Królestwo Boże -

a Kościół

Redakcja:
Marek Chojnacki O Cist
ks. Józef Morawa
Andrzej A. Napiórkowski OSPPE

@ '
Wydawnictwo SALWATOR
Kraków2012
Ks. dr hab. Artur Malina prof. UŚ
Wydział Teologiczny Uniwersytet11 Śląskiego w Katowicach

Królestwo Boże w Piśmie Świętym

i jego relacja do Kościoła

Benedykt XVI w swojej pierwszej książce o Jezusie przypomina

sformułowaną już przed dwoma wiekami tezę o zniekształceniu
przez uczniów najważniejszej idei Jego nauczania. Miejsce Jezu-
sowego orędzia o panowaniu Boga miały zająć zarówno ich wypo-
wiedzi o Jego tożsamości, o Jego relacji do Boga oraz o zbawczym
znaczeniu Jego życia dla ludzi, jak i działania zmierzające do
ustanowienia instytucjonalnych ram dla ich wspólnoty1 . Papie-

1
J. Ratzinger/Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu. Część 1: Od chrztu w Jorda-
nie do Przemienienia, Kraków 2007, s. 52-53: „Centralna treść «Ewange-
lii» brzmi następująco: królestwo Boże jest blisko. Na linii czasu pojawił
się słup graniczny, dokonuje się coś nowego. Ten dar domaga się od
ludzi odpowiedzi w postaci nawrócenia i wiary. Centrum tego prze-
słania stanowi wieść o bliskości królestwa Bożego. Jego zwiastowanie
stanowi rzeczywiście ośrodek słów i działania Jezusa. Może to potwier-
dzić informacja statystyczna: wyrażenie „królestwo Boże" pojawia się
w Nowym Testamencie 122 razy- z tego 99 razy w trzech Ewangeliach
synoptycznych, przy czym 90 z tych tekstów to słowa Jezusa. W Ewan-
gelii Jana i w pozostałych pismach nowotestamentowych słowo to
odgrywa już tylko niewielką rolę. Mozna by powiedzieć: główną oś
przedpaschalnego przepowiadania Jezusa stanowi orędzie królestwa
Bożego, natomiast centrum przepowiadania apostolskiego po Wielka-
nocy stanowi chrystologia. Czy równa się to odejściu od autentycznego
przepowiadania Jezusa? Czy odpowiada prawdzie twierdzenie Rudolfa

9
 skie rozważania na temat zasadności takiego ujmowania relacji
między nauczaniem o królestwie Bożym a początkami chrysto-
logii i eklezjologii nie wyczerpują egzegetycznej, patrystycznej
i systematycznej problematyki królestwa Bożego w relacji do
Kościoła • Podobnie ograniczone musi być niniejsze studium:
2
zwięźle przedstawia dwa odmienne ujęcia tej relacji z uwagami
do założeń warunkujących ich sformułowanie.
Bultmanna, że Jezus historyczny nie jest częścią teologii Nowego Te-
stamentu? Że należy w Nim widzieć jeszcze tylko żydowskiego Nauczy-
ciela, którego wprawdzie musimy zaliczać do istotnych uwarunkowań
Nowego Testamentu, ale który nie jest jednak jego częścią? Inny wa-
riant takich twierdzeń o istnieniu głębokiej rysy pomiędzy Jezusem
a przepowiadaniem apostołów znaleźć można w głośnej wypowiedzi
katolickiego modernisty Alfreda Loisy'ego, który tak sformułował swój
pogląd: Jezus głosił królestwo Boże, a pojawił się Kościół. W tych sło­
wach można się dopatrywać ironii, ale jest w nich także żal: zamiast
wielkiego oczekiwania królestwa samego Boga, nowego świata przemie-
nionego przez samego Boga, pojawiło się zupełnie coś innego - jakże
marnego na domiar! - Kościół. Czy tak jest rzeczywiście? Czy w kształ­
towaniu się chrześcijaństwa przez przepowiadanie apostolskie, w budo-
wanym przez nie Kościele, rzeczywiście oddalono się od niespełnionego
oczekiwania i obrano inną drogę? Czy zmiana podmiotu, zastąpienie
«królestwa Bożego» słowem «Chrystus» (i od tego punktu powstanie
Kościoła) rzeczywiście było złamaniem obietnicy i pojawieniem się
czegoś innego? Wszystko zależy od naszego rozumienia sformułowania
«królestwo Boże»''.
O rozwoju badań świadczy niedawno uzupełniony wykaz bibliograficz-
2
ny, który liczy już ponad tysiąc stron: L. D. Chrupcała, The Kingdom of
God. A Bibliography of 20th Century Research, Jerusalem 2007; [wersja
on-line:] tenże, The Kingdom of God: A Bibliography of 20th Century Re-
search. Update [Created: 5 July, 2007. Last modified: 7 November, 2011],
s. 22 [http://198.62.75.4/wwwl/ofm/ sbf/edit/ Kingdom/Kingdom
Update.pdf - dostęp 31.03.2012].
10
1. Panowanie Boga według Biblii hebrajskiej
Temat królestwa wyróżnia nauczanie Jezusa przedstawione
w Ewangeliach synoptycznych nie tylko w porównaniu z innymi
pismami Nowego Testamentu. Choć jest on zakorzeniony w Sta-
rym Testamencie, to jednak dzięki uważnemu zestawieniu ter-
minów odnoszących się do panowania Boga można dostrzec ory-
ginalność orędzia Jezusa również na tle pierwszej części Biblii3 •
W Biblii hebrajskiej nie występuje odrębne wyrażenie „króle-
stwo Boga'', które w sposób ustalony, jak nowotestamentowy od-
powiednik, odnosiłoby się do panowania Boga. Identyczne z nim
jest określenie „królestwo/panowanie Jahwe". Dawid mówi o wy-
borze Salomona na króla: „Spośród wszystkich synów moich [... ]
w}rbrał Salomona, syna mego, aby zasiadł na tronie królestwa
Jahwe (malkut Jahwe) - nad Izraelem" (1Krn28,5). Odstępstwo
Jeroboama przedstawione jest w mowie Abiasza jako opieranie
się „panowaniu Jahwe" (mamleket Jahwe w 2 Krn 13,8). W kil-
ku miejscach pojawia się rzeczownik „królestwo" z zaimkiem
osobowym odniesionym do Boga: „Jego królestwo" (Ps 103,19;
Dn 4,31.33; 7,27); „Twoje królestwo" (Ps 45,7; Ps 145,11-13);
„Moje królestwo" (1 Krn 17,14). Godność królewska należy do
Jahwe (Ps 22,29; LXX: „Pana królestwo") i do Niego panowanie
(1 Knr 29 ,11; Abd 21). Brak jednego terminu oznaczającego Boże
panowanie nie oznacza nieobecności samej idei panowania Boga,
lecz przeciwnie - pojęcie to jest nawet dość częste w wypowie-
dziach o Bogu jako królu czy we wzmiankach o Jego królewskich
atrybutach.
3
B. S. Childs, Biblical Theology of the Old and New Testaments. Theological
Refiection on the Christian Bible, Minneapolis 1993, s. 636: „The fre-
quency of the reference to the kingdom in the Synoptics - it occurs
about one hundred times - stands not only in contrast to its relative
rare occurrence in rabbinic and Jewish sectarian literature, but also its
infrequency in the rest of the New Testament, especially in John and
Paul".
11
 Pierwszą w porządku kanonicznym 4 , obszerną wypowiedzią,
którą umieszczono w narracji, jest zdecydowana odmowa jedne-
go z sędziów na prośbę Izraelitów o zmianę ustroju z amfiktio-
nii na monarchię dziedziczną: „W tym czasie mężowie izraelscy
rzekli do Gedeona: «Panuj nad nami, ty, twój syn i twój wnuk,
ponieważ wybawiłeś nas z rąk Madianitów». Lecz Gedeon im od-
powiedział: «Nie ja będę panował nad wami ani też mój syn: Pan
będzie panował nad wami»" (Sdz 8,22-23). Nawet po wyborze
Saula na króla Samuel przypomina Izraelitom: „Pan, wasz Bóg,
jest królem waszym" (1Sm12,12).
Za deklaracjami idzie organizacja życia religijnego i politycz-
I\ego w stolicy. Centrum życia narodu izraelskiego nie jest pałac
królewski w Jerozolimie, lecz świątynia. Podczas sprawowanej
w niej liturgii rozbrzmiewa radosne głoszenie panowania Jah-
we (Ps 24,10). Izraelici głoszą, że Jego władza rozciąga się na
życie społeczne i przynosi ocalenie wspólnocie w przyszłości
(Iz 33,22). Powodem radości z Bożego panowania jest również
zbawienie doświadczone w przeszłości (So 3,15). Ta wdzięczna
pamięć motywuje uczestników liturgii oddających cześć Panu
jako Królowi (Za 14,16-17).
Bogu nie tylko przysługuje tytuł Króla, ale przypisane jest
mu rzeczywiste królowanie nad Izraelem (Wj 15,18). On jest
także Królem nad całą ziemią (Ps 47,3; 93). Królewska godność
Boga ma być ogłoszona wśród narodów pogańskich (Ps 96,10).
Bóg posiada tron (Ps 9,5; 45, 7; 4 7,9; Iz 6,1; 66,1; Ez 1,26; por.
też obietnicę dla Dawida, że jego syn będzie zasiadał na tronie
Za chronologicznie pierwszą kompozycję literacką odnoszącą do Jahwe
4
tytuł Króla uważa się Iz 6,5; por. E. Zenger, Herrschaft Gottes I Reich
Gottes II. Altes Testament, [w:] Theologische Realenzyklopadie, t.15, Hrsg.
G. Krause, G. Miiller, Berlin- New York 1986, s.177. Prorok przejmuje
ten tytuł prawdopodobnie z kultu świątynnego; por. S. Kreuzer, Die Ver-
bindung von Gottesherrschaft und Konigtum Gottes im Alten Testament,
[w:] Congress Volume Paris 1992, ed. J. A. Emerton, Leiden - New York
- Koln 1995, s. 147.
12
Jahwe: 1Krn29,23; 2 Krn 9,8), a Jego panowanie trwa na wieki
(Ps 10,16; 146,10).
Wymienione przykłady wskazują na wagę tematu królestwa
Bożego w Starym Testamencie5 • Jeśli potraktować teksty pierw-
szej części Biblii jako całość, to pojęcie panowania Boga odgrywa
znaczącą rolę w teologii Starego Testamentu6 • Jednak w żadnym
jego piśmie nie ma takiej koncentracji wypowiedzi o królestwie
Bożym, jaką bardzo łatwo się zauważa w Nowym Testamencie.
Drugą część Biblii wyróżnia zarówno stała terminologia, jak i wy-
raźne zainteresowanie tym tematem w niektórych jej księgach 7 •
2. Prymat i znaczenie nauczania
o królestwie Bożym
Analiza statystyczna potwierdza odwrotny stosunek często­
tliwości występowania określenia „królestwo Boże" do roz-
woju chrystologii i eklezjologii, na który wskazywali egzegeci
wzmiankowani przez Benedykta XVI 8 • Spostrzeżenie to stanowi
5
Podobnie w pismach judaizmu okresu Drugiej Świątyni; zob. R. Rubin-
kiewicz, Reich Gottes im friihjiidischen Schrifttum als Hintergrund der ntl.
Basileia-Verkiindigung, „Collectanea Theologica" 64 fasciculus specialis
(1994), s. 19-32.
6
Por. S. Kreuzer, Gottesherrschaft als Grundthema alttestamentlicher Theo-
logie, [w:] Zur Aktualitat des Alten Testaments. Festschrift fiir Georg Sauer,
ed. S. Kreuzer, K. Liithi, Frankfurt/Main 1992, s. 57-72.
7
Trafnie tę różnicę między dwiema częściami Biblii ujmuje dokument
Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii
chrześcijańskiej: „Królestwo Boże - temat dobrze zakorzeniony w Sta-
rym Testamencie, ale szczególnie wyraźny w psałterzu, staje się abso-
lutnie głównym wątkiem w ewangeliach synoptycznych, ponieważ stoi
u podstaw prorockiego przepowiadania Jezusa, o Jego mesjańskim
posłannictwie, śmierci i zmartwychwstaniu" (nr 61), tłum. R. Rubin-
kiewicz, Kielce 2002, s. 119.
8
Porównanie obecności tego wyrażenia w poszczególnych pismach No-
wego Testamentu, względnie jego odpowiednika - „królestwo niebie-
13
istotny element rozpowszechnionych ujęć teologii Nowego Te-
stamentu. Przejście od nauczania Jezusa, skoncentrowanego
na głoszeniu orędzia o królestwie Boga, do rozwiniętej teologii,
która umieściła w centrum zainteresowania tożsamość Chry-
stusa oraz znaczenie zbawcze Jego życia, śmierci i zmartwych-
wstania9, składałoby się z kilku etapów: od Jego działalności
w Galilei do redakcji czwartej Ewangelii. Ten złożony proces jest
skie'', który pojawia się tylko w Ewangelii Mateusza, wydaje się przed-
stawiać stopniowe zanikanie wyraźnego nauczania o królestwie Bożym.
Terminologia właściwa dla Ewangelii synoptycznych oraz dla auten-
tycznych listów Pawła jest prawie nieobecna w późniejszych pismach
Nowego Testamentu - w Listach Pasterskich, Katolickich i pismach
Janowych. Niewielka częstotliwość występowania terminów wyraźnie
odnoszących się do królestwa Bożego kontrastuje z obecnością tytułów
chrystologicznych w późniejszych pismach. Relacja między obecnością
doktryny o królestwie Bożym a rozwiniętą chrystologią wydaje się więc
odwrotnie proporcjonalna.
9
Zob. uwagi metodologiczne Ferdinanda Hahna o zasadach analizy tra-
dycji ewangelicznej: „Bei der historischen Ri.ickfrage nach Jesus ist
von all den Elementen innerhalb der Uberlieferung abzusehen, die
eindeutig der spa.teren Rezeption durch die Urgemeinde angehoren.
Das betrifft erkennbare Erweiterungen der Jesusi.iberlieferung oder
nachosterliche Situationsbezi.ige, vor allem aber die in die Evangeli-
en i.ibernommenen christologischen Bekenntnisaussagen, und dabei
im besonderen die urchristlichen Hoheitstitel. [„.] Ohne im voraus
zu entscheiden, welche expliziten Hoheitstitel und -aussagen bereits
eine Voraussetzung in der vorosterlichen Geschichte Jesu haben, ist
es methodisch geboten, von Texten und Aussagekomplexen auszuge-
hen, in denen eindeutig ji.ingere Elemente keine Rolle spielen" (tenże,
Theologie des Neuen Testaments. Band I: Die Vielfalt des Neuen Testament.
Theologiegeschichte des Urchristentuns, Ti.ibingen 2002, s. 56-57). Przy-
jąwszy takie założenia, za centralny punkt nauczania Jezusa Hahn
uważa orędzie o panowaniu Bożym, a jego głosiciela oraz Jana Chrzci-
ciela, zalicza do tradycji eschatologii teocentycznej. Zob. też cały pa-
ragraf zatytułowany znacząco: Die Ubernahme der Basileia-Botschatf in
die Christologie, [w:] F. Hahn, Theologie des Neuen Testaments, Band II:
Die Einheit des Neuęn Testaments. Thematische Darstellung, Tubingen
2002, s. 179-182.
14
przedmiotem rekonstrukcji historycznych i analiz egzegetycz-
no-teologicznych10.
2 .1. Trzy podstawowe założenia
W tych badaniach panuje powszechny konsensus: Jezus gło­
sił w Galilei bliskie nadejście królestwa Bożego. Problemem
jest natomiast określenie znaczenia pojęcia królestwa Bożego.
W niedawno wydanej monografii o początkach chrześcijaństwa
- The Rise of Christian Beliefs - Heikki Raisanen przypomina,
że kwestia jego znaczenia w nauczaniu Jezusa pozostaje jesz-
cze dziś otwarta na wiele interpretacji11 • Co łączy wszystkie te
ujęcia przedstawiane już od drugiej połowy XVIII wieku? Na
pierwszym miejscu rozróżnia się między działalnością Jezusa
odnoszącą się do królestwa Bożego a interpretacją tej działal­
ności w pismach Nowego Testamentu. Ponadto docenia się rolę
judaizmu w rekonstrukcji rozumienia królestwa przez same-
go Jezusa oraz przez Jego uczniów i pierwszych wyznawców.
W końcu dostrzega się znaczenie przemiany w Jego uczniach
po wydarzeniach paschalnych oraz rolę upływu czasu od tego
przełomu dla reinterpretacji Jego idei.
10
Por. A. Lindemann, Herrschaft Gottes I Reich Gottes III. Neues T-esta-
ment und spi:itantikes Judentum, [w:] Theologische Realenzyklopi:idie, t. 15,
s. 200-218.
11
Pełny tytuł: The Rise of Christian Beliefs. The Thought World ofEarly Chris-
tians, Minneapolis 2010, s. 86. Podobnie wypowiadali się wcześniej:
B. S. Childs, Biblical Theology„., s. 624: „ The concern to understand and
to appropriate the biblical theme of the kingdom of God has been a con-
tinual one throughout the bistory of the Christian church. However,
few topics have been subject to such varying interpretations in regard
to its meaning and theological role"; C. C. Caragounis, Kingdom of Gad,
Son of Man and Jesus' Self-Understanding [Part 1], „Tyndale Bulletin"
40,1 (1989), s. 3: „The three topics of our title are perhaps the most
debated problems of Gospel research".
15
2.1.1. Kontrast między Jezusem historycznym
a nauczaniem uczniów
Hermann Samuel Reimarus (1694-1768) przeciwstawił naucza-
niu Jezusa w okresie Jego ziemskiego życia doktrynę apostołów
wkładających w Jego usta słowa, których nie wypowiedział1 2 •
Rozróżnienie to było również punktem wyjścia do opracowanych
dwa wieki później zasad badania autentyczności słów i czynów
Jezusa, a zwłaszcza kryteriów kłopotliwości 1 3 oraz historycz-
nej wiarygodności 14 . W odpowiedzi na pytanie o to, co należy
do rdzenia nauczania Jezusa, Reimarus wskazał na pierwsze
wezwanie: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię" (Mk 1,15);
„Nawracajcie się, ponieważ królestwo niebieskie jest blisko"
(Mt 4,17). To głoszenie przez Jezusa zbliżania się panowania
Boga na ziemi, wobec Jego nienadejścia, staje się dla uczniów
problemem po śmierci Mistrza. Ich odpowiedzią na niespełnie-
12
Zwięzłe omówienie początków tego kontrastu między Jezusem histo-
rycznym a obrazem Chrystusa stworzonym przez Jego zwolenników
podaje J. Kudasiewicz, Geneza zagadnienia „Jezus historii a Chrystus wia-
ry", [w:] J. Kudasiewicz. H. Witczyk, Jezus i Ewangelie w ogniu dyskusji.
Od H. Reimarusa do T. Polaka, Kielce 2011, s. 9-10.
13
Mocnym argumentem za autentycznością danej tradycji jest niepraw-
dopodobieństwo jej powstania we wspólnotach chrześcijańskich. Efek-
tywność tego kryterium można łatwo rozpoznać na przykładzie relacji
z początku i końca publicznej działalności Jezusa. Za wiarygodnością
relacji o chrzcie Jezusa przemawiają trudności teologiczne, jakie mogła
ona sprawiać wyznającym wiarę w Jezusa jako Pana, Syna Boga i Świę­
tego Boga. Przyjęcie przez Niego chrztu od Jana mogło wywoływać
wrażenie Jego podporządkowania się Chrzcicielowi, a nawet potrzeby
u Niego jakiejś formy pokuty za grzechy. Podobne problemy stwarzają
słowa Ukrzyżowanego o opuszczeniu przez Boga.
14 Za historyczne uważa się przede wszystkim to, co można zrozumieć
jako działanie Jezusa i jednocześnie mogło powstać w kontekście ży­
dowskim. Tym dwom warunkom odpowiadają wzmianki w Ewangeliach
o królestwie Bożym.
16
nie się tych oczekiwań nie jest usunięcie wzmianek o panowaniu
Boga, lecz przekształcenie ich znaczenia.
2.1.2. Znaczenie judaizmu w interpretacji
nowotestamentowego obrazu Jezusa i uczniów
Przeciwstawienie zawartego w pierwotnym orędziu Jezusa poj-
m owania królestwa Bożego rozumieniu tej rzeczywistości przez
J ego uczniów w okresie popaschalnym opiera się na drugim zało­
żeniu, którego znaczenie doceniono szczególnie w trzeciej fazie
badań nad Jezusem historycznym. Jeśli koncepcja królestwa
B ożego należy do świata żydowskiej idei panowania Bożego,
a Jezus nie wyjaśnia jej znaczenia, to należy przyjąć, że On ją
rozumiał tak, jak pojmowano ją w Jego czasach, oraz że takie ro-
zumienie było podzielane przez Jego zwolenników15 , jak to wyra-
1s Więź Jezusa .z judaizmem wyraża się w tym, że podczas ziemskiej dzia-
łalności Jezus nie pozwala uczniom udawać się do pogan (Mt 10,5).
W pierwszych wspólnotach poganie przyjmowani są z wielkimi trudno-
ściami - nawet Piotr najpierw waha się, a potem jest krytykowany przez
żydowskich wyznawców Jezusa za udanie się do domu Korneliusza
(Dz 10-11). Tego typu trudności w otwarciu się na pogan byłyby zupeł­
nie niezrozumiałe, gdyby Jezus nakazał uczniom wyjść poza judaizm;
por. G. Vermes, Jezus Żyd. Ewangelia w oczach historyka, Kraków 2003,
s. 59-60. Więzi nie zrywa też Jego stosunek do prawa. Chociaż naucza-
nie Jezusa wykracza poza pojęcia sobie współczesnych (sprawiedliwości
i nowej moralności), to jednak nie usuwa ono prawa, lecz prowadzi do
jego wypełnienia. Dopiero Jego zwolennicy rozu~ieją t~ WJ?~~nien~e
w sensie zastąpienia przykazań judaizmu zasadami nowej rehgu. Takie
porzucenie prawa nie było jednak zamiarem Jezusa; por. C. A. Evans,
Introduction to Volume II: The Teaching of Jesus, [w:] The Historical Jesus.
Critical Concepts in Religious Studies. Volume II: The Teaching of Jesus,
red. tenże, London - New York 2004, s. 2: „Another major issue con-
cerns Jesu' attitude to the Jewish Law. At one time it was in vogue to
think that Jesus opposed the Law or was against the Jewish practice of
sacrifice. Jesus demonstrated in the Temple, so it was believed, because
he saw no point in offering sacrifices. Although it is true that at some
17
 żają uczniowie udający się do Emaus: „Spodziewaliśmy się, że On
wyzwoli Izraela" (Łk 24,21). Słowa uczniów świadczą o ich rozu-
mieniu celu ziemskiej działalności Jezusa zgodnie z Jego naucza-
niem przedpaschalnym. W ich mniemaniu celem tym nie jest ani
J:go .męka, ani śmierć, lecz ustanowienie królestwa Bożego na
z1em1 oraz vyyzwolenie Izraela z rzymskiej okupacji. Przekonany
o bezpośredniej bliskości jego nadejścia, Jezus usiłuje nawet je
przyspieszyć. Jego dążenie wyraża zapowiedź skierowana do wy-
syłanych przez Niego uczniów do różnych miejscowości Galilei:
„Zaprawdę, powiadam wam: nie skończycie [obchodzić] miasta
Izraela przed przyjściem Syna Człowieczego" (Mt 10,23). Te na-
dzieje na ustanowienie ziemskiego panowania Boga nie zostają
spełnione podczas Jego działalności w Galilei i jej okolicach1s.
Kolejnym etapem otwartego głoszenia nadejścia królestwa
Bożego miały być wydarzenia w Jerozolimie: uroczysty wjazd
do miasta zapowiedzianego króla mesjańskiego oraz rzucenie
wyzwania władzom religijnym przez usunięcie handlujących ze
świątyni. Również w tym przypadku nadzieje na rychłe ustano-
wienie panowania Boga zawodzą. Lud nie przyłącza się do Niego
w chwili krytycznego starcia z władzami żydowskimi. W osta-
tecznej konfrontacji z przeciwnikami opuszczają Go wszyscy
zwolennicy. W poczuciu klęski przeżywa trwogę w Getsemani
(Mk 14,32-35) oraz wypowiada ostatnie słowa o opuszczeniu Go
przez Boga (Mk 15,34)17.
P?ints Jesus held different views of purity and perhaps emphasized
different elements of the Law (especially in contrast to Sadducean and
Pharisaic teaching), most now recognize that Jesus held the Jewish
Law in high esteem".
16
Por. G. Theissen, A. Merz, Der historische Jesus. Bin Le hrbuch, Gi:ittingen
1996, s. 223-224.
17
B. D. Ehrman, Jesus, Interrupted. Revealing the Hidden Contradictions in
the Bible, New York ?009, s. 65-66: „Jesus is silent the entire time, as if
in shock, until his ery at the end, echoing Psalm 22. I take his question
to God to be a genuine one. He genuinely wants to know why God has
left him like this. A very popular interpretation of the passage is that
18
2 .1 .3. Znaczenie Paschy Jezusa i czasu
od wydarzeń paschalnych
Na ten wizerunek Jezusa głoszącego nadejście panowania Boże­
go w sferze doczesnej uczniowie po śmierci nakładają obraz Me-
sjasza duchowego, który zapowiada swoją mękę, śmierć i zmar-
t wychwstanie jako wypełnienie zapowiedzi Pisma, czyli jako
spełnienie woli Bożej. Uczniowie przejmują z nauczania Jezusa
ideę bliskiego nadejścia królestwa Bożego w chwale - przed swo-
imi słuchaczami Jezus miał podkreślać spełnienie się zapowiedzi
za ich ziemskiego życia (Mk 9,1; 13,30; por. Mt 16,28; 24,34) 18 .
Dzięki intensywnej refleksji nad doświadczeniem paschalnym
uczniów oraz równolegle z przejściem od ruchu Jezusa do uni-
wersalnego chrześcijaństwa dokonuje się istotna zmiana w rozu-
mieniu relacji Jezusa do Boga: ważna dla ruchu Jezusa idea kró-
lowania Boga schodzi na drugi plan i zostaje podporządkowana
since Jesus quotes Psalm 22:1, he is actually thinking of the ending of
the Psalm, where God intervenes and vindicates the suffering psalmist.
I think this is reading way too much into the passage and robs the «ery
of dereliction», as it is called, of all its power. The point is that Jesus
has been rejected by everyone: betrayed by one of his own, denied three
times by his closest follower, abandoned by all his disciples, rejected
by the Jewish leaders, condemned by the Roman authorities, mocked
by the priests, the passersby, and even by the two others being crucified
with him. At the end he even feels forsaken by God Himself. Jesus is
absolutely in the depths of despair and heart-wrenching anguish, and
that's how he dies".
18
Sformułowanie Marka o „niektórych spośród tutaj stojących" wyklucza
możliwość odniesienia wypowiedzi do czasu ziemskiej działalności Je-
zusa, lecz rozciąga ją poza ten okres na czas życia niektórych uczniów
Jezusa. Mateusz reinterpretuje słowa Jezusa z Ewangelii Marka o na-
dejściu królestwa Bożego „z mocą'', odnosząc je do przyjścia Syna Czło­
wieczego „w swoim" królestwie. W ten sposób wypowiedź o nadejściu
królestwa Bożego staje się zapowiedzią Paruzji Syna Człowieczego. Por.
G. Vermes, Autentyczna Ewangelia Jezusa, Kraków 2009 s. 312-313;
D. C. Sim, Apocalyptic Eschatology in the Gospel of Matthew, Cambridge
- New York - Melbourne 1996, s. 99, 155-156, 225-226.
19

orędziu, w którym miejsce królestwa Bożego zajmuje sam Jezus
jako Chrystus, Syn Boży i wywyższony Pan oraz dokonane przez
Niego dzieło zbawcze. Ideę przychodzącego królestwa Bożego
zastępuj~ oczekiwanie na Paruzję 19 •
Rozwój refleksji chrystologicznej i soteriologicznej w listach
Pawła inspiruje kontrasty z przeciwnikami wewnętrznymi i ze-
wnętrznymi wobec problemów we wspólnotach apostoł oraz jego
następcy nauczają o Kościele i troszczą się o jego organizację.
List do Hebrajczyków, a w jeszcze większym stopniu czwarta
Ewangelia byłyby już świadectwem bardziej zaawansowanych
etapów rozwoju teologii Nowego Testamentu. W tych dwóch
pismach w miejsce teologii królestwa Bożego pojawiła się rozwi-
nięta chrystologia, zaś w Listach Pasterskich - nauczanie o Ko-
ściele i jego organizacji2°.
19
Por. G. Theissen, A. Merz, Der historische Jesus ... , s. 487: „Als Jesus in
Galilaa das Reich Gottes verkO.ndigte und nach Jerusalem hinaufzog, ·
erhoffte er das baldige Hereinbrechen des Gottesreiches. Aber er wur-
de hingerichtet. Es kam nicht das Gottesreich. Es ereignete sich nicht
das endgultige Eingreifen Gottes, urn Israel und die Welt zum Heil zu
fiihren. Gott griff in anderer Weise ein: Er erweckte nach dem Glauben
der JO.nger den Gekreuzigten vom Tode. Nur durch Leiden und Tod
hindurch war der «Menschensohn» zu seiner Hoheit gelangt. Alles,
was Jesus vorher implizit und explizit O.ber sich gesagt hatte, alles,
was andere von ihm erhofft oder befiirchtet hatten, muBte im Lichte
von Kreuz und Ostem neu formuliert werden". Ta sama teza, że pod
wpływem impulsu popaschalnej wiary uczniów oczekiwanie królestwa
Bożego stało się oczekiwaniem przyjścia Jezusa, zostaje powtórzona
w: G. Theissen, Gesu e il sua movimento. Storia sociale di una rivoluzione
di valori, Torino 2007, s. 52. Także rozumienie Paruzji musi być korygo-
wane - na przykład por. 1Tes4,15-17 z 2 Tes 2,1-12.
20
Ten model reprezentuje G. Vermes, Twarze Jezusa, Kraków 2008, s. 28,
174-175, 253-263.
20
l
2.2 . Dwa rozumienia: sapiencjalne
i apokaliptyczne 21
Przy wymienionych założeniach przedstawiane są alternatywne
in terpretacje królestwa Bożego . W najnowszych rekonstruk-
cjach historycznych uznaje się powszechnie prymat idei tego
królestwa w ziemskiej działalności Jezusa oraz w orędziu Jego
uczniów w okresie następującym bezpośrednio po wydarzeniach
paschalnych. Różnice dotyczą pojmowania znaczenia królestwa
B oż ego i jego relacji do Kościoła .
2.2.1. Miejsce dla Kościoła - panowanie Boga
I
i współdziałanie ludzi
Nieeschatologiczne interpretacje ujmują Jezusa jako nauczyciela
mądrości kontestującej wartości tego świata za pomocą niepo-
zbawionych humoru aforyzmów oraz przypowieści. Zawierają
one wezwania do życia tu i teraz pod panowaniem Boga. Osiąg­
nięcie tego celu przedstawiają obrazy charakterystyczne dla ży­
cia Jezusa: uczestnictwo w ucztach wszystkich, nie wyłączając
grzeszników; otwartość tych posiłków, symbolizująca i wcielają­
ca radykalny egalitaryzm (J. D. Crossan, M. J. Borg, R. W. Funk,
R. W. Hoover, B. L. Mack) . Ten nieapokaliptyczny wymiar mają
ap ele o odnowę życia społecznego, która się rozpoczęła z działal­
no ścią Jezusa (R. A. Horsley) 22 .
21
Syntetyczne przedstawienie tych dwóch ujęć z podaną poniżej literatu-
rą w: B. S. Childs, Biblical Theology.„, s. 624-639; H. Rfilsanen The Rise
of Christian Beliefs ..„ s. 86-89.
22
Por. J. D. Crossan, The Historical Jesus. The Life of a Mediterranean
Peasant, San Francisco 1991, [zwłaszcza] s. 228-355; M. J. Borg, Con-
ffict, Holiness, and Politics in the Teachings of Jesus, New York 19982 ;
R. W. Funk, R. W. Hoover, The Five Gospels. The Search for the Authentic
Words of Jesus, New York 1993; B. L. Mack, The Lost Gospel. Q & Chris-
t ian Origin, New York 1993, s. 123-130; R. A. Horsley, Jesus and Empire.
The Kingdom of Gad and the New World Dis order, Minneapolis 2003.
21
 Sapiencjalne interpretacje pojęcia królestwa Bożego, znane
z najnowszych badań m.in. Jesus' Seminar, można skojarzyć z po-
jawiającymi się już od oświecenia jego interpretacjami jako spo-
łeczności związanej prawami cnoty oraz jako wspólnoty motywo-
wanej etycznie; w niej odzwierciedla się jedność rozumu i natury
w formie doskonale reprezentowanej w życiu Jezusa (L Kant) .
W tych ujęciach Kościół objawia królestwo Boże w zakresie słu-
. żebnym, poprzez działalność inspirowaną miłością, moralną orga-
nizację ludzkości (A. Ritschl). Królestwo Boże budowane na ziemi,
aby chrystianizować rzeczywistość świecką, pozostaje oczywi-
ście przedmiotem aktywności wspólnoty wierzących - jest więc
dziełem ludzi. Poznanie Jezusa historycznego i wspólnot Jego
uczniów żyjących tak pojmowaną ideą królestwa Bożego ma zna-
czenie dla kształtowania i reformowania Kościoła dzisiaj 23 •
2.2.2. Brak miejsca dla Kościoła - tylko interwencja Boga
Eschatologiczne rekonstrukcje ziemskiego życia Jezusa przed-
stawiają Jego orędzie o królestwie Bożym jako zapowiedź bli-
skiego, a jednocześnie ostatecznego zwrotu w historii, całkowicie
zależnego od definitywnej interwencji Boga, a nie od działania
ludzi 24 • Co przemawia za znaną z apokaliptyki judaizmu okresu
Drugiej Świątyni interpretacją pojęcia królestwa Bożego w na-
uczaniu Jezusa historycznego?
Brak uniwersalizmu, typowego dla sapiencjalnego nurtu w ju-
daizmie, wynikający z ekskluzywizmu misji Jezusa i Dwunastu,
23
Por. B. Chilton, The Kingdom of Cod in the Teaching of Jesus, London
1984, s. 6: „Even today, talk of 'building' or 'spreading' the kingdom
- along with the notion that the Church is to be identified with the
kingdom - is current, and stems from the belief that Jesus preached an
ethical cause rather than a divine reality".
24
Zob. E. P. Sander, Jesus and Judaism, Philadelphia 1985, [zwłaszcza
s. 222-244]; J. P. Meier, A Marginal Jew. Rethinking the Historical Jesus.
Vol. II: Mentor, Messages and Miracles, New York 1994, s. 289-351.
można byłoby przypisać palestyńskiemu okresowi rozwoju ru-
chu J ezusa. W bardzo ostrożnych rekonstrukcjach Jezusa histo-
rycznego na eschatologiczne znaczenie głównej treści nauczania
Jezusa wskazują następujące elementy: przyjęcie chrztu od Jana
- zwiastuna bliskiej interwencji Boga; wybór Dwunastu wyra-
żający oczekiwanie zwrotu w historii, polegającego na odnowie
Izraela; aresztowanie i skazanie Jezusa pod zarzutem uzurpowa-
nia godności króla Żydów.
Kiedy ma się rozpocząć to panowanie Boga? Od publikacji
Johannesa Weissa i Alberta Schweitzera udziela się dość zło­
żonej odpowiedzi. Pierwotnie Jezus zapowiadał jego początek
przed zakończeniem misji Dwunastu, która miała być począt­
l<iem ostatecznej interwencji Boga (Mt 10,23). Następnie jego
znakiem miał być wjazd do Jerozolimy. Podczas Ostatniej Wie-
czerzy Jezus zapowiada je na czas po swojej śmierci (Mk 14,25).
W wizji niezwłocznego pojawienia się królestwa Bożego nie jest
przewidziane ustanowienie wspólnoty trwającej przez pokole-
nia. Przekonanie o bliskim nadejściu Syna Człowieczego, jeszcze
za życia adresatów listu, wyraża Paweł w pierwszym chronolo-
gicznie piśmie Nowego Testamentu (1Tes1,9-10; 4,15-18; por.
także 1Kor7,29) 25 •
Krytyka tradycji oraz krytyka redakcji uzupełniły wiedzę
o przekonaniach pierwszych chrześcijan. Tożsamość ideowa ru-
chu Jezusa jest mocno kształtowana przez żywe oczekiwania
niezwłocznego nadejścia panowania Boga, razem zaś z tym pa-
nowaniem - nowych stosunków wewnątrz społeczności Izraela
oraz zmienionych relacji do innych narodów. Wyrazem tych pier-
wotnych przekonań jest teologia wczesnej warstwy źródła Q26 •
25
Por. D. L. Bock, The Kingdom of Cod in New Testament Theology, [w:]
Looking into the Future. Evangelical Studies in Eschatology, D. W. Baker
(red.), Grand Rapids 2001, s. 28-29.
26
Poddana późniejszej deeschatologizacji; zob. także część własnej trady-
z
cji synoptyków (zwłaszcza Ewangelii Marka pierwotnym pochodzą­
cym od tradycji Mk 1,15). Do tych tekstów należy zaliczyć wezwanie
23
 Podczas gdy dla dziewiętnastowiecznych teologów liberalnych
oraz dla współczesnych, uwydatniających polityczny wymiar dzia-
łalności Jezusa, królestwo Boże jest rezultatem ludzkiej aktyw-
ności wzorującej się na przykładzie Jego życia ziemskiego, to dla
interpretujących eschatologicznie głoszone przez Niego orędzie
może być ono wyłącznie dziełem Boga - rezultatem Bożej inter-
wencji, zapowiadanej jako bardzo bliska. Analogicznie; dla pierw-
szych królestwo Boże, znane z Ewangelii, jest tylko początkiem
rozwoju kontynuowanego przez zorganizowany Kościół, nato-
miast dla drugich to panowanie jest końcem historii i początkiem
nowego świata, a więc w Jego orędziu nie ma miejsca dla Kościoła.
Podczas gdy w pierwszej interpretacji pozostaje ono wzniosłym
ideałem etycznym i w tym sensie także religijną wartością, w dru-
giej jest obiektywnym panowaniem Boga - przestrzenią, do której
można wejść albo - mówiąc lepiej - można w niej się znaleźć.
2.3. Rewizja trzech założeń
Określenie znaczenia idei królestwa Bożego jest kluczowe dla
interpretacji całej działalności Jezusa. Chociaż jak najbardziej
trafne pozostaje rozróżnienie między doczesnym pojmowaniem
tej idei a jej eschatologicznym rozumieniem, to jednak należy
uzupełnić przedstawione powyżej założenia determinujące stu-
dia nad tradycją ewangeliczną. ··
2.3.1. Podobne wpływy na nauczanie Jezusa
i interpretacje Jego uczniów
Przede wszystkim należy unikać radykalnego przeciwstawiania
dwóch wyobrażeń królestwa Bożego : politycznego (angażujące-
do nawrócenia w obliczu zbliżającego się królestwa Bożego (Q 10,9-11;
Mk 1,15); por. A. Paciorek, Q- Ewangelia Galilejska, Lublin 2001, s. 176,
287. .
24
go ludzi) i apokaliptycznego (wykluczającego widzialną i trwałą
rganizację ludzi). Takie przeciwstawienie często oznacza odse-
parowanie od siebie tych perspektyw na dwa sposoby: pierwszy-
ziemski Jezus mógł reprezentować tylko rozumienie skierowane
ku teraźniejszości, zaś uczniowie po Jego śmierci projektowali
n a Niego pojmowanie zwrócone ku przyszłości; drugi - miała
miejsce sytuacja odwrotna, to znaczy apokaliptyczne wyobra-
żenia o panowaniu Boga ulegały stopniowej deeschatologizacji
wobec opóźniania się Paruzji w I wieku lub z powodu millena-
ystycznych tendencji w starożytnym chrześcijaństwie 2 7 • Dla
I ost ulowania takiego następstwa czasowego w okresie ziemskiej
ziałalności Jezusa oraz palestyńskiej fazy działalności Jego
wyzn awców nie ma jednak wystarczających podstaw w źródłach,
l tóre pokazują, że w judaizmie konkurowały ze sobą, a nawet
wzajemnie się przenikały obydwa pojęcia: doczesne oraz escha-
··ologiczne rozumienie królestwa Bożego. Tę komplementarność
pokazuje następny punkt.
2.3.2. Judaizm nie jest jednolity
Z braku wyraźnej definicji królestwa Bożego w nauczaniu Jezusa
ie należy wyciągać wniosku, że w Jego czasach nie trzeba było
wyjaśniać tego, co ono oznacza. Obydwie przeciwstawne inter-
~·1 Por. B. S. Childs, Bihlical Theology ... , s. 640: ,,Various attempts have been
made within recent years to resolve or at least to explain the tension
between the present and future elements in Jesus' proclamation of the
kingdom of God. First, there has been several redactional solutions
offered. Dodd argues that the message of the kingdom was originally
orient ed completely to the present, but that the early church re-intro-
duced elements of Jewish apocalyptic thought which accounts for the
tension. Conversely, Bultmann and certain of his school (e.g. Grasser)
rgue the exact reverse. The original message of Jesus was a reflection
f a fori:n of primitive eschatology, which, when it failed to be realized
in the Parousia, was then demythologized by later Christians such as
Paul and John".
25
 pretacje orędzia o królestwie Bożym - w sensie sapiencjalnym
oraz w znaczeniu apokaliptycznym - odwołują się do związków
Jezusa z judaizmem. Dla obydwu można znaleźć dość uzasad-
nień w źródłach oraz wyszukiwać liczne paralele. Fenomen ten
pokazuje, że w judaizmie czasów Jezusa nie ma jednej wizji re-
lacji między Bogiem a historią, między Jego interwencją a odpo-
wiedzią ludzi, między Jego panowaniem a ich pozycją.
1) Apokaliptyczny obraz panowania Boga . W apokaliptyce (roz-
działy od siódmego do dwunastego Księgi Daniela, teksty etiop-
skiej Księgi Henocha, Apokalipsy Ezdrasza i Barucha) historia
od początku jest postanowiona przez Boga, a wszystko zdąża
nieodwołalnie do jej końca. W jej tekstach wyraża się pragnienie
jak najszybszego końca dziejów i nadzieja na rychłe rozpoczęcie
ostatecznego panowania Boga. Nadejście Jego królestwa nie za-
leży od działań ludzi. W wizjach Dn 10-12, które są wprawdzie
antysyryjskie, nie ma poparcia dla żadnej władzy ziemskiej (nie
są one proptolemejskie, ani nie ma miejsca na żadne sojusze
z ziemskimi państwami). Położenie akcentu na Boże działanie
różni apokaliptykę zarówno od starotestamentalnego orędzia
prorockiego, jak i od przedstawionego obrazu w Księgach Ma~
chabejskich. Działanie człowieka, a zwłaszcza zmiana postawy
adresatów, schodzi na drugi plan28 • Wyjście z kryzysowej sytuacji
nie jest więc dziełem samych ludzi, ale przede wszystkim Boga.
2) Obraz polityczny królestwa Bożego. Księgi Machabejskie uka-
zują Boga działającego w krytycznym momencie historii żydow-
Chociaż apokalipsy nie są pozbawione wymiaru parenety~znego, ich
28
zasadniczym przesłaniem nie jest apel o nawrócenie· i naśladowanie,
lecz zachęta do wytrwania aż do końca i pocieszenie w okresie prześla­
dowań. Dlatego jest bardzo wątpliwe jakiekolwiek poparcie ze strony
wzmiankowanych w Księdze Daniela „mędrców" (11,33) dla Machabeu-
szy i dla ich sprzymierzeńców zwanych „pobożnymi" w ich zbrojnym
oporze przeciw obcej władzy. Ich opór wobec prześladowców wyrażał
się w przypominaniu o woli Boga objawianej w wizjach; por. M. Par-
chem, Księga Daniela. Wstęp - Przekład z oryginału - Komentarz, Często­
chowa 2008, s. 661-662.
!dej. Jego zbawcze działanie przybiera konkretną postać w wal-
Machabeuszów z Seleucydami. Narracja o tych wydarzeniach
J st podana jako przykład do naśladowania. Przez powstańców
wiąż ących się w sojusze polityczne Bóg uwalnia swoich wyznaw-
c w od pogańskiego ucisku, czego dowodem jest odzyskanie
1 iep odległości i ustanowienie ziemskiej władzy w osobie Szymo-
Machabeusza i jego następców. W tym sensie można mówić
panowaniu Boga na ziemi zarówno przez pokonanie wrogów
(zraela dzięki Jego pomocy, jak i przez ustanowienie władzy po-
ho dzącej od Niego w dynastii hasmonejskiej29 •
2.3.3. Perspektywa autorów natchnionych
N uczanie o królestwie Bożym,
do którego mamy dostęp tylko
przez pisma Nowego Testamentu, zawsze jest zdeterminowane
przez doświadczenie Paschy Jezusa oraz upływ czasu po wy-
rzeniach paschalnych. Nie wystarczy jednak stwierdzić, że
1 ożna odtworzyć Jego historyczne rysy wyłącznie przez Jego
obraz, który w okresie popaschalnym wytworzyli Jego ucznio-
wie. Należy też uznać, że jedyny Jezus, do którego docieramy,
) st Tym, który przyczynił się do powstania tego obrazu, zatem
oświadczenie paschalne, które mieli uczniowie, nie zastąpiło
kh pamięci Jezusa ziemskiego, lecz właśnie do niej cały czas się
dwoływało 30 •
~o Juda Machabeusz przed bitwą z Lizjaszem prosi Boga o pomoc, wspo-
minając Jego zbawcze działanie przez Dawida (1 Mch 4,30-33). Klęski
poniesione przez Seleucydów Juda interpretuje jako zwycięstwa dane
ludowi przez Boga - zob. Józef Flawiusz, Dawne Dzieje Izraela 12, 316 -
rozszerzenie o wzmiankę o Bogu, której nie ma w paralelnym tekście bi-
blijnym (1 Mch 4,36). Historyk żydowski pisze też o trzech przywilejach,
które otrzymał Hirkan · (panujący po Szymonie Machabeuszu, w 134-
104 r. przed Chr.) od Boga: „władza nad narodem (arche tau ethnous),
urząd arcykapłański i dar proroctwa" (Dawne Dzieje Izraela 13, 299).
:io W ter.i sposób G. R. Beasley-Murray,The Kingdom of Gad and Christology
in the Gospels, [w:] Jesus of Nazareth. Lord and Christ, ed. J. B. Green
27
 Nie można wiązać jednego modelu (sapiencjalnego albo escha-
tologicznego) z określonym okresem przed- lub popaschalnym.
Decydująca jest perspektywa autorów natchnionych, uwarunko-
wana potrzebami ich adresatów. Tego samego czynnika tłuma­
czącego zmiany w nauczaniu nie należy pomijać w interpretacji
nauczania Jezusa ziemskiego (okres galilejski i jerozolimski, na-
uczanie tłumów, przeciwników i uczniów). Przedstawione po-
równanie literatury apokaliptycznej, a zwłaszcza wizji Księgi
Daniela z Księgami Machabejskimi, pokazuje, że bbydwa modele
królestwa Bożego - zarówno dzieła wyłącznie Bożego, jak i re-
zultatu aktywności ludzi - można odnaleźć w źródłach judaizmu
czasów Jezusa. Ewangelie odzwierciedlają uwarunkowania ocze-
kiwań rozbudzonych w judaizmie końca panowania Seleucydów
oraz okresu rzymskiego. Orędzie o królestwie Bożym zakłada
takie oczekiwania, na te nadzieje odpowiada oraz je koryguje
i uzupełnia.
Zmniejszenie roli pojęcia królestwa Bożego w kerygmacie
popaschalnym nie musi być determinowane wyłącznie upły­
wem czasu od zmartwychwstania Jezusa. Na przykład nauczanie
Pawła jest skierowane do chrześcijan zróżnicowanych etnicznie,
w przeważającej części pogan, którzy usłyszeli o królestwie Bo-
and M. Turner, Grand Rapids, 1994, s. 21-25; J. D. G. Dunn, Jesus
Remembered, Grand Rapids - Cambridge 2003, s. 127. Za tym pier-
wszym (s. 25) warto przytoczyć ważne zastrzeżenie autora Teologii
nadziei: „Historically speaking, it is inadmissible to assume that on the
basis of its experience with the risen and present Christ the Christian
community projected anything into the history of Jesus which was
inconsistent with the remembrance of him as he was during his life-
time. Historically it is more plausible to assume that the experience
of the present Christ and the remembrance of the Christ of the past
corresponded, and complemented one another; for the fundamental as-
sertions 'Jesus is the Christ' and 'Christ is Jesus' identify remembrance
and experience, experience and remembrance" (J. Moltmann, The Way
of Jesus Christ. Christology in Messianic Dimensions, San Francisco 1990,
s. 137).
28
żym po raz pierwszy dopiero w głoszonym orędziu o Chrystusie
raz o Jego dziele zbawczym. Paweł mógł także unikać wyraże­
nia „królestwo Boże" ze względów politycznych, gdyż głoszenie
królestwa różnego od panowania rzymskiego mogłoby być nie-
bezpieczne dla niego i jego adresatów31 .
3. Elementy syntezy
W całościowym ujęciu królestwo Boga objawia Jego moc jedno-
czenia z Nim ludzi, a więc oznacza ich zbawienie, czyli daje im
życie wieczne. Przychodzi ono z działalnością Jezusa. Jego poja-
wi nie się wywołuje przeciwstawne reakcje: przyjęcie i opór. Ob-
, zy królestwa Bożego inspirowane są różnymi tekstami Starego
'I' stamentu. Do różnych adresatów tej działalności dostosowane
odmienne formy i treści nauczania Jezusa o królowaniu Boga.
'l'o zróżnicowane nauczanie odsłania stopniowo charakter tego
I nawania.
Najpierw Jezus głosi je w przypowieściach, chociaż uczniom
wyj śnia osobno ich znaczenie: na tym etapie odsłania prawdę
n ozwoju królestwa Bożego (Mt 13,1-52). Następnie określa
w unki wejścia do królestwa i jego dziedziczenia. Uczniom po-
w rza zadanie głoszenia królestwa Bożego, którego spełnienie
1ozpoczynają już podczas Jego ziemskiej działalności (Mt 10, 7),
1l będą mogli je wypełnić w sposób właściwy dopiero po Jego
,in rtwychwstaniu, dlatego powołuje Dwunastu i wyznacza im
'I. 1 l nia zarówno na okres ziemskiej działalności, jak i na czas
ho dzący po niej. Tę ich rolę w relacji do królestwa Bożego
rdziej uwydatnia Ewangelia Marka. Uczniom zostaje obja-
w fundamentalna wiedza i istotna prawda o najważniejszej
1 ( bi , a to objawienie jest nazwane powierzeniem im jednej,
11 WT salonice pojawia się oskarżenie przeciw apostołowi i jego współ­
I . cewnikom o głoszenie innego władcy od Cezara - króla Jezusa
I z 17,7) .
29
integralnej tajemnicy królestwa Bożego (Mk 4,11). Dwie cechy miętać o tym napięciu między
dwoma wymiarami - przyszłym
narracji tej Ewangelii wskazują na ten Boży wymiar tajemni- teraźniejszym, kiedy rozważa się relację królestwa Bożego do
cy jako pełnej prawdy o Jezusie, uwydatniają nadprzyrodzony Kościoła. Kościół jest jednocześnie przestrzenią głoszenia oraz
charakter poznania Jego tożsamości. Po pierwsze, nikt z ludzi bjawiania obecności królestwa Bożego. Królestwo Boże oznacza
nie dochodzi do poznania tej tożsamości pomimo Jego czynów j dnak panowanie Boga w całych dziejach zbawienia, dlatego nie
i słów z mocą Bożą, zwiastujących bliskość panowania Bożego. utożsamia się ono w sposób pełny z Kościołem 33 •
Po drugie, Jego prawdziwą tożsamość od początku poznają du-
chy nieczyste, które jednak próbują wykorzystać tę wiedzę prze-
ciw Jego działalności (Mk 1,24.34; 3,11).
Przeciwstawne reakcje różnych adresatów nauczania tłu­
maczą w znacznej mierze napięcie w opisie panowania Bożego.
Z jednej strony Jezus wzywa uczniów do modlitwy o przyjście
królestwa Ojca (Mt 6,10; Łk 11,2) i do troski o to, aby do niego
wejść (Mk 9,47), oraz zapowiada, że z uczniami będzie na uczcie
w królestwie po swoim odejściu (Mk 14,25; także Łk 13,29);
w przypowieściach o dziesięciu pannach i o Królu-Pasterzu mówi
o jego pełnym objawieniu na końcu czasów (Mt 25,1; 25,34).
Z drugiej strony zostało ono już zapoczątkowane w słowach
i czynach Jezusa (Mt 4,17; Mk 1,15), dlatego też mówi, że kró-
lestwo to należy do tych, którzy są jak dzieci (Mk 10,14); jego
obecność oznaczają egzorcyzmy (Mt 12,28). Na pytanie o czas
jego przyjścia, odpowiada, że ono jest już pośród pytających, klamacją Ewangelii (Dz 8,4; 15,35). Królestwo podobne jest do ziarn-
k gorczycy, które rośnie i staje się drzewem (Łk 13,18-19); jest ono
a więc zarówno z tą działalnością, jak i swoją osobą wiąże jego
becne w świecie jako zaczyn w masie mąki, który przemienia ludzkość
objawienie już w teraźniejszości (Łk 17,20-21) 32 • Trzeba pa- (Łk 13,20). Królestwo Boże jest obecne w osobie Mesjasza, który gło-
ząc Ewangelię, inauguruje erę królestwa (Łk 16,16). Łukasz dokonuje
32
Por. P. Stuhlmacher, Biblische Theologie des Neuen Testaments. Band I: j dnak syntezy jego dwóch wymiarów; czyni to w logionie o naślado­
Grundlegung: von Jesus zu Paulus, Gottingen 1992, s. 71: „Apokalypti- w niu (Łk 9,60~62) i w słowach poświęconych dzieciom (Łk 18,17).
sche Berechnungen des Termins, an dem die Gottesherrschaft anbre- Przyjęcie królestwa jest tu rzeczywistością obecną, a wejście do niego
chen wird, lehnt Jesus entschieden ab. Statt dessen verweist er auf ihre przyszłą"; tenże, Królestwo Boże w teologii ewangelistów, [w:] Duch
geheimnisvolle Gegenwart in seiner eigenen Person [... ]". Nawet gdyby I Oblubienica mówią: „Przyjdź". Księga pamiątkowa dla Ojca Profesora Au-
pominąć tę odpowiedź Jezusa, trzecia Ewangelia nie mniej niż inne J{UStyna Jankowskiego OSB w 85. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski,
ukazuje wymiar teraźniejszy królestwa. Choć Józef Kudasiewicz pomija · W rszawa 2001, s. 218.
ten tekst, to jednak wskazuje na obydwa wymiary: „Trzeci ewangelista 11 Jor. D. L. Bock, The Kingdom of Gad ... , s. 58: „[ ... ] the kingdom is both
bardziej niż jego poprzednicy akcentuje przyszły wymiar królestwa. 1I tinct from and intimately associated with the church. The kingdom is
[... ] Święty Łukasz równie często mówi o królestwie Bożym obecnym 1\ re than the church, but the church is contained within the kingdom
już teraz. Widać tow utożsamianiu głoszenia królestwa Bożego z pro- J r gram".

30 31