You are on page 1of 6

Fabulas

RI KUK RI K’IN RI KOK=LA ARDILLA CON LA TORTUGA


Ri kuk ni yoq’on, chupan ri ru rachoch, un b’ij pa’ che re’ ri kok, yit lowalo’ chab’enkil
ma ju b’a ya b’in ta naya jun a waqan ka ma jun ya tik’ota.
Ru kok xu tzi’ ri kuk k’o pa rachoch nistin, nistin pa ra choch.
Ri kuk un ij che ri kok yit kinawtzelaj ri yin ma junta nub’anunta chawa’.
Ri yit na ya jun awaxaka’ ko jub’a’ nab’enb’ej chare’ yi ye al naj.
Ri yit nachap anin chanim yakos y ma jun ta atzu’nta’ majunta nab’enb’ejta’.

I KOJ RI K’IN RI CH’OY=EL LEON Y EL RATON


Ye k’o nik’aj taq ch’oy pa q’ayis tajin yetza’j, chi ri’ k’o jun koj warnaq chuxe ri jun
che’, k’o chik jun chikap xeruk’asoj ri koj, xna’ ri wach ri koj xkataj chanin, xuchap ri
chikap ri xuk’ason ri chi’ ri koj, y xi ya ri’..
Ri ch’oy jani’ xuxi’ij ri xutzijon rik’in ri koj xu ijcha’ ra tukuyu ru mak xu’ancha’ ri koj,
ri koj su joyowaj ru wach ri ch’oy xusq’opij al nukikot nutzopin ri ch’oy xa’al.

RI KUX NI JUN WE’YTA RU TZU’UN JUN KOJ=LA ZORRA QUE NUNCA HABIA
VISTO UN LEON
Ri kux ni jun we’yta ru tzu’un jun koj.
Xa pun jun q’ij ru tz’at ri jun chikap ru b’inan kux xu tzu’ jani’ xuxi’ij ri xpe jun tiw churij
ri kux roma xekila’ pa ki’ che ka’i chikop.
Ri kux xalmaj al chuwach ri koj.
Xu ril chik jun we’y ri koj k’a nuxij na ri’ ri kux, xu tzu’ eqal .
pa oxi’ wiyaj xuril ma xuxijta’ ri chik chuwach eqal xjelun apu ri k’a’ ri koj xitaijon ri
k’e’ ri koj.
cuentos
RI UMÜL RUK’IN RI IXPEQ =El conejo y el sapo
K’o, cha jun umül tajin nb’e ruqumu’ RUYA’ pa raqän ya’. Ru umül ri’ tusimin
b’enaq xuqumu’ ruya’, chi’el rij ri ixpeq xpa’e’ wi cha’. k’a ri nub’ij ri ixpeq _¿achike
nab’än yapa’e’ chuwij? ¿ ma yatzu’un ta k’a ri’? man yatintz’et ta –ncha’ ri umül
ke ri k’a ri –wakami natoj chwe xcha’ ri ixpeq.
Tak’isa’ la ya’ ruma yinapal’ej kan ncha. Utza k’a, rin ninqüm la ya’, k’a ri nqachäp
jun anim awuk’in.
We yinaq’i’i ninqüm la ya’ we man xkinaq’I’ ta man ninqüm ta la ya’ ütz k’a, nub’ij
ri umïl chin ri ixpeq, ütz ká rin yib’yin chawäch rat ncha’ ri ixpeq chi re ri Umul.
-¡ Achike la k’a xtich’akon!
-utz k’a achike xtitikir, ja ri’ ncha’ako,..nicha’, ri ixpeq chi re ri umïl, utz k’a.
¡Ri ixpeq chanin xunojij! -ya nukanoj na wachib’il ruma re manäq xkintikir t a ruk’in
ruma rij’a jeb’el ntikir nanim ncha’ (ke rixb’e cha ri ixpeq kuk’in ri rachib’il cha’).
Tib’ana utzil chwe kinito’ ruma rin ninb’an jun chapoj anin ruk’in Umul k’a ri man
xkintikir ta nin na’ rïn, ncha’ ri ixpeq chike ri rachib’il, utz k’a yatqato’ xecha’ ri
rachib’il.
k’a ri xkik’utuj chin:
-¿jampe yixanim k’a?
-¿achike roma nib’än k’a?

RI UMUL RI K’IN RI Q’UMAR= EL CONEJO CON EL COYOTE


Jun q’ij k’o’ jun umul tzu’yul chuchi ya’, xa pun jun q’umar ri k’in xu k’utuj chara’ ri
umul atix na’an yit ri owe’ ncha’ ri q’umar. – ri umul su ij yin tajin nkunuxlan owe’
ncha ri umul, ri q’umar un’ij yin k’o’ nimuk chuwa’ ri umul un’ij nuy’a Hawai ki ri
xub’ix cha ri q’umar. Ri umul xu’ij cha ri q’umar ta’ tzu’ ri ya’ tachapa’ ruqumik ri ya’
k’o’ jun nawil chupan ri ya’ ja’e’ ncha ri q’umar xutaj ri ya’ manurijta ri jun k’o chupan
ri ya’, xikos ri q’umar chupan ri ya’ xa re tal ri ik’ ko chupan. ri q’umar chu’ij cha’ ri
umul kinato’ ri yit kiri nqa taj le k’o chupan janina’ ki’ la’.
ri umul xalmaj al chuwach ri qumar xarumay ntajin cha. ri q’umar yanina’ xkataj ri
yowal cha’ ri umul, un’ij xtinuwil ri umul nkamsaj ncha’ ri q’umar.
Chistes
Maríy chuqa’ ma Tru’= María y don Pedro:
Mari’y chuqa’ ma Tru’ ye k’o pa kachoch, kin latz’ rub’anön.
Jun q’ij ma Tru’ xuloq’ jun äq. Mariy xpe royowal roma ma jun ta
nikiya’ wa.Ma Tru’ xub’ij chara, chuxe’ le ch’at; Maríy xub’ij chara: ¿ri
itzel uxla’? Ma Tru’ nk’uluj chara.
Amama’= Tú Abuelo:
Xapon jun ache chojay, xub’ij: ¿k’o ri amama’? Ma jun ta.
¿Akuchi’ k’o wa ri amama’ k’a? Tajin nb’anala’ pan awän.

Ri Sanïk Chuqa’ Ri Tïx= La Hormiga y El Elefante


Jun b’ey e k’o jun molaj taq sanïk, yetajin nkib’än jun kinimaq’ij, roma
xtz’aqät rujuna’ jun kachib’il, k’a ri’ xq’ax el ke taq ri’ jun tïx, man
xerutzu’ ta ri taq sanïk xpa’e’ kan pa kiwi’. E k’iy taq sanïk xerukamisaj
kan, ri nik’aj chïk kachib’il xkichäp oq’ej, k’a te’ xpe jun xutz’ët chi k’o
jun ti sanïk jotöl chi ruqul ri tïx, k’a ri’ yesik’in nkib’ij chi re: ¡tapitz’a’
chi ruqul!, ¡tapitz’a’ chi ruqul
takimisaj.¡takamisa

REFRANES
CUENTOS INFANTILES
Ri Ti Q’or Imül (el conejo haragán)
Jun b’ey kan, jun te’ej imül e k’o oxi’ taq ral, rya rub’anön rusok
chuxe’ jun wi’ k’im.
Ri ti nimalaxel imül man niqa’ ta chuwäch nisamäj, xa xe’ ri waran
nub’än ronojel q’ij.
Ri ruka’n ral xa xe’ etz’anem nub’än, nanin, niropin, roma ri chanin
ninum pe’.
Ri rox ral, yalan nisamäj chuqa’ yalan nunimaj tzij. Roma ri’, yalan ütz
nutz’et ri te’ej.
Ri te’ej imül xub’ij chi re ri nimalaxel ral: wakami tab’ekanoj jub’a’ qichaj
richin niqatij pa q’ij xcha’ ri te’ej.

Rik’in royowal xb’e’ ri nimalaxel chukanoxik ri ichaj, rya xub’ij pa ranima:


“wi k’o xtinwil ninwewaj kan nik’aj, richin nuntija’ tqaq’ij” - xuch’op pa
ranima ri nimalaxel.
Xa xe’ jun ti b’oraj ichaj xril pe’, rya xrewaj kan nik’aj, richin nb’erutija’
pa royonil tqaq’ij.
Toq xapon chi rachoch ke re’ xub’ij chi re rute’:
- Xa xe’ re’ xinwil pe nana – xcha’ ri ti imül.
- Xape’ wal - xcha ri te’ej, xuk’ul apon ri ichaj kan ja ri’ xub’än qa rutzil
richin xuya’ chi ke’ ri taq ral.
Ronojel q’ij, ri te’ej imül xa xe’ jun ti ral nutäq el chuk’amik ri kiway.
Toq napon ri ramaj richin yewa’, nikimol ki’ chuchi’ q’aq’, ri te’ej nuchop
rujachik kiq’utu’n chi kijujunal.
Ri nimalaxel imül itzel jub’a’ runa’oj chi kiwäch ri ch’aqa’ chik ruchaq’,
roma xa xe’ rya nirajo’ niwa’, xa man nirajo’ ta nisamäj.
Toq xqaq’ij qa’, xb’e ri nimalaxel imül xb’erutija’ ri ichaj rewan kan. Toq
xapon, ma jun chik ri ichaj xa xutij yan el jun chik imül.
Xpe royowal ri imül xtzolin el chi rachoch. Toq xutz’et xe’uk’ulun e ka’i’
tz’i’, chanin xkisäq ruxla’ ri imül, kan ja ri’ xkichop rukanoxik.
Toq xkitz’et ri ti imül, xkoqotaj richin nikichop. Ri ti imül, pa kaq’iq’
xanimäj richin xb’eruto’ ri’ chi rachoch.
Toq xapon chi rachoch, xutzijoj chi re’ ri rute’ ri xuk’ulwachij pa b’ey.
Ri rute’ xchapon chi re’ roma rayon ok xel el pa taq q’ayis chukanoxik
ruway.
K’a ri’ xretamaj ri ti imül chi man ütz ta itzel nuna’ chi ke’ ri rach’alal,
xa k’atzinel richin junan nikitij ri kiway, chuqa’ ruk’amon chi nunimaj
rutzij ri rute’.
Xk’is.

Ri Tro´s (el durazno)


Jun b’ey kan toq k’a k’äs na ri wati’t rya xub’än tro’s pa kab’. Rya kan
k’iy tro’s xub’än pa kab’. Roma ri pa qejoj ri qik’in roj k’o oxi’ wi
tro’s, yalan jeb’el ruwäch ri nuya’.
Ri nute’ xub’ij chi re ri wati’t chi ütz ta nab’än tro´s pa kab’. Roma
ri jun q’ij ri’ ri nute’ man xk’oje’ ta. Toq xetzolin pe ri nute’ ri tqaq’ij,
ri wati’t xuya’ jun läq tro’s ri k’o pa kab’ chi re nute’. rïn k’iy yan
xintäj toq xapon ri nute’. Roma kan yalan xqa’ chi nuwäch, kan xintäj
jub’a chik. Taq xina’, nto’on nupan chuqa’ xpe ya’ chi nupan, roma
k’iy tro’s xintäj.
K’a ri’, yin kan man ütz ta chik ninna’ chi re ri tro’s pa kab’. Töq
ninseq chi k’o tro’s pa kab’, yalan nto’on nujolon.
Roma ri’, rïn wetaman jeb’ël chi man ütz ta natäj k’iy. Nb’än itzel ri
apan toq natäj k’iy. Ninb’ij chawe chi man k’a nab’än achi’el xinb’än
rïn.

Jun Ti Ala’s Muqul (muñeca enterrada


Jun b’en kan pa jun jay e k’o ka’i’ ak’ala’ qach’alal qi’. Jun q’ij ri
ixtän xub’än oyowal rik’in ri ti ruxib’äl chirij jun etz’ab’äl. Ri ala’ xub’ij:
k’o chi nutoj na ri
Xub’än ri wana’ chuwe, xcha’. Xapon jun q’ij toq ri ala’ xreraj ri rala’s
ri rana’.
Ri ala’ xub’ij: richin man jun b’ey chik niril rala’s ri wana’ tinmuqu’ na
ri rala’s, xcha’. Ke ri xub’än.
Ri ala’ xuk’ot jun jul, xumuq kan ri ala’s chi ri’. Ri rana’ yalan nirajo’
ri rala’s, xukanoj janila’, man xril ta. Ke ri’ chuqa’ ri te’ej nuto’ ri ral
chukanoxik ri rala’s, chuqa’ rya’ man xril ta roma xa muqun kan ri
rala’s pan ulew.
Xq’ax ka’i’ oxi’ q’ij. Xapon k’a jun q’ij ri te’ej xutz’et chi ri pa qejoj
k’o jub’a’ ri räx rub’anön, rya’ xjal apon rik’in richin nutz’et achike k’o
chi ri’.
Ri te’ej xub’ij: awän k’o wawe’. Man xe ta roma ri’, chuqa’ kan xutz’et
chi ri awän elenäq pe chi ri’, achi’el ri ruwachib’äl jun ala’s. Rya’
xroyoj ri ral ala’. Xuk’ot chuwäch ri awän ri k’o chi ri’. Xuk’utuj chi
re’: ¿rït xab’än re’?
Ri ala’ man xch’o’n ta, xa yalan xk’ix, roma ri xub’än pan ewal wakami
xnab’etaj. Töq rya xub’än, xuch’ob’ chi man jun b’ey xtinab’etaj. Roma
rya man xuch’ob’ ta chi xa ixin ri e k’o chupan ri ala’s. Re xuk’ut
kan chawäch rït, chi man jun ri yojtikir ri nikewaj chuwäch ri Ajaw.

Roma k’a ri’, man tiqab’an ri itzel. Kan jantape’ tiqab’ana’ k’a ri ütz.
Roma ri Ajaw man nirajo’ ta chi niqab’an itzel chi re chik jun qachib’il
pa tijob’äl. Man nirajo’ ta chi niqab’an itzel chi re qachaq’, chuqa’ chi
re ri qanimal. Chuqa’ chi re chik jun winäq. Xa kan jantape’ k’a tiqato’
qi’.
LEYENDAS
LEYENDA DE UN TACUAZÍN
ANOJ RE JUN WUCH'
Ujer cha, o jun wuch’ xupon ru’ jun tit xaq xub’ij che chi k-ani re rumal i tit. Are kcha’ik
te’uri keusik’ij i ajwab’ kuya chke kkitijo xwiri are ke’e chutzaqik kib’ junam kkiyawi
kitun. I tit keje ile xu’ano, xukamsaj i wuch’ te’uri xuya chke ajwab’ ike xkitijo lik jel
xkina’o xwiri are xkelej wa’im xe’e chutzaqik kib’. Are uri xub’ij i tit chke wach kki’ano,
i ajwab’ le xkitz’onoj che i tit wach usuk’ ile, i tit xub’ij chi keje ile b’ital kan che rumal
i wuch’. I ajwab’ keje ile xki’ano, are xtzaq tsj kib’ are uri junti xiji chik i wuch’, te’uri
xub’ij chke: wo’or ya xwilo wach ktzun ipam; xcha chke. Rumal uri xkanajik chi i
wuch’ kkam taj we to’ jub’i’ kwach’tajik man lik ko che i kamik.
Leyenda de hombre gigante
Ujer cha, o jun nim laj achi b’i’anel, i ub’i Yew Achi, lik keutij i winaq, chi je rak’al i
ma Pablo aj Rab’inal. Xwiri ire le lik nti k-on che i Yew Achi le man kuxij rib’ che, to’
krilo wach k-ani chke i rak’al. Xuriq jun ij, xelapan chkiwach ru’ i rachalal chi ma
Santia man xaq xkijeq sachik rak’al ire, are uri xkiyijb’a chkiwach chi kkijalchij kib’;
ma Santia kpe chi K’ub’ul i ma Pablo k-e chila Rab’inal. Lik keje ile xki’ano, ma Santia
xukoj jun a’ab’ son chi xumol kichi’ i rak’al xaq i ma Pablo konojel xe’ok chi xajoj man
utz keje ile kuta i ma Yew Achi ipa o wi i nima’ij k-e chila chkitzukuxik i winaq wach
kki’ano. Are uri xunab’ej ma Santia, juntir x-e ru’ xaq xutz’onoj che b’uchak chi lik ya
keuk’is i rak’al. Are uri i Yew Achi xula’ uwach che, xub’ij. Chaya chwe chi keintij na
man kinnumik xaq ike le ne te awak’al xcha. I ma Santia lik k’an rumali xub’ij:
chamayij wach kattijin chu’anik le man we kamayij taj katinkamsaj na xcha che. Are
xuta ma Yew Achi wach xb’ix che, x-anmajik, x-ek. Are uri ma Santia juntir xra’anb’ej
b’i ukaway, xterej b’i chrij roqtam k’a chila xuyot’o wi chwi mi’na. Are xtiki chuchapik,
xuyut’ chwach jun ch’e te’uri xub’ij che’, wo’or chi katinkamsaj wi. I ma Yew Achi
xub’ij: chaya ni chwe chi kink’asi’ik man i awak’al le keinyin ti chik xaq kinya ni raxal
anal chke, xcha. I ma Santia xula’ uwach xub’ij: ile nti uchak chwe yin xaq chke i
wak’al man i raxal anal xa jun ripaj ab’aj o wi chutzam inch’ich’.

You might also like