatka wielkości małej wiewiórki, występująca na
Archipelagu Malajskim, spokrewniona z lemurami.
- n.łac. tarsus 'jw.' z gr. tarsós 'płaski kosz; podeszwa; kostka (u no­
gi)’; od długiej kości stępu tarsjusza.
tarsus anat. stęp, tylna część stopy zawierająca 7 ko­
ści, m.in. piętową i skokową.
- n.łac. z gr. tarsós 'jw., podeszwa; ster’.
Tartaglia [wym. tartąlja] maska charakterystycz­
na w neapolitańskiej komedii lud., jąkała, okularnik,
zazw. notariusz.
- wł. 'jw.' od tartagliare 'jąkać się; bełkotać’.
tartan ang., 1. wzór w kratę z pasów różnych kolo­
rów i różnej szerokości, w jaki tkane są wełniane ma­
567 tatersal
teriały pledowe, będący pierw, oznaką określonego
klanu szkockiego. 2. masa elastyczna, którą pokrywa
się bieżnie i rozbiegi do treningów i zawodów lek­
koatletycznych (podobne produkty: Variolastik, Ela-
stan, Rekortan i in.).
- 2. amer. nazwa handl.
tartana wł., żegl. przybrzeżny statek śródziemno­
morski o jednym maszcie z dużym żaglem łacińskim
oraz żaglem pomocniczym na sztagu między masz­
tem i bukszprytem.
Tartar mit. gr. najniższa, mroczna część Hadesu,
gdzie przebywały dusze, odbywające najcięższe kary
(por. Danaid praca; Iksjona koło; infemalny; Syzyfo­
wa praca; Tantala męki; tytan).
-g r . Tartaros 'jw.'
Tartarin [wym. tartrę] typ fi. południowca, sympa­
tycznego fanfarona, zadziwiającego pyszałka, z we­
rwą opowiadającego o swych niebywałych czynach.
- tytułowy bohater powieści fr. pisarza Alfonsa Daudet (1840—97)
Przygody Tartarena z Taraskonu (1872 r.) i Przygody Tartarena w Al­
pach (1885 r.).
tartinka, tartynka, mała kanapka z chleba obłożo­
nego serem, wędliną itp.
- fr. tartine 'jw.' zdrobn. od tartare 'tort'.
Tartuffe, Tartufe [wym. tartuf] świętoszek, obłud­
nik, hipokryta.
- bohater tytułowy komedii Moliera (1664 r.).
taryfa urzędowe zestawienie stawek opłat a. cen za
usługi (t. celna, pocztowa, kolejowa itd.). || taryfika­
tor tabela norm, czynności zawodowych, wymaga­
nych kwalifikacji, zaszeregowań pracowników, sta­
wek płac itd.
- wł. tariffa 'taryfa; cennik’ z arab. ta ’rij{a) 'określenie (należności)’
od arifa 'zawiadamiać'; -fikator od lac.Jacere, zob. fakcja.
taster maszyna druk. stanowiąca część zespołu mo­
notypowego, posiadająca klawiaturę sprzężoną
z igłami, nakłuwającymi otwory na taśmie papiero­
wej, wg których następnie odlewarka odlewa litery.
- nm. 'macka; cyrkiel kabłąkowy; klucz Morse’a’ od tasten 'macać;
dotykać’.
tasza zool. zając morski, ryba z rzędu okoniokształt-
nych.
- nm. Tasche.
Taszkient - gorod chlębnyj ros., Taszkent - miasto
chleba.
- tytuł powieści (1922 r., wyd. poi. 1929 r.) pisarza ros. Aleksandra
S. Niewierowa (właśc. A. S. Skobielewa, 1886-1923), odtwarzającej
okres wojny domowej w Rosji i głodu lat 1920-21.
taszyzm jeden ze współczesnych (1950 r.) kierun­
ków malarstwa abstrakcyjno-ekspresjonistyczne-
go, wypowiadający się w indywidualnych układach
plam barwnych.
- fr. tachisme ’jw.’od tache 'plama' pochodzenia germ.
tatami jap., mata słomiana, używana do pokrywania
podłogi w domu japońskim.
tatersal przest. szkoła jazdy konnej, ujeżdżalnia.
- ang. Tattersall 'nazwa dawn. londyńskiego targowiska koni wyści­
gowych’ od nazwiska jego założyciela: Richard Tattersall (1724-95).
tatuaż
tatuaż rysunek wytatuowany na skórze. || tatuowanie
wykonywanie trwałych rysunków na skórze żywych
ludzi przez jej nakłuwanie i wprowadzanie farby.
- fr. tatouage ’jw .’ od tatouer 'tatuować’ z ang. tat(t)oo ’jw.; jp.’ z ta-
hitańskiego tatau 'znak'.
tat twam asi sanskr., dosl. ’ty tym jesteś’; „wielkie
powiedzenie” indyjskiej filozofii klasycznej, wyra­
żające identyczność jednostki ludzkiej (zob. atman)
z kwintesencją wszechświata (Brahmanem).
ta tzy-pao gazeta wielkich znaków; gazetka ścienna,
afisz (ręcznie pisany).
- chiń. ’jw.’; ta 'wielki’; tzy 'znak’;pao 'gazeta’.
taumaturg teol. cudotwórca; kuglarz. || taumatur-
gia teol. moc czynienia cudów; magia; hokus-pokus,
blaga, mydlenie oczu dla zamaskowania oszustwa.
- gr. thaumatourgia 'cudotwórstwo’ od thaumatourgós 'cudotwórca’;
thaúma 'cud; dziw’; -ourgos od -ergos 'czyniący’, zob. -erg 1.
tauromachia walka byków; por. Corrida.
- hiszp. tauromaquia ’jw.; kunszt torera’ z gr. tauromachia ’jw .’;
taúros 'byk; w ól’; zob. -machia.
Tausendkünstler „złota rączka”, ktoś, kto radzi so­
bie doskonale z każdą robotą ręczną, każdym mecha­
nizmem itp.; majster-klepka.
- ran. ’jw.; czarodziej, magik’; tausend 'tysiąc’; Kunst 'sztuka; umie­
jętność; zręczność’.
TAUTO- w złożeniach: ten sam, to samo (powtórzo­
ne). || tautogram tekst, w którym wszystkie wyrazy
rozpoczynają się tą samą literą. || tautologia pot. nie­
potrzebne powtórzenie wyrazu, myśli zawartych już
raz w danej wypowiedzi (por. pleonazm); log. wypo­
wiedź, której prawdziwość gwarantowana jest przez
samą jej strukturę.
- gr. tautologia ’jw.’; tautó ’to samo’ od to autó(n) ’jp.’ (zob. auto-);
zob. -gram-; -log; log-.
tawerna włoska oberża, gospoda, szynk, karczma.
- wł. taverna ’jw .’ z łac. taberna 'buda; szopa; jw .’ od trab(e)s 'belka,
tram; dach’; por. tabernakulum.
taxi girl [wym. tąks-i gö:l] fordanserka.
- ang. ’jw.’; taxi(cab) 'taksówka’ od taximeter (cab) ’jp.; w óz biorący
opłatę wg licznika, taksomierza’; girl, zob. girlsa; nazwa od płacy za
czas a. od liczby tańców.
tayloryzm [wym. tejloryzm] amerykańskie metody
org. i maksymalnej intensyfikacji pracy robotnika fa­
brycznego, powiększające jego wyzysk.
- od nazwiska ich twórcy i propagatora, inżyniera amer. Fredericka W.
Taylora (1856-1915).
tayuc hindi, indyjski ludowy smyczkowy instrument
muz. o 4 strunach melodycznych i 15 rezonanso­
wych, o korpusie w kształcie pawia z osadzonymi na
nim piórami z pawiego ogona.
tea [wym. ti:] ang., herbata; zob. cannabis.
teach-in [wym. ti:czin] na uniwersytetach amer.:
konferencja, na której profesorowie i zaproszeni spe­
cjaliści mają wykłady i wygłaszają przemówienia
poświęcone wyczerpującej analizie jakiegoś proble­
mu przed audytorium złożonym ze studentów, mają­
cych prawo stawiania pytań.
- ang. ’jw .’; teach ’uczyc’; zob. in- 2.
568 Te deum
team ang., [wym. ti:m] przest. zespół; drużyna sport.
teatralia rzeczy odnoszące się do teatru, zwł. w bi­
bliotekach, archiwach, muzeach, w prasie itd.
- łac. theatralia l.mn. r.nij. od theatralis 'teatralny’ z theatrum 'teatr;
widownia’ od gr. théatron ’jp .’ z théa 'widzenie; widok; widowisko’;
por. amfiteatr; teoretyk.
teatyni zakon oparty na regule św. Augustyna, zał.
w Rzymie w 1524 r. (przez św. Kajetana i Jana Piotra
Caraffę, biskupa w Chieti); w Polsce od 1664 r.
- łac. Teatinus 'mieszkaniec Chieti’ od Teate 'Chieti we Włoszech’.
technet chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal promienio­
twórczy, pierwszy pierwiastek otrzymany sztucznie.
- gr. technetós 'sztuczny’ od téchně, zob. techno-.
technika środki, sposoby i czynności związane z wy­
twarzaniem dóbr materialnych. || technikum (l.mn.
technika) średnia szkoła zawodowa, której absol­
wenci otrzymują tytuł technika. || TECHNO- w zło­
żeniach: sztuka; rzemiosło; techniczny; technologicz­
ny; stosowany. || technokracja rządy specjalistów
technicznych w państwie, w społeczeństwie a. rządy
na zasadach ustalonych przez techników. || techno­
logia (nauka o) metoda(ch) przeróbki i obróbki ma­
teriałów (t. mechaniczna, chemiczna). || Technology
Assesment ang., [wym. teknoledżi esęsment] Ocena
Techniki, proces pozwalający na bardziej świadomy
wybór spośród wielu społ., ekon. i środowiskowych
możliwości, pojawiających się dzięki postępowi na­
uki i techniki; przewidywanie skutków drugiego rzu­
tu zastosowania nowych technik. || technostruktura
pracownicy nowoczesnej korporacji kapitalistycz­
nej, którzy - dzięki swoim kompetencjom - biorą
udział w grupowym procesie podejmowania decyzji
w przedsiębiorstwie.
- gr. technikós 'kunsztowny; artystyczny; biegły’ od téchně 'sztuka;
nauka; rzemiosło; biegłość; chytrość’; por. politechnika; psychotech-
nika; socjotechnika; technet; zob. -kracja; -log; log-; struktura.
technotroniczny opanowany a. ukształtowany przez
wpływ techniki, komputerów i nowoczesnych sposo­
bów przekazywania informacji; wynikający z szyb­
kiego przekształcania się epold przemysłowej - z jej
naciskiem na wydajność i masowość produkcji -
w okres dający pierwszeństwo usługom, automaty­
ce, cybernetyce, mikroprocesorom, satelitom komu­
nikacyjnym itd.
- zob. techno-; elektronika.
teczyna zob. tek.
Teddy bear ang. ’miś Teddy’ego’, pluszowy niedź­
wiadek, jedna z najpopularniejszych (od 1906 r.) za­
bawek dziecięcych świata.
- od zdrobniałego imienia prezydenta USA (1901-09) Theodore Roo­
sevelta; por. ted(dy boy).
ted(dy boy) ang., rozrabiacz, bikiniarz (zwł. ubiera­
jący się wg mody z czasów panowania Edwarda VII,
1901—10); por. beatnik .
- ang. ’jw.’; Teddy zdrobn. od Edward; zob. boy.
Te deum (laudamus) łac., Ciebie, Boże (chwalimy).
- pierwsze słowa i nazwa hymnu z ok. VI w., od VIII w. przypisywa­
nego św. Ambrożemu (hymn ambrozjaóski).
 teenager
teenager [wym. tirnejdżer] nastolatek, osoba mająca
od 13 do 19 lat życia.
- ang. ’jw .’; teen ’13 do 19 (lat)’ od ten 'dziesięć’; age 'wiek; epo­
ka; pokolenie’.
t(e)filin, filakterie, dwa skórzane pudełeczka z przy­
mocowanymi rzemykami, zawierające zwitki perga­
minowe z czterema cytatami z Biblii (Deut. 6, 4-9
i 11, 13-21; Ex., 13, 1—10 i 11-16), przytwierdzane
do czoła i lewego przedramienia przez nabożnych
Żydów na czas modlitwy w dni powszednie.
- późn.hebr. těphíllm ’jw .’, prawdop. z hebr. těphflláh 'modlitwa’ od
pala! 'modlić się’.
teflon, fluon, policzterofluoroetylen, chem. termo­
plastyczne tworzywo syntetyczne, przejrzysta biała
masa odporna na działanie temperatury, czynników
mech. i b. licznych chemikálii, o ogromnym bogac­
twie zastosowań.
- amer. nazwa handl.
teichoskopia teatr, relacja o wypadkach rozgrywa­
jących się właśnie poza sceną, rozwijana przez po­
stać dramatu obserwującą je bezpośrednio, np. przez
okno, przez dziurkę od klucza, z murów miejskich.
- gr. teichos ’mur’; zob. -skopia; od nazwy słynnego ustępu Iliady, ks.
3, Homera, gdzie Helena i Priam z murów Troi (stąd nazwa) przyglą­
dają się wodzom achąjskim.
teina zob. kofeina.
-n .ła c . theina ’jw.’ od thea 'herbata’.
teizm wiara w jednego boga (por. ateizm; monote­
izm; politeizm) transcendentnego (znajdującego się
poza i ponad przyrodą; por. panteizm), istotę nad­
przyrodzoną i rozumną, osobowego stwórcę świata,
stale wpływającego na jego losy (por. deizm).
- gr. theós, zob. -teo-.
tek, tektona, drzewo tekowe, teakowe bot. wiel­
kie drzewo Indii Wsch., sadzone też, dla drewna,
w Afryce Zach. i w zwrotnikowej Ameryce; teczyna,
twarde, mocne, trwale żółtobrązowe drewno tekowe,
b. odporne na działanie grzybów i owadów, używane
zwł. do budowy statków.
- ang. teak ’jw .’ z port. teca ’jw .’od malaj. tekka ’jw .’
teka duża teczka; przen. resort powierzony ministro­
wi. || -TEKA- w złożeniach; skrzynia; miejsce prze­
chowywania, zbiornik, skarbnica; futerał; kapsułka.
- łac. theca 'puszka; skrzynia’ z gr. thékě 'zbiornik; jp.’; grób; po­
chwa’; por. gliptoteka; hipoteka; pinakoteka; stauroteka.
teksasy spodnie z teksasu, dość grubej, sztywnej
tkaniny bawełnianej; por. dżinsy.
- Teksas, nazwa jednego ze stanów USA.
tekst dosłowne, oryginalne brzmienie słów pisanych
a. drukowanych dzieła; słowa, treść utworu (w od­
różnieniu od melodii, ilustracji, tytułów, przypisów
itd.). || tekstura odmiana gotyckiego pisma drukar­
skiego używana w początkach drukarstwa. || teksty­
lia materiały tekstylne, włókiennicze, tkaniny.
- śrdw.łac. texus 'tekst; ustęp; werset (Biblii)’; łac. textilis 'utkany;
dziany’, textura 'tkanina’ i textilia 'tkaniny’ z łac. textus 'materia;
struktura; kontekst’ z p.p. od texere 'budować; tkać’; por. kontekst;
pretekst.
tektonika archit. zwartość organiczna, jedność kom­
pozycyjna (projektu; budowli); geotektonika, nauka
569 teleprompter
o ruchach skorupy ziemskiej i ułożeniu mas skal­
nych, związanym z tymi ruchami.
- gr. tektoniki 'sztuka budownicza’ od téktdn 'rzemieślnik; artysta,
mistrz’; por. architektonika.
telamon zob. atlas.
TELE- w złożeniach: odległy, oddalony; na odle­
głość, z dala; telegraf; telewizja; telefoto; teleko­
munikacja. || teledysk zob. wideoklip. || telefaks
telekopiarka, przesyłanie odbitek dokumentów ko­
mutowanymi liniami telefonicznymi. || telefonia
dział telekomunikacji, dotyczący przesyłania na od­
ległość dźwięków przy użyciu przewodów lub za po­
średnictwem fal radiowych. || telegeniczny korzyst­
nie, efektownie przedstawiający się na ekranach TV.
|| telekineza rzekome zjawiska poruszania się przed­
miotów pod wpływem sił nadprzyrodzonych; por.
spirytyzm. || telekino urządzenie do nadawania fil­
mów ze studia TV.
- gr. tele 'daleko'; zob. gr. diskós 'dysk'; m g. fax z fascimile (trans-
mission) '(przesyłanie) kopii’; zob. -fon-; fotogeniczny; -kin-.
teleks telegrafia abonencka, pozwalająca abonentom
utrzymywać wzajemną łączność bezpośrednią za po­
mocą dalekopisów.
- zob. tele-; ang. ex{change) 'centrala telefoniczna; wymiana; gieł­
da’; zob. eks-; change 'zmiana' z łac. cambiare 'wymieniać' pocho­
dzenia celt.
telemark przest. ewolucja narciarska, wykonywana
w celu zmiany kierunku jazdy.
- nazwa miasta i prowincji w płd. Norwegii.
telemątyka połączenie technologii obliczeniowej
z technologią komunikacyjną (z łącznością); ang.
skr. TT od Information Technology technologia in­
formacyjna’ a. CC skr. od Computer and Communi-
cation 'komputer i komunikowanie’.
- fr. télématique ’jw.’
Telemy opactwo (klasztor Telemitów) - miejsce bę­
dące przeciwieństwem klasztoru - miejsce pięknej,
radosnej, beztroskiej swobody, w którym obowiązuje
jedna tylko reguła; „Czyń, coć się podoba”.
- z Rabelais’go (Gargantua i Pantagruel, 1,52-58).
telenowela (zwł. w Ameryce Łac.) sentymentalny,
romantyczny, melodramatyczny film a. serial TV
z życia wyższych sfer.
- zob. tele-; hiszp. telenovela, port. novela 'opowiadanie, romans’.
teleologia finalizm, pogląd filoz., wg którego prze­
biegiem zjawisk rządzi nie tylko przyczynowość, ale
i celowość; (por. entelechia; witalizm). || teleologicz-
ny odnoszący się do teleologii; celowy; rozpatrujący
co pod kątem widzenia celowości.
- gr. télos 'koniec; granica; cel’; zob. -log; log-; por. autoteliczny, he-
teroteliczny; talizman.
telepatia, biokomunikacja, (domniemane) zjawisko
przyjmowania treści cudzej świadomości bez do­
strzegalnego fizycznego pośrednictwa (podniet zmy­
słowych, mowy, pisma, szyfrów itp.); por. okultyzm.
- zob. tele-; pat-; termin utworzony przez Fredericka W. H. Myersa,
jednego z założycieli Bryt. Tow. Badań Psychicznych.
teleprompter TY'murzynka’, wizualny sufler, urzą­
dzenie, zazw. w kształcie obracającego się bębna a.
teleprompter 570
rolek z nawiniętym papierem, na którym dużymi li­
terami napisano tekst dla mówcy, znajdujące się na­
przeciw niego, w studio, poza zasięgiem obiektywu
kamery TV.
- nazwa handl.; zob. tele-; ang. prompt 'nakłaniać; podpowiadać’
z łac. promptus 'widoczny; gotowy, wygodny’ z p.p. odpromere 'wy­
dobywać, wyjawiać’; zob. pro-; emere, zob. asumpt.
telerecording [wym. ...kor...] rejestracja filmowa
programu TV (dla powtórzeń a. dokumentacji). || te­
letransmisja transmisja telewizyjna; druk. metoda
szybkiego, zdalnego elektronicznego przekazu ca­
łych kolumn gazety w celu jej zdecentralizowanego
druku (w Polsce od 1973 r.).
- zob. tele-; ang. recording, zob. rerecording.
telestych wiersz, w którym ostatnie litery kolejnych
wersów tworzą wyraz(y).
- tele- z gr. tćlos 'koniec, granica; termin, cel’; zob. -stych.
tellur chem. pierwiastek, Tabl. 1, pokrewny siarce
i selenowi.
-ła c . tellus dpn. telluris 'ziemia; (Matka) Ziemia; grunt’.
tellurium szkolna pomoc naukowa: ruchomy model
układu Słoóce-Ziemia-Księżyc, przedstawiający po­
glądowo zjawiska dnia i nocy, roku, faz i zaćmień. ||
telluryczny ziemski; dotyczący Ziemi.
-n .ła c . 'chem. tellur; 'jw.', zob. tellur.
tel quel fr., [wym. tel kęl) taki, jaki (jest); klauzula
umowy handl., odbierająca nabywcy prawo kwestio­
nowania jakości i stanu towaru.
telum imbelle sine ictu łac., strzała pozbawiona siły
i rozpędu; nieudolny atak, niedołężna zaczepka.
- wg Wergiliusza (Eneida, 2, 544).
tema eon variazioni wł., [wym. ...kon wariacjom)
muz. temat z wariacjami; por. wariacja (muz.).
temat tematyka, przedmiot, materia, osnowa, myśl
główna, treść zasadnicza, koncepcja, idea utworu lit.,
dzieła piast., przemówienia, pracy nauk., publicy­
stycznej itd.; zadanie, teza do rozwinięcia; muz. wy­
razisty odcinek melodyczny w utworze, wykorzy­
stywany zazw. w dalszym jego przebiegu; językozn.
osnowa, część wyrazu, pozostająca po odrzuceniu
końcówki. || tematyka zespół zagadnień, tematów
dzieła, twórczości.
- gr. therna 'rzecz postawiona, sformułowana, zaproponowana (jako
temat)’ od tithénai, zob. teza.
temblak med. opaska a. chustka (obejmująca szy­
ję) do podwieszania i unieruchomienia zgiętej w łok­
ciu chorej ręki; wojsk., dawn. temlak, rzemień, który
w czasie walki łączył broń sieczną przy jelcu z kiścią
prawej dłoni; porte-ćpće.
-tur. temlik 'temlak'.
tembr barwa (charakterystyczne brzmienie) głosu
ludzkiego a. instrumentu.
- fr. 'dzwonek'; jw.’od gr. tympanon, zob. tympanon.
Temida sprawiedliwość, prawo; sądownictwo.
- łac. Themis dpn. Themidis z gr. Themis, mit.gr. 'córka Uranosa
i Gai, bogini sprawiedliwości i praw, przedstawiana z rogiem obfito­
ści, wagą, niekiedy z opaską na oczach („ślepe prawo”) i mieczem
w dłoni’.
tempo
temlak zob. temblak.
tempera technika malarska polegająca na użyciu
farb, których spoiwo (białko, żółtko, guma, kazeina
itp.) miesza się z olejami a. żywicami; obraz malo­
wany taką techniką.
- wł. 'harfowanie stali); gatunek; barwa (dźwięku); jw.’ od tempera-
re, zob. temperament.
temperament psych, układ cech psych, stanowiących
jedną z podstaw charakteru; wrodzone właściwości
elementarne uczuć, woli i czynności ruchowych; ja­
kość reakcji uczuciowych, szybkość, siła i czas trwa­
nia reakcji na podniety; wysoki stopień pobudliwości
fiz. i seksualnej; pot. usposobienie żywe, natura peł­
na werwy, żywotności, energii, inicjatywy; charak­
ter jednostki, określony, wg fizjologii staroż. i śrdw.,
proporcją humorów w organizmie (choleryk, fłegma-
tyk, melancholik, sangwinik); por. humor(y). || tem­
peratura ciepłota, miara stopnia nagrzania ciała. ||
temperować powściągać, łagodzić; zaostrzać (ołó­
wek). || temperowany równomiernie system dźwię­
kowy - muz. dzielący oktawę na równe części (półto­
ny), redukujący liczbę dźwięków do dwunastu.
- wł. temperare 'łagodzić; hartować; zaostrzać (ołówek)’; łac. tempe­
ramentům 'właściwa mieszanina, miara; umiar’ i temperatura 'jp.' od
temperare 'należycie ogrzewać; chłodzić; mieszać; regulować; miar­
kować’ od (?) tempus dpn. temporis 'czas; (właściwa) pora’.
tempietto mała świątynia na rzucie koła, zwł. mała
okrągła kaplica wzniesiona na dziedzińcu kościo­
ła San Piętro in Montorio na rzymskim Zatybrzu
w 1502 r. wg planów Donata Bramante na zlecenie
hiszp. pary królewskiej Ferdynanda i Izabeli, uważa­
na zajeden z najdoskonalszych przykładów architek­
tury dojrzałego Renesansu.
- wł. zdrobn. od tempio 'świątynia' z łac. templům, zob. templariusz.
tempi passati! wł., minione czasy! (kiedy takie rze­
czy były jeszcze możliwe).
- okrzyk cesarza rz.nm. Józefa II (1741-90) na widok obrazu, któ­
ry przedstawiał cesarza Fryderyka Barbarossę, klęczącego (w 1177 r.)
u stóp papieża.
templariusz członek zakonu rycerskiego, zał. ok.
1118 r., w okresie krucjat, dla zapewnienia bezpie­
czeństwa pielgrzymom udającym się do Palestyny
i do walki z muzułmanami, zniesionego w 1312 r.
przez sobór vienneński z woli króla fr. Filipa IV
Pięknego (1285-1314).
- śrdw.łac. templarius 'zakonnik świątyni (Salomona)’ z łac. templům
'miejsce oznaczone przez augura dla obserwacji znaków wróżebnych;
miejsce poświęcone; świątynia’; por. kontemplacja.
templům in antis łac., dosł. 'świątynia z kolumna­
mi’ archit. najstarszy i najprostszy typ świątyni gr.,
budowla prostokątna z przedsionkiem (pronaos).
tempo szybkość wykonywania czynności; muz. sto­
pień szybkości wykonywania utworu; miarowość,
takt, rytm, wg którego wykonuje się ruchy; w sza­
chach - przywilej wykonania ruchu. || temporali-
zacja psychol. odnoszenie przeżycia aktualnego do
dawniejszego; por. déjá vu. || temporalny czasowy;
doczesny. || temporyzowanie dawn. wyczekiwanie
dogodniejszego momentu, pomyślniejszych okolicz­
ności, gra na zwłokę, kunktatorstwo.
 tempo
- wł. tempo 'czas; pogoda; rytm’ i łac. temporalis 'czasowy' od tem-
pu s dpn. temporis 'czas'; por. temperament; tempera.
tempora labuntur (tacitisque senescimus annis)
łac., czas upływa (a my starzejemy się wraz z cicho
biegnącymi latami).
- z Owidiusza (Fasti, 6, 771).
temporalizacja zob. tempo.
temporalny zob. tempo.
tempora mutantur (et nos mutamur in illis) łac.,
czasy się zmieniają (i my wraz z nimi).
- przypisywane władcy państwa Franków, Lotariuszowi I (815-855).
temporyzowanie zob. tempo.
(Le) Temps du mépris fr., Czas(y) pogardy.
- tytuł powieści (1936 r.) pisarza fr. André Malraux (1901-76), bę­
dącej ostrzeżeniem przed hitlerowskimi metodami deptania godności
i lekceważenia życia człowieka, opublikowanej w czasie, gdy świat
nie zdawał sobie jeszcze sprawy z istnienia nm. obozów koncentra­
cyjnych.
tempura jap., japońska mieszanina ryb, mięczaków,
skorupiaków i jarzyn, smażona w oliwie, podawana
na gorąco.
tempus edax rerum łac., czas, pożerca rzeczy.
- z Owidiusza ( Metamorfozy, 15,234).
Ten Days that Shook the World ang., Dziesięć dni,
które wstrząsnęły światem.
- tytuł reportażu (1919 r., wyd. poi. 1934 r.) amer. działacza społ.,
dziennikarza i poety Johna Reeda (1887-1920) z przebiegu wydarzeń
Rewolucji Październikowej 1917 r.
tendencja skłonność, dążność, inklinacja, dyspo­
zycja psych, (do czegoś); kierunek rozwoju, trend;
świadome, lecz nie bezpośrednie orędownictwo, po­
parcie jakiegoś punktu widzenia, jakiejś tezy przez
mówcę, autora utworu. || tendencyjność stronni­
czość, brak obiektywizmu; pogląd, działanie wyni­
kające z tendencji.
- śrdw.łac. tendentia 'skłonność' z łac. tendere 'napinać; dawać; kie­
rować’; por. atencja; ekstensywna; intencja; ostentacja; pretendent;
tensometr.
tender wagon specjalny na paliwo, wodę i smary,
połączony z parowozem; statek zaopatrujący inne
statki a. okręty wojenne.
- ang. 'dozorca (maszyny itp.); jw .’ od śr.ang. tenden 'doglądać ko­
goś, czegoś’.
tender is the night ang., czuła jest noc.
- z Johna Keatsa (7o a Nightingale, 35), 1819 r.
teneo de te, Africa! łac., Afiyko, biorę cię w posia­
danie! (symbol przytomności umysłu w trudnej sy­
tuacji).
- gdy Juliusz Cezar wylądował w Hadrumetum (dziś Susa, port
w Tunezji) w Afryce, potknął się i przewrócił, co przyjęto by za zły
omen; jednak, z zadziwiającą przytomnością umysłu, udał, że czyni to
umyślnie i, ucałowawszy ziemię, wykrzyknął: t.d.t. Al
tenis sport, gra rozgrywana rakietami i lekką ela­
styczną piłeczką przez dwóch graczy a. dwie pary
graczy na płaskim korcie podzielonym niską siatką,
liczona na punkty, gemy i sety; (/. stołowy) ping-
-pong (por. bekhend; forhend; debel; mikst; play; sin­
571 teodycea
gle; smecz; drajw; volley); ubraniowa tkanina weł­
niana w jaśniejsze, drobne prążki.
-a n g . tennis 'jw.'
tenno jap., nazwa cesarza japońskiego, która od cza­
su rewolucji Meidzi w 1868 r. stopniowo zastąpiła
tradycyjną nazwę - mikado.
tenor muz. najwyższy głos męski; pop. śpiewak
o głosie tenorowym; nazwa odmiany niektórych in­
strumentów o podobnej skali głosu; dawn. osnowa,
treść, sens (pisma, przemówienia).
- wł. tenore 'tenor (śpiewak); zawartość, treść’ z łac. tenor 'przebieg;
tok’ od teuere, zob. tenuta.
tenri, tenri-kyö, zał. w 1885 r. najważniejsza sekta
japońskiego sintoizmu, uznająca Tenrik-ó (jap. król
prawa natury) za gł. boga i stwórcę, głosząca wiarę
w metempsychozę.
-ja p . 'nauka o prawie natury a. niebiańskim’.
tensja geol. rozciąganie się (skorupy ziemskiej). ||
tensometr przyrząd do pomiaru odkształceń (zwł. li­
niowych, tj. wydłużeń) przedmiotu pod działaniem
sił. || tensor, tenzor mat. pojęcie związane z przej­
ściem od jednego z układów współrzędnych do dru­
giego, pozwalające charakteryzować badane obiekty
mat. w sposób bardzo ogólny. || tensorowy (tenzoro-
wy) rachunek - gałąź matematyki zajmująca się ba­
daniem tensorów.
- fr. tension 'napięcie' z łac. tenus p.p. od tendere, zob. tendencja;
-metr.
tent żegl. dach z płótna żaglowego a. z brezentu roz­
pinany nad pokładem statku, aby osłonić go od żaru
słonecznego; por. velarium.
-a n g . 'namiot'.
tentować dawn. próbować; kusić (się o co). || tentu-
jący przest. kuszący, budzący chętkę.
-ła c . tentare, temptare 'dotykać; próbować; kusić’.
tenuta przest. czynsz dzierżawny; dawn. dzierżawa.
- wł. 'posiadłość, majątek (ziemski); objętość; uniform’ z łac. teuere
'trzymać'; por. abstynent; impertynencja; kontenans; lejtnant; reten­
cja; sutener; tenor.
-TEO- w złożeniach: bóg; teologia; teologiczny.
- gr. theós 'bóg'; por. ateista; entuzjazm; panteon.
teocalli [wym. teokąli] starożytna świątynia w Mek­
syku a. Ameryce Sr., zbudowana zazw. na szczycie
wzgórza o kształcie ściętej piramidy.
-n a h . 'jw.'; teotl 'bóg'; calli 'dom'.
teodolit przyrząd geodezyjny do mierzenia kątów
w płaszczyźnie pionowej i poziomej; por. astrola-
bium.
-fr . theodołite 'jw.'; pochodzenie niepewne.
teodycea teol. a. filoz. próby usprawiedliwienia
Boga z zarzutu istnienia zła i niesprawiedliwości na
świecie. || teofania objawienie się bóstwa; por. epi­
fania. || teogonia genealogia bogów; dział teologii a.
mitologii dotyczący pochodzenia bogów. |] teokra-
cja ustrój państwowy, w którym władzę sprawują ka­
płani. || teologia nauka o Bogu i obowiązkach relig.
człowieka; określona doktryna relig. (por. dogmaty­
ka; liturgika).
teodycea
- zob. teo-; n.lac theodicea 'teodycea’ (Leibniz, 1710 r.) z gr. díkě
Sprawiedliwość’; zob. epi-; epifania; -gon- 2; -kracja; -log; log-.
teoforyczne imię zawierające nazwę bóstwa, np. Da­
niel, Izydor, Torsten, Bogumił.
- zob. -teo-; -for-.
teorban lutnia basowa, wielostrunny, szarpany in­
strument muz., podobny do bandury, używany
w XVI-XVIII w.
- fr. t(h)éorbe ’jw.’ z wł. tiorba 'wielka lutnia’.
teoretyk osoba zajmująca się teorią (jakiejś dzie­
dziny wiedzy). || teoretyzowanie pop. dowodzenie
w sposób czysto teoretyczny, abstrakcyjny, ogólny,
oderwany od praktyki, konkretu, realiów, rzeczywi­
stego życia. || teoria w nauce - zbiór praw, defini­
cji i hipotez rzeczowo i logicznie powiązanych w ca­
łość; wiedza tłumacząca jakąś dziedzinę zjawisk,
w odróżnieniu od praktyki, z którą jednak pozosta­
je w związku.
- gr. theóretikós 'oglądający; kontemplacyjny; spekulatywny’ i theoria
'oglądanie; kontemplacja; rozważanie; teoria’ od theórein 'przyglądać
się; kontemplować; rozważać’ z thea, zob. teatralia.
teorikon zasiłek (2 obole) pobierany w Atenach ze
skarbu państwa przez ubogich obywateli na opłace­
nie wstępu do teatru, późn. i na widowiska, zgodnie
z ateńską polityką kult., w V i IV w. p.n.e.
-g r . thedrikón ’jw .’
teozofia doktryny filoz.-relig.-mistyczne dążące do
uzyskania bezpośredniego kontaktu człowieka z Bo­
giem, tajemnicami wszechświata i zaświatów; dok­
tryny o charakterze okultystycznym i ezoterycz­
nym, przedstawiane jako droga do indywidualnego
zbawienia, często związane z mistycyzmem, pan-
teizrnem i magią (por. gnostycyzm; neoplatonizm);
synkretyczny ruch teozoficzny oparty gł. na ele­
mentach religii wschodnich (ind.), zapoczątkowany
w 1875 r. w Ameryce przez Helenę Bławatską.
- zob. teo-; gr. sophia 'mądrość’.
tequila [wym. tekila] bot. agawa meks. hodowa­
na szeroko jako jedno z gł. źródeł meskalu; tequilla
[wym. tekija] trunek meks. otrzymywany przez rek­
tyfikację meskalu.
- hiszp., od nazwy okręgu w śr.zach. Meksyku.
tera dżiin, jap., świątynia buddyjska w Japonii; por.
mija.
TERA- (T) w złożeniach: fiz. bilion, tysiąc miliar­
dów jednostek podstawowych.
- gr. teras, zob. terat(o)-.
terakota wyroby ceramiczne z drobnoziarnistej gli­
ny, porowate, bez szkliwa (płytki używane jako wy­
kładzina; wyroby art.).
- wl. tetra cotta 'ziemia wypalana; jw .’; tetra 'ziemia’ z łac. zob.
terra firma; wł. cotto p.p. od cuocere 'gotować; piec’ z łac. coquere,
zob. kok 2.
terapeutyka dział medycyny obejmujący wszelkie
metody leczenia chorób. || terapia leczenie; metoda
leczenia choroby.
- gr. therapeutikós 'leczniczy’ i therapeia 'opieka; leczenie’ od the-
rapeúein 'troszczyć się; czcić; leczyć’ od théraps 'obsługujący’; por.
bałneoterapia; chemioterapia; fizykoterapia; hydroterapia.
572 -TERM
terasa zob. taras.
TERAT(O)- w złożeniach: potwór. || teratologia
med. dział patologii, nauka o wadach rozwojowych
(zniekształceniach organizmów).
- gr. teratologia 'fantastyczne opowieści o dziwach i potworach’ od
tératos 'potwór’; zob. -log; log-.
terb chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzadkich
(por. lantanowce).
- od nazwy miasta Ytterby w Szwecji; por. erb.
tercet muz. (samodzielny utwór wokalny a. fragment
większej formy instrumentalno-wokalnej wykony­
wany przez) zespół trzech śpiewaków; por. trio. || ter­
cja muz. odległość (interwał) między dwoma dźwię­
kami, z których wyższy notowany jest na trzecim
miejscu w stosunku do niższego (por. prima); druk.
stopień (wielkość) czcionki (16 punktów), Tabl. 44;
jedna z trzech części meczu hokejowego; w szer­
mierce - trzecia pozycja, chroniąca cały bok przed
cięciem; dawn. trzecia klasa w szkołach; zob. hora
1. || tercjan dawn. pedel, woźny szkolny. || tercjarz,
tercjarka Kość. rz.kat. osoba świecka zrzeszona
przy zakonie (tzw. członek „trzeciego zakonu”, łac.
tertii ordinis). || tercyna strofa trzywierszowa, której
wiersz środkowy rymuje się z pierwszym i trzecim
zwrotki następnej: aba, bcb itd. (por. terza rima).
- wł. terzetto 'tercet’, terzina 'tercyna’ (od terzo 'trzeci’) i łac. tertia-
nus 'trzydniowy; żołnierz 3. legionu’ z łac. tertius, tertia 'trzeci, trze­
cia’ (por. sestercja); ordo dpn. ordinis, zob. ordynacja.
Tercom skomputeryzowany system nawigacyjny
sterujący pociskiem cruise na całym torze lotu.
- ang. akronim słów: terrain contour matchin 'stosowanie się do kon­
tům (profilu powierzchni) terenu’.
tercyna zob. tercet.
ter gal chem. włókna syntetyczne z terylenu; tkanina,
dzianina z tego włókna, często z przymieszką (ba)
wełny.
- fr. nazwa handl.
tergiwersacja dawn. szalbierstwo, oszukanstwo,
wykręt, wybieg.
- łac. tergiversatio 'unik, wykręt; opór’ od tergiversari 'odwrócić się;
wykręcać się’; tergum 'grzbiet, tył’; versare częstotl. od vertere, zob.
wersja.
teriery grupa ras psów przeważnie małych i nie­
wysokich (jak airedale, foksterier), gł. pokojowych,
ale pierw, używanych do polowania na małe zwie­
rzęta futerkowe kryjące się w norach (por. Aberdeen
terrier, airedale terrier, Bedlington terrier, buli ter-
rier, caim terrier, Dandie Dinmont terrier, kerry blue
terrier, scottish terrier, sealyham terrier, skye terrier,
sznaucer, Yorkshire terrier).
- ang. terrier l.poj. ’jw.’ z fr. (chien) terrier ’(pies) ziemny’ od śrdw.
łac. terarius 'ziemny’ z łac. terra zob. terra firma.
terijaki jap., pieczone na rożnie kawałki marynowa­
nego mięsa a. ryby.
teriologia, mammologia, mastologia, dział zoologii
zajmujący się ssakami.
- gr. thěrion 'dzikie zwierzę; potwór; stwór’.
-TERM, TERMO- w złożeniach: ciepło. || -TER­
MA w złożeniach: linia (na mapie), krzywa (gra­
 -TERM
ficzna) dotycząca ciepła; zob. termo-. || -TERMIA
w złożeniach: określony sposób wytwarzania ciepła.
|| termiczny cieplny.
- gr. therme 'ciepło; gorąco’ od thermós 'ciepły; gorący’; por. diater­
mia; izotermy; poikilotermiczne.
termedie przest. skomplikowane zabiegi, zachody,
tarapaty, korowody, kram, ambaras; awantury.
-ła c . (iń)termedium l.poj., zob. intermedium.
-termia, termiczny zob. term.
termin okres wyznaczony na spełnienie jakiejś czyn­
ności (por. prekłuzyjny); wyraz, nazwa o ściśle usta­
lonym znaczeniu, używana w nauce, technice, sztu­
ce; dawn. czas nauki rzemiosła u majstra, odbytej
przez terminatora, ucznia (rzemieślniczego). || ter­
minal stacja końcowa; inf. końcówka, monitor i kla­
wiatura (często wraz z drukarką), podłączona do
komputera (serwera), używana gdy trzeba obsłużyć
wiele stanowisk pracy (poczta, bank, urzędy). Czę­
sto jako terminale używa się stosunkowo tanich kom­
puterów osobistych; por. alfanumeryczny, komputer,
monitor, serwer. || terminator astr. linia oddzielają­
ca oświetloną przez Słońce część tarczy Księżyca a.
planety od nie oświetlonej. || terminologia mianow-
nictwo, słownictwo jakiejś dziedziny nauki, techni­
ki, sztuki.
- ła c . terminus 'słup graniczny; granica; cel; koniec’; por. determina­
cja; eksterminacja; zob. -log; log-.
terminus ad quem łac., cel, meta działania, ruchu;
terminus ante quem (łac.) termin, data, ustalone
a. wybrane jako koniec okresu; późniejszy z dwóch
granicznych punktów w czasie. || terminus a quo
łac., punkt wyjścia, start podróży, działania; rozpo­
częcie; terminus post quem (łac.) termin, data, usta­
lone a. wybrane jako początek okresu; wcześniejszy
z dwóch granicznych punktów w czasie. || terminus
technicus łac., termin techn., wyraz a. wyrażenie fa­
chowe.
termity bielce, rząd owadów tropikalnych liczący
ok. tysiąca gatunków, żyjących w tunelach, gniaz­
dach i kopcach (termitierach) w wieloletnich, mi­
lionowych społeczeństwach wielopostaciowych
(królowa, samiec, robotnicy, żołnierze), żywiących
się gł. drewnem. || termityna związek organiczny:
(pseudo)witamina T, bodziec wzrostowy (powodu­
jący wyrastanie olbrzymów i żołnierzy u mrówek
i termitów) nie będący niezbędnym do życia.
- łac. termes dpn. termitis, tarmes dpn. tarmitis 'czerw drzewny,
drzewniak, świdrak’.
TERMO- zob. -term. || termodynamika dział fizy­
ki zajmujący się przemianami różnych form energii
w ciepło i odwrotnie. || termofor napełniany wrząt­
kiem worek gumowy (a. puszka blaszana) do miej­
scowego nagrzewania ciała. || termograf termometr
samopiszący. || termografia wykrywanie, przekształ­
canie, wzmacnianie i rejestracja promieniowania
podczerwonego (wysyłanego przez badany obiekt)
oraz przedstawianie go w postaci zintegrowanego
obrazu na błonie światłoczułej a. na ekranie lampy
oscyloskopowej (termowizja); (t. kolorowa) tech­
nika rejestracji promieni cieplnych i przekształca­
573 terra rossa
nia ich w kamerze termograficznej na kolorowe ob­
razy temperatur przedmiotów. || termojądrowa zob.
termonukleama. || termometr wy skalowany przy­
rząd do mierzenia temperatury ciał a. środowiska. ||
termon jednofajerkowa żelazna kuchenka-piecyk,
wmontowana w otwór paleniska pieca pokojowe­
go. || termonukleama reakcja - termojądrowa, re­
akcja syntezy (lekkich) jąder atomowych w cięższe,
przebiegająca w b. wysokich temperaturach. || ter­
moplasty, termoplastyczne tworzywa, plastome-
try, tworzywa sztuczne zbudowane z makrocząste­
czek, mające trwałą zdolność przechodzenia w stan
plastyczny w podwyższonej temperaturze. || termos
naczynie Dewara, szklane naczynie o podwójnej
ściance próżniowej, chroniącej przez kilka godzin
zawartość od stygnięcia a. nagrzania. || termostat
urządzenie do automatycznego utrzymywania stałej
a. zmiennej temperatury w pomieszczeniach, komo­
rach itp.; komora, naczynie o stałej temperaturze. ||
termowizja zob. termografia. || termy gorące źródła
(o temperaturze ponad 20° C) mające związek z ob­
szarami wulkanicznymi a. pochodzące z głębokich
warstw Ziemi; w staroż. Rzymie - publ. zakłady ką­
pielowe, łaźnie.
-z o b . -term; dynamika; -for; -graf-; -metr; gr. thérmón 'ogrzewający';
zob. nuklearny; plastyczny; -stat od States 'zatrzymujący' z histánai,
zob. statyczny; wizja; łac. thermae 'gorące źródła; łaźnie publ.’ z gr.
thérmai 'jp.' od thérmě, zob. -term.
terms of trade [wym. to:mzow tręjd] stosunek mię­
dzy cenami dwu krajów uczestniczących w handlu
międzynarodowym.
- ang. dosł. 'wzajemna pozycja w handlu; jw .’; terms 'warunki; sto­
sunki’ z l.mn. od term 'termin; okres; kres’ z łac. terminus, zob. ter­
min; trade, zob. trade-unions.
termy zob. termo-.
terno wł., w loterii liczbowej - trzy numery zapewnia­
jące wygraną jeżeli wychodzą w jednym ciągnieniu.
Terpsychora mit. gr. muza tańca (właśc. radości
z tańca), przedstawiana z lirą i plektronem.
- gr. Terpsichórě 'jw.'
terra firma łac., dosł. ’ląd stały’. || terra ignota,
terra incognita łac., nie znany ląd, nie zbadany ob­
szar, teren; nieznana dziedzina. || terra nigra łac.,
dosł. 'ziemia czarna’; ceramika rz. powlekana czarną
polewą (I-III w.). || terrarium pomieszczenie okry­
te siatką drucianą (zazw. częściowo oszklone) do ho­
dowli małych płazów, gadów itd.
-ła c . terra 'ziemia, ląd, kraj’; por. taras; terakota; teriery; terrazzo.
terra repromissionis łac., ziemia obiecana; przen.
miejsce najbardziej pożądane, wydające się rajem;
kraj szczęśliwości; por. in terram fluentem...
-zW u lgaty (ListPawłaAp. do Żydów, 11,9; por.Ex., 3, 8 i 17); o Ka­
naanie; tytuł powieści Andrzeja Niemojewskiego (1895 r.) i Wł. St.
Reymonta (1899 r.).
terrarium zob. terra firma.
terra rossa wł., dosł. 'czerwona ziemia’, gleba uro­
dzajna, żelazista, ilasta, wytworzona na skale macie­
rzystej t. r., występująca w basenie M. Śródziemne­
go i w płd. Australii. || terra sigillata łac., dosł. 'gli­
na wyciskana’; ceramika z czerwonej gliny powleka­
terra rossa
na koralową polewą, wyrabiana od II w. p.n.e. w Azji
Mniejszej, potem w Italii i Galii.
terazzo zob. lastrico.
- wł. 'posadzka kamienna; taras, balkon’ od łac. terra, zob. terra firma.
Terre des hommes fi*., dosł. 'Ziemia (planeta) ludzi’.
- tytuł książki złożonej z kilku dość luźno powiązanych opowiadań
(1939 r.) pisarza fr. Antoine de Saint-Exupéry (190(Ť44), przedsta­
wiających własne przeżycia autora, który jako lotnik odkrywa świat
i solidarność ludzi w obliczu zadań, jakie mają do spełnienia.
(les) terribles simplificateurs fr., dosł. 'okropni
upraszczacze’.
terrine [wym. terin] kamionka, rynka, miska glinia­
na; zawartość kamionki; pasztet.
- fr. z dawn. terrin 'ziemny’ od łac. terra, zob. terrarium.
terror strach, groza, trwoga; zastraszenie, gwałt,
ucisk, represje, prawo pięści, miecza. || terroryzm
organizowanie zamachów (z bronią w ręku a. bom­
bowych) na członków rządu, ludzi związanych z wła­
dzą, na przeciwników polit., na osoby innej wiary a.
rasy, obcokrajowców lub przypadkowych przechod­
niów, porywanie ludzi a. samolotów w celu zdoby­
cia władzy, wywołania atmosfery strachu, zamętu,
chaosu, wyrażenia protestu, zyskania korzyści dla ja­
kichś grup, koterii a. osób, wreszcie bez widocznej
motywacji (por. Pacte gratuit).
-ła c . 'strach; straszna rzecz, w ieść’ od terrěre 'przerażać'.
Tersytes szpetny, złośliwy, dokuczliwy, warchoł, wi­
chrzyciel, mąciwoda, jadowity potwarca; por. smier-
diakowszczina.
- gr. Thersítěs, postać z Iliady (2, 212) Homera, wcielenie brzydo­
ty fiz. i złośliwości.
tertio łac., po trzecie; por. primo. || tertium compa-
rationis łac., podstawa porównania; przedmiot (stan
rzeczy) posiadający cechy wspólne dwóch porówny­
wanych z sobą przedmiotów (stanów rzeczy). || ter-
tium non datur łac., trzeciej możliwości, trzeciego
wyjścia nie ma. || tertium quid łac., dosł. 'coś trze­
ciego’ trzecia, pośrednia możliwość; coś, co nie daje
się zaklasyfikować do żadnej z wykluczających się
wzajem kategorii, ale posiada pewne elementy obu;
ktoś trzeci, mający (w stosunku do pozostałych) po­
zycję, sytuację dwuznaczną, niewyraźną, zagadko­
wą. || tertius gaudens łac., trzeci cieszący się (gdy
dwaj się kłócą). || tertius gaudet zob. duobus liti-
gantibus...
terylen chem. żywice tereftalowe, gł. w postaci włó­
kien, do wyrobu tkanin odzieżowych, bieliźnianych
i techn. (w Polsce od 1963 r. pod nazwą elana).
- ang. nazwa handl.
terytorium obszar ziemi o określonych granicach;
obszar geograficzny podlegający władzy jakiegoś
państwa, kraj zależny (np. posiadłość kolonialna) po­
siadający pewną autonomię; w USA - obszar wy­
dzielony, który nie uzyskał jeszcze praw stanowych,
-ła c . territorium 'polapodmiejskie; okręg’; por. eksterytorialność.
terza rima, terzina (dantesca) wł., tercyna (zob.).
- strofa Boskiej Komedii Dantego.
tesla (T) jednostka indukcji magnetycznej (= lWb/lm2).
574 tetryk
- od nazwiska fizyka jugosł. (1856-1943): Nikola Tesla.
Tespisa wóz - przest. teatr objazdowy.
- gr. Théspis 'Tespis, najdawniejszy tragediopisarz attycki, który miał
rzekomo objeżdżać na swoim wozie miasta gr. i dawać przedstawie­
nia’; por. Horacy Sztuka poetycka, 276.
tessitura muz. część skali głosu śpiewaka najbardziej
używana w danym utworze muz. (a. odznaczająca się
specjalnymi zaletami).
- wł. 'tkanie; tkanina, materiał’ z łac. textura 'tkanina' od textus, zob.
tekst.
test sprawdzian, próba (inteligencji, zdolności, umie­
jętności itp.); jedna z naukowo wypróbowanych
metod pomocniczych poznawania stanu procesów
i cech psych, danych osób w porównaniu ze stanem
tych procesów i cech u innych osób i w odniesieniu
do określonych norm; por. quiz.
- ang. 'próba; sprawdzian; chem. odczynnik; jw.’ ze śr.ang. 'miseczka
probiercza’ z łac. testu(m) 'naczynie gliniane; pokrywka’.
testament jednostronne rozporządzenie ostatniej
woli, ustanawiające, w przewidzianej prawem for­
mie, spadkobierców, na wypadek śmierci testato-
ra. || testimonium paupertatis łac., świadectwo
ubóstwa (również w przen.: umysłowego). || testis
unus, testis nullus łac., jeden świadek, żaden świa­
dek (w prawie rz.).
- późn.łac. testator 'spadkobierca' i testamentům 'przymierze; Biblia’
(z łac. 'ostatnia wola’) od łac. testari 'świadczyć; czynić testament’
z testis 'świadek; anat. jądro (świadek męskości)’; por. atest; protest;
testosteron.
testosteron hormon męski, wytwarzany przez jądra.
- n.łac. 'jw'; łac. testis, zob. testament; zob. cholesterol.
testowy obraz obraz kontrolny w reżyserce studia
telewizyjnego; zob. test.
tetanus med. tężec.
- łac. 'jw.' z gr. tétanos 'sztywny, napięty; jw .’ od teinein 'napinać'.
téte a téte fr., [wym. tetatęt] sam na sam, w cztery
oczy, we dwójkę; w końcu XVIII w. we Francji -
dwuosobowa kanapka; zastawa śniadaniowa na dwie
osoby, ustawiona na tacy.
téte ďArmée fi*, wódz Armii (ostatnie słowa Napo­
leona I).
TETR(A)- w złożeniach: czwór-; cztery; mają­
cy cztery (części); zawierający 4 atomy, składniki,
grupy (określonego rodzaju). || tetrachord muz. na­
stępstwo czterech kolejnych dźwięków skali diato-
nicznej, tworzących interwał kwarty; staroż. cztero­
stronny instrument muz. || tetralogia cykl czterech
utworów lit. o odrębnych tytułach (i zazw. łącznym
tytule ogólnym) i wspólnym temacie; por. trylogia. ||
tetrarchia staroż. system rządów polegający na po­
dziale terytorium państwa a. prowincji między te­
trarchów, czterech współrządców, współwładców.
- gr. tetra- 'cztero-'; zob. -chord-; tetralogia 'połączenie trzech trage­
dii z dramatem satyrowym’; zob. -log; log-; arch-.
tetryk zrzęda, gdera, burczymucha, mantyka, maru­
da, ględziarz, śledziennik, hipochondryk.
-ła c . tetricus 'smutny; ponury’.
 teurgia
teurgia relig. umiejętność zmuszania a. skłaniania
bóstwa lub dobroczynnej potęgi nadnaturalnej do
wykonania (a. wstrzymania się od) jakichś działań.
- późn.łac. theurgia 'wywoływanie bogów a. cieni za pomocą cza­
rów' z gr. theourgia 'jp.' od theourgós 'cudotwórca'; the- zob. teo-;
ourgós, zob. chirurgia.
teutoński germański, niemiecki, krzyżacki.
- łac. teutonicus od Teutoni, Teutones 'Teutoni, staroż. plemię, praw-
dop. germ. a. celt., które ok. 102 r. p.n.e. wyruszyło z Cymbrami z Jut-
landii na południe, w poszukiwaniu nowych siedzib’.
texas zob. teksasy.
teza zdanie, założenie, twierdzenie, którego ma się
dowieść; rozprawa naukowa napisana w celu uzy­
skania stopnia naukowego na wyższej uczelni; zob.
triada.
- gr. thesis 'położenie; postawienie; twierdzenie’ od tithénai 'kłaść;
ustawiać; umieszczać’; por. anatema; antyteza; bodega; epitet, hipote­
za; metateza; nomotetyczne; parenteza, proteza; syntetyczny; temat.
tezaurus książka zawierająca (kompletny) zbiór wy­
razów a. wiadomości z określonej dziedziny; leksy­
kon, encyklopedia itp.
- łac. thesaurus 'skarb; zbiór; kolekcja’ z gr. thěsaurós 'magazyn;
skarb(iec)’; por. trezor.
tezauryzacja (wycofywanie z obiegu i) przecho­
wywanie bezczynnych zapasów złota a. pieniędzy
kruszcowych; przechowywanie oszczędności w go­
tówce zamiast złożenia ich do banku.
- fr. thésaurisation 'jw.' z gr., zob. thesaurus.
tg zob. tangens.
thai (w jęz. thai), taj, mieszkaniec Tajlandii; język
tajski; grupa jęz., do której ten jęz. należy.
thąlatta, thąlatta! morze, morze! (radosny okrzyk
dziesięciu tysięcy gr. żołnierzy Ksenofona, gdy
w trudnym i niebezpiecznym odwrocie przez Azję
Mniejszą ujrzeli M. Czarne, co zapowiadało im szyb­
ki powrót do ojczyzny).
- gr. zob. talasso-; z Ksenofonta Anábasis (Wyprawa Cyrusa), 4 ,7 .
Thanksgiving Day ang., 'Dzień Dziękczynienia’
upamiętniający w USA pierwsze Dziękczynienie
członków kolonii Plymouth (dziś w płd.-wsch. Mas­
sachusetts, USA) w 1621 r.; obchodzony w 4. czwar­
tek listopada w USA i w 2. poniedziałek październi­
ka w Kanadzie.
that is one smali step for a man; one giant step for
mankind ang., to ledwie jeden kroczek dla (przyby­
łego tu) człowieka, dla ludzkości zaś - krok olbrzy­
mi; por. beautiful view...
- kosmonauta amer. Neil A. Armstrong, pierwszy człowiek na Księży­
cu, 21 VII 1969 r., w chwili zejścia na ląd „Morza Spokoju”.
that is the humour of it ang., (i) to jest sens moral­
ny tej sprawy.
- z Szekspira (Henryk V, 2,1; Wesołe kumoszki z Windsoru, 2,1); rów­
nież ther ’s is the humour...
that is the question zob. to be, or not to be...
the almighty dollar ang., dosl. 'wszechmocny dolar’.
- określenie pogardliwe, użyte przez pisarza amer. Washingtona Irvin-
ga (1783-1859) w szkicu The Creole Village (1836 r.).
575 the milk of human kindness
(le) théátre de la cruautć fr., dosl ’teatr okrucień­
stwa’.
- z Antonina Artaud (Le manifeste du théátre de ta cruauté), 1932 r.
thęatron w gr. teatrze staroż. - widownia, zbocze
wzgórza w kształcie wycinka większego niż półko­
le, z ławami ustawionymi jedna nad drugą naprzeciw
orchestry.
- gr. od theósthai 'widzieć; patrzeć’ z théa 'widzenie; widok’.
theatrum anatomicum łac., med. sala wykładów
anatomii, prosektorium. || theatrum astronomicum
łac., sklepienie niebieskie. || theatrum mundi łac.,
teatr świata (określenie używane w XVII i XVIII w.
jako tytuł dzieł z zakresu hist. powszechnej).
thebe jednostka monetarna Botswany, 1/100 część
puli.
The Cat That Walked By Himself ang., Kot, który
(zawsze) chadzał własnymi drogami.
- opowiadanie z Takie sobie bajeczki (1902 r.) Rudyarda Kiplinga.
the dansant fr., przest. (popołudniowa) herbatka
z tańcami.
the first casualty when war comes is truth ang.,
dosl 'pierwszą ofiarą wojny jest prawda’.
- amer. senator Hiram Johnson w 1917 r.
The Gentle Art of Making Enemies ang., dosl
'Szlachetna sztuka robienia (sobie) wrogów’.
- tytuł zbioru listów (1890 r.) malarza, litografa i akwarelisty amer. Ja­
mesa McNeill Whistlera (1834-1903).
the greatest happiness for the greatest numbers ang.,
(najlepsze jest takie działanie, jakie daje) największą
ilość przyjemności największej liczbie (ludzi).
- z Francisa Hutchesona (Inquiry into the Original o f Our Ideas...),
1725 r.; myśl występująca już u Platona (Republika 4, 1. 420B), spo­
pularyzował Jeremy Bentham.
the green-eyed monster ang., potwór zielonooki, tj.
zazdrość.
- z Szekspira (Otello, 3,3); słowa Jagona.
the happy know no hours ang., dosl 'szczęśliwi nie
znają godzin’.
- z Matthew Priora (Alma 3, 257), 1718 r.; u Friedericha Schillera
(Die Pic colomini 3, 3), 1799 r.: die Uhr schlägt keinem Glücklichen
'szczęśliwemu zegar nie bije’.
the last, not least zob. last, not least.
The Loneliness of the Long Distance Runner ang.,
Samotność długodystansowca.
- film (1962 r.) Tony Richardsona wg opowiadania (1959 r.) Alana
Sillitoe.
The Lonely Crowd ang., Samotny tłum.
- praca (1950 r.) socjologa amer. Davida Riesmana (napisana wraz
z Reuelem Denneyem i Nathanem Glazerem); tytuł dzieła stał się ha­
słem oznaczającym alienację jednostki we współczesnej społeczno­
ści miejskiej.
The Merry Wives of Windsor ang., Wesołe kumo­
szki z Windsoru.
- komedia (ok. 1598 r.) Williama Szekspira.
the milk of human kindness ang., mleko dobroci
ludzkiej.
- z Szekspira (Makbet, 1,5); Lady Makbet, czytając list.
the only thing we háve... 576
the only thing we háve to fear is fear itself ang.,
jedyną rzeczą, której powinniśmy się bać, jest sam
strach.
- z 1. przemówienia inauguracyjnego (4 III 1933 r.) prezydenta USA
Franklina D. Roosevelta (1882-1945).
the open door ang., (polityka) otwartych drzwi.
- sekretarz stanu USA, John Hay, 2 I 1900 r. zapowiedział politykę
„otwartych drzwi” w Chinach: odtąd żadne państwo nie będzie tam
dyskryminowane przez cła a. inne ograniczenia.
theós ek mechanés gr., zob. deus ex machina.
- wg Platona (Kratylos 425D); Sokrates o teatrze greckim.
the pale cast of thought ang., dosł. ’blady cień rozwa­
gi’ (mącący przyrodzoną nam barwę postanowień).
- z Szekspira (Hamlet, 3 ,1 ).
the poeťs eye, in a fine frenzy rolling ang., dosł.
’oko poety, w pięknym krążące obłędzie’.
- z Szekspira (Sen nocy letniej, 5 ,1 ).
the public be damned! ang., dosł. ’do diabła z pu­
blicznością!’ (tj. z opinią publiczną).
- odpowiedź finansisty amer. Williama H. Vanderbilta (1821-85, syna
finansisty Comeliusa Vanderbilta, 1794-1877) na zapytanie, czy za­
sięgnąć opinii publiczności na temat pociągów luksusowych.
the readiness is all ang., najważniejsze - to być go­
towym.
- z Szekspira ( Hamlet, 5,2).
there are more things in heaven and earth, Hora-
tio, than are dreamt of in your philosophy ang.,
dosł. ’więcej jest rzeczy (dziwnych) na niebie i zie­
mi, Horacy, niż śniło się waszym filozofom’.
- z Szekspira (Hamlet, 1, 5).
the rest is silence ang., dosł. ’reszta jest milczeniem’.
- z Szekspira (Hamlet, 5,2); ostatnie słowa umierającego Hamleta.
the right man in the right place ang., dosł. Właści­
wy człowiek na właściwym miejscu’.
- z przemówienia A. H. Layardsa (1817-94) w bryt. Izbie Gmin
(1855 r.).
termenvox, theremin, aetherophon, muz. instru­
ment elektrofoniczny, wynaleziony ok. 1920 r. w Ro­
sji przez Leona Teremina, składający się ze skrzynki
z lampami radiowymi, głośnikiem i anteną; zmiana
wysokości dźwięku następuje przez zbliżenie (i od­
dalenie) ręki do (i od) anteny; utwory na theremin
komponowali Henry Cowell, Edgar Varěse i in.
thermidor jedenasty miesiąc fr. kalendarza repu­
blikańskiego, Tabl. 38. 9 thermidora - obalenie Ro-
bespierre’a i jego grupy przez Konwent Narodo­
wy podczas Rewolucji Fr., koniec okresu terroru
(27 VII 1794 r.).
- fr. ’jw .’; zob. term-; gr. doron ’dar\
thesaurus [wym. tesąurus] zob. tezaurus.
The School for Scandal ang., Szkoła obmowy.
- tytuł komedii (1777 r.) irl.ang. pisarza Richarda B. Sheridana (1751—
1816).
The Stars Look Down ang., Gwiazdy patrzą na nas.
-p ow ieść (1935 r., wyd. poi. 1938 r.) A. J. Cronina.
The Sun Also Rises ang., Słońce też wschodzi.
tibia
- tytuł powieści (1926 r., wyd. poi. 1958 r.) o „zagubionym pokole­
niu” (zob. lost generation) po 1. wojnie świat., pisarza amer. Ernesta
Hemingwaya (1899-1969); z Biblii (Eklezjastes, 1, 5).
the time is out of joint ang., świat wyszedł z orbit
(z formy, z kolein, ze spoin).
- z Szekspira ( Hamlet, 1, 5).
the tooth of time ang., dosł. ’ząb czasu’.
- z Szekspira (Miarka za miarkę 5 ,1 ), 1604 r.
the upper ten (thousand) ang., górne dziesięć ty­
sięcy, „śmietanka towarzyska”; por. die obem Zehn-
tausend.
- pisarz amer. Nathaniel Parker Willis (1806-67), w artykule zamiesz­
czonym (w 1844 r.) w „Evening Mirror” o towarzystwie nowojorskim.
the winter of our discontent ang., zima naszej
niełaski.
- z Szekspira {RyszardIII, 1,1).
think tank grupa a. ośrodek powołane przez rząd a.
przemysł dla intensywnych studiów teoretycznych,
zwł. problemów kultury i społeczeństwa, oraz badań
naukowo-technicznych.
- slang amer.ang. z think 'myśleć’ i tank 'zbiornik’.
this was a man! ang., to był człowiek!; por. ecce
homo!
- z Szekspira {Juliusz Cezar, 5,5); Antoniusz o Brutusie.
thonetowskie meble wiedeńskie meble gięte, prak­
tyczne i tanie, b. popularne na całym świecie od poł.
XIX w. do czasów 1. wojny świat.
- od nazwiska wynalazcy nowej metody gięcia drewna i pierwsze­
go producenta mebli giętych, wiedeńczyka Michaela Thoneta, 1796—
1871 r.
though this be madness, yet there’s method in’t
ang., dosł. ’chociaż to szaleństwo, jest w nim jednak
metoda’; w tym szaleństwie jest metoda.
- z Szekspira {Hamlet, 2,2).
thriller [wym. triler] powieść, sztuka teatr. a. film,
mające budzić zainteresowanie sensacyjną i pełną
napięcia akcją, mrożącymi krew w żyłach przygoda­
mi, scenami pełnymi okropności i grozą wiszącą nad
bohaterami; dreszczowiec.
- ang. 'powodujący dreszcze; jw.’ od thrill 'wzruszać; wstrząsać; pa­
sjonować’.
thrombosis med. zakrzep krwi w naczyniach.
- n.łac. z gr. 'krzepnięcie' od thrómbos 'skrzep'.
TI- w złożeniach: zawierający siarkę. || TIA- w zło­
żeniach: zawierający siarkę w miejsce węgla. || TIO-
w złożeniach: zawierający siarkę, zwł. dwuwarto-
ściową. w miejsce tlenu.
- gr. theion 'siarka'.
tiamina aneuryna, witamina B , regulująca przemia­
nę węglowodanową; zob. beri-beri.
- zob. ti-; witaminy; aminy.
tiara uroczyste nakrycie głowy papieża z potrójną
koroną do 1965 r.; nakrycie głowy staroż. Persów,
zwł. królewskie, wysokie, otoczone diademem.
- gr. tiára, tiarěs 'tiara; turban’.
tibia łac., zob. aulos.
 tibi et igni
tibi et igni łac., (tylko) dla ciebie i dla ognia; prze­
czytaj i zaraz spal.
ticker-tape [wym. tikertęjp] taśma papierowa, na
której telegraf taśmowy a. dalekopis agencji infor­
macyjnej drukuje bieżące informacje. || ticker-tape
paradę [wym. peręjd] pochód triumfalny przez jed­
ną z gł. alei nowojorskich, w którym dla uczczenia
osoby a. osób będących bohaterami dnia, obrzuca się
je z okien domów pociętymi taśmami papierowymi
(np. telegraficzną, z Giełdy przy Wall Street).
- ang. ticker 'telegraf taśmowy; techn. przerywacz’ od tick 'tykać (jak
zegar)’; tape 'taśma'; paradę 'parada, defilada; pochód’ z fr. paradę
'parada; odbicie cięcia’ od parer 'zdobić; przyrządzać’ z łac. parare
'przygotować'.
Tieątr dla sjebią ros., Teatr dla siebie; dziś w zna­
czeniu: teatr bez widzów a. nie liczący się z widza­
mi.
- tytuł książki (1915-17) dramaturga i teatrologa ros. Nikołaja N.
Jewreinowa (1879-1953), w której pisze on o „wrodzonym człowie­
kowi instynkcie teatralności”.
tie-break [wyro. tajbrejk] sport, w tenisie - skróco­
ne rozgrywanie seta wprowadzane zwykle przy sta­
nie gry 6:6, a w turniejach wimbledońskich 8:8.
- ang. 'jw.'; tie 'równa liczba zdobytych punktów a. głosów’;
break zob. brek.
tiefdruck [wym. thfdruk] przest. wklęsłodruk, roto­
grawiura.
-n m . 'jw.'; r ie/’głęboki’; zob. druk.
Tiers Etat fi., [wym. tier-zetą] Stan Trzeci (po du­
chowieństwie i szlachcie) we fi. Stanach General­
nych w okresie Rewolucji Fr.: mieszczaństwo. || tiers
monde zob. le tiers monde.
tiffin ang., w Indiach - lekki posiłek południowy,
drugie śniadanie, lunch(eon).
tifinagh tuareg, odmiana geometrycznego pisma li-
bijsko-berberyjskiego pochodząca od punickiej kur­
sywy, używana do dziś przez Tuaregów.
tifo namiętne, fanatyczne zajmowanie się sportem,
zwł. piłką nożną. || tifoso [wym. tifozo] fanatyczny
kibic sport., zwł. piłki nożnej, fanatyk futbolu.
-w ł. tifoso, med. 'chory na tytus; jw.’ od tifo, med. 'tyfus; jw .’ z gr.
typhos, zob. tyfoidalny.
tiggers don’t like honey ang., tygryzy nie lubią
miodu.
- z książki dla dzieci The House at Pooh Corner (Chatka Puchatka, tł.
Ireny Tuwim) pisarza ang. A. A. Milne’a (1882-1956).
tik med. objaw polegający na mimowolnych, stereo­
typowych, niecelowych ruchach (kończyny, głowy,
mięśni twarzy itd.).
-fr . tic 'jw.';przen. 'nawyk'.
tilaka sanskr., czerwona plamka, jaką kobiety w In­
diach malują sobie na czole, nad nosem, dla ozdoby
a. jako oznakę sekty.
tilbury [wym. tilbery] lekki, dwukołowy, otwarty a.
kryty powóz jednokonny z nadwoziem wygodnie za­
wieszonym na całym systemie sprężyn.
- od nazwiska londyńskiego budowniczego powozów w XIX w.
Till Eulenspiegel zob. Eulenspiegel.
577 tio-
timbre [wym. tębr] zob. tembr.
time for a little something ang., (już) czas na jakieś
małe Conieco (tł. Ireny Tuwim).
- z książki dla dzieci Winnie-the-Pooh („Kubuś Puchatek”) pisarza
ang. A. A. Milne’a (1882-1956).
time is money ang. [wym. tąjmiz many] czas to pie­
niądz.
time is on our side ang., czas jest po naszej stronie;
czas pracuje dla nas.
- z przemówienia ang. męża stanu, Williama E. Gladstone’a (1809—
98) w Izbie Gmin (1866 r.) w dyskusji na temat projektu ustawy wy­
borczej (.Reform Bill).
Time machinę ang., Maszyna czasu; Wehikuł czasu.
- tytuł powieści fantastyczno-naukowej (1895 r., 1. wyd. poi. Podróż
w czasie, 1899 r.) pisarza ang. Herberta G. Wellsa (1866-1946).
timeo Danaos et dona ferentes zob. quidquid id est...
time-out [wym. tąjmąut] sport, oficjalnie zarządzona
przerwa w grze (dla wypoczynku graczy, dla opatrze­
nia skaleczonego gracza, dla narady itp.).
-a n g . 'przerwa;jw.’
timing [wym. tajming] wybór najlepszego (z uwagi
na skutki) momentu na rozpoczęcie jakiegoś działa­
nia, przedsięwzięcia.
- ang. 'jw.; sztuka regulowania tempa (w muz., przemówieniu, spek­
taklu teatr, itd.); synchronizacja’ z gerundium od time 'ustalać, obli­
czać czas: wybierać porę; regulować (zegar)’.
timokracja (arystoteliczna) etap rozwoju polit., na
którym godności polit, i społ. nadawane są stosow­
nie do majątku; plutokracja; {platońska) etap rozwo­
ju polit., na którym panującą zasadą jest umiłowanie
honom a. chwały.
- śrdw.łac. timocratia 'plutokracja' od gr. timokratia 'władza oparta na
honorze a. bogactwie’; time 'wartość; honor’; zob. -kracja.
timpani muz. kotły.
- wł. l.mn. od timpano, anat. 'bębenek; tamburyn; tympanon; muz.
kocioł’ z łac. tympanum 'bębenek, tamburyn; tympanon’ od gr. tym­
panon, zob. tympanon.
tingel-tangel w końcu XIX w. (od lat 70.) nazwa ka­
baretów wątpliwej sławy, połączonych z podrzędną
restauracją, rzadziej z kawiarnią; café chantant.
- nm. Tingeltangel 'jw.' od nazwiska piosenkarza i komika nm. Tan-
ge, który występował w Singenspielhalle w Berlinie pod pseudoni­
mem Tangel.
tin Lizzie [wym. ...lizy] mały i stosunkowo niedro­
gi samochód.
- slang amer.ang. 'jw.' od Tin Lizzie 'przezwisko modelu TF orda’;
ang. tin 'blaszany'; Lizzie zdrobn. od Elizabeth, zob. elżbietanki.
Tin Pan Alley [wym. ...pan ąli] (dzielnica, zwł.
w Nowym Jorku, w której mieszkają a. mają biura)
kompozytorzy i wydawcy amer. muzyki popularnej.
- amer.ang. 'jw.'; tin-pan 'hałaśliwy: o blaszanym dźwięku’ z ang.
dial. 'urządzać kocią muzykę’; alley 'aleja'.
tinta apla, jednolite tło zadrukowane jasną farbą, na
którym następnie drukuje się farbą ciemniejszą tekst,
rysunek a. inicjały.
- wł. 'farba; barwa, odcień’ od późn.łac. tincta 'pociągnięcie piórem’
z r.ż. od łac. tinctus, zob. tynktura; por. akwatinta; mezzotinta.
tio- zob. ti-.
Tio Taco
Tio Taco hiszp. (wym. ... tako] pogard. Wuj Taco,
typ amer. Meksykanina pozbawionego energii i am­
bicji, dąsającego się na kulturę „anglosasów”, ale nie
wychodzącego z jej cienia; por. chicano.
tipi stożkowaty namiot Indian amer., używany dawn.
zwł. przez Indian prerii, składający się ze szkieletu ze
słupków, pokrytego zazw. skórami.
- amer.ang. ’jw .’ z jęz. dakota ’namiot’; ti 'mieszkać’;p i 'używać'.
tip-top najprzedniejszy, najwyższej klasy, jakości;
prima.
- ang. 'szczytowy; pierwszorzędny’; tip 'koniuszek; szczyt’; zob. top.
tir aux pigeons fr., strzelanie do gołębi, rodzaj spor­
tu we Francji.
tiret [wym. tire a. tiret] łącznik (znak graficzny),
krótka kreska pozioma (w odróżnieniu od myślnika,
pauzy, kreski drugiej).
- fr. 'łącznik, kreska’ od tirer 'ciągnąć; wystrzelić; kreślić’; por. try-
buszon; tyraliera.
tirez le rideau; la farce est jouee fr., zapuśćcie
kurtynę, komedia skończona (por. finita la comme-
dia; je m ’en vais chercher...).
- (rzekomo) ostatnie słowa Rabelais’go.
Tisza be-Aw hebr. ’dziewiąty aba’ (miesiąc ab - li­
piec-sierpień), w judaizmie tradycyjny dzień żałoby
po zburzeniu 1. i 2. Świątyni Jerozolimskiej; wg Tal­
mudu również inne klęski przydarzyły się 9. aba: na­
kaz tułaczki przez 40 lat na pustyni (Num. 14, 33-
35), upadek twierdzy Betar w 135 r. n.e. (stłumienie
powstania Bar Kochby), zbudowanie w 136 r. n.e.
pogańskiej świątyni w Jerozolimie.
Titonos człowiek znękany, sterany b. sędziwym, po­
deszłym wiekiem; por. Struldbrugs.
- w mit. gr. Tithónós, syn Laomedona, mąż Eos, która wybłagała
dla niego u bogów nieśmiertelność, jednak (przez zapomnienie) bez
wiecznej młodości, skutkiem czego starość jego stała się tak dokuczli­
wa, że żona zmieniła go wreszcie w świerszcza.
tiubietięjka okrągła a. spiczasta czapeczka z wyszy­
tymi a. tkanymi wzorami, lud. nakrycie głowy wielu
narodów Wschodu.
- ros. 'jw.' zdrobn. od tiubietiej 'lud. kirgiskie męskie nakrycie gło­
w y’ z turkm. tübätäj.
tiul plecionka ażurowa, często usztywniona sześcio­
kątnymi „oczkami” (prześwitami), bawełniana, je­
dwabna, płócienna a. nylonowa, gł. na woalki, welo­
ny, koronki, firanki, stroje wieczorowe i baletowe.
- fr. tulle od nazwy stolicy dep. Correze, gdzie produkowano tę tka­
ninę.
tiurniura zob. tumiura.
tmeza fig. ret. rozdzielenie wyrazu na dwie części,
między które wprowadza się inny wyraz a. wyrazy.
- gr. tmesis 'cięcie'.
TNT skrót od: T(ri)N(itro)T(oluen), zob. trotyl.
toaleta wysokie lustro ze stolikiem z szufladami oraz
przyborami do makijażu, czesania się i stroju kobie­
ty; elegancki strój kobiecy; mycie, ubieranie się, stro­
jenie się; klozet, ustęp, umywalnia w lokalu publicz­
nym; por. tremo.
- fr. toilette 'jw.' zdrobn. od toile 'płótno' z łac. tela 'jp.'
578 tokaj
toast wzniesienie czyjegoś zdrowia (niekiedy po­
przedzone krótkim przemówieniem), zakończone
ogólnym spełnieniem kielichów; [wym. toust] tost,
grzanka.
- ang. 'jw.; osoba, rzecz, sprawa, za które wznosi się toast’ (od ka­
wałków zaprawionej korzeniami grzanki, które wkładano dla zapa­
chu do napojów).
to be, or not to be, that is the question ang., dosl.
’być albo nie być, oto jest pytanie’.
- z Szekspira (Hamlet, 3,1).
tobogan długie, płaskie lekkie saneczki z cienkich
desek zagiętych z jednego końca (zazw. z niskimi
poręczami z boków), używane do zjazdów, podróży
a. transportu na śniegu a. lodzie; por. skeleton.
- ang. toboggan 'jw.' z kanadyjsko-fr. tobogan, tabagan(e) 'sanie In­
dian kanadyjskich’ pochodź, algon.
toccata [wym. tokkąta] w XVI-XVII w. kompozycja
na instrument klawiszowy, charakteryzująca się sto­
sowaniem na przemian partii akordowych i szybkich
pasaży; utwór na instrument klawiszowy (niekiedy
na orkiestrę), o szybkich, drobnych wartościach ryt­
micznych, realizowany z dużą wyrazistością.
- wł. 'jw.' z r.ż. od toccato p.p. od toccare 'dotykać; grać (na klawi­
szach)’.
Todd-AO amer. system filmu panoramicznego wpro­
wadzony w 1956 r., dający efekt Cineramy przy użyciu
jednej kamery i taśmy filmowej szerokości 70 mm.
- od nazwiska wynalazcy Mikę Todda (właśc. Abram Hirsh Golden-
bergen, 1909—58), którego film Podróż naokoło świata w 80 dniach
wg J. Veme’a, z Davidem Nivenem w roli Phileasa Fogga, nakręco­
ny systemem Todd-AO, stał się wielkim sukcesem. W rok później
Todd poślubił swoją trzecią żonę, aktorkę film. Elizabeth Taylor. Zgi­
nął w katastrofie lotniczej.
Tofana zob. Acqua Tofana.
toga łac., (lekka) luźna szata nakładana na ubranie
przez profesorów wyższych uczelni przy uroczy­
stych okazjach a. przez sędziów, prokuratorów i ad­
wokatów - na rozprawach sąd.; długi pas materia­
łu wełnianego (ok. 5 x 3 m), który obywatele staroż.
Rzymu przywdziewali na tunikę, zostawiając prawe
ramię odsłonięte. || toga alba łac., toga biała. || toga
candida łac., olśniewająco biała toga, jaką nosił oby­
watel staroż. Rzymu ubiegający się o urząd (candi-
datus ’biało ubrany; kandydat’ od candidus 'śnież­
nobiały’ z canděre, zob. kandela). || toga pieta łac.,
haftowana toga (triumfatora). || toga praetexta łac.,
toga (z pasem purpurowym) wyższych urzędników
rz. i chłopców. || toga puUa łac., toga ciemna (żałob­
na). || toga virilis łac., toga noszona przez mężczyzn
od 15. roku życia.
tohuwabohu chaos, bezkształt i próżnia, zamęt,
przen. przest. zamieszanie, rozgardiasz, nieład.
- hebr. 'bezkształtny i próżny’; tohu 'bezkształt; zamęt’; bohu 'próż­
nia'; por. Biblia {Gen. 1,2).
tokaj wino deserowe o charakterystycznym posma­
ku skórki chlebowej, o barwie ciemno- lub jasno-
złocistej, produkowane, częściowo z podsuszonych
winogron, w rejonie miasta Tokaj (Hegyalja) na Wę­
grzech od XIII w., eksportowane na wielką skalę od
 tokaj
poł. XVII w., m.in. do Polski, gdzie poddawano je
dojrzewaniu; zob. Hungariae natum...
TOKO- w złożeniach: poród; potomstwo. || tokofe-
rol związek organiczny: witamina E (rozrodcza). || to-
kologia med. nauka o porodach, dział położnictwa.
- gr. tókos 'poród; potomstwo; zysk’; zob. -fer-; -log; log-.
tokonoma jap., nisza, wnęka, alkowa w mieszkaniu
jap., dawniej sypialnia pana domu, w której wiesza
się kakemono i stawia ikebany, a ściany zdobi malo­
widłami.
TOKS-, TOKSY- w złożenaich: trucizna; jad; tok­
syna; trujący. || toksemia, jadzica, med. krążenie we
krwi toksyn (jadów) bakteryjnych (jak przy błonicy),
zwierzęcych (przy ukąszeniu żmii) a. roślinnych. ||
toksyczny trujący. || toksykologia nauka o truci­
znach i toksynach, jadach organicznych, wytwarza­
nych przez bakterie, wyższe rośliny i zwierzęta.
- łac. ioxicum 'trucizna' z gr. íoksikón (phármakon) '(trucizna) do
strzał’ z toksikós 'dotyczący łuku’ od tókson 'łuk; strzała; łucznictwo’;
por. intoksykacja; phármakon, zob. farmacja; n.łac. tox(a)emia 'tok­
semia’; zob. -emia.
tolar waluta Słowenii.
tolerancja wyrozumiałość, liberalizm w stosunku do
cudzych wierzeń, praktyk, poglądów, postępków, po­
staw, choćby różniły się od własnych a. były z nimi
sprzeczne; biol. zdolność organizmu do znoszenia,
bez ujemnych skutków, wpływu szkodliwych sub­
stancji, niekorzystnych warunków środowiska itd.;
dopuszczalne odchylenia wymiarów, kształtów, skła­
du chem. itp. właściwości wykonywanego przedmio­
tu od normy; odchyłka.
-ła c . tolerantia 'cierpliwość, wytrwałość’ od tolerare 'wytrzymywać;
znosić’.
tolle lege, tolle lege łac., weź i czytaj, weź i czytaj.
- z e św. Augustyna ( Wyznania, 8,12).
tolos gr., starożytna budowla kultowa a. nagrobna na
planie koła.
tołstyj żurnął dosł. ’grube czasopismo’; pop. w Rosji
typ czasopisma lit.-art. i społ.-polit. (zazw. miesięcz­
nika) o dużej objętości, w formie książki w miękkiej
okładce.
- ros. 'jw.'; tołstyj 'gruby; tęgi’ żum ał '(czaso)pismo; dziennik; re­
jestr’ fr. Journal zob. żumal.
tołumbas muz. bęben wielki (wł. tamburo grande),
używany w orkiestrach wojsk., a od XVIII w. rów­
nież w symfonicznych i operowych.
-tur. tulumbas 'jw.'
-TOM w złożeniach: odcinek; część; instrument do
cięcia. || -TOMIA w złożeniach: (prze)cięcie. || to­
mograf aparat rentgenowski do tomografii, zdjęć
warstwowych.
- gr. tomós 'cięty; tnący; podzielony na segmenty’ od temnem 'ciąć;
dzielić’; por. anatomia; atom; autotomia; dychotomia; entomologia;
laparotomia; lobotomia; tracheotomia; zob. -graf-.
tomahawk [wym. ang. tomeho:k] siekierka (kamien­
na, późn. metalowa), używana dawn. przez Indian
płn.amer. w walce wręcz a. do miotania; zob. emise
missile.
- ang. 'jw.' pochodź, algon.
579 tonaż
tomasyna, tomasówka, żużel Thomasa, chem. na­
w óz fosforowy, produkt odpadowy w procesie otrzy­
mywania stali tomasowskiej w konwertorze Thoma­
sa, z surówki o dużej zawartości fosforu.
- od nazwiska ang. wynalazcy konwertora (1877 r.): Sidney G. Tho­
mas (1850-85).
Tomasz {niewierny T.) człow iek nieufny, ostrożny,
sceptyczny; niedowiarek.
- wg Biblii (Ew. w g Jana, 20, 24-29); gr. Thomas 'Tomasz' z aram.
Tě’oma dosł. 'bliźniak; jp.'
tombak m osiądz czerwony, stop m iedzi z cynkiem,
zawierający powyżej 80% miedzi, używany (zwł.
dawn.) do wyrobu taniej biżuterii i pozłoty.
-h o l. ’jw .’ zmalaj. těmbaga 'miedź'.
tombola przest. zabawa połączona z loterią fantową.
- wł. 'loteryjka; loteria fantowa’ od tombolare 'przewracać się’ z tom-
bare 'padać'.
tombolo piaszczysta a. żwirowa mierzeja łącząca
z sobą dwie w yspy a. w yspę z lądem.
- wł. z łac. tumulus.
-tomia zob. -tom.
tomillar [wym. tomiliąr] hiszp., rodzaj makii (zob.
maquis), zarośla półkrzewów w iecznie zielonych,
ostrolistnych, aromatycznych, charakterystyczne dla
suchych obszarów zach. w ybrzeży M. Śródziemne­
go, zwł. Hiszpanii.
tomizm kierunek teol. i filoz. oparty na systemie To­
masza z Akwinu (wł. teologa i filozofa scholastycz-
nego, 1225-74), będący oficjalną filozofią Kość. kat.
- od imienia Tomasz.
tomofan zob. celofan.
- zob. -tom-; -fan.
tomograf(ia) zob. -tom.
tom-tom instrument m uz., rodzaj werbla bez strun,
z obręczą obciągniętą obustronnie skórą cielęcą
w którą uderza się pałeczkami; tom-tom y o jednej
membranie n oszą nazw ę kociołków; por. tam-tam.
- ang. z hindi tam-tam.
tona jednostka m asy (1000 kg) i ciężaru (1000 kG);
t. ang. - 1016,05 kg; t. rejestrowa -jed n o stk a pojem­
ności statków (brutto - całkowitej, netto - pojemno­
ści ładowni) - 100 ang. stóp sześciennych, 2,8316 m3
(por. kilotona; megatona; tonaż).
- fr. tonne '(duża) beczka, tona (1000 kg)’.
tonacja cecha utworu muz. napisanego w systemie
tonalnym, określająca rodzaj tonalności utworu (dur,
m oll itp.) i lokalizację toniki w materiale dźwięko­
wym. || tonalność zależność poszczególnych dźwię­
ków i współbrzmień akordowych od pewnego okre­
ślonego centrum dźw iękow ego (np. od toniki).
- łac. tonus 'napięcie, dźwięk’ z gr. tónos 'lina; struna; napięcie; ton;
miara wiersza’; por. atonalność; baryton; diatoniczna; intonacja; ka-
merton; monotonny; pop-tune; -tonią; tonus; tryton 2; tuner.
tonaż pojemność statku (brutto a. netto) w tonach re­
jestrowych (zob. tona); t. ładunku - cargo; t. mar­
twego ciężaru - ciężar ładunku wraz z paliwem; t.
własny - ciężar statku wraz z normalnym wyposaże­
niem.
tonaż
- ang. tonnage 'tonaż’ od ton ’tona’.
tondo okrągły obraz, okrągła płaskorzeźba, rzeźbio­
ny medalion.
- wł. 'krąg; talerz’ od (ro)tondo 'okrągły' z łac. rotundus, zob. rotunda.
tonga w Indiach lekki dwukołowy jednokonny po­
jazd na 2 a. 4 osoby.
- ang. 'jw.' z hindi tängä ’jw.’
-T O N IĄ w złożeniach; stan a. stopień napięcia (ciś­
nienia). || toniczny (/. w ie r s z ) - nierównozgłosko-
wy, ale ze stałą liczbą zgłosek akcentowanych (por.
sylabiczny); m u z. dotyczący toniki; m e d . odnoszą­
cy się do napięcia tkanek. || tonika m u z. podstawo­
w y dźwięk tonacji, dźwięk centralny gam y diato-
nicznej, nadający jej nazwę (np. w tonacjach C-dur
i c-m oll tonikąjest C). || tonizujący m e d . wzm acnia­
jący (o lekach).
- łac. tonus 'napięcie' i gr. tonikós 'napięty; głosowy’ od tónos, zob.
tonacja; por. hipertonia; hipotonia; katatonia; wagotonia.
tonkij namiok na tołstoje obstojątielstwo ros., iron .
subtelna (mglista; dwuznaczna) aluzja do oczywistej
(jasnej; jednoznacznej) sprawy.
tonkin m ocny bambus używany do wyrobu kijków
narciarskich i wędek.
- od dawnej nazwy płn. części Wietnamu, obecnie Bac Bo.
T O N O - w złożeniach: ton, ciśnienie; napięcie; por.
-tonią.
tonometr m u z. instrument a. narzędzie do układania
dokładnej w ysokości tonu a. częstotliw ości wibracji
tonów; m e d . przyrząd do mierzenia napięcia (np. gał­
ki ocznej) a. ciśnienia (np. krwi); tech n . przyrząd do
mierzenia ciśnienia pary.
- gr. tónos, zob. tonacja.
tonsura w ygolony krążek na ciem ieniu (u księży);
w ygolony duży krąg obejmujący niem al całą gło­
w ę (jak u niektórych zakonników, np. dominikanów,
karmelitów); akt postrzyżyn, jako część ceremonii
przyjęcia do stanu duchownego.
- śrdw.łac. tonsura 'jw.', z łac. 'strzyżenie' od tondere 'strzyc; ścinać’.
Tonsury w Kościele kat. zlikwidował papież Paweł VI od 1 1 1973 r.
tontine [wym. tatin], tontyna, forma ubezpieczenia
na życie wprowadzona po raz pierwszy w 1653 r.
w Paryżu, przynosząca rentę z funduszu zebranego
przez subskrybentów, przy czym renta rośnie w mia­
rę, jak liczba subskrybentów maleje skutkiem na­
turalnego procesu wymierania, aż do chwili, kiedy
ostatni pozostały przy życiu subskrybent otrzymuje
cały dochód.
- fr. 'jw.' (wł. tontina) od nazwiska XVII-wiecznego bankiera neapo-
litańskiego Lorenza Tontiego, który wynalazł ten system; tontine jest
też sprężyną akcji powieści ang. The Wrong Box (1888 r.) Roberta
Louisa Stevensona i Lloyda Osboume’a.
tonus stale napięcie czynnościow e (wyrażające się
niew ielkim przykurczem) m ięśni szkieletowych,
znajdujących się pod kontrolą ośrodkowego układu
nerwowego.
- łac. 'naprężenie liny; natężenie, ton (głosu)’ z gr. tónos zob. tonacja.
580 tor
Tony nagroda przyznawana dorocznie za wybitne
osiągnięcia w teatrze amer., teatralny odpowiednik
filmowego Oscara.
- od zdrobniałego imienia znakomitej aktorki amer., Antoinette Perry
(1888-1946), przewodniczącej Amerykańskiej Rady Teatralnej.
tool inf. narzędzie, nazwa programów użytkowych
wspomagających wykonywanie jakichś zadań (np.
speller w edytorach tekstów, debugger w kompilato­
rach); por. speller, edytor tekstu, debugger, kompila­
tor, program.
top żegl. szczyt, wierzchołek, głowa masztu, stengi
itp., Tabl. 53.
- ang. 'szczyt; wierzch’; zob. topsel; mars 2; por. tip-top; topsel.
topenant(a), topnant żegl. lina biegnąca od rei a.
bomu przez blok masztowy ku pokładowi statku.
- hol. toppenant od top, zob. top.
top hit ang., główny, najefektowniejszy przebój, nu­
mer w paradzie przebojów, szlagierów.
topika teoria toposów (topów).
- termin wprowadzony do nauki o lit. przez historyka nm. Ernsta Ro­
berta Curtiusa (1884-1956).
topless damski kostium plażowy ograniczony tylko
do szortów a. majteczek kąpielowych; por. bikini.
- ang. 'bez „góry” (tj. biustonosza)’; top 'szczyt; wierzchołek’; -less
'pozbawiony; nie mający; wolny (od)’.
top management ang., kierownictwo przedsiębior­
stwa gospodarczego, korporacji (prezes, dyrektor na­
czelny, adm., techn. itd.).
-TOP(O)- w złożeniach: miejsce; miejscowość; oko­
lica; teren. || topografia technika pomiaru i przedsta­
wiania na mapie rzeźby terenu, wraz z jego szczegó­
łami naturalnymi i budowlanymi, w skali od 1:5000
do 1:100 000; rzeźba terenu, kraju, wraz ze szczegóła­
mi jego powierzchni (osiedla, drogi, mosty, lasy itd.).
|| topologia nowoczesny dział matematyki badający
te własności figur, które nie ulegają zmianom przy
przekształceniach wzajemnie jednoznacznych i cią­
głych (np. przy wyginaniu, kurczeniu, rozciąganiu
itp., jednak bez rozrywania). || toponimia, topono­
mastyka nazewnictwo geogr.; dział językoznawstwa
badający nazwy geogr. || toposy, topy lit. konwen­
cjonalne motywy i obrazy, elementarne cząstki tema­
ty czno-stylistyczne, składniki literatur europ, o iden­
tycznej strukturze; schematy retor.; potoczne, utarte,
ogólnie przyjęte sądy itp.; zob. topika.
- gr. topos 'miejsce; okolica’; zob. -graf-; -log; log-; -onim; onomasty­
ka; por. biotop; izotopy; stenot(r)opizm; utopia.
topsel żagiel trójkątny, rozpinany (wierzchołkiem
w dół) między gaiłem i stengą.
- hol. topzeil 'topsel'; top 'głowa masztu; szczyt; szpic’ (por. top);
zeil, zob. bramsel.
topy zob. toposy.
tor 1. chem. pierwiastek, Tabl. 1, szaroczamy metal
słabo promieniotwórczy; zob. aktynowce, l.fiz. daw­
na jednostka ciśnienia (Tr).
- 1. Thor 'stskand. bóg piorunów’. 2. na cześć fizyka wł., Ewangeli­
sty Torricellego (1608—47).
 Tora
Tora Pięcioksiąg, 5 pierwszych ksiąg Starego Testa­
mentu; Pentateuch.
- hebr. tóra 'nauka; prawo; proces wg prawa (mojżeszowego)’; por.
dintojra.
TORAKO- w złożeniach: pierś, klatka piersiowa.
|| torakochirurgia m e d . chirurgia klatki piersiowej
zajmująca się operacjami i przeszczepieniam i serca
i w ielkich naczyń, opłucnej i płuc, przełyku, śród-
piersia i przepony. || torakoplastyka operacja w y cię­
cia szeregu żeber (zw ł. dawn.) stosowana w niektó­
rych chorobach (o)płuc(nej).
- gr. thoraks dpn. thdrakos 'pancerz; pierś, korpus’; zob. chirurgia;
plastyka.
torana sanskr., zob. paj-lu.
toreador, torero zapaśnik w w alce z bykiem; por.
Corrida.
- hiszp. 'jw.' od toro 'byk' z łac. taurus 'jp.' z gr. tauros, zob. tauro-
machia.
toreutyka metaloplastyka.
- gr. toreutikós 'metaloplastyczny' od toreutós 'wykonany w płasko­
rzeźbie’ z toreuein 'cyzelować; grawerować’ od toreus 'wiertło'.
torii jap., zob. paj-lu.
tornado cyklon, trąba powietrzna towarzysząca bu­
rzy, zwł. w dolinie śr. M issisipi; por. tajfun.
- ang, 'jw.' z hiszp. tronada 'burza' od tronar 'grzmieć' z łac. tona-
re 'jp.' (z modyfikacją pod wpływem hiszp. tornado p.p. od tornar
'zwracać; obracać’ z łac. tornare, zob. turniej).
torpeda samobieżny pocisk podwodny wyrzucany
z wyrzutni okrętowych i z samolotów; p o p . pociąg
ekspresowy (zwł. jedno- a. dwuwagonowy) o na­
pędzie ropnym lub elektr. || torpedo p r z e s t . otwar­
ty samochód o kształcie opływowym ; piasta tylnego
koła rowerowego z hamulcem. || torpedowiec p r z e s t .
n iszczyciel przybrzeżny (okręt woj.).
- łac. torpedo 'zdrętwienie; drętwa (ryba z rzędu płaszczek)’ od
torpere 'drętwieć; tracić czucie’; por. kontrtorpedowiec.
torsja m a t. skręcenie; w l.mn. torsje wymioty.
- łac. torsio l.poj. 'obracanie; ból brzucha’ od toraąuere 'zginać; (wy)
kręcić’; por. retorsja.
tortilla [wym. tortija] okrągły, cienki placek kukury­
dziany podawany na gorąco, z sosem , pokryty a. na­
dziewany m ielonym m ięsem , serem itd., popularny
w Ameryce Łacińskiej.
- amer.hiszp. 'jw.' ze zdrobn. hiszp. torta 'placek; ciastko’ od późn.
łac. 'okrągły bochenek chleba’.
torus powierzchnia (w kształcie koła ratunkowego,
opony samochodowej itp.) powstała przez obrót do­
koła prostej leżącej w jego płaszczyźnie i nie przeci­
nającej go.
- łac. 'obrzęk; wałek; mięsień; poduszka; materac; łoże; małżeństwo;
łono’.
torysi angielskie stronnictwo arystokratyczne, po­
wstałe w XVII w., zwalczające w igów , przekształco­
ne w 1832 r. w partię konserwatywną; konserwaty­
ści ang.
- ang. Tory 'pozbawiony ziemi Irlandczyk z XVII w., żyjący gł. z roz­
boju; pogardliwa nazwa przeciwnika pozbawienia księcia Jorku, jako
katolika, praw do następstwa tronu bryt. (1679-80); torys’ z irl.celt.
tóraidhe 'człowiek ścigany; rozbójnik’ od śr.irl. tóir 'pościg'.
581 toujours perdix
Torżestwujuszcząja swin’ja ros., Świnia triumfująca.
- tytuł scenki satyrycznej ze szkiców Za rubieżom („Za granicą”),
rozdz. 7 (1881 r.) Sałtykowa-Szczedrina.
toskański styl - italska odmiana porządku doryckie-
go, najprostszy z pięciu porządków archit. klasycz­
nej: kolumny z bazą o gładkim, zwężającym się ku
górze trzonie, szeroko rozstawione, gdyż porządek
ten użyty miał być pierw, do wspierania drewnianej
struktury dachowej, a nie ciężkiego, murowanego ar-
chitrawu.
- od Toskanii (wł. Toscana), krainy hist. w środkowych Włoszech,
tost zob. toast.
totalizator system gry hazardowej, forma zakładów
o rezultaty biegów na wyścigach konnych a. o wy­
niki zawodów sport. (zazw. w piłce nożnej). || tota­
lizm (rządy totalitarne) despotyczna, scentralizo­
wana dyktatura autokratycznego władcy a. hierarchii
uważającej się za nieomylną podporządkowująca
życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparato­
wi ucisku; por. faszyzm. || totalny całkowity, zupeł­
ny, wszechogarniający.
- fr. totalisateur 'scalający; aparat sumujący’ od totaliser 'scalać; zli­
czyć’ z total 'całkowity, zupełny’ od śrdw.łac. M alis 'jp.' z łac. totus
'cały'; por. atut; faktotum; tużurek.
totem u niektórych ludów pierwotnych zwierzę, ro­
ślina a. przedmiot martwy, służące jako godło rodzi­
ny a. klanu, uważane często za jego przodka a. opie­
kuna, otaczane czcią relig. (totemizm); por. tabu.
- z j ę z . IndianOdżibwejów ototeman 'jego totem’.
To the happy few ang., Nielicznym szczęśliwcom.
- końcowa dedykacja powieści Czerwone i czarne (1830 r.) i Pustelnia
parmeńska (1839 r.) pisarza fr. Stendhala (właśc. Marie Henri Beyle).
totidem verbis łac., w tyluż (w tych właśnie) sło­
wach. || toties quoties łac., tylekroć ilekroć; ile­
kroć się zdarzy sposobność. || totius Poloniae urbs
celebęrrima łac., najsławniejsze miasto całej Polski
(tj. Kraków). || toto caelo łac., o całe niebo (inny),
diametralnie (różnić się itp.).
totumfacki zob. faktotum.
totus mundus agit histrionem łac., zob. mundus
universus...
-emblematem londyńskiego teatru The Globe („Kula ziemska”, 1599—
1644) była figura wyobrażająca glob ziemski z napisem: T.M.A.H.
touche [wym. tusz] w szermierce - dotknięcie prze­
ciwnika bronią zdobywające punkt.
- fr. 'dotknięcie' od toucher 'dotykać; ruszyć’; por. retusz; tusz 1.
touche pas á mon pote! fr., dosł. ’nie tykaj mego
kumpla!’, antyrasistowski slogan „kolorowych” imi­
grantów muzułm. we Francji, umieszczany na pla­
kietkach z wizerunkiem otwartej dłoni (naśladownic­
twem „ręki Fatimy”, córki Mahometa).
toujours en vedette fr., zawsze na posterunku.
- z Exposé rządu pruskiego (1740 r.) Fryderyka II Wielkiego.
toujours perdix fr. dosł. 'codziennie kuropatwy’;
wciąż to samo, aż do przesytu, znudzenia.
- powiedzenie biorące jakoby początek od anegdoty o królu fr. Hen­
ryku IV, który kazał dawać co dzień kuropatwy swemu spowiedni-
toujours perdix
kowi, karcącemu go za liczne zdrady małżeńskie; por. je veux que le
dimanche...
tour de force fr., wyczyn, czyn będący dowodem
siły a. zręczności.
Tour de France fr., [wym. tu:r defrąs] doroczny wy­
ścig kolarski dokoła Francji.
- fr. tour, zob. tura; France 'Francja’.
tour d’horizon fr., (ogólny) przegląd (spraw); (orien­
tacyjne, wstępne) omówienie sytuacji, tematów per­
traktacji.
tour d’ivoire fr, dosł. ’wieża z kości słoniowej’; izola­
cja od życia dla zajęcia się sprawami wznioślejszymi.
- fr. krytyk lit. Charles Augustin Sainte-Beuve (1804-69) w Pensees
d ’Aoüt: A M. Vülemain, s. 3 (1837 r.) pisze, że Alfred de Vigny jesz­
cze przed południem ma zwyczaj wracać do swej wieży z kości sło­
niowej.
(Le) Tour du monde en quatre-vingt jours fr.,
W 80 dni dookoła świata.
-p ow ieść (1873 r., wyd. poi. 1873-4) Julesa Veme’a; por. Todd-AO.
tournedos [wym. tumödo] fr., małe filety z polę­
dwicy wołowej, smażone z grzybami i szparagami
a. z sosem pomidorowym i dragankiem, lub z sosem
beameńskim (fr. sauce bearnaise); Gioacchino Ros­
sini, który był nie gorszym kucharzem niż kompo­
zytorem, smażył tournedos na ruszcie, dodając gęsie
wątróbki (fr.foie gras) i wino porto (portwein).
- fr. pierw. (XVI w.) 'uciekinier'; tourner 'odwracać'; dos 'plecy'.
tournee [wym. tumę] objazd, podróż artysty a. ze­
społu z zorganizowanymi występami w różnych
miejscowościach (w kraju a. za granicą); por. impre-
sario.
- fr. 'objazd; podróż okrężna; kolejka (trunku)’ od tourner 'obracać;
krążyć’ z łac. tornare, zob. turniej.
tous azimuts [wym. tuzazimü(t)] (ok. 1967 r.) we
wszystkich kierunkach; we wszystkich kategoriach,
dziedzinach; wszelkiego rodzaju, gatunku; (osoby)
jakiegokolwiek pochodzenia, jakichkolwiek uzdol­
nień; zewsząd; zob. azymut.
- fr. skr. od dans tout les azimuts 'we wszystkich kierunkach’.
tous les genres sont bons hors le genre ennuyeux fr,
wszystkie rodzaje (sztuki) są dobre prócz nudnego.
- z przedmowy do komedii Woltera Syn marnotrawny (1738 r.).
tous les jours, ä tous les points de vue, je vais de
mieux en mieux fr., co dzień czuję się lepiej i lepiej
pod każdym względem.
- formuła autosugestii leczniczej, stosowana przez lekarza fr. Emila
Coue (1857-1926) w jego klinice w Nancy.
tous pour un, un pour tous fr., wszyscy za jednego,
jeden za wszystkich; por. unus pro multis.
- z Aleksandra Dumasa ojca (Trzej muszkieterowie, passim).
Toussaint fr., [wym. tusę] (Dzień) ’Wszystkich
Świętych’ 1 listopada (ang. Ali Saints Day, nm. Al­
lerheiligen), upamiętnienie świętych nie wymienio­
nych w kalendarzu liturgicznym.
tout ä fait fr., całkiem, w zupełności.
tout comme chez nous fr., całkiem jak u nas.
582 towoty
- zwrot, powtarzany nieustannie przez słuchaczy Arlekina, bohatera
komedii Nolant de Fatouvilles ’a Arlekin, cesarz na Księżycu (1684 r.),
opisującego mieszkańców Księżyca swemu przyszłemu teściowi.
tout comprendre c’est tout pardonner fr., dosł.
'wszystko zrozumieć, to wszystko przebaczyć’.
- przypisywane pani de Staěl.
tout compris [wym. tukąpri] fr., 'ryczałtem ’, sposób
obliczania ceny (podróży, w ycieczki, pobytu w pen­
sjonacie itp.) obejmujący w szystkie dodatkowe kosz­
ty, cena ryczałtowa.
tout court fr., krótko (i węzłowato); po prostu. || tout
de méme fr., w szelako, jednakże; pomim o to.
toutes proportions gardées fr., (biorąc) stosunko­
w o, proporcjonalnie; w odpowiedniej (zazw. odpo­
wiednio mniejszej) skali.
tout est perdu, fors 1’honneur! fr., dosł. 'wszystko
stracone, prócz honoru! ’.
- lakoniczne sprawozdanie z sytuacji, które Franciszek I przesłać miał
matce po przegranej bitwie pod Pawią (w pin. Włoszech) i dostaniu
się do niewoli (23 II 1525 r.).
tout est pour le mieux dans le meilleur des mondes
possibles fr., dosł. 'wszystko jest najlepsze na tym
najlepszym z m ożebnych św iatów ’.
- połączenie dwóch cytatów z powieści satyrycznej Kandyd, czyli
optymizm (1759 r.) Woltera, będących, jak cała powieść, kpiną z myśli
Leibniza (Theodicea 1, 8; 1710 r.): „Gdyby ten świat nie był najlepszy
z możliwych, Bóg nie byłby go stworzył” (łac.: nisi inter omnespossi-
biles mundos hic optimus esset, Deus nullum produxisset).
tout finit par des chansons fr., dosł. 'w szystko koń­
czy się piosenką’.
- ostatni wers Wesela Figara (1784 r.) Beaumarchais’go.
tout le monde fr., wszyscy. || tout le monde joue la
comédie zob. mundus universus...
touto nika zob. in hoc signo vinces.
Tout-Paris fr., cały Paryż; w szyscy, mający w m ie­
ście znaczenie, odgrywający jakąś rolę.
- z Moliera (Improwizacja w Wersalu, 3; 1663 r.).
tout passe, tout casse, tout lasse fr., dosł. 'w szyst­
ko przemija, wszystko się łamie, w szystko nuży’; nic
trwałego na świecie; w szystko marność; por. vanitas
vanitatum...
tout soldát franęais porte dans sa giberne le baton
de maréchal de France fr, dosł. 'każdy żołnierz fran­
cuski nosi w ładownicy buławę marszałka Francji’.
- przypisywane Napoleonowi I.
Tout va bien, Madame la Marquise fr., W szystko
w porządku, pani margrabino.
- początek pop. piosenki (ok. 1936 r.) André Homeza i Paula Mi-
sraki, z muzyką Ray Ventury; w Polsce popularny był przekład ros.
Aleksandra I. Bezymieńskiego (1936 r.): Wsjo choroszó, priekrásna-
ja markiza.
towoty smary Tovotte’a, stałe, maziste: oleje m ine­
ralne a. syntetyczne zagęszczone mydłami w apnio­
w ym i, służące do smarowania części m aszyn pracu­
jących w temp. do 50-60° i łożysk lżej obciążonych.
- od (?) nazwiska Tovotte.
 toy-bov
toy-boy ang., dosl. ’chłopiec-zabawka’, młody ko­
chanek starszej pani.
trabant drabant; przest. satelita (planety).
- nm. 'satelita; żołnierz straży przybocznej’ z dawn. nm. Drabant,
zob. drabant.
TRACHE(O)- w złożeniach: tchawica. || tracheo­
tomia med. przecięcie tchawicy i wprowadzenie
w otwór dotchawiczny rurki metalowej, przez którą
duszący się chory może swobodnie oddychać.
- śrdw.łac. trachea 'tchawica’ z późniąc, trachia ’jp.’ od gr. (arteria)
tracheia 'szorstka (arteria)’ z r.ż. od trachýs 'szorstki; nierówny; ska­
listy’; zob. -tom; arteria.
trachoma med. jaglica, egipskie zapalenie oczu.
- gr. trachoma ’szorsticość’z trachýs, zob. trache(o)-.
trade mark [wym. tręjd maak] znak handlowy, mar­
ka fabryczna.
- ang. ’jw .’; trade, zob. trade-unions; mark 'znak, kreska; handl, mar­
ka; stopień (ucznia); cel’; por. marka 2.
tradeskancja bot. trzykrotka, doniczkowa zielna roś­
lina pochodzenia amer.
- od nazwiska ang. przyrodnika i ogrodnika, Johna Tradescanta
( 1608- 1662).
trade-unions [wym. tręjd-junienz] angielskie robot­
nicze związki zawodowe. || trade-unionizm [wym.
tręjd-unionizm] kierunek w robotniczym ruchu
związkowym, ograniczający postulaty klasy robot­
niczej do żądań czysto ekon. (por. reformizm; syn-
dykalizm).
- ang. trade(s) unionism ’jw.’ od trade-union Lpoj. 'robotniczy zwią­
zek zawodowy’; trade 'handel; rzemiosło; klientela’; union 'połącze­
nie; związek zawodowy; zgoda; unia’ z późniąc, unio, zob. unia.
trade wind [wym. trejd uind] ang. dosł. ’wiatr hand­
lowy’, pasat, wiatr wiejący niemal stale w jednym
kierunku; wiatr tropikalny płn.-wschodni na półku­
li północnej, a. płd.-wschodni na półkuli południo­
wej; por. monsun.
traduttore traditore wł., dosł. ’tłumacz to zdrajca’;
każdy przekład jest w pewnym stopniu niewierny
oryginałowi, wypacza myśl autora a. formę dzieła.
tradycja przekazywanie z pokolenia w pokolenie
obyczajów, przekonań, zasad, wierzeń, sposobów
myślenia, odczuwania a. postępowania, wydarzeń
z przeszłości traktowanych jako hist. (choć nie­
sprawdzalnych), umiejętności art. a. rzemieślniczych
itd.; przekazany przez przodków obyczaj, wierzenie,
zasada itd. jw. || tradycyjny jazz muzyka nie aranżo­
wana a. oparta na aranżacjach pamięciowych, obej­
mująca wszystkie kierunki starego jazzu, jak spiri-
tuals, bluesy, jazz nowoorleański, ragtime, dixieland,
Chicago style, boogie-woogie, grane przez zespoły
złożone z klarnetu, puzonu, trąbki a. kornetu, banja,
niekiedy też gitary.
- łac. traditio 'wręczanie; nauczanie; podanie; jw.’ od tradere 'wrę­
czać; podawać; uczyć; zdradzać’; tra- zob. trans-; -dere-; od dare, zob.
donacja; por. ekstradycja.
trafaret szablon malarski do powielania rysunku a.
napisu na plakatach, opakowaniach itp.; przen. mo­
dła, wzór ustalony.
583 traktament
- ros. trafariět ’jw .’ z wł. traforetto zdrobn. od traf aro 'przebicie;
wiercenie; tunel’ z traforare 'przewiercać’ z łac. transforare ’jp. ’; zob.
trans-; forare 'wiercić’.
trafika przest. sklep tytoniowy.
- w ł . traffico 'ruch; handel’.
tragant, tragakant, gumidragan, guma tragakanto-
wa, żyw ica naturalna wyciekająca z łodyg niektó­
rych rodzajów traganków (roślin z rodziny m otyl­
kowatych), stosowana jako zagęstnik w poligrafii,
kosmetyce, farm., przem yśle spożyw czym i w łó ­
kienniczym.
- gr. tragákantha 'bot. traganek, kozicieró’; trágos, zob. tragedia;
ókantha, zob. akant.
tragedia dramat w ierszem a. prozą, o charakterze
poważnym i w zniosłym , zazw. przedstawiający kon­
flikt moralny m iędzy bohaterem a siłą w yższą (lo­
sem, okolicznościam i, interesem publicznym itp.),
prowadzący nieuchronnie do klęski bohatera; w iel­
kie nieszczęście, cios, kataklizm w życiu jednostki
a. narodu. || tragik aktor grający role w tragediach
(tragiczne). || tragizm splot nieszczęśliw ych oko­
liczności stwarzających sytuację bez wyjścia, któ­
rą charakteryzuje zaskakująca dysproporcja m iędzy
problematyczną w in ą a straszliwą karą, przyjmowa­
ną jednak przez w inow ajcę w im ię jakichś w zględów
natury filoz. (relig., społ., polit, itd.); starcie równo­
rzędnych racji moralnych, powodujące nieuchronną
klęskę jednostki szlachetnej (zasadnicza cecha dra­
matu antycznego i klasycznego).
- łac. tragoedia z gr. tragóidia (dosł. 'pieśń koźla’) teatr. gr. tragedia
(powstała prawdop. z dytyrambu śpiewanego ku czci Dionizosa przez
zespoły przebrane za satyrów) i tragikós 'koźli; tragiczny’ od trágos
'kozioł, cap’; -óidia od aeidein, zob. oda; por. tragant.
(La) Trahison des clercs zob. La trachison des
clercs.
trahit sua quemque voluptas łac., każdy ulega swoim
skłonnościom, chętkom, namiętnościom, nałogom.
- z Wergiliusza (Eklogi, 2,65).
trailer [wym. tręjler) zob. caravan.
training zob. trening.
trajektoria przest. tor (pocisku), orbita (ciała niebie­
skiego).
- śrdw.łac. trajectorius 'rzutowy' z łac. tra(i)icere 'przerzucać'; tra-
zob. trans-; -(i)icere od iacere, zob. iniekcja.
trajsel, trysel, skośnik, gafel żegl. trójkątny żagiel
z grubego płótna podnoszony zamiast grota w cza­
sie sztormu.
- ang, trysail; 'jw.' try 'próba, usiłowanie’; sail 'żagiel'.
trakcja rodzaj siły pociągowej pojazdu na szynach
(zwł. lokom otywy), zależny od napędu (t. parowa,
elektr., spalinowa). || trakcyjny odcinek linii kolejo­
wej, na którym stosuje się odrębny rodzaj trakcji. ||
trakt gościniec, droga bita; dawn. ciąg, bieg, tok.
- śrdw.łac. tractio 'ciągnięcie' i łac. tractus 'jp.; rozciąganie; szmat
ziemi; przeciąg czasu’ z p.p. od trahere 'ciągnąć'; por. abstrahować;
atrakcja, dystrakcja; ekstrakcja; kontrahent; portret; traktament; trak­
tor; trasowanie.
traktament przest. poczęstunek, częstowanie; przest.
traktowanie, sposób obchodzenia się; dawn. żołd,
traktament
płaca, wikt żołnierski. |] traktat rozprawa naukowa;
um owa międzynarodowa o charakterze polit. a. gosp.
|| traktiernia p r z e s t . jadłodajnia.
- nm. traktieren 'częstować, (po)traktować’ śrdw.łac tractamentum
'postępowanie' i łac. tractatus 'postępowanie; dyskusja, traktat (roz­
prawa)’ od tractare 'ciągnąć, postępować; ugaszczać; rozprawiać’
(por. maltretować) z trahere, zob. trakcja; por. pertraktacje.
traktariański ruch zob. oksfordzki ruch.
traktor m e c h . ciągnik.
- łac. tractus, zob. trakcja.
tralka, bałaś, balaska, ozdobna kolumienka złożona
z głow icy, bazy i jednego a. dwóch gruszkowatych
elem entów (lalek), podtrzymująca w układzie szere­
gow ym parapet balustrady.
- nm. Tralje od hol. tralie 'słupek kratowy’.
trał w łok do łowienia ryb (zob. trawler); urządzenie
na małych okrętach woj. (trałowcach), służące do
wyławiania min podwodnych. || trałowanie.
- ang. trawi 'trał, włok, niewód’.
tram zob. bom; belka główna wiązania dachowego;
kloc, pień.
-n m . Tram 'belka(stropowa)’.
tramblanka, trambłantka, d o w n . odmiana polki,
polka-mazurka.
- fr. tremblant p.pr. od trembler 'drżeć, trząść się’ z późn.łac. tremulus
'drżący' od łac. tremere, zob. trema.
tramontana wiatr pomocny, zwł. suchy, porywisty
wiatr płn. w iejący nad Adriatykiem.
- wł. 'wiatr płn.; gwiazda polarna; północ’ od tramontano 'północny;
wiatr płn., człowiek Północy’ z łac. transmontanus 'zagórski, zaalpej-
ski’; zob. trans-; montanus 'górski' od mons dpn. montis 'góra'.
tramp w łóczęga, wagabunda, obieżyświat, p ow si­
noga; towarowy (frachtowy) statek morski kursują­
cy nieregularnie, bez stałej marszruty. || tramping
żegluga nieregularna. || trampki płócienno-gum ow e
obuwie sport, na grubej i elastycznej podeszwie.
- ang. tramp 'piesza wędrówka, stąpanie; jw .’
trampolina s p o r t, odskocznia.
- wł. trampolino 'jw.' od trampolo 'szczudło' pochodzenia germ.
tranche de vie fr., kawał życia, strzęp życia.
- Jean Jullien (1865-1919), jeden z dramaturgów fr. związanych z po­
czątkowym okresem Theatre Librę (Teatru Wolnego, 1887-97, zał.
przez Antoine’a), użył pierwszy tego wyrażenia charakteryzującego
lit. naturalistycznąna scenie i w powieści.
trankwilizatory f a r m . środki kojące: „w ielkie”, sto­
sowane w leczeniu psychoz i nerwic (por. neurople-
giczne, psycholeptyczne środki), i „małe” o działa­
niu łagodnym, stosowane w leczeniu nerwic i stanów
napięcia (ataraktyki).
-ła c . tranąuillus 'spokojny, cichy’.
T R A N S- w złożeniach: przez, poprzez; poza-, za-;
znajdujący się za określonym pierwiastkiem chem.
w układzie okresowym; poprzeczny; c h e m . transfer,
wymiana; por. ultra-.
- łac. 'za, poza, z tamtej strony’.
trans stan (somnambulicznego) snu hipnotycznego,
zwł. histeryków a. m ediów spirytystycznych; stan
584 transfokátor
niepełnej świadomości w ekstazie, zachwyceniu,
oszołomieniu, odurzeniu (narkotycznym).
- ang. trance 'jw.' ze śrdw.fr. transe 'śmierć, przerażenie’ od transir
'umierać' z łac. transire 'przechodzić; przekroczyć; przemijać’, zob.
trans-; ire, zob. ambicja.
transakcentacja niezgodne z normą jęz. przesunię­
cie akcentu w wierszu (a. piosence) pod wpływem
schematu metrycznego (a. melodii).
- zob. trans-; akcent.
transakcja kupno-sprzedaż, zwł. nie w detalu, nie
na drobną skalę; umowa, ugoda (handl., giełdowa,
ubezpieczeniowa, bankowa itd.).
- z późn.łac. transactio 'dokonanie'; zob. trans-; akcja.
transalpejski położony na północ od Alp; por. cisal-
pejski.
- łac. transalpinus 'znajdujący się za Alpami (z punktu widzenia Rzy­
mian)’, zob. trans-; Alpinus 'alpejski'.
transatlantycki, zaatlantycki, będący po drugiej
stronie (a. po obu stronach) O. Atlantyckiego; pływa­
jący, lecący poprzez Atlantyk. || transatlantyk żegl.
statek pasażerski odbywający rejsy między Europą
i Ameryką Płn.
- zob. trans-; atlantycki.
transcendentalna medytacja rodzaj medytacji, któ­
ry jakoby pomaga wyrwać się z kręgu myśli, aby do­
prowadzić się do szczęśliwego stanu czystej świado­
mości w drodze całkowitego odprężenia fizycznego
i umysłowego osiągniętego takimi sposobami, jak
np. powtarzanie tajemnych, własnych formuł czy za­
klęć; por. sidhi.
- metoda opracowana przez indyjskiego guru Maharishi Mahesh
Yogi, ur. ok. 1911 r.
transcendentalny filoz. dotyczący apriorycz­
nych form poznania, nie zaś jego przedmiotu i tre­
ści (Kant). || transcendentny istniejący na zewnątrz
czegoś (por. immanentny); filoz. znajdujący się poza
zasięgiem naszego doświadczenia i poznawalnego
świata (Kant).
- śrdw.łac. transcendentalis 'transcendentny' z łac. transcendens p.pr.
od transcendere 'przekraczać; postępować’; zob. trans-; -scendere do
scandere, zob. skandować.
transept archit. nawa poprzeczna, przecinająca pod
kątem prostym nawę główną kościoła zbudowanego
na planie krzyża.
- zob. trans-; łac. s(a)eptum 'płot, ogrodzenie’ z s(a)epire 'ogradzać'
od s(a)epes 'płot; ogród’.
transfer przekazanie, przelew pieniędzy, zwł. w ob­
rocie bankowym (por. clearing); przeniesienie tytu­
łu własności imiennych papierów wartościowych na
innego właściciela; psych, przenoszenie się wprawy
(doświadczenia) z jednego typu sytuacji na inny, zwł.
zastosowanie umiejętności a. wiedzy, zdobytej w in­
nej dziedzinie studiów a. działania.
- ła c transferre 'przenosić'; zob. trans-; ferować.
transfiguracja przeobrażenie, przeistoczenie; Kość.
rz.kat. Przemienienie (Pańskie).
- łac. transfiguratio 'przekształcenie'; zob. trans-; figura, zob. figu­
ralny.
transfokátor zmiennoogniskowy obiektyw kamery
film. a. TV; por. zoom.
 transfokátor
- zob. trans-; m g .fo ca l 'ogniskowy’ odfocus 'ognisko (planimetrycz-
ne, optyczne, akustyczne itd.)’ z łac. 'ognisko; piec; komin’.
transformacja przemiana, przeobrażenie, prze­
kształcenie, transfiguracja; mat. zmiana formy przy
zachowaniu nie zmienionej treści; odwzorowanie;
przetwarzanie energii elektr. z jednego napięcia na
inne za pomocą transformatora. || transformista
teatr, aktor, zwł. estradowy, specjalizujący się w błys­
kawicznej zmianie charakteryzacji i kostiumu za ku­
lisami, połączonej z odmianą głosu, chodu, gestu
i postawy - na scenie. || transformizm teoria biol.,
wg której współczesne gatunki powstały z gatunków
wymarłych, w drodze stopniowych zmian i prze­
kształceń; por. ewolucjonizm.
- późn.łac. transformatio 'przekształcenie' z łac. transformare 'prze-.
kształcąc’; z łac. trans-; formacja; forma.
transfuzja przetaczanie krwi z żyły krwiodawcy do
żyły biorcy, bezpośrednie a. pośrednie (tj. krwi kon­
serwowanej).
- łac. transfusio 'przelewanie'; zob. trans-; fuzja 2.
transgresja geol. wdzieranie się morza na nie zaję­
te przez nie dotąd połacie lądu (por. regresja); przest.
przekroczenie (prawa); lit. zob. inwersja.
-ła c . transgressio 'przejście' od transgredi 'przekraczać'; zob. trans-;
-gredi, zob. agresja.
transhumancja forma pasterstwa polegająca na
przepędzaniu trzód (zwł. owiec) ustalonymi szlaka­
mi z pastwisk górskich na nizinne i z powrotem, pod
nadzorem pasterzy (co umożliwia właścicielom by­
dła zajmowanie się rolnictwem i prowadzenie osiad­
łego trybu życia) albo na wędrówkach całej ludno­
ści wraz z trzodami (jak się to dzieje u wielu ludów
pasterskich) por. nomadowie; redyk.
- fr. transhumance od transhumer 'uprawiać transhumancję’ z hiszp.
transhumar 'jp. ’; zob. trans-; łac. humus, zob. humus.
transkontynentalny rozciągający się na (sięgający
przez; przechodzący przez; przecinający) cały konty­
nent (ląd stały, część świata).
- zob. trans-; kontynent.
transkrypcja przerobienie utworu muz. na inny in­
strument, głos a. zespół niż pierwotnie był przezna­
czony (por. aranżowanie); (t. fonetyczna) używany
w nauce jęz. obcych i w pracach z zakresu fonetyki
system zapisywania głosek za pomocą liter i znaków
specjalnych; por. transliteracja. || transkrybować.
- łac. transcriptio 'przepisywanie' od transcribere 'przepisywać';
zob. trans-; scribere, zob. skryba.
translacja telef, telegr., radio automatyczne prze­
syłanie, wzmacnianie a. powtarzanie sygnałów, zwł.
stosowane między centralami o różnych systemach;
przest. tłumaczenie, przekład; Kość. rz.kat. przenie­
sienie (beneficjanta na inne beneficjum a. święta na
inny dzień.). || translator inf. program komputero­
wy tłumaczący program źródłowy na kod wyniko­
wy; por. kompilator, interpreter, program, kod wyni­
kowy.
- łac. translatio 'przeniesienie' od transferre 'przenosić; przekładać’;
zob. trans-; ferować.
transliteracja system przepisywania tekstów innym
alfabetem niż alfabet oryginału z dokładnym zacho­
585__________________________________ transpozycja
waniem jego ortografii, a pom inięciem wymowy;
por. transkrypcja (fonetyczna).
- zob. trans-; literacki.
translokacja przeniesienie, przem ieszczenie.
- zob. trans-; łac. locatio 'umieszczenie' od locatus, zob. lokata.
transmigracja dusz - relig.,filoz., przejście indywi­
dualnej duszy po śmierci w now e ciało a. nową for­
m ę życia, zazw. ludzką a. zwierzęcą; metempsycho-
za; reinkarnacja; por. samsara.
- zob. trans-; migracja.
transmisja przekazywanie na odległość sił, sygna­
łów, programów RTV itd.; urządzenie do przekazy­
wania m aszynom napędu silnika. || transmitować
przekazywać; RTV nadawać (program).
- łac. transmissio 'przesyłka; przejazd’ od transmittere 'przesyłać;
przechodzić; przekraczać’; zob. trans-; misja.
transmutacja przemiana, przeobrażenie, przeisto­
czenie (zwł. u śrdw. alchem ików) metali nieszlachet­
nych w złoto; transmutacji teoria - w g której świat
zw ierzęcy w yw odzi się z nielicznych prosto zbudo­
wanych form pierwotnych (przedstawiona w r. 1809
przez Lamarcka).
-ła c . transmutatio 'zamiana; przestawienie’; zob. trans-; mutacja.
transparent napis na tablicy a. wstędze noszony
w pochodach, na wiecach itp.; podświetlony rysunek,
obraz, napis, wykonany na materiale przejrzystym.
- fr. 'przezroczysty; przejrzysty; ryga, podkładka do pisania; materiał
ażurowy’ ze śrdw.łac. transparens 'przejrzysty’ od transparěre 'prze­
świecać'; zob. trans-; łac. parere, zob. aparycja.
transpiracja w ydzielanie gazu (pary) przez skórę a.
błonę; pocenie się; wyparowywanie w ody u roślin.
|| transpirować w ydzielać parę; pocić się; przest.
(o zatajanej sprawie) w ychodzić na jaw.
- fr. transpiration 'pocenie się’ od transpirer 'pocić się; parować’;
wychodzić na jaw ’; zob. trans-; łac. spirare, zob. spir- 2.
transplantacja przeszczepianie, przem ieszczenie ja­
kiegoś narządu a. jeg o części (tkanki) w obrębie ciała
jednego osobnika ( autotransplantacja ) lub z osobni­
ka na osobnika w obrębie tego gatunku ( homotrans-
plantacja ) a. pom iędzy różnym i gatunkami (hetero-
transplantacja).
-późn.łac. transplantare 'szczepić; przesadzać’; zob. trans-;plantare
'sadzić' od łac. planta, zob. plant.
transponować zob. transpozycja.
transponowanie zob. transpozycja (muz).
transport środki i czynności związane z przewozem
ludzi (t. osobowy) lub przem ieszczaniem a. przesyła­
niem ładunków (t. towarowy); partia towarów dostar­
czanych jedną przesyłką. || transporter wojsk, opan­
cerzony pojazd mech. do przewożenia piechoty pod
ogniem nieprzyjaciela; techn. (taśmowy, łańcucho­
w y) przenośnik do transportu bliskiego. || transpor­
towiec okręt a. samolot do przewozu wojska.
- łac. transportare 'przewozić' zob. trans-; porto 2.
transpozycja muz. przeniesienie utworu do innej to­
nacji (na inną w ysokość dźwięków); mat. przesta­
w ienie miejscami dwóch elem entów danego ciągu;
por. permutacja. || transponować.
transpozycja
- śrdw.łac. transpositio 'przestawienie’ z łac. transponere 'przesta­
wiać'; zob. trans-; pozycja.
transsubstancjacja przeistoczenie, przemiana (eu­
charystycznej substancji chleba i wina) w ciało
i krew Chrystusa (w g doktryny Kość. rz.kat.).
- śrdw.łac. transsubstantiatio 'jw.'; zob. trans-; substancja.
transuranowce, transurany, pierwiastki (po)zaura-
nowe, o liczbach porządkowych w iększych od 92,
wytworzone sztucznie: neptun, pluton, ameryk, kiur,
berkel, kalifom, einstein, ferm, mendelew, nobel,
lorens, mtherford, dubn, seaborg, bohr, has, meitner;
por. aktynowce; cisuranowce.
- zob. trans-; uran.
transwersalny poprzeczny, przecinający coś w po­
przek, na ukos, przebiegający poprzecznie.
- śrdw.łac. transversalis 'jw.' z łac. transversus od p.p. od tramvertere
'obrócić w poprzek’; zob. trans-; vertere, zob. wersja.
transwestyta osoba mająca skłonność do noszenia
ubiorów, przejmowania sposobu bycia (a. często i ro­
li seksualnej) płci odmiennej.
- nm. Transvestit 'jw.'; zob. trans-; łac. vestitus p.p. od vestire, zob.
inwestycje.
transza przest. jedna z części jakiejś całości, zwł.
partia towam a. części em isji papierów wartościo­
w ych lub pożyczki państwowej. || transzeja wojsk.
rów łączący różne urządzenia obronne a. oblężnicze.
- fr. tranche 'płat, plasterek, brzeg (książki); jedna z równych części’
i tranchée 'rów; przesieka; okop’ od trancher ’(od)ciąć’.
tranzystor trój elektrodowy przyrząd półprzewodni­
kow y do wzmacniania, generacji i przemiany drgań
elektr.
- ang. transistor 'jw.'; zob. transfer; trans-; re- i rezystor od przeno­
szenia sygnału elektr. przez opornik.
tranzyt przejazd ludzi a. przewóz towarów przez te­
rytorium jakiegoś państwa (z jednego obcego kraju
do drugiego).
- łac. transitus 'przejście' z p.p. od transire 'przechodzić'; zob. trans-;
ire, zob. ambicja.
tranzytywnyjęzykozn. ( czasownik tranzytywny) cza­
sownik przechodni, rządzący dopełnieniem bez po­
średnictwa przyimka, m ogący w ystępować również
w stronie biernej.
- późn.łac. transitivus z łac. transitus zob. tranzyt.
trap 1. teatr, zapadnia (na scenie). 2. przenośny po­
most, chodnik, łączący przycumowany statek z na­
brzeżem; sport, drabinka sznurowa do ćw iczeń gim ­
nastycznych.
- 1. fr. trappe 'zapadnia; wilczy dół; pułapka’, pochodzenia gerni. 2.
ang. trap 'ruchome schody; drabina’; por. sztormtrap.
traper płn.amer. m yśliwy, łow iący zwierzynę futer­
k ow ą w potrzaski, pułapki, sidła.
- ang. trapper 'jw.' od trap 'chwytać w pułapkę’.
trapez czworokąt, w którym 2 boki (podstawy) są
równoległe i nierówne; sport, drążek do ćw iczeń gim­
nastycznych, zawieszony poziom o na linach, orczyk.
- gr. trapéďzion 'stolik; czworokąt nieforemny’ zdrobn. od trápedza
'stół'; zob. tetr(a)-;pędza 'stopa; ostrze’.
trapista członek zakonu założonego w 1664 r. w La
Trappe jako odłam cystersów o ściślejszej regule, su­
586 trawers
rowym trybie życia i z obowiązkiem pracy fiz., od
1892 r. istniejącego samodzielnie; {trapistów ser)
kremowożółty ser fr. z pełnego mleka krowiego,
0 łagodnie dojrzałym zapachu (zwany też port-sa-
lut), wynaleziony przez trapistów opactwa Maria-
stem w Bośni; zob. port-salut.
- od nazwy miejscowości La Trappe w Normandii (Francja).
trasant osoba wystawiająca tratę. || trasat dłużnik
wekslowy wskazany przez trasanta.
- nm. Trassant 'trasant'; Trassat 'trasat' z wł. trassato 'jp.'
traser zob. trasowanie.
trasowanie wytyczanie przebiegu drogi, linii łączno­
ści itp. na mapie a. w terenie; wyznaczanie punktów
1 linii obróbki mechanicznej na blasze, odkuwce, od­
lewie itp. (czynność trasera).
- fr. tracer 'kreślić, wytyczać’ z łac. tractus, zob. trakcja.
trata weksel trasowany (ciągniony), w którym trasant
poleca trasatowi zapłacić określoną sumę w określo­
nym terminie osobie trzeciej (remitentowi).
- w ł . tratta 'jw.'
trattoria szynk, jadłodajnia, restauracja.
- wł. od trattore 'szynkarz, restaurator’ z fr. traiteur 'kucharz' od
traiter 'traktować, ugaszczać, częstować’, z łac. tractare zob. trakta­
ment.
trauler zob. trawler.
trauma med. uraz; psych. szok. || traumatologia
med. urazowość; dział chirurgii zajmujący się lecze­
niem urazów. || traumatyczny.
- gr. traumatikós 'dotyczący ran’ od trauma 'rana; uraz; klęska’; zob.
-log; log-.
travail, familie, patrie fr., dosł. ’praca, rodzina, oj­
czyzna’.
-d ew iza kolaboracyjnych rządów Petaina po upadku Francji w 1940 r.;
po wyzwoleniu w 1944 r. przywrócono dawne rewolucyjne hasło; zob.
liberté, égalité, fraternitě.
traveler’s check amer.ang., traveller’s cheque ang.
[wym. trąwler-z czek] ang. i amer. czek podróżny
na z góry oznaczoną sumę, honorowany przez ban­
ki i inne instytucje po złożeniu na nim podpisu przez
właściciela.
- ang. 'jw.'; travel(l)er 'podróżnik'; zob. czek.
travel(l)ing ang. [wym. trąwling] ujęcie film. wy­
konane kamerą będącą w ruchu; jazda aparatu film.
w czasie ujęcia; por. panorama.
- (amer.) ang. 'podróżujący'.
traversée du desert przen. dłuższy okres, w którym
polityk a. partia polit, trzyma się z dala (a. jest odsu­
nięta) od władzy a. od życia publicznego (jak J. Pił­
sudski w Sulejówku w 1923-26, jak W. Gomułka
w 1949-56, jak Ch. de Gaulle w 1946-58).
- fr. dosł. 'przejście przez pustynię’ aluzja do opowieści biblijnej (Pię­
cioksiąg, ks. II-V).
trawers belka poprzeczna, wiązar poprzeczny; od­
cinek trasy wysokogórskiej biegnący w poprzek a.
w skos ściany, zbocza; przejście w poprzek a. w skos
po stoku góry; zygzakowaty kurs statku a. samolo­
tu. || trawersować posuwać się (w przód a. pod górę)
zakosami, zygzakiem.
 trawers
-fr . traverse 'poprzecznica; tama poprzeczna; przeszkoda’ i ang. ’jp.’;
’jw .’ z łac. transversus 'poprzeczny’ p.p. od transvertere 'obrócić a.
ustawić w poprzek’, zob. trans-; vertere, zob. wersja.
trawertyn odmiana martwicy wapiennej osadzanej
z zim nych w ód źródlanych, porowata skała o tekstu­
rze smugowatej, stanowiąca lekki i m ocny materiał
budowlany; ze złóż kilkumetrowej grubości p ołożo­
nych w zdłuż rzeki A niene w pobliżu Rzym u czer­
pano w starożytności materiał do licznych budowli
rzymskich (m.in. Koloseum).
- wł. travertino, tivertino z łac. (lapis) tiburtinus '(kamień) tyburtyń-
ski’ tj. pochodzący z okolic Tyburu (łac. Tibur), dzisiejszego Tivoli.
trawestacja komiczna, satyryczna przeróbka (a. na­
śladownictwo) poważnego utworu lit., której forma
zazw. kłóci się w sposób groteskowy z treścią; por.
parodia.
- wł. travestire 'przebierać (się); maskować (się)’; tra- zob. trans-; ves-
tire, zob. inwestycje.
trawler [wym. ang. tro:ler], trauler, statek rybacki
do połow u ryb włokiem , trałem.
- ang. ’jw .’ od trawi 'łowić trałem, niewodem’; por. lugotrawler.
Treasure Island ang., Wyspa skarbów.
- tytuł powieści R. L. Stevensona (1883 r.).
trecento [wym. ...częn...] nazwa X IV w ieku w od­
niesieniu do dziejów kultury wł.; por. cinquecento.
- wł. ’300’, skr. od ’1300’, tj. liczby, po której rozpoczyna się numera­
cja lat XTV w.; tre ’3 ’ z łac. třes ’3 ’; cento, zob. cinquecento.
trefny rytualnie nieczysty a. niezdatny do użytku (kon­
sumpcji) w g żyd. przepisów relig.; por. koszer(ny).
- jid. trefie) ’jw .’ z hebr. těrěfa 'zwierzę rozdarte przez dzikie zwierzę­
ta; rozszarpane mięso’ od tóra/'rozdzierać’.
tregnum butelka zawierająca 3 razy więcej (ok.
2,25 1) wina niż zw ykła butelka.
- ang. ’jw .’; tre- zob. tri-; magnum.
trejlerowiec żegl. statek do przewozu towarów
w kontenerach oraz ich załadunku i wyładunku po­
ziom ego.
- ang. trailer 'przyczepa; domek na kółkach’ od trail 'wlec; ścigać’ ze
śr.fr. trailler 'holować’ od łac. tragula 'niewód; włók; sanie’.
trek afrik., (dzień) podróż(y) w ozem zaprzężonym
w w oły; rozszerz, trudna podróż przez bezdroża.
trel zob. tryl.
treliaż ażurowa, zazw. drewniana kratownica obroś­
nięta pnączami, tworząca ściany wnętrz i ciągów
ogrodów barokowych i rokokowych (dziś przeważ­
nie na ścianach budynków); częsta jako m otyw de­
koracyjny w plastyce okresu rokoka.
- fr. treillage od śr.fr. treille z łac. trichila 'altana; domek letni’.
trema zdenerwowanie aktora, m ówcy, wirtuoza itp.
przed w ystępem a. podczas występu publ.
- wł. tremare 'drżeć; bać się’ z łac. tremere 'trząść się’ por. delirium;
tramblanka; tremor.
tréma zob. diereza. || trematodozy choroby paso­
żytnicze zwierząt i człow ieka (jak bilharcjoza, cho­
roba m otylicza) w yw ołane przez przywry (tremato-
dy), zw ł. dygeniczne (wnętrzniaki), występujące gł.
w A zji i Afryce.
587 trepang
- fr. tréma ’jw.’ i gr. trematodes 'podziurawiony’ od troma, dosł.
'dziura; oczko na kostce do gry’.
tremendismo hiszp., lit., późna, intensywna, okrut­
na, specyficznie hiszpańska odmiana naturalizmu,
wywodząca się z okropności wojny domowej 1936—
39 r., zwycięstwa prawicy i wynikającego z niego
zacofania społ. Hiszpanii; określenie lit. tremendista
zastosowano po raz pierwszy w związku z naturali-
styczną, ponurą groteską powieściową Rodzina Pas­
cala Duarte (1942 r., wyd. poi. 1963 r.) Camilo José
Celi, gdyż wstrząs odczuwany przy lekturze określa­
no jako tremendo ’straszny\
tremo długie stojące lustro, zazw. w ozdobnej ramie,
dające odbicie całej postaci.
- fr. trumeau 'przestrzeń między parą okien, lustro zajmujące tę prze­
strzeń’.
tremor med. drżenie, drżączka.
- łac. ’jw.’ od tremere, zob. trema.
tren 1. lit. utwór liryczny opiewający osobę zmarłą;
muz. pieśń żałobna; por. elegia. 2. ogon długiej sukni
damskiej, jej część wlokąca się po ziemi. 3. przest.,
wojsk, tabory.
- 1 . gr. threnos 'lament, pieśń żałobna; opłakiwanie’. 2. fr., tramę 'tren
(sukni); włok (sieć)’ i 3. train 'chód, bieg; orszak; pociąg kolejowy;
tabory’ od trainer 'ciągnąć’.
trencz nieprzemakalny płaszcz wojsk, z przyczepio­
ną podszewką wełnianą; luźny dwurzędowy płaszcz
przeciwdeszczowy a. sport, z głębokimi kieszeniami,
szerokim paskiem, patkami na rękawach i naramien­
nikami, uszyty zazw. z nieprzemakalnej gabardyny.
- ang. trench coat ’jw .’; trench ’w ojsk rów, okop’ ze st.fr. trenchier
'ciąć; kopać rów’; coat 'płaszcz’.
trend ang., statyst. ogólna a. przeważająca tenden­
cja; ogólny kierunek rozwoju, zmian; kierunkowy
ruch opinii społecznej ku czemuś.
trening systematyczne ćwiczenia w celu uzyskania
maksymalnej sprawności w uprawianej dyscyplinie
sportu, zaprawa sportowa.
- ang. training 'ćwiczenie (ciała a. umysłu); zaprawa sport.’ od train
'ciągnąć’ ze śr.fr. trainer ’jp.’; por. tren 2 ,3 .
trente-et-quarante fr., „30 i 40”, hazardowa gra
w karty (rouge et noir). || trente-et-un fr., „31”, ha­
zardowa gra w karty; por. vingt-et-un.
trepak żywy ros. i ukr. taniec ludowy w takcie 2/4,
drobiony, z przytupywaniem.
- ros. triepák ’jw.’
trepan med. przyrząd wiercący, używany wraz z na­
rzędziami tnącymi (piłkami) do trepanacji, opera­
cyjnego otwarcia jamy kostnej, zwł. jamy czaszki.
- fr. trépanation 'trepanacja’ od trépan 'wiertak; trepan’ ze śrdw.łac.
trepanum 'wiertak’ od gr. trýpanon 'świder’ z trýpa 'otwór’; por. try-
panosomy.
trepang zool. strzykwa, gatunek jadalnego szkarłup-
nia zamieszkującego dna mórz tropikalnych i subtro­
pikalnych, zwany także beche-de-mer; chińska potra­
wa (zupa) ze strzykw.
-m alaj. těripang ’jw.’
treponematozy
treponematozy, krętkowice, med. choroby zakaźne
(jak pinta, frambezja, bejel, kiła) rozpowszechnio­
ne gł. w krajach (podzwrotnikowych, wywoływane
przez krętki (treponemy).
- n.łac. treponema ’krętek’ z gr. trépein 'kręcić, obracać’.
tres faciunt Collegium łac., dosł. ’trzej stanowią ko­
legium’, w prawie rz. - potrzeba przynajmniej trzech
osób do utworzenia stowarzyszenia zdolnego do
działań prawnych; gdy zebrały się trzy osoby, można
rozpocząć dyskusję, wykład, zabawę; por. omne tri-
num perfectum.
tresor zob. trezor.
Treuga Dei [wym. tręuga dę-i] „pokój Boży”; usta­
nowiony ok. 1040 r. przez Kościół rz.kat. zakaz starć
zbrojnych od środy wieczór do poniedziałku rano,
później również w adwencie i w poście (z wyjątkiem
okresów wojny), łącznie przez 230 dni w roku.
- śrdw.łac. 'pokój boży’; treuga 'rozejm'; zob. deizm.
Treuhänder [wym. trojhänder] powiernik (komi­
sarz), zwł. naznaczony przez okupanta nm. dla za­
rządzania polskim przedsiębiorstwem a. majątkiem
(1939—45).
- nm. 'urzędowy zarządca (komisarz) cudzego majątku’.
trezor skarbiec, zwł. bankowy; stacjonarne urządze­
nie osłonne do przechowywania substancji promie­
niotwórczych.
- fr. tresor ’skarb(iec); izba skarbowa’ z łac. thesaurus, zob. thesaurus.
TRI- w złożeniach: trzy, trój-; mający 3 części, trój­
dzielny; 3 razy; w trojaki sposób; odbywający się raz
na 3 okresy (np. lata); zawierający 3 składniki, ato­
my, grupy określonego rodzaju.
- łac. a. gr. tri- 'trój-’; por. la tricolore.
triada trójca; związek, zespół, grupa trzech (osób,
rzeczy, elementów, bóstw); w filoz. Hegla: teza, anty­
teza i synteza; por. dialektyka; (triada harmoniczna)
muz. zespół trzech podstawowych funkcji harmonicz­
nych: toniki (T), subdominaty (S) i dominaty (D).
- zob. trias.
tria iuncta in uno łac., dosł. ’trzy złączone w jednym’.
- dewiza ang. Orderu Łaźni (ang. Order o f the Bath); mowa o trzech
klasach Orderu: Rycerze Wielkiego Krzyża, Komandorzy i Kawale­
rowie.
trial and error ang., (metoda) prób i błędów.
- formuła (1855 r.) psychologa szkockiego Alexandra Baina.
triangel, trianguł, trójkąt, perkusyjny instrument
muz., o nieokreślonej wysokości dźwięku, składają­
cy się z pręta metalowego zgiętego w kształcie trój­
kąta, w który uderza się metalową pałeczką.
triangulacja metoda pomiarów większych obsza­
rów, stosowana w geodezji, polegająca na dzieleniu
obszaru mierzonego na przylegające do siebie trój­
kąty.
- łac. triangulum 'trójkąt’ z r.nij. od triangulus 'trójkątny’; zob. tri-;
angulus ’kąt’.
trianguł zob. triangel.
Triąpiczkin sprzedajny, wyzuty z zasad, uganiający
się za tanią sensacją dziennikarz.
588 triginta argenteos
- z Nikołaja Gogola (Rewizor 4, 8), 1836 r.
triarii zob. res ad triarios...
trias geol. pierwszy okres m ezozoiku, Tabl. 7.
- gr. trias dpn. triádos 'trójca’ (od podziału na 3 epoki: kajper, wapień
muszlowy i piaskowiec pstry); por. triada; antytrynitarze.
triathlon sport, trójbój; (letni) w yścig pływacki, ko­
larski i bieg długodystansowy; (zimowy) bieg nar­
ciarski, jazda na rowerze i na łyżwach.
- zob. tri-; biathlon.
tribus okrąg, jednostka podziału terytorialnego lud­
ności staroż. Rzymu (pierwotnie 3, obejmujące po 10
kurii, później 4 miejskie i 31 wiejskich).
-ła c . ’jw .’; zob. tri-; por. trybun; trybut.
trick zob. trik.
trickowe zdjęcie zob. trik.
tricolore zob. la tricolore.
tricorne [wym. trikom] m odny w XVIII w. męski
kapelusz trójgraniasty (trójrożny) o rondku podgię-
tym nad skroniami i z tyłu.
- fr. '(kapelusz) trójgraniasty’; zob. tri-; corne 'róg; rożek; zagięcie’
z łac. cornu, zob. komet.
tricoteuses [wym. trikotó:z] w czasach Rewolucji
Fr.: „trykociarki”, kobiety, które, szydełkując, przy­
słuchiwały się obradom Konwencji i Trybunału R e­
wolucyjnego.
- fr. l.mn. r.ż. od tricoteur 'robiący szydełkiem; maszyna dziewiarska’
od tricoter 'dziać szydełkiem a. mechanicznie’ z tricot zdrobn. od tri-
que 'pałka, kij’ ze śr.hol.
Trident [wym. trąjdent] w ielki okręt podwodny U SA
o napędzie jądrowym, m ogący pom ieścić i odpalić
do 24 pocisków balistycznych; pocisk balistyczny
zbudowany dla okrętów Trident.
- ang. 'trójząb; jw .’; zob. tri-; -dent-.
triennale impreza (wystawa, festiwal) odbywająca
się co trzy lata.
- wł. ’jw .’, na wzór biennale; zob. tri-.
triennium [wym. tri-ęnium] okres trzyletni, trzyle-
cie.
- łac. ’jw.’; zob. tri-; -ennium od annus, zob. annalista.
trier zob. tryjer.
- fr. trieur 'sortownik’ od trier 'przebierać; sortować’ z późniąc, trita-
re 'rozcierać; międlić’ od łac. terere 'trzeć'.
triera, trirema, trójrzędowiec, staroż. gr. a. rz.
okręt woj., na którym wioślarze zajmowali miejsca
w trzech rzędach, jeden nad drugim.
- łac. triěris 'jw.' z gr. triérěs 'jw.'; zob. tri-; eréssein 'wiosłować'.
trifolium bot. koniczyna.
- łac. 'trójliść, jw .’; zob. tri-\folium, zob. folio.
triforium w archit. romańskiej i gotyckiej - rząd śle­
pych a. otwartych arkad; zespół dwóch a. trzech ar­
kad, wypełniających otwory empor.
- śrdw.łac. 'jw.'; zob. tri-;fores 'drzwi; brama’.
triginta argenteos łac., 30 srebrników; Judaszowe
srebrniki; przen. cena zdrady, zapłata otrzymana za
zdradę.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 26, 15).
 trik
trik sztuczka, chwyt, sprytny manewr, kruczek. || tri­
kowe zdjęcia -film . wykonane za pomocą pomysło­
wych zabiegów techn., zmniejszających koszty de­
koracji a. niebezpieczeństwo pracy aktora.
- ang. trick 'sztuczka; fortel; figiel, psota; zwyczaj; lewa w kartach’.
triklinium, tryklinium, trzy sofy (u Greków - dwu­
osobowe, u Rzymian - trzyosobowe) otaczające stół
z trzech stron (z czwartej podawano jadło i napoje),
na których spoczywali starożytni w czasie posiłku;
jadalnia w domu rz.
- łac. triclinium ’jw .’ z gr. triklínion ’jw .’; zob. tri-; klinion zdrobn. od
klíně, zob. kliniczna.
trimaran sport. a. turystyczny statek (łódź, jacht)
trójkadłubowy.
- zob. tri-; katamaran.
trio muz. zespół wykonawczy trzech instrumenta­
listów (por. tercet); klasyczna forma instrumental­
na (zazw. 4-częściowa), zbudowana wg zasad cy­
klu sonatowego, wykonywana przez trio; środkowa,
kontrastująca część wielu trzyczęściowych utworów
muz. (np. marsza, menueta).
- wł. ’jw .’ zob. tri-.
triolet ff., strofa 8-wierszowa o dwóch rymach
i schemacie rymowym: ABaAabAB, w której wers
pierwszy powtarza się jako czwarty i siódmy, a dru­
gi jako ósmy.
trirema zob. triera.
- łac. triremis 'trójrzędowiec'; zob. tri-; remus 'wiosło’.
trisagion Kość. rz.kat. hymn pochwalny na cześć
Trójcy Św., odmawiany i śpiewany po prefacji, roz­
poczynający się trzykrotnym Sanctus (łac. ś w ię ­
ty’)-
- śr.gr. z r.nij. od późn. gr. triságios 'trzykroć święty’; zob. tri-; ha-
gio-.
triskaidekafobia strach przed feralną liczbą trzyna­
ście.
- fantazyjny bryt. uniwersytecki wynalazek językowy oparty na gr.
triskaideka '13' z tris '3', kai 'i'; zob. deka; -fobia.
trismus med. szczękościsk, kurczowe zwarcie
szczęk.
-n .ła c . z gr. trismós 'skrzypienie; chrypienie’.
Tristan i Izolda para bohaterów nie przeznaczonych
dla siebie, dozgonnie i tragicznie, wbrew woli w so­
bie zakochanych.
- z cyklu opowieści śrdw. ze źródeł celt.: poemat anglonormańskiego
poety Thomasa (ok. 1170 r.); poemat Beroula z Normandii (XII w.);
wersja nm. Gotfryda ze Strasburga (ok. 1210 r.); dramat muz. Richar­
da Wagnera (1859 r.); pop. wersja opowieści w jęz. fr. (1900 r.; tł. poi.
Boya-Żeleńskiego w 1925 r.) Roman de Tristan et Iseult 'Dzieje T. i I. ’
Josepha Bédiera (1864-1938).
tristia cykl wierszy (poematów) elegijnych wyra­
żający nostalgię, tęsknotę za ojczyzną, i przynoszą­
cy pełne smutku i przygnębienia opisy miejsc, w któ­
rych się poeta znalazł.
- od tytułu zebranych w pięciu księgach elegii Owidiusza, powstałych
po wygnaniu go przez cesarza Oktawiana Augusta w 8 r. n.e. z Rzymu
do Tomi(s) nad Morzem Czarnym (dziś Konstanca); łac. 'żale'.
589 trois quarts
Triszkin kaftan ros., kaftan Tryszki (który skracał
rękawy, aby załatać łokcie i obcinał poły, aby wydłu­
żyć rękawy kaftana); za krótka kołdra.
- tytuł bajki (1815 r.) Kryłowa.
triticale pszenżyto, krzyżówka pszenicy i żyta.
- n.łac. z triticum 'pszenica' i secale 'żyto'.
triumf, tryumf, wielki sukces, stanowcze (ostatecz­
ne) zwycięstwo, zwł. wywołujące satysfakcję, ra­
dość a. poklask; uniesienie, radość ze zwycięstwa.
|| triumfalizm polit, chełpienie się, szczycenie się,
pysznienie się swymi sukcesami, osiągnięciami.
- łac. triumphus 'najwyższe wyróżnienie zwycięskiego wodza rz.:
uroczysty pochód w celu złożenia ofiary Jowiszowi na Kapitolu (por.
owacja; toga pieta) ’ ze st.łac. triumphe! 'okrzyk powtarzany przy wy­
ruszaniu kapłanów na procesje święta płodności’; por. trumf.
triumwirat grupa, przymierze trzech osób sprawu­
jących władzę, zwł. triumwirów w staroż. Rzymie:
w 60 r. p.n.e. (Cezar, Pompejusz, Krassus) i w 43 r.
p.n.e. (Oktawian, Antoniusz, Lepidus).
- łac. triumviratus 'jw.' od triumvir 'członek 3-osobowej komisji a.
grupy sprawującej władzę’; třes dpn. trium 'trzej'; vir, zob. wirtuoz.
trivium zob. artes liberales.
- śrdw.łac. z łac. 'rozstaje, zbieg trzech dróg’ zob. tri-; via; por. try­
wialny.
troakar zob. trokar.
TROCH-, TROCHO- w złożeniach: koło; w kształ­
cie koła; okrągły.
-n .ła c. z gr. od trochós 'koło' od tréchein 'biec'.
trochej lit. dwusylabowa stopa wierszowa o pierw­
szej sylabie długiej (a. akcentowanej) i drugiej krót­
kiej (a. nie akcentowanej): — u ; por. jamb.
- łac. trochaeus 'jw.' z gr. trochaíos (poús) 'biegnąca (stopa); jw.’ od
tróchos 'wyścig' z tréchein zob. troch-.
trofeum łup myśliwego, zwł. nadający się do prze­
chowania na pamiątkę (jak rogi, kły itd.); l.mn. (tro­
fea) zdobycz wojenna nadająca się do przechowania
jako pamiątka (broń, sztandary itd.); łupy wojenne;
pamiątki sukcesów, zwycięstw w różnych dziedzi­
nach (wieńce, medale, puchary itd.).
- łac. trop(h)eum z gr. tropaion 'pomnik zwycięstwa staroż. Greków
a. Rzymian, wznoszony na polu bitwy a. w stolicy własnej lub nie­
przyjaciela’ z r.nij. od tropaios 'przynoszący zwrot (w sytuacji), zwy­
cięstwo, klęskę’ z tropi 'zwrot; klęska; zwycięstwo’; por. -trop-.
troficzny fizjol. odżywczy, odżywiający. || trofika fi-
zjol. żywienie (tkanek).
- gr. trophikós 'odżywczy' z trophi 'odżywianie; żywność’ od tré-
phein 'karmić; wychowywać’; por. atrofia; hipertrofia; mamotrept.
troglodyta jaskiniowiec, człowiek pierwotny; przen.
nieokrzesaniec, grubianin, brutal.
- łac. (l.mn.) Troglodytae 'jaskiniowcy (etiopscy)’ z gr. tróglodýtěs
'jaskiniowiec'; trógle 'pieczara'; -dytěs 'wchodzący' od dýěin 'wcho­
dzić; wczołgiwać się’.
trogony pilik, zool. rząd ptaków o jaskrawym, meta­
licznie lśniącym upierzeniu, długim ogonie i hakowa­
tym dziobie, żyjący w Ameryce Śr. i Płd., Afryce, na
Półwyspie Indyjskim, Jawie i Filipinach; zob. ąuetzal.
- gr. trogón p.pr. od trogein 'gryźć; obżerać’.
trois quarts zob. en trois quarts.
trojański
trojański koń - zdobycz przynosząca zgubę; złowro­
gi, niebezpieczny podarunek; program komputerowy
skonstruowany umyślnie tak, aby uszkodzić kom­
puter, w którym zostanie użyty, sprzedany złośliwie
jako normalny software komputerowy.
- ogromny drewniany koń (z ukrytymi wewnątrz wojownikami, pozo­
stawiony w 10. roku wojny trojańskiej przez Greków), którego Troja­
nie wprowadzili do miasta, co stało się powodem ich klęski; por. equo
ne credite, Teucri; quidquid id est...
trojka tradycyjny rosyjski zaprzęg z trzech koni
w jednym rzędzie, ciągnących jeden wehikuł (po­
wóz, sanie itp.).
- ros. 'trójka; rada trzyosobowa; jw .’ od tróje 'troje; trzej; trzech’.
trokar med. ostro zakończone narzędzie chirurgicz­
ne zaopatrzone w cewkę, które wbija się w jamę cia­
ła, a potem z niej wyciąga, pozostawiając cewkę, słu­
żącą jako dren odpływowy dla płynów jamy.
- fr. trocart 'trójgraniec, jw .’; tro- od trois '3' z łac. tres ’3 ’ (od trój­
kątnego ostrza); carre 'bok, strona ostrza’ od carrer 'obciosać w kwa­
drat’ z łac. quadrare, zob. kwadra.
trolej odbierak (zbieracz) prądu, dostarczający go do
silnika tramwaju a. trolejbusu, pałąk ślizgający się po
drucie jezdnym (por. pantograf). || trolejbus autobus
elektr., pobierający energię z wiszących przewodów
jezdnych.
- ang. trolleybus 'trolejbus’; trolley 'trolej’; zob. omnibus; bus.
troll istota nadprzyrodzona (w folklorze i mit. germ.
i skand.) zamieszkująca jaskinie a. wzgórza, mająca
postać karła a. olbrzyma.
- stskand. 'olbrzym; zły duch, demon’.
trombina zob. fibrynogen.
- gr. thrómbos 'skrzep’.
trombita, trembita muz. huculska (dawn. też i pod­
halańska) ligawka (trąba) drewniana długości półtora
do dwóch metrów; pot. lur. || trombon muz. puzon.
- węg. trombita ’jw.’ (i wł. trombone 'puzon(ista); żonkil; bombarda’
zgrub.) od wł. tromba 'trąba’ pochodzenia germ.
trompa archit. wnętrzki, narożny wysklepek (pole
między żebrami) w kształcie wycinka stożka, złożo­
ny z jednego a. kilku łuków konstrukcyjnych zmniej­
szający się uskokami ku dołowi, umożliwiający
przejście od rzutu czworobocznego do ośmioboczne-
go, stanowiącego podstawę kopuły; por. mukamas.
- fr. trompe ’trąb(k)a; pompa; jw.’ ze st.g.nm. trumpa, dźwiękonaśl.
trompe 1’oeil [wym. trąp loj] złudzenie optyczne
(w malarstwie); obraz (zazw. martwa natura) mylą­
cy oko, wizerunek przedmiotów, czyniący wrażenie
przedmiotów rzeczywistych; malowidło dekoracyjne
na ścianach, plafonie, dające złudzenie trójwymiaro­
wych elementów archit.
- fr. ’jw.’; tromper 'oszukiwać’; oeil ’oko’ z łac. oculus, zob. -okuł-.
-TRON w złożeniach: lampa elektronowa (próżnio­
wa); akcelerator jonów, elektronów itp.
- gr. przyrostek oznaczający narzędzie; por. betatron, bewatron, cy­
klotron, synchrotron.
-TROP-, TROPO- w złożeniach: zwrot; obracanie
(się); zmiana; skłonność do; tendencja do zwracania
się ku; tropizm. || trop wyraz a. zdanie użyte w zna­
czeniu przenośnym, tworzące zwrot stylist. (np. ale­
590 truwerzy
goria, hiperbola, litotes, metafora, metonimia, pe-
ryfiraza, prozopopeja, synekdocha). || tropik lekka,
przewiewna tkanina na letnie ubrania męskie, z weł­
ny czesankowej łączonej zwykle z przędzą z włókien
syntetycznych. || tropikalny gorący, upalny, zwrot­
nikowy, położony między tropikami, zwrotnikami
(Raka i Koziorożca). || tropizm wrodzona zdolność
roślin i niższych zwierząt do wykonywania ruchów,
zwł. wzrostowych, pod wpływem bodźców fiz. (por.
taktyzm; refleks). || troposféra najniższa warstwa at­
mosfery Ziemi, sięgająca do 11 km w górę; por. geo­
sfery.
- gr. trópos 'zwrot; obrót’; tropikós 'zwrotny’ od trope, zob. trofeum;
sfera; por. Atropos; entropia; somatotropina.
trotuar przest. chodnik uliczny (w odróżnieniu od
jezdni).
- fr. trottoir ’jw.’ od trotter 'kłusować; dreptać’ pochodzenia germ.;
-oir zob. -orium.
trotyl chem. trójnitrotoluen (TNT), związek orga­
niczny stosowany jako materiał wybuchowy.
- chem. tr(initr)ot(oluen)+-y (z gr. hýle 'drewno; materiał’).
Trouillogana [wym. trujoąna] rada - rada Wiatracz­
ka, wewnętrznie sprzeczna, która zarazem (a. kolej­
no) namawia i odradza.
- od imienia postaci z powieści Rabelais’go Gargantua i Panta-
gruel (3, 33), filozofa sceptyka, nawykłego do tak ścisłego ważenia
pro i kontra każdego problemu, że stał się niezdolny do udzielenia
rady w żadnej sprawie (imię wymyślone, którego pień trouil oznacza
w dialekcie Poitou (zach. Francja) 'motowidło’; w tł. Boya-Żeleńskie­
go - Wiatraczek).
trubadurzy poeci, a zarazem kompozytorzy i śpie­
wacy, często ze stanu rycerskiego, działający od XI
do końca XIII w., gł. w Prowansji (płd. Francja) i płn.
Włoszech, uprawiający poezję liryczną o kunsztow­
nych miarach i rymach, zwł. miłosną (por. truwerzy;
minnesangerzy; jongleur).
- fr. troubadour 'trubadur’ ze stprowans. trobador ’jp.’ od trobar
'tworzyć (wiersze, pieśni)’.
Truffaldino postać komicznego, naiwnego prostacz­
ka włoskiej commedia delFarte.
- wł. ’jw.; żart. oszust, szalbierz’ od truffa 'oszustwo’.
truizm niewątpliwa, oczywista prawda, zwł. zbyt
znana (a. zbyt błaha), aby warto ją było stwierdzać
a. głosić.
- ang. truism ’jw.’ od true 'prawdziwy’.
trumf przest. atut(owa karta); dawn. rodzaj gry
w karty.
- nm. TrumpfWwt’ z łac. triumphus, zob. triumf.
trupa przest. zespół aktorów teatru a. artystów cyrku.
- fr. troupe 'gromada; banda; jw.; oddział wojska’.
trust [wym. ang. trast] forma monopolu kapitali­
stycznego, w której uczestniczące przedsiębiorstwa
stają się udziałowcami w proporcji do swych wkła­
dów, powierzając kierownictwo połączonych przed­
siębiorstw jednemu zarządowi (por. holding; kartel;
koncem; syndykat).
- ang. 'zaufanie; nadzieja; wiara; kredyt; opieka; depozyt; powiernic­
two; jw.’; por. brain trust.
truwerzy jedna ze szkół poetyckich, działająca od
XI do XIV w. we Francji, na płn. od Loary, uprawia­
 truwerzy
jąca przeważnie poezję narracyjną, zwł. chansons de
geste; por. trubadurzy.
- fr. trouvěre ’truwer’ ze st.fr. tro(u)ver 'tworzyć (wiersze, pieśni);
znajdować’.
tryb (zwykły, utarty) sposób (postępowania); gram.
zróżnicowanie szeregów form czasownikowych
w zależności od charakteru wypowiedzi (orzekają­
cej, rozkazującej a. przypuszczającej), w jakiej cza­
sownik jest użyty; muz. typ skali, gamy a. tonacji
(durowy a. molowy); techn.,przest. koło zębate.
- nm. Trieb ’(na)pęd; popęd’ od treiben 'pędzić; wprawiać w ruch;
trudnić się (czym)’.
trybada lesbijka. || trybadyzm homoseksualne sto­
sunki między kobietami, naśladujące stosunki hete­
roseksualne.
- fr. tribade ’jw .’ z łac. tribas dpn. tribadis ’jw .’ od gr. tribein, zob.
trybo-.
TRYBO- w złożeniach: tarcie.
- gr. tribein 'trzeć’.
trybularz kość. kadzielnica.
-ła c . turibulum ’jw .’ od tus dpn. turis 'kadzidło’.
trybun ludowy - przywódca, obrońca, rzecznik ludu,
mówca poruszający masy lud. || trybuna wzniesie­
nie dla mówcy, mównica; (w nazwie pisma, dzien­
nika) rzecznik, orędownik, opinia, głos, mównica;
(zwł. l.mn.) miejsca dla widzów w kształcie scho­
dów (na stadionie, wyścigach, w cyrku itd.). || trybu­
nał sąd, kolegium sąd., organ powołany do wymie­
rzania sprawiedliwości, rozstrzygania sporów (zwł.
międzynarodowych).
- śrdw.łac. tribuna 'tron biskupa w bazylice’ z łac. tribunál 'wzniesio­
ne miejsce trybuna, sędziego, wodza, pretora’ od tribunus ’trybun lud.,
urzędnik w republice rz.’ z tribus, zob. tribus.
trybuszon przest. korkociąg, grajcarek.
- fr. tire-bouchon ’jw .’; tirer zob. tiret; bouchon 'korek; zatyczka; wie­
cheć’.
trybut hist. haracz, danina składana, płacona przez
jednego władcę (państwo, kraj) innemu jako wyraz
zależności polit, w zamian za pokój, opiekę a. na
podstawie traktatu.
-ła c . tributum 'podatek; danina’ od tribuere '(roz)dawać; udzielać; ło­
żyć’ z tribus, zob. tribus; por. atrybut; dystrybucja; kontrybucja.
trychina zool. włosień. || trychinoza med. włośnica.
- gr. trichinös 'włosiany’ od thriks dpn. trichós 'włos; lok; grzywa’.
tryglif archit. trójwrąb, ornament na fryzie doryc-
kim, lekko wypukła płyta prostokątna z dwoma pio­
nowymi wrębami; Tabl. 27.
-g r . triglyphos ’jw .’; zob. tri-; -glif.
trygonometria dział matematyki zajmujący się ba­
daniem związków między bokami i kątami trójką­
tów na płaszczyźnie (/. płaska) oraz na powierzchni
kuli (i. sferyczna) za pomocą tzw. funkcji trygono­
metrycznych.
- gr. trigonon 'trójkąt’; zob. tri-; -g o n -1; -metr.
tryjer, trier, roln. maszyna do sortowania nasion (gł.
zbóż) wg różnicy kształtu (na celne, dorodne, do sie­
wu i na poślad) i do oddzielania zanieczyszczeń.
- fr. trieur ’sortowmk’ od trier 'przebierać; sortować’ z późn.łac. trita-
re 'rozcierać; międlić’ od łac. terere ’trzec’.
591 trysekcja
tryklinum zob. triklinum.
tryl ozdobnik muz. polegający na szybkiej wielo­
krotnej wymianie nuty głównej z jej sekundą górną,
- w ł. trillo ’jw .’
trylion milion bilionów, jedynka z 18 zerami; zob.
bilion.
- fr. trillion 'tysiąc bilionów; (od 1948 r.) jw .’; zob. tri-; (mi)llion
'milion’.
trylobity gromada kopalnych stawonogów morskich,
występujących w starszym paleozoiku.
-g r . trilobos 'trójpłatowy’; zob. tri-; lobós, zob. lobotomia.
trylogia cykl trzech utworów lit. (zwł. dramatów, po­
wieści) a. filmów, o odrębnych tytułach (i zazw. łącz­
nym tytule ogólnym) i wspólnym temacie; por. tetra-
logia.
- gr. trilogia 'grupa trzech połączonych tematycznie klasycznych tra­
gedii gr., odgrywanych seryjnie’; zob. tri-; -log; log-.
trym przygłębienie, przechył osi podłużnej statku
w stosunku do poziomu morza. || trymer robotnik
portowy zajmujący się trymowaniem, odpowiednim
rozmieszczaniem ładunków masowych (zwł. syp­
kich) na statku dla zabezpieczenia jego równowagi
na wodzie.
- ang. trimmer 'trymer’ od trim 'oporządzać; ozdabiać; trymować’.
trymestr jedna z trzech części roku akademickiego.
- fr. trimestre 'kwartał; czynsz kwartalny’ i łac. trimestris 'trzymie­
sięczny’; zob. tri-; mensis, zob. menstruacja.
trymowanie zob. trym.
tryngeld, trynkgeld, dawn. napiwek.
- nm. Trinkgeld ’jw .’; trinken ’pić’; G eld 'pieniądz’.
trynitarz członek zakonu kanoników regularnych,
łac. Ordo Sanctissime Trinitatis de redemptione cap-
tivorum 'Zakon Św. Trójcy dla wykupywania jeńców
(chrześc. z niewoli muzułm.)’, zał. w 1198 r. we Fran­
cji (w Polsce w 1685 r.), później misjonarskiego.
-n .ła c . trinitarius 'trynitarski’ z późn.łac. trinitas 'trójca’,
trynkgeld zob. tryngeld.
trypanosomy zool. świdrowce (wiciowce pasożytu­
jące w kręgowcach).
-n .ła c . Trypanosoma ’jw .’ z gr. tripanon, zob. trepan; soma.
tryper med. rzeżączka, gonorea.
- nm. Tripper ’jw .’ ze śr. i d.nm. trippen 'kapać’.
trypsyna enzymy trawienne soku trzustkowego, roz­
szczepiające białko.
- try- z gr. trýein 'niszczyć (tj. strawić)’; zob. pepsyna.
tryptyk płaskorzeźba, ołtarz(yk), malowidło, zło­
żone z 3 części dających się składać (por. poliptyk);
(składające się z 3 części) zaświadczenie przekrocze­
nia granicy dla samochodu.
- fr. triptyque, piast. ’jw.; dzieło lit. a. nauk. złożone z 3 części’ z gr.
triptychos 'złożony w troje’; zob. tri-; dyptych.
trysekcja kąta - trój dzielność, podział dowolnego
kąta na 3 równe części (niewykonalny za pomocą
cyrkla i liniału).
- zob. tri-; sekcja.
tryt
tryt fiz. promieniotwórczy izotop wodoru, o jądrze
składającym się z jednego protonu i dwóch neutro­
nów; (tryton) por. deuter.
- gr. tritos 'trzeci’, por. tri-.
tryton 1. zool. traszka (na wpół wodny płaz ogonia­
sty). 2. muz. odległość (interwał) równa trzem całym
tonom, połowa oktawy; zob. tryt.
- 1. gr. Triton, mit. gr.rz. 'Tryton, bóstwo morskie, syn Posejdona
i Amfitryty; tryton, półczłowiek-półryba z ich orszaku’. 2. fr. triton,
muz. 'tryton' z gr. tritonos 'złożony z 3 tonów’; zob. tri-; tonacja.
tryumf zob. triumf.
trywialny płaski, tani, pospolity, gminny, niewybred­
ny, wulgarny, ordynarny; zob. artes liberales.
-ła c . trivialis 'znajdujący się na rozstaju trzech dróg; uliczny, pospo­
lity, zwykły’ od trivium, zob. trivium.
tse-tse muchówki afrykańskie, występujące na płd.
od Sahary, będące przenosicielami zarazków śpiącz­
ki i choroby nagana.
- afrik., z jęz. tswana (bantu).
T-shirt [wym. tiszóit] ang., ’koszula w kształcie lite­
ry T ’, pierw, podkoszulek, później koszula z baweł­
nianego dżerseju bez kołnierzyka, z krótkimi ręka­
wami.
tsunami wielka fala morska wywołana przez sejs­
miczne wstrząsy dna a. wybuch wulkanu.
-ja p . 'jw.'; tsu 'port'; nami 'fala; morze’.
tsutsumu jap., dosł. 'tłumoczek, zawiniątko, pacz­
ka’; japoński kunszt pakowania artykułów handlu
w papier bambusowy itd. tak, aby opakowanie har­
monizowało z zawartością i podnosiło jej wartość
(estetyczną).
tuan malaj., pan (używane przez Malajów dla oka­
zania szacunku).
tua res agitur zob. nam tua res agitur.
tuatara zool. hatteria, łupkoząb, duży (60-75 cm dł.)
gad przypominający wyglądem jaszczurkę, dawn.
występujący powszechnie w Nowej Zelandii, dziś
tylko na kilku wysepkach przybrzeżnych, pod ścisłą
ochroną, jedyny współczesny przedstawiciel liczne­
go w triasie rzędu gadów ryjogłowych.
-j ę z . maoryski tuatara-, tua 'plecy; grzbiet’; tara 'kolec'.
tuba jeden z największych muz. instrumentów dę­
tych blaszanych, o b. niskiej skali; por. helikon. || tu­
balny głos - potężny, donośny, grzmiący.
-ła c . tuba 'trąba'.
tube [wym. tju:b] pop. kolej podziemna w Londynie;
por. underground. || the tube, ang., slang amer., tele­
wizja, odbiornik TV; piosenka a. płyta, która odnio­
sła wielki sukces; sukces takiej piosenki a. płyty.
- ang. 'rura; tubka; jw.’ z fr. 'rura; kanał; tubka’ od łac. tubus, zob.
tubus.
tuberkulóza med. przest. gruźlica.
- łac. tuberculum zdrobn. od tuber 'guz; garb’; por. protuberancje.
tubing wielki pierścień żeliwny, stalowy a. żelbe­
towy, będący elementem obudowy tunelu a. szybu;
obudowa z takich pierścieni.
592 tumba
- ang. tubbin 'oszalowanie szybu; obudowa tunelu złożona z żeliw­
nych pierścieni’ od tub 'wanna; cebrzyk; balia; podstemplowanie
(szybu)’.
Tu bi-szewat hebr., żydowskie Święto Drzew przy­
padające 15. dnia księżycowego miesiąca Szebat
(Szewat).
tubus rura w lunecie a. mikroskopie, w której zamo­
cowane są soczewki.
-ła c . 'rura'; por. tube.
tu ducá, tu signore e tu maestro wł., tyś moim prze­
wodnikiem, panem i mistrzem.
- z Dantego (.Boska Komedia, Piekło 2,140); Dante do Wergiliusza.
tuer le mandarín fr., zabić mandaryna.
- formuła wprowadzona przez Balzaka w powieści Ojciec Goriot
(1834 r.), obrazująca dany przez Rastignaca przykład skrupułu sumie­
nia: czy zgodziłby się wzbogacić pod warunkiem, że zabita zostanie
nie znana mu osoba w dalekim kraju, np. jakiś stary mandaryn w Chi­
nach? Rastignac przypisuje ten przykład (niesłusznie) J. J. Rousseau.
tuf wulkaniczny - lekka, porowata, drobnoziarnista
skała powstała przez scementowanie się pyłu wulka­
nicznego.
- wł. tufo 'jw.' z łac. to jus, tophus 'jw. (pierw.: z okolic Wezuwiusza)’.
tugrik mong., waluta Mongolii (= 100 mongo).
tuja bot. żywotnik, ozdobne zimozielone drzewo a.
krzew z rodziny cyprysowatych.
- śrdw.łac. thuja 'rodzaj cedru’ z gr. thý(Í)a 'gatunek drzewa afrykań­
skiego’.
tukan, pieprzojad, zool. ptak z rzędu dzięciołowa­
ty eh, o potężnym dziobie, jaskrawym ubarwieniu,
rozpowszechniony w zwrotnikowej Ameryce.
-fr . toucan ’jw .’ zport. tucano ’jp .’ zjęz. tupi.
tul chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal ziem rzadkich;
por. lantanowce.
- łac. Thule, Thyle z gr. Thóulě 'Tule, wyspa na płn. Atlantyku, do
której w IV w. p.n.e. dotarł Piteasz z Marsylii (prawdop. Wyspy Szet­
landzkie), uważana w staroż. za płn. granicę zamieszkanego świata’;
por. ultima Thule.
tularemia med. ostra choroba zakaźna niektórych
gryzoni, mogąca przenosić się na człowieka, wywo­
łująca objawy podobne do dżumy.
- n.łac. od nazwy powiatu (hrabstwa) Tulare w Kalifornii (USA),
gdzie ją po raz pierwszy stwierdzono; zob. -emia-.
tu Pas voulu, George Dandin fr., sam tego chcia­
łeś, Grzegorzu Dyndało (tł. Boya-Żeleńskiego); do­
brze ci tak!
- wg Moliera (Grzegorz Dyndała, czyli mąż pognębiony, 1,9) 1668 r.;
w tekście oryginału: Vous Vavez voulu...
tułup długie, szerokie futro (zazw. baranica), zwykle
nie pokryte materiałem.
- ros. tułup z tur. tulup 'garbowana skóra’.
tum kościół katedralny, katedra.
- śr.g.nm. tuom od łac. domus zob. domestykacja.
tumak zool. kuna leśna; (w l.mn.) jej futro.
- ros. tumák 'mieszaniec zająca-bielaka z szarakiem; farbowane futro
zajęcze; futrzana czapka-uszatka’ z tur. 'czapka futrzana’.
tumba grobowiec, zazw. w kształcie trumny, niekie­
dy ozdobiony rzeźbą, przedstawiającą spoczywają­
cego zmarłego.
 tumba
-p ó ź n ią c , 'kopiecnagrobny; grób’ zgr. tymbos ’jp.’
tumor med. obrzmienie (tkanek w obrębie ogniska
zapalnego), guz.
- łac. 'obrzmienie, obrzęk; wybuch gniewu; pycha’ od tumere 'na­
brzmiewać; gniewać się, pysznić’.
tumult wrzawa, zgiełk; zamieszanie, zamęt, rozgar­
diasz; dawn. ciżba, hurma, zbiegowisko, cisnący się
wzburzony tłum.
-ła c . tumultus 'rozruch, zgiełk; burza; wojna; starcie przeciwników’.
tumulus sztucznie usypany kopiec, zwł. kryjący grób
staroż. a. przedhistoryczny.
-ła c . 'pagórek; kopiec; grób; nagrobek’.
tundra bezdrzewne równiny okolic arktycznych
i subarktycznych o stale zamarzniętym podglebiu,
pokryte roślinnością złożoną z mchów, porostów, nie­
licznych ziół i pięknie zazw. kwitnących krzewinek.
- ros. 'jw. ’ z fiń. tunturi 'góry (na północy)’.
tuner [wym. tjuner] strojnik (zawarta w osobnej
skrzynce) część detekcyjna odbiornika radiowego,
z kondensatorem, skalą i obwodami wielkiej i po­
średniej częstotliwości.
- ang. 'stroiciel; przyrząd strojeniowy; jw .’ od tune '(do)stroić’ z łac.
tonus, zob. tonacja.
tungsten przest. wolfram.
- szw. 'jw.'; tun 'ciężki'; sten 'kamień'.
tunicela Kość. rz.kat strój subdiakona podczas mszy
odprawianej z asystą, nie różniący się wyglądem od
dalmatyki; strój biskupa odprawiającego mszę pon-
tyfikalną. || tunika rodzaj koszuli (z rękawami a.
bez), zazw. sięgającej do kolan a. dłuższej, noszonej
jako wierzchnie a. spodnie odzienie przez mężczyzn
(z paskiem) i kobiety w staroż. Rzymie; por. chiton.
- śrdw.łac. tunicella z łac. tunicula, zdrobn. od tunica 'szata; koszu­
la; błona’, pochodź, sem.
tupaj, wiewiórecznik, zool. rodzina drobnych długo-
ogoniastych ssaków nadrzewnych zamieszkujących
płd.-wsch. Azję i wyspy Pacyfiku.
-n .ła c . tupała ’jw .’ zmalaj. tupał 'wiewiórka'.
tupet czelność, zuchwalstwo, arogancja; teatr, półpe-
ruczka, nakrywająca wierzch głowy nad czołem.
- fr. toupet 'czelność; kosmyk włosów; czupryna’ ze st.fr. top 'czub'.
tupi tupi, grupa ludów indiańskich tupi-guarani,
mieszkających w Brazylii, zwł. w dolinach Amazon­
ki, Tapajos, Araguaia i Xingu; ich język, służący jako
lingua franca dorzecza Amazonki.
tu quoque łac., ty także (nie jesteś w tym wypadku
lepszy ode mnie); por. argumentum ad personam.
- z Owidiusza (Tristia, 2,39).
tu quoque Brute?! łac., (i) ty także, Brutusie?!
- zob. et tu, Brute fili (inna wersja).
tura kolejność, następstwo; każda z grup (ludzi) czy­
niących coś w ustalonej kolejności, zwł. w granicach
jednego dnia a. jego części; por. turnus.
- fr. tour 'obrót; tokarka; obejście dokoła; kolejność’ od śrdw.łac. tur­
nus 'jp.' z gr. tóm os 'obrót; cyrkiel; tokarka’; por. Tour de France; tur­
niej; turnus.
593 turpizm
turbacja przest. strapienie, zmartwienie, frasunek,
kłopot; trud, fatyga; dawn. niepokój. || turbować
(się).
- łac. turbatio 'zamieszanie' od turbare 'zakłócać; niepokoić’; por.
perturbacja.
turbina silnik rotacyjny przetwarzający energię kine­
tyczną określonego czynnika (jak wody, pary, gazu)
na pracę użyteczną za pomocą wirnika. || TURBO-
w złożeniach; sprzężony bezpośrednio z turbiną na­
pędową; turbinowy.
- łac. turbo dpn. turbinis 'obrót; wir; cyklon, burza; bąk’.
turbować (się) zob. turbacja.
turbulencjafiz. turbulentny (burzliwy, chaotyczny)
ruch cząsteczek cieczy (a. gazów).
- późn.łac. turbulentia 'zamieszanie' z łac. turba 'jp.; niepokój; ha­
łas; tłum; ciżba’.
turfprzest. tor wyścigowy; wyścigi konne.
- ang. 'darń, murawa; jw.; torf’.
turgor bot. napięcie błon komórek roślinnych powo­
dowane ciśnieniem soku komórkowego od wewnątrz
na ściany komórki.
-p ó źn ią c, 'obrzmienie' od turgere 'puchnąć'.
turlupinada niewczesny żart; błazenada; płaski
dowcip a. kalambur.
- fr. turlupinade 'jw.' od przydomka Turlupin, który przybrał sobie fr.
aktor i autor fars Henri Legrand (pocz. XVII w.), zaczerpnąwszy go
z nazwy sekty heretyckiej z XIII i XIV w.
turmą dawn. wieża (jako więzienie); przest. więzie­
nie, kryminał.
-n m . Turm 'wieża' z łac. turris 'jp.' z gr. tyrris, tyrsis 'jp.'
turniej śrdw. sport rycerski, polegający na walce
opancerzonych jeźdźców, uzbrojonych zazw. w stę­
pione włócznie (kopie) a. miecze, mającej wykazać
zręczność i odwagę zwycięzcy i zdobyć dla niego
nagrodę a. łaskę damy, wybranej na tę okazję; za­
wody sport, obejmujące większą liczbę dyscyplin;
rozgrywki eliminacyjne o mistrzostwo, zwł. w sza­
chach.
- st.fr. tourneoi 'jw.' z łac. tomare 'toczyć; obracać’ od gr. tómos, zob.
tura; por. ritomel; tornado; tournee; tumiura.
turnikiet kołowrót w wejściu; drzwi obrotowe.
- fr. toumiquet 'jw.; koło szczęścia’.
turniura poduszeczka, którą damy podkładały pod
suknię z tyłu poniżej talii, w okresach, kiedy bywa­
ło to nakazem mody (np. 1870-79); również; cul de
Paris.
- fr. tournure 'obrót (rzeczy); zwrot (mowy); postać, trzymanie się;
jw .’ od toum er 'obracać' z łac. tomare, zob. turniej; por. storno.
turnus kolej(ność), następstwo; każda z grup (ludzi)
czyniących coś w ustalonej kolejności, zwł. przez
okres paru tygodni, miesiąca; por. tura.
- zob. tura.
Turnverein klub atletyczny, stowarzyszenie gimna­
styczne.
- nm. turnen 'gimnastykować się’ z fr. toumer, zob. tumiura; Ve­
rein 'związek'.
turpizm kult brzydoty w lit., piast.
turpizm
- z Juliana Przybosia (Oda do turpistów), 1956 r.; od łac. turpis 'szpet­
ny, brzydki, plugawy’.
turris eburnea łac., wieża z kości słoniowej (izolują­
cych się, stroniących od ludzi, świata i jego spraw).
tu si hic sis, aliter sentias łac., gdybyś był tutaj (tj.
na moim miejscu), inaczej byś myślał.
- z Terencjusza (Dziewczyna z Andros, 2 ,1 ,1 0 ).
Tuskulum ciche, odludne schronienie wiejskie,
miejsce odpoczynku dla mieszkańca gwarnego mia­
sta, zwł. miejsce spokojnej pracy umysłowej.
- (łac.) Tusculum, w staroż. letnia miejscowość wypoczynkowa zna­
komitych Rzymian w Lacjum, na płd. wschód od Rzymu (w pobliżu
dzisiejszego Frascati), gdzie miał willę m.in. Cyceron (stąd tytuł jed­
nego z jego dzieł filoz. Rozmowy tuskulańskie).
tusz 1. czarna (a. barwna) farba wodna do kreślenia
a. rysowania. 2. prysznic, natrysk. 3. fanfara powi­
talna, wiwatowa, wykonana przez orkiestrę. || tuszo­
wać malować tuszem (1); przen. zacierać, zamazy­
wać, ukryć aferę, przykrą sprawę, w obawie przed
kompromitacją a. skandalem.
- 1. nm. Tusche 'jw. 1’ od tuschen 'tuszować' z fr. toucher, zob.
touche. 2. nm. Dusche 'jw. 2 ’ z fr. douche 'jp.' od łac. ductio 'pro­
wadzenie; ciągnięcie (wody przez rurę)’ od ducere, zob. duce. 3. nm.
Tusch 'jw. 3 ’ pochodzenia słowian.
tuta timens łac., bojąc się (nawet) rzeczy (całkiem)
bezpiecznych.
- z Wergiliusza (Eneida, 4,298).
tutor dawn. opiekun, wychowawca; [wym. tju:te] na
wyższych uczelniach anglos. - adiunkt kierujący in­
dywidualnie pracą studentów.
- ang. z łac. 'obrońca; opiekun małoletnich’ od (tutus p.p. od tueri 'pa­
trzeć; bronić, zachować; strzec’.
tutti wł., muz. wszyscy (cała orkiestra; partia orkie­
stry w koncercie). || tutti frutti wł., „wszystkie owo­
ce”, konfitura, lody z mieszanką krajanych (często
kandyzowanych) owoców; mieszanina, zbieranina. ||
tutti quanti wł., [wym. ...kuąn...] wszyscy (bez wy­
jątku); zob. e tutti ąuanti.
tutu [wym. tutu] fr., klasyczna krótka spódniczka ba-
letnicy; dłuższa spódniczka, sięgająca do pół łydki,
używana w pewnych baletach klasycznych.
tużurek długa czarna marynarka wizytowa, rodzaj
surduta (przełom XIX i XX w.).
- fr. tout jo u r 'każdy dzień’; tout 'każdy, wszelki; cały; wszystek’
z łac. totus, zob. totalny (por. surdut); jour, zob. żumal.
TV dinner [wym. ti:wi:...] kolacja telewizyjna (któ­
rą się spożywa trzymaj ąc j ą na kolanach przy ogląda­
niu programu TV), przygotowany fabrycznie, goto­
wy, kilkudaniowy posiłek w foremkach wyciśniętych
w hermetycznie zamkniętej tacy z folii, który przed
otworzeniem wystarczy wstawić (na kwadrans) do
piekarnika.
- ang. 'jw.'; dinner 'obiad, kolacja’.
tweed [wym. tui:d] szkocka tkanina wełniana z gru­
bej przędzy zgrzebnej, często w wielobarwne wzory.
- ang. 'jw.' od tweel, twill 'tkanina o splocie rządkowym’ (pod wpły­
wem nazwy rzeki Tweed w Szkocji) z łac. bilix dpn. bilicis 'dwunit-
kowy’; zob. bi-; -licium 'nić'.
594 tylda
tweedledum and tweedledee ang., [wym. tuidldąm
and tuidldi:] dwie rzeczy, osoby, partie, idee podobne
do siebie jak dwie krople wody, między którymi róż­
nice są znikome a. nieistotne.
- z Johna Byroma O wojnie między Handlem i Bononcinim w dzienni­
ku „London Journal” z 5 VI 1752 r.
Twelfth Night ang. dosł. ’12. noc (po Bożym Naro­
dzeniu)’, święto Trzech Króli (6 stycznia), Epifania.
Twelve Angry Men ang. Dwunastu gniewnych ludzi
(o ławie przysięgłych).
- sztuka TV (1956 r.) Reginalda Rose i oparty na niej film (1957 r.)
Sidneya Lumeta.
twist [wym. tuist] szybki taniec towarzyski pocho­
dzenia amer. w takcie dwudzielnym, charakteryzują­
cy się gimnastyczną niemal ruchliwością ciała i sil­
nymi skrętami nóg i rąk.
- ang. 'skręt; wykręcenie nogi; 'jw.'
two beat [wym. tu; bi:t] ang. ’dwa takty’, w jazzie
tradycyjnym (ragtime, nowoorleaóski, dixieland,
Chicago) akcentowanie dwóch uderzeń w czteroude-
rzeniowym takcie.
(the) two cultures ang., dosł. ’dwie kultury’; nauki
humanistyczne i społeczne oraz sztuka z jednej stro­
ny, a nauki ścisłe i technika z drugiej; widziane jako
dwie odrębne i niekiedy sprzeczne kultury naszej
epoki.
- od tytułu słynnej książki The Two Cultures and the Scientific Revo-
lution 'Dwie kultury i rewolucja naukowa’ opublikowanej w 1959 r.
przez powieściopisarza i uczonego bryt. C. R Snowa, w której wyraził
niepokój z powodu braku porozumienia między społecznością huma­
nistyczną a społecznością naukową i techniczną.
two-step [wym. tu: step] amerykański taniec towa­
rzyski w metrum marsza a. polki, modny ok. 1920 r.;
por. paso dobie.
- ang. 'jw.; krok narciarski w biegu płaskim’; two '2'; step, zob. one-
-step.
tycjanowski kolor włosów - złotorudy.
- ulubiony przez malarza wł. Tycjana (Tiziano Vecellio, 1488-1576),
gł. reprezentanta koloryzmu weneckiego, kolor włosów kobiet na jego
obrazach.
tycoon zob. taikun.
TYFLO- w złożeniach: niewidomy, ślepy; ślepota;
jelito ślepe, kątnica.
- gr. typhlós 'ślepy; ukryty; ciemny’.
tyfoidalny med. przypominający (objawami, prze­
biegiem) tyfus, dur (brzuszny, powrotny, plamisty).
- fr. typhoide 'tyfoidalny' z gr. týphos 'para; dym; odurzenie (gorącz­
kowe); gorączka; duma’; por. tifo.
tyfon syrena uruchamiana w czasie mgły na morzu.
- ros. tifón 'trąba powietrzna, tajfiin’ z gr. týphon, zob. tajfun.
tyfus zob. tyfoidalny.
tylda znak w postaci poziomego wężyka zastępujący
(w słownikach itd.) opuszczony wyraz a. jego część
(dla oszczędności miejsca przy powtarzaniu); takiż
znak nad literą, zwł. literą n (jak w hiszp. seňor),
oznaczający miękkość spółgłoski a. nad samogło­
ską (w pisowni fonetycznej) oznaczający jej noso-
wość (np. a).
 tylda
- hiszp. tilde 'wężyk nad miękkim n’ z łac. titulus, zob. tytuł.
-TYMIA w złożeniach: psych, stan umysłu i woli.
-n .ła c . od gr. thymós 'umysł; duch’; por. hipertymia; schizotymia.
Tymon Ateńczyk mizantrop; uczta Tymona, na któ­
rej gościom nie daje się nic dojedzenia; por. Barma-
kidy uczta.
- szlachcic ateński z V w. p.n.e., słynny z nienawiści do ludzi, odkąd,
po roztrwonieniu przezeń majątku na prezenty i przyjęcia dla przyja­
ciół, wszyscy opuścili go w biedzie; por. Arystofanesa Ptaki, Lukiana
z Samosat Tymon, czyli Mizantrop, Szekspira Tymon Ateńczyk.
tympanon anat. bębenek ucha; błona bębenkowa;
w arch. klasy(cysty)cznej: trójkątne pole frontonu;
w arch. romańskiej: płyta półkolista a. ostrołukowa
nad nadprożem portalu (zazw. bogato rzeźbiona).
- gr. 'błona; muz. bęben(ek), kocioł’; por. timbre.
tynktura przest. nalewka lecznicza, roztwór alkoho­
lowy (z eterem).
- łac. tinctura 'barwienie; j w. ’ z tinctus p.p. od tingere 'zwilżać; zanu­
rzać; farbować’; por. tinta.
-TYP-, TYP(O)- w złożeniach: typ; wzór; model;
czcionka; druk. || -TYPIA w złożeniach: metoda,
proces a. sztuka, oparte na stosowaniu określonego
systemu składania czcionek, druku, tłoczenia. || typi­
zacja normalizacja; ujednolicenie. || typografia dru­
karstwo; druk wypukły. || typologia nauka o typach,
porządkowanie, grupowanie, podział wg typów; por.
klasyfikacja. || typować wybierać, przeznaczać kan­
dydata na urząd, stanowisko; przewidywać, który
sportowiec (a. koń, chart itd.) zwycięży w zawodach
(biegu itd.).
- gr. typos 'uderzenie; odbicie; obraz, posąg; forma; model; typ’ od
typtein 'uderzać'; por. archetyp; autotypia; hipotypoza; linotyp; mo­
notyp; prototyp; stenotypia; stereotyp.
tyrada oracja, długie pompatyczne przemówienie;
perora.
- fr. tirade 'tasiemcowate, wyczerpujące omówienie (w słowie a. pi­
śmie) jakiegoś tematu; teatr, długi monolog’.
tyraliera, tyralierka, rozproszony szyk bojowy, sze­
reg żołnierzy idących w pewnej odległości jeden od
drugiego.
- fr. tiraillerie 'jw.' od tirailler 'szarpać, ciągnąć na wszystkie strony;
dręczyć’ z tirer, zob. tiret.
tyran despota, autokrata, satrapa, dyktator, władca
absolutny, nie liczący się z prawem ani konstytucją;
uzurpator; samowolny okrutnik, dręczyciel, ciemięz­
ca, gnębiciel. || tyrania władza, ucisk tyrana. || tyra-
nozaur(us) paleont. wielki wymarły gad drapieżny
z grupy dinozaurów żyjący w górnej kredzie, Tabl. 7.
- n.łac. Tyrannosaurus 'tyranozaur' i śrdw.łac. tyrannia 'tyrania' od
łac. tyrannus 'jednostka, uzurpująca sobie nieograniczoną władzę’
z gr. tyrannos 'jp.'; zob. -zaur(us).
595 tytel
tyroksyna hormon tarczycy, wpływający na wzrost
organizmu w okresie rozwoju, regulujący szybkość
przemiany materii, wpływający na ośrodkowy układ
nerwowy.
- tyr- od gr. thyreós 'tarcza (w kształcie drzwi)’ z thýra 'drzwi'; zob.
-o k sy -1.
tyrs mit. gr. laska opleciona bluszczem i liśćmi wina,
uwieńczona szyszką pinii i powiewającymi wstęga­
mi, noszona przez boga winnej latorośli i płodnych sił
przyrody Dionizosa (por. bachanalie, dionizyjski).
- gr. thýrsos 'jw.'
Tyrteusz śpiewak, pobudzający swymi pieśniami za­
pał wojenny żołnierzy.
- gr. Tyrtaios, poeta gr. z VII w. p.n.e., którego, wg legendy, Ateńczy-
cy, wezwani przez Spartan na pomoc przeciw Messeńczykom, wysłali
zamiast wojska i który pieśniami swymi natchnął Spartan do zwycię­
skiej walki.
tyryjska (a. antyczna) purpura - słynny barwnik
otrzymywany z gruczołów pewnych gatunków śród­
ziemnomorskich mięczaków brzuchonogów przez
staroż. Greków i Rzymian; symbol władzy monar­
szej.
- od fenickiego miasta Tyr (dziś Sur w Libanie), ośrodka handlu pur­
purą.
tyrystor przyrząd półprzewodnikowy, na bazie mo-
nokrystalicznego krzemu, o działaniu zaworowym.
- gr. thýra 'drzwi'; zob. tranzystor.
tytan chem. pierwiastek, Tabl. 1, szary, kruchy, twar­
dy metal, b. rozpowszechniony; olbrzym, kolos, gi­
gant (pod względem pracowitości, myśli, talen­
tu itd.). || tytanomachia walka tytanów (z bogami
Olimpu). || tytanowce chem. grupa trudno topliwych
pierwiastków: tytan, cyrkon, hafn, tor.
- gr. Titán 'mit. gr. każdy z synów Nieba (Ouranós) i Ziemi (Gaia,
zob. geo-), m.in.: Okeanos, Koios, Hyperion a. Helios, Iapetos (ojciec
Prometeusza), Kronos (ojciec Zeusa), dawne pokolenie bogów poko­
nane i strącone do Tartaru przez bogów olimpijskich’; zob. -machia.
tytel znak skrótu w rękopisach śrdw. || tytulantyzm
dążenie do uzyskiwania społecznie cenionych i po­
ważanych tytułów tylko dla nich samych i związa­
nych z nimi uprawnień. || tytularny posiadający
tytuł, lecz pozbawiony stanowiska, władzy wyko­
nawczej; honorowy. || tytulatura ogół informacji
pomieszczonych na stronie tytułowej książki. || ty­
tuł nagłówek, nazwa (książki, rozdziału, sztuki itp.);
nazwa przysługująca osobie (t. naukowy, zawodowy,
rodowy)-, podstawa prawna (t. prawny); prawomocne
a. natychmiast wykonalne orzeczenie sądowe (t. eg­
zekucyjny, wykonawczy).
-ła c . titulus 'napis; tytuł; ogłoszenie; pretekst’; por. szmuctytuł; tylda.
uadi
U
uadi, ued zob. wadi.
- fr. oued (l.mn. ouadi) jw .’ z arab. wädi ’jw ’.
U-Bahn [wym. u:ba:n] szybka kolej miejska (pod-
i nadziemna); por. metro.
- nm. skr. od U{ntergrund)bahn jw. ’; unter ’pod’; Grund ’dno; grunt;
ziemia’; Bahn 'kolej; droga; tor’.
über allen Gipfeln ist Ruh’ nm., nad wszystkimi
szczytami panuje spokój.
- z Goethego ( Wanderers Nachtlied „Nokturn wędrowca”).
Überbrettl austr.nm., nadscenka, kabarecik, teatrzyk.
Überfremdung zbyt wysoki odsetek robotników
cudzoziemskich (hasło bojowe skrajnej prawicy
w Szwajcarii).
- nm. 'inwazja obcych elementów na kraj’; über ’nad, na; zbyVfrem d
'obcy, zagraniczny’.
Übermensch [wym. übermensz] fil oz. nadczłowiek;
człowiek, który wzniósł się ponad dobro i zło (wg
Nietzschego); por. Jenseits von Gut und Böse.
- nm. ’jw.’; über ’nad’; Mensch 'człowiek’.
uberrima fides łac., dosl. "najobfitsza wiara’ dobra
wiara, uczciwe zamiary; por. bona fides.
ubi bene, ibi patria łac., gdzie (mi się) dobrze (po­
wodzi), tam (jest moja) ojczyzna.
- parafr. z Cycerona (Rozmowy tuskulańskie, 5, 37); por. Arystofanes
(Plutos, 1151).
ubichinon, koenzym Q, UQ, związek chem. b. roz­
powszechniony w świecie roślin i zwierząt, zaliczo­
ny do witamin, wyodrębniony w 1957 r. przez bio­
chemika amer. F. L. Grane’a i współpracowników.
- n.łac. ubique 'wszędzie’; chinon - związek otrzymany z kwasu chi­
nowego.
ubi ius incertum, ibi ius nullum łac.,prawn., gdzie
prawo niepewne, tam nie ma prawa.
ubi solitudinem faciunt, pacem appellant łac., gdy
kraj obrócą w pustynię, twierdzą, że przynieśli mu
pokój.
- z Tacyta (Żywot Juliusza Agrykoli, 30).
ubi sunt łac., dosl. "gdzież są"; typ wiersza, zwł.
śrdw., rozpoczynającego się (a. z każdą strofą zaczy­
nającą się) od słów ubi sunt a. ich odpowiedników
w innych jęz., którego gł. tematem jest przemijanie
ludzi i rzeczy.
ubi Troia fuit łac., gdzie (niegdyś) była Troja; zob.
campos ubi...; nec locus ubi...; iam seges...; fuimus
Troes...
ubi tu Gaius, ego Gaia łac., gdzie ty (jesteś) Gaju-
sem, (tam) ja (jestem) Gają; gdzie ty jesteś panem
i władcą, tam ja panią i władczynią.
- z Plutarcha (Moralia, Kwestie rzymskie, 271 E); cytowane jako sło­
wa, które rz. panna młoda wypowiadać miała wchodząc do swego no­
wego domu (gr. hópou sy Gáios ego Gaia).
U-Boot okręt podwodny.
596 ulama
- nm. skr. od U(ntersee)boot ’jw .’; unter ’pod’; See ’morze’; Boot
'łódź’.
ucha ros., zupa rybna.
udżamaa tanzańska forma socjalizmu rozwijająca
lokalne kooperatywy, rolnictwo kolektywne i przed­
sięwzięcia oparte na samopomocy, wywodząca się
z tradycyjnej afrykańskiej koncepcji rozszerzonej ro­
dziny i współodpowiedzialności rodowej.
- suah. u- 'stan, jakość’; dżamaa 'rodzina’ z arab.; nazwa wprowadzo­
na przez prezydenta Juliusza K. Nyerere w książce Uhuru na Udża­
maa 'Wolność i socjalizm’ (1968 r.).
UFO [wym. ang. ju:efou] nie zidentyfikowany obiekt
latający.
- inicjały wyrazów ang. midentified flying object ’jw .’; un- ’nie’;
identijy 'identyfikować’; ^ 'latać, fruwać’; zob. obiekt.
ugier, ochra, pigment naturalny o barwie od żółtej
do brązowej, mieszanina glinokrzemianów i substan­
cji barwnych, gł. tlenków żelaza, z której otrzymuje
się ochrę paloną stosowaną do wyrobu farb olejnych,
klejowych, wapiennych itd.
- śr.g.nm. ogger od gr. ochra z ochrós 'żółty, blady’.
ugly American ang., dosl. "brzydki Amerykanin";
Amerykanin mieszkający za granicą, którego obojęt­
ność na miejscową kulturę i bezduszny stosunek do
tubylców budzi w nich niechęć do Amerykanów.
- z tytułu zbioru opowiadań (1965 r.) Eugene’a Burdicka i Williama
Lederera o Amerykanach w płd.-wsch. Azji.
Ugrium-Burczięjew bezmyślny, pyszałkowaty, tępy
biurokrata-administrator.
- w powieści M. Sałtykowa-Szczedrina Dzieje pewnego miasta
(1870 r., wyd. poi. 1953 r.) burmistrz Głupowa, dureń i łajdak.
uhuru suah., wolność.
uistiti, matołka, zool. nadrzewna małpka ogoniasta
z rodziny pazurczatek, zamieszkująca lasy Ameryki
(pod)zwrotnikowej.
- fr. ouistiti ’jw .’ dźwiękonaśl.
ujutno przytulnie, swojsko, miło; por. gemütlich.
- ros. ’jw .’ od ujüt 'przytulność’.
ukaz w Rosji carskiej - dekret cara, edykt, rozkaz.
- ros. ukaz 'edykt; dekret; werdykt; reskrypt’ od ukazat’ 'pokazać;
wskazać’.
ukulele mała, czterostrunna gitara hawajska, pocho­
dzenia port., spopularyzowana na Hawajach w latach
1880-90.
-haw aj. ’jw .’; uku 'osóbka; pchła’; lele 'skaczący’.
ulama, ulema grupa teologów muzułm., zajmują­
cych się opracowywaniem i interpretacją muzułm.
systemu prawnego na podstawie Koranu i in. źródeł
uznanych za kanoniczne, działająca zazw. w więk­
szych ośrodkach (również indywidualnie, w charak­
terze nauczycieli, doradców prawnych i teologów);
członek takiej grupy (por. imam; kadi; mufti).
- tur. Ulema ’jw.’ z arab. ulamä z l.mn. od älim 'uczony’ od alama
'znać’.
 Ulisses
Ulisses człowiek chytry i przebiegły, pełen forteli.
- Ulixes, łac. forma imienia Odyseusza, króla Itaki, mądrego, wy­
mownego i przebiegłego bohatera wojny trojańskiej (wg Iliady Ho­
mera); zob. odyseja.
ulster tkanina z grubej wełny zgrzebnej z domiesz­
kami, spilśniana i drapana, zwykle o innym zabar­
wieniu z lewej i innym z prawej strony; długi płaszcz
irl. zrobiony z grubego włochatego sukna a. innego
ciężkiego materiału, np. z ulsteru.
- od nazwy historycznej prowincji płn. Irlandii.
ultima forsan łac., (Która godzina? To) ostatnia
może.
- napis na zegarach kość.
ultima ratio łac., ostatni, decydujący argument; osta­
teczny środek (np. zastosowanie siły).
ultima ratio regum łac., ostateczny argument kró­
lów (w czasie wojny - proch i kule).
- ze sztuki Calderona (W tym życiu wszystko je s t prawdą i kłamstwem',
1644 r.); hiszp. ultima razon de Reyes. Napis na działach z brązu,
umieszczany z rozkazu Ludwika XIV od ok. 1650 r. (zakazany przez
Zgromadzenie Narodowe w 1796 r.) i Fryderyka II Pruskiego od
1742 r. (ultima ratio regis).
ultima Thule łac., kraniec świata; wyspa położona
na (płn.) krańcach świata; por. arktyczny.
- z Wergiliusza (Georgiki, 1, 30); zob. ultimatum; tul.
ultimatum ostateczna propozycja (żądanie, waru­
nek) przedstawiona w pertraktacjach dypl., której
odrzucenie powoduje zerwanie rokowań, a niekiedy
zastosowanie represji, użycie przemocy, rozpoczęcie
kroków woj. || ultimo handl, ostatni dzień miesiąca. ||
ultymatywny mający charakter ultimatum.
- śrdw.łac. ultimatum (r.nij. od ultimatus 'ostateczny’ z późn.łac. ulti-
mare 'kończyć się; być ostatnim’) i wł. ultimo 'ostatni' od łac. ultimus
'najdalszy; ostatni; ostateczny’.
ULTRA- w złożeniach: (po)za (w przestrzeni); po
drugiej stronie; trans-; poza zasięgiem a. granica­
mi; przekraczający; przewyższający; super-; prze­
kraczający to co zwykłe, normalne, słuszne, właści­
we, umiarkowane; nadmiernie; nadzwyczaj; hiper-;
por. infra.
- łac. ultra 'poza czymś, ponad’.
ultracyzm poglądy a. zasady krańcowe, skrajne;
maksymalizm. || ultradźwięki zbyt wysokie, a przez
to niesłyszalne dla człowieka tony (fale dźwiękowe
0 częstotliwości powyżej 16 tys. drgań na sek.). || ul­
trafioletowe promienie - fiz. nadfiołkowe. || ultra-
fiszka zob. mikroreprodukcja. || ultramontanizm
kierunek polit, dążący do zapewnienia papiestwu
1 duchowieństwu kat. maksymalnego wpływu na
wszystkie dziedziny życia. || ultra posse nemo ob-
ligatur łac., prawn. nikt nie jest obowiązany uczy­
nić więcej niż może. || ultrasi hist. skrajni rojaliści
fr.; pop. najbardziej reakcyjne i szowinistyczne gru­
py polit, we Francji.
- fr. ultras l.mn. od ultra 'skrajny rojalista’; zob. ultra-; śrdw.łac. ultra-
montanus 'znajdujący się za górami (Alpami; z punktu widzenia Fran­
cuzów); rzymski, papieski’ z łac. mons dpn. montis, zob. montaż.
ultra vires łac.,prawn. ponad siły (czyjeś).
ultymatywny zob. ultimatum.
597 uncja
ulwa bot. błonica, rodzaj obejmujący ok. 30 gatun­
ków glonów, z których najpospolitszy, zw. sałatą
morską jest jadalny w Szkocji i w Japonii.
- n.łac. ulva z łac. bot. 'cibora; trzcina błotna’.
ułus hist. posiadłości chana mongol.; dawn. osada,
tabor plemion tur.-mongol. w Eurazji; dawn. jednost­
ka adm.-terytorialna Jakucji.
-osm.tur. 'plemię; lud’.
umbra 1.przest. zasłona; umbrelka, abażur, parasol­
ka, daszek na oczy. 2. ciemnoczerwony ił zabarwio­
ny związkami żelaza i magnezu; naturalna farba bru-
natnoczerwona.
- 1. łac. 'cień; noc; duch; osłona; pozór’. 2. łac. Umbria 'dzielnica
w śr. Włoszech’.
umiak esk., wielka łódź eskimoska wykonana ze
skór rozpiętych na drewnianym szkielecie, dawn.
łódź wielorybnicza, obecnie używana gł. przez ko­
biety do przewozu całej rodziny.
Umlaut w jęz. nm.: wymiana samogłosek a, o, u, au
na ä, ö, ü, äu\ przegłos.
-n m . ’jw .’; urn- 'prze-';Laut 'głos; dźwięk’.
Umwertung aller Werte nm., Przewartościowanie
wszystkich wartości.
- podtytuł niedokończonego dzieła Nietzschego D er Wille zur Macht.
Versuch einer U.a.W. 'Wola mocy. Próba p.w.w.’ (po 1887 r., wyd.
1901 r., wyd. poi. 1910-11).
unanimiter łac., jednomyślnie.
unanimizm kierunek lit. 1. poł. XX w., dążący do
przedstawiania przeżyć i uczuć grup i zbiorowisk
ludzkich (zamiast przeżyć indywidualnych), będą­
cy reakcją przeciw romantyzmowi i symbolizmowi
(Jules Romains, Georges Duhamel, Roger Martin du
Gard we Francji, John Dos Passos w USA).
- fr. unanimisme ’jw.’ od unanime 'jednomyślny; jednogłośny’ z łac.
unanimus 'zgodny; jp.’; m u s 'jeden'; animus, zob. animusz; od tytu­
łu zbioru poezji (1908 r.) Jules Romainsa La vie unanime 'Życie jed-
noduszne’.
una salus victis łac., jeden (tylko) ratunek (dla) zwy­
ciężonych (nie spodziewać się żadnego ratunku); jed­
na dla zwyciężonych nadzieja - w rozpaczy.
- z Wergiliusza (Eneida, 2, 345); Eneasz wzywa towarzyszy broni do
walki na śmierć i życie.
una voce łac., [wym. ...wocze] jednogłośnie.
unbelastet nm. dosl. ’nieobciążony’, o Niemcu zbyt
młodym na to, aby można go było podejrzewać
o współudział w zbrodniach hitlerowskich w okre­
sie 1933-45.
(das) Unbewusste nm., podświadomość, nieświado­
mość.
- z Carla Gustava Carusa (Psyche), 1845 r.; spopularyzowane przez
pracę Philosophie des Unbewussten. Versuch einer Weltanschauung
'Filozofia podświadomości. Próba światopoglądu’ (1869 r.) Eduarda
von Hartmanna.
uncja dawna aptekarska jednostka masy (1/12 funta)
= 29,88 g; (oz), 1/16 funta ang. = 28,35 g. || uncja­
la; pismo uncjalne zwł. w gr. i łac. manuskryptach
od IV do VIII w., złożone z zaokrąglonych, oddziel­
nych majuskuł.
uncja
- ang. ounce 'uncja’ i łac. uncialis 'dotyczący dwunastej części’ od
uncia 'dwunasta część, zwł. asa, jednostki monetarnej (a. masy =
27,3 g)’ od unus, zob. uni-; por. quincunx.
Uncle Sam [wym. anklsäm] żart. ’Wuj Sam’, perso­
nifikacja rządu USA, narodu amer., Amerykanów.
- ang. 'Wuj Sam’ od US (United States 'Stany Zjednoczone’), praw-
dop. od żart. wyjaśnienia inicjałów US na baryłkach mięsa, dostarcza­
nych wojsku amer. w czasie wojny z Anglią w r. 1812, jako imienia
dostawcy mięsa: Sam(uel Wilson).
Uncle Tomahawk w USA - pogard, nazwa amer. In­
dianina, który wrósł w sprawy, interesy, towarzystwo
białych a. popiera pracę w organizacjach i instytu­
cjach ludzi białych, przejmując ich kulturę i warto­
ści; por. oreo; Tio Taco; Uncle Tom.
- amer.ang. stop wyrazów Uncle Tom i (tom)ahawk.
Uncle Tom’s Cabin ang., Chata Wuja Toma.
- tytuł powieści (1852 r.) pisarki amer. Harriet Beecher Stowe (1811—
96), która ukazała w niej światu grozę moralną niewolnictwa; pogar­
dliwy termin Uncle Tom, oznaczający dziś Murzyna niegodnie służal­
czego względem białych, nie pochodzi od książki (w której wuj Tom
jest postacią pełną godności i siły), ale od widowiska objazdowego
Tom Shows z końca XIX w.
un coup de Jarnac fr. dosł. ’cios Jamaca’, cios nie­
spodziewany, zdradziecki, ale skuteczny.
- w obecności króla Henryka II i całego dworu fr. odbył się
10 VII 1547 r. pojedynek na szpady i sztylety między Guy de Chabo-
tem, baronem Jarnac, a Franęois de Vivonne pomówionym o romans
z macochą. Jarnac udał, że pada, i przebił panu de Vivonne łydkę; rana
była niegroźna, ale upokorzony klęską faworyt króla zdarł bandaże
i wkrótce uległ zgorzeli.
undecyma muz. odległość (interwał) między dwoma
dźwiękami, wynosząca 11 stopni skali; por. prima.
- łac. undecima 'jedenasta' od undecim T l ’.
underground [wym. ąndergraund] kolej podziem­
na w Londynie; por. metro; „podziemie”, kierunek
amer. grup rockowych 60. lat XX w., preferujących
długie, skomplikowane utwory oparte na bluesie (Ja-
nis Joplin i in.).
- ang. 'podziemie; jw.’; under 'pod'; ground 'ziemia, grunt’.
Understatement [wym. anderste) tment] (umyślne)
osłabienie, powściągnięcie, pomiarkowanie wypo­
wiedzi (dla wywołania ironicznego kontrastu z tym,
czego się słuchacz a. czytelnik spodziewa); por. lito-
tes, paralipsa.
- ang. 'jw.'; under 'pod'; Statement '(s)twierdzenie’ od state 'wyrażać;
stwierdzać; ustalać’ z łac. status, zob. status.
Under Western Eyes ang., W oczach Zachodu.
- powieść z życia ros. emigracji polit. XIX w. (1911 r., wyd. poi.
1925 r.) Josepha Conrada.
Und wozu Dichter in dürftiger Zeit? nm., I cóż po
poecie w tak ciężkich czasach?
- z J. Ch. F. Hölderlina (elegia Chleb i wino), 1801 r.
undyna zob. ondyna.
une fee Carabosse fr., ’wróżka Carabosse’, zła wróż­
ka, czarownica, wiedźma, jędza, sekutnica, megiera.
- postać z bajki La belle au bois dormant (1697 r.) fr. 'Śpiąca kró­
lewna’ Charlesa Perraulta (1628-1703), 13. wróżka, którą zapomnia­
no zaprosić na chrzciny, co spowodowało jej zemstę. Imię utworzone
z określenia fr. bossue ä trente-six carats 'garbata na 36 karatów’ tj.
bardzo garbata.
Une idee par jour fr., Jeden pomysł dziennie.
598 unipolarny
- pod tym tytułem Emile de Girardin (1806-81), fr. dziennikarz i wy­
dawca, twórca fr. prasy pop., otworzył w swym dzienniku La Presse
(„Prasa”) rubrykę poświęconą pożytecznym pomysłom czytelników;
ukazała się tylko raz (3 III 1848 r.).
une image d’Epinal fr., dosł. ’obrazek z EpinaT,
wzruszająca prostota, sentymentalizm trochę zbyt
naiwny.
- od kolorowych rycin drukarza z Epinal (w Wogezach, w płn.-wsch.
Francji), Jeana-Charlesa Pellerina (1756-1836), przedstawiających
postaci i sceny z życia codziennego a. ilustrujących pop. piosenki,
kolportowanych w całej Francji za życia ich twórcy.
une maison est une machinę ä habiter fr, dosł.
’dom j est maszyną do mieszkania’.
- fr. architekt i urbanista Le Corbusier (właśc. Charles-Edouard Jean-
neret, 1887-1965) w książce Vers une architecture moderne („Ku no­
woczesnej architekturze”) 1925 r.
une politique de Gribouille fr., dosł. ’polityka Gri-
bouille’a (naiwniaka, głupca)’, wybór większego zła,
postępowanie prowadzące do sytuacji jeszcze gor­
szej niż ta, której się chciało uniknąć.
- od postaci głupawego chłopca, stale oszukiwanego przez innych,
z powieści La soeur de Gribouille Sophie Rostopchine, hrabiny de
Segur, 1799-1874.
une proposition que persone ne refuserait fr., pro­
pozycja nie do odrzucenia.
- z Balzaka (Ojciec Goriot, 1834-35), Vautrin do Rastignaka; spopula­
ryzowane przez kilkuczęściowy film Ojciec chrzestny (1972 r., 1974 r.
itd.) Francisa Forda Coppoli, wg powieści (1969 r.) Mario Puzo.
un Estat dans Estat fr., dosł. 'państwo w państwie’.
- Theodore Agrippa d’Aubigne, 1552-1630, passim.
Ungeduld des Herzens nm., Niecierpliwość serca,
-ty tu ł powieści (1938 r.) pisarza austr. Stefana Zweiga (1881-1942).
unguibus et rostro łac., szponami i dziobem; ze wszyst­
kich sił, z całą zaciętością (bronić się, walczyć itp.).
UNI- w złożeniach: jedno-; jeden; pojedynczy.
- łac. m u s 'jeden'; por. uncja; unia.
unia zjednoczenie, związek; połączenie się państw,
Kościołów (zwł. protestanckich); (kon)federacja; liga.
]| unici członkowie Kościołów wsch., które zawar­
ły z Kość. kat. unię; por. dyzunici. || unicum [wym.
unikum] unikat, osobliwość, rarytas, biały kruk.
-p ó źn ią c, unio 'zjednoczenie; jedność’, unitus (p.p. od untre 'pojed­
nać; jednoczyć’) i łac. unicum (z r.nij. od unicus 'jedyny') od unus,
zob. uni-; por. trade-unions; Union Jack; unitarianie.
uni dedit quinque talenta, alii autem duo, alii vero
unum łac., dosł. ’dał jednemu 5 talentów, drugiemu
zaś dwa, a trzeciemu jeden’ (każdemu wg zdolności).
- z Wulgaty {Ew. wg Mat., 25,15).
unifikacja ujednolicenie, ujednostajnienie, zespole­
nie, zjednoczenie. || uniform (u)mundur(owanie). ||
unilateralny jednostronny.
- zob. uni-; -fikacja od łac.facere, zob. fakcja; łac. uniformis 'jedno-
kształtny’; zob. forma; (bilateralny.
Union Jack [wym. junien dżąk] bandera, flaga bryt.
- ang. 'bandera bryt. na dziobie okrętu’; m ion 'związek; związkowy’
z późniąc, unio, zob. m ia; ja c k 'Jaś, marynarz; kołowrót; bandera’.
unipolarny fiz. jednobiegunowy. || uniseks zapro­
jektowany (a. nadający się) dla obu płci; nie wyróż­
niający a. nie dyskryminujący mężczyzn ani kobiet;
równe traktowanie obu płci w pracy, sporcie, modzie
 unipolarny
itd. || unisono muz. wykonywanie tej samej melodii
przez różne głosy, a. instrumenty (por. monodia; gre­
goriański chorał). || unitarianie zob. antytrynitarze.
- zob. uni-; polarny; ang. unisex ’jw .’, zob. seksualny; wł. unisono
jednogłośny’ z łac. sonus, zob. sonet; n.łac. unitarius ’unitarianin’
z łac. unitus, zob. unia.
universe of discourse ang., uniwersum wypowiedzi.
- z Augusta de Morgana {On the Structure o f Syllogism), 1846 r.
uniwerbizacja jęz. zamiana nazw wieloczłonowych
(typu: łódź wyścigowa, autobus przegubowy) na
neologizmy-derywatywy (typu: wyścigówka, prze­
gubowiec).
- zob. uni-; łac. verbum dpn. verbi, zob. werbalizm.
uniwersałia filoz. powszechniki, realne odpowied­
niki pojęć ogólnych, przedmioty wiedzy pojęciowej,
posiadające tylko cechy wspólne danemu zbiorowi
przedmiotów (por. konceptualizm; realizm; nomina-
lizm). || Universal Product Codę zob. bar codę. ||
uniwersalizm powszechność; doktryna teol., wg któ­
rej wszyscy ludzie będą w końcu zbawieni; doktryna
etyczna, stawiająca dobro ogólne wyżej od indywi­
dualnego (por. eudajmonizm; indywidualizm, party­
kularyzm). || uniwersalny powszechny; wszechogar­
niający; wielostronny; dający się stosować do różnych
celów. || uniwersał w dawnej Polsce - list, proklama­
cja, rozporządzenie szczególnej wagi. || uniwersjada
międzynarodowe zawody sportowe drużyn (reprezen­
tacji) uniwersyteckich. || uniwersytet najstarszy typ
wyższej uczelni (od XI w. we Włoszech).
- późn.łac. universalia z l.mn. r.nij. od universalis 'powszechny’,
śrdw.łac. universitas dpn. universitatis 'uniwersytet’ (z łac. 'ogół;
wszechświat’) i łac. universum 'wszechświat’ (z r.nij. od universus
'cały; wszystek’; zob. uni-; versus; wersja.
unizm piast, odmiana sztuki abstrakcyjnej zainicjo­
wana w 1928 r. przez Władysława Strzemińskiego,
pozwalająca, wg jego teorii, na osiągnięcie w obrazie
Jedności optycznej całej kompozycji”.
-ła c . m u s jeden’.
Uniżonnyje i oskorblonnyje ros., Skrzywdzeni i po­
niżeni.
- powieść (1861 r.) pisarza ros. Fiodora M. Dostojewskiego (1821—
1881).
uno ictu (a. uno impetu) łac., od (jednego) razu, za
jednym zamachem.
un ours mai léché fr., dosl 'źle wylizany niedź­
wiedź’ osoba źle wychowana, nieokrzesaniec, gbur,
grubianin, żłób; pokraka, łamaga.
- z bajki Le Paysan du Danube fr. dosl 'chłop naddunajski’przen. 'gbur,
grubianin’ (1685 r.) Jeana de la Fontaine. Wg rozpowszechnionego od
starożytności mniemania, że niedźwiedzie rodzą się jako bezkształtna
bryłka mięsa, którą dopiero matka urabia ozorem w kształt misia.
un paysage quelconque est un etat de Paine fr.,
każdy krajobraz jest stanem duszy.
- z Henri-Frédérica Amiela {Dziennikpoufny, 31 X 1852 r.).
unperson [wym. anpo:sn] ang., dosl. ’nie-osoba’,
polityk a. inna postać publiczna, która straciła zna­
czenie i wpływy, i została zepchnięta na boczny tor,
na szary koniec.
- termin użyty pierw, w powieści pt. Rok 1984 (wyd. 1949 r.) Geor-
ge’a Orwella na określenie ludzi pozbawionych oficjalnej egzysten­
599 uran
cji przez wymazanie ich nazwisk ze wszystkich dokumentów, pism,
inskrypcji itd.; metoda stosowana już w starożytności w stosunku do
osób zmarłych, np. faraona Amenhotepa IV Echnatona, cesarza rz.
Domicjana (łac. damnatio memoriae) i wielu innych.
un roseau pensant fr., (człowiek to tylko trzcina...,
ale) trzcina myśląca.
- z Pascala {Myśli, 6,347).
unrowski przest. pochodzący z darów UNRRA.
-a n g . UNRRA skr. od United Nations R elief and Rehabilitation Admi-
nistration ’Adm. ONZ do spraw Pomocy i Odbudowy’, organizująca
w latach 1944-47 pomoc dla krajów alianckich najbardziej dotknię­
tych wojną.
un sot savant est sot plus qu’un sot ignorant fr,
dosl 'głupiec uczony jest większym głupcem niż
głupiec nieuk’.
- z Moliera {Uczone białogłowy, 4, 3).
un sot trouve toujours un plus sot qui Padmire fr,
dosl 'każdy głupiec znajdzie zawsze głupszego, któ­
ry go podziwia’.
- z Nicolasa Boileau-Déspreaux {L ’artpoétique 1,232), 1674 r.
Untergang des Abendlandes nm., Upadek (kultury
a. cywilizacji) Zachodu.
- tytuł pracy (1918-22) nm. filozofa historii i kultury - Oswalda Spen-
glera (1880-1936).
untier-oficęrskaja wdową samą siebią wysjekła ros.,
wdowa po podoficerze sama siebie wychłostała; wykręt­
ne i absurdalne usprawiedliwianie nadużycia władzy.
- wg Gogola {Rewizor, 4 ,1 5 ) 1836 r.; Horodniczy do Rewizora.
unum et idem łac., jedno i to samo.
unus multorum łac., jeden z wielu (ograniczonych,
przeciętnych).
- z Horacego {Satyry, 1,9, 71).
unus pro multis łac., dosl 'jeden za wielu’; por. tous
pour un...
- wg Wergiliusza {Eneida, 5, 314); sternik Palinurus zostaje rzucony
w fale w ofierze Neptunowi, aby uratować towarzyszy.
un violon ďlngres fr., dosl 'skrzypce Ingresa’, (czy­
jeś) hobby, konik, amatorskie, ulubione zajęcie.
- malarz fr. Dominique Ingres [wym. ęgr], 1780-1867, w wieku od 13
do 16 lat utrzymywał się z gry na skrzypcach w orkiestrze, a potem,
do końca życia, grał dla przyjemności.
Unzeitmassige Betrachtungen nm., 'Niewczesne
rozważania’.
- tytuł pracy (1873 r.) Nietzschego.
uomini liberi sono fratelli zob. Gli uomini liberi...
upeksa zob. karuna.
upgrade inf. nowa, rozbudowana lub poprawiona
wersja jakiegoś sprzętu, programu lub systemu kom­
puterowego.
upper ten zob. the upper ten.
up to datę ang., [wym. ąptudęjt] dosl 'aż do (bieżą­
cej) daty’; wg najnowszych wymagań, wg obecnego
stanu wiedzy, najnowocześniejszy, aktualny, zawie­
rający ostatnie dane a. informacje.
uran chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal srebrzystobia-
ły, promieniotwórczy. || Urania mit. gr. muza astro-
uran 600
nomii i geometrii, przedstawiana z cyrklem i kulą. ||
uraninit blenda uranowa (smolista), ruda uranu, źró­
dło otrzymywania radu.
- łac. Uranus ’Uran, siódma planeta Słońca, odkryta w tym samym
dziesięcioleciu, co pierwiastek; mit. gr.rz. uosobienie i bóg Nieba,
małżonek Ziemi’ i gr. ourania 'niebiańska’ od ouranós 'niebo’; por.
transuranowce.
urawniłowka (nieuzasadnione, niesłuszne) zrówny­
wanie, ujednolicanie, podciąganie pod szablon, zwł.
wynagrodzeń za pracę (bez uwzględnienia jej jako­
ści i ilości).
- ros. ’jw .’ od urawniáť 'zrównywać, niwelować’ od ráwnyj 'rów­
ny; jednakowy’.
urbanistyka nauka o budowie, rozbudowie i plano­
waniu miast. || urbanizacja nadawanie a. przybiera­
nie cech miejskich, charakteru miasta. || urbi et orbi
łac., ’miastu (tj. Rzymowi) i światu (uroczyste błogo­
sławieństwo papieskie)’; do wiadomości powszech­
nej, do wszystkich.
- łac. urbanus 'miejski’ od urbs dpn. urbis 'miasto; stolica; Rzym’;
por. konurbacja; orbis 'świat’.
urbem lateritiam invenit, marmoream reliquit łac.,
dosł. ’zastał miasto ceglane, zostawił marmurowe’.
- adaptacja ze Swetoniusza (Boski August 1 ,2 8 ,3 ), 14 r.; cesarz Okta­
wian August na łożu śmierci «mógł się chełpić, że 'zostawia (Rzym)
marmurowy, a otrzymał ceglany’».
urbs aeterna łac., dosł. ’wieczne miasto’, tj. Rzym.
- z Tibullusa, 2, 5,23.
urdu jeden z języków indyjskich, oficjalny język lit.
Pakistanu, używany w Indiach; por. hindustani.
-h in d i ’jw.’
uremia, mocznica, med. zatrucie organizmu od­
padkami przemiany materii na skutek upośledzenia
czynności nerek.
-n .ła c. uraemia ’jw .’; z gr. oúron, zob. urologia; -emia.
ureus(z) symbol władzy staroż. królów (zwł. egip­
skich) umieszczany na głowie (zazw. nad czołem), ma­
jący kształt stylizowanego węża (okularnika egip.).
- n.łac. uraeus ’jw.’ z późn.gr. ouraios 'wąż (żmija?)’.
Urey a bulion, zupa Urey a, zupa pierwotna, hipote­
tyczna zupa prebiotyczna, protobiotyczna, mieszani­
na chemikaliów, która dała początek życiu na Ziemi.
- pierwszych poważnych prób odtworzenia warunków panujących na
Ziemi przed powstaniem na niej życia dokonał w 1953 r. student amer.
S. L. Miller pod kierunkiem wielkiego chemika amer., Harolda Ureya,
odkrywcy deuteru, laureata Nobla, współtwórcy teorii powstania ży­
cia na planetach. „Zupa” była mieszaniną metanu, amoniaku, pary
wodnej i wodoru krążącą w roztworze wodnym i atakowaną przez
wyładowania elektr. (reprezentujące burze piorunowe pra-Ziemi).
urgens przest. ponaglenie piśmienne, pismo pona­
glające. || urgowaćprzest. domagać się, naglić.
- łac. urgens p.pr. od urěre 'cisnąć, pilić, naglić’.
Uriasza list - pismo zgubne dla doręczyciela; por.
Bellerofonta list.
- z Biblii (2. Ks. Król., 11, 14); król Dawid wysyła Uriasza, męża
swej kochanki Betsaby, na pole bitwy z listem zawierającym rozkaz
dla wodza, aby posłał Uriasza na pewną śmierć.
urografia med. badanie rentgenograficzne (części)
przewodu moczowego (nerek, moczowodów, pęche­
rza) po dożylnym wstrzyknięciu substancji kontra­
utinam populus Roinanus...
stującej. || urologia med. nauka o chorobach narzą­
dów moczowych.
- gr. oúron 'mocz’; zob. -graf-; -log; logia-, por. barbiturany; poliure­
tany; uremia.
-URUS w złożeniach (nazwach gatunkowych); ogon.
- n.łac. z gr. oum 'ogon’.
usłużliwyj durak opąsnieje wragą ros., usłużny
głupiec gorszy (jest) od wroga.
- z Krylowa (bajkaPustelnik i niedźwiedź), 1814 r.
user desk por. help desk.
user friendliness inf. przyj azność dla użytkowni­
ka, cecha programów komputerowych polegająca
na łatwości korzystania, szybko dostępnej pomocy,
odporności na błędy, zbędności uczenia się skom­
plikowanych instrukcji obsługi, wykorzystaniu gra­
ficznych elementów na ekranie (okienek, ikon etc.),
myszy komputerowej oraz menu; por. fault tolerant,
help, komputerowa mysz, menu, ikona, Windows.
usque ad finem łac., aż do końca. || usque ad nau-
seam łac., aż do mdłości, aż do obrzydzenia. || usque
ad necem łac., na śmierć, aż do zabicia.
usurae łac,,prawn. odsetki, procenty.
usus łac., zwyczaj. || usus excultus modernus et ap-
probatus łac., współczesny, aprobowany obyczaj ję­
zykowy. || ususfructus łac., użytkowanie. || usus ty-
rannus łac., zwyczaj (jest) tyranem.
uta zob. tanka.
ut aliquid fecisse videamur (a. ut aliquid fieri vi-
deatur) łac., aby się (przynajmniej) wydawało, że się
coś (w tej sprawie) dzieje; placebo.
- z Laktancjusza (pisarz Kościoła, nauczyciel retoryki z III/IV w.) Di-
vinae institutiones, 7,4.
uta-monogatari jap., opowieści zawierające pieśni,
gatunek w lit. jap. obejmujący różne rodzaje pro­
zy, której towarzyszą wiersze (uta); zob. monogata-
ri; nikki.
ut desint vires (tamen est laudanda voluntas) łac.,
choć sił nie staje (to jednak chęć jest chwalebna).
- z Owidiusza (Listy z Pontu, 3 ,4 ,7 9 ).
utensylia narzędzia, przybory, sprzęt; akcesoria.
- łac. utensilia 'sprzęty, naczynia, narzędzia’ z l.mn. r.nij. od utensilis
'użyteczny’ z uti, zob. utylitarny.
UTERO- w złożeniach: macica.
-ła c . uterus ’jw .’
ut fama fert łac., jak wieść niesie; jak słychać. || ut
fata trahunt łac., na los szczęścia, na łasce losu, jak
zrządził przypadek.
utile dulci miscere łac., łączyć przyjemne z poży­
tecznym; zob. omne tulit punctum...
utinam falsus vates sim! łac., obym był fałszywym
prorokiem; oby się moja przepowiednia nie spełniła!
-zL iw iu sza, 31,10.
utinam populus Romanus unam cervicem haberet!
łac., o gdybyż lud rzymski miał jedną tylko szyję!
- słowa Kaliguli wg Swetoniusza (Kaligula, 30).
 ut infra
ut infra łac., jak niżej.
uti possidetis łac., jak posiadacie (formuła prawa
międzynarodowego, przyznająca stronom wojują­
cym prawo zatrzymania terytoriów okupowanych
przez nie w chwili zawierania traktatu pokojowego);
por. status quo.
ut mos est łac., według zwyczaju.
- z Juwenalisa ( Satyry, 6, 392).
utopia niezmiernie odległe miejsce (okolica, wyspa,
kraj itd.) stworzone w wyobraźni; państwo idealne,
zwł. w dziedzinie praw, rządów i stosunków społ.;
mrzonka, plan, pomysł wzniosły, ale utopijny, nie­
życiowy, nierealny, nieziszczalny, fantastyczny.
-tytuł dzieła(1516r.) Thomasa More’a; gr. ou ’nie’; topos, zob. top(o)-.
ut pictura poesis łac., ’jak w malarstwie, tak i w po­
ezji’, pochodząca z Listów, 5, 361, Horacego formu­
ła bliskości i podobieństwa malarstwa i poezji, obu
opartych na naśladownictwie natury, pogląd utrzy­
mujący się przez wiele stuleci aż do czasów ogło­
szenia traktatu Laokoon, oder über die Grenzen der
Malerei und Poesie ’Laokoon, czyli o granicach ma­
larstwa i poezji’ (1766 r., pol. 1902 r.) G. L. Lessin­
ga, który w nim dowodził, że malarstwo zajmuje się
przedmiotami (Gegenstände) i ich widzialnymi ce­
chami, a poezja - działaniami (Handlungen).
utrakwiści kalikstyni, umiarkowany odłam husytów
czes., domagający się m.in. komunii pod dwiema po­
staciami (chleba i wina). || utrakwizm doktryna re-
lig. kalikstynów; system szkolny dwujęzyczny a. łą­
czący nauczanie klasyczne z mat.-przyrodniczym.
- łac. utraque ablat. l.poj. r.ż od uterque ’oba’; uter 'który z dwóch’;
-que T .
ut, re, mi, fa, sol, la, si zob. solmizacja. || ut retro
łac., jak na odwrocie. |( ut sequitur łac., jak następu­
je. || ut supra łac., jak wyżej; jak poprzednio.
V
va banque! fr., w kartach - o cały bank!, stawka
o całą sumę (w grze hazardowej).
vacat [wym. wakat], wakat, wakans, wakujące, wol­
ne, nie zajęte stanowisko, miejsce (pracy).
- łac. 'wakuje’ od vacare 'być wolnym, próżnym’.
vacatio legis późn.łac., dosł. 'próżnowanie ustawy’;
prawn. okres między datą ogłoszenia aktu prawne­
go a. normatywnego a datą jego wejścia w życie; por.
promulgacja.
vacherin, vachelin [wym. waszrę, waszlę] szwajc. a.
fr. (Jura) ser podobny do gruyere’a; beza z kremem
a. z lodami.
- fr. od vache 'krowa’ z łac. vacca ’jp.’
601 vae misero mihi!
utylitarny mający na celu korzyść praktyczną, wygo­
dę a. względy materialne; mający zastosowanie prak­
tyczne. || utylitaryzm pogląd etyczny (XVIH-XIX w.),
głoszący, że to, co dobre, jest pożyteczne, że miarą
słuszności postępowania winna być użyteczność jego
skutków i że celem działania moralnego, społecznego,
politycznego powinna być przewaga przyjemności nad
bólem i największe szczęście największej liczby ludzi;
dążenie do osiągnięcia celów utylitarnych, praktycz­
nych, materialnych; por. hedonizm.
- łac. utilitas 'użyteczność; korzyść; dobro’ od utilis 'użyteczny’ z uti
'używać’; por. utensylia.
uwertura muz. utwór orkiestrowy wykonywany
przed rozpoczęciem dzieła scenicznego (np. opery,
oratorium); (u. koncertowa) samodzielny utwór na
orkiestrę symfoniczną zazw. w formie sonatowej;
rodzaj suity orkiestrowej.
- £r. ouvertuře 'otwór; otwarcie; zagajenie; jw .’ z łac. apertura 'otwór’
od apertus 'otwarty’ z p.p. od aperire 'otwierać; odsłaniać’.
uwularny jęz. dotyczący języczka (w jamie gardło-
wej), wymawiany z jego udziałem (jak przy fr. r tyl­
nojęzykowym).
- śrdw.łac. mula, anat. 'języczek’ zdrobn. od łac. m a 'winne grono;
winna jagoda; jp.’
uzurpacja bezprawne, samowolne przywłaszczenie
sobie władzy, cudzego stanowiska, cudzych praw. ||
uzurpator.
- późn.łac. usurpator 'użytkownik; przywłaszczycie!’ i łac. usurpatio
'użytkowanie; przywłaszczenie’ od usurpare 'posiąść; używać; przy­
właszczać sobie’; usu ablat. od usus 'użytek; nawyk; korzyść’; rape-
re, zob. rapt.
uzus zob. usus.
vacuum [wym. wąkuum] próżnia.
- łac. ’jw. ’ z r.nij. od vacuus 'próżny; bezludny; bez zajęcia’; por. ewa­
kuacja; wakuola.
vademecum [wym. wademekum] książka-porad-
nik, przewodnik, informator w określonej dziedzi­
nie; kompendium.
- łac. vadě mecum 'pójdź ze mną’; vadere 'iść; jechać’ (por. inwazja);
cum ’z (kim, czym)’.
vadě retro (me) Satana! łac., idź precz (ode mnie),
szatanie!; por. apage, Satana!
- z Wulgaty (Ew. w g Marka, 8,33).
vae misero mihi! (quanta de spe decidi)! łac., biada mi
nieszczęsnemu! (z jakichże wyżyn nadziei upadłem).
vae misero mihi!
- z Terencjusza (Heautontimorumenos, 2, 3, 9).
vae soli łac., biada samotnemu.
- z Wulgaty (Eklezjasta, 4,10).
vae victis! łac., biada zwyciężonym! (por. Gloria
victis).
- z Plauta (Pseudolus, 5, 2, 19); por. Liwiusz, 5, 48; tak wykrzyknąć
miał (ok. 390 r. p.n.e.) Brennus, król Gallów, dorzucając swój miecz
na szalę z odważnikami, gdy przy ważeniu złota (kontrybucji wojen­
nej) Rzymianie uskarżali się na przewyższający umówioną wagę cię­
żar odważników.
valdepeflas hiszp., wino stołowe, zwykle czerwone,
ale niekiedy białe, z miasteczka Valdepeflas na płd.
od Madrytu.
vale bądź zdrów, bywaj zdrów, żegnaj! || valete by­
wajcie zdrowi!
- łac. ’jw.’ od valěre, zob. walor.
Valentine [wym. wąlentajn] ang., „sympatia” wy­
brana na dzień św. Walentego (14 lutego); upominek
przesłany a. dany „sympatii” w dniu św. Walentego
(obchodzonym nieformalnie jako świeckie święto
lud. w krajach anglosaskich).
valere vita est łac., życie to być silnym.
- z Marcjalisa (Epigramy, 6, 70), 90 r.
valpolicella [wym. ...czella] wytrawne czerwo­
ne wino stołowe z winnic w pobliżu jeziora Garda
w Wenecji Euganejskiej (płn.-wsch. Włochy).
- wł. nazwa doliny w płn.-wsch. Włoszech.
valles lacrimarum łac., dolina łez, padół płaczu;
przen. życie na Ziemi.
- wg Wulgaty (Psalm 83, 7); Dolina Płaczu w pobliżu Jerozolimy.
valse-hésitation fr., dosł. 'walc-niezdecydowanie',
przen. wahanie się, niezdecydowanie, niepewność,
rozterka.
value-added tax ang. 'podatek od wartości dodanej’
na każdym etapie procesu produkcji towaru; w prak­
tyce - forma podatku od zakupu.
vana imago łac., pusty obraz, nikły cień, próżna,
czcza mara, upiór.
Van Allena pasy radiacyjne wokół Ziemi, utrzy­
mywane przez ziemskie pole magnetyczne na wys.
3500-4000 km i 15 000-25 000 km nad równikiem
geomagnetycznym.
- od nazwiska odkrywcy (1958 r.), fizyka amer. Jamesa Alfreda Van
Allena, ur. 1914 r.
vanitas vanitatum, et omnia vanitas łac., mar­
ność nad marnościami i wszystko marność; por. tout
passe...
- z Wulgaty (Eklezjasta, 1,2).
Vanity Fair ang., Targowisko próżności.
- diabelskie targowisko z alegorycznej opowieści pisarza ang. Johna
Bunyana (1628-88) Wędrówki pielgrzyma (1678—84); tytuł powieści
satyrycznej (1847 r.) Thackeraya.
vaporetto mały stateczek, dawn. parowy, dziś mo­
torowy, zwł. tramwaj wodny weneckich lagun i Ca-
nal Grande.
- wł. vaporetto, vaporello, vaporino 'stateczek parowy, parostatek’ od
vapore 'para; opar’ z łac. vapor 'jp.'
602 vel
vaquero [wym. bake:ro] pastuch bydła; cowboy
(w płd.-zach. stanach USA i w Meksyku).
- hiszp. 'pastuch bydła, pasterz’ od vaca 'krowa' z łac. vacca, zob.
wakcyna.
Vare, legiones redde! zob. redde legiones!
varia łac., rzeczy różne, rozmaitości.
- n.łac. z łac. r.nij. l.mn. od varius 'pstry, nakrapiany; różny, rozma­
ity’; por. variétés; variorum; wari(o).
variatio (a. varietas) delectat łac., odmiana (rozma­
itość) bawi, sprawia przyjemność; por. amant altema...
-p or. gr.: Eurypides (Orestes, 234).
variétés [wym. warietę] teatr rozmaitości, rozrywko­
wy, o programie złożonym z piosenek, tańców, mo­
nologów, popisów akrobacji itp.
- fr. l.mn. od varieté 'rozmaitość; odmienność; mieszanina (rodzajów,
stylów)’ z łac. varietas 'różnobarwność; rozmaitość; odmienność (po­
glądów)’ od varius zob. varia.
variorum (tekst a. wydanie, zwł. autora klasycznego,
opatrzone uwagami, przypisami) różnych (komenta­
torów, wydawców, autorów); (publikacja, wydanie,
zawierające) różne (redakcje, odmiany tekstu).
- łac. (cum notiś) variorum ’(z notami) różnych (osób)’; cum
'z (czymś)’; nota, zob. notacja; varius, zob. varia.
varium et mutabile semper femina łac., niestałą
i zmienną (jest) zawsze kobieta (por. la donna ě mo­
bile; souvent femme varie...).
- z Wergiliusza (Eneida, 4, 569).
varroasis n.łac., niebezpieczna choroba pszczół wy­
wołana przez pasożytnicze roztocze Varroajacobsoni.
varsavianum (l.mn. varsaviana) druk(i), materiał(y)
o Warszawie, o sprawach, ludziach, dziejach Warsza­
wy, interesujące zbieraczy.
- n.łac. od Varsavia ( Varsovia) 'Warszawa’.
VAT skr. od value-added tax (zob.).
Vatermörder modne dawniej wysokie, sztywne koł­
nierzyki męskie (do koszul) o wpijających się w szy­
ję szpicach.
- nm. l.mn. dosł. 'mordercy ojca; jw.’; Vater 'ojciec’; Mörder 'mor­
derca'.
vates łac., prorok, wieszcz, natchniony poeta. || vati-
cinia post eventum łac., iron. przepowiednie po wy­
darzeniu; mądry Polak po szkodzie.
VCR ang. skr. od videocasette recorder 'magneto­
wid kasetowy’.
vedi Napoli, e poi muori wł., zobacz Neapol, a po­
tem umrzyj.
V-Effękt skr. od Verfremdungseffekt nm., efekt ob­
cości; gł. pojęcie teorii teatru głoszonej przez pisarza
nm. Bertolta Brechta (1898-1956), zwł. w Małym or-
ganonie dla teatru (1949 r., wyd. poi. 1955 r.), po­
stulującej, aby teatr starał się uprzytomnić widzowi
fikcyjny charakter sztuki i, zamiast wzruszać, skłaniał
go do myślenia i do ingerencji w niesprawiedliwe sto­
sunki społ. (ang. A-effect skr. od Alienation-effect).
vel łac., albo; albo też; albo raczej; czyli; por. alias.
 velarium
velarium wielka markiza, dach płócienny, rozpina­
ny w staroż. (amfi)teatrze rz. dla ochrony od żaru sło­
necznego.
- łac. velarium ’jw .’ od velům 'żagiel; zasłona’; por. rewelacja; we-
lama spółgłoska.
veldschoens [wym. weltskuin] ciężkie, grube buty
z surowej skóry bydlęcej, zazw. bez brandzla.
- ang. z afrik. velskoen l.poj.; vel 'skóra'; skoen 'but'.
veld(t) afrik., płaski step, gł. wsch. i płd.afrykański,
zazw. przemieszany z rzadko rosnącymi krzewami
i drzewami.
velis et remis łac., żaglami i wiosłami; z najwięk­
szym pośpiechem, jak najszybciej, całą parą.
velouté biały sos na rosole z cielęciny, kury a. ryby,
ze śmietaną i żółtkami.
- fr. dosl. 'aksamitny, miękki, krem’ od velours zob. welur.
velut aegri somnia łac., (książka bez ładu i składu)
jak sny chorego, jak majaki gorączkującego.
- z Horacego (Sztuka poetycka, 7).
velut aes sonans, aut cymbalum tinniens łac., jako
miedź brzęcząca albo cymbał brzmiący.
- z Wulgaty (1. List Pawia Ap. do Koryntian, 13,1); o mowie człowie­
ka pozbawionego miłości.
vendaval porywisty wiatr płd.-zach., gł. zimowy,
wiejący w okolicach Cieśniny Gibraltarskiej; jesien­
na nawałnica burzowa na wybrzeżach Meksyku.
- hiszp. z fr. vent ď aval 'wiatr od morza (dosl. od dolnego biegu rze­
ki)’; vent 'wiatr' z łac. ventus, zob. wentyl; aval 'doby bieg’; á 'do';
val 'dolina' od łac. vallis.
vendémiaire pierwszy miesiąc fr. kalendarza repu­
blikańskiego, Tabl. 38.
- fr. 'jw.' z łac. vindemia 'winobranie; winne grono’.
vendetta wróżda, krwawa zemsta rodowa, odwet
rodu za krzywdę wyrządzoną jednemu z jego człon­
ków (na Korsyce i Sycylii do pocz. XX w.).
- wł. 'zemsta, odwet’ z łac. vindicta 'ratunek; zemsta; kara’ od vindi-
care, zob. windykacja.
venerabilis inceptor łac., czcigodny początkodawca
(Wilhelm Ockham; zob. Ockhama brzytwa).
venia aetatis łac., prawn. przywilej wieku; udziele­
nie małoletniemu praw (i obciążenie odpowiedzial­
nością) osoby dorosłej, uznanie za pełnoletniego. ||
venia docendi (a. venia legendi) łac., prawo wykła­
dania na wyższych uczelniach, przyznawane na pod­
stawie habilitacji.
- łac. venia 'przywilej; łaska; zezwolenie’; aetas dpn. aetatis 'wiek';
docere, zob. docent; legere, zob. legenda.
veni, Creator Spiritus łac., znijdź Duchu, Stwórco.
- z hymnu śrdw.
venienti occurrite morbo łac., atakuj chorobę (już)
przy pierwszych objawach.
- z Persjusza (Satyry, 3, 64).
veni, Sancte Spiritus łac., znijdź, Duchu Święty.
- początek i nazwa XII-wiecznej sekwencji mszalnej na Pentekost.
veni, vidi, Deus vicit łac., przybyłem, zobaczyłem,
Bóg zwyciężył.
603 vérités de La Palisse
- parafraza słów Cezara (zob. veni, vidi, vici); słowa wypowiedzia­
ne przez cesarza Karola V po bitwie pod Mühldorf w 1547 r. Jan III
Sobieski, przesyłając papieżowi Innocentemu XI chorągiew Proroka
zdobytą w 1683 r. pod Wiedniem: Venimus, vidimus, Deus vicit łac.
'przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zw yciężył’.
veni, vidi, vici łac., przyszedłem, zobaczyłem, zwy­
ciężyłem.
- wg Plutarcha (Żywot Juliusza Cezara)', słowa Cezara w liście do przy­
jaciela w Rzymie, Amatiusza, na temat swego szybkiego zwycięstwa
nad królem Pontu, Famacesem, w bitwie pod Zelą(2 VIII47 r. p.n.e.).
venta hiszpańska oberża przydrożna, karczma.
-h iszp . 'sprzedaż; jw .’ z łac. vendere, zob. wenta.
venter non habet aures Inc., brzuch nie ma uszu;
słowami głodnego nie nakarmisz.
ventöse szósty miesiąc fr. kalendarza republikańskie­
go, Tabl. 38.
- fr. 'jw.' z łac. ventosus 'wietrzny; chełpliwy’ z ventus zob. wentyl.
(Le) Ventre de Paris fr., Brzuch Paryża.
- tytuł powieści (1873 r.) E. Zoli z cyklu Rougon-Macquartów, roz­
grywającej się w dzielnicy dawnych Hal, na centralnym rynku spo­
żywczym Paryża, arenie walki „tłustych i chudych”.
Venus zob. Wenera.
veraikon, chusta Weroniki, piast, w sztuce zach. po
1400 r. typ acheiropity, obraz z odciskiem twarzy
Chrystusa cierpiącego; por. mandy lion.
- łac. vera r.ż. od verus, zob. weryzm; ikon-.
vera incessu patuit dea łac., sam chód boginię praw­
dziwą zdradził (wydał, objawił).
- z Eneidy 1, 405 Wergiliusza; mowa o Wenerze; Eneasz poznaje swą
matkę.
verba et voces łac., słowa i nazwy (i nic więcej). ||
verba veritatis łac., słowa prawdy (bez ogródek);
por. weredyk. || verba volant, scripta manent łac.,
słowa ulatują, pismo pozostaje. || verbo, non re łac.,
na pozór, nie w rzeczywistości.
verbosae et curiosae łac., (kobiety) gadatliwe
i wścibskie (mówiące, czego nie powinny).
- z Wulgaty (1. List Pawła Ap. do Tymoteusza, 5, 13); chodzi tu
o młode wdowy.
verbum łac., gram. czasownik; słowo. || verbum no­
bile łac., szlacheckie słowo (honoru).
verbunk(os), verbung(os), XVIII-wieczny narodo­
wy taniec żołnierzy węg. złożony z dwu części: po­
wolnego lassú i szybkiej friss, utrzymany w takcie
parzystym 2/4 a. 4/8; odmianą był XIX-wieczny pa-
lotás.
-w ę g . znm . Werbun 'werbunek'.
(die) verdammten Fragen nm., zob. proklatyje wo-
prosy.
Verfremdungseffekt zob. V-Effect.
Veritas odium parit zob. obsequium amicos...
vérités de La Palisse fr, prawdy La Palisse’a, tj. tru­
izmy, prawdy oczywiste.
- Jacques de Chabannes, seigneur de La Palisse (a. La Palice), dzia­
łający jako kondotier we Włoszech (1470-1525), zabity pod Pavią
(Lombardia); żołnierze jego ułożyli tren na śmierć swego nieustra­
szonego dowódcy, złożony z samych truizmów, np. Un quart ďheu-
vérités de La Palisse
re avant sa mort il était encore en vie... („Na kwadrans przed śmier­
cią był jeszcze żywy...”).
Verlust der Mitte nm., Utrata środka.
- książka (1948 r.) nm. historyka sztuki Hansa Sedlmayra.
vermicelli zob. wermiszel.
Vernichtungslager nm., obóz zagłady.
Véronique fr., dosł. ’Weronika’, (potrawa) gamiro-
wana białymi winogronami.
ver sacrum łac., dosł. 'poświęcone (płody) wiosny’;
poświęcona wiosna.
- w okresach niebezpieczeństwa a. niedostatku w staroż. Italii płody
ludzkie i zwierzęce danej wiosny poświęcano któremuś bogu, zazw.
Jowiszowi; zwierzęta składano w ofierze, a ludzi, po osiągnięciu 20.
roku życia zmuszano do emigracji; por. Igora Strawińskiego Święto
wiosny (1913 r. fr. Le sacre du printemps; ang. The Rite o f Spring).
verš librę [wym. we:r li:br] lit. wiersz wolny, o nie­
regularnej strukturze metrum, zmiennym następstwie
rymów a. nie rymowany.
- fr. ’jw .’; verš, zob. wers; librę ’w olny’ z łac. liber, zob. liberalizm.
verso odwrotna stronica karty (manuskryptu), którą
czyta się po stronicy zwanej recto\ stronica (w książ­
ce), oznaczana numerem parzystym; por. folio. || ver­
te odwróć (kartkę).
- n.łac. verso (folio) 'stronica odwracana’ i łac. verte ’jw.’ od verte-
re, zob. wersja; folio.
verso pollice łac., (zdobywają poklask, bo zabijają)
kręcąc kciukiem.
- z Juwenalisa (Satyry, 3, 36); żądanie dobicia rannego gladiatora
w rz. cyrku wyrażano przez podniesienie kciuka w górę, wyprostowa­
nie go i, być może, kręcenie nim (vertere pollicem): obrócenie kciuka
ku dołowi (premere pollicem) oznaczało życzenie ułaskawienia.
Verstehen wn.,filoz., socjol. termin używany w Niem­
czech od końca XIX w., oznaczający rozumienie we­
wnętrzne, za pomocą empatii, intuicji lub wyobraźni,
w przeciwieństwie do wiedzy zewn., wynikającej z ob­
serwacji i rachunku; termin używany zwł. przez socjo­
loga nm. Maxa Webera i przez filozofów neokanty-
zmu, takich jak Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert.
-n m . 'rozumienie’ od verstehen 'rozumieć’.
verte zob. verso.
verweile doch! du bist so schön! nm., (o, chwilo)
trwaj! jesteś tak piękna!
- z Goethego (Faust, cz. I, Pracownia).
vesica piscis łac., dosł. ’rybi pęcherz’, piast, aureola
otaczająca postać Chrystusa i świętych na obrazach
we wczesnej sztuce chrześcijańskiej.
vesperae zob. nieszpory.
Vespri Siciliani wł., Nieszpory sycylijskie.
- masakra Francuzów w czasie powstania lud. na Sycylii w poniedzia­
łek wielkanocny 1282 r., gdy dzwony wzywały na nieszpory.
vestigia terrent łac., odstraszają (mnie) ślady (in­
nych), tj. poprzedników, którym się nie powiodło.
- z Horacego (Listy, 1,1,74); wg bajki Ezopa (nr 246), odpowiedź lisa
(na pytanie chorego lwa, czemu się lis nie przybliża) na widok śladów
prowadzących do jaskini lwa i braku śladów powrotnych.
veto nie pozwalam; sprzeciw; (przywilej, prawo, ze­
zwalające komuś na) niedopuszczenie do przyjęcia
604 vien dietro a me...
uchwały, prawa, uchylenie ich, nieudzielenie zgody;
por. liberum veto.
- łac. 'nie pozwalam’ od velare 'zabraniać; nie zezwalać; wstrzymywać’.
via (droga) przez (jakąś miejscowość; napis na prze­
syłkach pocztowych). || via antiqua, via moderna
łac., dosł. 'droga starożytna, droga nowoczesna’, na­
zwy powstałe ok. 1425 r., oznaczające przeciwstaw­
ne kierunki w śrdw. sporze o uniwersalia, zob. nomi-
nalizm, realizm. || via crucis (a. dolorosa) łac., droga
krzyżowa. || via facti łac., za pomocą czynów. || via
media łac., droga środkowa, nieskrajna, niekrańco-
wa. || via naturali łac., drogą przyrodzoną, natural­
ną. || via negationis łac., (sposób określenia czegoś)
przez negację. || via trita łac., droga utarta, pospolita.
- łac. via 'droga’; por. dewiacja; konwejer; quadrivium; trivium; wia­
dukt; wiatyk.
vice- zob. wice-1| vice versa łac., na odwrót.
Vichy [wym. wiszi] (sól Vichy) mieszanina soli nie­
organicznych występująca w naturalnej wodzie mi­
neralnej uzdrowiska Vichy, stosowana w nieżytach
przewodu pokarmowego, nadkwasocie oraz kami­
cy żółciowej i moczowej; sztuczna mieszanina soli
o podobnym składzie; (rząd Vichy) rząd utworzony
przez marszałka Philippe’a Petaina z siedzibą w Vi­
chy od lipca 1940 r., kolaborujący z hitlerowską III
Rzeszą, a od 1942 r. kompletnie od niej zależny.
- miasto we Francji w Masywie Centralnym (Owemia), słynne uzdro­
wisko (silne szczawy alkaliczne).
vichyssoise [wyru. wiszisuąz] francusko-amer. zupa
z porów i ziemniaków na rosole, z dodatkiem cebu­
li, szczypiorku i śmietany, podawana najczęściej na
zimno.
- fr. 'pochodząca z uzdrowiska Vichy (we Francji)’.
victrix causa diis placuit, sed victa Catoni łac., bo­
gowie byli po stronie zwycięzcy, ale Kato - po stro­
nie zwyciężonego.
- z Lukana (Pharsalia, 1, 128); o Katonie, który pozostał wiemy
Pompejuszowi pokonanemu przez Cezara.
vide łac., patrz, zobacz (w tekście). || videant consu-
les, ne quid respublica detrimenti capiat zob. cave-
ant consules. || vide infra łac., patrz niżej (w tekście).
|| video zob. wideo-, -fon. || video lupum łac., widzę
wilka; o wilku mowa, a wilk tuż; por. lupus in fabuła!
|| vide supra łac., patrz wyżej (w tekście). || vidi łac.,
widziałem (notatka zwierzchnika na dokumencie).
- łac. vide 2. os. l.poj. trybu rozkazującego od viděre 'widzieć’; por.
déjá vu(e); ewidencja; interview; prowizja; rewia; rewident; videoma­
gnetofon; voyeur; weduta; widymacja; wiza; wizja; wizytacja.
videomagnetofon zob. magnetowid.
- ang. video 'telewizyjny’ z łac. viděre, zob. vide; magnetofon.
video meliora proboque, deteriora sequor łac., wi­
dzę i pochwalam rzecz lepszą, idę (jednak) za gorszą.
- z Owidiusza (Metamorfozy, 7 , 20).
vide supra łac., patrz wyżej (w tekście). || vidi łac.,
widziałem (notatka zwierzchnika na dokumencie).
vien dietro a me, e lascia dir le genti wł., pójdź ze mną,
a ludzie niech mówią dalej; por. segui ii tuo corso...
- z Dantego (Boska Komedia, Czyściec, 5,13); Wergiliusz do Dantego.
 vient de paraitre
vient de paraitre fr., świeżo ukazała się (książka,
nowość wydawnicza).
vie romancée [wym. wi romasę] powieść o życiu
sławnego człowieka, powieść biograficzna, życiorys
w formie powieści.
- fr. ’jw .’; vie ’życie; żywot; życiorys’ z łac. vita, zob. witalizm; ro­
mancée r.ż. od romance 'powieściowy’ z román, zob. romans.
vi et armis łac.,prawn. siłą i orężem.
(La) Vie unanime fr., Życie jednomyślne.
- tytuł zbioru poematów (1908 r.) pisarza fr. Julesa Romainsa (1885—
1972).
vieux jeu fr, dosl ’stara gra’; stara szkoła (w sensie
dodatnim a. ujemnym), niemodny, dawny (przesta­
rzały), niedzisiejszy system, styl, sposób zachowania
się, światopogląd; człowiek o staroświeckich poglą­
dach, zasadach.
Vieux Saxe fr., dosl ’stara saska’; stara porcelana
miśnieńska (z Miśni, nm. Meisseń).
vigilantes [wym. widzilęntiiz] w USA samozwańcze
grupy przestrzegania porządku publicznego powsta­
jące spontanicznie, gdy oficjalne władze nie chcą lub
nie mogą poradzić sobie z „bezprawiem i anarchią”
(co zazw. znaczy; nie chcą ukarać domniemanego
przestępcy doraźnie i bez sądu); działalność takich
grup, zazw. o charakterze szowinistycznym i skraj­
nie prawicowym, często niewiele się różni od prawa
linczu i rządów motłochu.
- ang. z hiszp. l.poj. vigilante 'strażnik’ od 'czujny’ z łac. vigilans dpn.
vigilantis ’jp.’ od vigilare 'nie spać; czuwać; pilnować’.
vigilate itaque, quia nescitis diem neque horám,
łac., czuwajcież tedy, bo nie znacie dnia ani godziny.
- z Wulgaty (Ew. wg Mat., 25,13).
villanella, villanesca, w XVI w. typ pieśni neapoli-
tańskiej, charakteryzującej się (w przeciwieństwie
do kunsztownego, polifonicznego madrygału) prostą
budową zwrotkową i homofoniczną fakturą.
- wł., od villano 'wieśniak, parobek’.
vína, wina, bina, sanskr., staroindyjski instrument
muz. strunowy szarpany, wykonany z drzewa róża­
nego a. z hebanu, rodzaj lutni z półkolistym korpu­
sem rezonansowym z tykwy i z drugim, mniejszym,
blisko górnego końca długiej, grubej szyjki, budowa­
ny w wielu odmianach.
vincere scis, Hannibal (victoria uti nescis) łac.,
umiesz zwyciężać, Hannibalu (wykorzystać zwycię­
stwa nie potrafisz); por. Hannibal ad portas.
- z Liwiusza, 22, 51, 4; wódz jazdy kartagióskiej, Marhabal, do Han­
nibala, po jego zwycięstwie pod Kannami (216 p.n.e.).
vincit qui patitur łac., zwycięża ten, kto wytrwa.
vin du pays [wym. wę dii peji] fr., wino lokalne, pro­
dukowane w okolicznych winnicach.
vingt-et-un fr., „21”, oczko, hazardowa gra w karty;
por. trente-et-quarante.
vinho verde port., dosl wino „zielone”, młode wino
z ostatniego zbioru; por. Heurige(r).
605 viritim
vino santo wł., dosł. 'święte wino’, toskańskie wino
z rodzynków.
viola muz. altówka; dawny (XIV-XVII w.) wł. in­
strument smyczkowy w różnych odmianach i wiel­
kościach. || viola da braccio poprzedniczka altówki.
|| viola da gamba poprzedniczka wiolonczeli (zwł.
XVII w.). || viola ďamore tenorowa, mająca prócz 7
gł. strun jeszcze 7 współbrzmiących. || viola da spal-
la poprzedniczka wiolonczeli, noszona w procesjach
na pasku przewieszonym przez ramię. || viola di bor-
done duża viola ďamore. || viola pomposa duża, pię-
ciostrunna (skonstruowana przez J. S. Bacha) viola.
- wł. viola ’jw .’; braccio 'ramię’ z łac. brachium, zob. bracero; wł.
gamba 'noga’; amore 'miłość’; spalla 'ramiona, barki, plecy’; bordo-
ne, zob. bordun; pompasa r.ż. odpomposo 'wystawny, okazały’ z łac.
pom pa 'okazałość, pompa’.
violon d’Ingres zob. un violon d’Ingres.
VIP skr. ang. very important person, ’b. ważna oso­
ba’, osoba o dużym autorytecie, znaczeniu, prestiżu,
0 szerokich wpływach; wysoki urzędnik, któremu się
należą specjalne przywileje.
virelai [wym. wirlę] zob. firleje.
virement [wym. wirmą] ekon. przenoszenie kredytów
budżetowych; zwiększenie wydatków budżetowych na
jakiś cel kosztem uszczuplenia ich na inny cel.
- fr. 'przeniesienie sumy z jednego rachunku na drugi; zużycie w ol­
nych kredytów na inny cel; obracanie (się)’ od virer 'obracać (się),
przechodzić (w inny kolor, na inny rachunek)’ z łac. vibrare, zob. wi-
bra(a)-; por. wiraż.
vires(que) acquirit eundo (rozgłos, renoma, opinia,
fama, potwarz) nabiera sił idąc (rozchodząc się, sze­
rząc się).
- z Wergiliusza (Eneida, 4 , 175).
virga deszcz, który zmienia się w parę wodną przed
spadnięciem na ziemię.
-n .ła c. 'rózga, gałązka’.
Virginia reei [wym. wodżinia ri:l] żywy, wiejski ta­
niec amer. wykonywany zazw. przez cztery do ośmiu
par ustawionych w dwa szeregi; pochodzi od rinnce
fadha, przedchrześc. tańca irl., który w Anglii rozwi­
nął się w taniec Sir Roger de Coverley; przeniesiony
do amer. stanu Wirginia przez kolonistów, przeobra­
ził się w V.r.; tańczono go w wielu wersjach, od ba­
lowej XVIII-wiecznej, do wiejskiej, żywej, w jakiej
dotrwał do XX w.
- ang. ’jw .’; reel 'rodzaj tańca’.
virginibus puerisque (canto) łac., dla dziewcząt
1 dla chłopców (śpiewam); dla młodzieży.
- z Horacego (Pieśni, 3 ,1 ,4 ).
virgo intacta łac., dosl 'nietknięta dziewica’; por.
westalka.
- z Katullusa (Carmina, 'Pieśni ’, 62,45 i 56).
viribus unitis łac., wspólnymi siłami.
viritim elekcja - w Polsce XVII i XVIII w. zasada
udziału całej szlachty w elekcji (obiorze) króla; por.
vivente rege.
- łac. 'pojedynczo; osobno; sam na sam’.
virtů
virtú mistrzowska kompetencja artysty w swojej
dziedzinie sztuki; doskonałość artystyczna; umiło­
wanie i znajomość sztuk pięknych; kolekcja dzieł
sztuki.
- wł. 'cnota; zaleta; skuteczność; moc’.
virtus post nummos łac., cnota po majątku; wpierw
dbacie o majątek, później dopiero o cnotę.
- z Horacego (Listy, 1 ,1 , 54); poeta wyszydza obyczaje Rzymian.
virtuti militari (order) za zasługi wojskowe (usta­
nowiony przez Stanisława Augusta w r. 1792, odno­
wiony w 1919 r.).
-ła c . ’jw.’; virtus dpn. virtutis, zob. wirtuoz; militaris, zob. militaria.
vis attractiva łac., siła przyciągająca; powab, urok.
vis-a-vis fr., [wym. wizawi] naprzeciwko; naprzeciw
siebie; osoba znajdująca się (mieszkająca) naprze­
ciwko.
- fr. 'twarzą w twarz; jw .’; st.fr. vis 'twarz' od łac. visus, zob. wizja.
vis comica łac., siła komiczna, talent budzenia weso­
łości, wywoływania śmiechu.
- (błędnie odczytane zamiast: virtus comica) z paru heksametrów Ce­
zara o Terencjuszu; por. Swetoniusza Terencjusz, 5.
vis maior łac., siła wyższa, której wystąpienia a.
skutków nie można było przewidzieć, ani im zapo­
biec, która więc, w pewnych wypadkach, zwalnia od
zobowiązań umowy; por. force majeure.
vis medicatrix naturae łac., lecznicze działanie na­
tury, samoleczenie się organizmu, powrót do zdrowia
bez pomocy leków.
vissi ďarte wł., żyłam sztuką.
- aria Toski z 2. aktu opery (1900 r.) Giacomo Pucciniego; libretto;
Luigi Illica i Giuseppe Giacosa wg Victoriena Sardou.
vis vitalis łac., siła życiowa; por. witalizm.
vita brevis, ars longa łac., życie (jest) krótkie, sztu­
ka długotrwała.
- wg przekładu Seneki (O krótkości życia, 1) z (gr. Aforyzmów, 1) Hi-
pokratesa; por. Goethego Faust, cz. I (Noc, Pracownia, 2).
vitae lampada tradunt łac., (wzmagają się jedne
narody, inne marnieją... i jak gońcy) przekazują po­
chodnie życia.
- z Lukrecjusza (O naturze wszechrzeczy, 77-79).
vitae, non scholae, discimus zob. non scholae, sed
vitae...
vitam impendere vero łac., życie poświęcić dla
prawdy.
- z Juwenalisa (Satyry, 4,91); dewiza J. J. Rousseau.
Vita somnium breve łac., Życie (jest) krótkim
snem.
- tytuł obrazu (1888 r.) Arnolda Bocklina.
vitrum gloriosum nazwa wielkich kielichów używa­
nych w Polsce za czasów saskich podczas uczt.
-ła c . 'jw.'; vitrum, zob. witraż; gloriosum 'chwalebny' od gloria, zob.
gloria.
vitulus aureus łac., dosł. ’złoty cielec’, złoto, pie­
niądz jako przedmiot kultu, gorączki, żądzy zdoby­
cia, posiadania.
606 voilä bien du bruit...
- wg Wulgaty (Ex. 32,135) posąg w postaci byka Hapi (gr. Apis) od­
lany na żądanie ludu izraelskiego przez arcykapłana Aarona pod nie­
obecność Mojżesza.
vituperatio stultorum laus est łac., nagana ze strony
głupców jest pochwałą.
viva la gallina, aunque sea su pepita! hiszp., wiwat
kura, choćby i pypciowata!; lepsze jest wrogiem do­
brego; małymi rzeczami gardzić nie trzeba.
- z Cervantesa (Don Kichote, 2 ,5 ), 1615 r.
viva quien vence hiszp., niech żyje ten, kto zwycięża.
- z Cervantesa (Don Kichote, 2 , 20).
vivarium zob. wiwarium.
vivat! niech żyje!; por. wiwat. || vivat, crescat, flo-
reat! łac., niech żyje, wzrasta (i) kwitnie! || vivat se-
quens! łac., niech żyje następny!
- łac. vivat 'jw.' od vivere ’żyć’; por. bon vivant; konwikt; qui vive?;
savoir-vivre; wiktuały; wiwarium.
vivat Polonus, unus defensor Mariae! łac., niech
żyje Polak, jedyny obrońca Marii!
- z Mickiewicza (Dziady, cz. 3, 1,413), 1832 r.
vivat sequens! zob. vivat!
vive la petite différence! fr., żart. niech żyje drobna
różnica (płci); niech błogosławione będzie istnienie
dwóch odmiennych płci.
vive la Pologne, Monsieur! fr., niech żyje Polska,
Panie!
- słowa rzecznika niepodległości Polski, Francuza Charlesa Floquet
(1828-96), rzucone carowi ros., Aleksandrowi II, w r. 1867 w Paryżu.
vive l’empereur! fr., [wym. wiw läprö:r] niech żyje
cesarz! (Napoleon I). || vivente rege łac., (elekcja,
obiór) za życia króla; por. viritim. || vive valeque łac.,
żyj i bywaj zdrów (formuła umieszczana na końcu li­
stu; por. Horacego Satyry, 2,5, 110).
vivos voco, mortuos plango, fulgura frango łac.,
żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, gromy kruszę.
- napis na dawn. dzwonach kość. (motto Pieśni o dzwonie Schillera).
vixit łac., żył(a), tj. już nie żyje; życia dokonał(a).
- st.rz. formuła, stosowana przy zawiadamianiu o czyimś zgonie.
vizsla [wym. wiżla] węgierski pies myśliwski przy­
pominający wyżła pointera, o krótkiej, gładkiej,
czerwonozłocistej a. piaskowej sierści; przodków tej
rasy sprowadzili Madziarzy (Ugrzy) przeszło tysiąc
lat temu.
- węg. od nazwy Vizslás, miasta w płn. Węgrzech.
vocativus łac., gram. wołacz.
vogue la galěre fr., odbijamy! podnieść żagle!; niech
płynie galera; niech się dzieje, co chce; co ma być, to
będzie; wszystko furda!
- z Rabelais'go (ks. 1, r. 40): Vogue la galée!
voie de garage fr., droga do garażu; przen. boczny
tor, sytuacja człowieka odsuniętego od życia poli­
tycznego itp., który wypadł z łask a. popadł w zapo­
mnienie; funkcja, pozycja, posada bez przyszłości.
voilä bien du bruit pour une omelette au lard! fr.,
aż tyle hałasu z powodu omletu na słoninie!
 voilä bien du bruit...
- z sonetu Jacquesa Vallée des Barreaux, 1599-1673; przy śniadaniu
w Wielki Piątek, gdy nagle zerwała się burza z piorunami.
voilä justement comme on écrit Phistoire zob. et
voilä justement...
voilä Pennemi! fr., oto wróg!
- hasło radykałów fr. w walce z klerykalizmem.
voilä le soleil d’Austerlitz! fr., oto słońce spod Au­
sterlitz!
- okrzyk, z jakim zwrócić się miał Napoleon I do swych oficerów
0 wschodzie słońca pod Moskwą 7 IX 1812 r., przywołując ich pamię­
ci zwycięską bitwę z 2 XII 1805 r.
Volapük sztuczny język międzynarodowy, stworzo­
ny w 1879 r. przez nm. księdza J. M. Schleyera, opar­
ty gł. na angielszczyźnie, częściowo na nm., fr. i łac.
(por. esperanto); przen. język, styl niezrozumiały, za­
gmatwany.
- Volapük ’jw.’; vol 'świat’ z ang. w orld ’jp.’; pük 'mowa’ z ang.
speak 'mówić’.
vol-au-vent [wym. wolowa] przekąska gorąca z cia­
sta półfrancuskiego śmietanowego nadziana potraw­
ką z mięsa, drobiu, dziczyzny a. ryby, lub brukselką.
- fr. dosl. 'lot z wiatrem’; jw.
volens nolens zob. nolens volens.
volenti non lit iniuria łac., prawn. chcącemu nie
dzieje się krzywda.
- wg prawnika rz. Domitiusa Ulpiana (ok. 170-228).
Volk der Denker und Dichter zob. das Volk der
Denker...
Völkerfrühling nm., Wiosna Ludów, pot. określenie
europ, ruchów rewolucyjnych 1848—49.
- u Ludwiga Bornego użyte w zapowiedzi pisma „Die Wage” (1818 r.)
1 w tekstach okresu 1830-48.
Völkermord nm., ludobójstwo; zob. genocide.
- z Augusta von Platena (wiersz Der Künftige Held), 1831, wyd.
1834 r.
Volksdeutsche [wym. folks...] folksdojcz, w okresie
okupacji hitlerowskiej (1939-45) osoba wpisana na
Volksliste, tj. na listę osób pochodzenia (naprawdę a.
rzekomo) niemieckiego, mających znaczne przywi­
leje (w porównaniu z ludnością polską). || Volksgeist
nm., duch narodu; por. esprit de la nation (z Johanna
Gottfrieda von Herdera, 1744-1803).
- nm. ’jw.’; Volks- 'ludowy’ od Volk ’lud; naród’; Deutsche(r) 'Nie­
m iec’; Liste 'spis; lista’.
Volkstum nm., ludowość.
- z Friedricha Ludwiga Jahna (Deutsches Volkstum), 1810 r.
volley zob. wolej.
Volstead Act ang., [wym. wolsted äkt] ustawa uchwa­
lona przez Kongres U S A 2 8 X 1919 r., przygotowu­
jąca wprowadzenie 18. poprawki (dotyczącej prohi­
bicji) do konstytucji (poprawkę odwołano w r. 1933);
por. bootlegger.
- od nazwiska autora ustawy, kongresmana amer.: Andrew J. Vol­
stead (1860-1947).
volta muz. oznaczenie pierwszego (prima v.) a. dru­
giego (seconda v.) zakończenia w powtarzanych od­
cinkach utworu (por. repetycja; wolta).
607 VOX
- wł. 'zwrot, obrót; raz; wolta’ od volgere 'kręcić, obracać (się)’ z łac.
volvere, zob. wolumen; por. wolta; woltyżer.
volte-face [wym. woltfąs] fr., obrót (o 180°), zwrot,
(nagła) zmiana, (nagły) zwrot w poglądach.
volucres coeli łac., ptaki niebieskie (swobodne, szy­
bujące po niebie).
- z Wulgaty (Ew. w g Mat., 8,20); tytuł tomu poezji Leopolda Staffa;
Ptakom niebieskim (1905).
voluisse sat est zob. in magnis et voluisse...
volumen zob. wolumen. || volumina legum łac.,
dosl ’tomy praw’; wydawnictwo praw i konstytucji
polskich od XIV do XVIII w. w 10 tomach publiko­
wanych w latach 1732-1952.
voodoo, voudou zob. wudu.
voraussetzungslose Wissenschaft nm., nauka bez
wstępnych założeń.
- z Heinricha Treitschkego (Deutsche Geschichte, t. V), 1894 r.
Vorschusslorbeeren nm., wawrzyny zaliczkowe,
laury przyznawane awansem.
- wg Heinego (Romancero, 2, Plateniden).
vos estis sal terrae łac., dosl jesteście solą ziemi’
(tj. najwartościowszymi ludźmi).
- z Wulgaty (Ew. w g Mat., 5, 13; por. Marek, 9 ,4 9 , Łuk., 14, 34); Je­
zus do apostołów; tytuł powieści Józefa Wittlina Sól ziemi (cz. I Po­
wieść o cierpliwym piechurze) 1936 r.
vos valete et plaudite łac., żegnajcie i klaszczcie;
por. finita la commedia.
- z Terencjusza (końcowe słowa wielu komedii).
voto z (zawartego) ślubu (por. primo voto; secundo).
|| votum separatum łac., zdanie odrębne, opinia od­
mienna od poglądu większości, niezgodna z przyję­
tym wnioskiem, uchwałą itp.
- łac. voto ablat. od votum, zob. wotum.
votre patrie est ici! fr., pańska ojczyzna jest tutaj!
- cesarzowa ros. Katarzyna II w czasie audiencji na dworze peters­
burskim 24 II 1793 r. do Szczęsnego Potockiego, wyrażającego oba­
wę o los swojej ojczyzny.
voucher [wym. wąuczer] dowód na piśmie; doku­
ment stwierdzający zawartą transakcję; pisemne
oświadczenie a. upoważnienie; certyfikat, list uwie­
rzytelniający.
- ang. 'poręczyciel; jw .’ od vouch 'gwarantować, ręczyć’ z łac. voca-
re zob. wokanda.
vous créez un frisson nouveau fr., tworzy pan nowy
dreszcz (grozy).
- Wiktor Hugo w liście do Charlesa P. Baudelaire’a z 6 X 1859 r.
vous étes orfěvre, Monsieur Josse! fr, pan jesteś złot­
nikiem, panie Josse (tł. Boya-Żeleńskiego), tj. pańska
rada jest wyborna, ale nieco zbyt interesowna.
- z Moliera (Miłość lekarzem, 1,1).
vous 1’avez voulu, George Dandin zob. tu Fas routo­
vou vray [wym. wuwrę] fr., nie musujące a. musujące
białe wino z Touraine w dolinie Loary (Francja).
vox łac., dźwięk, głos. || vox acuta łac., muz. orga­
nowa wysoki, ostry głos. || von angelica łac., muz.
organowa głos „anielski”, o brzmieniu miękkim, de­
VOX
likatnym. || vox caelestis łac., muz. organowa głos
„niebiański”. || vox clamantis in deserto łac., głos
wołającego na puszczy (Wulgata, Izajasz, 40, 3; Ew.
wg Mat., 3, 3 i in.). || vox et praeterea nihil łac.,
dźwięk (głos, słowa) i nic poza tym (często żart. a.
sarkastycznie). || vox humana łac., muz. organowa
głos „ludzki”. || vox media łac., wyraz neutralny, po­
średni między wyrazami o znaczeniach skrajnych,
krańcowych. || vox nihili łac., wyraz (nazwa) znikąd,
tj. zawdzięczający swe istnienie chochlikowi druk. a.
przejęzyczeniu się. || vox virginea łac., muz. organo­
wa, głos „dziewiczy”.
vox populi (vox Dei) łac., głos ludu (to głos Boga).
- z Listu do Karola Wielkiego (r. 800) mnicha, teologa i filozofa an-
glos. Alkuina (ok. 735-804).
Voyage au bout de la nuit fr., Podróż do kresu nocy
(tł. Wacława Rogowicza).
- tytuł powieści (1932 r.) pisarza fr. Louis Ferdinand Celine’a (1894—
1961).
voyeur [wym. wuajoir] podglądacz seksu, osoba,
której popęd seksualny znajduje ujście w podgląda­
niu organów i aktów płciowych; nazbyt wścibski ob­
serwator, poszukujący spraw brzydkich a. skanda­
licznych. || voyeurism [wym. wuajęryzm; wym. fr.
wuajórism] zboczenie voyeura, podglądanie; por.
ekshibicjonizm. || yoyeuse [wym. wuajó:z] fr., krze­
sło dla kibica siedzącego twarzą do oparcia rozbudo­
wanego u góry tak, aby można było na nim wygod­
nie wesprzeć ręce i podbródek.
- ang. ’jw.’ z fr. voyeur, dosł. 'widzący’ od voir, zob. rewia.
W
W zob. wat.
wa jap., dosł. 'harmonia, dobre współżycie’ skom­
plikowana i specyficznie jap. forma współistnienia
społ., pozwalająca różnym grupom na współpracę
mimo odmiennych, nieraz konfliktowych interesów;
bez ustalonych reguł, ideologii czy stałych instytucji,
wa w sprzyjających okolicznościach nadaje społe­
czeństwu zadziwiającą spoistość i umiejętność przy­
stosowywania się do zmiennych warunków, co daje
doniosłe rezultaty gospodarcze.
wachmistrz podoficer kawalerii, odpowiadający
stopniem sierżantowi. || wachta dyżur marynarza na
statku (zazw. 4 godz.); część załogi statku wyznaczo­
na do kolejnego pełnienia służby.
- nm. Wachtmeister 'wachmistrz; policjant’; Wacht 'warta; straż’; por.
odwach; Meister, zob. meistersingerzy.
Wacht am Rhein zob. Die Wacht am Rhein.
wadery buty do brodzenia w wodzie; nieprzema­
kalny ubiór składający się z butów połączonych ze
608 wagabunda
VSOP inicjały wyrazów ang. Věry Superior Old
Pale ’wysokogatunkowa stara czysta’; nie chroniony
prawnie napis na butelkach brandy rozmaitej jakości,
nie mający przeto żadnego znaczenia.
Vulgivaga włócząca się tam i ówdzie; jeden z przy­
domków Wenery, jako opiekunki nierządnic; por.
Pandemos.
- łac. r.ż. od vulgivagus 'włóczący się tam i ówdzie’; m lgus, zob. wul­
garny; vagus 'włóczący się; bezdomny’ od vagari, zob. wagabunda.
vulgo łac., pospolicie, zwykle, powszechnie (zwa­
ny); por. alias.
vulnerant omneš, ultima necat łac., wszystkie ra­
nią, ostatnia zabija (o godzinach).
- napis na dawn. zegarach (wieżowych).
spodniami sięgający niekiedy po pachy, nakładany
na zwykłe ubranie i buty, noszony przez wędkarzy
i myśliwych (polujących np. na kaczki).
- ang. wader [wym. uęjder] 'jw.' od wadę 'brodzić'.
wadi arab., suche łożyska rzek na pustyniach płd.-
-zach. Azji i płn. Afryki, wypełniające się wodą tylko
w porze deszczowej.
wadialna kara - prawn. przepadek wadium. || wa­
dium kaucja, zastaw, suma składana jako zabezpie­
czenie dotrzymania warunków umowy, przetargu, li­
cytacji itp.
- śrdw.łac. vadium 'zastaw'.
wagabunda włóczęga, tramp, obieżyświat, powsi­
noga. || wagant goliard, śrdw. pieśniarz wędrowny
(zbiegły mnich a. student), niekiedy aktor w weso­
łych widowiskach teatr. || wagary samowolne prze­
bywanie ucznia poza szkołą i domem w godzinach
zajęć szkolnych.
 wagabunda
- łac. vagabundus 'włóczący się’ i vagans dpn. vagantis (p.pr.) od va-
gari (vagare) 'wędrować; tułać się’; por. dywagacja; ekstrawagancja;
Vulgivaga.
waginalnyfizjol. odnoszący się do pochwy, pochwo­
wy (np. orgazm); por. klitoralny.
- łac. vagína 'pochwa (miecza); anat. pochwa’.
wagotonia med. stan wzmożonego napięcia ukła­
du nerwu błędnego, wpływający na zwolnienie akcji
serca i rytmu oddechowego oraz na obniżenie tętni­
czego ciśnienia krwi, a będący przejawem dostoso­
wania się organizmu do oszczędnej pracy w spo­
czynku; por. bradykardia.
- n.łac. vagus 'nerw błędny; gł. nerw układu parasympatycznego’
z łac. 'błądzący'; zob. -tonią.
wahhabizm doktryna relig. utworzona ok. 1744 r.
w Nedżdzie (Arabia Saudyjska) przez Muhamma-
da Abd al-Wahhaba, głosząca powrót do „pierwotnej
czystości” islamu, do prostoty i surowości obycza­
jów, uznająca Koran i hadisy za jedyne źródła wiary.
Wahlverwandtschaften nm. Pokrewieństwa z wy­
boru; powinowactwa duchowe.
-tytułpow ieści Goethego (1809 r.); pierw.: określenie (ks. 1, rozdz. 4)
przyczyny chem. połączeń pierwiastków (łac. attractio selectiva).
Wahrheit und Dichtung nm., prawda i zmyślenie.
- wg tytułu autobiograficznego dzieła Goethego pt. Aus meinem Le­
ben. Dichtung und Wahrheit (1809-31); „Z mojego życia. Zmyśle­
nie i prawda”.
wah-wah, wa-wa, ua-ua ang., w muzyce jazzowej,
rockowej - efekt zmiany barwy dźwięku podobny
do przechodzenia z głoski u do a, osiągany w drodze
elektroakustycznej.
wait and see ang., [uęjtend si;] czekajmy i przyglą­
dajmy się; uzbrójmy się w cierpliwość; por. qui vi-
vra, verra.
- wyrażenie, którego używał wielokrotnie w 1910 r. w przemówie­
niach premier W. Bryt. (1908-16) Herbert Henry Asquith, earl o f
Oxford (1852-1928).
wajdelota zmyślona nazwa zmyślonych zapewne
(w późniejszych czasach) niższych kapłanów, guślarzy,
wróżbitów i śpiewaków-bardów pogańskiej Litwy.
- nm. Waidler 'guślarz-wróżbita pruski (XVI-XVII w.)’ z pras.
waidlemai 'wróżymy; czynimy gusła’.
wajśja członek trzeciej z dawnych kast Indii, utwo­
rzonej gł. z rolników, kupców i rzemieślników; por.
kasta.
- sanskr. waiśja 'jw.' od wiś 'osiedle'.
wakan, wakanda, wakon, wakonda, jęz. Sioux,
w wierzeniach Indian amer., zwł. Siuksów, nadnatu­
ralna potęga, podobna do many wyspiarzy polinezyj­
skich, objawiająca się w zwierzętach i przedmiotach,
niekiedy udzielająca im niezwykłych właściwości,
a uważana na ogół za źródło nadzwyczajnych wyda­
rzeń; por. manitu; orenda.
wakans, wakat zob. vacat; druk. wakat, nie zadrukowa­
na stronica w książce, wakować być nie obsadzonym,
wolnym (o posadzie, stanowisku, miejscu pracy).
- łac. vacans p.pr. od vacare, zob. vacat.
wakcyna krowia ospa, med. szczepionka; krowian-
ka; element oprogramowania zwalczający wirusy
609 Walkiria
komputerowe. || wakcynacja med. szczepienie prze-
ciwzakaźne.
- łac. vaccinus 'krowi' od vacca 'krowa'; por. vaquero.
wakować zob. wakans.
wakuola biol. wodniczka, pęcherzyk w protopla-
zmie komórek wypełniony płynem (sokiem komór­
kowym).
- fr. vacuole 'mała próżnia; jw .’ z łac. vacuum, zob. vacuum.
wal zool. ssak morski, rodzaj z podrzędu waleni bez­
zębnych, fiszbinowych.
-n m . 'jw.; wieloryb’.
walansjenka cienka, delikatna koronka klockowa
z deseniem kwiatowym na siatce z regularnych kwa­
dratów a. rombów.
- od nazwy miasta przemysłowego w płn. Francji: Valenciennes.
waldensi sekta relig., powstała w 1176 r. w Lyonie
(Francja), głosząca nawrót do ubóstwa i prostoty
pierwszych chrześcijan, która przyjęła doktrynę Kal­
wina w XVI w. i była prześladowana jako heretycka
aż do czasów współczesnych.
- od nazwiska założyciela: Peter Waldo.
waldhar bot. turzyca drżączkowata (morska trawka),
używana, zwł. dawn., do napychania materaców, po­
duszek itp.
- nm. Waldhaar 'jw.'; Wald 'las'; Haar 'włos'.
walencja chem. wartościowość; psych, w teorii Kur­
ta Lewina (1890-1947) siła o wartości dodatniej a.
ujemnej. || walencyjny chem. wartościowy.
- późniąc, valentia 'siła, zdolność’ od łac. válem dpn. valentis 'zna­
czący; mający wartość’ z valěre zob. walor.
waleriana bot. kozłek, zwł. lekarski; dawny lek
uspokajający z kozłka lekarskiego.
- śrdw.łac. valeriana 'jw.'
waleta dawn. zwł. w wyrażeniu na waletę - na poże­
gnanie, na rozstanie (się).
- łac. valete 'bądźcie zdrowi’ 2. os. l.mn. trybu rozkazującego od
valěre, zob. walor.
Walhalla mit. płn. miejsce, gdzie bóg Odyn przyjmo­
wał dusze poległych w walce bohaterów; panteon,
-n m . Walhall{a) 'jw.'ze stskand. Vdlhölldosł. 'pałacpoległych’; valr
'poległy'; höl 'hala; pałac’.
wali zarządca wilajetu, jednostki adm.-terytorialnej
w Turcji (por. san-dżak); arab. zarządca prowincji;
święty muzułm.
- tur. 'zarządca' z arab. wali dosł. 'dobroczyńca, opiekun; jw.’
walidacja psych, proces ustalania stopnia odpowied-
niości, trafności, celowości testu a. ważności, do­
kładności narzędzia pomiarowego.
- śrdw.łac. validatus p.p. od validare 'zatwierdzać' z validus 'skutecz­
ny, ważny’ łac. 'silny' od valěre, zob. walor; por. inwalida; konwali-
dacja.
Walkiria mit. płn. jedna z dziewic boga Odyna, któ­
re unosiły się nad polem bitwy, wybierając tych, któ­
rzy mieli polec, i odprowadzały dusze bohaterów do
Walhalli.
- nm. Walküre 'jw.' ze stskand. valkyrja dosł. 'wybierająca pole­
głych’.
walkman
walkman [wym. uokman] niewielkie urządzenie
elektroniczne służące do odbioru muzyki na space­
rze, ze słuchawkami na uszach.
- ang.; walk ’spacer’; man 'człowiek'.
walkover [wym. uo:kouwer] walkower, sport, przy­
znanie zwycięstwa zawodnikowi a. drużynie z po­
wodu niestawienia się przeciwnika a. niespełnienia
przez niego warunków regulaminu.
- ang. 'wyścig, w którym startuje jeden koń; wyścigi koni jednej staj­
ni; zawody, konkurs bez przeciwnika; (odnieść) łatwe zwycięstwo';
walk 'chodzić' (por. lambeth walk); over 'przez; ponad’.
wallombrozjanin członek jednego z odgałęzień za­
konu benedyktynów, utworzonego przez św. Jana
Gwalberta w r. 1038 dla studiów teol. i życia w kon­
templacji.
- od miejsca założenia pierwszego klasztoru - Valle Ubrosa (Vallom-
brosa) we Włoszech.
Wall Street [wym. uo:l stri:t] oligarchia finansowa
USA; wpływ kapitału finansowego w gospodarce
USA; por. city.
- ang. 'ulica na dolnym Manhattanie (Nowy Jork), w pobliżu (i na)
której mieszczą się największe banki i giełda (akcyjna), jw.’; wali
'mur' z łac. vallum 'szaniec; palisada; mur’ od vallus 'pal; palisada;
jp.’; Street 'ulica' od późniąc, strata 'droga brukowana’ z łac. r.ż. od
stratus, zob. strat(o)-.
walmowy dach - bud. czterospadowy dach.
- nm. Walmdach 'jw.'; Walm 'trójkątna połać dachowa’ od wölben
'(prze)sklepiać’.
walonki berlacze, pilśniaki, filcówki, wojłokowe
buty na skórzanej podeszwie, wkładane podczas
mrozów.
- ros. wálenki 'jw.' od waljáť 'tarzać; falować; pilśnić (wełnę); par­
taczyć’.
walor wartość, znaczenie; ekon. papier wartościo­
wy; piast, natężenie tonu barwy, stopniowanie świa­
tła i cienia; (l.mn.) zalety, cnoty. || waloryzacja
przerachowanie zobowiązań pieniężnych na skutek
zmienionej wartości pieniądza. || waluta jednost­
ka pieniężna będąca podstawą systemu pieniężnego
w danym kraju; typ systemu pieniężnego (w. złota,
srebrna, papierowa); banknoty, monety zagranicz­
ne. || walutowy związany z walutą (por. arbitraż;
clearing; dewiza; kurs; parytet).
- wł. valuta 'waluta; papier wartościowy’ i śrdw.łac. valor 'ważność;
wartość’ z łac. valére 'być silnym, zdrowym, potężnym, wartym’; por.
ambiwalencja; dewaluacja; ekwiwalencja; poliwalentny; rekonwale­
scencja; (re)walidacja; vale.
Walpurgi noc - z 30 IV na 1 V (na św. Walpurgę),
kiedy, wg legend śrdw., odbywały się sabaty czarow­
nic na górze Brocken (granitowy szczyt, najwyższy
w górach Harcu, 1142 m).
-n m . Walpurgisnacht 'jw.'; Nacht 'noc'; por. Goethego Faust, część I.
waltornia muz. róg.
-n m . Waldhorn 'jw.'; Wald 'las'; Horn ’róg;jw.’
waluta, walutowy zob. walor.
wamp typ kobiety (pierw, w filmach amer.) niebez­
piecznej dla mężczyzn, opętującej ich swą demonicz­
ną urodą, aby ich doprowadzić do ruiny a. do zgu­
by. || wampir nietoperz owadożemy występujący
w Brazylii i Gujanie; upiór baśniowy, duch wysysa-
610 wapiti
jący krew z człowieka; wyzyskiwacz, krwiopijca, li­
chwiarz.
- ang. vamp 'wamp' skr. od vampire 'wamp(ir)’ z nm. Vampir 'upiór;
wampir’ pochodzenia słowiań.
Wampuka parodia opery, niedorzecznych konwen­
cji i zakrzepłej rutyny przedstawień operowych; bez­
wartościowy, lichy, pretensjonalny, banalny spektakl
teatr.
- ros. 'jw.' od wam puk (cwietów) 'dla pani bukiet (kwiatów)’; jedna
z osób słuchających opowiadania M. N. Wołkowskiego przyjęła wam
puk za imię męskie, z którego autor utworzył z kolei imię żeńskie -
Wampuka; opera W. G. Erenberga Wampúka, niewiésta afrikánskaja
(„W. - afrykańska oblubienica”) wystawiona w reżyserii N.N. Jew-
rieinowa w r. 1908 na scenie petersburskiego teatru Kríwoje ziérkalo
(„Krzywe Zwierciadło”); por. Tieatr dla sjebia.
wampum paciorki z polewanych muszelek naniza­
nych na sznurki, wiązane w szarfy, paski, używane
dawn. przez Indian płn.amer. jako jednostka płatni­
cza, zastaw a. ornament, dziś sprzedawane przez nich
turystom jako pamiątki z podróży.
- w jęz. Indian Narraganset skr. od wampompeag; wampan 'biały';
api 'sznur'; -ag przyrostek oznaczający l.mn.
wams w XVI-XVII w. - usztywniony, podwatowa-
ny kaftan męski z sukna, aksamitu, atłasu, sięgający
do pasa; por. sajan.
- nm. 'kaftan; kabat’ ze st.fr. wambais 'kaftan noszony pod zbroją
(pourpoint)’ ze śrdw.łac. wambasium 'pikowany kaftan; jp.’ od śr.gr.
bámbaks 'bawełna'.
wanad chem. pierwiastek, Tabl. 1, metal trudno to-
pliwy, b. twardy. || wanadowce grupa (rodzina) pier­
wiastków chem. ciężkich, trudno topliwych metali:
wanad, niob, tantal.
- stskand. Vanadis 'Freja, bogini skand.’
wánaprastha zob. aśrama.
wandal człowiek rozmyślnie niszczący dobra, war­
tości kulturalne, monumenty, dzieła sztuki itd.; bar­
barzyńca, dewastator, niszczyciel. || wandalizm roz­
myślne niszczenie, dewastacja, uszkadzanie dóbr
kulturalnych.
- łac. Vandalus, l.mn. Vandali(i) 'Wandale; staroż. lud germ., który na­
jechał Galię, Hiszpanię i Afrykę Płn. w IV i V w., a w 455 r. wkroczył
do Italii, złupił Rzym i zniszczył wiele dzieł sztuki i lit.’
Wanderjahre (młodzieńcze) lata wędrówki; por.
Lehrjahre.
- nm. 'jw.'; wandem 'wędrować'; Jahr 'rok'; z tytułu powieści Goe­
thego ( Wilhelm Meisters Wanderjahre oder D ie Entsagendew,
1821 r.).
Wanderlust zamiłowanie do wędrówek, wycieczek
krajoznawczych, uważane w XVIII i XIX w. za ce­
chę charakterystyczną młodzieży nm.
-n m . 'jw.'; Wander 'wędrowny'; Lust, zob. Arbeitslust.
wanilina związek organiczny, pochodna benzalde­
hydu, ciało krystaliczne o silnym zapachu wanilii,
otrzymywane z owoców wanilii a. syntetycznie.
- od nazwy wanilii, n.łac. bot. Vanilla z hiszp. vanilla 'wanilia'.
wanta żegl. lina stalowa usztywniająca maszt, łączą­
ca go z burtą statku.
-n m . Want 'jw.'
wapiti jeleń płn.amer. podobny do europ, jelenia
szlachetnego, ale znacznie większy.

-a n g . ’jw .’ pochodź, algon.
wapory przest. wyziewy, opary, wydechy, pot; daw­
na choroba dam z towarzystwa, spazmy, fiimy itp.
- łac. vapor ’para wodna; wyziew’; por. ewaporacja.
warcaby damki, gra rozgrywana na szachowni­
cy przez dwóch graczy (z których każdy ma po 12
pionków poruszających się po przekątnej czarnych
pól) aż do utraty wszystkich pionków przez jedne­
go z graczy.
- czes. whcaby ’jw .’ ze śr.g.nm. wyrfzabel ’jw .’; w urf ’rzut’; zabel
'warcabnica’ od łac. tabula, zob. tabula rasa.
war-hawks ang., jastrzębie wojny.
- w USA o zwolennikach wojny z Francją w 1798 r. i z Anglią w 1811 r.
wari zob. mankala.
- nazwa lokalna w Afiyce Zach.
wariacja odmiana, przekształcenie, modyfikacja,
przeróbka; obłąkanie, szaleństwo; wybryk; głup­
stwo; muz. (l.mn.) temat z wariacjami, utwór składa­
jący się z wyrazistego tematu i z pewnej liczby od­
cinków (tj. wariacji), w których temat, (a. tylko jego
motywy) ulega różnym przemianom; por. tema eon
variazioni. || wariant odmiana, modyfikacja; inne
opracowanie tegoż tematu, projektu itd.
- łac. vańatio 'rozmaitość; zmiana’ i varians (p.pr.) od variare 'od­
mieniać; pstrzyć się’.
waribasi jap., para pałeczek dojedzenia, utworzonych
z jednego kawałka drewna rozszczepianego przy sto­
le przez konsumenta, któiy ma wobec tego pewność,
że nikt przed nim tych pałeczek nie używał.
WARI(O)- w złożeniach: różny; zmienny. || wario-
graf zob. poligraf (Keelera). || wariometr fiz. przy­
rząd do pomiaru zmian (np. indukcyjności, magne­
tyzmu, grawitacji); przyrząd pokładowy wskazujący
prędkość wznoszenia się a. opadania samolotu (szy­
bowca).
- łac. varius, zob. varia; -graf-; -metr.
War is Peace. Freedom is Slavery. Ignorance is
Strenght. ang., Wojna jest pokojem. Wolność jest
niewolnictwem. Niewiedza jest siłą.
- z George’a Orwella (Rok 1984, r. 1), 1949 r.; tł. Juliusza Mieroszew-
skiego.
wasal lennik, w śrdw. systemie lennym feudał, który
za otrzymane beneficjum a. lenno zobowiązany był
do powinności na rzecz seniora; państwo (niekiedy:
osoba) wasalne, zależne od innego, potężniejszego,
poddane mu, hołdownicze.
- śrdw.łac. vassallus 'wasal’ od vassus 'sługa; jp.’ pochodzenia celt.
washboard [wym. uoszbo:d] ang., (blaszana) tar­
ka do prania, używana dawn. jako instrument perku­
syjny przez zespoły jazzu tradycyjnego, skifflowe,
country musie i in.
was ist der langen Rede kurzer Sinn? nm., jakiż
jest krótki sens tej długiej mowy?
- z dramatu Piccolomini, 1 ,2 (1800 r.) Schillera.
WASP [wym. uosp] ang., ’osa’: amer.ang. inicjały
określenia: A White Anglo-Scaon Protestant ’osoba
rasy białej, pochodzenia anglosaskiego, religii prote­
stanckiej’ (używanego gł. w statystycznych studiach
Wedgwooda naczynia
socjologicznych amer. grup etnicznych), zwł. należą­
ca do średniej i górnej warstwy Amerykanów, którzy
przechowują i pielęgnują tradycje swoich przodków,
osadników brytyjskich i skandynawskich.
Wassersuppe nm., waserzupka [wym. ...r-z...], wo-
dzianka, wodnista zupa; przen. o wodnistych, roz-
wat (W) jednostka m ocy prądu elektr.; moc urządze­
nia, które w każdej sekundzie wykonuje pracę 1 dżula.
- od nazwiska szkoc. mechanika i wynalazcy: James Watt (1736-
1819).
wataha d a w n . oddział zbrojny, hufiec, czereda, zgra­
ja. || watażka d a w n . przywódca watahy.
- ukr. watażka ’jw .’ od wataha ’jw .’
Watergate [wym. uotergejt] w ielki skandal politycz­
ny administracji prezydenta U S A Richarda M. N ixo-
na; r o z s z e r z , skandal polit. na dużą skalę, zwł. połą­
czony z usiłow aniem zatajenia niewygodnych faktów
a. bezprawnych działań.
- (1973 r.) od ang. nazwy budynku w Waszyngtonie, w którym znaj­
dował się sztab komitetu partii demokratycznej; próba włamania się
do sztabu i wykradzenia dokumentów przez osoby związane ze szta­
bem wyborczym prezydenta Nixona zakończyła się śledztwem i skan­
dalem, na skutek którego Nixon, który uczestniczył w próbach ukrycia
nielegalnej działalności sprawców, zrzekł się urzędu prezydenta; por.
deep throat; expletive deleted; impeachment; Oval Office; subpoena.
waterklozet (WC) p r z e s t . klozet, ustęp spłukiwa­
ny w odą z rezerwuaru. || waterpolo [wym. water... a.
uo:ter...] piłka wodna, gra w piłkę dwoi drużyn po 7
graczy w basenie w odnym . || waterproof [wym. uo:
terpru:f] (płaszcz) nieprzemakalny; wodoszczelny.
- ang. water ’woda’; water d o se t ’waterklozet’; closet 'gabinet; kre­
dens; jw.; szafa w ścianie’ ze śr.fr. zdrobn. od cios 'ogrodzenie’ z łac.
claudere, zob. klauzula; polo; proof.
Watt zob. wat.
(wa)tus(s)i czerwone a. biało-czerwone wielkoro-
gie bydło stepow e hodowane gł. przez koczowni­
cze plem iona m urzyńskie Watus(s)i (Tusi) w Burun­
di (wsch. Afryka).
webą w ysoki gatunek cienkiego płótna lnianego na
wykwintną bieliznę pościelow ą.
- nm. Webe ’jw .’ od weben tkać, snuć; poet. poruszać się (pierw, tam
i na powrót, przy krośnie tkackim); działać’.
weber (Wb) jednostka miary strumienia magnetycz­
nego w układzie SI.
- od nazwiska fizyka nm.: Wilhelm E. Weber (1804-91).
wedanta sanskr., d o s ł. ’koniec W ed’, ortodoksyjna
filozofia ind. oparta na końcowej części Wed, doty­
czącej ostatecznego celu kontemplacji.
wedeta p r z e s t . popularna aktorka, gwiazda sceny, es­
trady, kabaretu; d a w n . w o js k , wideta warta, pikieta,
czaty; czujka, żołnierz na straży.
- fr. vedette 'czujka; budka strażnicza; teatr., film., sport, gwiazda’
z wł. redetta 'strażnica, czujka’ (pod wpływem redere 'widzieć’) od
Valetta ’woalka; żegl. wachta’.
Wedgwooda naczynia [wym. uedżuuda] ceramicz­
ne, m.in. krem owożółte fajanse (ang. q u e e n s w a r e ),
nieszkliw ionę, półprzejrzyste kamionki jaspisowe
Wedgwooda naczynia
szarozielone, szafirowe, błękitne, piaskowe, lila (ja-
sperware) matowoczame kamionki naśladujące ba­
zalt (bazaltware) wyrabiane przez zakłady w hrab­
stwie Stafford: Burslem (1757 r.), Etruria (1776 r.),
Chelsea (1770 r.).
- od nazwiska najsłynniejszego projektanta i producenta ceramiki
światowej, Anglika Josiaha Wedgwooda (1730-95), twórcy tych wy­
robów.
weduta obraz, sztych, rysunek przedstawiający pa­
noramę miasta a. ulice, place, zespoły archit.; por.
prospekt. || wedutysta wł., plastyk malujący a. rysu­
jący weduty.
- wł. vedutista, specjalizacja piast, wyodrębniona w Holandii XVII w.,
rozkwitająca w Wenecji XVIII w. (A. Canale, B. Bellotto zw. Canalet-
to, działający m.in. w Polsce, M. Marieschi, F. Guardi), rozprzestrze­
niona w 2. pol. XVIII w. w Europie, od veduta ’widok’; panorama od
vedere 'widzieć’ z łac. videre zob. vide; por. belweder.
Wedy, Węda, najdawniejsze księgi ind. z okresu
1500 do 300 p.n.e., spisane w jęz. wedyjskim (staro-
ind.), będące zbiorem obrzędów, rytuałów i wierzeń
relig., obyczajów, egzegezy filoz. i teologicznej oraz
tekstów z in. dziedzin wiedzy okresu bramińskiego;
w skład Wed wchodzą: mantry (z Rigwedą, Samawe-
dą, Jadżurwedąi Atharwawedą), brahmany (z aranja-
kami i upaniszadami) i sutry.
- sanskr. 'nauka; święta wiedza; Węda’.
weed ang., zielsko; tytoń; zob. cannabis.
weekend [wym. ui:kend] okres między zakończe­
niem jednego tygodnia pracy a rozpoczęciem następ­
nego (np. od sobotniego popołudnia do poniedziałku
rano), poświęcony wypoczynkowi, zwł. za miastem.
- ang. 'jw.'; week 'tydzień'; end 'koniec'.
weganin wegetarianin odrzucający również wszelkie
pokarmy pochodzenia zwierzęcego, takie jak mleko,
sery, jaja i miód.
- skr. od wegetarianin.
wegetacja biol. proces rozwoju roślin; roślinność;
życie bezczynne, nudne, bierne, apatyczne; życie za­
pewniające tylko minimum egzystencji. || wegetaria­
nin jarosz, zwolennik wegetarianizmu, odżywiania
się bezmięsnego. || wegetatywny o cechach właści­
wych roślinom; (rozród) bezpłciowy; (układ nerwo­
wy) autonomiczny; (o funkcjach) właściwy zarówno
roślinom jak zwierzętom.
- śrdw.łac. vegetare 'rosnąć; kwitnąć’ z łac. 'ożywiać, pobudzać’ od
veěre 'pobudzać; podniecać’.
wehikuł pojazd, wóz.
- łac. vehiculum 'jw.' od vehere 'wozić'; por. inwektywa; konwek­
cja; wektor.
Wehrmacht [wym. wę:r...] nazwa nm. sił zbrojnych
w latach 1935^45; por. Reichswehr.
- nm. 'jw.'; Wehr 'obrona'; Macht 'siła; władza; moc(arstwo)’.
Weihnacht(en) zob. Christmas.
Weimaraner pies sportowy rasy myśliwskiej, wy­
hodowany na pocz. XIX w. przez nm. arystokrację
dworu weimarskiego, przypominający wyżła pointe-
ra o zwisających uszach, krótkiej, gładkiej, mysiej a.
srebrzystoszarej sierści, dobry jako pies gończy, to­
warzysz i czujny stróż.
612 welocyped
- nm. 'weimarczyk' od nazwy Weimaru, miasta nad rzeką lim (Niemcy).
Wein, Weib und Gesan nm., w ino, kobieta i śpiew.
- ze starej sentencji nm.: Wer nicht liebt W., W. und G. der bleibt ein
Narr sein Lebenslang („Kto nie miłuje wina, kobiety i śpiewu, ten
przez całe życie zostanie głupcem”), przypisywanej Lutrowi, T. H.
Vossowi i in.; tytuł walca (1869 r.) Johanna Straussa syna.
wek, słoik Wecka, szklany, hermetycznie zam knię­
ty, do przechowywania przetworów z jarzyn, o w o ­
ców itp.
- nm. Weckglas 'jw.'; nm. nazwa handl.; Glas 'szkło; szklanka; na­
czynie szklane’.
weksel dokument kredytowy na specjalnym blankie­
cie, zawierający bezwarunkowe zobow iązanie za­
płaty określonej sumy w określonym terminie przez
osoby podpisane (por. trata); p r z e s t . zwrotnica. ||
wekslować p r z e s t. przestawiać zwrotnicę; (z w e k s ł o -
w a ć ) skierować (rozmowę) na inny temat.
-n m . Wechsel 'zmiana; weksel’.
wektorf i z . odcinek (prostej), którego jeden z końców
nazywa się początkiem, a drugi końcem, tzn. odcinek,
któremu przypisujemy zwrot (przykładami w ielkości
wektorowych są: prędkość, siła); por. skalař.
- łac. vector 'przewoźnik; pasażer; podróżnik (morski); jeździec’ od
vehere, zob. wehikuł.
welarna spółgłoska - j ę z y k o z n . tylnojęzykowa (tyl-
nojęzykowomiękkopodniebienna), jak: k, g , ch .
- n.łac. velaris 'miękkopodniebienny' od łac. velům, zob. velarium.
welbot, welbat, walbat ż e g l. szybka, zwrotna łódź
okrętowa, zazw. 4-8-w iosłow a, wąska, o ostrym pro­
filu dzioba i rufy, używana zw ł. na statkach szkol­
nych.
- ang. whaleboat 'jw.', dawn. używana przez wielorybników; whale
'waleń'; boat 'łódź; statek’.
welfare State [wym. uęlfae stejt] państwo o rozbudo­
wanym system ie ubezpieczeń społ.
-a n g. {sociál) welfare 'opiekaspoł.’; welfare 'powodzenie, dobrobyt’;
State 'państwo; stan’.
welin, welinowy papier, b. gładki i cienki, w ysokie­
go gatunku.
- fr. vélin 'skóra cielęca wyprawiona na kształt cienkiego pergami­
nu; delikatna koronka (z Alenęon); jw.’ z łac. vitellus zdrobn. od vi-
tulus 'cielę'.
welingtonia drzewo mamutowe, m am utowiec o l­
brzymi, b o t. olbrzymie (do 130 m w ysokości i 12 m
średnicy), długowieczne (do 4000 lat) drzewo iglaste
gór Sierra Nevada w Kalifornii; por. sekwoja. || we-
lingtony skórzane buty z cholewam i rozszerzonymi
u góry i sięgającymi z przodu nad kolana (por. bot-
forty); gum owe buty z krótką cholew ką zapinaną od
przodu.
- n.łac. Wellingtonia (gigantea) 'jw.' i ang. wellingtons 'buty z chole­
wami’ od tytułu ang. wodza i męża stanu Artura A. Wellesleya, księcia
Wellington (1769-1852).
well roared, lion! ang., dzielnieś, lwie, zaryczał! (iron .
o pyszałkowatym, chełpliwym, nadętym m ówcy).
- z Szekspira (Sen nocy letniej, 5,1).
welocyped pierwotny rower bezłańcuchowy, z peda­
łami osadzonymi na osi przedniego, b. dużego koła. ||
welodrom p r z e s t . arena kolarska.
 welocyped_____________________________________;613
- fr. velocipéde 'welocyped; rower’; velodrome ’tor kolarski a. moto­
rowy’; velo ’rower’ z łac. veloxdpn. velocis 'szybki’; -p ě d e z łac.pes,
zob. pedikiur; -drom.
Welsh corgi [wym. uelsz kogi:] dwie rasy owczar­
ków walijskich o podobnym wyglądzie (małe, krót-
konogie, o długim tułowiu, lisim pyszczku i stoją­
cych uszach), ale różnym pochodzeniu: przodków
rasy Cardigan sprowadzili do Walii Celtowie ok. r.
1200 p.n.e.; rasa Pembroke pochodzi od psów spro­
wadzonych przez tkaczy flam. ok. 1100 r.
- ang. ’jw .’; Welsh 'walijski’; walij. Corgi od cor 'karzeł’; -gi od ci
'pies’.
Welsh rabbit [wym. uęlsz rąbit] grzanki a. herbatni­
ki polane roztopionym serem zazw. przyprawionym
korzeniami (niekiedy błędnie: Welsh rarebit).
-a n g . ’jw.’; Welsh 'walijski’; rabbit 'królik; zając, jw.’
Węltanschąuung światopogląd; filozofia życia; ideo­
logia. || Węltpolitik wielka polityka, polityka mię­
dzynarodowa. || Węltschmerz dosł. ’ból świata’;
depresja, smutek, apatia, wynikające z myśli o nie­
doskonałości świata; sentymentalny pesymizm;
chandra, spleen (termin utworzony przez pisarza
nm. Jean Paula, właśc. J. P. F. Richtera, 1763-1825).
|| Weltverbesserungswahn [wym. węltfer... wą:n]
mania reformowania (poprawiania) świata.
- nm. ’jw.’; Welt 'świat’; Anschauung 'pogląd’ od anschauen 'przy­
glądać się’; zob. polityka; Schmerz ’ból’; Verbesserung 'racjonali­
zacja, usprawnienie’ od verbesern 'ulepszać, udoskonalać’ z besser
'lepszy’; Wahn 'urojenie, złudzenie; mania’.
welur aksamit; tkanina drapana i strzyżona, naśladu­
jąca aksamit; skóry na cholewki i lekkie obuwie, gar­
bowane chromowo, o powierzchni aksamitnej, bar­
wione; por. welwet.
- fr. velours 'aksamit; meszek, puszek’; ze st.prowans. velos od łac.
villosus 'kosmaty’ z villus 'kłak, strzępek sierści, włosów’.
welwet aksamit (welur) wątkowy gładki; por. man-
czester.
- ang. velvet 'aksamit’ z śr.fr. velu 'kosmaty’ od łac. villus ’jp .’
wena natchnienie twórcze; łatwość tworzenia, we­
rwa; przest. powodzenie, szczęście, zwł. w grze;
przest. anat. żyła.
- łac. véna, anat., geol. 'żyła; kanał; przyrodzenie; charakter; skłon­
ność; natchnienie; uzdolnienie’.
wendetta zob. vendetta.
Wenera, Wenus, Venus piękna, czarująca kobieta;
symbol miłości, miłość (por. Kallipygos; Pandemos;
Vulgivaga); druga planeta układu słonecznego. || we­
neryczne choroby - przenoszone z osoby chorej na
zdrową zazw. podczas stosunku płciowego: kiła (syfi­
lis), rzeżączka (tryper), wrzód weneryczny (miękki).
- łac. Venus dpn. Veneris 'Wenus, italska bogini wiosny, roślinności
i warzyw, od II w. p.n.e. utożsamiana z gr. boginią miłości Afrodytą;
planeta Wenus’ od venus 'miłość; piękno’.
weneracjaprzest. cześć, szacunek, poważanie. || we-
nerować.
-ła c. veneratio 'cześć; uwielbienie’ od venerari, venerare 'czcić; błagać’,
weneryczne choroby zob. Wenera.
werdiura
wenn ich Kultur höre... entsichere ich meinen
Browning nm., gd y słyszę słow o „kultura”... odbez­
pieczam rewolwer.
- słowa jednej z postaci sztuki hitlerowskiego grafomana Hannsa Johsta
Schlageter, 1,1 (1934 r.); powtarzane też przez Hermanna Göringa.
Wensleydale [wym. uęnzlydejl] ang., blady, miękki
ser, po dojrzeniu niebiesko żyłkowany; biały ser nie-
dojrzewający; rasa bezrogich ow iec powstała przez
skrzyżowanie ras Leicester Yorkshire.
- od nazwy miejscowości w hrabstwie York (Anglia).
wenta d a w n . sprzedaż, kiermasz, bazar, na cel do­
broczynny.
- fr. vente 'sprzedaż’ od vendre 'sprzedawać’ z łac. vendere ’jp .’; por.
venta.
wentyl p r z e s t., te c h n . zawór. || wentylacja przewie­
trzanie (pom ieszczeń).
- łac. ventilatio ’przewiew(anie)’ od ventilare 'przewiewać; koły­
sać; wachlować, wzniecać’ z ventulus zdrobn. od ventus 'wiatr’; por.
věntose.
Wenus zob. Wenera.
werbalizm objaśnianie, nauczanie czysto słowne,
nie poparte doświadczeniem , dowodami, faktami,
konkretami; pustosłow ie, czcze, jałow e, akademic­
kie rozprawianie. || werbalny słowny.
- późn.łac. verbalis 'słowny’ z łac. verbum 'słowo; puste słowo; cza­
sownik’; por. werbigeracja.
werbel m u z. bęben wojskowy, m ały bęben, w któ­
rym nad napiętą skórą naciągnięte są metalowe stru­
ny, uderzany drążkami; odgłos bicia w werbel.
- nm. Wirbel’ wir; (bicie w) werbel’ od werben, zob. werbunek.
werbena b o t. witułka.
- n.łac. Verbena ’jw .’ z łac. l.poj. od verbenae 'gałęzie z poświęco­
nych drzew lauru, oliwki i mirtu, używane przy zawieraniu przymie­
rza, przy poselstwach, dla wieńczenia ołtarzy, dla ofiar domowych;
farm. rośliny powściągające, chłodzące, jak cyprys, mirt, tamaryszek,
róża, laur, bluszcz’.
werbigeracja p s y c h o l . chorobliwe, nieustanne po­
wtarzanie bezsensow nych słów a. zdań.
-ła c . verbigerare 'gawędzić, paplać’; verbum, zob. werbalizm; -gera-
re od gerere, zob. gerundium.
werbunek zbieranie, zjednywanie, pozyskiwanie
(pracowników, członków organizacji, zwolenników
itp.); d a w n . zaciąg ochotników do wojska (za pom o­
cą namowy, obietnic itp.). || werbować.
- nm. Werbun 'werbunek; staranie się (o pannę); reklama’ z werben
'zaciągać się; reklamować’; por. werbel.
werda stój, kto idzie? (dawniej okrzyk straży); por.
qui vive?
- nm. w erda? 'kto tam?’.
wer den Dichter will verstehen, muss in Dichters
Lande gehen nm., kto poetę chce zrozumieć, musi
udać się do jeg o kraju.
- z Goethego (motto do not i rozpraw do cyklu liryków Westöstlicher
Divan, 1819 r., „Dywan Zachodu i Wschodu”).
werdiura p i a s t , tapiseria z wyobrażeniem drzew
i krzewów a. całych krajobrazów z postaciami zw ie­
rząt i ptaków; odmianą werdiury są tapiserie mille-
-fleurs (zob.).
- fr. verdure 'zieleń; zielenina; jw .’ ze śrdw.fr. od verd, vert 'zielony’
z łac. viridis, zob. wirydarz.
werdykt
werdykt orzeczenie ławy przysięgłych o winie
oskarżonego; wyrok sądu; decyzja komisji sędziow­
skiej, jury. || weredyk człowiek mówiący wszystkim
prawdę w oczy, bez ceremonii, bez ogródek, prosto
z mostu; por. verba veritatis.
- ang. verdict ’jw.’ z łac. vere dictum 'słusznie powiedziane’ od vere
dicere 'mówić zgodnie z prawdą’; verus 'prawdziwy; słuszny’; zob.
dictum.
wer ein Jude ist, das bestimme ich nm., o tym, kto
jest Żydem, decyduję ja.
- przypisywane burmistrzowi Wiednia Karlowi Luegerowi (1844—
1910), powtórzone przez Hermanna Göringa na temat pochodzenia
wiceministra lotnictwa nm., generała Erharda Milcha.
Wer einmal aus dem Blechnapf frisst nm., Kto raz
z blaszanej miski żarł.
-p ow ieść (1934 r.) pisarza nm. Hansa Fallady (1893-1947) tł. polskie
Czyż nie ma powrotu? (1958 r.).
weretyk zob. werdykt.
werk przest. mechanizm; wnętrze zegarka, czujnika
itp. przyrządów.
- nm. 'dzieło; czyn; mechanizm; fabryka’ od wirken 'działać; skutko­
w ać’; por. maswerk.
wermiszel b. cienki wł. makaron, cieńszy niż spa­
ghetti.
- fr. vermicelle ’jw .’ z wł. vermicelli ’jw.’ l.mn. od vermicello zdrobn.
od verme 'robak; glista’ z łac. vermis ’jp.’
wermut białe wino zaprawione wyciągiem z ziół
aromatycznych (jak kolender, korzeń kosaćca, kora
chinowa, tatarak, kwiat bzu czarnego, dzięciel, goź­
dziki, gałka muszkatołowa, szałwia), jasne i wytraw­
ne (w. Jr.) a. bursztynowe i słodkie (w. wł.).
-n m . 'piołun(ówka); jw.; gorycz’ ze st.g.nm. vermuota 'piołun’.
wernalizacja zob. jarowizacja.
- łac. vernalis 'wiosenny’ od vernus ’jp.’ z ver 'wiosna’.
wernier zob. noniusz.
- fr. vem ier ’jw .’; od nazwiska wynalazcy, matematyka fr.: Pierre Ver­
nier (1530-1637).
werniks płynny, szybko schnący pokost, którym po­
krywa się obrazy olejne i temperowe (a. także inne
przedmioty) w celu nadania im połysku i zabezpie­
czenia ich przed wpływami atmosferycznymi. || wer­
nisaż oficjalne otwarcie wystawy malarskiej dla kry­
tyków, specjalistów, prasy i in. zaproszonych gości,
poprzedzające udostępnienie wystawy publiczności.
- fr. vernissage 'pokostowanie; lakierowanie; wernisaż’ od vernir 'po­
kostować; lakierować’ z vernis 'lakier; pokost; blichtr’ od śrdw.łac.
Veronice, veronix 'rodzaj żywicy pokostowej’ z gr. berenike 'bursztyn;
jp.’ od (?) Berenike, miasta w Cyrenajce (dziś Bengasi).
Weronika bot. przetacznik.
- n.łac. veronica z późn.gr. berenikion 'jakaś roślina’ od gr. imienia
żeńskiego Berenike, Pherenikě, dosł. 'nosicielka zwycięstwa’; zob.
-fer-; Nike.
werp żegl. kotwica holownicza, mała kotwica na
długim łańcuchu, którą wywozi się łodzią ze statku
i wyrzuca za burtę łodzi dla dokonania manewru stat­
kiem, np. dla ściągnięcia go z mielizny.
-h o l. werpanker ’jw.’; werpen 'rzucać’; anker 'kotwica’.
wers najmniejsza, podstawowa jednostka kompozy­
cji utworu wierszowanego; (wyodrębniona graficz­
nie) linijka wiersza.
614 West Coast jazz
- fr. verš 'wiersz’ z łac. versus 'bruzda; rząd, linia, wiersz’; por. wer­
saliki; wersyfikacja.
Wersal dobre maniery, w ytw om ość, elegancja za­
chowania się, konwenansu towarzyskiego, etykiety;
ceremonialność.
- fr. Versailles 'Wersal, wspaniała rezydencja królów fr. (1672-1789),
o 10 km od Paryża’.
wersaliki d ru k . majuskuły, czcionki dużych liter al­
fabetu; por. kapitaliki. || werset wiersz a. fragment
tekstu (np. z Biblii a. z Koranu) stanowiący pew ną
całość (rytmiczną).
- nm. Versalien 'wersaliki’ (od Vers 'wiersz; zwrotka’) i fr. verset
'werset; ustęp’ (od verse, zob. wers) z łac. versus, zob. wers.
wersja jedna z dwu (a. w ięcej) odmiennych relacji
0 wydarzeniu; pogłoska; jedna z redakcji tego sam e­
go utworu; (wolny) przekład, tłumaczenie.
- fr. Version 'przekład; sposób opowiedzenia faktu’ ze śrdw.łac. ver-
sio 'obracanie’ z łac. versus p.p. od vertere 'obracać’; por. adwersarz;
awersja; divertimento; dywersja; ekstrawersja; introwersja; inwersja;
kontrowersja; konwersja; malwersacja; obwersja; perwersja; proza;
rewers; tergiwersacja; trawers; uniwersalia; verso; wertować.
wersyfikacja nauka o strukturze (budowie) i for­
mach wiersza; całokształt prawideł budowy wiersza.
- łac. versificatio ’wierszopisarstwo’ od versiftcare 'pisać w iesze’;
versus, zob. wers; -ficare od facere, zob. fakcja.
wertep (zazw. w l.mn.) trudne do przejścia, w yboiste
bezdroże; d a w n . w sc h . jasełka, szopka.
- ukr. 'dwupiętrowa szopka połączona z teatrem kukiełkowym (XVII-
XIX w.), w st.cerk.słow. 'pieczara’.
Werther, Werter, uczuciowy, sentymentalny, tra­
giczny, m łodzieńczy bohater romantyczny, ofiara
nieszczęśliwej m iłości.
- bohater powieści Goethego Cierpienia młodego Werthera (1774 r.).
wertować przeglądać (książkę, materiały, papie­
ry), czytać pobieżnie (przerzucając kartki); przeglą­
dać pilnie, studiować, zgłębiać. || wertykalny p r z e s t .
pionowy.
- późn.łac. verticalis 'pionowy’ od vertex, vortex 'wir; szczyt’ z ver­
tere, zob. wersja.
werwena b o t. zob. werbena.
- fr. verveine ’jw.’ z łac. verbena zob. werbena.
weryfikacja sprawdzenie; kontrola zgodności
z prawdą, autentyczności; stwierdzenie, pośw iadcze­
nie prawdziwości.
- śrdw.łac. verificatio 'sprawdzenie’ z verificare 'sprawdzać’; łac. ve-
rus 'prawdziwy’ (por. weryzm); -ficare od facere, zob. fakcja.
weryzm w łoska nazwa naturalizmu w sztuce i lit.
(zwł. X IX w.).
- wł. verismo ’jw.’ od vero 'prawdziwy’ z łac. verus, zob. weryfikacja.
westalka s ta r o ż . jedna z sześciu kapłanek rzymskiej
bogini ogniska dom owego, Westy, które przebywały
w jej służbie przez lat 30, dochowując ślubu czysto­
ści i pilnując świętego ognia; p r z e n . p r z e s t . dziewica;
por. virgo intacta.
- łac. Vestalis (virgo) ’(dziewica) westalska’ od Vesta ’Westa’; virgo,
zob. wirginał.
West Coast jazz [wym. uest koust] ang. ’jazz Zach.
Wybrzeża (U S A )’, cool jazz powstały w końcu 40.
lat X X w. w Kalifornii (M iles D avis, Geny M ulligan
1 in.); por. East Coast jazz.
 West End
West End ang., d o s ł. ’zachodni kraniec (miasta)’;
dzielnice Londynu, w których m ieszczą się m.in. re­
zydencje w yższych sfer, najlepsze magazyny, hote­
le, teatry, kina itd., z grubsza na przestrzeni od Hyde
Parku do Trafalgar Square; por. East End.
western [wym. uęstem ] pow ieść, film, sztuka, słu­
chowisko, w idow isko TV rozgrywające się na tzw.
D zikim Zachodzie U S A w okresie pionierskim (w 2.
poł. X IX w.).
-a n g . 'zachodni;jw.’
westybul przedsionek, przedpokój (zwł. obszerny,
w budynku publ.); hall.
- łac. vestibulum 'plac przed domem; przedsionek; wejście’.
wet w wyrażeniu: o d d a ć w e t z a w e t odwzajemnić się,
odpłacić czym za co, pięknym za nadobne; (w l.mn.)
wety deser, legumina na zakończenie posiłku.
- śr.g.nm. wet(te) 'wynagrodzenie sędziego po zakończeniu procesu’.
weteran stary, w ysłużony żołnierz frontowy; d a w n .
w Polsce: uczestnik powstania styczniow ego otrzy­
mujący emeryturę państwową; człow iek zasłużony,
który zestarzał się w służbie, pracy (dla kraju).
- łac. veteranus 'wysłużony żołnierz, który po odbyciu (trwającej
ok. 20 lat) służby pozostawał w wojsku, jako członek doświadczonej
i uprzywilejowanej kadry’ od 'dawny; wysłużony’ z vetus dpn. vete-
ris 'stary'.
weterynaria nauka o leczeniu zwierząt (zwł. hodow­
lanych). || weterynarz.
- łac. veterinarius 'dotyczący zwierząt hodowlanych’ od veterina(e)
'zwierzęta domowe; zwierzęta juczne’.
weto zob. veto.
wety zob. wet.
wezykatoria p r z e s t. plaster leczniczy sporządzony
z kantarydyny, drażniący skórę, wywołujący pęcherze.
- łac. vesica 'pęcherz'.
wezyr wysoki urzędnik różnych krajów muzułm., m i­
nister, radca stanu; (w ie lk i w.) najwyższy urzędnik
w państwie muzułm., zwł. w dawn. Turcji sułtańskiej.
- tur. wezir z arab. w a zir 'podpora; pomocnik’ od wazara 'dźwigać'.
what has posterity done for us? ang., (a) co potom ­
ność uczyniła dla nas?
- Sir Boyle Roche w przemówieniu w parlamencie irl. (1780 r.).
whaťs Hecuba to him, or he to Hecuba? ang.,
czym dlań Hekuba, czym on dla Hekuby (by m iał aż
płakać z jej powodu)?
- z Szekspira (.Hamlet, 2, 2); Hamlet o Pierwszym Aktorze; Hekuba
(gr. Hekábe) w mit. gr. żona króla Troi, Priama, która w czasie wojny
straciła niemal całą swą liczną rodzinę (por. tragedię Eurypidesa).
Whaťs in a name? ang., czym że jest nazwa? (to, co
zw iem y różą, pod inną nazw ą równie by pachniało);
czym że jest nazwisko?
- z Szekspira (Romeo i Julia, 2 ,2 ); wrogie rodowi Kapuletów nazwi­
sko rodu Montagu (Montecchi, Montekio).
Wheatstone’a mostek pomiarowy służy do pomiaru
oporności elektrycznej.
- od nazwiska ang. fizyka i wynalazcy Charlesa Wheatstone’a (1802-
75), który w 1843 r., z inspiracji matematyka Samuela Christiego,
skonstruował, a potem spopularyzował to urządzenie.
615 W ho’s who?
when Adam delved, and Eve span, who was then
a gentleman? ang., gdy Adam ziemię kopał, a Ewa
przędła, kto wtedy był szlachcicem?
- wiersz użyty przez ang. kaznodzieję lud. Johna Balia jako temat re­
wolucyjnego kazania w Blackheath, w pierwszych dniach powstania
chłopskiego pod wodzą Wata Tylera (r. 1381 w Anglii); hasło wielu
ruchów społ. XV i XVI w.
wherry (wym. uęri] ang., łódź do przewozu pasaże­
rów na rzece a. na jeziorze.
whipcord [wym. uipko:d] tkanina diagonalna z moc­
no skręconych włókien (bajwełny a. samodziału,
używana na ubiory sport., mundury i tapicerkę.
- ang.; whip 'bat'; c o rd zob. kord 1.
whisky [wym. uiski] anglosaska wódka zbożowa
(z żyta, kukurydzy, prosa a. pszenicy) lub kartofla­
na, zawierająca zazw. 40-50% alkoholu (por. bour-
bon; scotch).
- ang. whisk(e)y 'jw.' z irl.celt. uisce beathadh a. szkoc.celt. uisge
beatha, dosł. 'woda życia’ st.irl. uisce 'woda'; bethu dpn. bethad
'życie'.
white collar ang., dosł. ’biały kołnierzyk’, pracow­
nik umysłowy; urzędnik; por. blue collar.
Whitehall [wym. uąjtho:l] przen. rząd brytyjski; por.
Downing Street.
- ang. 'ulica w Londynie, przy której znajdują się liczne ministerstwa’.
white labeł ang., ’biała etykieta’, biała nalepka ozna­
czająca płytę gramofonową jeszcze nie przeznaczo­
ną do sprzedaży, wypuszczoną np. w celach reklamo­
wych a. jako zwiastun.
white man’s burden ang., brzemię białego człowie­
ka (eufemistyczne określenie kolonializmu Impe­
rium Bryt. końca XIX i pocz. XX w., usprawiedli­
wianego przez apologetów jako obowiązek moralny
„wyższych” białych narodów w stosunku do „zaco­
fanych” kolorowych ludów w koloniach).
- tytuł wiersza R. Kiplinga (1899 r.).
White Paper [wym. uąjt pęjper] ang. bryt., Biała
Księga, oficjalny raport w sprawie ustalonej polity­
ki, przedstawiony przez rząd brytyjski.
Whitsunday Zielone Święta, Zesłanie Ducha Św.,
zob. Pentekost.
- ang. ze st.ang. 'biała niedziela’ od zwyczaju chrzczenia biało odzia­
nych nowochrzczeńców.
whole food [wym. houl fu:d] ang., 'pełnowartościo­
we jadło’, hasło reklamowe wspólne dla wielu wege­
tariańskich diet o zabarwieniu mistycznym, zwłasz­
cza w makrobiotyce, w której oznacza potrawy
zachowujące właściwą równowagę między składni­
kami jin, jang i mieszanymi.
who’s afraid of the big, bad wolf? ang., kto się boi
wielkiego, złego wilka?; kto by tam się wilka bał? (tł.
Mariana Hemara).
- z piosenki Trzy małe świnki (1933 r.) Teda Searsa, z muzyką Frankla
Churchilla, z filmu Były sobie świnki trzy Walta Disneya.
Who’s who? [wym. hu:z hu:] Kto kim jest?
- tytuł wielu almanachów (leksykonów) biograficznych ang. i amer.,
które zazw. podają biografie i dane personalne wybitniejszych osób
żyjących.
wiadukt
wiadukt most wsparty na filarach, przerzucony nad
doliną, wąwozem , drogą, torami itd. (często, prócz
tego, nad wodą).
- zob. via; akwedukt.
wiatyk Kość. chrześc. komunia udzielana w niebez­
pieczeństw ie (a. na łożu) śmierci.
- łac. viaticum 'zaopatrzenie na drogę’ od viare 'podróżować’ od via,
zob. via; por. wojaż.
WIBR(A)-, WIBRO- w złożeniach: drganie; wstrzą­
sy; falowanie. || wibracja drganie. || wibrafon per­
kusyjny instrument muz., podobny do dzwonków
i ksylofonu, z m etalowymi płytkami połączonym i
z zestawem rur, które pełnią rolę rezonatorów tw o­
rzących wibrujące dźwięki przy uderzaniu płytek pa­
łeczkam i o główkach obciągniętych filcem a. gumą.
- łac. vibratio 'drganie' od vibrare 'trząść się; drgać’; por. virement.
wibram guma z wyżłobieniam i używana na pode­
szwy. || wibramy l.mn., obuwie na podeszwach z w i­
bramu.
- pochodzenie niejasne.
W IC E - w złożeniach: zastępca.
- łac. vice ablat. od vicis 'zmiana; los; miejsce, rola, zadanie’; por.
wikariusz.
wideo, wideodysk taśma z programem TV w wideo-
kasecie. || wideodysk - CD combo połączenie w i­
deo z płytą kompaktową. || wideofon, wideotelefon,
audiowizor, telefon połączony z monitorem, aby oso­
by prowadzące rozmowę telefoniczną m ogły się na­
wzajem w idzieć (urządzenie to, m imo że inw estow a­
no w nie miliony dolarów, nie miało powodzenia).
|| wideogra gra rozgrywana przez manipulowanie
punktami świetlnymi na ekranie telewizora a. in. apa­
ratu za pom ocą elektronicznego a. skomputeryzowa­
nego przyrządu kontrolnego; por. pong. || wideoka-
seta kasetka wideotaśmy używana w TV kasetowej.
|| wideoklip kilkuminutowy program TV zrealizo­
wany na temat piosenki, która stanowi jego warstwę
dźwiękową. || wideomagnetofon zob. magnetowid. ||
wideopłyta płyta zapisująca dźwięki i obraz do uży­
cia w odbiornikach TV.
- ang. video 'telewizyjny' z łac. videre, zob. vide; kaseta; magnet(o)-;
tele-; ang. clip 'uchwyt, klips, łącznik’.
wideta zob. wedeta.
widymacja, widy mata przest. znak, cyferka, pod­
pis stwierdzający zaznajomienie się z treścią doku­
mentu.
- łac. vidimus 'widzieliśmy' od viděre, zob. vide.
wie es eigentlich gewesen ist nm., tak jak to istotnie
było; por. relata refero; sine ira et studio.
- z Leopolda Rankę (Geschichte der romanischen und germanischen
Vólker Przedmowa), 1824 r.
wie gewonnen, so zerronnen nm., jak (prędko) przy­
szło, tak poszło (roztrwoniło się).
wiek żywi - wiek uczis’ (a umri durakom) ros.,
trzeba się uczyć, póki się żyje (lecz i tak umrze się
głupim); por. ancora imparo.
Wiener Blut nm., Wiedeńska krew.
616 W iktoria
- operetka (1899 r.) Johanna Straussa-syna; libretto: Victor Leon i Leo
Stein.
wigna fasolnik chiński, wspięga chińska, bot. podobna
do fasoli, jadalna a. pastewna roślina pochodzenia afry­
kańskiego, uprawiana w krajach ciepłych i (pod)zwrot-
nikowych.
- n.łac. vigna (sinensis) ’jw.’ od nazwiska botanika wł.: Domenico Vi­
gna (zm. 1647 r.).
wigoń przeżuwacz spokrewniony z lamą i alpaką,
żyjący w niewielkich stadach w Andach (Ekwador,
Peru, Boliwia); delikatna wełna z sierści wigonia.
- fr. V i g o g n e ’jw .’ z hiszp. v ic u n a ’jw .’ z jęz. keczua w i k l i n a 'jp.'
wigor siła, krzepkość, energia, rześkość ciała i umysłu.
- lac. vigor ’jw.’ od viere 'być krzepkim; być w rozkwicie’.
wigowie stronnictwo ang. powstałe w XVII w., opie­
rające się na sferach kupieckich i przem., przeciwne
absolutyzmowi, popierające supremację parlamen­
tu, zwalczające torysów, przekształcone w XIX w.
w stronnictwo liberalne.
- ang. whi 'zwolennik (w latach 1679-80) pozbawienia księcia Jorku
praw następcy tronu bryt., gl. ze względu na jego katolicyzm; członek
stronnictwa wigów (W. Bryt. a. U SA )’ skr. od whiggamore 'uczestnik
antykrólewskiego marszu na Edynburg w r. 1648’.
wigwam szałas Indian okolic Wielkich Jezior i te­
renów położonych na wschód od nich, zbudowany
z wygiętych w łuk prętów pokrytych korą, matami
plecionymi z sitowia a. skórami.
- amer.ang. 'jw.; budynek na zebrania polit.; kolor jasnobrązowy’
z jęz. Indian Abnaki i Massachusetts wlkwäm, dosł. 'ich mieszkanie’.
wihajster pop. (drobny) przyrząd, narzędzie o nie­
znanej mówiącemu a. chwilowo przez niego zapo­
mnianej nazwie.
- nm. wie heisst er? jak on się zwie?; jak mu tam?; wie 'jak'; heissen
'nazywać (się); kazać’; er 'on'.
wihara klasztor buddyjski.
- sanskr. dosł. 'miejsce wypoczynku; jw .’ od wiharati 'on spędza czas,
spaceruje’; wi 'roz-'; harati 'bierze; nosi’.
wikariusz, wikary kapłan będący pomocnikiem pro­
boszcza a. biskupa.
- późn.łac. 'zastępujący' od vicis, zob. wice-.
wikijap jęz. Indian Algonkinów, prowizoryczny,
stożkowaty, eliptyczny szałas koczowniczych Indian
bezwodnych okolic zach. i płd.-zach. USA, o szkie­
lecie krytym matami z sitowia, trawy a. gałązek.
wikingowie normańscy rozbójnicy, którzy w VIII-
X w. przedsiębrali ze Skandynawii dalekie pirackie wy­
prawy morskie na wybrzeża Europy i rzeczne, w głąb
kontynentu, na swych długich i wąskich łodziach.
- st.skand. vikingr ’jw.’ prawdop. od wik 'mała odnoga morska, za­
toczka’.
Wiktoria dawn. zwycięstwo (por. Nike); rodzaj po­
wozu czterokołowego z opuszczoną budą i z kozłem
dla stangreta (XIX w.; od imienia królowej bryt.
Wiktorii, 1837-1901). || wiktoriański odnoszący się
do (epoki) panowania bryt. królowej Wiktorii, noszą­
cy cechy sztuki, lit. a. gustów tej epoki, typowy dla
mierników moralnych a. wzorców zachowania się
tego okresu, zwł. dla mieszczańskiej drętwoty i hi­
pokryzji.
 Wiktoria
- łac. victoria 'zwycięstwo; mit. rz. bogini zwycięstwa’ od vincere
'zwyciężać'; por. ewikcja.
wiktuały przest. artykuły spożyw cze, żyw ność, pro­
wiant.
- łac. victualis 'żywnościowy' od victus 'pożywienie' z p.p. od vive-
re, zob. vivat.
wiktymologia prawn. dział kryminologii zajmujący
mo rvfi Ał*ntvii
d iý
n rn
ty p a tw a .
- fr. victimologie; victime 'ofiara' z łac. victima zob. -logia,
wikunia zob. wigoń.
wilajet zob. wali.
- tur.’jw .’ z arab. viläjat 'rządy; prowincja’ od wali zob. wali.
wildcat strike [wym. uąjldket strajk] dziki strajk,
strajk nie autoryzowany przez zw iązek zawodowy.
- ang.; wildcat 'dziki kot; awanturnicze przedsięwzięcie’, zob. strajk.
wilegiatura przest. letnie mieszkanie; w ypoczynek
letni na wsi.
- wł. villeggiatura ’ letnisko’ od villegaiare 'przebywać w willi na
w si’ z villa 'willa' z łac. 'dom wiejski; posiadłość wiejska’ zdrobn. od
vicus 'rząd domów; w ieś’.
Wilhelmstrasse do 1945 r. - przen. niem ieckie M ini­
sterstwo Spraw Zagranicznych.
- gł. ulica berlińskiej dzielnicy rządowej do 1945 r., z pałacem prezy­
denta, kancelarią Rzeszy i Ministerstwem Spr. Zagr.
willis, willys, zob. jeep.
willy-willy ang., pustynny cyklon w Australii; potęż­
na burza tropikalna w płn.-zach. Australii.
Wimbledon (All-England Lawn Tennis) Cham-
pionships ang., ’wim bledonskie (wszechang.) tur­
nieje o mistrzostwo (w tenisie na trawie)’ od 1877 r.
słynne doroczne międzynar. turnieje tenisowe na kor­
tach trawiastych w Wimbledonie, dawniej m ieście
w hrabstwie Surrey (Anglia), od 1965 r. części Mor-
tonu, dzielnicy W iększego Londynu.
wimpel nm., żegl. trójkątna flaga rozpoznawcza in­
stytucji a. przedsiębiorstw okrętowych lub zrzeszeń
sport., w yw ieszana na statkach.
wimperga dekoracyjny szczyt trójkątny, w ieńczący
portale a. okna w archit. gotyckiej.
- nm. Wimperg 'jw.' ze śr.g.nm. wintberge; wint 'wiatr'; bergen 'osła­
niać'.
wina zob. vlna.
winchester [wym. uincsester], winczester, gw into­
wana strzelba myśliwska; dawny typ karabinu w oj­
skowego.
- od nazwiska Olivera Fishera Winchestera, 1810—1880, amer. produ­
centa strzelb, karabinów i amunicji.
Windows inf. okienka, graficzny interfejs w ielu pro­
gramów komputerowych, polegający na podziale
ekranu na niezależne okienka, które można zam y­
kać i otwierać i których kształt lub położenie użyt­
kownik m oże dostosować do sw oich wymagań. S ys­
tem y okienek pozw alają na uruchamienie (w każ­
dym oknie) różnych programów użytkowych jed ­
nocześnie (np. edytorów tekstu); por. interfejs, user
fnendliness.
617 wiola
Windsor chair [wym. uinzor czä:r] najpopularniej­
szy w krajach anglosaskich typ drewnianego foteli­
ka (istniejący od 20. lat XVIII w.): ażurowe oparcie
z prętów osadzonych w solidnym siedzeniu wyrobio­
nym w kształt siodła, opartym na toczonych nogach.
- ang. 'fotel windsorski’, związek nazwy z zamkiem król. niejasny.
Windsor knot [wym. uinzor not] ang. ’węzeł wind-
c n r cln 1crwieAh
u v / lu iu j p v u v / i / Yina7cmia
łł xtrrciti/ato
v i.u r r u i.u wv vj vAlAcrcmr'Vi
i v ^ c u i v i v i IrótVafmr
11 t/j
węzeł, co osiąga się przez dodatkowe przewinięcie.
- od nazwiska „wynalazcy”, prawodawcy mody męskiej, Edwarda Al­
berta Christiana Jerzego Andrzeja Patryka Dawida, księcia Windso­
ru (1894-1972), który 20 I 1936 r. został królem Brytanii i Irlandii,
a 11 XII tegoż roku abdykował z miłości do amerykańskiej rozwód­
ki, pani Wallis Simpson.
windsurfing [wym. uindsö:fing] sport, żeglarstwo
deskowe uprawiane na nietonącej desce (pływaku)
ze statecznikiem zamiast steru, z ruchomym masz­
tem i bomem.
- ang. 'jw.'; wind 'wiatr'; zob. surf.
windykacja prawn. sądowe dochodzenie przez wła­
ściciela zwrotu rzeczy od kogoś, kto nią włada.
- łac. vindicatio 'roszczenie; obrona konieczna; zemsta’ od vindica-
re 'dochodzić własności; uwalniać (się); karać; mścić się’ od vindex
'obrońca; mściciel’; por. rewanż; rewindykacja; vendetta.
winegret sos z octu i oliwy z solą, pieprzem, musz­
tardą, pietruszką, estragonem itd.; sałatka, surówka
z takim sosem.
- fr. vinaigrette 'sos jw .’ od vinaigre, dosł. 'kwaśne wino; ocet’; vin
'wino' z łac. vinirn ’jp.’; aigre 'ostry, kwaśny’ z późn.łac. acrus 'jp.'
od łac. acer 'spiczasty; ostry; kwaśny’.
winged words ang., zob. epea pteroenta.
winidur pot. nie zmiękczony polichlorek winylu (do
wyrobu rurociągów, zaworów itd.).
- nazwa handl.; winy(l) + łac. durus, zob. dur.
winieta ozdobna kompozycja rysunkowa (zazw. ma­
łych rozmiarów) na początku a. końcu książki, roz­
działu (lub artykułu w dawn. czasopismach).
- fr. Vignette 'młoda winorośl; jw .’ zdrobn. od vigne 'winorośl' z łac.
vinám 'wino'; w starych drukach winiety przedstawiały często liście,
wąsy a. grona winne.
winkiel przest. kąt prosty; kątownik, ekierka. || win-
kielak druk., przest. wierszownik, przyrząd do ręcz­
nego składania czcionek w wiersze.
-n m . Winkelhaken 'wierszownik druk.; węgielnicaprostokątna’; Win­
kel 'kąt; węgiel; zakątek’; Haken 'hak; wieszadło’.
winkulacja handl, uzależnienie wydania towaru od
złożenia przez odbiorcę zabezpieczenia, gwarancji itp.
- późn.łac. vinculatio 'związanie' od łac. vinculum 'węzeł' z vincire
'wiązać'.
wint dawna gra w karty, wist z licytacją.
- ros. 'śruba; jw.’ z nm. Gewinde 'skręt; zwój; gwint (śruby)’.
winyl chem. techn. jedno wartościowy rodnik wcho­
dzący w skład związków winylowych, które w dro­
dze polimeryzacji dają liczne tworzywa syntetyczne
(żywica, kauczuk syntet., polichlorek winylu).
- łac. vin(um) 'wino'; -yl zob. hyl(o)-.
wiola zob. viola. || wiolin muz. górna cześć skali
dźwiękowej, pokrywająca się mniej więcej ze skalą
skrzypiec. || wiolinista skrzypek. || wiolonczela stru-
wiola
nowy, smyczkowy instrument muz., na którym gra
się w pozycji siedzącej, opierając go o podłogę.
- wł. violino 'skrzypce’ i Violoncello 'wiolonczela’ od viola, zob. viola.
wiorsta dawna ros. jednostka długości, równa
1066,78 m.
- ros. wierstä ’jw.’
wiraż zakręt drogi, toru, linii lotu itp.
- fr. virage 'skręt, zakręt; jw .’ od virer, zob. virement.
wirginal muz. mały, prostokątny szpinet bez nóg, po­
pularny w XVI i XVII w. (zwł. w Anglii).
- (?) łac. virginalis 'dziewiczy' od virgo 'dziewica; dziewczyna’;
może dlatego, że grały na nim dziewczęta; por. demi-vierge.
wirologia, wirusologia, nauka o wirusach, ich budo­
wie, własnościach i zachowaniu się. || wirozy wiru­
sowe choroby roślin dzikich i uprawnych.
- zob. wirusy.
(das) Wirtschaftswunder nm., ’cud gospodarczy’,
szybkie podźwignięcie się zrujnowanej przez wojnę
gospodarki Niemiec Zachodnich w latach 1948-61.
wirtualny (teoretycznie) możliwy, mogący zaist­
nieć. || wirtualna rzeczywistość inf. symulacja wizu­
alna i dźwiękowa sytuacji, miejsc i osób, sterowana
przez odpowiednio szybki komputer. Odpowiada­
jąc np. na poruszenia głowy komputer wyświetla na
ekranie to, co dana osoba zobaczyłaby, gdyby sytua­
cja nie była symulowana. Rzeczywistość wirtualna
wymaga bardzo dobrej i szybkiej grafiki kompute­
rowej, jak i dużych zasobów pamięci do przechowy­
wania licznych danych potrzebnych do symulowania
obrazów. Jak zwykle się dzieje w przypadku nowi­
nek technicznych, rzeczywistość wirtualna znajdu­
je główne zastosowania w przemyśle wojskowym
i rozrywkowym (np. symulatory lotów); por. grafika
komputerowa.
- śrdw.łac. virtualis 'skuteczny' od łac. virtus, zob. wirtuoz.
wirtuoz mistrz w grze na instrumencie muz.; wybit­
ny solista.
- wł. virtuoso 'jw.' od 'cnotliwy; uczony; wprawny’ z późn.łac. vir-
tuosus 'cnotliwy; uzdrawiający; skuteczny’ od łac. virtus 'siła;
męskość; cnota’ z vir 'mąż, mężczyzna’; por. decemwirowie; trium-
wirat; virtuti militari; wirtualny.
wirulencja zjadliwość zarazka, zdolność wywoły­
wania chorób. || wirus komputerowy inf. program
komputerowy, na ogół bardzo niewielkich rozmia­
rów, który wykorzystując słabości systemów opera­
cyjnych wykonuje na zainfekowanych przez siebie
komputerach (lub programach użytkowych) niepla­
nowane przez użytkownika czynności, wahające się
od niewinnych żartów do zniszczenia programów
i danych; por. program, operacyjny system, worm. ||
wirusy biol. najmniejsze drobnoustroje, przesączal-
ne przez filtry (nie przepuszczające bakterii), wywo­
łujące choroby roślin (choroba mozaikowa tytoniu),
zwierząt (pryszczyca, wścieklizna) i ludzi (ospa, gry­
pa, zapalenie mózgu, żółta febra, choroba Heine-Me-
dina i in.).
- późn.łac. virulentia 'smród; zakażenie’ z łac. virus 'śluz; jad;
smród’.
618 witraż
wirydarz czworoboczny dziedziniec (ogród) klasz­
torny, otoczony zazw. arkadowymi krużgankami;
down. ogródek ozdobny z kwiatami i ziołami.
- łac. viridarium 'ogród; park’ od viridis 'zielony'.
wirydon zieleń pigmentowa, barwnik syntetyczny
metalokompleksowy, nitrozowy.
- łac. viridis, zob. wirydarz.
wirylista hist. członek izby w yższej parlamentu
w niektórych państwach monarchicznych, zasiadają­
cy w niej z tytułu sw ego stanowiska (np. rektor, bi­
skup), a nie z wyboru.
-ła c . virilis 'męski; pojedynczy’.
wisceralny anat. jelitow y, trzewiowy, dotyczący
wnętrzności.
- późn.łac visceralis 'jw.; pachwinowy’ z łac. viscera 'trzewia; brzuch;
płód; jądra; wnętrze’.
wishful thinking pobożne życzenia; branie własnych
pragnień za rzeczywistość.
-an g. 'jw.'; wishful 'pełenpragnienia; pragnący’; wish 'życzenie; pra­
gnienie’; ^ / / 'pełen'; thinking 'myślenie' od think 'myśleć'.
W IS K (0 )- w złożeniach: lepki; kleisty; lepkość. ||
wiskoza lepkość cieczy; surowiec otrzymywany z ce­
lulozy, używany do produkcji sztucznego włókna. ||
wiskozja/wyc/z. lepkość, perseweracj a m yśli, chorob­
liwa niem ożność uwolnienia się od jakiejś myśli. ||
wiskozny typ konstytucjonalny -psych, typ atlety-
ków, powolnych, zrównoważonych, dobrodusznych,
pedantycznych, skłonnych do sporadycznych wybu­
chów gniewu. || wiskozymetr przyrząd do pomiaru
lepkości cieczy.
- późn.łac. viscosus 'pełen lepu ptasiego; lepki’ od łac. viscum, viscus
'jemioła; lep na ptaki z jej jagód’.
wist (dctwn. wisk) gra w 52 karty na 4 osoby grające
parami (por. brydż; wint).
- ang. w hist 'jw.' od dawn. whisk 'jw.'
wistaria (chińska) - bot. glicynia.
-n .łac. 'jw.' od nazwiska lekarza amer.: Caspar Wistar (1761-1818).
witalny żywotny. || witalizm doktryny biol. i filoz.
XIX w., zakładające istnienie w zjawiskach życio­
w ych również czynników niematerialnych (por. elan
vital; entelechia; vis vitalis).
- łac. vitalis 'żywotny; żyjący’ od vita 'życie'; por. curriculum vitae;
mariawita; okowita; vie romancće; witaminy.
witaminy grupa różnorodnych zw iązków chem. or­
ganicznych, pobieranych przez organizmy zwierzęce
wraz z pokarmem, biorących udział w regulacji pro­
cesów przemiany materii i energii, przeważnie jako
składniki odpowiednich enzym ów (por. akserof-
tol; askorbinowy kwas; biotyna; filochinon; kalcyfe-
rol; kobalamina; niacyna; pirydoksyna; ryboflawina;
termityna; tiamina; tokoferol. || witarianin zw olen­
nik odżywiania się w yłącznie surowymi produktami
bezmięsnymi; takimi jak warzywa, ow oce, orzechy,
woda; por. wegetarianin.
- łac. vita (zob. witalizm) + aminy; nazwę wprowadził biochemik
polski Kazimierz Funk (1884-1967), który wyodrębnił w roku 1912
pierwszą witaminę (tiaminę); por. awitaminozy.
witraż barwne kom pozycje figuralne a. dekoracyj­
ne, ułożone z kolorowych szkieł oprawnych w ram­
 witraż
ki ołowiane, umieszczane w otworach okiennych,
zwł. kościołach śrdw. || witriol przest. stężony kwas
siarkowy; por. oleum. || witryna okno wystawowe;
oszklona gablota wystawowa.
- fr. vitrage 'szklenie; drzwi oszklone; szyby; witraż’; vitríně 'wi­
tryna’ (od vitre 'szyba') i śrdw.łac. vitriolum 'witriol' (od łac. vitreus
'szklany; szklisty’) z łac. vitrum 'szkło'.
wiwarium łączna nazwa akwariów i terrariów. ]| wi­
wat okrzyk „niech żyje!”, „vivat!”; żywy wielkopol­
ski taniec lud. || wiwenda przest. żywność, prowiant,
zapasy żywnościowe. || wiwisekcja dokonywanie
operacji na żywych zwierzętach w celach doświad­
czalnych. || wizjer przest. celownik, postrzegalnik
(broni palnej, aparatu fot., geodezyjnego itp.); down.
osłona twarzy w hełmie.
- łac. vivarium 'zwierzyniec; staw rybny’, vivi- 'żywo-' (od vivus
'żywy”) i śrdw.łac. vivenda l.poj. 'żywność' od łac. vivere, zob. vi­
vat; sekcja.
wiza zezwolenie wpisane do paszportu cudzoziem­
ca na pobyt a. wjazd na (przejazd przez) terytorium
danego państwa, wydane przez konsulat, przedstawi­
cielstwo dypl. a. straż graniczną.
- fr. visa 'jw.’ z łac. '(rzeczy) widziane’ l.mn. r.nij. od visus p.p. od
viděre, zob. vide.
wizja widzenie; rzeczy odległe w przestrzeni a.
czasie, widziane w urojeniu, we śnie a. w ekstazie,
w sposób uważany za nadnaturalny, proroczy; ob­
raz przekazywany przez lampę kineskopową telewi­
zora (por. fonia); {w. lokalna) urzędowe a. sądowe
oględziny miejsca przestępstwa. || wizjoner czło­
wiek miewający widzenia; prorok; marzyciel. || wi-
zualizm, kinetyzm, kierunek w plastyce końca 60.
lat XX w., dążący do zredukowania dzieła sztuki do
źródła bodźców wzrokowych; por. op-art. || wizual­
ny wzrokowy; naoczny; dostrzegalny.
- fr. visiomaire 'wizjoner' od vision ’(przy)widzenie; wizja’ (z łac. vi-
sio 'widzenie; zjawisko; idea’), fr. visiere 'wizjer' (od st.fr. vis 'obli­
cze') i późn.łac. visualis 'wzrokowy' (z łac. visus 'zjawisko; wygląd’
z p.p.) od łac. viděre, zob. vide; por. noktowizor; vis-ä-vis.
wizon zool. norka amerykańska (o dolnej wardze
białej).
- ang. vison 'jw.' z fr. 'norka; nurki (futro)’ ze śr.fr. 'kuna',
wizualny zob. wizja.
wizytacja urzędowe odwiedziny dokonane przez
władzę zwierzchnią a. jej delegata, zwł. dla przepro­
wadzenia (ogólnej) kontroli działalności instytucji;
przest. obchód lekarski w szpitalu. || wizytki żeński
zakon reguły augustyńskiej zał. w 1610 r. w Annecy
(Francja) przez św. Franciszka Salezego; w Polsce od
1654 r. || wizytować odbywać wizytację; przest. od­
wiedzać.
- łac. visitatio 'odwiedziny; nawiedzenie’ od visitare 'odwiedzać' od
visare 'zobaczyć' z viděre, z bezokolicznika vide; nazwa zakonu Ordo
Visitationis Beatae Mariae Virginis 'Zakon Nawiedzenia NMP’.
wjezdiechod ros., samochód terenowy.
w kariętie proszłowo nikudą nie ujędiesz ros.,
w karecie przeszłości nie zajedziesz donikąd.
- z Gorkiego (Na dnie, akt 4); słowa Satina; często cytuje się dale­
ko zamiast nikudá.
619 wolfram
w ła stitiel’ dum ros., w ładca (naszych) rozmyślań,
marzeń; snom naszym panujący (tł. M. Jastruna).
- z poematu Puszkina K móriu („Do morza”) 1825 r.; o Napoleonie
i Byronie; później także o innych wielkich ludziach wywierających
wpływ na umysły współczesnych.
W la sť t ’m y ros., Potęga (a. M oc) ciem noty (a. ciem ­
ności).
- tragedia (1886 r.) Lwa Tołstoja pt. „Ciemna potęga”; z Biblii (Ew
w g Ł u t, 22, 53).
w M oskw u, w M osk w u , w M oskw y! ros., do M o­
skwy, do M oskwy, do M oskw y! (sym bol bezpłod­
nych tęsknot, niedorzecznych marzeń).
- z dramatu (komedii?) Czechowa Trzy siostry, akt 2, ostatnia kwestia,
słowa Iriny; por. pieśń staroż. dziewcząt italskich Eamus adRomam
i arię Manon i Des Grieux Nous vivrons ä Paris z 1. aktu opeiy Manon
(1884 r.) kompozytora fr. Jules Masseneta (1842-1912).
w od ew il lekki, kom ediow y utwór sceniczny z prze­
w agą dialogów (w odróżnieniu od operetki), ze śpie­
wami, tańcami, m uzyką i pantomimą.
- fr. vaudeville, down. 'piosenka satyryczna; przest. sztuka teatr. a.
dialog z kupletami; lekka komedia’ od st.fr. vaudevire 'piosenka oko­
licznościowa’ od nazwy regionu Vau de Vire (Calvados w Normandii,
Francja), gdzie piosenki takie miały powodzenie w XV w.
w o Es war, soll Ich w erd en nm., gdzie było id, tam
powinno stać się e g o .
- z Sigmunda Freuda (Neue Folge der Vorlesungen zur Einßhrung in
die Psychoanalyse, 31), 1933 r.
w ojaż p r z e s t . podróż.
- fr. voyage 'podróż; jazda' z łac. viaticum, zob. wiatyk; por. komi­
wojażer; sakwojaż.
w ok aliczn y sam ogłoskowy; por. konsonant. || w o ­
k aliza solow y utwór w okalny bez tekstu a. ćw icze­
nia głosow e, polegające na śpiewaniu samogłosek
a. pew nych sylab. || w o k a ln a muzyka - przeznaczo­
na do wykonania przez głos ludzki (solo, w zespole
śpiewaczym , w chórze), w odróżnieniu od muz. in­
strumentalnej.
- fr. vocalise 'wokaliza' z łac. vocalis 'głosowy' od vox dpn. vocis
'głos; dźwięk; (wy)mowa’; por. ekwiwokacja.
w ok an d a spis spraw sądowych w kolejności, w ja ­
kiej mają być w danym dniu rozpatrywane.
- łac. vocanda l.mn. r.nij. od vocandus 'mający być wywołany’ z vo-
care 'wołać; wywoływać; nazywać; pozywać’; por. dezawuować;
ewokować; inwokacja; konwokacja; prowokacja.
w olan t 1. dawn. kawałek drzewa a. korka pokryty
skórą, z wetkanymi w koło piórkami, który podbi­
jano rakietami w grze o tejże nazwie (por. badmin­
ton); falbana a. pow iew na suknia z falbanami n o­
szona w Polsce w poł. XVIII w.; p r z e s t . koło stero­
w e w sam olocie, służące do w ychylania steru w yso­
k ości i lotek. 2. d a w n . lekki p ow óz (dwukołowy, ze
składaną budą).
- 1 . fr. volant 'wolant (piłka i falbana); koło rozpędowe; skrzydło wia­
traka’ i 2. fr. volante 'powozik' (z r.ż. od volant 'latający; ruchomy’)
od vol er latać; fruwać’ z łac. volare ’jp.’; por. wolej.
w olej s p o r t, uderzenie, odbicie piłki znajdującej się
w locie.
- ang. volley 'salwa; lot (piłki); jw .’ z fr. voler, zob. wolant.
w olfram c h e m . pierwiastek, Tabl. 1, metal półszla­
chetny, trudno topliwy, twardy (w krajach anglos.
zw any tungsten).
wolfram
- nm. ’jw.’; W olf’wilk’; śr.g.nm. rám 'brud; kopeć’; dawna pogard,
nazwa metalu, uważanego za szkodliwą przymieszkę cyny; por. ko­
balt.
wolicjonalny psych, zależny od woli, odnoszący się
do woli.
- śrdw.łac. volitio 'wola; chęć’; łac. vol od velle 'chcieć'; -itio jak
w łac. positio, zob. pozycja.
woliera duża klatka na ptaki; ptaszamia.
- fr. voliéře 'jw.' od voler, zob. wolant.
wolina wełna drzewna, cienkie, wąskie i długie wiór­
ki do wyrobu płyt budowlanych a. do opakowań,
-n m . Wolle 'wełna; meszek; puszek’.
wolkameria n.łac., zob. klerodendron.
wolontariusz wojsk., dawn. ochotnik; praktykant
pracujący bez wynagrodzenia dla nauczenia się za­
wodu.
- łac. voluntarius 'dobrowolny' od voluntas, zob. woluntaryzm.
wolt (V) jednostka napięcia elektr., różnicy potencja­
łów, siły elektromotorycznej, w układzie SI.
- od nazwiska fizyka wł. Alessandro Volta (1745-1827).
wolta jazda w kółko na ujeżdżanym koniu; kółko za­
taczane przy takiej jeździe; unik, nagły zwrot (rów­
nież przen.); muz. volta.
- fr. volte 'wolta (jeździecka); w szermierce - unik; żegl. zwrot przy
zmianie kursu’ z wł. volta, zob. volta.
wolterianin dawn. wolnomyśliciel; zwolennik wol-
terianizmu hist. działalności i doktryn Woltera prze­
pojonych ideałami oświecenia, odznaczających się
sceptyczną, lecz deistyczną postawą relig., nienawi­
ścią do nietolerancji, obskurantyzmu i tyranii feud.,
wiarą w rozum i postęp. || wolterowski fotel - wy­
ściełany, z poręczami i wysokim oparciem dla ple­
ców i głowy.
- od nazwiska Woltera.
woltyżer jeździec (również cyrkowy) specjalizują­
cy się w konnych popisach zręczności; w wojsku fr.
za Napoleona I i w latach 1917-18 żołnierz kompa­
nii wyborowych, działających w rozproszonym szy­
ku bojowym (por. tyraliera). || woltyżerka ćwiczenia
i popisy w jeździe konnej (także na drążku, na linie).
- fr. voltigeur 'woltyżer' od voltiger 'fruwać, latać tu i ówdzie; upra­
wiać woltyżerkę’ z wł. volteggiare 'uprawiać woltyżerkę’ od volta,
zob. volta.
wolumen tom (w znaczeniu introligatorskim, biblio­
tecznym), bez względu na to, czy zawiera część, ca­
łość dzieła lub kilka dzieł (a. tomów w znaczeniu
wydawniczym); objętość; moc akustyczna sygnału
telekomunikacyjnego w danym miejscu drogi prze­
mysłowej; por. volumina legum.
- łac. volumen 'zwój pisma, księga, tom’ od volvere 'toczyć; obra­
cać (się)’; por. archiwolta; inwolucja; obwoluta; rewolucja; ewolucja;
volta; woluta.
woluntaryzm kierunek filoz., uważający wolę za gł.
czynnik poznania, a nawet za istotę bytu; kierunek
psychol., uważający akty woli za gł. i najtypowsze
procesy psych.
- łac. voluntas 'wola; życzenie; zamiar; wolna wola’; vol-, zob. woli­
cjonalny; por. wolontariusz.
620 worm
woluta ornament rzeźbiarsko-archit. w kształcie spi­
rali a. zwoju (będący gł. elementem głowicy joń-
skiej, a pojawiający się również w głowicy korync-
kiej i kompozytowej); Tabl. 27.
- łac. voluta 'jw.' z r.ż. od volutus p.p. od volvere, zob. wolumen.
wombat krępy, krótkonogi torbacz austral., przypo­
minający z wyglądu niedźwiadka.
- z języka krajowców Nowej Płd. Walii.
wo mein chió., makaron jajeczny w mięsnym sosie,
z jarzynami i krewetkami a. krabami.
Women’s Liberation Movement ang., Ruch Wy­
zwolenia Kobiet w krajach anglosaskich; por. femi­
nistka.
womitorium archit. wejściowe i wyjściowe przej­
ście tunelowe przez trybuny (amfi)teatru otwierają­
ce się na zewnątrz portalem.
- łac. vomitorium 'jw.'; od vomitorus 'wyrzygujący' (sprawnie tłu­
my publiczności na zewnątrz amfiteatru, cyrku) z vomere 'rzygać, wy­
miotować’.
won (jęz. koreański), waluta Korei Płn. i Korei Płd.
(= 100 dzon).
won ton chiń., pierożki nadziewane mieloną pikant­
ną wieprzowiną a. kurą, gotowane i podawane do
zupy.
woonerf [wym. woinerf] ulica a. dzielnica miasta
chroniona przed szybkim ruchem samochodowym.
-h o l.; woon- 'mieszkalny'; er/"'parcela; dwór; dziedzictwo’.
worcester (sauce) ang., [wym. uuster (so:s)], ostry
sos, pierw, wyrabiany w Worcester w zach. śr. Anglii,
z soi, octu i wielu innych składników.
words, words, words ang., dosl. 'słowa, słowa, sło­
wa’.
- z Szekspira (Hamlet, 2, 2); odpowiedź Hamleta na pytanie Poloniu-
sza: „Cóż to czytasz, mości książę?”.
workaholic ang., żart. nałogowiec pracy, człowiek
odczuwający nieustanną potrzebę wytężonej pra­
cy. || workgroup inf. grupa robocza, zespół pracują­
cy nad jakimś zadaniem, wyodrębniony z całej insty­
tucji, np. poprzez wydzielenie z sieci komputerowej
osobnej podsieci. || work song dosl. 'pieśń pracy’
w muzyce jazzowej - rodzaj wokalnego bluesa po­
chodzący od pieśni śpiewanych w XIX w. przez mu­
rzyńskich niewolników; jeden z elementów genezy
jazzu klasycznego. || workstation inf. stacja robocza,
na ogół końcówka komputerowa z bardzo rozbudo­
wanymi możliwościami graficznymi; por. kompute­
rowa sieć, terminal, grafika komputerowa.
- ang. work 'praca'; a(lco)holic 'alkoholik'; zob. song.
world in arms ang., uzbrojony świat.
- z Szekspira {Henryk IV, cz. 1 ,5,1); por. Schillera Maria Stuart, 1,6.
worm inf. robaczek, niewielki program komputero­
wy wykorzystujący błędy oprogramowania siecio­
wego, wędrujący i mnożący się w sieciach kompute­
rowych. W przeciwieństwie do wirusów robaczki są
nieszkodliwe, chociaż ich nadmiar może spowolnić
lub zatrzymać pracę sieci; por. wirus komputerowy,
komputerowa sieć, program.
 wortvcvzm
wortycyzmpiast, kierunek w malarstwie zainicjowany
ok. 1912 r. w Anglii przez Wyndhama Lewisa (1882—
1957), wywodzący się z kubizmu i futuryzmu.
- ang. Yorticism od łac. vortex dpn. vorticis ’wir’.
Woschod ros., „Wschód”, nazwa pierwszego na
świecie wieloosobowego pojazdu kosmicznego,
w którym, 12 X 1964 r., wystartowali do lotu wokół
Ziemi kosmonauci radzieccy: Władimir Kornarow,
Konstantin Fieoktistow i Boris Jegorow.
Wostok ros., „Wschód”, nazwa pierwszego na świe­
cie załogowego statku kosmicznego, w którym,
12 V 1961 r., okrążył Ziemię kosmonauta radziecki
Jurij A. Gagarin (1934—68).
wotum (l.mn. wota) Kość. rz.kat. przedmiot ofiaro­
wany Kościołowi na skutek przyrzeczenia a. ślubowa­
nia, por. ex voto; (w. nieufności) uchwała parlamentu
potępiająca działalność ministra a. rządu, powodują­
ca zazw. ich ustąpienie; (w. zaufania) uchwała parla­
mentu wyrażająca poparcie (a. zaufanie do) polityki
a. działalności premiera i jego gabinetu; analogiczna
uchwała plenum związku w stosunku do ustępujące­
go zarządu. || wotywa, msza wotywna Kość. rz.kat.
msza odprawiona na specjalną intencję niezależnie
od oficjum mszalnego przepisanego na dany dzień
przez rubrycelę.
- łac. (missa) votiva '(msza) ślubowania’ r.ż. od votivus ’przyrzeczo­
ny; ślubowany’ z votum 'ślub; dar; życzenie’ z r.nij. od votus p.p. od
vovere 'ślubować; ofiarować’; por. dewocja; ex voto; voto.
wrak rozbity, zniszczony, nie nadający się do napra­
wy statek (również wehikuł, mechanizm); ruina czło­
wieka.
-n m . Wrack ’jw .’
wri, da znaj że mieru! ros., łżyj, lecz znajże miarę!
- z Aleksandra Gribojedowa (Mądremu biada 4 ,4 ), 1824 r.; tł. Julia­
na Tuwima.
wrięmia, wpieriod! ros., czasie, naprzód!
- ze sztuki satyrycznej Banja („Łaźnia”), akt. 6, „Marsz czasu”
(1930 r.) poety ros. Władimira W. Majakowskiego (1893-1930); por.
tytuł powieści pisarza ros. Walentina P. Katajewa (ur. 1897 r.); „Cza­
sie, naprzód!” (1932 r., wyd. poi. 1936 r.).
wsjerioz i nadołgo ros., poważnie i na długo.
- Lenin na IX Wszechrosyjskim Zjeździe Rad (1921 r.) o nowej poli­
tyce ekon. (zob. nep): „Politykę tę realizujemy poważnie i na długo,
choć oczywiście... nie na zawsze”.
Wsjo choroszo, priekrąsnaja markiza ros., zob.
Tout va bien...
wsjo eto było by śmieszno, kogdą by nię było tak
grustno ros., i byłoby to wszystko śmieszne, gdyby
nie było takie smutne.
- z Michaiła Lermontowa {Do A. O. Smirnowej), 1840 r.
wudu wodun, rodzaj kultu przodków, pochodzenia
afrykańskiego, praktykowany jeszcze wśród Murzy­
nów na Haiti i w pewnej mierze także na innych wy­
spach Wielkich Antyli i w USA, którego rytualne ob­
rzędy magiczne (łącznie z popadaniem w trans) mają
na celu przebłaganie bóstw animistycznych; czamo-
księstwo; czarnoksiężnik.
- ang. voodoo{ism) ’jw .’ z fi. (Luizjana) voudou ’jw .’ pochodzenia
afrykańskiego.
621 wyrafinowany
wulgarny ordynarny, trywialny, niewybredny, gru-
biański; prostacki, uproszczony. || wulgaryzacja
udostępnianie, popularyzacja, rozpowszechnianie
dokonywane kosztem upraszczania, paczenia, fał­
szowania zagadnień, pojęć. || Wulgata łaciński prze­
kład Biblii poprawiony i uzupełniony przez św. Hie­
ronima ze Strydontu (ok. 347-ok. 420), uznany przez
Kość. rz.kat. za tekst urzędowy i liturgiczny.
- śrdw.łac. Vulgata ’Wulgata’ z późniąc, vulgata {editio) 'Septuagin­
ta; jej przekład łac.; (wydanie) popularne, ludowe’ z łac. r.ż. od vul-
gatus 'pospolity; powszechny’ (z p.p. od vulgare 'rozpowszechniać;
ogłaszać’) i vulgaris 'pospolity; ludowy’ od vulgus Tud; pospólstwo’
(por. promulgacja; Vulgivaga); editio, zob. edycja.
wulkanizacja obróbka surowego (a. syntetycznego)
kauczuku z siarką a. jej związkami dla zwiększenia
jego elastyczności i wytrzymałości a. zmniejszenia
plastyczności, lepkości i wrażliwości na zimno i gorą­
co; sposób naprawy uszkodzonych wyrobów z gumy.
- łac. Vulkanus, mit. rz. 'Wulkan, bóg ognia, pożarów i rzemiosł meta­
lurgicznych, utożsamiany z gr. Hefajstosem’.
wun birm., gubernator, namiestnik, naczelnik w Bir­
mie.
Wunderkind nm., cudowne dziecko, tj. wybitnie
uzdolnione a. nad wiek rozwinięte umysłowo; por. en-
fant prodige. || Wunderteam nm. + ang., sport, wspa­
niała, bezkonkurencyjna drużyna, reprezentacja.
- nm. Wunder 'cud; dziw’; K ind 'dziecko’; zob. team.
Wunderwaffe „cudowna broń” (pociski dalekiego
zasięgu V-1 i V-2, zastosowane przez Niemców w 2.
wojnie świat.), która, wg obietnic propagandy hitle­
rowskiej, miała zapewnić Niemcom zwycięstwo.
- nm. ’jw.’; Wunder ’cud’; Waffe 'broń’.
Wunschtraum psychol. sen o (spełnionych) marze­
niach.
- nm. 'marzenie; jw .’; Wunsch 'życzenie, pragnienie’ od wünschen
'chcieć, pragnąć, życzyć sobie’; Traum 'sen, mara; marzenie’.
Wurlitzera organy elektr. instrument muz. zbudowa­
ny podobnie jak fisharmonia z tą różnicą, że drgania
języczków przetworzone są na drgania elektr., które
pobudzają głośniki; wynalezione w USA, jako ulep­
szona odmiana orgatronu zbudowanego w 1935 r.,
stosowane dawn. jako organy kinowe; por. Hammon­
da organy.
- amer. nazwa handl.
Wuzak wizualny odpowiednik Muzaka: demon­
strowanie na ekranach w miejscach publicznych (na
dworcach lotniczych, statkach wycieczkowych, su­
permarketach, samolotach) ciągle zmieniających się
elektronicznych układów kalejdoskopowych.
- z ang. skrótu od v{isual) acicompaniament) 'akompaniament wizualny’.
wykwalifikowany zob. kwalifikacja,
wyrafinowany zob. rafinada.
xenia
X
xenia, ksenia, kąśliwy epigram w formie dystychu.
- łac. xenium (l.mn. xenia) 'podarek dla gościa, współbiesiadnika, przy­
jaciela; dystych, wygłaszany z okazji takiego podarku’ z gr. ksenia
'gościnność' od ksenos, zob. -ksen-; nazwane wg zbioru epigramów
Marcjalisa złośliwe dystychy (m.in. Schillera i Goethego), zwł. skiero­
wane przeciw pisarzom współczesnym.
Y
yacht chlub, zob. jachtklub.
Yale [wym. jejl] rodzaj małego cylindrycznego zam­
ka do drzwi, opatentowanego w 1851 r., jednego
z najbardziej rozpowszechnionych typów zamków
(zwł na drzwiczkach samochodów) na świecie.
- od nazwiska wynalazcy, ślusarza amer. Linusa Yale (1821-68), któ­
rego nie należy mylić z Elihu Yale (1649-1721), kupcem ang., który
w 1718 r. obdarował Uniwersytet New Haven (stan Connecticut, USA)
partią towaru wartości 562 funty sterlingi, w zamian za co uniwersyte­
towi nadano nazwę Yale University.
yang zob. jan.
Yankee zob. Jankes. || Yankee-Doodle amer.ang.,
[wym. jankidu:dl] piosenka pochodź, bryt., popu­
larna w USA w czasie amer. wojny o niepodległość
(1775-83), uważana za pieśń narodową.
yard zob. jard. || yen zob. jen.
yarg ang., łagodny, biały, wilgotny ser komwalijski.
- nazwisko producenta, Gray, czytane wspak.
Yellow Pages [wym. jęlou pęjdżiz] ang., dosł. 'żół­
te stronice’; w USA - działowy katalog przedsię­
biorstw handl., przemysł., usługowych, zawodów
i wszelkiego rodzaju produktów; pierw, działowa
część reklamowa książek telef. drukowana zwykle
na żółtym papierze.
yellow press amer.ang., [wym. jęlou] żółta prasa;
dzienniki wypełnione informacjami sensacyjnymi,
skandalicznymi, zniekształcające wiadomości dla
wywołania sensacji i rozbudzenia tendencji szowi­
nistycznych.
- określenie użyte po raz pierwszy w r. 1896 przez dziennikarza amer.
Ervina Wardmana w gazecie New Press.
yeoman [wym. joumen] zob. beefeater.
- ang. '(XV-XVIII w.) drobny właściciel ziemski, dzierżawca, zamoż­
ny chłop; członek pospolitego ruszenia; milicjant konny’ prawdop. od
śr.ang. yong man 'młody człowiek; pomocnik’.
yerba mate zob. mate.
622 yuppie
xeres zob. jerez.
xerox zob. kserografia.
X promienie zob. rentgen.
yeti istota (niedźwiedź a. człowiek-olbrzym), na
której rzekome ślady natrafiono na śnieżnych wyży­
nach Himalajów.
- (?) jęz. nepalski a. tybetański.
Yggdrasill zob. Idgrasil.
YHWH cztery spółgłoski hebr. zwane z grecka Te-
tragrammatonem (zob. tetra-; -gram), wg trady­
cji żyd. objawione Mojżeszowi jako imię Boga (wg
uczonej konwencji wymawiane jako Jahwe)-, jed­
nak wg Ex. 6, 3, imię to miało brzmieć El Szaddaj
(o nieznanym źródłosłowie); po niewoli babilońskiej
w VI w. p.n.e., a zwł. od III w. p.n.e. Żydzi przesta­
li używać imienia Jahwe, zastępując je nazwą Elo-
him 'bogowie a. Bóg’ lub Adonai 'mój Pan’, co Sep­
tuaginta tłumaczyła na gr. jako Kýrios 'Pan'.
yin zob. jin.
yorkshire ang., [wym. jo:ksze:] rasa białych świń,
wywodząca się z hrabstwa Yorkshire w płn. Anglii. ||
Yorkshire terrier rasa miniaturowych psów wyhodo­
wana ok. poł. XIX w. w hrabstwach Yorku i Lanca­
stera: piesek o długiej, sięgającej ziemi sierści z prze­
działem od nosa do ogona, w kolorze błękitnoszarym,
a brązowym na łebku i piersi; por. teriery.
yo-yo zob. jo-jo.
yue-czin chiń., chiński instrument muz. o czterech
strunach szarpanych plektronem, o okrągłym, pła­
skim korpusie rezonansowym i krótkiej, wygiętej
szyjce.
yumpie [wym. jąmpi:] skr. ang. young upwardly mo­
bile Professional 'młody, pnący się w górę, przedsta­
wiciel wolnego zawodu’.
yuppie [wym. jąpi:] skr. ang. young urban Profes­
sional 'młody wielkomiejski przedstawiciel wolne­
go zawodu’.
 zaaferowany
Z
zaaferowany zajęty, zaabsorbowany, zaprzątnięty,
zakłopotany sprawami, interesami itp.
- zob. afera.
zabaione, zabaglione wł., krem z jaj, cukru i wina
a. soku owocowego.
zadruga serb., dawn. rodowa wspólnota gosp.,
wspólne władanie ziemią u Słowian Płd.
zafra hiszp., [wym. ząffa] zbiór (żniwa) trzciny cu­
krowej.
Zahlen entscheiden! nm., liczby rozstrzygają!
- fizyk nm. Johann Friedrich Benzenberg, 1777-1846, passim.
zaibatsu jap., japoński typ kartelu, trustu; konglo­
merat ekon.; klika finansowa.
zaikai japońskie ugrupowanie handlowe a. koła fi­
nansowe.
-ja p ., zai ’pieniądze’; -kai 'społeczność; świat; dziedzina’.
zair waluta Konga (Zair) (= 100 makuta); zob. li-
kuta.
zakat arab., doroczny podatek na biednych, rodzaj
jałmużny, uważany za powinność relig. każdego
muzułmanina, zużywany na cele charytatywne i re­
lig., zob. arkan al-Islam.
zakompleksiony ofiara kompleksów; zahamowany,
nieśmiały.
- zob. kompleks (psych.).
Zambo mieszkaniec Ameryki Łac., potomek India­
nina i Murzynki a. Murzyna i Indianki; por. Cafuso.
- amer.hiszp. 'Murzyn; Mulat’ z (?) kongijskiego nzambu 'małpa’.
zampolit w wojsku radzieckim - zastępca do spraw
politycznych; por. politruk.
-r o s . skr. o d zam iestitielpopoliticzeskim diełam ’jw .’
zamr, mizmar, arab., arabski instrument muz. od­
miana szałamai.
zamsz skóra zwierzyny płowej a. owcza, lub cielę­
ca, pozbawiona lica, garbowana tłuszczowo, używa­
na do produkcji rękawiczek, obuwia, ubrań, ściere-
czek; drapana i krótko strzyżona tkanina bawełniana
przypominająca skórę.
- nm. Sämisch (Leder) ’zamsz’.
zanana zob. zenana.
Zanni komiczny sługa, błazen, pajac, akrobata (po­
chodzący tradycyjnie z Bergamo) włoskiej comme-
dia dell’arte; por. Pulcinella.
- wł. ’jw. ’ w dial. lombardzkim zdrobn. od Giovanni ’Jan’ z późniąc.
Jo(h)annes od gr. Iöännes, z hebr. Jöhänän.
zapadnik w Rosji lat 1830-60 - zwolennik zapad-
niczestwa, okcydentalizmu, ruchu upatrującego
perspektywę hist. Rosji we wzorowaniu się na in­
stytucjach i stylu życia Europy Zachodniej (przeci­
wieństwo słowianofilstwa); por. gniłoj Zapad.
- ros. ’jw .’ od zapad 'zachód’.
623 zebu
zapateado rytmiczne tupanie charakterystyczne dla
tańców hiszp.; hiszp. a. łac.amer. taniec, w którym
występuje zapateado.
- hiszp. o d zapuiear 'tupać’ od zapuio ’but’.
Zapiski iz miortwowo doma ros., Wspomnienia
z domu umarłych.
- tytuł powieści (1861-62) F. Dostojewskiego.
zapping ang., rozrywka polegająca na bezustannym
przerzucaniu się z kanału na kanał w odbiorze tele­
wizji.
zareba, zariba, zeriba, w różnych rejonach Afryki
- ostrokół, palisada wzniesiona naprędce dla obrony
przed dzikimi zwierzętami a. nieprzyjacielem; (men­
talność z.) polit. rezygnacja z inicjatywy, z działań
ofensywnych na rzecz biernej statycznej obrony.
- ang. ’jw ’ z arab. zarTbah 'miejsce ogrodzone’.
zarzuęla rodzaj wodewilu a. operetki hiszp.; hiszp.
ludowa opera (komiczna).
- hiszp. ’jw .’ od (?) La Zarzuęla, królewskiej rezydencji pod Madry­
tem, gdzie wystawiono ją po raz pierwszy.
zatkni fontąn! ros., zatkaj fontannę! (tj. zamilknij).
- z Koźmy Prutkowa; zob. nikto nie obnimiet...
(Der) Zauberlehrling nm., Uczeń czarnoksiężni­
ka; ktoś, kto nauczył się wyzwalać groźne moce, nie
umie jednak wstrzymać ich działania.
- tytuł ballady (1797 r.) Goethego i poematu symfonicznego (1897 r.)
kompozytora fi. Paula Dukasa (1865-1937); fr. Apprenti-sorcier.
zaum [wym. za-um] ros., ’język pozarozumowy’,
arbitralna kombinacja dźwięków, gra z morfolo­
gicznymi składnikami znanych wyrazów stosowana
w poezji ros. przez Wielemira Chlebnikowa (1885—
1922) i Aleksieja J. Kruczonycha (1886-1968) w dą­
żeniu do obnażenia „słowa samoistnego”, zgodnie
z przekonaniem futurystów, że słowo, jako budulec
poezji, należy wyzwolić z jego „tradycyjnej zależ­
ności od znaczenia” i uczynić z niego jednostkę sa­
mowystarczalną.
- ros. zaumnyj 'pozarozumowy; przemądrzały’ od itmnyj 'rozumny’
z um 'rozum, umysł’.
-ZAUR(US) w złożeniach: zool jaszczur(ka).
- gr. saura (r.ż.), sauros (r.m.) 'jaszczurka’; por. brontozaur; dinozau­
ry; ichtiozaur; plezjozaur.
zblazowany zob. blase.
zbulwersować zdenerwować, wzburzyć, oburzyć,
poruszyć, wyprowadzić z równowagi, ekscytować.
- fr. bouleverser 'wywrócić; wstrząsnąć, przerazić’; boule 'kula; gał­
ka’ z łac. bulla, zob. bulla; verser 'wywrócić’ z łac. versere 'obracać,
kręcić’ od vertere, zob. wersja.
zebu azjatyckie bydło domowe, odznaczające się
dużym mięsistym garbem na grzbiecie, zwisającym
podgardlem i fałdami luźnej skóry na brzuchu, od­
porne na upał i ataki owadów tropikalnych, hodo­
wane w licznych rasach w Chinach, Indiach i w
Afryce.
zebu
- z (?) tybetańskiego mdzopho 'samiec mieszańca byka jaka i kro­
wy zebu’.
zecer druk. przest. składacz (czcionek).
- nm. Setzer ’jw .’ od setzen 'posadzić; usadowić; składać; stawiać’.
zefir łagodny, ciepły wiatr (zach.); por. akwiłon;
cienka tkanina bawełniana, tkana w kolorowe paski
(zwł. na bieliznę); por. perkal.
- łac. zephyrus 'wiatr zach.; bóg wiatru zach.’ z gr. dzephyos 'jp.'
zegizm antyrozwojowość, bezrozwojowość, kieru­
nek ideologiczny, wg którego należy powstrzymać
dalszy liczbowy, techn., nauk. rozwój ludzkości,
urbanizację, mechanizację, chemizację itp., gdyż
dalszy rozrost cywilizacji jest równoznaczny z za­
gładą naturalnego środowiska, a więc i człowieka.
- ang. zegism, dosł. 'zerowzrostowość; jw .’ od Z.G. inicjałów zero
growth 'zerowy przyrost’; growth 'wzrost; rozwój’.
Zeitgeber jeden z rozmaitych wskaźników czasu,
takich jak światło, ciemność a. temperatura, wpły­
wających na działanie zegara biologicznego żywych
organizmów.
- nm. dosł. 'dawca czasu’; Zeit, zob. Zeitnot; geben 'dawać'.
Zeitgeist [wym. cąjtgajst] duch czasu; niedostrzegal­
ne wpływy tworzące klimat opinii i poglądów epoki;
konwencje myślowe i nie kwestionowane założenia,
zawarte w kulturze i nauce danego okresu, charak­
terystyczne dla niego tendencje gustów i moralno­
ści (Goethe). || Zeitnot [wym. cąjtnout] w szachach:
niedoczas, sytuacja gracza, któremu grozi przegra­
na, gdyż zostało mu zbyt mało czasu na wykonanie
(przepisowej) liczby ruchów; por. szach.
- nm. ’jw .’; Zeit 'czas'; Geist 'duch; dusza; umysł; widmo; wigor’;
Not 'potrzeba; bieda’.
zelant gorliwiec, zapaleniec. || zelota fanatyczny,
zagorzały, namiętny entuzjasta jakiejś idei, religii
itd.; hist. członek fanatycznej sekty, zaciekle prze­
ciwstawiającej się panowaniu Rzymian w Palesty­
nie w czasie powstania żyd. i oblężenia Jerozolimy
(I w.).
- późn.łac. zelans dpn. zelantis 'gorliwy' i zelotes 'gorliwiec' (z gr.
dzelotśs jp.’) od gr. dzelos 'zapał; gorliwość; zawiść; nienawiść;
gniew’.
zen japońska odmiana buddyzmu, zalecająca dys­
cyplinę wewnętrzną, medytację i kontemplację jako
drogę do zespolenia się z Buddą.
-ja p . 'medytacjarelig.’ z chiń., z sanskr.
zenana, zanana w Indiach i Iranie - odosobniona
część mieszkania przeznaczona dla kobiet należą­
cych do rodziny; por. harem, parda.
- hindi zanana ’jw .’ z pers. 'jw.' od zan 'kobieta'.
zenit punkt wierzchołkowy, znajdujący się na niebie
pionowo nad głową obserwatora (por. nadir); przen.
szczyt, najwyższy punkt (np. rozwoju); por. apo­
geum (przen.).
- sthiszp. 'jw.' z arab. samt (ar-ra's) 'droga (głowy)’; por. azymut.
zeppelin [wym. cępp...] pop. nazwa sterowców nm.
o sztywnym szkielecie, poruszanych przez śmigła
o napędzie silnikowym (1900-1936).
- od nazwiska nm. wynalazcy i konstruktora: Ferdinand von Zeppe­
lin (1838-1917).
624 zodiak
zeriba zob. zareba.
zero growth [wym. zierou grouf) (skr. od zero po-
pulation growth) zerowy przyrost liczby ludności,
stan, w którym liczba ta przestała się powiększać,
gdyż osiągnięto równowagę między liczbą narodzin
i liczbą zgonów; (skr. od zero economic growth) ze­
rowy wzrost ekonomiczny, stan, w którym dochód
narodowy na głowę ludności nie wykazuje wzrostu;
polityka zapobiegania rozwojowi i ekspansji.
- ang. growth 'wzrost, rozwój’;population 'ludność'; economic 'eko­
nomiczny, gospodarczy’.
Zerrisenheit dezintegracja, termin nm. krytyki lit.,
odnoszący się do położenia bohatera, zazw. artysty,
nie mogącego pogodzić dążeń swego subiektywne­
go, idealnego świata z wymaganiami obiektywnego
świata rzeczywistości (np. Werter i Tasso u Goethe­
go, Johannes Kreisler u E. T. A. Hoffmanna, Harry
Haller w Wilku stepowym Hessego).
-n m . 'rozdarcie; rozterka’ o d zerreissen 'rozdzierać'; zer- ’roz-’/ re­
issen 'rwać; drzeć’.
zglajchszaltowany zob. glajchszaltować.
ziemiią nasza wieliką i obilna, no poriądka
w niej niet ros., kraj nasz jest wielki i zamożny, ale
porządku w nim brak (przybądźcie więc i rządźcie
nami).
- staroruski latopis opowiada, że Słowianie ilmeńscy zwrócili się
w 862 r. do Waregów (Normanów szw.) z tym wezwaniem, wskutek
którego legendarny wódz normański Ruryk miał objąć rządy w N o­
wogrodzie Wielkim i założyć dynastię Rurykowiczów.
zierlich, manierlich (langsam, possierlich) nm.,
żart. iron. przest. wytwornie, układnie (powoli, ko­
micznie).
- ze starych kupletów, opisujących maniery i krygi wdzięczącej się
Niemki.
ziggurat, zikkurat staroż. świątynia babilońska
w kształcie ściętej piramidy stopniowej, złożonej
z wielu pięter połączonych zewn. schodami, z ołta­
rzem na najwyższym piętrze.
- asyryjski, babiloński zikkuratu 'szczyt (góry)’.
zinfandel ang., czerwone wino stołowe typu bordo,
z małych winogron hodowanych głównie w Kalifor­
nii (USA).
zip codę amer.ang., pięciocyfrowy kod pocztowy
wprowadzony w USA w 1963 r. (bryt. ang. postcode).
zip-top ang., (puszka) z wieczkiem, które można
zdjąć przez pociągnięcie za metalowy pasek biegną­
cy tuż przy górnej krawędzi puszki.
ziudwestka nieprzemakalny kaptur z szerokim sko­
śnym rondem, szerszym z tyłu niż z przodu, czę­
sto z nausznikami, noszony przez żeglarzy w cza­
sie sztormu.
- nm. Südwester (ang. souw ester, hol. zuidwester) 'jw.' od Südwest
’płd.-zach. wiatr, sztorm z płd. zachodu’.
-ZOA w złożeniach: zwierzęta.
- gr. dzoa l.mn. od dzoion, zob. -zoo-; por. metazoa; protozoa.
zodiak astr. zwierzyniec niebieski, pas na niebie po
obu stronach ekliptyki, w którym przebiegają obser­
wowane drogi Słońca, Księżyca i planet (z wyjąt­
 zodiak
kiem Plutona), podzielony w staroż. dla celów astro­
logicznych na 12 części (znaków), nazwanych od
gwiazdozbiorów, przez które ekliptyka przechodzi,
Tabl. 2.
-ła c . zodiacus ’jw .’ z gr. dzdidiakós 'dotyczący wyrytych a. wymalo­
wanych znaków zodiaku’ od dzoidion 'ryta a. malowana figura, zwie­
rzątko; znak zodiaku’, zdrobn. od dzoion, zob. -zoo-.
-ZOICZNY w złożeniach: odnoszący się do (okre­
ślonej) ery geol. || -ZO IK w złożeniach: (określona)
era geol.
- gr. dzóe 'życie; okres życia’; por. azot; eozoik; kenozoik; mezo-
zoik; paleozoik; proterozoik.
zoil dokuczliwy, zawistny, złośliwy krytyk, szu­
kający dziury w całym, pretekstu do nagany; por.
Momus.
- łac. Zoilus, gr. Dzóilos, Zoil, retor i filolog gr. z IV w. p.n.e., słyn­
ny z ostrej krytyki Homera jako mitografa, zwany „biczem Homera”
(gr. Homeromastiks).
zona przest. strefa.
- łac. 'pas; strefa' z gr. dzone 'pas'; por. perizonium.
zonda amer.hiszp., gorący wiatr płn. wiejący od An­
dów na pampasy argentyńskie, osłabiający organizm
ludzki.
-ZOO- w złożeniach: (świat) zwierzęcy. || zoo ogród
zoologiczny. |J zoologia nauka o zwierzętach.
- gr. dzoion a. dzóon 'stworzenie; istota; zwierzę; ornament, obraz’;
por. epizootia; panzootia; spermatozoon; -zoa; zodiak.
zoom [wym. zu:m] urządzenie w kamerze film. a.
TV, które, zmieniając za pomocą silniczka rozsta­
wienie soczewek, zmienia ogniskową obiektywu,
zmniejszając a. powiększając obraz (efekt oddalania
się a. zbliżania), zachowując jednak stale tę samą
ostrość; por. transfokator.
- ang. 'ruch, któremu towarzyszy głośne buczenie; poderwanie sa­
molotu; jw.’; dzwiękonaśladowcze.
zoomorfizm przedstawienie bóstwa w postaci
zwierzęcej a. z atrybutami zwierzęcymi. || (d)zoon
politikon gr., arystotelesowska definicja człowieka
jako „istoty państwowej”, tj. stworzonej z natury do
życia w państwie (Polityka, 1,1, 9). || zoosemiotyka
nauka o porozumiewaniu się zwierząt (termin wpro­
wadzony w 1965 r. przez językoznawcę amer. Tho­
masa A. Sebeoka, ur. 1920 r.). || zootechnika nauka
o hodowli zwierząt.
- zob. -zoo-; morf-; sema-; technika.
zoroastryzm zob. mazdaizm.
- Zoroaster (Zaratusztra), imię reformatora mazdaizmu (VII a. VI w.
p.n.e.).
zortziko baskijska pieśń a. taniec w takcie 5/8 ze
skokami wzwyż, czasem niebezpiecznymi, niekiedy
wykonywany z mieczami.
- baskijski 'jw.' od zortzi '8'; od miary taktu.
625 -ZYM-
zostera bot. tasiemnica, bylina rdestnicowata two­
rząca łąki podwodne przy wybrzeżach morskich.
- n.łac. z gr. dzóster 'pas; jakiś wodorost morski’.
zreflektować się zob. reflektować.
zu den Sachen selbst! nm., zwróćmy się ku samym
rzeczom!
- z Martina Heideggera (Bycie i czas. Wprowadzenie 1, par. 7),
1927 r.
Zugunruhe [wym. cugunrue] bodźce wewnętrz­
ne, jak produkcja hormonów płciowych, utrwalo­
ne zwyczaje ewolucyjne o podłożu instynktownym
i in., zmuszające zwierzęta, zwł. ptaki do migracji
(wędrówek).
- nm., dosł. 'niepokój przed wędrówką (przelotem)’; Zu zob. Zug-
zwan; Unruhe 'niepokój'.
Zugzwang [wym. cukcfank] w grze w szachy - ko­
nieczność wykonania ruchu w sytuacji, w której
każde posunięcie pogarsza położenie gracza; por.
szach.
- nm. 'przymus posunięcia; jw. ’; Zu 'posunięcie; (po)ciąg; ruch; rys;
łyk’ od ziehen 'ciągnąć'; Zwań 'przymus; gwałt’ od zwingen 'zmu­
szać'.
zuihitsu jap., dosł. ’za pędzlem’, forma prozy w lit.
jap., zbiór luźnych uwag na różne tematy.
Zukunftmusik nm., muzyka przyszłości.
- określenie charakteryzujące (w połowie XIX w.) kierunek w muz.
reprezentowany przez Richarda Wagnera (1813-83), oparte na jego
pracy D as Kunstwerk der Zukunft („Dzieło sztuki przyszłości”)
1850 r.
Zweikindersystęm zasada (posiadania) dwojga
dzieci (w rodzinie).
-n m . 'jw.'; zwei '2'; K in d 'dziecko'; zob. system.
Zwischenruf [wym. cfiszenruf] okrzyk z sali, prze­
rywający tok przemówienia, odczytu itp.
- nm. 'jw.'; zwischen '(po)między’; R uf (zajwołanie; wezwanie; re­
putacja’.
ZYGO- w złożeniach: jarzmo; sprzężony; para; po­
łączenie; stopienie się, zlanie się. || zygota biol. ko­
mórka o podwójnej (diploidalnej), całkowitej liczbie
chromosomów, powstała przez połączenie i zlanie
się dwóch gamet.
- gr. dzyótós 'połączony (jarzmem); sprzężony’ od dzygón 'jarzmo;
zaprzęg; waga; most’.
-ZYM-, ZYMO- w złożeniach: ferment, zaczyn;
dotyczący fermentacji; enzym.
- gr. dzyme 'zaczyn; (za)kwas’; por. enzymy.
żabot
Z
żabot plisowana ozdoba z muślinu, jedwabiu, tiulu
(z koronkami) noszona pod szyją (w XVIII w.), zwł.
przez mężczyzn, dziś przez kobiety.
- fr. ja b o t 'wole (u ptaków); jw .’
żakard techn. urządzenie sterujące grupami nitek
osnowowych na krośnie, służące do otrzymywania na
tkaninie a. dzianinie różnych wzorów; tkanina a. dzia­
nina wyprodukowana za pomocą tego urządzenia.
- od nazwiska fr. tkacza i wynalazcy: Joseph Marie Jacquard (1752—
1834).
żakieria powstanie chłopskie w r. 1358 w płn.-wsch.
Francji przeciw samowoli i bezprawiom szlachty
oraz gwałtom band zbrojnych w okresie wojny stu­
letniej.
- fr. jacquerie 'rozruchy chłopskie; jw .’ od Jacques 'Jakub; Kuba
(pogardliwa nazwa, nadawana chłopom fr. w okresie powstania w r.
1358)’.
żandarmeria korpus żandarmów; w wielu krajach
policja wojsk.; w niektórych krajach - policja wiej­
ska; w Rosji carskiej -policja polit.
- fr. gendarmerie 'żandarmeria' od gendarme 'żandarm; policjant
wiejski’ ze śrdw.fr. gensdarmes 'kawalerzyści' od gentďarmes, d o sl
'zbrojni'; fr. gent 'ród; rasa; plemię’ z łac. gens, zob. gentry; fr. arme
'oręż; broń; obrona’ z łac. arma, zob. armada.
żararaka zool. rodzaj płd.amer., silnie jadowitych
węży.
-p o rt.jararaca 'jw.' zjęz. tupi i guarani.
żardiniera stolik, stojąca półka do kwiatów donicz­
kowych.
- fr.jardiniěre 'jw.; mieszanka z jarzyn; wózek na warzywa’ z r.ż. od
jardinier 'ogródek' odjardin 'ogród'.
żargon specjalna odmiana jęz. ogólnonarodowego,
używana przez poszczególne grupy społ.-zawodo-
we, różniąca się od niego swoistym słownictwem;
jęz. zepsuty, niepoprawny, niezgodny z normami.
- f r .jargon 'jw.'
żele muz. talerze, czynele, instrument perkusyjny
złożony z 2 metalowych talerzy, które uderza się
wzajemnie o siebie (niekiedy używa się tylko jedne­
go, w który uderza się pałeczką od bębna).
- osm.tur. ził 'jw.'
żenada skrępowanie, zakłopotanie, nieśmiałość. ||
żenować (się), krępować (się).
- fr. géner 'uciskać; przeszkadzać; krępować; nabawić kłopotu’ od
gene 'krępowanie się; zakłopotanie; uciskanie; niedostatek’; por. sans
gene.
żeń chiń.,filoz. podstawowa chiń. cnota konfucjaó-
ska: życzliwość dla bliźnich, miłość bliźniego; zob.
konfucjanizm.
żeń-szeń zob. ginseng.
żestokij taląnt ros., talent okrutny.
- ros. krytyk lit. Nikołaj K. Michajłowski (1842-1904) o Dostojew­
skim.
626 żyrant
żeton oznaka stowarzyszenia, organizacji, klubu;
znaczek wybity na pamiątkę jakiegoś wydarzenia;
szton, liczman, zastępujący pieniądze w grach ha­
zardowych a. w automatach publ.
- fr. jeton 'jw.; rój pszczół’ od je te r '(w)rzucać; ciskać; zrzucać’ z łac.
iactare 'rzucać; wstrząsać; wypowiadać’ od iacere, zob. iniekcja; por.
szton.
Żomojten zob. Auksztota.
żongler artysta cyrkowy popisujący się zręcznością
rąk; zob. jongleur. || żonglować popisywać się zręcz­
nością rąk; przen. zręcznie igrać (słowami, frazesa­
mi, pozornymi argumentami itp.).
- fr. jongłer 'żonglować' z jongleur, zob. jongleur.
żonkil bot. pop. nazwa jednego z gatunków narcyza
(Narcissus jonąuilla).
- fr. jonquille 'żonkil, żółty narcyz’ od hiszp. junquillo, zdrobn. od
junco 'trzcina, sitowie’.
żorżeta mocna, lekka, przejrzysta tkanina krepowa,
nieregularnie marszczona.
- fr. (crépe) georgette '(krepa) georgette’, nazwa handl, od ż. imienia
wł.; crépe 'krepa' od łac. crispus 'kędzierzawy; karbowany’.
żuawi korpus piechoty fr., utworzony w Algierii
w r. 1831, złożony z Francuzów, noszących pierwot­
nie mundury pochodzenia arab. (krótki kaftan, czer­
wone, bufiaste spodnie, czapka z czerwonej wełny);
(ż. śmierci) nazwa oddziału powstańców poi. z 1863
roku; nazwa niektórych pułków amer. czasu Wojny
Secesyjnej 1861-65.
- fr. zouave (l.poj.) 'żuaw' od arab. żuawa 'nazwa szczepu Kabylów’.
żul, żulik żart. pop. łobuz, rozrabiaka. || żulia pop.
hołota, łobuzeria, granda.
- ros. żulik 'złodziej(aszek); oszust’; żulió 'złodzieje; oszuści’.
żupan dawna polska długa kolorowa suknia męska
ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami, no­
szona również pod kontuszem.
- wł. giubbone '(zazw. szeroki) kaftan męski z grubego materiału’
od giubba 'kaftan; frak; kurtka wojsk.’ z arab. dżubba 'spodnia sza­
ta z bawełny’.
żurfiks zob. jour fixe.
żurnal czasopismo poświęcone modzie, zamiesz­
czające podobizny modeli i wzorów oraz wykroje.
- fr. joum al, down. 'codzienny; dziennik, gazeta’ od jo u r 'dzień'
z łac. diurnus '(co)dzienny’ od dies 'dzień'; por. a giomo; á jour; tu-
żurek.
żyrandol kilkuramienny ozdobny wiszący pająk,
świecznik.
- fr. girandołe 'jw.; kolczyki brylantowe; młynek ognisty (w ogniach
sztucznych)’ z wł. girandola '(pirotechn.) młynek ognisty’ od giro,
zob. żyro.
żyrant gwarant, poręczyciel zobowiązania wekslo­
wego; por. indosant. || -ŻY R O - w złożeniach: krąg;
koło; spiralny; wirowy; żyroskop. || żyro poręczenie
zobowiązania wekslowego przez żyranta; por. indos.
|| żyrobus rodzaj trolejbusu, czerpiącego energię
mech. od koła zamachowego, napędzanego okreso­
żyrant 627 żyzń eto smięsznaja...

wo przez silnik, który pobiera prąd na przystankach. żyrow ać poręczać spłatę weksla.
|| ż y r o s k o p , giroskop, ciężki krążek wirujący z du­ - zob. żyro.
żą prędkością i zachowujący stałe położenie w prze­ Ż y w o j tr u p ros., Żywy trup.
strzeni, stosowany do różnych celów stabilizacyj­ - dramat (1900 r.) Lwa Tołstoja, por. Biblia (1. List Pawła Ap. do Ty­
nych (w komunikacji, nawigacji itd.). moteusza, 5, 6).
- wł. girante ’żyrant’ od girare 'obracać; żyrować’ z giro 'obrót;
obieg; żyro’ od łac. gyrus 'krąg; wolta; obieg’ z gr. gyros 'kolo; krąg’; ros., życie
ż y z ń e t o s m ię s z n a j a i g łu p a j a s z u k a
por. żyrandol; zob. (omni)bus; -skop. to śmieszny i głupi żart; por. it is a tale told by an
iU J A J l ...
ż y r o n d a , ż y r o n d y ś c i , hist. umiarkowani republika­
- z Michaiła Lermontowa (Ismutek, i nuda...), 1840 r.
nie Rewolucji Fr. (częściowo wybrani z departamen­
tu Gironde).
- fr. Girondins 'jw.' od nazwy departamentu w płd.-zach. Francji.
fl-Cmanach
 631 TABLICA 1

TABLICA 1
PIERWIASTKI
w kolejności alfabetycznej symboli

L iczba
Sym bol N a zw a łacińska N a zw a polska O dkryw ca i rok odkrycia
atom ow a

A Argon argon 18 J. W. S. Rayleigh i W. Ramsay (1894)

Ac Actinium aktyn 89 A. L. Debieme (1899); F. O. Giesel
(1902)
Ag Argentum srebro 47 przedhistoryczne
Al Aluminium glin 13 H. Ch. Oersted (1825)
Am Americium ameryk 95 G. T. Seaborg, R. A. James i in. (1944)
As Arsenium arsen 33 opis: Albert Wielki (XIII w.)
At Astatinum astat 85 D. R. Corson, K. McKenzie i E . Segré
(1940)
Au Aurum złoto 79 przedhistoryczne
B Borům bor 5 J. L. Gay-Lussac i L. J. Thénard;
Humphry Davy (1808)
Ba Barium bar 56 Humphry Davy (1808)
Be Beryllium beryl 4 L.-N. Vauquelin (1798); F. Wöhler (1829)
Bh Bohrium bohr 107 Darmstadt (Niemcy, 1981)
Bi Bismutum bizmut 83 XV w.
Bk Berkelium berkel 97 S. G. Thompson, A. Ghiorso i G. T.
Seaborg (1949)
Br Bromům brom 35 A.-J. Balard (1826)
C Carbo węgiel 6 przedhistoryczne
Ca Calcium wapń 20 Humphry Davy (1808)
Cd Cadmium kadm 48 F. Strohmayer; K. S. L. Hermann i J. C.
H. Roloff (1817)
Ce Cerium cer 58 J. J. Berzelius i W. Hisinger; M. Klaproth
(1803)
Cf Califomium kalifom 98 S. G. Thompson i in. (1950)
Cl Chlorům chlor 17 C. W. Scheele (1774)
Cm Curium kiur 96 G. T. Seaborg, R. A. James i A. Ghiorso
(1944)
Co Cobaltum kobalt 27 G. Brandt (1735)
Cr Chromium chrom 24 N. L. Vauquelin (1797)
Cs Cesium cez 55 R. W. Bunsen i G. R. Kirchhoff (1860)
Cu Cuprum miedź 29 przedhistoryczne
Db Dubnium dubn1 105 Dubna (ZSRR, 1970)
Dy Dysprosium dysproz 66 P. É. Lecoq de Boisbaudran (1886)
E Einsteinium einstein 99 A. Ghiorso i in. (1952)
Er Erbium erb 68 C. G. Mosander (1843)
Eu Europium europ 63 P. E. Lecoq de Boisbaudran; E. A.
Demarcay (1892)
F Fluorum fluor 9 H. F. F. Moissan (1886)
Fe Ferrum żelazo 26 przedhistoryczne
Fm Fermium ferm 100 A. Ghiorso i in. (1952)
Fr Francium frans 87 Marguerite Perey (1939)
Ga Gallium gal 31 P. É. Lecoq de Boisbaudran (1875)
TABLICA 1 632

L iczba
Sym bol N a zw a łacińska N a zw a polska Odkryw ca i rok odkrycia
atom ow a

Gd Gadolinium gadolin 64 J.-C.-G. de Marignac i P. E. Lecoq de

Boisbaudran (1880)
Ge Germanium german 32 C. Winkler (1886)
H Hydrogenium wodór 1 H. Cavendish (1766)
He Helium hel 2 W. Ramsay (1895)
Hf Hafnium hafn 72 D. Coster i G. Ch. de Hevesy (1923)
Hg Hydrargyrum rtęć 80 przedhistoryczne
Ho Holmium holm 67 J. L. Soret i M. Delafontaine (1878); P. T.
Cleve (1879)
Hs Hassium has 108 Darmstadt (Niemcy, 1984)
J Jodium jod 53 B. Courtois (1811)
In Indium ind 49 F. Reich i T. Richter (1863)
Ir Iridium iryd 77 S. Tennant(1804)
K Potassium potas 19 H. B. Davy (1807)
Kr krypton 36 W. Ramsay i M. W. Travers (1898)
La Lanthanum lantan 57 C. G. Mosander (1839)
Li Lithium lit 3 J. A. Arfwedson (1817)
Lu Lutetium lutet 71 C. A. von Welsbach; G. Urbain (1907)
Lw Lawrencium lorens 103 A. Ghiorso i in. (1961)
Mg Magnesium magnez 12 Humphry Davy (1808)
Mn mangan 25 J. G. Gahn (1774)
Mo Molybdenům molibden 42 P. J. Hjelm (1782)
Mt Meitnerium meitner 109 Darmstadt (Niemcy, 1982)
Mv Mendelevium mendelew 101 A. Ghiorso i in. (1955)
N Nitrogenium azot 7 D. Rutherford; K. W. Scheele, H.
Cavendish i J. Priestley (1772)
Na Natrium sód 11 Humphry Davy (1807)
Nb Niobium niob 41 Ch. Hatchett (1801)
Nd Neodymium neodym 60 C. Auer von Welsbach (1885)
Ne Neon neon 10 W. Ramsay i M. W. Travers (1898)
Ni Niccolum nikiel 28 A. F. Cronstedt (1751)
No Nobelium nobel 102 A. Ghiorso i in. (1958)
Np Neptunium neptun 93 E . M. McMillan i P. H. Abelson (1940)
0 Oxygenium tlen 8 C. W. Scheele (ok. 1772); J. Priestley
(1774)
Os Osmium osm 78 S. Tennant (1804)
P Phosphorus fosfor 15 Hennig Brand (1669)
Pa Protactinium protaktyn 91 (Pa-234) Kazimierz Fajans i O. H.
Göhring (1913); (Pa-231) O. Hann
i Lise Meitner; K. Fajans, F. Soddy,
J. Cranston i A. Fleck (1917)
Pb Plumbum ołów 82 przedhistoryczne
Pd Palladium pallad 46 W. H. Wollaston (1803)
Pm Promethium promet 61 J. A. Marinsky, L. E . Glendenin i C. D.
Coryell (1947)
Po Polonium polon 84 Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie
(1898)
Pr Praseodymium prazeodym 59 C. Auer von Welsbach (1885)
 633 TABLICA 1

L iczba
Sym bol N a zw a łacińska N a zw a p olska O dkryw ca i rok odkrycia
atom ow a

Pt Platinum platyna 78 A. de Ulloa i Ch. Wood (1735)

Pu Plutonium pluton 94 G. T. Seaborg i in. (1940)
Ra Radium rad 88 Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie
(1898)
Rh Rubidium rubid 37 R. Bunsen i G. Kirchhoff (1861)
Re Rhenium ren 75 Ida Tacke, W. Noddack i O. C. Berg
(1925)
Rf Rutherfordium rutherford2 104 Dubna (ZSRR, 1964); Berkeley (1969)
Rh Rhodium rod 45 W. H. Wollaston (1803)
Rn Radon radon 86 F. E. Dom (1900)
Ru Ruthenium ruten 44 K. Klaus (1844)
S Sulfur siarka 16 przedhistoryczne
Sb Stibium antymon 51 Basilius Valentinus (1604)
Sc Scandium skand 21 L. F. Nilson (1879)
Se Selenium selen 34 J. J. Berzelius (1818)
Sg Seaborgium seaborg 106 Dubna, ZSRR/Berkeley, Kalifornia
(1974)
Si Silicium krzem 14 J. J. Berzelius (1824)
Sm Samarium samar 62 P. É. Lecoq de Boisbaudran (1879)
Sn Stannum cyna 50 przedhistoryczne
Sr Strontium stront 38 Flumphry Davy (1808)
Ta Tantalum tantal 73 A. G. Ekeberg (1802)
Tb Terbium terb 65 C. G. Mosander (1843)
Tc Technetium technet 43 E. G. Segré i C. Perrier (1937)
Te Tellurium tellur 52 F. J. Müller von Reichenstein (1782)
Th Thorium tor 90 J. J. Berzelius (1828)
Ti Titanium tytan 22 W. Gregor (1791); M.H. Klaproth (1795)
Tl Thallium tal 81 W. Crookes (1861)
Tm Thulium tul 69 P. T. Cleve (1879)
U Uranium uran 92 M. H. Klaproth (1789); E.-M. Péligot
(1841)
Uun Ununnilium 110 Darmstadt (Niemcy, 1994)
Uuu Ununium 111 Darmstadt (Niemcy, 1994)
Unb Ununbium 112 Berkeley/Kalifomia (1996)
Uuq Ununquadium 114 Dubna (Rosja, 1998)
Uuh Ununhexium 116 Berkeley/Kalifomia (1999)
Uuo Ununoctium 118 Berkeley/Kalifomia (1999)
V Vanadium wanad 23 N. G. Sefström (1830)
W Wolframům wolfram 74 C. W. Scheele (1781); Don F. Elhuyar
y de Suisa (1783)
Xe Xenon ksenon 54 W. Ramsay i M.W. Travers (1898)
Y Yttrium itr 39 J. Gadolin (1794)
Yb Ytterbium iterb 70 J. Ch. G. de Marignac (1878); C. Urbain
i C. A. von Welsbach (1907/08)
Zn Zincum cynk 30 śrdw.
Zr Zirconium cyrkon 40 M. H. Klaproth (1789); J. J. Berzelius
(1824)
Do 1997 han;2 do 1997 kurczatow.
TABLICA 2 634

TABLICA 2
GWIAZDOZBIORY

N a zw a łacińska i dopełniacz Skrót N a zw a polska U w agi

G w ia z d o z b io r y o p is a n e p r z e z P to le m e u s z a K la u d iu s z a (o k . 1 0 0 - o k . 1 6 8 )
Z O D IA K
Aries, Arietis Ari Baran
Taurus, Tauri Tau Byk A ld e b a r a n 1; Plejady; M45 gromada gwiazd; Ml
(mgławica Krab)
Gemini, Geminorum Gem Bliźnięta K a sto r , P o llu k s
Cancer, Cancri Can Rak gromada gwiazd Praesepe
Leo, -nis Leo Lew R e g u lu s
Virgo, Virginis Vir Panna S p ik a (K łos); gromada galaktyk
Libra, Librae Lib Waga
Scorpius, Scorpii Sco Niedźwiadek, A n ta r e s , S h a u la liczne gromady gwiazd
Skorpion
Sagittarius, Sagittarii Sgr Strzelec środek Galaktyki; liczne gromady gwiazd;
mgławice M8, M20
Capricomus, Capricomi Cap Koziorożec
Aquarius, Aquarii Aqr Wodnik
Pisces, Piscium Psc Ryby
I n n e g w ia z d o z b io r y P to le m e u s z o w s k ie
Andromeda, Andromedae And Andromeda M31 (Wielka Galaktyka Spiralna)
Aquila, Aquilae Aql Orzeł A lta ir
Ara, Arae Ara Ołtarz
Argo Navis, Argus Navis Arg Okręt Argo obecnie podzielone na: Carina, Puppis, Pyxis i Vela
Auriga, Aurigae Aur Woźnica K o z a (C a p e lia ); M36, M37, M38 (otwarte
gromady gwiazd)
Bootes, Boötis Boo Wolarz A r k tu r
Canis Maior, -is CMa Pies Wielki S y r iu s z (najjaśniejsza gwiazda), A d h a r a
Canis Minor, -is CMi Pies Mały P r o c jo n
Cassiopeia, Cassiopeiae Cas Kasjopeja Nowa Tychona de Brahe, 1572 (widzialna w dzień)
Centaurus, Centauri Cen Centaur A lfa (T o lim a n najbliższa Słońca), B e ta (A g e n a )
Cepheus, Cephei Cep Cefeusz delta Cephei (prototyp zmiennych cefeid)
Cetus, Ceti Cet Wieloryb Mira Ceti (pierwsza rozpoznana zmienna)
Corona Australis, -ae CrA Korona Płd.
Corona Borealis, -ae CrB Korona Płn.
Corvus, Corvi Crv Kruk
Crater, -is Crt Puchar
Cygnus, Cygni Cyg Łabędź „Krzyż Płn.”, D e n e b ; radioźródło CygA
Delphinus, Delphini Del Delfin „Trumna Hioba”
Draco, -nis Dra Smok Thuban (gwiazda biegunowa w 3000 r. p.n.e.)
Equuleus, Equulei Equ Źrebię
Eridanus, Eridani Eri Erydan A rchenar
Hercules, Herculis Her Herkules M l3 (kulista gromada gwiazd)
Hydra, Hydrae Hya Wąż Wodny
Lepus, Leporis Lep Zając
Lupus, Łupi Lup Wilk
Lyra, Lyrae Lyr Lutnia W ega; M57 (mgławica pierścieniowa)
Ophiuchus, Ophiuchi Oph Wężownik
 635 TABLICA 2
N a zw a łacińska i dopełniacz Skrót N a z w a p olska U w agi
Orion, -is Ori Orion M42 (Wielka Mgławica)
R ig e l; B e te lg e u s e ;
Pegasus, Pegasi Peg Pegaz Wielki Kwadrat Pegaza
Perseus, Persei Per Perseusz Algol; h i x Persei (podwójna gromada)
Piscis Austrinus, Austrini PsA Ryba Płd. F o m a lh a u t
Sagitta, Sagittae Sge Strzała
Serpens, Serpentis Ser w ąz
Triangulum, Trianguli Tri Trójkąt M33 (spiralna galaktyka)
Ursa Maior, Ursae Maioris UMa Wielka 7 najjaśniejszych gwiazd: Wielki Wóz
Niedźwiedzica
Ursa Minor, Ursae Minoris UMi Mała Niedźwiedzica Biegunowa (Polaris)
G w ia z d o z b io r y n ie b a p o łu d n io w e g o d o d a n e o k . 1 6 0 0 r.
Apus, Apodis Aps Rajski Ptak
Chamaeleon, Cha Kameleon
Chamaeleonis
Dorado, Doradus Dor Złota Ryba Wielki Obłok Magellana
Grus, Gruis Gru Żuraw
Hydrus, Hydri Hyl Mały Wąż Wodny
Indus, Indi Ind Indianin
Musca, Muscae Mus Mucha
Pavo, -nis Pav Paw
Phoenix, Phoenicis Phe Feniks
Triangulum Australe, TrA Trójkąt Płd.
Trianguli Australis
Tucana, Tucanae Tue Tukan Mały Obłok Magellana
Volans, Volantis Vol Ryba Latająca
G w ia z d o z b io r y J a k o b a B a r ts c h a , 1 6 2 4 r.
Cameleopardalis, C— Cam Żyrafa
Columba, Columbae Col Gołąb gwiazdozbiór utworzony przez Planciusa w 1605
Monoceros, Monocerotis Mon Jednorożec
G w ia z d o z b io r y J a n a H e w e liu s z a , 1 6 8 7 r.
Canes Venatici, Canum CVn Psy Gończe M51 (Galaktyka spiralna)
Venaticorum
Lacerta, Lacertae Lac Jaszczurka
Leo Minor, Leonis LMi Lew Mały
Minoris
Lynx, Lyncis Lyn Ryś
Scutum, Scuti Set Tarcza (Sobieskiego) obłok gwiezdny w Drodze Mlecznej
Sextans, Sextantis Sex Sekstans
Vulpecula, Vulpeculae Vul Lis M27 (mgławica planetarna odkryta przez Messiera,
1764)
D a w n e g r o m a d y g w ia z d , d z iś o d d z ie ln e g w ia z d o z b io r y
Carina, Carinae Car Kil (Okrętu Argo) C a n o p u s
Coma Berenices, Comae B~ Com Warkocz Bereniki Coma (gromada gwiazd); płn. biegun galaktyki
Crux, Crucis Cru Krzyż (Południa) A lfa ; B e ta (M im o sa ); Worek Węgla
Puppis, P— Pup Rufa (Okrętu Argo)
Pyxis, Pyxidis Pyx Kompas (Okrętu
Argo)
Vela, Velorum Vel Żagiel (Okrętu
Argo)
TABLICA 2, 3 636

N azw a łacińska i dopełniacz Skrót N a zw a polska U w agi

G w ia z d o z b io r y n ie b a p o łu d n io w e g o N . L . d e L a C a ille ’a, o k . 1 7 5 0 r.
Antlia, Antliae Ant Pompa
Caelum, Caeli Cae Rylec (Rzeźbiarski)
Circinus, Circini Cir Cyrkiel
Fomax, Fomacis For Piec (chemiczny)
Horologium, Horologii Hor Zegar
Mensa, Mensae Men Góra Stołowa
Microscopium, Mic Mikroskop
Microscopii
Norma, Normae Nor Węgielnica (Liniał)
Octans, Octantis Oct Oktant
P