JK13 Anusiewiczetal PDF

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218
Jêzyk a Kultura tom 13 Wroc³aw 2000
JANUSZ ANUSIEWICZ , ANNA D¥BROWSKA,

MICHAEL FLEISCHER
Uniwersytet Wroc³awski
Jêzykowy obraz wiata i kultura.

Projekt koncepcji badawczej
0. Projekt i obiekt badañ

0.1. Uwagi ogólne
Wed³ug przedstawionej tu koncepcji przedmiotem badañ kultury jest feno-
men d r u g i e j r z e c z y w i s t o c i bêd¹cej kolektywnym konstruktem danej
spo³ecznoci. P i e r w s z a r z e c z y w i s t o æ (fizykalna) stanowi przedmiot
zainteresowania nauki o kulturze jedynie jako podstawa drugiej rzeczywistoci,
czyli jako instancja wyznaczaj¹ca ogólne zasady jej funkcjonowania. W spo³e-
czeñstwie istnieje wiele (wspólnych z innymi naczelnymi) zjawisk, bêd¹cych, co
prawda, p r o d u k t a m i pierwszej rzeczywistoci, nie daj¹cych siê jednak do
niej sprowadziæ. Wspólny tym wszystkim zjawiskom jest ich c h a r a k t e r
s e m i o t y c z n y (reprezentujemy Peirceowsk¹, tzn. triadyczn¹ i relacyjno-
-funkcjonaln¹ koncepcjê znaków). Nie wyklucza to, oczywicie, koncepcji opar-
tych na d z i a ³ a n i u (Handlung) (np. Schmidt 1980) lub na k o m u n i -
k a c j i (np. Drechsel 1984) jako na podstawowych elementach zjawisk kultu-
rowych, poniewa¿ wszystkie owe fenomeny daj¹ siê sprowadziæ do znaków i pro-
cesów znakowych. W zwi¹zku z tym korzystniejsze dla konstrukcji teorii wyda-
je siê wychodzenie od wspólnych elementów podstawowych ni¿ od obiektów
stanowi¹cych produkty procesów znakowych. Wychodzimy zatem z za³o¿enia,
i¿ zjawiska semiotyczne, miêdzy innymi wypowiedzi, teksty itd., tworz¹ drug¹
rzeczywistoæ, opart¹ na pierwszej, która podlega tym samym prawom natural-
nym, charakteryzuje siê obiektywnym, to znaczy i n t e r p e r s o n a l n y m
i k o l e k t y w n y m charakterem, a jednoczenie ma stosunkowo samodzielny
status. Chodzi tu, oczywicie, o formowanie siê tak zwanego o b r a z u w i a -
12 Janusz Anusiewicz, Anna D¹browska, Michael Fleischer
t a, o fakt, ¿e z powsta³ych z tego samego materia³u, to znaczy ze znaków,

wypowiedzi, tworzone s¹ w ró¿nych kulturach odmienne, odbiegaj¹ce od siebie
obrazy wiata, odpowiedzialne (wespó³ z innymi elementami) za funkcjonowanie
spo³eczeñstwa i kultury, charakteryzuj¹ce siê uwarunkowanym systemowo wiêk-
szym stopniem swobody ni¿ system spo³eczny, który je wspó³organizuje i który
jest przez nie organizowany. Mamy tu wiêc na myli fenomeny o b r a z ó w
w i a t a i zasadê k o n s t r u k c y j n o c i , a wiêc fakt, ¿e z tego samego
znakowego materia³u w ró¿nych kulturach wytwarzane s¹ ró¿ne konstrukty,
odpowiedzialne za funkcjonowanie kultury i wyposa¿one w sposób systemowo
uwarunkowany w wiêcej stopni wolnoci ni¿ system spo³eczny, który je orga-
nizuje i który jest przez nie organizowany (funkcjonalnie usieciowiona przy-
czynowoæ). Wychodzimy z za³o¿enia, i¿ druga rzeczywistoæ podlega tym
samym, co zjawiska fizyczne prawom systemowym o charakterze przyrod-
niczym. Jest ona produktem pierwszej rzeczywistoci powsta³ym w oparciu o jej
regu³y. Natura wytwarza kulturê. System drugiej rzeczywistoci jest polem
mo¿liwych dzia³añ, powsta³ym i funkcjonuj¹cym w obrêbie pierwszej rzeczy-
wistoci w produktach kultury, ma on charakter kolektywny i interpersonalny, to
znaczy nie-sterowalny przez jednostkê. Przyjmujemy, i¿ drug¹ rzeczywistoci¹
rz¹dz¹ prawa systemów otwartych i dynamicznych. Termodynamiczno-biolog-
iczn¹ t e o r i ê s y s t e m ó w (Riedla), t e o r i ê d y s k u r s ó w (Linka
i Fleischera) i s e m i o- t y k ê (Peircea) uwa¿amy za teorie przydatne
i odpowiednie do badania tego obiektu. Jako teoriê nauki przyjmujemy k o n -
s t r u k t y w n y f u n k c j o n a - l i z m (Finke 1982).
0.2. Dla konstruktywistycznie pojmowanej empirycznej nauki o kulturze

szczególnie wa¿ne jest pojêcie znaczenia, które w konsekwencji sprowadzalne
jest do semiotyki: rodki komunikacji rozumiane jako materialnie przedstawione
obiekty komunikacji (np. teksty) nie posiadaj¹ znaczenia. Uczestnicy komuni-
kacji (musz¹) na zasadzie umowy w swoim obszarze kognitywnym przyporz¹d-
kowaæ znaczenia ustalonym rodkom komunikacji (Schmidt 1987: 65). Mamy
zatem do czynienia zarówno ze r o d k a m i k o m u n i k a c j i (np. teksta-
mi jêzykowymi), jak i z kognitywnymi konstruktami, które okrelony system
przyporz¹dkowuje tym rodkom komunikacji (Schmidt 1987: 65). Konstrukty te
nazywamy (za Schmidtem) k o m u n i k a t a m i. Tego, czym s¹ rodki komu-
nikacji i które z nich s¹ jako takie akceptowane, uczymy siê w p r o c e s i e
s o c j a l i z a c j i.
Nale¿a³oby tu rozpatrzyæ równie wa¿ny problem, a mianowicie rozró¿nienie
miêdzy s y s t e m e m i jego m a n i f e s t a c j a m i. Przy konkretnej
empirycznej pracy nale¿y zawsze rozró¿niaæ ogólny system i produkowane przez
niego manifestacje, w których przejawia siê system ogólny. Porównanie ró¿nych
(np. narodowych) wariantów, czyli manifestacji danego systemu, pozwala sfor-
mu³owaæ ogólne prawid³owoci lub prawa. Opowiadamy siê za badaniami porów-
nawczymi, gdy¿ jedynie one mog¹ zwróciæ uwagê na istniej¹ce prawid³owoci;
Jêzykowy obraz wiata i kultura 13
dopiero badania porównawcze na manifestacjach prowadz¹ do ogólnej teorii kul-

tury (np. takiej, jaka zosta³a zaproponowana w: Fleischer 1989 i 1994a).
0.3. W tym zakresie reprezentujemy termodynamiczno-biologiczn¹ teoriê

systemów i wychodzimy ze stanowiska ewolucyjnego. Zgodnie z t¹ teori¹ dany
system funkcjonuje, jeli wystêpuj¹ w nim fluktuacje absorbowane i os³abiane
przez system, w którym ów system funkcjonuje. Okrelone fluktuacje systemowe
mog¹ oczywicie wyst¹piæ tak¿e w danym systemie, wtedy mamy do czynienia
z aspektami samoorganizacyjnymi (autopoetycznymi). Samoorganizacja jest jed-
nak tylko jednym stabilizuj¹cym, utrzymuj¹cym i generuj¹cym system czyn-
nikiem, sporód innych istniej¹cych w systemie. Ponadto mamy tak¿e do czynie-
nia z czynnikiem metastabilnoci, który równie¿ decyduje o zachowaniu systemu.
Przenosz¹c opisane aspekty na procesy kognitywne, mo¿na stwierdziæ, ¿e na tych
samych zasadach opiera siê fenomen wiedzy. Wiedza wyra¿a siê w tym, ¿e sy-
stem sam znajduje optymaln¹ stabilnoæ i ¿e taka wiedza nie jest niczym innym
jak zakumulowanym dowiadczeniem sprzê¿eñ zwrotnych miêdzy systemem
a otoczeniem. W tym sensie ka¿da wiedza jest dowiadczeniem, wiedza obiektyw-
na i subiektywna staj¹ siê komplementarne (Jantsch 1987: 168-169).
Bezporednio z tego wynika konstruktywistyczne rozumienie fenomenu ko-
munikacji. Samoreferencyjne i samoorganizuj¹ce systemy zale¿ne s¹ od wymia-
ny z otoczeniem. Interakcja dana jest wtedy, kiedy zachodzi wymiana miêdzy sy-
stemem a otoczeniem ustrukturyzowanym na innym poziomie ni¿ dany system
(Jantsch 1987: 169). Zbiór takich interaktywnych procesów jest w³anie obsza-
rem kognitywnym. System wie, które relacje z otoczeniem powinny zostaæ za-
chowane, by zachowaæ system. Komunikacja dana jest wtedy, kiedy obydwa sy-
stemy znajduj¹ce siê w interakcji zachowuj¹ pe³n¹ autonomiê, tzn. wtedy, kiedy
obydwa systemy siê przenikaj¹ albo zazêbiaj¹. Nie mamy przy tym jednak w ¿ad-
nym wypadku do czynienia z przenoszeniem (transferem) wiedzy, lecz z reorien-
tacj¹ interaktywnych procesów (jego obszaru kognitywnego) (Jantsch 1987: 170).
Komunikacja to nie dawanie, lecz prezentacja siebie samego, swego w³asnego
¿ycia, która ewokuje odpowiednie procesy ¿yciowe w kim innym [...] Komuni-
kacja miêdzy autopoetycznymi systemami zawiera w sobie mo¿liwoæ samoor-
ganizacji wiedzy poprzez wzajemn¹ stymulacjê poznania (Auslotung) i rozsze-
rzanie obszarów kognitywnych (Jantsch 1987: 170-171), a to w obrêbie danych
i obowi¹zuj¹cych warunków otoczenia.
1. Kultura koncepcje i stanowiska

1.1. Konstruktywistyczna koncepcja kultury
K u l t u r a j e s t r z e c z y w i s t o c i ¹ z n a k ó w. Jest ona zjawiskiem
semiotycznym o charakterze systemowym. Jest otwartym, dynamicznym, fak-
tycznie istniej¹cym systemem, obejmuj¹cym wszystkie te zjawiska i dotycz¹cym

wszystkich tych aspektów, które oparte s¹ na procesach semiotycznych. Wszêdzie
tam, gdzie wystêpuj¹ znaki, a wiêc tak¿e znaczenia, i generowane s¹ dyskursy,
mamy do czynienia z systemem kultury. Kultura nie jest wiêc czym daj¹cym siê
ustaliæ lub okreliæ w sposób statyczny, lecz jest wi¹zk¹ mechanizmów i zasad,
funkcjonuj¹cych tam, gdzie generowane s¹ znaki. Kultura jest fenomenem
funkcjonalnym, podobnie jak jej podstawa znaki; kultura nie jest zatem definio-
walna poprzez odniesienie do obiektów przestrzenno-czasowych, lecz ujmuje siê
j¹ jako zjawisko relacyjne i funkcjonalne, jako konstrukt kolektywny i interper-
sonalny. Kultura jako subsystem systemu spo³ecznego posiada nastêpuj¹ce cechy
i w³aciwoci: a) jest systemem w rozumieniu teorii systemów; b) jest systemem
otwartym w rozumieniu termodynamicznej lub biologicznej teorii procesów
nieodwracalnych. Rozwinê³a siê i funkcjonuje wed³ug praw dotycz¹cych sys-
temów otwartych, choæ czêciowo przybieraj¹ one formy specyficzne dla kultu-
ry i realizowane s¹ innymi sposobami ni¿ w wiecie organicznym; c) jest syste-
mem ewoluuj¹cym w rozumieniu teorii ewolucji systemów; d) jest obiektem, to
znaczy faktycznie istniej¹cym i funkcjonuj¹cym systemem; e) posiada zdolnoæ
samoorganizacji; f) jako system nie poddaje siê sterowaniu ze wzglêdu na okre-
lony cel; g) posiada w³aciwoci charakteryzuj¹ce system jako ca³oæ oraz
cechy poszczególnych (pojedynczych lub z³o¿onych) jego elementów. Samoste-
ruj¹ce i samoorganizuj¹ce w³aciwoci systemu jako takiego maj¹ charakter
przedmiotowy (por. szerzej artyku³ Fleischera w niniejszym tomie).
Hipoteza ta zak³ada, i¿ kultura charakteryzuje siê miêdzy innymi wewnêtrz-
nym zró¿nicowaniem, dzieli siê na podsystemy oraz funkcjonuje w bardziej z³o-
¿onym nadsystemie (otoczeniu, tzn. systemie spo³ecznym). Ka¿dy podsystem
posiada konkretne manifestacje, które jako wynik regulowanych (przez kultu-
rê lub naturê) zdarzeñ wykazuj¹ cechy i w³aciwoci szczególne oraz ogólne,
oparte na decyzjach. Obowi¹zuje tutaj zasada powi¹zanej i funkcjonalnej przy-
czynowoci (por. Wuketis 1985: 77). Innymi s³owy: wszystkie decyzje posiada-
j¹ cechy (i w³aciwoci), przy czym istniej¹ cechy nieistotne dla stanu danego
subsystemu, ze wzglêdu na fundamenty jego egzystencji czy te¿ jego tendencje
rozwojowe. Ta sama w³aciwoæ lub cecha mo¿e jednak okazaæ siê istotna w od-
niesieniu do innego stanu systemu. Cechy nie s¹ nigdy istotne lub nieistotne sa-
me w sobie, lecz jedynie w odniesieniu do manifestacji subsystemów lub sy-
stemów, to znaczy w odniesieniu do ich stanu. Na skutek fluktuacji, cechy i w³a-
ciwoci nieistotne mog¹ siê skumulowaæ i wywo³aæ czasem nag³e zmiany
systemu w wa¿nych dla niego aspektach. Funkcje oraz regu³y generuj¹ce pod-
legaj¹ na podstawie czterech wzorców organizacji: normy, hierarchii, interde-
pendencji i tradycji utrwaleniu oraz procesom determinacyjnym, i jednocze-
nie mog¹ dziêki mechanizmowi zasadniczo mo¿liwej wariabilnoci unikn¹æ
sta³ego utrwalenia, rozwijaæ siê dalej i utrzymywaæ owe utrwalenie w celu za-
chowania systemu. Mechanizmy i wzorce zwi¹zane s¹ ze sob¹ zasad¹ funkcjo-
nalnej przyczynowoci w ten sposób, ¿e dane skutki wp³ywaj¹ na swoje w³asne
przyczyny. Grupy spo³eczne wytwarzaj¹ wypowiedzi, wypowiedzi wywieraj¹

wp³yw na te grupy i na ich spoistoæ. Porz¹dek grupy jest porz¹dkiem poststa-
bilnym, czyli odkrywanym post factum, oraz konstruktem. Ewolucja kultury nie
ma celu, ma jednak kierunek mo¿liwy do odczytania z analizy tradycji do chwi-
li obecnej. Od tego momentu kierunek (koniecznej) ewolucji nie jest przewidy-
walny. Porz¹dek kultury wyraziæ mo¿na formu³¹ prawo razy jego zastosowa-
nie. Jeli dana prawid³owoæ jest czêsto stosowana, mo¿na stwierdziæ wystêpo-
wanie porz¹dku. Natomiast prawid³owoæ nie powtarzaj¹ca siê nie jest jako
taka poznawalna, mimo i¿ mo¿e byæ prawid³owoci¹ (por. szerzej Fleischer
1994b).
1.1.1. Stratyfikacja kultury

W oparciu o przedstawion¹ definicjê kultury mo¿na rozumieæ system kultu-
ry jako funkcjonuj¹cy co najmniej w czterech powi¹zanych systemowo subsys-
temach (por. obszerniej na ten temat: Fleischer 1991: 250-252 i 1994a; 1994b):
1) G r u p y k u l t u r o w e (np. grupy przyjació³, zespo³y robocze, grupy
studenckie, kliki itd.) s¹ sk³adnikiem subkultur, w których produkowane s¹ ele-
menty dyskursów oraz projektowane s¹ dyskursy, mimo ¿e nie istnieje pewnoæ
co do ich ukszta³towania siê i rozprzestrzenienia. Grupy kulturowe s¹ wa¿nym
miejscem manipulacji dyskursem, dysponuj¹cym najwiêkszym stopniem wolno-
ci; tworz¹ one w odniesieniu do podanej stratyfikacji system maksymalnej
wolnoci. Tworzenie dyskursów odgrywa w nich rolê drugorzêdn¹, a zapamiêty-
waniu dyskursów s³u¿¹ systemy bardziej z³o¿one.
2) S u b k u l t u r y sk³adaj¹ siê z ró¿nej liczby grup kulturowych rozmai-
tej wielkoci i jako system s¹ generowane przez jeden katalog norm, zachowañ
lub regu³. Tworz¹ one specyficzny dla siebie, choæ w danej subkulturze nie jedy-
ny, dyskurs. Ró¿ni¹ siê one od innych subkultur danego obszaru kulturowego
oraz najbli¿szej wy¿szej jednostki od kultury narodowej. Dominuj¹cym w nich
komponentem jest tworzenie (produkcja) dyskursów. Zapamiêtywanie subkultu-
rowego repertuaru dyskursów (jako specyfiki okrelonej kultury) jest wyraniej-
sze ni¿ w przypadku grup kulturowych, manipulacja dyskursem natomiast s³ab-
sza. Manipulacja s³u¿y konfrontacji z innymi grupami, umacnia w³asn¹ subkul-
turê, zapewnia jej otwartoæ na wp³ywy zewnêtrzne, co umo¿liwia jej wzbogace-
nie i modyfikacje.
3) K u l t u r a n a r o d o w a obejmuje wszystkie znajduj¹ce siê na wspól-
nym (pod wzglêdem geograficznym i politycznym) terenie subkultury oraz za-
wiera równie¿ subkulturowo lub dyskursywnie z nimi s¹siaduj¹ce subkultury ob-
ce (mniejszoci narodowe poza granicami, zaprzyjanione subkultury itp.). Przy
czym nie jest decyduj¹ce to, czy na poziomie tym chodzi faktycznie o kulturê na-
rodow¹ w cis³ym tego s³owa znaczeniu. Jest to, co prawda, obecnie najczêstsza
forma manifestacji tego systemu. W spo³eczeñstwach, które nie posiadaj¹ pañ-
stwa, mog¹ to byæ zbiorowoci jêzykowe, etniczne lub inne. W systemie tym wy-
ranie dominuje zachowanie (zachowawczoæ) dyskursów, które selektywnie we-

sz³y na obszar ogólny z systemów mniej z³o¿onych, nie stanowi¹ go jednak ca³-
kowicie. Tworzenie dyskursów jest na tym poziomie bardzo s³abe. Powstaj¹ tyl-
ko takie dyskursy lub ich elementy, które ogólnie umo¿liwiaj¹ osi¹gniêcie kon-
sensusu lub reprezentuj¹ specyfikê danej kultury narodowej. Najs³abiej rozwiniê-
ta jest sfera manipulacji dyskursem. Zachowanie dyskursów jest na tym poziomie
pierwszoplanowe, tworzenie nowych dotyczy jedynie okrelonych dziedzin, o ile
nie mog¹ one zostaæ obs³u¿one przez subkultury i grupy kulturowe. Elementem
charakterystycznym dla poziomu kultury narodowej jest interdyskurs.
4) I n t e r k u l t u r a stanowi sferê obejmuj¹c¹ niewiele kultur narodowych,
które uwa¿a siê za podobne, s¹siaduj¹ce itp. (np. kultury anglosaskie, niemiec-
kojêzyczne, s³owiañskie). Jeli chodzi o korelacje miêdzy zapamiêtywaniem,
tworzeniem a manipulacj¹, to ich stosunek jest w tym wypadku wzglêdnie wy-
równany. Manipulacja dotyczy przystosowania istniej¹cych (zarówno w³asnych,
jak i obcych) dyskursów do celów interkulturowych, a tak¿e uwarunkowanego in-
terkulturowo przekodowania dyskursów pochodz¹cych z zewn¹trz danej interkul-
tury, które musz¹ zostaæ do niej dopasowane. Jednoczenie daje siê zaobserwo-
waæ, ¿e dyskursy interkulturowe s¹ mniej sta³e ni¿ dyskursy kultur narodowych,
poza tym ogólny obszar dyskursów podlega bardzo du¿ym wahaniom i nie jest
szczególnie stabilny.
1.1.2. Stratyfikacja dyskursów

1) D y s k u r s jest to systemowy repertuar znaków, a dok³adniej interpre-
tantów, jak i organizuj¹cych ten repertuar regu³ oraz norm generuj¹cych i u¿ytko-
wych danej formacji kulturowej, stanowi¹cy o spo³ecznej i kulturowej specyfice
tej formacji i tworz¹cy rozró¿niaj¹c¹ j¹ wi¹zkê cech. Przez pojêcie f o r m a c j i
k u l t u r o w e j rozumie siê konkretne, specyficzne dla danych grup manifesta-
cje danego subsystemu z obszaru supersystemu kultury. Innymi s³owy: dyskurs to
sposób, w jaki (oraz za pomoc¹ jakich interpretantów) dana formacja kulturowa
siê wypowiada, zabiera g³os w wiecie znakowym (czyli w kulturze), oraz zapew-
nia sw¹ spójnoæ. Z pewn¹ przesad¹ mo¿na by to równie¿ sformu³owaæ w sposób
nastêpuj¹cy: dyskurs kreuje semiotyczn¹ (czyli kulturow¹) rzeczywistoæ danej
formacji, jest przez ni¹ generowany z danego lub nowego materia³u (aspekt ma-
terialny), oraz powoduje i zapewnia jej dyskretnoæ, a wiêc tworzy j¹ i jest przez
ni¹ tworzony. Istnieje moc systemu jêzykowego oraz moc dyskursu. Dyskursy s¹
koniecznymi i obowi¹zuj¹cymi nawykami wypowiadania siê [...] Normatywnoæ
dyskursu nie jest wyprowadzona z normatywnoci systemu jêzykowego (Rött-
gers 1988: 124). Miêdzy kultur¹ a repertuarem interpretantów danej formacji kul-
turowej porednicz¹ dyskursy bêd¹ce aktualnym miejscem zastosowania tego re-
pertuaru oraz manifestacji kultury. Dyskursy spe³niaj¹ swoj¹ funkcjê w odniesie-
niu do danej subkultury oraz do suprasystemu kultury narodowej. Zapewniaj¹ one
utrzymanie danej subkultury (czynniki wewnêtrzne subsystemu) oraz jej spoi-
stoæ, a tak¿e steruj¹ subsystemem dyskursów specjalistycznych (czynniki zewnê-

trzne subsystemu). Na poziomie subkulturowym zapewniaj¹ one wyró¿nianie siê
danej subkultury wobec innych (na przyk³ad s¹siednich) subkultur i s¹ za po-
moc¹ dyskursów specjalistycznych odpowiedzialne za subkulturowe wspó³za-
le¿noci/interferencje (czynniki wewnêtrzne systemu). Na pierwszym planie sto-
j¹ czynniki wewnêtrzne utrzymuj¹ce i zachowuj¹ce system (wypowiedzi grupo-
we typu my). Jednym z ich istotnych zadañ jest oddzia³ywanie na interdyskurs
(czynniki zewnêtrzne odnosz¹ce siê do suprasystemu). Dlatego te¿ nale¿y zbadaæ:
a) jak wygl¹da zró¿nicowanie dyskursów; b) jak odbywa siê przejcie elementów
systemu z dyskursu do interdyskursu; c) jak¹ funkcjê spe³niaj¹ elementy wspól-
ne (to znaczy symbole kolektywne); d) jakie funkcje spe³nia interdyskurs w od-
niesieniu do systemu kultury i systemu spo³ecznego.
2) D y s k u r s s p e c j a l i s t y c z n y. Definiowany jest jako czêci sk³a-
dowe dyskursów, funkcjonuj¹ce tylko w obrêbie jednego dyskursu danego sub-
systemu kultury. Dyskurs specjalistyczny realizuje ogólne ukierunkowanie oraz
hierarchie wa¿noci i norm swojego dyskursu w odniesieniu do jakiego obsza-
ru lub okrelonego aspektu (sk³adnika) systemu. Na przyk³ad w obrêbie dyskur-
su kontrkulturowego lub dyskursu chrzecijañsko-narodowego mo¿na rozró¿niæ
specjalistyczny kontrkulturowy/chrzecijañsko-narodowy dyskurs prawniczy czy
te¿ polityczny. Wynika z tego nastêpuj¹ca prognoza: powinno daæ siê wykazaæ,
i¿ dyskursy danej formacji kulturowej s¹ spójniejsze, bardziej homogeniczne,
a w ka¿dym razie stabilniejsze ni¿ dyskursy specjalistyczne. W zwi¹zku z tym
dyskursy by³yby nastawione na zachowanie, stabilnoæ, odró¿nialnoæ itp. danej
subkultury oraz gwarantowa³yby jej spoistoæ i utrzymanie. Funkcjami dyskursu
danej formacji kulturowej by³yby: konstytuowanie, utrzymanie oraz konsolido-
wanie systemu. Za wp³ywy zewnêtrzne, wzbogacanie i kongruencjê systemu oraz
za procesy ró¿nicowania by³yby z kolei odpowiedzialne dyskursy specjalistycz-
ne. W zwi¹zku z tym przyj¹æ mo¿na nastêpuj¹c¹ w³aciwoæ dyskursów specja-
listycznych: spe³niaj¹ one, ze wzglêdu na sposób funkcjonowania dyskursu, funk-
cjê filtra (membrany) zarówno wobec wp³ywów systemowo zewnêtrznych, jak
i wewnêtrznych. Warunkiem funkcjonowania tego mechanizmu jest to, by si³y sy-
stemowo wewnêtrzne (spajaj¹ce system) by³y silniejsze ni¿ wp³ywy zewnêtrzne,
aby unikn¹æ niszcz¹cego (lub tylko zmieniaj¹cego) system syndromu konia tro-
jañskiego. Mo¿na zatem wykazaæ, ¿e na przyk³ad przywi¹zanie chrzecijañsko-
-narodowych dziennikarzy do ich dyskursu subkulturowego jest silniejsze ni¿ ich
ewentualny zwi¹zek z systemami innych dyskursów specjalistycznych. Oczywi-
cie w odniesieniu do u¿ywanych (przez nich) rodków dyskursywnych, a nie
w sensie ogólnoludzkim. Na dyskursy specjalistyczne wywiera wp³yw zarówno
dyskurs w³asnej subkultury, jak i dyskursy specjalistyczne tego samego obszaru
kulturowego. Mo¿na wiêc wyró¿niæ nastêpuj¹ce funkcje dyskursu specjalistycz-
nego: a) ochrona systemu subkulturowego i w³asnego dyskursu na zewn¹trz; b)
zapewnienie dyskursywnie przefiltrowanego przejêcia nowych elementów dys-
kursywnych przez w³asny dyskurs; c) wzbogacenie w³asnego dyskursu; d) przy-
gotowywanie lub dopasowywanie dyskursu do ewolucyjnych procesów zacho-

dz¹cych w kulturze narodowej; e) wspomaganie rozpowszechniania w³asnego
dyskursu wród innych formacji subkulturowych.
Jeli prognozy te siê sprawdz¹, powinno siê okazaæ, i¿ dyskurs specjalistycz-
ny wywiera niewielki wp³yw na interdyskurs. Jest on bowiem ukierunkowany na
poredniczenie, wzbogacanie, utrzymanie systemu subkulturowego. Na poziomie
interdyskursywnym dyskursy specjalistyczne powinny zatem funkcjonowaæ jedy-
nie za porednictwem dyskursów, lub nawet tylko ich czêci.
3) I n t e r d y s k u r s jest specyficznym dyskursem suprasystemu danej
kultury narodowej, spe³niaj¹cym w jej systemie funkcjê porednicz¹c¹, integru-
j¹c¹, zapewniaj¹c¹ komunikacjê oraz stanowi¹cym o jej kulturowej spoistoci.
Nale¿y podkreliæ, ¿e nie jest on jedynym dyskursem funkcjonuj¹cym w danej
kulturze narodowej. Tworzy on tylko sferê integruj¹c¹ system, do której forma-
cje kulturowe, jeli to konieczne, mog¹ siê odwo³aæ w celu utrzymania systemu.
Z pewnymi zastrze¿eniami mo¿na by tu mówiæ o sferze konsensusu, do którego
formacje kulturowe nie tylko mog¹ siê odwo³aæ, lecz równie¿ co do którego mu-
sz¹ byæ zgodne, aby komunikacja w ogóle by³a mo¿liwa. W systemie subkultur
(inter-subkulturowo) mo¿liwoæ komunikacji jest w³aciwoci¹ fakultatywn¹, na-
tomiast w systemie kultury narodowej jest ona w³aciwoci¹ obligatoryjn¹.
W tym przypadku dzia³aj¹ dodatkowe prawid³owoci, nie istniej¹ce w subsyste-
mie, zapewniaj¹ce utrzymanie systemu kultury. Interdyskursu nie nale¿y wiêc ro-
zumieæ jako wspólnego mianownika, jako porozumienia, co do którego mo¿na
(ostatecznie) dojæ, lecz jako suprasystem, na który jest siê zdanym, i na który
w zwi¹zku z tym trzeba próbowaæ wywrzeæ wp³yw. Analiza interdyskursu umo¿-
liwia wiêc ustalenie stratyfikacji kultury okrelonej sfery narodowej, hierarchii
dyskursów, zbadanie przestrzeni komunikacyjnej danej kultury narodowej oraz
wyci¹ganie wniosków dotycz¹cych organizacji i funkcjonowania kultury, a tak-
¿e wykrycie jej ogólnego mechanizmu. Interdyskurs jest wyrazem danego stacjo-
narnego stanu okrelonej kultury narodowej. Jest on indykatorem stanu (równo-
wagi wzglêdnej) kultury narodowej, jej centralnym polem. Zjawiska uwidacznia-
j¹ce siê w interdyskursie wskazuj¹ na zmiany ewolucyjne, niestabilnoci, wza-
jemne relacje i ogólne procesy zachodz¹ce w danej kulturze narodowej. Pozwala
to na wyci¹gniêcie wniosków dotycz¹cych procesów przebiegaj¹cych w subkul-
turach, a wiêc w dyskursach. St¹d te¿ wa¿ne dla zbadania stanu kultury (stanu sy-
stemu, a nie jego treci) jest okrelenie udzia³u danej subkultury, danego dyskur-
su w interdyskursie. Dyskursy wywieraj¹ nacisk na interdyskurs w celu zwiêk-
szenia swego w nim udzia³u, przeforsowania w³asnych elementów dyskursyw-
nych oraz przeobra¿enia ich w symbole kolektywne.
4) D y s k u r s i n t e r k u l t u r o w y funkcjonuje w sferze interkultury.
Interkultura jako zwi¹zek wielu sk³adników ró¿nych kultur narodowych, jako sy-
stem wzglêdnie niestabilny i poddany wielu wahaniom i fluktuacjom, nie posia-
da mocy potrzebnej do wytworzenia jednego lub kilku stabilnych dyskursów.
Dyskurs interkulturowy spe³nia funkcjê wspieraj¹c¹ interdyskurs w ten sposób,
¿e mo¿e on wzmacniaæ lub os³abiaæ okrelone tendencje i mo¿liwoci rozwojo-

we. Mo¿e bowiem wnosiæ do interdyskursu odmienne akcenty, które nie s¹ (lub
nie s¹ szczególnie) w nim reprezentowane, i zwiêkszaæ tym samym stabilnoæ in-
terdyskursu. Nale¿y go uznaæ za czynnik systemu stabilizuj¹cy interdyskurs,
który sam jednak tej w³aciwoci nie wykazuje. Jednoczenie jest on takim sy-
stemowym miejscem, w którym subkultury mog¹ za porednictwem interkultury
wywieraæ wp³yw na kulturê narodow¹. Udzia³ okrelonych subkultur w interkul-
turze mo¿e byæ wiêkszy ni¿ ich udzia³ w interdyskursie, czyli w kulturze narodo-
wej (np. frankofilskie subkultury w niemieckojêzycznej interkulturze), tak ¿e mo-
g¹ one ewentualnie t¹ (okrê¿n¹) drog¹ z wiêkszym powodzeniem wywrzeæ
wp³yw na swoj¹ (dan¹) kulturê narodow¹, wyraniej przedstawiæ swoj¹ pozycjê.
Dyskurs interkulturowy spe³nia wiêc przy wykszta³ceniu siê interdyskursu funk-
cjê pomocnicz¹, i to zarówno wobec subkultur, jak i wobec kultury narodowej.
W zwi¹zku z tym mo¿liwe staje siê wykazanie, ¿e: a) w dyskursie interkulturo-
wym wystêpuje mniej symboli kolektywnych ni¿ w interdyskursie, gdy¿ nieko-
niecznie musi on obejmowaæ ca³¹ zbiorowoæ tego systemu, oraz b) ¿e wystêpu-
je w nim du¿o subkulturowych elementów dyskursywnych, które, byæ mo¿e, nie
znalaz³y wstêpu, nie wesz³y do interdyskursu, natomiast w interkulturowym dys-
kursie s¹ (czasem nawet) dominuj¹ce i dopiero st¹d dostaj¹ siê jako symbole ko-
lektywne do interdyskursu, by zwiêkszyæ udzia³ danej subkultury w puli inter-
dyskursu, a tym samym rozwi¹zaæ problemy lub/i stworzyæ dopiero nowe.
1.1.3. Symbol dyskursywny i symbol kolektywny

S y m b o l e k o l e k t y w n e s¹ to znaki, posiadaj¹ce do tego stopnia i w
tej mierze wykszta³conego interpretanta, i¿ wykazuje on z n a c z e n i e k u l-
t u r o w e uwarunkowane przez dan¹ manifestacjê kultury oraz silnie wy-
kszta³cone p o z y t y w n e lub n e g a t y w n e n a c e c h o w a n i e (warto-
ciowanie), wi¹¿¹ce dla ca³ej kultury narodowej, przy czym interpretator dys-
ponowaæ musi szczególn¹ wiadomoci¹ w zakresie funkcji interpretanta
znaczeniowego, a przede wszystkim interpretanta znakowego. Znaczenie kultu-
rowe mo¿e nawet w du¿ym stopniu odbiegaæ od znaczenia leksykalnego.
Symbole kolektywne s¹ najistotniejszymi elementami interdyskursu1.
1 Pojêcia: z n a c z e n i e k u l t u r o w e, i n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y oraz
i n t e r p r e t a n t z n a k o w y wyjaniamy tylko w skrócie (wyczerpuj¹ce definicje zob.
Fleischer 1990: 95-98, 147-156 i 1991: 163-166): Z n a c z e n i e k u l t u r o w e jest to takie
znaczenie, które odnosi siê zawsze tylko do okrelonej kulturowej formacji i stanowi znaczenie
danego znaku (lub kompleksu znaków) dla danej konkretnej formacji; dla innej formacji ten sam
znak mo¿e posiadaæ odmienne znaczenie kulturowe, przy takim samym znaczeniu leksykalnym.
W i n t e r p r e t a n c i e z n a k o w y m znaczenia tworzone s¹ przez przyporz¹dkowa-
nia do innych znaków. I n t e r p r e t a n t z n a c z e n i o w y obejmuje w uproszczeniu
znaczenia leksykalne, te zatem, które odnosz¹ siê do ograniczaj¹cej relacji formy znaku do obiek-
tu znaku, i zawê¿aj¹ce pole mo¿liwoci zasadniczo dane w obiekcie znaku.
W³aciwoci znakowe symboli kolektywnych: symbole kolektywne maj¹ sta-

biln¹ i trwa³¹ formê znaku (który jest niepodwa¿alny) oraz wyranie zamanife-
stowany obiekt znaku (przecie¿ to nawet dziecko wie, co znaczy x, przecie¿ to ka¿-
dy wie, to siê rozumie samo przez siê itp.), a jednoczenie w przeciwieñstwie
do tego bardzo szeroki interpretant, tak¿e na poziomie znaczenia i na poziomie
relacji z innymi znakami (interpretant znaczeniowy i znakowy) mo¿liwe s¹ ró¿-
ne operacje, pozwalaj¹ce na funkcjonowanie tego mechanizmu, umo¿liwiaj¹ce
przekodowania i wyrównywanie wahañ/fluktuacji (kultury narodowej), zdolne do
zapocz¹tkowania zmian i zapewniaj¹ce tym samym mo¿liwoci rozwoju.
S y m b o l e d y s k u r s y w n e s¹ elementami dyskursu odnosz¹cymi siê
do subkultur, wystêpuj¹cymi w nich w okrelonej subkulturowo specyficznej se-
mantyzacji, natomiast s y m b o l e k o l e k t y w n e stanowi¹ elementy in-
terdyskursu i dotycz¹ ca³ej kultury narodowej. Jeli chodzi o rodzaje i konstytu-
owanie siê znaczeñ symboli dyskursywnych, to odpowiadaj¹ one symbolom ko-
lektywnym; to, co obydwa te zjawiska ró¿ni, dotyczy jedynie zakresu wa¿noci.
Pozostaje do wyjanienia, czy spe³niaj¹ one te¿ zawsze te same funkcje.
Przez pojêcie d y s k u r s y w n e j s e m a n t y z a c j i nale¿y rozumieæ
proces oraz rezultat generowania znaczeñ, odnosz¹cy siê do specyficznych
znaczeñ dyskursywnych, wykraczaj¹cych poza znaczenia leksykalne. S¹ to te zna-
czenia, które dla danej subkultury lub kultury narodowej oraz ich dyskursów b¹d
jej interdyskursu s¹ szczególnie istotne, które stanowi¹ o ich charakterze. Mo¿-
na przy tym obserwowaæ, ¿e w przypadku symboli kolektywnych znaczenia
dyskursywne dominuj¹ nad leksykalnymi, to znaczy s¹ istotniejsze ni¿ znacze-
nia czysto leksykalne, natomiast w przypadku symboli dyskursywnych znaczenia
dyskursywne wystêpuj¹ jako równouprawnione z leksykalnymi.
1.2. Aksjologiczna koncepcja kultury

Kulturê mo¿na te¿ rozumieæ jako zbiór okrelonych kategorii wyró¿nionych
i wyodrêbnionych w rzeczywistoci przedmiotowej oraz jednoczenie jako zbiór
zachowañ i postaw spo³ecznych po³¹czonych z uznawaniem okrelonych syste-
mów wartoci, wartociowañ, norm i ocen, które owe zachowania wyznaczaj¹,
okrelaj¹ i reguluj¹ tudzie¿ nimi steruj¹ (Anusiewicz 1994: 3).
Jêzyk odzwierciedla hierarchie wartoci oraz systemy znaczeñ, umo¿liwia
dostêp do wiata i poznanie go w sposób ju¿ z góry okrelony, bo zawiera model
wiata (wiatów) i sprawia, ¿e model ten (modele) kszta³tuje nasze widzenie
wiata (wiatów) i wp³ywa na jego (ich) obraz. Jêzyk oddzia³uje na zachowania
spo³eczne, organizuj¹c i reguluj¹c je oraz steruj¹c nimi; wokó³ niego (kategorii,
klasyfikacji i wartoci w nim zawartych) koncentruj¹ siê oraz oddzielaj¹ od in-
nych wspólnoty spo³eczne, staj¹c siê jednoczenie, przez u¿ywanie wspólnego jê-
zyka, wspólnotami komunikacyjno-kulturowymi. Jêzyk wreszcie s³u¿y do wery-
fikowania i kodyfikowania treci kulturowych. St¹d te¿ niezwykle istotne dla na-
szych rozwa¿añ jest rozumienie kultury wed³ug Goodenougha jako porz¹dku

fenomenalnego oraz porz¹dku ideacyjnego. P o r z ¹ d e k f e n o m e n a l n y
pojmuje siê jako to, co jest materialn¹ manifestacj¹ kultury w wytworzonych pro-
duktach, jawnych zachowaniach (tak¿e jêzykowych) oraz zdarzeniach spo³ecz-
nych. P o r z ¹ d e k i d e a c y j n y to to, czego uczymy siê jako cz³onkowie
kultury, to standardy sk³adaj¹ce siê na nieobserwowalny bezporednio porz¹dek
ideacyjny czyli kulturê w³aciw¹. Porz¹dek fenomenalny stanowi tedy jedynie
zbiór artefaktów porz¹dku ideacyjnego (Goodenough 1993: 13).
Istotna dla naszych rozwa¿añ jest taka koncepcja kultury, która dotyczy jej
porz¹dku ideacyjnego, po³¹czonego z okrelon¹ koncepcj¹ zachowañ i dzia³añ:
Kultura nie jest zjawiskiem materialnym, nie sk³ada siê z rzeczy, ludzi, zacho-
wañ lub uczuæ. Jest raczej organizacj¹ tych wszystkich sk³adników. Jest form¹ te-
go, co ludzie przechowuj¹ w swoim umyle, ich modeli postrzegania, kojarzenia
i interpretowania wiata [...] Kultura spo³eczeñstwa sk³ada siê z tego wszystkie-
go, co jednostka powinna wiedzieæ, albo w co powinna wierzyæ w celu dzia³ania
w tym spo³eczeñstwie w mo¿liwy do akceptacji dla jego cz³onków sposób; czy-
ni tak w ka¿dej roli, któr¹ spo³eczeñstwo przypisuje ka¿demu swojemu cz³onko-
wi (Goodenough 1964: 36).
Jêzyk traktowany jest przez nas jako medium (Anusiewicz, D¹browska),
konstrukt (Fleischer), a zarazem proces zawieraj¹cy (jêzykowo zakodowany) do-
robek kulturowy ca³ej wspólnoty komunikacyjnej, bêd¹cy wyrazem praktyki spo-
³ecznej tej wspólnoty oraz jej dowiadczeñ utrwalonych i nagromadzonych w ci¹-
gu wielu pokoleñ. Jêzyk jest nonikiem, przekanikiem i zbiorem wszelkich war-
toci, ocen i wartociowañ oraz norm postêpowania, wokó³ których siê koncen-
truj¹ zachowania, dzia³ania, przekonania oraz system etyczno-normatywny danej
spo³ecznoci. W tym sensie jêzyk jest jednym z najwa¿niejszych sk³adników kul-
tury, a zarazem faktów i procesów kulturowych zwi¹zanych z dan¹ kultur¹, cz³o-
wiekiem, spo³eczeñstwem i rzeczywistoci¹. Zawiera bowiem w sobie najistot-
niejsze cechy kultury jako ca³oci, stanowi inwentarz jej zasobów, jest zapisem
przyjêtych w danej kulturze sposobów konceptualizacji i kategoryzacji rzeczywi-
stoci, jej aksjologizacji, ró¿nych punktów jej widzenia oraz sposobów jej do-
wiadczania i postaw wobec niej. Najwa¿niejszym zadaniem jest wiêc wydoby-
cie, rekonstrukcja form i treci kultury zapisanych w jêzyku oraz jego konkret-
nych przejawach tekstach (Anusiewicz 1994: 12-16). Jêzyk jest czym szcze-
gólnie wa¿nym dla cz³owieka i kultury, poniewa¿ jest tym r o d o w i s k i e m,
w którym cz³owiek staje siê cz³owiekiem. I tylko przez jêzyk jakby d e t o n u j e
siê ludzki duch, i tylko przez artyku³owanie myli w jêzyku dokonuje siê pozna-
nie i mylenie; jêzyk jest podstawow¹ struktur¹ totalizuj¹c¹ ca³okszta³t ludzkiej
kultury, gdy¿ w³anie granice jêzyka s¹ granicami kultury (Kr¹piec 1991: 20).
Mo¿na powiedzieæ wiêcej, nawet wiadomoæ i wola (a zatem p³yn¹ce z niej
dzia³anie) jest czym nastêpczym w stosunku do jêzyka, który jest struktur¹ to-
talizuj¹c¹ i ostatecznie wyjaniaj¹c¹ samego cz³owieka i ca³¹ kulturê (Kr¹piec
1991: 22).
Badanie kulturowego obrazu wiata zawartego w jêzyku to badanie zawar-

tych w jêzyku i jego wytworach treci, form i wzorców kultury, a tak¿e bada-
nie zakodowanego w nim ujêcia rzeczywistoci (tzw. kultury rzeczy) oraz syste-
mu aksjologiczno-normatywnego (tzw. kultury wartoci).
Kulturê rozumiemy (Anusiewicz, D¹browska) przede wszystkim aksjolo-
gicznie jako zbiór wartoci. Mo¿na mówiæ te¿ o kulturze rzeczywistoci poj-
mowanej jako zespó³ ujêæ faktów egzystencjonalnych tworz¹cych rzeczywistoæ
[...] wszystkie rozumienia tych faktów i wyra¿anie tych rozumieñ w ró¿nych wer-
sjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filozoficznej i teolo-
gicznej. Kulturê stanowi¹ wszystkie te ujêcia tworzone, przejête, przetwarzane,
spo³ecznie przekazywane; kultura wartoci za zawiera systemy norm i warto-
ci, wierzenia, wszelkie spo³ecznie wyuczone zachowania, wzory tych zachowañ
oraz ich wytwory (Ma³y s³ownik 1983: 192; Kroeber 1973).
W tym sensie jêzyk jest tworem kultury i mo¿na go rozpatrywaæ zarówno
w aspekcie kultury rzeczywistoci, jak i kultury wartoci, odkrywaæ w nim i re-
konstruowaæ z niego fenomenalny i ideacyjny porz¹dek kultury.
Je¿eli filozofia kultury zajmuje siê wyjanianiem przejawów i wytworów
kultury w ich dynamicznej i zobiektywizowanej postaci, to obiektem jej zainte-
resowania jest równie¿ niew¹tpliwie jêzyk. Dzieje siê tak, poniewa¿ filozofia
kultury mo¿e byæ nastawiona b¹d bardziej na badanie dzia³alnoci kulturowej
lub kulturotwórczej cz³owieka, b¹d bardziej na badanie wytworów tej dzia³alno-
ci, w postaci np. jêzyka, instytucji spo³ecznych i politycznych, religii, nauki i fi-
lozofii, ideologii, dzie³ sztuki itp. (Ma³y s³ownik 1983: 109). Tak wiêc filozofia
jêzyka i lingwistyka kulturowa, wchodz¹c w sk³ad lingwistyki, mog¹ byæ równie¿
zaliczone do filozofii kultury tak samo, jak zalicza siê do niej np. filozofiê dzie-
jów, filozofiê nauki, religii czy sztuki (Anusiewicz 1994: 59-60).
1.3. Dyskusja
Jak wspomnielimy, obie koncepcje maj¹ wady i zalety. G³ówn¹ wad¹ kon-
cepcji konstruktywistycznej jest zastosowana w niej bardzo szeroka definicja kul-
tury, obejmuj¹ca wszelkie manifestacje znakowe; definicja, która mo¿e rozmyæ
analizowane zjawisko. Wada ta jest, co prawda, os³abiona funkcjonalno-relacjo-
nalnym zdefiniowaniem znaków, a przez to i kultury, co z kolei podwy¿sza sto-
pieñ jej operacjonalizacji, niemniej jednak pozostaje trudnoæ uchwycenia i od-
graniczenia samego fenomenu. Wada ta jest jednak równoczenie zalet¹, gdy¿
w koncepcji tej mo¿liwe jest uchwycenie ró¿nych manifestacji ró¿nych kultur
(narodowych, plemiennych, stanowych itd.). Definicja kontruktywistyczna nie
odnosi siê bowiem do manifestacji kultur, lecz do ogólnego systemu kultury, nie-
zale¿nie od form jego przejawiania siê. Pozwala to na analizowanie ka¿dej spe-
cyficznej kultury, niezale¿nie od jej konkretnej manifestacji. Innymi s³owy zde-
finiowane s¹ tylko ramy funkcjonalne systemu, a nie jego specyficzne przejawy,
co pozwala na uchwycenie prawid³owoci i praw systemu jako takiego i zarazem

umo¿liwia abstrahowanie od akcydentalnych przejawów i konkretnych sposobów
realizacji specyficznych mechanizmów kultury, które w koncepcji tej, co praw-
da, nie gin¹, maj¹ jednak tylko znaczenie marginalne.
Wad¹ aksjologicznej koncepcji jest bez w¹tpienia nierozró¿nianie w jej obrê-
bie systemu ogólnego i jego manifestacji. Jest jednak ewidentne, ¿e wartoci ja-
ko takie s¹ wielkociami zale¿nymi od danej manifestacji kultury. I to nie tylko
w odniesieniu do ich konkretnego wykszta³cenia, ale tak¿e w przypadku fenome-
nu wartoci jako takiego. To znaczy: a) ró¿ne kultury tworz¹ ró¿ne wartoci oraz
b) wystêpuj¹ kultury, w których tego, co z punktu widzenia jednej kultury okre-
lane jest jako wartoæ, nie ma. Powoduje to spor¹ trudnoæ teoretyczn¹, tê mia-
nowicie, ¿e badanie ogólnego systemu kultury odbywa siê z punktu widzenia
i z perspektywy tylko jednej manifestacji kultury. Nak³ada to wiêc na ogólny sy-
stem wizjê lub obraz wiata jednej konkretnej okrelonej kultury, postuluj¹c¹/po-
stuluj¹cy wa¿noæ dla wszystkich manifestacji, niezale¿nie od ich konkretnych
realizacji (stanowisko takie uniemo¿liwia ponadto prowadzenie badañ interkul-
turowych). Z punktu widzenia regu³ teorii nauki jest to stanowisko nie do przy-
jêcia i deprecjonuj¹ce tê teoriê. Mamy tu do czynienia z problemem perspekty-
wy obserwatora. Powstaje zatem pytanie, czy mo¿na wyjæ poza obrêb w³asnej,
reprezentowanej przez badacza, kultury i spojrzeæ przy konstrukcji teorii na
problemy z perspektywy zewnêtrznej? Odpowied brzmi oczywicie tak, a mia-
nowicie wtedy, kiedy koncypujemy badania na poziomie badañ porównawczych,
to znaczy prowadzimy badania porównawcze ró¿nych kultur. W tym wypadku teo-
ria aksjologiczna nie mo¿e spe³niaæ swoich zadañ. Jeli natomiast koncypujemy
badania wy³¹cznie na poziomie danej manifestacji kultury, z której pochodzi ba-
dacz, nic nie stoi na przeszkodzie, by zastosowaæ koncepcjê aksjologiczn¹. Uzy-
skane wyniki przydatne s¹ do wyjanienia funkcjonowania d a n e g o systemu.
Innym problemem w aksjologicznej koncepcji kultury jest jej podstawa teo-
retyczna. Koncepcja aksjologiczna zak³ada granicê kulturowoci na poziomie fe-
nomenu wartoci, czyli powy¿ej poziomu znakowego, wy³¹czaj¹c tym samym
du¿y obszar zjawisk znakowych nie wykazuj¹cych charakteru wartoci poza kul-
tur¹, co upraszcza znacznie konstrukcjê teorii i badania, jednak¿e wymaga skon-
struowania i podania kryteriów prowadz¹cych do takiej koncepcji oraz ich umo-
tywowania, czyli odpowiedzi na pytania: dlaczego fenomeny powy¿ej poziomu
wartoci wy³¹czone s¹ z obszaru kultury oraz jaki charakter maj¹ owe wy³¹czo-
ne fenomeny? Mamy zatem do czynienia z problemem motywacyjnym i z ko-
niecznoci¹ konstrukcji cis³ych kryteriów uzasadniaj¹cych takie podejcie. Kon-
struktywistyczna koncepcja unika tej trudnoci, oddzielaj¹c fenomeny kulturowe
od niekulturowych na poziomie i poprzez kryterium definiowanej funkcjonalnie
znakowoci, rozwi¹zuj¹c przez to problem tego, czym kultura jest, za pomoc¹ po-
stulatu konstruktywizmu. Znaczy to, ¿e opiera siê na tym, co w danej kulturze
w danym czasie posiada charakter znaku, a co go nie posiada, ale w innym sta-
nie systemu i/lub w innym czasie mo¿e go znowu posiadaæ. W ten sposób z ko-
lei uwzglêdnia tak¿e porednio manifestacje kulturowe, formu³uj¹c jednak

odpowiednie prawa na poziomie systemu ogólnego.
Wymienilimy tutaj tylko najwa¿niejsze i maj¹ce najwiêksze znaczenie dla
konstrukcji teorii kultury wady i zalety ka¿dej koncepcji. Chodzi³o tylko o poka-
zanie ogólnych trudnoci i uzmys³owienie najtrudniejszych problemów stoj¹cych
przed nami, jeli chcemy sformu³owaæ daj¹c¹ siê operacjonalizowaæ, woln¹ od
ideologii i koherentn¹ teoriê, pamiêtaj¹c przy tym, ¿e sprawdzianem danej teorii
s¹ produkowane przez ni¹ hipotezy, prognozy i metody badawcze, a to znaczy
uzyskane przy jej zastosowaniu wyniki, a nie zgodnoæ opinii badaczy, moda lub
preferencje osobiste. Poniewa¿ praca niniejsza ma charakter propozycji do roz-
wa¿enia w krêgach zainteresowanych problematyk¹ kultury, pozostawiamy te za-
gadnienia do dalszej dyskusji.
2. Jêzykowy obraz wiata definicje i koncepcje

2.1. Przegl¹d historyczny
Pocz¹tki tezy o jêzykowym obrazie wiata (JOS) siêgaj¹ czasów Marcina Lu-
tra, który stwierdzi³: ittliche sprag hatt ihren eigen art (Sendbrif von Dollmet-
schen, 1530), co w polskim przek³adzie brzmi: ró¿ne jêzyki maj¹ swoje specy-
ficzne cechy w pojmowaniu wiata (Mañczyk 1982: 31). Hans Christmann uwa-
¿a, ¿e problematyka dotycz¹ca JOS pojawia siê po raz pierwszy na szersz¹ skalê
w okresie Owiecenia europejskiego, g³ównie w³oskiego i francuskiego (Christ-
mann 1967: 452-463). Teoretycznie i filozoficznie problem ten na gruncie nauki
niemieckiej sformu³owa³ na prze³omie XVIII i XIX wieku Johann-Georg Ha-
mann, który pisa³ o przyk³adach dowodz¹cych, ¿e jêzyk na pogl¹dy a pogl¹-
dy na jêzyk wydaj¹ siê mieæ wp³yw (die Sprache in Meynungen und Meynun-
gen in die Sprache einen Einfluss zu haben scheinen) oraz twierdzi³, ¿e ka¿dy
jêzyk wymaga pewnego w³aciwego sobie sposobu mylenia oraz realizuje okre-
lone, sobie tylko charakterystyczne upodobania (Jede Sprache fordert eine
Denkungsart und einen Geschmack, die ihr eigentümlich sind) (Hamann 1950:
126). Z kolei Johann Gottfried Herder uwa¿a³, ¿e ka¿dy naród ma w³asny rezer-
wuar myli, które siê sta³y znakami, tym rezerwuarem jest jego jêzyk: jest to re-
zerwuar, do którego wnosi³y swój wk³ad stulecia [...] jest to skarbiec myli ca³e-
go narodu (Herder 1877: 13).
Jednak¿e podstawowe za³o¿enia i definitywny kszta³t tezy o JOS sformu³o-
wa³ Wilhelm von Humboldt, twierdz¹c, ¿e poprzez wzajemn¹ zale¿noæ myli
i s³owa jasne jest to, ¿e jêzyki nie s¹ w³aciwie rodkami przedstawiaj¹cymi ju¿
poznane prawdy, lecz s¹ czym daleko wiêcej, a mianowicie rodkami do od-
krywania prawd dotychczas nie poznanych. Ich ró¿norodnoæ nie jest li tylko ró¿-
norodnoci¹ dwiêków i znaków, lecz w³aciwie ró¿norodnoci¹ samych sposo-
bów ogl¹du wiata. One to stanowi¹ przyczynê oraz ostateczny cel wszystkich
badañ jêzykoznawczych. Suma tego, co poznawczo mo¿liwe, jest obszarem prze-

znaczonym do opracowania przez rozum ludzki, siêgaj¹cym wszystkich jêzyków,
niezale¿nym od nich, le¿¹cym miêdzy nimi; cz³owiek za mo¿e siê zbli¿yæ do te-
go czysto obiektywnego obszaru nie inaczej, jak jedynie na drodze w³aciwych
tylko sobie sposobów poznania i odczuwania a wiêc na drodze czysto subiek-
tywnej (Humboldt 1968: 27). Uczony ten twierdzi³, ¿e w ka¿dym jêzyku natu-
ralnym zawarty jest tylko jemu w³aciwy ogl¹d wiata so liegt in jeder Spra-
che eine eigentümliche Weltansicht (Humboldt 1907: 60).
Z wywodów tych wynika, ¿e JOS jako centralne pojêcie gramatyki treci,
semantyki oraz teorii poznania to przede wszystkim rozumienie, interpretacja
wiata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozs¹dku. JOS stanowi pod-
sumowanie i zestawienie codziennych dowiadczeñ i przejêtych tudzie¿ zaak-
ceptowanych przez dan¹ wspólnotê komunikatywn¹ norm, wartoci, sposobów
wartociowania oraz wyobra¿eñ i nastawieñ wobec tej rzeczywistoci i to
zarówno materialnej, substancjalnej, zewnêtrznej, jak i duchowej, psychicznej,
wiadomociowej, wewnêtrznej (Anusiewicz 1994: 24-25).
Pogl¹dy Humboldta podj¹³ i rozwija³ Leo Weisgerber, twierdz¹c, ¿e nie mu-
simy widzieæ w jêzyku wy³¹cznie rodka do porozumiewania siê, lecz twórcz¹ si-
³ê ducha. Posiadanie przez jêzyk okrelonego s³ownictwa oraz sk³adni znaczy
tym samym, ¿e istnieje w jêzyku rozcz³onkowanie wiata, które w ¿adnym wy-
padku nie tkwi w rzeczach, lecz w³anie w jêzyku. Ka¿dy jêzyk jest jakim spo-
sobem dojcia do wiata; ka¿da wspólnota jêzykowa jest tworzona przez wspól-
ny obraz wiata zawarty w jêzyku ojczystym (Christmann 1967: 442). Wed³ug
Weisgerbera JOS to ogrom zjawisk natury duchowej, zawartych w ka¿dym jê-
zyku [...] ukazuj¹cych istnienie duchowego kosmosu (Weisgerber 1971: 35),
który mo¿e byæ czêsto przez nas nie przewidywany ani przeczuwany. Weisger-
ber wskazuje na to, ¿e badanie JOS to badanie i okrelanie tego, jakie treci po-
znawcze, jaka wiedza oraz dowiadczenie i wartociowanie ujmowanej poznaw-
czo rzeczywistoci jest zmagazynowane w jêzyku, przezeñ przenoszone i prze-
kazywane przysz³ym pokoleniom. Ka¿dy cz³onek wspólnoty komunikatywnej
przejmuje niewiadomie w czasie przyswajania jêzyka ojczystego jêzykowy
obraz wiata. Jeli chce on co przekazaæ, o czym mówiæ, musi pos³ugiwaæ siê
s³owami i strukturami zdaniowymi swego jêzyka ojczystego, które zawieraj¹ ju¿
wcze-niej ustalony i okrelony porz¹dek oraz ocenê wiata. W procesie tym cho-
dzi o uwarunkowane przez kulturê przeobra¿enie wiata dowiadczanego w wiat
duchowo-pojêciowy. W teorii Weisgerbera ów wiat duchowo-pojêciowy nazy-
wany jest j ê z y k o w y m b y t e m p o r e d n i m. Byt ten jest poredni,
poniewa¿ znajduje siê on, w myl koncepcji Weisgerbera, m i ê d z y mówi¹cym
a wiatem zewnêtrznym (Mañczyk 1982: 44). Jest to wiêc nie tylko okrelony
rodzaj wiadomociowego, psychicznego odpowiednika poznawanych treci, lecz
równie¿ okrelony sposób percepcji rzeczywistoci zawarty w jêzyku, polegaj¹cy
na d¹¿eniu do odkrycia struktury treciowej poznawanej rzeczywistoci.
Jêzykowy obraz wiata na gruncie lingwistyki ogólnej, lingwistyki kulturowej
i psychologii oraz teorii poznania to ujêcie przedmiotu (klasy przedmiotów)

poznania poprzez jêzyk, którym w³ada jednostka oraz poznaj¹ca wiat
spo³ecznoæ (Anusiewicz 1994: 27, zob. te¿ definicjê has³a obraz w Ma³ym
s³owniku 1983: 248). Dotarcie do poznawanego wiata (przedmiotu) i jego tre-
ci za pomoc¹ struktur i kategorii jêzykowych, a jednoczenie przekszta³cenie
struktur tego wiata (treci poznawczych) w struktury jêzykowe w procesach
symbolizacji dokonuje siê wtedy, gdy z jakiego punktu widzenia (czêsto kultu-
rowego) oka¿¹ siê one wa¿ne i znacz¹ce dla okrelonej spo³ecznoci jêzykowej.
Mo¿na wiêc twierdziæ, ¿e jest to sposób, w jaki przedmiot jest dany w spostrze-
¿eniu, wyobra¿eniu, przypomnieniu, a wiêc dany z pewn¹ naocznoci¹ oraz
o b r a z rozumiany jako przedstawienie mylowo-intelektualne (Ma³y s³ow-
nik 1983: 248), bêd¹ce rezultatem aktu poznawczego, dziêki któremu okrelona
rzeczywistoæ, przedmiot staje siê dany wiadomoci podmiotu, jest to te¿ wy-
obra¿enie lub pojêcie przedmiotu przedstawionego albo on sam (Ma³y s³ownik
1983: 248, 303). Jêzykowe ujêcia rzeczywistoci zawieraj¹ najczêciej przedsta-
wienia nieogl¹dowe (abstrakcyjne), do których nale¿¹ pojêcia (Ma³y s³ownik
1983: 248, 273, 283-284, 302-303). S¹dzimy w zwi¹zku z tym, ¿e kategorie jê-
zyka (zarówno gramatyczne, jak i semantyczne) nale¿y traktowaæ jako wybrane,
wyabstrahowane, uogólnione, sformalizowane i skodyfikowane przez dan¹
wspólnotê komunikatywn¹ obserwacje empiryczne rzeczywistoci przedmioto-
wej, bêd¹ce jednoczenie jej i n t e r p r e t a c j a m i, tworz¹ce strukturê i sy-
stem danego jêzyka, w zasadniczy sposób wp³ywaj¹ce na procesy poznawcze
oraz mylowe, przybieraj¹ce postaæ zarówno mylenia w danym jêzyku, jak
i konstruowania tekstów w tym jêzyku (Anusiewicz 1994: 28).
O tym, ¿e jêzyk zawiera okrelony wiatopogl¹d, mówi Helmut Gipper
kontynuator pogl¹dów Weisgerbera. W nim zawarte s¹ tak¿e aspekty aksjologicz-
no-ideologiczne. Jeli przyjmiemy za³o¿enie, ¿e jêzyk podobnie jak ka¿da ideo-
logia jest wyrazem pewnych przekonañ, nastawieñ wobec wiata, ocen, norm
i wartoci, celów, programów dzia³ania i hase³ dotycz¹cych jakiej sytuacji oraz
interesów danej grupy spo³ecznej, bêd¹c okrelon¹ wizj¹ wiata ³¹cz¹c¹ odpo-
wiednie dla niej postawy i normy postêpowania to wyra¿amy przekonanie, ¿e
oprócz jêzykowego obrazu wiata mo¿emy mówiæ o i d e o l o g i c z n y m
o b r a z i e w i a t a, który jest zawarty w ka¿dym jêzyku (Gipper 1978: 164;
Anusiewicz 1994: 28). Jêzykowy obszar i charakter wiadomoci kszta³towany
jest dziêki niesionym przez jêzyk treciom semantycznym, przetworzonym przez
intelekt, danym spoza wiadomoci, a wiêc jêzykowy obszar wiadomoci to
wiadomoæ abstrakcyjna, pojmowana jako pojêciowo-werbalna, czyli symbo-
liczna reprezentacja otoczenia (Anusiewicz 1994: 29).
H. Gipper tak oto definiuje pojêcie j ê z y k o w e g o o b r a z u w i a-
t a, wa¿nego dla kultury mentalnej i poznawczej danej spo³ecznoci: jest to ogó³
rozwiniêtych zwi¹zków kategorialnych w danym jêzyku naturalnym (jêzyk ojczys-
ty), jego struktury semantyczne w zakresie s³ownictwa i w zakresie sk³adni wraz
ze wszystkimi, dziêki tym strukturom otwartymi mo¿liwociami wypowiedzi
i oceny. Innymi s³owy: sposób, w jaki zostaje wniesiona do jêzyka, dowiadczo-

na, prze¿yta i wyobra¿ona przez wspólnotê komunikatywn¹ rzeczywistoæ (Gip-
per, Schwarz 1962: 174). Wed³ug Gippera jêzyk jest czym w rodzaju klucza do
wiata, bo poprzez sw¹ abstrakcyjn¹, psychiczn¹, wiadomociow¹ stronê obec-
ny jest w psychice jednostki i spo³eczeñstwa, stanowi¹c niejako pomost miêdzy
cz³owiekiem (spo³eczeñstwem) a rzeczywistoci¹, porednikiem specyficznym,
otwieraj¹cym dostêp do rzeczywistoci ludziom nim siê pos³uguj¹cym, poredni-
kiem, który nie mo¿e byæ zast¹piony w ¿aden inny sposób (Gipper 1974: 144).
Ten wa¿ny obszar, na którym jêzyk splata siê i ³¹czy ze wiadomoci¹, mo¿na na-
zwaæ obszarem ujêzykowionej wiadomoci, mylenia jêzykowego lub mylenia
w jêzyku, którego szczególnym przejawem (wyrazem) jest semantyka danego jê-
zyka. Wynika z tego, ¿e najwa¿niejsze w badaniu kulturowego charakteru jêzy-
ka s¹ treci semantyczne, decyduj¹ bowiem i przes¹dzaj¹ one o jego kulturowych
aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej duchowej i aksjolo-
gicznej. Jêzyk jest nam ponadto dany w kategoriach gramatycznych oraz syntak-
tycznych jest to okrelony sposób istnienia (ujawniania siê) wiata [...] w se-
mantycznych rozcz³onkowaniach systemu leksykalnego danego jêzyka, w jego
kategoriach gramatycznych oraz w sposobach syntaktycznego ³¹czenia jednostek
tego¿ jêzyka (Gipper 1978: 165; Anusiewicz 1990: 287).
H. Gipper, czyni¹c te uwagi, wskazuje na istnienie analogicznych pogl¹dów
i myli u Benjamina L. Whorfa, które w jego przypadku doprowadzi³y do sfor-
mu³owania zasady r e l a t y w i z m u j ê z y k o w e g o. Whorf u¿ywa angiel-
skiego terminu v i e w lub p i c t u r e o f t h e w o r l d, mniej obci¹¿one-
go konotacyjnie ni¿ terminy niemieckie. Nie zawsze jednak uczony ten jasno wy-
odrêbnia trzy ró¿ne pojêcia: J O S, n a u k o w y o b r a z w i a t a
i w i a t o p o g l ¹ d (ideologiczny obraz wiata wed³ug Anusiewicza) pi-
sze Gipper. Wynika³o to z faktu, ¿e w badanych przez Whorfa kulturach indiañ-
skich nie mog³o byæ mowy o ¿adnym naukowym obrazie wiata natomiast JOS
i wiatopogl¹d (ideologiczny obraz wiata wed³ug Anusiewicza) s¹ tam nieroz-
dzielnie ze sob¹ splecione (Gipper 1978: 169; Anusiewicz 1990: 291). Naukowy
obraz wiata oraz wiatopogl¹d dopiero wtedy mo¿e byæ pomylany i skonstruo-
wany, gdy przyswojony jest JOS, tzn. gdy opanowany zosta³ jaki jêzyk. Wynika
to z faktu, ¿e jêzyk jest czym prymarnym, fundamentalnym w stosunku do wszel-
kich innych konstruktów intelektu ludzkiego, bêd¹c zarazem warunkiem umo¿li-
wiaj¹cym nadbudowywanie na sobie wszelkich innych systemów dotycz¹cych re-
zultatów poznania wiata, odnosz¹cych siê do jego interpretacji i struktury.
Na gruncie lingwistyki polskiej pojêcie JOS pojawia siê stosunkowo póno,
bo dopiero w 1978 roku. Oto definicja i opis JOS, sformu³owane przez Walere-
go Pisarka: JOS, czyli obraz wiata odbity w danym jêzyku narodowym, nie od-
powiada cile rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukê. Wskutek te-
go mo¿liwe jest, ¿e miêdzy obrazami wiata odbitymi w poszczególnych jêzy-
kach narodowych zachodz¹ znaczne ró¿nice, spowodowane m.in. ró¿nymi wa-
runkami bytowania danych narodów. Szczególnie wyranie JOS odbity w danym
jêzyku przejawia siê w systemie leksykalnym: najbardziej rozwiniête s³ownictwo

dotyczy z regu³y tej sfery zjawisk, która w ¿yciu danej spo³ecznoci odgrywa naj-
wa¿niejsz¹ rolê i odwrotnie, s³ownictwo odnosz¹ce siê do zjawisk nie maj¹cych
wiêkszego znaczenia charakteryzuje siê ubóstwem. Wskutek tego obraz wiata
odbity w jêzyku przez pryzmat ¿ycia spo³ecznego zawiera element subiektywno-
ci. Z kolei jednak u¿ytkownicy danego jêzyka, myl¹c o rzeczywistoci pozajê-
zykowej, pos³uguj¹ siê pojêciami mieszcz¹cymi siê w jego systemie leksykal-
nym. W ten sposób jêzyk ukszta³towany przez dowiadczenie spo³eczne narodu
sam do pewnego stopnia determinuje sposób widzenia wiata, czyli »tworzy«
obraz rzeczywistoci. Ujawnienie tych zwi¹zków sta³o siê punktem wyjcia dla
tzw. hipotezy SapiraWhorfa [...], a tak¿e skrajnych, czêsto zabarwionych nacjo-
nalistycznie teorii traktuj¹cych jêzyk jako »swoist¹ emanacjê ducha narodu« i na-
rodowego wiatopogl¹du. Kontakty miêdzy narodami, zw³aszcza w ramach jed-
nej wspólnoty kulturalnej, cywilizacyjnej i spo³eczno-politycznej, poci¹gaj¹ce za
sob¹ wzajemne zapo¿yczenia jêzykowe, sprzyjaj¹ zacieraniu siê ró¿nic miêdzy
obrazami wiata odbitymi w jêzykach tych narodów (Pisarek 1978: 143).
W latach osiemdziesi¹tych i na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych opubliko-
wano w Polsce pierwsze opracowania powiêcone problematyce JOS (Bartmiñ-
ski, Tokarski 1986; 1990; Peisert 1991; Maækiewicz 1990; Anusiewicz 1990;
1992; Tokarski 1993 i inni). Jedna z pierwszych na gruncie jêzyka polskiego de-
finicji JOS brzmi: jest to pewien zespó³ s¹dów mniej lub bardziej utrwalonych
w jêzyku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowa-
nych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów wiata pozajêzyko-
wego. W tym sensie JOS jest utrwaleniem zespo³u relacji zawartych w jêzyko-
wym ukszta³towniu tekstu, a wynikaj¹cym z wiedzy o wiecie pozajêzykowym
(Bartmiñski, Tokarski 1986: 72).
Tak sprecyzowane pojêcie JOS musi jeszcze zostaæ poddane modyfikacjom
ze wzglêdu na ró¿nicuj¹c¹ i konkretyzuj¹c¹ rolê takich czynników jêzykowych,
jak styl i gatunek jêzykowy (Bartmiñski, Tokarski 1986: 67). Inaczej wygl¹da bo-
wiem obraz jakiego desygnatu (klasy desygnatów) w wierzeniach ludowych,
przes¹dach i zabobonach, zakazach i nakazach dotycz¹cych jakich praktyk, np.
magicznych, inaczej w literaturze, a jeszcze inaczej w jêzyku ogólnym, bêd¹cym
jak¹ wysoce uogólnion¹ wizj¹ wiata, wspóln¹ dla wszystkich grup spo³ecznych,
utrwalon¹ i upowszechnion¹ w stopniu najszerszym (szerszym ni¿ np. w folklo-
rze, kulturze ludowej, jêzyku ludowym) oraz ustabilizowan¹ treciowo i formal-
nie (Anusiewicz 1990: 135-136). Jêzyk ogólny winien uwzglêdniaæ tylko te ce-
chy konotacyjne, które s¹ relewantne jêzykowo i które odtwarzaj¹ standardowy
obraz wiata (Bartmiñski, Tokarski 1986: 81).
Dlatego bardzo wa¿n¹ spraw¹ przy okrelaniu i weryfikacji tych cech jest
identyfikacja kwalifikatora stylowego i gatunkowego tekstu. Ten sam JOS two-
rzony jest bowiem przez niesprzeczne cechy stereotypowe. Ka¿da z przypisywa-
nych wyrazowi matrycowanych cech kategorialnych i stereotypowych mieci siê
w zakresie mo¿liwoci akceptowanych przez nasz¹ wiedzê i dowiadczenie. Zda-
rza siê jednak, ¿e tematowi mo¿na przypisaæ dwie lub wiêcej cech traktowanych
oddzielnie, natomiast ³¹cznie nie utworz¹ one ca³oci spójnej. Wynika to z faktu,
¿e np. zaj¹c opisywany z punktu widzenia naukowego obrazu wiata i zaj¹c
z punktu widzenia wiata codziennego dotyczy tego samego, ale nie takiego sa-
mego zwierzêcia (Bartmiñski, Tokarski 1986: 74-75).
Na zakoñczenie podajemy jeszcze dwie, najnowsze na gruncie lingwistyki
polskiej, definicje JOS jest to zbiór prawid³owoci zawartych w kategorial-
nych zwi¹zkach gramatycznych (fleksyjnych, s³owotwórczych, sk³adniowych)
oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazuj¹cych swoiste dla danego jê-
zyka sposoby widzenia poszczególnych sk³adników wiata oraz ogólniejsze ro-
zumienie organizacji wiata, panuj¹cych w nim hierarchii i akceptowanych przez
spo³ecznoæ jêzykow¹ wartoci (Tokarski 1993: 358).
JOS to okrelony sposób ujmowania przez jêzyk rzeczywistoci (zarówno
pozajêzykowej, jak i jêzykowej), istniej¹cy w semantycznych, gramatycznych,
syntaktycznych i pragmatycznych kategoriach danego jêzyka naturalnego [...] to
okrelony sposób odwzorowania wiata dany w pojêciowym rozcz³onkowaniu
zawartym w jêzyku ujmuj¹cym ten wiat (Anusiewicz 1994: 113).
Badanie JOS i, ogólnie rzecz bior¹c, idea humboltyzmu i relatywizmu jêzy-
kowego SapiraWhorfa, nie zawsze by³a uznawana i akceptowana. Bardzo nega-
tywnie wypowiadali siê na temat wp³ywu poszczególnych jêzyków na sposób wi-
dzenia wiata jêzykoznawcy o orientacji marksistowskiej. Podejcie, w którym
struktury jêzyka, obraz wiata i kultura (Kulturstrukturen) tworz¹ ca³oæ, okrela-
ne bywa³o jako podejcie bur¿uazyjne, wprowadzone po to, by pomniejszyæ
osi¹gniêcia ludów bior¹cych udzia³ w ruchach narodowowyzwoleñczych w Afry-
ce, Azji i Ameryce £aciñskiej. Uzale¿nienie mo¿liwoci poznawczych od jêzyka
pozwala³o jakoby na twierdzenie, ¿e ludy te nie maj¹ mo¿liwoci abstrahowania
i dlatego mog¹ pozostawaæ w zale¿noci kolonialnej2.
Jak badaæ jêzykowy obraz wiata? Naj³atwiej chyba na przyk³adzie leksyki
i dlatego te¿ wiêkszoæ prac dotyczy w³anie s³ownictwa. St¹d logicznie nasuwa-
j¹cy siê postulat, ¿e teraz nale¿a³oby zbadaæ przede wszystkim kategorie grama-
tyczne, mog¹ce wp³ywaæ na sposób widzenia wiata. Pewne rzeczy zosta³y ju¿
dawno opracowane (chocia¿ nie pos³ugiwano siê przy tym terminologi¹ lingwi-
styki kulturowej), jak np. wp³yw struktury jêzyka na tworzenie dowcipów jêzy-
kowych (por. np. Buttler 1968). Od dawna wiadomo te¿, ¿e poszczególne jêzyki
2
Stanowisko takie reprezentowa³ np. Erhard Albrecht, który pisze m.in.: Auch hängt diese
sprachphilosophische Strömung [von Weisgerber, Sapir und Whorf dop. A.D.] mit der Abwertung
der Leistungen der kulturellen Errungenschaften der Völker der nationalen Befreiungsbewegung in
Afrika, Asien und Lateinamerika zusammen (1972: 72) i dalej: Die Auseinandersetzung mit den
reaktionären Ideen von den sogenannten »primitiven« Sprachen und der damit verbundenen
Auffassung, daß die jewielige Sprachkultur das Weltbild und die Kulturstruktur bestimme, ist somit
von aktueller praktisch-politischer Bedeutung (1972: 74). W ten sposób próbowa³ upolityczniæ
jêzykoznawstwo i odebraæ omawianemu podejciu wartoci naukowe. Stanowisko takie jest (by³o),
jak siê wydaje, doæ osamotnione.
maj¹ ró¿ne sposoby liczenia, np. japoñski inne ma liczebniki przy liczeniu
przedmiotów okr¹g³ych, a inne przy kanciastych. Mo¿e warto by te¿ zbadaæ, czy
np. czêstsze lub rzadsze stosowanie strony biernej wywiera wp³yw na widzenie
wiata b¹d dzia³anie.
W odniesieniu do s³ownictwa badanego w ramach problematyki jêzyk a kul-
tura wiele ju¿ zrobiono. Badane by³o i jest wartociowanie oraz konotacje wi¹-
¿¹ce siê z poszczególnymi leksemami, poszczególne pola leksykalne i ich struk-
tura. S¹ to oczywicie badania wycinkowe przeprowadzane ró¿nymi metodami.
Przedstawianie zjawisk zachodz¹cych w wiecie za pomoc¹ jêzyka jest doæ
tradycyjne i nie zawsze zgodne z aktualnym stanem nauki, co nie oznacza, ¿e po-
s³uguj¹cy siê jêzykiem zawieraj¹cym sformu³owania jawnie przecz¹ce wynikom
nauki jest niedouczony. Innych sformu³owañ po prostu w jêzyku nie ma. Najlep-
szym tego przyk³adem s¹ wyra¿enia s³oñce wschodzi i zachodzi, o których od
dawna wiadomo, ¿e nie s¹ zgodne z wiedz¹ naukow¹. Jêzyk utrwala jednak pew-
ne sposoby widzenia wiata, nie zmieniaj¹c ich (przynajmniej w jêzyku potocz-
nym) wraz z rozwojem nauki. Pytanie, na które nale¿a³oby odpowiedzieæ, brzmi
w jakich warstwach s³ownictwa tak siê dzieje? Czy we wszystkich, czy tylko
w niektórych i do jakiego stopnia jest to zjawisko szeroko rozpowszechnione?
Czy jest to charakterystyczne dla jêzyka potocznego czy te¿ dla naukowego?
A mo¿e dla innych jeszcze stylów jêzykowych?
2.2. Kulturowy obraz wiata (KOS)

Poza omówionymi tu obiektami pozwalaj¹cymi konstruowaæ fenomeny komu-
nikacyjne wa¿ne znaczenie ma tak¿e k u l t u r o w y o b r a z w i a t a, tzn. ten
system, który odpowiada za ca³okszta³t konstrukcji drugiej rzeczywistoci, system
organizuj¹cy wszystkie pozosta³e komponenty obrazu wiata w obrêbie danej kul-
tury. Obejmuje on nie tylko JOS, lecz równie¿ konstrukty produkowane za pomoc¹
innych systemów znakowych (takich jak mimika, gesty, zachowanie itd.), a tak¿e
naukowe, ideologiczne, religijne, gospodarcze czy ekonomiczne i tym podobne
komponenty globalnego obrazu wiata (por. artyku³ Fleischera w niniejszym tomie).
Dalej podajemy definicjê robocz¹ kulturowego obrazu wiata.
K u l t u r o w y o b r a z w i a t a, którego najwa¿niejszy generator
oprócz innych systemów znakowych stanowi jêzyk, jest konstruktem r e g u -
l u j ¹ c y m manifestacje produkcji tekstów i ogólniej realizacji znakowych,
r e p r e z e n t u j ¹ c y m oraz o r g a n i z u j ¹ c y m zasady konstrukcji danej
manifestacji kultury i jej produktów jako drugiej rzeczywistoci w celu p o d -
t r z y m a n i a, m o t y w o w a n i a, w y r a ¿ a n i a/o b j a w i a n i a s i ê
oraz r e p r e z e n t o w a n i a, a tak¿e g e n e r o w a n i a procesów
zachodz¹cych w systemie spo³ecznym traktowanym jako podstawa systemu kul-
tury. Kulturowy obraz wiata jest zatem regulatywem, generatorem, normatywem
oraz zasad¹ organizacyjn¹ w rozumieniu teorii systemów. Kulturowy obraz wia-
ta, którego podstawowym elementem i miejscem przejawiania siê jest JOS, ujaw-
nia siê w konstrukcie drugiej rzeczywistoci i jej elementach, a to: w d y s k u r
- s a c h (ró¿nego stopnia z³o¿onoci), w i n t e r d y s k u r s i e oraz w s y m b o-
l a c h k o l e k t y w n y c h i d y s k u r s y w n y c h jako podstawowych
i kompleksowych elementach systemowych kultury. Ponadto w ró¿nych kultur-
owo uwarunkowanych m e c h a n i z m a c h s e m a n t y z a c j i w k o-
l e k t y w n y c h s t r a t e g i a c h m a n i p u l a c y j n y c h, w s t e r e o-
t y p a c h, n o r m a t y w a c h, p r o c e d u r a c h n o r m a l i z u j ¹ c y c h
w k r y t e r i a c h n o r m a l i z a c y j n y c h, w s k a l o w a n i a c h itp.
Najwa¿niejsz¹ funkcj¹ tych elementów jest utrzymanie i odgraniczenie systemu,
tzn. stabilizacja oraz odgraniczenie danej manifestacji systemu ze wzglêdu na
jego w³asny stacjonarny stan oraz z uwagi na inne systemy, a tak¿e otoczenie
danego systemu. Stosowane s¹ przy tym zarówno m e c h a n i z m y d y f e-
r e n c j o n u j ¹ c e, jak i m e c h a n i z m y z a p o b i e g a j ¹ c e d y f e-
r e n c j a c j i, które równie¿ stanowi¹ wa¿ne elementy drugiej rzeczywistoci.
3. Jêzykowe wyznaczniki obrazu wiata

JOS mo¿na zrekonstruowaæ (opisaæ), analizuj¹c wypowiedzi jêzykowe (bê-
d¹ce manifestacjami systemu). Pytanie, które powstaje, dotyczy sposobu manife-
stowania siê JOS w konkretnych tekstach: chodzi o pokazanie elementów syste-
mu jêzykowego bêd¹cych nonikami obrazu wiata. Wydaje siê, ¿e nale¿¹ do
nich: struktura gramatyczna jêzyka, s³ownictwo i frazeologia, sk³adnia i struktu-
ra tekstu, semantyka, etymologia, stylistyka jêzykoznawcza (g³ównie stylizacje),
onomastyka i etykieta jêzykowa. Dwie ostatnie grupy zagadnieñ wprawdzie nie
nale¿¹ do systemu jêzykowego, lecz s¹ sposobem jego zastosowania w okrelo-
nej funkcji. Dlatego te¿ w³¹czylimy je do naszych rozwa¿añ.
3.1. Zagadnienia gramatyczne

Dawno ju¿ badacze zajmuj¹cy siê problematyk¹ okrelan¹ ogólnie jako jêzyk
a kultura wyró¿niali system jêzykowy jako ten, w którym przede wszystkim kry-
je siê swoiste dla danej spo³ecznoci widzenie wiata: »gramatyka jest bli¿sza du-
chowej swoistoci narodów ni¿ leksyka« (Humboldt). Ten nacisk na system grama-
tyczny jako istotny wyraz widzenia wiata widzenia w³aciwego spo³ecznoci po-
s³uguj¹cej siê tym w³anie systemem przetrwa³ do dzi w znanych pracach ame-
rykañskich antropologów i jêzykoznawców (Mayenowa 1991: 104-105). System
gramatyczny narzuca myleniu pewn¹ formê, daj¹c nam te¿ mo¿liwoæ jej prze³a-
mania. Póniej punkt ciê¿koci badañ po wynikach og³oszonych przez Waltera
Porziga i Leo Weisgerbera przesun¹³ siê na analizowanie s³ownictwa.
3.1.1. Fleksja
Wielokrotnie postulowano, ¿e interpretacja wiata, jak¹ jest JOS, zwi¹zana
jest przede wszystkim ze s³ownictwem danego jêzyka oraz z jego w³aciwocia-
mi gramatycznymi (por. Grzegorczykowa 1990; Tokarski 1990), przy czym zaga-
dnieñ gramatycznych w takich zale¿nociach raczej nie badano. Do wyj¹tków na-
le¿y praca Renaty Grzegorczykowej; autorka wspomina w niej o fleksyjnej kate-
gorii mêskoosobowoci w jêzyku polskim, której powstanie by³o zwi¹zane za-
pewne ze stosunkami spo³ecznymi panuj¹cymi w dawnej Polsce, a której obecnoæ
dzi bardzo komplikuje tworzenie form fleksyjnych (Grzegorczykowa 1990: 45).
Zapewne podzia³ wiata na mê¿czyzn i resztê mo¿e wydawaæ siê dyskryminu-
j¹cy jedn¹ z p³ci, jest jednak faktem gramatycznym nie utrudniaj¹cym komunika-
cjê i nie powinien podlegaæ wartociowaniu. Inny problem fleksyjny jêzyka pol-
skiego dotyczy koñcówek w mianowniku l.mn. rzeczowników mêskoosobowych,
których odpowiednie zastosowanie mo¿e wprowadzaæ zró¿nicowanie stylistycz-
ne (np. profesorowie profesorzy; ministrowie ministrzy) albo przekazywaæ na-
stawienie mówi¹cego do przedmiotu wypowiedzi, czyli ilustrowaæ wartociowa-
nie (np. ch³opi ch³opy; studenci studenty; Polacy Polaki). Warto te¿ pokusiæ
siê o odpowied na pytanie, czy zró¿nicowanie sposobu liczenia w ró¿nych jêzy-
kach (chodzi o liczebniki g³ówne) wp³ywa na obraz wiata, czy te¿ jest kwesti¹
czysto techniczn¹, nie maj¹c¹ wp³ywu na sposób widzenia rzeczywistoci.
3.1.2. Rodzaj gramatyczny rzeczowników

W jêzykach, w których pojawia siê kategoria rodzaju gramatycznego, nie za-
wsze, w odniesieniu do istot ¿ywych, jest ona zwi¹zana z rodzajem naturalnym
(p³ci¹). Wystarczy przytoczyæ tu niem. das Mädchen, das Weib czy te¿ polskie mê¿-
czyzna, sêdzia, wojewoda. Powstaje pytanie, czy rzeczowniki zakoñczone na -a s¹
mniej mêskie od zakoñczonych na spó³g³oskê? Odrêbnym problemem jest wp³yw
rodzaju gramatycznego rzeczowników oznaczaj¹cych ogólnie istoty ludzkie na in-
terpretacjê rzeczywistoci. Chodzi tu o rzeczowniki typu cz³owiek, istota, osoba
(por. Miemietz 1993). Ponadto jaki status w przekazywaniu obrazu wiata maj¹ rze-
czowniki typu goæ, oferma, ³ajza, flejtuch, mog¹ce odnosiæ siê do przedstawicieli
obu p³ci? O tym, ¿e rodzaj gramatyczny rzeczowników ma wp³yw na interpreto-
wanie wiata, wiadczyæ mo¿e zwi¹zana z tym metaforyzacja, np. w jêzyku pol-
skim mieræ jako kobieta, wiosna jako m³oda dziewczyna, ksiê¿yc jako on.
3.1.3. S³owotwórstwo
Grzegorczykowa zwraca uwagê na w³aciwoci s³owotwórcze leksemów,
które ods³aniaj¹ sposób ujmowania zjawisk przez mówi¹cych (Grzegorczyko-
wa 1990: 46). Wydaje siê, ¿e chodzi tu nie tylko o wspomniane przez tê autorkê
derywaty asocjacyjne, lecz tak¿e o wykorzystywanie pewnych cech systemu s³o-
wotwórczego jêzyka do interpretowania wiata, np. przez u¿ycie zdrobnieñ czy
zgrubieñ i zwi¹zanych z tym mo¿liwoci stylistycznych. Jêzyk polski dysponuje

stosunkowo du¿¹ liczb¹ sufiksów zdrabniaj¹cych, co stwarza ogromne mo¿liwo-
ci w przekazywaniu informacji nie tylko dotycz¹cej wielkoci desygnatu, lecz
i obrazowania wiata (np. w bajkach Calineczka, s³ownictwo opisuj¹ce otocze-
nie Urszulki w Trenach Jana Kochanowskiego). W przypadku derywatów asocja-
cyjnych spotkaæ mo¿na w ró¿nych jêzykach znaczne rozbie¿noci w nazewnic-
twie, np. zoologicznym por. pol. stonoga (chodzi o rozumienie potoczne), ros.
sorokonoka, niem. Tausendfüßler. Regularne stosowanie sufiksów ¿eñskoci do
mêskich form nazwisk, zasadniczo nale¿¹ce ju¿ do przesz³oci, by³o wiadec-
twem traktowania ¿on i córek jako swoistej w³asnoci mê¿a i ojca. Odzwiercie-
dla³o wiêc dany uk³ad spo³eczny i tym samym przekazywa³o pewien obraz wia-
ta. Zanik tego zwyczaju jest jêzykowym przejawem zmian obyczajowych.
3.1.4. Inne kategorie gramatyczne

W jêzyku polskim nale¿y do nich np. zaimek ogólnodzier¿awczy swój, dziêki
któremu nie ma k³opotów na przyk³ad z okrelaniem, jak¹ p³eæ mia³ na myli nadaw-
ca i czy w zwi¹zku z tym jedna z nich nie jest przypadkiem dyskryminowana.
Podobnie jest z formami bezosobowymi czasownika (mówi siê, mówiono), nie da-
j¹cymi podstaw do ewentualnej jêzykowej dyskryminacji jednej z p³ci. Tak wiêc
pewne w³aciwoci gramatyczne jêzyka polskiego mog¹ byæ przyczyn¹ nieistnienia
okrelonych (a znanych sk¹din¹d) problemów na polskim obszarze jêzykowym.
3.1.5. Wyj¹tki gramatyczne

O ich roli w przekazywaniu dawnego sposobu widzenia wiata pisze Fritz
Tschirch, twierdz¹c, ¿e dzisiejsze wyj¹tki gramatyczne w jêzykach indoeuropej-
skich s¹ swoistymi skamienia³ociami obrazuj¹cymi dawne postrzeganie rzeczy-
wistoci i kiedy wyj¹tkami nie by³y. Przekazuj¹c dawn¹ interpretacjê wiata,
mog¹ wskazywaæ na wa¿noæ i czêstoæ poszczególnych wyrazów (np. w jêzyku
polskim pani¹, tê, koñcówka -u w C., r. m., l. poj.). Ze wzglêdu na sw¹ wyj¹tko-
woæ mog¹ w jaki sposób przekazywaæ i wspó³czesn¹ hierarchiê wa¿noci. Ru-
gowanie wyj¹tków natomiast mo¿e wi¹zaæ siê z dostosowywaniem gramatyki do
reprezentowanej wizji wiata, chocia¿ nie musi byæ to jedyna przyczyna ich eli-
minacji zachodz¹ przecie¿ wyrównania analogiczne, rz¹dz¹ce siê prawami eko-
nomii komunikacyjnej i skutecznie usuwaj¹ce wyj¹tki.
3.2. S³ownictwo i frazeologia
3.2.1. Leksyka rodzima i wyrazy zapo¿yczone

S³ownictwo jest bardzo wa¿nym sk³adnikiem jêzyka przekazuj¹cym interpre-
tacjê wiata. Zwraca siê przy tym uwagê na budowê pól leksykalno-semantycz-
nych oraz na to, jakie dzia³y s³ownictwa s¹ szczególnie rozbudowane, a jakie s¹

w danym jêzyku s³abo reprezentowane. Stwierdzenia te mog¹ byæ podstaw¹ usta-
lenia, które dziedziny ¿ycia s¹ dla danej spo³ecznoci wa¿ne, a które marginalne
lub w ogóle nie wystêpuj¹. O sposobie interpretacji wiata (np. w konkretnym ko-
munikacie) wiadczy tak¿e wybór okreleñ sporód istniej¹cych synonimów; sto-
suj¹c odpowiednio dobrane okrelenie, mo¿na jakie zjawisko albo dowartocio-
waæ, albo zdeprecjonowaæ por. np. eufemizmy i kakofemizmy (D¹browska
1990; 1993). Wyrazy i wyra¿enia zapo¿yczone, chocia¿ nale¿¹ ju¿ do danego jê-
zyka, stanowi¹ odrêbne zagadnienie. Mo¿na stawiaæ bowiem pytania: czy po ich
wprowadzeniu nastêpuje, w odniesieniu do danego fragmentu rzeczywistoci,
zmiana interpretacji wiata przejêta z jêzyka daj¹cego, czy te¿ wchodz¹ one do
jêzyka na grunt ju¿ przygotowany, wype³niaj¹c istniej¹ce luki w s³ownictwie
i tym samym dopasowuj¹ siê do okrelonego sposobu interpretacji wiata (np. ku-
zyn, szwagier, weekend). Zdarza siê, ¿e w danym jêzyku istnieje wyraz/wyra¿e-
nie oznaczaj¹ce pojêcie, którego brak w innym jêzyku, wprowadza siê wiêc go
na zasadzie cytatu (co pozwala na ³atwe rozszyfrowanie, ¿e nie jest to okrelenie
rodzime), np. niem. Schadenfreude czy te¿ ros. dusziszczipate¾nyj. Chodzi o wy-
razy nazywaj¹ce pojêcia niematerialne bêd¹ce wytworem duchowej kultury da-
nej spo³ecznoci jêzykowej. Inny problem sygnalizuje usuwanie z jêzyka wyra-
zów nierodzimych i zastêpowanie ich kalkami lub neologizmami. Jeli w jakim
okresie w danym jêzyku gwa³townie wzrasta liczba wyrazów przekalkowanych
lub nowo utworzonych w miejsce wczeniej funkcjonuj¹cych, ale zapo¿yczo-
nych, mo¿e to byæ przejawem tendencji purystycznych, a nawet nacjonalistycz-
nych, co z kolei odzwierciedlaæ mo¿e panuj¹c¹ ideologiê (por. jêzyk czeski na po-
cz¹tku XIX wieku, niemiecki w latach trzydziestych XX wieku).
3.2.2. Frazeologia
Frazeologizmy danego jêzyka wiadcz¹ o interpretowaniu wiata i wyz-
nawanych wartociach. W zwi¹zkach frazeologicznych uwidaczniaj¹ siê cechy,
które mo¿na uznaæ za istotne dla danej spo³ecznoci jêzykowej. W odniesieniu do
jêzyka polskiego jest to np. antropocentryzm, perspektywa katolicka, racjonal-
noæ potoczna (Lewicki, Pajdziñska 1993). Zleksykalizowane frazeologizmy
przekazuj¹ dawne spojrzenie na wiat, wiadcz¹ce o minionym jêzykowym obra-
zie wiata (np. zalaæ sad³a za skórê, kruszyæ o co kopie).
3.3. Sk³adnia i struktura tekstu

3.3.1. Sk³adnia
Jak ju¿ wspomniano, pierwsi reprezentanci tezy o interpretacji wiata przez
jêzyk w³anie sk³adniê podawali jako ten dzia³ gramatyki, w którym najpe³niej siê
ona (interpretacja) wyra¿a. Chodzi tu na przyk³ad o stopieñ swobody szyku i wi¹-

¿¹ce siê z tym mo¿liwoci akcentowania logicznego na poziomie wypowiedze-
nia. Jeli regu³y gramatyczne nie pozwalaj¹ na dowolne, w du¿ej mierze zale¿ne
od woli mówi¹cego, przestawianie cz³onów zdania, poprawnie mówi¹cy u¿yt-
kownik jêzyka jest swoistym niewolnikiem regu³ sk³adniowych i musi (prawdo-
podobnie) uciekaæ siê do innych sposobów akcentowania. Podobnie formy ana-
lityczne czy te¿ ruchome koñcówki czasownika mog¹ dawaæ wiêksz¹ swobodê
interpretacji, choæby przez stosowanie zró¿nicowanego akcentu logicznego. Tak-
¿e czêstoæ stosowania strony czynnej lub biernej pozwala na ró¿ne ujmowanie
zjawisk, podkrelanie kategorii wykonawcy czynnoci lub jej obiektu. Wa¿nym
zagadnieniem wi¹¿¹cym siê ze wspomnianymi problemami jest te¿ struktura te-
matyczno-rematyczna wypowiedzenia.
3.3.2. Struktura tekstu

Istniej¹ce w danym jêzyku teksty i ich rodzaje mog¹ informowaæ o pewnym
typie organizacji danego spo³eczeñstwa, tradycjach literackich, zwyczajach itd.
Na przyk³ad istniej¹ce wzorce pism urzêdowych obrazuj¹ stopieñ zbiurokratyzo-
wania spo³eczeñstwa, a formu³y gratulacyjne lub kondolencyjne o obowi¹zuj¹cej
etykiecie. Podobnie struktura bajki czy pieni ludowych przekazuje dane o spo-
sobie widzenia wiata. Mo¿na to odnieæ tak¿e do wzorcowych listów utrwalaj¹-
cych ustabilizowane formu³y (np. pocz¹tku i koñca).
3.4. Semantyka
Semantyka jest bardzo wa¿nym polem badawczym, jeli wzi¹æ pod uwagê
manifestowanie siê obrazu wiata. Chodzi nie tylko o referencjalne znaczenie wy-
razów, lecz tak¿e a mo¿e przede wszystkim o ca³¹ warstwê konotacji zwi¹-
zanych z okrelonymi wyrazami i w du¿ym stopniu decyduj¹cymi o ich u¿yciu
oraz o znaczenie kulturowe pewnych pojêæ. Znaczenie wyrazów oraz istniej¹ce
(tworz¹ce siê) miêdzy nimi zale¿noci (pola semantyczne, synonimia czy te¿ in-
ne elementy struktury leksyki itp.) najpe³niej i najbardziej wyrazicie przekazu-
j¹ sposób widzenia rzeczywistoci przez dan¹ spo³ecznoæ jêzykow¹. S¹ te¿
wdziêcznym polem badawczym. Zagadnienia te, zauwa¿one i analizowane ju¿
dawno (por. np. teoriê relatywizmu jêzykowego SapiraWhorfa), chêtnie s¹ nadal
omawiane. Bada siê leksykê wycinkowo, stopniowo powiêkszaj¹c poznany ob-
szar. Wydaje siê, ¿e dok³adne i ca³ociowe zanalizowanie s³ownictwa jest zada-
niem (prawie) niewykonalnym. (Nie chodzi tu o swoiste rejestry wyrazów, jaki-
mi s¹ s³owniki). Empiryczne przebadanie u¿yæ i mo¿liwych znaczeñ wszystkich
wyrazów oraz ich konotacji w danej wspólnocie jêzykowej jest niemo¿liwe. Nie
oznacza to jednak, by takich badañ nie prowadziæ i nie d¹¿yæ do tak maksymali-
stycznie zakrelonego celu.
3.4.1. Problematyka ta wi¹¿e siê z pojêciem stereotypizacji i roli, jak¹ odgry-

waj¹ stereotypy jêzykowe w widzeniu wiata (np. koñska dawka, zielona ¿abka,
kozacka fantazja). Wyra¿enia stereotypowe przekazuj¹ okrelon¹ wiedzê, s¹ wy-
razem postawy generalizuj¹cej i nieweryfikowalnych s¹dów. Stereotypowy obraz
dotyczy czêsto narodowoci i zawodów, ale tak¿e zwierz¹t i elementów (zjawisk)
przyrody (por. np. Quasthoff 1973; Pisarek 1975; Bartmiñski 1985; Bartmiñski,
Panasiuk 1993).
3.4.2. Metafory i metonimie

Pewne ogólne uwagi w odniesieniu do jêzyka angielskiego poczynili np. George
Lakoff i Mark Johnson (1988). W wielu wypadkach sposoby budowania metafor
podobne s¹ te¿ w polszczynie. Na gruncie jêzyka polskiego metaforami odzwier-
ciedlaj¹cymi sposób widzenia wiata zajmowa³ siê np. Ryszard Tokarski (1990).
3.4.3. Istotnym zagadnieniem jest te¿ badanie struktury s³ownictwa, grupo-

wanie siê jednostek leksykalnych w tzw. pola leksykalno-semantyczne. Bogactwo
lub ubóstwo pól wiadczyæ mo¿e o znaczeniu danego fragmentu rzeczywistoci
dla okrelonej wspólnoty jêzykowej. Na przyk³ad wielkoæ pól leksykalno-se-
mantycznych wiadczyæ mo¿e o (dawnej lub obecnej) wadze problematyki (np.
nazwy pokrewieñstw) albo o stopniu poznania danego fragmentu rzeczywistoci
(np. nazwy w obrêbie semantyki w botanice i zoologii). W takim wypadku ko-
nieczne jest zaznaczenie, do jakiej odmiany stylistycznej (funkcjonalno-styli-
stycznej) dane s³ownictwo nale¿y.
3.5. Etymologia
Badania etymologiczne wnosz¹ czasem istotne informacje do JOS. Analiza po-
chodzenia wyrazu mo¿e wskazywaæ na te cechy, które wziêto kiedy pod uwagê ja-
ko najwa¿niejsze przy tworzeniu danej nazwy. Odnosiæ siê to mo¿e raczej do re-
konstrukcji dawnego JOS ni¿ do opisu obecnie istniej¹cego, t³umaczy jednak¿e pro-
ces formowania siê obrazu wiata, który mo¿e trwaæ we wspó³czesnym jêzyku.
3.6. Stylizacje
Zak³adamy, ¿e s³ownictwo rodowiskowe i terytorialne (gwarowe) przekazuje
ró¿ne jêzykowe obrazy wiata. W takim ujêciu s³owniki poszczególnych gwar czy
dialektów s¹ wiadectwem zró¿nicowanych sposobów widzenia rzeczywistoci. Po-
s³ugiwanie siê stylizacjami jest sygna³em dla odbiorcy widzê wiat tak, jak ty,
a wiêc nale¿ymy do tej samej grupy, jestem swój ch³op, mo¿na do mnie mieæ zaufa-
nie. Stylizacja jest jednym ze sposobów sterowania jêzykowym obrazem wiata.
Mo¿e byæ te¿ stylizacja na niepoprawnoæ, czyli celowe wprowadzanie form niepo-
prawnych, np. *umiê, *rozumiê, *po polskiemu. Mo¿e to mieæ ró¿ne przyczyny, s³u-
¿yæ dowcipowi, przedrzenianiu, ironii itp. Równie¿ zniekszta³cenia fonetyczne mo-
g¹ byæ sposobem okrelonego (zmienionego) sposobu przedstawienia wiata, np.
zwê¿enie samog³osek w wyrazach kobitka, miszny. Byæ mo¿e, w odniesieniu do
stylizacji mielibymy do czynienia z pozorn¹ i krótkotrwa³¹ zmian¹ JOS.
3.7. Etykieta jêzykowa

Prosty przyk³ad formu³ witania w ci¹gu dnia pokazuje, ¿e w ró¿nych jêzy-
kach wiat, a konkretnie kulturowa segmentacja czasu, jest inaczej interpretowa-
ny. Polskiemu dzieñ dobry i dobry wieczór odpowiada angielskie good morning,
good afternoon i good evening, czy te¿ niem. Guten Morgen, Guten Tag, Guten
Abend dwóm formu³om jednego jêzyka odpowiadaj¹ w dwóch innych trzy.
Równie¿ formy zwracania siê po imieniu lub nazwisku s¹ w jêzykach niejedna-
kowe. Na przyk³ad uprzejmoæ wyra¿ania po polsku nie nak³ada na mówi¹cego
koniecznoci znajomoci nazwiska drugiej osoby wystarczy pos³u¿enie siê
zwrotami proszê pani, proszê pana. Pewien stopieñ za¿y³oci usprawiedliwia te¿
zwracanie siê form¹ pan(-i) wraz z imieniem, co w innych jêzykach (np. w an-
gielskim, niemieckim) jest niezwykle rzadkie i ma zasiêg bardzo ograniczony.
Etykietalne formy jêzykowe przekazuj¹ specyficzny dla danej wspólnoty jêzyko-
wej sposób widzenia wiata, daj¹ pewien obraz grzecznoci.
4. Podstawy i zasady empirycznych badañ

jêzykowego i kulturowego obrazu wiata
1) Badania w ramach jêzykowego obrazu wiata i kultury (JOSiK) oparte s¹
na jêzykoznawstwie i na kulturoznawstwie oraz spe³niaj¹ warunki badañ empi-
rycznych. Metody spekulatywne wykluczone zostaj¹ z badañ w ramach JOSiK.
2) Przedmiotem badañ jest dyskursywny i szerzej kulturowy charakter
tekstów oraz innych manifestacji znakowych. Przy analizie dyskursu i kultury
nie chodzi o specyficznoæ danego tekstu, lecz o jego zabarwienie dyskursywne,
a wiêc o to, co stanowi jakoæ rozró¿niaj¹c¹ danego tekstu jako manifestacji okre-
lonego dyskursu. Interesuj¹ nas z tego punktu widzenia tylko te cechy i w³aci-
woci, które czyni¹ dany tekst typowym obiektem wypowiedzi danej subkultury
lub kultury narodowej. Nie jest istotne tutaj, co konkretny autor ma do powiedze-
nia swoim szczególnym stylem, sposobem wypowiadania siê itp., lecz to, co
w konkretnej i jednorazowej wypowiedzi wskazuje na ogólne i typowe cechy dla
danej subkultury lub kultury narodowej. Analiza dyskursu postêpuje pod tym
wzglêdem inaczej, ni¿ czyni to tradycyjna nauka o literaturze preferuj¹ca badanie
tekstów odbiegaj¹cych od (jakkolwiek definiowanej lub niedefiniowanej) normy.
3) Podstaw¹ badañ w ramach JOSiK jest obiektywnoæ, czyli intersubiek-

tywna sprawdzalnoæ oraz falsyfikowalnoæ wypowiedzi naukowych. Wypowie-
dzi musz¹ byæ wolne od sprzecznoci, pe³ne i eksplicytne.
4) Istotne jest ukierunkowanie na komunikatywn¹ oraz kulturow¹ funkcjê
jêzyka i tekstu. Teza: Ka¿da komunikacja opiera siê na zjawiskach semiotycz-
nych. Empiryczna nauka o tekstach oznacza koncentracjê na materiale tekstowym
o r a z na komunikatach jako obiektach i przedmiotach badañ. Mo¿liwe zagad-
nienia to: jak zorganizowane s¹ teksty, w jaki sposób utrzymuj¹ one w rozumie-
niu teorii systemów stan swojej organizacji, w jaki sposób zmienia siê on lub
jest zmieniany oraz jakie konsekwencje poci¹ga to za sob¹ dla funkcjonowania
struktury tekstu.
5) Wyniki badañ oraz analiz w ramach JOSiK powinny byæ oparte na empirii.
Postulatami metodologicznymi s¹ wiêc: e m p i r y c z n o æ i t e o r e t y c z -
n o æ. Hipotezy empiryczne mo¿na falsyfikowaæ (nie weryfikowaæ) za pomoc¹ in-
tersubiektywnie zebranych danych. Hipotezê uwa¿a siê za sprawdzon¹, jeli oprze
siê ona próbom falsyfikacji. Ka¿de badanie musi byæ oparte na teorii, która dopiero
ukierunkowuje sposób i kierunek analiz. Badania nie oparte na teorii nie mieszcz¹
siê w ramach JOSiK. Obowi¹zuje nastêpuj¹cy postulat: Charakter empiryczny na-
uki polega w³anie na tym, ¿e jej tezy zasadniczo poddawalne s¹ falsyfikacji. Wy-
powied natomiast, sformu³owana w taki sposób, i¿ nie jest podane, jaki przypadek
powinien wyst¹piæ, by mo¿na by³o powiedzieæ, i¿ dana wypowied jest empirycz-
nie obalona, nie jest w ogóle wypowiedzi¹ naukow¹ (Weizsäcker 1971: 123).
6) W odniesieniu do ca³okszta³tu badañ w ramach JOSiK obowi¹zuje z a-
s a d a L a s w e l l a. Analizy powinny odpowiadaæ na pytanie: kto mówi co,
dlaczego, jak (kiedy Fleischer) i z jakim efektem, do kogo? oraz model Tetrae-
der: nale¿y wzi¹æ pod uwagê: (a) cechy materia³u, (b) cechy recypuj¹cego
podmiotu, (c) cechy sytuacji, w której dany przedmiot recypuje, (d) cechy sytu-
acji wypowiedzi, w której podmiot stosuje lub wyra¿a to, czego siê wczeniej na-
uczy³ (Meutsch i in. 1990: 44), a tak¿e (e) czasowe okrelenie wypowiedzi.
7) Obszary nauki o tekstach i kulturze, które opieraj¹ siê na interpretacji, zo-
staj¹ wykluczone z empirycznej nauki o kulturze, a zatem z JOSiK. Co nie ozna-
cza, i¿ m e c h a n i z m interpretacji nie jest w nauce przydatny (interpretacja
danych empirycznych itp.).
8) Analizê i interpretacjê rozró¿niamy, jak nastêpuje: a n a l i z a jest to
rejestracja/uchwycenie obiektywnych (czyli intersubiektywnych i kolektywnych)
cech w³aciwoci obiektu; i n t e r p r e t a c j a jest to rekonstrukcja nieznanych
decyzji prowadz¹cych do danego wydarzenia.
9) Odbiorca decyduje o k r y t e r i a c h zrozumienia tekstu, a przez to
o jego sensownoci. W wypadku tekstów i innych manifestacji znakowych sen-
sownoæ ta jest zawsze zagwarantowana, co wynika z ich usytuowania w syste-
mie kultury.
10) Problem intuicji jêzykowej/kulturowej badacza. Widoczny jest on naj-
wyraniej przy uwzglêdnianiu s³owników w analizie obrazów wiata. Powstaje
bowiem pytanie: na ile mamy do czynienia z obrazem wiata, a na ile z obrazem

jêzyka lingwistów? Jakie mamy gwarancje, ¿e zawarte w s³owniku znaczenie s³o-
wa odpowiada znaczeniu w konkretnych u¿yciach w danym czasie? Na ile s³ow-
nik reprezentuje to, co nazywamy profilem semantycznym, tzn. pokazuje szero-
koæ zakresu u¿ycia i mo¿liwoci u¿ycia danego s³owa, wyra¿enia itd. Intuicja
jêzykowa badacza nie jest (i nie mo¿e byæ) zatem ¿adnym kryterium metodolo-
gicznym lub teoretycznym (mo¿e byæ jedynie podstaw¹ do postawienia wstêpnej
hipotezy). Nie jest zw³aszcza wtedy, gdy mo¿liwe jest zasiêgniêcie opinii popu-
lacji, czyli w badaniach wspó³czesnego jêzyka. Lingwista jako uczestnik kultury
reprezentuje (wiadomie lub nie) pewien dyskurs, a jako badacz nie ma ¿adnej
gwarancji, ¿e zna on semantykê i metody semantyzacji w innych dyskursach lub
w interdyskursie. Tych informacji nie posiada bowiem nikt, poniewa¿ nie jest to
wielkoæ dana, a jedynie wielkoæ nazwijmy to statystyczna, któr¹ mo¿na zre-
konstruowaæ (np. z tekstów lub z ankiet), ale nie wystêpuje ona jako obiekt
ontyczny. Semantyzacje interdyskursu i ich metody musz¹ zostaæ zbadane, gdy¿
do tego momentu nikt ich nie zna. Mo¿na oczywicie wykorzystywaæ s³owniki
(zw³aszcza wtedy, kiedy nie ma ju¿ ¿yj¹cych u¿ytkowników jêzyka), ale nie mo-
g¹ one byæ podstaw¹ badañ, a jedynie generatorem hipotez i niczym wiêcej.
5. Przegl¹d metod i strategii badawczych

w ramach JOSiK
Ogólnie rzecz bior¹c, rozró¿niamy nastêpuj¹ce podejcia badawcze w ra-
mach JOSiK:
a) metody materia³owo-ilociowe (na przyk³ad statystyczne);
b) metody badania konkretyzacji odbiorczych i konstrukcji komunikatów;
c) metody ankietowe ró¿nego stopnia z³o¿onoci;
d) metody dyskursywno-analityczne na konkretnym materiale;
e) metody w ramach archeologii dyskursów, tzn. rekonstrukcja dyskursów
oraz jêzykowych i kulturowych obrazów wiata na materiale historycznym.
Rozró¿niamy trzy kryteria jakoci metod empirycznych: obiektywnoæ, nie-
zawodnoæ (reliabilnoæ), wa¿noæ (walidiabilnoæ).
1) O b i e k t y w n o æ: Obiektywnoæ metod pomiarowych polega na
ustaleniu stopnia niezale¿noci wyników badania od przypadkowych lub syste-
matycznych zmian w zachowaniu przeprowadzaj¹cego badania, które mog¹ pro-
wadziæ do zmian w zachowaniu osób testowanych i wp³ywaæ na wyniki (Zobel
1979: 86). Obiektywnoæ musi zostaæ zachowana w trzech sferach: a) przy prze-
prowadzaniu badania, b) przy jego analizie, c) przy interpretacji wyników.
2) N i e z a w o d n o æ (reliabilnoæ): Pomiar jest wówczas niezawodny,
gdy nie wykazuje ¿adnego przypadkowego b³êdu, to znaczy, gdy nie stwierdza
siê ¿adnych niesystematycznych wariacji w wynikach pomiarów. Niezawodnoæ
to rozpiêtoæ, w zakresie której dana skala prowadzi do spójnych wyników po-

mia-rów, przy kilkakrotnym jej zastosowaniu do pomiaru tej samej w³aciwoci
[...] Przy ustalaniu niezawodnoci danego instrumentu pomiarowego nale¿y okre-
laæ, w jakim stopniu czynniki przypadkowe wp³ynê³y zniekszta³caj¹co na uzy-
skane za pomoc¹ danego instrumentu wyniki (Zobel 1979: 86).
3) W a ¿ n o æ (walidiabilnoæ): Pomiar jest wa¿ny wówczas, gdy nie wy-
kazuje ¿adnych systematycznych b³êdów (Zobel 1979: 86).
Z rozró¿nienia tego wynikaj¹ nastêpuj¹ce (przyk³adowe) kompleksy meto-
dyczne (czêciowo wed³ug Groeben 1977):
1) E m p i r y c z n e w y k r y w a n i e r e l e w a n t n y c h m i e j s c
w t e k c i e (np. przy badaniu stylu): w³¹czenie informatorów, kontrola reak-
cji czytelników.
2) M e t o d y b a d a n i a a s o c j a c j i, np.:
a) metody swobodnej asocjacji prze³amanie sta³ych asocjacji znaczenio-
wych. Poprzez w³¹czenie pojedynczych s³ów, elementów tekstu itp. do nowych,
niecodziennych kontekstualnych zwi¹zków semantycznych wywo³aæ mo¿na no-
we i szerzej zró¿nicowane asocjacje (Groeben 1977: 950).
b) Dyferencja³ semantyczny przek³adanie skal przymiotnikowych dla po-
jêæ, metafor itp. Dyferencja³ semantyczny mierzy znaczenie konceptów, tekstów,
procesów komunikacyjnych za pomoc¹ dwubiegunowych siedmiostopniowych
skal przymiotnikowych, np.: +3 (bardzo przydatne), +2 (doæ przydatne), +1 (bar-
dziej przydatne ni¿ nieprzydatne), 0 (ani przydatne, ani nieprzydatne), 1 (bar-
dziej nieprzydatne ni¿ przydatne), 2 (dosyæ nieprzydatne), 3 (zupe³nie nieprzy-
datne).
3) M e t o d a u z u p e ³ n i a n i a z tekstów eliminuje siê w okrelonych
sta³ych odstêpach s³owa (np. co pi¹te), które zostaj¹ nastêpnie uzupe³nione przez
osobê testowan¹. Przesuwaj¹c na przyk³ad miejsca do uzupe³nienia o jedno, przy
zachowaniu wielkoci odstêpów, otrzymaæ mo¿na pe³ny tekst konkretyzacji.
4) K l a s y f i k a c j a s e m a n t y c z n o - h i e r a r c h i c z n a ró¿-
ne metody skalowania podobieñstwa, matryca diagonalna miar podobieñstwa itp.
5) Metody manipulacji tekstów i symulacji ich dzia³ania.
6) Metody statystyczno-frekwencyjne w odniesieniu do dyskursów.
7) Metody materia³owe tworzenie komputerowych zbiorów tekstów dys-
kursywnych.
8) Ankietowe metody ustalania symboli kolektywnych i profilów znaczenio-
wych.
9) Metody rekonstrukcji dyskursów i obrazów wiata w ramach archeologii
dyskursów3.
3 Mo¿na badaæ np. subiektywne ukazywanie tych samych wydarzeñ przez ró¿ne osoby. Cho-
dzi³oby tu o wskazanie rodków jêzykowych nie tylko leksykalnych ró¿nicuj¹cych sposób wi-
dzenia tych samych faktów. Wi¹¿e siê to w pewnym sensie z wartociowaniem, a tak¿e ze stopniem
opanowania jêzyka. Jak wygl¹da w rzeczywistoci to, co potocznie okrela siê ka¿dy widzi to, co
chce. Czy zawsze jest to wiadomy wybór rodków jêzykowych, czy te¿ wi¹¿e siê po prostu z indy-
Bibliografia
Albrecht Erhard (1972), Bestimmt die Sprache unser Weltbild? Zur Kritik der gegenwärtigen
bürgerlichen Sprachphilosophie, Frankfurt a. M.
Anusiewicz Janusz (1990), Problematyka jêzykowego obrazu wiata w pogl¹dach niektórych jêzy-
koznawców i filozofów niemieckich XX w., [w:] Jêzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bart-
miñskiego, Lublin, s. 277-307.
(1992), Koñ jaki jest w jêzyku polskim, Prace Filologiczne XXXVII, s. 201 i nast.
(1994), Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wroc³aw.
Bartmiñski Jerzy (1985), Stereotyp jako przedmiot lingwistyki, [w:] Z problemów frazeologii pol-
skiej i s³owiañskiej, t. III, pod red. Mieczys³awa Basaja, Danuty Rytel, Wroc³aw.
Bartmiñski Jerzy, Tokarski Ryszard (1986), Jêzykowy obraz wiata a spójnoæ tekstu, [w:] Teoria
tekstu. Zbiór studiów, pod red. Teresy Dobrzyñskiej, Wroc³aw, s. 65-81.
Bartmiñski Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy jêzykowe, [w:] Encyklopedia kultury pol-
skiej XX wieku, t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw,
s. 363-387.
Berger Peter, Luckmann Thomas (1989), Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Eine
Theorie des Wissenssoziologie, Frankfurt a. M.
Buttler Danuta (1968), Polski dowcip jêzykowy, Warszawa.
Christmann Hans H. (1967), Beiträge zur Geschichte der These vom Weltbild der Sprache, Aka-
demie der Wissenschaften und der Literatur, Abhandlungen der Geistes- und Sozialwissen-
schaftlichen Klasse Nr. 7, Jahrgang 1967, Wiesbaden, s. 441-469.
D¹browska Anna (1990), Zniekszta³canie obrazu rzeczywistoci poprzez u¿ycie pewnych rodków
jêzykowych (eufemizm i kakofemizm), [w:] Jêzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiñ-
skiego, Lublin, s. 231-244.
(1993), Eufemizmy wspó³czesnego jêzyka polskiego, Wroc³aw.
Die erfundene Wirklichkeit (1981), Die erfundene Wirklichkeit. Wie wissen wir, was wir zu wissen
glauben?, hrsg. von Paul Watzlawick, München Zürich.
Drechsel Paul (1984), Vorschläge einer Kulturtheorie, und was man unter einer Kulturinterpre-
tation verstehen könnte, Ethnologie als Sozialwissenschaft, Sonderheft 26 der Kölner Zeit-
schrift für Soziologie und Sozialpsychologie, hrsg. von E. W. Müller, R. König, K.-P. Koep-
ping, P. Drechsel, s. 44-84.
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku (1993), t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego
Bartmiñskiego, Wroc³aw.
Finke Peter (1982), Konstruktiver Funktionalismus. Die wissenschaftstheoretische Basis einer em-
pirischen Theorie der Literatur, Braunschweig Wiesbaden.
Fleischer Michael (1989), Die Evolution der Literatur und Kultur. Grundsatzfragen zum Entwick-
lungsproblem (ein systemtheoretisches Modell), Bochum.
(1990), Information und Bedeutung. Ein systemtheoretisches Modell des Kommunikationsprozes-
ses (und das Problem des Verstehens), Bochum.
(1991), Die Semiotik des Spruches. Kulturelle Dimensionen moderner Sprüche (an deutschem und
polnischem Material), Bochum.
widualnymi mo¿liwociami nadawcy. Pewnie i jedno, i drugie: w niektórych wypadkach bardziej

wiadoma selekcja i dobór rodków leksykalnych (np. w propagandzie), w innych doæ przypad-
kowa. W tym celu nale¿a³oby przeprowadziæ odpowiednie eksperymenty w dobranej (reprezen-
tatywnej) grupie. Innym zagadnieniem jest wartociowanie wi¹¿¹ce siê ze zmian¹ nazwy (np.
zawodu, funkcji). Czy ³¹czy siê z tym zmiana perspektywy spo³ecznej i jak to siê ma do zwyczaju
jêzykowego.
(1994a), Die Wirklichkeit der Zeichen. Empirische Kultur- und Literaturwissenschaft (system-
theoretische Grundlagen und Hypothesen), Bochum.
(1994b), Problemy i hipotezy systemowej teorii kultury. Podstawy empirycznych badañ tekstów
i kultury, Wroc³aw.
Gipper Helmut (1974), Inhaltbezogene Grammatik, [w:] Grundzüge der Literatur und Sprachwis-
senschaft, Bd. II, Düsseldorf.
(1978), Sprachliches Weltbild, wissenschaftliches Weltbild und ideologische Weltanschauung, [w:]
Sprache und Welterfahrung, hrsg. von J. Zimmermann, München.
Gipper Helmut, Schwarz Heinrich (1962), Bibliographisches Handbuch zur Sprachinhalts-
forschung, Köln Opladen.
Glaserfeld Ernst von (1987), Wissen, Sprache und Wirklichkeit. Arbeiten zum radikalen Konstruk-
tivismus, Braunschweig Wiesbaden.
Glasersfeld Ernst von, Richards J. (1987), Die Kontrolle der Wahrnehmung und die Konstruktion
von Realität. Erkenntnistheoretische Aspekte des Rückkoppelungs-Kontroll-Systems, [w:] Der
Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M.,
s. 192-228.
Goodenough W. (1964), Cultural Antropology and Linguistics, [w:] Language, Culture and Socie-
ty, ed. by D. Hymes, New York.
(1993) zob. Amerykañska antropologia kognitywna. Poznanie, jêzyk, klasyfikacja i kultura, pod
red. M. Buchowskiego, Warszawa, s. 13.
Groeben Norbert (1977), Rezeptionsforschung als empirische Literaturwissenschaft, Kronberg
(2. Aufl. Tübingen 1980).
Grzegorczykowa Renata (1990), Pojêcie jêzykowego obrazu wiata, [w:] Jêzykowy obraz wiata,
pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 41-49.
Hamann Johann-Georg (1950), Sämtliche Werke, Bd. II, Wien.
Hempel Carl G. [1959] (1965), The logic of functional analysis, [w:] Aspects of Scientific Expla-
nation, New York, s. 297-330.
Herder Johann Gottfried (1877), Werke, Berlin.
Humboldt Wilhelm von (1907), Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ih-
ren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts (1835), [w:] Wilhelm von
Humboldt, Gesammelte Schriften, Bd. VII, Berlin.
(1968), Gesammelte Schriften, Bd. IV, Berlin.
Jachnow Helmut (1981), Sprachliche Funktionen und ihr Hierarchiegefüge, [w:] Forms and Func-
tions, hrsg. von J. Esser, A. Hübler, Tübingen, s. 11-24.
Jantsch Erich (1987), Erkenntnistheoretische Aspekte der Selbstorganisation natürlicher Systeme,
[w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a.
M., s. 159-191.
Jêzykowy obraz (1990), Jêzykowy obraz wiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin.
Kr¹piec Mieczys³aw (1985), Jêzyk i wiat realny, Lublin.
(1991), U podstaw rozumienia kultury, Lublin.
Kroeber Alfred L. (1973), Istota kultury, prze³. P. Sztompka, Warszawa.
Lakoff George, Johnson Mark (1988), Metafory w naszym ¿yciu, przek³. i wstêp Tomasz P. Krze-
szowski, Warszawa.
Lasswell Harold D. (1948), The Structure and Functions of Communication in Society, [w:] The
Communication of Ideas, ed. L. Bryson, New York, s. 37-52.
Lewicki Andrzej M., Pajdziñska Anna (1993), Frazeologia, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX
wieku, t. II: Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw, s. 307-326.
Link Jürgen (1983), Elementare Literatur und generative Diskursanalyse, München.
(1986), Interdiskurs, System der Kollektivsymbole, Literatur. (Thesen zu einer generativen
Diskurs- und Literaturtheorie), [w:] Perspektiven des Verstehens, hrsg. von Achim Eschbach,
Bochum, s. 128-146.
Link Jürgen, Link-Heer Ursula (1990), Diskurs-Interdiskurs und Literaturanalyse, Zeitschrift

für Literaturwissenschaft und Linguistik, 77, s. 88-99.
Link Jürgen, Parr Rolf (1990), Semiotische Diskursanalyse, [w:] Neue Literaturtheorien. Eine
Einführung, hrsg. von Klaus-Michael Bogdal, Opladen, s. 107-130.
Maækiewicz Jolanta (1990), Wyspa jêzykowy obraz wycinka rzeczywistoci, [w:] Jêzykowy obraz
wiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin.
Ma³y s³ownik (1983), Ma³y s³ownik terminów i pojêæ filozoficznych dla studiuj¹cych filozofiê chrze-
cijañsk¹, oprac. A. Podsiad. Z. Wiêckowski, Warszawa.
Mañczyk Augustyn (1982), Wspólnota jêzykowa i jej obraz wiata. Krytyczne uwagi do teorii jê-
zykowej Leo Weisgerbera, Zielona Góra.
Maturana Humberto R. (1982), Erkennen: Die Organisation und Verkörperung von Wirklichkeit,
Braunschweig Wiesbaden.
Mayenowa Maria R. (1991), Jêzyk, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. I: Pojêcia i pro-
blemy wiedzy o kulturze, pod red. Antoniny K³oskowskiej, Wroc³aw.
Meutsch Dietrich, Freund Bärbel, Kaufmann Bettina, Sinofzik Detleff, Wittemann Sibille (1990),
Informieren mit Fernsehen. Ein Forschungsüberblick, Siegen.
Miemietz Bärbel (1993), Kto to jest cz³owiek?, Teksty Drugie, nr 4/5/6, s. 169-179.
Pappe Helmut (1989), Erfahrung und Wirklichkeit als Zeichenprozeß. Charles S. Peirces Entwurf
einer spekulativen Grammatik des Seins, Frankfurt a. M.
Peirce Charles S. (1967), Schriften I: Zur Entstehung des Pragmatismus (Schriften II: Zum Prag-
matismus 1970), Frankfurt a. M.
Peisert Maria (1990), Jêzykowy i kulturowy obraz wê¿a w polszczynie, Rozprawy Komisji Jêzy-
kowej WTN XVII, Wroc³aw, s. 259-270.
Pisarek Walery (1975), Wyobra¿enia o polskich typach regionalnych, Zeszyty Prasoznawcze
XVI, nr 1, s. 73-78.
(1978), [has³o:] Jêzykowy obraz wiata, [w:] Encyklopedia wiedzy o jêzyku polskim, pod red.
Stanis³awa Urbañczyka, Wroc³aw, s. 143.
Quasthoff Uta (1973), Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Ana-
lyse des Stereotyps. Ein interdisziplinärer Versuch im Bereich von Linguistik, Sozialwissen-
schaft und Psychologie, Frankfurt a. M.
Richards John, Glasersfeld Ernst von (1987), Die Kontrolle von Wahrnehmung und die Konstruktion
von Realität. Erkenntnistheoretische Aspekte des Rückkoppelungs-Kontroll-Systems, [w:] Der Dis-
kurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 192-228.
Roth Gerhard (1987a), Autopoiesis und Kognition: Die Theorie H. R. Maturans und die Notwen-
digkeit ihrer Weiterentwicklung, [w:] Systeme erkennen Systeme. Individuelle, soziale und me-
thodische Bedingungen systematischer Diagnostik, hrsg. von G. Schiepek, München, s. 50-74.
(1987b), Erkenntnis und Realität: das reale Gehirn und seine Wirklichkeit, [w:] Der Diskurs des
radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 229-255.
Röttgers Kurt (1988), Diskursive Sinnstabilisation durch Macht, [w:] Diskurstheorien und Litera-
turwissenschaft, hrsg. von J. Fohrmann, H. Müller, Frankfurt a. M., s. 114-133.
Rusch Gebhard (1985), Von einem konstruktivistischen Standpunkt Erkenntnistheorie, Literarhi-
storiographie und Diachronie in der empirischen Literaturwissenschaft, Braunschweig
Wiesbaden.
Schmidt Siegfried J. (1987), Der radikale Konstruktivismus: Ein neues Paradigma im interdiszi-
plinären Diskurs, [w:] Der Diskurs des radikalen Konstruktivismus, hrsg. von Siegfried
J. Schmidt, Frankfurt a. M., s. 11-88.
(1980), Grundriß der empirischen Literaturwissenschaft, Frankfurt a. M. (7. Aufl.: Teilband 1,
Braunschweig 1991).
Stadler Michael, Kruse Peter (1990), Über Wirklichkeitskriterien, [w:] Zur Biologie der Kognition.
Ein Gespräch mit Humberto R. Maturana und Beiträge zur Diskussion seines Werkes, hrsg.
von Volker Riegas, Christian Vetter, Frankfurt a. M., s. 133-158.
Tokarski Ryszard (1990), Jêzykowy obraz wiata w metaforach potocznych, [w:] Jêzykowy obraz
wiata, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 69-86.
(1993), S³ownictwo jako interpretacja wiata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II:
Wspó³czesny jêzyk polski, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Wroc³aw, s. 335-362.
Tschirch Fritz (1954), Weltbild, Denkform und Sprachgestalt. Grundauffassungen und Fragestel-
lungen in der heutigen Sprachwissenschaft, Berlin.
Watzlawick Paul (1976), Wie wirklich ist die Wirklichkeit? Wahn, Täuschungen, Verstehen,
München.
Weisgerber Leo (1971), Grundzüge der inhaltbezogenen Grammatik, Düsseldorf.
Weizsäcker Carl Friedrich von (1971), Die Einheit der Natur, München.
Wuketis Franz M. (1985), Die systemtheoretische Innovation der Evolutionslehre, [w:] Evolution,
Ordnung, Erkenntnis, hrsg. von Jörg A. Ott, Günter P. Wagner, Franz M. Wuketis, Berlin,
s. 69-81.
Zobel Reinhard (1979), Das semantische Differential Ein Bedeutungsinstrument im Theater?, [w:]
Empirie in Literatur- und Kunstwissenschaft, hrsg. von Siegfried J. Schmidt, München,
s. 82-157.

JK13 Anusiewiczetal PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

JK13 Anusiewiczetal PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2218

Jêzyk a Kultura  tom 13  Wroc³aw 2000

JANUSZ ANUSIEWICZ , ANNA D¥BROWSKA,

Jêzykowy obraz wiata i kultura.

0. Projekt i obiekt badañ

t a, o fakt, ¿e z powsta³ych z tego samego materia³u, to znaczy ze znaków,

0.2. Dla konstruktywistycznie pojmowanej empirycznej nauki o kulturze

dopiero badania porównawcze na manifestacjach prowadz¹ do ogólnej teorii kul-

0.3. W tym zakresie reprezentujemy termodynamiczno-biologiczn¹ teoriê

1. Kultura  koncepcje i stanowiska

tycznie istniej¹cym systemem, obejmuj¹cym wszystkie te zjawiska i dotycz¹cym

przyczyny. Grupy spo³eczne wytwarzaj¹ wypowiedzi, wypowiedzi wywieraj¹

1.1.1. Stratyfikacja kultury

ranie dominuje zachowanie (zachowawczoæ) dyskursów, które selektywnie we-

1.1.2. Stratyfikacja dyskursów

stoæ, a tak¿e steruj¹ subsystemem dyskursów specjalistycznych (czynniki zewnê-

gotowywanie lub dopasowywanie dyskursu do ewolucyjnych procesów zacho-

¿e mo¿e on wzmacniaæ lub os³abiaæ okrelone tendencje i mo¿liwoci rozwojo-

1.1.3. Symbol dyskursywny i symbol kolektywny

W³aciwoci znakowe symboli kolektywnych: symbole kolektywne maj¹ sta-

1.2. Aksjologiczna koncepcja kultury

szych rozwa¿añ jest rozumienie kultury wed³ug Goodenougha  jako porz¹dku

Badanie kulturowego obrazu wiata zawartego w jêzyku  to badanie zawar-

co pozwala na uchwycenie prawid³owoci i praw systemu jako takiego i zarazem

lei uwzglêdnia tak¿e  porednio  manifestacje kulturowe, formu³uj¹c jednak

2. Jêzykowy obraz wiata  definicje i koncepcje

badañ jêzykoznawczych. Suma tego, co poznawczo mo¿liwe, jest obszarem prze-

i psychologii oraz teorii poznania  to ujêcie przedmiotu (klasy przedmiotów)

i oceny. Innymi s³owy: sposób, w jaki zostaje wniesiona do jêzyka, dowiadczo-

jêzyku przejawia siê w systemie leksykalnym: najbardziej rozwiniête s³ownictwo

2.2. Kulturowy obraz wiata (KOS)

3. Jêzykowe wyznaczniki obrazu wiata

3.1. Zagadnienia gramatyczne

3.1.2. Rodzaj gramatyczny rzeczowników

zgrubieñ i zwi¹zanych z tym mo¿liwoci stylistycznych. Jêzyk polski dysponuje

3.1.4. Inne kategorie gramatyczne

3.1.5. Wyj¹tki gramatyczne

3.2. S³ownictwo i frazeologia

3.2.1. Leksyka rodzima i wyrazy zapo¿yczone

nych oraz na to, jakie dzia³y s³ownictwa s¹ szczególnie rozbudowane, a jakie s¹

3.3. Sk³adnia i struktura tekstu

ona (interpretacja) wyra¿a. Chodzi tu na przyk³ad o stopieñ swobody szyku i wi¹-

3.3.2. Struktura tekstu

3.4.1. Problematyka ta wi¹¿e siê z pojêciem stereotypizacji i roli, jak¹ odgry-

3.4.2. Metafory i metonimie

3.4.3. Istotnym zagadnieniem jest te¿ badanie struktury s³ownictwa, grupo-

3.7. Etykieta jêzykowa

4. Podstawy i zasady empirycznych badañ

3) Podstaw¹ badañ w ramach JOSiK jest obiektywnoæ, czyli intersubiek-

bowiem pytanie: na ile mamy do czynienia z obrazem wiata, a na ile z obrazem

5. Przegl¹d metod i strategii badawczych

to rozpiêtoæ, w zakresie której dana skala prowadzi do spójnych wyników po-

widualnymi mo¿liwociami nadawcy. Pewnie i jedno, i drugie: w niektórych wypadkach bardziej

Link Jürgen, Link-Heer Ursula (1990), Diskurs-Interdiskurs und Literaturanalyse, Zeitschrift

You might also like

Jêzyk a Kultura tom 13 Wroc³aw 2000

Jêzykowy obraz wiata i kultura.

1. Kultura koncepcje i stanowiska

ranie dominuje zachowanie (zachowawczoæ) dyskursów, które selektywnie we-

stoæ, a tak¿e steruj¹ subsystemem dyskursów specjalistycznych (czynniki zewnê-

¿e mo¿e on wzmacniaæ lub os³abiaæ okrelone tendencje i mo¿liwoci rozwojo-

W³aciwoci znakowe symboli kolektywnych: symbole kolektywne maj¹ sta-

szych rozwa¿añ jest rozumienie kultury wed³ug Goodenougha jako porz¹dku

Badanie kulturowego obrazu wiata zawartego w jêzyku to badanie zawar-

co pozwala na uchwycenie prawid³owoci i praw systemu jako takiego i zarazem

lei uwzglêdnia tak¿e porednio manifestacje kulturowe, formu³uj¹c jednak

2. Jêzykowy obraz wiata definicje i koncepcje

i psychologii oraz teorii poznania to ujêcie przedmiotu (klasy przedmiotów)

i oceny. Innymi s³owy: sposób, w jaki zostaje wniesiona do jêzyka, dowiadczo-

2.2. Kulturowy obraz wiata (KOS)

3. Jêzykowe wyznaczniki obrazu wiata

zgrubieñ i zwi¹zanych z tym mo¿liwoci stylistycznych. Jêzyk polski dysponuje

3) Podstaw¹ badañ w ramach JOSiK jest obiektywnoæ, czyli intersubiek-

bowiem pytanie: na ile mamy do czynienia z obrazem wiata, a na ile z obrazem

to rozpiêtoæ, w zakresie której dana skala prowadzi do spójnych wyników po-

widualnymi mo¿liwociami nadawcy. Pewnie i jedno, i drugie: w niektórych wypadkach bardziej

Link Jürgen, Link-Heer Ursula (1990), Diskurs-Interdiskurs und Literaturanalyse, Zeitschrift