Leszek SANECKI1

Andrzej TRUTY2
Aleksander URBAŃSKI3

O MOŻLIWOŚCIACH MODELOWANIA KOMPUTEROWEGO

STATECZNOŚCI ZŁOŻONYCH UKŁADÓW GEOTECHNICZNYCH

1. Uwagi wstępne

Zagadnienie stateczności obiektów takich jak naturalnie lub sztucznie ukształtowane skarpy,
nasypy i obwałowania, wykopy i wyrobiska, mury oporowe jest jednym z trudniejszych
zagadnień obliczeniowych występujących w praktyce inżynierskiej. Istniejące normy
projektowania zalecają w takich przypadkach stosowanie metod oceny stateczności o
ugruntowanej tradycji, takich jak metody paskowe lub metoda dużych brył. Tymczasem w
układach o złożonej geometrii kształtu i zalegania warstw geotechnicznych, w sytuacji
występowania wód gruntowych (których obecności nie sposób pominąć w analizie), a także
przy konieczności uwzględnienia współpracy z konstrukcją utrzymującą lub generującą
obciążenie (np. płytą fundamentu), ich stosowanie jest bardzo kłopotliwe zarówno od strony
koncepcji (t.j. wyboru właściwej metody, mechanizmu zniszczenia) jak i samej realizacji - z
uwagi na niezbędny znaczny nakład pracy rachunkowej. O ile ostatni czynnik staje się coraz
mniej istotny wobec dostępności programów komputerowych, realizujących wspomniane
metody, o tyle pierwszy, to jest niepewność co wiarygodności wybranej metody pozostaje
ciągle aktualny. Metody tradycyjne są bowiem jedynie pewnymi algorytmami oszacowania
statycznego lub kinematycznego rozwiązania problemu granicznego dla modelu sztywno-
plastycznym. Ponadto, w większości przypadków nie jest możliwe jednoznaczne
stwierdzenie czy uzyskane oszacowanie jest dostatecznie bliskie rozwiązaniu problemu
granicznego, przy czym możliwy błąd może zarówno zawyżać jak i zaniżać ocenę
bezpieczeństwa układu. Wynika stąd konieczność ostrożnego wykorzystywania
uzyskiwanych wyników w toku dalszych działań projektowych. Zdaniem autorów, krokiem
w kierunku zobiektywizowania oceny stateczności złożonych układów geotechnicznych
może być zastosowanie metod polegających na analizie zagadnienia brzegowego statyki
ośrodka spreżysto - plastycznego, z wykorzystaniem Metody Elementów Skończonych
(MES). Ponadto, nawet w przypadkach o niewielkim skomplikowaniu geometrii, podejście
takie jest również mniej pracochłonne od metod tradycyjnych.

1
Dr inż., Wydział Inżynierii Środowiska Politechniki Krakowskiej
2
Dr inż., j.w.
3
Dr inż., j.w.
 2. Wymagania co do programów MES stosowanych w geotechnice

Istnieje wiele komercyjnych systemów MES umożliwiających analizę sprężysto-plastyczną.

Większość z nich nie może być wykorzystana w analizie problemów praktycznych
geotechniki, z uwagi na brak wielu opcji, niezbędnych do ujęcia w modelu obliczeniowym
rzeczywistego stanu fizyko-mechanicznego układu. Wymienić tu należy :
- możliwość automatycznej generacji stanu naprężeń in-situ, (por. punkt 3.2. A)
- modeli konstytutywnych właściwych dla analizy ośrodka gruntowego, łatwych do
identyfikowania na podstawie standardowych badań,
- automatycznego wyznaczania krzywej depresji i strefy wysączania w zagadnieniach
filtracji ustalonej i nieustalonej,
- automatycznej generacji sił wyporu i ciśnienia spływowego poprzez sprzężenie równań
równowagi ośrodka szkielet + woda z równaniem ciągłości przepływu, przy założeniu
zmodyfikowanej koncepcji naprężeń efektywnych wg Bishopa,
- generowania nieproporcjonalnych procesów obciążenia i odciążenia,
- zastosowania właściwych technik aproksymacji skończenie elementowej, wolnych od
blokowania deformacji objętościowej (ang. volumetric locking) i innych niekorzystnych
efektów numerycznych pojawiających się w zagadnieniach z nieściśliwym płynięciem
plastycznym lub w modelach z dylatancją (elementy typu B-bar, EAS, u-p )
- możliwość modelowania silnych nieciągłości deformacji na stykach konstrukcji z
podłożem przy użyciu elementów kontaktowych,
- czasowego włączania i wyłączania elementów, warunków brzegowych i innych
składników modelu (z techniką częściowego odprężania) przy symulacji procesu
wykonywania wykopu lub wyrobiska oraz wbudowywania konstrukcji współdziałającej
z ośrodkiem gruntowym lub skalnym,
- symulacji wprowadzania elementów zakotwienia w dowolnym, niekoniecznie i
węzłowym punkcie modelu i ich sprężania,
- wznowienia i kontynuacji analizy po zmianie cech ośrodka (np. wywołanych procesem
zamrażania czy iniekcją ),
- uruchomienia algorytmu oceny współczynnika bezpieczeństwa budowli w każdym etapie
analizy (metodą redukcji parametrów wytrzymałościowych ośrodka) i powrotu do
przebiegu podstawowego,
- łatwego i zorientowanego na specyfikę zadań geotechniki pre- i post- processingu,
pozwalającego na szybkie wielokrotne i wariantowe przeprowadzanie analiz.
Jednym z dostępnych w Polsce systemów wyposażonym we wszystkie wymienione
powyżej opcje, jest Z_SOIL.PC4, [1]. Jest to system analizy obliczeniowej wykorzystujący
Metodę Elementów Skończonych (MES), zorientowany na rozwiązywanie różnorodnych
praktycznych problemów projektowych i wykonawczych w geotechnice, a w szczególności
zagadnień: fundamentowania, ziemnych i betonowych budowli hydrotechnicznych,
budownictwa drogowego i mostowego, górnictwa podziemnego i odkrywkowego. System
powstał na Politechnice w Lozannie, przy udziale drugiego i trzeciego z autorów artykułu.
System pozwala na: ocenę nośności i stateczności budowli ziemnych tj. skarp, nasypów,
obwałowań, wykopów i wyrobisk podziemnych płytkich i głębokich (tunele),
prognozowanie przemieszczeń w wymienionych układach, ocenę wpływu wykopów na stan
obiektów istniejących w sąsiedztwie, analizę współdziałania układu ośrodek gruntowy-
konstrukcja, analizę przepływu cieczy przez ośrodek gruntowy i jego wpływu na stan
mechaniczny układu.

4
Informacje o systemie Z_SOIL dostępne są pod adresem http:\\www.zace.com
 3. Algorytm analizy stateczności w systemie Z_SOIL

3.1 Modelowanie konstytutywne ośrodka gruntowego

Podstawowym modelem konstytutywnym ośrodka gruntowego, wynikającym z zaleceń

normowych w zagadnieniach nośności granicznej, jest model doskonale plastyczny z
warunkiem plastyczności typu Coulomba -Mohra, określony poprzez dwa parametry
geotechniczne efektywne: kohezję c' i kąt tarcia wewnętrznego φ'. Chociaż warunek C-M
(powierzchnia ostrosłupa w przestrzeni naprężeń głównych) jest zaimplementowany w
systemie Z_SOIL w ramach formalizmu sprężysto-plastyczności wielo-powierzchniowej, to
w obliczeniach praktycznych zaleca się stosowanie warunku Druckera-Pragera
(powierzchnia stożkowa przybliżająca ostrosłup C-M), a to z uwagi na znacznie większą
efektywność obliczeniową warunku D-P, przy braku znaczących różnic w uzyskiwanych
rezultatach dla płaskiego stanu odkształcenia.

3.2 Algorytm redukcji "c-φ"

Ocena współczynnika bezpieczeństwa układu z uwagi na utratę stateczności może być

dokonywana dwoma sposobami. W pierwszym sposobie przyrostowo zwiększa się
obciążenie statyczne działające na układ, aż do osiągnięcia stanu granicznego
przejawiającego się w analizie jako rozbieżność procedury iteracyjnej. Podejście takie ma
sens jedynie gdy niestateczność może być wywołana przez znaczące obciążenia zewnętrzne
np. przy ocenie nośności granicznej fundamentów. Metoda ta zawodzi jednak, gdy
dominującymi obciążeniem jest ciężar własny masywu gruntowego (skarpy, ściany
oporowe). Wówczas bowiem, naprężenia styczne wzrastają proporcjonalnie do naprężeń
normalnych, a więc ścieżka naprężeń w przestrzeni τ'- σ'n mieć będzie przebieg liniowy i
może nie przecinać powierzchni granicznej, lub przecinać ją dopiero dla bardzo dużych
wartości mnożnika obciążenia λgr , co powodowałoby przeszacowanie nośności, ( Rys1.A)

A) scieżka napreżeń przy zwiększaniu ciężaru B) redukcja proporcjonalna c-φ

własnego

|τ’| 1 |τ’|
(tgφ’)ο
(tgφ’)ο/n
(c’)o
λgr

1 (c’)o/n
σ’n σ’n

Rys. 1. Sytuacja w wybranym punkcie ośrodka przy różnych

sposobach estymacji współczynnika bezpieczeństwa

W tym przypadku przyjmuje się, za pracą [1], algorytm analizy stateczności sprężysto -
plastycznej, zwany dalej metodą redukcji proporcjonalnej c-φ.
A) rozwiązując (zdyskretyzowany przy użyciu MES) problem brzegowy stanu równowagi
układu, wyznacza się rozkład naprężeń wstępnych w analizowanym obiekcie (stan "in
situ") wywołany: ciężarem własnym, innymi stałymi obciążeniami statycznymi,
ciśnieniami porowymi uzyskanymi w wyniku rozwiązania zagadnienia filtracji.
Spełnienie w tym przypadku warunków równowagi sprężysto-plastycznej odpowiada
osiągnięciu współczynnika bezpieczeństwa n=1.0;
B) modyfikuje się wartość współczynnika bezpieczeństwa "n" , redukując kohezję "c'" i
tangens kąta tarcia wewnętrznego φ' dla wszystkich materiałów sprężysto-plastycznych
występujących w przyjętym modelu, wg formuł (1), jak to pokazano na Rys. 1B:
n ( i ) = n ( i −1) + ∆n
(tg φ') ( i ) =(tg φ') ( o ) /n ( i ) (1)
c ' =c ' / n
(i ) (o ) (i)

C) dokonuje się ponownej analizy sprężysto-plastycznej dla zmodyfikowanych

parametrów, ale bez zmiany obciążeń. Nadwyżkę sił, roziterowywaną metodą Newtona-
Raphsona, stanowią w tym przypadku siły pochodzące od naprężeń wykraczających
poza zredukowane - w stosunku do poprzednich, przy których osiągnięto stan
równowagi - powierzchnie graniczne. Jeżeli udaje się uzyskać stan równowagi
statecznej kontynuuje się redukcję wg B). Jeśli występuje dywergencja procesu
iteracyjnego ( objawiająca się powstawaniem bardzo dużych deformacji, często o
jakościowo innej formie niż te w stanie zrównoważonym), oznacza to, że przy aktualnie
założonym współczynniku bezpieczeństwa konstrukcja nie jest stateczna. Siły czynne
działające na obiekt nie mogą być wówczas zrównoważone naprężeniami pozostającymi
wewnątrz powierzchni granicznych wynikających z aktualnych parametrów (c'/n ,
tgφ'/n), i to w takim obszarze, że uaktywnia się mechanizm zniszczenia. Towarzyszy
temu osobliwość globalnej macierzy sztywności modelu MES i analiza jest przerywana.
Jako wartość oszacowanego współczynnika bezpieczeństwa przyjmuje się ostatnią wartość
współczynnika redukującego n, przy której możliwe jest jeszcze uzyskanie stanu
równowagi. Dokładność tego oszacowania może być dowolnie zwiększana poprzez
zmniejszanie kroku ∆n. W praktyce jednak, poprzestaje się na ∆n = 0.01. Zalecana jest
również weryfikacja uzyskanych wyników poprzez analizę na zagęszczonej siatce MES.
Deformacja towarzysząca stanowi nie-zrównoważonemu stanowi ilustrację formy utraty
stateczności sprężysto-plastycznej (same wartości przemieszczeń nie posiadają w tym
przypadku znaczenia fizycznego), pozwalającą na określenie powierzchni poślizgu. W
metodzie redukcji c-φ, inaczej niż w tradycyjnych metodach oceny stateczności, nie zakłada
się z góry żadnej powierzchni poślizgu – jej postać (forma utraty stateczności) jest wynikiem
analizy, co stanowi o obiektywności i uniwersalności omawianej metody. Należy zauważyć,
ze uzyskany współczynnik bezpieczeństwa jest mnożnikiem pojawiającym się pomiędzy
sumami stycznych sił czynnych Tc a sił utrzymujących Tu (spełniających początkowy
warunek graniczny), obliczanymi wzdłuż wyznaczonej numerycznie (a nie arbitralnej)
powierzchni poślizgu Γ, co odpowiada normatywnemu rozumieniu warunku
bezpieczeństwa. W stanie granicznym, zachodzą bowiem relacje (2):

 c' tg ( φ' ) '  1

Tc = ∫ τ dΓ = ∫  + σ n  dΓ = Tu ⇒ nTc = Tu . (2)
Γ 
Γ
n n n
 4. Przykład zastosowania przedstawianej metody

Podczas budowy rezydencji w Krakowie wykonano ścianę południowo-wschodnią

planowanego budynku. Oznaczona jako (A) na Rys.2, stanowi jednocześnie ścianę oporową.
Przestrzeń (B), od strony skarpy do poziomu pierwszej kondygnacji wypełniono gruntem
zasypowym. Na wskutek prowadzonych robót ziemnych powstała skarpa (C), o nachyleniu
ok.1:1. W celu jej zabezpieczenia przed obrywami gruntu przez wykonano ścianę oporową
(D), posadowioną na rzędzie studni (E), o średnicy 1.0 m i rozstawie 2.5 i 4 m.
Takie zaprojektowanie konstrukcji wcinającej się w zbocze o spadku ok. 29 %, wymagało
zbadania stateczności złożonego układu konstrukcyjno-geotechnicznego. Z uwagi na jego
długość, wynoszącą 24m, analizę stateczności przeprowadzono przy założeniu płaskiego
stanu odkształcenia, przyjmując w obliczeniach założony układ geometryczny konstrukcji
oraz podłoże gruntowe zbadane metodami polowymi (wierceniami) i laboratoryjnymi dla
określenia parametrów geotechnicznych. Na jurajskich utworach wapiennych zalegają
trzeciorzędowe iły mioceńskie w stanie półzwartym i zwartym. Nad warstwą iłów występują
drobnoziarniste czwartorzędowe grunty niespoiste - piaski od drobnych do grubych w stanie
średnio zagęszczonym. Piaski przykryte są występującą w zboczu warstwą pyłów o zmiennej
miąższości. Przypowierzchniową warstwę stoku stanowią gliny pylaste. Nie stwierdzono
występowania wód gruntowych.
W podłożu gruntowym wydzielono do obliczeń stateczności sześć warstw geotechnicznych.
Rys. 2. przedstawia charakterystyczny przekrój zabudowy zbocza oraz rozmieszczenie
poszczególnych stref różnych gruntów i konstrukcji.

1m

Gπ (3)
C

π (5)
D

A Ps (2)
N (π) (4)
B
E

I (1)

Rys. 2. Schemat zabudowy i strefy materiałowe przejęte do obliczeń.

Charakterystyczne parametry fizyko-mechaniczne poszczególnych warstw geotechnicznych

występujących w przedstawionym przekroju, rozpoznane na postawie trzech wierceń,
podano w tablicy 1, przyjmując oznaczenia gruntów zgodne z PN-86/B-02480. Warstwy 3 i
4 stanowią grunty nasypowe, przy czym grunt 3 stanowi zasypkę projektowanych studni
stanowiących fundament ściany oporowej . Materiał nr 6 to beton konstrukcji oporowych.

Tablica 1. Zestawienie parametrów geotechnicznych gruntów.

Nr Symb. ρs ρ wn IL ID c'u(r) φ'(r)

warstwy. gruntu [g/cm3 [g/cm3 % [-] [-] [kPa] [ o]
] ]
5 π 2.67 1.95 26 0.6-0.8 - 8 8
4 Ν(π) 2.67 1.90 - - - 15 20
3 Gπ 2.68 2.00 25 0.3-0.4 - 12 13
2 Ps 2.65 1.80 10 - 0.5 0 33
1 I 2.72 2.08 19 do 0.1 - 60 13

Wyniki przeprowadzonej analizy stateczności przy użyciu algorytmu opisanego w p.3 oprócz
oszacowania globalnego współczynnika bezpieczeństwa układu (uzyskano wartość n = 1.15),
ilustrują w różnorodny sposób potencjalny mechanizm utraty stateczności układu.
Na rys. 3 pokazano postać utraty stateczności w formie zdeformowanej siatki MES a na rys.
5 i w formie pola wektorów przemieszczeń. Widoczne efekty zaistniałego mechanizmu to:
obrót muru posadowionego na studniach wraz ze strefą gruntu zalegającego na jego dolnej
odsadzce, zapadanie się powierzchni gruntu w strefie parcia gruntu na ścianę D, wypieranie
gruntu w strefie fundamentu ściany oporowej A.

Sztywny Zapadanie
obrót się gruntu
ściany za ścianą

Wypiętrzenie

Rys. 3. Zdeformowana siatka modelu numerycznego MES

Rys. 4 pokazuje kształt powierzchni poślizgu. Przebiega ona w spągu warstwy pyłu.

Powierzchnia
poślizgu

Rys.4. Mapa przemieszczeń

Rys. 5 Wektory przemieszczeń w stanie utraty stateczności układu konstrukcyjno-

geotechnicznego
 5. Wnioski końcowe

Przedstawiony przykład ilustruje możliwości zastosowania analizy sprężysto - plastycznej

MES, wraz z algorytmem zaimplementowanym w systemie Z_SOIL służącym oszacowaniu
współczynnika bezpieczeństwa metodą redukcji c-φ, do badania stateczności złożonego
geometrycznie i materiałowo układu geotechnicznego.
Próba zastosowania metod tradycyjnych w analizie powyższego zadania byłaby bardzo
trudna. Żadna z metod, zakładających kołowy kształt powierzchni poślizgu, nie
odtworzyłaby pojawiającego się tu (pokazanego rysunkach 3,4,5) mechanizmu zniszczenia o
zasadniczo odmiennej kinematyce, i w konsekwencji niebezpiecznie zawyżyłaby
oszacowanie stateczności układu.
Jedyną metodą nadająca się do analizy byłaby tu metoda dużych brył, por. [2]. Zasadniczą
trudność stwarzałoby tu jednak przyjęcie mechanizmu zniszczenia minimalizującego
współczynnik bezpieczeństwa, co w przedstawianej metodzie numerycznej jest zawarte w
algorytmie.
Tak więc w zagadnieniach złożonych, w sytuacji skomplikowanej geometrii układu warstw
geotechnicznych, przy konieczności uwzględnienia współdziałania ośrodka gruntowego z
konstrukcją wbudowaną w zbocze, czy innych utrudnień, stosowanie analizy MES wydaje
się uzasadnione i stanowić może alternatywę dla metod tradycyjnych.
Oczywiście, stosowanie metod komputerowych musi być poprzedzone staranną identyfikacją
obiektu zarówno co do jego morfologii jak i parametrów geotechnicznych. Żadna metoda
obliczeniowa nie jest bowiem w stanie zrekompensować błędów popełnionych na tym
etapie. Stosowanie prezentowanej metody numerycznej nie zwalnia też projektanta od
obowiązku wnikliwej analizy uzyskanych wyników.
Autorzy wyrażają przekonanie, że metody posługujące się sprężysto-plastyczną analizą
ośrodka gruntowego i stosowanie modelowania MES powinny być dopuszczone przez nowo
wprowadzane normy projektowania geotechnicznego.

Literatura

[1] ZIMMERMANN T., TRUTY A., URBAŃSKI A. i inni. Soil and rock mechanics on
microcomputers using plasticity theory. Z_SOIL STAB 98 Manual. Elmepress International
& ZACE Services Ltd. , Lausanne, Switzerland, 1998.
[2]WIŁUN Z. Zarys geotechniki . WKiŁ ,Warszawa, 1976.

ON POSSIBILITY OF COMPUTATIONAL MODELLING OF

STABILITY OF COMPLEX GEOTECHNICAL SYSTEMS
Summary

A critical outlook of traditional methods for assessment of stability of complex geotechnical

systems is presented. The need of application of more advanced tools, like FEM based
software oriented on practical geotechnical problems, is shown. The ”c-φ” reduction
procedure for estimation of a safety factor, implemented in Z_SOIL.PC system, is described.
A practical example of application of the aforementioned algorithm for safety analysis of a
slope with double retaining wall is shown.