Leminski Meu Coracao de Polaco

Paulo powrócilo
/
moje
Leminski
polskie serce
meu coraçao de polaco voltou
Paulo
Paulo Leminski
Paulo Leminski urodził się w Kurytybie w 1944 r. i zmarł przedwcześnie w 1989 r.
W ciągu swego czterdziestoczteroletniego życia był poetą, krytykiem literackim,
prozaikiem, eseistą, autorem tekstów piosenek, kompozytorem, biografem
i wspaniałym tłumaczem (ma na swoim koncie między innymi tłumaczenia Joyce’a,
Becketta, Petroniusza, Jarry’ego i Mishimy). Z jednej strony wybitny erudyta
i poliglota, z drugiej kpiarz i kontestator. W historii poezji brazylijskiej był czymś
Leminski
w rodzaju łącznika pomiędzy generacją konkretystów a następną, poetów
powielacza, zwanych czasami poetami marginesu. Sam czasami mówił o swoim
pokrewieństwie z tropikalizmem. Można chyba bez większego ryzyka stwierdzić,
powrócilo
że był ostatnim wielkim poetą popularnym Brazylii. I do dziś trwa ta popularność.
Leminski pojawia się w najmniej spodziewanych okolicznościach, czasami cytowany
przez osoby, które nie mają pojęcia, że go cytują — do tego stopnia wsiąknął w żywy
język. Oprócz tego wszystkiego miał czarny pas w judo, czym się bardzo szczycił.
Do jego osoby przylgnęło wiele przydomków: „samuraj cwaniak” (samurai
malandro) czy też „Polak pokopany jak bonie dydy” (polaco loco pacas). Wnuk
/
polskich osadników, zawsze czuł się związany z kulturą polską. W jednym ze swych
tomików z 1980 r. Polonaises (Polonezy), eksperymentując z typogra ą użył czcionki
moje polskie serce

znanej w Polsce jako „solidaryca”, chcąc złożyć hołd ruchowi i Lechowi Wałęsie.
Gdyby Paulo Leminski żył, to w tym roku ukończyłby siedemdziesiąt lat i musiałby
pewnie, zgodnie z tym co napisał, porzucić w końcu fazę dojrzewania. Nie wiadomo
jak by z tym było, ale przynajmniej w tak dojrzałym wieku, zaczął głośno mówić po
polsku. I zgodnie z polską tradycją — serce poety, które przywiózł mu dziadek,
wróciło do kraju.
(z Posłowia Piotra Kilanowskiego)
powrócilo
/
moje
polskie serce
Wydawnictwo Gnome
wybór:
Piotr Kilanowski
tłumaczenia:
Piotr Kilanowski, Konrad Szcześniak
Copyright © for the poems by Heirs of Paulo Leminski
Copyright © for the translation by Piotr Kilanowski & Konrad Szcześniak
Copyright © for the photographs by Dico Kremer
Copyright © for the photograph by Márcio Santos (p. 37)
Copyright © for the photograph by Paulo Ricardo (p. 13)
Projekt okładki i strony tytułowej

Konrad Szcześniak
SPIS TREŚCI / ÍNDICE
Prowadzący projekt
Jolanta Tambor i Romuald Cudak
Marcelo Paiva de Souza, Prefácio / Słowo wstępne 6
Wszystkie wiersze pochodzą z książki: Paulo Leminski, Poemas / Wiersze 14
Paulo Leminski, Toda poesia (Wydawnictwo Companhia das Letras, São Paulo, 2013)
Henryk Siewierski, Wspomnienie 93
Publikację sfinansowano ze środków
Piotr Kilanowski, Po słowie z poetą, czyli kilka słów od tłumacza 97
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
oraz
Stowarzyszenia Sympatyków Szkoły Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego
Szkoła Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego
Katedra Międzynarodowych Studiów Polskich Uniwersytetu Śląskiego
Letras Polonês (Polonistyka)

Universidade Federal do Paraná
ISBN 978-83-63268-29-9
Wydawnictwo Gnome
Skład i opracowanie szaty graficznej: Marek Francik
Deve haver bastante aficionado do autor no Brasil que sabe os versos Z pewnością wielu miłośników autora w Brazylii zna na pamięć wersy:
de cor:
ten pauloleminski
o pauloleminski to wściekły pies
é um cachorro louco którego trza ukatrupić
que deve ser morto kijem kamieniem
a pau a pedra ogniem nożykiem
a fogo a pique inaczej jest zdolny
senão é bem capaz ten skurwyjedensyn
o filhadaputa rozpętać burzę
de fazer chover nad naszym piknikiem
em nosso piquenique
I nietrudno sobie wyobrazić powody uznania i pamięci, jakimi
E não custa imaginar os porquês do apreço e da memória, sendo się cieszy, biorąc pod uwagę, jak widoczne w tekście są najbardziej
tão salientes no texto tantas das qualidades mais celebradas na poe- cenione cechy poezji Leminskiego. Są tu, jak zazwyczaj, przemyślna
sia leminskiana. Estão aí a estudada parcimônia verbal e a vibrante oszczędność słowa i żywiołowa siła ekspresji, wyrazisty kolokwial-
energia expressiva de costume, a firme batida coloquial da dicção ny rytm dykcji i liczne subtelności konstrukcji. Nie wspominam już
e as múltiplas sutilezas do senso construtivo. Isso sem falar no resto, nawet o reszcie, która jest tu jednak decydująca. Warto zauważyć
que no caso, aliás, é decisivo. Repare-se o ethos juvenil de desaforo, etos młodzieńczego tupetu, hultajski humor dzieła; warto dostrzec
o bom humor malcriado da obra; repare-se a aura charmosa de mal- czarujący nimb poety wyklętego, którym wiersz otacza tego paulo-
dito com que o poema cerca o filhadaputa do pauloleminski. Dei- leminskiego, skurwyjednegosyna. Pomijając interesującą skądinąd
xando de lado a interessante questão de saber o quanto cabe de avisa- kwestię wyczucia, ile w tym nimbie jest rozważnej autoironii, i co
damente autoirônico nessa aura, e o que nela trai antes, talvez, alguma w nim daje wyraz pewnemu stereotypowi outsidera, przyznajmy, że
estereotipia outsider, concedamos que o texto já foi sintomático de certo tekst nosi znamiona pewnego stanu rzeczy. Były faktycznie czasy,
estado de coisas. Houve tempo, de fato, em que Leminski fazia chover kiedy Leminski rozpętywał burzę nad cudzymi piknikami literac-
no piquenique letrado alheio. E hoje? Ele ainda incomoda? kimi. A dziś? Jeszcze komuś przeszkadza?
Mais de duas décadas desde a morte precoce do escritor, força é re- Ponad dwie dekady po przedwczesnej śmierci pisarza, trzeba
conhecer que a situação mudou. Depois de muito ex-voto e toda sorte uznać, że sytuacja się zmieniła. Przy tylu oznakach uwielbienia
de tributo, posto ao abrigo de um sem-fim de relicários, o Leminski de i rozmaitych hołdach, wznoszony w bezmiarze relikwiarzy, dzisiej-
hoje está bem mais para santo padroeiro do que para aquele cachorro szy Leminski bardziej przypomina świętego patrona niż tego wście-
6 7
louco dos anos de 1970. E se não constitui novidade a história do mal- kłego psa z lat siedemdziesiątych. I jeśli nie jest niczym nowym
dito que entrou pelo cânon, nem por isso ela deixa de ter suas conse- przypadek poety wyklętego, którego koniec końców wprowadzono
quências no plano da crítica: como ler, o que é ler um Paulo Leminski do kanonu, nie bez znaczenia dla krytyki literackiej jest, jak czytać
assim alojado no establishment, autor de obra integrada às rotinas do i czym jest lektura Paula Leminskiego tak usadowionego w esta-
trabalho acadêmico e, mais recentemente, guindada aos píncaros das blishmencie, autora dzieł stanowiących już część rutyny akademic-
listas de mais vendidos e ao rebuliço midiático dos fenômenos pop?1 kiej, w ostatnim czasie trafiających na szczyty list bestsellerów i wy-
Cedo ou tarde — ainda que não em simples proporção direta —, wołujących zamieszanie medialne typowe dla zjawisk popkultury1.
o crescente raio de alcance do processo de recepção acaba favore- Prędzej czy później — choć nie wprost proporcjonalnie — ro-
cendo aquele tipo de atitude que, a rigor, faz a merecida justiça a um snący zasięg recepcji sprzyja postawom, które przywiązują należną
legado criativo rico, polifacetado e complexo: o exercício curtido uwagę do bogatego, złożonego i wielostronnego dorobku twórczego:
e moroso do discernimento, os reiterados esforços de compreender wyważonemu i żmudnemu ćwiczeniu wnikliwości, powtarzanym
e de julgar a obra, com empatia, com simpatia, porventura, mas, próbom zrozumienia i oceny dzieła, z empatią, może i z sympa-
sobretudo, sem que se descuide da reflexão nem da constante prova tią, ale przede wszystkim nie zaniedbując refleksji ani stałej próby
de fogo do debate. Papel importantíssimo em tal contexto, está claro, ogniowej, jaką jest dyskusja. Jakże ważną rolę w tym kontekście od-
compete também às traduções. Pois graças à empreitada do traslado, grywają tłumaczenia... To dzięki wysiłkowi tłumacza, rozszerzają
os horizontes de línguas e culturas alheias se franqueiam e se deixam się i udostępniają horyzonty języków i innych kultur, co daje tłu-
habitar, o que proporciona ao autor traduzido a aventura marcante maczonemu autorowi bezcenną możliwość nowych przygód wśród
da errância por entre leitores estrangeiros, o confronto imprevisível obcych czytelników, nieprzewidywalnego spotkania ze spojrzeniem
com o olhar do outro, com outras expectativas, tradições e repertó- innych, z innymi oczekiwaniami, tradycjami i repertuarami (nie
rios (para sequer mencionar o fato de que a tradução literária, em si wspominając nawet o tym, że tłumaczenie literackie, samo w sobie,
mesma, consiste em uma privilegiada forma de leitura do original). polega na uprzywilejowanej formie lektury oryginału).
Até onde sei, a primeira iniciativa de monta no que concerne ao Jeśli się nie mylę, pierwsza ważniejsza inicjatywa przekładu po-
traslado da poesia leminskiana para um idioma estrangeiro data de ezji Leminskiego na język obcy sięga połowy lat dziewięćdziesiątych.
meados da década de 1990. A coletânea Desencontrários/ Unencon- Zbiór Desencontrários/ Unencontraries: 6 poetas brasileiros/ 6 Bra-
traries: 6 poetas brasileiros/ 6 Brazilian poets2, lançada sob os auspí- zilian poets2, firmowany przez Fundację Kultury Kurytyby, zawie-
cios da Fundação Cultural de Curitiba, deu à estampa textos de Le- rał teksty Leminskiego, autora wyróżnionego w książce, starannie
minski, incluído no livro como autor homenageado, em esmeradas przełożone na angielski przez grupę znakomitych tłumaczy. Nieco
versões inglesas de um seleto grupo de tradutores. Um pouco mais później, liryka poety z Kurytyby znów weszła w międzynarodowy
tarde, a lírica do curitibano torna a ser posta em circulação interna- obieg w języku angielskim: Leminski był jednym z nazwisk figuru-
1 Refiro-me à impressionante carreira de Toda poesia, volume publicado em 2013 1 Mam tu na myśli nadzwyczajny oddźwięk wywołany przez tom Toda poesia
pela prestigiosa editora paulista Companhia das Letras, no qual se recolheu a tota- wydany w 2013 przez cenione wydawnictwo Companhia das Letras, w którym ze-
lidade da produção poética leminskiana anteriormente já vinda a lume em livro. brano całą twórczość poetycką Leminskiego wcześniej drukowaną w wydaniach
2 Curitiba: Fundação Cultural de Curitiba; Associação Cultural Avelino Vie- książkowych.
ira; Bamerindus, 1995. O projeto e a coordenação editorial foram de Josely Vianna 2 Kurytyba: Fundação Cultural de Curitiba; Associação Cultural Avelino Vie-
Baptista. ira; Bamerindus, 1995. Projekt i redakcja Josely Vianna Baptista.
8 9
cional em língua inglesa: ele é um dos nomes que figuram na ótima jących w wyśmienitym zbiorze Nothing the sun could not explain:
coletânea Nothing the sun could not explain: 20 contemporary Brazi- 20 contemporary Brazilian poets3, pod redakcją Régis Bonvicino,
lian poets3, organizada por Régis Bonvicino, Michael Palmer e Nel- Michaela Palmera i Nelsona Aschera. Jednak mimo ogromnego
son Ascher. Em que pese no entanto o significado dessas iniciativas znaczenia tych inicjatyw — druga wspomniana pozycja została wy-
— a segunda obra aludida foi inclusive relançada como o volume dana ponownie jako tom III serii PIP Anthology of World Poetry of
III da PIP Anthology of World Poetry of the 20th Century4, sob os the 20th Century4, pod redakcją Douglasa Messerliego — i innych5,
cuidados editoriais de Douglas Messerli — e de outras5, cumpre no- należy zaobserwować, że dotychczas Leminski nieczęsto wychodził
tar que Leminski ainda não vem transitando com frequência como poza granice Brazylii jako solista.
solista para além das fronteiras do Brasil. Tu, przeciwnie, autor ma do dyspozycji całą scenę wyłącznie dla
Aqui, pelo contrário, o autor dispõe de um palco exclusivamente siebie6. I cóż za szczęśliwy zbieg okoliczności, że rzecz jest w języku
para si6. E que coincidência feliz que assim seja na língua do pai de ojca jego ojca, po którym odziedziczył pamięć o Polsce i co nieco
seu pai, do qual herdou a memória da Polônia e um tanto do Vístula Wisły we krwi! Ponadto w niniejszym wydaniu — i zwracam szcze-
nas veias! Na presente edição, ademais, e chamo enfaticamente aten- gólną uwagę na ten aspekt — wersy Leminskiego są błyskotliwie
ção para este aspecto, os versos de Leminski são recriados com apuro odtworzone przez Polaka płynnie poruszającego się po kulturze
em polonês por um polonês profundamente imerso na cultura e na i realiach Brazylii, posługującego się pewnie i biegle brazylijską
realidade brasileiras, de trato íntimo e desenvolto com o português wersją portugalskiego, mającego szerokie i dogłębne rozeznanie
do Brasil, de conhecimento amplo e sólido acerca das letras do país. w brazylijskiej literaturze.
Dizer mais a esta altura, temo, seria abusar da paciência de quem Mówić dalej w tym momencie, jak się obawiam, byłoby naduży-
lê, correndo o tardo risco de chuviscar no molhado... Que a palavra ciem cierpliwości czytelnika, ryzykowaniem nie burzy, lecz tylko
passe então depressa ao poeta Paulo Leminski e a seu mais novo przelewania z pustego w próżne... Oddaję zatem głos poecie Paulowi
tradutor, Piotr Kilanowski7. Sou — somos todos agora — só ouvidos. Leminskiemu i jego najnowszemu tłumaczowi, Piotrowi Kilanow-
skiemu7. Zamieniam się — wszyscy się teraz zamieniamy — w słuch.
Marcelo Paiva de Souza
Marcelo Paiva de Souza (tłumaczenie Konrad Szcześniak)
3 Los Angeles: Sun & Moon Press, 1997.
4 Los Angeles: Green Integer, 2001 (reimpressão em 2003). 3 Los Angeles: Sun & Moon Press, 1997.
5 Ver, p. ex., o Leminski vertido em alemão na antologia organizada por El- 4 Los Angeles: Green Integer, 2001 (wydanie wznowione 2003).
len Spielmann, Reisende Diebe/ Ladrões itinerantes: brasilianische Gedichte von 5 Patrz, np. Leminski wydany po niemiecku w antologii pod redakcją El-
1970—1990 (München: P. Kirchheim Verlag, 2001). len Spielmann, Reisende Diebe/ Ladrões itinerantes: brasilianische Gedichte von
6 Como também foi o caso, aliás, da recém publicada antologia de versos le- 1970—1990 (Monachium: P. Kirchheim Verlag, 2001).
minskianos Yo iba a ser Homero, com seleção e tradução de Aníbal Cristobo (Bar- 6 Tak jak to było też w przypadku niedawno wydanej antologii wersów Le-
celona: Kriller71 Ediciones, 2013). Que venham outras minskiego Yo iba a ser Homero, zawierającego wybór dzieł i tłumaczenia Aníbala
7 Saliente-se outrossim que esta edição dá à estampa o trabalho de um segundo Cristobo (Barcelona: Kriller71 Ediciones, 2013). Oby były następne.
tradutor, Konrad Szcześniak, o qual — ladeado por Piotr Kilanowski — levou a cabo 7 Należy dodać, że obecne wydanie zawiera też efekty pracy drugiego tłuma-
versões próprias de alguns poemas leminskianos. Registro aqui, a propósito, sinceros cza, Konrada Szcześniaka, który — u boku Piotra Kilanowskiego — dołożył wła-
agradecimentos a Konrad por ter se disposto igualmente a traduzir o meu prefácio. sne wersje niektórych wierszy Leminskiego. Chciałbym tu przy okazji serdecznie
podziękować Konradowi za podjęcie się przełożenia niniejszej przedmowy.
Quarenta clics em Curitiba, 1976 Czterdzieści pstryków Kurytyby, 1976
Uma vida é curta Jedno życie jest za krótkie

para mais de um sonho na więcej niż jedno marzenie
tłumaczenie Piotr Kilanowski
x x x x* x x x x x x x x x
x x x* x x x x x x x x x x
o critério kryterium
“atitudes estranhas” „dziwne czynności”
não dá nie starczy
para condenar pessoas by potępiać ludzi
criaturas stworzenia
com entranhas pełne wnętrzności
Amando, Kiedy się kocha,

aumenta rozmiar
até duas mil vezes powiększa się
o tamanho nawet dwa tysiące razy
14 15
os dentes afiados da vida wyostrzone zęby życia

preferem a carne wolą mięso
na mais tenra infância w najdelikatniejszym dzieciństwie
quando kiedy
as mordidas doem mais ugryzienia bolą bardziej
e deixam cicatrizes indeléveis i zostawiają niezacieralne blizny
quando kiedy
o sabor da carne smak mięsa
ainda não foi estragado jeszcze nie został zepsuty
pela salmoura do dia a dia solą codzienności
é quando wtedy
ainda se chora jeszcze się płacze
é quando wtedy
ainda se revolta jeszcze się buntuje
é quando wtedy
ainda jeszcze
16 17
Será preciso Czy ci trzeba

explicar o sorriso tłumaczyć uśmiech
da Mona Lisa Mony Lisy
para que você żebyś
acredite em mim mi uwierzyła
quando digo kiedy mówię
que o tempo passa? że czas upływa?
tłumaczenie Konrad Szcześniak
Domingo Niedziela
Canto dos passarinhos Śpiew ptaszków
Doce que dá para pôr no café Słodki tak, że można nim posłodzić kawę
Gente que mantém
pássaros na gaiola Dobre serca mają
tem bom coração. ci, co ptaki w klatkach trzymają
Os pássaros estão a salvo jak w więzieniach.
de qualquer salvação. Ptaki wybawione są
od wszelkiego wybawienia.
Ludzie co ptaki
w klatce mają
są serca dobrego.
A ptaki owe zbawione są
od wybawienia wszelkiego.
18 19
Polonaises, 1980 Polonezy, 1980
meu coração do polaco voltou powróciło moje polskie serce

coração que meu avô serce które mój dziadek
trouxe de longe para mim przywiózł mi z daleka
um coração esmagado serce zmiażdżone
um coração pisoteado serce zdeptane
um coração de poeta serce poety
um dia kiedyś
a gente ia ser homero mieliśmy być homerem
a obra nada menos que uma ilíada niczym mniej niż iliada
depois potem
a barra pesando ciężkie życie
dava pra ser aí um rimbaud można było zostać jakimś rimbaudem
um ungaretti um fernando pessoa qualquer jakimś ungarettim jakimś fernando pessoą
um lorca um éluard um ginsberg jakimkolwiek
lorcą eluardem ginsbergiem
por fim
acabamos o pequeno poeta de província na koniec
que sempre fomos zostaliśmy małym poetą
por trás de tantas máscaras z prowincji
que o tempo tratou como a flores którym zawsze byliśmy
za tyloma maskami
które czas potraktował jak kwiaty
20 21
Meu avô-macaco Mój dziadek-małpa

Aquele que Darwin buscou Ten którego szukał Darwin
Me olha do galho: Patrzy na mnie z gałęzi:
Busca a força dos caninos Szuka siły kłów
O vigor dos pulsos Wigoru nadgarstków
O arfar do peito Dyszenia piersi
O menear da cabeça Zarzucania głową
O trabalho Pracy
Tudo se foi Wszystko zanika

Nada mais resta Nie ma już nic
Do fulgor primata Z blasku naczelnych
Da força de boi I z siły byka
Saber Wiedza
Saber mata Wiedza zabija
22 23
um passarinho ptaszek
volta pra árvore wraca na drzewo
que não mais existe które już nie istnieje
meu pensamento moja myśl
voa até você leci do ciebie
só pra ficar triste i smutnieje
ptaszek
wraca na drzewo
którego już nie ma
myśl moja
leci do ciebie
x x x x* x x x x x x x x x smutna i niema
ORAÇÃO DE PAJÉ MODLITWA SZAMANA
que eu seja erva raio niechaj będę ziele piorun

no coração de meus amigos w sercu moich przyjaciół
árvore força drzewo siła
estrela gwiazda
na borda na krawędzi
do abismo przepaści
24 25
não fosse isso e era menos/ gdyby nie to, to byłoby mniej/
não fosse tanto e era quase, 1980 gdyby nie tyle, to byłoby prawie, 1980
não fosse isso e era menos gdyby nie to, to byłoby mniej
não fosse tanto e era quase gdyby nie tyle, to byłoby prawie
a noite noc
me pinga uma estrela no olho wkrapla mi do oka gwiazdę
e passa i przechodzi
não discuto z losem ja

com o destino nie dyskutuję
o que pintar co zmaluje

eu assino podpisuje˛
26 27
não fosse isso e era menos/
não fosse tanto e era quase, 1980
pauloleminski
é um cachorro louco
que deve ser morto
a pau a pedra
a fogo a pique
senão é bem capaz
o filhadaputa
de fazer chover
em nosso piquenique
eu queria tanto
ser um poeta maldito
a massa sofrendo
enquanto eu profundo medito
eu queria tanto
ser um poeta social
rosto queimado
pelo hálito das multidões
em vez
olha eu aqui
pondo sal
nesta sopa rala
que mal vai dar para dois.
28
gdyby nie to, to byłoby mniej/
gdyby nie tyle, to byłoby prawie, 1980
ten pauloleminski
to wściekły pies
którego trza ukatrupić
kijem kamieniem
ogniem nożykiem
inaczej jest zdolny
ten skurwyjedensyn
rozpętać burzę
nad naszym piknikiem
tak bardzo chciałbym

być poetą przeklętym
dokoła masy cierpiące
a jam dumaniem zajęty

tak bardzo chciałbym
być poetą społeczeństwa
twarz spalona
tchem tłumów
zamiast tego
popatrzcie na mnie
sypiącego sól
do tej cienkiej zupki
która ledwo co wystarczy na dwie osoby
31
não fosse isso e era menos/ gdyby nie to, to byłoby mniej/
não fosse tanto e era quase, 1980 gdyby nie tyle, to byłoby prawie, 1980
a máquina maszyna
engole página połyka stronę
cospe poema wypluwa wiersz
engole página połyka stronę
cospe propaganda wypluwa reklamę
MAIÚSCULAS DUŻE
minúsculas małe
a máquina maszyna
engole carbono połyka kalkę
cospe cópia wypluwa kopię
cospe cópia wypluwa kopię
engole poeta połyka poetę
cospe prosa wypluwa prozę
MINÚSCULAS MAŁE
maiúsculas duże
x x x x* x x x x x x x x x x x x* x x x x x x x x x x
Amor, então, Miłość zatem,

também, acaba? też się kończy?
Não, que eu saiba. O ile wiem, nie.
O que eu sei O ile wiem
É que se transforma To zmienia się
Numa material-prima W surowiec,
Que a vida se encarrega Który życie bierze na siebie
de transformer em raiva. zmienić w złość.
Ou em rima. Lub w rymowany równozgłoskowiec.
32 33
Caprichos e relaxos, 1983 Kaprysie i relaksy, 1983
CONTRANARCISO KONTRANARCYZ
em mim w sobie
eu vejo o outro widzę innego
e outro i innego
e outro i innego
enfim dezenas koniec końców dziesiątki
trens passando pociągi przejeżdżające
vagões cheios de gente wagony pełne ludzi
centenas setki
o outro ten inny

que há em mim który jest we mnie
é você to ty
você ty
e você i ty
assim como tak jak

eu estou em você ja jestem w tobie
eu estou nele jestem w nim
em nós w nas
e só quando i tylko kiedy
estamos em nós jesteśmy w sobie
estamos em paz jesteśmy w pokoju
mesmo que estejamos a sós nawet jeśli jesteśmy sami
34 35
Caprichos e relaxos, 1983
uma carta uma brasa através

por dentro do texto
nuvem cheia da minha chuva
cruza o deserto por mim
a montanha caminha
o mar entre os dois
uma sílaba um soluço
um sim um não um ai
sinais dizendo nós
quando não estamos mais
Quando eu tiver setenta anos

então vai acabar esta adolescência
vou largar da vida louca

e terminar minha livre docência
vou fazer o que meu pai quer

começar a vida com passo perfeito
vou fazer o que minha mãe deseja

aproveitar as oportunidades
de virar um pilar da sociedade
e terminar meu curso de direito
então ver tudo em sã consciência

quando acabar esta adolescência
36 37
Kaprysie i relaksy, 1983
jakiś list jakiś żar poprzez

wewnątrz tekstu
chmura pełna mego deszczu
przechodzi przez pustynię zamiast mnie
góra spaceruje
morze między nimi dwoma
jakaś sylaba jakiś szloch
jakieś tak jakieś nie jakieś aj
znaki mówiące my
kiedy już nas nie ma
Kiedy będę miał lat siedemdziesiąt
to się skończy ta faza dojrzewania
skończę moją habilitację

i porzucę życie zwariowane
zrobię to czego chce ojciec

zacznę życie krokiem doskonałym
zrobię to czego pragnie mama

wykorzystam możliwości
aby stać się filarem społeczności
i skończę studia na wydziale prawa
w zdroworozsądkowym świetle świat przede mną stanie

gdy się skończy ta faza dojrzewania
39
casa com cachorro brabo tabliczka ze złym psem przed domem

meu anjo da guarda mój anioł stróż
abana o rabo macha ogonem
a chuva vem de cima deszcz leci z góry

correm biegną
como se viesse detrás jakby leciał za nimi
eu ja
tão isósceles taki równoboczny
você ty
ângulo kąt
hipóteses hipotezy
Sobre o meu tesão o moim pożądaniu
teses tezy
sínteses syntezy
antíteses antytezy
vê bem onde pises uważaj gdzie stąpasz
pode ser meu coração to może być moje serce
40 41
O ASSASSINO ERA O ESCRIBA ZABÓJCĄ BYŁ SKRYBA
Meu professor de análise sintática era o tipo do sujeito Mój nauczyciel gramatyki był z rodzaju podmiotu
[inexistente. [bezosobowego.
Um pleonasmo, o principal predicado de sua vida, Pleonazm, zaś głównym orzeczeniem jego życia,
regular como um paradigma da 1ª conjugação. Był regularny jak wzorzec pierwszej koniugacji.
Entre uma oração subordinada e um adjunto adverbial, Pomiędzy zdaniem podrzędnie złożonym a przydawką,
ele não tinha dúvidas: sempre achava um jeito nie miał wątpliwości: zawsze znajdował sposób wielokrotnie
assindético de nos torturar com um aposto. złożony aby torturować nas apozycją.
Casou com uma regência. Jego małżeństwo było związkiem rządu, w którym był jedynie
Foi infeliz. [dopełnieniem.
Era possessivo como um pronome. Nie był szczęśliwy.
E ela era bitransitiva. Był posesywny jak zaimek.
Tentou ir para os EUA. A ona była przechodnia.
Não deu. Próbował pojechać do USA.
Acharam um artigo indefinido na sua bagagem. Nie udało mu się.
A interjeição do bigode declinava partículas expletivas, Znaleziono niekreślony rodzajnik w jego bagażu.
conectivos e agentes da passiva o tempo todo. Wtręt wąsa odmieniał na okrągło partykuły przeczące,
Um dia, matei-o com um objeto direto na cabeça. [wykrzyniki i okoliczniki przyczyny.
Któregoś dnia zabiłem go, mając jego głowę w celowniku.
42 43
Distraídos venceremos, 1987 Roztargnieni zwyciężymy, 1987
ADMINIMISTÉRIO ADMINIMISTERIUM
Quando o mistério chegar, Kiedy nadejdzie misterium,

já vai me encontrar dormindo, napotka mnie już śpiącego,
metade dando pro sábado, w jednej połowie w sobocie,
outra metade, domingo. w drugiej w niedzieli leżącego.
Não haja som nem silêncio, Niech ciszy nie będzie ni dźwięku
quando o mistério aumentar. kiedy misterium narośnie
Silêncio é coisa sem senso, Cisza jest rzeczą bez sensu,
não cesso de observar. powtarzam ciągle bezgłośnie.
Mistério, algo que, penso, Misterium to coś co zgłębiam
mais tempo, menos lugar. często, od czasu do miejsca.
Quando o mistério voltar, Kiedy powróci misterium,
meu sono esteja tão solto, niech sen mnie tak trzyma w objęciach,
nem haja susto no mundo aby ocknięcia nie było,
que possa me sustentar. do którego by mi się ckniło.
Meia-noite, livro aberto. Północ, rozpostarta księga,

Mariposas e mosquitos Ćmy, moskity i termity
pousam no texto incerto. siadają na tekście niepewnym.
Seria o branco da folha, Czy strony białość światłem
luz que parece objeto? co się przedmiotem zdaje?
Quem sabe o cheiro do preto, Kto zna ten zapach czarności,
que cai ali como um resto? jak resztki co tam spadają?
Ou seria que os insetos Kto wie może wśród insektów
descobriram parentesco znaleziono pokrewieństwo
com as letras do alfabeto? z literami alfabetu?
44 45
Distraídos venceremos, 1987
MERDA E OURO
Merda é veneno.
No entanto, não há nada
que seja mais bonito
que uma bela cagada.
Cagam ricos, cagam pobres,
cagam reis e cagam fadas.
Não há merda que se compare
à bosta da pessoa amada
a vida passa assim

na metade
já estamos no fim
sorte no jogo
azar no amor
de que me serve
sorte no amor
se o amor é um jogo
e o jogo não é o meu forte,
meu amor?
46
Roztargnieni zwyciężymy, 1987
GÓWNO I ZŁOTO
Gówno to trucizna.
Niemniej jednak nie do porównania
z niczym jest piękno
wspaniałego srania.
Srają biedni i bogaci,
srają elfy i królowie.
A najdroższej osoby gówno
z żadnym innym się gównem nie równa.
i tak płynie to życie pod słońcem

w połowie
już jesteśmy przy końcu
szczęście w grze
pech w miłości
na co mi
szczęście w miłości
jeżeli miłość to gra
a gra nie jest moją mocną stroną,
miłości moja?
49
BEM NO FUNDO W GŁĘBI DUSZY
no fundo, no fundo, głęboko, głęboko,

bem lá no fundo, gdzieś tam w głębi duszy,
a gente gostaria chcielibyśmy
de ver nossos problemas żeby nasze problemy
resolvidos por decreto były rozwiązane dekretem
a partir desta data, począwszy od bieżącej daty

aquela mágoa sem remédio ten żal nieuleczalny
é considerada nula uważany jest za nieważny
e sobre ela — silêncio perpétuo i o nim — cisza na wieki
extinto por lei todo o remorso, unieważniony prawnie wszelki wyrzut sumienia
maldito seja quem olhar pra trás, przeklęty niechaj będzie ten co za siebie spoziera
lá pra trás não há nada, tam z tyłu nie ma nic
e nada mais i nic więcej
mas problemas não se resolvem, ale problemy się nie rozwiązują

problemas têm família grande, problemy mają dużą rodzinę
e aos domingos saem todos a passear i w niedzielę wychodzą na spacer
o problema, sua senhora pan problem, jego małżonka
e outros pequenos probleminhas. i inne małe problemiątka
50 51
A LUA NO CINEMA KSIĘŻYC W KINIE
A lua foi ao cinema, Raz poszedł księżyc do kina,

passava um filme engraçado, bo śmieszny film tam puszczali,
a história de uma estrela historia gwiazdeczki jednej,
que não tinha namorado. która faceta nie miała.
Não tinha porque era apenas Nie miała bo była jeno

uma estrela bem pequena, małą gwiazdeczką niewielką
dessas que, quando apagam, z takich co kiedy już zgasną
ninguém vai dizer, que pena! nie szkoda ich ani ździebełko!
Era uma estrela sozinha, Samotną gwiazdą ta była,

ninguém olhava pra ela, w którą się nikt nie wpatrywał
e toda a luz que ela tinha i całe światło co miała
cabia numa janela. w jednym się oknie mieściło
A lua ficou tão triste Bardzo się księżyc zasmucił

com aquela história de amor, tą całą historią miłosną,
que até hoje a lua insiste: tak że do dziś ciągle prosi:
— Amanheça, por favor! — niech ranne się zorze wzniosą!
52 53
RAZÃO DE SER POWÓD ISTNIENIA
Escrevo. E pronto. Piszę. I tyle. I koniec.

Escrevo porque preciso, Piszę z musu jakiegoś,
preciso porque estou tonto. muszę, bo w głowie mi dzwoni
Ninguém tem nada com isso. I nic nikomu do tego.
Escrevo porque amanhece, Piszę bo nowy dzień wstaje,
E as estrelas lá no céu a gwiazdy na nieboskłonie,
Lembram letras no papel, są jak litery na stronie,
Quando o poema me anoitece. kiedy mnie wiersze zmierzchają.
A aranha tece teias. Pająk tka swoje sieci.
O peixe beija e morde o que vê. Całuje i gryzie co zobaczy, ryba
Eu escrevo apenas. A ja sobie tylko piszę
Tem que ter por quê? Czy powód mieć jakiś potrzeba?
54 55
M. DE MEMÓRIA P. JAK PAMIĘĆ
Os livros sabem de cor Książki znają na pamięć

milhares de poemas. tysiące wierszy.
Que memória! Co za pamięć!
Lembrar, assim, vale a pena. Pamiętać tak, to warte mszy.
Vale a pena o desperdício, To warte marnotrawstwa,
Ulisses voltou de Tróia, Ulisses wrócił z Troi,
assim como Dante disse, tak jak powiedział Dante,
o céu não vale uma história. niebo niewarte jest historii,
um dia, o diabo veio któregoś dnia, przyszedł diabeł
seduzir um doutor Fausto. uwodzić doktora Fausta
Byron era verdadeiro. Byron był autentyczny
Fernando, pessoa, era falso. Fernando, Pessoa, fałszerz.
Mallarmé era tão pálido, Mallarmé zaś taki blady,
mais parecia uma página. że wyglądał jak kartka papieru.
Rimbaud se mandou pra África, Rimbaud wylądował w Afryce,
Hemingway de miragens. Hemingway od miraży.
Os livros sabem de tudo. Książki to wszystko wiedzą.
Já sabem deste dilema. Znają już ten dylemat.
Só não sabem que, no fundo, Nie wiedzą tylko, że tak naprawdę
ler não passa de uma lenda. lektura to tylko legenda.
56 57
NARÁJOW NARAJÓW
Uma mosca pouse no mapa e me pouse em Narájow, Mucha wyląduje na mapie,

a aldeia donde veio o pai do meu pai, i ja z nią wyląduję w Narajowie,
o que veio fazer a América, wiosce skąd pochodził ojciec mego ojca,
o que vai fazer o contrário, co przybył robić w Ameryce,
a Polônia na memória, co zrobi na odwrót,
o Atlântico na frente, Polska w pamięci,
o Vístula na veia. Atlantyk przede mną
Wisła we krwi.
Que sabe a mosca da ferida
que a distância faz na carne viva, Co wie mucha o ranie,
quando um navio sai do porto jogando a última partida? którą odległość drąży w żywym ciele,
kiedy statek wypływa z portu,
Onde andou esse mapa stawiając wszystko na ostatnią kartę pożegnania?
que só agora estende a palma
para receber essa mosca, Gdzie błąkała się ta mapa,
que nele cai, matemática? że dopiero teraz wyciąga dłoń,
żeby ugościć tę muchę,
która na nią opada matematyczna?
58 59
rio do mistério śmieję się z misterium

que seria de mim co byłoby ze mnie
se me levassem a sério gdyby mnie brano na serio
rzeko misteriów
co byłoby ze mnie
gdyby mnie brano na serio
x x x x* x x x x x x x x x tłumaczenie Piotr Kilanowski
lua à vista księżycu, tyś ludzkich spraw widz,

brilhavas assim świeciłeś tak jak dzisiaj
sobre auschwitz? nad auschwitz?
cortinas de seda jedwabne zasłony

o vento entra wiatr bez pukania
sem pedir licença wchodzi nieproszony
60 61
eu te fiz jam cię stworzył

agora teraz
sou teu deus jestem twym bogiem

poema wierszu
ajoelha klęknij
e i
me mnie
adora uwielbiaj
62 63
La vie en close, 1991 La vie en close, 1991
OUVERTURE LA VIE EN CLOSE OUVERTURE LA VIE EN CLOSE
em latim po łacinie
“porta” se diz “janua” na „drzwi” mówi się „janua”,
e “janela” se diz “fenestra” a na „okno” mówi się „fenestra”
a palavra “fenestra” słowo „fenestra”

não veio para o português nie weszło do języka portugalskiego
mas veio o diminutivo de “janua”, ale weszło zdrobnienie od „janua”,
“januela”, “portinha”, „januela”, „drzwiczki”,
que deu nossa “janela” które stało się naszym „janela”, czyli „okno”
“fenestra” veio „fenestra” pojawiło się
mas não como esse ponto da casa ale nie jako ta część domu,
que olha o mundo lá fora, która patrzy na świat na zewnątrz,
de “fenestra”, veio “fresta”, od „fenestra” pochodzi „fresta”, „szpara”
o que é coisa bem diversa będąca czymś zupełnie innym
já em inglês a po angielsku
“janela” se diz “window” na „okno” mówi się „window”
porque por ela entra bo przez nie wlatuje
o vento (“wind”) frio do norte zimny północny wiatr („wind”)
a menos que a fechemos chyba, że je zamkniemy,
como quem abre jak ktoś, kto otwiera
o grande dicionário etimológico wielki słownik etymologiczny
dos espaços interiores. przestrzeni wewnętrznych.
64 65
La vie en close, 1991
CURITIBAS
Conheço esta cidade

como a palma da minha pica.
Sei onde o palácio
sei onde a fonte fica,
Só não sei da saudade

a fina flor que fabrica.
Ser eu sei. Quem sabe,
esta cidade me significa.
SINTONIA PARA PRESSA E PRESSÁGIO
Escrevia no espaço.
Hoje, grafo no tempo,
na pele, na palma, na pétala,
luz do momento.
Soo na dúvida que separa
o silêncio de quem grita
do escândalo que cala,
no tempo, distância, praça,
que a pausa, asa, leva
para ir do percalço ao espasmo.
Eis a voz, eis o deus, eis a fala,

eis que a luz se acendeu na casa Nieprzetłumaczalne wiersze Leminskiego, w których eksperymentował
e não cabe mais na sala. z kaligrafią japońską i grafiką wiersza
połączonymi z zabawami językowymi i lingwistycznymi
66
KURYTYBY
Znam to miasto na wylot, jak kieszeń,

jak dłoń mojej własnej pały.
Znam miejsce, gdzie jest fontanna,
Znam to gdzie pałace stały,
Jedynie kwiatu tęsknoty

nie znam, który rodzić raczy.
Bycie znam i być umiem. Być może,
to miasto właśnie mnie znaczy.
x x x
* x x x x x x x x x x
WSPÓŁBRZMIENIE MIĘDZY BIEGANINĄ A OBJAWIENIEM
Pisałem na miejscu.
Dziś, kreślę na czasie,
na skórze, na dłoni, na płatku,
światło chwili.
Dźwięczę w wątpliwości co dzieli
ciszę krzyczącego
od skandalu, który ucisza,
w czasie, w odległości, w placu,
które przerwa, z werwą, niesie
po drodze od zysku do spazmu.
Oto głos, oto bóg, oto mowa,

oto światło zapaliło się w domu
i w cztererech ścianach już się nie chowa
69
DONNA MI PRIEGA 88
se amor é troca
ou entrega louca
discutem os sábios
entre os pequenos
e os grandes lábios
no primeiro caso
onde começa o acaso
e onde acaba o propósito
se tudo o que fazemos
é menos que amor
mas ainda não é ódio?
a tese segunda
evapora em pergunta
que entrega é tão louca
que toda espera é pouca?
qual dos cinco mil sentidos
está livre de mal-entendidos?
70 71
71
DONNA MI PRIEGA 88
czy miłość to wymiana

czy szalone oddanie
debatują mędrcy z mędrcami
pomiędzy mniejszymi
a większymi wargami
w pierwszym wypadku
gdzie dzieło przypadku
a gdzie się kończy zamysł
jeśli wszystko co robimy
to mniej niż miłość
ale jeszcze nie nienawiść?
a druga teza
sublimuje w pytanie
skąd aż tak szalone oddanie,
że nie starczy na nie jakiekolwiek czekanie?
które z pięciu tysięcy znaczeń
wolne jest od przeinaczeń?
73
um homem com uma dor mężczyzna którego boli

é muito mais elegante jest jakiś wykwintniejszy
caminha assim de lado chodzi tak jakoś bokiem
como se chegando atrasado jak gdyby spóźnionym krokiem
andasse mais adiante w miejsca dochodził odleglejsze
carrega o peso da dor niesie ten ciężar bólu

como se portasse medalhas jak gdyby medale nosił
uma coroa, um milhão de dólares koronę, milion dolarów
ou coisa que os valha lub coś o podobnej wartości
ópios, édens, analgésicos opium, edeny, analgetyki,

não me toquem nesse dor nie tykać mi tego bólu
ela é tudo o que me sobra on tym wszystkim co mi się ostało
sofrer vai ser a minha última obra cierpienie to moje ostatnie dzieło
74 75
o bicho alfabeto zwierzę alfabet

tem vinte e três patas ma dwadzieścia trzy łapy
ou quase lub prawie
por onde ele passa rodzą się słowa i zdania

nascem palavras e frases i zdania gdzie tylko
e frases łapę postawi
com frases ze zdań

se fazem asas robi się skrzydła
palavras słowa
o vento leve z wiatrem mijają
o bicho alfabeto zwierzę alfabet

passa przechodzi
fica o que não se escreve to czego się nie zapisze zostaje
MALLARMÉ BASHÔ MALLARMÉ BASHÔ
um salto de sapo skok żaby

jamais abolirá nigdy nie zniesie
o velho poço starej sadzawki
76 77
O QUE PASSOU, PASSOU? BYŁO, MINĘŁO?
Antigamente, se morria Dawniej to się umierało,

1907, digamos, aquilo sim w 1907, powiedzmy, wtedy tak,
é que era morrer. to było prawdziwe umieranie.
Morria gente todo dia, Ludzie codziennie umierali,
e morria com muito prazer, i umierali w wielkim błogostanie,
já que todo mundo sabia bo dobrze wiedzieli wszyscy,
que o Juízo, afinal, viria, że już Dzień Sądu jest bliski
e todo mundo ia renascer. i wszyscy się odrodzą.
Morria-se praticamente de tudo. Umierało się praktycznie na wszystko.
De doença, de parto, de tosse. Przy porodzie, od kaszlu, od boleści.
E ainda se morria de amor, I jeszcze umierało się z miłości,
como se amar morte fosse. jakby śmiercią było to, że się kochało.
Pra morrer, bastava um susto, Żeby umrzeć wystraszyć się starczało,
um lenço no vento, um suspiro e pronto, chustka na wietrze, westchnienie i gotowe,
lá se ia nosso defunto już szło umarłego ciało
para a terra dos pés juntos. z wyciągniętymi nogami pod nagrobek.
Dia de anos, casamento, batizado, morrer era um tipo de festa, Wesele, chrzciny, urodziny,
uma das coisas da vida, umrzeć było rodzajem święta,
como ser ou năo ser convidado. jedną z rzeczy codziennego życia,
O escândalo era de praxe. jak dostać lub nie dostać zaprosiny.
Mas os danos eram pequenos. Skandal był normą.
Descansou. Partiu. Deus o tenha. Ale straty były niewielkie.
Sempre alguém tinha uma frase Zawsze ktoś miał gotowe zdania
que deixava aquilo mais ou menos. Tinha coisas que (Spoczął. Odszedł. Niech go Bóg ma w opiece.)
[matavam na certa. dzięki którym było, no, do wytrzymania.
Pepino com leite, vento encanado, praga de velha e amor Były rzeczy, które niechybnie zabijały.
[mal curado. Mięso z mlekiem, miłość nieleczona,
78 79
Tinha coisas que têm que morrer, przeciąg, albo urok starej baby.
tinha coisas que têm que matar. Były rzeczy, które śmierć powodowały,
A honra, a terra e o sangue mandou muita gente praquele były rzeczy, które muszą zabić.
[lugar. Honor, ziemia i krew posłały
Que mais podia um velho fazer, wielu ludzi na tamten świat.
nos idos de 1916, Co innego mógł zrobić staruszek
a năo ser pegar pneumonia, w 1916 i okolicach,
e virar fotografia? niż złapać zapalenie płuc
Ninguém vivia pra sempre. i zmieniało się w fotografię życie?
Afinal, a vida é um upa. Nikt nie żył wiecznie.
Năo deu pra ir mais além. Wszak życie jest przychodnią.
Quem mandou năo ser devoto Tej dali przekroczyć się nie dało
de Santo Inácio de Acapulco, Jeśli nie było się wyznawcą
Menino Jesus de Praga? Świętego Ignacego z Acapulco,
O diabo anda solto. Dzieciątka Jezus z Pragi to właśnie tak bywało...
Aqui se faz, aqui se paga. Diabeł nie śpi.
Almoçou e fez a barba, Trzeba zapłacić za grzechy.
tomou banho e foi no vento. Zjadł obiad, ogolił się,
Agora, vamos ao testamento. wykąpał i wyszedł na pole.
Hoje, a morte está difícil. A teraz otwieramy ostatnią wolę.
Tem recursos, tem asilos, tem remédios. Dzisiaj, śmierć jest trudna.
Agora, a morte tem limites. Są środki, są ośrodki, są przeciwśrodki.
E, em caso de necessidade, Teraz śmierć ma ograniczenia.
a ciência da eternidade I w razie ostateczności,
inventou a criônica. krionikę nam wymyśliła,
Hoje, sim, pessoal, a vida é crônica. nowoczesna wiedza wieczności.
Tak, dzisiaj życie jest chroniczne,
z powodu życia chronienia.
80 81
morreu o periquito zdechł kanarek

a gaiola vazia pusta klatka skrywa
esconde o grito krzyk i żale
acabou a farra już po zabawie

formigas mascam resztki konika polnego
restos da cigarra przeżuwają mrówki na trawie
(de Matsuo Bashô) (z Matsuo Basho)

casca oca pusta łuska
a cigarra cykada
cantou-se toda cała się wyśpiewała
82 83
Ex-estranho, 1996 Ex-obcy, 1996
INVERNÁCULO ZIMOWA OJ CZYSTA

(3) (3)
Esta língua não é minha, To nie jest mój język,

qualquer um percebe. każdy to zauważy.
Quando o sentido caminha, Kiedy sens spaceruje,
a palavra permanece słowo pozostaje.
Quem sabe maldigo mentiras, Kto wie, przeklinam kłamstwa,
vai ver que só minto verdades. a może tylko kłamię prawdy.
Assim me falo, eu, mínima, Tak mówię się, ja, co najmniej,
quem sabe, eu sinto, mal sabe. kto wie, czuję, mało wie.
Esta não é minha língua. To nie jest mój język.
A língua que eu falo trava Język, którym mówię się łamie
uma canção longínqua, daleką pieśnią,
a voz, além, nem palavra. głosem, dalą, nawet nie słowem.
O dialeto que se usa Dialekt, którego się używa
à margem esquerda da frase, na lewym marginesie zdania,
eis a fala que me lusa, to mowa, która mnie zluzytania,
eu, meio, eu dentro, eu, quase. ja, na wpół, ja w środku, ja prawie.
84 85
Ex-estranho, 1996
Amar você é coisa de minutos

A morte é menos que teu beijo
Tão bom ser teu que sou
Eu a teus pés derramado
Pouco resta do que fui
De ti depende ser bom ou ruim
Serei o que achares conveniente
Serei para ti mais que um cão
Uma sombra que te aquece
Um deus que não esquece
Um servo que não diz não
Morto teu pai serei teu irmão
Direi os versos que quiseres
Esquecerei todas as mulheres
Serei tanto e tudo e todos
Vais ter nojo de eu ser isso
E estarei a teu serviço
Enquanto durar meu corpo
Enquanto me correr nas veias
O rio vermelho que se inflama
Ao ver teu rosto feito tocha
Serei teu rei teu pão tua coisa tua rocha
Sim, eu estarei aqui
86 87
87
Ex-obcy, 1996
Kochać cię to rzecz minut

Śmierć to mniej niż twój pocałunek
Tak dobrze być twoim że jestem
U stóp twoich rozlany
Mało zostało z tego czym byłem
Od ciebie zależy być dobrym czy złym
Będę tym co tobie pasuje
Będę dla ciebie więcej niż psem
Tym co cię ogrzeje cieniem
Bogiem co nie zna zapomnienia
Tym co nie mówi nie służącym
Twym bratem gdy umrze twój ojciec
Te wersy które zechcesz będę recytować
Zapomnę o wszystkich białogłowach
Będę tak bardzo i wszystkim i każdym
Zbrzydnie ci że taki właśnię będę
A ja będę na każdą twą komendę
Dopóki wytrwa moje ciało
Dopóki będzie biegła w żyłach
Czerwona rzeka co się rozpala
Widząc twą twarz niczym łuczywo
Będę twym królem twym chlebem twym obiektem twą opoką
Tak, tutaj będę
89
Winterverno, 2001 Winterzima, 2001
entre pedra e pedra między kamieniem a kamieniem

não vai ficar nie zostanie
pedra sobre pedra kamień na kamieniu
90 91
PAULO LEMINSKI
wspomnienie
Ze spotkania z Paulem Leminskim ten moment najbardziej utkwił

mi w pamięci. Siedzieliśmy we czwórkę, on, Alice Ruiz, Nadia Kere-
cuk, inicjatorka spotkania i ja w jego kurytybskim domu, rozmowa
toczyła się przy ciemnym piwie w ten długi, ciepły wieczór listopa-
da 1986 roku. W pewnym momencie Paulo wyszedł do sąsiednie-
go pokoju i wrócił z małą książeczką w ręku. Wyglądała jak stary
modlitewnik i sposób, w jaki ją trzymał i mi podał, wskazywał, że
mógł to być jakiś biały kruk, a może i jakiś skarb. I nie omyliło mnie
przeczucie, było to bowiem dziewiętnastowieczne wydanie wyboru
wierszy Adama Mickiewicza. Przepłynęły ocean razem z dziadkiem
Paula, od którego, jak napisał w jednym wierszu, dostał też serce,
serce poety: „...coração que meu avô / trouxe do longe pra mim / um
coração esmagado / um coração pisoteado / um coração de poeta”.
Rozmowa toczyła się dalej, do późnych godzin nocnych, a pamię-
tam z niej niewiele, bo skąd miałem wiedzieć, że już inne spotkania
nie będą możliwe, i że każdy moment tego, pierwszego i ostatniego
Ze zbiorów domowych Henryka Siewierskiego powinien zostać zaraz dokładnie zarejestrowany. Pamiętam, że pytał
o sytuację w Polsce, ciekaw był polskiej poezji, że pokazał mi swój
przekład wiersza „Polały się łzy” z Liryków Lozańskich w swoim to-
miku wierszy Polonaises, że planowaliśmy wspólny przekład wyboru
wierszy Mickiewicza, że pisząc dedykację do ofiarowanej mi powie-
ści Catatau zwrócił uwagę na pojawiającą się w niej postać Krzysz-
tofa Arciszewskiego. Wiedząc, że mój przyjazd do Kurytyby wraz
ekipą Fundacji Pró-Memória brazylijskiego Ministerstwa Kultury
wiązał się z działaniami tej instytucji na rzecz jednej z najstarszych
93
polskich osad w Paranie, Tomás Coelho, która wkrótce miała znaleźć
się pod wodą budowanej tam zapory na rzece Passaúna, Paulo dał mi
przy pożegnaniu wycinek z lokalnego dziennika „Gazeta do Povo”
ze swoim artykułem, którego tytuł już mówi sam za siebie: „Tomás
Coelho: um crime cultural”.
Henryk Siewierski
Brasilia, październik 2014
PO SŁOWIE Z POETĄ,
czyli kilka słów od tłumacza
Kiedy blisko 25 lat temu poznawałem pierwsze wiersze Leminskiego

i stawałem się jego zagorzałym admiratorem, nigdy bym nie przy-
puścił, że kiedyś dane mi będzie go tłumaczyć na polski. Ba, uważa-
łem, że jest nieprzetłumaczalny. I tak z pewnością jest z dużą ilością
jego wierszy. Szczęśliwie nie dotyczy to wszystkich, niemniej, są one
dla tłumacza wyzwaniem z powodu swej lapidarności połączonej
z rymem i, przede wszystkim, z powodu wieloznaczności. Lemin-
ski uwielbiał zabawy językowe. Używał, ile się dało nie tylko homo-
nimów i zabaw z frazeologizmami, ale i wieloznaczności oferowa-
nych przez brak klasycznej deklinacji w języku portugalskim. Z tego
powodu, na przykład dwuwiersz kończący wiersz „donna mi priega
88”, może być przetłumaczony: „które z pięciu tysięcy znaczeń/wol-
ne jest od przeinaczeń?”, jak również: „którego ze zmysłów tysięcy/
brak porozumienia nie dręczy”... Zabawa słowami i ich znaczeniami,
często zagubiona w tłumaczeniu, każe mapie z „Narajowa” wyciągnąć
dłoń lub palmę, aby ugościć, bądź dostać muchę, która na niej siada,
a tłumacza zmusza do wyborów pomiędzy różnymi znaczeniami, któ-
re zupełnie zmieniają wydźwięk wiersza. Tak jest na przykład w wier-
szu: „śmieję się z misterium/ co byłoby ze mnie/ gdyby mnie brano
na serio”. Pierwsza linijka: „rio do mistério” jednocześnie oświadcza,
w pierwszej osobie, że autor się śmieje, lub też kiedy wraz z pierwszą
osoba zauważymy tak samo brzmiący rzeczownik „rio”, przybiera
ton melancholijno-patetyczny: „rzeko misteriów”. Innym godnym
uwagi przypadkiem jest wybór na tytuł wiersza słowa istniejącego
w języku portugalskim, ale tak mało znanego, że większość miło-
97
śników autora uważa je za neologizm. Chodzi tu o słówko „inver- poetyckich, również tych pośmiertnych, skompilowanych przez jego
náculo”, które może oznaczać małą szklarenkę, ale jednocześnie jako towarzyszkę życia Alice Ruiz i córkę Aureę, był choćby minimalnie
przymiotnik tę mowę, która nie jest ojczystą. Tyle że dla większości reprezentowany.
czytelników to słowo brzmi jak zabawa łącząca zimę („inverno”) ze Paulo Leminski urodził się w Kurytybie w 1944 r. i zmarł przed-
słówkiem oznaczającym mowę ojczystą („vernáculo”) i w ten właśnie wcześnie w 1989 r. W ciągu swego czterdziestoczteroletniego ży-
sposób zdecydowałem się tytuł przetłumaczyć („Zimowa oj czysta”). cia był poetą, krytykiem literackim, prozaikiem, eseistą, autorem
Nieoddawalne zabawy, które są tak u Leminskiego częste, używają tekstów piosenek, kompozytorem, biografem i wspaniałym tłuma-
obok referencji kulturowych, również poziomu fonetycznego wier- czem (ma na swoim koncie między innymi tłumaczenia Joyce’a,
sza i kiedy głośno czytamy po portugalsku tytuł „Mallarmé Bashô” Becketta, Petroniusza, Jarry’ego i Mishimy). Z jednej strony wy-
ze zdziwieniem i zaskoczeniem reagujemy śmiechem. Otóż nazwisko bitny erudyta i poliglota, z drugiej kpiarz i kontestator. W historii
Japończyka czyta się bardzo podobnie do odmienionego czasowni- poezji brazylijskiej był czymś w rodzaju łącznika pomiędzy genera-
ka „baixar”, „baixou”, którego kolokwialnie używa się do określenia cją konkretystów a następną, poetów powielacza, zwanych czasami
wcielenia się ducha kogoś zmarłego lub bóstwa, tak częstej w reli- poetami marginesu. Sam czasami mówił o swoim pokrewieństwie
giach spirytystycznych, charakterystycznych dla Brazylii. Innymi z tropikalizmem. Można chyba bez większego ryzyka stwierdzić,
słowy, tytuł oprócz wymienienia dwóch nazwisk mówi nam, żarto- że był ostatnim wielkim poetą popularnym Brazylii. I do dziś trwa
bliwie, że duch Mallarmégo wcielił się w poetę, który pisał wiersz. ta popularność. Leminski pojawia się w najmniej spodziewanych
W innym miejscu bawi się Leminski faktem, że nazwisko Fernando okolicznościach, czasami cytowany przez osoby, które nie mają
Pessoi oznacza osobę i zastawia w wierszu „p. jak pamięć” (ach jak- pojęcia, że go cytują — do tego stopnia wsiąknął w żywy język.
żeby się go chciało przetłumaczyć „m. jak m...emoria”) pułapkę na Oprócz tego wszystkiego miał czarny pas w judo, czym się bardzo
czytelnika i tłumacza. Pułapka owa jest o tyle bardziej smakowita, że szczycił. Do jego osoby przylgnęło wiele przydomków: „samuraj
autor ów stworzył kilka osób poetyckich, które nazywał heteronima- cwaniak” (samurai malandro) czy też „Polak pokopany jak bo-
mi i stąd, jako rzecze Leminski, był Pessoą (osobą) fałszywą... nie dydy” (polaco loco pacas). Wnuk polskich osadników, zawsze
Na tych kilku przykładach widać jakim wyzwaniem jest tłumacze- czuł się związany z kulturą polską. W jednym ze swych tomików
nie Leminskiego. Tym niemniej, obecna w tej poezji ciągła zabawa, z 1980 r., Polonaises (Polonezy), eksperymentując z typografią, użył
jej ludyczność połączona z melancholią powoduje, że tłumacz bawi czcionki znanej w Polsce jako „solidaryca”, chcąc złożyć hołd ru-
się i myśli wraz z autorem i gdzie tylko to możliwe próbuje oddać chowi i Lechowi Wałęsie.
tego rodzaju tony obecne w poezji. Gdyby Paulo Leminski żył, to w tym roku ukończyłby siedem-
Co do wyboru wierszy to jest on niewątpliwie, jak każdy wybór, dziesiąt lat i musiałby pewnie, zgodnie z tym, co napisał, porzucić
arbitralny. Starałem się wybrać te spośród moich ulubionych wier- w końcu fazę dojrzewania. Nie wiadomo, jak by z tym było, ale przy-
szy Leminskiego, które uznawałem za możliwe do przetłumaczenia. najmniej w tak dojrzałym wieku, zaczął głośno mówić po polsku.
Czasami zdarzało się, że myślałem, że ten czy ów był niemożliwy, I zgodnie z polską tradycją — serce poety, które przywiózł mu dzia-
ale starczyło zacząć tłumaczyć i efekty bywały zadowalające, jak na dek, wróciło do kraju.
przykład „Zabójcą był skryba”. Inne wiersze pozostały w sferze pra- Na koniec pozostaje mi niewdzięczne (bo dziękuję to zawsze za
gnień, kto wie, może kiedyś... Poza tym starałem się, żeby każdy ro- mało) zadanie wystosowania podziękowań. Pragnę zatem podzięko-
dzajów poezji uprawianych przez Leminskiego i każdy z tomików wać wszystkim, dzięki którym zaistniała ta książka.
98 99
Osoby, którym chciałbym szczególnie podziękować to:
— Alice Ruiz, Aurea Leminski i Estrela Ruiz Leminski, kobiety
poety — żona, również poetka i dwie córki, z których jedna para się
poetyckim rzemiosłem rodziców — bo dzięki temu, że zezwoliły na
wykorzystanie wierszy Leminskiego, mamy je w tej książeczce;
— Wydawnictwo Companhia das Letras, dzięki którego uprzej-
mości publikujemy wersję portugalską wierszy Leminskiego;
— Patrícia Silva Osório, za ciągłe i bezwarunkowe wsparcie;
— Marcelo Paiva de Souza za piękny wstęp;
— Konrad Szcześniak za wspaniałą okładkę i wspólne dialogi
o poezji Leminskiego i czytanie oryginałów i tłumaczeń;
— Dico Kremer, Paulo Ricardo i rodzina Márcio Santosa za udo-
stępnienie fotografii Leminskiego;
— Jola Tambor, bo bez niej tej książki wcale by nie było.

Piotr Kilanowski
Paulo powrócilo
/
moje
Leminski
polskie serce
Paulo
Paulo Leminski
Paulo Leminski urodził się w Kurytybie w 1944 r. i zmarł przedwcześnie w 1989 r.
W ciągu swego czterdziestoczteroletniego życia był poetą, krytykiem literackim,
prozaikiem, eseistą, autorem tekstów piosenek, kompozytorem, biografem
i wspaniałym tłumaczem (ma na swoim koncie między innymi tłumaczenia Joyce’a,
Becketta, Petroniusza, Jarry’ego i Mishimy). Z jednej strony wybitny erudyta
i poliglota, z drugiej kpiarz i kontestator. W historii poezji brazylijskiej był czymś
Leminski
w rodzaju łącznika pomiędzy generacją konkretystów a następną, poetów
powielacza, zwanych czasami poetami marginesu. Sam czasami mówił o swoim
pokrewieństwie z tropikalizmem. Można chyba bez większego ryzyka stwierdzić,
powrócilo
że był ostatnim wielkim poetą popularnym Brazylii. I do dziś trwa ta popularność.
Leminski pojawia się w najmniej spodziewanych okolicznościach, czasami cytowany
przez osoby, które nie mają pojęcia, że go cytują — do tego stopnia wsiąknął w żywy
język. Oprócz tego wszystkiego miał czarny pas w judo, czym się bardzo szczycił.
Do jego osoby przylgnęło wiele przydomków: „samuraj cwaniak” (samurai
malandro) czy też „Polak pokopany jak bonie dydy” (polaco loco pacas). Wnuk
/
polskich osadników, zawsze czuł się związany z kulturą polską. W jednym ze swych
tomików z 1980 r. Polonaises (Polonezy), eksperymentując z typogra ą użył czcionki
moje polskie serce

znanej w Polsce jako „solidaryca”, chcąc złożyć hołd ruchowi i Lechowi Wałęsie.
Gdyby Paulo Leminski żył, to w tym roku ukończyłby siedemdziesiąt lat i musiałby
pewnie, zgodnie z tym co napisał, porzucić w końcu fazę dojrzewania. Nie wiadomo
jak by z tym było, ale przynajmniej w tak dojrzałym wieku, zaczął głośno mówić po
polsku. I zgodnie z polską tradycją — serce poety, które przywiózł mu dziadek,
wróciło do kraju.
(z Posłowia Piotra Kilanowskiego)
powrócilo
/
moje
polskie serce
Wydawnictwo Gnome

Leminski Meu Coracao de Polaco

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leminski Meu Coracao de Polaco

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Paulo powrócilo

moje polskie serce

Projekt okładki i strony tytułowej

Szkoła Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego

Katedra Międzynarodowych Studiów Polskich Uniwersytetu Śląskiego

Letras Polonês (Polonistyka)

Uma vida é curta Jedno życie jest za krótkie

Amando, Kiedy się kocha,

os dentes afiados da vida wyostrzone zęby życia

Será preciso Czy ci trzeba

meu coração do polaco voltou powróciło moje polskie serce

Meu avô-macaco Mój dziadek-małpa

Tudo se foi Wszystko zanika

ORAÇÃO DE PAJÉ MODLITWA SZAMANA

que eu seja erva raio niechaj będę ziele piorun

não discuto z losem ja

o que pintar co zmaluje

tak bardzo chciałbym

Amor, então, Miłość zatem,

o outro ten inny

assim como tak jak

uma carta uma brasa através

Quando eu tiver setenta anos

vou largar da vida louca

vou fazer o que meu pai quer

vou fazer o que minha mãe deseja

então ver tudo em sã consciência

jakiś list jakiś żar poprzez

skończę moją habilitację

zrobię to czego chce ojciec

zrobię to czego pragnie mama

w zdroworozsądkowym świetle świat przede mną stanie

casa com cachorro brabo tabliczka ze złym psem przed domem

a chuva vem de cima deszcz leci z góry

O ASSASSINO ERA O ESCRIBA ZABÓJCĄ BYŁ SKRYBA

Quando o mistério chegar, Kiedy nadejdzie misterium,

Meia-noite, livro aberto. Północ, rozpostarta księga,

a vida passa assim

i tak płynie to życie pod słońcem

BEM NO FUNDO W GŁĘBI DUSZY

no fundo, no fundo, głęboko, głęboko,

a partir desta data, począwszy od bieżącej daty

mas problemas não se resolvem, ale problemy się nie rozwiązują

A LUA NO CINEMA KSIĘŻYC W KINIE

A lua foi ao cinema, Raz poszedł księżyc do kina,

Não tinha porque era apenas Nie miała bo była jeno

Era uma estrela sozinha, Samotną gwiazdą ta była,

A lua ficou tão triste Bardzo się księżyc zasmucił

RAZÃO DE SER POWÓD ISTNIENIA

Escrevo. E pronto. Piszę. I tyle. I koniec.

M. DE MEMÓRIA P. JAK PAMIĘĆ

Os livros sabem de cor Książki znają na pamięć

Uma mosca pouse no mapa e me pouse em Narájow, Mucha wyląduje na mapie,

rio do mistério śmieję się z misterium

lua à vista księżycu, tyś ludzkich spraw widz,

cortinas de seda jedwabne zasłony

eu te fiz jam cię stworzył

sou teu deus jestem twym bogiem

OUVERTURE LA VIE EN CLOSE OUVERTURE LA VIE EN CLOSE

a palavra “fenestra” słowo „fenestra”

Conheço esta cidade

Só não sei da saudade

SINTONIA PARA PRESSA E PRESSÁGIO

Eis a voz, eis o deus, eis a fala,