Professional Documents
Culture Documents
RAPORT
STUDIMOR
TREGU, MARRËDHËNIET
E PUNËS DHE LIDHJA
MIDIS INFORMALITETIT,
KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE
PAGËS MINIMALE
NË INDUSTRINË NXJERRËSE
NË SHQIPËRI
Raport Studimor
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT,
KONKURUESHMËRISË, PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË
INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Raport Studimor
Autorë: Eduart GJOKUTAJ, Admir MALAJ, Artur PAPAJANI, Arian HOXHA, Edison
HOXHA
Pjesë të raportit studimor janë përgatitur nga kontribute të nxjerra nga analiza të
sektorëve dhe që janë përshkruar me detaje në këtë tekst.
Të dhënat e përfshira dhe që janë pjesë e studimit nuk përmbajnë huazime apo
tekste që përkojnë me botime të tjera, duke ofruar gjetje autentike. Përmbajtja e
dokumentacionit të raportit studimor është e verifikuar me kujdes, e analizuar për
gabime të natyrave të ndryshme apo për ndonjë gabim të çdo lloji.
As autorët, por as edhe Qendra nuk mban përgjegjësi nëse teksti kuptohet sikur është
duke folur në emër të palëve të tjera, të funksioneve apo detyrave që mbulohen dhe
janë fushë përgjegjësie e institucioneve shtetërore duke mbajtur përgjegjësi vetëm
për çfarë është pjesë e analizës dhe gjetjeve të konkluduara nga vetë autorët.
Ky status duhet të vlejë për çdo pjesë të këtij studimi, i cili konceptohet si një
dokument integral dhe duhet lexuar si i tillë.
Hyrje
Rekomandime Shtojca
RAPORT STUDIMOR
PËRMBLEDHJE
Një nga synimet që kërkohet të arrijë studimi është mundësimi për politikëbërësit dhe
administratën publike, studiuesit dhe kërkuesit, analistët, media, si dhe qytetarët për
të parë se si shpërndahet përgjegjësia e dialogut social dhe si realizohet pushteti që
votuesi i ka dhënë politikës në gjithë këto vite të fundit.
5
SHKURTESA
BB Banka Botërore
BE Bashkimi Europian
KP Kodi i Punës
HYRJE
Shqipëria tashmë ndodhet në një fazë vendimtare të reflektimit mbi gjendjen aktuale
të tregut të punës dhe të marëdhënieve të lidhura me të duke synuar një potencial të
kapitalit njerëzor të vlefshëm. Studimet nga Banka Botërore tregojnë se informaliteti
në tregun e punës është sa 48% e tregut në tërësi. Ky vlerësim (edhe pse mund të
ketë rezerva për të) është argumenti më i madh që vendoset përballë diskutimit të
rritjes së pagës minimale, si dhe thithjes së investimeve të huaja në sektor. Efekti që
ka fuqia punëtore e kualifikuar në debatin për zgjerimin e tregut të punës nëpërmjet
forcimit të kapaciteteve, rritjes së rolit të sindikatave të punonjësve, por edhe
ballafaqimit me rregullat institucionale janë modeli më i mirë për komunikimin mes
palëve.
Një nga pengesat kryesore për kalimin nga punësimi informal në atë formal, është
mungesa e aftësive të duhura. Masat aktive të tregut të punës duhet të udhëhiqen
sipas qasjeve më të lehta fillimisht drejt përmirësimit të aftësive për të mundësuar
hyrjen e punëkërkuesve në tregun formal të punës. Punët publike duhet të përdoren
për të zhvilluar aftësitë e veçanta të kërkuara në tregun formal të punës.
Studimi është realizuar nga një koordinator, në bashkautorësi me katër autorë të tjerë,
ekspertë për tregun dhe marrëdhëniet e punës si dhe sistemin fiskal. Studimi është
organizuar sipas një procesi të bazuar mbi shërbime që konsistojnë në grumbullimin,
përpunimin dhe analizën e të dhënave dhe nga persona të tjerë.
7
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
8
RAPORT STUDIMOR
Metodologjia
Metodologjia për hartimin e këtij studimi mbështetet mbi të dhënat e publikuara për
sektorin përgjatë periudhës 2007 -2016, duke zbatuar mbledhjen dhe përpunimin
e treguesve dhe komente mbi faktet, si dhe duke synuar propozimin e disa
alternativave për përmirësimin e nivelit të tregut formal dhe rolit të organizatave të
punës, nëpërmjet qasjeve direkte në procesin e vendimmarrjeve dhe politikave.
9
1. ECURIA E EKONOMISË DHE SEKTORIT TË INDUSTRISË
NXJERRËSE. PESHA DHE RËNDËSIA E INVESTIMEVE TË
HUAJA
Përjashtim nga kjo situate, në fakt, është industria nxjerrëse, e cila ka rritur kapacitetet
e saj të punës dhe qarkullimit. Në tremujorin e 4t të vitit 2016, industria nxjerrëse pati
një ndikim në rritjen e PBB-së së vendit me 0.61%, duke përbërë një risi edhe si një
promotor i zhvillimit ekonomik të vendit për vitin 2016. Pesha e industrisë nxjerrëse
në PBB ka qenë midis 2.5% në vitin 2009 deri 3.2% në vitin 2016.
Shqipëria ka patur një rritje të shpejtë në Evropë para krizës globale financiare,
me rritje mesatare vjetore reale te 5.8%. Kjo rritje ekonomike natyrshëm ka dhënë
efektet e saj në rritjen mesatare të të ardhurave për frymë me të paktën 44% për
harkun kohor të 10 viteve të fundit (2007 -2016). Kjo normë pozitive e rritjes u ruajt
gjithashtu edhe gjatë krizës ekonomike ndërkombëtare.
1 Banka e Shqipërisë
2 Ministria e Financave
RAPORT STUDIMOR
Rritja e PBB-së ishte 2 përqind në vitin 2014 e shoqëruar nga një rritje e konsumit
dhe investimeve private. Rritja në vitin 2015 ishte në 2.7% përqind dhe në vitin 2016
arriti të jetë 3.6%, pavarësisht se ende nuk janë publikuar llogaritjet përfundimtare.
Rritja ekonomike mesatare (sipas grafikut më lart) për periudhën 2007 – 2016 është
3.43%.
Shqipëria gjatë vitit 2016 pati inflacionin më të ulët në 15 vite, ku çmimet u rritën me
vetëm 1.3 për qind.
11
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Ky sektor ka mbajtur një peshë të stabilizuar dhe në rritje, dhe përgjatë 8 viteve të
fundit është ruajtur një nivel kontributi mbi 5% e PBB-së. Në vitin 2016 vlerësohet
se kontributi i sektorit në PBB arrin te 3.2% e PBB-së. Performanca e sektorit
është ndikuar nga konjuktura e çmimeve të bursave dhe ofertave prej tregjeve
ndërkombëtare. Duke ju referuar faktit se industria nxjerrëse në masën prej më shumë
se 90% të prodhimeve të saj i eksporton, nga analiza krahasuese e të dhënave të
peshës së industrisë në PBB, vërehet një rritje më shumë se mesatarja në vitet 2012
dhe 2013, ku ndikimi kryesor vjen për arsyen se çmimet e produkteve minerare të
industrisë nxjerrëse për eksport ishin më të larta.
Investimet e Huaja Direkte po luajnë një rol kyç në procesin e integrimit ekonomik
të vendit.
Përfitimi i efekteve nga investimet nuk vjen automatikisht, por ndikohet nga
realizimi i disa kushteve specifike që rregullohen nga qeveria shqiptare si vend
pritës. Investimet e huaja direkte (IHD) kanë sjellë kapital të nevojshëm, rritje të
produktivitetit të ekonomisë nëpërmjet transferimit të njohurive (know-how) dhe
teknologjisë së avancuar, duke ndikuar në hapjen e tregut të punës dhe duke rritur
konkurrueshmërinë e ekonomisë.
Rritja e IHD është objektiv kyç për zhvillimin ekonomik të vendit dhe prioritet strategjik i
gjithë qeverive. Duke konsideruar këtë rol kyç, përthithja e këtyre investimeve kërkon
politika dhe strategji të mirëpërcaktuara, përmirësime të vazhdueshme në kuadrin
ligjor dhe institucional, stabilitet dhe rritje ekonomike të qëndrueshme, përmirësim
dhe modernizim të infrastrukturës si dhe përmirësime në klimën e mjedisit të biznesit
3 Industria nxjerrëse përfshin sektorin që nxjerr dhe përpunon pasuritë minerare, si pjesë e burimeve
natyrore
4 diferenca midis vlerës së shitjes dhe kostos së prodhimit
12
RAPORT STUDIMOR
Zonat minerare ku shtrihen edhe aktivitetet dhe fuqia punëtore që është e angazhuar
në nxjerrjen dhe përpunimin e mineraleve, shtrihen në pothuajse gjithë Shqipërinë.
Zonat më kryesore shtrihen si më poshtë:
Vendburimet e kromit janë të shtrira në gjithë veriun (përjashtuar Malësinë e
Madhe) dhe zonën lindore (përjashtuar Devoll – Kolonjë).
Vendburimet e bakrit janë të shtrira në zonën Pukë – Mirditë – Kukës, si dhe
në Korçë. Vendburimet e hekur – nikel janë në zonën Has – Kukës, Librazhd
– Pogradec dhe Devoll.
Vendburime të mineraleve ndërtimore janë të përhapur në gjithë vendin, por
kryesisht aktivitetet janë në pjesën e ultësirës, në jug, në verilindje dhe në
zonën Elbasan dhe Korçë.
13
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
14
RAPORT STUDIMOR
Përgjatë viteve të fundit ka pasur edhe probleme që ende mbeten për tu adresuar.
Për shembull, subjektet që zotërojnë leje minerare për shfrytëzimin e mineraleve
të bitumit, zhavorrit bituminoz dhe rërave bituminoze po punojnë nën kapacitet
e parashikuara, kjo për shkak të mungesës së shitjeve në tregun vendas dhe të
huaj. Disa subjekte janë në proces gjyqësor me pronarët e sipërfaqeve të tokave.
Ekzistojnë edhe subjekte të cilat nuk kanë punuar sepse e kanë të lidhur prodhimin
me ndërtimin e fabrikës së përpunimit të rërës bituminoze.
Sektori i naftës dhe gazit në Shqipëri ka një rol të rëndësishëm në historinë e vendit
dhe potencialisht një të ardhme të ndritshme edhe më të rëndësishme. Prodhimi i
naftës arriti kulmin në vitet 70’ në rreth 40 mijë fuçi në ditë (TBD) duke rënë në në
rreth 6 TBD (nga 2000).
Prodhimi i naftës bruto në vitin 2016 është në nivelin e 1 milion tonë. Ndërkohë, viti
2015 është ndër vitet më të mirë të prodhimit në 10 viteve fundit, me 1,28 milion tonë.
15
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Vlera e tregut të naftës së prodhuar arrin deri në 325 milionë USD bazuar në çmimet
mesatare vjetore të shitjeve në eksport. Nafta e prodhuar nga shoqëritë private të
naftës përfaqëson rreth 96% të totalit të naftës së prodhuar. Bankers Petroleum që
operon në fushën e naftës në Patos – Marinzë, prodhon deri 90% të naftës bruto në
vend. Gjatë dy viteve të fundit nuk ka patur prodhim të gazit natyror nga vendburimet
e vendit. Me futjen e investitorëve të rinj në treg, pritet që edhe tregu i gazit natyror
të zhvillojë më tej prodhimin për eksport, si dhe rritje modeste të tregut të punës.
Nga viti 2010 deri në vitin 2016 të dyja rafineritë së bashku përpunuan mbi 900 mijë
tonë naftë bruto në total. Kjo sasi është mjaft e ulët krahasuar me kapacitetin vjetor
përpunues të rafinerive. Rafineria e Ballshit prodhon naftë 10 ppm për tregun vendas
dhe naftë “virgin” për eksport.
Ndërsa rafineria e Fierit prodhon kryesisht bitum dhe qymyr kokës. Rafineria e
Ballshit ka ndërprerë veprimtarinë e saj në rafinerinë e Ballshit që nga qershori i vitit
2015 deri në Tetor të vitit 2016, duke akumuluar shumë borxhe, detyrime për pagat
e papaguara të punonjësve për disa muaj rrjesht.
*Shtrirja e zonave të nxjerrjes së naftës dhe gazit, janë të vendosura sipas blloqeve
të dhëna operatorëve dhe mund të shihen te Shtojca.
Në industrinë nxjerrëse, në vitet e fundit (2014 – 2016), janë shtuar edhe hyrjet nga
investimet në projektin trans Adriatik për transportin e gazit nëpër pjesën jugore të
vendit. Ky projekt është në fazën e zbatimit dhe pritet që përfitimi ekonomik të rritet
me të paktën 376 milion euro për vitin 2016 së bashku me përfitime në punësim për
mbi 1 mijë punëmarrës, që lidhen me ndërtimin dhe mirëmbajtjen e tubacioneve të
gazit.
Nëpërmjet këtij projekti u iniciua edhe krijimi i një kompanie (AlbGaz sh.a.), e cila
do të kryejë funksionet e operatorit të kombinuar të gazit natyror, që natyrisht do të
lidhet me interesat ekonomike të vendit në këtë sektor të rigjallëruar, por edhe me
interesat për tregun e punës që do të angazhohet për riaktivizimin e prodhimit dhe
monitorimit të tregtimit të gazit natyror.
16
RAPORT STUDIMOR
17
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Tregu i punës ka patur lëvizjet e tij me ngritje dhe ulje përgjatë periudhës 2007 -2016,
si përsa i përket pjesës që i përket punësimit, po ashtu edhe asaj të papunësisë.
Në gjithë këtë periudhë të studiuar, por edhe përpara saj, vërehet se pjesëmarrja e
popullsisë së aftë për punë nuk ka një lidhje dhe reflektim me rritjen apo ngadalësimin
e rritjes së ekonomisë përgjatë gjithë periudhës.
Kur lëvizja e tregut të punës sipas sektorëve të ekonomisë krahasohet për një
periudhë 5 vjeçare, duket se pesha e bujqësisë, ndërtimit dhe industrisë nxjerrëse
kanë ardhur në rënie dhe kanë patur rritje prodhimi, tregtia dhe shërbimet si dhe
shërbimet sociale.
Një panoramë e tillë e tregut të punës është një tregues domethënës, i cili pasqyron
situatën ende jo të stabilizuar të ekonomisë shqiptare, e cila reflektohet në lëvizjet e
tregut të punës aspak simetrike me tendencën e rritjes ekonomike.
Burimi: INSTAT
Sipas të dhënave statistikore nga INSTAT, si dhe nga Agjencia Kombëtare e Burimeve
Natyrore (AKBN), pushteti vendor, por edhe nga kompanitë kryesore që dominojnë
tregun e punës, në fund të vitit 2016 industria nxjerrëse ka një treg pune të përbërë
nga 8.400 punonjës formalë.
Nëse shikojmë për zonat kryesore ku është i shtrirë operimi i sektorit të industrisë
nxjerrëse, shikohet se ato përbëjnë gjithsej sa 5% - 6% të tregut të punës dhe shumë
më pak në nivel qarku (2 % - 3%). Megjithatë, nëse përfshihen si shërbime të lidhura
me industrinë edhe shërbimet e transportit, tregtisë, eksportit, si dhe aktivitete dhe
18
RAPORT STUDIMOR
Nga të dhënat nga AKBN, si edhe nga kompania publike AlbPetrol sh.a., sektorët
e kërkimit dhe prodhimit të naftës në 2016 kishin mesatarisht rreth 3.300 punonjës,
ku Albpetrol përfaqësonte punëdhënësin më të madh me 60% të të punësuarve në
sektorin nxjerrjes së naftës e gazit. Nëse numri aktual i punonjësve të naftës e gazit
krahasohet me atë të dy dekadave më përpara, shikohet se numri i punonjësve
është ulur me të paktën 6 herë, që tregon për një ndryshim total të tregut të punës
për sektorin e naftës dhe gazit.
Gjatë viteve 2009 - 2016, numri i punonjësve në sektor u zvogëlua me 19%. Rënia e
fuqisë punëtore në sektorin e nxjerrjes së naftës kryesisht vjen si pasojë e transferimit
të operacioneve të prodhimit nga Albpetrol sh.a tek shoqëritë private të naftës.
Operatorët privatë nuk kanë arritur të përfshijnë fuqinë punëtore të larguar nga puna
gjatë këtyre transferimeve, apo të kenë ndikuar në rritjen e punësimit direkt.
Nga të dhënat e INSTAT, AKBN, por edhe nga Shërbimi Gjeologjik Shqiptar dhe
pushtetit vendor, në lidhje me punësimin formal të sektorit minerar, në fund të vitit
2016 janë të regjistruar të paktën 5.100 punonjës. Punësimi në këtë sektor ka patur
rritje pavarësisht rënies së prodhimit me rreth 34% krahasuar me vitin 2015. Nën –
sektori i kromit dhe ai guror punësuan përkatësisht rreth 68% dhe 28% të forcës
punëtore në sektorin minerar në vitin 2016. Në vitin 2016, në nxjerrjen e kromit u
punësuan të paktën 3,400 punonjës ose rreth 65% e totalit të të punësuarve në
sektorin minerar.
19
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Vlerësimet e kryera nga studime të ILO, të Bankës Botërore, si dhe studime nga
organizata të tjera, që janë të angazhuara në studimin e ekonomisë dhe informalitetit,
tregojnë se niveli i informalitetit në tregun e punës të sektorit jobujqësor vijon të jetë
i lartë edhe në 2016.
Punonjësit që janë pjesë e tregut informal të punës janë gjithashtu edhe jashtë
fokusit të sindikatave. Mospërfshirja e tyre në sindikata është një mënyrë heshtjeje e
dyanshme. Nga njëra anë punonjësit informalë janë shumë pak të motivuar të bëhen
pjesë e sindikatave, për sa kohë ata nuk kanë një punë të qëndrueshme. Nga ana
tjetër sindikatat nuk kanë arritur ende të sfidojnë problemet dhe mënyrat e shfaqjes
së informalitetit edhe pse e prezantojnë në takimet me institucionet e shtetit, si një
problem kryesor për tregun e punës.
20
RAPORT STUDIMOR
Ndërsa, problem tjetër i identifikuar si pengesë për formalitetin në treg është mungesa
e kapaciteteve të mjaftueshme të operatorëve privatë shqiptarë që të përballen me
të gjithë paketën e angazhimeve për të drejtat e punonjësve. Në industrinë nxjerrëse,
rritja e burimeve të brendshme të bizneseve (kapitaleve dhe likuiditeteve në qarkullim)
është e rëndësishme për të mundësuar një përfshirje të kapaciteteve njerëzore më të
gjerë dhe më efektive. Ndërthurja e kapitalit me punën do të jenë edhe formula më e
mirë për zgjerimin e ekonomisë dhe kapaciteteve të industrisë nxjerrëse.
Edhe pse Këshilli Kombëtar i Punës ka në kalendar një herë në vit adresimin e
problematikave të lidhura me tregun e punës të industrisë nxjerrëse, përfshirë
edhe sigurinë në punë, ende nuk ka një zgjidhje të paktën të atyre problematikave
të adresuara tashmë lidhur me informalitetin, sigurinë në punë, si dhe trajtimin e
sëmundjeve profesionale.
Një mënyrë për të inkurajuar konsumatorët dhe bizneset të përdorin punën e deklaruar
është reduktimi i tatimit mbi vlerën e shtuar (TVSH) për mallra të caktuara ku puna e
padeklaruar është më e përhapur p.sh. një ulje e TVSH apo një politikë më elastike
për TVSH mbi produktet minerare, e kufizuar në kohë dhe e lidhur me treguesit e
konjukturave të çmimeve, do të ketë vlerën e uljes së kostove për biznesin me të
paktën deri në 10% në rastin e një përgjysmimi të normës së TVSH-së.
Një ide e bazuar te politika fiskale që duhet studiuar në detajet e efekteve dhe
pritshmërive do të ishte shpallja e zonave minerare si zona të lira ekonomike për ta
bërë edhe më të thjeshtë dhe më ndihmëse për nënsektorin minerar. Janë pikërisht
këto zona që përmbi dy dekada nuk është arritur që të vihen nën kontroll nga
asnjë qeveri, duke u lënë në dorë të informalitetit në pjesën më të madhe të tyre.
Karakteristika mbizotëruese e shfrytëzimit tradicional për këto dy dekada të fundit
është shkalla e vogël e bizneseve formale. Numri më i madh i aktiviteteve në zonat
minerare kryhet nëpërmjet individëve, të cilët konkurojnë bizneset formale, për të
cilët sfida është rritja e produktivitetit dhe reduktimi i konkurencës së pandershme
dhe informalitetit në tregun e punës.
Një nga pengesat kryesore për kalimin nga punësimi informal në atë formal është
mungesa e aftësive të duhura për nevojat e industrisë dhe teknologjisë në përdorim.
Masat aktive të tregut të punës duhet të udhëhiqen sipas qasjeve më të lehta,
fillimisht drejt përmirësimit të aftësive për të mundësuar punëkërkuesit për të hyrë
në tregun formal të punës. Punët publike duhet të përdoren për të zhvilluar aftësitë e
veçanta të kërkuara në tregun formal të punës.
Është e nevojshme që në përpjekjet për të krijuar një grup të stimujve pozitivë për të
lëvizur nga informaliteti në formalitet të jepen si mundësi të përkohshme nga qeveria
kalimi vullnetar nga puna e padeklaruar në aktivitetet formale, duke e zbatuar në
praktikë në një mënyrë që është tërheqëse për bizneset informale, pa kosto shtesë
dhe pa rreziqe sanksionesh.
21
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Një adresim të shqetësimit lidhur me përfitimin nga fondet e punësimit, të cilat janë
shumëfishuar në këto dy vite të fundit, është orientimi i grupeve të bizneseve dhe
punonjësve të rinj, të cilët mund të përfshihen në fushat prioritare për zbatimin e
fondit të nxitjes së punësimit. Edhe pse çdo biznes, person juridik ose fizik, ka
të drejtë të aplikojë dhe përfitojë nga programet e Fondit të Nxitjes së Punësimit,
prania e informalitetit në zonat minerare, si dhe mungesa e informimit në kohë për
të përfituar nga fondet e ka bërë jo të pranishme sa duhet këtë mekanizëm nxitjeje
për sektorin.
Projektet e reja të nxitjes së punësimit ende nuk kanë arritur një ndikim të dukshëm
në numrin e punëkërkuesve të papunë apo sigurimin e profesionalitetit, për t’i dhënë
prioritet subjekteve private të industrisë nxjerrëse, që janë mundësitë më të mëdha
për forcat punëtore të zonave minerare për punësim të qëndrueshëm me një ndikim
më të madh social – ekonomik. Të rinjtë, që duhet të hyjnë për herë të parë në tregun
e punës dhe të rinjtë e sapo diplomuar, ende nuk konsiderohen si pjesë e vëmendjes
së fondeve për nxitje punësimi.
Shqipëria zbaton grupe politikash për të kryer rolin e rregullatorit e tregut të punës.
Ndërkohë, politikat që kanë të bëjnë me pagesën e papunësisë dhe ndihmën
ekonomike, janë pjesë që merren nga Buxheti i Shtetit në një nivel të paktën 1.2
përqind të PBB, ose sa 4.1 përqind e gjithë shpenzimeve të Buxhetit.
Format e tjera të zgjedhura, gjithashtu nuk e kanë dhënë efektin e pritshëm duke qenë
argument për një përzgjedhje më efektive të programeve zbatuese në përshtatje me
nevojat dhe kërkesat e tregut të punës.
22
RAPORT STUDIMOR
Në kushtet e një ambjenti ekonomik e social, si dhe një kulture dialogu, ende nën
standartet e vendeve të zhvilluara, shteti me qytetarin dhe punonjësin duhet të jenë
pjesë e respektimit të kuadrit rregullator të detyrueshëm por të pazbatueshëm.
Marëdhëniet e punës janë të varura nga kushtet e tregut të punës dhe si të tilla
përcjellin të njëjtat siptoma që kalon edhe ekonomia, mbi të cilën ato vendosen.
Është fakt, që sindikatat shqiptare kanë shtuar veprimet e tyre për të kërkuar dhe
treguar se janë partnerë në forcimin e marëdhënieve të punës, përsa i takon të
23
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Pikat e trajnimit dhe informimit për punonjësit, lidhur me rregullat për shëndetin
dhe sigurinë në punë, janë tashmë në ecurinë e tyre normale duke arritur përditë të
formalizojnë norma dhe praktika të reja në tregun e punës.
Nisur nga intervista të kryera nga organizata të specializuara në vend dhe nga
publikime të bazuara mbi praktikat e zbatuara në vend, por edhe nga informacione
të mbledhura nga studiuesit e këtij dokumenti, të cilët kërkuan të mbeten anonimë,
si dhe nga partnerë socialë konstatuam se ekziston pak informacion në dispozicion
nga raste të mëparshme studimore apo raporte të lidhura me tregun e punës dhe
sindikatat për industrinë nxjerrëse. Po ashtu edhe sindikatat për këtë sektor nuk
kanë publikime të rregullta rreth punës së tyre, strategji apo dialog me institucionet
e shtetit të lidhura me këtë industri.
24
RAPORT STUDIMOR
Roli i Këshillit, si organi kryesor mbrojtës për punëmarrësit në fushën e shëndetit dhe
sigurisë në vendet e mëdha të punës, është të kontribuojë për mbrojtjen e shëndetit
fizik dhe mendor dhe sigurinë e punëmarrësve, si dhe për përmirësimin e kushteve
të tyre të punës. Këshilli është një organ konsultativ.
Punëtorët aktualë dhe ish-minatorët, që janë në pension kapin një numër prej 8.000
vetë. Duhet theksuar që profesioni i minatorëve është ndër më të vështirët sepse
minatorët në përgjithësi e kanë jetëgjatësinë më të shkurtër sesa qytetarët e tjerë.
25
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Për të sqaruar koston e një kërkese të tillë, prezantojmë rastin e një shoqërie prodhimi
minerare (krom), që prodhon një sasi minerali për eksport nga 7.000 ton në vit deri
8.000 tonë. Prodhimi i mineralit (nxjerrja dhe transportimi) është llogaritur në nivele
prodhimi të një shoqërie mesatare (me kapital vendas apo të huaj). Çmimi i shitjes i
referohet nivelit të bursës të tregut për një vit më parë si dhe nivelit të çmimit aktual
të shitjes në tregjet ndërkomëbtare. Megjithatë çmimet e shitjes konsiderohen se nuk
mund të ulen poshtë këtyre niveleve.
PARASHIKIMI I TË ARDHURAVE
Nisur nga sasia e prodhimit dhe çmimi i shitjes, llogaritjet tregojnë se e ardhura
që mundet të realizohet mund të rritet me 64% më shumë në fund të vitit të 4’ të
rastit të marrë në shqyrtim, duke e krahasuar me vitin e parë. Rritja e të ardhurave
ndikohet si nga rritja e çmimit të shitjes me 43.8%, por edhe nga rritja e sasisë së
prodhuar të mineralit me 14.3%, si rrjedhojë e investimeve kapitale dhe përmirësimit
të kapaciteteve njerëzore, nëpërmjet zbatimit të politikave të trajnimit dhe mbajtjes
në punë të punonjësve me më shumë përvojë dhe me produktivitet.
26
RAPORT STUDIMOR
SHPENZIMET E AKTIVITETIT
Vitet 1 deri 4
Euro
Ndërsa, sipas skenarit, u rritën të ardhurat me një rritje edhe të shpenzimeve direkte,
vlera e punës rritet në fund të vitit të 4t me 5.3%, vetëm si efekt i rritjes së pagës
minimale. Ndërkohë, si reagim i rritjes së kostos nga paga minimal, janë ulur kostot e
administratës dhe ato që lidhen me shitjen. Në fillim të vitit të parë kostot e lëvizshme
përbëjnë 84% të shpenzimeve dhe kostot fikse 16%. Në vitin e fundit, kostot e
lëvizshme përbëjnë 89% të shpenzimeve dhe ka një ulje të kostove fikse9, të cilat
kuptohen si një ulje barre e taksave nga Qeveria, ulje e pagave të administratës në
reagim të rritjes së pagës minimale, si dhe administrim më të mirë të shpenzimeve
fikse mujore.
9 Kostot fikse përfshijnë taksat, qiratë, pagat dhe shpenzime të tjera fikse mujore
27
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Nga tabela mund të shikohet se rritja e pagave minimale shoqërohet me një rritje
prej 9% në vitin 2017, pasuar nga një rritje prej 36% në vitin 2019, krahasuar me vitin
2017 (kategoria e punëtorëve te prodhimit dhe mirëmbajtjes) dhe një rritje tjetër deri
në nivelin 70.000 lekë/muaj pagë minimale për sektorin (318% rritje krahasuar me
vitin 2017) , duke ndjekur logjikën e propozimit maksimal të sindikatave.
PERSONELI
Vitet 1 deri 4
Euro
28
RAPORT STUDIMOR
Nisur nga llogaritja për të ardhurat duke përfshirë edhe shpenzimet (ku në mënyrë të
detajuar u trajtuan shpenzimet për pagat dhe kontributet), mund të konkludohet (shih
tabelën më poshtë) se në rast se:
- Rritet paga minimale deri në kufijtë maksimalë që propozon sindikata;
- Rritet prodhimi si rezultat i kërkesës në treg;
- Shkurtohen shpenzimet fikse, por edhe një politikë nxitëse për taksat, shoqëria
do të ruajë qëndrueshmërinë e biznesit.
29
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Në analizën e fitimit shihet se nëse paga minimale rritet, edhe pse shoqërohet
me pakësim të numrit të punonjësve, shoqëria arrin të ruajë produktivitetin dhe
konkurencën në treg duke patur mundësi edhe për realizimin e investimeve kapitale.
Ndërkohë, ajo që mbetet për t’u koordinuar me institucionet publike, shoqërinë civile
dhe sindikatat, është trajtimi dhe rikuperimi i punonjësve që mbeten pa punë duke
adresuar problematikat që mbart ky grup punonjësish, si dhe qasjen për t’i rikthyer
në tregun e punës me aftësi dhe përgatitje më të lartë të aftësive të tyre, si dhe
koordinim me sektorin për riintegrim të tyre, duke mbajtur një pjesë të kostos edhe
institucionet publike.
Kontratat kolektive dhe ato individuale janë pjesa që formaton dhe përmbledh
marrëdhëniet e punës midis palëve duke patur referencë gjithë bazën ligjore që
lidhet me të drejtat dhe detyrimet në marëdhënien e punës. Situata e formalizimit
të marëdhënieve mes palëve është dialogu më i gjatë dhe ende i pambyllur midis
palëve pjesëmarrëse, për arsyet që lidhen me ambjentin real ekonomik dhe social.
Tregues tipik është vazhdimësia prej mbi dy dekada e tripartitizmit, i cili ka nevojë për
transformim, pasi konsiderohet si një mekanizëm që nuk ka më vend me zhvillimet e
fundit në tregun e punës dhe ekonomi.
30
RAPORT STUDIMOR
Por, megjithë kontratat dhe problematikat që i kanë shoqëruar ato mbetet problemi
më i madh adresimi për zbatimin dhe zgjidhjen e situatave të rënduara të industrisë
nxjerrëse.
Edhe pse kontratat në nën-sektorin e nxjerrjes së naftës dhe gazit tashmë janë një
realitet, rastet e sëmundjeve profesionale në zonat naftëmbajtëse dhe sidomos tek
naftëtarët janë shumë të larta, fakt që e bëri të domosdoshëm ndër të tjera miratimin
e statusit.
31
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Një rast i tillë është në komunikimin midis qeverisë dhe kompanisë Beralb sh.a.
(nxjerrje dhe përpunim të mineraleve metalike). Në tremujorin e fundit 2015,
Beralb sh.a. njoftoi vendimin për të pezulluar veprimtaritë e tij për një periudhë
të paktën 1 vjeçare derisa tregu i bakrit të rikuperohej. Qeveria akordoi një
periudhë pezullimi deri në Maj 2017. Pas një insistimi të sindikatave dhe në
një komunikim intensiv me Ministrinë e Energjisë dhe Industrisë, shoqëria
Beralb sh.a., firmosi marrëveshje me Bashkimin e Sindikatave të Pavarura
të Shqipërisë, Sindikatën e punëtorëve në Fabrikën e Pasurimit të Bakrit në
Fushë Arrëz, Sindikatën e punëtorëve në Minierën Munellë. Marrëveshja e
arritur është treguesi më i qartë se aty ku ka sindikata të konsoliduara dhe
serioze marrëveshjet arrihen.
11 Shoqata e Naftëtarëve
Shoqata e Intelektualëve të Naftës
32
RAPORT STUDIMOR
Gjatë kësaj periudhe, të gjithë punëtorët nuk do të punojnë, por rast pas
rasti, nëse Beralb sh.a. do të ketë nevojë për të kryer punime të ndryshme
mirëmbajtje në objektet e saj (punime që për nga natyra janë të përkohshme
dhe/ose lidhen me konservimin dhe rehabilitimin e objekteve minerare),
punëtorët që do thirren kanë detyrimin që të paraqiten në datën dhe për
periudhën e kërkuar nga shoqëria.
Zbatimi i dobët i strategjive politike (si në sektorin e politikave industriale, ashtu edhe
për politikën sociale), si dhe mungesa e adresimit të duhur të ideve të vazhdueshme
nga sindikatat për fusha të politikës që lidhen direkt me funksionin e tyre politiko-
shoqëror, ia bën Qeverisë shumë të lehtë që të vendosë të zbatojë idetë e saj tek
partnerët socialë.
Një ndikim ka, në këtë mes edhe tripartitizmi, ku sindikatat shfaqin mangësi, që
ndikojnë edhe për një pozicion shumë të dobët te sindikatës si palë e kontratës
kolektive, sepse një mënyrë veprimi jo në bazë të një strategjie, bën gjithmonë që të
tregohen më pak apo më shumë vulnerabël ndaj argumentave të palës kundërshtare.
33
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Për momentin që po kalon Shqipëria vlen të thuhet se po ndodh një garë midis
përpjekjeve (të ngadalta) të sindikatave për reforma dhe procesit të humbjes së
rëndësisë së tyre. Momentalisht ende nuk mund të parashikohet se kush do ta fitojë
këtë garë.
34
RAPORT STUDIMOR
Në vitin 2015 përqindja e punësimit informal në sektorin jo-bujqësor është 34,1% 12.
Krahasuar me vitin 2014, punësimi informal në sektorin jo-bujqësor ka rënë me 5,3
pikë përqindje.
Barra fiskale për punëdhënësit dhe punëmarrësit mbetet një nga arsyet kryesore për
nivelin veçanërisht të lartë të informalitetit në mesin e personave të vetëpunësuar13.
Kjo barrë nuk është vetëm prej normave fiskale, por edhe pesha nga administrimi
dhe korrupsioni së bashku. Një barrë fiskale e lartë në formën e taksave mbi pagat
dhe kontributet e sigurimeve shoqërore është një postulat i njohur, i cili mund të
ketë pasoja serioze në konkurrencën e një biznesi. Kjo është arsyeja pse shumë
punëdhënës të sektorit të industrisë nxjerrëse preferojnë të paguajnë një sasi të
caktuar të pagave me zarf ose të veprojnë tërësisht në informalitet. Kjo mënyrë
operimi potencialisht mund të shtrembërojë konkurrencën në treg duke qenë se ata
punëdhënës, që nuk paguajnë taksa kanë një avantazh të padrejtë konkurues mbi
bizneset që janë në përputhje me rregullat.
Ulja e tatimit mbi pagat dhe kontributet e sigurimeve shoqërore është provuar
në disa raste që mund të rrisë pajtueshmërinë dhe si rezultat të ardhurat prej
taksave potencialisht mund të rriten. Megjithatë, studimet e kryera në këtë drejtim
konkludojnë se vetëm ulja e taksave të punës e pashoqëruar me reforma është një
formulë e paplotësuar.
Reforma fiskale, e cila shoqërohet me reformën e tregut të punës dhe reformat e tjera
për ekonominë dhe tregun financiar duhet të përfshijnë edhe formulën e masave
të mundshme stimuluese fiskale, sidomos për bizneset e vogla dhe të mesme të
sektorit të industrisë.
12 Studimet nga Banka Botërore e tregojnë informalitetin në tregun e punës sa 48% e tregut në tërësi. Ky
vlerësim është argumenti më i madh që venndoset përballë diskutimit të rritjes së pagës minimale.
13 Rezultat edhe nga anketimet e kryera për studimin e informalitetit në tregun e punës
35
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Një numër i politikave drejt reduktimit të punësimit informal tashmë janë futur në
Shqipëri dhe janë duke u zbatuar, si orientime që vlejnë të provohen për ngushtimin
e hendekut mes formalitetit dhe informalitetit.
36
RAPORT STUDIMOR
Realiteti i jetës sindikale ka treguar qartë se sindikatat ende nuk luajnë ndonjë rol të
rëndësishëm në shoqërinë shqiptare. Këtë pohim nuk e ndryshon as fakti që në disa
ndërmarrje të veçanta të industrisë ose në disa degë të sektorit publik, sindikatat
përkatëse kanë një farë peshe si partnerë në kontratat kolektive.
(d) forcimi i komunikimit dhe dialogut midis anëtarëve dhe drejtuesve të sindikatave,
(f) dialogu me të gjitha palët për rritjen e pagës minimale dhe përcaktimi i minimumit
jetik,
(h) largimi nga ndikimi direkt dhe indirekt i partive politike të mëdha,
37
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Punësimi në vetvete dhe politikat që hartohen dhe zbatohen për rritjen e tij nuk
janë të shkëputura nga ekonomia. Madje, lidhja e politikave te punësimit është e
pazgjidhshme nga politikat ekonomiko – fiskale si dhe sociale që hartohen nga
qeveritë.
Por, nëse teoria është referenca për praktikën, çfarë thonë statistikat?
Puna informale për dy vitet e fundit, hyri në një proces formalizimi, që megjithatë
duhet të shprehë potencial të plotë. Sektori i industrisë nxjerrëse tashmë ndodhet në
një fazë vendimtare të reflektimit mbi gjendjen aktuale të tregut të punës, duke patur
potencial me një kapital njerëzor të vlefshëm, por të vështirë për t’u integruar në
tregun e punës. Një pjesë e konsiderueshme e punëkërkuesve u përkasin moshave
të reja. Arsyeja qëndron brenda rezistencës së informalitetit dhe ende një kulture të
vakët institucionale dhe edukate të burimeve njerëzore.
Një tjetër drejtim i administrimit të punës në luftë ndaj informalitetit dhe evazionit
është aspekti mjaft i rëndësishëm në formalizimin e fuqisë punëtore dhe raportimi
real i pagave që përfitojnë punonjësit e sektorit privat. Megjithë rritjen me 5% deri
10% të numrit të punonjësve për çdo vit, duke arritur një raport të sektorit publik
me sektorin privat (jobujqesor) në 1 : 4, për institucionet shtetërore mbetet ende
hapësirë e pambushur, me synimin që ky raport të ndryshojë të paktën me 1 njësi
14 ku përfshihen fasonet dhe industria nxjerrëse
38
RAPORT STUDIMOR
Marrëveshja e heshtur mes punëdhënësit dhe punëmarrësit, që kanë rolin kryesor për
përmbushjen e standardeve për fshehjen e punësimit ose të ardhurave nga punësimi,
nisur nga interesa momenti të ndryshme nga njëri tjetri, por që konvergojnë në një
moment të caktuar, dëmtojnë më tej zbatimin e standarteve dhe në të gjitha rastet,
pala më e dëmtuar nga këto marrëveshje është punëmarrësi. Ndryshimet e fundit të
miratuara në Kodin e Punës gjithashtu përfshijnë detyrimin për kontratën e shkruar
të punës, ndërsa më parë ka qenë fakultative. Kontrata e punës mund të lidhej dhe
ndryshohej me gojë ose me shkrim. Ndryshimi ligjor ka hyrë në fuqi në qershor të vitit
2016 dhe pritet të përmirësojë situatën e formalizimit të marrëdhënieve të punësimit
dhe njëhershëm përmbushjen e standardeve të punës.
39
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
15 Këto sansksione u ulën me Vendim të Gjykatës Kushtetuese në 2016, pas ankesave të biznesit si shumë
ekstreme
40
RAPORT STUDIMOR
Punonjësit me paga të ulta nuk u prekën nga tatimi progresiv mbi të ardhurat, i cili
hyri në zbatim në vitin 2014. Por, ata tashmë kanë hyrë në vitin e pestë me të njëjtën
pagë minimale, sepse niveli i pagës minimale zyrtare në vend ka mbetur në të njëjtin
nivel. Por, nëse ky nivel ngec, atëherë edhe sistemi privat ndalon së ecuri përpara
me pagat. Arsyeja kryesore pse sistemi i pagave në sektorin privat i referohet sektorit
publik për pagën minimale është ngushtësisht e lidhur me kulturën dhe tregun
ende larg të qenit një format zbatues korrekt i normave të etikës të të bërit biznes.
Nga ana tjetër, sektori privat gjendet në vijimësi përpara vendimeve të papritura të
administratës, si dhe efekteve që vijnë prej një tregu ende të pastrukturuar dhe jo
konkurues.
Deri në fund të tremujorit i 2017, paga minimale zyrtare, e përcaktuar nga Këshilli
i Ministrave, është 22,000 lekë si për sektorin publik dhe privat. Konfederata e
Sindikatave të Shqipërisë është bërë iniciatore, përmes bashkëpunimit me pedagogë
të ekonomisë, duke hartuar një studim sa shkencor aq edhe pragmatik, që hap një
debat të rëndësishëm dhe vendos në tavolinën e qeverisë kërkesën e argumentuar
për rritje të pagës minimale duke “përplasur” kështu këtë të fundit me sipërmarrjet.
Në reagim edhe të dialogut mes qeverisë dhe sindikatave, në buxhetin e vitit 2017,
u planifikua një rritje e pagës minimale për herë të parë pas 4 vitesh në nivelin 36%,
apo nëse e llogaritim si një rritje mesatare për këtë periudhë, rritja mesatare e pagës
minimale duhet të ishte 9%.
Burimi: Instat
41
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Rritjet që i janë bërë pagës minimale nuk janë bazuar në studime të mirëfillta16,
referuar disa aspekteve ekonomike apo sociale që duhen marrë në konsideratë. Në
një raport të fundit të FMN (viti 2016) rekomandohet që procesi i caktimit të pagës
minimale duhet të depolitizohet dhe kalibrimi i pagës minimale duhet të akomodojë
grupe të caktuar vulnerabël apo sektorë të veçantë.
Po ashtu, argument tjetër, është ndikimi direkt që sjell rritja e të ardhurave në familjet
e varfëra, i cili pasohet me rritje të konsumit, si rrjedhojë edhe me rritjen e GDP-së
së vendit.
16 Partnerët socialë në mënyrë të vazhdueshme i kanë kërkuar qeverisë të përcaktojë minimumin jetik në
vend, pasi ndikon në vlerësimin e saktë të pagës minimale duke marrë në konsideratë kushtet e ndry-
shueshme ekonomike dhe sociale, si: rritja e çmimeve, ndryshimi në standardin e jetesës apo në rritjen
ekonomike dhe produktiviteti. Në një përllogaritje për vitin 2015, minimumi jetik për frymë në Shqipëri
sipas metodës absolute rezulton të jetë 16,000 lekë në muaj (7,089 lekë në muaj për shpenzimet ushqi-
more dhe 8,913 lekë në muaj për shpenzimet joushqimore). Megjithatë, është e nevojshme që detyrimi
për llogaritjen e minimumit jetik të përcaktohet me ligj dhe indeksimi i pagës minimale të bëhët në bazë
të këtij treguesi.
42
RAPORT STUDIMOR
Sot në vendet e BE-së nuk ka një politikë të unifikuar duke qenë se për pagën
minimale, praktikat mbi të dhe ndryshueshmërinë, vendimet merren në nivel
kombëtar. Paga minimale në disa nga vendet e BE-së është e përcaktuar me
ligj, ndërkohë në disa të tjera jo, ose jo për të gjitha profesionet.
Për rritjen e pagës minimale, vendimi nuk mundet të jetë i lidhur vetëm me politikën
kombëtare të rritjes së pagave, që në mjaft vende vendoset nga qeveritë si një nxitje
për formalizim dhe rritje të të ardhurave për punëmarrësit. Ndikimet e çmimeve të
shitjes së produkteve minerare në tregun ndërkombëtar, produktiviteti i sektorit i
lidhur me investimet kapitale dhe kapacitetet janë pjesët më kryesore që merren në
konsideratë për politikën e rritjes së pagës në sektor.
Në kushtet kur elementët e kostos në vendet e përfshira në këtë studim kanë një
krahasueshmëri që dallon për jo më shumë se 4% deri 8%, shihet se konkurenca
për fuqinë punëtore është ngushtësisht e lidhur me koston e të bërit biznes dhe
me teknologjinë. Në vendet ku janë kryer investime kapitale dhe ka një politikë të
taksimit në funksion të lehtësimit të investimeve, shihet se ka një pagë minimale më
të lartë se vendet që nuk zbatojnë një politikë të tillë nxitje dhe investimesh.
43
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Po kështu edhe fitimi para në këtë industri ka norma mbi mesataren e ekonomisë në
tërësi, duke patur një normë që varion nga 10% deri 12%. Në nivel që mban peshë
është edhe barra e taksimit të sektorit që varion nga 11% deri në 15%.
Nëse krahasohet paga minimale dhe elementët e tjerë të kostos së 1 ton prodhimi të
mineralit të kromit (çmim ndërkombëtar shitje mesatar në dy vitet e fundit) mundet
që ndryshimi më i madh fillon me nivelin e pagave të industrisë nxjerrëse.
17 Paga mesatare në vendet e rajonit është 40% deri 45% më e lartë se paga minimale
18 krahasimi bëhet kryesisht për minierat, pasi prodhim nafte dhe gazi ka ngjashmëri vetëm me Kroacinë
19 Nuk përfshihen politika specifike diferencimi page për arsye moshe
44
RAPORT STUDIMOR
vitin 2015 në nivelin 2.200 Euro dhe me një rritje prej 28.2% në 2016;
- punëmarrësi rumun i industrisë minerare dhe të naftës merr një pagë minimale
vjetore për vitin 2015 në nivelin 3.300 Euro dhe me një rritje prej 16.4% në
2016;
- punëmarrësi bullgar i industrisë minerare merr një pagë minimale vjetore për
vitin 2015 në nivelin 2.580 Euro dhe me një rritje prej 9.3% në 2016;
- punëmarrësi maqedonas i industrisë minerare merr një pagë minimale vjetore
për vitin 2015 në nivelin 2.340 Euro dhe ashtu si edhe në Shqipëri nuk ka
rritje në 2016;
- punëmarrësi kosovar i industrisë minerare merr një pagë minimale vjetore për
vitin 2015 në nivelin 2.040 Euro dhe me një rritje prej 23.5% në 2016;
Edhe pse një pjesë e tyre (rreth 35%) bëjnë edhe punë të dyta, të ardhurat shtesë
mbulojnë në shumë raste pamundësi të anëtarëve të tjerë të familjes për të punuar.
Efikasiteti i politikave të pagave minimale, si një iniciativë antivarfëri varet nga fakti,
se cilat familje janë përfituese nga rritja e të ardhurave dhe cilat familje duhet të
paguajnë për këto të ardhura më të larta. Por, ndikimet e përjetuara nga punonjësit
me paga minimale janë të papërfillshme dhe për këtë arsye ata nuk janë kategoria e
punonjësve që u duhet të paguajnë.
Por janë konsumatorët që paguajnë për rritjen e kostove të punës përmes rritjes së
padukshme të çmimeve të mallrave dhe shërbimeve të prodhuara nga punëtorët me
paga të ulta.
45
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Në të njëjtën kohë, për asye se puna ka një dimension social dhe nuk është thjesht
një ndërmarrje ekonomike, shumë të punësuar mund t’i mbajnë vendet e tyre të
punës me paga më të larta për shkak të besnikërisë ndaj punëdhënësit apo besimit
që ai ka krijuar për ta, apo duke u nisur nga arsyeja e vetë bizneseve për të shmangur
ndërlikimet e operacioneve të ristrukturimit biznesit duke patur më pak punonjës.
Diskutimi në lidhje me rritjen e pagës minimale është specifik në Shqipëri, për shkak
të informalitetit dhe evazionit të përhapur masivisht. Një pjesë e analistëve e diskuton
çështjen e pagës minimale pa bërë lidhje me këtë situatë specifike dhe pjesa tjetër
e merr situatën në konsideratë, por ende argumentojnë nevojën e rritjes së pagave
minimale për hatër të ekonomisë duke e harruar për një moment informalitetin.
Punësimi në vetvete dhe politikat që hartohen dhe zbatohen për rritjen e tij nuk janë
të shkëputura nga ekonomia. Madje, lidhja e punësimit është e pazgjidhshme nga
politikat ekonomiko-fiskale si dhe sociale që hartohen nga qeveritë.
46
RAPORT STUDIMOR
Në situatën aktuale të marrëdhënieve dhe dialogut social një rëndësi të veçantë merr
nevoja e vendosjes/institucionalizimit të dialogut social në nivel dege profesioni dhe
në nivel ndërmarrje, i cili deri më sot pothuaj është i pandjeshëm në Shqipëri.
Ashtu si vihet në dukje dhe nga Bashkimi Evropian, “Dialogu social dypalësh dhe
tripalësh duhet të përmirësohet dhe autonomia e Partnerëve Socialë duhet të rritet.
Mbetet shumë për t’u bërë për të zhvilluar dialogun social në nivel industrie dhe nivel
biznesi”.
Në fillim të vitit 2017, pas një dialogu dhe konsultimi me sindikatat e industrisë
së naftës dhe gazit u miratua ligji ‘Për statusin e naftëtarit”, i cili pati edhe
mbështetje të gjerë nga të gjithë krahët e politikës shqiptare dhe shoqërisë
në përgjithësi.
47
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Numri i përfituesve të këtij statusi llogariten rreth 5 mijë vetë ndërsa përfitues
të pensionit në vitin e parë si rezultat i uljes së moshës së pensionit me pesë
vjet llogaritet afërsisht 2 mijë persona. Pagat e punonjësve të industrisë së
naftës dhe të gazit do te përcaktohen sipas kontratës kolektive të punës, e
cila nuk mund të jetë më e ulët se 150 % e pagës minimale në shkallë vendi
dhe do të reflektojë të gjitha detyrimet e Kodit të Punës si dhe vështirësitë e
veçanta që ka puna në këtë industri dhe ndikimin në shëndetin në punë, sipas
aktiviteteve të punës.
48
RAPORT STUDIMOR
Në këtë drejtim ministria përgjegjëse për industrinë e nxjerrjes, me miratimin e ligjit për
sistemin hidrokarbur, si dhe ligje dhe akte nënligjore për sektorin minerar ka përshtatur
kushtet për bërjen biznes me qëllimin për të krijuar një mjedis të përshtatshëm për
krijimin dhe zhvillimin e qëndrueshëm të bizneseve. Me ndërmarrjen e kontrolleve të
vijueshme për të testuar realisht forcimin e kapaciteteve institucionale dhe vijimin e
dialogut efektiv social me partnerët Socialë.
Megjithëse dialogu social është forcuar, procesi vijon të minohet nga strukturat
e pabarabarta të pushtetit dhe koordinimi i dobët midis partnerëve socialë dhe
autoriteteve shtetërore përgjegjëse.
49
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Në kuadër të lutës kundër informalitetit gjatë 2015 dhe 2016 u organizuan kontrolle të
koordinuara dhe intensive nga Drejtoria e Përgjithshme e Tatimeve dhe ISHPSHSH,
që mbulon fushën e punës. Si rezultat, brenda një kohe të shkurtër u vu re një rritje e
pazakontë e numrit të deklarimeve për personat e punësuar. Në pjesën më të madhe,
regjistrimet e reja përfaqësonin formalizimet e marrëdhënieve të punës të cilat kishin
qenë informale apo të fshehura deri në atë kohë. Gjithsesi situata e informalitetit, e
cila ndikon në mënyrë të drejtpërdrejtë te gjithë standardet e punës njëherësh mbetet
ende problematike. Ekonomia dhe punësimi informal ruhen ende në shifra të larta.
Forma më zakontë e manipulimit të deklarimit të punësimit mbetet ende deklarimi i
një page të ndryshme nga paga reale. Punëdhënësit deklarojnë se kanë të punësuar
me pagë minimale ose më të vogël se paga reale dhe për pasojë edhe masa e
sigurimeve shoqërore dhe shëndetsore që është në përqindje mbi pagën është më e
vogël. Kjo situatë ndikon standardin e pagës, standardin e mundësive dhe trajtimit të
barabartë dhe mbi të gjitha standardin e sigurimeve shoqërore. Shkelja e standardit
të sigurimeve shoqërore në mënyrë të drejtëpërdrejtë cënon standardin e mbrojtjes
së grave shtatzëna dhe nënave të reja duke qenë se të ardhurat që përfitohen gjatë
lejës së lindjes lidhen dhe përcaktohen nga ligji për sigurimet shoqërore.
21 megjithëse ky sektor ka patur sindikatat më aktive nga gjithë ambienti sindikal shqiptar
50
RAPORT STUDIMOR
Mungesa e një dialogu social efektiv në një nivel të decentralizuar gjithashtu priret
të ushtrojë një impakt negativ në këtë aspekt. Duke qenë se bashkërendimi mes
partnerëve socialë ka qenë i kufizuar, vendimet e marra në nivel kombëtar nuk janë
zbatuar në mënyrë të përshtatshme në nivelet më të ulëta. Kjo ka sjellë që cilësia
e dialogut social në nivel të decentralizuar ndryshon në mënyrë të konsiderueshme
nga një zonë në tjetrën. Si rrjedhojë, përfaqësuesit e partnerëve socialë gjatë
komponentit cilësor janë shprehur se dialogu social në nivel vendor është në fakt
shumë i luhatur dhe nuk ka një përkim midis nënsektorëve të industrisë nxjerrëse në
qëndrimin e njëjtë që duhet mbajtur.
51
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Edhe pse vijon debati publik mbi rolin e nxjerrjes së burimeve në nxitjen ose
ngadalësimin e rritjes, shihet se nuk ka debat për rëndësinë e institucioneve dhe
mbikëqyrjen rregullatore për të kapitalizuar përfitimet e sektorit të minierave për
rritjen dhe zhvillimin e ekonomisë. Bizneset nuk munden dot të jenë të forta dhe
të besueshme për botën globale te kapitalit pa ndryshuar dhe forcuar zbatimin e
marëdhënieve të punës. Nisur nga fakti që ligji nuk është bërë ende normë e përhapur
në vendin tonë, nevojitet pikërisht që kjo status quo të ndryshojë sa më shpejt
nëpërmjet prioritizimit dhe adresimit të problematikave dhe debateve të mbartura.
Nga ana tjetër, për faktin se janë zbatuar në kushtet e një mjedisi informal dhe nën
një administrim të dobët, kanë prishur balancat e barazisë përpara ligjit duke krijuar
zona dhe streha të favorshme për informalitet dhe evazion. Këto streha fiskale që
në praktikën shqiptare kanë qenë favorizuar me tepri për industrinë e naftës dhe
atë minerare kanë prodhuar në këta sektorë më shumë informalitet, pabarazi në të
ardhura midis individëve, si dhe varfëri e papunësi.
Nga ana tjetër, individët e pasuruar, të angazhuar nga politikanët për të përfituar nga
këto përjashtime në kurriz të buxhetit dhe investimeve, kanë ndikuar direkt në rritjen
52
RAPORT STUDIMOR
2 miliardë USD në këto 15 vitet e fundit nga taksat e munguara, informaliteti i punës
dhe mungesa e qarkullimit të këtyre fondeve në ekonominë shqiptare.
Së dyti vjen, rritja e shpenzimeve publike dhe nxitja me stimuj fiskale dhe
politika që ftojnë investimet. Përfitimi i buxhetit prej burimeve natyrore gjendet
nëpërmjet taksimit të duhur dhe përdorimit të taksave, lidhjeve dhe ndërveprimeve
me sektorë të tjerë të ekonomisë, duke u koordinuar drejt qëllimit të rritjes së flukseve
të investimeve.
Për periudhën 1996-2016 është shpenzuar gjithsej fondi mbi 20 miliard USD., ku
pjesa për industrinë nxjerrëse nuk i kalon 2% të fondit gjithsej. Kjo shumë është më
e vogël se shpenzimet operative të qeverisë, apo edhe ato për investime publike.
Shumë ekonomistë kanë argumentuar se investimet në shërbimet publike janë
një alternativë favorizuese që nxit produktivitetin e sektorit privat, investimet dhe
punësimin.
Zgjidhja praktike vjen nëpërmjet nxitjes së sektorit me investime dhe rritje pjesëmarrje
në punë duke ngushtuar ndihmat sociale, në funksion të rritjes së fondeve për pension
dhe kujdes shëndetësor. Politikat bazuar mbi masa shtrënguese, që qeveritë kanë
vënë përpara herë pas here, janë të lidhura me konsolidimin e financave publike dhe
krijimin e një baze të sigurt të buxhetit dhe politikave fiskale së bashku për të nxitur
rritjen ekonomike. Megjithatë, historia ka treguar se në të vërtetë masat shtrënguese
për më shumë se disa vite fiskale janë të dështuara në aspektin fiskal, ekonomik dhe
politik.
Një nga temat më tabu të politikës dhe biznesit mbetet ende paga minimale. Bizneset
shpesh hezitojnë për të rritur pagat, si pasojë e një llogaritje të thjeshtë që vjen nga
53
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Njohja e pagave minimale për standartet bazë të jetesës (minimumi jetik) sipas
referencave ndërkombëtare (një llogaritje në bazë të kostos bazë të jetesës) do të
prodhonte përfitime si shoqërore, po ashtu dhe ekonomike. Punëdhënësit mund të
stimulohen për të rritur pagat vullnetarisht pikërisht duke u bazuar te një minimum
jetik apo standard bazë i jetesës. Në të njëjtën kohë, drejtuesit e vendit mund të
bëjnë përpjekje të përbashkëta për të zbatuar një pagë që niset nga minimumi jetik
në të ardhmen e afërt.
Zgjidhja që qeveria aktuale i dha me një rritje të pagës minimale deri në 36% është një
zgjidhje praktike, por ende mbetet të dialogohet dhe dëgjohet më shumë argumenti
i sindikatave dhe organizatave të biznesit, veçanërisht në industrinë nxejrrëse, që
mban peshë në ekonominë shqiptare.
NVM-të kanë një efekt pozitiv lidhur me marëdhëniet që krijohen nga pronarët e tyre
me punonjësit, klientët dhe komunitetet. Një qasje më e mirë ndaj kapitalit do të japë
mbështetjen e nevojshme për sipërmarrësit me pak ose aspak të ardhura për t’u
dhënë atyre aftësinë për të qenë të aftë të vetëmenaxhojnë bizneset e tyre.
Qeveria duhet të nxisë investitorët për të siguruar kapital për bizneset e reja, të cilat
mund të realizohen nëpërmjet programeve të kreditimit publik dhe privat dhe që janë
realisht motori i punësimit masiv në vend.
54
RAPORT STUDIMOR
të punës me inovacionin dhe teknologjinë janë thelbësore për të nxitur rritje dhe për
të siguruar një prosperitet më përfshirës se deri më sot. Statistikat, të cilat ende nuk
janë të mjaftueshme janë më se të domosdoshme dhe të nxiten mbi sa më shumë
studime për sektorët ekonomikë.
Së gjashti, sindikatat duhet t’i shfrytëzojnë mundësitë ligjore, për t’u përfshirë
gjerësisht në bizneset e industrisë. Rreziku i madh që mund të shfaqet gjatë futjes
dhe praktikimit të sistemit Dual22 (bashkëkzistencë e sindikatave dhe përfaqësisë së
interesave të ndërmarrjes), konsiston vetëm në faktin që “këshillat e ndërmarrjeve“23
dhe sindikatat në biznese mund të mos bien dakord për një konsensus themelor të
përbashkët për bashkërendimin midis përfaqësimit të interesave të ndërmarrjeve
dhe të sindikatave. Moszgjidhja e këtij dualizmi do të kishte pasoja të rënda për
përfaqësimin e interesave që bazohet te parimi i solidaritetit.
55
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
mund të rritet niveli i angazhimit dhe bashkëpunimit me mediat dhe midis aktorëve
të tjerë të shoqërisë civile për adresimin e të drejtave në punë dhe përmbushjes së
standardeve në vendin e punës. Gjithashtu mund të ndërmerren vlerësime periodike
të situatës së kushteve të punës në sektorë të caktuar të ekonomisë. Këto procese
duhet të ccojnë drejt një bashkëpunimi midis OSHC-ve dhe sindikatave gjatë
negocimeve dhe finalizimit të marrëveshjeve kolektive në nivele të ndryshme në
shkallë vendi apo sektori.
56
RAPORT STUDIMOR
SHTOJCA
57
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
58
RAPORT STUDIMOR
Referencat
Topel Robert, University of Chicago, Labor Markets and Economic Growth; Banka e
Shqipërisë, Raporti Vjetor 2015; INSTAT, Tregu i punës 2015;
Ligji nr.8787, datë 7.5.2001, “Për ratifikimin e “Konventës nr.95 “Mbrojtja e pagave,
1949” të Organizatës Ndërkombëtare të Punës”;
Ligji nr.8775, datë 23.4.2001, “Për ratifikimin e “Konventës nr.131, datë 6.6.1970 të
Organizatës Ndërkombëtare të Punës “Caktimi i pagës minimale””;
Ligji nr.8939, datë 12.09.2002 “Për ratifikimin e “Konventës nr.175 “Puna me kohë të
pjesshme, 1994 të. Organizatës Ndërkombëtare të Punës”;
Ligji nr.10 237, datë 18.02.2010, “Për sigurinë dhe shëndetin në punë”;
59
TREGU, MARRËDHËNIET E PUNËS DHE LIDHJA MIDIS INFORMALITETIT, KONKURUESHMËRISË,
PRODUKTIVITETIT DHE PAGËS MINIMALE NË INDUSTRINË NXJERRËSE NË SHQIPËRI
Ligji nr.136/2015, datë 5.12.2015, “Për disa shtesa dhe ndryshime në ligjin nr. 7961,
datë 12.7.1995, “Kodi i Punës i Republikës së Shqipërisë”, të ndryshuar;
60
Rruga ”Preng Bib Doda”
Blloku Vasil Shanto, Pall. 11/1, Shkalla 1, Ap. 1
Tiranë, Shqipëri
info@clr.al
www.clr.al