Professional Documents
Culture Documents
RI KUX NI JUN WE’YTA RU TZU’UN JUN KOJ=LA ZORRA QUE NUNCA HABIA
VISTO UN LEON
Ri kux ni jun we’yta ru tzu’un jun koj.
Xa pun jun q’ij ru tz’at ri jun chikap ru b’inan kux xu tzu’ jani’ xuxi’ij ri xpe jun tiw churij
ri kux roma xekila’ pa ki’ che ka’i chikop.
Ri kux xalmaj al chuwach ri koj.
Xu ril chik jun we’y ri koj k’a nuxij na ri’ ri kux, xu tzu’ eqal .
pa oxi’ wiyaj xuril ma xuxijta’ ri chik chuwach eqal xjelun apu ri k’a’ ri koj xitaijon ri
k’e’ ri koj.
cuentos
RI UMÜL RUK’IN RI IXPEQ =El conejo y el sapo
K’o, cha jun umül tajin nb’e ruqumu’ RUYA’ pa raqän ya’. Ru umül ri’ tusimin
b’enaq xuqumu’ ruya’, chi’el rij ri ixpeq xpa’e’ wi cha’. k’a ri nub’ij ri ixpeq _¿achike
nab’än yapa’e’ chuwij? ¿ ma yatzu’un ta k’a ri’? man yatintz’et ta –ncha’ ri umül
ke ri k’a ri –wakami natoj chwe xcha’ ri ixpeq.
Tak’isa’ la ya’ ruma yinapal’ej kan ncha. Utza k’a, rin ninqüm la ya’, k’a ri nqachäp
jun anim awuk’in.
We yinaq’i’i ninqüm la ya’ we man xkinaq’I’ ta man ninqüm ta la ya’ ütz k’a, nub’ij
ri umïl chin ri ixpeq, ütz ká rin yib’yin chawäch rat ncha’ ri ixpeq chi re ri Umul.
-¡ Achike la k’a xtich’akon!
-utz k’a achike xtitikir, ja ri’ ncha’ako,..nicha’, ri ixpeq chi re ri umïl, utz k’a.
¡Ri ixpeq chanin xunojij! -ya nukanoj na wachib’il ruma re manäq xkintikir t a ruk’in
ruma rij’a jeb’el ntikir nanim ncha’ (ke rixb’e cha ri ixpeq kuk’in ri rachib’il cha’).
Tib’ana utzil chwe kinito’ ruma rin ninb’an jun chapoj anin ruk’in Umul k’a ri man
xkintikir ta nin na’ rïn, ncha’ ri ixpeq chike ri rachib’il, utz k’a yatqato’ xecha’ ri
rachib’il.
k’a ri xkik’utuj chin:
-¿jampe yixanim k’a?
-¿achike roma nib’än k’a?
REFRANES
CUENTOS INFANTILES
Ri Ti Q’or Imül (el conejo haragán)
Jun b’ey kan, jun te’ej imül e k’o oxi’ taq ral, rya rub’anön rusok
chuxe’ jun wi’ k’im.
Ri ti nimalaxel imül man niqa’ ta chuwäch nisamäj, xa xe’ ri waran
nub’än ronojel q’ij.
Ri ruka’n ral xa xe’ etz’anem nub’än, nanin, niropin, roma ri chanin
ninum pe’.
Ri rox ral, yalan nisamäj chuqa’ yalan nunimaj tzij. Roma ri’, yalan ütz
nutz’et ri te’ej.
Ri te’ej imül xub’ij chi re ri nimalaxel ral: wakami tab’ekanoj jub’a’ qichaj
richin niqatij pa q’ij xcha’ ri te’ej.
Roma k’a ri’, man tiqab’an ri itzel. Kan jantape’ tiqab’ana’ k’a ri ütz.
Roma ri Ajaw man nirajo’ ta chi niqab’an itzel chi re chik jun qachib’il
pa tijob’äl. Man nirajo’ ta chi niqab’an itzel chi re qachaq’, chuqa’ chi
re ri qanimal. Chuqa’ chi re chik jun winäq. Xa kan jantape’ k’a tiqato’
qi’.
LEYENDAS
LEYENDA DE UN TACUAZÍN
ANOJ RE JUN WUCH'
Ujer cha, o jun wuch’ xupon ru’ jun tit xaq xub’ij che chi k-ani re rumal i tit. Are kcha’ik
te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo xwiri are ke’e chutzaqik kib’ junam kkiyawi
kitun. I tit keje ile xu’ano, xukamsaj i wuch’ te’uri xuya chke ajwab’ ike xkitijo lik jel
xkina’o xwiri are xkelej wa’im xe’e chutzaqik kib’. Are uri xub’ij i tit chke wach kki’ano,
i ajwab’ le xkitz’onoj che i tit wach usuk’ ile, i tit xub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal
i wuch’. I ajwab’ keje ile xki’ano, are xtzaq tsj kib’ are uri junti xiji chik i wuch’, te’uri
xub’ij chke: wo’or ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i
wuch’ kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak’al i
ma Pablo aj Rab’inal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib’ che, to’
krilo wach k-ani chke i rak’al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru’ i rachalal chi ma
Santia man xaq xkijeq sachik rak’al ire, are uri xkiyijb’a chkiwach chi kkijalchij kib’;
ma Santia kpe chi K’ub’ul i ma Pablo k-e chila Rab’inal. Lik keje ile xki’ano, ma Santia
xukoj jun a’ab’ son chi xumol kichi’ i rak’al xaq i ma Pablo konojel xe’ok chi xajoj man
utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach
kki’ano. Are uri xunab’ej ma Santia, juntir x-e ru’ xaq xutz’onoj che b’uchak chi lik ya
keuk’is i rak’al. Are uri i Yew Achi xula’ uwach che, xub’ij. Chaya chwe chi keintij na
man kinnumik xaq ike le ne te awak’al xcha. I ma Santia lik k’an rumali xub’ij:
chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are
xuta ma Yew Achi wach xb’ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra’anb’ej
b’i ukaway, xterej b’i chrij roqtam k’a chila xuyot’o wi chwi mi’na. Are xtiki chuchapik,
xuyut’ chwach jun ch’e te’uri xub’ij che’, wo’or chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi
xub’ij: chaya ni chwe chi kink’asi’ik man i awak’al le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal
anal chke, xcha. I ma Santia xula’ uwach xub’ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i
wak’al man i raxal anal xa jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’.