(

f,"l .ł I

^^^PrzeglądFilozoficzny -_ Nowa Seria

2001, R. X, Nr 4 (40), ISSN
1230-1493

Adam Chmielewski

Cała filozofia Platona jest zbiorem

przypisÓw
do,,antyfi|ozofii''sofistÓw

Filozofia borviem.,Sokratesie,
.jestrzeczą mi|ąjeśliktośzaj.
mujesię nią umiarkowaniei w
młodymwietu; tecziesli ktoś
poświęca jej więce.jczasu niż'trzeba-,
to niszczy go ona'
Filozofiajestrzecząpięknąo [...]
ile słuĄ *y.t'o*uniu, i niejest
wstydemoddawaćsię.iej,gdyjest
się młodziericem. Ale czło.
wiek dojrzały, gdy.jeszc'ze uprawiar,tn,on.' ,ioj. się śmiesz.
ny' sokratesie;co do mnie,odczuwam
w rtosunkudo rudziza1_
muJącychsię filozofiąto samo.
co w stosunkudo tych,ktÓrzy
sepleniąi bawiąsię, niczym dzieci.
cay uo'i.' widzędziec.
ko, ktÓre seplenii bawi .się-
to p,,ystoi temu wietowi --
cieszęsię i rtydajenli się to
miłei odiowieoni. oru dziecięc-
twa cz.lowiekawolnr
j":;'.ff
mÓwiącewyraźnie,"i}#*1.'il1
T.ffii,11*:
ff1::'..;ffi
moje uszy i sprawia.wraŹcnie
.,"gos goan"go niewolnika;

i[:ifi[:";J11.H:*: n:**f
kiego i zasługującegon: baty.[..,] iaka jest pral,da
i poznasz
j4, jeślizostawisz
i zajniesz się ,,,t"i^, ,,,,i,.ti
/itozo11ę ..-

Widmocięy nafi|ozofii- widmo

Platona'
ter.1\ieis7 jednak,ktÓry w
'.'.^-"-:
wtary, utraciłrownież'wjare.w faniazje "o.ul''ni";,zym stopniujest wiekiem
rluto'l'l.i"ffi;'i;':'i";ie
domiezadałkłamWhiteheaaowstie1_'m;j;;il' i świa-
Przesądten zresztą* rzeczw ktÓra przerodziła się w przesąd.
fym kontekście szczegÓInieistotna - powstał
w epocegwałtownego .J,to.,"l"",",i-
nawrohlplato skości,a'i".ię..E
shva.Mimo tojednakPlatonjest .r,offi
ciągl. ''""'i obecny.Jegoobecność
ma dla nas cłtarakter
obemoici n.ó,ry-,'"j,.obecności wsze|ako
nego przez nią miejsca.Lub -obecności, wypieranejz zajmowa-
raczej ktÓrej fi]ozoftawspÓłczesna
'Plaforr
 r c
10 Adam Chmielervski
uporczywie się zapiera. Jak się bowiem wydaje, jedrrym z głÓwnych zajęć filo.
zofii wspÓłczesnejjest - a raczej było - wypierarrie Platona z doĘchczaso-
wego, dorninującegomiejsca, z ktÓrego sanr uprzedtrio wyparł sofist w' rviel-
kich uauczycieli. e i ktÓrej wy|worenr,illrpulsern'a zaraze|nofiarąjest Platon.
Tym, co wsp<iłczesnych n,volennikÓlvPlatona niepokoić powintronajbar-
dziej, to nie zarliwość,z ja|<ąwspłczesność zapiera się wiary w Platona, lecz
właśnie głębokiei znacząceos}abieniezar|iwości w odrztlcaniujego nauki. Wy-
daje się bowiem, żę Platorl nie tylko dawno przesta'łodgrywac rolę pozytywne-
go wzorca do naśladowania,ale przestajebyc obecnie |akirc przykładem,ktÓry
filozofowię sobie wskazują aby się go wystrzegać.Jest tak Zapewnędlatego,że
obęcnięwśrÓdnas coraz mniej daje o sobie znać gotowość do chodzeniaw jego
ślady.Niewielu j uż bowiem chciałobyobecIliekroczyc jego clrogąontologiczt.tą
lub episternologiczllą' Być nloże nieco większą liczbę wyznawcÓw przycirya
jego polityka, co nie jest dziwne w czasaclr,ktÓre coraz lvzbudzająu niektÓrych
znuŻenięchaosęln i nieporządkiem,lta jaki rvystawiłanas wspÓłczesna fonna
demokacji, clroc zarazemjednak detnokracja,z trudęln wyvalczony skarb, po-
zostajedla większościna tyle ccnna, że ta większość(być moze płocha),go-
towa jest znosić wiele, by nada| korzystac z jej błogosławieflstw'Największe
uznanię Platon zdobyrł'anadal jako fi|ozof ana|ityezny,obdarzony lvielką po.
rnysłorvością w koIrstruowatriuargulnentÓw logicznych i filozoficnlych, |ccz
nic w tym dziwnego, zwaŻywszy, że sztukę ,,dialektyki'', ,,mądrejrozmowy'''
uważałna zwlęitczęniewszelkich nauk.
WięlkośćPlatona przez wiele stuleci pozlva|ałaprzeoczać oczywisty fakt,
żejego dzie,lomogłosię zrodzić w swej doslioriaiiiścitylkow dialektycznej roz-
tnowie zfi|ozofiąprzedplato ską' Bez jej zrozumięnia Platon nie sięgnąłbytych
wY4n, za ktÓre jest podziwiany. Wyroszenie Platona wspÓłwystępujez reguty
z lękcęważeniemdla działalrrości pospolityclr ,,mędrkÓw'',za jakich uważałosię
i nada| uwaŻasofistÓw. Lekcęrvażenieto jednak winno byc powściągnięte cllo-
ciażby w ob|iczu tego faktu, ze znaczną większośÓdia|ogÓw Platona to oni
właśniewypełniająswoją - clroÓ rÓwnież negatywną-- obecnościąa także
dlatego, ię rrię wę wszystkich sporach z nimi zwycięski jest Platon. W istocie
chciałoby się powiedzieć odrvrotnie,że P|aton przęgrywa większośćpojedyn-
kÓw, trajakie ich' sofistÓw, zechciał wyrwać. Dodać rÓwnięż tvar1o,że sofiści
byli zgoła nieświadomitego, ze pewien rÓlvnie ambitny, co sfrustrowany arys-
tokrata atęriski każe im staczaćw swej wyobrazni boje dialektyczne na fi|ozo-
ficznąśmierćiĘcie'
Zrozunrienie roli, jaką odegrali sofiściw uksztattowarriusię filozofii Platori-
skiej, wymaga nie tylko i nie Ęle szczegÓłowej ana|izy poszczegÓlnych utar.
czek między nimi, co takżerzutu oka na pole toczącej się między nimi bitwy.
Nie na|eĄ przy tylr zapominać'że postawainte|ektua|na sofistÓw rodziłasię
lv opozycji do głÓwnych nurtÓlv filozofii italskiej ijoriskiej; gdy zrozumiemy
przy;zyny reakcji intelektualnejsofistÓw na propozycję ich filozoficznych po.
Cała filozofia Platona jest zbiorern przypisÓrv.. ll
przednikÓw, zrozunlielny ki|ka rzeczy: świadomię',anfyfi|ozoficzny'' charakter
ich działalności intelektualnej'świadomąopozycję Platona wobec tego odrzuce-
nia oraz dialektykętradycji filozoficznych,ktÓra przenikacałąhistorięfilozofli
WspÓłczesna filozofia na wiele sposobÓw jest areną sporu, ktÓrego praźro-
dełmożnaposztrkiwaćw konflikcię między relatywisĘcznąfilozofią sofistÓw
i Platoliską racjonalisĘczno-absoIutystycznąkoncepcjąświatanaturalnegoi spo-
łecznego.SzczegÓlnie ważkie w kontekścięzagadnienia re|atywizlnu były so-
fistyczne rozwaiania o języku. Znaczęnie ich reflcksji na tęn temat ujawnia się
przede wszystkinr w tYm, że Platon w swoich dziełach,starającsię zdefiniować
i sfonrrułowaćwarunki rnożliwościwiedzy prawdziwej, wykraczającej ponad
to, co dostępne''oczoln śmierteInyclr''' swoją uwagę skierolvałna doktryny so-
fistyczne dotyozące ięzłku, tj. rra ich koncepcję językajako instrumentu reto.
rycznego i,,terapeutycznego".
Zbudorvanaprzez sofistÓw teoriajęzyka rniałacharakterinstrumentalistycz-
ny' .,Sztuka mÓwienia'' nidtazwiązek nielnal ze wszystkimi sferami aktywnoś-
ci życiowej w demokraryazny|n społeczeóstrvieateriskim. Wygłaszanie mÓw
w zgromadzeniu,w sądzie' argutnerrtacja w sporze handlorvym i filozoficznym,
rozumowanie logiczne - wszystkie te umiejętności, jak się okazywało, miały
w warunkach denrokracjiniezwykłe znaczęnięprakfyczrte'Stąd wielkie znacze-
nie,jakie przykładanodo retorykiidialektyki.
Podobnie jak legendarni twÓrcy retoryki, Teizjasz i Koraks, Gorgiasz trak-
tuje język jako instrulnentmanipulacjiprzekonaniamii sądanliludzi. W swoich
tnowach popisowych' PochlpąłgHeleny i obrona Palantedesa, podkreś|am.in'
ten aspekt sztuki wymowy, iLejest ona przydatna szczegÓlnie tam, gdzie nie
wiadomo, co naprawdę zaszł.o.Instrunrenta|ność języka czyni gcl użry,tecznym,
ale instrumętltten jest niedoskonały,poniewaŻ,jak powiada' powtarzając kon-
cepcję sycylijskich trvÓrcÓw retoryki: ,,Gdyby przez słowa prawda czynlw
mogła stac się dla słuchającychjasna i oczywista, wyrok mÓgłby być łatwy na
podstawietego, co zostałopowiedziane;ale... nie jest'',. Dowodząc niemożli-
wościprzekazania wiedz1 za pomocą słÓw, Gorgiasz stwierdza:,,Tym bowiem,
czym przekazujerny[wiedzę]'jest słowo,słowozaśnie jest tym, co ishieje nie.
za|ęinie od nas, ani byem; nie przekazujemyinnym tego, co istnieje, |ecz sło-
wo, ktÓre jest czymśinnym od tego, co istnieje nieza|ęźznię od nas. l tak Zatem
to, co widzia|ne, nie nogłoby się stać tym, co sĘsza|ne, i na odwrÓt, tak tez,
skoro byt iest tym, co ismieje nięzależnieod nas, nie mÓgłby się stać naszym
Słowem''3.
.
Por. Gorgiasz, obrona Ptllanedesa, przet'J ' Gajda, w: Janina Gajda, Soy'ści,Wiedza
Powszechna,Warszawa1989,s.247.
3
TanlŻe,s' 234.
 r (

Adam Chmielewski
Cała filozofiaPlatonajest zbioremprzypisÓw.'. 13
If
lrie wiecznego światai nadaniasobie sanrym Statusuwyższegood reszĘ,,śmier-
Stwierdzenia Gorgiasza o niemozliwości poznania prawdy są zgodne z ten.
mogą być telnych''. Być możew tego rodzaju lęku miaĘ swoje źrÓdłoowe protekcjonaltle
dencją filozofii Protagorasa,ktÓry twierdził, ze o tej samej rzeczy .I-eoreĘczną sforlnu,lowaniaPlatona o podobie stwie i pokrewie stwie filozofÓw z bogami'
jednocześnieprawdzir,ver6inę, a nawet sprzecznę twięrdzenia''
Jedrryln ze sposobÓw lra uwiarygodnienię takiej tezy było wylnyślenie innej,
podstawątego stanowiskajest oczyrviścieprzekonanie, że człowiękjcst nriarą
wszęchrzęczy,istnicjących - że istnieją nieistniejących- Że nie istnieją.To ,,prawdzirvej,,rzecrywistości,do ktÓrej dostępjest otlva y ludziom o cechach
niezwyktych, obdarzonych niezwykłąr'vładzą rozulnu' inną niż zmysĘ, ktÓrylni
prorvadzi do relatyrvistyca.lej tezy, Że Żadenczłorvięk nię ma prawa zaptzecz,ać
kierująsię ludzie pospolici i dzięki czemu podobni są do zwierząt.Jak powiadał
sądorninnegoczłorvieka'ponieważdoznaniai przckonaniakazdegosą dla nie.
}{eraklit, filozof lnający -wiele wspolnego z Platonem: ,,Pospcilstwonapełnia
go prawdzirve,
swe brzuchy jak bydło'',. Wiernośćzmysłom okazywała się tym sposobenr
Sofistyczna doktryna o braku związku między słowami i rzeczanti,o mozli-
czynrśniegodnyrni nieszlachetnym,nikt jednak nię chciałsię okazac zwolen-
wościwspÓłistrlieniarÓżnych prawd, miała okeślonę źrÓdło.ZrÓdłen tynl był
nikiem tego. co pospolite i nieszlachetne.Dzięki takim argunrentom,dającynl
sprzeciw wobec filozofii Parnrenidesa;to właśniez powodu radykalizmu tezy
się sprowadzić do grozby: ,'wybierającposłusze stwo zmys,lom, obierasz Ącie
Parlnenidesa o związku myślenia,nrÓwienia i byu sofiści- wypro}Vadzlwszy
godne mvierzęciai odrzucasz boski pierwiastekrozumu' ktÓry w tobie mieszka''
z niej konsekwencje logiczte - wykazali, wbręw najgorętszymintencjornfilo-
__ owe eliĘsfyczne preferencje zawładnęĘ całkowicię umysłami filozofÓw.
zofa z Elei, jej nieprarvomocność. Pragnąc skoriczyć z wielościąniesłusznych
Parnrenides odtąd ludzie zawsze nrięli trudnościz uznanięm siębie za istoĘ zwierzęce:
przekona filozoficznych o świecie,na ktÓre skazani są śnrierte[ni,
ktÓry filozof miałby doścodwagi, aby świadomie,,ponizać''siebie, obierając
sformuło.uvał ideę takiego rodzaju wiedzy, kt ra wykracza poza omylne i wza-
jernnie Sprzeczne mniemarria i jest absolutnie prarvclziwa' Potępił wszystkie zycie godrrezwierzęcia? Nie kaŹdy wszak filozof tnajej tyle' co Diogenes z Sy.
nopy, aby świadomiei celowo, pod wzg|ędenl moralnym i społecznymrÓwnać
mtlienlania i opinie.iako fałsiryrve,ofertljącw Zamiall swoją prawdę,ktÓra miała
się z psem i czerpać z tego dumę. (Fakt, że teoria Darwina, ktÓra to zwierzęce
być niepowątpiewalna.Swoją wiarę w prawdę,żeby4 istnieje i niebyt nie istnię-
je oparłna brzenrięnnejw skutki tezie,irc myśli byt sąjednym it-vm samym. pochodzeniestarałasię ludzionl uzmysłowic,do dzisiejszegodnia jest uzna-
wana za kontrowersyjnąz tego właśnięporvodu, dobitnie świadczyo sile tego
Sofistonr i ich następcomprrypadłowykazanie, do jakich skutkÓw prowadzi za-
I t a w y k uw I n y ś l e r l i u . )
warta w tego rodzaju sforlnułowattiachzasada utozsanlielriamyślenia,mÓwie.
Tego rodzaju mechanizny doprowadziły w rezultacie do raclykalnegood-
nia i by'tu.
dzielenia poznania znrysłowegood racjonalnego,a następniedo potępieniatego
Soflścijako pierwsi zbuntolvali się przeciwko pyszę i dumie teoretyk<iw
pierwszego' MoŻra się donryślać, że pojęcie władzy rozumnościbyło w sporej
zajnru1ącychsię naturą jako pierwsi bowięm zwrÓcili uwagę na fakt' Źe ich
rnierze definiowane przeciwko władzom z,mysłowym,aby ich rzekome przeci-
trvierdzęniasą formułowanew podniosĘm języku' jako ostatecznieprawdziwe
- co jest szczegÓlnie widoczrre w wypowiedziach Parmęnidesa i Heraklita - wie stwo uwydatniÓ rnożliwie najsilniej. Ta zamięszkującatylko w człowieku
- a raczej w niektÓrych tylko ludziacIroraz naturalnierv bogach __ boska wła.
Iecz sąjedynie ich wymysłami,ktÓrych mozna nie przyjąć, atakŻe ktÓrym moż-
w oparciu o zasady przyjęte przez samyah tych filozo- dza rozumu -iest,jak twierdzi Heraklit, fragmentem Logosu lub Prawa po-
na wykazać fałsą1rt,ość
wiarygodna byłar,vłaśnieteza Parmenidesa,żeBy't, czyli wszechnego, będącego praprzodkiern znanych nauce nowozytnej, powszech.
fÓw. SzczegÓlnie mało
jest jeden' nieznieru.ry'bez początku i kolica, więc nych i bezrvyjątkowych praw natury.
to' co istrrieje, nieruchonry,
wieczny' zdrowy rozsądek i doświadczenie ernpiryczne bowiem nasuwałytrud- Choć to wydaje się niezwykte, wiele jednak wskazuje na to, że ci, ktÓrzy
jest wręcz a mianowicie ze rzec.ry jest wymyślali trowy, doskonały i rozumlry światczy głębsząwarstwęśrviata,kryją-
rry do odparcia wniosek, że odwrotnie,
więlę i ze wszystkie ulegają zmianie i rnają przygodny charakter.Można poku- cą się za zmysłowym obrazem rzeczy oraz ową radykalnie oddzieloną od zmy-
słÓw władzę rozt|n.lu'zdawa|i sobie sprawę z niewiarygodnościwłasnej kon-
siÓ się o rÓżne psyclrologicznehipotezy, pozwalająceuznać racjonalistyczneod-
rzucenie wielościi przygodnościrzeczy za wynik irracjonalnego strachu przed strukcji' Potrafilijednak stworzyć mecllanizm psychologiczny, pozwalający im
wielościąi skol'lczonoŚciąwszystkiego, a zwłaszcza ludzkiego życia. Filozofo- na przekształcarlieodczuwanej nierviarygodności swych tez na jeszcze jeden ar.
g u m e n tp r z e m a w i a j ą c yz a i c h s ł u s z l o ś c i ą
tj. w retorykę wtajemnicze-
wie, ludzie podatni na tego rodzaju emocje, pragnęli - jak wszyscy inni --
n ia: gdyby wszyscy uznali je za prawdziwe, z całąpewnościąbytoby to świa-
zna|eżćsposÓb na ocalenie własnegoistnienia przed nieuniknionym upĘvem
czasu iśmiercią dlatego zaczę|iwynajdywaÓ fi|ozoficzne sposoby na zbudowa-
i
Diels-Kranz, (Herakleitosl 22, 29. Podaję przekład K.R. Poppera, Społeczeilsnrcl
4 ohrarte,PWN, Warszawa1993,t.l, s. 34.
PWN, Warszawal990, l007bl8.l009a6'
Metafizyka,przeł,K. Leśniak'
Arystoteles,

l4 Adam Chmielewski
dęchvo pospolitościtych twierdze , a przeciei pospÓlstwojest bezrozumnei nię
lnożemieć racji. Heraklit powiada, że osly wolą sieczkę od złota,mając zapew-
ne na myślitych wielu, ktÓrzy nie dawali wiary ani nie potrafili zrozumiećjego
tajemniczych słÓw. Niewiarygodnośći niedowierzanie są przeze racjonalizo-
rvanejako naturalne u istot, ktÓre jako gorsze' wolą łatwiejsząsieczkę lviedzy
empirycznej od złota jedrrej, trudnej i niepojętej Prawdy. Hęraklit powiada:
,"Na|ezy być posłusznym powszęchnemu Prawu, ktÓre jest powszechne, ale
clrociaz Prawo jest porvszechne,większość|udzi Ęje tak, jak gdyby mieli swÓj
własnyrozulT}''o.
Przeciwko takiej racjonalistycznie ugruntowanej postawie elitaryzmu -
ktÓra zna|azłap atiej kontynuatora w Platonie -- występują demokraĘcznie us-
posobieni Protagorasi Gorgiasz. Bunt ten determinujecharakterfilozofii pierw-
szego i sprawia, ze drugi - nie chcąc zgołabyć takim filozofem, jak Parmeni-
des - całkiem zarzuc||filozofię tego typu, skupiając się na retoryce i na iro.
nicznym pokpiwaniu z ft|ozoficznej pretensjonalności. Nie chcą uczestniczyć
rv tych wznioshclr debatach,ktÓre uważajązaczcze spory między rzęcznikami
IticryIn nie popaĘch spekulacji - interesująsię rzeczami, ktÓre mają prak-
tycznę znaczenie dla ludzi: tyrn, jak zajmować się rvłasnymi sprawami oraz
sprawami paóstwa. Gorgiasz nię chciał być takirn filozofem, jak e|eaci, dla ktÓ.
rych filozofbwatrie oznaczałoracjona|isĘczną wrogą rzeczywistości,logiczną
analiĘ czną. antyemp iryczną refleksję Parmenidesa,ktÓra możeprowadzić Ęlko
w idealne, martwe światy.
Podobnie Protagorasz pełnąkonsekwencjąodrzucaracjonalizm eleacki i wy-
biera sensualizmjako zasadę swojej teorii wiedzy. Nadaje takżeswojej filozofii
-- przeciwko ,,teoretyczności'' Pannenidesa - orientację głęboko pragma.
tycZną. Prowadzi go to do przyjęcia konwencjonalizmu przeciwko naturaliz.
lnowi w pojmowaniu języka, obyczajÓw i prawa. Nie ma jednego prawa, jest
ich wiele, prawa ponadto - co rvażniejsze- są stanowione przez ludzi; sam
Protagoras ułozyłprawa konsĘtucyjne dla Thurii. odrzuca koncepcję dikć jako
symbolu prawa natltry, ktÓrego odbicienr miały być pra}vaw poszczegÓlnych
wspÓ|notach,rÓżne postaciedikaiosyne. Wybiera więc takżerelaĘwizm wbrew
uniwersalizmowi Heraklita i Parmenidesa.
Logiczną konkluzją subiektywizmu i re|aĘwizmu fi lozoficznego Protagora-
sa mogłabybyć anarchia nloralna i po|ityczna,a|e pragmatyczny aspektjego fi-
lozofii nie pozwala na wyciągnięcie takiego wltiosku. Protagoras powiada' Że
jakkolwiek wszyscy mogą mieć rÓżne poglądy i mieć słuszność w ich głoszeniu
z wtasnego punktu widzenia, prawdziwośćlub fałsąrwośćich przekona jest
mniej istotnaod praktycznego ideatu wspÓlnego dobra czy korzyści.Twierdzę-
nia teoretyczne są w przekonaniu Protagorasa,podporządkowanewartościom
praktyczrrym:tym prior1tetemjest określonyce|, dobro czy korzyśćczłowieka
6 o
Diels-Kranz.22, 2
(
Cała filozofia Platona jest zbiorem przypisÓw.' l5
i nadrzędne dobro wspÓlnoty, polis' Prowadzi to do kolejnego aspektu re|aty.
l't'iztnu,tj' do przekolanla, Że nie ma jednego ideałudobra powszechnego dla
wszystkich ludzi, ponieważludzie sąrÓżni, zyjąw rÓżnych środowiskachi rÓż-
ne są ich potrzeby. Nie doszukuje się Protagorasw mtlogościludzkich potrzeb
tego jednego wzorca' ktÓry rvinien być przestrzegarryprzęZ wszystkiclr. Tak jak
zadaniem lekarzajest diagnozowaćstan chorego i sugerowaćterapię,tak w od-
niesieniu do spraw pa stwa zadaniem sofisty jest diagnozowaÓ stan paftstwaze
względu na jego dobro i wskarylvać naj|epszysposÓb jego osiągania.Zadaniem
sofisty-mÓwcy jest przekonywanie wszystkich do zaproponowanego sposobu
postępowania.
Dzięki czemu jednak mÓwca moze być skuteczny? )ego narzędziemnie jest
przeciei miecz czy siła. Skutecznośćswoich działa opiera na kunsztorvlrym
opanowaniu instrumentu,jakim jest język. Język jest ittstrumentem,ktÓry moze
być uĄ,wany do rÓżnych, takze sprzecznych celÓw. Wraz z wystqpieuienr so-
fistÓw powstaje konwencjonalistyczny,odrzucony potem na dfugo pogląd, że
język jest jedynie instrumentemo wie|orakich możliwyclr użyciach i Żę nię kaŻ-
da ltypowiedź musi wyrażaÓprawdę.
To sofisĘczne, konwencjonalistyczneprzekonanie było,naturalnie,wymie-
rzone w tezy ft|ozoFtczneParmenidesa'Aby zademonstrować,w jaki sposÓb so-
fiścipojmowali instrumentalność języka i jego efęktywność, przyjrzyjmy się ar.
gunrentacjiGorgiasza rv traktacie O niehycie czyli o naturze. Rozprawa Gorgia-
sza ma wyraźniecharakterironiczny i szyderczy wobec twierdzeri Parmenidesa'
Formułuje argumenfy opartę na założrcniac|lParmenidesa, po to wszakże, aby
wykazać ich falszyrvośći bezwartościolvość filozofii, ktÓra się na nich opiera.
Gorgiasz, mimo swyclr gruntownych i rvszechstronnychstudiÓw fi|ozoficznych
u pitagorejczykÓw i Empedoklesa, przez Sporą częśćswojego długiego zycia
w większej mierze oddawał się raczej temu, co nosiło nazwę retoryki, nauczania
i polityki' zapewne d|atego'Że rozczarowałsię do pewnego typu filozofii - to
właśniespotkanie z fi|ozofląParmenidesa wzbudziło w nim niechęć do filozo-
fii. Z iściebłazeriską dezyrrwolturąargumentuje przeciwko tezom,ktÓre by-
Ę formułowanę przezParmenidesa z kapłari sk i m namaszczeniem7'
GłÓwnym celem kryĘki Gorgiasza jest tęza Parmenidesa,ż,emożnamyśleć
i rnÓwić tylko to, co istnieje, albowiem ,,tego,czego nie ma, nie można poznać,
ani go wyra zić',8.Przy pewnym przeformułowaniubowiem ztej zasady moż-
, e n i e m o ż l i w e j e s t w y r a ż e l r i ę f a ł s z u . P l a t o ni i n -
r r aw y s n u ćw n i o s e k ż
'
StosunekGorgiasza do Parmenidesastanowi znakomitąilustracjędwÓch rÓżnych ro-
dzajÓw filozofii, wyrÓżnionychprzezLeszkaKołakowskiego,tj' filozofii błazna i filozofii
kapłana. Gorgiasz i wszyscy sofiścioraz przedstawicielewspÓłczesnegonurtu postmoder.
nistycznegojednoznacznieopowiadająsię za tak zdefiniowanąfi|ozofią błazna,odpowiada-
jącąna konkretny,ulotny konteksti sytuację,a przeciwko filozofii kap|a skiej' wieszczącej
ostatecznąi wiecznąprawdę'
Diels-Kranz.28. 2.
a
(

Adarn Chmielewski Cała filozofia Platona jest zbiorenr przypisÓw. l1

l6
uznali takię
ni starożytnitaki lvniosek faktyczrrie wyciągnęli i za swe zadanie- Te sfonnułowania Gorgiasza przypolninają nieco tęrapeUtyczną postawę'
przeforrrrułowanienauki Pannenidesa, ktćrre pozwoli na wypowiadanie nie tyl- jaką swojej ',antyfilozofii'' stawiałWittgenstein,ktÓry za cel swej działa|ności
prawdy nie tna sensu. Argumettta- uznawałpokazarrietradycyjnenlufilozofowi wyjściaz pułapkigramaĘczro-me-
i.o pru*dy, ale i fałszu,bez kt rego pojęcie
po drugie,
cja Gorgiasza lna na oelu łylłazanie' po pierwsZę,Żę nic nie istnieje' tafizyczrtej,w ktÓrej utkwiłjak nruclrarv butelcęl2'
poznać, a po trzecię, że nawet Jcdną z pułapek,w jakie Platon i nry za nim rvpadliśrny, jest anĘrelaĘ.
z" nu*ł gdyby istniało'to nie dałoby się tego
poznania wyrazić, a zatęm wizm. Stanowisko filozoficzne Protagorasajest nam znanę w głÓwnej mierzę za
gdyby mo)'ia io było poznac' nie dałoby się tego
p r a w d y j e s t n i e m o ż l i w ec, o s t o i w s p r z e c z n o ś c iz t w i e r dzęniem pośrednictwemdialog w Platona, największegorvroga relat1,wistycznejfi|ozo-
I.6*i"nie
P a r t n e t r i d e szae, n i e m o ż l i wjee s t l n Ó w i ę l r i e f a ł s z t l . fii sfonnułowarlejpo raz pierrvszy przezProtagorasa.W dialogach Prolagora,s,
Z clrarakteruargumentacjiGorgiasza jednoznacznie wynika' iLe tradycyina Teajtet i Prcn'łą Platon relacjonowat nięktÓrę twierdzenia Protagorasa przede
jest zupełnietrafna. Na-
etykieta nihilisty, ktorą się go zazwyczaj obdarza, nie wszystkim po to, aby wykazać skutecznośÓwymyślonejprzez siebie strategii
|eżałobygo raczej unlać za przedstawicielafilozofii analitycznej, ktÓrego ce|em antyrelatyrvisĘcznej oraz wyŻszośćswojej antyrelafyrvisĘcznej filozofii. ].o
należymÓwić' jakich sądÓ^w używać niezrvykle silne Platoriskie dążenie,aby rvygraćw walce, jaką rvloczył przeciw
;est ,,podiawaniebatJaIliutego' co i kiedy
-- rozpatrywanie funkcjono- twierdzenioIn Protagore.iskim,jest w istocie źrÓdłemwiększościkoncepcji Pla-
po*inniSuy w jakich sytuacjach"e(innyurislowy
i"ania języka, tudorvanie argumentÓw forma|nych) i rozpatrujące.goaspekty toóskich, dla ktÓrych całapÓźniejszafi|ozofiajestjedynie zbiorem przypisÓw.
ludzkicgo poznania' ktory z irorrią oclnosi się do towarzyszy-fi|ozof6w, ktÓrzy Właśnięze utzg|ędu na to, że Protagorejska fiIozofia relatyrvisĘczna jest
mają sklorrność do my|enia rv1asnyclrprzekonarii upodoba z wiecznymi praw- zoriętrtowanana blis|<ąłącznoścz rzęczryistością ze pozwala rzeczyrvistości
ra.
dami .o,umu . opr cz powyższych celnych argutnentÓw,wykazującycryŻę przemawiać,Platon budowałswoją filozofię tak, aby - wykazawszy swą wyż-
i do- szość- rrjawniałazarazem pozorrrość
ejonalnaargumeritacjamożebyć zatrudnionado osiąganiadowolnych zadari wiedzy sofistÓw, jak i zhrdnośćsamych
wodzęniac|owo|nychtez'fi|ozoticznyc|r, w czryrnjest wielkim prckursoremKanta rzeci[y, ktÓrych ta ich więdza dotyczył,a,a takżępostulowałaistnienie rzeczy-
ijego dowodu na antynomiczność rozun)uludzkiego,Gorgiasz pozostawiłwie- wistościinnej, prawdziwej, ponad pozornym światęlnrueczy zmysłowych.
t" u*arozotrafnych spostrzeżerina tematjęzyka i jego funkcjonowania' Spostrze- W dialogu Protagoras, bohatęr dialogu, tj' sam Protagoras, zostaje we-
na
Żęniatę zostaĘ zawartęm'in. w słynnyclrnowach popisowych, mających zwany do odpowiedzi na pytanieo to, c7rywedługniego istnieją (b{ują) ja-
cęlu usprawiejliwienie znanych w święciegreckiej krrltury ludzi rvystępnyclr, kieśdobra. Aby rnLr,,ułatwić''zadalię, Sokrates zadaje podchrvy'tliwepytanie
ar-
ktÓrycli obarczano winą za iclr postęporvanie'W Pochvąle Heleny Gorgiasz szczegÓłowe, czy dobra w jego przekoIlatriusąrzeczami, ktÓrę nie są poży-
gurnentuje,że Helena, istota cielesna, wystawiana na działanie kuszącego sło- tęczne w ogÓle. Protagoras odpowiada: ,,Nigdy'.. Znam wie|e rzeczy' ktÓre są
iva, nie inogła nie u|ec Parysowi: ,,Słowoto potężnywładca, ktÓry najrnniej. dla ludzi nieużyteczne:takŻępotrawy i rrapoje,i lekarsfwa, i nln stwo innycll
jest bowiem
szynl i niewiclocznym ciałem dokonuje dzieł najbardziej boskich; rzeczy, inne znowu są polyteczne. lntle Zllowu są dla ludzi obojętne,a Ęlko dla
*ia.Jne i strach powściągnąć, i troskę odda|ić, i radością napełnić, i litość koni. Inne znowu tylko dla wołÓw, inne d|a psÓw' a inne ani dla tych, ani dla
wzbuilzić''lo' paaają rÓwnięz sfonnułowania o terapeutycznej funkcji sztuki tamtyclr, tylko d|a drzew, a inne znowu dla korzeni drzew dobre, ale dla liści
-. nawet pod względem poetyki - koncepcję najgorsze.Jak na przykładi gnÓj: dla korzetli wszystkich roślindobry, jeżeli go
wYmowY, ktÓre przyporninają
ję,ryku i fi lozofi i zawartą w Doc i ekaniqch filozofi czn1Lc Ludrvi ga Wittgenstei- pociłozyć,ale jeżelibyśclrciał obłozyćnimi pędy i młode gał'ązki,przepadnie
nu'-..siłu działaniasłowa na stan duszy jest taka sama,jak działanięlekÓw na wszystko. Przecież:, i o|iwa dla rośIinwszystkich jest najgorsza ze wszystkiego
naturę ciał' Bowienr, jak pewne lekarstrvausuwają z ciał,apewne soki i kładą i najwięcej szkodzi włosom wszystkich zwierząt z wyjątkiem włosÓw ludzkich,
kres - jedne życiu' inne - chorobie, tak i słowa,jedne cieszą inne napawają a włosonl tym pomaga i słuzy całemuciału.Dobro to jest coś,co się tak dalece
przerażeniembądż tez dodają otuclry słuchającynr,, jeszcze inne z kolei jakąś mieni rÓznymi banvatni, cośtak rÓznorodnego, Że i to tutaj dla zewnętrznych
zgubną siłąprzękonywaniazatruwająi oczarowują'','' częściciałaludzkiego jest dobre, a dla wewnętrznychbardzo szkodliwe''l3.

9 Uni.
Te słowaJohna L. Austina (A Pleafor E-tatses,w.,The Philosophy of Action, oxfor<l |2
wyrażająprzynajmniej częśÓ motywacj i, jaką Por' L. Wittgenstein,Dociekania filozo./iczne,$309' Por. także A' Chmielewski,
versity Press,oxford l 968, s. 25) znakomicie
co,giusz kierował się w swojej kryĘce,
,,antyfilozoficznej'' retorycei twÓrczości-literackiej. Szklana pułapka, ,,Kultura WspÓłczesna'', |997 oraz Metafizyka jako ciell gramatyki. P(jźna
"'o cyt.,
Go,gias,, Poihwala uit",y, DK 82, 11, przeł.J. Gajda w: J' Gajda, Sofiści'dz. filozofia Ludwiga Wittgensteina,red. A. Chmielervski,A. Orzechowski,Wyd. Uniwersytetu
s . 2 3 7. Wrocławskiego,Wrocław1996.
l I T a n l Ź es,. 2 3 8 ' " Protagorus,przel. W. Witrvicki, 334a-c.
18 AdanrChnielewski
W tym fragmencie Protagoras formułujetezę o roznaitości dÓbr, celÓw
oraz rozmaitościpunktÓw widzenia, z ktÓrych rzeczy są oceniane jako dobre
lub szkodliwe. Fakt, że rzęczywiścietakie było stanorvisko Protagorasa' po.
twicrdza Arystoteles' k.tory o sł'vnnyrnfragmencie z dzicła Protagorasa o bo-
gaclr (,,człolviek jest miarąwszecltzeezy' istniejących,że istnicją inieistnieją-
cyclt, ze nie istnieją
''a) powiada, Że znacry to po prostu i jedynie tyle:
kornu wydaje' z pewtrością
,,Co się
jest takie fiak rnu się rtydaje]. Skoro tak, to Z tęgo
lvytlika' Zę ta Samarzeczjest i nie jest,jest zła idobra i żewszystkie inr"re twier-
dzeIriaprzeciwne są rÓwniez prawdziwe, gdyż często ta sama rzecz wydaje się
piękna jednym, a przeciwnie intrym, i źzęto, co wydaje się kazdentu człowie-
kowi, jest miarąrzeczy'.''. Prowadzi to do wniosku, że dla Protagorasarealny
ślviatjestzupełnieodmienny w przypadku każdej osoby. To zaśsugerowałoby
już nie ty|e relatywizm' co stanowisko znanew okresie pÓŹniejszym jako solip.
syzm. (Husserl okreś|a je mianem relatywizmujednostkowego,rÓżtlegood rela.
tyw izmu gatunkowe go, zwanego antropologizmem).
Doktrynę epistemologiczną Protagorasalnożemy odtworzyc na podstawie
innego Platoriskiego dialogu' Teajteta. W dialogu Ęm Platoriski Sokratęs roz-
waża jeden z alternatywnyclrsposobÓw pojnlowania wiedzy jako spostrzeŹenia,
Taką definicję wiedzy zapropolrowatna początkurozmowy młody Teajtet,a So.
katejska ana|izatego zagadnieniajest rzetelnąprÓbą nadania SęnSutej definicji
wiedzy i wykazania' ze ta definicja indnego sensu nie ma. Między rozwaŻany-
mi interpretacjanriprzekonania,że wiedza to spostrzeżenie, jedną z najbardziej
interesujących jest teoria, iz spostrzezerrie,statrowiącewiedzę, nie istnieje samo
w sobie, na przykładjako odbitka demoĘtejska, |ęczjest czymś,co staje
się wskutek zetknięcia się czynnika działającego(np. wina) i czynrrika poala.
jącego (tj. tego, kto wina smakrrje).Spostrzezenierodzące się w ten sposÓb ma
charakter unikatorvy i wyjątkowy; ,,Ja, spostrzegającw ten sposÓb, nigdy ni-
czynt innym się nie stanę, bo inny przedmiot inaczej się. spostrzega i inne
spostrzeżenieinnym robi i odmienia tego, ktÓry spostrzega'''o'
Intplikorvanaw tynl fragmencieteoria wiedzy zaklada całkowitą pry.
rvatność pozrraniakażdejjednostki,co prowadzi do wniosku, żekomunikacja
między tymijednostkami byłabyniemoż|iwa'Zakładatakżeustawiczną zmien-
nośćnie Ęlko dopływającychdo podmiotu danych, |ęcz takŻęSamegopodmio-
tu poznającego.Na gruncie takiej koncepcji właściwięnie mozna już mÓwić
o istnieniu osobnych światÓwbudowanych sobie przez poszczegÓlnych ludzi,
bowięm samo istnienie tych |udzi zaazyna nabierać innego sensu; podmiot po-
znającyjest z takiej perspektywy znriennym strumienięmprzeŻyć i doznari, nie
zaśtrwałąstnrkturąpoznawczą.Wskutek takiej teorii wiedzy opartej na przeko-
ra
P o r .D i o g .L a e r t .t X , 5 l .
,' Por. Teajtet,przeł.Wł. witwicki, PWN, Warszawa 1959,
Metafizyka,1062b|3-I.7,
|52a Kratylos, przeł.W. Stefa ski, osso|ineum'Wroclaw l009' 386a.
'o
Teajtet159e.
CałafilozofiaPlatonajest zbioremprzypisÓw... 19
naniu, ze proces spostrzeganiajest nietI.r,vałym' przygodnym i chwilowym ',kom-
pronrisem''nriędzy dwonra oddziałującyIni na siebię czynnikami, dochodzi do
podwazenia idei tożsamości osobowej,,,Zatęn ani ja nie będę taki sam jak
przecltenr,atri to, co na mnię działa,nie zostanie takie samo..17'
Taka koncepcja osobowościludzkiej pojawi się w odnowionej postaci pod
koniec XX wieku w pismach tzw. filozofÓw postlnodernistycznych'Problemy
wyłaniającesię wskutek radyka|nejdekonstrukcjiosobowościludzkiej dopro.
l
rvadządo prÓb zna|ęzieniasposobÓw na przywrÓcenie jednościi trwałości jaźni
ludzkiej, ale już na innych, niefundacjonalistycznychpodstarvach,z ktÓrych
najbardziej udanajest Zapeivnętz;w.narracyjnakoncepcja osobowościludzkiej,
sformuło''vana In.in. przez MacInĘre'd'
Malny więc u Protagorasado czynienia z koncepcją fundamentalnejpłyn-
nościosobowościludzkiego podmiotu poznającegooraz poznawanejprzez,ttie-
go rzeczyrvistości.Idea ta, o pochodzeniu heraklitejskim,jest całkowicie zgod-
rla z intellcjami filozoficznymi Protagorasa:,,JeżeliktośmÓrvi o czymś,że ono
istnieje,to powinien powiedzieć' dla kogo ono istnieje,czy ze wzg|ęduna kogo,
czy w stosunku do czego istrrieje,albo powstaje. AŻeby Samo w sobie cośist-
rriałoa|bo się stawało,tego ani Samernunie należy rnÓwić, ani przyjmować,
kiedy ktośdrugi tak mÓwi''l8'
W ten sposÓb zb|iŻamysię do samego sedna doktryny Protagorasa:,,Zatem
prawdziwe jest dla mnie moje spostrzezeltie,przecieŻZawsze doĘczy mo.iejis-
toty; ja sędziąjestenr, rvedługProtagorasa,ja ocenianl te rzeczy, ktÓrc są dla
mnie, że istnieją i ze nie istlliejąte, ktÓrych dla nlnie nie ma [...].Skoro więc
n i e o r n y l n y j e s t e m i n i e m o g ę p o k p i ćg ł o w ą k i e d y c h o d z i o t o , c o i s t n i e j e ,
albo staje się, to i ;hyba i wiedzę posiadam o tym, co postrzegam?''19.
Platoitski Sokrates rv toku daIszego wywodu prÓbuje wyszydzić to twier-
dzenie, ponieważ prowadzi ono do absLrrdalnej,w jego przekonaniu' teorii, zę
',wszystko będzie stusznę i prawdziwe'', a wÓwczas Protagoras mÓgłby rÓwnie
dobrze zacząć od rzekomej ,,Prawdy'', zę nie człowiek, ale świrliaczy pawian
jest miarą wszechrzeczyz0,a skoro tak, to jakim prawem Protagoras rościsobie
pretensjedo nauczaniakogokolwiek: przeciei na mocy samej jego koncepcji
wszyscy są rÓwnie mądrzy,rÓwnię nieomylni, a zatem nikt - takze Protagoras
- nie lna podstaw do tego, aby stawiaćsię w pozycji nauczyciela wobec kogo.
ko|wiek. Stąd wynika, że nie warto do nikogo chodzić po naukę' takżedo Pro.
tagorasa,skoro kaŹdy z nas jest dla siebie miarą swojej mądroŚci, czy głupi,czy
mądry. cdyby ta niebezpieczna teoria wiedzy była prawdziwa, to te same za-
" Teaitet160a.
l8
Tamże'l60bc.
19
TamŹe' 160cd,(podkr.- A. Ch.), Chcia|bymnvrÓciÓ uwagęna fakt, że nieomy|ność
jest konsekwencjądoktrynyProtagorasatak samojak u lJusserla,ktÓry głosiłskajnie abso.
Iutyst1czną teorięwiedzy.
." '|
Tamże. 6lce.
 t(
20 Adam Chmielewski
strzęie|ia dotyczytyby maieuĘcznych zabiegÓw Sokratęsa i całejjego ,'sztuki
'ktÓra
dyskutowania,,, czy|i dia|ektyki, wÓwczas przestałabybyć sztuką docho-
dzenia do definicji, c^zyliprawdy, i stałasię jedynie ,,rozwlekĘm i donośnym
nrieIerrienljęzykienr'',..
Platon był zapęwlle pierwszynt filozofenl, kt ry stwierdził, Że re|atywizn
statlorvi zagraiLeniędla władzy ludzkiej racjonalności, Jęszcze straszniejsząkon-
sekwencją stanowiska Protagorasa jest, wedfug niego, to, że.,,każdyczłowiek
nie będzie się niczym rÓznił od jakiegoko|wiek zwierzęcia,,,", zaśuprawianie
geometrii - nauki forntalnej, kt<irejwyniki charakteryzują się powszechną
obowiązyrva|nością, stanie się wÓwczas nięmożliwe.Gęomętria wszak nroie
być t)-Ikojedna, podczas gdy z koncepcji Progatorasazdawałaby się wynikaÓ
absurda|nakonsekwencja,że istniejewiele geometrii'
Inną konsekwencjąbyłobyto, że gdyby teoria Protagorasabyła słuszna,nie
możnabyłoby odrÓznic nlędrca,ktÓry rnożenauczać,od gtupca' ktÓry powinien
narrk poszukiwać i słuchac.A właściwienawet nie tnoina byłoby powiedzieć,
kto głupi,a kto mądry, bo na gruncie takiej koncepcji każdy będzie się sobie sa.
memlt wydawał mądrym, a innych ludzi, nie podzielających takiego przekona-
nia, będzie uwazał'za glupich, a prawdziwie mądry - przy zał,oizeniu, że takie-
nru sfortrrułowatritt można nadaćjakikolrvięk sęns - nie będzie miał sposobu
wykazać mu, ie my|i się, przypisując sobie mądrość. Na terrnajpolvażnejszyza-
rzut Protagoras odpowiada następująco:,,A jeśli o mądrośćchodzi i o mędrca,
to najdalszy jestern od twierdzenia, żę ich w ogÓle nie rna, tylko takiego czło-
wieka nazywam mądrym,ktÓry jeieli się komukolrviekz nas cośwydaje złenr
i jcst złem, rzecz potrafl odwrćlcići sprawic, ze się ta rzęcz i wydawac będzie
dobra i będzie dobra. A myślmoją Znowu nie tylko samymi słowami ścigaj,ale
tak oto jaśniejjeszcze prÓbuj zrozumieÓ, co myślę.Więc tak, jak się poprzednio
mÓwiło, przypomnij sobie, ze chorernujadło gorzkie wydaje się ijest gorzkie'
a dla zdrowego jest przeciwnie i *1daje się' Zadnego z nich nie trzeba robić
.fo
mądrzejszym. narvct niemożlilve.I nie nalezy twierdzic, że chory jest gfupi,
jako iż tak nlIriema,a zdrowy jest mądry, dlatego,żęmrrięrnaprzeciwnie. Tylko
jeden stan zamieniaÓ na drugi, bo ten drugi stan jest lepszy' To samo i w wy-
chowaniu trzeba ten drugi stan zmieniać na lepszy. Lekarz zInienia stany za po-
mocą lekarstw, a sofista - Za pornocąsłÓw' Bo człowieka,ktÓry tałszywie są-
dzi, nikt nigdy nie doprowadzi do tego, Źeby pÓźnej prawdziwie sąclził,bo ani
sądÓw tam nie ma, gdzie rzeczy nie ma, anitęit sądzic nie można inaczej, niż się
czuje, a to, co się czuje,jest zawsze prawdziwe''..'.
tlośćwątkÓw filozoficznych w tym niepełnyrnjeszcze wykładzie koncepcji
Protagorasajest ogromna.Na czoto wysuwa się podkreś|enie subiektywnościi re-
2|
Tantźrc,76fa,
12
Tatnize,762e.
'.
Tamże.166d.l67a
t(
Cała filozofia Platonajest zbiorem przypisÓw'.. 21
latywności stanÓw duchowych i inlplikowane lv tym kontekście twierdzenie, ze
stany duchowe za|eiąod stanÓw cielesnych, na prz-ykładod choroby. Sugerujc
to koncepcjęczłowiekajako jednościduchowo.cielesnej.Jednośćta zostarrię
Zerwanajuż niebawenl pruez Platona, ktÓry nadałnowę, atrakcyjne sforrnuło.
wanie pitagorejskicnrudualizmowi w pojrnowatliu człolvieka jako mniej lub
bardziejnietrwałegozespoleniaduszy i ciała- dualizm ten zdominujefilozo-
ficzrremyślenieo człowiękuniemal do dzisiejszegodnia. Drugie, niezrniernię
ważne sfwierdzerrie'to sformułowarriezadania sofisty, zadania praktycznego'
ktÓre jest podobne do zadania |ekarza:lekarz zrnienia stany cię|esneza pomocą
lekarshv, sofista znrięniaje za pomocą słÓw. Prawdziwą sferą działalnościso-
.fak
fisty jest dziedzina wy'chowania' sformułowanezadanie filozofii przypo-
mina koncepcję antyepistemo|ogicznejfilozofii RoĄ'ego, ktÓry formułujeno-
wę zadanie d|a filozofii rvspÓłczesnejjako Bildung - ksztahowanie, edukowa.
nie; sofistycznynrodpowiednikiemtej idei byłakoncepcjawychowaniapaideia.
Kolejnym wazkinr strvierdzeniemjest to, że jeŻe|iuważamy, iz ktośfałszylvie
sądzi, to nie ma racjona|nejpodstawy pozwalającej wykazaÓ mu, że się rnyli,
ani nie ma racjona|nejnretodypt.zekonania go, żejest w błędzie,ponieważpo-
ruszamy się rv sf'erzenierrratęrialnej,
gclzienie nra rzeczy' lecz,,tylko'' uczucia
.I.arrr
i dozrlania' zaś'gdzie ktoścośodczuwa, nie możtlago przekonać,zę on te-
go nie odczurva' ponieważ ma on niepodważalnąrację, że cośodczuwa: jego
odczucia są zawsze prawdziwe - d|a niego.
To jednak nie wszystko' Mozliwe jest bowiem, Że jeżeliktośnra duszę cho-
rą (choć kryterium choroby nie jest sformułowanei stan choroby jest najwi-
doczniej uznawany Za SamooczywisĘ), to człowiek o zdrowej duszy potrafi tak
sprawić' aby ,,chory''nabrałnrniemafi|epszych.Te nowe mniemania to rÓwnież
tylko ,,widziadła,choćje niektÓzy - niedoświadczeni - nazywająprawdą.A ja
uważam,że lepsze są mniemaniaod innych' a|e prarvdziw wca|e nie',2a.
Mędrcy, eksperci lub naucryciele, ktÓrych na|eĄ stuchaÓ, są podobni do leka.
rzy ido tego, co czyniąoni z ciatenl,lub do rolnikÓw ido tego,jak postępują
oni z roś|inami. ,'Twierdząbowieln, Źe i ci roślinom,jeśliktora z nich zasłab.
nie, zamiast zĘchwraieil' dobre i zdrowe wrażenia- niby prawdy - wpajają
a mędrcy i dobrzy mÓwcy sprawiają że się paristwo|nrzęczy zdrolve, zamiast
Iichych, lvydają sprawiedIiwe'Bo jakiekolwiekby rzeczy dane pa stwo za spra.
wiedliwe i pięknemiało,takimi tężone dla niego będ6 jak długoparistwow nie
wierzy1,trrędrzecsprawia, że w każdym wypadku zamiast tego' co jest d|a pa .
stwa złe, przychodzi to, co dobre i dobre się wydaje. Tak samo i sofista potrafi
swoich wychowankÓw prowadzić' Mądry jest i godzien grubych pieniędzy z rę.
ki tych, ktÓrych wychował',. Protagoras konkludrrje,że - Zjednej strony -
możnatwierdzić, iżjedni są mądrze'jsiod drugich, z drugiej zaś,Że nikt nie zy.
fa
TamŻe,|67bc'
2s
Tan'tze,l67b-d.
 Adarn Chrnielewski Całaf.ilozofiaPlatonajest zbioremprzypisÓw... 23
22
na obszar metafizyki Protago- W da|szym ciągu swojego lvywodu Protagoras przedstawia nowoczesną
wi mniemania nrylnego26.Wkraczając na chwilę
H"1.uklit.., że wszystko jest w ustarvicznym ruchu i Że co kaŻ- teorię wychowaniaJJjako zbiorowego rezultatuwspÓInotowych oddziaływarina
."' i*l".J'l'
"o i istnieje .- dla prywatnego człorvieka i dla ,'ludzki tnateriał'''Teoria ta, jak się poniżejokaże,bardzo przypomina narracyj-
il il"q9 za istniejące, to też
ną koncepcję ksztattowaniaosobowościludzkiej, sformułowanąprZęZ Macln-
paristwa-
filozofii tyre'a. oto jej zasadniczetezy: ,,Skoro tylko ktośzacznię rozumieć, co się do
Ten ostatnl rragmellt uwydatllia zanicdbf,vany zazwyczajzsaspekt
się orra wyłącznie do twierdzeri o re- niego mÓwi, to już i niafika, i matka, i guwertrer,i sam ojciec o to wojuje, zeby
Protagorasa,a mianowicie, Że nie sprowadza
przez jedrrostki ludzkie: Są onę raczej rela- chłopak był najdzielniejszy' Przy kaidym postępku i zakaŻdym słowem uczą
iuty*T.,os"isąclÓw formułowanyclr
zaInieszkującej dane polis.P|a- i wskazÓwki dają ż'eto sprawicdliwe, a to niesprawiedliwe,to piękne, a to ha-
tywrre wobec,,pairstwa'' cry raczej rvspÓlnoty
spra- niebne i to zbozne, a tamto bezboine, i to rÓb, a tamtego nie rÓb. I jeżeli ma
ton, rrygłaszającpoglądy Protagorasa,pisze w Teajtecie następująco:,,W
'ua"l,,pu,i,t,uuj.z"ti chodzi o to, co piękne i szpetne, sprawiedliwe i niespra- chęć,to shtcha.A jeślinie, wÓwczas go, jak drzełvoSpaczonei skręcone,pros-
wieclliwe, zboznę i bezbożne,jak je każde parishvo wedle swego nrnieInatria tu1ąza pomocą grÓźb i krjÓw' [...] A kiedy chłopcy nalcząsię czytac i zaczy-
usta|i, to takimi juz te rzeczy są naprawdę dla kazdego ustroju i w Ęch spra- nają rozumieć pisane,jak przedtem mÓwione, dają im na ławie szkolrrej do ręki
jedno dzieła rvięlkich poetow do czy{ania i każąsię wyuczać iclr na pamięć; a tam są
wach wcale rriejest mądrzejszyjedęn człowiek prywatny od drugiego, ani
patistrvomąd.zejsze niż innę. Ięże|izaśchodzi o ustalenie tego, co pożytek liczne ulvagi przęc|ez,liczne opowiadania,opisy i pochwaly' i panegiryki daw.
przynosi pun't*u albo mu poĄtku nie przynosi,to pod tym względem,
jeŻeli nych dzie|nychmęzÓw, aby się w chłopcuruszy.łaambicja, żeby ich naślado.
poj 1*initotwiek - zgodzi się znÓw Protagoras r - :2'-'i
się jeden doradca od wał,Żebysię staratZostaćtakim samym,jak oni'".,.
arugi.go i rÓżni się mnienranie jedrrego patistwa od mnięmania drugiego ze Nie istnieje przy ty:mczłowiek, ktÓry nie przeszcdłbyprzez proces tak zde-
.".|tęJu na stusznośÓ.I nie oślnieliłbysię powiedzieÓ, że cokolwiek palisfwo finiowanej socjalizacji, społecznegoksztahowania, poniewaz najmniej spra-
,".Jl" s*"go mnięmania ustali jako pożryIeczne dla siebie, to mu tei ze wszech wiedliwy ze wszystkich byłby jakoś sprawiedliwy w porÓwnaniu z istotalni,
miar pozytek przynosić będzie. W tym zakesie, o ktÓrym mÓwię' w dziedzinie ktÓre by nie nriaĘ żadnegopojęcia o sprawiedliwości.W tym miejscu Protago-
sprawiediiwoJci i niesprawiedliwości,zbożrrość i bezbożność, uparcie twierdzą ras posługujesię ideą człowieka naturalnegojako swoistym typęm idealnym,
jakiejś istoty, tylko k t Ó r e g ow r e a l n y mś w i e c i ez n a l e ź ćn i ę m o ż n a .N a u c z y o i e l a m i człowie.
niektÓrzy, ze Żadnaz tych rzeczy z natury swej rrie posiada
wtedy, kiedy się cze stwa lv danej wspÓlnocie są ,'vięcwSZyScy.tak samo jak nauczycie|ami
to, co sĘ powszechnie wydaje' to.staje się prawdzirve tylko
języka danej wspÓlnoty Są wszyscy władającyĘm językienr. W istocie wydaje
wydaje
. iiai długo,iuk się l,tydaje''29.
Protagoras był z natury detnokratą.Jego żywiołeln była demokracja, bo- się, że oba te procesy- nabywaniaumiejętności posługiwaniasię językienr i by-
cia człowiekiem- Są blisko spokrewniolle, jeże|izgołanię tozsame. Są jednak
wiem ustroj ten naclawałsensjego pracy ijego teorii. RÓwniez jego fi|ozofia ma
oczywiścieci' ktÓrzy są bardziej sprawni od innych rv nauczaniu cnÓt czy języ.
charakterdenrokratyczny.Dlatego rv odpowiedzi na pytanie Sokratesaw Prolct'
ka, wobec czego oni słuszttiesą nauczycielami i za nauczycieli sfusznie ucho-
gorasie, udzięla odpowiedzi starrowiącejwyraz demokraĘcznej wizji wiedzy'
L)waia za rzeQz słuszną Że kaidy obywatel jest dopusz- dzą3o.Taka ich pozycja jest uzasadnionaĘm, iz posiadają oni większą Spraw-
ilozofii i mora.|ności.
d. sprawiedliwość' uważa- nośći unliejętnoścw wykonywaniu określonychczynności- jest to umiejęt-
czony do głosuna radach,gdy chod:i o tę dzielność,
p.zysługuje wszystkirn3o. Twierdzi ponadto' żę owa dzielność nie nośćpraktyczna,nie zaświędza teoretyczna'
iąc, z'eon.a
jest czrymśnaturalnym ani nie uwaiajej za poclrodzącą z niczego ',ty|ko za Narzędzienr, ktÓryrn posługujesię sofista,jest oczyrviściejęzyk. Plato ski
-rzęcz
do nauki, rzęcz, ktÓrą sobie przez pilnośćzdobywać musi każdy, kto chce Sokrates powiada, Ze Są tacy' ktÓrzy umieją biegle posługiwaćsię językiem, ale
. . , -
,..11
' sąjako terrkocioł rrriedzianyi nic z ich lrałasunie wynika. A zatem,jeżeli wie-
Ją posladac
dza sofisty ma mieÓ obiecywaną przeze skuteczność, jego język musi mieć za-
razem odniesien ie do rzeczywistości. Albo inaczej,słowa sofisty - jeŻe|i
'o
Tamże l67d, są skuteczne i jeżeli satni sofiścisłuszniena tej podstawie uchodzą za facholv-
27
Tamże,168b.
28por. jeinak prace Janiny Gaidl*,prawo nalury i umov,aspolecznaw Jilozofii przedso- c Ó w w j a k i e j śd z i e d z i n i e- m u s Z ą b y c p r a w d z i w e . J e s z c z ei n a c z e jm Ó -
,I8.7.22foraz
krateiskiei,..wyd.UniwersytetuWioctawskiego,Wrocław 1986, zwtaszczas.
sofiigi,dL'cyt., s. 87-I43, gdzie zagadnieniate zostałyobszernięomÓwione'
32
Tamże,3ficde'
" Teaite! 1'l2ab. 33
3o Tamże, 3f5de-326a
Plaion, Protagoras,przeł.W. wihvicki, PWN, Warszawa 1958' 323c. 14r^**-
-v
I
I

Cała filozofia Platona jest zbiorenl przypisÓw. z)

f4 Adam Chmielewski
w i ą c ,s o f i ś cmi u S Z ąm i e ć p r a w d z i w e p o g l ą d y n a d z i e l n o ś ć , j e Ż e | i
j e j s k u t e c Z n i ę n a u c z a j ą . A j e ż e l it r v i e r d z ą p r z yr y m , j a k P r o t a g o r a sż, e
trie nra rlic takiego,jak prawda, to powstaje w ich poglądach sprzeczność;
bec tego albo ich pogląd lla temat własnejwiedzy jest fałszywy, albo
ich sarnowiedzateoretycana jest słuszna-_to ich umiejętność jest rzekoma,jest
tylko umiejętnościąstwarzania złudzęt\,a nie urniejętnościąrzeczywistego
zmienianiastatrÓlv|*ZęcZy' a Wobęctego nie jest skutecznąumiejętnością
możebyć wiedzą.
Ten Platoriski zarzvt stawia kwestię prawdziwościwiedzy' Dla Protagorasa
najwazniejsze Są sprawy praktyczrre,nię zaśteoretyczne. Z tego porvodu nie
przykładaon więle wagi do pojęciaprarvdziwości. Skoro każdyz nas Ąje w świe-
cie własnychdoznair iz|udze iskoro nie istniejewspÓlny nanl wszystkim śrviat
przedmiotr5w,ktÓre istnicją Irięzaleznieod tego, czy i jak je postrzegamy,zn. a-
na jednego sposobu patrzeniana światprzez rueczllika innego sposobu widzenia
światanie moŹę opierać się na argurrletlcie,że ten drugi winien być przyjęty
dlatego, ze jest prawdziwy, a pierwszy odrzucony d|atego, że jest fałszywy.
Protagoras- co juz widzieliśmy- pozwala kazdemuwierzyć w to, co urvaża
, o w o ł u j ą cd o z y c i a u t y l i t a r n e k r y t e r i u m k o -
z a s ł u s z n ea, | e z a r a z e n l p
rzyści i pozytku, zapełnianinrlukę powstałąpoodrzuceniupojęciaprawdy
obiektyivnej.
Wraz z relafytvizacją prawdy, relaĘwizacji podlega także pojęcie dobra.
Protagorastwierdzi bowienr, że ta sama rzecz lub postępekmogą być dobre dla
osoby l, a|e złe dla osoby B' a tak'Że,Że to, co ktośuznaje za dobre, .jestdobre
d|an tak długo,jak dfugo uznaje to za dobre. Ta relatywistyczna teoria dÓbr zo-
stałazastosowanaprzez Protagorasaw odniesieniu do pa stw. obyczaje i prawa
uznawane przez paristwo są dla niego słusznetak długo,jak dhlgo ttznajeje za
słuszne' Protagoras utożsamił,,sprawiedliwe'' |ub ,,słusznc''Z ,,w{f|,co jest
zgodne Z pratvem'', ale odrÓżniałod tego, co .,poĘteczne'', a pożytek paristwa
zdefiniowałjako przekonanie lub obyczaj czy sposÓb postępowania,kt6ry przy.
niesie lepsze skutki w przyszłości'
Shvarza to pole do popisu dla sofist-v,ktÓry z racji swego wyksztatcenia i fa-
chowościrościsobie prawo do udzielania rad parisfwu.Nie czyni tego jednak
dlatego, ze zna absolutnąprawdę, lecz dlatego, że kieruje się konketną wiedzą
o tyln, co będzie korzystne d|a konkętnego paóstwa. Na uwagę zasfuguje po-
n a d t os p o s Ó bj e g o p o s t ę p o w a n i aN.i e b ę d z i e o n n a r z u c a ł s w e j w o l i s i -
, ł ą ,l e c z j a k d o k t o r z a z g o d ą p a c j e n t a , z a s t o s u j e o d p o w i e d n i ą
kurację. W przypadku pa stwa mądry sofista orator czy,,nlÓwca'' - 116
przykładktośtaki jak Gorgiasz - będzie n am aw iał rrmi ej ętnynl i i pr ze -
k o n y w a j ą c y m i a r g u m ę n t a m i d o n o w e g os p o s o b up o s t ę p o w a n i a .
U podłożatego rodzaju postępowaniai tego sposobu organizacji Ącia spo-
łeczlrego- w ktÓrym wyraźnie rzuca się w oczy brak wsz,echwładnychPla-
toriskich strażnikÓw - |ezł fundamęnta|nyu Protagorasaszacunek dla demo.
kratycztlegopojęcia sprawiedliwości i wszystkich ludzkich istot.Ten szacunek
wyrvodzi się z egalitarncgo pog|ąduo rÓrvnościwszystkich ludzi bez wyjątku.
Nawęt bowiemjeżeIijednisą nlądrzejsiod innych, inni zaśnlniej mądrzy' mo-
wo-
gą stać się tak sanro tnądr4y,jeżeli podejrnąwysiłek edukacji. Filozofia Pro-
-- jeżeli
tagorejskajest najbardziej demokratycznązfl|ozoFtcznych koncepcji greckich.
Na takich demokratycznyc|rzałozeniachopiera się wiara Protagorasaw pokojo-
wą persrvazjęi w Ęcz|iwe przekonyrvanieoraz w wielką siłęsłowa,ktÓrym po.
i nie
sługujesię sofista. Protagoras wierzy, że urniejętnośćw1,miany i słuchaniain-
nych jest fundamcntahn d|a Życia rvspÓlnoty parishvowej,a takŻeuważa samą
wspÓlnotę paristwowąza warunek przetnr'anialurizkich istot. Prarvo i porządek
społecznyzostałyustalrorvionena mocy rtmÓw - w każdym pa stwie inaczej
- dlatego, żlę|ud,zięzostali do tego znluszęni rvskutek srvoich doświadozęli.
Prawo i porządek stanowią osiągltięcie, ktÓre odrÓżrria nas od naturalnych,
przedspołecznych istot ludzkich,jakimi bylibyśmy,gdybyśmynie mieli prawa
lub nie umieli być mu posłuszni'
Is Plato's philosophy a collection of footnotesto ,antiphilosophy'
ofthe Sophists?
[n a famousremarkA.N. Whitehęadsaid thatthę entireplrilosophyis a col-
lection of footuotesto Plato. The adage stands in need of an urgent dialectical
reversal.Although it conveys an importanttruth about Europeanphilosophyas
a whole, it neglects and ovęrlooks tlre sources of P|ato's thought' which arę to
be found in lris dialogues with great teachers of the antiquity - tIrę Sophists.
T'he paper discussesmain points of disagreementbetween antiphilosophyof
Protagoras and Gorgias, which was relativist, conventionalist, pragmatist and
sensualist,and formulated as a act of rebellion against Protagoras and Gorgias,
and Plato's philosophy, which was rationalistic and absolutist,and aftemptedto
revive Parmęnides, thought to sonre extent. The autbor argues that the attempt
was only partly successful.