Stanisław Widłak

Gramatyka
języka włoskiego

W ffip)

\ U 'o i

JmSm
WIEDZA
POWSZECHNA
 SŁOWO WSTĘPNE

Niniejsza Gramatyka jest próbą opisu współczesnego języka włoskiego, wi­

dzianego jako system elementów prostych i konstrukcji bardziej złożonych.
Stąd kolejne jej zasadnicze części: FONOLOGIA z FONETYKĄ (i ORTOGRA­
FIĄ), omawiające głoski i litery - najprostsze elementy języka, z których po­
wstają elementy wyższego rzędu; SŁOWOTWÓRSTWO i MORFOSKŁADNIA,
poświęcone wyrazom i uwzględniające ich budowę, odmianę oraz funkcje,
jakie poszczególne ich formy mogą pełnić w strukturach składniowych;
SKŁADNIA, poświęcona zdaniom , czyli konstrukcjom składniowym autono­
micznym, powstałym z elementów prostszych i wyrażającym komunikatywną
całość. Tak przedstawiony opis gramatyczny ma ukazać strukturę i funkcjo­
nowanie współczesnego języka włosldego zgodne z-normą literacką, ale też -
co w dzisiejszych czasach jest szczególnie ważne —z jego otwarciem na język
mówiony, kolokwialny, czasem wręcz potoczny.
Proponowana Gramatyka nawiązuje, oczywiście, do wcześniejszych opra­
cowań włosldego systemu gramatycznego (zob. Bibliografia), w tym przede
wszystkim do wydanej przeze mnie wcześniej w W ydawnictwie „Wiedza
Powszechna” M alej gramatyki języka włoskiego oraz tomu Formy i struktu­
ry. System morfologiczny i składniowy współczesnego języka włoskiego,
który wyszedł nakładem W ydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Spe­
cyfika Gramatyki polega między innymi na tym, że jest ona - przynajmniej
w zamierzeniu autora - opracowaniem nowym, opisem w m iarę pełnym
i wyczerpującym, uwzględniającym zarówno wioską tradycję gramatyczną,
jak i współczesne metody opisu systemu gramatycznego języka włosldego.
Niniejszy opis, utrzymany w zasadzie w duchu tradycji otwartej na to co no­
we i pożyteczne, odzwierciedla nie tylko preferencje metodologiczne autora
i jego przekonanie o zasadności taldego właśnie spojrzenia na system języ­
kowy, ale też - do pewnego stopnia - stara się uwzględniać potrzeby natury
dydaktycznej przez to, że jest slderowany do odbiorcy polskiego.
Gramatyka języka włoskiego adresowana jest przede wszystkim do tych
odbiorców (filologów i językoznawców, studentów, nauczycieli języka wło­
sldego), którzy pragną poznać dokładniej budowę i funkcjonowanie współ-
5
czesnego języka włoskiego. Może też być przydatna dla niespecjalistów,
którzy - przy pewnej znajomości języka włoskiego - pragną pogłębić, upo­
rządkować i usystematyzować wiadomości o tym języku. Tym, którzy rozpo­
czynają naukę języka włoskiego, posłuży jako przewodnik wprowadzający OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW SZNAKÓW
w tajniki jego budowy i funkcjonowania.
Omawiane w Gramatyce zagadnienia zilustrowane zostały licznymi przykła­
dami zaczerpniętymi z języka mówionego, jak również cytatami z prasy adm. język administracyjny, biurokratyczny
i z włoskiej literatury współczesnej. bdźw. bezdźwięczny/-a /
M am nadzieję, że niniejsze opracowanie przybliży odbiorcy język włoski, cond. condizionale, tryb warunkowy
ukaże jego przydatność w kontaktach międzyludzkich, a przede wszystkim cong. congiuntivo, tryb łączący
pozwoli przeżywać jego - wręcz przysłowiowe - piękno i urok. czas. czasownik
dawn. forma dawna, archaizm
dial. forma dialektałna
Autor
dzień. język dziennikarski
dźw. dżwięczny/-a/
handl. język handlowy
imp., imperf. imperfetto
ind. indicativo, tryb oznajmujący
lit. forma literacka
Im liczba mnoga
lp liczba pojedyncza
m. męski
os. osoba
p., pers. osoba
part. participio
pass. passato
pot. forma potoczna
pres. presente
przym. przymiotnik
przysł. przysłówek
region. forma regionalna, regionalizm
reld. w języku reklamy
rem. remoto
rodz. rodzaj
rzad. forma rzadko używana
rzecz. rzeczownik
sam., samogł. samogłoska
spółgł. spółgłoska
zob. zobacz
ż. żeński
-*■ Strzałka oznacza proces transformacji, proces słowotwórczy, rozwinię­
cie lub zastąpienie jednej formy przez drugą.
/ Kreska pochyła umieszczona między dwoma elementami oznacza ‘lub’.
/ / Nawias ukośny obejmuje w transkrypcji fonologicznej element translcry-
bowany.
TRANSKRYPCJA FONOLOGICZNA
II Dwie kreski pionowe oznaczają ‘obok’, ‘albo’.
: Dwukropek oznacza: ‘w zestawieniu z’, ‘wobec’, ‘obok’, zaś w transkryp­
cji fonologicznej - wzdłużenie samogłoski akcentowanej, np. /man'dża:re/. W spisie podano tylko te znaki, które występują w książce. Elementy translcrybo-
wane ujęte są w nawias: /'fa:re/.
Pionowa kreska (u góry) w transkrypcji fonologicznej poprzedza sylabę
akcentowaną, np. /stu'dja:re/, /'vi:vere/.
Podkreślenie grafemu wskazuje, że właśnie o nim jest mowa, np. cantero, lei zbliżone do polskiego e w ‘len’, włoskie: bello, cielo
lub że odpowiadający mu fonem jest akcentowany (bez zaznaczanego Iél zbliżone do polskiego e w ‘pień’, włoskie: cena, sera
w pisowni akcentu graficznego), np. cantiamo, cantano. 16/ zbliżone do polskiego o w ‘ocet’, włoskie: oro, buono
Akcenty graficzno-foniczne są pisane zazwyczaj nad akcentowanymi sa­ 161 pośrednie między o i u, jak francuskie o w chose, włoskie: famoso, sole
mogłoskami, O otwartymi lub (') zamkniętymi, w wyrazach, w których Id polskie c W ‘cacko’, włoskie: alzare, nazione
zaznaczanie akcentu jest normą ortograficzną. W analizach morfologicz­ Id polskie cz w ‘czarny’, włoskie: cicerone, cielo
nych (np. w pojedynczych końcówkach, tabelach z końcówkami, sche­ Idzi polskie dż w ‘dżuma’, włoskie: gelo, mangiare
matach lconiugacyjnych) użyto tych znaków dla graficznego wskazania Idzi polskie dz w ‘dzwon’, włoskie: zanzara, zero
samogłoski, na którą pada akcent, a którego w zwykłej pisowni się nie Isl polskie sz w ‘szal’, włoskie: scelta, sciame
zaznacza. /ij/ polskie n w ‘bank’, ‘gang’, włoskie: banco, angolo
Asterysk oznacza formę rekonstruowaną lub formę/zdanie gramatycznie /n’/ zbliżone do polskiego ń, ni w ‘koń’, ‘kania’, włoskie: ignoto, vergogna
niepoprawne. IV/ zbliżone do polskiego 1 „miękkiego” w ‘lilia’, włoskie: figlia, meglio
/)/ polskie j w ‘jajko’, włoskie: fiore, pieno
lwi polskie 1 w ‘głowa’, włoskie: nuovo, quello

Inne grafemy ujęte w transkrypcji fonologicznej w nawias ukośny przedstawiają

powszechnie przyjętą ich wymowę, np. lal, Idl, /g/, lii, Ikl, /l/, Iml, /n/, Irl, It/, M
= polskie a, d, g, i, k, 1, m itd. w wyrazach ‘balowy’, ‘deska’, ‘guma’, ‘lato’,
‘mina’ itp., włoskie: bar, luna, cocomero, diva, divino, grande, luogo, qúesto,
strada itp.

9
SPSS TREŚCI

ZDANIA - WYRAZY - G Ł O SK I.................................................................... 17

FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA................................................... 21
Głosld ...............................................................................................................21
Sam ogłoski................................................................................................. 22
Półsamogłoslci............................................................................................. 25
Spółgłoski....................................................................................................26
Litery ...............................................................................................................28
Dyftongi i tryftongi ............................................. 38
R ozziew ............................................................................................................ 40
G em inaty .......................................................................................................... 41
A k c e n t...............................................................................................................41
Fonetyka między wyrazowa ........................................................................... 42
Enklitylci i proklityki................................................................................ 4 3
Elizja .......................................................................................................... 43
Apolcopa......................................................................................................44
Podwojenie fonoskładniowe .....................................................................45
Grupy rytm iczne............................................................................................... 46
Intonacja .............................................................. 47
O rtografia.......................................................................................................... 47
Duże i małe l ite r y ...................................................................................... 49
Akcent graficzny.........................................................................................51
Dzielenie w y ra z ó w .................................................................................... 54
Interpunkcja ............................................................................................... 56

SLOWOTWÓRSTWO ............................................................ *..........................63

Derywacja ........................................................................................................ 64
Derywacja afiksalna ..................................................................................64
Prefilcsacja..................................... 65
Sufiksacja ............................................................................................. 6 8
Formacje parasyntetyczne ...................................................................79
Derywacja bezafiksałna..............................................................................80
K om pozycja..................................................................................................... 82
11
 Skróty i sk rótow ce...................... 86
Onomatopeje .................................................................................................... 89
MORFOSKŁADNIA............................................................................................. 91
Rzeczowniki...................................................................................................... 92
Podział semantyczny rzeczowników........................................................92
Podział morfologiczny rzeczowników..................................................... 95
Kategorie morfologiczne rzeczownika..................................................... 96
Kategoria przypadka rzeczowników włoskich ..................................96
R o d zaj....................................................................................................97
L iczb a............................................ . .................................................... 111
R odzajniłd....................................................................................................... 128
Rodzajnik określony........................................................................... .. . 129
Rodzajnilc nieokreślony ...........................................................................132
Rodzajnik cząstkow y ............................................................................... 134
Przymiotniki ................................................................................................... 140
Przymiotniki opisujące............................................................................. 141
Rodzaj i liczba przymiotników opisujących ................................... 142
Stopniowanie przym iotników ........................................................... 144
Zgodność przymiotnika....................................... 153
Miejsce przym iotnika.........................................................................154
Funkcje przym iotnika.........................................................................156
Przymiotniki określające .........................................................................157
Przymiotniki wskazujące ..................................................................158
Przymiotniki dzierżaw cze..................................................................161
Przymiotniki pytajne i wykrzyknikow e............................................165
Przymiotniki nieokreślone..................................................................166
Liczebniki.............................................................................................168
Z aim ki.............................................................................................................. 177
Zaimki osobow e........................................................................................ 179
Zaimki osobowe w funkcji podmiotu ............................................ 180
Zaimki osobowe w funkcji dopełnienia................................. 183
Zaimki zw rotne....................................................................................187
Łączenie form słabych zaimków osobowych................................... 188
Miejsce zaimków osobowych w zdaniu ..........................................189
Użycie grzecznościowe zaimków .....................................................192
Zaimki w skazujące....................................................................................195
Zaimki dzierżaw cze................................................................................. 198
Zaimki w z g lę d n e ......................................................................................199
Zaimki p y tajn e .......................................................................................... 205
Zaimki nieokreślone................................................................................. 206
12
C zasow nild ....................................................................................208
Podział czasow ników ............................................................................. 209
Czasowniki pełnoznaczne................................................................ 210
Czasownild przechodnie ............................................................211
Czasownild nieprzechodnie....................................................... 212
Czasownild zwrotne .................................................................. 213
Łączniki ...................................................................................... 216
Czasownild nieosobowe i jednoosobowe ...............................218
Czasownild posiłkowe .................................................................... 221
Kategorie morfologiczne czasow nika................................................... 223
Budowa form czasownikowych - końców ki........................................233
Odmiana czasow nika..............................................................................236
Odmiana czasowników avere i e s s e r e .............................................236
Odmiana czasowników regularnych .............................................. 239
Odmiana czasownika zw rotnego..................................................... 249
Odmiana czasowników nieosobowych ..........................................250
Użycie czasowników posiłkowych avere i essere ........................ 251
Czasownild nieregularne...................................................................254
Czasownild ułomne .........................................................................268
Czasownild mające podwójną odm ianę...........................................271
Użycie trybów i c z a só w ......................................................................... 272
Tryb oznajm ujący........................ .................................................... 272
Tryb łąc z ą cy ...................................................................................... 281
Tryb warunkowy............................................................................... 283
Tryb rozkazujący ............................................................................. 284
Bezokolicznik.....................................................................................286
Im iesłów ............................................................................................. 287
Imiesłów przysłów kow y................................................................... 290
Zgodność orzeczenia z podm iotem ........................................................ 292
Przysłówki...................................................................................................... 292
Budowa przysłówków ...........................................................................292
Tworzenie przysłówków..........................................................................293
Podział semantyczno-funkcjonalny przysłów ków ...............................296
Stopniowanie przysłówka. Formy afek ty w n e ......................300
Funkcje i miejsce przysłówka w z d a n iu ............................................... 301
Przyimki ........................................................................................................304
Podział przyimków ............................................................................... 305
Spójniki........................................................................................................... 317
Podział spójników ................................................................................. 318
Spójniki współrzędności................................................................... 318
Spójniki podrzędności........................................................................321
Wykrzykniki .................................................................................................326
13
SK Ł A D N IA ....................................? ...................................................................328 Zdania wykluczające ....................................................................409
Zdanie p ro ste ...................................................................................................328 Zdania porównawcze ....................................................................409
Modalność zdania prostego ....................................................................329 Zdania warunkowe. Okres w arunkow y.......................................414
Zdania oznajmujące (deklaratywne) .......................... 329 Następstwo czasów i trybów .............................................................418
Zdania rozkazująco-życzące................... 330 Mowa niezależna i mowa z a le ż n a .................................................... 422
Zdania wykrzyknikowe...................................................................... 331 Transformacja. Nominalizacja zdań ................................................430
Zdania pytajne ................................................................................... 331 Budowa zdań włoskich. Szyk elementów składowych ........................434
Budowa zdania prostego. Elementy składowe ..................................... 333 BIBLIOGRAFIA ................................................................................................ 4 3 9
O rzeczenie.......................................................................................... 334
Podmiot ...................................................................................... 339 INDEKS RZECZOW Y..................... 441
Przy dawka przym iotna...................................................................... 341
Przydawlca rzeczow na........................................................................ 343
Dopełnienia ........................................................................................344
Dopełnienia bliższe, czyli bezpośrednie ..................................... 344
Dopełnienia dalsze, czyli pośrednie ............................................348
Zdanie złożone .............................................................................................. 356
Zdania współrzędnie z ło ż o n e ..................................................................357
Połączenie współrzędne bezspójnikowe ......................................... 357
Połączenie współrzędne spójnikow e................................................ 357
Zdania w trąco n e................................................................................. 361
Zdania podrzędnie złożone...................................................................... 363
Zdania osobowe i nieosobowe .........................................................364
Budowa zdania podrzędnie złożonego..............................................372
Układ współrzędności ......................................... 373
Układ podrzędności ...................................................................... 373
Podział zdań podrzędnych..................................................................375
Zdania podmiotowe ................................................................375
Zdania dopełnieniowe.............................................. 378
Zdania w yjaśniające...................................................................... 382
Zdania pytajne z a le ż n e ..................................................................383
Zdania względne ...........................................................................385
Zdania czasowe .............................................................................389
Zdania celowe ............................ 395
Zdania przyczynowe...................................................................... 396
Zdania skutkowe .......................................................................... 400
Zdania przyzw alające....................................................................402
Zdania okolicznilcowe sp o so b u .................................................... 404
Zdania przeciwstawne ..................................................................406
Zdania ograniczające ....................................................................407
Zdania wyłączające ......................................................................408

14
 ZDANIA - WYRAZY - GŁOSKI
Z punktu widzenia a k tu mowy [atto di parola] i kom unikacji języko­

I
wej [comunicazione verbale] jedyną konkretną realizacją języka jest
wypowiedzenie [enunciazione] - wypowiedź [enunciato], utożsamia­
ne w praktyce ze zdaniem [frase]. Powiązane treściowo i formalnie
wypowiedzenia tworzą zorganizowany zbiór, który określa się mianem
tekstu [testo].

Tekst, w zależności od sytuacji społeczno-językowej i od sposobu jego zde­

finiowania, może być bardzo krótki (ograniczony do jednego wyrazu) lub też
baidzo długi (po wielotomowe dzieło literackie włącznie).
W analizie gramatycznej punktem wyjściowym jest wypowiedzenie —zd a­
nie, czyli składniowo zorganizowana jednostka językowa, wyrażająca okre­
śloną, skończoną myśl lub mająca pełne znaczenie.

j Język naturalny charakteryzuje się tym, że każde jego wypowiedzenie

! (zdanie) daje się rozłożyć na mniejsze elementy w dwu poziomach. Jest
j to tzw. podw ójna a rty k u lac ja [doppia articolazione], W poziomie
| pierwszym - pierw sza a rty k u lac ja [prima articolazione] - z takiego
| podziału uzyskuje się elementy mające znaczenie: g rupy wyrazowe,
; wyrazy, m orfem y-m onem y; w poziomie drugim - d ru g a artykuia-
. cja [seconda articolazione] - wyodrębnia się fonemy - elementy, same
j nie mające znaczenia, z których tworzy się jednostki pierwszej arty-
: kulacji.

Z konkretnego materiału zdaniowego uzyskujemy zatem kolejno coraz

piostsze, w układzie linearnym (poziomym), elementy składowe zdania (syn-
tagmy, wyrazy, monemy), a z nich elementy najprostsze (fonemy), czyli
dźwięki mowy. Niektóre gramatyki wychodzą od analizy budowy zdania-
-wypowiedzenia i poprzez analizę elementów prostszych - wyrazów - do­
chodzą do dźwięków mowy, czyli głosek. W naszej Gramatyce przyjęta
została kolejność odwrotna, oparta na tradycji gramatycznej i na praktyce
najczęściej stosowanej w opisie systemu gramatycznego języka: wychodząc

17
od elementów najprostszych - dźwięków mowy, poprzez analizę ich połą­
czeń - wyrazów, dochodzimy do jednostek języka najwyżej zorganizowa­
nych, czyli zdań prostych i zdań złożonych.
Podstawowym przedmiotem opisu gramatycznego języka, obok kon-
j strukcji zdaniowych („gram atyka zdania” - składnia), są zatem, w przy­
jętym tu ujęciu, mniejsze, proste elementy językowe - wyrazy, z których
zbudowane jest wypowiedzenie („gramatyka wyrazu”). Przez w yraz
j [p a ro la ] rozumiemy tu, najogólniej ujmując, najmniejszą względnie
samodzielną jednostkę systemu słownikowego mającą znaczenie („zna­
li czącą”) i zdolną do pełnienia określonych funkcji składniowych.
riom morfologicznym: fleksyjne są opozycje o bardzo wysokim stopniu
regularności (np. rodzaj, liczba, czas, tryb), słowotwórcze natomiast są
opozycje o mniejszym stopniu regularności (np. stosowanie poszczególnych
afiksów).
Opis form flelcsyjnych zostanie połączony z opisem ich funkcji składniowych
w rozdziale zatytułowanym M orfoskładnia [morfosintassi].
Taki właśnie opis systemu gramatycznego języka włoskiego - zawierający
SŁOWOTWÓRSTWO, MORFOSKŁA.DNIĘ i SKŁADNIĘ - stanowi zasadniczy
przedmiot naszej Gramatyki. Poprzedza go opis głosek (i liter), stanowiących
włosld system fonologiczny, czyli FONOLOGIA, FONETYKA, ORTOGRAFIA.

u w aga: Ze względu na znaczenie i funkcję wyrazy dzielimy na sam ozn aczące (autoseman-
tyczne), czyli pelnoznaczne, mające znaczenie leksykalne i mogące funkcjonować
jako człony zdania (rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, większość czasowników),
oraz w spółzn aczące (synsemantyczne), znaczeniowo niesamodzielne, ale spełniające
„funkcje usługowe” w stosunku do wyrazów pełnoznacznych (czasowniki posiłkowe,
przyimki, spójniki, partykuły itp.).

1 W yraz słownikowy, zwany też leksem ent [lessema] —jeśli jest odmien-
j ny —łączy w sobie różne form y fleksyjne [forme flessionali]. Takie
formy fleksyjne leksemu, uporządkowane według określonej zasady,
I tworzą jego p a ra d y g m at [paradigma ].
Opisem słownictwa, czyli system u leksykalnego [sistema lessicale], ana­
lizą relacji formalnych i semantycznych, zachodzących między wyrazami,
a także znaczeniem i strukturą wewnętrzną wyrazu zajmuje się leksykologia
[lessicologia ] wraz z sem antyką [semantica],
! Natomiast opisem wyrazów pod kątem ich budowy i reguł tworzenia
(siowotwórstwo - form azione DELLE p a ro le ) oraz ich odmiany według
j odpowiednich kategorii gramatycznych i przynależności do określonej
kategorii części mowy (fleksja - flessione) zajmuje się m orfologia [mor-
I fo lo g ia], tworząca wraz ze składnią [sintassi] tzw. system gram atyczny
1 [sistem a g ram m aticale] języka.
Taicie wyodrębnienie, w ram ach opisu morfologicznego, slow otw órstw a
i fleksji, opiera się przede wszystkim na tym, że fleksja obejmuje formy wy­
razowe (fleksyjne) należące do jednego i tego samego leksemu (wyrazu),
rezultatem natomiast działania słowotwórczego są nowe, autonomiczne
leksemy, mające własną fleksję. Podstawę takiego rozgraniczenia może też
stanowić stopień regularności opozycji właściwej poszczególnym lcatego-

18
FONOLOGIA, FONETYKA,
ORTOGRAFIA

I Wyrazy - najmniejsze samodzielne znaki językowe mające znaczenie -

1 zbudowane są z dźwięków [suoni], które, wyodrębnione z ciągu mowy
I [catena parlata], stanowią fonem y [fonemi] - najmniejsze elementy
I języka same w sobie nie mające znaczenia, ale zdolne do odróżniania
i znaczeń.
Badaniem i opisem dźwięków mowy z punktu widzenia ich funkcji komuni­
katywnej (a więc właśnie fonemów) zajmuje się fonologia [fonologia];
Fonetyka [fonética] natomiast bada fizyczne właściwości dźwięków mowy
w ich konkretnej realizacji. Ustalaniem zasad poprawnej wymowy w danym
języku zajmuje się ortofonía [ortofonía ], a zasady poprawnej pisowni
wyrazów i większych struktur podaje o rtografia [ortografia].
Ta część Gramatyki, poświęcona opisowi włoskiego systemu językowego
na płaszczyźnie dźwięków mowy, nie wchodzi wprawdzie bezpośrednio
w zalaes gramatycznego opisu środków morfologicznych i składniowych
języka włoskiego, ale omawia materiał dźwiękowy, z którego tworzone
są jego elementy językowe wyższego rzędu. Zajmiemy się więc w tym
miejscu opisem włoskich dźwięków mowy, czyli głosek, oraz opisem zna­
ków graficznych, czyli liter, służących do ich zapisywania, a także współza-
leżnościami, jakie między nimi zachodzą w obrębie wyrazu i większych
struktur.

GŁOSKI
System fomologiczny języka włoskiego [sistema fonologico della
i lingua italiana ]zawiera 30 fonemów, czyli głosek, które dzielimy na
1 samogłoski, pólsam ogloski (półspółgłoski) i spółgłoski.
SAMOGŁOSKI i Tym 7 dźwiękom samogłoskowym odpowiada tylko 5 znaków graficz-
j nych, bowiem litera e oznacza zarówno lèl otwarte [la e aperta], jak i 161
1 W języku włoskim jest 7 samogłosek: [vocali] III, lei, fet, /a/, Ibl, 161, /u/. j zamknięte [la e chiusa], a litera o zarówno lèl otwarte [la o aperta], jak
I i 161 zamknięte [la o chiusa].
Zamieszczony poniżej trójkąt samogłoskowy pozwala opisać samogłosld
włoskie według podstawowych (dla tego systemu samogłoskowego) cech Pięć samogłosek włosldch ma brzmienie zbliżone lub identyczne z brzmie­
dystynktyw nych [tratti distintivi], a mianowicie: niem ich odpowiedników w języku polskim:
© ruchu pionowego (wertykalnego) języka (stopień otwarcia jam y ustnej): /i/ = polskie i w wyrazie ‘liga’, włoskie: lino, inno
samogłoski otw arte, półotw arte, półzam knięte i zam knięte, lèl = polskie e w wyrazie ‘len’, włoslde: bello, caffé
® ruchu poziomego (horyzontalnego) języka: samogłosld przednie i tylne oraz lal = polskie a w wyrazie ‘kara’, włoskie: amare, chiaro
samogłoska centralna, ■ Ibl = polskie o w wyrazie ‘lcoło’, włoskie: corda, nove
lui = polskie u w wyrazie ‘m ur’, włoskie: luna, veduta
© udziału - lub wyłączenia warg: sam ogłoski zaokrąglone (uwargowione)
i niezaokrąglone (nieuwargowionę, płaskie), Dwie pozostałe samogłosld nie mają odpowiedników w języku polskim; ich
wymowa jest bardziej zwężona niż wymowa ich odpowiedników otwartych.
• pozycji podniebienia miękkiego: sam ogłoski ustne i nosowe.
I tak:
System samogłoskowy współczesnego języka włoskiego:
/él - wymowa bardziej zwężona niż wymowa lèl, zbliżona do wymowy
i, w stosunku do którego jest bardziej otwarta; odpowiada fran­
R UCH JĘZYKA HORYZONTALNY
cuskiemu e w wyrazach ne z, pré, włoslde: cera, francese, re.

przednie -<...................... ** tylne 161- wymowa pośrednia między loi a /u/; odpowiada francuskiemu
o w wyrazach clos, veau, włoslde: signore, sole, noi, dolore.
•zamknięte Rozróżnienie między e, o otwartym i e, o zamkniętym nie zawsze jest łatwe
czy nawet możliwe do ustalenia. Bardzo często zależy to od regionu. Ta sa­
ma samogłoska będzie wym awiana w tym samym wyrazie jako otwarta na
południu Włoch czy w Rzymie, a jako zamknięta na północy czy we Floren­
cji (lub na odwrót). Nie ma tu ścisłych, jednoznacznych i pewnych reguł,
a te, które podają niektóre gramatyki, są skomplikowane i płynne. Jedyną re­
gułą ogólną, która nie ma wyjątków, jest to, iż rozróżnienie między samo­
otwarte głoskami otwartymi i zamkniętymi istnieje wyłącznie w odniesieniu do sa­
niezaokrąglone zaokrąglone mogłosek akcentowanych; w sylabach nieakcentowanych natomiast samo­
-* « 5 ......................................................................................................... S T ­
głoski e, o są zawsze zamknięte (niezależnie od regionalnej wymowy e,
UDZI AŁ W ARG o akcentowanych i nieakcentowanych), chociaż wymowa ich jest nieco bar­
dziej otwarta niż wymowa e, o zamkniętego akcentowanego. Gramatyki po­
W szystkie samogłosld włoskie są ustne [orali]. Podobnie jak w języku pol­ dają pewne reguły dotyczące realizacji - otwartej lub zamkniętej - e, o,
skim są zawsze dźw ięczne [sonore].
a słowniki różnice te zaznaczają często w grafii tzw. akcentami: / '/ - accen-
Istnieje również w języku włoskim rozróżnienie między samogłoskami: to grave dla brzmienia otwartego, /7 - accento acuto dla brzmienia
e otwartym i zamkniętym oraz o otwartym i zamkniętym. zamkniętego.

22 23
Oto, przykładowo, kilka przypadków bardziej szczegółowych, w których ist­
nieje pewna regularność w pojawianiu się e, o otwartego lub zamkniętego
w sylabach akcentowanych.
E o tw a rte lei występuje między innymi:
© prawie zawsze w dyftongu ie (oczywiście akcentowanym), np.
miele, piecie, chiesa, fievole, pieno
© w przyrostkach -edine, -efico, -ello, -ella, -ense, -ente, -enza, -eiio, -eria,
-esimo (liczebniki), -este, -estre, np.
campanella, campanello, campestre, celeste, estense, maléfico,
miseria, partenza, scilsedine, studente, trentesimo
© w formach gerundio i participio presente czasowników' II i III grupy, np.
conveniente, tenente, leggendo, servendo
® w 1. i 3. os. lp oraz w 3. os. lm co n d iz/o n ale p rese n te oraz w pass a to
rem o to czasowników przyjmujących końcówki -étti, -étte, -éttero, np.
temerei, temerebbe, temerebbero, temetti, temette, temettero
E z a m k n ięte /él występuje między innymi:
® w przyrostkach -efice, -esco, -ese, -esimo (rzeczowniki), -essa, -eto, -etto,
-evole, -ezza, -mente, -mentó, np.
badessa, cristianesimo, foglieito, francese, frutteto, grandezza,
naturalmente, ornamento, piacevole, pontefice, romanesco
® na końcu wyrazów jednosylabowych, np.
me, re, se, sé
0 o tw a rte lo l występuje między innymi:
© prawie zawsze w dyftongu uo, np.
buono, nuovo, ruota
• w przyrostkach -iolo, -occhio, -occio, -orio, -otto, -ozzo, -uolo, np.
belloccio, cappotto, civettuolo, dormitorio, figliolo, predicozzo,
ratiocchio, stradicciuola
® w wielu w'yrazach z akcentem na trzeciej sylabie od końca (pochodzenia
książkowego), np.
filologo, geografa, termómetro
24
© na końcu wyrazu, akcentowane, np.
amó, canteró, ció, peró
0 z a m k n ięte 16/ występuje między innymi:
® w przyrostkach -oce, -oio, -ogna, -ondo, -one, -ora, -ore, -oso, np.
atroce, autore, azione, fam oso, moribondo, serbatoio, signora,
signore, vergogna
Iloczas [quantitA ] , czyli rozróżnienie samogłosek krótkich i długich, nie ist­
nieje we włoskim jako zjawisko fonołogiczne. Należy natomiast pamiętać, że
wymowa samogłosek akcentowanych jest w języku włoskim przedłużona
w' stosunku do samogłosek nieakcentowanych, wymawianych krócej (np. co-
moclo, finire, naturalmente).
Wyjątek stanowią parole tronche, w których samogłoska końcowa - ak­
centowana - wymawiana jest krótko:
onestd, parló, soliclarietd, virtu
Wydłużenie samogłoski akcentowanej daje się zauważyć szczególnie wtedy,
gdy następuje po niej tzw. spółgłoska wydłużająca, np. -s- międzysamogło-
skowe (realizowane często jako /z/):
disastroso, fam oso, vergognoso
Samogłoski mają zdolność sylabotw órczą: każda samogłoska stanowi
odrębną sylabę.
PÓŁSAMOGŁOSKI
Samogłoski i, u (bardzo rzadko pozostałe) mogą się stać pólsam oglo-
j skam l [sem ivocali] , gdy łączą się z inną samogłoską i nie stanowią
| odrębnej sylaby. M ają one pewne cechy artykulacyjne i akustyczne
1 samogłosek, ale, podobnie ja k spółgłoski, nie m ają zdolności syłabo-
twórczej. Powstają wówczas dw ugloski, czyli dyftongi, lub trójgłoski,
czyli tryftongi.
Mamy więc półsamogłoski (nazywane również pólspólgloskam i, gdy stoją
na początku dyftongu):
Ijl - zwane jod, które odpowiada polskiemu j w wyrazie ‘jajko’,
włoskie: fiore, ieri, mai, miei, pieno
25
 lw i - zwane uau, które odpowiada angielskiemu w w wyrazie winclow lei = polskie c w ‘cacko’,
i zbliżone jest do polskiego 1 w wyrazie ‘głow a’, włoskie: marzo, razione, tazza, zucchero
włoskie: aura, buono, puoi /dz/= polskie dz w ‘dzwon’,
Odpowiednia wymowa dyftongów i tryftongów oraz należyte odróżnianie włoskie: azzurro, zanzara, zero
samogłosek od półsamogłoselc są bardzo ważne dla poprawnej wymowy /ć/ = polskie cz w ‘czarny’,
włoskiej, w której istnieje np. wyraźna różnica między dwusylabowym włoskie: ciao, cicerone, spicciolo
rozziewem /ia/, /io/ a jednosylabową dwugłoską /ja/, /jo/; pisownia w obu /dż/= polskie dż w ‘dżum a’,
wypadkach jest taka sama: mia, pio (rozziew) obok miagólo, piovere włoslde: gente, margine, sporgere
(dyftongi).
/§/ = polskie sz w ‘szalik’,
włoslde: coscienza, liscio, sciare
SPÓŁGŁOSKI /m/ = polskie m w ‘m arm ur’,
włoskie: armadlo, duomo, gamba, mamma, ombra
I Język włoski ma 21 spółgłosek [consonanti], które w większości wy-
/n/ = polskie n w ‘noc’,
I m awiane są w sposób podobny lub identyczny jak w języku polskim.
włoslde: carne, mondo, nido, nome, penna
Oto one: /n’/= zbliżone do polskiego h! w ‘broń’,
/p/ = polskie p w ‘papuga’, wdoslde: gnocco, ignoto, vergogna
włoskie: mappa, popolare, impresa IM = polskie 1 w ‘lalka’,
/b/ = polskie b w ‘buble’, włoslde: balcone, cavallo, lago, lucertola
włoskie: abbozzo, bene, roba, brano IVI = zbliżone do polskiego „1 miękkiego” w ‘lilia’,
h! = polskie t w ‘talent’, włoslde: famiglia, figlio, migliore
włoskie: attendere, basta, talento, tutto NI = polskie r w ‘radar’,
Idl = polskie d w ‘dodać’, włoskie: arrivare, corvo, credere
włoskie: addizione, dondolare, madre
/k/ = polskie k w ‘kropka’, Zamieszczona na stronie 28 tabela spółgłosek (do których, z uwagi na pew­
włoskie: caffè, chiedere, poco, questo, raccolta ne podobieństwa do spółgłosek, dołączamy półsamogłosld) pozwala sklasy­
Igi = polskie g w ‘gum a’, fikować i opisać włoslde fonemy według podstawowych cech dystynktyw-
włoskie: ghetto, gomma, grande, luogo nych, a mianowicie:
líl = polskie f w ‘form a’, « sposobu artykulacji: zw arte, zwarto-szczelinowe, szczelinowe,
włoskie: affare, befana, farfulla, form a, freno
© miejsca artykulacji: w argow e i językow e (i dalsze podziały),
N I = polskie w w ‘wyrwać’,
włoskie: aw ento, corvo, vivo, volvere © udziału strun głosowych: dźwięczne i bezdźwięczne,
/s/ = polskie s w ‘sosna’, • pozycji podniebienia miękkiego: ustne i nosowe,
włoskie: borsa, questo, senso, sosta
® efektu akustycznego: szm ery i sonanty,
/z/ = polskie z w ‘związek’,
włoskie: disdetto, rosa, sgonfio • czasu trwania: chwilowe i ciągle.
26 27
System spółgłoskowy (i półsamogłoskowy) współczesnego języka i A lfabet [alfabeto ] włoski, czyli ustalony na podstawie konwencjonal-
włoskiego: || nych i tradycyjnych zasad zbiór liter [lettere], służących do zapisy wa-
MIEJSCE ARTYKULACJI I nia tekstów, liczy 2 1 elementów składowych rodzimych - znaków g ra ­
wargowe
li ficzmych [segni grafici], czyli grafem ów [grafemi].
Í2 y. językow e
E s dwu- wargowo- językowo- językowo- językowo- Są to (w nawiasie podana jest ich włoska nazwa):
wp
wargowe -zębowe -zębowo- -podnie- ■gardłowe
-dziąsłowe -bienne A, a [a] H, h [acca]Q, q [qu]
<D
£O B, b [bi] I,i [/] R,r [erre]
sV3 ci P b t d
<Ł> S3 C,c [ c i] L, 1 [elle] S,s [esse]
t:
cd 1O N

iSJ D, d [di] M, m [emme]T, t [ii]

C m fo) E, e [e] N, n [enne]U, u [ ii ]
O
e O5
<u F, f [effe] O, o [o] V,v [vn, vi]
Ź
o o O & G, g Igi] P, p [pi] Z,z [zeta]
s-l a (U C dz c dż
§ 8N X£L Nazwy tych liter są używane w języku włoskim w rodzaju żeńskim:
la e, la ci, la emme, la zeta
O) s (ź) Bywają też używane w rodzaju męskim, zwłaszcza gdy nazwa taka wystę­
£
O puje w większym kontekście.
.5
13
N
o Oprócz wymienionych liter alfabetu można we włoskim spotkać litery
N Ö r
cd
C w pochodzące z innych języków, a występujące w wyrazach obcych, czyli
O w zapożyczeniach.
bdźw. bdźw. bdźw. bdźw. bdźw.
Są to: •
UDZIAŁ STRUN GŁOSOWYCH
dźw. dźw. dźw. dźw. dźw.
J, j [i lunga, jod]: jum bo jet., junker, jury, Juventino
Tym 21 spółgłoskom odpowiada w ortografii 16 liter. Dwie półsamogłoski K, k [kappa, cappa]: karakiri, kidnapping, kiwi, K.O. (knock out)
są zapisywane następująco: /w / przez grafem u, /j/ przez grafem i (j, y). Jak W, w [doppia vu,vu doppia]: wagon-lit, week-end, wolframio
X, x [íes]: ex (presidente), xenofobia, xilografo
widać, podobnie ja k przy samogłoskach, dźwięków jest więcej i niektóre
Y, y [ípsilon, i greco]: brandy, yeti, yogurt
znaki graficzne (lub ich grupy) muszą w odpowiednich warunkach przedsta­
wiać więcej niż jeden fonem. Literę j z wymową 1)1, która stosowana była również w tradycyjnej pisowni
włoskiej (np. dla zapisania podwójnego i w łiczbie mnogiej: studj = studii,
dzisiejsze stucli), spotyka się w pisowni nazw isk, .up.
LITERY Jorio, J ovine, Ojetti, Rajna, Lelj
oraz w nazw ach w łasnych osobowych i geograficznych, na początku
Przedstawionym powyżej 31) fonem om odpowiada we włoskim 21 zn a­ wyrazu, np.
ków graficznych rodzim ych oraz 5 znaków zapożyczonych z innych Jacopo, Jolancla, Jesolo, Jonio, Jugoslavia
systemów. (obok: /acopo, Iugoslavia)
28
29
 Wyrazy obce z oryginalną pisownią ulegają często szybkiej asymilacji, ® W ymawiane są jak /c/,/dź/, gdy następuje po nich samogłoska e lub i (tak­
przystosowując się do włoskich warunków artykulacyjnych i ortogra­ że jako półsamogłoska, nie wymawiana w dyftongu tzw. graficznym), np.
ficznych. accidente, cento, cianciare, cielo, cinema, ció, ricevere,
Stąd dość często można spotkać wyrazy o podwójnej pisowni, przy czym agente, agire, gid, giallo, giugno, mangiare, omaggio
formy o pisowni oryginalnej są w zaniku. Mamy więc:
Zachowanie wymowy palatałnej dźwięków III, Idzi przed a, o, u jest możli­
jungla - giungla koala - coala we dzięki znakowi i umieszczonemu bezpośrednio po literze c, g. Znak i (ety­
karakiri - carachiri shampoo - sciampo mologicznie umotywowany) nie jest wówczas wymawiany i służy wyłącznie
kepi - chepi xerografo - serografo do zaznaczenia artykulacji palatałnej c i g, np.
kilo - chilo yogurt - iogurt
cianciare /ćan'ća:re/, ciao!, ció, ciucciare,
Litery a, p , b, t, d, f m, v, r mają zawsze tę samą wymowę, niezależnie giallo /'dża:llo/, giorno, giu, giungere
¡ od pozycji i otoczenia, np.
W e współczesnym języku włoskim nie wymawia się i również po Icl, Idzi,
ab/b/ate, albero, aprire, aspro, hadare, cappa, cibo, davvero, fare, gdy następuje po nim e. Tak więc grupę cie, gie należy wymawiać /cel, /će/,
fatfalla, fervore, frate, libro, marmóreo, movimento, padre, papa, Idżel, /dźe/, np.
perfetto, riprendere, temere, verde
camicie /ka'mi:će/, cieco / 'će:ko/, ciliegie /ći'lje:dże/, igiene /i'dże:ne/
Inne znaki graficzne (proste lub złożone), w zależności od pozycji i oto­
czenia, wymawiane są różnie. Nierzadko spotykana u cudzoziemców wymowa /ćje/, /dźje/jest z punktu wi­
dzenia współczesnej włoszczyzny niepoprawna.

W zależności od sytuacji mogą mieć wymowę otwartą lub zamkniętą (zob. SC

Samogłoski). © W ymawiane jest/S / przed e, i, a więc wtedy, gdy c w ym aw ianejest/ć/, np.
cascina /ka'sśi:na/, scegliere /'śe :lT e re /, scena, scimmia, scirocco
0, U '
W ymawiane są jako samogłoski lub jako półsamogłoski/półspólgłoski (zob. Grupa sci przed a, o, u artykułowana jest również Isl, przy czym i, jako znak
Samogłoski, Półsamogłoski). Litera i może też być jedynie znakiem graficz­ wyłącznie graficzny, nie wymawia się, np.
nym (zob. wymowa c, g).
asciugare /aśśu'ga:re/, lasciare, sciabola, sciocco
C, G
W pozycji między samogłoskowej, także między wyrazami stanowiącymi
© W ymawiane są Ik/, Igi, przed a, o, u oraz przed spółgłoską, np.
jedną syntagmę, Isl wymawiane jest jako podw ojone/śs/, np.
capo, coccarda, credere, cura, discreto, sicuro, vacca,
aggravare, gatto, gomma, gusto, grande, disgrazia, vigore (io) scendo /io'sse:ndo/, (la) scienza, striscia

Jeżeli po spółgłoskach tych następuje samogłoska e lub i (także jako półsa-
mogłoslca), to dla zachowania wymowy twardej Ikl, Igi wstawia się po c lub
g literę h, która nie jest wymawiana, np.
che, chia.ro, chitarra, ricche, ricchi
(ale: ricca, ricco)
ghetto, ghiaccio, ghirlanda, larghe, larghi
(ale: larga, largo)
» W ymawiane jest /sk/ we wszystkich innych wypadkach, np.
bosco, esclamare, mosca, scatola, scrivere, scuola, scuro, trascurare
Litera h jest także w tym wypadku znakiem graficznym (nie wymawia się
jej), służącym do zachowania wymowy /sic/ grupy sc, gdy po niej następuje
e lub i (w funkcji samogłoski lub półsamogłosld), np.
maschietto, schema, schiavo, schiuma, schizzo

30 31
H ' W zaimkach egli, gli (oraz w ich złożeniach), a także w formach flelcsyjnych
Nie jest w wyrazach włoskich wymawiane; jest wyłącznie -znakiem graficz­
nym. Pojawia się jedynie:
© w wypadkach wspomnianych wyżej, gdzie służy do zaznaczenia, że c, g,
sc przed samogłoskami przednimi lub półsamogłoską /j/ mają być wymawia­
ne jako /k/, Igi, /sic/:
che, chiaro, chitarra, ghiaccio, ghibellino, schéma, schiavo, schizzo
© tradycyjnie w czterech formach (ł., 2., 3. os. lp i 3 os. Im) in d icativ o pre­
se n te czasownika avere:
ho, hai, ha, hanno
(przy czym używa się, choć rzadko, również form: o, ai, à, ànno)
• w formach wykrzyknikowych:
wyrazów tzw. odziedziczonych mających /!’/, wymowa palatalna zostaje za­
chowana, np.
eglino, glielo, piglino, scegli
W warunkach fonetycznych podanych przy sc, także gl wymawiane jest ze
wzmocnieniem, np.
figlio /'f id ’l ’o/, scegliere /'sć :lT e re /
GM
« Niezależnie od pozycji wymawiane jest jako czysty dźwięk palatalny In'/,
tzn. bez 1)1 (błąd spotykany często w wymowie cudzoziemców), np.
agnello /a 'n ’n’èdlo/, bagnino, gnocco, ignoto, ognuno, segnale,
vergogna

ahl, ahil, eh.!, ihl, oh.!, ohi! ® Wymowę /gm/ spotyka się w zapożyczeniach, np.

® w formach obcego pochodzenia: gnoseologia, wagneriano

hôtel lub hotel (bez akcentu), whisky Także artykulacja gn ulega wzmocnieniu w sytuacjach podanych dla sc i gl:

GL magnifico /m a'n’n ’i:fiko/, lo gnocco /lo 'n ’n ’ôddco/

9 Przed samogłoską i wymawiane jest najczçs'ciej jako l pałatalne /!’/, np.
egli, figli., g li
Gdy po gli następuje samogłoska a, e, o lub u, litera i nie jest wymawiana
i służy jedynie do zachowania wymowy palatałnej l. Także w tym wypadku
powinno być wymawiane jak czyste /!’/ z następującą po nim samogłoską
(a więc bez 1)1, jak to często nieprawidłowo czynią cudzoziemcy), np.
fam iglia /fa'm i:lT a/, figlio, fogliuto, maglia,
moglie, pagliaccio, sciogliere
® W ymawiane jest/gl/:
przed samogłoską a, e, o, u, np.
N
© Przed HU, Igi wymawia się jako n gardłowe /rj/, a więc podobnie jak
n w polskich wyrazach ‘bank’, ‘sztanga’, np.
anche, ancora, angolo
• We wszystkich innych przypadkach wymawiane jest jako językowo-zębo-
wo-dziąsłowe /n/, np.
cento, condurre, nido, normo, senso, suono, tentare, vena, vendere
m W arian tem pozycyjnym [variante di posizione] spółgłoski n (spotyka­
nym zwłaszcza w mniej starannej wymowie) jest np. jej realizacja uwargo-
wiona (z lekkim unosowieniem), gdy występuje p rz e d /lu b v:

gladiolo, gleba, gloria, glutine, siglare invernó, ninfa, tranvía., trionfo

przed i w wyrazach pochodzenia książkowego, zarówno na początku, jak m Notuje się też ewentualne drobne odchylenia w wymowie n typu asymila-
i wewnątrz wyrazu, np. cyjnego, np. n+b/p -> m+b/p, co zostało utrwalone w ortografii:
ganglio, geroglifico, glicerina, glissando, négligente imbottigliare, imporre

32 33
W kontakcie z c, dz wymowa -n przesuwa się ku środkowi podniebienia W ymawiane jest /z/, czyli dźwięcznie, m.in.:
(palatalizacja), np. © przed spółgłoskami dźwięcznymi: /b/, /dl, Igi, III, trał, /n/, /r/, /v/ zarówno
cominciare, mangiare na początku, jak i wewnątrz wyrazu, np.

Q(U} asma, disdetto, disgrazia, disnudare, disvestire, islamismo, sbrigarsi,

Litera ą wymawiana jest fk l i zawsze towarzyszy jej półsamogłoska u lwi.
Tak więc w pisowni włoskiej mamy zawsze grupę qu (+ samogłoska), nie
różniącą się w wymowie od cu przed samogłoską (poza nielicznymi wyjątka­
mi, np. qui - cuï). W obu wypadkach mamy wymowę /lew/ (wymowa /kv/,
M l jest niedopuszczalna!). O pisowni qu lub cu decydują jedynie względy hi-
storyczno-etymologiczne i tradycja. I tak mamy:
acqua, cinque, iniquo, quando, questo, qui
obok:
cuoco, cuore, scuola, taccuino
S jako dźwięczne /z/, w Rzymie natomiast i na południu Włoch częściej jako Isl.
W ymawiane jest /s/, czyli bezdźwięcznie:
© na początku wyrazu, gdy po s następuje samogłoska, np.
sapere, sei, sicuro, sole, sugo
o na ogół także w złożeniach i derywatach, gdy drugi element zaczyna się od
s + samogłoska, np.
sdraiarsi, sgradevole, slancio, smarrire, snello, sradicare, sveglia
© w derywatach z -esima, -esimo (rzeczowniki, liczebniki), np.
battesimo, centesimo, cresima
9 w wyrazach pochodzenia książkowego, z przyrostkami -asi, -esi, -isi, -osi, np.
analisi, genesi, nevrosi, parafrasi
m w niektórych innych szczegółowych przypadkach.
Między dwiema samogłoskami s wymawiane jest różnie, w zależności od re­
gionu. We Włoszech północnych s interwolcaliczne jest zawsze wymawiane
W wymowie toskańskiej, która stanowi wzór tradycyjnej wymowy popraw­
nej, s interwolcaliczne jest w jednych wyrazach dźwięczne, np.
base, caso, mese, música, rosa, viso
w innych bezdźwięczne, np.
casa, cosa, cosí, naso, pisello, riposo

girasole, presentimento, risolvere Niektóre gramatyki podają bardziej szczegółowe zasady wymowy s w pozy­
cji interwokalicznej, najczęściej według normy toskańskiej. Należy jednak
W wyrazach, które nie są już odczuwane jako złożenia, pojawia się wymo­ pamiętać, że rozróżnienia są tu bardzo płynne.
wa dźwięczna /z/, typowa dla s między samogłoskami, np.
Z
deserto, filo sofo
Litera z wymawiana jest także w dwojaki sposób: I d lub /dz/.
m w geminacie, np. Także i w tym wypadku niektóre gramatyki próbują ująć tę podwójną wymo­
cassa, classe, messa, osso wę z w reguły, które jednakże nie mają charakteru ogólnego, a jedynie bar­
dzo dużo wyjątków.
® przed spółgłoskami bezdźwięcznymi /p/, /i/, Ikl, lii zarówno na początku,
jak i wewnątrz wyrazu, np. Należy pamiętać, że z wymawiane jest ja k Id , bezdźwięcznie (z sorda):

ascoltare, aspetto, disfare, questo, scuola, sfera, spazio, Stella ® w przyrostkach: -anzfit, -enza, -ezza, -izia, -onzolo, -ozza, -ozzo, -uzza,
-uzzo, -ziare, -zionę, np.
® po innej spółgłosce, np.
bellezza, carrozza, funzione, iniziare, innocenza, mediconzolo,
corso, dem o, falso pigrizia, predicozzo, speranza, viuzza
34 35
® najczęściej przed i + samogłoska: ia, ie, io, np. gh Igi cinghia, ghianda, laghetto
gi /dżi/, Idzi giro, mangiare, margine
anziano, grazie, inizio, ozio, spezici, zio
gli IYI,IYil, /gli/ aglio, egli, negligente
® najczęściej po spółgłosce l, np. gn /n’/, /n ’i/, /gn/ gnocco, ogni, wagneriano
go /gó/, /gó/ gotico, stregone
alzare, filza, scalzo
gu /gu/, /gw/ guerra, gusto
W ymawiane jest natomiast jako /dz/, dźwięczne (z sonom ): g + spółgł. Igi + spółgł. aggregato, gloria, negro
h nie wymawia się chiaro, ghiaccio, hanno
© często w pozycji interwokalicznej (poza wypadkami podanymi wyżej), np.
i lii, 1)1 lub nie giallo, inizio, lasciare, miei
azalea, azoto, bazar, ozono wymawia się
® w przyrostkach -izzare, -izzatore, -izzazione, np. l N albero, luna
m Iml amore, campo
organizzare, organizzatore, organizzazione n /n/, /r)/ andaré, angolo, banca, nido
u w aga: Również w przypadku wymowy z istnieje zasadnicza różnica między północnymi 11C /gk/ ancora, banca
Włochami (tendencja do uogólnienia Idzi) a południowymi (tendencja do ng im i angolo, lungo
uogólnienia Id ). Także i w tym przypadku tradycyjnym wzorem języka literackiego o lól, 161 corvo, solé
jest wymowa toskańska.
P ¥ papavero, sempre
Z jest wymawiane ze wzmocnieniem, gdy występuje w połączeniu z i {&), qu /lew/ chique, quadro
między dwiema samogłoskami: grazie /'gra:ccje/. r /r/ arca, croce, raro
s Isl, /z/ casa, rosa, senso, stare, svista
Oto zestawienie liter oraz ważniejszych grup literowych z podaniem ich
sea /ska/ mosca, riscatto, sc-ala
wymowy:
sce Isel, Isól scena, scendere
sch /sic/ rischio, schema
Pisownia Wymowa Przykłady
sel /sil, /§/ caseína, liscio, sciagura, scivolare
a /a/ amare, grazia SCO Iskól, Iskól scontro, scopo, vescovo
b /b/ albero, barbiere, brodo SCU /sku/, /siew/ scuro, scuola
ca /lca/ arca, carleare se -I- spółgł. Iskl + spółgł. selerosi, scrofa
ce Icé/, Icé/ celebre, cena, luce t fil altro, artista, tentare
ch Ikl chiaro, richiedere U /u/, /w/ aula., brutto, buono, luna, quale
ci /ci/, /ć/ cielo, cinema, municipio, panda V NI invito, piovra, vivere
co Ikól, Ikól cobra, cocomero z Id , /dz/ marzo, vizio, zanzara, zero
CU /ku/, /lew/ cultura, cuore
c + spółgł. Ikl + spółgł. classe, crisi, enclítico W odróżnieniu od języka polskiego, gdzie samogłoska /i/ oraz półsamogłoska
cl /dl daré, mondo 1)1 zmiękczają poprzedzające je spółgłoski twarde (por. polski wyraz ‘biały’
e lei, I d bello, cena, venire. /b'jały/ oraz ‘bicz’ /b'ic/, ‘nic’ /n'ic/), we włoskim spółgłoski twarde nie ule­
f lii farfolla, sfrattare gają zmiękczeniu, gdy następuje po nich lii lub 1)1. Na przykład spółgłoski b,
ga /ga/ gamba, organo, strega c ,f, v, m, r w następujących wyrazach należy wymawiać zawsze jako twarde:
ge /dże/, /dże/ gente, volgere fiammiferi /fjam'm i:feri/ (a nie !|7f’jam 'm ’ifer’i/) - form are /for'ma:re/

36 37
 bianchi / 'bja:gki/ - banchi /'baujki/ J oraz gdy akcent pada na drugą z nich, np.
bivio / 'bi:vio/ - bevo / 'bé:vo/
chiuso, fium e, guida, guizzo, piú, vecchiume
Tak więc np. spółgłoski /, n będą wymawiane jako twarde ¡M, InJ (ma to
Te same zasady dotyczą powstawania tryftongów [trittonghi], czyli
szczególne znaczenie dla poprawnej wymowy włoskiej) w wyrazach:
trójglosek, które składają się z samogłosek a, e, o jako elementu
goliardo /go'łja:rdo/ minimo /'m knim o/ sylabotwórczego oraz samogłosek i, u (nieakcentowanych) jako dwóch
lin o / 'li:no/ nido /'ni:do/ elementów niezgłoskotwórczych, np.
poliz.ia /polí'cka/ vie ni / 1vjè:ni/ aiuola, buoi, miei, quieto, suoi
w odróżnieniu od gl /I’/, gn /n ’/ palatalnego w wyrazach: | Dyftongi i tryftongi tworzą zawsze jedną sylabę.
égli l'e:VVi/ bagno /'b a :n ’n ’o/
U jest zawsze półsamogłoską i uczestniczy w tworzeniu dyftongów lub
m a g lia /'m a :lT a / ogni/'ó: 11’n ’i/
tryftongów, gdy następuje bezpośrednio po g, q i poprzedza samogłoskę
I Spółgłoski pojawiające się na końcu wyrazu (zjawisko rzadkie w języku (lub półsamogłoskę), np.
I włoskim) nie zmieniają swego brzmienia; i tak, spółgłoski bezdźwięczne acqua, cinque, guai, guerra, questo, quieto, seguiamo
należy wymawiać jako bezdźwięczne (alt!, ii gas, l ’Est, lo sport),
1 a dźwięczne (w przeciwieństwie do języka polskiego, gdzie wiele spól- j Ponadto w języku włoskim występuje zjawisko tzw. dyftongów rucho-
I głosek dźwięcznych w wygłosie ubezdźwięcznia się) jako dźwięczne j m ych [d itto n g h i mobili]. Polega ono na tym, że dyftong akcentowany
(il fiord, il quiz, il Sud). j ie lub uo przechodzi w monoftomg [m onottongo] /e/, /o/ wówczas, gdy
akcent przesuwa się na inną sylabę, np.
buono — bontâ scuola - scolaro
DYFTONGI 1TRYFTONGI cieco
cielo
-
—
cecità
celeste
Siena
suono
—
—
senese
sonoro
nuovo - novità viene - venire
Dyftongi [dittonghi], czyli dwuglosld, powstają we włoskim: pietra - petroso vuole - volere
® z zestawienia samogłoski a, e, o z samogłoską i lub u; te ostatnie stają
Jest to zjawisko szczególnie częste w odmianie czasowników:
| się półsamogłoskami (lub półspółgłoskami), tracąc zdolność sylabotwór-
czą, gdy obydwie samogłoski tworzące dyftong są nieakcentowane, np. moriré, potere, sedere, tenere, venire, volere

chiarire, Europa, fuoriserie, piombare, suonare, vietare
1 oraz gdy akcent pada na samogłoskę a, e lub o, np.
diavolo, divieto, duomo, nuoto, piovere, tiepido
Częste są tu również tzw. wyrównania analogiczne:
buonissimo, fienile, pienezza, presiedendo itp.
Czasem, dla uniknięcia homonimii i dwuznaczności, uogólnia się w całej
odmianie jednego czasownika formy z dyftongiem, a w odmianie drugiego

I z©znich
połączenia samogłosek i z u (w dowolnej kolejności), przy czym jedna
staje się półsamogłoską, gdy obydwie samogłoski są nieakcento­
czasownika formy bez dyftongu, np.

wane, np. abbonare ‘zaprenumerować’ - abbuonare ‘udzielić rabatu’

notare ‘zanotow ać’ - nuotare ‘pływać’
cliiusura, fium icello, guidare, piuttosto votare ‘głosow ać’ — vuotare ‘opróżniać’
38 39
 1 W szczególnych przypadkach, np. w poezji, ze względów prozodycz-
I nych, dwie samogłoski wewnątrz wyrazu, nie stanowiące dyftongu,
I mogą być traktowane jako jedna sylaba. Nazywamy to synerezą
i [SINERESI]:
«Quando mi volsi p er veder Beatrice» (Dante Alighieri)
( 1 1 -zgłoskowiec)
I Zjawisko odwrotne, polegające na rozdzielnym wymówieniu dwóch ele-
I mentów dyftongu, nosi nazwę clierezy [dieresi]:
«O graziosa luna, or mi rammento» (G. Leopardi)
( 1 1 -zgloslcowiec)
ROZZIEW
i Rozziew, czyli hiatus [iato], polegający na rozdzielnym wymawianiu
1 samogłosek stojących obok siebie, pojawia się, gdy mamy do czynienia z:
® grupą samogłosek powstałą z zestawienia a, e, o, np.
alleanza, beato, caoli.no, leone, maestro, poeta
© grupą samogłosek, z których jedną jest a, e lub o, a drugą i lub u, akcen­
towane (często między i, u a następującą samogłoską pojawia się w wymo­
wie półsamogłoska /j/, /w/, łącząca te elementy; w wypadku u pojawiające,
się /w / jest mniej wyraźne), np.
allegria /alle'grija/, bite /'buwe/,faina, dio, paura, spia, via.
Często derywaty od takich wyrazów zatrzymują rozziew, mimo że nie pada
w nich akcent na i lub u, np.
pauroso, spiare
• grupą samogłosek powstałą z połączenia i z u (kolejność dowolna), przy
czym akcent pada na pierwszą z nich, np.
fluido, fiii
• wyrazami złożonymi lub derywatami, jeśli są one odczuwane jako wyrazy
złożone, np.
biennio, rictvere, rieccolo, riuscire, suesposto, suindicato, triangolo,
viuzza
We wszystkich tych wypadkach każda samogłoska tworzy oddzielną sylabę.
40
GEM1NATY
Bardzo częstym zjawiskiem w języku włoskim są geminaty, czyli spól-
| głoski podw ójne [consonanti doppie ]. W pisowni podwojeniu, połega-
1 jącyrn na powtórzeniu tej samej litery, mogą ulec wszystkie spółgłoski
i oprócz /l’/, /n ’/, /§/. Nie odpowiada to w wymowie dwukrotnemu po-
j wtórzeniu tej samej spółgłoski, oddzielając jedną z nich od drugiej (błąd
j często popełniany przez cudzoziemców); wymawia się je jak przedłużo­
ne lub wzmocnione spółgłoski pojedyncze.
Przykłady:
accrescere, affetto, aggettivo, aggressore, avverbio, babbo, burro,
caccia, dramma, loggia, nonno, otto, palla, razza, secco itd.
Podw ojeniem q w pisowni jest cq\ acqua (wyjątek: soqquadro)', ch, gh
podwajają się przez powtórzenie c, g (znak h nie ulega podwojeniu), np.
agghindato, secchia
u w aga: Na północy Włoch islnieje (w wymowie) wyraźna tendencja do upraszczania gemi-
nat, np.
belo, cavalo, late, masa, tera
zamiast:
bello, cavallo, latte, massa, térra
Natomiast w środkowych i południowych Włoszech powszednia jest tendencja do
podwajania spółgłosek prostych w pozycji między samogłoskowej, np.
sabbato, stassera, subbito, viggile
zamiast:
sabato, stasera, súbito, vigile
AKCENT
! W języku włoskim akcent wyrazowy [a c c e n t o d e l l e T a r ó l e ] jest ru-
! eliomy [ a c c e n t o m o b il e , l ib e r o ]; stanowi on jedną z jego głównych cech
' prozodycznych. Uwydatnia jedną z sylab wewnątrz wyrazu i może służyć
j do odróżniania wyrazów o identycznej pisowni (a często o odmiennym
znaczeniu), np.
capito, capitó (od czas. capitare) - capito (od czas. capire)
capitano (rzecz.) - capitano (od czas. capitare)
lęggere (czas.) - leggęre (od przym. leggero)
41
 I Podobnie jak w języku polskim i w większości języków europejskich ak-
I cent [accen to ] w języku włosldm polega na silniejszym wymówieniu:
i [a c c e n to to n ic o , dinám ico, intensivo] sylaby (samogłoski) akcento-
I w anej [s illa b a tó n ic a , a c c e n ta ta ], W większości wyrazów pada on na
I przedostatnią sylabę [penúltim a s illa b a ]. Wiele jest jednak wyrazów,
i w których akcent pada na sylabę inną niż przedostatnia.
Odróżnia się więc we włosldm:
© parole TRONCHE - wyrazy z akcentem na ostatniej sylabie, np.
benché, canterá, cosí, perché, perció, trovó, universitá, virtú
® parole piane - z akcentem na przedostatniej sylabie, np.
andaré, finiré, italiano, popolare, professore, studente
® parole sdrucciole - z akcentem na trzeciej sylabie od końca, np.
amichevole, bellissimo, combatiere, difficile, leggono, principe, rápido
@ parole bisdrucciole - z akcentem na czwartej sylabie od końca, np.
andandosene, considerano, metterselo, scrivimelo
Wyrazy, w których akcent pada na piątą czy szóstą sylabę od końca, wystę­
pują bardzo rzadko. Są to niektóre formy czasownikowe (np. 2. os. lp trybu
imperativo) połączone z nieakcentowanymi formami zaimków osobowych
w postaci enklitylców:
comunícamelo, ordinamelo [p a ro le tris d ru c c io le ]
fabbricamicelo [p a ro la q u a d ris d ru c c io la ]
W pisowni, poza szczególnymi przypadkami, o których będzie mowa dalej,
sylab akcentowanych z reguły się nie zaznacza.
FONETYKA M1ĘDZYWYRAZOWA
Jeśli wyrazy są ściślej powiązane między sobą, stanowiąc spójną kon­
strukcję składniową, zachodzą między nimi pewne zjawiska natury fone­
tycznej (i ortograficznej), które wchodzą w zakres tzw. fonetyki miiędzy-
wyrazow ej [fonética sintattica].
Omówimy najważniejsze z nich.
42
ENKLITYKI S PROKLITYKI
W yrazy jedno- lub dw usylabow e nieakcentow ane [monosillabi, bisil-
j labi atoni] łączą się w wypowiedzeniu z sąsiednim wyrazem akcentowo
j samodzielnym, czyli akcentowanym, tworząc z nim jedną grupę składnio­
wą. Talde wyrazy atoniczne, klityld [clitici], nazywamy enklitykam i
I [enclitici, parole enclitiche], jeśli następują po wyrazie akcentowa­
nym, lub proklitykam i [proclitici, parole proclitiche], jeśli występu­
ją przed nim.
P roklitykam i mogą być wszystlde wyrazy jednosylabowe nieakcentowane,
a więc:
® rodzajniki, np. U, un: U padre, im libro
® przyim ki, np. a, con,fra, in (także tworzące z rodzajnilcami jeden wyraz):
a casa, con piacere,fra colleghi, alla scuola, neWarmadio
0 niektóre zaim ki, np. la, lo, mi si, ti: la amo, mi piace, ti vedo
» niektóre przysłów ki, np. ci, ne, vi: ci vado, ne ritorno
© jednosylabowe przym iotniki, np. bel canto, Gran Sasso, San Giorgio
Jak widać pisane są one osobno.
E nklitykam i mogą być niektóre z wymienionych wyżej wyrazów jednosy-
labowych (także ich połączenia), a mianowicie p a rty k u ły zaim kowe
1 przysłów kow e w połączeniu z niektórymi formami czasownikowymi: bez­
okolicznikiem , participio passato , gerundio , trybem rozkazującym . N a­
stępujące po nich enklityki pisane są wówczas razem i tworzą jeden wyraz, np.
alzatisi, andarsene, andatisene, dimrnelo, farcela, guardándola,
offrendoglielo, ritornatovi
ELSZJA
Elizja [elisione], czyli wyrzutnia, jest w języku włosldm częstym zjawi-
Í skiem. Polega ona na opuszczeniu samogłoski końcowej nieakcentowanej
i w niektórych wyrazach, gdy następny wyraz rozpoczyna się również od
j samogłoski lub półsamogłosld /w/, czasem także /j/. Obie formy muszą
j być jednak ze sobą ściśle powiązane pod względem składniowym i zna-
¡ czeniowym. Ostatnia sylaba pierwszego wyrazu staje się wówczas nie-
| kompletna, a elidowany element zastępuje się apostrofem [apostrofo].
Elizja jest obow iązkow a przy rodzajnikach la, lo, przy ich złożeniach z przy-
imlciem, np. della, nello, przy rodzajniku una oraz w wyrazach bello, quello,
częściowo także w wyrazach grande, questo, santo, w rodzaju męskim i żeń­
skim liczby pojedynczej, np.
l ’universitá, d ell’universitd, l ’uomo, alVnomo, u n ’anima,
bell’armadio, quell’ignorante, grand’artista, Sant’Agnese
Jest natomiast do pewnego stopnia dow olna (choć we współczesnym języku
włoskim zazwyczaj unikana - poza formami utartymi, zleksykałizowanymi:
c ’era, d ’a ltra parte, d ’ora in avanti, fin d ’allora, senz’altro) w formach nie-
akcentowanych zaimka osobowego mi, ti, si, ci (tylko przed wyrazami zaczy-
nającymi się na e, i), vi, ne, la, lo, w przyimku di oraz (bardzo rzadko) w ro­
dzajnikach gli, le, gdy następny wyraz zaczyna się na tę samą samogłoskę.
W przyimku da, poza utartymi zwrotami, nie stosuje się elizjji. Stosuje się ją
natomiast, choć coraz rzadziej, w wielu pomniejszych przypadkach, przy
czym występuje tu wiele dowolności stylistycznych (regionalnych, społecz­
nych, indywidualnych), ja k również szczegółowych ograniczeń.
! Wniczastosunku do dawnych norm współczesny język włoski wyraźnie ogra­
stosowanie elizji do wymienionych wcześniej, nielicznych przy­
padków.
APOKOPÁ
| W niektórych wyrazach wielosylabowych zakończonych samogłoską
nieakcentowaną opuszcza się sam ogłoskę końcową [tro n c a m e n to vo­
I c á lic o ] lub ostatnią sylabę [tro n c a m e n to silla b ic o ], pod warunkiem
że powstała w ten sposób nowa forma będzie zakończona spółgłoską l, r,
i m lub n. Inaczej mówiąc, forma apolcopowana zakończona jest pełną sy-
j labą i dlatego opuszczonego elementu nie zastępuje się apostrofem.
Jedynie w formach apokopowanych zakończonych samogłoską opuszczoną
część wyrazu zastępuje się specjalnym znakiem / ’/, np.
d a ’, d.i’, f a ’, s ta ’, v a ’ (= dai, dici, fa i, stai, val - formy trybu roz­
kazującego od dare, dire, fare, stare, andaré) oraz p o ’ (= poco)
A pokopa [apocope, troncamento ], czyli odcięcie, jest obowiązkowa w for­
mach uno, alcuno, ciascuno, nessuno, przed wyrazem zaczynającym się na
samogłoskę lub spółgłoskę prostą oraz w wyrazach: bello, buono, grande,
quello, santo (czasem także w rodzaju żeńskim) przed spółgłoską prostą, np.
44
un amico, un manuale, ciascun ragazzo, buon pranzo, gran carriera,
gran dolore, quel libro, San Piętro
Często stosuje się apokopę w wyrazach quale, tale, signore, np.
qual aviatore, tal prezzo, signor console
oraz w szeregu innych przypadków, np. w wyrazach frate, suora, przed
imionami własnymi: fra Girolamo, suor Natalina.
Spotykani}' też apokopę w przyjętych złożonych nazwach geograficznych,
w któiych pierwszym elementem jest np. wyraz casa, colle, monte, torre lub valle:
Cadipietra, Col di Pra, Monreale, Tor San Lorenzo, Val d ’Aosta itp.
Apokopa nie jest możliwa przed wyrazami zaczynającymi się od s przed
spółgłoską (tzw. í impura), z, gn, pn, ps, x, np.
buono zio, quello studente, uno gnomo, uno psicologo (zob. rozdział
o rodzajniku)
1 Poza przypadkami, w których apokopa jest obowiązkowa, podobnie jak
i elizja, jest ona we współczesnym języku włoskim w regresji.
PODWOJENIE FONOSKŁADNIOWE
j W języku włoskim mówionym, szczególnie w niektórych jego odmia-
! nach regionalnych (w Toskanii, środkowych i południowych Włoszech
j - zob. Geminaty), pojawia się bardzo często wzmocniona wymowa spół-
j głoski początkowej wyrazu następującego po niektórych wyrazach za-
j kończonych samogłoską. Jeśli sytuacja taka zachodzi w ram ach jednego
j wyrazu fonetycznego łub jednej syntagmy (zob. Grupy rytmiczne), to
I opisana spółgłoska znajduje się w typowej pozycji międzysamoglosko-
I wej, w której dochodzi do jej podw ojenia fonoskładniowego [raddop-
I PIAMENTO SINTATTICO, FONOSINTATTICO].
Tak się dzieje, gdy elementem poprzedzającym są:
© wyrazy jednosylabowe tzw. mocne [monosillabi forti] z akcentem grafi­
cznym: è, già, né, più, si, np.
è vero /èv'véuo/, già venuto /dzavve'nmto/, più tardi /pjut'ta:rdi/,
si o no /'sion'nô/
45
© wyrazy jednosylabowe tzw. mocne bez akcentu graficznego: ho, so, sto,
tre, va, blu, gru, re itp.; także niektóre wyrazy jednosylabowe nieakcentowa-
ne: a, che, chi, da (głównie w dialekcie toskańskim), di, fra, ma, o, tra, np.
ha fatto /a f fa:tto/, re Carlo /rek'ka:rlo/, sta male /stam'made/, va be­
ne /vab'bé:ne/, a Napoli /an'na:poli/, che preferisci /kepprefe'ri:§si/,
chi viene /kiv'vjéme/, tra poco /trap'pódco/, da parte /dap'pa:rte/
© wielosylabowe parole tronche [polisillabi], np.
cost forte /ko'siffo:rte/, finl tutto /fi'nit'tu:tto/, parló chiaro /par-
'lók'kja:ro/, scriveró poco /skrive'róp'pódco/
@ niektóre wielosylabowe przyimki i przysłówki (typu prefiksalnego) z ak­
centem na przedostatniej sylabie: come, contro, dove, sopra, np.
come pure /komep'pmre/, contro vento /controv'vémto/, dove vai
/dovev'vau/
W wyrazach utworzonych za pomocą a, contra, cos)., da, dove, fra, se, sopra,
sovra, su, tra itp. podwojenie spółgłoski początkowej drugiego elementu zło­
żenia uwidacznia się także w pisowni, jeśli taicie wyrazy pisane są łącznie, np.
affare, contravvenire, cosiddetto, daw ero, sebbene, soprattutto,
sopravveste, sovrannaturale, trattenere
W innych przypadkach taicie podwojenie nie jest w pisowni uwzględniane.
GRUPY RYTMICZNE
W wypowiedzi ciągłej wyrazy nie występują w izolacji, lecz są połączo-
j ne w syntagm y [sintagmi]. Z fonetycznego punktu widzenia noszą one
nazwę g ra p rytm icznych [gruppi ritmici], czyli grup wyrazowych,
które - stanowiąc jedną całość logiczną (semantyczną i składniową)
! - wymawiane są razem. Akcent takiej grupy rytmicznej to z reguły a k ­
cent foniczny [accento tonico] ostatniego wyrazu wchodzącego w jej
skład, wyróżniający się podwyższonym tonem, wydłużeniem i zwiększo­
ną energią jego realizacji:
Questi soldijte li renderójalla prima occasione.
L ’abbiamo ricevutajanche noijquesta notizia.
Ditemi la veritci ,fse nojve ne pentirete.
46
INTONACJA
I Intonacja [ intonazione] jako zjawisko prozodyczne obejmuje wartości
akustyczne przekazu językowego; jest to swoista melodia, polegająca na
modulacji głosu, czyli na zmianie wysokości tonu w trakcie wypowiada­
nia dłuższych fragmentów: wyrazu - Intonacja w yrazow a [intonazione
lessicale] części składowej zdania, a zwłaszcza pełnego wypowiedze­
nia - intonacja zdaniow a [intonazione sintattica],
W zasadzie nie dotyczy wyizolowanych fonemów i sylab. Przekazuje ona
rozmówcy informację o intencjach mówiącego. Intonacja zmienia się w za­
leżności od wyrażanej treści i ładunku emocjonalnego wypowiedzi.
Poprzez intonację język włoski daje mówiącemu możność nie tylko odpo­
wiedniego różnicowania typów zdań (zob. Modalność zdania prostego), ale
również pozwala wyrazić - poprzez charakterystyczne modyfikacje intona­
cji typowej dla poszczególnych wyrazów, syntagm i rodzajów zdań - różne
odcienie afektywne, impresywno-ekspresywne wypowiadanej treści (i to sta­
nowi element odróżniający go od wielu innych języków). Wśród najbardziej
widocznych cech zewnętrznych języka włoskiego właśnie intonacja zdania,
która przy współudziale środków parajęzykow ych [tratti paralinguisti-
ci], takich ja k szybkość mówienia, przerwy, pauzy i przyspieszenia, wydłu­
żenia i przyciski, głębokość, natężenie i barwa głosu, zaskakuje cudzoziem­
ca swą różnorodnością, zmiennością, szczególną ekspresywnością.
W języku pisanym graficzne środki wyrażania intonacji są ograniczone
I głównie do kropki, średnika, wykrzyknika, pytajnika i wielokropka oraz
do pauz [tzw. spazi bianchi],
ORTOGRAFIA
Niektóre informacje wchodzące w zakres graficznej (pisanej) strony języka
włosldego, a więc jego ortografii [ortografia ], jak alfabet oraz wymowa
poszczególnych znaków graficznych (liter) i ich połączeń, zostały omówione
już wcześniej.
Przyglądając się relacji grafemy - fonemy możemy zauważyć, w jakim sto­
sunku pozostają litery wobec dźwięków mowy, czyli jakim i grafemami moż­
na wyrazić poszczególne fonemy. Uzyskamy w ten sposób obraz będący
w pewnym stopniu odwróceniem relacji przedstawionej w tabeli na s. 36.
47
Oto zestawienie ważniejszych realizacji graficznych włoskich fonemów:
DUŻE I MAŁE LITERY
Wymowa Pisownia Przykłady
W języku włoskim, podobnie jak w innych językach, w pisowni używa
/i/ i, b y intimidire, vino, filii (od czas. finiré), colibrí., hobby się najczęściej m ałych liter [lettere minuscole]. One stanowią tło, na
/él e, é cena, emettere, intesa, perché którym wyróżnione zostaje użycie dużych liter [lettere maiuscole].
/é/ e, é era, erba, meglio, quercia, té
Użycie dużej litery we włoskim jest podobne, mimo pewnych różnic, do
/a/ a, á affare, madre, bontá
/ó/ o, ó zasad jej użycia w języku polskim, dlatego nie będziemy ich w tym miejscu
eroe, orbita, piovere, ció
szczegółowo omawiać.
/ó/ o, ó come, commozione, form a, fóro (‘dziura’)
luí u, u tumultuoso, ululo, tribu W niektórych sytuacjach, np. pierwsza litera wyrazu rozpoczynającego zdanie,
/j/ i»j, y aiuto, fieno, juventino, spray, yeti litera początkowa nazwy własnej - osobowej, geograficznej, stosowanie dużej
Iwl u, w buono, guarida, puoi, quando, whisky litery jest obowiązkowe, zaś użycie wówczas małej litery jest błędem ortogra­
Ipl P capra, colpo, piede, spalla ficznym. W innych natomiast wypadkach istnieje pewna dowolność, która da­
Ib/ b albero, bomba, ombra je piszącemu znaczną swobodę wyboru, do czego podstawą są względy natury
N t asta, gatto, Stella, torre stylistyczno-estetycznej, przyzwyczajenia lub preferencje indywidualne, cza­
Id/ d due, mondo, quadro sem też względy uczuciowe, grzecznościowe albo zamierzone działanie na
fkl c, ch, chiacchierare, cronaca, elaeson (lub claxon), odbiorcę. Mówiąc ogólnie, użycie dużych liter jest we współczesnym języku
k, q, (x) conca, crusca, karakiri, qualche, que.sto, (extra) włoskim w wyraźnej regresji. Istnieje tendencja do nieużywania ich, poza,
/g/ g- gh gatto, ghiaccio, gloria, aggregato, guerra, oczywiście, wyżej wspomnianymi przypadkami, w których ich użycie jest obo­
nuraghe wiązkowe.
Ifl f farfolla, fium e, fonte, infra
Wśród różnic warto zwrócić uwagę na fakt, że dużą literę stosuje się we
NI V, w piovra, svevo, vedova, wagneriano
włoskim także w zaimkach grzecznościowych użytych jako enldityki,
Isl s scarso, sospensione, sostenere
a więc na końcu wyrazu (np. w listach, zwłaszcza w odniesieniu do ad­
tzí s analisi, rosa, (‘róża’), smettere
resata, w uroczystych tekstach itp.), np.
Isl se, sci discesa, scienza, scivolare
Id z marzo, nazione, zio ArrivederLa
/dz/ z zanzara, zero AugurandoTi rnolti successi Ti saluto ...
/£/ c, ci cicerone, cielo, ciuccio, guarida Nel ringraziarLa ...
/dż/ g. gi agente, ejfigie, giardino, gioco, margine Coraz częściej jednak - zwłaszcza w tekstach mniej uroczystych - stosuje się
Iml m malmenare, membro w takich przypadkach małą literę.
luí n neve, nido, tonno, tornare
/nV gn gnocco, legno, ogni, sognare M ałą literą pisze się tradycyjnie nazwy mieszkańców m iast, krajów , regio­
/l/ 1 allodola, caldo, luna, salire nów itp.
IYI g l gli egli, gli, luglio, scegliere un australiano ‘Australijczyk’ // polacco ‘Polak’
k! r granturco, raro, ripartire i calabresi ‘Kalabryjczycy’ U romano ‘rzymianin’
gli italiani ‘W łosi’ Jo svedese ‘Szwed’
Aby przyjrzeć się warunkom, w których określony grafem realizuje w pisow­ U mediterráneo ‘mieszkaniec il toscano ‘Toskańczyk’
ni dany fonem, radzimy porównać dane zawarte w obu tabelach. regionu śródziemnomorskiego’ il vi.en.nese ‘wiedeńczyk’
48 49
Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy nazwa ma znaczenie ogólne, bliżej nieo­
kreślone, niesprecyzowane itp. Użyjemy wówczas małej litery, np.
Ho conosciuło un italiano.
W niektórych okolicznościach jednakże użycie dużej litery jest możliwe, cza­
sem wręcz preferowane, zwłaszcza gdy pozwoli rozróżnić wyrazy homo-
. nimiczne typu:
Romani ‘Rzymianie starożytni’ - romani ‘mieszkaxicy Rzymu nowo­
żytnego’
Galii ‘Gallowie’ - gaili ‘koguty’
Częściej użyje się też dużej litery w pisowni nazw historycznych oraz dla
podkreślenia przynależności do określonej grupy (narodowościowej, etni­
cznej itp.), np.
Gli Italiani e i Polacchi sono due popoli amici.
i Dla uniknięcia zamieszania i uzyskania wyrazistości proponujemy pisa-
! nie nazw osobowych, wskazujących pochodzenie - ewentualnie poza
i szczególnymi przypadkami (zob. wyżej) - dużą literą. Będzie to zgodne
I z coraz bardziej upowszechniającą się w dzisiejszej włoszczyźnie tenden-
I cją do pisania tych nazw dużą literą, a równocześnie będzie zbieżne
I z zasadami stosowanymi w innych krajach europejskich. Pozwoli przy
I tym zawsze i jednoznacznie rozgraniczyć użycie rzeczownikowe od uży-
I cia przymiotnikowego (małą literą) danej formy.
Zatem:
Francese ‘Francuz’ - francese ‘francuski’
Italiano ‘W łoch’ - italiano ‘włoski’
Polacco ‘Polak’ - polacco ‘polski’
Najczęściej m ałą lite rą piszemy w nazwisku przyimek da, np.
Francesca da Rimini, Leonardo da Vinci
Przyimek di/de pisze się m ałą literą, gdy wprowadza on nazwisko szlachec­
kie, np.
Ercole d'Este, Lorenzo d e ’M ed id
W pozostałych przypadkach di/de piszemy dużą literą, np.
Edmondo De Amicis, Francesco D ’Ovidio, Giuseppe Di S tef ano
50
i Język włoski pozostawia piszącemu - zwłaszcza w tekstach o charakte-
| rze bardziej subiektywnym - swobodę w używaniu dużych liter. Na ogół
użycie majuskuly zależy od uznania piszącego, od jego przyzwyczajeń
¡ i zamierzeń stylistycznych. Odzwierciedla to w znacznej mierze tradycję
i pozwala oddać afektywny, osobisty stosunek piszącego do wyrażanej
treści.
AKCENT GRAFICZNY
i A kcent toniczmy [a c c e n to to n ico ] - przycisk - wymawianych wyra-
Izów nie jest z reguły zaznaczany w języku pisanym. Stanowi to w pew-
I nej mierze utrudnienie przy uczeniu się języka włoskiego, w którym miej­
sce akcentu nie zawsze da się przewidzieć, a istnieje wiele wyrazów,
I w których akcent pada na sylabę inną niż przedostatnia. W niektórych
jednak sytuacjach samogłoska akcentowana zostaje zaznaczona akcen-
I tern graficznym [a c c e n to g ráfico ], który bywa, w zależności od sytua­
cji, stosowany dowolnie lub obowiązkowo.
I W dzisiejszej włoszczyźnie w języku pisanym stosuje się dwa akcenty
i graficzne, które w odniesieniu do samogłosek e, o przyjmują również ro-
I lę tzw. akcentów foniczny cli [ac c e n ti fonici], służących do rozróżnie-
| nia tych samogłosek pod względem stopnia ich otwartości.
I tak, accento grave P I stosowany jest w przypadku e, o otw artych, nato­
miast accento acuto I 'l w przypadku e, o zam kniętych (przy czym 161 wy­
stępuje wyłącznie wewnątrz wyrazu, jako że -o końcowe akcentowane jest
zawsze otwarte). Przy pozostałych trzech samogłoskach stosuje się tradycyj­
nie accento grave. O dradzam y natomiast pisanie i, u z accento acuto,
jak to czynią niektórzy, z uwagi na fakt, że spółgłoski te są z natury zamknię­
te. Mamy zatem:
caucciú, colibrí, finirá, giovecñ, sentí, sí, varietá, virtú '
oraz:
caffé, cantero, cioé, perció, té
ale:
benché, né, perché, trentatré
Jest to norma oparta na tradycji, najczęściej stosowana, przy tym logiczna
i przejrzysta, umożliwiająca jednoznaczne jej zastosowanie. Jest też wygod­
51
na, ponieważ pozwala zaznaczyć równocześnie nie tylko miejsce akcentu, ® w niektórych wyrazach jednosylabowych, zawierających fonetyczny lub
ale także wymowę - otwartą lub zamkniętą - akcentowanej samogłoski. tylko graficzny dyftong: ciö, gid, giü, piü, pud, dla wskazania, że akcent
| Taki dwufunkcyjny akcent określamy jako grafíczno-foniczny [accen- pada na drugi element dwugłoski (inaczej mielibyśmy dwie samogłoski
I t o g rafico -fo n ico ]. Tę właśnie normę należy stosować. w rozziewie).
Warto jednak zaznaczyć, że rozróżnienie w użyciu akcentów acuto i grave Wyjątek stanowią qua, qui, pisane bez akcentu, ponieważ element wokalicz-
nie zawsze jest w pisowni włoskiej konsekwentnie stosowane. Panuje tu ny u, występujący po q, jest zawsze półsamogłoską, a więc nie może być
pewna dowolność. Spotykamy więc: akcentowany.
cosí, perché, piú © w formach homofonicznych, najczęściej jednosylabowych, dla odróżnie­
obok: nia ich w pisowni (inaczej byłyby homogramami lub homonimami), np.
cosí, perché, piú
da (czasownik) - da (przyimek)
co może prowadzić do pewnej nielogiczności i niekonsekwencji: perché - ddnno (czasownik) - danno (rzeczownik)
perché, nonché - nonché, podczas gdy e akcentowane jest w tym przypadku la (przysłówek) -- la (rodzajnik)
zamknięte /é/. 11 (przysłówek) - li (zaimek)
se (zaimek) - se (spójnik)
a c c e n to CIRCONFLESSO IN w dzisiejszym języku włoskim nie jest w za­
sl (przysłówek) - si (zaimek)
sadzie stosowany.
te (rzeczownik) - te (zaimek)
Może zostać użyty - wyjątkowo i dowolnie (w tradycyjnych i pedantycznych
tekstach) - dla zaznaczenia liczby mnogiej -i (dawniej -ii, ściągnięte w i), u w a g a : S i w połączeniu z m edesim o, stesso nie musi mieć akcentu; e (od czasownika es-
sere) różni się od e (spójnika) wymową otwartą, nie jest więc homofonem, podob­
rzeczowników i przymiotników zakończonych w liczbie pojedynczej na -io nie t i i te.
(nieakcentowane), np.
osservatorio - osservatori = osservatori Zalecane, choć rzadko przestrzegane (z wyjątkiem słowników), jest zazna­
(por. osservatore - osservatori), czanie akcentu w formach graficznie identycznych, czyli hom ogram ach,
principio - principi = principi (por. principe - principi) różniących się między sobą miejscem akcentu (a więc nie Jtomnofonacli), np.

Zaleca się jednakże, w tym i w podobnych przypadkach, używanie form pro­ ancóra (przysłówek) - ancora (rzeczownik)
stych, bez akcentu circonflesso {osservatori, principi). Kontekst i sytuacja capitcino (rzeczownik) - capitano (czasownik)
lokutoryjna ułatwią trafne zrozumienie dwuznacznej formy. complto (czasownik) - cömpito (rzeczownik)
principi (rzeczownik) - principi (rzeczownik)
Wyjątkowo można też spotkać a c c e n to c irc o n fle ss o w formach ściągnię­
seguito (czasownik) - seguito (rzeczownik)
tych: arch, córre, tórre (dziś raczej córre, torre) zamiast będących w po­
subito (czasownik) - subito (przysłówek, przymiotnik)
wszechnym użyciu cogliere, togliere.
tendlne (rzeczownik, lm) - tendine (rzeczownik, lp)
i Akcenit graficzny obowiązuje w następujących przypadkach: turbinę (rzeczownik, lm) - turbinę (rzeczownik, lp)
© w tzw. parole tronche wielosylabowych, np.
W słownikach (czasem dla uniknięcia dwuznaczności, również w tekstach
caffé, cantero, colibrí, cosí, finí, lunecü, nonché, perché, perció, pisanych) używa się akcentu foniczno-graficznego nad e, o także w wyra­
solidarietá, trentatré, virtú zach akcentowanych na przedostatniej sylabie, gdy dwa homogramy różnią
52 53
się między sobą jedynie brzmieniem (otwartym lub zamkniętym) samogłoski Można natom iast rozdzielać samogłoski w rozziewie, choć niektórzy unika­
akcentowanej, np. ją tego ze względów eufoniezno-estetycznych, np.
al-le-gri-a, flu-i-do, ga-ran-zi-a, ma-e-stro, mi-o, po-e-ta, pa-u-ra, vi-a
affétto ‘uczucie’ - affćtto (od affettare)
bótte ‘uderzenia’ - bótte ‘beczka’ Spółgłoska w pozycji międzysamogłoskowej przechodzi zawsze do sylaby
cólto ‘od cogliere’ — cólto ‘uczony’ następnej, np.
corso ‘korsykański’ - córso (od correre) la-vo-ra-re, re-vo-ca-bi-li-tá, u-mi-di-tá
fó ro ‘plac’ fó ro ‘dziura’
indótto ‘nieuczony’ - inclótto ‘doprowadzony’ Dotyczy to również dwuznaków i trój znaków, jako że wyrażają one jedną
legge (od leggere) - lógge ‘praw o’ spółgłoskę, np.
mente (od mentire) - mćnte ‘rozum ’ a-gnello, a-sciutto, botti-glieria, monta-gnoso, ri-chiesta, spa-ghetti,
pesca ‘brzoskwinia’ - pesca ‘rybołówstwo’ ta-gliare
vénti ‘wiatry’ - \>enti ‘dwadzieścia’
Grupy spółgłoskowe należą do sylaby następnej, jeśli nie stoi to w sprzecz­
ności z zasadą wymienioną na początku, tzn. jeśli od nich może się
rozpocząć wyraz. Nie dzieli się też grup spółgłoskowych, w których pierw­
DZIELENIE WYRAZÓW szym elementem jest b, c, d, f g, p, s, t, v, a drugim l lub r, także gdy
poprzedza je spółgłoska s; to samo dotyczy grupy i + inna spółgłoska.
Ogólną zasadą stosowaną przy dzieleniu wyrazu na sylaby [ d iv is io n e in
Spółgłoski podwójne muszą być rozdzielone. Mamy zatem:
s i l l a b e , d i v i s i o n e s il l a b ic a ] i przenoszeniu jego części do następnego

wiersza jest, aby część przenoszona nie rozpoczynała się od takiej gru­
py dźwięków, która nie powinna stać na początku wyrazu, a więc od
większości grup spółgłoskowych: geminat, grup spółgłoskowych,
w których pierwszym elementem jest /, r, m, n oraz takich ja k bd, cn, gm,
pz, tm ,ft itp.
Oto przykłady dzielenia wyrazów:
ac-cpta, ab-nor-me, cd-za-re, am-pio, av-ve-ni-re, bot-ti-gliet-ta,
car-bo-ne, car-rel-lo, con-so-nan-te, e-nig-ma, mag-gio-ran-za,
of-tal-mo-lo-go, pen-sa-men-to, ra-gaz-zo, rap-pre-sen-tan-te
i Inaczej mówiąc, nie wolno w języku włoskim rozdzielać sylaby i przeno-
* sic jej części do następnego wiersza. Sylaba ma być w całości pozosta-
9 wioną w jednym wierszu lub w całości przeniesiona do następnego.
A-frica, a-tleta, co-smetico, di-screto, e-splodere, e-sprimere, f a ­
stidio, in-trusa, le-pre, ma-dre, mae-stro, o-scuro, o-spite, riu-scire,
so-vra-stare, tra-sloco
ale:
ac-cen-to, am-bu-lan-te, ar-gen-to, car-roz-za, con-ser-va-re, con-ver-
tir-si, dit-ton-go, quan-do, in-tru-so, seg-men-to, ser-pen-te, ven-det-ta
W wyrazach, w których ostatnia samogłoska została usunięta w drodze eli-
zji, końcowej spółgłoski nowo powstałej formy, wraz z apostrofem, nie po­
winno się, według normy tradycyjnej, pozostawiać na końcu wiersza, lecz
należy ją przenieść do następnego wiersza wraz z samogłoską wyrazu, który
po niej następuje i z którą tworzy jedną sylabę, np.
a ll’universitá = al-l’universitá, bel-l’aspetto, nel-l aula, dal-l elen­
co, de-v’essere, quel-l’arnica, que-st’anno, san-t'Antonio

i Nie wolno rozdzielać dyftongów i tryftongów, stanowią one bowiem jedną sy- W komputerowym systemie redagowania tekstów dopuszcza się coraz czę­
§ labę, np. ściej (w prasie) możliwość pozostawienia apostrofu na końcu wiersza i prze­
niesienia reszty do następnego wiersza, np.
bi-na-rio, buo-no, ca-me-lia, ghiac-cio, miei, oc-chia-li, spiu-ma-re,
tuoi, va-io-lo, vie-ne bell ’-aria, quell ’-incontro
55
54
 Przywracanie natom iast na końcu wiersza, w miejsce apostrofu, opuszczonej
samogłoski, dawniej często stosowane, jest dziś wykluczone. Nie będziemy
więc pisać (jak to czynią jeszcze niektórzy):
bello I albero, nella I aula, questo I uomo
lecz podzielimy te grupy zgodnie z zasadami:
bel-l’al-be-ro, n el-l’au-la, q u e s t’uo-mo
1 Przy przenoszeniu wyrazów, podobnie jak w języku polskim, stawia się
I na końcu wiersza dywiz [trattino ], rzadziej (zwłaszcza w piśmie ręcz-
3 nym) znak rów ności [segno di uguaglianza].
INTERPUNKCJA
| Interpunkcją, inaczej przestankow aniem [p u n te g g ia tu ra , in terpun-
I zionę], określa się zbiór zasad regulujących stosowanie znaków in te r­
punkcyjnych [SEGNI di 1NTERPUNZIONE], czyli pomocniczych znaków
graficznych, niealfabetycznych, służących do dzielenia tekstu pisanego
1 na zdania lub jego części składowe.
Znaki interpunkcyjne zaznaczają zatem w piśmie przerwy między zdaniami
lub między poszczególnymi elementami zdania; wyrażają też stosunek lo-
giczno-składniowy podrzędności i współrzędności, służą wreszcie do zanoto­
wania tonu (czy intonacji) oraz zaznaczenia otoczki emocjonalnej wypowie­
dzi. Jak widać, znaki interpunkcyjne spełniają różne funkcje, językowe
i stylistyczne.
[ Stosując znaki interpunkcyjne należy zwracać baczną uwagę na treść lo­
giczną i uczuciową, jaką mamy zapisać, posługując się, w sposób wywa­
żony i racjonalny, adekwatnymi do danej sytuacji znakami.
W zależności od miejsca, w którym został wprowadzony znak interpunkcyj­
ny (w mowie odpowiednia intonacja lub przerwa), treść wypowiedzenia
może ulec radykalnej zmianie. Porównaj:
I bancliti uscirono a precipizio; sparando un poliziotto li rincorse.
‘Bandyci wyszli w wielkim pośpiechu; strzelając policjant pobiegł
za nim i’ .
I banditi uscirono a precipizio sparando; un poliziotto li rincorse.
‘Bandyci wyszli w wielkim pośpiechu strzelając; policjant pobiegł
za nim i’.
56
albo:
E in gioco una legge giustci, soprattutto p er le fam iglie che aspettano
i finanziamenti.
E in gioco una legge, giusta soprattutto per le fam iglie che aspettano
i finanziamenti.
Z uwagi na te różnorodne wartości znaków interpunkcyjnych trudno jest po­
dać dokładny ich opis i określić rolę, jaką mogą one spełniać w tekście. Każ­
dy ze znaków interpunkcyjnych ma określoną funkcję i zalaes użycia. Ich
klasyfikacja nie zawsze też jest możliwa.
Wyróżnia się znaki, w których najważniejszą rolę odgrywa ich funkcja
gramatyczna (np. kropka, przecinek, średnik) oraz znaki wyrażające
przede wszystkim stronę uczuciową aktu mowy (np. wykrzyknik, pytaj­
nik, wielokropek, pauza).
Jedne znaki występują na końcu zdania, oddzielając je od zdania następnego
(np. kropka, pytajnik, wykrzyknik, średnik), inne użyte będą głównie we­
wnątrz zdania, między poszczególnymi jego elementami składowymi (np.
dwukropek, przecinek, myślnik, łącznik, cudzysłów) lub też będą się odnosić
do jednego wyrazu występującego w wypowiedzi. Ponadto jeden znak inter­
punkcyjny może, w konkretnym użyciu, pełnić więcej niż jedną funkcję bądź
też określona wartość może być przedstawiona za pomocą kilku znaków.
We włoskim najważniejszymi znakami interpunkcyjnymi są:
kropka [punto , punto fermo]
: dwukropek [due punti]
... wielokropek [puntini, punti di sospensione]
przecinek [virgola]
; średnik [punto e virgola]
? pytajnik [punto interrogativo]
! wykrzyknik [punto esclamativo]
myślnik [lineetta ]
łącznik, dywiz [trattino , tratto d ’unione]
“ ” cudzysłów [virgolette]
( ) nawias okrągły [parentesi tonda]
[ ] nawias kwadratowy [parentesi quadra]
Pisownia tych znaków jest taka sama jak w języku polskim. Różnica zacho­
dzi tylko w pisowni cudzysłowu. W języku włoskim oba znaki cudzysłowu,
57
otwierający i zamykający, pisane są zawsze u góry: W publikacjach ® czasownik essere z rzeczownikiem lub przymiotnikiem w funkcji orzecz­
często można też spotkać cudzysłów ostrokątny «...». nika, np.
Użycie znaków interpunkcyjnych jest we włoskim podobne do ich użycia Lui é compositore, invece suo fratello é informático.
w języku polskim (zob. M. Szymczak, Słownik ortograficzny języka polskie­
go, wyd. II, PWN, W arszawa 1981 oraz Nowy słownik ortograficzny PWN, Najczęściej nie dąje się przecinka:
pod red. E. Polańskiego, PWN, W arszawa 1996).
® przed dopełnieniami wprowadzanymi przez przyimki a, eon, da, di,fra/tra,
W tym miejscu zasygnalizujemy najbardziej charakterystyczne różnice, jakie
in, per, su, np.
zachodzą w użyciu znaków interpunkcyjnych między językiem włoskim
i polskim, ograniczając się głównie do przecinka. E ammirata da tutti.
Bardziej dociekliwego Czytelnika odsyłam do obszerniejszych opracowań Ela passcito molte ore in biblioteca.
gramatyki włoskiej (zob. S. W idłak, J. Kornecka, Poradnik ortograficzny dla Ieri siamo andati a casa cli Paolo.
Polaków. Język włoski). La strada era interrotta per la pioggia.
Te lo presteró eon piacere.
Vedi un gcitto sulTalbero?
PRZECINEK
© przed zdaniem podrzędnym w funkcji podmiotu (zob. Zdanie podmioto­
Przecinek służy do zaznaczania w tekście pisanym krótszej przerwy mię­
I dzy poszczególnymi elementami zdania. Jest najważniejszym i najczę­
we) lub dopełnienia bliższego (zob. Zdanie dopełnieniowe); zdania te wpro­
wadzone są najczęściej przez spójnik che, przed którym nie stawia się prze­
ściej występującym, obok kropki, znakiem interpunkcyjnym. Pozwala on cinka, np.
grupować elementy proste tworzące zdanie w jednostiti strukturalne wyż­
szego rzędu oraz wskazuje relacje, jalde między nimi zachodzą: E importante che ci diario la risposta entro domani sera.
Sono sicuro che ci telefoneran.no questa sera.
I filari d ’alberi, ben allineati, di poche ore prima, si presentavano,
Spero che siano felici.
tra la nebbia, come giganti abhandonati.
© przed zdaniem względnym określającym (restryktywnym, przydawkowym;
i Użycie przecinka jest bardzo złożone i zróżnicowane. W dużej mierze za­
leży od indywidualnego stylu piszącego. Istnieją jednak, zasady jego uży­ zob. Zdania względne), rozwijającym treść zdania nadrzędnego, podając in­
cia, których należy przestrzegać. formację, której pominąć nie można, np.

Nie użyjem y przecinka wewnątrz jednolitej struktury, stanowiącej zwarty E ilp iii bel film c h ’io abbia mai visto.
blok składniowo-semantyczny. Napiszemy więc bez przecinka: M i é stato segnalato un articolo che é uscito su ll’“Osservatore
® rzeczownik z przymiotnikiem (przydawką), np. romano ”.
Non erano cose che le potessero piacere.
un libro interessante, un soldato coraggioso
® między krótkimi strukturami (zdaniami) połączonymi spójnikami współ­
© podmiot z orzeczeniem, np.
rzędności (e, o, né, md), np.
Teresa canta, il sole splende, U tempo passa
lo non. posso né pentirmene né correggermi perché sono testardo.
® orzeczenie z dopełnieniem bliższym, np.
«Foglielti. / . . . / promettevano canclidi bucati a chi usava Spumador
Agata mangia un gelato. o Lavolux o Saponalba o Limpialin.»
Sergio scrive una lettera. (I. Calvino)
58 59
Użyjemy przecinka:
o przy wyliczaniu (poza sytuacją, gdy między wyliczanymi wyrazami znaj­
duje się spójnik), np.
«Non è gran che bella, come città, neanche lei: questapiazza centra­
le, illuminata d afanali gialli, qualche palazzo, viali, gente brutta.»
(A. Arbasino)
Przecinek może jednak zostać opuszczony przy wyliczaniu, gdy chce się
osiągnąć określony efekt stylistyczny, np. podkreślić napięcie, a także gdy
chcemy położyć nacisk na spójność, na wzajemne powiązanie w jedną całość
wyliczanych elementów:
«Foglietti con disegni verdi rosa celeste arancione promettevano
candidi bucati a chi usava Spumador o Lavolux o Saponalba o Lim-
lnall,L>> (L Calvino)
Porównaj np. różnicę, jaka zachodzi w użyciu przecinka i w jego opuszcze­
niu w następującym tekście:
«Noi abbiamo abbondanza di argomenti, scoperti o segreti, antichis-
simi e sempre freschi; parliamo delle persone care, fig li mariti aman-
ti genitori parenti; o parliamo di moda, delle nuove usanze, clei nuo-
vi libr i, dei nuovi spettacoli;» „ „. . ,
. . 1 (L. B igiaretti)
© przed przydawką rzeczownikową [apposizione], a także po niej, gdy znaj­
duje się wewnątrz zdania, np.
Aldo Moro, il fam oso statisla assassinato dalle. Brigate Rossę, era un
p r o f essore universitario.
o przed ewentualnie także po wołaczu, inwokacji, np.
Le porgo, Chiarissimo Professore, i miei piit distinti saluti.
o na początku listu, w nagłówku, po zwrocie skierowanym do adresata (w ję ­
zyku polskim używa się w tej sytuacji wykrzyknika), np.
Carissimi amici, Egregio Dottore, Stimatissima Signora,
® przed i po zdaniach (lub innych elementach) wtrąconych, np.
Loro, se non sbaglio, devono tornare a Cracovia domani sera.
60
In altre parole, disse il presidenle, cleve cessare ogni form a di abuso
di potere.
Valerio, dicono, e partito per 1’Africa.
Czasem zostanie oddzielony przecinkiem wyraz prosty wtrącony (przysłówek
lub spójnik), zwłaszcza gdy nie jest on związany bezpośrednio z konkretnym
elementem zdania, a raczej nawiązuje do treści całej wypowiedzi, np.
A quest’ora Patrizia torna, di solito, a casa.
Ero convinto, inve.ee, che fasse tutta colpa tua.
m przed i po przysłówku (wyrażeniu przysłówkowym), gdy zostaje on wpro­
wadzony między dwa wyrazy ściśle z sobą składniowo związane; zobacz
niektóre przykłady cytowane wyżej, a także:
La suci opinione fu , ciel. resto, giusta.
Non e, purtroppo, riuscito a farę il suo compito.
® przed niektórymi spójnikami, zwłaszcza współrzędnymi (tzw. przeciw­
stawnymi, włącznymi i wynikowymi), np.
anzi, cioe, eppure, infatti, invece, ma, perö, quindi, tuttavia
ale także podrzędnymi, dla podkreślenia znaczenia spójnika.
Dotyczy to czasem także niektórych przysłówków, np.
Non mi dispiace, anzi la cosa mi. fa veramente piacere.
Non so come siano an.da.te l.e cose, infatti non ero presente.
Le informazioni sono abbondanti, perö tendenziöse.
® po niektórych przysłówkach na początku lub przed przysłówkami na koń­
cu zdania, np.
Ecco, e venuto chi ci.spetta.vamo.
Metti. cjuest ’altra giacca, invece!
Improwisamente, scoppid tui temporale.
Scoppiö un temporale, improwisamente.
® po przysłówkach si, no, gdy pełnią funkcję zdań, np.
Posso telefonarti domani? - Si, m ifarai piacere.
Puoi venire questa sera dci noi? — No, sono occupato.
« przed i po zdaniach podrzędnych, które mają status składniowy (i seman­
tyczny), analogiczny do zdań wtrąconych; dotyczy to również zdań względ­
61
nych, tzw. wyjaśniających (zob. Zdania względne), które podają dodatkową
informację, nie mającą wpływu na sens wypowiedzi, np.
Latina, che fu fondata nei 1932, é la seconda citta del Lazio.
Silvia, che puré é una ragazza f ¡dudosa, ebbe dei dubbi.
SŁOWOTWÓRSTWO
® przed niektórymi zdaniami nadrzędnymi i podrzędnymi, np.
Ditemi quando fa te la f esta, perché ci verrei volentieri.
E tardi, peró non ho sonno.
Possiamo andaré al cinema, se hai tempo.
II Z punktu widzenia budowy wyraz może być morfologicznie prosty, tzn.
składa się z jednego m onem u/m orfem u [m o n e m a / m o r f e m a ], najmniej­
0 najczęściej przed ecc. (eccetera), np. szego elementu językowego mającego znaczenie, jak np. przyimki proste:
a, da, in, per, tra, przysłówki proste: dove, ieri, sempre, tardi, spójniki pro­
Alt re comuni congiunzioni coord.inat.ive sono dunque, ma, né, ste: e, ma, né, se, a także niektóre rzeczowniki: bar, film , sport, té, tribu
oppure, ecc.
(nieodmienne, to znaczy z tzw. morfemem gramatycznym zero).
® przed spójnikiem e, łączącym zdania (lub inne struktury), gdy chodzi o wy­
raźniejsze oddzielenie go od stojących przed nim elementów:
Poi Mario ha sparato, e Giorgio é caduto.

Brak przecinka sugeruje, że druga czynność jest bezpośrednim wynikiem

pierwszej czynności. W yraz może też być - i tak jest najczęściej - morfologicznie złożony,
Należy ponadto pamiętać, że oprócz wymienionych wyżej znaków inter­ tzn. składa się z dwu lub więcej monemów (gdy do podstawowego mo-
punkcyjnych istnieją też inne sposoby zaznaczania przerw, pauz czy in­ nernu leksykalnego dodane zostaną morfemy gramatyczne lub derywa-
tonacji, np. rozpoczynanie od nowego w iersza [a capo , accapo , capo - cyjne), np.
verso ], wcięcie czy też wykorzystanie - w prozie literackiej, a zwłaszcza
amico (arnica, am id, amiche) —amicizia —amichevole
w poezji - pustych m iejsc [spazi bianchi, sezioni bianche].
bello (bella itd.) - bellezza - belvedere - imbellire
Na zakończenie należy podkreślić, że w przeciwieństwie do innych ję ­ finiré (finisco, fi.ni.vo, finirá, finirei itd.) - finito - rifinitura -
zyków, w których użycie znaków interpunkcyjnych opiera się przede - infinito - rifinire
wszystkim na kryteriach gramatyczno-logicznych, ja k np. w języku nie­ opera (opere) - operare - operaio - operatore
mieckim, użycie znaków interpunkcyjnych w języku włoskim uzależnione vedere (vedo itd.) - vista - veduta - chiaroveggenza itd.
jest w znacznej mierze od czynników emocjonalnych i indywidualnych.
Zasady użycia tych znaków pozostawiają piszącemu dużą swobodę, co I Słowotwórstwo - zajmujące się opisem morfologicznym środków two-
pozwala na stosunkowo wierne pod względem semantyczno-składnio- I rżenia nowych wyrazów - można uznać za dyscyplinę, która znajduje się
wym, a równocześnie stylistycznie barwne, oddanie treści komunikatywnej | na pograniczu między lelcsykologicznym i morfologicznym opisem ele-
i afektywnej tekstu. I mentów językowych.
Przedmiotem słowotwórstwa jest analiza środków formalnych, służących
jako wykładniki stosunku fundacji między wyrazem podstawowym (fundują­
cym, motywującym) i wyrazem pochodnym (fundowanym, motywowanym).

I Podstawowymi dla języka włoskiego środkami wzbogacania zasobu le-

j ksykalnego są: deryw acja [ d e r iv a z io n e ], obejmująca zespół afiksal-
63
; nych elementów słowotwórczej budowy wyrazów, kom pozycja [c o m p o -
| s iz io n e ], opisująca zasady łączenia wyrazów prostych w jednostki leksy-
 Omówimy je kolejno w największym skrócie, dołączając do nich onomato-
peje [ONOMATOPEE],
W yrazy pochodne - owoc działania słowotwórczego - podlegają tym sa­
mym zasadom fleksyjnym czy składniowym co wyrazy proste. Należy pod­
kreślić, iż tworzenie nowych wyrazów za pomocą środków słowotwórczych
- nader obficie wykorzystywane w języku włoskim (np. tytuł prasowy II su-
permarco schiaccia la lirelta?, w zwięzłej formie, niezwykle obrazowo
przedstawiający włoskie problemy finansowe) - opiera się na materiale języ­
kowym rodzimym i jest, obok zapożyczeń czy zmian znaczeniowych wcho­
dzących w zakres badań ściślej łeksykołogicznych i semantycznych, najważ­
niejszym źródłem wzbogacania zasobu leksykalnego.
DERYWACJA
Derywacja polega na tworzeniu nowych wyrazów za pomocą określo-
j nych środków morfologicznych i/lub składniowych. Ze względu na roz-
j tóżnienie tych środków występuje podział na derywację afiksalną i de-
ryw ację bezafiksalną, czyli konw ersję.
Jest to proces szczególnie charakterystyczny dla języka włoskiego i bardzo
często wykorzystywany do wzbogacania jego zasobów leksykalnych.
DERYWACJA AF1KSALNA
ś Derywacja afiksałna, zwana też właściwą [derivazione propria], połę-
! §a na tworzeniu nowych wyrazów przez dodanie do podstaw y słowo-
j tw órczej [BASE di derivazione], czyli do tem atu słowotwórczego, for-
I mantu słowotwórczego zwanego afiksem [affisso].
Tem atem słow otw órczym jest morfom leksykalny - leksem samodzielny,
znaczący ewentualnie zmodyfikowany i sprowadzony np. do postaci tematu
fleksyjnego. Temat słowotwórczy jest wspólny dla wyrazu podstawowego
i dla w yrazu pochodnego (derywatu).
I Afilcs to morfom zależny (a więc niesamodzielny i nie mający znaczenia
I leksykalnego), czyli morfom gramatyczny, a w naszym wypadku mor-
I fem słowotwórczy. Zostaje on dołączony do podstawy słowotwórczej
1 przed nią lub po niej; stąd rozróżnienie między przedrostkami, czyli
64
.prefiksami [prefissi] i prefiksacją [prefissazione], oraz przyrostkam i,
czyli seffiksami [suffissi] i sufiksacją [suffissazione],
uw aga : In fik sacja [infissazione ] - wprowadzenie in fik sów /in terfik sów [iNFissi/iNTERFissi],
czyli w rostk ów do wnętrza struktury będącej podstawą operacji słowotwórczej, w y­
stępuje w e w łoskim jedynie szczątkow o, w bardzo ograniczonej liczbie przypadków.
PREFIKSACJA
STematem słowotwórczym, przed którym występuje morfom słowotwór­
czy, może być rzeczownik, przymiotnik lub czasownik.
W ten sposób zmianie - a raczej określonej modyfikacji - ulega znaczenie
wyrazu podstawowego, natomiast derywat z reguły nie zmienia ldasy wyra­
zu, a więc pozostaje w tej samej kategorii gramatycznej, np.
rzecz, nome -*■ rzecz, soprannome
przym. contenło ->■ przym. arcicontento
czas. portare -> czas. trasportare
Oprócz przedrostków właściwych istnieją we włoskim formy (najczęściej po­
chodzenia książkowego, grecko-łacińskiego), które, podobnie jak przedrost­
ki, wykorzystywane są do tworzenia nowych wyrazów sposobem prefilcsacji,
ale w przeciwieństwie do przedrostków właściwych mają znaczenie leksykal­
ne, nawet jeśli nie funkcjonują jako wyrazy samodzielne.
Są to tzw. prefiksoidy [prefissoidi], czyli pseudoprzedrostki, a powsta-
I łe przy ich użyciu wyrazy mieszczą się na pograniczu prefilcsacji i kom­
pozycji, np.
antropo-, auto-, euro-, foto-, mega-, micro-, mini-, multi-, neo-, neu-
ro-, pluń-, radio-, sotto-, tele-, video--,
autocisterna, eurocomunismo (żartobliwie, poprzez grę słów, neuro-
comunismo), europarlamento, Eurovisione, fotoromanzo, megaradu-
no (dzień. Gi.orna.ta mondiale della Gioventu, 2000), microcrimina-
lita, minibik.ini, multietnico, neopromosso, neurochimica, plurilin-
guismo, radiodijfusione, sottoalimentazione, teleriscaldamento, tele-
spaghetti (handl.), teletrasmettere, teleutente, videocassetta, video-
giocare itp.
Z możliwych klasyfikacji przedrostków na wzmiankę zasługują dwie:
semantyczna - bierze pod uwagę modyfikację znaczenia podstawy i „novum
semantyczne”, jakie do wyrazu pochodnego wnosi przedrostek. Będziemy tu
65
więc mieli przedrostlci typu w artościującego (np. intensyfikujące, przeczące, TYP OKOLICZNIKOWY (PRZYIMKOWO-PRZYSŁ.ÓWKOWY)
pry waty wne) oraz przedrostlci o wartości przysłówkowej i przyimkowej ante-, anti-1 anteprima, antipasto
(wyrażające przede wszystkim relacje czasowo-przestrzenne), które określi­ anti-2 antiabortista, antifurto, anti-Maastricht,
my jako przedrostki ty p u okolicznikowego.
antipar lamentare, antisequestri, antisociale
FUNKCJONALNO-(MORFO)SKŁADNIOWA - bierze pod uwagę przynależność podsta­ avan/ti/- avanspettacolo, avantielenco
wy do określonej klasy wyrazów oraz możliwości, jakie ma dany przed­ circo/n/-, circonvallazione, circonvicino, circoscritto,
rostek, łączenia się z daną podstawą i tworzenia określonych wyrazów po­ circum- circumnavigazione, circumvesuviano
chodnych. Wyróżnimy tu więc p rzed ro stk i rzeczownikowe, przym iotniko­ cis- cisalpino, cispada.no
we i czasow nikow e w zależności od tego, czy łączą się one, odpowiednio,, coM - coesistenza, corresponsabile, convivenza
z rzeczownikami, przymiotnikami lub czasownikami. contra-, contrappeso, contrapposto,
contro- controriforma
W niniejszym, uproszczonym opisie przyjmiemy - jako nadrzędny - ten entro-, intra- entroterra, intramuscolare
ostatni sposób klasyfikacji, odsyłając, dla bliższego określenia wartości po­ extra- extracomunitario, extralinguistico, extraparlamentare
szczególnych przedrostków (dotyczy to również przyrostków), do większych infra- infrarosso, infrastruttura, infrasuono
opracowań zagadnienia oraz do obszernych słowników języka włoskiego. inter- interdipendenza, interplanetario
Niżej podajemy najważniejsze i najbardziej reprezentatywne dla współczes­ ipo- ipogeo, ipocentro
nej włoszczyzny przedrostki. multi- multilaterale, multimi liar dar io
neo- neofascismo, neonato
PRZEDROSTKI RZECZOWNIKOWE I PRZYMIOTNIKOWE oltre-, ultra- oltrecortina, ultrarosso
para- paraletteratura, parastatale
TYP WARTOŚCIUJĄCY pos/t/- posposizione, postindustriale, postmodernismo
a-, an- analfabeta, anormale, apolítico pre- prebellico, precampionato
archi-, arci- pro - 1 progenitori, pronipote, prorettore, prosindaco
archidiocesi, arcicontento, arciduca
pro-2 proeuropeo, proitaliano
ben/e/- benemérito, benessere
sotto-, sub- sottomarino, suborbitale
bi/s/- bilaterale, bimotore, bisnonno
sovra-, sopra-, soprannaturale, sopran/n/azionale, sovrappopolato,
dis- disinformazione, disabile, disonesto super-, sur- supersónico, suralimentazione
extra-, stra­ extralusso, extramoderno, strapotere, straricco tra/n/s/- transfusione, trapassato, trasgressione
stravaganza vice- vicepresidente, vicequestore
in- indipendenza, infelice
iper- ipercritico, ipernutrizione PRZEDROSTKI CZASOWNIKOWE
mal/e/- maldicenza, maleducato, malerba
Są to w większości niektóre z wymienionych wyżej przedrostków, z identycz­
non- noncurante, noncuranza
nym lub bliskim znaczeniem: mają wartość intensyfikującą lub określają ści­
s- sconforto, sgradevole, smotorizzazione ślej aspekt i sposób wykonywania czynności (np. powtarzanie czynności,
sopra-, super-, soprannaturale, sopravvivenza, superlatitante, przeciwstawienie, zaprzeczenie). Oto najważniejsze z nich:
sur- super-marco, supermercato, surreale contra- contraddire
sotto-, sub- sottocultura, sottosviluppato, subnormale contro- controindicare
66 67
 de-, di-, dis- decongelare, dimettere, disperdere czesnym języku włoskim. Mieszczą się one na pograniczu między derywacją
in-, im- incarcerare, imporre właściwą i kompozycją (por. rozdz. o kompozycji).
/in/fra- frapporre, /in/frammettere
Podział semantyczny i opis przyrostków włoskich jest o wiele bardziej złożo­
inter- intervenire
ny niż podział przedrostków, zarówno z uwagi na ich bogactwo semantycz­
per- perdurare,
ne, jak i na ich szczególnie dużą liczebność i różnorodność.
re-, ri- reintegrare, richiedere
s-1 scongelare, sgocciolare, sgovernare, sparlan Wyróżnia się tu np. taicie klasy semantyczne derywatów jak: nazwy
s-2 scancellare, sporgere, strascinare, svuotare czynności, nazwy wykonawców (zawodów) i miejsca wykonywanej
sor-, sur- sorprenderé, surriscaldare czynności, narzędzi, określenia pojęć abstrakcyjnych, zbiorowych, wyra­
stra- straripare, stravincere żających pochodzenie, przynależność, jakość itd.
tra/s/- trapassare, trasmettere
O wiele bardziej przejrzysty, jednoznaczny i konsekwentny wydaje się rów­
nież w tym wypadku podział oparty na kryteriach FUNKCJONAUvio-(iWOR-
SUFIKSACJA FO)SKŁADNiowYCH, uwzględniających punkt wyjściowy operacji derywacyjnej
(przynależność podstawy do określonej klasy wyrazów) oraz uzyskane kwa­
W ram ach sufiksacji (wprowadzenie morfemu słowotwórczego po pod­
lifikacje morfologiczno-łelcsykalne wyrazu pochodnego (derywatu).
staw ie słowotwórczej) wyróżnimy sufiksację derywatywną [su ffissa-
zione d e riv a tiv a ], polegającą na tworzeniu nowych jednostek leksy­ Podstawą dery wacyjną we włoskiej sufiksacji są z reguły wyrazy należące do
kalnych (nowa form a i nowe znaczenie), oraz sufiksację afektywną jednej z czterech klas: rzeczowniki, przymiotniki, czasowniki i przysłówki.
[su ffissazio n e a f f e t t i v a / a l t e r a t i v a , a lte r a z io n e ] , polegającą na
Stąd deryw aty określamy jako:
stosunkowo nieznacznej m odyfikacji znaczenia wyrazu, najczęściej
o charakterze emocjonalnym. odrzeczownikowe [denom inali, d e s o s ta n tiv a u ]
odprzymiotnikowe [d e a g g e ttiv a u ]
SUFIKSACJA DERYWATYWNA odczasownikowe [deverbali]
odprzysłówkowe [d e a w e rb ia li]
Przyrostki derywatywne wprowadzają istotną zmianę w znaczeniu dery­
1 watu, a przy tym często powodują jego przejście do innej ldasy wyrazów
Podobnie określane są też przyrostki, w zależności od tego, do jakiej ldasy
wyrazów mogą być stosowane.
[trascategorizzazione] .
Obok przyrostków właściwych wyróżnia się też we włoskim, analogicznie W zależności natomiast od przynależności derywatu do odpowiedniej
do przedrostków, pseudoprzyrostki, czyli sufiksoidy [suffissoidi], np. j klasy wyrazów (a we włoskim są tu również cztery możliwości: rzeczow-
j nik, przymiotnik, czasownik i przysłówek), a więc w zależności od lcate-
-cida, -crazia, -ficio, -fonia, -logia, -logo, -scopia, -teca, -voro:
j gorii gramatycznej, jaką wyrazowi pochodnemu „narzuca” dany przyro-
cappellificio, carnívoro, dattiloscopia, democrazia, discoteca, enote- j stek, czyli formant (który determinuje też jego właściwości fleksyjne),
ca, erbicida, fungicida, infanticida, insettivoro, ludoteca, paleontolo­ 1 mówimy w odniesieniu do przyrostków włosiach o sufiksach:
gia, partitocrazia, pesticida, radiofonia, radio logo, sacrificio, stereo-
fonia, vampirologo, videoteca, videotelefonia nominalnych, rzeczownikowych [suffissi nom inale s o s ta n tiv a li]
przym iotnikow ych [suffissi a g g e ttiv a li]
Tego rodzaju formacje (typu „uczonego”, najczęściej pochodzenia grecko-la- czasownikowych [suffissi verbau ]
cińskiego) są - podobnie ja k w innych językach - bardzo częste we współ­ przysłów kow ych [suffissi a w erbia li ]
68 69
Te możliwości tworzenia we współczesnym języku włoskim nowych wyra­ Niektóre przyrostki mogą być stosowane do różnych podstaw, np. przyrostek
zów w drodze sufiksacji można ująć w następującym zestawieniu: czasownikowy -eggiare jest odrzeczownikowy w guerreggiare (od rzeczow­
nika guerra), a odprzymiotnikowy w verdeggiare (od przymiotnika verde)\
PRZY­ podobnie przyrostek przysłówkowy -oni jest odrzeczownikowy w ginocchio-
rzeczownikowy przym iotnikowy czasownikowy przysłówkowy
ROSTEK
ni (od ginocchio), a odczasownikowy w tastoni (od tastare).
odrzeczow­ -ista -ale -are -oni
Mogą też tworzyć czasem derywaty należące do różnych ldas wyrazów,
nikowy bar - barista posta - póstale opera - operare bocea - bocconi
np. przyrostek -ano tworzy odrzeczownikowe rzeczowniki (guardiano od
odprzy- -ezza -astro -iré -mente guardia) i takież przymiotniki (mondano od mondo), a przyrostek -ista, słu­
miotnikowy chiaro - chiarezza verde - verdastro chiaro - chiarire forte - fortemente żący dziś przede wszystkim do tworzenia derywatów rzeczownikowych
odczasow­ -zionę -evole
(,ambientalista od ambiéntale, ambiente), można odnaleźć także w użyciach
-ellare -oni
nikowy puniré - punizione lodare - lodevole saltare - saltellare tastare - tastoni
przymiotnikowych tychże derywatów: continuista, manipulista, qualunqui-
sta, odpowiednio od /lotta/ continua, mani pulite, qualunque —qualunquismo.
odprzy- -ismo -ista -eggiare -ino
Wiąże się to m.in. ze zjawiskami polisemii, substantywizacji lub adjelctywi-
slówkowy pressappoco - pressappoco - indietro - piano - pianino
zacji i wiełofunkcyjności elementów językowych.
pressappochismo pressappochista indietreggiare
Na podstawie wyżej określonych właściwości funlccjonalno-(morfo)slda-
| dniowych przyrostków można wyróżnić następujące m odele (schematy)
Najliczniejsze i najbardziej produktywne są przyrostki rzeczownikowe
| deryw acyjne, przy czym przyrostki przysłówkowe i odprzysłówlcowe,
i przymiotnikowe. Sufiksy czasownikowe są stosunkowo nieliczne. N aj­
| prezentujące znikomą liczebność i bardzo ograniczoną (poza sufiksem
bardziej ograniczona jest we współczesnym języku włoskim grupa przy­
j -mente) produktywność, będą omówione łącznie, bez wyodrębniania po-
rostków przysłówkowych.
I szczególnych modeli słowotwórczych. Zgodnie z przyjętą w gramatykach
uw aga: Tylko niektóre sufiksy m ogą zostać dodane do grupy wyrazów, stanowiących ele­ włosldch metodą zastosowane tu zostały następujące skróty:
ment składowy zdania lub - wyjątkowo - do zdania. Są to z reguły zleksykalizowa-
N - rzeczownik A - przymiotnik
ne zwroty, stanowiące w tym przypadku podstawę derywacyjną. M am y więc np. li­
bero scambio —* liberoscambismo, ce l'ha duro —>celodurismo (i analogicznie celo- V - czasownik Av - przysłówek
mollismó), me rtefrego —» menefreghismo, menefreghista, odpowiednio z przyrostka­
mi -istno, -ista. Jako przykłady podane są jedynie najważniejsze i najbardziej charaktery­
styczne sufiksy i ich wybrane wartości.
Każdy zatem przyrostek może zostać zdefiniowany z punktu widzenia je-
| go „zastosowalności” do określonej podstawy oraz z punktu widzenia PRZYROSTKI RZECZOWNIKOWE
1 uzyskanej poprzez sufiksację przynależności derywatu do określonej kla­
sy wyrazów. N-»N
Do najważniejszych przyrostków rzeczownikowych tworzących derywaty na
I tak np. w vinaio przyrostek -aio jest odrzeczownikowy (podstawą derywa­
podstawie rzeczownikowej należą:
cyjną jest tu rzeczownik vino) i rzeczownikowy (wyraz pochodny vinaio jest
rzeczownikiem); w lavatrice przyrostek -ince jest odczasownikowy (czasow­ -aglia gentaglia, ragazzaglia
nik lavare) i rzeczownikowy (lavatrice jest rzeczownikiem); w folieggiare -aio1, -aiolo, bibliotecario, boscaiolo, calzolaio, querciaiolo
przyrostek -eggiare jest odprzymiotnikowy (przymiotnik/<?//e) i czasowniko­ -ario1, -aro (= pidiessino-, afektywnie nacechowane), zamponaro
wy (folleggiare jest czasownikiem). -aio2 pollaio

70 71
 -ario2 calendario, vocabolario y —oN
-ale ditale
Przyrostkami rzeczownikowymi odczasownikowymi są m.in.:
-ame, -ume bestiame, ragazzume
-ano sagrestano -aggio boicotaggio, lavaggio
-ata1 cucchiaiata, giornata, panciata, pistolettata -ando, -anda dottoranda, laureando
-ata2 buffonata, mascalzonata -ante, -ente cantante, colorante, delinquente, supplente
-ato assessorato, partigianato -anza, -enza conoscenza, ignoranza
-eria falegnameria, gelateria -ato, -ata, abitato, crescita, dormita, nevicata,
-eto, -eta ficodindieto, limoneto, pineta -ito, -ita, -uta spremuta, udito, veduta
-iera dentiera, zuccheriera -erla fonderia
-iere, -iero guerrigliero, salumiere -ino frullino, scaldino, spazzino
-ificio panificio -lo mormorio
-ile campanile -mentó insegnamento
-ino fantino, polsino, stradino, telefonino -one, -ona brontolone, chiacchierona, dormiglione
-ismo analfabetismo, consumismo, leccapiedismo, -toio, -torio lavatoio, mangiatoia, parlatorio
-tore, -sore, compressore, lettore,
mammismo, permissivismo, petrarchismo, wojtylismo
-ista -trice lavatrice, lettrice
borsista, centro campista, leghista, lottacontinuista,
-ura cucitura, tintura
manipulista, musicista, permissivista, qualunquista
-otto -zione, -sione ammirazione, divisione; a także: atomizzazione,
leprotto, valsuganotto, zairotto
balcanizzazione, nazionalizzazione, scolarizzazione
-> N
PRZYROSTKI PRZYMIOTNIKOWE
yrostlcami rzeczownikowymi odprzymiotnikowymi są m.in.:
A A
-aggine dabbenaggine, dappocaggine, sfacciataggine, Przyrostki (dery watywne) tworzące przymiotniki od podstawy przymiotniko­
testardaggine wej są nieliczne, np.
-anza, -enza maggioranza, potenza
-eńa furberia, sudiceria -ista (zob. N —> A) socialista, trionfalista
-ese burocratese, difficilese, márchese -istico nazionalistico, trionfalistico
-esimo, -ismo assemblearismo, cristianesimo, politicantismo, Inne wchodzą głównie w zakres tzw. sufiksacji afelctywnej i tam zostaną
protestantismo, ticinesismo, umanesimo omówione. Tu zasygnalizujemy tylko te z nich, które uległy - czy ulegają -
-etá, -itá, -tá liberta, santitá, varietá pewnemu uniezależnieniu od sfery afelctywnej i w niektórych wypadkach
-ezza, -izia bellezza, dappochezza, giustizia (pot. giustezza) tworzą przymiotniki używane jako elementy do pewnego stopnia zleksykali-
-ia superbia zowane, „neutralne” , semantycznie obiektywne (określające np. stopień wy­
-la pazzia stępowania jakiejś cechy). Są to m.in.:
-itudine gratitudine, similitudine -astro verdastro
-one facilone -iccio malaticcio
-ore chiarore -igno asprigno
-ume sudiciume -occio grassoccio
-ura bravura -ognolo giallognolo
72 73
N->A -ivo detersivo, dichiarativo
Przyrostkami przymiotnikowymi odrzeczownikowymi są m.in.: -tore, -trice pacificatore, promotore, promotrice

-aceo erbaceo PRZYROSTKI CZASOWNIKOWE

-ale musicale
N V, A —►V
-aneo, -ineo fulm íneo, momentáneo
-ano1, -iano paesano, pirandelliano, wojtyliano (woitiliano) Następujące przyrostld służą we współczesnym języku włoskim do tworzenia
-ano2, -ino1, perugino, veneziano, czasowników od rzeczowników i od przymiotników (podstawowym przy­
-etano, -itano napoletano, palermitano rostkiem jest tu produktywny przyrostek -are ewentualnie -ire):
-are triangolare -are, -tare, baciare, calmare, chiarire, citofonare, colpire,
-ario ferroviario -ire dijferenziare, faxare
-astico, -istico entusiástico, giornalistico eggiare folleggiare, schiaffeggiare
-ato, -uto cornuto, terremotato icare nevicare
-esco dantesco, poliziesco, sessantottesco ificare beatificare, pacificare
-ese udinese -izzare balcanizzare, centralizzare, gambizzare, libanesizzare,
-evole amichevole,favorevole narcotizzare, polverizzare, privatizzare, regionalizzare,
-iaco austríaco scannerizzare, scolarizzare, strumentalizzare
-ico film ico, nordico
-iero alberghiero
-ifico pacifico Podobnie jak w przypadku modelu A —* A, także i tu mamy do czynienia
-igno sanguigno z przyrostkami głównie typu afekty wnego (zdrobnienia, zgrubienia), z tym że
-ile primaverile niektóre z nich nadają czasownikowi (z sufiksem) specyficzną wartość „nie-
-ino2 salino afektywną”, określając np. aspekt czasownika i sposób realizacji czynności
-ista bierrista, leghista, (lo strapotere) milanista, (czynność przerywaną, powtarzaną, brak ciągłości w wykonywaniu czynno­
progressista, socialista, trionfalista, ści, czynność o zmniejszonej intensywności itp.), np.
(governo) ulivista - łatwo ulegają substantywizacji
(zob. wyżej N —i►N, A A) -acchiare, brucciacchiare, mordicchiare
-ivo abusivo -icćhiare
-izio cardinalizio -ellare, (z infiksami -ar-, -er-) -arellare, -erellare:
-oide mattoide saltellare, salterellare, canterellare/cantarellare
-oso costoso, fastidioso, mafioso -ettare picchiettare
-torio, -sorio divisorio, provocatorio
PRZYROSTKI PRZYSŁÓWKOWE I ODPRZYSŁÓWKOWE
W e współczesnym języku włoskim nie występują one zbyt często.
Od czasownika można utworzyć przymiotniki za pomocą następujących Przysłówki możemy tworzyć przez użycie sufilcsów:
przyrostków: -mente (głównie od przymiotników, rzadziej od imiesłowów, wyjątkowo
-abile, -ibile amabile, credibile od rzeczowników), np.
-ante, -ente abbondante, dijfidente conseguentemente, fortunatamente, lanamente (reki.),
-evole lodevole, pieghevole microbiologicamente, naturalmente, sentitamente
74
 -oni (od rzeczowników i czasowników), np. listycznycn poszczególnych przyrostków (np. zabarwienie pieszczotliwe,
bocconi, ginocchioni, ruzzoloni, tastoni ironiczne, pejoratywne) można znaleźć w większych opracowaniach słowo-
Nowe wyrazy tworzy się od przysłówków niezwykle rzadko. M amy więc np. twórstwa włoskiego. W tym miejscu ograniczymy się do zasygnalizowania
podstawowych włoskich przyrostków afektywnych.
formację czasownikową z sufiksem:
-eggiare indietreggiare (od przysłówka indietro) PRZYROSTKI MODYFIKUJĄCE RZECZOWNIK LUB PRZYMIOTNIK

lub też formacje rzeczownikowe i przymiotnikowe z sufiksami: Przyrostki zdrabniające

-ezza pochezza (od poco)
Zdrobnienia konotują często wartości pieszczotliwe, rzadziej pejoratywne.
-ismo perbenismo (od przysłówka i przymiotnika perbene), Oto najważniejsze przyrostki tej grupy:
presscippochismo (od przysłówka pressappoco)
-ista perbenista, pressappochista -ello, (ewentualnie z infiksami -ic-, -er-) -/i/cello, -erello
-istico perbenistico campicello, finestrella, fornello, poverello
-etto amichetta, libretto, liretta, piccoletto
-ino, (wraz z infiksami -ic-, -ol-) -fi/cino, -olino
SUFIKSACJA AFEKTYWNA
bastoncillo, deputatino, mammina, qualcosina, piccolino,
I Szczególnie charakterystyczna dla języka włoskiego i nader produktywna signorino, telefonino, topolino
j sufiksacja afektywna polega na dodaniu do podstawy słowotwórczej -otto giovanotto
| sufilcsu, który modyfikuje jej znaczenie (stąd nazwa włoska a l t e r a z i o n e -uccio, -uzzo calduccio, femminuccia, pennelluzzo, viuzza
| - s u f f i s s i a l t e r a t i v i ) , nie powodując jednak w substancji semantycznej -ucolo donnucola, miliardariucolo
! zasadniczych zmian (w przeciwieństwie zatem do prefiksacji, a zwłaszcza -/u/olo montagn/u/ola, querciaiolo (zob. też N —>N)
do sufiksacji tzw. derywatywnej).
M odyfikacja ta polega na wprowadzeniu dodatkowego elementu do znacze­ Przyrostki tw orzące zgrubienia
nia wyrazu (wskazującego np. na ilość, jakość, osąd mówiącego itp.), a naj­ W yrażają one często konotacje pejoratywne, ironiczne, lekceważące, pogar­
częściej wprowadza też zabarwienie afelctywne, emocjonalne; stąd w yrazy dliwe, ale mogą też przyjąć wartość spieszczającą. Oto najważniejsze z nich:
pochodne [alterati] określane są jako zdrobnienia [djminutivi] i zgrubie­
-acchione furbacchione
nia [accrescitm ], spieszczenia [vezzecjgiativi] i augm entatyw y [aumen-
-accio dappocaccio, donnaccia, fattaccio, libraccio,
tativi] oraz form acje pejoratyw ne [peggiorativi],
poveraccio, robaccia, tipaccio
i Sufiksacja afektywna nie powoduje zmiany kategorii gramatycznej -one, -ona. barcone, dappocone, donnone/donnona.,facilone,
1 wyrazu; pozostaje on w tej samej kategorii co podstawa. fannullone, librone
Klasyfikacja przyrostków afektywnych (modyfikujących) może - analogicznie
uw aga: Rzeczowniki rodzaju żeńskiego przyjmując sufilcs -one zmieniają rodzaj gram atycz­
do wyżej omawianych afiksów - się opierać na kryteriach lingwi stycznych ny na męski, np. il donnone, U moscone, il portone.
bardziej obiektywnych, biorących pod uwagę ldasę podstawy derywaeyjnej
oraz relacje ilościowe i jakościowe, jakie zostają wprowadzone między zna­ Należy tu podkreślić, iż rygorystyczne i jednoznaczne zaszeregowanie nie­
czeniem podstawy i znaczeniem wyrazu pochodnego. Bardziej szczegółowe których przyrostków nie zawsze jest możliwe; i tak, sufilcs -otto tworzy nie
informacje o wartościach semantycznych typu jakościowego (np. wartość tylko zdrobnienia (bassotto, vecchiotto), ale w niektórych sytuacjach także
pozytywna i negatywna, jaką wnosi dany przyrostek) oraz o konotacjach sty- zgrubienia, które np. dotyczą nazw etnicznych (yalsuganotto).
76
77
PRZYROSTKI MODYFIKUJĄCE CZASOWNIK Mamy więc np.

Przyrostki zasygnalizowane przy omawianiu modelu derywacyjnego V —» V -acchio 4- -one -acchione volpacchione
mają przede wszystkim charakter afelctywny i wyrażają - obok aspektu cza­ -acchio + -otto —>-acchiotto volpacchiotto
sownika - także „jakość” wykonywanej czynności. Będziemy mieć zatem, -accio + -one —>-accione omaccione
również i w tym wypadku, przyrostki modyfikujące podstawowe znaczenie -ello/-ella + -inoZ-ina —>-ellinoZ-ettina fratellino, gonnellina
czasownika poprzez tworzenie zdrobnień i zgrubień czasownikowych, np. -etto/-etta 4- -ino/-ina —>-ettinoZ-ettina librettino, magliettina
-etto 4- -uccio -4 -ettuccio librettuccio
-acchiare, brucicicchiare, lavoracchiare, leggiucchiare, -ino + -ello -inello tantinello
-icchiare, mangiucchiare, mordicchiare -ino 4- -etto -4 -inetto tavolinetto
-ucchiare -olo 4- -ino -olino cagnolino
-ellare, (z infilcsami -ar-, -er-) -arellare, -erelłare
-otto + -ino —>-ottino giovanottino
cantarellare/canterellare, girellare
-uccia 4- -accia —>-ucciaccia casucciaccia
-ettare fischiettare
-icare, (w połączeniu z formantem -icc, -ucc-) -iccicare, -uccicare Podobnie:
abbraccicare, brilluccicare, pioviccicare dottoruzzo, febbriciattola, lepricciuola, mediconzolo, mostriciattolo,
-onz/óUare gironzare, gironzolare nomignolo, omiciattolo, ominone, pochettino, porticciolo, ragazzottone,
-ottare parlottare tantinino, tavolincino, uccellaccio, vecchiettino, viottolo itp.
-uzzare tagliuzzare
FORMACJE PARASYNTETYCZNE
PRZYROSTKI MODYFIKUJĄCE PRZYSŁÓWEK
| Formacje te [ f o r m a z i o n i p a r a s i n t e t i c h e ] polegają na „obustronnej”
Tylko nieliczne przysłówki proste lub przymiotniki użyte przysłówkowo I afiksacji, tzn. na tworzeniu nowych wyrazów przez dodanie jednocześ-
(zob. Derywacja bezafiksalna) m ogą ulec modyfikacji afelctywnej przez uży­ I nie przedrostka i przyrostka (stąd określenie tego typu derywacji jako
cie odpowiednich sufilcsów, np. 1 prefiksalno-sufiksalnej).
-etto pochetto Mamy np.
-ino adagino,benino, pianino, pochino, tantino, tardino
grazia -> disgraziato
-one benone razionale irrazionalitd (in- r-> fr-)
-uccio maluccio, tarduccio pietd —>spietato
titolare —>sottotitolazione, sottotitolaggio
KUMULACJA PRZYROSTKÓW AFEICTYWNYCH
Formacje taicie pojawiają się we włoskim najczęściej wśród czasowników
W przeciwieństwie do sufiksów derywacyjnych sufiksy afektywne mogą (zwłaszcza z przedrostkami a-, de-/di-/dis~, in-, per-, re-/ri~, s-, stra-, tra-Z
być - i często bywają (zob. niektóre wcześniejsze przykłady) - kumulo- Ztras-), np.
| wane, a więc łączone w większe formanty słowotwórcze, w których ku­ amore —* innamorare(si)
mulacja form pociąga zazwyczaj kumulację ich wartości semantyczno- barca —►sbarcare
-stylistycznej (np. zdrobnienie spieszczające, zdrobnienie pejoratywne, bianco —►imbianchire
I zgrubienie pieszczotliwe, złagodzenie ironiczne itp.); jest to zjawisko ty­ bordo —►trasbordare
powe dla języka włoskiego. bottiglia —»• imbottigliare

78 79
 braccio —* abbracciare comandare —>comando
caffeina —►decaffeinare disprezzare —>disprezzo
casa —* rincasare (re- + in~) modificare —>modifica
celere accelerarc qualificare —>qualifica
colpa —►discolpare realizzare —>realizzo
cura —1►trascurare sorpassare —* sorpasso
dolce -> addolcire sottostimare —> sottostima
dimensione —1►ridimensionare Sutiksacja zerowa pojawia się również - choć rzadziej - w innych modelach,
fam a —> diffamare np. w modelu N —'* N:
gigante —►ingigantire
lessicologia —>lessicologo
notte —i►pernottare
pedagogia —>pedagogo
patria —* rimpatriare (re- + in-)
radice —►sradicare Szczególnym przypadkiem tworzenia nowych wyrazów przez pewnego ro­
ramo —> dirarnarsi dzaju derywację wsteczną jest skracanie długich, często używanych wyra­
ripa straripare zów (głównie zapożyczeń z innych języków), np.
sapore -* insaporire automobile ■-* auto
vecchio —>invecchiare cinematógrafo cinema
Jak widać, niektóre z powstałych w ten sposób czasowników odrzeczowni- fotografia —>foto
kowych, wraz z przyjęciem przyrostka czasownikowego -are/-ire, przyjmu­ frigorífero - \fr ig o
ją jednocześnie obligatoryjnie odpowiedni do ich znaczenia przedrostek radiofonia, radioscopia, radiotelefonia itp. -+ radio
televisione —►tele (pot.)
(np. abbracciare, addentare, awicinare, imbottigliare, pernottare, discolpa-
videodisco, videoregistratore itp. —►video
re/incolpare, straripare), inaczej mówiąc, we współczesnym języku włoskim
często nie ma odpowiednich derywatów czasownikowych prostych (w rodza­ Niektóre gramatyki włączają w zakres derywacji bezafiksalnej tzw. (trady­
ju *bottigliare, *barcare, *dentare, *nottare, *vicinare itp,). cyjnie) deryw ację niew łaściw ą [derivazione impropria], polegającą na
przeniesieniu (użyciu) wyrazu z jednej klasy do innej (np. substantywizacja
DERYWACJA BEZAFIKSAILNA przymiotnika lub czasownika). Proces ten jest we włoskim bardzo żywotny
i w określonych wypadkach często stosowany. Oto najbardziej charaktery­
styczne modele tej derywacji:
Polega ona przede wszystkim na tworzeniu rzeczowników odczasowni-
lcowych (zwłaszcza od czasowników na -ificare, ale także od innych
A -► N
| czasowników) - a więc w ram ach modelu V —> N - przez dodanie do
rdzenia (tematu) wyrazu podstawowego bezpośrednio (tzn. bez wpro­ bello —>(U) bello
cantante —*■(il/la) cantante
wadzania przyrostka) końcówki gramatycznej rodzaju męskiego lub
fabbricato (U) fabbricato
żeńskiego.
giusto —i>07) giusto
Są to tzw. formacje (derywaty) z sufiksem zerow ym [suffisso zero], imponderabile —> ( /’) imponderabile
a w wielu (zwłaszcza tradycyjnych) gramatykach proces ten jest określany razionale —►(77) razionale
jako deryw acja w steczna, czyli regresywna [deriyazione reg re ssiy a ], np. soprannaturale (U) soprannaturale

80 81
V —> N sti, p a ro le composte] szybko wzrasta, zarówno jeśli chodzi o formacje
cantare (il) cantare oparte na materiale i modelach rodzimych, czyli „ludowego pochodzenia”
essere —>( l’)essere [form azioni e re d ita te , popolari], ja k i - przede wszystkim - o fonnacje
scrivere —* (lo) scrivere typu książkowego [form azioni d o tte ] (zwłaszcza terminologia naukowa
volere —* (il) volere i techniczna, tworzona często z elementów łacińskich i greckich, np. radiote­
W zasadzie każdy włoski przymiotnik (lub imiesłów w funkcji przymiotni­ lescopio, teleradiocinematografico, videoteléfono itp.).
kowej) i czasownik (bezokolicznik) może zostać tym sposobem zamieniony UWAGA: Przy tej okazji warto tu zasygnalizować nowo powstałą formację (język dziennikar­
na rzeczownik. ski, potoczny) typu skrótowego, opartą na pseudoprzyrostku -men (pochodzenia an­
gielskiego): s-men (wymawiane jako esmen w obu liczbach) = uomo che clice (uomi-
N -> A ni che dicono) sempre sl.
(il) marrone —+ (colore) marrone i Struktura i stopień spójności wyrazów złożonych nie są jednolite; wystę-
(la) rosa —> (colore) rosa I puje tu duża różnorodność zarówno pod względem funkcjonalno-(mor-
A Av I fo)składniowym, ja k i semantycznym, co w pewnym stopniu uzewnętrz-
| nia się także w pisowni tych formacji.
(albero) alto —►(mirare) alto
(vestito) chiaro —>(parlare) chiaro Jedne złożenia pisane są (już) jako jeden wyraz, np.
(prezzo) fisso —>(guardare) fisso
asciugamano, cassaforte, pomodoro
(uomo) forte —>(chiamare) forte
(comportamento) giusto —>(rispondere) giusto inne pisane są (jeszcze) oddzielnie, np.
(uovo) sodo —►(lavoraré) sodo
buono benzina, lotta di classe, sala da pranzo
(vettura) veloce —►(camminare) veloce
jeszcze inne pisane są na dwa sposoby, np.
Av —►N
juggi fuggi, fuori gioco, pasta asciuttci, p e r bene
bene —>(il) bene
obok
davanti —►(il) davanti
tnale —>(il) male fuggifuggi, fuorigioco, pastasciutla, perbene
peggio -> (il) peggio przy czym - zgodnie z ogólną tendencją - pisownia łączna wypiera szybko
pisownię rozdzielną.

KOMPOZYCJA i Należy tu podkreślić, że złożenia wykazują tendencję do przechodzenia

Jest to sposób tworzenia nowych wyrazów, polegający na zestawieniu
w jedną jednostkę leksykalną dwu lub więcej tematów leksykalnych
- wyrazów znaczących, funkcjonujących w języku również jako elemen­
ty samodzielne.
u w aga: Elementy składowe pochodzenia książkowego, tzw. prefiksoidy i sufiksoidy, często nie
występują jako formy samodzielne (zob. wyżej).
Kompozycja [composizione ] należy do podstawowych sposobów wzbogaca­
nia słownictwa we współczesnym języku włoskim, a liczba złożeń [compo-
| od form typu analitycznego do form typu syntetycznego, co przejawia się
i też np. w uleganiu wpływom, jaldm podlegają wyrazy proste, m.in.
I w tworzeniu liczby mnogiej (zob. rozdział o rzeczownikach). Podstawo-
I wą natomiast cechą złożeń jest nierozdzielność tworzących je elementów
I i ich nieprzemienność składniowa oraz jednolitość semantyczna (wyrazy
j złożone mają własne znaczenie, które nie jest sumą znaczeń tworzących
i je wyrazów prostych).
Tworzenie wyrazów złożonych należy do najbardziej skomplikowanych
dziedzin słowotwórstwa, a opis tego procesu wiąże się ściślej niż derywacja
z analizą składniową. W tym miejscu ograniczymy się do zasygnalizowania

82 83
 podstawowych i najbardziej typowych dla języka włoskiego modeli tworze­
nia złożeń z elementów rodzimych.
RZECZOWNIKI ZŁOŻONE
® Rzeczownik + rzeczow nik:
aeronauta, autobomba, capostazione, cartamoneta, farmacovigilan-
za, ficodindia, petrodollaro, pornodeputata, treno merci, ufficio in-
form azioni
® Rzeczow nik -t- przym iotnik:
amor proprio, carovita, casco blu, cassąforte, euromereato, gentil-
uomo, mani pulite, “fischietti puliti ”
® Czasow nik + rzeczow nik:
accendigas, batticuore, mangiadischi, montacarichi, paraurti, pesa-
persone, portacenere, rompiscatole, salvagocce, spazzaneve
© Czasow nik + czasow nik:
dormiveglia, fuggi fuggi, lecca lecca, parapiglia, saliscendi
® ACzasownik + okolicznik (przysłów ek):
belvedere, benestare, buitafuori, chiaroveggente, posapiano, saltim-
banco
® Rzeczownik + przyimek:
dopocena, dopoguerra, doposćl,fuorigioco,fuoristrada, senzapatria,
senzatetto, a także il da farę
PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE
© Rzeczownik + przym iotnik (imiesłów):
fededegno, nudo bruco, nullatenente, tossicodipendente
m Rzeczownik + przyim ek:
(.scarpe) doposcl, fuoriserie, in gamba, (pizza) postcinema
• P rzym iotnik + przym iotnik:
agrodolce, euroccidentale, italo-polacco, stanco morto
® P rzym iotnik + przysłów ek:
chiaroveggente, cosiffatto, lungimirante, sempreverde
© Przym iotnik + przyim ek:
dcippoco/da poco
© Czasownik + rzeczownik:
(il gol) apripista
o Przysłów ek + przyim ek:
dabbene, perbene
CZASOWNIKI ZŁOŻONE
« Czasownik + rzeczow nik:
aver fam e, capovolgere, manomettere, videogiocare
m Czasownik -i- przysłów ek (lub przyimek):
andarci di mezzo, fuoriuscire, mandar giii, mettere addosso, pensarci su,
vedere chiaro, venire/andare incontro, volere bene
PRZYSŁÓWKI ZŁOŻONE
Zawierają różne elementy składowe:
a mala pena, a rompicollo, dappertutto, dopopranzo, pian piano,
purtroppo, sottovoce, sottovuoto, stasera, tuttavia (lit.)
Ponadto istnieją też w yrażenia przyimkowe i spójnikow e złożone (zob. roz­
działy o przyimkach i spójnikach).
i Obok tych złożeń, w większości rodzimych, należy zasygnalizować bar-
I dzo liczne w dzisiejszej wloszczyźnie formacje składające się w całości
I lub częściowo z elementów pochodzenia książkowego [parole di origi-
II NE dotta ; por. wcześniej prefissoidi, suffissoidi], np.
aeriforme, antropologia, autocontrollo, bioarchitettura, carnívoro,
ecología, europarlamento, euroscettico, filántropo, fotosintesi, glot-
todidattica, partitocrazia, psicotonico, radioscopia, silvicolo, stereo-
fonia, tecnocrazia, teleaudioconferenza, telecomando, tossicofilo, vi-
deocitofono, videoteca itp.
Do złożeń, obok przytoczonych wyżej konstrukcji prostych, należy też
i zaliczyć struktury bardziej skomplikowane, wyższego rzędu [conglo-
■ MERATi, u n itá LESSiCALi superiori], składające się z większej liczby ele-
• mentów, będące bardziej rozbudowaną częścią składową zdania lub
85
 wręcz całym zdaniem, a które stały się formacjami stałymi, mającymi . avv. - avvocato pde - piazzale
; własne znaczenie, i funkcjonującymi jako jednostki leksykalne samo­ c.ne — circonvallazione p ro f - professore
dzielne (i jako taicie rządzą się własnymi zasadami morfoskładniowymi dott. - dottore rev. — reverendo
i semantycznymi, oraz są nierozdzielne). f.lli - fratelli s. - santo, seguente
ill.mo — illustrissimo sig. - signore
Na przykład następujące rzeczowniki:
ing. ingegnere sd.m. - sul livello del mare
cessate-il-fuoco, conferenza stampa, corto circuito, corto metraggio, 1 lira spett. — spettabile
lasci fa re a me, non so chi, non ti scordar di me/nontiscordardimé, mons. - monsignore s.r.l. — societá a responsabilitá limitata
offerta di lavoro, cjuulitá della vita, sala di atiesa, stato di assedio, padre, pagina V. — vedi
P-
tirami su/tiramisu itp.
czasem z wybranymi spółgłoskami danego wyrazu, np.
cfr - confronta
SKRÓTY i SKRÓTOWCE sg. - seguente
tbc = tib/b/ici - tuberculosi
W dzisiejszej, bardzo rozbudowanej i złożonej rzeczywistości cywilizacyjnej, ty = tivú - televisione
nierzadko też z uwagi na potrzebę oszczędnego operowania środkami
które mówione występują z reguły w pełnej postaci, a czasem jako swoiste lite­
językowymi (podyktowaną tzw. ekonomią wysiłku, zarówno w mowie, jak
rowce (zob. wyżej: tibici, tivü). Pod uwagę wzięte zostaną natomiast skrótow­
i w piśmie: oszczędnością pamięci i dążeniem do przekazania informacji naj­
ce - zarówno literowce, jak i gloskowce, sylabowce czy skróty złożeniowe -
szybciej, najprościej i najtaniej), istnieje w języku powszechnym, a zwłaszcza
zwłaszcza te, które podają nazwy instytucji, stowarzyszeń, partii, szczególnych
w językach specjalistycznych, ogromna i stale powiększająca się liczba form
skróconych [acronimi], W wyniku takiej dynamiki i „ruchliwości” w tym dzia­ zjawisk, często występujących funkcji czy np. ważnych rozwiązań organizacyj­
le języka trudno jest mówić o ścisłych i jednoznacznych zasadach funkcjono­ nych itp.; pisane są one często wielkimi literami i - w postaci skrótowej - funk­
wania omawianych tu formacji, które są w trakcie ustawicznego kształtowania cjonują jako pełnoznaczne i autonomiczne elementy leksykalne.
się, odnawiania i restrukturyzacji. u w aga: Większe słowniki włoskie podają często wykazy używanych obecnie skrótów
Formacje te, bardzo częste zwłaszcza w języku dziennikarskim, urzędowym, i skrótowców.
technicznym, naukowym, wtórnie także w języku reklamy, powstają przez Skrócenie może być sprowadzone do pierwszego elementu wyrazu (głoski,
skrócenie jednego wyrazu albo wyrażenia dwu- lub więcej wyrazowego. Czę­ litery oddzielonej kropką lub nie, stąd gloskowce - utworzone z pierwszych
sto są to nazwy własne (instytucji, obiektów itp.), ale zdarzają się też nazwy głosek wyrazów składowych: Fiat, IVA, ONU, oraz literow ce - powstałe
pospolite. z odczytania nazw pierwszych liter wyrazów składowych: BNL - bi-enne-el-
Skrócone wyrazy pojedyncze (proste) nazywamy sk ró tam i [abbrevia- le, M PI = emme-pi-i, PS = pi-esse; Gmg = Giornata mondiale della gioven-
j zioni] , skrótow cam i [sigle] natomiast nazwiemy skrócone grupy wyra­ tú - doraźnie, sieipień 2 0 0 0 ), np.
zowe. AG I (Automobile Club d ’Italia)-, A N (Alleanza Nationale)-, ATAC
Rozgraniczenie taicie nie zawsze może być jednoznacznie przeprowadzone, (Atienda Tranvie Autobus della Capitale); BNL (Banca Nationale
a z punktu widzenia wymowy i pisowni tych formacji często wygodniej jest del Lavoro)', CIA (Confederazione Italiana degli Agricoltori)-, CNR
traktować je łącznie. W tym miejscu brane są pod uwagę tylko te formacje, (Consiglio Nationale delle Ricerche)-, DO C (Denominazione di Ori­
które prowadzą do pojawiania się nowych elementów wyrazowych (elemen­ gine Controllata)-, ENIT (Ente Nationale Italiano p er il Turismo)-,
tów leksykalnych). Pominięte więc zostaną skróty prostych nazw pospoli­ EUR (Esposizione Universale Romana)-, FIAT (Fabbrica Italiana
tych typu: Automobili Torino)-, GIP (giudice per le indagini preliminari); GRA

86 87
 (Grande Raccordo Anulare)', Le (Lotta continua)', M AE (Ministero
degli Affari Ester i)', M PI (Ministero de lia Pubblica Istruzione); PG
(Procura/tore/ Generale)', PR (Pubbliche relazioni)-, PS (Polizia
Stradale)', R A I TV (Radiotelevisione Italiana)', Ue (Unione europea)
lub do początkowej części albo innego elementu wyrazów składowych
(np. sylaby - tzw. sylabow ce; skrótow ce złożeniowe - składające się z więk­
szych części wyrazów składowych i zawierające, najczęściej na końcu, cały
wyraz określany: agriturismo, cantautore; skrótow ce m ieszane - powstałe
z połączenia kilku typów skracania: A.CO.TRA.L., ISVEIMER-, skrótow ce
częściowe - powstałe z wyodrębnienia cząstld niektórych tylko wyrazów sta­
nowiących pełną nazwę: A L IT A L I A, FTNSIDER). Powstają w ten sposób for­
macje „wyrazopodobne”, np.
A.CO.TRA.L. (Azienda Consortile Trasporti Lazio); agriturismo
(dgricoltura + turismo)', ALITALIA (Aerolinee Italiane Internaziona-
li)', ASSIREVI (Associazione Italiana Reviso ri)\ CAMBITAL (Ufficio
Italiano dei Cambi); cantautore (cantante + autore); cartolibreria
(cartoleria + librería); CONFINDUSTRIA (Confederazione Genera­
le dell Industria Italiana)', CO.RE.CO. (Combato Regionale di Con-
trollo)', econologia (economía + ecología)', FINSIDER (Societá Fi-
nanziaria Siderúrgica)', GESCAL (Gestione Case per Lavoratori);
ISMETRAF (Istituto di Medicina del Traffico)\ ISVEIMER (Istituto
p er lo Sviluppo Económica dellTtalia Meridionale)', Palacongressi
(Palazzo dei Congressi)', POLFEM (Polizia Femminile); postelegra-
fonico (póstale + telegráfico + telefónico)', SIFAR (Servizio Informa-
zioni Forze Armate)', tecnotronico (tecno/logia/ -i- eleltronicó), Tele­
com Italia (Telecomunicazione Italia)
Pod względem morfosldadniowym skrótowce zachowują się na ogół tak jak
inne wyiazy ich kategorii. Nazwy własne są więc w zasadzie nieodmienne;
nazwy pospolite odmieniają się według liczby i ewentualnie według rodzaju
(cantautore - cantautori, cantautrice - cantautrici) lub są nieodmienne
(il/i PG = il/i pigi). Podobnie przymiotniki: postclegrafonico - postelegrafo-
nica, postelegrafonici. —postelegrafoniche.
Od skrótowców tworzy się coraz częściej derywaty, np.
® przez sufiksację:
(U) bierrista (od BR = Bierre - Brigate Rossę), (U) ciellino (od CL =
Ci-elle - Comunione e Liberazione), (il) cigiellino, cigiellista (od
CGIL = Cigielle - Confederazione Generale Italiana del Lavoro),
(il) diessino (od DS = di-esse - Democratici di Sinistra), (i) forzisti
(od Forta Italia), (il) missino (od M SI - Movimento Sociale Italiano),
(il) pidiessino (od PDS = pidiesse - Partito Democrático della Sini­
stra), (il) piti entottista (od typu pistoletu P 38 = p i trentotto),
(i) polisti (od il Polo)
® lub przez derywację tzw. niewłaściwą:
(le) Bierre (= BR —Brigate Rosse) —►(il) bierre (członek tej organi­
zacji).
(Zobacz też sygnalizowany wcześniej swoisty rodzaj złożenia opartego na
skrócie: /gli/s-m en (= gb esmen —che clicono sempre si).
ONOMATOPEJE
Na maiginesie wzbogacania zasobu leksykalnego o nowe elementy skła­
dowe popi zez wykorzystywanie środków słowotwórczych można jeszcze
wymienić tworzenie wyrazów w drodze naśladownictwa dźwięków na­
tury, w bardzo szerokim znaczeniu tego słowa. Chodzi tu o tzw. onom a-
topeje [onom atopee], czyli w yrazy dźwiękonaśladowcze [p a ro le
onom atopeiche],
-N to jednostki leksykalne utworzone jako językowe — uproszczone,
pizystosowane do systemu językowego, i skonwencjonalizowane —
odzwierciedlenie dźwięków pozajęzylcoWych, występujących w przyro­
dzie czy, ogólniej, w otaczającym nas świecie. Są to np.
bau bau, chicchirichi, cocea, coccodé, cric, dindin, gnao, miaohniau,
patapúm, pió pió, tic tac, tin tin
lub z nowszych na przykład odbierane jako onomatopeja (choć pochodzące
z chińskiego, poprzez angielski) cincin! i podobne im elementy dźwiękona-
śladowcze, które uległy leksykalizacji i weszły do zasobu słownikowego.
Z punktu widzenia morfologicznego taicie imitacje stanowią rdzeń (dźwięko-
naśladowczy), od którego tworzone są, poprzez użycie językowych środków
morfologicznych, już w sposób konwencjonalny i zgodnie z zasadami gra­
matycznymi, formy pochodne (np. derywaty), funkcjonujące jako normalne
elementy językowe. Stąd formy dostosowane do struktur morfologicznych
i składniowych języka, np.
abbaiare, belare, i chicchirichi, i. coccodé, cricchiare, il cuculo, fare
89
 bau-bau, grugnire (grugnare), il grugnito, il miagolamento, miago-
lare, il miagolio, il miagolo, un pio pio, tintinnare, il tintinnio
Do wyrazów onomatopeicznych zaliczymy też formy, które nie naśladują
dźwięków naturalnych, ale wyrażają na przykład powtarzający się rytmicz­
nie ruch (dźwiękowe oddanie wrażeń wzrokowych): donclolare, zigzdg. Two­ MORFOSKŁADNIA
rzenie wyrazów dźwiękonaśladowczych - a więc sam akt naśladowania, jak
też ich interpretacja (i zwłaszcza wtórne, stylistyczne wykorzystanie w lite­
raturze, głównie w poezji) są aktem w znacznej mierze subiektywnym. Zasób leksykalny języka, tzn. ogół materiału słownikowego, z którego
Do wyrazów dźwiękonaśladowczych zaliczymy też taicie leksemy, które, budowane są zdania, dzieli się tradycyjnie w języku włoskim na funkcjo­
dzięki zgrupowaniu określonych dźwięków mowy, odtwarzają (a przy­ nalne Idasy wyrazów zwane częściam i mowy [parti del discorso],
najmniej sugerują) pozajęzykowe odgłosy z rzeczywistości; nierzadko z których każda odróżnia się od pozostałych swoistym zespołem cech
w swej dalekiej etymologii sięgają one źródeł onomatopeicznych, np. gramatycznych, określanych mianem kategorii [catégorie grammati-
CALI, FLESSIONALl].
bisbigliare, cianciare, fischiare, jrullare. frusciare, scrosciare, sus-
surrcire, tintinnare, zufolare Tradycyjnie wyróżnia się w języku włoskim dziewięć części mowy, z których
pięć jest odm iennych: rzeczownik, rodzajnik, przymiotnik, zaimek i czasow­
| W sferze szeroko pojętego naśladownictwa fragmentów rzeczywistości nik, a cztery są nieodm ienne: przysłówek, spójnik, przyimek i wykrzyknik.
j za pomocą „artykułowanych” dźwięków mowy można wreszcie umie-
1 ścić w yrazy należące do języ k a dziecięcego; ruchy artykulacyjne
Czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki (opisujące), przysłówki i wykrzykni­
i narządów mowy dziecka, w połączeniu z podstawowymi dla życia czyn­ ki stanowią klasy wyrazów otw arte, tzn. Idasy, które łatwo mogą być wzbo­
gacane o nowe elementy poprzez procesy słowotwórcze lub zapożyczenia.
nościami fizjologicznymi, z osobami i przedmiotami z najbliższego
Ponadto rodzajniki oraz przymiotniki określające, czyli zaimki przymiotne,
otoczenia, doprowadzają do powstania skonwencjonalizowanych form
i liczebniki stanowią specyficzną grupę określników [determinanti], tzn.
językowych typu: mamma, pappa\ w ślad za nimi. tworzone są wtórnie,
wyrazów gramatycznych określających dokładniej rzeczownik; stoją one
j najczęściej przez dorosłych, wyrazy „dziecięce” typu:
najczęściej przed nim i zgadzają się z nim w rodzaju i liczbie. W częściach
babbo, ciuccia, ciuccio, mammella, ninnarianna, nonna, nonno, mowy odmiennych można wyodrębnić części iaiieBBe [parti nominali del
papci, poppa itp. discorso]: rzeczownik z rodzajnikiem, przymiotnik, zaimek.

Jednoznaczne rozgraniczenie nie zawsze jest tu możliwe. W lingwistyce tekstu wyodrębnia się tzw. w skaźniki naw iązania, znaki
dyskursyw ne [segnali discorsivi], elementy częściowo pozbawione zna­
Onomatopeicznego pochodzenia jest też pewna kategoria wykrzykników
czenia, które służą, zwłaszcza w języku mówionym, do organizacji i łączenia
(zob. Wykrzykniki). Wyrazy dźwięlconaśladowcze pojawiają się szczególnie
poszczególnych części składowych tekstu [segnali connettivi] oraz do
często w języku mówionym, potocznym, a także w paraliterackiej twórczo­
określania jego granic [segnali demarcativi, di delimitą/TONe], Są to ele­
ści typu komiksowego, nagminnie również w reklamie, skąd łatwo przenika­
menty łączące i wyrażenia o funkcji deiktycznej, należące do różnych części
ją do języka niektórych grup społecznych (np. dziecięcego, młodzieżowego),
mowy: spójniki, niektóre zaimki, wykrzykniki, ale też grupy czasownikowe i
i dalej do języka ogólnego.
przyimkowe, a nawet wyrażenia zdaniowe.
Z upływem czasu, w związku z rozwojem języka, na skutek leksykalizacji,
j Morfologiczny opis form fleksyjnych otwiera się na m orfoskladnię
gramatykalizacji i skonwencjonalizowania, pochodzenie onomatopeiczne
i [m orfosintassi], która jest opisem reguł łączenia monemów (morfe-
wyrazów ulega często w świadomości użytkowników języka zatarciu i prze­
j mów) w wyrazy i w większe struktury. Morfbskładnia, czyli składnia
staje być przez nich odczuwane.
form [sintassi d e ll e form e], opisuje w szczególności morfemy fłeksyj-
90
91
 □ Nazwy w łasne I nazwy pospolite
I neka,(kategorie gramatyczne rzeczownika, rodzajnika, przymiotnika, zaim­
czasownika, poniekąd także przysłówka oraz ich odmianę) właśnie Podział ten wynika z liczebności elementów, do których się on odnosi.
pod kątem ich funkcji składniowych, zasad i możliwości łączenia form
| Nazwy własne [n o m i p r o p r i ] odnoszą się do pojedynczych elementów,
flelcsyjnych i budowania z nich większych struktur.
I które można łatwo zindywidualizować; dlatego często występują bez
W niniejszym omówieniu części mowy uwzględniony zatem zostanie zarów­ i określnika (rodzajnika) i są pisane dużą literą.
no opis form (morfologia - fleksja), jak i opis ich funkcji (morfoskładnia). Są to np.
Jest to podyktowane względami praktycznymi, jak również tym, że rozdzie­
• nazwy osób - nazwiska, imiona, przydomki, pseudonimy
lenie tych dwu płaszczyzn nie zawsze jest możliwe, a przy tym, jak się
wydaje, niekoniecznie celowe. Boccaccio, Lucia, Monteverdi, Perugino, Pinocchio
m im iona zw ierząt
Fido, Pluto
RZECZOWNIKI 9 nazwy państw i krajów
la Catalogna, Vitalia, la Polonia
| Rzeczowniki [s o s t a n t iv i , rzadziej i niewłaściwie n o m i ] to ldasa wyrazów
pełnoznacznych („znaczących”), służących do określania istot żywych ® nazw y miejscowości
¡ oraz rzeczy w najszerszym tego słowa znaczeniu, a więc wszystkich Otranto, Palermo, Tolmezzo
zjawisk z otaczającej nas rzeczywistości (także abstrakcyjnej czy wręcz
9 nazwy rzek, m órz, jez io r
wyimaginowanej).
Rzeczownikami są więc w języku włoskim np. l Ai no, il Mediterráneo, il Tagliamento, U Trasimeno
9 gór
Beatrice, Dante, Giovanni, Pinocchio, anima, bellezza, cavallo, corvo,
intelletto, libro, luna, pace, porta, ritorno, simpatía, sole, solidarieta, l ’Appennino, le Dolomiti
strega ® wysp, półwyspów
| Rzeczownik odgrywa zasadniczą rolę w wyrażaniu myśli, w konstruo- l ’Istria, la Sicilia
1 waniu wypowiedzi i w organizacji przekazu językowego.
® nazwy regionów, prow incji, dzielnic, ulic
Stanowi podstawę tzw. G ru p y N om inalnej (GN), występując w zdaniu Boi go San Fiediano, la Calabria, Dorsoduro, il Lazio, Spacca Na-
w postaci zaktualizowanej (najczęściej poprzez połączenie go z określnikiem poli, Trastevere
oraz - ewentualnie - z dopełnieniami, które stanowią jego poszerzenie).
® nazwy organizacji, instytucji, zakładów przem ysłow ych
j Pełni w zdaniu rolę podmiotu, ale występuje też w innych elementach
Accademia della Crusca, Automobile Club d ’Italia, Biblioteca Na-
1 składowych zdania (np. orzeczenie imienne, dopełnienia).
zionale Centrale, Croce Rossa Italiana, Societa “Dante Alighieri”,
Universitá Italiana p er Stranieri

PODZIAŁ SEMANTYCZNY RZECZOWNIKÓW
Na podstawie określonych właściwości logiczno-semantyeznych, które po­
wiązane są z odpowiednimi cechami formalnymi, rzeczowniki włoskie dzie­
li się na klasy. Najbardziej charakterystyczne to:
92
I Nazwy pospolite [ n o m i c o m u n i ] określają ogólnie każdą i dowolną liczbę
I elementów należących do danej klasy, a więc mających odpowiednią ce-
1 chę (zespół cech) charakterystyczną clła danego zbioru.
W konkretnej sytuacji społeczno-językowej nazwy pospolite bywają często
używane w odniesieniu do pojedynczego zjawiska („egzemplarza”), nałe-
93
żącego do danej klasy. Chodzi tu o większość rzeczowników odnoszących i eieosobowe. Odgrywają one szczególnie ważną rolę w opisie leksykalno-
się do: -semantycznym wyrazów, ale i w opisie gramatycznym są one nieraz bardzo
pomocne.
© ludzi, np. amico, padre, presidente, ragazza, uomo
© zw ierząt, roślin, np. coccodrillo, fungo, gallina, lupo, papavero, rosa
® rzeczy, np. casa, giornale, lavagna, pietra, ąuaderno, tenda PODZIAŁ MORFOLOGICZNY RZECZOWNIKÓW
@ różnych zjawisk, właściwości, cech, np. bellezza, onesta, sentimento, virtii

□ Rzeczowniki konkretne 5 rzeczowniki abstrakcyjne
¡ Rzeczowniki konkretne [S0STANTIVI CONCRETl] odnoszą się do zjawisk,
które postrzegamy w otoczeniu za pomocą zmysłów, a więc przedmioty
materialne, realnie istniejące, sprawdzalne lub przyjmowane za takie, np.
Giove, Luigi, drago, fata, gatto, garofano, moglie, porta
i cała masa nazw przedmiotów z otaczającego nas świata.
Rzeczowniki abstrakcyjne [sostantm astratti], czyli oderwane, odno­
szą się do zjawisk należących do sfery psychicznej, wytworzonych
; w drodze abstrakcji przez nasz umysł, a więc do różnego rodzaju uczuć,
spostrzeżeń, pojęć, cech, jakości, wszelkich uogólnień, np.
amore, armortia, bellezza, colore, gi.udiz.io, irnpressione, indipendenza,
rabbia, riflessione, solidarietd, sorditd, volontd
Z punktu widzenia ich właściwości morfologicznych, co wyraża się odpo­
wiednimi końcówkami gramatycznymi (lub ich brakiem) w liczbie pojedyn­
czej i w liczbie mnogiej (zob. kategoria rodzaju i liczby), rzeczowniki wło­
skie można podzielić na cztery zbiory, czyli tzw. grupy:
G rapa 1: rzeczowniki zakończone w lp na -a
G rapa U: rzeczowniki zakończone w lp na -o
G rupa 111: rzeczowniki zakończone w lp na -e
G rupa IV: rzeczowniki o różnych końcówkach w lp, niezm ienne w Im.
Rzeczowniki należące do pierwszych trzech grup ulegają w lm zmianie,
przyjmując odpowiednie końcówki. Rzeczownild należące do grupy czwartej
nie zmieniają formy w liczbie mnogiej. W ujęciu tabelarycznym klasyfikację
morfologiczną (w zasadzie nie uwzględniającą tzw. wyjątków) można przed­
stawić w sposób następujący:

□ Rzeczowniki jednostkow e i rzeczowniki zbiorowe G ru p y Podgrupy

1 Rzeczowniki jednostkowe [sostantivi singol.ativi, individuali] ozna- końcówki końcówki

rodzaj przykłady
I czają pojedyncze egzemplarze określonej klasy zjawisk, np. lp lm
I żeński -e rosa —i►rose 1.
arancio, cane, casa, libro, ragazzo
Obok liczby pojedynczej mają one regularną liczbę mnogą, np. ■a m ęski -i p o eta —►p o e ti 2.
II m ęski -i libro ►libri 1.
aranci, cani, case, libri, ra.gaz.zi
-o m ęski (-ii —►)-i studio —» studi 2.
Rzeczowniki zbiorowe [sostantivi collettivi] oznaczają zbiór istot,
¡ przedmiotów jednostkowych, mimo że mają formę liczby pojedynczej,
m ęski —> żeński -a (ii.) p aio —i►(le) paia 3.

np. lub —►m ęski -ii-a (il) dito —> (i) ditil

aranceto, branco, classe, dozzina, esercito, folia, mazzo, plebaglia i żeński /(le) dita
III m ęski -i pa d re —> p adri
Istnieje też szereg innych cech semantycznych (i formalnych) ułatwiających
-e lub =
klasyfikowanie i opisywanie rzeczowników, np. rzeczow niki policzalne
żeński m adre —> m adri
i niepoliczalne, rzeczow niki żywotne i nieżywotne, rzeczow niki osobowe

94 95
 IV
różne m ęski niezm ienne (U/i) re 1. I To co języld deklinacyjne w strukturze powierzchniowej wyrażają przy­
padkami (końcówkami fleksyjnymi ewentualnie w połączeniu z przyirn-
zakoń­ lub (lañé) virtù kami), język włoski wyraża za pomocą:
czenia żeński (la/le) crisi 2.
@ przyimlców i wprowadzanych przez nie grup składniowych (GP - Grupy
(il/i) vaglia 3.
Przyimkowe; zob. przykłady powyżej), przy czym jeden przyimek może wy­
(la/lé) serie 4.
rażać więcej niż jeden przypadek, nawet jeżeli przypisuje mu się często jed­
(il/i) bar 5. ną główną funkcję. M amy więc np.
(la /le)fo to 6.
a: do una caramella a Carlo ‘daję Karolowi cukierka’
(= poi. celownik)
con: ferito con un coltello ‘raniony nożem’
KATEGORIE MORFOLOGICZNE RZECZOWNIKA (= poł. narzędnik)
di: il libro di Giovanni ‘książka Jana’
i Typowymi dla rzeczownika włoskiego (jak też dla innych nominalnych (= poł. dopełniacz)
I części mowy we włoskim) są kategorie rodzaju i liczby, które mają in: vivo (sto) in Italia ‘mieszkam we W łoszech’
I odrębne wykładniki morfologiczne (końcówki). (= poi. miejscownik)
Kategoria przypadka, charakterystyczna dla języków fleksyjnych (w tym Każdy z takich przyimlców może w różnych konkretnych tekstach przyjmo­
także dla polskiego), takich wykładników morfologicznych w języku wło­ wać więcej niż jedną funkcję składniową, czyli wyrażać więcej przypadków
skim nie ma; dlatego w opisie formalnym rzeczowników włoskich najczę­ głęboldch; można je łatwo zidentyfikować poprzez transformację.
ściej nie jest uwzględniana. ® miejsca rzeczownika w zdaniu w relacji do orzeczenia (w przypadku bez-
przyimkowego połączenia czasownika z rzeczownikiem). Na przykład
KATEGORIA PRZYPADKA RZECZOWNIKÓW WŁOSKICH w zdaniu: Lo studente legge un libro ‘Student czyta książkę’ miejsce przed
orzeczeniem zajmuje rzeczownik w funkcji podmiotu (tzn. mianownik w ję ­
j Rzeczownik włoski nie ma zatem fleksji przez przypadek, czyli deklina- zykach deklinacyjnych), a miejsce po orzeczeniu zajm uje rzeczownik
I cji, choć w strukturze głębokiej przypadki [case], czyli różnorodne reła- w funkcji dopełnienia bliższego „przedmiotowego” (tzn. biernik). W tym wy­
I cje (związki) składniowe, oczywiście, istnieją; są to tzw. przypadki padku chodzi, oczywiście, o szyk nienacechowany; porównaj też szyk emfa-
S głębokie [casi profondi], czyli poszczególne kategorie znaczeniowe, ja- tyczny: Legge lo studente il libro (zob. Budowa zdań włosldch. Szyk elemen­
! kie towarzyszą czasownikowi, implikując równocześnie łączenie go tów składowych oraz przykłady powyżej).
| z rzeczownikiem w odpowiedniej funkcji składniowej. Czasownik - pod- I Dwie kategorie gramatyczne charakteryzują formalnie włoski rzeczow-
« stawowy, konstytutywny człon zdania - może być związany z jednym S nile. Są to kategoria ro d zaju [genere] i kategoria liczby [numero],
S lub większą liczbą takich przypadków głęboldch; zob. np. różne rekcjje
i [reggenza, rezione] czasownika:
RODZAJ
la conferenza comincia - cominciare un lavoro —comincia a piovere -
- cominciare da capo - la parol a comincia per ima vocale - Ufilm Rzeczownik włosld może być rodzaju męskiego [maschile] lub żeńskie­
comincia eon un bel, paesaggio go [femminile]. Język włoski nie ma rzeczowników rodzaju nijakiego.
parlare una lingua - parlare a qualcuno - parlare di qualcuno - par- Ten podział rzeczowników według rodzaju oparty jest na dwu różnych pod­
lare eon qualcuno stawach: formalnej i naturałno-semantycznej. Z pierwszą łączy się tzw. ro­
pensare una cosa - pensare a cjualcuno - pensare di qualcuno dzaj gramatyczny, z drugą tzw. rodzaj naturalny.
96
97
RODZAJ GRAMATYCZNY
Rodzaj gramatyczny [genere grammaticale] jest niemotywowany, ar-
j bitrałny i konwencjonalny. Charakteryzuje on przede wszystkim rze­
czowniki nieżywotne, także abstrakcyjne. W przypadku rzeczowników
żywotnych zasadniczy dla nich rodzaj naturalny zbiega się często z ro­
dzajem gramatycznym; wiele z nich charakteryzuje się współistnieniem
! i współdziałaniem obu rodzajów.
Formalnym wykładnikiem kategorii rodzaju dla większos'ci rzeczowni­
ków włoskich jest końcówka gramatyczna lub przyrostek charaktery­
styczny dla danego rodzaju.
RODZAJU MĘSKIEGO są rzeczowniki zakończone na:
© ~o
un albero, il bambino, U cavallo, il ferro, il gallo, il gelato, U libro,
il maestro, il muro, il prezzo, lo scenografa, lo studio, il sugo
Wyjątki rodzaju żeńskiego:
la mano, la virago, la biro (domyślne: la penna a sfera Biró), la eco (wy­
kazuje tendencję do przejścia do rodzaju męskiego; w liczbie mnogiej
jest rodzaju męskiego)
niektóre neologizmy, będące często skrótami wyrazów złożonych lub zwro­
tów rodzaju żeńskiego:
l ’auto, la dinamo (la macchina dinamoelettrica), la. foto, la moto,
la radio',
ponadto niektóre nazwy własne osobowe rodzaju (naturalnego) żeńskiego:
Clio, Erato, Saffo
© spółgłoskę
il bar, il computer, il film , il gas, il radar, lo sport, lo sputnik, il. tram
Są to z reguły wyrazy zapożyczone z innych języków.
© -e (niektóre rzeczownild)
l ’amore, 1’aprile, il carbone, il cuore, il dente, il. leone, il manuale,
il padre, il pane, il professore, il serpente, lo stile, lo studente,
il terrore, il tribunale, il verme
98
® sam ogłoskę akcentow aną (rzeczownild obcego pochodzenia)
il caffe, il caucciu., ilfisciu, il tabu, il te
| Rodzaj rzeczowników zależy też często od przyrostków służących do ich
1 tworzenia.
Rzeczownild rodzaju męskiego tworzy się za pomocą przyrostków z końców­
ką gramatyczną męską -o (np. -aio, -ato, -eto, -ino, -ismo, -mento) albo za po­
mocą przyrostków służących do tworzenia rzeczowników żywotnych rodza­
ju (naturalnego) męskiego (np. -iere, -sore, -tore, częściowo -ante, -ente,
-ista):
un aggiornamento, il. cantante, il donatore, un esercente, il frutteto,
il granaio, il parrucchiere, il patriottismo, il professore, il sindacali-
sta, il sindacato
RODZAJU ŻEŃSKIEGO są rzeczowniki zakończone na:
© -a
la farm acia, la gioia, la gramrnatica, una impiegata, la luna,
la minaccia, la parola, la piazza, la porta, la ragazza, la rosa,
la sarta, la signora, la vacca
Rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a są jednak dosyć liczne.
Należą do nich wyrazy pochodzenia grecldego na -a, np.
il despota, il monarca, il patriarca, il poeta, il profeta
a szczególnie na -ma, np.
il diploma, il dramma, il poema, il problema, il telegramma, il tema
wiele rzeczowników pospolitych różnego pochodzenia, np.
il boia, il duca, il nulla, il papa, il pigiama, il pilota, il pirata, il vaglia
oraz niektóre imiona, np.
Andrea, Luca, Mattia, Nicola, Zaccaria
Rzeczownild zakończone na -ista są rodzaju męskiego i żeńskiego, np.
un/una autista, ii/la giornalista, lo/la statista
« -i
1’analisi, 1’ascesi, la crisi, l ’oasi, la tesi
99
Wyjątek rodzaju męskiego: U brindis i.
© -ie
la progenie, la serie, la specie
© -tá, -tú, a więc rzeczowniki akcentowane na ostatniej sylabie [p aro le
tro n c h e ] pochodzenia łacińskiego, czyli wyrazy należące do rodzimej war­
stwy zasobu leksykalnego, np.
la, civiltá, la gioventü, la liberta, la solidarietá, la tribú, la virtú
® -e (niektóre rzeczowniki)
l ’arte, la capitale, la condizione, la croce, la febbre, lafonte, la gente,
l ’igiene, la legge, la madre, la nazione, la noce, la polvere, la quiete,
la sede, la strage, la tosse
O rodzaju rzeczowników żeńskich mogą również decydować niektóre przy­
rostki, dzięki temu, że mają końcówkę gramatyczną typową dla tego rodzaju
{-ata, -eria, -iera, -ina, -izia), albo taicie, które służą do tworzenia rzeczow­
ników żywotnych rodzaju (naturalnego) żeńskiego (-essa, -trice, częściowo
-ante, -ente, -ista), np.
una amante, una atirice, la dottoressa, la dozzina, una esercente,
lafonderia, la passeggiata, la pigrizia, la solista, la tastiera
Przyrostki zakończone na -e służą do tworzenia:
© rzeczowników rodzaju męskiego: -ale, -iere, -ile, -one, np.
il calderone, il campanile, il candeliere, il ditale
® rzeczowników rodzaju żeńskiego: -aggine, -gione, -itudine, -sione, -zionę,
np.
la bujfonaggine, la cacciagione, la gratitudine, Vestensione,
la tentazione
• rzeczowników obydwu rodzajów: -ante, -ente, np.
un assorbente, ii/la bracciante, il/lá cantante, il colorante,
il/la delmquente, la patente, il/la supplente, il/la viandante
Są to często - ale nie wyłącznie - rzeczowniki odnoszące się do osób.
100
RODZAJ n ie k t ó r y c h g r u p s e m a n t y c z n y c h
rz e c z o w n ik ó w n ie ż y w o tn y c h
Do określania rodzaju włoskich rzeczowników nieżywotnych pomocne
!
może też być ich znaczenie. Niektóre bowiem grupy słów, mieszczące się
w określonym polu semantycznym, m ają stały rodzaj.
Klasyfikacje takie nie są jednak rygorystyczne i zawierają zazwyczaj sporo
wyjątków.
rodzaju MĘSKIEGO są najczęściej:
® nazwy miesięcy, dni tygodnia
il gennaio, il maggio, il dicembre; il lunedl, il sabato
Wyjątek: la domenica.
m nazwy drzew
un abete, un arando, il mandorlo, il płatano, il prugno
Wyjątki: la palma, la quercia, la vite; częściowo: u n ’arancia.
uw aga: Niektóre nazwy z tej grupy oznaczają zarówno rośliny, jak i ich owoce, np.
il cedro, il fleo, il lampone, il limone.
• nazw y geograficzne gór, m órz i oceanów, jezior, rzek
l ’Appennino, i Carpazi, il Cervino, l ’Everest, i Pirenei,
VAtlántico, il Báltico, il Mediterráneo, il Pacifico,
I.’Arno, il Po, il Tevere, il Trasimeno
Liczne wyjątki: le Alpi, le Dolomiti, la Senna, la Vistola.
m nazwy stro n św iata
l ’Est, l ’Ovest, il Nord, il Sud, il levante, il mezzogiorno, Voccidente,
il ponente, il settentrione
m nazwy pierwiastków , cliemicznyclhi, m etali
il bronze, il ferro, l ’ossigeno, il piombo, il rame
rodzaju ŻEŃSKIEGO są najczęściej:
© nazwy owoców
una aibicocca, ima arancia, la banana, la mandorla, la prugna
101
© nazw y kontynentów , wysp (dużych) RZECZOWNIKI RUCHOME ■
VAmerica, VAustralia, I’Europa,
la Groenlandia, la Sardegna, la Sicilia I Rzeczowniki objęte tzw. rodzajem naturalnym tworzą najczęściej pary,
w których zestawione są formy męska i żeńska, różniące się między so­
bą końcówkami, przy czym podstawowy monem leksykalny pozostaje
Wyjątek: U Madagascar.
w zasadzie nie zmieniony.
© nazwy państw , regionów, m iast Inaczej mówiąc, wyraz w obu formach jest ten sam, tylko w zależności od ro­
VAustria, la Bolivia, la Germania, VItalia, la Polonia, dzaju przybiera odpowiednie końcówki (morfemy) gramatyczne. Są to tzw.
la Basilicata, la Campania, la Lombardia, la Lucania, le Marche, rzeczowniki ruchom e [ s o s t a n t iy i m o b il i ].
la Puglia, la Toscana, l ’Umbria,
Aquileia, Bari, Cracovia, Firenze, L ’Aquila, Napoli, Palermo, ZAMIANA RODZAJU MĘSKIEGO NA RODZAJ ŻEŃSKI
Reggio, Roma, Siena, Torino, Trieste, Venezia, Verona
Oto ważniejsze sposoby zamiany końcówek rodzaju męskiego na koń­
Liczne wyjątki: cówki rodzaju żeńskiego (zmianie ulega również rodzajnik).
il Belgio, il Brasile, il Canada, il Giappone, il Friuli, U Lazio, Rzeczowniki zakończone w rodzaju m ęskim na -o
il Piemonte, il Veneto, il Sahara, il Cairo
Przybierają one najczęściej w rodzaju żeńskim końcówkę -a, np.
Jak widać, rodzaj wymienionych wyżej rzeczowników wiąże się niekiedy
z odpowiednią końcówką gramatyczną (-o, -a). il bambino - la bambina Giulio — Giulia
Carlo - Carla il lupo - la lupa
il cavado - la cavada il maestro - la maestra
RODZAJ NATURALNY
il contadino — la contadina un opéralo — una operaia
W obrębie rzeczowników żywotnych rozróżnienie między rzeczowni­ il cuoco - la cuoca lo scenografa - la scenografa
kami rodzaju męskiego i żeńskiego wynika z płci jej desygnatów; może ilfiglio lafiglia lo sposo - la sposa
więc dotyczyć tylko tych rzeczowników, które odnoszą się do istot ży­
Inne, nieliczne, przyjmują w rodzaju żeńskim końcówkę -essa. Są to najczę­
wych (człowiek, zwierzęta). ściej nazwy zawodów, funkcji, np.
Ten rodzaj n a tu ra ln y [ g e n e r e n a t u r a l e ] zbiega się najczęs'ciej z rodzajem
un aw ocato —una awocatessa il medico —la medichessa
gramatycznym, czyli z formą rzeczownika, dokładniej z jego końcówką.
il deputato - la deputatessa il notaio (reg. notaro) - la notaressa
Tak więc we włoskim r o d z a j u m ę s k ie g o są rzeczowniki odnoszące się do ilfilosofo - la filosofessa il sindaco - la sinclachessa
istot żywych płci męskiej, np.
Formy żeńskie z -essa m ają wówczas prawie z reguły zabarwienie afektyw-
un ambasciatore, Cario, il cavado, ilfiglio, il gallo, il gatto, ne, o konotacjach żartobliwych, czasem wręcz lekceważących, ironicznych
un italiano, il. leone, il poeta, il ragazzo lub nawet pogardliwych. Dlatego częściej, zamiast form z -essa, użyje się we
współczesnym języku włoskim formy rodzaju męskiego także w odniesieniu
RODZAJU ŻEŃSKIEGO natomiast, są rzeczowniki służące do nazywania istot ży­
do kobiety bądź też struktur opisowych typu: l ’aw ocato Signora Bianchi; Si-
wych płci żeńskiej, np.
gnora Rinaldi, sindaco d i ...
ima ambasciatrice, Carla, la cavada, lafiglia, la gallina, la gatta, Nie należą do tej grupy rzeczowniki odmiennego pochodzenia i o całkowicie
una italiana, la leonessa, la poetessa, la ragazza różnych znaczeniach, formalnie - poza samą końcówką i rodzajnikiem -
102 103
identyczne, zakończone w rodzaju męskim na -o, a w rodzaju żeńskim na -a. Nie dotyczy to rzeczowników zakończonych na -cida, -ista, które zachowu­
Są to swego rodzaju hom onim y, w których zbieżność formalna jest przypad­ ją tę samą formę dla obu rodzajów, np.
kowa, np.
il/la la dentista, ilAa suicida, il/la violinista
il balio ‘bal’ — la balia ‘bela, paka’
il caso ‘przypadek’ - la casa ‘dom ’ Nie zmieniają końcówki w rodzaju żeńsldm niektóre inne rzeczowniki zakoń­
U colpo ‘cios’ - la colpa ‘w ina’ czone w rodzaju męskim na -a, np.
il costo ‘koszt’ - la costa ‘wybrzeże’ un/una atleta, il/la collega, un/una idiota
il manico ‘trzonek’ - la manica ‘rękaw ’
il mento ‘podbródek’ - la menta ‘m ięta’ Rzeczowniki zakończone w rodzaju m ęskim na -e
il modello ‘m odel’ - la modella ‘m odelka’ Tworzą one rodzaj żeński przyjmując:
il modo ‘sposób’ - la moda ‘m oda’ © końcówkę -a, np.
il mostro ‘potw ór’ - la mostra ‘w ystaw a’
il pianto ‘płacz’ — la pian ta ‘roślina’ il cameriere — la cameriera
il porco ‘Świnia’ - la porca ‘bruzda ziemi’ il giardiniere - la giardiniera
il porto ‘port’ - la porta ‘drzwi’ un infermiere - una infermiera
il tappo ‘korek’ - la tappa ‘etap’ il padrone - la padrona
il visto ‘w iza’ - la vista ‘wzrok’ il parrucchiere - la parrucchiera
il signore - la signora
Istnieją natomiast pary rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego mające tę
samą lub zbliżoną etymologię i różniące się formalnie tylko końcówką m przyrostek -essa; dotyczy to przede wszystkim rzeczowników oznaczających
(i rodzajnikiem), między którymi zachodzą niewielkie różnice znaczeniowe, np. tytuły szlacheckie, godności, stanowiska, stany społeczne, zawody, np.

il buco ‘dziura, otwór’ - la buca ‘dziura, dół.’ un ab/b/ate - la badessa

ilfoglio ‘kartka papieru’ - lafoglia ‘liść’ il barone — la baronessa
il raccolto ‘plon, zbiory’ - la raccolta ‘zbiór, zgromadzenie’ un oste - una ostessa
il tavolo ‘stół np. do pracy’ - la tavola ‘stół, deska’ il principe - la principessa
il sacerdote - la sacerdotessa
Wyjątkowo bardzo nieliczne rzeczowniki używane są w obu rodzajach bez
zasadniczej różnicy znaczeniowej (poza wartościami stylistycznymi), np. Nowsze formacje tego rodzaju (w szczególności te, które dotyczą zawodów,
stanowisk, godności) mają często znaczenie żartobliwe lub nawet pejoratyw­
il materasso/la materassa ‘m aterac’ ne (podobnie jak w przypadku formacji na -essa od rzeczowników na -o),
un orecchio/una orecchia ‘ucho’ np.

Rzeczowniki zakończone w rodzaju m ęskim na -a il consolé — la consolessa

il giudice — la giudichessa (dawn.)
Nieliczne rzeczowniki zakończone w rodzaju męskim na -a przybierają naj­
częściej w rodzaju żeńskim końcówkę -essa, np. Należą do tej grupy także nazwy niektórych zwierząt:
il duca — la duchessa un elefante - una elefantessa
il poeta — la poetessa il leone — la leonessa
il profeta - la profetessa il pitone - la pitonessa
104 105
Wśród rzeczowników na -e wyróżniają się tzw. nazwy wykonawców czyn­ # najczęściej przyrostek -ince, np.
ności zakończone przyrostkiem -antel-ente, -sore, -tore. un ambasciatore una arnbasciatrice il giocatore la giocatrice
Rzeczowniki z przyrostkiem -ante lub -ente są w zasadzie dwurodzajowe. un attore una attrice il lettore la lettri.ce
Tylko niektóre z nich mają osobną formę dla rodzaju żeńskiego, np. un autore una autrice il pittore la pittrice
il mercante — la mercantessa un aviatore una aviatrice 10 scrittore la scrittrice
10 studenta - la studentessa il benefattore la benefattrice 11 traduttore la traduttrice

Rzeczowniki zakończone na -sore przyjmują w rodzaju żeńskim: 9 rzadko przyrostek -essa, np.
o przyrostek -/i/trice, często wraz ze zmianą tematu, który zostaje poszerzo­ il dottore - la dottoressa
ny o spółgłoskę -d, -t; inaczej mówiąc, przyrostek -/i/trice zostaje wówczas
© końcówkę -tora, której charakter i zastosowanie jest podobne do wyżej
dodany do tematu bezokolicznika, np.
omówionej końcówki -sora. Niektóre z nich m ają odpowiedniki żeńskie wy­
im aggressore - ima aggreditrice łącznie na -tora, np.
U difensore — la difenditrice
11possessore — la posseditrice un aw entore — una aw entora il pastore la pastora
un uccisore — ima ucciditrice un impostore — una impostora il tintare la tintora

• przyrostek -essa; ten sposób tworzenia rodzaju żeńskiego jest stosowany
rzadko, np.
il professore - la professoressa
© końcówkę -sora, w której, jak widać, właściwy przyrostek -sor- jest utrzy­
many, a końcówka gramatyczna -e zostaje zastąpiona końcówką -a. Ten spo­
sób tworzenia rodzaju żeńskiego jest rzadko spotykany w języku literackim,
choć zakres jego. zastosowania wyraźnie się powiększa. Jest on natomiast
częsty w języku potocznym oraz w realizacjach regionalnych, a nierzadko
ma wartości konotatywne archaizujące, zachowawcze. W niektórych wypad­
kach mamy więc dwie formy oboczne rodzaju żeńskiego, np.
offensora - offenditrice
pośsessora — posseditrice
uccisora — ucciditrice
Rzadko w rodzaju żeńskim używana jest jedynie forma na -sora, np.
un incisore — una incisora
Niektóre rzeczowniki męskie zakończone na -sore nie m ają osobnej formy
dla rodzaju żeńskiego, np.
un invasore (rzad, una invaditrice), un oppressore, un revisore
(l'zad. revisora)
Rzeczowniki zakończone na -tore przyjmują w rodzaju żeńskim:
inne mają w rodzaju żeńskim formy podwójne, np.
benefattora - benefattrice rammendatora rammendatrice
ispettora — ispettrice stiratora stiratrice
pittora - pittrice tessitora tessitrice
W tej sytuacji rzeczowniki żeńskie zakończone na -trice m ają wartość styli­
styczną bardziej „szlachetną”, literacką, podczas gdy rzeczowniki na -tora są
rzadziej używane i zachowują wartość potoczną, ludową.
Różnicowanie form dla rodzaju męskiego i żeńskiego rzeczowników
określających wykonawców czynności (zawody, stanowiska, funkcje
itp.) stwarza we współczesnym języku włoskim problemy natury nieraz
bardziej socjologicznej i obyczajowej niż czysto gramatycznej. W dzi­
siejszej włoszczyźnie rysuje się wzmożona tendencja do używania
odrębnych form dla rodzaju żeńskiego.
Obok wspomnianych wyżej sposobów gramatycznych tworzenia odrębnych
form rodzaju żeńskiego, mających wartość neutralną (zwłaszcza np. przyro­
stek -trice: il danzatore - la danzatrice, il lettore - la lettrice, lo scrittore - la
scrittrice-, przyrostek -essa unikany jest, jako element nacechowany, zwła­
szcza w nowszych formacjach), także obok utrwalonych w tradycji lelcsylcal-
no-gramatycznej form jednakowych dla obu rodzajów (odróżnianych przez
użycie odpowiedniego rodzajnika męskiego lub żeńskiego, np. un/una agen-
te, ił/la collega, il/la dentista, il/la preside), pojawia się coraz bardziej wy-

106 107
raźna tendencja do wprowadzania form alternatywnych na miejsce form Mamy więc np.
językow ych „useksowiomych” [form e lin g u istich e sessiste], zgodnie z tra­
1’abbate - la badessa
dycją - męskich. Te procesy zachodzą na fali swoistego „feminizmu gram a­
il cane — la cagna il gallo
tycznego” i dążenia do „odseksowienia” także przyzwyczajeń i tradycyjnych
il dio - la dea il re
stereotypów językowych, opierających się głównie na formach rodzaju
il doge - la dogaressa lo stregone la strega
męskiego lub też odwołujących się do niego (tzw. il sessismo ‘seksizm ’, czy­
un eroe - una eroina lo zai- la zarina
li - w naszym wypadku - swoista przewaga rodzaju męskiego w strukturach
gramatycznych i leksykalnych). Proponuje się więc różnego typu formy al­ □ Rzeczow niki niezależne
ternatywne dla rodzaju żeńskiego, np.
Istnieją w języku włoskim rzeczowniki żywotne, które m ają tylko jeden
amministmtrice (rodz.m. amministratoré), arbitra (arbitro), assesso- rodzaj (naturalny i gramatyczny); odnoszą się bądź tylko do istot rodza­
ra (assessore), aw ocata (avvocato), capitana (capitano), carabiniera ju męskiego, bądź tylko do istot rodzaju żeńskiego.
(carabiniere), chirurga (chirurgo), consigliera (consigliere), critica
Rzeczownild te, zwane niezależnymi [sostantwi indipendenti] nie są uza­
(critico), deputata (deputato), dottri.ee (dottore), ingegnera (ingegne-
leżnione od ich odpowiednika znaczeniowego w drugim rodzaju ani na pła­
re), magistratu (magistrato), ministra (ministro), prefetta (prefetto),
szczyźnie morfologicznej, ani na płaszczyźnie leksykalnej; zachodzi tu więc
presidentessa (presidente), pretora/pretrice (pretore), professora
swoisty supletywizm leksykalny. Rzeczownild talde układają się w pary we­
(professore), questri.ee (guestore), sindaca (sindaco), /la / studente
dług kryteriów semantycznych, podczas gdy dla obu rodzajów w grę wcho­
(¡lo/ studente), /la/vigile (/ii/vigile)
dzą dwie różne, niezależne od siebie podstawy leksykalne. M amy więc pary:
Te proponowane formy rzadko (choć niektóre coraz częściej) pojaw iają się un uomo ‘m ężczyzna’ -- una. donna ‘kobieta’
w powszechnym, konkretnym użyciu; wiele z nich zbiega się z wyżej sygna­
lizowanymi tendencjami notowanymi w języku potocznym, ale w języku li­ Podobnie:
terackim standardowym jeszcze się nie przyjęły. Są też one nie tylko wyra­ il babbo la mamma il genero - la nuora
zem istnienia określonych tendencji w społeczeństwie - i w języku - włoskim il celibe la nubile il marito - la moglie
w zakresie odróżniania form męskich i żeńskich omawianych tu rzeczowni­ ilfrate la suora il maschio - lafem m ina
ków, ale też ukazują dokonujące się zmiany we włoskim systemie gram a­ ilfratello la sorella il padre - la madre
tycznym.
a w odniesieniu do świata zwierzęcego np.

PRZYPADKI SZCZEGÓLNE il becco - la capra il montone la pécora

ilfu c o - l ’ape il tor o la vacca.
Istnieje niewielka grupa rzeczowników, które tworzą rodzaj żeńsld w sposób il maiale - la scrofa (porca zw. przen.)
odrębny, nie mieszczący się w wymienionych wyżej tendencjach. Oto naj­
ważniejsze przypadki: □ Rzeczowniki mając© je d n ą form ę w oby rodzajach

Niektóre włoskie rzeczowniki mają w liczbie pojedynczej je d n ą form ę

□ Form a rdzenia ¡ulega częścio w ej m odyfikacji
i Obok zamiany końcówki (czy użycia odpowiedniego przyrostka żeńskie-
1 go, np. -essa, -ina) zachodzą tu też często pewne modyfikacje wyrazu
I podstawowego.
108
w obu ro dzajach [sostantivi ambigeneri], W liczbie mnogiej stosują
się one do ogólnych reguł zamiany formy pojedynczej na mnogą.
Na ustalenie rodzaju, w jakim określony rzeczownik jest użyty w konkret­
nym przypadku, pozwala przede wszystldm kontekst, a ponadto towarzyszą-
109
ce mu determinanty (w szczególności rodzajnik) ewentualnie przymiotnik. □ Rzeczow niki o w spólnym rodzaju
Należą tu przede wszystkim rzeczowniki zakończone na: Niektóre rzeczow niki włoskie odnoszące się do zw ierząt mają jedną
-e (niektóre) j formę, także jeden - wspólny - rodzaj gramatyczny (a więc i rodzajnik)
dla obu pici.
il complice la complice ii ñipóte la ñipóte
il consorte la consorte il preside la preside Takimi rzeczownikami [sostantivi promiscui] są:
ii custode la custode il reduce la reduce una aquila, la balena, il corvo, il delfino, il falco, il gorilla, la iena,
-a (nieliczne, przeważnie pochodzenia greckiego) la pantera, la rondine, la scimmia, il topo, un usignolo, la. volpe

un atleta - una atleta un idiota - una idiota Dla sprecyzowania rodzaju naturalnego (pici) rzeczowniki te wymagają do­
il collega — la. collega datkowego określenia typu: maschio ‘samiec’, femmina ‘sam ica’, il maschio/
/lafem m ina di, np.
-ante!-ente (formy participio presente urzeczownikowione)
un gorilla maschio/femmina - il maschio/la fem m ina del gorilla
un agente - una agente il cantante — la cantante
una pantera maschio/femmina. - il maschio/la fem m ina della pantera
un amante — una amante il parente - la parente
Kilka rzeczowników włoskich stanowi pod tym względem przypadek szcze­
-cida gólny: podobnie jak rzeczowniki ambigeneri mają one jedną formę leksykalną
un omicida — una omicida il suicida — la suicida i dwa rodzaje (określane rodzajnikiem), ale, tak jak w przypadku rzeczowni­
il parricida — la parricida il tirannicida - la tirannicida ków PROMISCUI, ich rodzaj jest tylko kategorią gramatyczną i rzeczownik każ­
dego rodzaju używany jest dla obu płci, faktycznie jej nie określając:
-ista
il (la) lepre, il (la) serpe, il (la) tigre
un artista una artista lo specialista la specialista
il sindacalista la sindacalista il violinista la violinista Tak więc i w tym przypadku, dla określenia rodzaju naturalnego (pici), mu­
simy korzystać ze struktur pomocniczych, np.
-enne
il serpe maschio = la serpe maschio = il maschio del serpe - il maschio
il minorenne - la minorenne il quindicenne - la quindicenne
della serpe - dla określenia płci męskiej,
un ottantenne - una ottantenne il serpe fem mina = la serpe fem m ina = lafem m ina del serpe = lafem m i­
-ese na della serpe - dla określenia pici żeńskiej.
il calabrese - la calabrese un inglese una inglese u w a g a : Formy rodzaju m ęskiego tych rzeczow ników występują w języku literackim i są
ilfrancese - lafrancese il milanese la milanese rzadziej używane; mają charakter archaiczny, regionalny.

Nie należą do grupy ambigeneri rzeczowniki, które w zależności od rodzaju LICZBA

różnią się między sobą znaczeniem (oraz pochodzeniem). M amy tu więc do
czynienia z param i homonimicznymi, np. Rzeczowniki włoskie występują w liczbie pojedynczej [singolare]
1 i m nogiej [plurale], w zależności od liczby przedmiotów, do których
il fin e ‘cel’ la fin e ‘koniec’ dana forma rzeczownikowa się odnosi.
ilfronte ‘front w alki’ la fronte ‘czoło’
Liczba pojedyncza dotyczy jednej osoby lub rzeczy, np.
il lama ‘lama, kapłan tybetański’ la lama ‘ostrze’
il trombetta ‘trębacz’ la trombetta. ‘trąbka’ un. albero, il lupo, la porta, il ragazzo, la scuola, la signorina

110 111
Także zespól jednostek traktowany jest jako pojedynczy zbiór, np. -ca rodz. m. —> lm -chi
il gruppo, il mazzo, la squ.ad.ra il monarca - i monarchi il patriarca - i patriarchi
Liczba m noga oznacza dwie lub więcej istot lub rzeczy, ich wielość, np. -ga rodz. ż. —►lm -ghe

gli alberi, i łupi, le porte, i ragazzi, la scuole, le signorine, i gruppi, la bottega. - le botteghe la vanga — le vanghe
i mazzi, le sąuadre -ga rodz. m. -*> lm -ghi

M orfologicznym wykładnikiem liczby jest we włoskim końcówka rzeczow­ il collega - i colleghi lo stratega. — gli strateghi
nika. UWAGA: R zeczow nik belga w rodzaju męskim tworzy liczbę mnogą nieregularnie i belgi',
Charakterystyczne dla liczby pojedynczej są końcówki -o, -a, -e, dla liczby rodzaj żeński liczby mnogiej ma regularny le belghe.
mnogiej zaś -i, -e. (Zob. Podział morfologiczny rzeczowników, tabela).
« Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -cia (nieliczne), -gia
ZAMIANA LICZBY POJEDYNCZEJ NA LICZBĘ M N O G Ą
(często spotykane) z i akcentow anym zachowują tę samogłoskę także
w liczbie mnogiej (i jest w tym wypadku wymawiane jako pełnowartościo­
GRUPA I - rzeczow niki zakończone w liczbie pojedynczej n a -a wa samogłoska). A więc:
-a —►-e -cia —> -cie
Rzeczownild rodzaju żeńsldego zakończone na -a przyjmują w liczbie mno­ la farmacia - lejarm acie la scia - le scie
giej końcówkę -e, np.
-gia —> -gie
la caramella - le caramelle la pianista - le pianistę
la bugia — le bugie la nostalgia — le nostalgie
la donna - le donnę la suicida - le sui.ci.de
-a - >-i @ Rzeczownild zakończone wliczbie pojedynczej na -cia, -gia nieakcento-
w ane przybierają w liczbie mnogiej zazwyczaj dwie różne postacie w zależ­
Rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a przyjmują w liczbie mno­
ności od poprzedzającej je głosld:
giej końcówkę -i, np.
-je ż e li zakończenia -cia, -gia poprzedza samogłoska, to i w liczbie mnogiej
U pianista - i pianisti il profeta - i profeti zostaje zazwyczaj zachowane, np.
il poeta - i poeti il suicicla — i suicidi
samogl. -cia —> sam ogl. -t- -cie
Nieliczne inne rzeczowniki rodzaju męskiego na -a nie zmieniają formy
w liczbie mnogiej, toteż zaliczane są do grupy IV. Vaudacia. —le audacie la camicia - le camicie
Przy zamianie końcówki liczby pojedynczej na liczbę mnogą zachodzą samogl. + -gia —> samogl. + -gie
w niektórych wypadkach pewne zmiany natury fonetycznej (i graficznej).
la eiliegia - le ciliegie la valigia - le valigie-
Oto najbardziej charakterystyczne:
-je ż e li natomiast zakończenie -cia, -gia następuje po spółgłosce, to i w licz­
® Rzeczownild kończące się w liczbie pojedynczej grupą -ca, -ga zachowu­
bie mnogiej zostaje opuszczone, np.
ją w liczbie mnogiej tę samą wymowę spółgłoski c, g\ w pisowni, dla zazna­
czenia wymowy welarnej tych spółgłosek wprowadza się oddzielający je od spólgl. + -cia —> spólgl. + -ce
końcówki gramatycznej znak graficzny -h-. Mamy więc: l ’arancia —le a rance la provincia — le province
-ca rodz. ż. —> lm -che spólgl. + -gia —> spólgl. + -ge
la barca. - le barche lafatica - le fatiche la frangía - le frange la spiaggia. — le spiagge
112
113
Pozostawienie bądź wyeliminowanie w liczbie mnogiej i nie wpływa na -co —►-chi
zmianę wymowy poprzedzającej spółgłoski: jej artykulację palatałną /cl łub l ’affresco - gli affreschi il buco - i buchi
Idzi zapewnia samogłoska końcowa -e. l ’arco - gli archi il cuoco - i cuochi
W niektórych wypadkach zachowanie i w zakończeniu liczby mnogiej rze­ il baco - i bachi ilfu o co - ifuochi
czownika pozwala odróżnić dwa wyrazy (najczęściej rzeczownik i przymiot­ -go -ghi
nik) o tej samej lub bardzo zbliżonej wymowie (homofony). Dotyczy to l 'albergo - gli alberghi l ’impie go - gli impie ghi
przede wszystkim rzeczowników zakończonych na -acia, np. il. castigo - i castighi il lago - i laghi
il drago - i draghi lo spago - gli spaghi.
1’audacia ‘zuchwałość’ - le audacie obok przymiotnika audace ‘zuchwały’ Wyjątki:
la camicia - le eamicie obok rzeczownika chmice l ’amico — gli amici il nemico — i nemici
1’efficacia - le efficacie obok przymiotnika efficace il greco - i greci il. porco - i porci
laferocia - leferocie obok przymiotnika feroce
la perspicacia - le perspicacie obok przymiotnika perspicace Wyraz mago tworzy liczbę mnogą regularnie: maghi. Użyty w znaczeniu ‘ka­
płan i mędrzec w rełigii staroperskiej’ przyjmuje w liczbie mnogiej formę
GRUPA II - rzeczow niki zakończone w liczbie pojedynczej na -o mag i, stąd i Tre Re Magi.
Są to z reguły rzeczowniki rodzaju męskiego. Przyjmują one w liczbie mno­ W wyrazach akcentowanych na trzeciej sylabie od końca końcówka grama­
tyczna liczby pojedynczej -o zostaje zastąpiona w liczbie mnogiej końcówką
giej końcówkę -i.
-i, która zmienia wymowę poprzedzających ją spółgłosek c, g z tylnojęzyko­
wej na podniebienną Ici, làzl. M'amy więc:
un abbozzo gli abbozzi ii. marito i mariti
-CO —f -ci
U gallo i gaili il quadro i quadri
VAustríaco - gli Austraci il panegírico - i panegirici
il libro i libri il ragazzo i ragazzi
il medico - i medici il pórtico - i portici
il lupo i łupi lo spruzzo gli spruzzi•
il moñaco - i monaci il sindaco - i. sindaci
Przypadek szczególny: Uuomo - gli uomini. -go -> -gi
Rzeczownik rodzaju żeńskiego la mano przyjmuje w liczbie mnogiej formę Vasparago - gli. asparagi il radiologo - i radiologi
le mani. 1’ecologo - gli ecologi il teologo - i teologi
Nieliczne inne rzeczowniki rodzaju żeńskiego na -o nie zmieniają formy Liczne wyjątki:
w liczbie mnogiej, toteż zaliczane są do grupy IV. 1’abbaco - gli abbachi l'obbligo - gli obblighi
Także i w tej grupie rzeczowników przy zamianie końcówki liczby pojedyn­ il carico - i carichi il pizzico - i pizzichi
czej na liczbę mnogą zachodzą w niektórych wypadkach zmiany natury fo­ il dialogo - i dialog hi il profugo - i profughi
netycznej (i graficznej). Oto najbardziej charakterystyczne tendencje, których V epilogo gli epiloghi il valico - i. vatichi
nie należy jednak przyjmować jako reguły, ponieważ od każdej z nich istnie­
je wiele wyjątków. Niektóre wyrazy zakończone na -co, -go m ają dwie formy dla liczby mno­
giej, np.
® Rzeczowniki zakończone na -co, -go przyjmują w liczbie mnogiej różne U chirurgo - i chirurgi, chirurghi
zakończenia, w zależności od miejsca akcentu w wyrazie. ilfarm aco - i farm aci, farm achi
Wyrazy akcentowane na przedostatniej sylabie przyjmują w liczbie mnogiej il manico - i manici, manichi
końcówkę -chi, -ghi, zachowując w ten sposób w zakończeniach wymowę U sarcofago - i sarcofagi, sarcofaghi
tylnojęzykową spółgłosek c, g. M amy więc: il stomaco — gli stomaci, stomachi
114 115
 • W przypadku rzeczowników zakończonych w liczbie pojedynczej na -logo głoską tylnojęzykową /k/, /g/, /sic/ (w ortografii -ch-, -gh-, -sch-) bądź odpo­
rysuje się tendencja regularnego tworzenia liczby mnogiej na -gi, jeśli są to wiadającą im spółgłoską palatalną lei, /dż/, III (w tym ostatnim wypadku
nazwy osobowe, np.
i nie jest wymawiane i służy jedynie do zachowania wymowy palatalnej po­
1’astrologo - g li astrologi l ’ideologo gli ideologi przedzającej spółgłoski). M amy więc:
il. cardiologo — i cardiologi il sociologo i sociologi l ’arancio - gli aranci il mugghio - im ugghi
il criminologo — i criminologi 10 speleologo gli speleologi il bacio —i baci 1’occhio — gli occhi
íifilologo - i fdologi 11 teologo i teologi il cerchio - i cerchi il rischio - i rischi
Zakończone na -logo rzeczowniki nieżywotne przyjmują w liczbie mnogiej il ciliegio - i ciliegi Jo straccio - gli stracci
z reguły zakończenie -loghi: ilfascio - ifa sc i il viaggio - i viaggi
® Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -lo z i akcentow anym
il catalogo —i caíaloghi 1’epilogo — gli epiloghi
utrzymują to i w liczbie mnogiej, a końcówkę gramatyczną -o zamieniają re­
U decálogo - i clecaloghi il monologo - i monologhi
gularnie na -i. Inaczej mówiąc, -io zostaje zastąpione w liczbie mnogiej przez
il dialogo —i dialoghi il prologo — i prologhi
-ii, przy czym należy dodać, iż w języku współczesnym akcentu w zasadzie
® Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -io z i nieakcentowa- nie zaznacza się. A zatem:
nym tracą to i w liczbie mnogiej, przyjmując równocześnie regularnie na il mortuorio - i mormorii il pendió - i pendii
miejsce końcówki gramatycznej -o końcówkę liczby mnogiej -i. Inaczej l oblio —gli obli i lo zio — gli zii
mówiąc -io zostaje zastąpione w liczbie mnogiej przez -i, np.
Przypadek szczególny: dio - dei.
V armadlo gli armadi l ’oratorio gli oratori
il calamaio i calamai l 'ozio o Istnieje wreszcie niewiele rzeczowników zakończonych w liczbie pojedyn­
gli ozi
il crematorio czej na -o, które przy zamianie na liczbę mnogą przyjmują końcówkę
i crematori il rasoio i raso i
-a i zmieniają rodzaj gramatyczny męski na żeński, np.
l ’esempio gli esempi 10 studio gli studi
l ’esercizio gli esercizi 11 testimonio i testimoni il centinaio - le centinaia il paio - le paia
il migliaio —le migliaia il riso — le risa (ridere)
Przypadek szczególny: il tempio - i templi. il miglio —le miglia l ’uovo — le uova
W tradycyjnej pisowni, gdy forma liczby mnogiej z jednym -i staje się homo-
GRUPA III - rzeczowniki zakończone nia -e
grafem innego wyrazu, dla uniknięcia nieporozumienia zachowuje nieraz tra­
dycyjną końcówkę -ii lub (wyjątkowo, w tradycyjnej pisowni) 4 bądź też Rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -e (zarówno rodzaju mę­
w niektórych wypadkach daje się akcent graficzny dla odróżnienia jednej skiego, jak i żeńskiego) przyjmują w liczbie mnogiej końcówkę -i, np.
formy od drugiej, np. il cane - i cani la notte - le notti
1’assassinio ‘morderstwo’ —gli assassinilassassiniilassassini la chiave - le chiavi / ’occasione - l.e occasioni
(obok: assassino ‘morderca’ - assassini) il colore —i colorí il paclre - i. paclri
Voratorio — gli oratori!oratorii!oratori la madre —le madri il ponte — i ponti
(obok: oratore —oratori) Przypadek szczególny: il bue - i buoi.
il principio - i principilprinćlpilprincipiilprincipi
Większość rzeczowników zakończona na -ie nie ulega zmianie w liczbie
(obok: principe - principi, principi)
mnogiej. Należą zatem do grupy IV. Jedynie następujące rzeczowniki zmie-
Wprowadzenie jednego -i w liczbie mnogiej ma miejsce również w wyra­ niają końcówkę w liczbie mnogiej zgodnie z podaną wyżej zasadą:
zach, w których zakończenie -io- w liczbie pojedynczej poprzedzone jest spół- l ’effigie - leeffigi
116
117
 la mogile — le mogli- Można do nich zaliczyć również rzeczownik il cinema (liczba mnoga i cine­
la superficie - le supeifici ma) powstały ze skrócenia wyrazu złożonego il cinematógrafo.
Należy jednak zaznaczyć, że superficie i effigie mają też dla liczby mnogiej m Rzeczownild rodzaju żeńskiego zakończone na -ie (z -i- nieakcentowanym):
rzadziej używane formy nie zmienione.
la/le barbarie la/le serie
GRUPA ¡V - rzeczow niki niezm ienne la/le congerie la/le specie
la/le progenię
i Do grupy tej należą rzeczowniki (zarówno rodzaju męskiego, jak i żeńskie-
S go), które w liczbie mnogiej mają tę samą formę co w liczbie pojedynczej. UWAGA: Rzeczowniki effigie i superficie częściej, a moglie zawsze tworzą liczbę mnogą z koń­
cówką -i.
W ustaleniu ich liczby pom agają towarzyszące im określniki oraz kontekst.
Rzeczownild niezmienne można podzielić na: m Rzeczownild zakończone spółgłoską. Są to w zasadzie wyrazy pochodze­
nia obcego (zapożyczenia):
® Rzeczownild zakończone samogłoską akcentowaną, a więc p a r o l e t r o n c h e :
il/i bar il/i gulag lo/gli short
- z typowymi końcówkami rodzimego pochodzenia -tà, -tù, np. il/i confort il/i night lo/gli sport
la/le città lañe îortuosità il/i festival il/i quiz lo/gli stress
la/le servitù la/le università il/i film il/i relax il/i terminal
la/le solidarietà la/le virtù U/i gas lo/gli scooter il/i tram

- także z innymi zakończeniami, np. Wyrazy obcego pochodzenia przyjmują czasem w liczbie mnogiej (zwłaszcza
w języku prasy i w językach specjalistycznych) końcówkę funkcjonującą
il/i caffè lo/gli oblô w języku, z którego pochodzą. Jest to najczęściej końcówka -s, np.
il/i coccodè la/le tribu
il container — i containers
- zakończone samogłoską wyrazy jednosylabowe (czyli z sylabą akcento­ il leader — i leaders
waną), np.
il maquillage — i maquillages
lañe gru,il/i re, il/i tè Dodawanie taldej końcówki (-s) do wyrazów nie mających jej w oryginal­
- oraz archaizm il/i dl ‘dzień’ z utworzonymi z nim nazwami dni tygodnia: nym brzmieniu jest niepoprawne (i lager, i gulag, a nie i Hagers, i *gulags).
Za niepoprawne należy uważać (jeszcze) pojawiające się czasem w języku
il/i lunedl, martedi, mercoledï, giovedi, venerdi bardzo potocznym formy liczby mnogiej pochodzenia analogicznego
® Rzeczownild zakończone na -i: z -i (i film i).

lañe analisi la/le ipotesi ® Niektóre rzeczownild rodzaju żeńsldego zakończone najczęściej na -o. Są
il/i brindisi lañe metrópoli to z reguły rzeczownild powstałe w drodze elizji drugiego elementu pierwot­
la/le crisi la/le tesi nego złożenia:
la/le auto (la macchina/la automobile)
® Niektóre rzeczownild rodzaju męskiego zakończone na -a:
la/le dinamo (la dinamoelettrica)
il/i boa il/i sosia la/le foto (la fotografia)
il/i capoccia il/i vaglia la/le moto (la motocicletta)
il/i gorilla il/i via la/le radio (la radiofonia)
118 119
 Analogicznie nowsze:
□ Końcówkę liczby m nogiej przyjm uje d ru g i człon złożenia.
il/ifrigo, la/le tele (pot.), il/i video Jest to przypadek najczęstszy i rozprzestrzeniający się na pierwotnie nie pod­
legające mu typy złożeń. Tym. sposobem plurałizacji objęte są głównie nastę­
LICZBA MNOGA RZECZOWNIKÓW ZŁOŻONYCH pujące typy złożeń:
Nie ma we włoskim jednej, ściśle określonej reguły tworzenia liczby mnogiej • rzeczow nik + rzeczow nik
rzeczowników złożonych, a od stwierdzanych tendencji istnieje dużo wyjąt­ 1’arcobaleno — gli arcobaleni
ków; często też zachodzi możliwość użycia podwójnych form (np. albo nie­ la banconota - le banconote
odmiennej albo z końcówką liczby mnogiej). il capogiro - i capogiri
| Rzeczowniki złożone przyjmują różne formy w zależności od typu złoże- il capolavoro —i capolavori
i nia oraz od stopnia ich ieksykalizacji. il cavolfiore - i cavolfiori
laferrovia —leferrovie
Oto cztery możliwe sposoby tworzenia liczby mnogiej rzeczowników złożo­ il pescecane - i pescecani (także i pescicani)
nych:
Najczęściej występują tu złożenia powstałe z zestawienia równorzędnego dwu
□ O ba człony złożenia p rzy jm u ją form ę liczby m nogiej. rzeczowników (zwłaszcza gdy są tego samego rodzaju): cassapanca, pesceca­
Dzieje się tak w złożeniach typu: ne bądź też gdy rzeczownik będący pierwszym członem złożenia stanowi do­
® rzeczow nik + przym iotnik pełnienie rzeczownika, który jest drugim członem złożenia: terremoto.
uwaga: Rzeczowniki złożone, w których pierwszym członem jest capo, stanowią przypadek
I ’acquaforte — le acqueforti szczególny zarówno z uwagi na ich liczebność, jak i na sposób ich plurałizacji. Zosta­
il caposaldo — i capisaldi ną one omówione na końcu tego rozdziału.
la melagrana — le mele grane ® przym iotnik + rzeczow nik
il pellerossa — i pellirosse
la piazzaforte - le piazzeforti Valtoparlante - gli altoparlanti
il bassorilievo i bassorilievi
la terraferma - le terreferme
il francobollo i francobolli
u w aga: R zeczow nik palcoscenico przyjm uje w liczbie m nogiej form ę palcoscenici. il mezzogiorno i mezzogiorni
il purosangue i purosangui (obok purisangue)
Niektóre tego typu złożenia mają formy oboczne pochodzenia analogiczne­
go: le melagrane lub też nieodmienne: i pellerossa. ® czasow nik + rzeczownik

• przym iotnik + rzeczow nik (niektóre złożenia) Gdy rzeczownik stanowiący drugi człon wyrazu złożonego jest rodzaju mę­
skiego w liczbie pojedynczej lub gdy jest to rzeczownik mano, wówczas wy­
la buonalana — le buonelane raz złożony jest rodzaju męskiego i przyjmuje formę liczby mnogiej podsta­
la mezzaluna - le mezzelune wowego rzeczownika prostego, np.
la mezzatinta - le mezzetinte
Vasciugamano - gli asciugamani
uwaga: Rzeczownik bassifondi (liczba pojedyncza bassofondo) jest używany tylko w zna­ il battibecco - i battibecchi
czeniu przenośnym; mezzenotri (od mezz.anotte), bassirilievi (od bassorilievo) i in. il contrattacco - i contrattacchi
wychodzą z użycia i są obecnie uw ażane za nieprawidłowe. Podobnie ja k w wielu U grattacielo — i grattacieli
innych złożeniach zw yciężają tu formy pochodzenia analogicznego.
il parafango - i parafanghi
120
121
 il passaporto — i pcissaporti
il vestito su misura — i vestid su misura
lo scaldabagno — gli scaldabagni
la viola da gamba - le viole da gamba
10 spazzacamino — gli spazzaccimini.
9 czasow nik + przyimek + rzeczow nik (niektóre złożenia) ® zestawione w wyrazie złożonym rzeczowniki są różnego rodzaju grama­
tycznego, np.
11 cantambanco — i cantcimbanchi
il girasole - i. girasoli la pescecagna — le pescicagna
il saltimbanco - i saltimbanchi il pescespada - i pescispada
il saltimpalo - i saltimpali ® oba izeczowniki —człony wyrazu złożonego —są zestawieniem względnie
Nieodmienne są: luźnym, co wyraża się m.in. tym, że pisane są osobno ewentualnie z łączni­
kiem, np.
il/i piscialletto, il/i saltimbocca
il cane lupo (cane-lupo ) - i cani lupo (ca.ni-l.upo)
® przyslówek/przyimek + rzeczow nik
il discorso fium e — i cliscorsi fiume
Należą do nich szczególnie te wyrazy, w których rzeczownik stanowiący dru­ l uomo rana — gU uomini. rana
gi człon złożenia jest rodzaju męskiego liczby pojedynczej; także niektóre te­
go typu złożenia z rzeczownikami rodzaju żeńskiego, np. □ O ba człony w yrazu złożonego pozostają nie zmienione.
Tak dzieje się w przypadku następujących typów złożeń:
il dopopranzo — i dopopranzi
il lungomare — i lungomari ® czasow nik + rzeczow nik
il sottopassaggio — i soitopassaggi
- gdy rzeczownik - drugi element wyrazu złożonego - jest już w liczbie mno­
la sottoveste - le sottovesti giej, np.
W iele takich złożeń jest jednak nadal nieodmiennych, np.
l ’attaccapanni - gli attaccapanni
il/i fuoribordo, il/i senzatetto, il/i fuoristrada podobnie:
□ Zm ianie na liczbę m nogą ulega pierw szy człon w yrazu złożonego. il/i cavatappi U (la)/i (le) lavastoviglie
Ten sposób tworzenia liczby mnogiej ma bardzo ograniczony zasięg. il/i guastafeste il/i portabagagli
Występuje on w złożeniach typu rzeczownik + rzeczow nik oraz rzeczow nik d/i lanciarazzi il/i portam onete
+ przyimek + rzeczow nik, w których:
il (la)/i (le) lavapiatti lo/gli stuzzicadenti
® drugi rzeczownik wyrazu złożonego stanowi dopełnienie pierwszego, peł­
— gdy lzeezownik —drugi element wyrazu złożonego —jest rodzaju żeńskiego
niącego w złożeniu funkcję nadrzędną (capoclasse = capo della classe)
w liczbie pojedynczej (sam wyraz złożony jest najczęściej rodzaju męskiego), np.
l ’aereo a reazione — gli aerei a reazione
Vaspirapolvere - g li aspirapoh ere
I amore contro natura — gli amori contro natura
il capopopolo - i capipopolo podobnie:
il capostazione - i capistazione
il/i battistrada la/le lavabiancheria
il capotavola — i capitavola
il/i bucaneve il/i portabandiera
il'ficodi.nd.ia - i fichidindia
il/i cacciavite il/i. portafortuna
il punto di vista — i punti di. vista
il/i guardasala il/i salvagente
122
123
 ® czasow nik + czasow nik podobnie:
l ’andiriyieni - gli andirivieni ił capobanda - i capibanda ił caposezione - i capisezione
podobnie: ił capolista - i capilista ił caposąuadra - i capisąuadra
ił caporeparto - i capireparto il capoufficio - i capiufficio
ił/i bagnasciuga ił/i parapiglia
. m Zm ianie ulega d rugi czloe złożenia, jeśli to on ma istotny wpływ na
ił/i dormivegłia ił/i saliscendi
znaczenie całego wyrazu, np.
il/i fuggifuggi ił/i viavai
il capocuoco —i capocuochi il capoluogo — i capoluoghi
© czasow nik -i- przysłów ek il capogi.ro - i capogiri ii. capoverso - i capoversi
ił buttafuori - i buttafuori il capolavoro — i capolavori
podobnie: Człon pierwszy {capo) funkcjonuje tu często jako orzecznik przy strukturze
ił/i cacasotto U/i posapiano z orzeczeniem imiennym: capocuoco -> cuoco che e capo. Ten sposób plura­
lizacji, jako normalny i podparty działaniem analogii, występuje także w zło­
ił/i passavanti il/i tiradritto
żeniach innych typów: capouffici, capotreni. obok capiufficio, capitreno.
e przysłówek/przyimek + rzeczow nik, zwłaszcza te złożenia, w których
® Z m ianie ulegają oba człony złożenia. Jest to tradycyjny sposób plurali-
drugim członem jest rzeczownik rodzaju żeńskiego, np.
zacji, coraz rzadziej stosowany, pozostający w regresji w stosunku do innych
ił doposcuola — i doposcuola sposobów, np.
podobnie: capicuochi (obok capocuochi) capiluoghi (obok capoluoghi)
il/i fuorigioco il/i retroterm capilavori. (obok capolavoń) capimastri (obok capomastri)
ił (la)/i (le) fuoriserie il/i sottoscała • O ba człony założenia pozostają nie zmienione. Dotyczy to złożeń z ca­
0 tym, jak złożone i skomplikowane (a równocześnie jednak proste po użytych w rodzaju żeńskim, w których drugi człon jest dopełnieniem
pierwszego (zatem nadrzędnego), np.
1 przejrzyste) jest tworzenie liczby mnogiej wyrazów złożonych, można
się przekonać na przykładzie złożeń - bardzo licznych i różnorodnych la/le capoclasse la/le capolista
- z rzeczownikiem capo, stanowiącym ich pierwszy człon. la/le capofila la/le caposezione

Przyjmują one różne formy w liczbie mnogiej, w zależności np. od stopnia ale: la capocuoca - le capocuoche, ponieważ człon drugi (cuoca) jest tu ele­
ich leksykalizacji, od wartości semantycznej ifunkcjiskładniowej poszcze­ mentem ważniejszym, a ponadto opiera się na modelach: la cuoca - le cuo-
gólnych członów. Również w tych wypadkach istnieje sporo wahań. Oto che, il capocuoco - i. capocuochi.
cztery modele ich pluralizacji:
PRZYPADKI SZCZEGÓLNE
® Zm ianie na liczbę m nogą ulega pierwszy człon złożenia. Dzieje się tak
zwłaszcza wówczas, gdy człon capo jest ważniejszy dla znaczenia złożenia, □ Rzeezowinild m a ją c e dw ie formy liczby pojedynczej
np. gdy określa on „osobę stojącą na czele” (składniowo jest on nadrzędny Należy do nich rzeczownik arma/arme (liczba mnoga le armi) oraz niektóre
w stosunku do członu drugiego, który jest wówczas z reguły jego dopełnie­ rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -iere, -¿ero; w liczbie mnogiej
niem), np. mają one jedną końcówkę -i, np.
U capofamiglia = capo della fam iglia - i capifamiglia il destriere/destriero - i. destrieri.
124
125
 ilforestiere/forestiero - iforestieri Szczególną grupę stanowią tu rzeczowniki nazywające części ciała: za-
lo sparviere/sparviero — gli spanderi | zwyczaj rodzaj męski dotyczy poszczególnych elementów, a rodzaj żeń­
ski zbioru tych elementów, traktowanych jako całość, np.
□ Rzeczow niki m a ją c e dw ie form y liczby m nogiej
il dito -i diti ‘palce’ - różne
Niektóre rzeczowniki zakończone w liczbie pojedynczej na -o mają w liczbie le dita np. ‘palce jednej ręki’
mnogiej dwie formy [stąd ich określenie: s o s t a n t iv i s o v r a b b o n d a n t i ]: jed­ il ginocchio — i ginocchi ‘kolana’ —różne
ną - rodzaju męskiego z końcówką -i, drugą - rodzaju żeńskiego z -a. le ginocchia ‘para kolan’
il labbro - i labbri ‘obrzeża naczynia, rany’
1 Często wówczas zachodzi specjalizacja znaczeniowa, przy czym zdarza le labbra ‘wargi’ (w znaczeniu anatomicznym)
I się, iż forma żeńska ma tradycyjnie znaczenie właściwe, a forma męska 1’osso - gli ossi ‘rozproszone, różne kości’
I znaczenie przenośne; trudno tu jednak tworzyć dla współczesnego języ- le ossa ‘kości szkieletu’.
I ka włoskiego ogólniejszą regułę.
□ Rzeczow niki z dw iem a form am i dla liczby pojedynczej i dw iem a dla
Oto przykłady:
liczby m nogiej
il braccio ‘ram ię’ -
i bracci ‘poręcze np. fotela’ Czasem zachodzi tu - mniej lub bardziej kompletna - specjalizacja seman­
le braccia ‘ram iona’ tyczna, np.
U cervello ‘m ózg’ - i cervelli ‘umysły’
lp ilfrutto ‘owoc’ - łm i frutti (jako owoc rośliny, także w przenośni)
le cervella ‘m ózgi’
lp lafrutta (rzecz, zbiorowy: owoce podane dojedzenia) - lm lefrutta/le
il com o ‘róg’ i corni ‘instrumenty muzyczne’
frutte (w znaczeniu właściwym, także przenośnym; dziś mało używane).
le com a ‘rogi zwierząt’
Podobnie: / ’b recchio/l’orecchia ‘ucho’ - gli orecchi/le orecchie
il fondam ento - ifondam enti ‘podstawy, np. doktryny’
la strofa/la strofę ‘strofa’ — le strofe/le strofi
‘fundam ent’ lefondam enta ‘fundamenty np. budynku
il gęsto ‘gest’ - i gesti ‘gesty, np. rękam i’ które jednak mają to samo znaczenie.
le gesta ‘przedsięwzięcia, czyny’ □ Rzeczow niki nie m a ją c e liczby pojedynczej lub liczby m nogiej
il grido ‘krzyk’ - i gridi ‘krzyki, zwłaszcza zwierząt’
Istnieją rzeczowniki, które mają tylko liczbę pojedynczą albo tylko liczbę
le grida ‘krzyki łudzicie’
mnogą.
il lenzuolo — i lenzuoli ‘prześcieradła’
Form ę tylko liczby pojedynczej (oczywiście w znaczeniu właściwym, nie
‘prześcieradło’ le lenzuola ‘komplet pościeli’
przenośnym) mają:
il muro ‘m ur’ - i muri ‘ściany np. dom u’
© rzeczow niki ab strak cy jn e (w większości), np.
le mura ‘mury obronne’
lo staio ‘korzec’ - gli stai ‘naczynia’ lafedeltà, Vinformatica
le staia ‘m iara’ ® nazwy chorób (riiektóre), np.
lo strido ‘pisk’ - gli stridi
lafebbre, il vaiolo
le strida - bez różnicy znaczeń
1’urlo ‘wycie’ - gli urli ‘wycia np. zwierząt’ m nazwy świąt, np.
le urla ‘łudzicie krzyki, wrzaski’ VEpifania, il Natale, la Pasqua

126 127
© nazwy pierw iastków chem icznych, np.
I W zasadzie - poza wyjątkami - rzeczownik musi występować z rodzaj-
Uossigeno, il piombo 1 nikiem, który, dla oddania specyficznych relacji składniowych i seman-
• rzeczowniki zbiorowe, np. I tycznych, może się łączyć z przyimkiem; takie rodząjniki połączone
1 z przyimkami, zwane ściągniętym i, czyli zespolonymi [ p r e p o s iz io n i.a r -
ilfogliam e, la roba I t i c o l a t e ] , pozwalają wyrazić te relacje, które w językach zwanych fle-
® nazwy wielu pro d u k tó w spożywczych, np. 1 ksyjnymi (a więc także w języku polskim) wyrażane są przez przypadki.

il latte, il pepe We włoskim rozróżnia się trzy typy rodzajnika:

@ inne, np. określony [ a r t ic o l o d e t e r m in a t iv o ]

la fam ę, il sangue nieokreślony [a r t ic o l o i n d e t e r m in a t iv o ]

cząstkowy [a r t ic o l o p a r t it iv o ]
Prawie wyłącznie form ę liczby m nogiej mają m.in.:

• nazw y przedm iotów , w których można wyróżnić dwa lub więcej elemen­
tów składowych, np. RODZAJNIK OKREŚLONY
le forbici, le mutande, gli occhiali, i pantaloni
Ma on następujące formy:
® rzeczow niki w yrażające w ielorakość (złożoność) przedm iotu, np.
le dimissioni, i dintorni, le percosse, le spezie, gli spiccioli, rodz. m. rodz. Ż.
le stoviglie, le vicinanze, i viveri
lp u, lo, r la, r
® p lu ralia tan tu m odziedziczone z łaciny, np.
lm i, gil le
gli annali, le ferie, le nozze, le tenebre

W niektórych wypadkach wyrazy w zależności od liczby różnią się znacze­ Użycie poszczególnych form ro d zajnika określonego:
niem, np.
V
la gente ‘ludzie’ - le genti ‘ludy, narody’ ® przed rzeczownikami rodzaju męskiego i żeńskiego liczby pojedynczej za­
il resto ‘reszta’ - i resti ‘pozostałości, szczątki' czynającymi się od sam ogłoski, np.

l ’amico, Vainica, l ’orso, l ’acqua

RODZAJ N IKS Wyjątek: la iena - le iene.

lo
Rodzajnik [ a r t ic o l o ] jest jednym z określników, czyli wyrazów gram a­ ® pized izeczownikami rodzaju męskiego liczby pojedynczej zaczynającymi

I
tycznych; poprzedza rzeczownik i służy do zaktualizowania go w tek­ się od s przedspólgłoskowego, gn /n ’/, pn, ps, sc /sl, x, z oraz od pólsamoglo-
ście, czyli do nadania mu znaczenia dokładnie określonego. Rodzajnik ski i 1)1, np.
pozostaje z rzeczownikiem w ścisłym związku gramatycznym, zgadzając
lo gnomo, lo iettatore, lo pneumático, lo psicólogo, lo sciame, lo sport,
się z nim w rodzaju i liczbie.
lo xerografo, lo zio
128
129
© przed w yrazam i obcego pochodzenia, zaczynającymi się od niezwyczaj­ Gdy rodzajnik określony poprzedzony jest niektórymi przyimkami: a, da, di,
nych dla włoskiego i bardzo rzadko pojawiających się zbitek spółgłoskowych, in, su, tworzy razem z nimi fformy zespolone, tzw. ściągnięte [preposizioni
articolate].
takich ja k ct, ft, mn, pt, np.
lo ctenidio, loftalato, lo mnemonismo, lo pteroi.de RODZAJNIK
PRZYIMEK
® wyjątkowo w niektórych u tarty ch w yrażeniach, np. il lo, r la, r i gli le

a al alio alla ai agli alle

per lo meno, per lo piu
a ll’ a ll’ .
W formach częściej używanych obserwuje się użycie analogiczne rodzajnika da dal dallo dalia dai dagli dalle
d a li’ d a li’
il zamiast lo, np. il pneumático.
di dei d é lo della dei degli delle
gli d e ll’ d e ll’
® przed rzeczownikami rodzaju męskiego liczby mnogiej, zaczynającymi się in nel mello mella nei negli melle
mell’ mell’
od samogłoski, s przedspółgłoskowego, gn In’I, pn, ps, sc Isl, x, z oraz od
su snl sollo sulla sui sugli suite
pólsam ogloski i /j/, np.
su ir suIF
gli amici, gli gnomi, gli iettatori, gli zii
Formy zespolone z eon (col, collo, colla, coi, cogli, colle) są dziś, poza utar­
il tymi zwrotami frazeologicznymi, rzadko używane.
© przed rzeczownikami rodzaju męskiego liczby pojedynczej, zaczynającymi
R odzajnik określony m a dwie podstaw ow e wartości:
się od spółgłoski, z wyjątkiem $ przedspółgłoskowego, gn /n ’/, pn, ps, sc, /§/,
x, z oraz półsam ogłoski i /j/, np. © określa rzecz (osobę itd.), którą przyjmujemy jako już znaną (z kontekstu),
o której była mowa wcześniej, np.
ilfratello, i.1 libro
La casa dei loro genitori e bella e spaziosa.
i ‘Dom ich rodziców jest ładny i przestronny.’
© przed rzeczownikami rodzaju męskiego liczby mnogiej, w tych samych La lezione d'italiano non avra luogo: il professore e ammalato.
sytuacjach co il, np.
m określa całą ldasę przedmiotów, ich typ, rodzaj; występuje też przy rzeczow­
i fratelli, i libri nikach abstrakcyjnych; ma więc w tym wypadku wartość uogólniającą, np.
la II leone e il re degli animali.
® przed rzeczownikami rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, zaczynającymi ‘Lew jest królem zwierząt.’
się od spółgłoski, np. Gli antichi adoravano gli dei.
U onestd e una delle vi.rtu fondamentali.
la sorella, la stanza

le R odzajnika określonego używ a się również:

© przed rzeczownikami rodzaju żeńskiego liczby mnogiej, np. • przed rzeczownikami określającymi rzeczy jednostkowe w przyrodzie, np.
le amiche, le sorelle, le stanze il sole, la term

130 131
 ® przed rzeczownikami określającymi surowce, np.
Vargento, il ferro, il grano, ¡’olio
• przed nazwami własnymi, np.
la Polonia, la Sicilia, il Tevere, il Vesuvio
Użycie poszczególnych form ro d zajn ik a nieokreślonego:
un’
® przed rzeczownikami rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, zaczynający­
mi się od sam ogłoski, np.

Rodzajnik określony może w odpowiednim kontekście pełnić rolę przym iot­
nika (lub zaim ka) wskazującego, np.
Spero di tornare entro la settimana (= entro questa settimana).
‘M am nadzieję, że wrócę przed końcem (tego) tygodnia.’
L ’hai sentita, la bugiarda (= quella bugiarda)?
Może też przyjąć w artość dystrybetyw ną, np.
ricevere il martedi (= tutti i martedl)
‘przyjmować we wtorki’
lub w artość czasową, np.
Partirá il mese prossimo (= nel mese prossimo).
‘Wyjedzie w przyszłym miesiącu.’
RODZAJNIK NIEOKREŚLONY
| Ten rodzajnik ma tylko formy liczby pojedynczej. Uży wane dawniej dla
¡I liczby mnogiej formy rodzajnika cząstkowego (dei, degli, delle) dziś po­
jaw iają się rzadko; we współczesnym języku włoskim brak rodzajnika
j może w odpowiednim kontekście wskazywać liczbę mnogą.
Rodzajnik nieokreślony ma zatem następujące formy:
rodz. m. rodz. ż.
lp un, uno una, u n ’
un amica, un arancia, un eternitá, u n ’ombra, u n ’universitá
We współczesnym języku włoskim elizja często nie jest stosowana.
uno
a analogicznie do rodzajnika określonego lo - przed rzeczownikami rodzaju
męskiego liczby pojedynczej zaczynającymi się od s przedspólgłoskowego,
gn ln’/,p n , ps, sc /sl, x, z oraz od pólsam oglosld i /j/, np.
uno gnocco, uno iettatore, uno pneumático, uno psichiatra,
uno sbirro, uno sciame, uno xerografo, uno zaino
un, una
® pized rzeczownikami rodzaju męskiego lub żeńskiego - we wszystkich in­
nych przypadkach, np.
un aiancio, un calcolatore, un cugino, un foglio, un libro, un opuscolo,
un quadro, un ritorno, un urlo
una casa, una finestra, una foglia, una modella, una ñipóte, una pro-
va, una sorella, una strada, una vetrata, una zanzara
Szczególne w artości ro d zajn ik a nieokreślonego:
® w połączeniu z rzeczownikami policzalnymi i abstrakcyjnymi ma znacze­
nie zbliżone do liczebnika, np.
un libro, una mano, una pace durevole
® może mieć wartość ekspresywną (stopień najwyższy, podziw itp.), np.
Ha una immaginazione!
‘Ale ma wyobraźnię!’
Buffa d ’una donna!
Ho conosciuto una ragazza!

lm (dei, degli) (delle) 9 wprowadza do grupy nominalnej rzeczownik, który określa rzecz bliżej
nieznaną, nieokreśloną, będącą w tekście elementem nowym, np.
Cercasi un appartamento nel centro della cittd.
‘Poszukuje się mieszkania w centrum m iasta.’
132
133
 Era stato annunciato l ’arrivo di un nuovo lettore d ’italiano. SZCZEGÓLNE PRZYPADKI UŻYCIA RODZAJNIKA
Im ie i amici hanno una casa in Campania.
Istnieje szereg szczególnych sytuacji, w których użycie rodzajnika - głównie
M i sono comprato un libro.
określonego - jest bądź dowolne, bądź obowiązkowe, bądź wreszcie wyklu­
® ma też wartość ogólną, wskazującą - w pewnym stopniu analogicznie do ro­ czone.
dzajnika określonego - na kategorię, klasę przedmiotów, ich typ czy rodzaj, np.
Nazwy własne osobowe - im iona, nazw iska - są z reguły używane bez
Un (il) giovane manca sempre di esperienza. rodzajnika. Ponieważ odnoszą się do osób jednostkowych, przyjmuje się je
‘Młodemu zawsze brak doświadczenia.’
jako już określone, np.
Un parco nel centro della citta e paragonabile ai polmoni.
Clara e Diego tornano a Roma fra una settimana.
‘Clara i Diego wracają do Rzymu za tydzień.’
RODZAJNIK CZĄSTKOWY Le novelle di Boccaccio sono tradotte in moltissime lingue.
Per fortuna Francesco mi aspettava a ll’aeroporto.
Ma on następujące formy:
Z rodzajnikiem - określonym - występują jednak nazw iska kobiet, np.
rodz. m. rodz. ż.
la Callas, la Deledda, la Loren
lp d el, dello, d e ll’ della, dell’
oraz nazw iska w liczbie m nogiej, np.
lm d ei, d egli delle
i Borgia, i Medici, gli Sforza
Użycie poszczególnych form rodzajnika cząstkowego, w zależności od następu­
Natomiast przed nazw iskam i m ężczyzn rodzajnik m oże być użyty, ale też
jącego po nim rzeczownika, jest taicie jak użycie form rodzajnika określonego.
często nie jest stosowany, np.
Rodzajnik cząstkowy używany jest przed rzeczownikami należącymi do
I grupy tzw. rzeczowników niepoliczalnych, czyli takich, które nie odno- Abbiamo incontrato /il/ Bianchi.
! szą się do pojedynczych przedmiotów i mają znaczenie zbiorowe, a więc ‘Spotkaliśmy pana Bianchi.’
których nie da się policzyć.
Nie ma ścisłej reguły, jeśli chodzi o stosowanie rodzajnika przed nazw iska­
Nie może więc być użyty z rzeczownikami odnoszącymi się do rzeczy jed­
m i sław nych osób; w niektórych przypadkach rodzajnik jest używany czę­
nostkowych i niepodzielnych. Przeważnie są to rzeczowniki nieożywione
ściej (ale można go opuścić), np.
konkretne, rzadko abstrakcyjne. Często rodzajnik cząstkowy nabiera znacze­
nia: trochę, pewną część, ileś, nieco, kilka, niektórzy itp. VAriosto, il D ’Annunzio, il Manzoni, il Verga
Comprare del pane e del vino.
w innych jest on z użycia wykluczony, np.
‘Kupić (trochę) chleba i w ina.’
Abbiamo degli ospiti. Colombo, Garibaldi, Pirandello, Puccini
C ’e dell’ironia nelle tue parole.
Cerca delle scuse. P rzydom ki [soprannomi] mogą mieć rodzajnik lub też nie, np.
Ci sono delle novitá.
(il) Botticelli (Alessandro di M ariano Filipepi)
Ci vuole del tempo p er f arlo.
(il) Pinturicchio (Bernardino di Benedetto)
Non fare delle scene!
(il) Tintoretto (Jacopo Robusti)
Prestare del denciro.
135
134
 Natomiast a p e lla tiv a , wskazujące pochodzenie, m uszą być poprzedzone
rodzajnikiem, np.
il Naz/z/areno (Jezus Chrystus), I ’Astigiano (Vittorio Alfieri),
il Caravaggio (Michelangelo Merisi), il Perugino (Pietro Vannucci)
Wreszcie nazw y osób użyte w sensie przenośnym (porównanie, postać ty­
tułowa, dzieło autora itp.) są poprzedzone (w zależności od konkretnego
przypadku) rodzajnikiem określonym , np.
Ecco il M odigliani che volevi vedere.
‘Oto M odigliani, którego chciałeś zobaczyć.’
E Dante (= La Divina Commedid) che mi hai regalato.
Si sta rappresentando 1’Amleto.
lub nieokreślonym , np.
Crede di essere un Einstein.
‘Myśli, że jest Einsteinem.’
II museo ha acquistcito un Picasso.
Nazwy geograficzne mogą występować z rodzajnikiem lub bez niego. Po­
jaw ia się tu wiele niekonsekwencji. Podamy jedynie najogólniejsze tendencje
dla omawianego zjawiska (zob. rozdz. Rzeczowniki).
Rodzajnika nie używ a się przed nazw am i:
® m iast
Bari, Cividale, Firenze, Giardini Naxos, Napoli
(ale: L ’Aquila, L ’Avana, II Cairo, La Spezia)
poza wypadkiem, gdy występują z przydawką lub dopełnieniem, np.
la Firenze dei M edici ‘Florencja Medyceuszy’,
la Cracovia rinascimentale, la nebbiosa Londra, una Palermo di
altri tempi, la Roma del grande Giubileo del Duemila
© wysp
Capri (ale: la rocciosa Capri), Malta
IL rodzajnikiem natom iast w ystępują nazwy:
• rzek
lA d ig e, l ’Arno (ale: Val d ’Arno, bagnarsi in Arno), il Po, la Senna,
il Tevere, la Vistola
136
© jezio r
il Como, il Garda, il Trasimeno
m gór
le Alpi, gli Appennini, i Carpazi, le Dolomiti, i Tatra, TAmariana,
il Gran Sasso, il Monte Bianco
m dużych wysp
la Corsica, il Madagascar, la Sardegna, la Sicilia
(ale: Creta, Sumatra)
m kontynentów
VAmerica, PAntartide, VEuropa
® krajów (państw)
la Croazia, la Francia, la Germania, la Gran Bretagna, 1’Italia,
la Lettonia, la Polonia, gli Stati Uniti
© regionów, krain
la Basilicata, la Calabria, la Campania, il Lazio, la Toscana,
il Veneto, la Pomerania, la Scandinavia, la Slesia, il Sahara
Przed przym iotnikiem dzierżaw czym rodzajnilc jest z reguły używany, np.
il (un) mio amico, il (un) suo cane, la loro casa, la nostra famiglia
Szczególny przypadek stanowią tu nazwy określające pokrew ieństw o (zob.
rozdz. Przymiotniki dzierżawcze).
Użycie ro d zajn ik a przy wyliczaniu zależy w dużej mierze od uznania, in­
tencji lub odczucia mówiącego; użyjemy rodzajnika przed rzeczownikami,
z których każdy wyraża treść odmienną od pozostałych (np. le vie, le piazze,
le case, i giardini clella cittd erano innondati dal sole)', gdy natomiast wyli­
czane rzeczowniki wyrażają treść pokrewną, widzianą jako większa całość,
rodzajniki (ewentualnie poza pierwszym rzeczownikiem) zostaną opuszczo­
ne (np. Sorvolo vie, piazze, case, giardini innondati dal sole).
M e używa się rodzajnika:
® przed niektórymi w yrażeniam i grzecznościowymi, w których rzeczownik
poprzedzony jest przymiotnikiem dzierżawczym, np.
Suci Eccellenza, Sua Santitd, Vostra Altezza, Vostra Signoria
137
® przed wyrażeniami określającym i tytuł, godność, poprzedzającym i imię @ w zwrotach wykrzyknikowych, zawołaniach, formach inwolcacyjnych:
własne, np.
Senti, amico mio!
don Cantillo, monsignor Silvestro,fra Girolamo, santa Barbara ‘Posłuchaj, mój przyjacielu!’
Buongiorno, dottore!
© w utartych zw rotach frazeologicznych i w yrażeniach idiom atycznych, np.
averfretta, aver se te ,fa r piacere, sentir freddo ® w przysłowiach, utartych powiedzeniach:
Cielo a pecorelle, acqua a catinelle.
Często są to w yrażenia ty p u przysłów kow ego, np.
‘Niebo z chmurami barankowymi wróży ulewę.’
eon permesso, eon piacere, in fondo, infretta, senza pieta Buon vino fa buon sangue.

m w tytułach książek, rozdziałów, adresach, określeniach informacyjnych itp:

Rodzajnik pom ijam y w pewnych sytuacjach składniowych, np.
Gramrnatica italiana, Dizionario dei sinonimi e dei contrari, Enciclo­
© w dopełnieniach wyrażających m.in.:
pedia Italiana, Premessa, Indice, Parte seconda, Capitolo V, Piazza
m iejsce Navona, Stazione Termini, Entrata
abitare in campagna ‘mieszkać na w si’, tornare a casa
R odzajnik cząstkowy pom ijam y m.in.:
sposób i środek
® w zdaniach przeczących, np.
parlare per (al) telefono ‘rozm awiać przez telefon’, andaré a caval-
lo, andaré in bicicletta, comportarsi da gentiluomo, eon arroganza, Non ho amici (wobec: Ho degli amici.)
dire in poche parole, essere in pigiama, U mulino a vento ‘Nie mam przyjaciół.’
Non hanno figli.
cel, przeznaczenie
© w dopełnieniach zależnych od elementów (rzeczownik, przymiotnik, przy­
le carte da gioco ‘karty do gry’, la sala dapranzo
słówek) wskazujących na ilość, np.
m ateria! Di solito mangio poca carne e molti legumi.
la borsa di cuoio ‘torebka skórzana’, una moneta d ’argento, ‘Zazwyczaj jem mało mięsa i dużo jarzyn.’
un muro di pietra Hanno comprato un chilo di pane e due litri di latte.
Mi dai un po ’ di vino ?
© przed rzeczownikami użytymi w funkcji predykatywnej:
E stato nominato direttore. m często w wyliczaniu podobnych przedmiotów, osób, np. -
‘Został mianowany dyrektorem.’ C ’erano soldad, operai, contadini e studenti.
Loro sono studenti. Tu sei professore. ‘Byli tam żołnierze, robotnicy, wieśniacy i studenci.’
o przed rzeczownikami użytymi w funkcji przydawki rzeczownikowej:
Dante, autore della Divina Commedia ...
‘Dante, autor „Boskiej Komedi”...’
Tullio De M auro, ministro della Pubblica Istruzione ...

138 139
 PRZYMIOTNIK!
Przymiotniki [aggettivi] to klasa wyrazów pełnoznacznych, występują-
j cych przy rzeczowniku. Nazywają właściwości przypisywane osobom,
| przedmiotom itd., do których się odnoszą lub też których treść bliżej
j określają. Są one wyrazami odmieniającymi się przez rodzaje i liczby
I (dzierżawcze - także przez osoby); przyjmują formę gramatyczną okre­
ślanego przez nie rzeczownika, np.
le persone simpatiche, una casa spaziosa, queste case, molti paesi,
il mio studio, i nostri libri
1 Większość przymiotników (opisujących - jakościujących) się stopniuje.
Wyróżniamy we włoskim dwie podstawowe funkcje przymiotnika:
• atrybutywną - gdy przymiotnik łączy się z rzeczownikiem bezpośrednio;
taicie przymiotniki określane są wówczas jako atrybutywne, np.
un appartamento comodo ‘wygodne mieszkanie’,
il vestito grigio, una bella ragazza, un libro interessante
© predykatywną - gdy przymiotnik łączy się z rzeczownikiem za pośrednic­
twem czasownika; w tym wypadku jest to przymiotnik orzecznikowy,
np.
Vappartamento é comodo ‘mieszkanie jest wygodne’,
il vestito e grigio, lui sembra stanco, tu sei carina
Przymiotniki dzieli się w języku włoskim na dwiepodstawowekategorie:
©przymiotniki opisujące, czyli jakościujące, kwalifikujące [ag g e ttiv i
q u a lific a tiv i]; podają one jakość, szczególne właściwości określanego rze­
czownika (np. kolor, smak, wielkość, także wartości moralne w odniesieniu
do rzeczowników tzw. ożywionych lub abstrakcyjnych), np.
uno studente assiduo e intelligente ‘pilny i inteligentny student’,
una bella giornata, le uva dolci, una casa nuova
I Wiele przymiotników tej grupy ma odpowiedniki przeciwstawne, czyli
II antonimy [antonim i], np.
alto - basso, bello - brutto, buono - cattivo, grande - piccolo,
nuovo - vecchio, pulito - sporco
140
Między takimi krańcowymi określeniami mogą też istnieć określenia pośred­
nie, wyrażające większy lub mniejszy stopień występowania danej cechy, np.
bóllente - caldo - tiepido - fresco -fr e d d o - gélido
przy czym poszczególne elementy takiej sekwencji mogą także się łączyć
w odpowiednie pary antonimiczne, np.
bóllente - gélido, caldo - freddo, tiepido - fresco
I W ramach kategorii przymiotników opisujących należy wyodrębnić
I relacyjne [ a g g e t t i v i d i r e l a z i o n e , r e l a z i o n a l i ] , które
p r z y m i o t n ik i
, ograniczają i precyzują zalaes semantyczny rzeczownika: la crisi econo-
j mica (a nie np. política czy morale). Są to najczęściej przymiotniki po­
ił chodzące od rzeczowników, np.
artístico od arte, económica od economía, italiano od Italia, milane-
se od Milano, nazionale od nazione, turístico od turismo
Z reguły następują one po rzeczowniku, do którego się odnoszą, np.
Vintegrcizione europea, la lingua italiana, un partito postcomunista,
il regime totalitario, una serata musicale
Nie mogą występować w funkcji predykatywnej (il viaggio artístico, ale nie
*il viaggio é artístico) i nie stopniują się.
• przymiotniki o k r e ś l a j ą c e [ a g g e t t i v i d e t e r m i n a t i v i ] , które pozwalają
określić rzeczownik nie pod względem jakości, ale z uwagi na jego ilość,
przynależność, lokalizację czy stosunek do otaczającego świata. Odpowia­
dają polskim zaim kom przym iotnym oraz liczebnikom ; wraz z rodzajni-
lcami stanowią grupę tzw. określeików rzeczow nika, czyli jego determ i­
nantów .
PRZYMIOTNIKI OPISUJĄCE
| Są to - tradycyjnie ujmując - przym iotniki właściwe, wyrażające cechę,
I czyli przymiot rzeczownika, któremu towarzyszą. Toteż często bywają
I nazywane po prostu przymiotnikami; taką zasadę przyjęto również w ni-
I nięjszym opracowaniu.
141
RODZAJ 1 LICZBA PRZYMIOTNIKÓW OPISUJĄCYCH
i Odmiana gramatyczna przymiotników wiosłach (opisujących) - według
i kategorii liczby i rodzaju - podobna jest w zasadzie do odmiany rze-
1 czowników.
Stąd można wyróżnić 4 grupy przymiotników.
Do GRUPY IW należy niewiele przymiotników różnego pochodzenia i o róż­
nych zakończeniach; są one nieodmienne. Do grupy tej zalicza się m.in,:
® przymiotniki utworzone przez tzw. derywację niewłaściwą, często rze­
czowniki użyte jako przymiotnik, np.
rosa, viola
lub wyrażenia przysłówkowe użyte jako przymiotniki, np.

Im
dappoco, perbene
Grupa Rodzaj 1P

4
m przymiotniki złożone z przymiotnika i rzeczownika, np.
męski -0
. I rosso fuoco, verde bottiglia
żeński -a -e

męski lub połączenia przymiotników wyrażające stopniowanie kolorów, np.

II -e -i
żeński verde pallido
m ęski -i
III -a ® przymiotniki złożone z and- i rzeczownika, np.
żeński -e
antifurto, antimafia, antinebbia
męski końców ki różne
IV ® przymiotniki, np.
żeński n ieodm ienne
pari, dispari, impari, arrosto
Do GRUPY I należą przymiotniki zakończone dla rodzaju męskiego w liczbie ® przymiotniki pochodzenia obcego, np.
pojedynczej na -o, w liczbie mnogiej na -i, a dla rodzaju żeńskiego w liczbie
blu, khaki
pojedynczej na -a, w liczbie mnogiej zaś na -e, np.
Jak widać, są to najczęściej przymiotniki oznaczające kolor, jego odcień lub
un ragazzo buono e serio - ragazzi buoni e se ñ
nasycenie.
una ragazza buona e seria - ragazz.s buone e serie
un colore chiaro e carino - colorí chiari e carini u w aga: W przymiotnikach złożonych z dwu przymiotników końcówkę zmienia jedynie drugi
element złożenia, np.
una veste chiara e carina - vestí chiare e carine
convegno italo-polacco - incontri italo-polacchi
Do GRUPY II należą przymiotniki mające tę samą końcówkę dla obu rodza­ amicizia italo-polacca - organizzazioni italo-polacche

jów, w liczbie pojedynczej -e, a w liczbie mnogiej -i, np. podobnie:

verdeazzurro - verdeazzurri
un uomo/una donna gentile - uomini/donne gentili verdeazzurra - verdeazzurre
un leone/una tigre feroce - leoni/tigri feroci un ambiente/una mentalité piccolo-borghese
tipi/idee piccolo-borghesi
Do GRUPY 911 należą przymiotniki mające w liczbie pojedynczej jedną koń­
Gdy pierwszym elementem przymiotnika złożonego jest przysłówek, zmianie
cówkę -a dla obu rodzajów, w liczbie mnogiej natomiast mają one końców­
(według rodzaju i liczby) ulega drugi (końcowy) element złożenia, np.
kę -i dla rodzaju męskiego i końcówkę -e dla rodzaju żeńskiego, np.
benvenuto — benvenuti
partito/organizzazione fascista - partid fascisti, organizzazioni fasciste benvenuta - benvenute
142 143
Przymiotniki bello, buono, grandę, santo (także przymiotniki określające: Stopniow ania przym iotników dokonuje się w języku włoskim dwoma spo­
alcuno, ciascuno, nessuno, ąuello, questo), gdy poprzedzają określany przez sobami:
nie rzeczownik, zachowują swą pełną postać lub podlegają elizji i apokopie © za pomocą przysłówków ustanawiających relację, odniesienie do innego,
na zasadach zbliżonych do tych, jakie dotyczą rodzajników określonych jednostkowego elementu porównania - cechy, osoby, rzeczy (stopień porów ­
i nieokreślonych. Oto zestawienie niektórych talach przymiotników: nujący rów ny, wyższy lub niższy) lub do całej grupy elementów tej samej
klasy (stopień względny najw yższy lub najniższy). Sposób ten określany
PRZYMIOTNIK
jest jako relacyjny. Przysłówkami wprowadzającymi są tu: tanto ... quanto,
Forma c o s í... come, piú/m eno ... che/di, ilp iú /il meno ... (che/di/fra, tro), np.
bello buono grande santo
La sua biblioteca é p iú grande della mia.
bel flo re buon viaggio gran p oeta s an M arco ‘Jego biblioteka jest większa od m ojej.’
rodz. m. bel!, 'armadlo buon am ico g ra n d ’uomo sont.’Antonio Lei e tanto bella quanto simpática.
b ello stadio buono studente grande spazio santo Stefano Tuo padre é meno ricco del suo.
Id
bella ciltii buona cena grande piazza Santa Croce Tu sei la piú bella del mondo.
rodz. ż. be II’aria buon 'arnica grand'attrice sa n t’Agnese É H concorrente meno forte alia gara.
bella strada buona Stella grande stanza santa. Zita
m za pomocą elementów leksykalno-derywacyjnych wyrażających stopień
b el fio ri buoni viaggi gran di p o eti santi p atron i intensywności, natężenia cechy określanej przez przymiotnik - w sposób abso­
rodz. m. b eg li arm adi buoni am ici grandi uomini santi angeli lutny, czyli bez odwoływania się do porównania, bez przywoływania relacji,
begli stadi buoni studenti grandi spazi santi spi.ri.ti bez odniesienia do innego członu. Jest to stopień najwyższy absolutny, który
lm — ................

belle cittá buone cene grandi p ia zze santé vergini. formalnie wyrażany jest np. za pomocą przyrostka -íssimo (-érrimo, -entlssi-
rodz. Ż. belle arie buone amiche gran di attrici santé anime mo), przedrostków: arci-, extra-, iper-, stra-, super-, ultra--, przysłówków:
belle strade buone stelle grandi stanze santé storie assai, davvero, del tutto, estrenuamente, infinitamente, molto, oltremodo,perfet-
tamente, straordinariamente, tanto, veramente itp.; także poprzez powtórzenie
przymiotnika w stopniu równym lub przez dodanie mu innego wyrażenia, np.
La celebérrima scultura di. Michelangelo.
STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW ‘Najsławniejsza rzeźba M ichała Anioła.’
Ciao, carissima!
Sono arcicontento.
1 Przymiotniki (opisujące, z wyjątkiem relacyjnych) podlegają także stop-
Una forma, ipercorretta.
I niowaniu (c o m p a r a z io n e J.
Un aereo supersónico.
u w a g a : Stopniowane mogą być również niektóre przysłówki; poza przymiotnikami i przy­ Una rappresentazione ultramoderna.
słówkami w stopniowaniu mogą uczestniczyć także, jako jego człony, inne części mo­ Un prezzo estremamente vantaggioso.
wy czy elementy zdania (zob. poniżej). Te ne sono infinitamente grato.
Cadeva. una píoggerella fin e fine.
Stopniowanie służy do określenia natężenia cechy wyrażonej przez przy­
Sono stanco morto.
miotnik; polega więc na swego rodzaju porównaniu przymiotnika z innym
Una valigia. piena zeppa.
elementem, z punktu widzenia określonej relacji, np.
E forte come un leone.
chia.ro - piu chiaro/meno chiaro - U pili chiaro (chiarissimo)/il meno «Padre veramente santo ...!»
chiaro «L ’uomo deve essere buono come ilpane.»

144 145
Jak widać, w stopniowaniu przymiotników włoskich wykorzystane są dwa
rozwiązania formalne, tradycyjnie (choć nie zawsze precyzyjnie) określane ja ­
ko typ analityczny i typ syntetyczny.
to najczęściej spotykany sposób stopniowania, typowy
t y p a n a l it y c z n y
¡ dla stopniowania relacyjnego. Polega na dodaniu, przed przymiotni-
j Idem, przysłówka określającego stopień wyższy/niższy lub stopień naj­
wyższy/najniższy względny, np.
bello - piu/m eno bello, il p iu /il meno bello
Do typu analitycznego można też zaliczyć zasygnalizowane wcześniej rozwi­
nięte struktury leksykalne, polegające na zestawieniu dwu lub więcej elemen­
tów leksykalnych prostych dla wyrażenia stopnia najwyższego bezwzględne­
go przymiotnika, np.
as sai (molto) urgente (= urgentissimo)
sono stanco morto (= stanchissimo)
un monte alto alto (= molto alto, altissimo)
Struktury te należą raczej do zasobów leksykalnych i nie wchodzą bezpośred­
nio w zalaes opisu gramatycznego języka.
| TYP SYNTETYCZNY (w pełni lub częściowo) polega na połączeniu dwu (lub
| więcej) elementów - leksykalnego (podstawowa forma przymiotnika)
g i morfologiczno-derywacyjnego - w jeden wyraz.
Jest typowy dla stopnia najwyższego bezwzględnego (bellissimo, straricco)
oraz dla form tzw. organicznych stopnia wyższego (porównującego) i naj­
wyższego (buono - migliore - ottimo).
W języku włoskim wyróżnia się trzy stopnie przym iotnika:
STOPIEŃ RÓWNY [grado positivo] - wyraża jakość w sposób neutralny, nie
określając jej stopnia natężenia (allegro, bello, felice, povero, serio), np.
Luisa é bella e graziosa.
‘Luisa jest ładna i pełna wdzięku.’
Mario é povero ma felice.
STOPIEŃ WYŻSZY, C zyli PORÓWNUJĄCY [GRADO COMPARATIVO] - wprowadza
porównanie natężenia danej cechy bądź to w odniesieniu do innej cechy, np.
Paolo é piii furbo che intelligente.
‘Paolo jest bardziej przebiegły niż inteligentny.’
146
bądź też - gdy chodzi o tę samą cechę - w odniesieniu do innego rzeczow­
nika określanego przez ten sam przymiotnik, np.
Giovanni è più intelligente e meno furbo di Paolo.
‘Giovanni jest bardziej inteligentny i mniej przebiegły niż Paolo.’
j W stopniu porównującym dana cecha może występować w trzech ska­
lach:
® równości [„porównanie równe” - comparativo di uguaglianza] - wpro­
wadzonej przez wyrażenia przysłówkowe korelacyjne typu tanto/altrettan-
to ... quanto, c o s ï... corne, przy czym pierwszy element wyrażenia jest z re­
guły we współczesnym języku włoskim opuszczany; sam przymiotnik wystę­
puje w stopniu równym. W skazuje na występowanie danej cechy (cech)
w jednakowym natężeniu, np.
Mia. moglie è (tanto) buona quanto simpatica.
‘M oja żona jest równie dobra jak sympatyczna.’
Dicembre è (cosï) freddo come gennaio.
Un giudizio (cosï) précisa come sintetico.
® wyższości [„stopniowanie w górę” - właściwy stopień wyższy - compa ­
rativo di maggioranza ] - wskazuje na występowanie danej cechy (cech)
w proporcji ulegającej zwiększeniu. Ten stopień wprowadzony jest przez
przysłówek piu przed pierwszym członem porównania; człon drugi wprowa­
dzony jest przez che lub di.
Che używane jest, gdy porównuje się dwa przymiotniki (także dwa rzeczow­
niki lub zaimki poprzedzone przyimkiem, dwa czasownild - zdania lub dwa
przysłówki), np.
Cornelia è più bella che intelligente.
‘Cornelia jest bardziej ładna niż inteligentna.’
Mario è p ik gentile eon me che eon te.
Agisce p ik istintivamente che razionalmente.
L ’ha detto più p e r scherzare che p e r offenderti.
Questo esercizio è più facile che non si creda, (pot.)
Di używane jest, gdy drugim członem porównania (do którego odnosi się ta
sama cecha, wymieniona przy członie pierwszym) jest rzeczownik, zaimek
(nie poprzedzone przyimkiem) lub przysłówek, np.
L ’acqua è più.pesante dell’olio.
‘W oda jest cięższa od oliw y.’
147
 Anna è più intelligente e anche p ik simpático di Maria. Questi sono i p ik piccoli esemplari che si possa immaginare.
Ora lui è più esperto di prima. U cantante meno adatto p e r questo tipo di canzoni.
© niższości [„stopniowanie w dół” - stopień niższy - comparativo di mino- Roma, la piii bella cittá che conosca.
ranza] - wskazuje na występowanie danej cechy (cech) w proporcji ulega­ Wprowadzenie struktury z powtórzeniem rodzajnilca (przed rzeczownikiem
jącej zmniejszeniu. W prowadzony jest przez wyrażenie przysłówkowe kore­ i przed przymiotnikiem) należy do stylu podniosłego z zabarwieniem emfa-
ktyw ne meno ... che/di (te same zasady stosowania che i di co w omówio­ tycznym, np.
nym wyżej stopniu comparativo di maggioranza ), np.
Roma, la cittá la p ik bella ciel mondo.
La lana è meno fin e della seta. ‘Rzym, najpiękniejsze miasto na świecie.’
‘W ełna jest mniej delikatna niż jedw ab.’
M ario è meno religioso di Gino. Jeśli w strukturze występuje element odniesienia, mający wartość - a często
Lei è meno gentile con me che eon te. i formę - liczby mnogiej, to poprzedzony jest on przyimkiem di (rzadziej -
Semhra meno nervoso di ieri. z wartością cząstkową - fra/tra):

u w aga: Przymiotniki w stopniu porównującym D) m a g g io ra n za i di m in oran za mogą zostać E U p ik bravo di tutti.

wzmocnione lub osłabione przez użycie przed przysłówkami più i meno przysłów­ ‘Jest (on) najlepszy ze wszystkich.’
ków assai, molto, troppo itp. dla wzmocnienia lub też aląuanto, un p o ’ itp. dla osła­ M aria é la p ik anziana delle sue colleghe (fra le sue colleghe).
bienia:
Era la meno spiritosafra le sue battute.
II Po è molto più lungo del Tevere. Questa scatola é la p ik grande di tutte.
‘Pad jest o wiele dłuższy niż Tyber.’
Questo compito è assai p iù difficile di quanto non si creda. m stopień najw yższy bezwzględny, czyli absolutny [superlativo assolu-
Sembra un p o ’ più disteso d i ieri. to] - wyraża on występowanie danej cechy w stopniu maksymalnym, naj­
Elena è meno studiosa di Corrado, ma è molto più intelligente di lui. bardziej intensywnym, bez ustalania relacji, bez przywoływania elementu
odniesienia. Najczęściej do tworzenia form superlativo assoluto przymiot­
[g ra d o su p e rla tiv o ]. J'ak już wspomniano wyżej, mamy
st o p ie ń n a j w y ż s z y
ników (w języku potocznym, mówionym, w języku reklamy itp., także nie­
we włoskim dwa rodzaje stopnia najwyższego: których rzeczowników) służy przyrostek -issimo, np.
® stopień najw yższy względny, czyli relacyjny [superlativo relativo] antichissimo, bianchissimo, chiarissimo, facilissimo, felicissimo,
- wyraża on występowanie danej cechy w stopniu najw yższym [di maggio ­ gentilissimo, vastissimo
ranza] lub najniższym [di minoranza ] w odniesieniu do całej ldasy zjawisk (campionissimo, canzonissima, poltronissima, saldissimi)
(osób, przedmiotów), do której należy rzeczownik określany przez przy­
miotnik. Przymiotniki zakończone na -io zachowują -i- podstawy derywacyjnej, jeśli
jest ono akcentowane, np. pio - piissimo\ tracą to 4-, jeśli jest nieakcentowa-
Tworzy się go przez postawienie przed rzeczownikiem (któremu towarzyszy ne, np. vario - varissimo. Od ampio stopień najwyższy jestjamplissimo.
stopniowany przymiotnik) lub przed przymiotnikiem w stopniu wyższym ro­
dzaj nilca określonego, który, oczywiście, zmienia się według rodzaju i liczby j Niektóre przymiotniki tworzą stopień najwyższy bezwzględny za pomo-
tego rzeczownika; analogicznie do stopnia wyższego mamy tu więc struktu­ i cą przyrostków zapożyczonych z łaciny:
ry przysłówkowe il p i ù , il meno, np. -énimo:
Sono i concorrenti p ik fo rti della gara. celebre - celebérrimo misero — misérrimo
‘Są to najlepsi konkurenci w tych zawodach.’ integro - integerrimo salubre - salubérrimo

148 149
\
i
-entissimo: | Obok form organicznych przymiotniki buono, cattivo, grancie, piccolo
benéfico - beneficentissimo maléfico - maleficentissimo j maJ£l też regularne formy analityczne dla stopnia porównującego (wyż-
benévolo - benevolentissimo munífico - munificentissimo I szego i niższego) oraz dla stopnia najwyższego względnego, a także for-
Są to formy pochodzenia książkowego, używane głównie w stylu literackim, 1 mę syntetyczną dla stopnia najwyższego bezwzględnego.

podniosłym. W języku potocznym wypierane są często przez formy analo­ W języku mówionym, potocznym, preferowane są te ostatnie; formy orga­
giczne z -Issimo (asprissimo, miserissimo, salubrissimo) lub przez struktury niczne używane są przede wszystkim w znaczeniu przenośnym. Oto zesta­
peryfrastyczne typu: assai/molto celebre, tanto malévolo, estremamente mi­ wienie form regularnych omawianych tu przymiotników:
sero itp.
stopień równy stopień porównujący stopień najwyższy
Zestawienie typowych form stopniowania przymiotnika włoskiego:
w yższy/niższy względny bezwzględny

stopień stopień najw yższy w yższy/niższy

stopień porównujący
równy b uono p iù /m en o buono il piû/il m eno
względny
bezw zględny b uono buonissim o
równość wyższość niższość wyższość niższość cattivo p ii/m e n o cattivo il più /il m eno
chiaro cosł chiaro p iù chiaro m eno chiaro il pili il m eno chiarissim o cattivo cattivissim o
com e ch e/d i che/di chiaro che/di chiaro che/di grande più /m en o grande il p ii/il m eno
grande grandissim e
piccolo p iù /m en o piccolo il più /il nneno
piccolo piccolissim o
STOPNIOWANIE ORGANICZNE

i Kilka innych przymiotników ma, wzięte bezpośrednio z tradycji łaciń-

¡ Nieliczne przymiotniki włoskie mają syntetyczne formy stopniowania,
zwane organicznymi [ , ]. Są
forme organiche comparazione orgánica j skiej, formy organiczne dla stopnia wyższego i najwyższego lub też dla
to: buono, cattivo, grande, piccolo. I jednego z tych stopni; formy podstawowej —w stopniu równym —nie ma-
I ją. Są to elementy zleksykalizowane.
W stopniu najwyższym istnieją dla tych przymiotników dwie formy: jedna
dla superlativo relativo , druga dla superlativo assoluto . Oto zestawie­ Oto ich zestawienie:
nie form organicznych w stopniu równym, porównującym (wyższości) i naj­
stopień w yższy stopień najwyższy
wyższym (względnym i bezwzględnym):
anteriore -

stopień stopień porównujący stopień najwyższy citeriore -

równy esteriore estreino

w yższości względny bezwzględny
inferiore infhno
buono m igliore il m igliore ottim o interiore intim o
cattivo peggiore ii peggiore pessiino posteriore p ostrem o (lub postum o)
grande m aggiore il m aggiore m assim o - prim o
piccolo m inore il m inore m inim o - prossim o
superiore suprem o (lub som m o)
ulteriore u ltim o

150
151
We współczesnym języku włoskim (zwłaszcza w mówionym) możliwe jest UWAGA: Niepoprawne są, pojawiające się w języku potocznym, zestawienia mieszane typu: (il)
też użycie (niewłaściwe z punktu widzenia logiczno-historycznego) regular­ piiipeggiore, (la) piii maggiore.
nych form stopnia najwyższego w odniesieniu do niektórych podanych wy­
żej przymiotników, do wzmocnienia ich znaczenia, np. Nie p o d leg a ją sto p n io w an iu p rzy m io tn ik i rela cy jn e (zob. wyżej),
a w szczególności te, które określają materiał, czas, miary, jakość (np. chimico,
prim issimo, ultimissimo, piu estremo, piit intimo, piii prossimo
estivo, ferreo, iniziale, ligneo, marmóreo, serale, triangolare), pochodzenie,
il mio piu intimo amico, il parente piu prossimo, sono i primissimi narodowość, religię, światopogląd (contadino, cristiano, italiano, postcomu­
nella gara nista), te, które mają już wartość superlatywu (immenso, immortale, primo,
Form y: esteriore-estremo, inferiore-infimo, interiore-intimo, superiore-su- smisurato) oraz przymiotniki zmodyfikowane przez derywację afektywną
premo używane są czasem, ze specyficznym znaczeniem, jako stopień wyż­ {carino, furbacchione, testardone) - oczywiście, gdy użyte są w znaczeniu
szy i najwyższy przymiotników: esterno, basso, interno, alto, które stopniu­ podstawowym, nie przenośnym.
je się regularnie; jest to swego rodzaju stopniowanie organiczne.
W tabeli podane są przymiotniki włoskie, które w stopniu wyższym i najwyż­
ZGODNOŚĆ PRZYMIOTNIKA
szym (absolutnym) m ają dwie formy (często supletywne): jedną o stopniowa­
niu regularnym (włoskim), drugą o stopniowaniu organicznym (nawiązują­ | Przymiotnik (opisujący) zgadza się z reguły w liczbie i rodzaju z określa­
cym bezpośrednio do łaciny). Jest to zestawienie oparte na wartościach se­ nym przez siebie rzeczownikiem lub zaimkiem, np.
mantycznych, nie uwzględniające wartości diachronicznych i obrazujące
stan we współczesnej wloszczyźnie. Era un uomo semplice: aveva unafaccia buona e aperta.
‘Był to człowiek prosty: twarz miał dobrą i otwartą.’
stopień równy stopień porównujący stopień najwyższy Erano spettri di case, con i portoni chiusi, lefinestre chiuse,
w yższości bezwzględny i negozi chiusi.
piü buuno buonissim o
binon© W przypadku gdy odnosi się on do kilku rzeczowników jednego rodzaju, wy-
m igliore ottim o
piü cattivo
stępujących w liczbie pojedynczej lub w liczbie mnogiej bądź też w obu licz­
cattivo cattivissim o
peggiore pessim o bach, wówczas przyjmuje rodzaj tych rzeczowników i najczęściej również
piü gran d e grandissim o liczbę mnogą, np.
grande
m aggiore m assim o
piü piccolo piccolissim o
Ho cómpralo un album e un atlante molto costosi.
piccolo
m inore m ínim o ‘Kupiłem bardzo drogi album i (bardzo drogi) atlas.’
alto
piü alto aütissimo Le offrirono rose e viole bellissime.
sup eriore su p rem o, som in o
piü b asso bassissim o Gdy rzeczowniki są różnego rodzaju, wówczas określający je przymiotnik
basso
interiore ínfim o przyjmuje często formę rodzaju męskiego w liczbie mnogiej, np.
piü intern o
interno ragazzi e ragazze allegri
interiore intim o
piü estern o ‘weseli chłopcy i dziewczyny’
esterno
esteriore estrenuo uomini e donne devoti
piü vicino vicinissim » un mazzo di rose e di garofani bianchi
vlcino
(vicin iore - adm.) prossim o un mazzo di garofani e rose bianchi
152
153
 1 innych przymiotników, które mogłyby się pojawić kolo rzeczownika (war-
We współczesnym języku włoskim, w takich sytuacjach, „przewaga” rodza­
ju męskiego jest w regresji, a przymiotnik przyjmuje często rodzaj i liczbę I tość relacyjna), np.
rzeczownika, który go bezpośrednio poprzedza, np. complesso strumentale (a nie np. córale, declamatorio)
N eli’edicolci si vendono i giornali e le riviste italiane. ente provinciale (a nie np. comunale, régionale)
‘W kiosku sprzedawane są gazety i czasopisma włoskie.’ le fattorie collettive (a nie individuali)
N ell’edicola si vendono le riviste e i giornali italiani. la música barocca (a nie np. rinascimentale, contemporánea)
il testo greco (a nie np. latino, polacco, tedesco)
Zgoda przymiotnika z bezpośrednio poprzedzającym go rzeczownikiem mo­
że wówczas sugerować, że przymiotnik określa tylko ten rzeczownik, np. 1 Natomiast przymiotnik umieszczony przed rzeczownikiem określa cechę,
I jakość, przymiot w sposób ogólny, stylistycznie nacechowany, często prze-
un mazzo di garofani e di rose bianche
§ nośny, np.
‘wiązanka goździków i białych róż’
uomini e donnę devote una. grande personality, un lungo silenzio, un triste autunno,
buon divertimento!
Gdy rzeczowniki określane przez jeden przymiotnik mają zbłizone znaczenie,
wówczas przymiotnik zgadza się zazwyczaj z rzeczownikiem bezpośrednio W arto zwrócić uwagę na różnicę znaczeniową, jaką pociąga za sobą, w nie­
go poprzedzającym, np. których zwłaszcza zestawieniach, zmiana miejsca przymiotnika, np.
Quell ’uomo suscita in me un ribrezzo e un ’avversione istintiva. un uomo pavero ‘człowiek biedny’ - un pover’uomo 1biedak, biedaczysko’
(także istintivi) un uomo gentile ‘człowiek uprzejmy’ - un gentiluomo ‘dżentelmen
‘Ten człowiek wzbudza we mnie instynktowny wstręt i obrzydzenie.’ un uomo grande ‘człowiek wysoki’ - un grand'uomo ‘wielki człowiek’
un caso único ‘przypadek wyjątkowy’ - un m ico caso ‘jedyny przypadek’.
Zasady te nie odnoszą się do przymiotników tzw. nieodmiennych, o których
była mowa wyżej, np. Podobnie:
la gorma e la maglia verde bottiglia un ricordo caro — un caro ricordo
‘spódniczka i bluzka w kolorze zieleni butelkowej’ la condizione umana - l ’umana condizione
le ragazze e i ragazzi p e r bene il dominio pubblico — il pubblico dominio
una maglia/delle maglie giallo limone un pericolo cerlo — un certo pericolo
una sciarpa/delle sciarpe rossofuoco una ragazza sola. — una sola ragazza
un vestito/dei vestiti nero carbone Takie dokładne rozróżnienie funkcji i znaczenia przymiotnika nie zawsze jest
możliwe.
Gdy przymiotników odnoszących się do jednego rzeczownika jest wię­
MIEJSCE PRZYMIOTNIKA Í
cej, jedne z nich najczęściej poprzedzają rzeczownik, inne zaś pojawiają
3 W języku włoskim przymiotnik w roli przydawki może poprzedzać okre- się po nim. Jest tak zwłaszcza wówczas, gdy przymiotniki te mają różną
I ślany przez siebie rzeczownik lub po nim następować. Nie jest to obojęt- wartość: przymiotniki o znaczeniu ogólnym, jakościującym, pojawią się
j ne dla znaczenia i ma określoną wartość stylistyczną. przed rzeczownikiem, natom iast przymiotniki o wartości relacyjnej wy­
stąpią po nim (zob. rozdział o zdaniu prostym), np.
1 Przymiotnik umieszczony po rzeczowniku ma z reguły znaczenie dosłow­
ne, bardziej konkretne i realne, istotne dla treści wyrażanej przez rzeczow- Adriano Celentano, un celebre cantante italiano
I nile; w rezultacie jest wówczas ograniczony do funkcji odróżniającej go od ‘Adriano Celentano, sławny piosenkarz wioski’
155
154
 una grave crisi económica
una buona niela rossa
un prezioso vaso veneziano
Gdy oba przymiotniki mają tę samą wartość opisującą, precyzującą, wystę­
pują razem po rzeczowniku, np.
uno studente intelligente, laborioso (lub: intelligente e laborioso)
‘student inteligentny, pracowity’
la crisi política intemazionale
Jeśli natomiast obydwa przymiotniki mają znaczenie przenośne lub pełnią
funkcję stylistyczną „ozdobną”, to mogą wystąpić przed rzeczownikiem, np.
una cordiale, amichevoïe accoglienza
‘serdeczne, przyjazne przyjęcie’
una spiacevole, amara esperienza
i W ten sposób przymiotniki, w zależności od swojej wartości semantycz-
I nej i funkcji, a także w zależności od zamierzeń stylistycznych mówiące­
go, „układają się wolcól” rzeczownika, do którego się odnoszą, jedne
i przed, inne po nim, np.
lafedele, durevole amicizia italo-polacca
‘wierna, trwała przyjaźń włosko-polska’
una profonda, durissima crisi económica
una serena, sorridente música barocca
FUNKCJE PRZYMIOTNIKA
I Przymiotnik (często w zestawieniu z rzeczownikiem, w obrębie większe-
I go elementu składowego zdania - zob. rozdział o składni zdania proste-
S go) może pełnić w zdaniu włoskim następujące funkcje:
® przydawki przym iotnikow ej
Attraversavano in macchina una vasta foresta,
‘Przejeżdżali samochodem przez rozległy las.’
Vi sono innumerevoli fam iglie di beltissimi uccelli.
Una maschera di profonda sofferenza gli copriva ii viso.
156
# dopowiedzenia, przydaw ki przym iotnej rzeczow nika w funkcji dopo­
wiedzenia (apozycji)
Questo compito, piuttosto facile, ci ha preso perö parecchio tempo.
‘Wypracowanie to, raczej łatwe, zabrało nam jednak masę czasu.’
Aldo Moro, il fam oso statista assassinato dalie Brigate Rosse, era un
professore universitario di filosofía del diritto.
» orzecznika podm iotu
Loro sono malati di paura.
‘Oni są chorzy ze strachu.’
Quel giorno il nost.ro amico appariva sereno.
Mentre la foresta sifaceva più folta e profonda, vidi, spuntare aU’improvvi-
so un soldato.
® orzecznika dopełnienia bliższego
Lo considerano intelligente e laborioso.
‘Uważają go za inteligentnego i pracowitego.’
II lungo lavoro lo ha reso nervoso e impaziente.
PRZYMIOTNIKI OKREŚLAJĄCE
I Przymiotniki tej kategorii należą do grupy wyrazów gramatycznych
j odmiennych, nazywanych też określnikami rzeczownika.
¡ Poza szczególnymi przypadkami, występują przed rzeczownikiem i zga-
[ dzają się z nim w liczbie i rodzaju, niektóre także w osobie. Służą do alc-
! tuałizacji rzeczownika, czyli do uściślenia jego wartości semantycznej
poprzez bliższe określenie go pod kątem przynależności, ilości, usytuo-
j wania w kontekście itp. Określają one rzeczownik także pod względem
składniowym, tworząc wraz z nim grupę nominalną.
i
W przeciwieństwie do przymiotników opisujących przymiotniki określające
stanowią zamkniętą klasę, ich liczba nie zwiększa się. Z reguły mogą one być
użyte jako elementy samodzielne, przechodząc wówczas do kategorii zaim­
ków; stąd szereg form parałelnych, występujących w kategorii zaimków
i w kategorii przymiotników. (Zob. rozróżnienie w języku polskim między
zaimkami rzeczownymi i zaimkami przymiotnymi.)
157
P rzym iotniki określające można podzielić na: Questa attitudine di Maria mi stupisce.
Questo pomeriggio rimango a casa.
® przym iotniki w skazujące [AGGETTIVI DIMOSTRATIV1]
® przym iotniki dzierżaw cze [AGGE1TIVI POSSESSlVlJ W liczbie pojedynczej questo/questa mogą ulec elizji przed następującym po
® przym iotniki pytaj ne [AGGETTIVI INTERROGATIVI nich rzeczownikiem, gdy ten zaczyna się od samogłoski, np.
i wykrzyknikow e ED ESCLAMATIVl] quest’invernó, quest’estate, quest'apparecchio, quest’ombra
© przym iotniki nieokreślone [AGGETTIVI INDEFINITI]
® liczebniki [AGGETTIVI NUMERALI].
W liczbie mnogiej natomiast nie stosuje się elizji, np.
questi apparecchi, queste ombre
u w a g a : W niektórych utartych zwrotach złożonych forma questa została zredukowana do sta:
stamattina, stanotte, stavolta.
PRZYMIOTNIKI WSKAZUJĄCE
CODESTO - wskazuje na osobę lub rzecz, która znajduje się w pobliżu osoby
i W skazują one na osobę lub rzecz, dokładniej je identyfikując, aktualizu- słuchającej (adresata wypowiedzi). Forma ta używana jest jedynie w języku
J jąc je poprzez lokalizację w czasie lub w przestrzeni, określając ich bli- • literackim i urzędowym, np.
j slcość lub oddalenie. Pozwalają też wskazać na inny wyraz w tekście lub
i na przedmiot, o którym jest mowa w zdaniu. Il sottoscritto rivolge la sua domanda a codesto u ff icio ...
‘Niżej podpisany zwraca się z prośbą do niniejszego urzędu ...’
Należą do nich przymiotniki: ąuesto, codesto, ąuello. Poprzedzają one rze­
czownik i nigdy nie przyjmują rodzajnika. W języku mówionym została wyparta przez questo, choć w Toskanii jest
nadal w użyciu, np.
liczba pojedyncza liczba mnoga Non mi piacciono codesti spropositi.
rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż. - wskazuje na osobę lub rzecz, która znajduje się z dala zarówno od
q u e llo

q u esto questa questi queste osoby mówiącej, jak i od odbiorcy, np.

codesto codesta codesti cod este Guarda quella ragazza, te la ricordi?
q u el, ąu ello quella quei, quegli quelle ‘Spójrz na tamtą dziewczynę, przypominasz ją sobie?’
Mi dia quel libro, perfavore?
Formy te mogą zostać wzmocnione przez włączenie do tekstu, po rzeczowni­ Quell’invernó fu eccezionalmente freddo.
ku, do którego się odnoszą, jednego z przysłówków miejsca: qui, qua (w po­
łączeniu z ąuesto), II, là (w połączeniu z quello); analogicznie cosû, costà Użycie form quello w rodzaju męskim liczby pojedynczej i mnogiej jest ana­
(wyłącznie w Toskanii). logiczne do użycia form rodzajnika określonego. Oto ich zestawienie:

Podstaw ow e form y przym iotnika wskazującego: liczba pojedyncza liczba mnoga

QUESTO - wskazuje na osobę lub przedmiot znajdujący się w pobliżu osoby przymiotnik rodzajnik przymiotnik rodzajnik
mówiącej, np. i
quel il quei
Questo concerto di Vivaldi mi piace tanto. quello lo quegli gli
‘Ten koncert Vivaldiego bardzo mi się podoba.’ q u ell’ I’ quegli gli
Ti regalo questi libri.

158 159
 quel giornale — quei giornali
quello studente — quegli studenti PRZYMIOTNIKI DZIERŻAWCZE
quell’amico — quegli amici
| Określają one rzeczownik, informując o jego przynależności, czyli o je-
Elizji ulegają wyłącznie formy liczby pojedynczej rodzaju męskiego i żeń­
skiego, np.
S go związku z osobą mówiącą ( 1 . os.), słuchaczem (2 . os.) lub z osobą
| (istotą żyjącą, rzeczą) będącą przedmiotem rozmowy (3. os.). Tak więc
quell’amico — quell’amicci 1 przymiotniki dzierżawcze określają z jednej strony samą osobę lub
quell’istituto — quell’université 1 przedmiot posiadany, z drugiej zaś posiadacza; jedne i drugie formy mo­
ll g 1 występować bądź w liczbie pojedynczej, bądź w liczbie mnogiej.
przy czym w rodzaju żeńskim elizja nie jest stosowana rygorystycznie,
a w języku współczesnym często wręcz omijana, np. Stąd rozbudowana struktura wiosłach przymiotników dzierżawczych, które
zmieniają postać morfologiczną w podwójnym, rzec by można, wymiarze.
quella universitci, quella energia Oto zestawienie form:
W liczbie mnogiej elizję można stosować jedynie w rodzaju męskim, gdy
rzeczownik zaczyna się od samogłoski i, np. quegl’italiani; taka elizja jest osoba/rzecz posiadana
dziś rzadko stosowana. W rodzaju żeńskim w liczbie mnogiej elizji nie sto­ liczba pojedyncza liczba mnoga
suje się nigdy, np. quelle amiche, quelle ombre.
posiadacz rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
Do przymiotników wskazujących zalicza się też wyrazy stesso, medesimo 1. os. ■ m io m ia
1P m iei urnie
óraz tale. 2. os. tu© tua tuoi tue
3. os. su o sua suoi sue
stesso, MEDESIMO (druga forma ma charakter bardziej literacki, oficjalny,
itp.) - podkreślają tożsamość i występują z rodzajnikiem, np. lm 1. os. nostro nostra nostri nostre
2. os. vostro vostra vostri vostre
Elena e Lucia hanno la stessa e ta .
3. os. loro loro
‘Elena i Lucia m ają tyle samo lat.’
Abbiamo il medesimo gruppo di sangue.

Przymiotniki te m ają nierzadko wartość wzmacniającą i wówczas daje się je
po określanym przez nie rzeczowniku lub zaimku, np.
lo stesso ne sono stato sorpreso.
‘Ja sam byłem tym zaskoczony.’
U padrone stesso ha partecipato a ll’inconlro.
Poza formą loro, która jest nieodmienna, wszystkie inne formy odmieniają
się, jak widać, przez osobę, rodzaj i liczbę, przy czym w większości przypad­
ków odmiana ich jest regularna (wyjątek stanowią formy miei, tuoi, suoi).
Stosując przymiotniki dzierżawcze, należy zwrócić szczególną uwagę na
liczbę posiadaczy oraz na liczbę osób lub posiadanych rzeczy.

La sua casa e molto grandę.

TALE, który jest też przymiotnikiem nieokreślonym, bywa używany czasem
‘Jego dom jest bardzo duży.’
w znaczeniu „questo, quello”, np.
Mi hanno fatto vedere U loro studio e i loro libri.
Tale impostazione del problema non mi convince. Nel mio istituto ci sono alcuni studenti stranieri.
‘Takie postawienie sprawy nie przekonuje mnie.’ La vostra opinione non mi convince.
Mimmo, m et ii in ordine i tuoi giocattoli!
160
161
 Zostaje jednak utrzym any, gdy rzeczowniki określające pokrewieństwo:
Język włoski przestrzega bardzo rygorystycznie osoby (1., 2. lub 3.) posiada­
cza. M amy więc: ® są poprzedzone formami loro, proprio, np.

/io / ho la mia casa il loro padre, le loro sorelle, la propria mądre

‘(ja) m am m ój dom ’ • występują w formie afektywnej, zdrobniałej, pochodzą z języka dziecięce­
/tu / liai la tua casa go lub też gdy są wyrazami złożonymi, np.
/lui, lei/ ha la sua casa
Znoi/ abbiamo la nostra casa (le nostre case) la mia sorellina, il suo nipotino, la nostra figliola, il mio papa, la sua
/vo i/ avete la vostra casa (le vostre case) matnma, la vostra bisnonna
/loro/ hanno la loro casa (le loro case) ® występują w liczbie mnogiej, np.
podczas gdy w języku polskim we wszystkich tych (i im podobnych) wypad­ i suoi fratelli, le vostre zie, le tue sorelle
kach użyjemy jednej formy ; ja mam/ty masz/on (ona) ma swój dom; mamy/
macie/mają swoje domy itd. © występują z przymiotnikiem opisującym lub z dopełnieniem, np.
il mio carissimo padre
MIEJSCE I UŻYCIE PRZYMIOTNIKÓW DZIERŻAWCZYCH ‘mój najdroższy ojciec’
la sua zia di Udine
Przymiotniki dzierżawcze występują na ogół przed określanym przez nie rze­
Przy niektórych rzeczownikach określających pokrewieństwo (np. nonno,
czownikiem i poprzedzone są rodzajnikiem, np.
nonna) użycie rodzajnika jest dowolne, np.
i miei am id, la tua collega, la sua macchina, le loro case
il mio nonno = mio nonno
Po rzeczowniki! (i wówczas najczęściej bez rodzajnika) przymiotnik dzier­
Przymiotnik dzierżawczy odpowiada complemento di specificazione, np.
żawczy występuje:
la sua radio —la radio di lui (di lei)
® w zdaniach wykrzyknikowych, np.
la loro casa = la casa di loro
Cosa hai fatto, figlio miol
‘Co ty zrobiłeś, mój synu!’ Toteż w 3. osobie liczby pojedynczej lub mnogiej może on zostać zastąpiony
zaimkiem osobowym ne (= di lui, di lei, di loro), np.
@ w utartych zwrotach przyimkowych, np.
Da ąuando e partito non m ho notizie.
da. parte vostra ‘Od kiedy wyjechał, nie mam od niego wiadomości.’
‘z waszej strony’ Ho letto i suoi libri e ne ho fatto la critica.
per colpa sua
a casa mia Istnieją ponadto w języku włoskim dwa odrębne przymiotniki określające
relację posiadania: proprio i altrui.
® wtedy, gdy chcemy zaakcentować fakt posiadania, np.
Questa è proprietà nostra. PROPRIO —ma wartość przymiotnika dzierżawczego 3. osoby liczby pojedyn­
‘To jest nasza własność.’ czej i mnogiej, w odniesieniu do podmiotu; jest odmienny, np.

R odzajnik zostaje opuszczony przed przymiotnikiem dzierżawczym, gdy E andato in Italia eon la propria macchina.
poprzedza on rzeczownik określający pokrew ieństw o, np. ‘Pojechał do Włoch własnym samochodem.’
E contenta del proprio lavoro.
mia. mądre, tua sorella, nostro padre, vostra zia.
163
162
 Essi amano i propri figli,
Ciascuno arna la propria patria. PRZYMIOTNIK! PYTAJ NE I WYKRZYKNIKOWE
Pozwala to uniknąć dwuznaczności, jaką może stworzyć użycie suo, np.
Essi si guadagna.no col lavoro la propria felicita. 1 Przymiotniki te pozwalają zadać pytanie - bezpośrednie lub pośrednie -
odnośnie do jakości, ilości bądź tożsamości rzeczownika, do którego się
‘Oni pracą budują własne szczęście.’ odnoszą (i któremu towarzyszą), np.
Luca si e incontrato eon Franco nel. proprio studio.
Che regalo desideri?
Używa się też proprio w konstrukcjach bezosobowych oraz wtedy, gdy pod­ ‘Jaki chcesz upominek?’
miot jest nieokreślony (suo itd. odnosi się do posiadacza konkretnego, okre­ Quale lingua straniera conosci meglio, Titaliano o ilfrancese?
ślonego), np. Quanti studenti si sono presentati al prim o appello?
Occorre badare alla propria salute.
‘Należy dbać o własne zdrowie.’ Mogą też służyć - zwłaszcza w języku mówionym, potocznym - do wyraża­
Ciascuno deve compiere ił proprio dovere. nia zdziwienia, zaskoczenia itp.:
Si deve amare la propria famiglia. Che tramonto stupenclo!
Tutti rimpiangono la propria giovinezza. ‘Co za wspaniały zachód słońca!’
Tornarono tutti a casa propria. Che brutta figura haifatto!
Wreszcie proprio jest też używane do podkreślenia stanu posiadania i do Quanta fatica!
wzmocnienia przymiotnika dzierżawczego, np. Quanto lavoro inutile!
Da molto tempo desidera avere una casa propria.
‘Od dawna pragnie mieć własny dom .’ Oto zestawienie form przymiotnika pytajnego:
Ho prestato a loro i miei propri libr i.
Mi ha accompagnato a casa eon la sua propria macchina. liczba pojedyncza liczba mnoga
Hanno distrutto cosi la loro propria felicita.
rodź. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
ALTRUI - wskazuje na posiadacza bliżej nieokreślonego. M a znaczenie
„di/degli altri”. Jest nieodmienny i najczęściej następuje po rzeczowniku, do che che che che
którego się odnosi, np. quale quale quali quali
Bisogna riconoscere anche i meriti altrui. quanto quanta q u anti quante
‘Należy uznać także zasługi innych.’
Le opinioni altrui si devono rispettare.
Non toccare le cose altrui!
che - jest nieodmienne, np.
Przymiotnik dzierżawczy oprócz podstawowej funkcji wyrażania stosunku Che libro stai leggendo?
własności i przynależności może też wyrażać inne wartości: relacje rodzinne,
‘Jaką książkę czytasz?’
stosunki przyjaźni, uldady towarzyskie i społeczne, warunki pracy itp.:
Che strada prendiamo, quella di sopra o quella di sotto?
i suoi genitori, i nostri figli, i loro a m id , la loro unione, la nostra Cite vergogna!
patria, la vostra associazione, il loro partito, U mio awocato, Che. bella ragazza!
U tuo direttore, la tua compagna, il suo posto di lavoro,
Che scu.se troverai. questa voltci ?
i suoi rapporti eon le autorita
164
165
 towane poniekąd jako odrębne elementy leksykalne. Większość z nich
W funkcji wykrzyknikowej występuje często z przymiotnikiem, bez rzeczow­
j odmienia się przez rodzaj i liczbę, inne nie mają liczby mnogiej lub są
nika, np.
nieodmienne.
Che carino! Ich wartość nieokreślona sprowadza się w konkretnych przypadkach do wy­
‘Ale m iły!’ rażania:
Che simpática!
« jednostld bliżej nieokreślonej, np.
QUALE - zmienia liczbę; kładzie nacisk na jakość, tożsamość, np.
altro, ciascuno, diverso, nessuno, ogni, qualsiasi, qualsivoglia,
Quale colore preferisci, giallo o rosso ? qualunque, vario
‘Jaki wolisz kolor, żółty czy czerwony?’
m liczby (wielości) bliżej nieokreślonej, np.
In quale città ti piacerebbe vivere?
D i quale vicenda sta iparlando? alcuno, qualche

W liczbie pojedynczej, przed samogłoską, czasem także przed spółgłoską, ® jednostld nieokreślonej w liczbie pojedynczej, a wielości nieokreślonej
w liczbie mnogiej, np.
może nastąpić odcięcie (apokopa) ostatniej głoski, np.
altro, certo, certuno, tale, taluno
Qual buon vento vi porta da queste parti?
‘Jaki pomyślny wiatr przywiódł was w te strony?’ ® ilości bliżej niesprecyzowanej, np.
Qual evento ti sem brapiù significativo? alquanto, altrettanto, altro, diverso, molto, parecchio, poco, tanto,
Quai è il tuo pittore preferito? troppo, tutto, vario
QUANTO- odmienia się przez rodzaj i liczbę; odnosi się (pytanie, wykrzyknik) Toteż jakakolwiek ich klasyfikacja nie może być w pełni konsekwentna i ry­
do ilości, np. gorystycznie przeprowadzona. Oto ich zestawienie:
Quante volte le liai telefonato ? liczba pojedyncza liczb; mnoga
‘Ile razy telefonowałeś do niej?’
Quanti ragazzi non sono venuti oggi a scuola? rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. Ż.

Quanti libri (che) liai! ogni ogni - ' -

Quanta vergogna non meritata! qualunqu e qualunque - -
qualsiasi qualsiasi - -
Omawiane tu przymiotniki używane są także - jaleo elementy w prowadzają­ qualsivoglia qualsivoglia - -
ce - w zdaniach pytajnych zależnych, np. ciascuno ciascuna - -

M i dica che bevanda prende, un aperitivo o una birr a? qualche qualche - -

nessuno nessuna - -
‘Proszę mi powiedzieć, co pan bierze do picia: aperitif czy piwo?’
alcuno alcuna alcun i alcu ne
M i domando quale argomento sceglierà p er la sua conferenza.
certo certa certi certe
Considera quali sciocchezze dici.
certuno certuna certuni certun e
Vorrei sapere quanti anni ha, ma non oso chiederglielo. tale tale tali tali
taluno taluna taluni talune
poco poca pochi poche
PRZYMIOTNIK! NIEOKREŚLONE
al quail to alquanta alquanti alq u an íe
m olto m olía m ol ti m olte
i Stanowią one klasę wyrazów niejednolitą, w której każdy element ma parecchio parecchia parecchi parecchie
i swą szczególną wartość semantyczną i składniową, toteż mogą być trak-
167
166
 tutto tu tía tutti tutte liczebniki określające ułamki, liczebniki wyrażające zbiorowość). Wszystkie
troppo troppa troppi troppe one zostaną omówione w tym rozdziale.
tanto tanta tanti tante
altrettan to altrettanta altrettanti altrettanto uw aga: Również niektóre przymiotniki i zaimki nieokreślone wskazują na bliżej nieokreśloną
ilość.
altro altra altri altre
diverso d iversa d iversi diverse Wyróżniamy dwie podstawowe (i najbardziej rozbudowane) grupy liczebni­
vario varia vari varié
ków: liczebniki główne i liczebniki porządkow e. Ponadto istnieją też mniej­
sze grupy liczebników, wyrażających ułamki, wielokrotność, mnogość oraz
Informacje o znaczeniu i o użyciu poszczególnych przymiotników nieokre­ liczebniki dystrybutywne.
ślonych można znaleźć w obszerniejszych opracowaniach gramatyki wło­
skiej oraz w słownikach języka włoskiego.
W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na odmienny - w po­
LICZEBNIKI GŁÓWNE
równaniu z językiem polskim - charakter wielu omawianych tu form,
I Liczebniki główne [ n u m e r a l i c a r d in a l i ] służą do dokładnego określa-
przede wszystkim molto, poco, tanto, troppo, które w języku włoskim są
I nia liczby osób lub przedm iotów wyrażonych przez rzeczownik,
przymiotnikami i zmieniają formę, zgadzając się z rzeczownikiem, pod­ 1 z którym występują lub do którego się odnoszą.
czas gdy w polskim ich odpowiednikami są przysłówki (nieodmienne)
Poza uno (w íodzaju żeńskim uno.', una lira) i mille (w liczbie mnogiej mila\
połączone z rzeczownikiem w dopełniaczu.
cinquernila, centomila) liczebniki główne są nieodmienne.
Porównaj:
Istnieje wiele szczegółowych reguł fonetycznej i graficznej realizacji liczeb­
włoskie polskie ników głównych. Oto najważniejsze z nich:
molta gente ‘dużo ludzi’
poche persone ‘mało osób’ ® liczby składające się z kilku elementów pisane są w języku włoskim naj­
tcinti libri ‘tyle (tak dużo) książek’ częściej (zwłaszcza w stylu urzędowym) łącznie, np.
troppa acqua ‘za dużo wody’ ottantacinque, duemilatrecentosessantasetle, novantamilaquarantotto
Przymiotniki molto, poco mają niektóre formy stopniowania (częściowo Wyjątek stanowią złożenia z cento i mille, które pisane są osobno, gdy nastę­
organicznego): pująca po nich cyfra poprzedzona jest spójnikiem e, np.
molto —piu - U piii poco —meno —U meno cento e clieci, mille e cinque
W tej sytuacji uno przyjmuje formę zgodną z postacią morfologiczną rze­
czownika, np.
LICZEBNIKI le mille e una notte

Liczebniki [n u m e r a l i ] należą do okreśiników rzeczownika. Określają Osobno pisane są również wielokrotności milione i miliardo, np.
i liczbę, kolejność osób bądź przedmiotów. Nie stanowią jednolitej klasy sei milioni, due miliardi
j wyrazów.
® w połączeniu z uno i otto liczebniki od venti do cento (włącznie) mogą
Obok form przymiotnikowych (prawie wszystkie liczebniki głównie, porząd­ utracić poprzez apokopę ostatnią samogłoskę (zabieg ten nie zawsze jest sto­
kowe, liczebniki wyrażające mnogość) istnieją też wyrazy, które należy zali­ sowany w języku współczesnym), np.
czyć do rzeczowników (z liczebników głównych tylko: milione, miliarda; trentuno, sessantotto, céntimo
168
169
@ apokopie może też ulec końcowa samogłoska liczebników złożonych Liczebniki główne mogą występować wraz z innym określnikiem rzeczowni­
z uno, np. ka, np. z rodzajnikiem lub przymiotnikiem wskazującym albo dzierżawczym.
ventun volumi, cinquantun anni Do przykładów podanych wyżej dodajmy:
© liczebniki złożone zakończone na -tre pisane są z akcentem graficznym na Queste due mac chine mi piacciono davvero.
ostatniej samogłosce, np. ‘Te dwa samochody naprawdę mi się podobają.’
M i ha regalato i suoi tre romanzi.
quarantatré, centotré
Nierzadko też bywają używane jaleo zaimek (w cytowanym niżej przykładzie
UŻYCIE I FUNKCJE LICZEBNIKÓW GŁÓWNYCH
w funkcji podmiotu), np.
Del loro gruppo solo cinque sono tornati.
Najczęściej liczebniki główne występują przed określanym przez nie rze­
‘Z ich grupy wróciło tylko pięciu.’
czownikiem, np.
i d ie d commandamenti lub też (poprzez substantywizację) jako rzeczownik, np.
‘dziesięć przykazań’ È un uomo sui quaranta, [complemento di qualità , di età ]
i dnque capitoli del libro ‘Jest to mężczyzna koło czterdziestki.’
i trenta membri del gruppo parlamentare La spedizione dei Mille. [complemento di specificazione]
la legge delle d o d id tavole
Oprócz wspomnianych wyżej funkcji składniowych (np. określnilc, dopełnie­
Użyte po rzeczow nikn (głównie w języku urzędowym, handlowym, nauko­ nie, podmiot) liczebniki główne mogą być także użyte jako orzecznik, np.
wym) nabierają często wartości liczebników porządkowych, np.
I terroristi erano quattro.
II treno é in arrivo al binario nove, ‘Terrorystów było czterech.’
‘Pociąg wjeżdża na tor dziewiąty.’
Questo brano si trova a pagina 15 (quindid = quindiceaima).
Érichiesto il possesso della cittadinanza di uno dei Paesi di cui LICZEBNIKI PORZĄDKOWE
a ll’art. 1 del presente bando.
Concorso per assegnazione borse di studio per la. rice rea istituite ai I Liczebniki porządkowe [numerali ordinali] służą do określania kołej-
sens i della L. (= Legge) 19/91 - anno 1994. I ności w zbiorze, następstwa w szeregu.
Odmieniają się przez rodzaj i liczbę, zgadzając się z rzeczownikiem, które­
Dotyczy to również liczebników głównych użytych do określenia dat, go­
mu towarzyszą. Z uwagi na funkcje, jalde pełnią w zdaniu, liczebniki porząd­
dzin, przy czym często sam rzeczownik zostaje wówczas opuszczony (jest
kowe są często traktowane w języku włoskim jako przymiotniki opisujące.
domyślny), np.
Pierwsze dziesięć liczebników porządkowych to formy proste:
Ci incontriamo alle (ore) undid.
‘Spotkamy się o (godzinie) jedenastej.’ prim o, secondo, terzo, quarto, quinto,
Sono nato il (giorno) 13 agosto. sesto, settimo, ottavo, nono, décimo
É nata nel (Panno) 1967.
Do tworzenia wszystldch dalszych form współczesny język włosld używa
Jedynie dla określenia pierwszego dnia miesiąca używa się w języku wło­ przyrostka -èsimo; zostaje on dołączony do liczebnika głównego, który traci
skim liczebnika porządkowego: wówczas końcową samogłoskę, np. '
In Polonia Panno accademico comincia il primo ottobre. undicesimo, trentesimo, quarantottesimo, centesimo
170 171
 Istnieją ponadto tradycyjne formy liczebnika porządkowego, używane Pisząc liczebniki porządkowe cyframi arabskimi umieszczamy po prawej
w sposób ograniczony w języku literackim, głównie w określaniu stuleci, pa­ stronie u góry wykładnik o dla rodzaju męskiego, np.
pieży, panujących itd. Mamy więc np.
1° {primo)
undicesimo obok decimoprimo, undécimo 3° (terzo)
dodicesimo decimosecondo, duodecimo
ventesimo vigésimo itd. oraz wykładnik a dla rodzaju żeńskiego, np.
Giovanni vigesimoterzo, secolo decirnosesto I a (prima)
3a (terza)
UŻYCIE I FUNKCJE LICZEBNIKÓW PORZĄDKOWYCH W zdaniu liczebnik porządkowy pełni najczęściej funkcję przydaw ki, np.
Także liczebniki porządkowe występują najczęściej przed rzeczownikiem, np. Questo e il suo secondo soggiorno a Napoli.
L ’ufficio é al quinto piano. ‘Jest to jego drugi pobyt w Neapolu.’
‘Biuro jest na piątym piętrze.’ Może też pełnić rolę orzecznika, np.
// treno parte (é in partenza) dal nono binario.
E il prim o fra i miglioń.
Po rzeczow niku liczebniki porządkowe występują przy określaniu kolejnych ‘Jest pierwszy wśród najlepszych.’
panujących (cyfry rzymskie), np.
Podobnie ja k liczebniki główne i przymiotniki opisujące, także liczebnild
Giovanni XXIII, Carlo V, Umberto I, Giovanni Paolo II
porządkowe mogą być użyte jako rzeczownik, np.
oraz, przy niektórych rzeczownikach, gdy pisane są słowami, np.
Ti piace la terza (sinfonia) di Brahms?
atto terzo, capitolo sesto, canto décimo, piano secondo ‘Lubisz trzecią (symfonię) Brahm sa?’
Viaggia spesso in prim a (classe).
Kolejne wieki można określać w języku włoskim - tak jak w języku polskim
- liczebnikami porządkowymi, np. E stato promosso alla ęuarta (classe) (lub: in quarta).

il secolo quinto — i.l quinto secolo Liczebnild porządkowe w znaczeniu podstawowym nie podlegają stopniowa­
il secolo sedicesimo — il sedicesimo secolo niu, primissimo nie ma wartości liczebnika porządkowego ( ‘pierwszy w ko­
il secolo ventesimo — il ventesimo secolo lejności ), lecz wartość przymiotnika opisującego (‘pierwszej —najlepszej —
przedniej jakości’).
Struktury podane w drugiej kolumnie są używane częściej.
Należy przy tym pamiętać, że w języku włoskim dla określenia wieków od
XIII do XX używa się częściej form (pisanych dużą literą) wskazujących na
dane stulecie (z opuszczeniem w dacie tysiąca —mille), a więc np.
il secolo XIII = UDuecento, '200 (lata 1201-1300)
il secolo XVII = il Seicento, ‘600 (lata 1601-1700)
il secolo XX = il Novecento, ‘900 (lata 1901—2000)
W odniesieniu do trzeciego tysiąclecia nie ma jeszcze, rzecz oczywista,
ustalonej praktyki.

172
173
Zestawienie podstawowych liczebników głównych i porządkowych: Questa cosa costa iídoppio del previsto.
‘Ta rzecz kosztuje dwa razy więcej niż przewidywano.’
lic z e b n ik lic z e b n ik lic z e b n ik
lic z e b n ik La lorofatica é risultata doppia rispetto a ll’altra volta.
g łó w n y p orządkow y g łó w n y p orządkow y
11 suo costo é stato triplo rispetto al previsto.
prim o 40 quaranta qu aran tesin io
1 uno Często, zwłaszcza w odniesieniu do większych liczb i w języku mówionym,
2 due secon d » 50 cinquanta cin q u an tesim o
używa się rozbudowanych zwrotów typu: x volte piu grande (maggiore) di, np.
3 tre terzo 60 sessanta sessan tesim o
70 settanta settantesiim o Alia manifestazione era venuta una folla d ie d volte p iü grande di
4 quattro quarto
80 ottanta ottan tesim o quella che ci si. aspettava.
5 cinque qu in to
90 novanta n ovan tesim o ‘Na manifestację przyszedł tłum dziesięć razy większy, niż się tego
6 sei sesto
100 cento cen tesim o spodziewano.’
7 sette settim o
8 otto ottavo 200 duecento du ecen tesim o Użyty z rodzajnildem i samodzielnie (bez rzeczownika) taki przymiotnik li­
9 nove n on o 300 trecento trecen tesim o czebny nabiera wartości rzeczownika, np.
10 dieci décim o 4 00 quattrocento q u attrocentesim o
12 é U doppio di 6, U triplo di 4, il quadruplo di 3.
11 undñci u n d icesim o 500 Cinquecento cinq u ecen tesim o

12 dodici d od icesim o 600 seicento seicen tesim o Istnieją też w języku włoskim formy pokrewne, np.
13 tredici tredicesim o 700 settecento settecen tesim o
duplice, tríplice, quadruplice, molteplice itp.
14 quattordici qu attord icesim o 800 ottocento ottocen tesim o
900 n ovecento novecen tesim o Określają one, z ilu elementów sldada się dana rzecz (byłyby to liczebniki
15 quindici q uindicesiino
1000 m ille m illesim o wielorakie), np.
16 sedici sed icesim o
17 diciasette d iciasettesim o 2000 dueinila d u em illesim o Ha chiesto una ricevuta in duplice copia.
18 diciotto d iciottesim o 5000 cinquem ila cin q u em illesim o ‘Poprosił o rachunek w dwu egzemplarzach.’
19 diciannove . d ician n ovesim o 10 000 diecim ila diecim illesim o la Tríplice Alleanza
20 venti ventesim o 100 000 centom ila cen tom illcsim o
Nierzadko jednak formy te używane są - niewłaściwie - wymiennie, jako sy­
30 trenta tren tesim o 1 000 000 u n m ilione millonésimo
nonimy, przy czym liczebniki zakończone na -plice należą do stylu podnio­
słego, bardziej wyszukanego.

LICZEBNIKI WIELOKROTNE
Należą do nich liczebniki [ n u m e r a li m o l t i p l i c a t i v i ] wskazujące, że da­
I na rzecz jest dwa, trzy, kilka razy większa (zwielokrotniona, powtórzona,
pomnożona itp.) w stosunku do podstawowej jednostki wyrażonej przez
rzeczownik. Stąd ich polskie nazwy: liczebniki wielokrotne, wielorakie,
mnożne.
Używane są tu przede wszystkim - ale nie wyłącznie - liczebniki określone,
pochodzące od kilku pierwszych liczb: doppio, triplo, quadruplo, quintuplo,
sestuplo, céntuplo, a także liczebnik nieokreślony múltiplo, np.
LICZEBNIKI DYSTRYBUTYWNE
Liczebniki dystrybutywne [ n u m e r a l i d i s t r i b u t i v e , zwane też p o d z ie l-
j mymi, wskazują na sposób, w jaki zostały podzielone osoby lub rzeczy.
Są to z reguły konstrukcje frazeologiczne typu przysłówkowego, np.
ad lino ad uno, a due a due, tre alia volta, in. fila per tre, quattro per
ciascuno, ogni cinque
Jak widać, są to wyrażenia typu leksykalnego, nie wchodzące w zakres opi­
su sensu stricto morfologicznego języka.

174 175
LICZEBNIKI UŁAMKOWE
Liczebniki ułamkowe [numerali frazionari] są strukturami rzeczowni-
j lcowymi, powstałymi przez połączenie liczebnika głównego (w liczniku
I - numeratore) z liczebnikiem porządkowym (w mianowniku - deno-
MINATORE), np.
un terzo (1/3), un quarto (1/4), un décimo (1/10), due terzl (2/3),
tre qaarti (3/4), cinque tredicesimi (5/13)
W arto w tym miejscu zasygnalizować także jednostki leksykalne określające
część całości.
Aby określić podział na dwie części, używa się terminów: (la) metà (rze­
czownik), (un) mezzo (rzeczownik), np.
Due è la metà (un mezzo) di quattro,
50 anni è la metà (un mezzo) di un secolo.
Mezzo funkcjonuje też jaleo przymiotnik, np.
mezzo litro, mezza luna, mezze misure
Do wyrażenia ćwierci (ćwiartki) używa się ułamka 1/4, czyli un quarto-, for­
ma ta ulega szybkiej leksylcalizaeji, stając się w świadomości użytkowników
zwykłym rzeczownikiem, np.
un quarto di vino, un quarto di pane
LICZEBNIKI ZBIOROWE
Liczebniki zbiorowe [num erali c o lle ttiv i] to w większości rzeczowni-
j ld określające - w sposób precyzyjny lub w przybliżeniu - liczbę osób
1 lub rzeczy w danym zbiorze.
Niektóre są rzeczownikami prostymi, np.
un paio, una coppia
Inne tworzy się od liczebnika głównego przez dodanie przyrostka -ina, -aio
(w liczbie mnogiej -ine, -aia), np.
una d/i/ecina, una dozzina, una ventina, un centinaio, un migliaio
Gdy określają ilość w przybliżeniu, tłumaczy się je przez ‘koło, około’, np.
176
un volume di un centinaio di pagine
‘tom liczący około stu stron’
Costera un migliaio di lire.
Istnieją też liczebniki zbiorowe określające ilość w odniesieniu do sytuacji
szczególnych. Funkcjonują jako terminy specjalistyczne w muzyce, np.
duetto lub duo, trio, quartetto itd.
w metryce, np.
terzina, quartina, ottava
Inne (często złożenia) określają okresy lat, ‘-lecia’, np.
biennio, quadriennio, ventennio, centennio, millennio
miesięcy, np.
bimestre, trimestre, semestre
Wiele z tych liczebników, ja k i im podobnych, uległo leksylcalizaeji i dziś po­
dawane są w słownikach jako odrębne wyrazy (rzeczowniki).
Przymiotniki liczebne ambedue (nieodmienny) oraz entrambi (w rodzaju żeń­
skim entrambe) określają zbiór dwu osób i znaczą ‘obydwaj, obydwie, oby­
dwoje’. Umieszcza się je przed rodzajnikiem związanym z określanym przez
nie rzeczownikiem:
ambedue i cugini — ambedue le engine
entrambi gli occhi - entrambe le gambę
ZAIMKI
| Zaimki [pronomi] stanowią klasę wyrazów odmiennych, które —jako
elementy samodzielne - zastępują w zdaniu przede wszystkim rzeczow-
j nik, ale w szczególnych sytuacjach mogą zastępować także inne części
i mowy lub zdania (przymiotnik, czasownik) czy wręcz całe zdanie, np.
Ti. piace questa música ? lo la adoro.
‘Lubisz tę muzykę? Ja ją uwielbiam.’
Grazia é una ragazza simpática, mi fa piacere incontrarla.
Iiai sen.ti.to la. notizia ? Io non Vho capita.
Hai sentito la notizia? Io non Vho capita bene.
II paesaggio é bellissimo, ma il tempo non. lo é affatto.
Ill
 Rubareé una cosa bruttissima: non jarlo rnai!
Aveva lavorato tanto: lo prova (lo dimostra) il suo libro.
Puoi dirmi che cosa m pensi? - Preferisco non diría.
W ostatnich przykładach zaimek lo przybiera wartość rodzaju nijakiego
i znaczy najczęściej ció, cost, tale itp.
i Jak widać, zaimki zastępują z jednej strony konkretne elementy zdania,
I z drugiej zaś wskazują na uczestników aktu językowego oraz na pojęcia,
I osoby, rzeczy spoza tekstu, należące do otaczającego świata, o którym
1 mowa, np.
E a te che lo dico.
‘Mówię to właśnie tobie.’
Prendi questo e non ąuello.
i Zaimki pojaw iają się w zdaniu szczególnie często, umożliwiając wpro-
! wadzenie skróconej, bardziej syntetycznej formy wypowiedzi i pozwala-
S ją uniknąć powtórzeń użytych wcześniej elementów, np.
Ieri sera Giorgio ha visto Maria per la strada, ma lei (Maria),
passandogli (a Giorgio) accanto, ha fatto finia di non vederlo
(Giorgio)', lui (Giorgio) ne (di ció) e rirnasto profondamente scomolto
perché le (a M aria) vuole sempre tanto bene.
‘W czoraj wieczorem Giorgio zobaczył na ulicy Marię, ale ona, prze­
chodząc obole niego, udała, że go nie widzi; on był tym głęboko po­
ruszony, ponieważ (ciągle) ją bardzo lubi.’
W wielu wypadkach zaimek pozwala „doprecyzować” wypowiedź, podając
okoliczności wskazujące na jakość, ilość, miejsce w przestrzeni (a więc na
znaczenia typu poniekąd przysłówkowego), np.
II libro é su lio scaffale; ci sono pure le riviste.
‘Książka jest na regale; tam też są czasopisma.’
Mi piacciono ąuesti alberi: ce ne sono tanti in questa zona.
Tutti sono stati molto bravi; tali devono essere anche nel futuro.
Ten syntetyczny charakter zaimków może prowadzić w poszczególnych sy­
tuacjach do dwuznaczności wypowiedzi, np.
Marco studia insieme a Luca; quello si che é un ragazzo intelligente!
‘M arco uczy się razem z Giovannim; ten pierwszy, owszem, jest
chłopcem bardzo inteligentnym.’
178
Można temu zaradzić, wprowadzając np. odpowiednie formy ściślej morfo­
logicznie określone (rodzaj, liczba) lub też uruchamiając dodatkowe ele­
menty, wskazujące na element zastąpiony. I tak, w cytowanym wyżej zda­
niu zamiast quello można użyć il prim o lub np. wskazać gestem osobę,
o którą chodzi.
| Ze względu na to, czy zaimek (chodzi tu w szczególności o zaimki oso-
I bowe, ale także wskazujące i pytajne) występuje w zdaniu przed czy po
I elemencie, do którego się odnosi, można wyróżnić użycie zaimków ana-
! fbryczne [pronomi anaforici] i kataforyczne [pronomi cataforici],
i Pierwsze z nich - zaim ki anaforyczne - odsyłają „do tylu”, a więc do
I elementu poprzedzającego [amtecedens - antecedente], znajdującego
I się wewnątrz lub na zewnątrz zdania, i dopiero w związku z nim mogą
| przekazać komunikowany sens, np.
ieri sera Giorgio ha visto M aria p er la strada, ma lei, passandogli
accanto, ha fatto finta di non vederlo.
i Drugie - zaim ki kataforyczne - funkcjonują zasadniczo tylko wewnątrz
i zdania i polegają na „odesłaniu uprzedzającym” [anticipazjone]; ich
| użycie jest fakultatywne, ma wartość stylistyczną, np.
Glielo restituirá domani questo disco a Franco.
(= Restituirá domani questo disco a Franco.)
Użycie kataforyczne zaimka jest częste we współczesnym włoskim języku
mówionym (zob. Budowa zdań włoskich).
j Zaimki stanowią klasę wyrazów o zróżnicowanej treści semantycznej;
j pełnią też w zdaniu bardzo różne funkcje. Odmieniają się przez lcatego-
j rię liczby i rodzaju, a niektóre także przez kategorię osoby.
Z uwagi na te właściwości zaimki tradycyjnie dzielimy na następujące gru­
py: osobowe, w skazujące, dzierżaw cze, względne, pytajne, nieokreślone.
ZAIMKI OSOBOWE
Zaimki osobowe [pronomi personau ] odmieniają się przez rodzaj, licz-
Í bę i osobę. Jeśli chodzi o kategorię osoby, należy tu podkreślić, że zairn-
i ld 3. osoby występują zamiast nazwy osoby lub rzeczy, o której się mówi
; (Gianni studia tanto: lui é molto laborioso. ‘Gianni uczy się bardzo
179
 [ dużo: jest on bardzo pracowity.’), podczas gdy zaimki 1 . i 2 . osoby nie
j zastępują, lecz wskazują na uczestników wypowiedzenia, czyli na osobę
1 mówiącą ( 1 . osobę) i na osobę słuchającą ( 2 . osobę).
W szystkie zaimki osobowe (oprócz zwrotnych) odmieniają się według licz­
by, przy czym w 1. i 2. osobie w całości, zaś w 3. osobie częściowo; tworzą
wtedy różne formy: io - noi, tu - voi, lui, lei itd. - loro itd. Jedynie niektóre
formy 3 . osoby tworzą liczbę mnogą przez zastąpienie końcówki liczby poje­
dynczej końcówką właściwą dla liczby mnogiej (esso - essi, essa - esse).
Formy liczby pojedynczej 3. osoby egli., ella nie mają bezpośrednich odpo­
wiedników w liczbie mnogiej. Odmiana przez rodzaj występuje w języku
włoskim tylko w 3. osobie, przy czym forma liczby mnogiej loro jest nie­
odmienna i funkcjonuje dla obydwu rodzajów. Przy zaimkach osobowych
w funkcji dopełnień wyróżnia się tzw. form y akcentow ane, czyli m ocne
[form ę to n ich e, f o r ti] , i form y nieakcentow ane, czyli słabe [form ę a to -
NE, DEBOLl].
1 Zaimki osobowe mogą pełnić w zdaniu wszystkie podstawowe funkcje
I właściwe grupie nominalnej i przyimkowej. W ystępują więc jako pod­
li m iot, dopeinienie bliższe i dopełnienie dalsze.
Z uwagi na ich ilość i złożoność ich struktury zaimki te zostaną tu omówio­
ne według funkcji pełnionych przez nie w zdaniu. Na szczególną uwagę za­
sługują zaim ki tzw. zw rotne [pronomi riflessivi], które, pełniąc funkcję
dopełnienia, odnoszą się jednocześnie do podmiotu.
ZAIMKI OSOBOWE W FUNKCJI PODMIOTU
1P Im
1. os. io noi
2. os. tu vol
rodź. m. luL egli, esso essi
3. os. loro
rodz. ż. lei, ella, essa esse
W 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego istnieje zróżnicowanie
w użyciu poszczególnych form w zależności od tego, czy zaimek odnosi się
180
do osoby, czy do zwierzęcia lub rzeczy. I tak, egli i lui używane są w odnie­
sieniu do osób (język potoczny używa lui także w odniesieniu do zwierząt);
esso - w odniesieniu do zwierząt i przedmiotów. Powiemy więc np.
La signora slego il cane ed esso, saltando, abbaiô di gioia.
‘Pani spuściła psa ze smyczy, a ten, skacząc, szczekał z radości.’
Lui (egli) studia la lingua italiana.
Lui vuole andaré domani in montagna.
Forse non riuscird in questo lavoro, ma esso mi piace lo stesso.
Sono affezionato a quel bastone: esso mi serve quando vado in
montagna.
W rodzaju żeńskim (w którym forma ella, zwłaszcza w języku mówionym,
wyszła z użycia) forma essa może być stosowana również, obok lei, w od­
niesieniu do osób, np.
Lei (essa) vuole visitare il museo.
‘Ona chce zwiedzić muzeum.’
Lei (essa) impara ilfrancese.
Dystrybucja form liczby mnogiej jest podobna: loro używa się w odniesieniu
do osób (w języku potocznym także w odniesieniu do zwierząt), essi - esse
w odniesieniu do osób, zwierząt i rzeczy, np.
Im ie i fig li sono grandi; loro/essi studiano a il’università.
‘Moje dzieci są duże: one studiują na uniwersytecie.’
In questo albergo ci sono moite camere, esse, perô, non mi sembra-
no comode e costano troppo.
Alio zoo ci sono pure bellissimi uccelli; purtroppo essi sono chiusi
nelle gabbie e non possono volare liberamente.
Przypomnijmy, że we współczesnym włoskim języku mówionym (i coraz czę­
ściej także w języku literackim) używane są dla 3. osoby w funkcji podmiotu
przede wszystkim formy lui —lei (liczba pojedyncza) i loro (liczba mnoga).
Istnieje ponadto wiele bardziej szczegółowych przypadków, w których ogra­
niczeniu ulega użycie, w funkcji podmiotu, form egli - ella, esso - essi - es­
sa - esse i obowiązuje użycie form lui - lei - loro, np.
® gdy chcemy położyć nacisk na podmiot:
l ’ha scritto lui
‘on to napisał’
sono venuti loro
® gdy przeciwstawia się dwie osoby: Anche (pitre) tu se i contro cli me!
‘Także ty jesteś przeciwko mnie!’
ha telefonato lei, e non lui
Viene anche lei?
‘zatelefonowała ona, a nie on’
Neanche tu hai fatto U compito!
® gdy zaimek stanowi część orzeczenia imiennego: a także wówczas, gdy jego brak prowadziłby do niejasności lub dwuznacz­
è stato lui ności (np. formy czasownikowe homonimiczne):
‘to był on’ Sara opporlu.no che io (tu, lui, lei) siei a casa.
‘Lepiej będzie, żebym (żebyś, żeby on/ona) był (była) w dom u.’
© po niektórych spójnikach anche, neanche, nemmeno, pure, neppure:
Bisogna eh. ’io (tu, lui, lei) sappia la veritá.
Nemmeno loro lo sąnno.
oraz przy wyliczaniu (zwłaszcza dla uzyskania efektu przeciwstawienia) lub
‘Nawet oni tego nie wiedzą.’ też gdy następują po sobie zdania z różnymi podmiotami:
E venuta anche lei.
Tu esci, lui studia e io elevo lavorare p er tutti.
Wreszcie formy io i tu w niektórych szczególnych wypadkach zostają zastą­ ‘Ty wychodzisz, on się uczy, a ja muszę pracować za wszystkich.’
pione odpowiednio przez me i te, np.
Zaimek osobowy w funkcji podmiotu może zostać wzmocniony przez użycie
© po come, quanto: stesso (wszystkie osoby, rodzaje i liczby), np.

Si accontenta di poco, come te. Lei stessa ci ha creduto.

‘Niewiele mu trzeba, by się ucieszył, podobnie jak ty.’ ‘Ona sama w to uwierzyła.’
L ’hai cletto tu stesso.
® lub w sformułowaniach wykrzyknikowych, gdy opuszczony został czasownik: Loro stessi mi hemno aspettato alla stazione.
povero me! Zaimki noi, voi mogą być połączone z aitri (noi altri, voi altri, pisane też
‘o, ja biedny!’ łącznie: noialtri, voicdtri) dla podkreślenia ukrytego lub wyrażonego prze­
beato te! ciwstawienia, np.
Noialtri non ci andiamo.
I Użycie zaimka osobowego w funkcji podmiotu nie jest w języku wlo-
‘Jeśli o nas chodzi, my tam nie pójdziemy.’
I skim konieczne, często jest wręcz niewskazane. Sama forma czasowni-
I kowa wskazuje najczęściej na podmiot (domyślny). W prowadzenie za-
I imka podkreśla zatem podmiot (zaimek jest wówczas akcentowany). ZAIMKI OSOBOWE W FUNKCJI DOPEŁNIENIA
Porównaj: FORMY MOCNE (AKCENTOWANE)
Sono contento. ‘Jestem zadowolony.’
lp lm
Io sono contento. ‘Ja (jeśli o mnie chodzi) jestem zadowolony.’
lub !. os. me noi
E una persona molto intelligente. 2. os. te voi
Lei è una persona molto intelligente. rodz. m. lui esso loro essi
3. os. rodz. ż. lei essa loro esse
Zaimka osobowego w funkcji podmiotu używa się również po spójnikach łą­
czących, np. anche, neanche, pure itp. : zwrotny sé sé

182 183
Jak widać, formy 1. i 2. osoby liczby pojedynczej są odmienne od odpowia­ Ascolta me e non la radio!
dających im form w funkcji podmiotu (io - me, tu - te), podczas gdy formy ‘Słuchaj mnie, a nie radia!’
1 . i 2 . osoby liczby mnogiej są taicie same jak ich odpowiedniki w funkcji Hanno paura di te.
podmiotu (noi, voi). Formy 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej są iden­ Stanno eon voi, ma pensano a loro.
tyczne z ich odpowiednikami w funkcji podmiotu (przy czym należy zapa­ Ha lasciato noi p e r andare al cinema eon lei.
miętać, że formy egli, ella nie są używane w funkcji dopełnienia). Jedne M i rivolgo a lui perché è degno difiducia.
z nich: lui, le i- lo r o , stosowane są wyłącznie w odniesieniu do osoby (osób)
innej (innych) niż osoba wyrażona w podmiocie, np. Talcze formy zaimkowe akcentowane w funkcji dopełnień mogą zostać
wzmocnione przez dodanie przymiotnika stesso:
D i lei non mi fido.
Pensa solo a sé stesso.
‘Do niej nie m am zaufania.’
‘Myśli tylko o samym sobie.’
Andiamo dai nostri amici e porteremo loro anche i tuoi saluti. Ne ha parlato eon lui stesso.
D a loro mi sentó sempre tanto bene.
Andiamo eon lei a visitare U centro stroico!
FORMY SŁABE (NIEAKCENTOWANE)
Inne: esso, essa —essi, esse, mogą się odnosić tylko do zwierząt lub rzeczy i wy­
łącznie, gdy występują z przyimkiem (a więc w funkcji dopełnienia pośrednie­ Formy słabe (nieakcentowane) zaimka określa się jako klityki [cliticiF
go), np. | wyróżnia się tu proklityid [procutici], gdy występują przed czasowni­
ki kiem, i enklityki [enclitici], gdy następują po czasowniku
Ha preso un ramo e con esso (con questo) ha falto un bastone.
‘Wziął gałąź i zrobił z niej kij.’ lp Im
Am o i gatti e mi diverto eon essi. 1. os. mi ci
2. os. ti
Nie mogą więc one przyjmować funkcji dopełnienia bliższego; zostają wów­ vi
czas zastąpione formą zaimkową słabą, np. dopełnienie rodz. m. lo li
bliższe rodz. ż. la le
Guardóla bene! (a nie *guarcla essa!) 3. os. dopełnienie rodz. m. gli lo ro
‘Spójrz na nią dobrze!’ dalsze rodz. ż. le lo ro
Buttalo fuori! zw rotny si si
partykuły
Ponadto w zbiorze tych zaimków mieści się jego forma zwrotna dla 3. oso­ zaim kow e
ne, ci, vi
by obu liczb - sé, nieodmienna, np.
É troppo sic uro di sé. < c widać poza lormą loro (3. osoba liczby mnogiej rodzaju męskiego i żeń­
‘Jest zbyt pewny siebie.’ skiego w funkcji dopełnienia dalszego), wszystkie inne formy różnią się za­
Prendono tutto p e r sé. równo od form zaimka osobowego w funkcji podmiotu, jak i od form moc­
nych zaimka osobowego w funkcji dopełnienia.
Omawiane tu zaimki mocne pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego
lub też - wraz z poprzedzającym je przyimkiem, z którym wówczas stanowią Formy la la, gh , te są natomiast identyczne z odpowiednimi formami rodzai-
grupę przyimlcową - funkcję różnego rodzaju dopełnień dalszych, czyli po­ n a określonego; podlegają też podobnym regułom, jeśli chodzi o elidowa-
średnich. Oto przykłady: nie ich samogłoski, przy czym elizji nie wprowadza się, gdy groziłoby to nie­
jasnością czy dwuznacznością (lo ammiro, la ammiro zamiast Pammiro).
184
185
W e współczesnym języku włoskim - zwłaszcza mówionym - zamiast loro,
dla obu rodzajów, często używa się formy gli, np.
Ho incontrato elegii a m id e gli ho delto che donuini. c ’è la riunione.
‘Spotkałem przyjaciół i powiedziałem im, że jutro jest zebranie.’
Forma ta jest też coraz częściej używana w języku potocznym zamiast le, dla
rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, np.
Se la vecli non dirgli niente. (zamiast poprawnego: non clirle)
‘Jeśli ją zobaczysz, nic jej nie m ów.’
Forma si pełni głównie funkcję zaimka zwrotnego oraz zaimka nieosobowe-
go, np.
non si vede bene
‘nie widać dobrze’
si dice, si sente nudę
Zaimki nieakcentowane pełnią w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego lub
tzw. dopełnienia dalszego, zastępując osobę łub rzecz, do której skierowana
jest czynność [complemento di termine]. Nie łączą się wówczas z żadnym
przyimkiem, chociaż w funkcji dopełnienia dalszego dają się zamienić na za­
imek mocny z przyimkiem (mi. = a me, ti -- a te itd.). Oto parę przykładów:
M i ami? (Ami me?) - M i sorridi. (Sorridi a me.)
‘Kochasz mnie?’ ‘Uśmiechasz się do mnie.'
Ci capisci? (Capisci noi?) - C ifa p a u ra . (Fci paiira a. noi.)
Ti ho aspettato per u n ’ora. - Tiposso ojfrire un caffè?
Non guardarla cosí! — Non dirle questa storia!
Vi ascolto con piacere. - Vi lascio quel libro come ricorclo.
Przy okazji warto w tym miejscu wspomnieć o tzw. partykułach zaimkowych
[particelle pronominali] ci, vi, ne, które poprzez pochodzenie (ci, vi) i funk­
cję, jaką spełniają w zdaniu (zwłaszcza ne), są ściśle związane z zaimkami oso­
bowymi nieakcentowanymi w funkcji dopełnienia. Łączą się one z wymienio­
nymi zaimkami w charakterystyczne struktury, o których będzie mowa dalej.
Partykuły te są nieodmienne i funkcjonują dla liczby pojedynczej i mnogiej ro­
dzaju męskiego i żeńskiego, czasem także rodzaju nijakiego. (Funkcja przy­
słówkowa tych partykuł zostanie omówiona w rozdziale o przysłówkach).
Partykuły ci, rzadziej vi używane są też jako zaimki wskazujące, najczęściej
z wartością rodzaju nijakiego (mają wówczas znaczenie: a ció, cli ció, su ció
itp.), np.
186
Non ci capisco nulla. (= di ció)
‘Nic z tego nie rozum iem .’
rzadziej występują w odniesieniu do istot, np.
Credi in Dio? - Sí, ci credo.
‘Wierzysz w Boga? - Tak, wierzę (w Niego).’
Non ci p u o ifa re ajfidamento. (di. noi, cli. lui, cli loro itd.)
Ponadto ci pojawia się w utartych strukturach i w wyrażeniach idiomatycz-
nych; ma wówczas znaczenie ogólne, niesprecyzowane, np.
avercela con qualcuno, farce la, ce l ’hai?, non. ce l ’ho
Partykuła ne, która zazwyczaj spełnia funkcję przysłówka miejsca, może też
być użyta jako zaimek niealccentowany, odpowiadający połączeniom przy-
imka di/da z rzeczownikiem, zaimkiem osobowym w 3. osobie (np. cli lui, da
lei, di loro) lub z zaimkiem wskazującym (np. cli cjuesto, cía questi):
Non. vide la macchina e ne fu investita.
‘Nie zauważyła samochodu i została przez niego potrącona.’
Pensó spesso cdla mia infa.nz.ia, anche se me ne ricorclo poco.
Da cjuanclo é anclato a Parigi non ne ho piu notizie.
Li conosco dci anni e ne apprezzo I ’intelligenza.
Sono persone degne cli fiducia, ne sono convinto.
Gdy odnosi się do wyrażonej uprzednio treści oraz gdy zastępuje całe zdanie,
ne przybiera wartość rodzaju nijakiego (a więc nieokreśloną, ogólną, niespre-
cyzowaną):
Pensi che sia felice con lui? Io ne clubito.
‘Myślisz, że jest (będzie) z nim szczęśliwa? Ja mam co do tego wątpli­
wości.’
ZAIMKI ZWROTNE
5 Należą do zaimków osobowych w funkcji dopełnienia bliższego lub dal-
! szego. Odnoszą się do podmiotu tego samego zdania. Inaczej mówiąc,
j czynność wyrażona przez czasownik i rozwinięta przez dopełnienie za-
: imkiem zwrotnym [pronome riflessivo] „wraca” do podmiotu, czyli do
I sprawcy czynności. Jest to podstawowa wartość zaimka zwrotnego.
187
Podstawowymi zaimkami zwrotnymi są formy: akcentowana - se i nieakcen-
towana - si (zob. tabele form mocnych i słabych zaimka); funkcjonują one zaim ki lo la li le ne
dla 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej. Si występuje także w znaczeniu mi m e lo m e la m e li m e le m e ne
nieosobowym, ogólnym, np. w formach bezokolicznikowych czasowników ti te lo te la te li te le te n e ,
zwrotnych (alzarsi, volersi bene) oraz przy tworzeniu form biernych (tzw. SI se lo se la se li se le se ne
SI passivante : si affitta ima. casa) i form nieosobowych (si capisce, si sente). Cl ce lo ce la ce li ce le ce n e
Poza wymienionymi wyżej formami dla 3. osoby, które są nieodmienne, VI ve lo ve la ve li ve le ve ne
język wioski używa odrębnych form zaimka zwrotnego dla 1 . i 2 . osoby,
innych dla liczby pojedynczej i dla liczby mnogiej. W odróżnieniu od nor­ Przykłady:
m alnie używanej formy słabej si, są to te same formy, które funkcjonują
M e lo prometti?
jako odpowiednie zaim ki osobowe nieakcentowane: mi, ti, ci, vi, np. ‘Obiecujesz mi to?’
Chiediamo scusa, ci siamo sbagliati. Ce la fa i per domani?
‘Przepraszamy, pomyliliśmy się.’ Te lo voglio daré in regalo.
Di solito mi alzo alle 7 di mattina. Ce li mostri, i tuoi ąuadri?
Loro due si vogliono tanto bene. Questa storia, ve la racconteró questa sera.
Vi stavate accanto e non ve ne siete accorti. Mostrándotelo, mi diverto.
Vorrei fartene partecipe.
Czasownikowi zwrotnemu towarzyszą w koniugacji formy słabe zaimka Non parlarmene, ti prego!
zwrotnego. Oto ich zestawienie: Dimmelo ancora una volta!

Zaimek gli w połączeniu z lo, la, li, le, ne przyjmuje formę glie i tworzy
1P lm
z każdym z tych zaimków jeden wyraz: glielo, gliela, glieli, gliele, gliene, np.
1. os. mi ci Gliele porterai a casa domani.
2. os. ti vi ‘Zaniesiesz mu je jutro do domu.’
Gliene ho dato la meta.
3. os. si
Gliela mostrai perché voleva vederla.
Dicendoglielo, mi tolgo la responsabilitá.
ŁĄCZENIE FORM SŁABYCH ZAIMKÓW OSOBOWYCH W pizypadku łączenia zaimka osobowego nieakcentowanego w funkcji do­
pełnienia z zaimkiem si (nieosobowym), ten ostatni występuje na drugim
j Charakterystyczne dla języka włoskiego są połączenia zaimków osobo- miejscu, m i si dice, la si vede, gli si proibisce, ci si viene a raccontare.
j wych słabych mi, ti, si, ci, vi (w funkcji dopełnienia dalszego) z zaimka-
j mi lo, la, li, le (w funkcji dopełnienia bliższego) oraz me (w funkcji in-
i nych dopełnień). MIEJSCE ZAIMKÓW OSOBOWYCH W ZDANIU
Pierwsze z nich zmieniają wówczas formę, końcowe -i zostaje w nich zastą­ J W funkcji podm iotu zaimki osobowe nieakcentowane zostają z reguły
pione przez -e: me, te, se, ce, ve. Gdy występują przed czasownikiem, pisze | opuszczone, np.
się je osobno, zaś po czasowniku w formie rozkazującej, bezokoliczniku,
Domani vengo da te.
imiesłowie przysłówkowym i imiesłowie biernym zaimki te pisane są razem,
‘Jutro przychodzę do ciebie.’
łącznie z czasownikiem. Oto zestawienie tych połączeń:
Ieri abbiamo visitato i Musei Capitolini.
188
189
Gdy zostają wprowadzone do zdania, poprzedzają one czasownik, któremu ® z bezokolicznikiem (który wtedy traci końcową samogłoskę), np.
jako podmiot towarzyszą, np. Non clirmelo!
É necessario che tu. rimangci a casa questa sera. ‘Nie mów mi tego!’
‘Jest konieczne, żebyś został w domu dziś wieczór. Cercherà di aiutarvi.

Użyte w funkcji em fatycznej są akcentowane i najczęściej następują po cza­
sowniku, np.
Vi dit o io tutta la veritci.
‘To ja powiem wam całą praw dę.’
Se i siato tu a clirmelo,
Występują po czasowniku m.in. także wówczas, gdy czasownik, z którym są
związane, użyty jest w participio lub w gerundio , np.
Partita lei, mi sono sentito molto solo.
‘Po jej wyjeździe poczułem się bardzo samotny.’
Gdy czasownik w bezokoliczniku poprzedzony jest tzw. czasownikiem
połposiłkowym (pomocniczym) dovere, potere, sapere bądź volere moż-
twe są dwa rozwiązania: zaimek (zaimki) występuje po właściwym cza­
sowniku (zgodnie z tym, co powiedziano wyżej) łub też poprzedza cza­
sownik połposiłkowy.
Mamy więc:
Devi dirglielo tu. — Glielo devi dire tu.
‘Ty masz mu to powiedzieć.’
Von ei esserä utile. = Ti vorrei essere utile.
9 Z GERUNDIO, np.

j W funkcji dopełnienia zaim ki akcentow ane występują z reguły po cza-
I sowniku (przed czasownikiem nabierają często wartości emfatycznej), np.
Chiamano lei, non vogliono parlare con te.
‘Ją proszą, nie chcą mówić z tobą.’
Mi rivolgo a voi perché non mi fid o di loro.
obok:
M i rivolgo a voi perché di loro non mificlo.
D a voi mi sentó sempre tanto bene.
Z aim ki nieakcentowane w funkcji dopełnienia najczęściej poprzedzają
czasow nik (proklityki) i pisane są osobno, np.
Paríate pure, vi ascolto.
‘No, mówcie, słucham w as.’
Prencli questo libro, te I’ho promesso.
Ascoltandola sognavo il mio paese.
‘Słuchając jej, myślałem o moim kraju. ’
I lomettenclo glielo non prevedeva di correre un tale rischio.
Decidendosi pensava a! suo futuro.
® z PARTICIPIO PASSATO użytym przymiotnikowo łub w formie absolutnej, np.
La notizia riferitami non mi sorprese troppo.
‘Przekazana mi wiadomość nie zaskoczyła mnie zbytnio.’
Incontratisi clopo tanto tempo, si raccontarono le loro vicende.
® z czasownikiem w trybie rozkazującym, np.
Andiamocene, si è fatto tardi!
Chodźmy już stąd, zrobiło się późno.’
Chiamalo, ho bisogno del suo aiuto!
ta n im i la cortesia e non raccontarmi queste slupidaggini!

W yjątkiem jest loro, który występuje zazwyczaj po czasowniku, np. W połączeniu form rozkazujących apokopowanych (da’, d i’, f a ’ sta ’ v a ’)
z zaimkiem meakcentowanym (z wyjątkiem gli) początkowa spółgłoska za­
Senza indugio comunicó loro la triste notizia. imka zostaje podwojona:
‘Nie zwlekając, przekazał im smutną wiadomość.’
Dimmelo sinceramente!
W niektórych wypadkach zaimki nieakcentowane (pojedyncze łub łączone) ‘Powiedz mi to szczerze!’
następ u ją bezpośrednio po czasow niku (enklityki) i pisane razem tworzą Dammene un po 7
z nim jeden wyraz (fontetyczny i graficzny). Jest tak wówczas, gdy są one Stammi bene, ciao!
związane: Vattene subito!

190 191
® z przysłówkiem ecco, np. towane lei (ella)/loro, di lei/di lom, a lei/a loro, per lei/per loro itd. oraz formy
nieakcentowane la, le (dla liczby pojedynczej) i li, le, loro (dla liczby mnogiej):
Eccola qua, finalm ente!
‘Oto i ona, nareszcie!’ Sono prenotad per loro, signori, questi posti.
‘Proszę panów, te miejsca są zarezerwowane dla panów .’
® oraz z czasownikiem w niektórych utartych zwrotach, w zwięzłym stylu re­
klamowym, telegraficznym, w ogłoszeniach, np. Forma wyrażająca szacunek voi (vi, vostro), nierzadko ukryta w formach
Cercasi studente p er lezioni difisica. czasownikowych, mało dziś spotykana w języku powszechnym, używana
‘Poszukuje się studenta do korepetycji z fizyki.’ jest w niektórych regionach południowych Włoch zamiast grzecznościowego
Affittasi appartamento. lei, loro, często w znaczeniu 2 . osoby liczby pojedynczej, np.
Vendonsi mobili antichi.
Vi telefono, signora, per ringraziarvi e p er dirvi che siete stata vera­
Offresi ospitalita per anziani.
mente generosa.
(Zob. też wyżej, poszczególne grupy zaimków osobowych). ‘Dzwonię do pani, żeby pani podziękować i powiedzieć, że była pa­
ni naprawdę szczodra.’
Voi, Giovanni, siete stato sempre molto preciso.
UŻYCIE GRZECZNOŚCIOWE ZAIMKÓW oraz w języku urzędowym, handlowym, np.

¡ Form grzecznościowych zaimków osobowych [ ] uży­

pronomi allocutivi
wa się, gdy zwracamy się do osoby (osób), z którą nie jesteśmy w zażyło­
ści (jesteśmy „na pan”). Używając tych form wyrażamy uszanowanie,
uprzejmość itp.
Język włoski ma następujące formy grzecznościowe zaim ka osobowego
( 3 . os.), wspólne dla obu rodzajów: lei dla liczby pojedynczej i loro dla licz­
by mnogiej. Oto przykłady użycia lei i loro w funkcji podmiotu:
Passi prima lei, signora!
‘Proszę, niech pani idzie pierwsza!’
Anche lei, professore, é stato al concerto ieri sera?
Loro sono p er la prim a volta a Cracovia, é vero?
Lei, signora, é tanto generosa.
Lei, signore, é stato molto gentile.
Vengano avanti loro, signori!
Rzadko zamiast lei używa się literackiej formy ella, która kładzie szczegól­
ny nacisk na uszanowanie, np.
Eccellenza, ella, e ben certa {certo) di averio visto ieri?
‘Ekscelencjo, czy jest pan pewny, że widział go pan wczoraj?’
W funkcji dopełnienia używane są (zgodnie z zasadami dotyczącymi odpo­
wiednich form zaimka osobowego) jako zaimki grzecznościowe formy akcen­
Caro Signore, Vi confermiamo la ricevuta della Vostra lettera ...
‘Drogi panie, potwierdzamy otrzymanie waszego listu.’
Spettabile U ff icio, Vi scrivo per avere vostre inform azioni...
W liczbie mnogiej voi pojawia się coraz częściej, na przykład w języku re­
klamy, zamiast loro (wyczuwane jako mniej bezpośrednie, mniej konfiden­
cjonalne, bardziej emfatyczne), np.
«Quando vi sarete abituad alia nuova generazione di videoregistrato-
ri, tutto U resto vi sembrerà fastidiosamente lento. Date u n ’occhiata
alia tabella qui afianco e ve ne renderete fácilmente conto.» (reíd.)
Należy wreszcie wspomnieć, że zaimek tu, stosowany w odniesieniu do osób,
z którymi mamy bardziej bliskie, zażyłe, bezpośrednie stosunki (jesteśmy
z nimi „na ty”), stosowany jest z reguły w modlitwach (a więc w tekstach
skierowanych do Boga, do świętych) i ma wówczas wartość szczególnego
uszanowania [valore reverenziale] poprzez fakt, że forma tu jest w tym
wypadku jakby zastrzeżona i odniesiona wyłącznie do tego rozmówcy, np.
«Benedetto sei tu, Signore, Dio d ell’universo ...»
‘Błogosławiony jesteś Ty, o Panie, Boże wszechświata ...’
«Padre nostro, che sei nei cieli, sia santificato il Mo nome ...»
«Ave Maria ... tu sei. benedetta fra le donne, ... prega per n o i ...»

192 193
W języku reklamy, w ankietach, sondażach, propagandzie wyborczej itp. tu
(podobnie ja k wyżej często ukryte w formach czasownikowych) używane
ZAIMKI WSKAZUJĄCE
jest też w stosunku do adresata bliżej nieokreślonego, np. j Zaimki wskazujące [pronomi dimostrativi] są wyrazami odmieniający-
Vota democrazia e benessere! [ mi się w większości przez rodzaj i liczbę.
‘Głosuj na demokrację i dobrobyt!’ Można je podzielić na dwie grupy, które omówimy kolejno.
Scegli VEuropa!
Zaimki w skazujące m ające odpowiedniki przymiofniStow©
«A ssicurati... E se lofai, scegli una compagnia solida, che la pensi
com ete.» (reíd.)
liczba pojedyncza liczba mnoga
Formy lei, loro występują z czasownikiem w 3. osobie liczby pojedynczej lub rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż.
mnogiej; voi z czasownikiem w 2 . osobie liczby mnogiej; tu z czasownikiem
questo questa questi queste
w 2. osobie liczby pojedynczej. Przymiotnik oraz imiesłów bierny w formach
codesto codesta codesti codeste
złożonych czasownika, nawiązujące do zaimków grzecznościowych lei, loro,
quello quella quelli quelle
voi, tu, przyjmują formę liczby i rodzaju (naturalnego) osoby (osób), do
m edesim a m edesim a m edesim i m ed esim e
której się odnosi, np.
stesso stessa stessi stesse
Lei é stato eccezionalmente onesto, caro amico! tale tale tali tali
‘Byl pan wyjątkowo uczciwy, drogi przyjacielu!’
Voi, Giuseppe, siete stato veramente fortunata, (na południu Włoch) Wartość tych zaimków jest taka sama jak ich odpowiedników przymiotniko­
wych, np.
Zestawienie form zaimków grzecznościowych i „poufałych” : II quad.ro che mi è tanto caro è questo.
‘Obraz, który jest mi bardzo drogi, to właśnie ten.’
formy grzecznościow e formy zwyczajne/poufale
Il mio vestito e quello di Mario sono quasi identici.
Chi è codesto?
Ip lei (lit. rzad. ella) Codesti sono i miei dischi preferid.
ta
voi Tu non cambi mai, sei sempre la medesima.
im loro (voi) voi Ti han.no cer cato quei tali.

Questo i quello mogą też ulec wzmocnieniu przez dodanie im przysłówków

Na marginesie użycia grzecznościowego zaimków przjipomnijmy, że w nie­ miejsca: qui lub qua do questo, 11 lub là do quello, np.
których sytuacjach (dla wyrażenia szczególnego szacunku, poufałości lub Quel vino non è buono, assaggia questo qui.
przez delikatność itp.) zostanie użyty zaimek noi zamiast io. Jest to tzw. p lu­ ‘Tamto wino nie jest dobre, spróbuj tego.’
ralis maiestaticus spotykany tradycyjnie w języku panujących, mówców, pi­ Prendí questo bicchiere e lasci stare quelli ti.
sarzy, przełożonych itd.:
Użyte w rodzaju męskim zaimki questo, codesto, quello mogą wyrażać rodzaj
Carlo, re ..., decretiamo ... nijaki, w sposób ogólny, niesprecyzowany określając element, do którego się
‘My Karol, król ... ustanawiamy odnoszą; nabierają wówczas znaczenia cid, questa (codesta, quella) cosa, np.
Gli autori da noi citati sono molti. Non. fa re questo!
Abbiamo fatto tutti i compiti, figliolo mio? ‘Nie czyń tego !’
194
195
 Lui pensa sempre a quello.
«A dir codesto tu strazi me e i miei simili.» (R. Ridolfi)
Stesso jest w języku mówionym używane częściej niż medesimo, np.
Non è cambiata p er niente: è sempre la stessa.
‘Nic się nie zmieniła: jest ciągle ta sam a.’
L ’uomo che ci è venuto incontro è lo stesso d ell'ultima volta.
Może też przyjąć (wraz z rodzajnilciem rodzaju męskiego) wartość rodzaju
nijaldego. Lo stesso znaczy wówczas la stessa cosa, np.
È noiosissimo, dice sempre lo stesso. (= il medesimo —nieco sztuczne)
‘Jest strasznie nudny, mówi zawsze to sam o.’
Tale poprzedzony rodzajnilciem określonym jest zaimkiem wskazującym i ma
wówczas wartość quello, np.
II tale, abita a Firenze.
‘Ten człowiek mieszka we Florencji.’
Do zaimków wskazujących zaliczamy również zaimek quanto, który może
także pełnić funkcję zaimka względnego. Zaimek ten w liczbie pojedynczej
ma wartość rodzaju nijakiego i używany jest tylko w formie rodzaju męskie­
go; odnosi się wówczas wyłącznie do rzeczy i oznacza (tutto) quello che,
(,tutto) ció che, np.
Faremo quanto ci sard possibile.
‘Zrobimy, co tylko będzie w naszej mocy.’
W liczbie mnogiej quanto odnosi się do ludzi i do rzeczy; ma wówczas odręb­
ne formy dla obu rodzajów i oznacza (tutti) quelli/(tutte) quelle che, np.
Puoi prenderne quante ne vuoi.
‘M ożesz wziąć (tego) tyle, ile chcesz.’
Jedynie zaimki costui, colui m ają odrębne formy dla rodzaju żeńskiego oraz
wspólną formę dla rodzaju męskiego i żeńskiego w liczbie mnogiej. Formy
colui, colei, colom używane są rzadziej. Zaimki te służą do wskazywania
osób. M ogą też pełnić funkcję dopełnienia (np. a costui, di colei, p e r colo-
ro). Spotyka się je głównie w Toskanii oraz w języku literackim, tradycyj­
nym. W dzisiejszym języku włoskim m ają one niejednokrotnie znaczenie
pejoratywne. Często też zastępuje się je formami questo, quello. Oto przy­
kłady:
Costui mi sembra da tempo una persona un po ’ strana.
‘Ten człowiek wydaje mi się już od dawna nieco dziwny.’
Costoro non sono degni di essere ascoltati.
Formy colui, colei, colom pojawiają się częściej z zaimkami względnymi
che, U quäle (colui che, colui il quäle itd.), np.
Colui che non dovesse farlo verrä espulso dal nostro gruppo.
‘Ten, kto tego nie zrobi, zostanie wydalony z naszej grupy.’
e Colui che tutto muove.» (Dante Alighieri)
A coloro i quali abbiano gid usufruito di una borsa di studio [...], pud
essere assegnata una seconda purche la durata complessiva non su-
peri i dodici mesi [...].
Struktury te zresztą bywają często zastępowane zaimkiem względnym pro­
stym chi, np.
Chi lo fara per primo sard premiato.
‘Kto zrobi to pierwszy, zostanie nagrodzony.’
Chi va piano va sano e va lontano.

Zaimki w skazujące nie m ające odpowiedników przymiotnikowych Questi, quegli używane są rzadko i przede wszystkim w języku literackim;
mogą one pełnić tylko funkcję podmiotu, z ograniczeniem do rodzaju mę­
liczba pojedyncza liczba mnoga skiego liczby pojedynczej, np.
rodź. m. rodź. ż. rodz. m. i ż.
Mentre questi dorme, quegli lavora.
costui costei costoro
colei coloro
‘Podczas gdy ten śpi, tamten pracuje.’
co le i
ció - -
Najchętniej zastępuje się je przez questo, quello, które m ają odmienne formy
questi - -
dla obu rodzajów i liczb (są więc jednoznaczne), a ponadto mogą pełnić tak­
qu egli - -
że funkcję dopełnienia, np.

196 197
 Tu visiti questa sala, io invece vado a vedere quella, perché questa, Oto zestawienie zaimków dzierżawczych:
io l ’ho già vista.
‘Ty zwiedzaj tę salę, ja natom iast idę zobaczyć tamtą, ponieważ tę osoba/rzecz posiadana
już widziałem .’ posiadacz liczba pojedyncza liczba mnoga
Mentre questo dorme, quello lavora.
rodź. m. rodz. ż. rodz. ni. rodz. ż.
Cid ma wartość rodzaju nijakiego (znaczy questa/quella cosa), jest nie­ 1. os. U mnio la m ia i m iei le m ie
odmienne i może pełnić funkcję zarówno podmiotu, jak i dopełnienia, np. 2. os. il tuo la tua
1P i tuoi le tue
Ridammi cid che mi appartiene! 3. os. il suo la sua i suoi le sue
‘Zwróć mi to, co do mnie należy.’ 1. os. il nostro la n ostra i nostri le nostre
Cid non m ’intéressa per niente. lm 2. os. il vostro la vostra i vostri le vostre
3. os. il/la loro i/le loro
Jako dopełnienie ció jest często zastępowane zaimkiem osobowym lo (zmia­
na szyku zdania!), także z wartością rodzaju nijakiego, np.
Przykłady:
Assicuro a te cid. = Te io assicuro. Prendi la tua macchina: io avro bisogno della mia.
‘Zapewniam ci to.’ ‘Weź twój samochód, ja będę potrzebował mojego.’
Ti porto cid (che mi avevi chiesto). = Te lo porto. I tuoi genitori sono pili anziani dei suoi.
A lle loro preghiere aggiungo le mie.
W zależności od preferencji i potrzeb stylistycznych zaimek cid może też być Ti saluto assieme eon i tuoi.
zastąpiony np. przez questo łub quello, ne itp. Użycie cid kładzie nacisk na
Abbiamo ricevuto la vostra (= lettera) del mese scorsó.
wyrażoną przez niego treść, np. Vive del suo. (= del suo patrimonio)
Fai attenzione a cid un ’ultra volta. = Facci attenzione un ’ultra volta. E stata costretta a pagare i debiti suoi e di lui.
‘Na drugi raz zwróć na to uw agę.’
Cid fatto, si sedette di fronte a lui. = Fatto questo, si sedette di fron­
te a lui. ZAIMKI WZGLĘDNE
Non mi importa di cid. = Non me ne importa.
Podobnie jak inne zaimki, zaimki względne [pronomi relativi] zastępu-
j ją rzeczownik. Służą ponadto do wprowadzania zdań podrzędnych
i względnych, łącząc, podobnie jak spójniki, dwa zdania w relacji nadrzęd­
ZAIMKI DZIERŻAWCZE ności i podrzędności, np.
Ho comprato quel disco che mi avevi consigliato.
Zaimki dzierżawcze [pronomi possessivi], podobnie jak przymiotniki dzier­ ‘Kupiłem tę płytę, którą mi radziłeś.’
żawcze, odmieniają się przez osobę, rodzaj i liczbę. Ich wartość jest podob­ Le persone eon le quali abito sono molto simpatiche.
na do ich odpowiedników przymiotnikowych. Używane są, oczywiście, sa­ II libro che mi hai dato è davvero intéressante.
modzielnie, tzn. bez rzeczownika (który jest domyślny lub wystąpił w tek­ Zaimek względny odsyła do rzeczownika (grupy nominalnej), który jest tzw.
ście wcześniej albo o którym była lub właśnie jest mowa). Towarzyszy im poprzednikiem zdania względnego. Sam zaim ek pełni wówczas w zdaniu
zawsze rodzajnik. podwójną funkcję:
198 199
• jest elementem składowym zdania względnego, np. jego podmiotem, do­ Coloro che abitano lontano sono partiti subito dopo la cena.
pełnieniem: ‘Ci, którzy mieszkają daleko, odjechali zaraz po kolacji.’
L ’uomo che ci guarda sembra strano. Tutti coloro che si iscriveranno ent.ro domani, verranno accettati.
‘Człowiek, który nam się przygląda, jest dziwny.’ Zaimek chi pełni w zdaniu złożonym różne funkcje:
La professoressa che insegna italiano e molto simpatica.
® podmiotu zdania głównego i zdania względnego, np.
Conosco l ’uomo che hai salutato.
II collega che aspettiamo non e ancora arm ato. Chi da subito dci due volte.
‘Kto daje zaraz, daje dwa razy.’
® wprowadza (tak ja k spójnik) to zdanie podrzędne (względne), które może
® dopełnienia bliższego w obu zdaniach, np.
pełnić rolę przydawki poprzednika, występującego w zdaniu głównym, rolę
podmiotu lub dopełnienia w tymże zdaniu. Ho riconosciuto chi hai salutato.
‘Poznałem tego, kogo pozdrowiłeś.’
Zaimki względne można podzielić na proste i złożone. Oto zestawienie naj­
ważniejszych ich form: ® dopełnienia pośredniego (dalszego, tzn. z przyimkiem) w obu zdaniach, np.
E stato lodato da chi prima e stcito biasimato.
liczba pojedyncza liczba mnoga
formy
‘Został pochwalony przez tego, przez którego wcześniej został zganiony.’
rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. ż. ® podmiotu w zdaniu głównym i dopełnienia bliższego w zdaniu względnym,
chi chi - - np.
proste che che che che Chi hai aiutato con tanto cuore e impegno fa finta di non conoscerti.
cui cu i cui cui ‘Ten, któremu pomogłeś z takim sercem i zaangażowaniem, udaje,
złożone il quale
że cię nie zna.’
la quale i quali le quali
® dopełnienia bliższego w zdaniu głównym i podmiotu w zdaniu względnym,
np.
Formy pro ste zaim ka względnego: chi, che, cui są nieodmienne. Ho trovato chi lo pud accompagnare allci stazione.
CHI odnosi się wyłącznie do istot żyjących i w obu rodzajach występuje ‘Znalazłem kogoś, kto może go odprowadzić na dworzec.’
w liczbie pojedynczej. Znaczy che, ił/la quale’, ponadto może mieć znaczenie ® dopełnienia pośredniego (dalszego) w zdaniu głównym i podmiotu w zda­
zaimka wskazującego (colui/quello che, colei/quella che) oraz zaimka nieo­ niu względnym, np.
kreślonego (qualcuno, uno), co - zdaniem gramatyków - sprawia, że zaimek
Non lo cliró a chi non sa. tenere U segreto.
ten może być użyty w postaci absolutnej, tzn. bez poprzedzającego go rze­
‘Nie powiem tego komuś, kto nie umie dochować tajemnicy.’
czownika (poprzednika), np.
© dopełnienia pośredniego w zdaniu głównym i dopełnienia bliższego w zda­
Chi (= colui che) vuol dare Vesame si presentí dornani in segreteria.
niu względnym, np.
‘Kto chce zdawać egzamin, ma się zgłosić jutro w sekretariacie.’
Chi va piano, va sano e va lontano. Non sorrido a chi non conosco.
Chi donnę non piglia pesci. ‘Nie uśmiecham się do kogoś, kogo nie znam .’

Dla wyrażenia liczby mnogiej używa się form złożonych z zaimka wskazu­ Ponadto chi może przyjąć wartość nieokreśloną chiunque, np.
jącego, nieokreślonego (pełniącego funkcję poprzednika) i che (coloro che, Oggi accettiamo chi si presenti.
quelli che, alcuni che itp.), np. ‘Dziś przyjmujemy każdego, kto się zgłosi.’
200 201
 albo wartość hipotetyczną (znaczy wówczas se qualcuno, se uno), np.
Per chi non lo sapesse, oggi non si tengono lezioni.
‘Jeśli ktoś tego nie wie, dziś nie ma lekcji.’
Struktura korelatywna c h i ... chi oznacza l ’uno ... 1’altro, gli u n i ... gli altri,
a lc u n i... altri, np.
Vi é tanto rumore: c ’é chi parla, chi canta e chi su ona.
‘Jest tam wielki hałas: jedni mówią, inni śpiewają, jeszcze inni grają.’
CHE - zaimek nieodmienny, bardzo często używany (dla obu rodzajów
i liczb) w odniesieniu zarówno do rzeczowników żywotnych, jak i nieżywot­
nych, może występować w funkcji:
® podmiotu, np.
Ascolto una canzone che mi piace molto.
‘Słucham piosenld, która bardzo nú się podoba.’
Le lettera che mi é arrivata oggi contiene ottime notizie.
© lub dopełnienia bliższego, np.
Finalmente ho trovato il libro che cercavo.
‘Nareszcie znalazłem książkę, której szukałem.’
II signore che tu guardi é il mió maestro d ’italiano.
Gdy zaimek che zastępuje całe zdanie, przyjmuje wtedy wartość rodzaju ni­
jakiego, poprzedzony jest rodzajnikiem il i oznacza e ció, e di ció, np.
C ’e nel mondo tanta gente che soffre la fame, il che mi addolora.
‘Jest na świecie wielu ludzi, którzy cierpią głód, co mnie zasm uca.’
Lo vide infilarsi improvvisamente nel negozio, al che la poverina ri­
mase di stucco.
GUI - również zaim ek nieodm ienny, funkcjonuje (dla obu rodzajów i liczb)
wyłącznie jak o dopełnienie pośrednie, praw ie zawsze z przyim kiem pro­
stym, np.
La macchina con cui viaggio e una brava.
‘Samochód, którym jeżdżę, to brava.’
La casa in cui abito é nuova.
Le cose di cui abbiamo bisogno sono rnolte.
La causa a cui viene attribuita ogni colpa é Vintolleranza.
202
Bez przyimlca a zaimek cui może się pojawić tylko jaleo dopełnienie dalsze
- COMPLEMENTO DI TERMINE, np.
L ’uomo cui (a cui) mi sono rivolto è un buon técnico.
‘Człowiek, do którego się zwróciłem, to dobry fachowiec.’
oraz w specyficznej strukturze, gdy znajduje się między rodzajnikiem okre­
ślonym i rzeczownikiem (w funkcji c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a z io n e ); jest
wówczas równoważny z zaimkiem względnym złożonym: del/della quale,
dei/delle quali, np.
Lo spettacolo, la cui prima rappresentazione è prevista p er questo sa-
bato, è veramente eccezionale.
‘Spektakl, którego premiera przewidziana jest na najbliższą sobotę,
jest naprawdę wyjątkowy.’
1 nostri antenati, i cui costumi erano severi, meritano rispetto e am-
mirazione.
quanto to zaimek (odmienny według rodzaju i liczby), który obok wartości
wskazującej ma również wartość zaimka względnego [tzw. zaimek mieszany
- p r o n o m e m is t o ]; może ulec przekształceniu w strukturę (tutti) quelli/coloro
che, np.
Sa ramio invitad quanti (= tutti quelli/coloro che) lo voranno.
uwaga : Zaimki chi i quanto łączą w sobie funkcję dwu zaimków: wskazującego (np. colui,
quelto, ció, coloro itd.) lub nieokreślonego (uno, qualcuno, alcuni itd.) oraz względ­
nego (che, ¡I quale itd.); widać to przy ich przekształcaniu w pełniejsze struktury:
chi = colui (quello/uno) che (il quale), quanto = (tutto) quello/ció che itp. Dlatego
bywają określane jako z a i m k i p o d w ó j n e [ p r o n o m i d o p p i] . (Zob. też Zaimki wska­
zujące).
DOVE (ove), DONDE (onde), QUANDQ - to przysłówki, które mogą przyjąć war­
tość zaimków względnych wówczas, gdy łączą dwa zdania, wprowadzając
między nimi odpowiednią relację. Używane są głównie w języku literackim;
język mówiony używa zamiast nich formę prostą cui lub Złożoną i l quale
z odpowiednim przyimkiem (ewentualnie poprzedzoną rzeczownikiem), np.
I I paese dove (= in cui, nel quale) vive, si trova nell’Europa Centrale.
‘Kraj, w którym żyje, znajduje się w Europie Środkowej.’
La casa dove (= in cui, netta quale) abito, è nel centro della città.
La fam iglia donde (da cui, dalla quale) proviene, è piuttosto povera.
L ’ho visto lo stesso giorno quando ( - in cui, nel quale) ci siamo
incontrati noi.
203
F o rm y złożone zaim ka względnego: il quale, la quale, i quali, le quali są a także, gdy zaimek względny jest znacznie oddalony od swego poprzednika
odmienne według rodzaju (wyróżnikiem morfologicznym jest tu rodzajnik) (użycie mało morfologicznie określonego che grozi niewłaściwym połącze­
i według liczby. Używane są w funkcji podmiotu i dopełnień. niem go z innym rzeczownikiem, niż ten, do którego faktycznie nawiązuje), np.
® Jako dopełnienie bliższe używane są bardzo rzadko i głównie w języku li­ Moite favole me le hanno raccontate i nonni quand’ero bambino, le
terackim, np. quali erano non solo divertenti ma anche islruttive.
Le ultime persone, le quali vide prim a di partire, furono Gi.ua e suo ‘Dziadkowie, gdy byłem dzieckiem, opowiedzieli mi dużo bajek,
marito. które były nie tylko zabawne, ale i pouczające.’
‘Ostatnimi osobami, które zobaczył przed wyjazdem, to byli Gina
i jej m ąż.’
© Jako podmiot występują w stylu podniosłym, literackim, archaizującym, np. ZAIMKI PWAJNE
Quello stesso ragazzo, il quale è venuto oggi in ritardo, abita lontano.
‘Chłopiec, który dzisiaj się spóźnił, mieszka daleko.’
liczba pojedyncza liczba mnoga
M olti di quegli opérai i quali scioperano da alcuni giorni, chiedono
Taumento dei salari. rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. Ż.
© Natom iast jako dopełnienie pośrednie pojawiają się bardzo często w języ­ chi chi chi chi
ku mówionym, np. che - - -

La cosa, délia quale mi hai parlato, m ’intéressa. ch e cosa, cosa - - -

‘Rzecz, o której mi mówiłeś, interesuje m nie.’ quale quale quali quali

Ho visto la ragazza eon la quale sel andato ieri al cinema. quanto quanta quanti quante
La causa, p e r la quale combattono quasi tutti, è certamente giusta.
W konkurencji z form ami krótszymi {che, cui) często ustępują tym ostatnim
miejsca. Z uwagi natom iast na wyrazistość i dokładną określoność morfolo­ I Jalc widać, zaimki pytajne [ ] to w większości for­
pronomi interrogativi
my zbieżne z zaimkami względnymi oraz z przymiotnikami pytajnymi.
giczną ich form wprowadzane są na miejsce che, cui d!a uniknięcia dwu­ Zaimki pytajne, pod pewnymi względami, różnią się jednak od nich i m a­
znaczności i niejasności, np. ją swoją specyfikę.
Ho incontrato il marito della nostra vicina, il quale lavora in una Przyjmują one funkcję zarówno podmiotu, jak i dopełnień; używane są
banca. w zdaniach pytajnych bezpośrednich i pośrednich.
‘Spotkałem męża naszej sąsiadki, który pracuje w banku.’
Ho ammirato un bel quadro di Anna Brigida, la quale (che) è una Zaimek pytajny nie zastępuje rzeczownika (grupy nominalnej), nie jest więc
pittrice nota da molti anni. substytutem; służy natom iast do stawiania pytań (zależnych lub niezależ­
La superficie dell’acqua, sotto la quale si nuota, diventa il nostro cielo. nych) o osobę lub rzecz.

lub gdy che pojawia się w bliskim sąsiedztwie kilka razy, np. CHI - jest nieodmienny, ale może się odnosić do rzeczowników (wyłącznie
tzw. ożywionych) obu rodzajów i liczb, np.
Ho saputo che Lucia, la quale studia, storia delTarte e che da alcuni
mesi ha probierni di salute, dovrà interrompere i suoi studi. A chi scrivi la lettera?
‘Dowiedziałem się, że Lucia, która studiuje historię sztuki i która od ‘Do kogo piszesz list?’
kilku miesięcy ma problemy ze zdrowiem, będzie musiała przerwać Chi ha visto la mia nuova macchina ?
studia.’ Con chi avete parlato?
204 205
 Indovina chi mi ha telefonato. I one wartość i ilość nieokreśloną, podobieństwo bliżej niesprecyzowane.
Non ha mai saputo chi abitava n e ll’appartarnento accanto a lui. Jedne z nich są odmienne, inne nieodmienne.
CHE - nieodmienny, używany wyłącznie w odniesieniu do rzeczy; ma war­ Podobnie jak niektóre zaimki względne (np. chi, che), także niektóre zaimki
tość rodzaju nijakiego i często oznacza che cosa ?, np. nieokreślone mogą się odnosić do elementów (zdania, otaczającej rzeczywisto­
Che ci hai portato di buono? ści), o których była już mowa, inne natomiast używane są w sposób absolutny,
‘Co dobrego nam przyniosłeś?’ bez odniesienia w tekście (czy w rzeczywistości).
Non capisco che dice.
Zam iast che można użyć che cosa, cosa, np.
¡ Większość zaimków nieokreślonych pokrywa się z formami przymiotni­
ka nieokreślonego, toteż, jeśli chodzi o ich użycie, odsyłamy do rozdzia­
łu, w którym te przymiotniki zostały omówione.
Che volete? = Che cosa volete? = Cosa volete?
‘Czego chcecie?’ Oto zestawienie zaimków nieokreślonych, które mają odpowiedniki przy­
miotnikowe:
QUALE - odmienny tylko przez liczbę, odnosi się zarówno do rzeczowników
ożywionych, ja k i nieożywionych; używa się go, gdy pytamy o tożsamość, liczba pojedyncza liczba mnoga
o jakość, np.
rodz. m. rodz. Ż. rodz. m. rodz. Ż.
Ecco i giocattoli: quale prendí?
ciascuno ciascuna - —
‘Oto zabawki: którą bierzesz?’
nessuno nessuna —• _
Guarda bene q ues ti lib ri; quali scegli? alcuno alcuna alcuni alcu ne
Quali ti piacciono, di queste magliette ? certo certa certi certe
certuno certuna certuni certune
QUANTO - odmienny przez rodzaj i liczbę, jest używany w odniesieniu do tale tale talñ tali
osób i do rzeczy, gdy pytamy o ich ilość, np. taluno taluna tahini talune
Quanti sono venuti a ll’incontro di ieri? poco poca pochi poche
alquanto alquanta alquanti alquante
‘Ilu przyszło ha wczorajsze spotkanie?’
m olto m olla m olli m ol te
Quanti eravate alla f esta? p arecch io parecchia parecchi p arecchie
tutto tutta tutti tutte
Należy wreszcie zaznaczyć, że zaimki pytajne są też używane w funkcji wy­
troppo troppa írop p i troppe
krzyknikowej, dla wyrażenia zdziwienia, zaskoczenia, np. tanto tanta tant« tante
Chi vedo! Che/quale sorpresa! aitrettanto altrettanta altrettanti altrettante
altro altra altri altre
‘Kogo widzę! Co za niespodzianka!’
diverso diversa diversi diverse
Quanti siete! Che (cosa) volete! vario varia vari varie

ZAIMKI NIEOKREŚLONE W niektórych wypadkach zachodzą pewne rozbieżności w użyciu poszcze­

gólnych przymiotników i zaimków nieokreślonych.

1 Podobnie] tworzą
definiti
jak przymiotniki nieokreślone, zaimki nieokreślone [
klasę niejednolitą, zróżnicowaną zarówno pod względem
-
pronomi in
Ponadto istnieją też zaimki nieokreślone, które nie występują jako przymiot­
niki. W większości nie mają one odrębnych form dla rodzaju żeńskiego i dla
morfologicznym, ja k i semantycznym. Łączy je natomiast to, że wyrażają liczby mnogiej: fakt, że m ają one tak ograniczoną liczbę form, podkreśla ich
206
207
 wartość ogólną, niesprecyzowaną, nieokreśloną (czasem sprowadzoną do
® stan lub istnienie, np.
konwencjonalnej funkcji stylistycznej). Oto ich zestawienie:
assomigliare, comportare, esistere, essere, ingiallire, provenire,
liczba pojedyncza liczba mnoga stare, trovarsi

rodz. m. rodz. ż. rodz. m. rodz. Ż. ® relację zachodzącą między podmiotem a grupą nominalną orzeczenia
imiennego, np.
un o una (gli) uni (le) une
q u alcu n o qualcuna - - Gianni é st.ud.ente, suo padre e insegnante.
ognuno o gnuna - -
| Odmiana czasownika (według kategorii morfologicznych osoby, liczby,
ch iu n q u e ch iu n q u e - -
| trybu, czasu, aspektu, rodzaju) dokonuje się na podstawie odpowiednich
ch icch essia chicch essia - -
j wzorów koniugacyjnych.
a lcu n ch é - - _
ch ecch é - _ _ i Z punktu widzenia jego funkcji w zdaniu czasownik - i tworzona przez
ch ecch essia - - _ i niego g ru p a czasow nikow a (orzeczeniowa) [gruppo del verbo, GV] -
q u alcosa - - _ j pełni rolę orzeczenia i jest uważany za główny człon zdania, na którym
n ien te - - _ j się opiera cała konstrukcja zdaniowa. Inne elementy składowe zdania
n u la - __ pozostają w ścisłej od niego zależności.
altri — -

(= u n altro)

Dokładniejsze informacje o wartości i użyciu zaimków nieokreślonych (które

PODZIAŁ CZASOWNIKÓW
można traktować jako elementy zasobu słownikowego) można znaleźć I Czasowniki włoskie mogą podlegać różnym podziałom, o których de-
w większych opracowaniach gramatyki i w słownikach języka włoskiego. } cydują ich różnorodne właściwości.

□ W zależności od ich struktury zewnętrznej i liczebności elementów skła­

dowych, zatem na podstawie kryteriów lorm alno-ilościow ych, podzielimy
czasowniki na:
CZASOWNIK!
® form y czasownikowe proste - jednowyrazowe:
j Czasowniki [verbi] to wyrazy znaczące, które pełnią w zdaniu funkcję amare, bere, credere., lavarsi, mettere, sentirsi, trovare, venire
orzeczenia. W skazują one na:
uwaga: Zaimek zwrotny oraz przyimek występujący z niektórymi czasownikami traktowane
© czynność, jaką podmiot wykonuje, np. są tu jako integralna część czasownika, np.
aderire a, alzarsi, smettere di, trattarsi di, venire da
camminare, cantcire, correre, guardare, lavorare, mangiare, parlare,
scrivere, tenere, venire ® fo n n y czasownikowe złożone, zawierające dwa lub więcej elementów
lub jakiej jest poddany, np. składowych, powstałe np. z połączenia czasownika z rzeczownikiem:
aver fam e, dare un ’occhiata, essere in contraddizione, fare fronte,
essere amato/ammirato/colpito/mangiato/percosso/scritto/visitato
fare piacere, stare a cuore
208
209
lub czasownika z przysłówkiem:
andarci di mezzo, correre diet.ro a qualcuno, farsi presso, mettere
addosso, stare bene, vedere chiaro, venire incontro, voler bene
□ Na podstawie kryteriów semantycznych, czyli zgodnie ze znaczeniem słow­
nikowym (leksykalnym), można wyodrębnić czasowniki wyrażające m.in.:
® stan biondeggiare, impallidire, invecchiare, stare
9 czynność dare, leggere, pensare, ridere, scrivere, tenere
© ru ch andare, correre, salire, scendere, uscire, venire
© wolę desiderate, pretendere, vietare, volere
© opinię considerare, credere, giudicare, pensare, supporte
□ Według nowszych opracowań, biorących pod uwagę k ry te ria semantycz-
no-funkcjonalno-składniowe, czasowniki włoskie dzieli się na:
® czasow niki pełnoznaczne (autosemantyczne), czyli czasow niki predyka­
ty wne [VERBI PREDICATIVI] oraz łączniki [verbi co p u lativ i]; są one wyraza­
mi znaczeniowo samodzielnymi, samodzielnie też mogą pełnić w zdaniu
funkcję orzeczenia, np.
Elena canta.
‘Helena śpiewa.’
Luca legge il giornale.
Il ragazzo guarda la televisione.
II gatto corre.
II concorrente sembra stanco.
Nevica.
9 czasow niki posiłkowe [verbi a u silia ri], które są wyrazami gramatyczny­
mi, współznaczącymi (synsemantycznymi), występują zawsze w połączeniu
z czasownikami pełnoznacznymi.
CZASOWNIKI PEŁNOZNACZNE
Można je podzielić na:
o czasow niki przechodnie [verbi tra n s itiv i], które - oprócz innych dopeł­
nień - mogą mieć dopełnienie bliższe (a zatem również stronę bierną);
© czasow niki nieprzechodnie [verbi intransitivi], które same tworzą gru­
pę orzeczenia; mogą one mieć dopełnienia pośrednie (przyimlcowe, np. oko-
210
licznild), nie mogą natomiast mieć dopełnienia bliższego (a więc również
strony biernej);
9 czasow niki zw rotne [verbi riflessiv i], w najszerszym znaczeniu tego ter­
minu, wyróżniające się tym, że w całej odmianie występują z zaimkiem oso­
bowym w formie zwrotnej;
9 łączniki [verbi co p u lativ i], zwane też niekiedy czasow nikam i atrybut-
tywnymi, które łączą podmiot lub dopełnienie bliższe z orzecznikiem, czyli
z grupą nominalną orzeczenia imiennego;
» czasow niki nieosobowe lub jednoosobow e [verbi impersonali lub uni-
personali]; mają one formę tylko 3. osoby (przeważnie liczby pojedynczej).
CZASOWNIKI PRZECHODNIE
i Są to czasowniki, które mogą mieć dopełnienie bliższe: wyrażana przez
. I nie czynność „przechodzi” na przedm iot [o g g etto ], czyli właśnie na do­
li pełnienie, np.
Sofia dipinge un quadro, mentre Gianni legge un romanzo.
‘Zofia maluje obraz, podczas gdy Gianni czyta powieść.’
AU’ora di pranzo hopreso un pani.no e un bicchiere di latte.
Ascolto spesso la musica classica.
Gdy czasownik ma ściśle określone i autonomiczne znaczenie, może wystą­
pić bez dopełnienia; nacisk zostaje wtedy położony na sam czasownik, np.
Sofia dipinge, mentre Gianni legge.
Poprzez transformację b iern ą czasowniki przechodnie w stronie czynnej
rnogą przyjąć postać strony biernej; wówczas dopełnienie bliższe staje się
podm iotem , a podm iot zdania w formie czynniej staje się dopełnieniem
spraw czym (agensem) [com plem ento di ag e n te ], wprowadzonym z reguły
przez przyimek da. M amy więc:
La polizia. insegue i ladri. —> I ladri sono inseguiti dalia polizia.
‘Policja ściga złodziei.’ —i> ‘Złodzieje są ścigani przez policję.’
Ho comprato lafrutta. —>L afrutta e stata compraia da me.
Hanno visitato il. centro storico di Firenze. —>II centro storico di Fi­
renze i stato visitato da loro.
Arna i suoi. figli. —> / suoi. fig li sono amati da lui. {lei).
 Czasowniki przechodniej oprócz dopełnienia bliższego, mogą też mieć Porównaj też:
I dopełnienie pośrednie („przyimkowe”, w postaci rzeczownikowej łub
L u iparla bene Vitaliano. ‘On mówi dobrze po włosku.’
w postaci zdania):
Lui parla con plena convinzione. ‘On mówi z pełnym przeko­
Ha ojferto clei fio r ia lla sua fidanzata. naniem. ’
‘Ofiarował kwiaty swej narzeczonej.’
Staccai il quad.ro dal muro. W powyższych przykładach w obu wypadkach czasowniki mają w formach
Ha aiutato suofiglio a scrivere il compito. złożonych ten sam czasownik posiłkowy avere. W innych czasownikach (np.
correré, finiré, juggire, mancare, passare, salire, scendere, suonare, termina­
Niektóre czasowniki nieprzechodnie mogą być użyte jako przechodnie; wów­ re, vivere) może nastąpić zróżnicowanie czasownika posiłkowego: avere
czas dopełnienie bliższe, zwane dopełnieniem w ew nętrznym , powtarza przy wartości przechodniej, essere przy wartości nieprzechodniej, np.
znaczenie, a często i formę czasownika, np.
dormiré il sonno del giusto / ragazzi hanno finito presto il compito. - 11 dibcittito é finito tardi.
‘spać snem sprawiedliwego’ Ha cominciato un nuovo lavoro. — L ’anno accademico é cominciato.
moriré una morte gloriosa Obole zdania z czasownikiem nieprzechodnim: Ha sofferto con rassegnazio-
piangere lacrime amare ne, może zaistnieć zdanie z czasownikiem przechodnim: Ha sofferto il dolo-
sognare sogni tranquilli
re eon rassegnazione, w którym można dopuścić istnienie dopełnienia we­
vivere una vita felice wnętrznego.

CZASOWNIKI NIEPRZECHODNIE CZASOWNIKI ZWROTNE

j Czasowniki nieprzechodnie mogą mieć dopełnienia pośrednie (przyim-
j Nie stanowią one grupy jednolitej pod względem semantyczno-składnio-
j kowe, np. okoliczniki), nie mogą natomiast mieć dopełnienia bliższego
j wym. Jedynym łączącym je elementem formalnym jest to, że w całej
(a więc również strony biernej), np.
| odmianie towarzyszy im forma zwrotna zaimka osobowego oraz że
La casa appartiene a suofm tello. S w czasach złożonych odmieniają się z czasownikiem posiłkowym
‘Dom należy do jego brata.’ I essere.
Bruno aspira a un posto in banca.
Czasowniki te dzielimy na następujące grupy:
Eugenio parla con grande scioltezza.
Litiga spesso con la sua amica. □ c z a s o w n ik i z w r o t n e w ła ś c i w e [ v e r b i r if l e ss iv i p r o p r i ]

W takim dopełnieniu pośrednim przyimek może być ukryty (domyślny), np.
Ha lavorato tutta la giomata.
‘Pracował (przez) cały dzień.’
Niektóre - bardzo nieliczne - czasowniki przyjmują wartość przechodnią lub
nieprzechodnią w zależności od znaczenia, np.
Są to czasowniki przechodnie, przy których rolę dopełnienia (najczęściej
bliższego) pełni zaimek osobowy zwrotny.
Czynność wyrażona przez czasownik i przechodząca na dopełnienie bliższe
„zwraca się” ku podmiotowi, niejako powraca do niego; podmiot i dopełnie­
nie bliższe są tu te same, np.

aspirare ilfu m o (przechodni) ‘wciągać dym ’ (io) m i lavo -- io lavo me stesso

aspirare a una carica (nieprzechodni) ‘ubiegać się o stanowisko’ ‘myję się’ = ‘myję siebie samego’

212 213
 Lina si veste. = Lina veste se stessa. (io) M i preparo la colazione. = Preparo la colazione a me.
M i preparo pe r gli esami. Si infiló i guanti perché faceva freddo.
Franco si è impegnato a finiré il lavoro. L ’attrice si trueco U viso per entrare in scena.
□ czasow niki z w r o tn e „w zajem ne”, c z y li n i e w ła ś c iw e [ v e r b i r i f l e s s i v i □ c z a s o w n i k i n i e p r z e c h o d n i e z z a i m k i e m z w r o t n y m [ v e r b i in t r a n s it iv i
RECIPROCI] PRONOMINALl]

Są to czasowniki mające formę zwrotną, która nie wyraża „powrotu”

I czynności do podmiotu, lecz wzajemność, wymianę tych samych czyn­
i
I
W tym wypadku zaimek zwrotny nie pełni roli dopełnienia, niczego nie
wnosi do znaczenia czasownika. Poza czysto zewnętrznym powiązaniem
ności czy stanów (wyrażonych przez czasownik) między dwiema (lub j z zaimkiem zwrotnym, czasowniki te mają wszystkie właściwości cza-
więcej) istotami (rzeczami), stanowiącymi podmiot (który wówczas wy- | sowników nieprzechodnich, np. adirarsi, accorgersi, arrendersi, attar-
stępuje - podobnie ja k czasownik - w liczbie mnogiej), np. \ darsi, impadronirsi, infischiarsi, lagnarsi, pentirsi, rammaricarsi, ribel-
Chiara e Paolo si amano. = Chiara ama Paolo e Paolo ama Chiara. j larsi, vergognarsi, które we współczesnym języku włoskim nie występu­
‘Chiara i Paolo kochają się.’ = ‘Chiara kocha Paola, Paolo lcocha ją bez zaimka zwrotnego:
Chiarę.’ Si sono pentiti sinceramente del loro comportamento.
Questi due uomini si odiano. ‘Szczerze żałowali swego zachow ania.’
Ogni tanto ci incontriamo p e r strada. Giulia si vergogna di cantare in pubblico.
Si sono salutati a lungo prima della partenza. Ci siamo impadroniti della casa per tutto il periodo delle vacanze.
M i accorgo di avere sbagliato.
Do wyraźnego i jednoznacznego zaznaczenia czy podkreślenia wzajemności
i „wymiany” czynności użyje się ewentualnie odpowiednich wyrażeń typu: Niektóre czasowniki przechodnie mogą być odmieniane z zaimkiem osobo­
l ’un l ’altro, gli uni (con) gli altri, tra di loro, np. wym zwrotnym i wówczas przyjmują wartość czasowników nieprzechod­
Gli a m id si salutano volentieri tra di loro. nich, np. allontanare - allontanarsi, podobnie: alzarsi, ferm arsi, offendersi,
‘Przyjaciele chętnie nawzajem się pozdrawiają.’ rallegrarsi, ricordarsi, sbagliarsi, spaventarsi, sposarsi, svegliarsi.
I due fratę lii si riabbracciarono l ’un l ’altro. La bambina, eon il suo sorriso, rallegra tutta la famiglia.
Quelle sorelle si amano tanto l ’un l ’altra. (lub: l ’una con l ’altrci) ‘Dziewczynka swoim uśmiechem rozwesela całą rodzinę.’
Silvia si rallegra per l ’esito dell’esame.
Czasem forma zwrotna może być interpretowana podwójnie: jako zwrotna
‘Silvia cieszy się z wyniku egzam inu.’
właściwa i jako zwrotna „wzajemna”, np.
II preside allontanó due allievi dalla scuola.
Loro si accusano. = 1 . ‘Każdy siebie oskarża.’ Si é allontanato di alcuni passi per vedere meglio.
2. ‘Nawzajem się oskarżają.’
Ricardo i giorni passati eon voi.
□ c z a s o w n ik i z w r o tn e p o z o r n e [ v e r b i r if l e s s iv i a p p a r e n t i lu b v e r b i M i ricordo sempre della vostra ospilalitd.
TRANSITIVI PRONOMINALl] Sposó il suo prim o amore.
Są to czasowniki, które mają dopełnienie bliższe nieidentyczne z podmiotem, Si é sposata con un ottimo partito.
a towarzyszący im zaimek zwrotny, pomimo postaci pozornie zwrotnej, peł­
Należy jeszcze przypomnieć użycie czasownika z zaimkiem si dla wyra-
ni funkcję dopełnienia dalszego, np.
| żenią strony biernej. To tzw. si p a s s i v a n t e odnajdujemy np. w konstruk­
Lui si lava le mani. = Lui lava le mani a sé. cjach z 3. osobą liczby pojedynczej i mnogiej typu:
‘On myje sobie ręce’. = ‘On myje ręce sobie.’ si affitta - si ajfittano
214 215
 si incontra — si incontrqno Znaczenie tych czasowników zostaje w pewnym stopniu uzupełnione przez:
si trova — si trovano
® orzecznik podm iotu; oprócz czasownika essere funkcję tzw. łączników
I compiti si fauno a casa o a scuola.
mogą tu również przyjąć inne czasowniki (zob. wyżej: v e r b i c o p u l a t i v i ) : pra­
‘Lekcje odrabia się w domu lub w szkole.’
wie wszystkie v e r b i e f f e t t i v i - oczywiście w stronie czynnej, jako nieprze­
S i affitta una casa. - Si affittano case.
chodnie, wiele innych czasowników atrybutywnych, a także fare, rendere -
Si dá clenaro a crédito. — Si prendono denari. in prestito.
wszystkie w stronie biernej (zob. niżej), np.
Dalla terrazza si ammirano le montagne.
Lei sembra molto felice.
Konstrukcje te łatwo można przekształcić na stronę bierną „właściwą”, np. ‘Ona wydaje się bardzo szczęśliwa.’
Si affitta una casa. —► Una casa é {viene) affittata. Cid non mi risulta molto convincente.
‘W ynajmuje się dom .’ -> ‘Dom jest (zostaje) wynajęty.’ Il cielo diventa sereno.
Tutti rimasero contenti.
UWAGA: W niektórych wypadkach zaimki osobowe zwrotne występują z czasownikiem jedy­ Antonio è stato nominato professore.
nie dla wzmocnienia jego siły ekspresywnej: intensyfikują czynnostó, ldadąc nacisk
Da molti Taccusato è considerado innocente.
na uczestnictwo podmiotu w jej realizacji, np.
Ci siamo presi ottimi gelati. o orzecznik dopełnienia; czasownikami atrybutywnymi są tu (poza większo­
‘Wzięliśmy sobie pyszne lody.’ ścią v e r b i e f f e t t i v i ) wyżej wymienione v e r b i c o p u l a t i v i , które występują
Atlesso mi leggo un bel libro.
wówczas w stronie czynnej: chiamare, eleggere, giudicare, nominare, pro­
Si é bevuto un buon bicchiere di prosecco.
M i sono mangiato un’ottima arancia.
clamare, ritenere i niektóre v e r b i e f f e t t i v i ( o znaczeniu ‘sprawiać’): fare,
Ti sei comprato un paio di scarpe nuove? rendere. Dopełnienie orzecznikowe wprowadzone przez te czasowniłd odno­
si się do dopełnienia bliższego, np.

ŁĄCZNIKI G li italiani hanno eletto Oscar Luigi Scalfaro presidente della Re-
pubblica.

I Łączniki (czasowniki atrybutywne) łączą podmiot lub dopełnienie bliż­

sze z orzecznikiem, czyli z grupą nominalną orzeczenia imiennego (zob.
‘Włosi wybrali Oscara Luigi Scalfaro prezydentem Republiki.’
/ medici hanno giudicato inguaribile la sua malattia.
dopełnienie orzecznikowe); dlatego bywają też zaliczane do czasow­ Lo ritengo uno studioso serio.
ników posiłkowych. (Mogą także pełnić w zdaniu, samodzielną funkcję Riteneva la sua vita un vero falimiento.
h orzeczenia czasownikowego). Tali parole lo hanno reso felice.

Jest to przede wszystkim czasownik essere [ v e r b o c o p u l a ] ; należą do nich uwaga: Przy zastosowaniu strony biernej tych czasowników, dopełnienie orzecznikowe może
również tzw. v e r b i e f f e t t i v i (np. nieprzechodnie: apparire, crescere, diven­ się odnosić tylko do podmiotu (zob. wyżej: orzecznik podmiotu):
tare, moriré, nascere, parere, restare, rimanere, risultare, riuscire, sembra­ Fcibrizio ñ ritenuto persona molto onesta.
re oraz przechodnie: farę, rende re), v e r b i a p p e l l a t i v i (np. chiamare, dire, ‘Fabrizio jest uważany za osobę bardzo uczciwą.’
soprannominare), VERBI ESTIMATIVI (np. considerare, credere, giudicare, re­ In questi. giorni è stato eletto un nuovo segretario generale del. Partito Popolare
Italiano.
putare, ritenere) i v e r b i e l e t t i v i (np. designare, eleggere, nominare, procla­
II signar X è stato nominato capoufficio.
mare, promuovere), które przyjmują wówczas funkcję tzw. czasow ników La sua visita è stata ritenuta un vero falimiento.
łącznikow ych [ v e r b i c o p u l a t i v i ] . Cesare fu fatto console nel 59 a.C.

216
217
CZASOWNIK! NIEOSOBOWE I JED N O O SO BO W E
Czasownild nieosobowe [ v e r b i im p e r s o n a li ] nie mają wykładników ka-
| tegorii osoby i występują w trybach nieosobowych oraz tylko w 3 . oso-
I bie liczby pojedynczej trybów osobowych; z reguły używane są w zdaniu
| samodzielnie, bez bliżej określonego podmiotu, np.
j piove, pioverá, ha (é) piovuto, sta piovendo, comincia a piovere,
j smette di piovere
j Są to przede wszystkim czasownild określające zjawiska atmosferyczne:
j albeggia, annotta, imbrunisce, si rabbuia
¡ diluvia, grandina, nevica, piove
fulm ina, lampeggia, tuona
Niektóre z tych czasowników, użyte w znaczeniu przenośnym, stają się oso­
bowymi:
I sassi grandinavano da tutte le parti.
‘Grad kamieni padał ze wszystkich stron.’
Pioveva.no gli applausi.
Lofulm inai con uno sguardo arrabbiato.
Do określania zjawisk atmosferycznych używane są też we włoskim nieoso­
bowe struktury frazeologiczne z czasownikiem essere (często z poprzedzają­
cą partykułą ci) oraz fa re (ewentualnie z zaimkiem si), np.
c ’é bel tempo, c ’é brutto tempo, c ’é buio, c ’é caldo, c ’é freddo
é giorno, ii mezz.anotle, é sera
fa bel tempo, fa brutto tempo, fa buio, fa caldo, fa freddo
(s iifa giorno, (si) fa notte, (s i)fa sera
I Czasownik essere oraz kilka innych, bliskich mu znaczeniowo czasowni­
ków (parere, sembrare), mogą tworzyć, w połączeniu z niektórymi przy­
miotnikami jakościującymi, nieosobowe konstrukcje frazeologiczne typu:
é bene, e/sembra chiaro, é/pare facile, é importante, é necessario, é peri-
coloso, é possibile, é utile, é vietato, np.
N
E bene che tu lo sappia.
‘Dobrze, żebyś o tym wiedział.’
E opportuno che viaggiamo in cuccetta: saremo meno stanchi.
Questo compito sembra facile, ma non lo é ciffatto.
218
Także niektóre inne czasowniki używane są jako nieosobowe. Mamy więc np.
accade, aw iene, bisogna, capita, ci vuole, consegue, conviene,
importa, mi displace, mi piace, mi preme, mi rincresce, necessita,
occorre, puó darsi, risulta, succede
Czasownild te nie mają w zasadzie określonego podmiotu osobowego,
j natom iast bardzo często mają one jako podmiot nieokreślony zdanie
i podmiotowe w postaci e s p l i c i t a lub i m p lí c it a (bezokolicznik), np.
Non importa se vieni in ritardo.
‘Nie ma znaczenia, jeśli się spóźnisz.’
M i displace che la faccenda sia andata cosí.
Bisogna stare molto attenti.
M i piace camminare per le strade e piazzette di Cracovia.
Ti conviene aspettare ancora qualche giorno.
Niektóre z tych czasowników dopuszczają strukturę osobową, tzn.
j z podmiotem określonym (rzeczownik), ale wyłącznie w 3. osobie liczby
j pojedynczej i mnogiej (poza bisognare). Dlatego określane są one jako
! j e d n o o s o b o w e [ u n i p e r s o n a li ] , np.
Capitó un incidente. — Capitana incidenti.
‘Zdarzył się wypadek.’ - ‘Zdarzają się wypadki.’
Accade una cosa sconvolgente. - Accadono cose sconvolgenti.
M i preme la tua salute. - M i premono i miei figli.
Urge risposta. - Urgono aiuti.
W czasach złożonych czasownild nieosobowe odmieniają się z czasowni­
kiem posiłkowym essere, np.
accade - é accaduto
capita - é capitato
succede — é successo
é indubbio - é stato indubbio
é ovvio - é stato ow io
Czasowniki wskazujące zjawiska atmosferyczne dopuszczają użycie obu
czasowników posiłkowych: essere i avere, przy czym pierwszego z nich uży­
jemy przede wszystkim wtedy, gdy uwagę zwracamy na samo zjawisko, np.
Ieri e piovuto.
‘Wczoraj padał deszcz.’
219
 drugiego - gdy kładziemy nacisk na czas trwania zjawiska i jego intensyw­
ność, np.
Ha piovuto giorno e notte.
‘Deszcz padał dzień i noc.’
Czasownik fa re tworzy czasy złożone z czasownikiem posiłkowym avere, np.
H a fatto bel tempo.
Niektóre czasowniki nieosobowe nie mają form imiesłowowych i nie tworzą
czasów złożonych.
Są też czasowniki, które przyjmują wartość nieosobową (oczywiście w 3. oso­
bie liczby pojedynczej), gdy poprzedzone są partykułą zaimkową si, np.
si crede, si dice, si spera, si vede
Przy formach zwrotnych (które mają już zaimek si) wprowadza się wówczas
partykułę ci, która w tym wypadku ma wartość nieosobową, np.
ci si accorge, ci si alza, ci si pentisce, ci si unisce, ci si vergogna
Zarówno si, jak i ci mają w tych użyciach znaczenie zaimków nieokreślo­
nych uno, qualcuno, np.
si dice = uno (qualcuno) dice
ci si accorge = uno {qualcuno) si accorge
II W konstrukcjachw nieosobowych z si imiesłów czasú przeszłego
formach złożonych czasownika (zawsze z czasowni­
c ip io p a s s a t o ]
[p a r t i­
kiem posiłkowym essere, oczywiście w liczbie pojedynczej) oraz w orze­
czeniu imiennym przyjmuje postać liczby mnogiej wówczas, gdy ukryta
„treść nieosobową” implikuje liczbę mnogą, np.
Quando si é usciti da casa, pioveva. = Quando siamo usciti da casa,
pioveva.
Quando si é giovani, si é spensierati. = Quando siamo giovani, sia
mo spensierati.
Ci si é accorti súbito che raccontava bugie. = Ci siamo súbito accor-
ti che raccontava bugie.
j Użycie nieosobowe z si czasowników przechodnich łączy się często
i z użyciem tzw. s i p a s s i v a n t e z wartością strony biernej (zob. wyżej). Cza­
sem trudno jest rozgraniczyć w sposób jednoznaczny te dwie wartości
i czasownika, np.
220
Questa sera si mangia un po ’ prim a del solito. (nieosobowe)
Quando fa freddo si mangia con piacere qualcosa di caldo, (p a s s i­
v a n te ).
uwaga : Gdy taki czasownik występuje z dopełnieniem bliższym, ma z reguły wartość strony
biernej, np.
Si sente il i umoi e delta stradci. —* II rumore della strada é (viene) sentito.
Si ¡¡entono i m m ori delta strada. > I rumori della strada sono (vengono) sentid.
CZASOWNIKI POSIŁKOWE
Dzielimy je na:
które służą do tworze­
□ c z a s o w n i k i p o s i łk o w e w ła ś c i w e [ v e r b i a u s i l i a r i ] ,
nia form gramatycznych złożonych (zob. dalej, użycie czasowników posiłko­
wych). Są to czasowniki avere (tworzy czasy złożone w stronie czynnej) i es­
sere (tworzy czasy złożone w stronie czynnej i wszystkie czasy w stronie
biernej), np.
Abbiamo incontrato la tua studentessa.
‘Spotkaliśmy twoją studentkę.’
Quanto tempo é durato il com egno?
Tutti siamo stati invitad a cena.
□ c z a s o w n ik i p ó lp o s il k o w e , czyli tzw. s łu ż e b n e , p o m o c n i c z e [ v e r b i s e r v i l i
lub m o d a l i, v e r b i s u p p o r t o ] , których używa się w zdaniu dla wyrażenia róż­
nych modalności (np. przymus, konieczność, możliwość, chęć, pragnienie,
niepewność, przypuszczenie, preferencję). Zazwyczaj występują one z innym
czasownikiem (w trybie bezokolicznikowym) od nich zależnym, tworząc
wraz z nim jedno orzeczenie (grupę orzeczeniową), a więc i jedno zdanie.
Są to głównie czasowniki: dovere (konieczność), potere (możliwość), volere
(chęć, pragnienie). W czasach złożonych przyjmują one czasowniki posiłko­
we właściwe czasownikom, z którymi są związane, a więc:
® essere, np. przy czasownikach nieprzechodnich wyrażających ruch:
Sono doyuto partiré.
‘Musiałem wj/jechać.’
Non sono potato andarci ieri.
221
 avere w innych przypadkach: Ti devo centomila lire, me lo ricordo bene.
Abbiamo potato ammirare U paesaggio tosccino. Quel tuo collega puo molto.
‘Mogliśmy podziwiać krajobraz toskański.’ La confet enza comincia aile undici e finisce a mezzogiorno.
H a voluto cantare Je canzoni napoletane.

S Do zbioru czasowników posiłkowych zaliczymy też czasownik stare, po-

I niekąd także tzw. czasow niki fazowe, ja k np. cominciare, iniziare, con-
KATEGORIE M ORFOLOGICZNE CZASOWNIKA
! tinuare, finiré, smettere, które służą do tworzenia form czasownikowych
Czasownik w języku włoskim ma wiele właściwości (kategorii) morfolo­
I peryfrastycznych, czyli tzw. czasow ników frazeologicznych [ v e r b i f r a -
gicznych (i semantycznych), które decydują o formach, jakie przyjmuje,
! SEOLOGICl].
czyli o jego odmianie. Końcówki gramatyczne charakteryzujące po­
W raz z czasownikiem podstawowym (w bezokoliczniku lub niekiedy szczególne formy czasownikowe są przeważnie na tyle wyraziste, że
w g e r u n d i o ) stanowią one jedno orzeczenie i w yrażają np. aspekt oraz rodzaj okazują się wystarczającym wskaźnikiem kategorii gramatycznych cza­
czynności: sownika. Dlatego też w wypowiedzi neutralnej użycie przed czasowni­
sta leggendo, sta p er partiré, comincia a studiare, smette di gridare, kiem zaimka osobowego w funkcji podmiotu jest we włoskim zbędne.
continua a parlare, è sul punto di. addormentarsi, va avanti a fare itp. W zależności od tego, czy dany czasownik odmienia się według określone­
go, właściwego mu modelu koniugacyjnego, czy od niego odbiega przyjmu­
Z bezokolicznikiem mogą się też łączyć w struktury frazeologiczne - stano­
jąc własne formy, dzielimy czasow niki na reg u larn e [ v e r b i r e g o l a r i ] oraz
wiąc z nim jedno orzeczenie - niektóre inne czasowniki, np.
nieregularne [ v e r b i i r r e g o l a r i ] ,
® desiderare, osare, preferire, sapere (w znaczeniu essere capace di): 1 Kategoriami morfologicznymi czasownika są: tryb, czas, osoba, liczba,
Non oserà dirgli tutta la verità. b rodzaj, strona, aspekt (i rodzaj czynności).
‘Nie odważy się powiedzieć mu całej praw dy.’
Preferisco rimanere eon voi.
TRYB
Desiderano riposarsi un po
S a fa re tante cose.
Tryb [m o d o ] pozwala określić sposób widzenia (modalność) rzeczywi­
@ andaré i venire używane np. w zwrotach frazeologicznych wyrażających stości przez mówiącego; wyraża stosunek mówiącego do tego, o czym
stronę bierną: mówi, ja k również (pośrednio) jego związek ze słuchaczem. Tryb może
więc wyrażać: pewność (tryb oznajmujący, czyli orzekający), pragnienie
I compiti vannofatti tutti quanti. per domani. (tryb łączący), możliwość (tryb warunkowy), rozkaz (tryb rozkazujący).
‘W szystkie zadania mają zostać zrobione na jutro.’
M amy w języku włoskim cztery try b y podstawowe, zwane osobowymi
La 3. Sinfonía di Brahms viene (verra) eseguita d a li’orchestra del
[m o d i f i n i t i ] , ponieważ mają one formy określone morfologicznie przez
Maggio Musicale Fiorentino.
kategorię czasu, osoby, liczby.
1 Użyte samodzielnie, bez powiązania z innym czasownikiem, czasowniki Są to:
I z grupy posiłkowej stają się pełnowartościowymi czasownikami autose-
1 mantycznymi, np. ® try b oznajm ujący [in d ic a tiv o ] tu parli
® try b łączący , [ c o n g iu n tiv o ] che tu parli
II ragazzo vuole un libro e la sua sorellina preferisce una bambola. • try b w arunkow y [ c o n d iz io n a le ] tu parleresti
‘Chłopiec chce książkę, a jego siostrzyczka woli lalkę.’ ® tryb rozkazujący [ i m p e r a t iv o ] patia!
222
223
 Mamy również trzy tryby mieosobowe [m o d i in d e f in it i] , nazywane też for­ ® równoczesność w stosunku do innej czynności w przeszłości:
mami nominalnymi czasownika, które nie wyrażają modalności oraz nie (io ho visto —np. ieri —che) Giovanni correva (np. ieri)
określają osoby, a także - poza imiesłowem - nie mają rodzaju i liczby.
® nprzedniość w stosunku do czynności aktualnej:
Są to:
{mi dicono —adesso —che) Giovanni correva (np. ieri)
® b e z o k o li c z n ik [in fin ito ] parlare, aver parlato
® im ie s ł ó w [ p a r t ic ip io ] parlante, parlato Analizę odmiany (koniugacji) czasownika ogranicza się zazwyczaj do bez­
© im ie s ł ó w p r z y s ł ó w k o w y [ g e r u n d i o ] parlando względnego wymiaru czasu, do tzw. czasów gram atycznych [ t e m p i g r a m -
m a t i c a l i ] : teraźniejszości, przeszłości i przyszłości. Oto zestawienie trybów
Modalność można wyrazić nie tylko za pomocą trybów, ale również za po­ i czasów włoskiego czasownika (podajemy ich nazwy włoskie):
mocą środków składniowych (okoliczników, form i typów zdań) i leksykal­
nych (np. niektórych przysłówków). Tryby
TERAŹNIEJSZOŚĆ PRZESZŁOŚĆ PRZYSZŁOŚĆ
Czasy Czasy Czasy
in d ic a tiv o p re se n te im p erfetto fu tu r o sem plice
CZAS p a s s a to p ro s sim o fu tu r o a n terio re
p a s s a to rem o to
j Kategoria czasu [te m p o ] określa relację chronologiczną, jaka zachodzi tr a p a ss a to p ro s sim o
I między czynnością (lub stanem) wyrażoną przez czasownik a momentem tra p a ss a to rem oto
1 wypowiadania zdania. con g iu n tivo p re se n te im perfetto
p a s s a to
Przy przedstawianiu odmiany czasownika najczęściej ogranicza się relacje tra p a ssa to
czasowe do trzech płaszczyzn (tzw. czasy gramatyczne): co n d izio n a le p re se n te p a ss a to -

im p e ra tivo p re se n te - (futuro)
• te r a ź n ie jsz o ś c i [c z a s te r a ź n ie js z y - il p r e s e n t e ]
infinito p re se n te p a s s a to -
® p r z e sz ło śc i [c z a sy p r z e s z łe - i tem pi d e l p a ss a t o )
p a rtic ip io p re se n te p a s s a to -
© p r z y sz ło śc i [c z a s y p r z y sz łe - i t e m pi d e l f u t u r o ] geru n d io p re se n te p a s s a to

Jest to tzw. c z a s b e z w z g lę d n y , który przeciwstawiamy c z a s o w i w z g l ę d n e ­

m u . Ten ostatni wskazuje na zależność w czasie między czynnością wyrażo­ j Należy jeszcze zaznaczyć, że relacje czasowe, wyrażane we włoskim
ną przez czasownik a momentem odniesienia innym niż moment wypowia­ j głównie przez poszczególne czasy gramatyczne, mogą też być bliżej
dania. Wyróżnimy tu czas: i określane w zdaniu np. przez przysłówki i grupy przyimkowe, pełniące
'! funkcję okoliczników czasu.
® ró w n o czesn y [ c o n t e m p o r a n e it A]
® uprzedni [ a n t e r io r it A ]
© p ó ź n ie j s z y [ p o s t e r io r it A ]
O SO BA
I tak, Giovanni corre wyraża zarazem czas teraźniejszy i równoczesność j Kategoria osoby [ p e r s o n a ] umożliwia usytuowanie akcji czasownika
w stosunku do momentu wypowiadania zdania i oznacza: | w akcie mówienia, czyli nadawania przekazu językowego, odróżniając
(io dico —adesso —che) Giovanni corre (adesso) (z punktu widzenia autora wypowiedzi):
podczas gdy Giovanni correva może na przykład wyrażać: ® 1 . osobę [ p r i m a p e r s o n a ] , osobę mówiącą —nadawca przekazu językowego:
io, noi
• czas przeszły w stosunku do momentu wypowiadania (teraźniejszość):
® 2 , osobę [ s e c o n d a p e r s o n a ] , osobę słuchającą - odbiorcę:
{io dico —adesso —che) Giovanni correva (np. ieri) tu, voi
224 225
® 3 . o s o b ę [t e r z a p e r s o n a ] (g r a m a ty c z n ą , o ż y w io n ą lu b n ie o ż y w io n ą ) - Z tego punktu widzenia mamy we włoskim trzy strony:
p r z e d m io t w y p o w ie d z i:
@ czynną [forma attiva ], gdy podmiot pokrywa się z wykonawcą czynno­
esso, essa, lui, lei, essi, esse, loro itd.
ści, np.
Il p r o f essore Frizzi insegna la geografia.
LICZBA ‘Profesor Frizzi uczy geografii.’
Kategoria liczby [n u m é r o ] określa liczbę wykonawców akcji czasowni- ® b iern ą [ f o r m a Pa s s i v a ], gdy wykonawca czynności wyrażony jest nie
I lca. Z przeciwstawienia jedności i wielości wynikają we włoskim dwie w podmiocie, lecz w dopełnieniu określającym sprawcę czynności, np.
j liczby gramatyczne: l i c z b a p o j e d y n c z a [ s in g o l a r e ] i l i c z b a m n o g a
La geografia è insegnata dal professore Frizzi-
[p l u r a l e ].
‘Geografia jest wykładana przez profesora Frizzi.’
W ykładniki morfologiczne kategorii liczby pokrywają się z wykładnikami
# zw rotną [ f o r m a r if l e s s iv a ], gdy podmiot i dopełnienie bliższe są te
kategorii osoby; inaczej mówiąc, końcówka informuje zazwyczaj jednocze­
same, np.
śnie o osobie i o liczbie; np. końcówka -o określa 1 . o s o b ę l i c z b y p o j e d y n ­
c z e j: canto, cantavo, a końcówki -iamo, -emo, -emmo oznaczają, że chodzi Ora Barbara si pettina e si guarda nello specchio.
o 1 . o s o b ę l i c z b y m n o g i e j (określonego trybu i czasu): cantiamo, canteremo, ‘Teraz Barbara czesze się i przegląda się w lustrze.’
canteremmo. Jak wspomnieliśmy wcześniej, stro n a b iern a jest wynikiem transformacji
strony czynnej czasownika przechodniego, np.
RODZAJ I ladri hanno m bato alcuni quadri. Alcuni quadri sono stań ru-
bati dai ladri.
Kategoria rodzaju [g e n e r e ] pojawia się w odmianie czaso wnika w imie-
‘Złodzieje ukradli kilka obrazów.’ —►‘Kilka obrazów zostało skra­
j słowie wówczas, gdy w powiązaniu z rzeczownikiem lub z zaimkiem
dzionych przez złodziei.’
zgadza się z nimi co do rodzaju i liczby.
M io fratello ha spento la radio. La radio è stata spenta da m iofra-
Zachodzi to np. w form ach czasownikowych złożonych z czasownikiem po­ tello.
siłkowym essere lub - wyjątkowo - z avere (zob. imiesłów bierny):
Stronę b iern ą można też wyrazić innymi sposobami, np. przez użycie za­
Le persone che abbiamo incontrate ieri sera sono già partitę per Bari. m iast czasow nika posiłkowego essere:
‘Osoby, które spotkaliśmy wczoraj wieczorem, wyjechały już do
® form y 3. osoby liczby pojedynczej lub liczby m nogiej czasow nika pod­
B ari.’
stawowego (znaczącego) z tzw. s i PASSIVANTE. M amy tu, często używane
Giulia è tornata questa sera dalia gita.
zwłaszcza w języku współczesnym mówionym, konstrukcje w rodzaju:
I due amici sono partiti oggi p e r Roma.
La casa è stata rinnovata eon molta cura. si ac.cet.ta - si accettano si osserva - si osservano
si affitta - si ajfittano si trova - si trovano
si incontra - si incontrano si vende - si vendono
STRONA
Dal belvedere si vedono le montagne.
Strona [f o r m a , v o c e , d ia t e s i ] zaznacza formę, w jakiej wykonawca ‘Z punktu widokowego widać góry.’
czynności uczestniczy w zdaniu, określa stosunek, między orzeczeniem II pane si vende sempre perché tutti ne hanno sempre bisogno.
a podmiotem i dopełnieniem. Si ajfittano negozi per uffici.

226 227

" - -
 Le tromboflebiti si verificano su vene sane. ASPEKT i RODZAJ CZYNNOŚCI
Offresi ospitalitá per anziani.

® c z a s o w n ik a venire, wyłącznie w formach prostych, np.
Questo giornale radio viene ascoltato ogni sera da molla gente.
‘Ten dziennik radiowy jest słuchany każdego wieczoru przez wiele
osób.’
II gruppo di visitatori viene accompagnato dalla guida.
Agli ospiti i material!, del convegno verranno distribuid gratuita­
mente.
® c z a s o w n ik a andaré, gdy występuje on z p a r t ic ip io p a s s a t o czasowników
typu: eludere, dimendcare, disperdere, distinguere, perdere, smarrire, spre-
care, np.
II documento é andato smarrito.
‘Dokument został zagubiony.’
Q uestifatti andarono rápidamente dimenticati.
i Aspekt [ a s p e t t o ] - kategoria morfologiczna czasownika związana we
j włoskim z jego fleksją, wraz z rodzajem (postacią) czynności [ a z i o n e
I DEL v e r b o , PROCESSO v e r b a l e ] , kategorią semantyczną czasownika, na-
I wiązującą do jego znaczenia, dostarczają informacji o przebiegu procesu
j wyrażanego przez czasownik, o stadium dokonywania czynności, o spo-
j sobie jej przeprowadzania, o czasie jej trwania, o stopniu jej realizacji
j itp. Jednym słowem, przedstawiają akcję czasownika jako proces wi­
dziany przez mówiącego pod kątem jego dokonywania się.
Możemy wyróżnić dla czasownika włoskiego następujące podstawowe war­
tości rodzaju i aspektu realizowanej czynności, które układają się w swoiste
ciągi opozycyjne:
□ czynność dokonana czynność niedokonana
o czynność dokonana [ -
a z io n e c o m p iu t a a s p e t t o p e r f e t t iv o ], np.

łub też gdy chcemy wyrazić konieczność, obowiązek, przymus, np. Ho scritto una lunga lettera.
‘Napisałem długi list.’
Questo film va visto senz’altro. Ha chiamato il suo cane, ma questo, probabilmente, non Vha sentito.
‘Ten film należy koniecznie zobaczyć.’
Questa opinione va preséntala alia direzione dell’azienda. ® czynność niedokonana [ a z io n e n o n - c o m p iu t a , a s p e t t o im p e r f e t t iv o ],

La domanda di ammissione al concorso va speditá a mezzo racco- np.

mandata a ll’Ufficio Protocollo d e ll’Universitá. Durante il viaggio scriveva il suo diario.
Powyższe konstrukcje można z łatwością przekształcić na formy bierne wła­ ‘W czasie podróży pisał swój dziennik.’
ściwe, z czasownikiem posiłkowym essere. Porównaj na przykład transfor­ Chiamava aiuto, ma nessuno rispondeva.
macje kilku cytowanych wyżej zdań: □ czynność chwilowa «h>czynność długotrw ała
II documento é stato smarrito.
® czynność chwilowa [ ,
a z io n e m o m e n t á n e a a s p e t t o p u n t ú a l e ], np.
Q uestifatti sono stati rápidamente dimenticati.
Questo film deve essere visto senz’altro. saltare, accorgersi, rompersi la gamba
Questa opinione sarápresentata alia direzione d ell’azienda. « czynność długotrw ała [a z io n e c o n t i n u a , a s p e t t o d u r a t iv o ], np.
II gruppo di visitatori é accompagnato dalla guida.
dormiré, correré, vivere
Jak widać, wszystkie czasowniki włoskie mają stronę czynną. Czasowni-
] lei przechodnie mogą mieć również stronę bierną, a niektóre z nich mają
□ czynność jednorazow a czynność wielokrotna,, powtarzana
<-*■

[ także formy strony zwrotnej. Czasowniki nieprzechodnie nie mogą mieć ® czynnośćjednorazowa [ ], np.
a s p e t t o s in g o l a t iv o

strony biernej. aprire, cadere, salire

228 229
 • c z y n n o ś ć w i e l o k r o t n a , p o w t a r z a n a [a s p e t t o it e r a t iv o , f r e q u e n t a t i -
dokonana trwa w czasie. Trwałość w czasie łączy się często z przebiegiem,
vo], np.
z realizacją czynności, a czynność powtarzana z jej trwaniem.
riaprire, risalire
Zasadniczą rolę spełniają tu - oprócz wartości składniowych czasów i try­
Niektóre przyrostki tworzą czasowniki wyrażające pow tarzanie przy jedno­ bów — także przysłówki oraz różnego rodzaju czasownikowe struktury
czesnym b r a k u c ią g ł o ś c i [in t e r m it t e n z a ], np. frazeologiczne, oparte na tzw. czasow nikach pom ocniczych [ v e r b i s u p -
p o r t o ] —łącznikow ych, posiłkowych, służebnych —oraz na czasowni­
giocherelłare, canticchiare
kach fazowych wskazujących na stadium, czyli fazę wykonywania
□ czynności n a stę p u jąc e po sobie czynności rów noczesne czynności:

® c z y n n o ś c i n a s t ę p u j ą c e p o s o b i e [ a z io n i c o n s e c u t iv e ], np. cominciare, continuare, finire, iniziare, smettere, stare itp.

Dopo aver telefonato usći di (da) casa. i Język włosld nie ma w zasadzie odrębnego systemu środków gramatycz-
‘Po zatelefonowaniu wyszedł z dom u.’ I nych dla wyrażenia aspektu. Należy tu jednak zasygnalizować:

® c z y n n o ś c i r ó w n o c z e s n e [ a z io n i c o n t e m p o r a n e e ], np. □ śro d k i deryw acyjne -- afiksy wyrażające aspekt niektórych czasowni­

M entre Paolo leggeva, Monica preparava la cena. ków, np.
‘Podczas gdy Paolo czytał, M onika przygotowywała kolację.’ © przedrostki a-/ad~, in- (i ich warianty) mogą wyrażać początek czynności:

□ fazy realizacji czynności abbellire, addormentarsi, attristare; imbambinire, impallidire,

invecchiare
© p o c z ą t e k c z y n n o ś c i [ a s p e t t o in c o a t iv o , i n g r e s s iv o ], np.
© p rzed ro stek ri- może wyrażać pow tarzanie czynności:
Le forze nemiche stavano (andavano) p e r disperdersi.
‘Siły nieprzyjacielskie zaczynały się rozpraszać.’ riaprire, rileggere, riprendere
mvecchiare, stare p e r addormentarsi ® p rzy ro stk i -ettare (-ottare), -icchiare (-acchiare, -uechiare), -(er/ar)ellare
© r e a l i z a c j a ( p r z e b i e g ) c z y n n o ś c i [a s p e t t o p r o g r e s s iv o ], np. określają b ra k ciągłości w wykonywaniu czynności, akcję przeryw aną,
także złagodzoną itp.:
Le forze nemiche andavano disperdendosi.
‘Siły nieprzyjacielskie ulegały rozproszeniu.’ fischiettare, parlottare
sta riposandosi dormicchiare, mangiucchiare, rubacchiare
canterellare, saltellare, salterellare, trotterellare
© z a k o ń c z e n ie c z y n n o ś c i [ a s p e t t o c o n c l u s iv o ], np.

Le forze nemiche sono andate (andarono) disperse. Pośrednio do określenia aspektu czynności język wioski wykorzystuje m.in.:
‘Siły nieprzyjacielskie uległy rozproszeniu.’
□ czasy pro ste i złożone oraz tryby
® r e z u l t a t c z y n n o ś c i [a s p e t t o r is u l t a t iv o ], np.
® p r e s e n t e , im p e r f e t t o , f u t u r o s e m p l ic e wyrażają najczęściej czynność
Le forze nemiche sono State disperse. trwającą i niedokonaną, np.
‘Siły nieprzyjacielskie zostały (ostatecznie) rozproszone.’
lui canta, loro camminavano
Różne rodzaje czynności i aspekty czasownika nierzadko łączą się łub krzy­ Il complesso canterà domani le canzoni napoletane.
żują. I tak np. czynność dokonana jest z reguły chwilowa, czynność zaś nie- ‘Zespói będzie jutro śpiewał piosenki neapołitańskie.’
230
231

• i" .
 ® PASSATO REMOTO, p a s s a t o PROSSIMO i inne czasy przeszłe złożone, czas
przyszły, zwłaszcza f u t u r o a n t e r io r e , wyrażają czynność krótko trwałą,
BUDOWA FORM CZASOWNIKOWYCH
dokonaną, zakończoną, np. - KOŃCÓWKI
lui tom ó a casa, lui é tom ata a casa
Odmiana czasownika włoskiego polega na dodaniu do części stałej
W cytowanym powyżej przykładzie p a s s a t o r e m o t o , poza wartościami sty­ i czasownika (rdzeń, temat, czyli podstawa) końcówki, wyrażającej odpo­
listycznymi i regionalnymi, kładzie nacisk na aspekt dokonany, na czynność wiednie kategorie gramatyczne.
krótkotrwałą i zakończoną (‘powrócił do dom u’ - i na tym koniec), podczas
gdy p a s s a t o p r o s s im o podkreśla ponadto rezultat czynności, której skutki Tak więc np. w budowie form bezokolicznikowych cantare, temere, sentire
wyróżnimy:
trwają ( ‘wrócił do dom u’ - i jest w domu).
Różnica między czynnością dokonaną (zakończoną, chwilową) i niedokona­ © r d z e ń [ r a d ic e ]: cant-, tern-, sent-, który w połączeniu z odpowiednimi sa ­
m o g ło s k a m i te m a ty c z n y m i: -a-, -e~, -i- daje
ną (w trakcie dokonywania się) daje się łatwo zauważyć w następujących
zdaniach: ® p o d s t a w ę , czyli t e m a t c z a s o w n ik o w y [t e m a ]: canta-, teme-, senti-, a do

Marco scriveva U compito guando squilló il telefono. niego, w zależności od potrzeb składniowych, dołączamy
‘M arek pisał zadanie, gdy zadzwonił telefon.’ © k o ń c ó w k i [d e s in e n z e ] (ewentualnie poszerzone o element tematyczny -
Uscendo (= Quando/mentre uscivo) dal cinema vidi/ho visto un mió samogłoskę tematyczną, przyrostek: cant-icchi-a-re), dla bezokolicznika
collega. końcówkę -re: cantare, temere, sentire.
M entre dormivo qualcuno ha bussato alia porta.
Postać rdzenia może ulec w trakcie odmiany modyfikacjom, np. przez zanik
lub dodanie spółgłoski:
□ p r z y s ł ó w k i i s t r u k t u r y o k o ll c z n ik o w e
bere - bevo, (beveró>) berro
Ultimamente lui l ’ha vista spesso.
venire —vengo —verrö
‘Ostatnio często ją widywał.’
(czynność długotrwała/powtarzająca się, niedokonana) bądź też samogłoski:
Lui l ’ha guardata p e r molto tempo.
vedo —vidi —visto
‘Przyglądał się jej przez długi czas.’ venire —viene
(czynność długotrwała, dokonana, skończona)
Zdarza się też, że jedna postać rdzenia zastąpiona zostaje przez inną [tzw.
□ c z a s o w n ik o w e s tr u k tu r y peryfrastyczne supietywńzm - s u p p l e t iv is m o ]:
Sta dormendo. andaré —vado
‘W łaśnie śpi.’ ess ere - fid - stato
(czynność niedokonana, w trakcie realizacji, ciągła)
Te zjawiska pojawiają się często w odmianie czasowników nieregularnych.
Sta p e r entrare-, é sul punto di uscire.
‘W łaśnie wchodzi; właśnie wychodzi.’ Z punktu widzenia m i e j s c a a k c e n t u mówi się o f o r m a c h c z a s o w n ik o w y c h
(początek czynności) m o c n y c h , gdy akcent pada na samogłoskę rdzenia, np.
Si va risolvendo. canto, canti, cantono
‘Przemienia się, staje się.’ vedo, vidi, vide, videro
(rozwój czynności)
scrivo, scrissi
232
233
 i o form ach słabych, gdy akcent pada na końcówkę, np. TRYB ŁĄCZĄCY
cantiamo, cantero, cantayo, cantato, cantando
vedete, vedemmo CONGIUNTIVO
scrivesii, scriveresti Osoba presente imperfetto
sentij, sentirgnno, sentirebbero
I II III I II III
i Poniżej podajemy zestawienie końcówek włoskich czasów prostych dla lp 1. -i -a -(sc)a -assi -éssi -issi
poszczególnych trybów. 2. -i -a -(sc)a -assi -éssi -issñ
u w a g a : D la jasności, także ze w zględów praktycznych, końcówki w łaściw e zostały tu posze­ 3. -n -a -(sc)a -asse -ésse -ñsse
rzone o sam ogłoskę tematyczną, która w niektórych formach nie pojaw ia się (np. can­ lm 1. -lam o -nam© -ramo -ássim o -éssim o -issim o
to = cant-o, bez -a- tematycznego; terno = tem-o, bez -e- tematycznego) łub też ulega 2. -ñate -iate -iate -aste -éste -iste
modyfikacji (canterd, canterei itd., gdzie a tematyczne - porównaj bezokolicznik can-
3. '-ino '-ano '-(sc)ano -ássero -éssero -Issero
tare - zostało zastąpione przez e).
Poza form am i p a s s a t o r e m o t o (3. os. łp) i f u t u r o s e m p l i c e (1. i 3. os. lp), których
ortografia w ym aga akcentu na końcowej samogłosce, w niektórych innych końców­ TRYB WARUNKOWY I ROZKAZUJĄCY
kach/form ach zaznaczony został akcent dla wskazania sam ogłoski akcentowanej i jej
wymowy otwartej lub zamkniętej. Uwaga ta dotyczy również schematów koniugacyj-
CONDIZIONALE IMPERATIVO
nych czasow ników avere i essere. W schem atach koniugacyjnych trzech (regular­
nych) grup czasownikowych akcent zaznaczony jest wyłącznie w formach, w których Osoba presente presente
w ym aga tego ich ortografia.
I II III I II III
TRYB OZNAJMUJĄCY lp 1. -eré i -eréi -iréi _ __ _
2. -erésti -erésti -irésti -a -ñ -(sc)i
3. -erébbe -erébb e -iréb be _ —
INDICATIVO _
lm 1. -eránim o -erém m o -irénim o __ _
Osoba 2. -eréste -eréste -iréste
presente imperfetto -ate -éte -ite
3. -erébbei'o -erébbero -iréb bero - - -
I II III I II III
lp 1. -0 -o -(sc)o -avo -évo -ivo
2. -i -i -(sc)i -avi -évi -ivi IMIESŁÓW PRZYMIOTNIKOWY, IMIESŁÓW PRZYSŁÓWKOWY,
3. -a -e -(sc)e -ava -év» -iva BEZOKOLICZNIK
Im 1. -lam o -iam o -lam o -avam o -evam o -ivanno
2. -ate -éte -ite -avate -evate -ñvate PARTICIPIO GERUNDIO INFINITO
3. '-ano '-ono '-(sc)ono -ávasio -évamo -Ivano
presente passato presente presente
passato remoto futuro semplic;e I II III I 11 III I II III I II III
I II III I II III -ante -éote -énte -ato -uto -ito -ando -erado -éndo -are -ere, '-ere, -ire
lp 1. -ái -é¡, -étti -ii -eró -eró -ird
2. -asti -ésti -isti -erái -erái -irái
3. -5 -é, -étte -) -era -erá -irá
Im 1. -am ino -ém m o -imrao -erém©
Poprzez dołączenie do podstawy (rdzenia) czasownika odpowiedniej
-erém o -iréraio
2. -aste -éste -iste -eréte -eróte -iréte końcówki zostają zaktualizowane pożądane kategorie gramatyczne. Tak
3. -árono -éron o, -éttero -Irono -era en o -eran n o -ñranno powstałe formy tworzą obraz koniugacyjny (paradygmat), wspólny dla
określonego zbioru czasowników.
234
ODMIANA CZASOWNIKA passato prossim o trapassato prossimo trapassato remoto futuro anteriore
io ho avuto io avevo avuto io ebbi avuto io avrô avuto
i W zależności od natury czasownika i zastosowania poszczególnych lcoń- lu liai avuto tu avevi avuto tu avesti avuto tu avrai avuto
I cówek czasownild włoskie odmieniają się według określonego modelu egli ha avuto
noi abbiamo avuto
egli aveva avuto egli ebbe avuto egli avrà avuto
noi avevamo avuto noi avemmo avuto noi avremo avuto
I koniugaeyjnego. Z tego punktu widzenia wyróżniamy w języku włoskim
voi avete avuto voi avevate avuto voi aveste avuto voi avrete avuto
i trzy grupy czasowników tworzące koniugacje. essi hanno avuto essi avevano avuto essi ebbero avuto essi avranno avuto
GRUPA I
CONGIUNTIVO
Czasownik! zakończone w bezokoliczniku na -are, np.
presente passato imperfetto trapassato
amare, cantare, parlare, tornare, valutare
che io àbbia che io abbia avuto che io avéssi che io avessi avuto
GRUPA DI che tu àbbia che tu abbia avuto che tu avéssi che tu avessi avuto
che egli àbbia che egli abbia avuto che egli avésse che egli avesse avuto
C zasow niki zakończone w bezokoliczniku na -ere z akcentem na przedo­
che noi abbiamo che noi abbiamo avuto che noi avéssimo che noi avéssimo avuto
statniej sylabie (-ERE), np.
ehe voi abbiate elle voi abbiate avuto elle voi avéste che voi aveste avuto
dovere, piacere, temere, vedere clic essi àbbiano che essi àbbiano avuto che essi avéssero che essi avessero avuto

lub z akcentem na trzeciej sylabie od końca ('-ere), np. CONDIZIONALE IMPERATIVO

credere, leggere, porgere, vendere, vivere presente passato presente futuro
io avrèi io avrei avuto
GRUPA 191
tu avrésti tu avresti avuto abbi tu avrai tu
Czasow niki zakończone w bezokoliczniku na -ire, np. egli avrèbbe egli avrebbe avuto (àbbia egli) (avrà egli)
agiré, dormiré, finiré, partiré, sentiré noi avrémmo noi avremmo avuto (abbiamo noi) (avremo noi)
voi avréste voi avreste avuto abbiate voi avrete voi
I Z uwagi na swoistą, różną od ujętych w powyższe trzy grupy czasowni- essi avrèbbero essi avrebbero avuto (àbbiano essi) (avranno essi)
I ków, odmianę oraz ze względu na pełnione przez nie funkcje, czasowni-
I Id avere i essere są wyłączone z wymienionych grup koniugacyjnych; INFINITO PARTICIPIO GERUNDIO
i zgodnie z tradycją są traktowane osobno. presente passato presente passa!» presente passato
avéré avere avuto avènte avuto avèndo avendo avuto
ODMIANA CZASOWNIKÓW AMERE I ESSERE
W formach złożonych czasownika avere czasownikiem posiłkowym jest ten
AVERE ‘m ieć’
sam czasownik:
INDICATIVO
(io) ho avuto, (loro) avevano avuto, noi avremo avuto
presente imperfetto passato remoto futuro sem plice
io ho io avévo io èbbi
Czasownik avere oprócz funkcji czasownika posiłkowego, użyty jako wyraz
io avrô
tu liai tu avévi tu avésli tu avrai pełnoznaczny (w znaczeniu ‘ma, posiada’), może pełnić w zdaniu funkcję sa­
egli ha. egli avéva egli èbbe egli avrà modzielnego orzeczenia, np.
noi abbiamo noi avevamo noi avémmo noi avrémo
voi avéte voi avevate voi avéste voi avréte A casa abbiamo ima grandę biblioteca.
essi hanno essi avévano essi èbbero essi avranno ‘W domu mamy dużą bibliotekę.’
236
237
 Loro hanno una casa común bel giardino. IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO
Lei ha un bel vestito. presen te passato p resente passato p re sen te passato

Czasownik avere nie ma strony biernej. èssere essere stato (ènte) stato essèndo essendo stato

W formach złożonych czasownika essere czasownikiem posiłkowym jest on sam:

ESSERE ‘być’
(tu) sei stato, (voï) eravate stati, (loro) saranno stati
IN D IC A T IV O

presente im perfetto passato rem oto

Oprócz funkcji czasownika posiłkowego, essere, użyty jako wyraz pełno-
fu tu ro semplice
znaczny (w znaczeniu ‘istnieje, jest, znajduje się’), może pełnić w zdaniu
io sóno io èro io fili io saró
funkcję samodzielnego orzeczenia, np.
tu sèi tu èri tu fósti tu sarhi
egli è egli èra egli fu egli sarà Dio è.
noi siamo noi eravam o noi fummo noi sarómo ‘Bóg jest (istnieje).’
voi siete voi eravate voi fóste voi saréte II libro è sulla. scrivania.
essi sono essi èrano essi ftirono essi sararino
Oggi siamo stati tutti a casa.
passato prossimo trapassato prossimo tra p a ss a to rem oto fu tu ro anteriore
W konstrukcjach z orzeczeniem imiennym czasownik essere pełni rolę cza­
io sono stato io ero stato io fui stato io saro stato
tu sei stato tu eri stato
sownika - łącznika, np.
tu lbsti stato tu sarai stato
egli è stato egli era stato egli fu stato egli sarà stato Giulio Andreotti è stato piii volte il présidente del consiglio dei ministri.
noi siam o stati noi eravam o stati noi fum mo stati noi sarem o stati ‘Giulio Andreotti był kilkakrotnie przewodniczącym rady ministrów.’
voi siete stati voi eravate stati voi foste stati voi sarete stati
Oggi il tempo è nmoloso.
essi sono stati essi erano stati essi furono stati essi saranno stati
II suo ultimo libro è molto intéressante.

CONGIUNTIVO Również czasownik essere nie ma strony biernej. Służy natomiast, jako cza­
presente p a ssato im perfetto tra p a ssa to sownik posiłkowy, do tworzenia strony biernej innych czasowników, np.
che io sia che io sia stato che io fóssi che io fossi stato La vittima è stata investita da una motocicletta.
che tu sia che tu sia stato che tu fossi else tu fossi stato ‘Ofiara została potrącona przez motocykl.’
che egli sia che egli sia stato che egli fosse che egli fosse stato A l muro sono attaccati parecchi manifesti pubblicitari.
che noi sikno che noi siamo stati che noi fóssimo che noi fossimo stali
che voi siale che voi siatę stati che voi fóste che voi foste stati
che essi siano che essi siano stati che essi fóssero che essi fossero stali
ODMIANA CZASOWNIKÓW REGULARNYCH
C Q N D IZ IO N A L E IM P E R A T IV O
WZORY KONIUGACYJNE
presente passato presente futuro
io sarèi io sarei stato - -
GRUPÂ 1 » LO D A R E ‘chwalić’
tu sarésti tu saresti stato sii tu sarai tu
egli sarèbbe egli sarebbe stato (sia egli) (sarà egli) Czasowniki grupy I zakończone są w bezokoliczniku na -are. Jest to ko-
noi sarém m o noi sarem m o stati (siamo noi) (sarem o noi) j niugacja obejmująca największa grupę czasowników, najbardziej regu-
voi saréste voi sareste stati siatę voi sarete voi
| larna i produktywna (według jej wzoru tworzone są nowe czasowniki),
essi sarèbbero essi sarebbero stati (siano essi) (saranno essi)
j Zawiera tylko cztery czasowniki nieregularne.

238 239
STRONA CZYNNA - LODARE ‘chw alić’ STRONA BIERNA ■•ESSERE LODATO ‘być chwalonym ’

IN D IC A T IV O IN D IC A T IV O
presente im perfetto passato rem oto ä'uturo sem plice presente im perfetto passato rem oto fu tu ro sem plice
io lod-o io lod-avo io lod-ai io lod-erö io sono lodato io ero lodato io fui lodato io sarö lodato
tu lod-i tu lod-avi tu lod-asti tu lod-erai tu sei lodato tu eri lodato tu fosti lodato tu sarai lodato
egli lod-a egli lod-ava egli lod-o egli e lodato egli era lodato egli fu lodato egli sarä lodato
egli lod-erä
noi lod-iam o noi siamo lodati noi eravam o lodati noi fummo lodati noi saremo lodati
noi lod-avam o noi lod-am m o noi lod-erem o
voi siete lodati voi eravate lodati voi- foste lodati voi sarete lodati
voi lod-ate voi ,lod-aivate voi lod-aste voi lod-erete
essi sono lodati essi erano lodati essi furono lodati essi saranno lodati
essi lod-ano essi lod-avano essi lod-arono essi lod-eranno
passato prossim o tra p a ssa to prossim o tra p a ssa to rem oto fu tu ro a n te rio re
p assato prossim o tra p a ss a to prossim o tra p a ssa to rem oto fu tu ro a n te rio re
io sono siato lodato io ero stato lodato io fui stato lodato io sarö stato lodato
io ho lodato io avevo lodato io ebbilodato io avrö lodato
tu sei stato lodato tu eri stato lodato tu fosti stato lodato tu sarai stato lodato
tu hai lodato tu avevi lodato tu avesti lodato tu avrai lodato egli b stato lodato egli era stato lodato egli fu stato lodato egli sarä stato lodato
egli ha lodato egli aveva lodato egli ebbe lodato egli avrä lodato noi siamo stad lodati noi eravamo stati lodati noi fummo stati lodati noi saremo stati lodati
noi abbiamo lodato noi avevamo lodato noi avemmo lodato noi avremo lodato vol siete stad lodati voi eravate stati lodati voi foste, stati lodati voi sarete stati lodati
voi avete lodato voi avevate lodato voi aveste lodato voi avrete lodato essi sono stati lodati essi erano stati lodati essi furono stati lodati essi saranno stati lodati
essi hanno lodato essi avevano lodato essi ebbero lodato essi avranno lodato
CO N G IU N T IV O
C O N G IU N T ÏV O
presente passato im perfetto trapassato
presente passato imperfetto trapassato
che io sia lodato che io sia stato lodato che io fossi lodato che io fossi stato lodato
che io lod-i che io abbia loda (o che io lod-assi che io avessi lodato che tu sia lodato che tu sia stato lodato che tu fossi lodato che tu fossi stato lodato
che tu lod-i che tu abbia lodato che tu lod-assi che tu avessi lodato che egli sia lodato che egli sia stato lodato che egli fosse lodato che egli fosse stato lodato
che egli lod-i che egli abbia lodato che egli lod-asse che egli avesse lodato che noi siamo lodati che noi siamo stati lodati che noi fossimo lodati che noi fossimo stati lodati
che noi lod-iamo che noi abbiamo lodato che noi lod-assimo che noi avessimo lodato che voi siatę lodati che voi siatę stati lodati che voi foste lodati che voi foste stati lodati
che voi lod-iate che voi abbiate lodato che essi siano lodati che essi siano stati lodati che essi 'fossero lodati che essi fossero stali lodati
che voi lod-aste che voi aveste lodato
che essi lod-ino che essi abbiano lodato che essi lod-assero che essi avessero lodato
C O N D IZ IO N A L E IM P E R A T IV O
CONDIZIONALE IM P E R A T IV O presente passato presente futuro
p resente passato p resente fu tu ro io sarei lodato io sarei stato lodato - -

io lod-erei io avrei lodato - _ tu saresti lodato tu saresti stato lodato sii lodato tu sarai lodato tu
tu lod-ercsti tu avresti lodato lod-a tu lod-erai tu egli sarebbe lodato egli sarebbe stato lodato (sia lodato egli) (sarä lodato egli)
egli lod-erebbe egli avrebbe lodato (lod-i egli) (lod-erà egli) noi saremmo lodati noi saremmo stati lodati (siamo lodati noi) (saremo lodati noi)
noi lod-erem nio noi avrenuno lodato (lod-iam o noi) (lod-erem o noi) voi sareste lodati voi sareste stati lodati siatę lodati vol sarete lodati voi
voi lod-ereste voi avreste lodato lod-ate vol lod-erete voi essi sarebbero lodati essi sarebbero stati lodati (siano lodati essi) (saranno lodati essi)
essi lod-ercbbero essi avrebbero lodato (lod-ino essi) (lod-eranno essi)
IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO
IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO
p resente passato p resente passato p resente passato
p resen te pa ssa to presen te passato presen te passato
essere essere (essente (stało) essendo essendo
lod-arc avere lodato lod-ante lod-ato lod-ando avendo lodato lodato stato lodato lodato) lodato lodato stato lodato

240 241
Uwagi dotyczące wymowy L pisowni form czasowników girupy 1 Te czasowniki na -iare, które w 1. os. lp czasu in d ic a t iv o p r e s e n t e mają na
końcu tematu i nieakcentowane (io studio), tracą je przed końcówką zaczy­
© Czasowniki zakończone na -care, -gare (cercare, pagare) dla utrzymania
nającą się od i:
wymowy welarnej spółgłosek c,jg przyjmują w pisowni -h- (którego się nie
wymawia) przed końcówkami rozpoczynającymi się od samogłosek przed­ (tu) studi (noi) studiamo (che loro) studino
nich i, e:
Obydwa i zostają zachowane wówczas, gdy chodzi o uniknięcie dwuznacz­
(tu) cerchi (tu) paghi ności wynikającej z homofonii:
(noi) cerchiamo (noi) paghiamo
(tu) odii od odiare (tu) odi od udire
(io) cercherô (io) pagherô
® Czasowniki mające w podstawie tzw. dyftong ruchomy up (np. suonare)
® Czasowniki zakończone na -ciare, -giare (cominciare, festeggiare) tracą
zachowują go, jeśli jest on akcentowany:
i „graficzne” (służące dziś tylko do utrzymania wymowy palatalnęj), gdy
końcówka zaczyna się od samogłoski przedniej i, e: io m ono, tu suoni. lui suona. loro suonano

(tu) cominci (tu) festeggi natomiast przyjmują na jego miejsce monoftong, jeśli jest on nieakcentowany:
(noi) cominciamo (noi) festeggiamo
noi soniamo, voi. sonate
(io) comincero (io) festeggerd
przy czym istnieją i są coraz częściej używane formy pochodzenia analogicz­
« Czasowniki zakończone na -gliare (tagliare) tracą i tematyczne, gdy koń­
nego:
cówka zaczyna się od samogłoski i:
noi suoniamo, voi suonate
(tu) tagli (noi) tagliamo (che loro) taglino
Warto zapamiętać, że w wielu czasownikach dyftong został we współczes­
© Czasowniki zakończone na -gnare (bagnare, consegnare, segnare, sogna-
nym języku włoskim wyeliminowany:
re) zachowują, zgodnie z tradycyjną normą, z w końcówkach -iamo ( 1 . oso­
ba liczby mnogiej czasu p r e s e n t e trybów in d ic a t iv o i c o n g iu n t iv o ) oraz giocare - io gioco, tu giochi, lui. gioca, loro giocano
w -iate (2. osoba liczby mnogiej czasu c o n g iu n t iv o p r e s e n t e ):
podczas gdy w innych został rozszerzony także na formy nieakcentowane:
(noi) sogniamo (voi) conseguíate
tuonare - tuona, tuonava, tuonerà
Coraz częściej jednak i w tych końcówkach bywa w pisowni (niezgodnie
z normą) opuszczane: GRUPA Ii - TEMERE' obawiać się’, VENDERE ‘sprzedawać’
sognamo, sognate Czasowniki grupy U zakończone są w bezokoliczniku na -ere. Jedynie
® Czasowniki zakończone na -iare - zachowują i końcowe podstawy te formy, ! formy bezokolicznika czasowników tej grupy są zróżnicowane miejscem
w których w 1 . os. lp czasu in d ic a t iv o p r e se n t e jest ono akcentowane (io in­ ! akcentu:
vio), także wówczas, gdy końcówka zawiera taką samą samogłoskę: temere, venciere
(tu) imńi (che loro) inviino Wszystkie pozostałe ich formy są - w czasownikach regularnych - identycz­
W formach, w których i należące do podstawy jest nieakcentowane, a koń­ ne. Grupa ta zawiera największą liczbę czasowników nieregularnych.
cówka zaczyna się od -i, pozostaje tylko jedna samogłoska i: W stronie biernej czasowniki tej grupy odmieniają się według modelu poda­
(noi) inviamo (che voi) inviste nego dla grupy I.

242 243
Oto wzór koniugacyjny czasowników tej grupy w stronie czynnej:
U w agi dotycząc© w ym ow y j pisow ni form cza so w n ik ó w grapy 11

INDICATIVO # Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -cere, -gere, -scere (vincere,

presente im perfetto passato remoto futuro semplice leg ge re, nciscere) spółgłoskę pałatałną zamieniają na wełarną, gdy po c, g na­
io tem-o io tem-evo
stępuje samogłoska tylna:
io tem-ei (temetti) io tem-erö
tu tem-i tu. tem evi tu tem-esti tu tem-erai io vinco, loro vincono
egli tem-e egli tem-eva egli tem-ć (temetle) egli tem erik io leggo, loro leggono
noi tem-iamo noi tem-evamo noi tem-emmo noi tem-eremo
voi tem-ete voi tem-evate
io nasco, loro nascono
voi tern este voi tem-ercte
essi tem-ono essi tem-evano essi tem-erono (temettero) essi tem-eranno Niektóre z tych czasowników przez wprowadzenie i zachowują jednak w ca­
passato prossimo trap assato ' prossimo trapassato remoto futuro anteriore łej odmianie wymowę pałatałną:
io ho teniuto io avevo temuto io ebbi temuto io avrö temuto cuocere — io cuocio, loro cuociono
tu hai temuto tu avevi temuto tu avesti teniuto tu avrai temuto
egli ha temuto egli aveva temuto egli ebbe temuto egli avrä temuto Wymowę pałatałną, z zachowaniem i graficznego, mają również formy p a r ­
noi abbiamo temuto noi avevamo temuto noi avemnio temuto noi avreino temuto tic ip io p a s s a t o z końcówką -uto czasowników zakończonych w bezokolicz­
voi avete temuto voi avevate temuto voi aveste temuto voi avrete temuto niku na -scere:
essi hanno temuto essi avevano temuto essi ebbero temuto essi avranno temuto
crescere - cresciuto
C Q N G IU N T IV O oraz na -cere:
presente passato im perletto trapassato iacere - taciuto
che io tem-a che io abbia temuto che io tem-essi che io avessi temuto nucere - nociuto (nuociuto)
ehe tu tem-a che tu abbia temuto che tu tem-essi che tu avessi temuto
che egli tem-a che egli abbia temuto che egli lem-csse che egli avesse temuto ® Uwagi dotyczące dyftongów ruchomych w czasownikach grupy I odnoszą
che noi tem-iaino che noi abbiamo temuto che not tem-essimo che noi avessimo temuto się także do czasowników grupy II, a więc:
che voi tem-iate che voi abbiate temuto che voi tem-estc che voi aveste temuto
che essi tem-ano
io mugyo, loro muoyono ale: noi moviamo, voi movete
che essi abbiano temuto che essi tem-cssero che essi avessero temuto
obok form pochodzenia analogicznego:
C O N D IZ IO N A L E IM P E R A T IV O
noi muoviamo, voi innóvete
presente passato p resente fu tu ro
io tem -erei io avrei temuto - _ Dyftong zanika, gdy samogłoska jest akcentowana w sylabie zamkniętej:
tu tem -eresti tu avresti temuto tem-i tu tem -erai tu
mossi.
egli tem -crebbe egli avrebbe temuto (tem-a egli) (tem -erh egli)
noi tem -erem m o noi avrem mo temuto
W niektórych czasownikach (np. possedere, sedere, tenére) pojawia się
(tem -iam o noi) (tem -erem o noi)
voi tem -ereste voi avreste temuto tem-ete voi tem -erctc voi dyftong ruchomy ie akcentowany (na miejscu niealccentowanego e):
essi tem -erebbero essi avrebbero temuto (tem -ano essi) (tem -eranno essi)
io possiedo, loro possiedono
IN F IN IT O P A R T IC IP IO G E R U N D IO tu tieni, lui tiene
p resente passato p resente p assato presente passato obok:
tem -ere avere teniuto tem -ente tem-mto tem -endo avendo temuto noi possediąmo, voi. possedete
noi teniamo, voi tenete
244
245
W formach io tengo, loro tęngono monoftong e choć akcentowany utrzymu­ passato prossim o trapassato prossimo trapassato remoto futuro anteriore
je się, ponieważ znajduje się w sylabie zamkniętej, io ho servi to io avevo servito io ebbi servito io avrö servito
lu liai servito tu avevi servito tu avesti servito tu avrai servito
© Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -gnere zatrzymują i w koń­ egli ha servito egli aveva servito egli ebbe servito egli avrä servito
cówkach -lamo, -iate w czasie p r e s e n t e trybów in d ic a t iv o i c o n g iu n t iv o : noi abbiamo servito noi avevamo servito noi avemmo servito noi avremo servito
voi avete servito voi avevate servito voi aveste servito voi avrete servito
noi spegniamo, che voi spegniate essi hanno servito essi avevano servito essi ebbbero servito essi avranno servito

9 Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -gliere tracą końcowe

CONGIUNTIVO
i podstawy, gdy końcówka zaczyna się od takiej samej samogłoski (lub jest
presente passato im perfetto trapassato
nią i):
che io serv-a che io abbia servito che io serv-issi che io avessi servito
tu scegli, che noi scegliaino, che voi scegliate che tu serv-a che tu abbia servito che tu serv-issi che tu avessi servito
che egli serv-a che egli abbia servito che egli serv-issc che egli avesse servito
© W 1. i 3. osobie liczby pojedynczej oraz w 3. osobie liczby mnogiej czasu che noi serv-iamo che noi abbiamo servito che noi serv-issimo che noi avessimo servito
p a s s a t o r e m o t o , obok końcówek -éi, -é, -érono, używane są też końcówki che voi serv-iate che voi abbiate servito che voi serv-iste che voi aveste servito
-étti, -étte,-éttero\ che essi serv-ano che essi abbiano servito che essi serv-issero che essi avessero servito

t.emei, temé, temerono obok: temetti, temette, temettero CONDIZIONALE IMPERATIVO

Pierwsze z tych końcówek preferuje się ze względów eufonicznych w cza­ presente passato presen te fu tu ro
sownikach, których rdzeń kończy się na -t: io serv-irei io avrei servito
tu serv-iresti tu avresti servito serv-i tu serv-irai tu
potei, poté, flettei, riflettei, poterono, rifletterono itp, egli serv-irebbe egli avrebbe servito (serv-a egli) (serv-irà egli)
noi serv-irem m o noi avrem mo servito (serv-iam o noi) (serv-irem o noi)
GRUPA 111 - SERVIRE ‘słu ży ć’ voi serv-ireste voi avreste servito serv-ite voi serv-irete voi
essi serv-irebbero essi avrebbero servito (serv-ano essi) (serv-iranno essi)
Czasowniki grupy III zakończone są w bezokoliczniku na -ire. Jest to
¡ grupa w pewnym stopniu produktywna. Zawiera niewielką liczbę cza­ INFINITO PARTICIPIO GERUNDIO
sowników nieregularnych. presente passato presen te passato presente passato
serv- ire avere servito serv-ente serv-ito serv-endo avendo servito
Oto wzór odmiany tych czasowników w stronie czynnej. W stronie biernej
czasowniki tej grupy odmieniają się według modelu podanego dla grupy I.

i Niektóre czasowniki należące do grupy III w 1., 2., 3. psobie liczby po-
INDICATIVO
1 jedynczej i w 3. osobie liczby mnogiej p r e s e n t e trybów i n d i c a t i v o
presente im perfetto passato rem oto fu tu ro sem plice I i c o n g i u n t i v o oraz w 2 . osobie liczby pojedynczej i m p e r a t iv o p r e s e n t e
io serv-o io serv-ivo io serv-ii io serv-irö I przyjmują infíks -zsc-; pozostałe formy są tworzone według podanej wy-
tu serv-i tu serv-ivi tu serv-isti tu serv-irai t żęj tabeli.
egli serv-e egli serv-iva egli serv-1 egli scrv-irh
noi serv-iam o noi serv-ivam o noi serv-imm o noi serv-irem o Oto odmiana tych czasowników w stronie czynnej w czasach, w których wy­
voi serv-ite voi serv-ivate voi serv-iste voi serv-irete
stępują formy z infiksem -isc-.
essi serv-ono essi serv-ivano essi serv-irono essi serv-iranno

246 247
 UNIRE ‘łączyć’
tu o czasownik venire, który wykazuje w tym wypadku duże podobieństwo
INDICATIVO CONGIUNTIVO IMPERATIVO do czasownika tenere.
presen te presen te presen te m Nieliczne czasowniki tej grupy m ają dwie formy imiesłowu czynnego, na
io un-isc-o che io un-¡sc-a - -ente i -iente, np.
tu un-isc-i che tu un-isc-a un-ise-i tu
dormente - dormiente
egh un-isc-e che egli un-isc-a (un-isc-a egli)
udente — udiente
noi un-iamo che noi un-iam o (un-iamo noi)
voi un-ite che voi un-iate un-ite voi inne ograniczają się do formy -iente:
essi un-tsc-ono che essi un-lsc-ano (un-lsc-ano essi)
obbediente, veniente
Według tego wzoru odmieniają się między innymi czasowniki:
agire, ammonire, obbedire, percepire, scolpire, sparire
ODMIANA CZASOWNIKA ZWROTNEGO
Niektóre czasowniki tej grupy odmieniają się bądź to z infiksem -isc-, bądź
też bez niego: I Czasowniki zwrotne występują z zaimkiem zwrotnym, który we włoskim
applaudire —applaudo, applaudisco j zmienia się w zależności od osoby i liczby. W trybach nieosobowych
I ( p a r t ic ip i o , g e r u n d i o , i n f i n i t o ) oraz w czasie teraźniejszym trybu roz-
podobnie:
j kazującego zaimki te występują po czasowniku i łączą się z nim tworząc
assorbire, inghiottire, mentiré, nutriré, tossire j jeden wyraz fonetyczny i graficzny:

Uwago d o ty c z ą c e w ym ow y i p isow n i form c za so w n ik ó w grupy 111 j alzarsi (alzcirmi, alzarci), alzatosi (ałzatorni, alzatasi, alzatisi, alza-
j tesi), alzandosi (alzanclorni., alzandoci), alzad!, alziamoci!, alzatevi!,
® Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -cire, -gire przyjmują naj­ j non alzarti! non alzatevi! itd.
częściej infiks -isc-, co pozwala utrzymać wymowę palatalną. spółgłosek c„ g
należących do podstawy: ' — j W czasach złożonych czasowniki zwrotne odmieniają się z czasowni-
io agisco, loro agiscono j lciem posiłkowym essere\ implikuje to zgodę formy imiesłowu biernego
z podmiotem co do rodzaju i liczby.
iofarcisco, loro farciscono itd.

Wyjątek stanowi czasownik cucire, w którym dla zachowania wymowy pa- Oto wzór odmiany czasownika zwrotnego:
latalnej pozostawia się i przed końcówkami zaczynającymi się od samogło­
sek a lub o: LMMARBI ‘myć się’

io cucio, che loro cuciano INDICATIVO

p resente im perfetto p assato rem oto fu tu ro sem plice
oiaz czasownik fuggire, który przed końcówkami zaczynającymi się na
a lub o przyjmuje wymowę tylnojęzykową spółgłoski g: io mi lavo io mi lavavo io mi lavai io mi laveró
tu ti lavi tu ti lavavi tu ti lavasti tu ti laverai
i° fu g go, c h ’io fugga, che loro fuggano egli si lava egli si lavava egli si lavó egli si laverh
noi ci laviamo noi ci lavavam o noi ci lavammo noi ci laveremo
m Podane wyżej uwagi o dyftongach ruchomych w odmianie czasowników voi vi lavate voi vi lavavate voi vi lavaste voi vi laverete
grup I i II dotyczą również czasowników grupy III. W szczególności chodzi essi si lavano essi si lavavano essi si lavarono essi si laveranno
248
249
 .. INDICATIVO
Oto wzór odmiany czasownika nieosobowego PÍOVERE ‘padać’ (o deszczu):
passato prossimo trapassato prossimo trapassato remoto futuro anteriore
io mi sono lavato io mi ero lavato io mi fui lavato io mi sarö lavato IN D IC A T IV O
lu ti sei lavato tu ti eri lavato tu ti fosti lavato tu ti sarai lavato presente im perfetto passato remoto futuro semplice
egli si è lavato egli si era lavato egli si fu lavato egli si sarh lavato
noi ci siam o lavati noi ci eravam o lavati noi ci fummo lavati noi ci sarem o lavati piove pioveva piovve piovera
voi vi siete lavati voi vi eravate lavati voi vi foste lavati voi vi sarete lavati passato prossimo trapassato prossimo trapassato remoto futuro anteriore
essi si sono lavati essi si erano lavati essi si furono lavati essi si saranno lavati
lia (è) piovuto aveva (era) piovuto ebbe (fu) piovuto avrä (sará) piovuto
CONGIUNTIVO
presente passato iinperfetto trapassato CONGIUNTIVO

che io mi lavi che io mi sia lavato che io mi lavassi che io mi fossi lavato presente im perfetto passato trapassato
che tu ti lavi che tu ti sia lavato che tu ti lavassi che tu ti fossi lavato piova piovesse abbia (sia) piovuto avesse (fosse) piovuto
che egli si lavi che egli si sia lavato che egli si lavasse che egli si fosse lavato
che noi ci laviamo che noi ci siamo lavati che noi ci lavassimo che noi ci fossimo lavati
C O N D IZ IO N A L E IN F IN IT O
che voi vi laviate che voi vi siate lavati che voi vi lavaste che voi vi loste lavati
che essi si la vino che essi si siano lavati che essi si lavassero che essi si lossero lavati presente passato presente passato
pioverebbe avrebbe (sarebbe) piovere avere (essere)
CONDIZIONALE IM PERATIVO
piovuto piovuto
presente passato presente futuro
io mi laverei io mi sarei lavato - - P A R T IC IP IO GERUNDIO
tu ti laveresti tu ti saresti lavato lavati tu ti laverai tu
presente passato presente passato
egli si laverebbe egli si sarebbe lavato (si lavi egli) (si lavera egli)
noi ci laveremmo noi ei saremmo lavati (laviàmoci noi) (ci laveremo noi) piovente piovuto piovendo avendo (essendo)
voi vi lavereste voi vi sareste lavati lavàtevi voi vi laverete voi piovuto
essi si laverebbero essi si sarebbero lavati (si lilvino essi) , (si laveranno essi)

INFINITO P A R T IC IP IO G E R U N D IO UŻYCIE CZASOWNIKÓW POSIŁKOWYCH A¥ERE I ESSERE

presente passato presente passato presente passato
lavarsi essersi lavato lavàntesi lavàlosi lavàndosi essendosi lavato
j Czasowniki posiłkowe avere i essere używane są do tworzenia form zło-
(lavanni, (essermi lavato, (lavantisi) (lavatomi, (lavandovni, (essendorni lavato, i żonych (czasów złożonych strony czynnej i biernej) czasowników zna-
lavarti, esserli lavato, lavatoti, iavandoti, essendoti lavato, ! czących. W takich formach odmienia się czasownik posiłkowy, zaś cza-
lavarci. esserci lavati, lavatici, lavandoci, essendoci lavati,
; sownik znaczący występu je w postaci imiesłowu biernego.
lavarvi) esservi lavati, lavativi, lavandovi) essendovi lavati,
essersi lavati) lavatisi) essendosi lavati) | Zgodnie z ogólną zasadą w formach mających czasownik posiłkowy
! avere imiesłów bierny nie zmienia się:
leri al concerto abhiarno incontrato le tnie studentesse.
ODMIANA CZASOWNIKÓW NIEOSOBOWYCH
‘Wczoraj na koncercie spotkałis'my moje studentki.’
Czasowniki nieosobowe mają formy w trybach nieosobowych oraz for- Giorgio ha comprato oggi alcuni gialli.
| my w 3. osobie liczby pojedynczej trybów osobowych. Strony biernej nie Jednakże gdy czasownik w formie złożonej poprzedzony jest zaimkiem oso­
i mają. Ich czasownikiem posiłkowym jest głównie essere, w niektórych bowym łub względnym w funkcji dopełnienia bliższego, wówczas imiesłów
wypadkach avere. bierny zgadza się z tym zaimkiem:
250

Queste studentesse, le abbiamo incontrate ieri al concerto.
Te studentki, spotkaliśmy je wczoraj na koncercie.’
I gialli che Giorgio ha comprad (comprato) oggi sono piuttosto noiosi.
W drugim przykładzie częściej użyje się jednak formy nieodmiennej ha
comprato.
I W formach z czasownikiem posiłkowym essere imiesłów bierny zgadza
I się z podmiotem:
I nostri ospiti sono arrivati ieri sera.
‘Nasi goście przybyli wczoraj wieczorem.’
La cena é stata preparata con molta inventiva.
□ Z czasownikiem posiłkowym avere odmieniają się w czasach złożonych
strony czynnej:
® wszystkie czasow niki przechodnie:
Lena mi ha regalato questo libro.
‘Lena podarow ała mi tę książkę.’
Francesca e Guido hannofatto i loro compiti.
® liczne czasow niki nieprzechodnie:
Lucia ha dormito tutto U. pomeriggio.
‘Lucia spała przez całe popołudnie.’
Quasi tutti hanno risposto súbito alia, mia lettera.
\
E tom ata Elisabetta dalla redazione?
‘Czy Elżbieta wróciła już z redakcji?’
Antonietta e Carmina sono gid uscite, (ma) Francesco non é andato
eon loro.
® najczęściej czasow niki w form ie nieosobowej:
Ultimamente si é lavorato molto.
‘Ostatnio dużo pracow ano.’
E finita peggio del previsto.
W słownikach z reguły jest zaznaczone, z którym czasownikiem posiłkowym
odmienia się dany czasownik.
i Czasownik posiłkowy essere służy także do tworzenia wszystkich form
1 strony biernej:
La loro ospitalitd é stata apprezzata da tutti.
Ich gościnność została przez wszystkich doceniona.’
L ’orologio é stato riparato eon molta cura.
I ladrifurono inseguid dalla polizia.
Niektóre czasowniki nieprzechodnie, występujące regularnie z czasownikiem
posiłkowym essere, mogą przyjąć czasownik posiłkowy avere, gdy użyte są
jako przechodnie, np. correre, crescere, salire, scendere, vivere:
salire

□ Z czasownikiem posiłkowym essere odmieniają się w czasach złożonych nieprzechodni ( ‘wspiąć się’):
s
strony czynnej: E salito sulla montagna con lafunivia.
‘Wydostał się na górę kolejką linową.’
® wszystkie czasow niki zw rotne oraz czasow niki nieprzechodnie z zaim ­
kiem zw rotnym : przechodni (‘wchodzić’):
Lei si é svegliata con molta difficoltá. Ha salito i gradini correndo.
‘Zbudziła się z wielkim trudem.’ ‘Wszedł schodami na górę biegnąc. ’
M old bierrisd si sono pentiti. vivere
• liczne czasow niki nieprzechodnie, np. apparire, esistere, moriré, nascere: nieprzechodni ( ‘żyć’):
In che anno sei nata, Grazia? Fino a ll’eta matura é vissuto in campagna.
‘W którym roku się urodziłaś, Gracjo?’ ‘Aż do wieku dojrzałego żył na wsi.’
Durante i combattimenti sono m ord migliaia di soldad. przechodni ( ‘przeżyć’):
Szczególną grupę stanowią tu czasow niki w yrażające ruch, np. anclare, Ha vissuto un periodo difficile della sua vita.
entrare, partiré, passare, salire, scendere, tornare, uscire, venire'. ‘Przeżył trudny okres swego życia.’
252
253
Oto zestawienie form złożonych z czasownikami posiłkowymi civere i essere • jego m odyfikacji, np.
włosiach czasowników nieprzechodnich rispondere i partiré (dla trybów
osobowych podajemy formy ł. osoby liczby pojedynczej i mnogiej): bere - bevo - berro tenere - tengo - tleni - terrd
fa re -fa c c io vedere - vidi
potere —posso —puoi voler e —voglio —vuoi —vorrô
RISPONDERE ‘odpowiadać’, PARTIRE ‘wyjeżdżać’
■© zm ianie końcówki, np.
INDICATIVO
cadere —caddi clolere —dolsi
passato prossim o trapassato prossimo

io ho risposto io sono partito, -a io avevo risposto io ero partito, -a ® zm ianie rdzenia i końcówki, np.
noi abbiamo risposto noi siamo partiti, -e noi avevamo risposto noi eravamo partiti, -e' bere - bevvi nascere - nacqui
trapassato rem oto futuro anteriore cogliere - colsi parère - paio, parvi
dare —diedi vivere —vissi
io ebbi risposto io fui partito, -a io avró risposto io saró partito, -a

noi avemmo risposto noi fummo partiti, -e noi avremo risposto noi saremo partiti, -e Często wymienione wyżej nieregularności zachodzą w tej samej formie.
T ryby i czasy, w k tórych nieregularności pojaw iają się najczęściej, to:
CONGIUNTIVO
passato trapassato
® czas teraźniejszy try b u oznajmującego i łączącego, np.
che io abbia risposto che io sia partito, -a che io avessi risposto che io fossi partito, -a parere - paio, paia
trarre - traggo, tragga
che noi abbiamo risposto che noi siamo partiti, -e che noi avessimo risposto che noi fossimo partiti, -e
venire —vengo, venga
CONDIZIONALE
« czas przyszły i czas teraźniejszy try b u w arunkow ego, np.
passato
rimanere - rimarro, rimarrei
io avrci risposto io sarei partito, -a valere - vorrô, vorrei
noi avremmo risposto noi saremmo partiti, -e
9 czas przeszły dokonany [p assato rem oto], np.
GERUNDIO INFINITO bere —bewi.
passato passato rispondere - risposi
vedere - vidi
avénelo risposto essendo partito, -a, -i, -e avere risposto essere partito, -a, -i, -e
® imiesłów czasu przeszłego, np.
CZASOWNIKI NIEREGULARNE conduire - conclotto
vedere - visto
Niektóre czasowniki nie zawsze odmieniają się według wzoru grupy cza-
Í sownikowej, do której należą. Nieiegulaj ności te dotyczą — w formach osobowych —przede wszystkim
ł. i 3. (często też 2.) osoby liczby pojedynczej oraz 3. osoby liczby mno­
Nieregularność fo rm czasow nikow ych polega na: giej.
© zm ianie rdzenia (supletywizm), np.
W tym miejscu ograniczamy się do wymienienia - z utrzymaniem podziału
anclare - vacío na trzy grupy koniugacyjne - najczęściej spotykanych czasowników
 nieregularnych i podania (w skrócie) podstawowych form nieregularnych ich FARE ( a v e r e )
odmiany. Większe gramatyki i słowniki języka włoskiego podają odmianę
wszystkich czasowników nieregularnych (zob. Bibliografia). Ind. pres.: faccio, ja i, fa , facciam o, fa te, fauno
imperf.: fa cevo
1 Oto lista wybranych, najważniejszych, a zarazem typowych czasowni- pass. rem.: .féci, facesti, féce, facem m o, faceste, fécero
I ków nieregularnych. futuro: fa ro
Cong. pres. : fa ccia, facciam o, facciate, facciano
uwaga: 1. P rzy bezokoliczniku podany je s t w naw iasie c zaso w n ik posiłkow y, z którym dany
czasow nik tw orzy czasy złożone.
imperf.: facessi
Cond. pres.: fa rei
2. W zestaw ieniu p o d a n e są form y czasów i trybów , które są nieregularne lub m ogą
budzić w ątpliw ości. Imperativo: f a ’ (fai), fa te
Part. pres.: facente
3. P o za fo rm a m i p a s s a t o r e m o to (3. o so b a liczb y p o jed y n c ze j) i f u t u r o
pass.: fa tto
sem plice (1. i 3. osoba liczby pojedynczej), których pisow nia w ym aga akcentu na
końcow ej sam ogłosce, w niektórych innych form ach został zaznaczony akcent, w ska­ Gerundio p r e s facendo
zujący sam o g ło sk ę akcen to w an ą i jej w ym ow ę o tw artą lub zam kniętą (zob. też tabelę
STARE (avere)
końców ek).

4. D la c zaso w n ik ó w , któ re w o b ręb ie jed n e g o czasu zm ieniają rdzeń, p o d a n e są for­ Ind. pres.: sto, stai, sta, stiamo, State, stanno
m y 1. oso b y liczby pojedynczej i liczby m nogiej. imperf.: stavo
pass. rem.: stétti, stésti, stétte, stémmo, stéste, stéttero
GRUPA I futuro: star ó
Cong. pres.: sña, stiamo, stiate, sñano
Czasow niki zakończone w bezokoliczniku n a -are
imperf.: stéssi
ANDARE (esseré) Cond. pres.: starei
Ind. pres.: vado, vai, va, andiamo, andate, vanno Imperativo: s ta ’ (stai), state
futuro: andró
GRUPA 11
Cong. pres.: vada, andiamo, andiate, vadano
Cond. pres.: andrei Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ése
Imperativo: v a ’ (va, vai), andate
CADERE (esseré)
DARE (avere)
Ind. pass. rem.: caddi, cadesti, cadde, cademmo, cadeste, cáddero
Ind. pres.: do, dai, da, diamo, date, dánno futuro: cadró
pass. rem.: dièdi ( dètti ), désti, diède (dette), démmo, déste, Cond. pres.: cadrei.
dièdero (dettero) dovere (avere)
futuro: daro
Ind. près.: dèvo ( dèbbo ), clèvi, dève, dobbiam o, dovete, dévono
Cong. pres.: dia, diamo, díate, diano
(débbono)
imperf.: déssi, déssi, désse, déssimo, déste, déssero futuro: dovro
Cond. pres.: daré i
Cong. près.: dèva (débba), dobbiam o, dobbiate, devano (débbano)
Imperativo: d a ’ (dai), date Cond. pres.: dovrei
Part. pass.: dato imperativo, Part. pres. - nie istnieje
256
PARERE (e s s e r e ) futuro: sapro
Ind. pres.: pedo, p a rí, p a re , paiam o, párete, paiono Cong. pres.: sappia, sappiam o, sappiate, sappiano
imperf.: parevo Cond. pres.: saprei
pass. rem.: parvi, paresti, parve, parem m o, pareste, parvero Imperativo: sappi, sappiate
futuro: parró, parrai, parrá, parrem o, parrete, parranno Part, pres.: sapiente
Gong. pres.: paia, paiam o, paiate, paiano SEDERE, SEDERSI (essere)
Cond. pres.: parrei
Imperativo: - nie istnieje Ind. pres.: siédo (séggo), siédi, siéde, sediamo, sedete, siédono
Part. pass.: parso (séggono)
Cong. pres.: siéda (séggo), sediam o, sediate, siédano (séggano)
PIACERE ( essere) Imperativo: siédi, sedete
Ind. pres.: piáccio, piaci, pia.ee, piacciam o, piacete, piacciono TACERE (avere)
pass. rem.: piaequi, piacesti, piaeque, piacem m o, piaceste,
picicquero Ind. pres.: táccio, taci, tace, tacciam o, tácete, tacciono
Cong. pres.: piaccia, piacciam o, piacciate, piacciano pass, rem.: tacqui, tacesti, tacque, tacemmo, taceste, tácquero
Imperativo: piaci, piacete Cong. pres.: taccia, tacciamo, tacciate, tacciano
Imperativo: taci, tácete
POTERE ( avere )
TENERE (avere)
Ind. pres.: posso, puói, puó, possiam o, potete, possono
futuro: potro Ind. pres.: tengo, tiéni, tiene, teniamo, tenete, téngono
Cong. pres.: possa, possiam o, possiate, possano pass, rem.: ténni, tenesti, ténne, tenemmo, teneste, ténnero
Cond. pres.: potrei futuro: térro
Imperativo: - nie istnieje Cong. pres.: tenga., teniamo, teníate, téngano
Cond. pres.: terrei
RIMANERE ( essere) Imperativo: tiéni, tenete
Ind. pres.: rimango, rimani, rimane, rimaniamo, rimanete,
VALERE (essere)
rimangono
pass. rem.: rimasi, rimanesti, rimase, rimanemmo, rimaneste, Ind. pres.: valgo, vali, vale, valiam o, válete, valgono
rimasero pass, rem.: valsi, valesti, valse, valemmo, valeste, valsero
futuro: rimarró futuro: varró
Cong. pres.: rímanga, rimaniamo, rimaniate, rimangano Cong. pres.: valga, valiamo, valíate, valgano
Cond. pres.: rim arrei Cond. pres.: varrei
Imperativo: rimani, rimanete Imperativo: vali, válete
Part. pass.: rimasto Part, pass.: valso

SAPERE (avere) VEDERE (avere)

Ind. pres.: so, sai, sa, sappiam o, sapete, sanno Ind. pass, rem.: vidi, vedesti, vide, vedemmo, vedeste, videro
pass, rem.: séppi, sapesti, séppe, sapemmo, sapeste, séppero futuro: vedró
258
 Cond. pres.: vedrei • Cong. pres.: colga, cogliamo, cogliate, cblgano
Part. pass.: visto, veduto Part. pass.: coito
Volere (avere ) CONDURRE (avere)
Ind. pres.: vóglio, vuói, vuole, vogliam o, volete, vogliono Ind. pres.: conduco, conduci, conduce, conduciamo, condúcete,
pass. rem.: volli, volesti, volle, volemmo, voleste, vollero conducono
futuro: vorró imperf.: conducevo
Cong. pres.: voglia, vogliam o, vogliate, vogliano pass. rem.: condussi, conducesti, condusse, conducemmo,
Cond. pres.: vorrei conduceste, condussero
Imperativo: vogli, vogliate futuro: condurro
Cong. pres.: conduca, conduciamo, conducíate, conducano
Czasow niki zakończone w bezokoliczniku n a '-ere imperf.: conducessi
Cond. pres.: condurrei
bére (avere)
Imperativo: conduci, condúcete
Ind. pres.: bévo, bévi, béve, beviam o, bevete, bévono Part. pres.: conducente
imperf.: bevevo pass.: condótto
pass. rem.: bévvi, bevesli,, bévve, bevemmo, beveste, bévvero Gerundio pres.: conducendo
futuro: berro
CONÓSCERE (avere)
Cong. pres.: béva, beviam o, beviate, bévano
Cond. pres.: berrei Ind. pass. rem.: conóbbi, conoscesti, conóbbe, conoscemmo, conosceste,
Imperativo: bévi, bevete conóbbero
Part, pres.: bevente CORRERE (avere, essere)
pass.: bevuto
Gerundio pres.: bevendo Ind. pass. rem.: córsi, corresti, córse, corremmo, correste, córsero
Part. pass.: córso
chiédere (avere)
CRÉSCERE (essere)
Ind. pass. rem.: chiesi, chiedesti, chiese, chiedemmo, chiedestc,
chiésero Ind. pass. rem.: crébbi, crescesti, crébbe, crescemmo, cresceste, crébbero
Part. pass.: cresciuto
Part, pass.: chiésto
DECIDERE (avere)
CHIUDERE (avere)
Ind. pass. r e m clecisi, decidesti, decise, decidemmo, decideste,
Ind. pass. rem.: chiusi, chiudesti, chiuse, chiudemmo, chiudeste,
decisero
chiusero
Part. pass.: deciso
Part, pass.: chiuso
DIFÈNDERE (avere)
CÔGUERE (avere)
Ind. pass. rem.: difesi, difendesti, difése, difendemmo, difendeste,
Ind. près.: cólgo, cogli, côglie, cogliam o, cogliete, colgono
difésero
pass. rem.: colsi, cogliesti, colse, cogliemmo, coglieste, cblsero Part. pass.: diféso
260
261
 FÓNDERE (avere)
DIPINGERE ( a v e r e )
Ind. pass, rem.: fusi, fondesti, fu se, fondem m o, fondeste, fusero
Ind. pass, rem.: clipinsi, dipingesti, dipinse, dipingemmo, dipingeste,
Part, pass.: fu so
dipinsero
Part, pass.: dipinto G1UNGERE (essere)
Ind. pass, rem.: giunsi, giungesti, giunse, giungemmo, giungeste,
DIRIGERE (avere)
giunsero
Ind. pass, rem.: dirèssi, dirigesti, dirèsse, dirigemmo, dirigeste, Part, pass.: giunto
dirèssero
Part, pass.: dirètto INVADERS (avere)
Ind. pass, rem.: invasi, invadesti, invase, invademmo, invadeste, invasero
DISCUTERE (avere)
Part, pass.: invaso
Ind. pass, rem.: discussi, discutessi, discusse, discutemmo, discuteste,
discussero LÈGGERE (avere)
Part, pass.: discusso Ind. pass, rem.: lèssi, leggesti, lèsse, leggemmo, leggeste, lèssero
Part, pass.: lètto
DISTINGUERE (avere)
Ind. pass, rem.: distinsi, distinguesti, distinse, distinguemmo, MÉTTERE (avere)
distingueste, distinsero Ind. pass, rem.: misi, mettesti, mise, mettemmo, metteste, misero
Part, pass.: distinto Part, pass.: mèsso

DIVIDERS (avere) MUÓVERE (avere)

Ind. pass, rem.: divisi, dividesti, divise, dividem m o; divideste, Ind. pass, rem.: mossi, movesti, mdsse, movemmo, m oveste, mossero
divisero Part, pass.: rnosso
Part, pass.: diviso NASCERE (essere)
EMÈRGERE (essere) Ind. pass, rem.: nacqui, nascesti, nacque, nascemmo, nasceste, nacquero
Ind. pass, rem.: em èrsi, em ergesti, em èrse, emergemmo, em ergeste, Part, pass.: nato
em èrsero PÈRDERE (avere)
Part, pass.: em èrso
Ind. pass, rem.: p èrsi (perdéi, perdètti), perdesti, p erse (perdé, perderte),
ESISTERE (essere) perdem m o, perdeste, p è r ser o (perderone, perde ttero)
Part, pass.: p e r so (perduto)
Part, pass.: esistito
PIANGERE (avere)
ESPLÓDERE (essere)
Ind. pass, rem.: piansi, piangesti, pianse, piangemmo, piangeste,
Ind. pass, rem.: esplósi, esplodesti, espióse, esplodem m o, esplodeste,
piansero
esplósero
Part, pass.: pianto
Part, pass.: esplóso
263
262
f ó r re (a v e re ) pass. rem.: scélsi, scegliesti, scélse, scegliemmo, sceglieste,
Ind. pres.: póngo, póné, pórte, poniam o, pónete, póngono scélsero
imperf.: ponevo Cong. pres.: scélga, scegliam o, scegliate, scélgano
pass. rem.: pósi, ponesti, póse, ponem m o, poneste, pósero Imperativo: scégli, scegliete
futuro: porro Part. pass.: scélto
Cong. pres.: pónga, poniam o, poníate, póngano
SCÉNDERE (essere-, jaleo przechodni z avere)
imperf.: ponessi
Cond. pres.: porrei Ind. pass. rem.: scési, scendesti, scése, scendemmo, scendeste, scésero
Imperativo: póni, pónete Part. pass.: scéso
Part. pres.: ponente
SCRlVERE (avere)
pass.: posto
Gerundio pres.: ponendo Ind. pass. rem.: scrissi, scrivesti, scrisse, scrivemmo, scriveste,
scrissero
PRÉNDERE (avere)
Part. pass.: scritto
Ind. pass. rem.: prési, prendesti, prese, prendem m o, prendeste,
présero SPÈNGERE (avere)
Part. pass.: preso
Ind. près: spéngo, spegni, spègne, spegniamo, spegnete, spéngono
RÉNDERE (avere) pass. rem.: spènsi, spegnesti, spénse, spegnemmo, spegneste,
spénsero
Ind. pass. rem.: rési, rendesti, róse, rendemmo, rendeste, resero
Cong. près.: spénga, spegniamo, spegniate, spéngano
Part. pass.: réso
Part, pass.: spénto
RIDERE (avere)
uw aga: Poza Toskanią częściej używ a się formy spègnere, która w odmianie ma niektóre
Ind. pass. rem.: risi, ridesti, rise, ridemmo, rideste, risero formy z rdzeniem spegn-, inne z rdzeniem speng-.
Part. pass.: riso
SUCCÈDERE (essere)
RISPÓNDERE (avere)
Ind. pass. rem.: rispósi, rispondesti, rispóse, rispondemmo, Ind. pass. rem.: succedetti (succèssi), succedesti, succedette (succèsse),
rispondeste, rispósero succedemmo, succedeste, succedettero (succèssero)
Part. pass.: rispósto Part. pass.: succecluto (succèsso)

RÓMPERE (avere) TÈNDERE (avere)

Ind. pass. rem.: ruppi, rompesti, ruppe, rompemmo, rompeste, Ind. pass. rem.: tési, tendesti, tése, tendemmo, tendeste, tésero
ruppero Part, pass.: téso
Part. pass.: rótto
TÓGUERE (avere)
SCÉGUERE (avere)
Ind. pres.: tólgo, togli, tóglie, togliamo, togliete, tólgono
Ind. pres.: scélgo, scégli, scéglie, scegliam o, scegliete, scélgono pass. rem.: tolsi, togliesti, tólse, togliemmo, toglieste, tolsero
264 265
 Cong. pres.: tblga, togliam o, togliate, tolgano APRIRE (avere)
Imperativo: togli, togliete
Part. pass.: tolto
Ind. pass. rem.: aprii (apèrsi), apristi, apri (apérse), aprimmo, apriste,
aprirono (apérsero)
TRARRE (avere) Part. pass.: apérto
Ind. pres.: traggo, trai, trae, traiamo, tráete, traggono DIRE (avere)
imperf.: traevo
pass. rem.: Ind. pres.: dico, dici, dice, diciamo, dite, dicono
trassi, traesti, trasse, traemmo, traeste, trassero
futuro: trarro
imperf.: dicevo
Cong. pres.: tragga, traiam o, traíate, traggano
pass. rem.: dissi, dicesti, disse, dicemmo, diceste, dissero
imperf.: traessi
futuro: diro
Cond. pres.: trarrei Cong. pres.: dica, diciam o, diciate, dicano
Imperativo: trai, tráete imperf.: dicessi
Part. pres.: traente Cond. pres.: direi
pass.: tratto Imperativo: d i ’(dicï), dite
Gerundio pres.: traendo Part, pres.: dicente
pass.: detto
VINCERE (avere) Gerundio pres.: dicendo
Ind. pass. rem.: vinsi, vincesti, vinse, vincemmo, vinceste, vinsero MORIRE (essere)
Part. pass.: vinto
Ind. pres.: muoio, muóri, muore, moriamo, morite, muoiono
VTVERE (essere-, jako przechodni z avere) futuro: m orirá (morro)
Cong. pres.: muoia, moriamo, m oríate, muoiano
Ind. pass. rem.: vis si, vivesti, visse, vivemmo, viveste, vissero
futuro: vivró
Cond. pres.: m orirei (morrei)
Cond. pres.: vivrei
Imperativo: muori, morite
Part. pass.: vissuto Part. pass.: morto

OFFRIRE (avere)
GRUPA III
Ind. pass. rem.: offrit (offèrsï), ojfristi, offrl (offérse), offrimmo, offriste,
C zasow niki zakończone w bezokoliczniku na -IRE offrirono (offérsero)
APPARIRE (essere ) Part, pres.: o ff brío

Ind. près.: appàio, ctppári, appare, appariam o, apparite, SALIRE (essere-, jako przechodni z avere)
appaiono Ind. près.: salgo, sali, sale, saliam o, salite, salgono
pass. rem.: apparvi, apparisti, apparve, apparim mo, appariste, Cong. près.: salga, saliam o, salíate, salgano
apparvero Imperativo: sali, salite
Cong. pres.: appaia, appariam o, appariate, appaiano
Imperativo: appari, apparite UDIRE (avere)
Part. pass. apparso Ind. près.: odo, odi, ode, udiamo, udite, odono
266
267
 futuro: udiro ( udro) CAPÉRE
Cong. pres.: oda, udiamo, udiate, odano
Cond. pres.: udirei ( udrei ) Ind. pres.: cape, capono
Imperativo: odi, udite CONSÚMERE
Part. pres. (rzad.): udente/udiente
Ind. pass. rem.: consunsi, consum e, consum ero
USCIRE (essere) Part. pass.: consunto
Ind. pres.: ésco, ésci, ésce, usciamo, uscite, éscono FALLARE
Cong. pres.: ésca, usciamo, usciate, escaño
Imperativo: ésci, uscite Ind. pres.: fa lla
Part, pass.: fallato
VENIRE ( essere )
FÈRVERE
Ind. pres.: vengo, viéni, viene, veniamo, venite, véngono
pass. rem.: vénni, venisti, vénne, venimmo, veniste, vénnero Ind. pres.: fèrve, fèrvon o
futuro: verrb imperf.: ferveva, fe¡-vévano
Cong. pres.: vénga, veniamo, veníate, véngano Part, pres.: fervente
Cond. pres.: verrei Gerundio pres.: fervendo
Imperativo: vieni, venite
Part. pres.: veniente OSTARE
pass.: venuto
Ind. pres.: dsta

PRÜDERE
CZASOWNIKI UŁOMNE
Ind. pres.: prude, prudono
1 Są to czasowniki [v e r b i d if e t t iv i ], które mają tylko niektóre formy i w y ­ imperf.: prudeva, prudevano
rastępują jedynie w niektórych trybach i czasach. futuro: pruderd, pruderanno
Cong, pres.: pruda, prudano
Oto najczęściej pojawiające się czasowniki ułomne i ich używane formy:
imperf.: prudesse, prudéssero
ADDIRSt
Cond. pres.: pruderebbe, pruderèbbero
Ind. pres.: si addice, si addicono Gerundio pres.: prudendo
imperf.: si addiceva, si addicévano
Cong. pres.: si addica, si addicano SOLÉRE
imperf.: si addicesse, si addicéssero
Ind. pres.. soglio, suoli, suole,sogliamo, solete, sogliono
AGGRADARE imperf.: solevo, solevi
Ind. pres.: aggrada Cong. pres.: soglia, sogliamo, sogliate, sbgliano
imperf.: solessi
CALÉRE
Part. pass.: sblito
Ind. pres.: cale Gerundio pres.: solendo
268
TÄNGERE zbiegają się z odpowiednimi formami czasowników ardere, atterrare, mar-
ciare. W ówczas, dla uniknięcia niejasności, pierwsze z wymienionych cza­
Intl. pies.: tange
sowników zastępuje się zazwyczaj synonimami, np.
Part, pres.: tangente
osare, spaventare, imputridire
ÛRGERE

Ind. pres.: urge., urgono Do czasowników ułomnych można zaliczyć również czasowniki convergere,
imperf.: urgeva, urgevano discernere, esimere, które nie tworzą imiesłowu biernego i w związku z tym
urgerà, urgeranno nie mają czasów złożonych.
futuro:
Cong, pres.: urga, urgano
imperf.: urgesse, urgéssero
Cond. pres.: urgerebbe, urgerèbbero CZASOWNIKI MAJĄCE PODWÓJNĄ ODMIANĘ
Part, pres.: urgente
Gerundio pres.: urgendo Są to tzw. c z a s o w n ik i p o d w ó j n e [v e r b i s o v r a b b o n d a n t i ]. M ają dwie
formy bezokolicznika, należące do różnych grup czasownikowych. W re­
VÈRTERE
zultacie odmiana ich przebiega według dwu różnych modeli koniugacyj-
Ind. pres.: vèrte, ver tono nych.
imperf.: verteva, vertevano
Niektóre z nich m ają - dla obu form - to samo (lub prawie to samo) znacze­
pass, rem.: verté, vertérono
nie, np.
futuro: verterá, verteranno
Cong, pres.: vèrta, vè nano adempiere - adempire
imperf.: vertesse, vertéssero ammansare ammansire
Cond. pres.: verterebbe, verterèbbero annerare annerire
Part, pres.: verteilte compiere compire
Gerundio pres. vertendo dimagrare dimagrire
empiere ( riempiere ) empire ( riernpire)
VIGERE
intorbidare intorbidire
Ind. pres.: vige, vigono starnutare starnutire
imperf.: vigeva, vigevano
futuro: vigerá, vigeranno Często jedna z form takich par czasow ników wychodzi stopniowo z uży­
Cong, pres.: viga, vigano cia (np. dimagrare), w innych zaś zachodzi specjalizacja znaczeniowa.
Cond. pres.: vigerebbe, vigerébbero Mamy wówczas czasow niki form alnie podobne, ale różniące się znacze­
imperf.: vigesse, vigéssero niami, np.
Part, pres.: vigente
abbrunare (= mettere in luttó) abbrunire (= divenire bruno)
Gerundio pres.: vigendo
arrossare (= rendere rosso) arrossire (= divenire rosso)
Niektóre formy czasowników regularnych ardire, atterrire, marcire: fallare (= sbagliare) falliré (= fa r fallimento)
ardiamo, ardiate, ardente; atterriate; marciamo, marciate imboscare (= nascondere) imboschire (= piantare un bosco)

270 271
UŻYCIE TRYBÓW I CZASÓW © cztery czasy złożone
il PASSATO PROSSIMO, il TRAPASSATO PROSSIMO, il TRAPASSATO REMO­
W tekście, w wypowiedzi (zarówno mówionej, jak i pisanej), w zależno­ TO, il FUTURO ANTERIORE
ści od uwarunkowań treściowych i językowych (składniowych), czasow­
niki występują w różnych postaciach. Inaczej mówiąc, do konkretnego Pozwalają one wyrazić, w stosunku do momentu wypowiadania: uprzed-
tekstu zostają wprowadzone formy czasownikowe, charakteryzujące się niość (w różnych jej etapach realizacyjnych), równoczesność i przyszłość.
potrzebnymi w określonej sytuacji lokutoryjnej cechami i wartościami
morfosldadniowymi. W ten sposób różne formy czasownikowe współ­ CZAS TERAŹNIEJSZY
grają, przekazując wielopłaszczyznowe, wielowymiarowe (w czasie,
PRESENTE
w wartościach psychologicznych itp.) treści.
Porównajmy tekst, w którym występują obok siebie czasownild w różnych I Służy przede wszystkim do przedstawiania faktu, stanu i czynności za-
trybach ( i n d i c a t i v o , c o n g i u n t i v o , p a r t i c i p i o , g e r u n d i o ) i czasach ( p r e s e n t e , I chodzących w chwili mówienia, czyli równocześnie z samym momentem
p a s s a t o PROSSIMO, f u t u r o s e m p l i c e ), tworząc jednolitą, logicznie spójną
i wypowiadania:
całość: Scrivo la lettera a. Claudia.
«Mia fig lia e suo marito hanno raccolto sulla, strada un rondone ‘Piszę list do Klaudii.’
caduto dal nido. Lo nutrono con pazienza aspettando che impari «A distanza di due anni d a li’avvenimento spaventoso, tutti certo ne
a volare. Si sono informad su quello che accadrd da un ’amica bio­ hanno un vivo ricordo.» (D. Buzzati)
loga. Gli spiegano che partirá, appena pronto, aggrega.nd.osi a uno
1 Ponadto czasownik w presen te może wyrażać:
di quei grandi stormi di uccelli migratori che solcano il cielo
d e ll’estate. Fra died, o quindici giorni, dicono, sard in M arocco ® czynność powtarzaną, przyzwyczajenie, regularność, z jaką dany fakt wy­
o in qualche altro Paese africano. Tornera, se tutto andrá bene, stępuje:
a primavera.» (L. Cancrini)
Lo incontro sempre quando vado a scuola.
‘Spotykam go (zawsze), gdy idę do szkoły.’
W tym miejscu omówimy kolejno poszczególne wartości trybów i czasów 11 portalettere viene verso le 11.
włoskiego czasownika. L ’aereo da Cracovia arriva a Fiurnicino alie ore 10.30.
Di notte dorme tranquillamente e la martina si alza presto.
TRYB OZNAJMUJĄCY Ogni mattina bevo una tazza di caffè.
Natale cade d ’invernó e Pasqua è in primavera.
3 Tryb oznajmujący [ i n d i c a t i v o ] służy do przekazywania stwierdzeń
9 praw dy ogólne, ponadczasowe, zawsze aktualne:
pewnych, realnych, obiektywnych lub interpretowanych jako takie. Jest
I podstawowym, najczęściej występującym i najbardziej rozbudowanym La terra gira intorno al sole.
trybem. M a także najwięcej czasów prostych i złożonych, lokalizujących ‘Ziemia obraca się wokół słońca.’
¡I wypowiedź w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Il sole sorge a. oriente e tramonta ad occidente.
A l solstizio d ’invernó il giorno raggiunge la minore durata.
Tryb oznajmujący ma osiem czasów:
Ip esc i vivono n ell’acqua.
® cztery czasy pro ste Le sigarette fanno maie alla salute.
i l PRESENTE, l ’lM PERFETTO, i l PASSATO REMOTO, i l FUTURO SEMPLICE L ’uomo è un essere moríale.

272 273
 Stąd użycie czasu teraźniejszego w aforyzm ach, przysłow iach itp.:
Qualcheduno invece corre al banco, butta giu la serratura, agguan-
Una. rondine n o n fa primavera. ta. I.e. ciotole, piglia a. manate, intasca, ed esce carico di quattrini, per
‘Jedna jaskółka nie czyni wiosny.’ tornar poi a. rubar pane, se ne rimarrd.» (A. Manzoni)
Chi dorme non piglia pesci.
Chi fa da sé fa per tre. Zdaiza się to często również przy opisywaniu dzieł sztuki, przy omawianiu
II lupo é nella favola. dzieł literatury, filmu itp. należących do przeszłości, ale zawsze aktualnych
Non c ’é rosa senza spina. [PRESENTE ACRONICO]:
Dove c ’é luce c ’é ombra.
Michelangelo e uno de i piu grandi pittori. Dei suoi affreschi nella
Non c ’é viaggio senza polvere né guerra senza lacrime.
Cappella Sistina il. Vasari scrive: «Non si p u d dir quanto sia bene
Chi va con lo zoppo impara a zoppicare.
espressa la. storia di Noe ...»
© czynność jednorazow ą, krótkotrw ałą - gdy użyty w czasie teraźniejszym ‘Michał Anioł jest jednym z największych malarzy. O jego freskach
czasownik wyraża czynność zakończoną:
w Kaplicy Sykstyńskiej Vasari pisze: «Nie da się oddać słowami jak
Ti chiedo scusa. dobrze wyrażona jest historia Noego...»’
‘Przepraszam cię.’ «La Lupa capitolina e e resta u n ’opera d ’arte di straordinariapoten-
Vi ringrazio della vostra presenza.
za, realizzata come ora sappiamo [...] n ell’Etruria tiberina [...] nella
© czynność m ają cą nastąpić w niedalekiej przyszłości: prim a meta ciel V secolo a.C. [...] e arduo giudicare u n ’opera. che
potrebbe essere incomplete. [...] e di cui non conosciamo il contesto
Domani non esco di casa.
di proven.ien.za..» (A. Carandini)
‘Jutro nie wychodzę z dom u.’
Ci vediamo stasera, va bene?
Domani mattina nonfaccio lezione perché vado a Roma. CZASY PRZYSZŁE
Tra una settimana tom o a casa.
Q uest’estate vado in montagna. FUTURO SEMPL1CE

Nabiera przy tym nierzadko wartości złagodzonego trybu rozkazującego, np. i Mówi o wydarzeniu, które dopiero będzie miało miejsce, o czynności
przy udzielaniu porad, wskazówek, poleceń: ! zlokalizowanej w bliższej lub dalszej przyszłości:
M ifa queste copie p e r domani, d ’accordo?
Fra qualche giorno andró in Sicilia. Prenderó il treno di notte e nella
‘Proszę mi zrobić te kopie na jutro, dobrze?’
mattinata, se non ci sard. sciopero, m i troverb a Catania. Poi conti-
(Lei) Vada avanti, in fondo della strada giri a destra e poi prenda la
nueró U viaggio in. pullman fino ad Agrigento.
prima a sinistra.
Za kilka dni udam się na Sycylię. Pojadę nocnym pociągiem i rano,
© czynność przeszłą - praesens historlcum [ p r e s e n t e s t o r i c o ], stosowany jeśli nie będzie strajku, znajdę się w Katanii. Potem będę konty­
często w opowiadaniu wydarzeń z przeszłości dla ich przybliżenia, ożywienia nuował podróż autobusem aż do Agrigento.’
narracji, dla swoistego uplastycznienia i aktualizacji relacjonowanych fak­
tów:
( Może określać także przewidywanie, pewność w (bliżej nieokreślonej)
przyszłości lub też zasadę zawsze aktualną, powszechną normę itp.
«La vista, della preda fece dimenticare ai vincitori. i disegni di
Odpowiada on wówczas często czasowi teraźniejszemu wyrażającemu
vendette sanguinose. Si sla.nci.ano ai cassoni; il pane é messo a ruba.
wartości ponadczasowe, zawsze aktualne:
21A
 «Ci sono tra i giudici consiglieri stipendiati da una casa éditrice, che
non si sbracceranno mica p e r prem iar libr i di. una casa concorrente:
alla peggio, si mette ranno d ’accordo coi. colle g hi p er spartire la
torta, o u n ’altra che verra in tavola dopo.» (R. Ridolfi)
FUTURO ANTERIORE
i Mówi o czynności, która będzie miała miejsce i zostanie zakończona
i w przyszłości przed inną czynnością przyszłą:
Potrai uscire, quando avrai finito U compito.
‘Będziesz mógł wyjść, kiedy skończysz zadanie.’
Quando vi sarete riposati dopo il viaggio, verremo a vedervi.
I Oba wymienione czasy przyszłe mogą też wyrażać przypuszczenie, wąt­
li pliwość, niepewność, domysł, hipotetyczność:
F inora non ci ha telefonato: il telefono sarâ guasto?
‘Dotychczas nie zadzwonił do nas: czyżby telefon był zepsuty?’
Visto che stanno sempre insieme, saranno parenti o amici.
Non è ancora arrivato: avrà avuto qualche disgrazia?
Szczególnym przypadkiem jest tu wyrażanie oceny, miary itp. w przybliże­
niu, w formie przypuszczenia:
Da qui al distributore di benzina ci naranno clieci chilometri.
‘Stąd do stacji benzynowej będzie dziesięć kilom etrów.’
Per salire al castello ci vorranno tre quarti. d ’ora.
F uturo wyraża wówczas przypuszczenie (niepewność, określenie
a n t e r io r e
w przybliżeniu) w przeszłości:
La signora. avrà avuto trent’anni.
‘Ta pani m ogła mieć około trzydziestu lal:.’
Dal nostro albergo alla stazione ci saranno stati duecento metri.
S Wreszcie f u t u r o może wyrażać modaltiość rozkazującą: pole-
s e m p lic e
I cenie, przepisy (np. regulaminowe), rozkaz, zakaz (forma złagodzona
I w stosunku do trybu rozkazującego):
Non lo fa ra i mai pili, caro mio!
‘Nie będziesz tego robił nigdy więcej, mój drogi!’
Ora andrai a prenderm i la borsa.
Netta prossima stagione gli abiti saranno corti.
I candidati si presenteranno domattina; prim a avranno la prova
scritta e poi risponderanno ad alcune domande.
CZASY PRZESZŁE
IMPERFETTO
¡ Przedstawia czynność, która miała miejsce w przeszłości, a której prze­
bieg nie został zakończony; wyraża więc ciągłość w przeszłości i jest
czasem typowym dla wyrażenia aspektu niedokonanego czynności, jej
trwania, także jej powtarzania w przeszłości.
La notte era serena: il cielo era scuro e le stelle brittavano.
‘Noc była pogodna: niebo było ciemne i świeciły gwiazdy.’
M i telefonava quasi ogni giorno p er non lasciarmi troppo solo.
Da ragazza aveva una grande predilezione p er la música.
Ponieważ i m p e r f e t t o wyraża czynność w trakcie jej przebiegu, realizacji,
bez sprecyzowania jej początku i końca, bywa on określany jako „czas teraź­
niejszy w przeszłości” :
Arrivali. a casa abbiamo trovato i nostri fig li che mettevano tutto in
ordine e preparavano la cena per questa sera.
‘Gdy przyszliśmy do domu zastaliśmy nasze dzieci jak robiły porzą­
dek i przygotowywały na wieczór kolację.’
Z tego też powodu i m p e r f e t t o używany jest jako tzw. czas historyczny czy
kronikarski przy opisie wydarzeń, sytuacji, faktów, osób, przedmiotów,
krajobrazów, zjawisk w przeszłości. Jest typowym czasem narracji:
«Dal mio osservatorio veclevo una lista di camerata e in essa anda-
vano e venivano soldati, si sedevano sidle brande, giocqvano a car­
te, mangiavano in lucide gavette, parlavano ad alta voce in dialetti
sconosciuti..[...} Qualcuno si ajfacciava alia finestra per osservare
sulla strada, e subito si ritirava tra le grida dei compagni.»
(V. Pratolini)
Ta wartość narracyjno-opisowa i m p e r f e t t o uwydatnia się zwłaszcza
i wtedy, gdy czas ten występuje w powiązaniu z innymi czasami, wyraża­
li jącymi przebieg i dynamikę akcji, wydarzenia jednorazowe, zakończone,
277
 wcześniejsze lub następujące później, np. z p a ssa t o re m o t o , pa ssa t o
PROSSIMO, PRESENTE CZy TRAPASSATO;
«Questo Pontefice [..] ha colto che i tempi erano cambiali quando noi
eravamo ancora traumatizzati dalla contestazione. Ha colto che si
poteva osare di phi, l ’h a fa tto e i giovani hanno corrisposto.»
(z prasy)
«Passava gente sulla strada, si soffermava sulla banchina, ce n ’erano
di seduti ai tavolini sotto le piante. Prendevano il sole fresco; nessuno
ancora si bagnava. Sandra guarclava il mare senza vederlo, quando un
passo la raggiunse. Si senti ajferrare a un braccio e non si stupi: si
volse adagio, scostandosi. Era un ragazzone ehe pareva un bagnino
[...], che sorrideva come pe r gioco.» (C. Pavese)
I m p e r f e t t o m o ż e w y r a ż a ć in n e m o d a ln o ś c i, n p .
• c z y n n o ś ć z a m ie r z o n ą , z a p la n o w a n ą , k tó ra n ie d o s z ła d o sk u tk u :
Oggi era il giorno fissato pe r il nostro incontro.
‘Na dzisiaj był ustalony termin naszego spotkania.’
• z ła g o d z o n ą ( g r z e c z n o ś c io w ą ) f o n n ę p y ta n ia c z y ż ą d a n ia :
Volevo sapere a che ora vengono domani al. nostro dipartimento.
‘Chciałem wiedzieć, o której godzinie przyjdą państwo jutro do na­
szego instytutu.’
Volevo chiederle, dottore, di portarmi domani quel suo testo.
® w y p o w ie d ź p o d le g a j ą c ą t r y b o w i w a r u n k o w e m u :
Poteva almeno preaw isarci délia sua visita.
(= avrebbe potuto p re a w isa rc i...)
‘Mógł nas przynajmniej uprzedzić o swojej wizycie.’
PASSATO PROSSIMO
I Ww yraża czynność zakończoną w przeszłości, dokonaną, która pozostaje
określonej relacji z teraźniejszością. Opisywane wydarzenie miało
miejsce w niedalekiej przeszłości, a jego skutki pozostają w związku
z momentem wypowiadania:
v
E tom ato a casa poco fa.
‘Wrócił do domu niedawno.’
278
leri sera siamo stati dai nostri amici.
Sono stato ammalato, ma adesso sto abbastanza bene.
I P a s s a t o p r o s s im o k ła d z ie n a c is k b a r d z ie j n a r e z u lta t c z y n n o ś c i i je j p o -
I w ią z a n ie z t e r a ź n ie js z o ś c ią n iż n a s a m je j p rzeb ieg :
L ’unificazione delPItalia é awenuta nella seconda meta dell’Ottocento.
‘Zjednoczenie Włoch nastąpiło w drugiej połowie XIX wielcu.’
«Ho impar ato a distinguere gli uomini l ’uno daU’altro guardando
dagli interstizi di una balaustra dentro una camerata cli soldad.»
(V. Pratolini)
Wypiera często p a s s a t o r e m o t o , funkcjonując we współczesnym języku
włoskim jako czas służący do opowiadania. W opozycji do im p e r f e t t o wy­
raża - podobnie ja k p a s s a t o r e m o t o - aspekt dokonany, jednorazowy lub
trwający w czasie:
«Mi hai sempre chiamata zxa. Dicevi in giro che la donna che ti ha
cresciuto é la zia. Appena hai potuto te ne sei filato. Non ti ho mai
piú visto.» (L. Mastronardi)
«La voce della signora Lidia ha raggelato Vambiente.
Certo U duce hafatto i suoi errori; la guerra é stata uno sbaglio; ma
quelli erano i tempi veri.» (L. Mastronardi)
W określonym kontekście p a s s a t o p r o s s im o może wyrażać także czynność,
która zostanie dokonana w najbliższej przyszłości. W tym wypadku może
być do pewnego stopnia odpowiednikiem f u t u r o a n t e r io r e :
Facciamo ancora un piccolo sforzo e siamo arrivati (= saremo arri-
vati).
‘Jeszcze (zrobimy) trochę wysiłku i jesteśmy na miejscu.’
Un p o ’ di pazienza e hai finito ( - avrai finito) il compito.
PASSATO REMOTO
W skazuje na czynność całkowicie zakończoną w przeszłości, dokonaną;
j nie uwzględnia przebiegu akcji i jej związków z teraźniejszością. Sam
j moment odniesienia do wydarzeń w przeszłości jest wyrażany przez od­
powiednie okoliczniki czasu:
«Lo presero i ferrovieri, e lo terutero qu.al.che tempo alia stazione di
Tricarico; quelli di Tricarico lo regalarono ai ferrovieri della stazio-
279
 ne di Grassano. II podesta di Grassano lo vide, se lo fece dare dai
ferrovieri, e lo tenne nella sua casa con i suoi bambini, m apoichefa-
ceva troppo chiasso, ne fece dono a suo fratello...» (C. Levi)
pa ssato rem oto służy do przedstawiania czynności w ich realnym na­
stępstwie w przeszłości. Stąd też jego użycie w opowiadaniu wydarzeń
z przeszłości, zwłaszcza wydarzeń odległych w czasie, krótkotrwałych,
dokonanych, zakończonych:
«Finalmente il banco gli diede tre colpi buoni. II colonello glielo
battć, solo ed intero. Paco ebbe paura e lo passo, voltandosi colse
negli occhi di Mag.gio un lampo di approvazione. Racca offri p e r il
banco e se lo aggiudicó. Vinse ancora e mio zio bestemmió gros so.»
(B. Fenoglio)
«11 babbo arrivo improwisamente un pomeriggio. Si udi bussare al­
ia porta, corsi cid aprire, ed era il babbo; subito lo riconobbi.»
(V. Pratolini)
We współczesnym języku włoskim - zwłaszcza w północnych Włoszech
- pa ssato rem oto wypierany jest przez p a s s a t o p r o s s im o . Używany
jest natom iast regularnie w południowych regionach kraju.
CZASY ZAPRZESZŁE
! Są one jakby przesunięciem w przeszłość wcześniejszą, bardziej odległą
i czasów PASSATO PROSSIMO i p a s s a t o r e m o t o . W yrażają czynność, która
j wydarzyła się w przeszłości - i została zakończona - przed inną czynno-
i ścią, także przeszłą.
TRAPASSAW PROSSIMO
Czas ten, zwany też p iu c c h e p e r f e t t o , pojawia się w zestawieniu ze
i wszystkimi czasami przeszłymi zwykłymi: im p e r f e t t o , p a s s a t o p r o s s i -
! m o , pa ssato r em oto :
Ero appena tom ato a casa, qitando squillo il telefono.
‘Zaledwie wróciłem do domu, gdy zadzwonił telefon.’
Ti ho telefonato, ma eri gid uscito.
Avevo letto questo libro quando ero piccolo.
«Racc.onta.vo disordinatamente, animandomi come mai. avevo fatto
prima d ’allora.» (G. Dessi)
280
TRAPASSA70 REMOTO
j Występuje w zestawieniu z p a s s a t o r e m o t o , z reguły w zdaniach
1 podrzędnych czasowych wprowadzonych przez spójnik quando, dopo
i che, non appena, appena {che):
Non appena ebbe finito di suonare, tutti Tapplaudirono.
‘Zaledwie skończył grać, wszyscy zaczęli go oklaskiwać.’
Quando fu i tom ato a casa, mi misi a studiare.
TRYB ŁĄCZĄCY
j Tryb łączący [ c o n g iu n t iv o ] wyraża modalność nacechowaną, subiek-
j tywną, zależną od postawy mówiącego, od jego stanu emocjonalnego,
I pragnień, woli, od jego osobistej wizji faktów stanowiących treść wypo-
I wiedzi. Przedstawia więc zjawisko możliwe, chciane, ale niepewne.
□ Tryb ten pojawia się głównie w zdaniach podrzędnych, gdy wyrażają one
treści subiektywne, i po niektórych spójnikach.
Mamy w ię c np. c o n g iu n t iv o w z d a n ia c h p o d r z ę d n y c h :
® p o d m i o t o w y c h i d o p e łn i e n io w y c h , p o c z a s o w n ik a c h w y r a ż a j ą c y c h s t a n
e m o c j o n a ln y (wątpliwość, obawę, niepewność, chęć, pragnienie, żal itp.):
Credo che (loro) si siano offesi e che non venga.no piu.
‘Myślę, że się obrazili i już nie przyjdą.’
Mi displace che le cose siano andate in questo modo.
Temo che Giovanni non riescafare questo nel tempo previsto.
Vorremmo che lui venisse clomani con noi alia gita.
• w z g lę d n y c h w y r a ż a j ą c y c h z a m ia r , p o t r z e b ę , p r a g n ie n i e , ż y c z e n ie ; po­
przednikiem może być rzeczownik z rodzajnikiem nieokreślonym, zaimek
nieokreślony lub też wyrażenie ograniczające typu il solo, il migliore, il p ri­
mo albo przymiotnik w stopniu wyższym [ c o m p a r a t iv o ] bądź najwyższym
[ s u p e r l a t iv o ]:
Cerco una persona che mi possa aiutare a copiare queste pagine.
‘Szukam osoby, która mogłaby mi pomóc przepisać te strony.’
Ho bisogno di qualcuno che sia capace di capirmi.
Stefano é il primo che abbia portato il testo completo del suo compito.
Questa é la piü bella cittá. ch ’io abbia mai visto.
281
© okolicznikowych (zwłaszcza c o n c e s s iv e , finali, m o d a l i , niektórych t e m - ® p a s s a to i t r a p a s s a to używane są w odniesieniu do przeszłości:
szczególnie po niektórych spójnikach, np. acciocché, affinché,
p o r a l i ),
(E) Strono che siano partiti cost presto.
benché, che, come se, di modo che, perché (FINALE), prima che, quantunque,
‘Dziwne, że wyjechali tak wcześnie.’
quasi, sebbene:
E strcino che fossero partiti cost presto.
Sebbene sia stato cattivo, (tuttavia) non lo punirá.
‘Chociaż był niedobry, nie ukarzę go.’
Te lo ripeto ancora una volta perché te lo ricordi bene. TRYB WARUNKOWY
Benché fosse tardi, non era ancora tomato.
F ufatta una festa perché tutti si divertissero. | Tryb warunkowy [ c o n d iz io n a l e ] wyraża czynność możliwą lub niemoż-
Usci in punta di piedi di modo che non lo sentissero. j liwą do spełnienia, której realizacja jest podporządkowana pewnym
Rimanete qui, affinché nessuno possa entrare. j warunkom i zależy od spełnienia innej czynności (wypowiedzianej lub
Nonostante fosse già tardi, tutti sono rimasti ad ascoltarlo. i domyślnej).
Me ne vado non perché sia stanco, ma perché ho un appuntamento.
Ma on dwa czasy: pr ese n te i pa ssato .

□ Może też występować w zdaniach (najczęściej pozornie) niezależnych © PRESENTE wyraża możliwość, pragnienie lub życzenie (także nierealne),
łub nadrzędnych, np. dla wyrażenia: przypuszczenie itp. w teraźniejszości:
9 przypuszczenia, faktu hipotetycznego:
Canterebbe volentieri p er noi, ma non osa.
Che venga o no, non m ’intéressa più. ‘Chętnie by nam zaśpiewał, ale nie ma odwagi.’
‘Przyjdzie czy nie, już mnie to nie obchodzi.’ Vorrebbe venire con noi alia gita; purtroppo, e molto occupato.
Che sia già arrivato, cosí presto? Verrei volentieri, ma sono gid impegnato.
© p r o ś b y , ż y c z e n i a , w e z w a n i a , p o le c e n i a , r o z k a z u , ta k ż e o b a w y , n i e p e w ­
L o fa rei eon piacere.
n o ś c i , z d z iw ie n i a , p r z y z w o l e n i a i p o d o b n y c h o d r u c h ó w e m o c j o n a ln y c h
© PASSATO wyraża możliwość, pragnienie lub życzenie w przeszłości:
(c z a s e m z d o m y ś ln y m , b liż e j n ie o k r e ś lo n y m z d a n ie m n a d r z ę d n y m ); n a b ier a
w ó w c z a s c z ę s t o w a r to ś c i im p e r a t iv o : Avrebbe cantato volentieri, p er o non osava.
‘Chętnie byłby zaśpiewał, ale nie miał odwagi.’
Avessi dato ascolto ai tuoi consigli!
Avrebbe voluto andare con noi alia gita, era peró occupato.
‘Gdybym był posłuchał twoich rad!’
Sarei andato eon loro, ma avevo ancora molto da. fare.
«Padre, sia santificato il tuo nome; venga il tuo regno.» (Łlc 11,2)
Capitasse a noil «L ’anno in cui avrei voluto vivere.» (z prasy)
Che se ne vadano e non tom ino più !
W zdaniu z akcją umieszczoną w przeszłości c o n d iz io n a l e wyraża czyn-
Venisse almeno lui a soccorrerci!
! ność późniejszą w stosunku do innej czynności przeszłej. Jest to tzw. czas
M agari facesse più fresco!
i przyszły w przeszłości [ f u t u r o d e l p a s s a t o ]:
Użycie czasów try b u łączącego
A me hanno detto che sarebbero partiti col prim o aereo.
@ p r e s e n t e i m PER FETTO używane są w odniesieniu do teraźniejszości: ‘Mnie powiedzieli, że odlecą pierwszym samolotem.’
Faccia ció che gli sembra giusto. Non sapevo che lui sarebbe venuto oggi.
‘Niech zrobi to, co uważa za słuszne.’ «Sandra cominciava a sperare che le stanze sarebbero almeno tanto
Facesse quello che gli pare! in alto da spaziare sulle frapposte e scoprire il mare.» (C. Pavese)
282 283
 Analogicznie do fu tur o , t r y b w a r u n k o w y m o ż e t e ż w y r a ż a ć n ie p e w n o ś ć , Dio atutami, ti pręgo!
wiadomość nie do końca pewną
p o w ą t p ie w a n ie , p r z y p u s z c z e n i e , d o m y s ł, State zitti, ragazzi!
i sprawdzoną, nie potwierdzoną lub też złagodzoną, stąd też pojawia się czę­ Venite domani da me!
sto w języku dziennikarskim:

Secondo le ultime notizie sarebbero morte circa 230 persone, fra cui ( Wczącego,
iele opracowań gramatyki włoskiej podaje najczęściej formy trybu łą­
jako „rozkazujące” dla 3. osoby liczby pojedynczej i mnogiej;
10 italiani.
chodzi tu raczej o użycie form grzecznościowych albo też o wezwanie
‘Według ostatnich wiadomości śmierć miałoby ponieść około 230
czy pośrednie przekazanie polecenia bądź prośby, np.
osób, w tym 10 W łochów.’
M i faccia la cortesia di parlare piu. lentamente.
Tryb warunkowy może także stanowić z ł a g o d z o n ą ( g r z e c z n o ś c io w ą ) f o r m ę
‘Niech pan będzie uprzejmy mówić wolniej.’
r o z k a z u , p o l e c e n i a itp.:
Facciano attenzione ai segnali!
M ifaresti questo servizio? Signore, si assuma le sue responsabilita!
‘W yświadczyłbyś mi tę przysługę?’ «Preparate la via del Signore, raddrizzate i suoi sentieri! Ogni bur-
Ci potreste mostrare il centro storico della citta ? tone sia riempito, ogni monte e ogni colie sia abbassato; i passi tor-
tuosi siano diritti;» (Lk 3 4_5^
Wreszcie w zdaniu złożonym (ze zdaniem warunkowym) tryb warunkowy
występuje w zdaniu nadrzędnym takiej konstrukcji: Aby podkreślić, że czynność ma mieć miejsce w przyszłości używa się
Andrei piii spesso all 'estero se conoscessi le litigue. do wyrażenia rozkazu odpowiednich form f u t u r o s e m p l ic e :
‘Częściej wyjeżdżałbym za granicę, gdybym znał języki.’ Andrai a casa del tuo amico e gli porterai la lettera.
Se lo vedessi, non penseresti che é tanto ricco. ‘Pójdziesz do domu twojego przyjaciela i zaniesiesz mu list.’
Se le elezioni si tenessero oggi, loro vincerebbero senz ’altro. Farete quello che vi dico, o non ci vediamo piu.
«Adorerai il Signore Dio tuo, e a lui solo renderai culto.» (Mt 4,11)
«Amerai il prossimo tuo come te stesso.» (Mt 22 3 9 )
TRYB ROZKAZUJĄCY
I Aby wyrazić zakaz, w 2. osobie liczby pojedynczej używa się we wło-
j Tryb rozkazujący [ im p e r a t iv o ] wyraża - w sposób kategoryczny - pole- 1 skim bezokolicznika w formie przeczącej:
j cenie, rozkaz łub zakaz, także radę, wezwanie, zaproszenie, apel, upo- Non fa re rumore!
' ranienie, ostrzeżenie itp. ‘Nie hałasuj!’
Jest to tryb, który funkcjonuje głównie w p r e s e n t e . Kierowany do bezpo­ Non parlare!
średniego rozmówcy - ma w zasadzie dwie formy: dla 2 . osoby liczby poje­ Non esagerare, ti pręgo!
dynczej i dla 2 . osoby liczby mnogiej; można do nich dołączyć ewentualnie
\ "pyk rozkazujący bywa często łagodzony przez użycie odpowiednich
formę 1 . osobę liczby mnogiej, funkcjonującą jako apel, wezwanie do roz­
j formuł grzecznościowych, okoliczników lub też innych trybów i czasów
mówców (z osobą mówiącą włącznie). Mamy więc np.
I zastępczych (zob. wyżej).
Portami domani questo libro!
Szczególnym przypadkiem jest użycie trybu rozkazującego do wyrażenia
‘Przynieś mi jutro tę książkę!’
prośby, wezwania, błagania itp. Chodzi wówczas o nawiązanie bezpośred­
Andiarno, si é fa tto tardi.
niego kontaktu z adresatem, podkreślającego nasze oddanie, zależność,
284
ufność itp. uczucia (np. w modlitwach czy w uroczystych, pełnych czci tek­ j Bezokolicznik użyty jako czasownik w zdaniu niezależnym wyraża roz-
stach): ! lcaz, pytanie, zakaz, radę, przestrogę itp.:

«Padre n o stro ,... dacci oggi U nostro pane quoddiano e rimetti a noi Cosa fare, allora?
i nostri d e b iti... e non c ’indurre in tentazione, ma liberaci dal male!» ‘Cóż więc robić?’
(Modlitwa Pańska) Essere o non essere, questo e il problema.

Jest to forma często używana w napisach w miejscach publicznych (informa­

cje nakazujące/zakazujące), w zarządzeniach, poleceniach, wskazówkach,
BEZOKOLICZNIK informacjach itp.:
Moderare la velocitá.
1 Bezokolicznik [ in f in it o ] może być użyty jako rzeczownik i wówczas
‘Ograniczyć szybkość!’
I pełni w zdaniu funkcję grupy nominalnej lub przyimkowej (podmiot,
Non attraversare i binari.
9 orzecznik, dopełnienie, przy dawka), np.
Tirare/spingere {la porta, p er entrare)
L ’andare a. piedi. Tenere la destra.
‘Pójście pieszo.’ Servirsi dei sottopassaggi.
La gioia di vivere. Spegnere i motori in caso di sosta {in galleria).
T m il dire e il fa re c'e di mezzo il mare. Non usare gli abbaglianti incrociando altri veicoli.
Col gridare non si conclude nulla. Non disperdere il vetro nell ’ ambiente.
L ’aver letto tanti libri ti sard utile.
Bezokolicznik pojawia się też często w formułach przepisów, np. kuchen­
I Jako czasownik występuje przede wszystkim w zdaniach podrzędnych nych, w ulotkach informacyjnych (np. lekarstw) oraz w różnego typu instruk­
I bezokolicznikowych zwanych i m p l i c i t e . Forma p r e s e n t e wyraża współ- cjach obsługi (urządzeń, aparatury) itp.:
I czesność (równoczesność) lub następstwo, a forma p a s is a t o uprzedniość Sollevare il ricevitore prima di premere il pulsante.
U w stosunku do czasu czasownika w zdaniu nadrzędnym. ‘Podnieść słuchawkę, a następnie nacisnąć przycisk.’
® W zdaniach olcołicznikowych: «Agitare prim a d ell’uso ed erogare p remendó sul tasto rigato. Con­
servare al riparo dal calore. Non esporre a temperature superiori
M e ne vado p e r non disturbarti. a 5 0 °C. Tenere fuori della portata dei bambini.»
‘Idę już, żeby ci nie przeszkadzać.’
Prima di uscire chiudi bene le fin estre!
Dopo aver mangiato potremo uscire. IMIESŁÓW
Non sei tanto forte da poter sollevare questo sasso.
¡ Imiesłów [ p a r t ic ip io ], zarówno czynny, jak i bierny, użyty jako przy-
Ascoltiamo Teresa recitare le sue poesie.
I miotnikowa forma czasownika podlega normom gramatycznym doty-
® W zdaniach dopełnieniowych: j czącym przymiotników. Odmienia się więc przez rodzaj i liczbę oraz peł­
li ni w zdaniu funkcje właściwe przymiotnikom; może być np. przydawką:
Spero di rivederti presto.
‘M am nadzieję, że wkrótce znów cię zobaczę.’ il viso sorridente
Non sono convinti di dover rinunciare a questa gita. ‘uśmiechnięta tw arz’
E vietato attraversare i binari. il {pontone) galleggiante

286 287
 il comportamento arrogante lub w zdaniach okolicznilcowych, często bez elementu wprowadzającego,
uno stimato medico zatem w postaci absolutnej [pa r t ic ipio a s s o l u t o ]:
Il vincitore premiato dalla giuria si alzo in piedi. Tom ato a casa si mise a leggere le lettere.
«...il prim o, imponente troncone è partito ieri sotto un sole cocente, ‘Wróciwszy do domu, zabrał się do czytania listów.’
perché in quattro quinti d ’Italia le température hanno superato i 32 Arrivati in ritardo, non trovarono piü quasi nessuno.
gradi.» (z p ra sy ) Una volta visti i prodotti, si convinse a cómprame qualcuno.
1 Imiesłowy często ulegają substantywizacji, stąd formy odczuwane dziś SI Przypomnijmy, że w formach złożonych czasownika imiesłów bierny
8 jako rzeczowniki: i zgadza się w rodzaju i liczbie z rzeczownikiem, do którego się odnosi,
i gdy występuje z czasownikiem posiłkowym essere:
l ’agente, il cantante, un comunicato, l ’impie gato, l ’imputato,
i parenti, una parlata, uno sconosciuto, lo studente, il tenente (Noi) siamo partid e lei è rimasta a casa.
‘(My) wyjechaliśmy, a ona została w dom u.’
W funkcji czasownikowej p a r t ic ip o p r e s e n t e , czyli imiesłów czynny Anna e Brígida sono state invítate ieri a casa di Gianna.
(współczesny), ma wartość czynną i często jest wówczas równoważnikiem
(forma nieosobowa) zdania względnego. Jest bardzo rzadko używany, głów­ Imiesłów bierny jest nieodmienny, gdy czasownikiem posiłkowym jest avere:
nie w języku administracyjnym: Abbiamo visto le due sorelle al lavoro.
un quadro rappresentante una scena pastorale ‘Widzieliśmy obie siostry w pracy.’
Ho letto tutte le sue opere.
(= un quadro che rappresenta una scena pastorale)
‘o b r a z p r z e d s t a w ia ją c y s c e n ę p a s te r s k ą ’ Jeśli czasownik (z czasownikiem posiłkowym avere) poprzedzony jest rze­
immobili non costituenti beni strumentali czownikiem, będącym jego dopełnieniem bliższym, lub - w przypadku zda­
(= immobili che non costituiscono beni strumentali) nia względnego - jego poprzednikiem z wartością dopełnienia bliższego, to
wprowadzenie zgody imiesłowu jest możliwe (choć dziś częściej używa się
p a r t ic ip io p a s s a t o , c z y li im ie s łó w b ie r n y ( p r z e s z ły ), m a w a r to ś ć b ie r n ą , g d y
formy nieodmiennej):
c z a s o w n ik j e s t p r z e c h o d n i; p r z y jm u je n a to m ia s t w a r to ś ć c z y n n ą , g d y c z a ­
s o w n ik j e s t n ie p r z e c h o d n i (a w ię c n ie m o ż e m ie ć str o n y b ie r n e j). Le due sorelle che ho conosciute (= conosciuto) ieri sono molto sim-
Spotykamy p a r t ic ip io p a s s a t o np. patiche.
‘Obie siostry, które wczoraj poznałem, są bardzo m iłe.’
• w f o r m a c h c z a s o w n ik o w y c h z ło ż o n y c h :
Ifilm di Fellini che ho visti (= visto) recentemente sono veri capolavori.
ha criticato, hai letto, hanno visto, ho scritto, c stato criticato,
Jest natomiast obowiązkowe, gdy dopełnieniem bliższym jest występujący
è stato visto, siamo partid, si è alzato, sono andad itd.
przed czasownikiem zaimek osobowy:
® w z d a n ia c h p o d r z ę d n y c h ( o c z y w i ś c i e w p o s t a c i n ie o s o b o w e j - im pl íc it a ),
Le tue sorelle, le ho viste stamattina.
g d z ie w y r a ż a n a jc z ę ś c ie j c z y n n o ś ć u p r z e d n ią (r z a d k o r ó w n o c z e s n ą ) w s to ­
‘Twoje siostry, widziałem (je) dziś rano.’
su n k u d o c z y n n o ś c i z d a n ia n a d r z ę d n e g o ; p o ja w ia s i ę g łó w n ie w z d a n ia c h
Le sue opere, le ho lette tutte.
w z g lę d n y c h :
Od p a r t ic ip io p a s s a t o niewielkiej liczby czasowników wywodzą się
Conosci la persona seduta (= che è seduta.) di. fronte a te? podwójne formy, z których jedna funkcjonuje dziś jako normalne p a r t ic ipio
‘Czy znasz osobę siedzącą naprzeciw ciebie?’ p a s s a t o (użycie czasownikowe), a druga jako p r z y m i o t n ik [tzw. a g g e t t iv o
La lettera mandata (= che è stata mandata) ieri mi è arrivata (qiunta) oggi. v e r b a l e ]. Między takimi parami form zachodzi najczęściej różnica funkcjo­

288 289
n a ln a i s e m a n ty c z n a : pa r t ig ipio p a s s a t o w y r a ż a r ó ż n e a s p e k t y c z y n n o ś c i, U ż y c ie GERUNDIO, g d y p o d m io ty o b u z d a ń s ą r ó ż n e , j e s t m o ż l iw e w ó w c z a s ,
a o d p o w ia d a j ą c y m u p r z y m io tn ik w s k a z u je n a sta n , j a k o ś ć , n p .
g d y p o d m io t PROPOSiziONE GERUNDIVA (ty p u o g r a n ic z a j ą c e g o ) j e s t b liż e j n ie ­
II camion i troppo cańco. - Questo camion i stało caricato male. o k r e ślo n y :
‘Ciężarówka jest zbyt obciążona.’ - ‘Ta ciężarówka została źłe zała­
Guardándola (= Se si guarda..., Se guardiamo itp .) da questo punto
dow ana.’
di vista, l ’interpretazione proposta non è più valida.
II motore della sua macchina e guasto. —L ’eccessivci maturazione ha
‘Z tego punktu widzenia proponowana interpretacja nie jest już ważna.’
guastato lafrutta.
lub gdy podmiot takiego zdania zostanie wyraźnie określony i wymieniony:
Oto zestawienie takich par najczęściej używanych form:
Avendo lui detto queste cose, la discussione era ormai inutile.
bezokolicznik imiesłów przymiotnik ‘Gdy on powiedział to (te rzeczy), dyskusja stała się bezużyteczna.’
adattare adattato adatto Avendo io dimenticato a casa il libro, Francesco ha dovuto prestar-
aw ezzare aw ezzato aw ezzo mi il suo.
caricare caricato carico
Częściej używana jest forma czasu teraźniejszego, wyrażająca równo-
chinare
destare
chinato chino ! czesność obu czynności:
destato desto
ferm are ferm ato ferm o Leggeva ascoltando (= mentre ascoltava) la música.
guastare guastato guasto ‘Czytał słuchając m uzyki.’
salvare salvato salvo Cantavano catnmimmdo (= mentre camminavanó).
spogliare spogliato spoglio
stancare Formy g e r u n d io czasu przeszłego używane są rzadko, wypierają je formy
stancato stanco
svegliare osobowe [e s p l ic it e ], I tak, zamiast:
svegliato sveglio
Avendo dimenticato U libro, sono dovuto tornare a casa.
‘Zapomniawszy zabrać książkę, musiałem wrócić do dom u.’
IMIESŁÓW PRZYSŁÓWKOWY Avendo studiato con grande assiduità, è stato promosso.

powiemy raczej:
I Imiesłów przysłówkowy wyraża czynność, która ma miejsce
[ g e r u n d io ]
w związku z inną czynnością wyrażoną w zdaniu nadrzędnym w trybie Sono dovuto tornare a casa perché ho dimenticato il libro.
osobowym. Jest nieodmienny.
‘Musiałem wrócić do domu, ponieważ zapomniałem zabrać książkę.’
M a dwa czasy: p r e s e n t e (imiesłów przysłówkowy współczesny) i p a s s a t o E stato promosso perché aveva studiato con grande assiduità.
(imiesłów przysłówkowy uprzedni), używane w zdaniach podrzędnych
Przypomnijmy, że g e r u n d io czasu teraźniejszego pojaw ia-się w formach
(w formie im p l ic it a ) okolicznikowych [tzw. p r o p o siz io n i g e r u n d iv e ] o war­
czasownikowych opisowych - frazeologicznych, wyrażających różne warto­
tości np. zdań czasowych, przyczynowych. Podmiot obu zdań - nadrzędnego
ści aspektowe czasownika, np. „rozwój” czynności, jej przebieg i trwanie:
i podrzędnego (z g e r u n d io ) —jest najczęściej ten sam:
am dare/stare + gerundio
Uscendo d a ll’ufficio, ho incontrato un mio co!lega.
‘W ychodząc z biura spotkałem kolegę.’ II tempo va migliorando.
‘Pogoda ulega (stopniowej) poprawie.’
Pur essendo stanco I ’ho accompagnato a casa.
Sta leggendo.
Sapendo queste cose, possiamo cominciare.
Sta riposandosi.
290 291
 ZG O D N O ŚĆ ORZECZENIA Z PODMIOTEM ® złożone [a w e r b i c o m p o s t i ] z d w u lu b w ię c e j e le m e n tó w p r o sty c h , d z iś
n a jc z ę ś c ie j p is a n y c h łą c z n ie ja k o je d e n w y r a z , n p .

SWz podmiotem
języku włoskim czasownik (w funkcji orzeczenia) z reguły zgadza się
co do liczby i osoby:
«Vennero le piogge, lunghe, abbondanti, senzafine: U paese si coprl
di nebbie biancastre che stagnavano nelle valli: le cime dei colli sor-
gevano da quello sfatto biancore, come isole su un informe mare di
noicL>> (C. Levi)
W formach złożonych czasownika odmieniającego się z czasownikiem
adagio, allato, almeno, dappertutto, dopodomani, infatti, oltremodo,
perlopiu, pressappoco
© w yrażenia przysłów kow e [l o c u z io n i a w e r b i a l i ], a więc frazeologizmy
powstałe z połączenia dwu lub więcej wyrazów, pisanych najczęściej od­
dzielnie, np.
all'improvviso, a lungo, a malapena, a schiaffi, con dignitä,
con pazienza, con sforzo, da queste parti, di buon’ora, di nascosto,

I posiłkowym essere następujący po nim imiesłów bierny zgadza się

z podmiotem także co do rodzaju:
M olti documenti di valore storico sono stati (sono andati) distrutti.
di nuovo, di recente, d ’ora in p o i,fra poco, in breve, infretta,
in silenzio

Wyrażenia przysłówkowe, w przeciwieństwie do tzw. przysłówków właści­

wych, mogą ulec poszerzeniu o dodatkowe elementy, które je uściślają, mo­
‘Wiele dokumentów o wartości historycznej zostało zniszczonych.’
dyfikując przy tym ich budowę i znaczenie, np.
Le ragazze non si erano accorte delTinganno.
Tutti gli ospiti se ne sono gid andati. eon sforzo —> eon ogni possibile sforzo
L a catástrofe é stata notata da un osservatorio non distante. ‘z wysiłkiem’ ‘z wszelkim możliwym wysiłkiem’
pezzo a pezzo —> a pezzo a pezzo
Przypadki szczegółowe zgody orzeczenia z podmiotem omówione są w roz­ senza ira —» senza la minima ira
dziale - Budowa zdania prostego. Elementy składniowe.
Często wyrażenia przysłówkowe mogą być zastąpione przez przysłówek
właściwy:
p er caso ‘przez przypadek’ -> casualmente ‘przypadkiem’
PRZYSŁÓWKI a ll’improvviso —> im provisam ente
di frequente —> frequentemente
S Przysłówek [a w e r b i o ] służy najczęściej do określenia czasownika di rado —> raramente
(okolicznik) lub przymiotnika. Jest nieodmienną częścią mowy. Poza
przysłówkami tzw. jakościowymi nie ma on w języku włoskim własnych
i wykładników morfologicznych. TWORZENIE PRZYSŁÓWKÓW
SUF1KSACJA [ s u f f is s a z io n e ]
BUDOWA PRZYSŁÓWKÓW
SIstnieją w języku włosldm dwa przyrostki, za pomocą których tworzy się
przysłówki sposobu:
Ze względu na budow ę włoskie przysłówki dzieli się na:
-mente
® p r o s t e [a w e r b i s e m p l ic i ], np.
Przyrostek ten dołączany jest w zasadzie do podstawy przymiotnikowej we­
bene, male, molto, meno, poco, pik, già, mai, qui, qua, II, là dług następujących zasad:
292
293
 ® gdy przymiotnik kończy.się w liczbie pojedynczej na -o, -a, przyrostek zo­ indimenticabilmente in maniera indimenticabile
staje dodany do formy rodzaju żeńskiego, np. intelligentemente —» in modo intelligente
allegro, allegra —> allegramente telefónicamente —»■ per mezzo del telefono
temperantemente -* con temperanza
Podobnie:
unívocamente —> in modo univoco
candidamente, chiaramente, fortunatamente, perfettamente, veementemente —* con veemenza
raramente, stranamente, veramente
-oni
© gdy przymiotnik zakończony jest w liczbie pojedynczej na -e, wówczas Przyrostek ten, dodany do podstawy rzeczownikowej lub czasownikowej,
przyrostek zostaje dołączony do pełnej jego formy, np. tworzy przysłówki określające pozycję ciała, postawę. Ten sposób tworzenia
breve —> brevemente przysłówków jest dziś prawie nie stosowany:
Podobnie: balzello (od balzo) —► balzelloni
tastare —► tastoni ( tastone )
cortesemente, dolcemente, felicemente, fortemente, gravemente,
lievemente, velocemente Podobnie:
bocconi (od bocea) rovescioni/rovescione ( rovescio )
W yjątek stanowią przymiotniki zakończone na -le lub -re, które łącząc się
carponi ( carpare) saltelloni/saltellone ( saltellare)
z przyrostkiem -mente tracą końcowe -e, np.
cavalcioni ( cavalcare ) sdruccioloni (sdrucciolare )
facile —► fácilm ente ginocchioni ( ginocchio ) striscioni/striscione ( strisciare )
Podobnie: rotoloni ( rotolare ) tentoni/tentone ( tentare )

abitualmente, maggiormente, particolarmente, parzialmente, Niektóre z tych przysłówków bywają też używane z przyim kiem a:
regolarmente, símilmente, ugualmente, verticalmente a balzelloni, a cavalcioni, a tastoni, a tentoni, a zoppiconi
W ażniejsze formy nieregularne:
DERYWACJA NIEWŁAŚCIWA [DERIVAZIONE IMPROPRIA]
altro —*> altrimenti ridicolo -> ridicolmente
benévolo
leggero
—► benevolmente
—* leggermente
violento —> violentemente
I Polega ona na użyciu jako przysłówka przymiotnika w rodzaju męskim
liczby pojedynczej:

\ Przysłówki z przyrostkiem -mente są klasą otwartą; sam przyrostek jest anclare piano, camminare veloce, dormiré supino, lavorare sodo,
żywotny i produktywny. Pewne ograniczenie mogą tu stanowić względy mirare alto, parlare basso, ridere amaro, tenere duro, vedere chiaro,
parlare italiano
stylistyczne: unikanie kakofonii, oraz zbyt długich form, nierzadko od­
czuwanych jako pretensjonalne i sztuczne.
KONSTRUKCJE PEKYFRASTYCZNE [COSTRUTTI PERIFRASTICl]
Toteż zamiast:
determinatamente lepiej użyć: eon determinatezza I Ten sposób leksykalno-sldadniowy polega na tworzeniu struktur peryfra-
dolcissimamente —► eon molta dolcezza
I stycznych, zwrotów frazeologicznych typu przysłówkowego:
incancellabilmente —► in modo incancellabile alia svelta, con sforzo, di buon’ora, d ’ora in poi, in ogni modo, per
incompetentemente senza competenza sempre, p re ss’a poco (częściej: pressappoco), senza dubbio
294
295
Często możliwe jest rozwinięcie takich konstrukcji, np.
senza (U minimo) dubbio
Wiele z nich pisanych jest dziś, zgodnie z ogólną tendencją, łącznie:
almeno, dappertutto, insomma, pressappoco, soprattutto
Istnieją ponadto, charakterystyczne zwłaszcza dla języka mówionego, stałe
struktury frazeologiczne będące połączeniem czasownika o znaczeniu ogól­
nym z przysłówkiem, który uściśla jego znaczenie:
andare di mezzo (=. essere coinvolto)
andare via (= andarsene, scomparire)
metier si su (= indossare)
W związku z analogiami ż przymiotnikiem opisującym przysłówki jakościo­
we w większości podlegają stopniowaniu.
Do tej grupy należą przede wszystkim wspomniane wyżej przysłówki
zakończone na -mente, -oni oraz przymiotniki użyte jako przysłówki. Należą
do niej również przysłówki proste, takie jak:
bene, male, volentieri
oraz wyrażenia przysłówkowe, np.
a ll’italiana, alia meglio, con entusiasmo, di nuovo, di solito, infretta
Szczególną grupę stanowią tu terminy muzyczne, określające dynamikę (spo­
sób) wykonywania muzyki, np.
adagio, allegro, andante, forte, largo, lento, presto, vivace itd.

PODZIAŁ SEMAMTYCZNO-FUNKCJONALNY PRZYSŁÓWKI CZASU [A W E R B I DI TEMPO]

PRZYSŁÓWKÓW
Ze względu na znaczenie i powiązania składniowe przysłówki najogólniej
można podzielić na:
© przysłów ki jakościow e, które określają treść samych czasowników; wło­
ska tradycja gram atyczna zalicza do nich zasadniczo przysłów ki sposobu,
® przysłów ki okolicznościowe - określają okoliczności (czas, miejsce, ilość
itp.) towarzyszące akcji czasownika jako całości.
Oto najw ażniejsze i najbardziej charakterystyczne g rap y znaczeniowe
przysłów ków włoskich:
PRZYSŁÓWKI JAKOŚCIOWE (SPOSOBU) [AW ERBI Di MODO]
Jest to najliczniejsza i najbardziej rozbudowana, przy tym otwarta klasa
przysłówków. W większości są to formacje odprzymiotnikowe z przy­
rostkiem -mente. W yrażają one sposób wykonywania czynności. Nie­
które z nich m ogą też ulec transformacji na przymiotnik:
Określają one czas, w którym ma (miała lub będzie miała) miejsce akcja:
¡ adesso, añora, allorquando, di buon’ora, domani, domani mattina
(domattina), dopo, dopodomani, giä, ieri, Taltro ieri (ier 1’altro),
mai, oggi, ora, p er tempo, poi, presto, prima, quando, questa matti-
i na (stamattina), questa sera (stasera), spesso, tardi i in.
Przysłówka mai używa się też w znaczeniu ‘czasem, kiedyś’:
L ’hai mai sentito?
‘Czy słyszałeś to kiedyś?’
Chi mai l ’avrebbe pensato?
Se mai ti trovi a Roma dacci un colpo di telefono!
Może też być wykorzystany dla wzmocnienia przysłówka przeczącego non:
Non ¡’ho mai visto.
‘Nie widziałem go nigdy.’
Non lo fa rd mai.

passa velocemente —► U passagggio veloce Użyty przed czasownikiem nabiera wartości stylistycznej emfatycznej; przy­
ridicolmente serio —> la serieta ridicola słówek przeczący non zostaje wówczas opuszczony:
rigorosamente vietato —> U divieto rigoroso M ai lofard!
studia assiduamente —» lo studio assiduo ‘Nigdy tego nie zrobię.’
296
M oże wreszcie być użyty sam, w sposób absolutny, jako kategoryczna odpo­ L ’hai sentito?
wiedź przecząca (znaczy wówczas ‘nigdy!’). ‘Czy słyszałeś to?’
Si. (= L ’ho sentito.)
PRZYSŁÓWKI MIEJSCA [AVVERBI DI LUOGO] ‘T ak.’ (= ‘Słyszałem to.’)
No. (~ Non l ’ho sentito.)
Określają miejsce, w którym odbywa się akcja: ‘Nie.’ (= ‘Nie słyszałem tego.’)
| altrove, avanti, contro, dappertutto, davanti, dentro, dietro, di la , W zbiorze tych przysłówków możemy wyróżnić trzy grupy:
I di qua, di sopra, dopo, dovunque, fuori, giii, in giü, lontano, nei
dintorni, oltre, per di qua (la), presso, sopra, sotto, su, vicino i in. « p r z y s ł ó w k i p o t w i e r d z a j ą c e [a w e r b i d i a f f e r m a z io n e ]

si, appunto, assolutamente, certamente, certo, d ’accordo, giusto,

Przysłowia qua, quaggiü, quassú, qui wskazują na miejsce w pobliżu mówią­
naturalmente, perfettamente, proprio, senza dubbio, sicuramente,
cego. Inne wskazują na miejsce odległe zarówno od mówiącego, jak i od
sicuro i in.
jego rozmówcy: la, laggiu, lassu, ñ.
Partykuły zaim kowe ci, vi, m bywają również używane jako przysłówki ® przysłówki z a p r z e c z a j ą c e [a w e r b i d i n e g a z io n e ]

miejsca. Ci, vi (rzadziej używane) m ają znaczenie ‘tu/tam, w tym/tamtym no, non, affatto, mica, né, neanche, nemmeno, neppure, niente,
miejscu’: nulla, punto i in.
Vi sono stato ieri. Non mi disturba affatto.
‘Byłem tam w czoraj.’ ‘Nie przeszkadza mi wcale.’
Ci vado domani.
© p r z y s ł ó w k i w y r a ż a j ą c e p o w ą t p i e w a n i e [ a w e r b i d i d u b b io ]
Ne ma znaczenie ‘stąd, z tego/tamtego miejsca’:
a mio parere, a quanto pare, da parte mia, eventualmente, forsę,
Ne sono tom ato stamattina. probabilmente, quasi
‘W róciłem stamtąd dziś rano.’
Ti sembrera forsę strano, ma le cose stanno cosl.
‘Może wyda ci się to dziwne, ale tak się mają rzeczy.’
PRZYSŁÓWKI WYRAŻAJĄCE ILOŚĆ [AW ERBI DI QUANTITÁ ]

Określają ilość, stopień natężenia, intensywność, miarę itp.:
I abbastanza, a ll’incirca, altrettanto, appena, assai, giusto, meno,
I molto, né piú né meno, niente, parecchio. p iü , poco, precisamente,
pressappoco, quanto, quasi, tanto, troppo i in.
PRZYSŁÓWKI PYTAJNE « WYKRZYKNIKOWE [AWERBI INTERROGATÍVI
ED ESCLAMATIVI]
Stanowią one odrębną grupę, choć łączą się z grupami wymienionymi
wyżej. Są to przede wszystkim przysłówki pytające o:

cza s: quando
PRZYSŁÓWKI WYRAŻAJĄCE OPINIĘ, OSĄD [AW ERBI DI GIUDIZIO]
m iejsce: dove oraz lit. ove, donde, onde
Służą do potwierdzenia lub zaprzeczenia czynności, a także do wyraże­ i l o ś ć , m ia r ę : quanto
S nia wątpliwości w odniesieniu do niej. sp osób : come
przyczynę: perché
Podstawowymi przysłówkami są si i no (non), które w opinii wielu gramaty­
ków są substytutami całego zdania i nie służą do określania innych jednostek: Obok tych form prostych istnieją też liczne wyrażenia przysłówkowe typu:

298 299
 fino a dove, in che modo, per quale ragione, per quanto tempo,
quante volte itd.
Użyte w funkcji wykrzyknikowej wyrażają zdziwienie, oburzenie i tym
podobne emocje.
STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKA
FORMY AFEKTYWNE
Stopniowaniu podlegają głównie przysłówki jakościowe, a także niektóre
¡ przysłówici czasu i miejsca. Polega ono na dodaniu do formy stopnia rów­
nego przysłówków piil lub meno dla tzw. stopnia wyższego, czyli porów­
nującego, a il p iu lub U meno dla stopnia najwyższego, względnego.
Stopień najw yższy bezwzględny jest tworzony przez dodanie przyrostka
-mente do stopnia najwyższego bezwzględnego przymiotnika (w rodzaju
żeńskim) lub przez dodanie do przysłówka w stopniu równym odpowiednie­
go innego przysłówka albo przyrostka -issimo.
Przysłówki ilościowe moho, piu, ilpiú, poco, meno, il meno służą też do stop­
niowania przymiotników i innych przysłówków (stopień porównujący, naj­
wyższy). Dlatego bywają też nazywane przysłów kam i stopnia.
Redwplikacja, czyli podwojenie formy prostej przysłówka (często rzeczow­
nika lub przymiotnika użytych przysłówkowo), może mieć charakter s u p e r ­
l a t i v o a s s o l u t o i powodować intensyfikację (czasem też złagodzenie) jego
znaczenia:
bel bello, passo passo, pian piano, presto presto, quasi quasi,
súbito súbito
Í Pewne przyrostki afektyw ne pozwalają zmodyfikować znaczenie i in­
tensywność przysłówka, który przyjmuje wówczas formę zdrobniałą
(przyrostek -etto, -ino), zgrubiałą (-one) lub pieszczotliwą (-accio/
-uccio). Powstają w ten sposób derywaty przysłówkowe z odpowiednimi
niuansami stylistycznymi, np.
poco —► pochetto, pochino, pochettino

Podobnie:
stopień stopień porównujący stopień najw yższy
a caso —A a casaccio
równy w yższości niższości względny bezwzględny
bene —► benino, benone
velocem ente piú velocem ente m eno velocem ente il ptói (il m eno) velocissim am ente, male —> malaccio, maluccio, malino
velocem ente m olto (assai itp.)
presto —» prestiño
velocem ente
tardi piü tardi tardi —> tardino (na północy - tarduccio), tardone
in en o tardi 51 p iü (il m eno) tard issim o,
tardi m olto (assai itp.)
tardi

Niektóre przysłówki (przede wszystkim bene, małe, molto, poco) mają formy FUNKCJE i MIEJSCE PRZYSŁÓWKA W ZDANIU
stopniow ania organiczne lub m ieszane (głównie w użyciu potocznym):
Przysłówki są w olbrzymiej większości wyrazami pełnoznacznymi, ma-
stopień porównujący stopień najw yższy j ją więc określone znaczenie i pełnią w zdaniu samodzielne funkcje. Nie-
stopień
równy j liczne przysłówki (czy niektóre ich użycia) są wyrazami'gramatycznymi;
w yższości niższości względny bezw zględny
j wyrażają wówczas stopień, intensywność (a więc aspekt ilościowy) i słu-
bene m eglio m en o bene (51 m eglio) b en issim o, ottim am ente,
(piü b en e) (il pito bene) m olto (assai itp.) bene
j żą do tworzenia stopnia wyższego i najwyższego przymiotników:
m ale p eggio m eno m ale ( i peggio) m alissim o, pessim am ente, 1 p ik chiaro, il p ik chiaro
(piii m ale) (ill pin m ale) m olto (assai itp.) m ale
m olto piü (ill piü) m oltissim o \ oraz innych przysłówków:
poco m eno (ill m eno) p och issim o
p ik tardi, meno bene, il p ik spesso, molto lontano
300
301
 Tradycyjnie uznawane za wyrazy związane ściśle z czasownikiem,
¡ przysłówki towarzyszą istotnie bardzo często czasownikowi, określając
i uściślając jego znaczenie:
cammina lentamente, canta bene, dorme poco, e arrivata balzelloni,
e partito p o c o fa , guarda con attenzione, lo si trova dappertutto,
studia mólto, ti accompagno vólentietri, viene spesso itp.
P ełnią więc funkcję różnych dopełnień czasow nika, np.
© dopełnienia
una persona di grandę intelligenza e soprattutto di grandę umanita
‘osoba o wielkiej inteligencji, a przede wszystkim bardzo ludzka’
® całego zdania
Sicuramente, nessuno potrebbe pensare di passare inosservato.
Z pewnością nikt nie mógłby pomyśleć, żeby przejść niezauważony.’

o okolicznika m iejsca
Vieni qua.
I wM iejsce przysłów ka zależy od pełnionej funkcji. Z regufy występuje
bezpośrednim sąsiedztwie z określanym przez niego wyrazem lub gru­
pą wyrazów, do których się odnosi.
‘Chodź tutaj.’
D i lá d elfiu m e c ’é un paese. © W funkcji okolicznika przysłówek występuje najczęściej po czasowniku:
® okolicznika czasu Me Ilia detto personalmente.
E venuto molto tardi. ‘Powiedział mi to osobiście.’
Ho detto anche troppo.
‘Przyszedł bardzo późno.
Domani vado a Roma. Sei venuto u n p o ’ presto.
Abitiamo lontano.
® okolicznika sposobu
• Gdy określa przymiotnik lub inny przysłówek, precyzując stopień ich in­
Ti racconteró volentieri questa storia. tensywności, występuje p rzed nimi:
‘Chętnie opowiem ci tę historię.’
Lo hanno accolto calorosamente. •Sei molto carina e tanto simpatica!
‘Jesteś bardzo miła i tak sympatyczna!’
Służą one również do określania innych części mowy i zdania, np. Tu sei la piii bella del mondo!
© przym iotnika Si sente abbastanza bene.
Un pendio dolcemente inclinato.
E uno. macchina abbastanza nuova.
‘Jest to samochód dosyć now y.’ 1 Gdy przysłówek odnosi się do całego zdania, m oże zm ieniać miejsce,
Lei é piuttosto simpática. I choć nie jest to stylistycznie obojętne. Dużą rolę odgrywa tu intonacja,
® rzeczow nika ■ a w tekście pisanym interpunkcja.
la quasi totalitá Porównaj:
‘prawie większość’ Lentamente cominció a fa rsi giorno.
Questa música é molto anni Venti. ‘Powoli zaczynał się dzień.’
© innego przysłów ka Cominció lentamente a fa rsi giorno.
Cominció a farsi giorno lentamente.
parla molto bene
‘mówi bardzo dobrze’ Nieizadko, zwłaszcza jeśli chodzi o przysłówki czasu, miejsce przysłówka
Verret relativamente presto. pociąga za sobą zmianę jego znaczenia:

302 303
 Bornant fa rd quel che mi hai detto.
‘Jutro zrobię to, co mi powiedziałeś.’
(określenie terminu realizacji czynności)
Fard domani quel che mi hai detto.
(nacisk położony na ‘jutro’, a nie na jakiś inny termin wykonania czynności)
Niektóre przysłówld mogą też być użyte jako np. przyimek lub spójnik.
W ówczas przestają, oczywiście, być wyrazami pełniącymi samodzielną
funkcję składniową.
PRZY1MKI
Przyimki [ p r e p o s i z i o n i ] są wyrazami niesamodzielnymi i nieodmienny­
mi. Służą do wyrażania i określania relacji składniowych (najczęściej
| podrzędności) między wyrazami, elementami składowymi zdania lub też
między całymi zdaniami:
N el mese di maggio organizziamo una gita in Italia.
‘W maju organizujemy wycieczkę do W łoch.’
Stasera andiamo al teatro.
La sorella di Sergio é simpática.
Ti prego di tom are presto.
Vado a ll’üniversitá p e r incontrare i mié i studenti.
W połączeniu z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi zastępują one ich
odmianę przez przypadki, właściwą np. dla języka polskiego:
L ’autrice dell’aggressione aveva prestato assistenza a ll’anziana,
affetta da sclerosi múltipla.
‘Sprawczyni napadu udzieliła wcześniej pomocy starszej kobiecie,
dotkniętej stwardnieniem rozsianym.’
D i’a Susanna di mettersi in contatto eon me.
‘Powiedz Zuzannie, żeby skontaktowała się ze mną.’
Przyimki nie mają własnego, autonomicznego znaczenia; nabierają kon-
1 lcretnego wymiaru i precyzyjnej wartości dopiero w powiązaniu z innymi
| wyrazami, które z reguły poprzedzają.
| W prowadzają grupę przyimkową (GP), która pełni w zdaniu funkcję
dopełnienia pośredniego (np. rzeczownika, przymiotnika, czasownika).
304
Służą też do wprowadzania zdań podrzędnych bezokolicznikowych.
W tym wypadku istnieje wyraźny paralelizm między przyimlciem wyra­
żającym stosunek podrzędności w form ie nieosofoowej zdania a spójni­
kiem, który wyraża tę samą podrzędność w form ie osobowej zdania.
Porównaj zdania:
Digli di venire da noi. (zdanie nieosobow e, przyimek di)
Digli che venga da noi. (zdanie osobow e, spójnik che)
‘Powiedz mu, żeby przyszedł do m nie.’
Podobnie:
Vengo p e r parlarti. = Vengo perché ti parli, (brzmi sztucznie)
PODZIAŁ PRZYIMKÓW
Ze względu na pochodzenie i funkcję dzielim y przyim ki na:
□ podstaw ow e (właściwe, pry m arn e)
I Odznaczają się one szerokim zakresem zastosowania i bogactwem zna-
I czeń, dlatego też są najczęściej używane i wyłącznie w funkcji przyimlców.
i Należą do nich: a, con, da., d i,fra (tra), in, per, su, verso.
Poza fra/tra i verso, a we włoskim współczesnym także con i per, wymienio­
ne wyżej przyimki łączą się z rodzajnikiem określonym w form y zespolone
[p r e p o s i z i o n i a r t i c o l a t e ].
Przyimki podstawowe, zwłaszcza a, da, di, in służą do tworzenia wyrażeń
przysłówkowych i przyimkowych. Łączą się też w sposób obligatoryjny
z niektórymi czasownikami [rekcja - r e g g e n z a ] , np.
abbonarsi a, aderire a, andaré a/da, aver bisogno di, pentirsi di,
rinunciare a, rivolgersi a, smettere di, tornare a/da, ubbidire a
□ w tórne (niewłaściwe)
Odznaczają się one bardziej złożoną budową morfologiczną oraz wyspecja­
lizowaną wartością składniową i semantyczną, są bowiem najczęściej rezul­
tatem specjalnego użycia składniowych grup przyimkowych albo innych
części mowy.
305
 Często też, obok funkcji przyimka, pełnią one funkcję:
® frazeologizmy. o ściśle wyspecjalizowanym znaczeniu, często bardziej roz­
® przysłów ka, np. budowane, późniejszej formacji:
contro, davanti, dentro, dopo, prima, sotto ad eccezione di, a fa vo re di, a f orza di, al di sopra di, a partiré da,
® przym iotnika, np. di faccia a, in cambio di, in capo a, in conseguenza di, in luogo di,
in mérito a, in seguito a, p er conto di, p e r mezzo di itp.
lontano, tungo, salvo, vicino
© czasow nika, np. 1 Przyimki właściwe, z uwagi na to, że pełnią wyłącznie funkcję przyim-
durante, eccetto, escluso, mediante I ków i mają znaczenie bardzo ogólne, a w związku z tym są często uży­
wane, mają bardzo rozbudowane wartości semantyczno-składniowe. Oto
od których zresztą się wywodzą. i najważniejsze z nich:
uwaga: Przyim ki typu tranne, verso, z p ochodzenia w tórne, m ożna dziś uznaó poniekąd za
przyim ki proste.
01
Przyimki wtórne służą m.in. do w yrażania: Jest to najczęściej używany i najbogatszy pod względem semantycznym
© relacji czasowych, np. przyimek. W skazuje na przynależność, zależność, pochodzenie, na relację
p o irzędności między dwoma wyrazami lub elementami zdania. Odpowiada
dopo, durante, entro, oltre najczęściej polskiemu dopełniaczow i [g e n it iv o ].
© relacji przestrzennych (m iejsca), np. W prowadza m.in.:
dentro (entro), dietro, lungo, presso, sopra, sotto, verso
O d o p e łn ie n ie [c o m p l e m e n t o ] (zob. Zdanie proste)
© relacji w ykluczającej, np.
® di specificazione (określenie przynależności, właściwości, funkcji), np.
eccetto, escluso, fuorché, senza, tranne
la moglie del presidente
Często przyimki wtórne muszą być użyte w połączeniu z przyimkiem podsta­ ‘żona prezydenta’
wowym, tworząc tzw. w yrażenia przyimlcowe: una lezione d ’italiano
a causa di, accanto a, contro di, davanti a, dietro a, di fronte a, un romanzo di M oravia
in base a, in luogo di, insieme eon (insieme a), lontano da, prim a di, la crisi del Medio Oriente
senza di, vicino a i in.
m di origine, di provenienza (pochodzenie), np.
Ze względu na ich ak tualną budow ę przyim ki włoskie m ożna podzielić na: nativo di Cracovia
© proste - są to przyimki właściwe, czyli podstawowe: ‘rodem z Krakowa’
figlio di Mario
a, eon, da, d i,fra (tra), in,per, su
® di denominazione (bliższe określenie nazwy), np.
oraz jednowyrazowe przyimki wtórne:
la Piazza della Repubblica
dentro, dopo, durante, fuorché, lungo, sopra, verso ‘plac Republiki’
® złożone, a więc wtórne wyrażenia przyimlcowe: la città di Roma
il mese di setiembre
accanto a, vicino a, lontano da, prima di l ’isola di Capri
306
307
 □ z d a n ia p o d r z ę d n e w f o r m ie n ieo so fo o w ejj [im p l ic it e ]
# di fine, di destinazione (cel, przeznaczenie), np.
® p o d m io to w e , np.
cintura di sicurezza
‘pas bezpieczeństwa’ M i sembra di m erlo già conosciuto.
essere d ’esempio ‘W ydaje mi się, że go już poznałem.’
serviré di ufficio ■© p r z e d m i o t o w e , np .

® di quantitá (ilość), np. Sono sicuro di m erla già incontrata.

‘Jestem pewny, że ją już spotkałem.’
un chilo di arance
® celowe, np.
‘kilo pom arańczy’
un litro di vino Vi prego di partecipare al nostro incontro.
un po ’ di onestá ‘Proszę was o wzięcie udziału w naszym spotkaniu.’
® p r z y c z y n o w e , np .
® di tempo (czas), np.
Mi dispiace di non esser potato venire da voi.
le elezioni di giugno ‘Przykro mi, że nie mogłem przyjść do w as.’
‘czerwcowe wybory’
partiré di buon ora @ sk u tk o w e, np.
M erita di essere menzionato.
0 di luogo (miejsce), np.
‘Zasługuje, żeby go wymienić.’
uscire di casa
‘wyjść z dom u’ A
Używany bardzo często, przyimek ten wyraża, najogólniej ujmując, kieru­
© di materia (materiał, tworzywo), np.
nek, w jakim odbywa się czynność.
orologio d ’oro
Wprowadza m.in.:
‘zegarek ze złota’
statua di marmo □ d o p e ł n i e n i e [c o m p l e m e n t o ]

® di argomento (temat, argument), np. o di tennine (dopełnienie dalsze, „adresat” czynności), np.
Devo mandare un telegramma a Mccardo.
storia della lingua italiana
‘Muszę posłać telegram do Ryszarda.’
‘historia języka włoskiego’
Scrivo la lettera a un mio amico.
nozioni di lingüistica
® di maniera, di modo (sposób), np.
Przyimek di może ulec elizji przed wyrazem zaczynającym się na Paríate a voce bassal
głoskę, np. ‘Mówcie po cichu!’
spaghetti a tt’amatriciana
d ’estáte f a molto caldo
pizza al pomodoro
‘latem jest bardzo ciepło’
imparare a memoria
Ambasciata d ’Italia
308 309
© di tempo (czas), np. ® celowe, np.
E tornato a mezzanotte. Vado in biblioteca a lavorare con calma.
‘W rócił o północy.’ ‘Idę do biblioteki, żeby spokojnie popracow ać.’
Prendo il caffé almeno due volte al giomo.
® przyczynowe, np.
© di luogo (miejsce), np. Avete sbagliato a dirgli queste cose.
Vivo a Cracovia e lavoro a ll’Universitá Jagellonica. (stato in luogo) ‘Popełniliście błąd, mówiąc mu te rzeczy.’
‘M ieszkam w Krakowie i pracuję na Uniwersytecie Jagiellońskim.’ © w arunkow e, np.
Va spesso alPestero, ma torna sempre a casa con gioia. (moto a luogo) A pensarci bene, lei ha ragione.
‘Gdy się tak zastanowić, ona ma rację.’
® di eth (wiek), np.
« ograniczające, specyffikąjjące, np.
Parñ da N apoli a quindici anni.
‘Wyjechał z Neapolu w wieku piętnastu lat.’ É piusem plice a dirsi che afarsi.
A dieci anni scrisse la prim a composizione. ‘Prościej to powiedzieć niż wykonać.’

® di mezzo, di strumento (narzędzie, środek), np. M

batiere a macchina Określa przede wszystkim pochodzenie, ale może też przyjmować inne war­
‘pisać na m aszynie’ tości.
giocare a carie □ W prowadza m.in. dopełnienie [ c o m p l e m e n t o ]:
riscaldamento a gasolio
« di tempo (czas), np.
lavoro fatto a mano
tornare a piedi Non ci vedevamo da molti mesi.
‘Nie widywaliśmy się od wielu miesięcy.’
® di qualitá (jakość), np. D a tempo ti aspetto.
una gonna a pieghe ® di luogo (miejsce), np.
‘spódnica układana, w fałdy’ Vengo da Firenze. (moto da luogo)
registratore a d alta fedeltá ‘Przybywam z Florencji.’
® di quantitá, di prezzo, di m ism a (ilość, cena, miara), np. W powiązaniu z nazwą osoby wyraża:
Andava a cento chilometri Pora (alPora). - kierunek ruchu do tej osoby (moto a luogo), np.
‘Jechał 100 km /godz.’ Vado dal medico.
Lo comprava a seicento lire al pezzo. ‘Idę do lekarza’.
E andato da un amico.
□ z d a n i a p o d r z ę d n e w f o r m i e e i e o s o b o w e j [im p l ic it e ]
- fakt przebywania u tej osoby (stato in luogo), np.
® c z a s o w e , np .
Si é ferm ato per due giorni dagli am id.
A l sentirla, mi faceva piacere. ‘Zatrzymał się na dwa dni u przyjaciół’.
‘Słuchanie jej sprawiało mi przyjemność.’ Ci incontriamo da tua sorella.
310
311
 @ di causa (przyczyna), np. CON
gridare dalia rabbia
‘krzyczeć z wściekłości’ Wyraża połączenie, współdziałanie, współuczestniczenie.
tremare dal freddo □ Występuje m.in. w d o p e ł n i e n i a c h [ c o m p l e m e n t i ]:

® di fin e, di scopo (ceł, przeznaczenie), np. ® di unione, di compagnia (połączenie, towarzystwo), np.
crema da barba Vengo con voi a teatro.
‘krem do golenia’ ‘Idę z wami do teatru.’
biglietto da visita II Signore sia con voi! - E eon il tuo spirito!
camera da letto
carte da gioco Jest on często wzmocniony użyciem przysłówka insieme, np.
cose da ridere Vengo insieme con voi a teatro.
macchina da scrivere ‘Idę razem z wami do teatru.’
© di origine, di provenienza (pochodzenie), np. ® di mezzo, di modo (środek, sposób), np.
II treno da Bologna é in. arrivo al binario sette. comportarsi con dignitá
‘Pociąg z Bolonii wjeżdża na tor 7 .’ ‘zachowywać się z godnością’
La lingua italiana proviene dal latino. arrivare con l ’aereo
® di mezzo (środek), np. ascoltare con attenzione
batiere con un martello
Giudicare le persone dai fa tti e non dalie apparenze. camminare con fótica
‘Osądzać ludzi na podstawie faktów, a nie pozorów.’ parlare con calma
© di agente, di causa ejficiente (wykonawca, sprawca czynności), np. ® di causa (przyczyna), np.
un romanzo scritto da Pratolini Con questo freddo non si riesce a lavorare.
‘powieść Pratoliniego’ ‘Przy takim zimnie nie da się pracow ać.’
gli alberi percossi dal vento
® di qualith (jakość), np.
© di quatitá (jakość), np.
Guardava con occhi spaventati.
una ragazza dagli occhi azzurri
‘Spoglądał wystraszonymi oczam i.’
‘dziewczyna o niebieskich oczach’
una ragazza eon capelli scuri
□ Może wprowadzać z d a n ie nleosobow e [im p l íc it a ]:
□ Con + bezokolicznik zastępuje g e r u n d io :

Dammi qualcosa da mangiare. (zdanie celow e)

Col perseverare (= perseverando) in questo comportamento, finirai
‘Daj mi coś do jedzenia.’
per danneggiarti.
Era cost facilone da credere a tutto. (zdanie skutkowe)
‘Zachowując się tak uparcie, działasz na własną szkodę.’
312
313
IN o di tempo (czas), np.
W yraża lokalizację w czasie i w przestrzeni. P er tutta la sera guardava la televisione.
□ W ystępuje m.in. w d o p e łn i e n ia c h [c o m p l e m e n t i ]: ‘Przez cały wieczór oglądał telewizję.’
Ti ho aspettato p e r mesi e anni interi.
® di tempo (czas), np.
® di luogo, di destinazione itp. (miejsce, przeznaczenie), np.
È nato nel 1920.
‘Urodził się w 1920 roku.’ Passa p e r U parco.
Da Roma a Napoli si arriva in due ore. ‘Przechodzi przez park.’
E partito p e r Vitalia,
m di luogo (miejsce),, np. il treno p e r Venezia
un tele gramma p e r Marco
Torniamo in Polonia tra un mese.
‘Za miesiąc wracamy do Polski.’ © di mezzo, di modo (środek, sposób), np.
Abitiamo in città, ma preferirei vivere in campagna. (stato in luogo)
Ti informeremo p e r (mezzo della) posta.
Q uest’autunno vado in Germania. (moto a luogo)
‘Poinformujemy cię za pośrednictwem poczty.’
• di mezzo (środek), np. G liel’ho detto p e r telefono.

andaré in pullm ann ® di fine, di scopo (cel, przeznaczenie), np.

‘jechać autobusem ’ combatiere p e r la libertá
pagare in contanti ‘walczyć o wolność’
• di modo (sposób), np. la tesi p e r il concorso

esprimersi. in dialetto ® di prezzo, di misura, di stima (cena, miara, ocena), np.

‘wyrażać się w dialekcie’ L ’ho comprato p e r quindici euro.
essere in ansia ‘Kupiłem to za 15 euro.’
essere in pigiama P erven ti chilometri la strada attraversava la pianura.

® di materia (materiał), np. □ W prowadza często różnego rodzaju z d a n ia p o d r z ę d n e , najczęściej w fo r­

m ie n i e o s o b o w e j [im p l ic it e ]:
scultura in pietra
‘rzeźba w kam ieniu’ Studia per essere promosso. (zdanie celowe)
statua in marmo (także: di pietra, di marmo) ‘Uczy się, żeby przejść do następnej klasy.’
E / imasto intossicato p e r aver mangiato cibi guasti. (zdanie przyczynowe)
PER Sono troppofurbi p e r cascar ci. (zdanie skutkowe)

W skazuje, za jakim (czyim) pośrednictwem odbywa się czynność; może też SU

wskazywać kierunek docelowy czynności.
Wyraża położenie (‘na, powyżej’), a także sytuację ( ‘w przybliżeniu, około’).
□ Występuje m.in. w dopełnieniach [c o m p l e m e n t i ]: □ Występuje m.in. w d o p e ł n i e n i a c h [ c o m p l e m e n t i ]:
314 315

-s¡¡óiá¿<iiSéjí|BIm ®? pib»! i.
 © di tempo (czas), np.
® di relazione, di compagnia (relacja, towarzyszenie), np.
M i sono svegliato s u lfa r del mattino.
‘Zbudziłem się, gdy zaczynał się dzień’. Si sente benefra i suoi colleghi.
II festival dovrebbe iniziare sul tardo pomeriggio. ‘Czuje się dobrze wśród swoich kolegów.’
Ę un essere tra Tuomo e la bestia.
« di età (wiek), np.
un uomo sui quarant’anni
‘mężczyzna pod czterdziestkę, około czterdziestki’
® di luogo (miejsce), np. SPÓJNIKI
II libro è sul tavolo.
‘Książka jest na stole.’ Spójniki [ c o n g i u n z i o n i ] są wyrazam i niesam odzielnym i i nieodmien­
I turisti saliva.no lentamente sulla cima. nymi. Funkcją ich jest w yrażanie stosunku między wyrazam i sam o­
dzielnymi i m iędzy grupam i wyrazowym i w zdaniu oraz między
® di argomento (temat, argument), np.
zdaniam i złożonym i. Nie będąc częścią żadnego z tych elementów,
la discussione suU’attuale situazione politico łączą je w większe struktury na zasadzie:
‘dyskusja o aktualnej sytuacji politycznej’
un saggio sulla Divina Commedia © w s p ó ł r z ę d n o ś c i [ c o o r d in a z io n e , p a r a t a s s i ] - wyrazy, grupy nominalne
lub przyimkowe, zdania łączy tu stosunek logicznej i semantycznej równo-
FRA/TRA rzędności, np.

W skazują na położenie między dwoma (lub więcej) elementami. Są to wa­ Giovanni e Lucia vanno a teatro.
rianty o tej samej wartości semantycznej i sldadniowej. ‘Giovanni i Lucia idą do teatru.’
□ Występuje m.in. w d o p e ł n i e n i a c h [c o m p l e m e n t i ]:
Paola è una ragazza bella e intelligente.
Oggi, corne ieri, qui non è successo niente.
® di tempo (czas), np.
L autore rinvia a il’Indice dei fenom eni e dette form e notevoli.
A rrivo fra (tro.) un attimo. Sono abituato a leggere e ad ascoltare la música.
‘Przyjdę za chwilę.’ Senñ un gran sollievo e non desiderava più altro.
Dovrebbe telefo n a m i fr a (tra) poco.
Ci vediamo tra due mesi. - zdania, z których jedno jest
• p o d r z ę d n o ś c i [ s u b o r d in a z io n e , ip o t a s s i ]
semantycznie lub składniowo zależne od drugiego, np.
® di luogo (miejsce), np.
una casa tra (fra) gli alberi M i piace ascoltare la música mentre leggo.
‘dom wśród drzew’ ‘Lubię słuchać muzyki, gdy czytam .’
Sei finalm ente tom ato tra noi. Quando passo la tempesta, il tempo si rasserenô.
Non vengo da te stasera perché sono molto stanco.
© di distanza (odległość), np. Temo che non riuscirá.
Tra cinque chilometri c ’è un motel.
‘Pięć kilometrów dalej jest motel.’ Poza przypadkami szczególnymi (np. zdania wtrącone) spójniki w zasadzie
poprzedzają bezpośrednio te elementy, do których się odnoszą.
316
317
PODZIAŁ SPÓJNIKÓW I dem budowy i pełnionych funkcji; służą do powtarzania, wyliczania, do­
li dawania i mają wartość intensyfikującą.
□ Ze względu na budowę spójniki w języku włoskim dzielimy na: Mogą być:
• proste, np. ® tw ierdzące, np.
e, o, ma, né, che, anzi, dunque, come
e/ed, (e) anche, come, come puré, eppure,fino, (e) inoltre,
® z ło ż o n e , np. nonché, puré
aLlorché, anziché, benché, cioè, ebbene, finché, giacché, infatti, Franco e la suafidanzata a ll’universitá studiano filosofía.
inoltre, invece, neanche, nemmeno, neppure, nondimeno, oppure, ‘Franco i jego narzeczona studiują filozofię na uniwersytecie.’
ovvero, perché, sebbene, sicché C ’era lui, nonché suafiglia.
E bravo in tutte le materie, puré (anche) in disegno.
© w y r a ż e n i a s p ó j n i k o w e - zbudowane z różnych czçs'ci mowy; w ich skład
wchodzi najczęściej, jako element końcowy, spójnik prosty che, np. ® przeczące, np.
a condizione che, a misura che, anche se, appena che, con tutto ció, né, neanche, nemmeno, neppure
dal momento che, di modo che, dopo che, in quanto che, nel caso che,
Non é venuto, né vuole sentirvi.
n ell’istante che, nel momento che, p er il fatto che, per la qual cosa,
prima che, salvo che, solo che, tranne che, vale a dire ‘Nie przyszedł i nie chce (o) was słyszeć.’
Non ha visto (né) Giulia né Marco.
® spójniki korelatywne, czyli zestawione - struktury dwuczęściowe, z których Non si é ricordato neppure di noi.
każdy element składowy wprowadza zdanie lub grupę wyrazów (element zda­ Non sapeva nemmeno cosa dire.
nia).
Struktury te powstają z połączenia wymienionych wyżej spójników, a także Kiedy spójniki przeczące występują przed czasownikiem, eliminują przy­
przysłówków (cost, come) lub form czasownikowych (sia), np. słówek przeczący non, np.
c o s t... come, e ... e, n é ... né, non solo ... ma anche, o ... o, sia ... sia, Non solo perdeva tempo, ma nemmeno volevafare qualcosa di utile.
s i ... ma non Nie tylko tracił czas, ale nawet nie chciał zrobić czegoś pożytecznego.’
ale:
□ Ze względu na sposób, w jaki łączą one poszczególne elementy wypowie­
dzi, spójniki dzielimy na: Non solo perdeva tempo, ma non voleva nemmeno fare qualcosa di
utile.
® w s p ó łr z ę d n e , c z y li parataktyczne [ c o n g iu n z io n i c o o r d in a t iv e ]

© p o d r z ę d n e , c z y l i h i p o t a k t y c z n e [c o n g iu n z io n i s u b o r d i n a t iv e ] SPÓJNIKI ROZŁĄCZNE [CONGIUNZIONI DISGIUNTIVE]

1 Zestawiają wyrazy lub zdania wykluczające się, np.

SPÓJNIKI WSPÓŁRZĘDNOŚCI I o, oppure, ossia, ow ero, altrimenti
Z punktu widzenia funkcjonałno-semantycznego wyróżniamy: Prendí un cajfé o un cognac?
‘Bierzesz kawę czy koniak?’
SPÓJNIKI ŁĄCZNE [CONGIUNZIONI COPULATIVE I AGGIUNTIVE] Non so quando sia venuto, ieri oppure l ’altroieri.
1 Łączą one zdania lub ich części, podobne lub równoważne pod wzglę- Se siete contenti rimango con voi, altrimenti me ne vado.

318 319
SPÓJNIKU PRZECIWSTAWNE- [CONGIUNZIONI AVVERSATIVE]
Zestawiają wyrazy lub zdania, przeciwstawiając je sobie, np.
al contrario, anzi, bensl, del resto, e, eppure, inve.ce, ma, mentre,
nondimeno, per altro, perd, piuttosto, tuttavia
Domani dovrei andaré a Torino, ma non sto bene.
‘Jutro powinienem udać się do Turynu, ale nie czuję się dobrze.’
Dicono che é un romanzo interessante, a me perd non é piaciuto.
II ragazzo e intelligente, eppure é u n p o ’ pigro.
Grazie del caffé, (ma) preferirei piuttosto un po ’ di acqua.
Amiamo la nostra patria, tuttavia vogliamo TEuropa unita.
La folla era imponente, anzi minacciosa.
SPÓJNIKI WŁĄCZNE (syn onim iczn e) [c o n g iu n z io n i d ic h ia r a t iv e ,
e s p l ic a t iv e ]
I Służą do włączenia bliższego określenia, wyjaśnienia, np.
I cioé, infatti, invero, ossia, vale a dire
É un glottologo, cioé un lingüista.
‘Jest językoznawcą, czyli lingwistą.’
Ci vediamo sabato pros simo, vale a dire fra cinque giorni..
La piú bella stagione, ossia la primavera.
La matemática, ossia la scienza dei numeri, é mdlto astratta.
SPÓJNIK] WYNIKOWE (s k u tk o w e ) [CONGIUNZIONI CONCLUSIVE]
W prowadzają określenie skutku, rezultatu ewentualnie sugerując również
przyczynę, np.
allora, dunque, ebbene, percio, perianto, quindi
Oggi le biblioteche sono chiuse, e allora posso andaré al mare.
‘Dziś biblioteki są zamknięte, a więc mogę pojechać nad m orze.’
Penso dunque sono.
Sei giovane, quindi dovresti essere serena e felice.
Si é fa tto tard.i, percid dobbiamo andaré.
SPÓJNIKI KORELATYWNE [CONGIUNZIONI CORRELATIVE]
1 Podobnie jak spójniki proste, które je tworzą, mogą one wyrażać stosunek:
320
© w s p ó łr z ę d n o ś c i łą c z n e j , twierdzącej lub przeczącej, np.
e ... e, n é ... né, come ... cosí, c o sí... come, non solo ... ma anche,
sia ... che, sia che ... sia che, sia ... sia, tanto ... quanto
Gli piace andaré sia al mare sia in montagna.
‘Lubi jeździć i nad morze, i w góry.’
Non solo capisce / 'italiano, ma lo parla anche bene.
Ieri ha piovuto tanto quanto oggi.
Come il gatto gioca col topo, cośl Vinvestigatore si diverte con
il sospetto di turno.
N é lui né i suoi colleghi ci crederanno.
9 w s p ó ł r z ę d n o ś c i r o z łą c z n e j , np.
o ... o, s i ... ma non
È bella si, ma non piace a tutti.
‘Jest ładna, owszem, ale nie wszystkim się podoba’.
Per venire da noi puoi prendere (o) Vautobus o il tram.
A ü ’aeroporto verranno a prenderti o lui o sua moglie .
SPÓJNIKI PODRZĘDNOŚCI
Pojawiają się one w zdaniach podrzędnie złożonych, łącząc zdanie (zda­
0nia) podrzędne ze zdaniem nadrzędnym.
Ze względu na znaczenie i funkcje spójniki podrzędności można podzielić
na:
« d o p e łn i e n io w e , podmiotowe i orzecznikowe [ c o n g iu n z io n i d ic h ia r a t iv e ]
- wprowadzają one informację uzupełniającą (rozwijającą lub pytającą o)
treść zdania nadrzędnego, np.
che, come, se
Non so se potro venire da voi stasera.
‘Nie wiem, czy będę mógł przyjść do was dziś wieczór.’
M i risulta che Fabrizio è già arrivato a Cracovia.
® c z a s o w e [ c o n g iu n z io n i t e m p o r a l i ], np.
allorché, appena che, come, dopo che, finché, mentre, nel momento
in cui, ogni volta che, prima che, quando
321
■" • -«.tin ü»
 Era venuto a trovarmi mentre uscivo di casa.. ® sposobu, m odalne [c o n g iu n z io n i m o d a l i ], np.
‘Przyszedł do mnie, gdy wychodziłem z dom u.’
Dopo che gli. ebbe dato alcuni consigli, lo licenzió. come, come se, comunque, nel modo che, quasi, senza che
M i guardava come se non mi avesse mai visto.
® c e l o w e [CONGIUNZIONI FINALI], n p .
‘Spoglądał na mnie tak, jakby mnie nigdy nie widział.’
acciocché, affinché, ché, perché E partito senza che avessimo potuto salutarlo.
Te lo dico affinché tu possa organizzarti meglio. ® w arunkow e [c o n g iu n z io n i c o n d iz io n a l i ], np.
‘Mówię ci to, abyś mógł się lepiej zorganizować,’
a condizione che, ammesso che, a meno che, a patto che, caso mai,
Lo mandano a lavorare perché impari un mestiere.
nel caso che, purché, qualora, se, supposto che
m p r z y c z y n o w e [c o n g iu n z io n i c a ü s a l i] - m o g ą w sk a z y w a ć n a p rzyczyn ę Se fa freddo rimango a casa.
r e a ln ą , np . ‘Jeżeli jest (będzie) zimno, zostaję w dom u.’
che, dal momento che, giacché, perché, per ilfatto che, poiché,
® porów nujące [ c o n g iu n z io n i c o m p a r a t iv e ] —najczęściej w zestawach ko­
siccome, visto che
relacyjnych, np.
Stasera non esco di casa perché fa freddo.
come, come ... altrettanto, come se, cost ... come, meglio ... che,
‘Dziś wieczór nie wychodzę z domu, ponieważ jest zim no.’
meno ... che, peggio ... che, piú ... che, tanto piú ... quanto meno,
łub na przyczynę wykluczoną czy wręcz nierealną, np. tanto ... come, tanto ... quanto
non (...) che, non perché W niektórych zestawach kolejność elementów może ulec zmianie, np.
Non é che lo ami tanto, ma si e abituata a stare insieme a lid.
come ... cost, quanto ... tanto
‘Nie znaczy, że go kocha, ale przyzwyczaiła się być razem z nim.’
Ha lav or ato piú di quanto fosse necessario.
© s k u t k o w e [c o n g iu n z io n i c o n s e c u t iv e ] - często w strukturach korelatyw- ‘Pracował więcej niż to było niezbędne.’
nych, np. La tua casa non é poi cosí grande come me la descrivevi.
a tal punto che, cosí che, di maniera (di modo) che, sicché, talmente
® przeciw staw ne [a v v e r s a t i v e ], np.
che, tanto che (da)
laddove, mentre, quando
Gridó c o s í fo rte che finalmente lo udirono.
‘Krzyczał tak głośno, że wreszcie go usłyszeli.’ Llai agito con troppa fretta, mentre avresti dovuto aspettare.
Ero talmente stanco che mi addormentai súbito. ‘Postąpiłeś zbyt pośpiesznie, podczas gdy powinienieś był poczekać.’

® p r z y z w a l a j ą c e [ c o n g i u n z i o n i c o n c e s s i v e ] , np. @ wyłączające, w ykluczające, ograniczające [e c c e t t u a I tv e , e s c l u s iv e ,

np.
l im it a t iv e ],
ammesso che, anche quando, anche se, ancorché, benché, concesso
che, con tutto che, malgrado che, nonostante che, quantunque, seb- a meno che, a quanto, eccetto che, fuorché, in quanto, per quanto,
bene, seppure p er quello che, senza che, tranne che
Benché faccia freddo, devo uscire. A quanto mi hanno detto, é andato tutto bene.
‘Chociaż jest zimno, muszę wyjść.’ ‘Według tego co mi powiedzieli, wszystko poszło dobrze.’
Sebbene le cose stiano cost, non accetteró la. vostra proposta. Per quanto ne sappia, dovrebbero tornare domani.

323
 0 w p r o w a d z a ją c e z d a n ia pytajne za leżn e [ in t e r r o g a t iv e in d ir e t t e ], np.
Spójnik o, oprócz wartości rozłącznej, np.
come, perché, quando, quanto, se
Decidetevi a partiré o rinunciate definitivamente al viaggio.
Dimmi perché, come e quando (cid) é successo. ‘Zdecydujcie się jechać albo definitywnie zrezygnujcie z podróży.’
‘Powiedz mi, dlaczego, ja k i kiedy to się wydarzyło.’
Vorrei sapere se ha giá ripreso le lezioni e quando lefa. może też mieć wartość spójnika włącznego, synonimicznego, np.

La retorica, o studio delle proprietá del discorso.

| Jak widać z powyższego opisu, spójniki nie są jednolitą klasą wyrazów.
‘Retoryka, czyli nauka o właściwościach poprawnego mówienia.’
Wiele z nich nie da się też określić i sklasyfikować w sposób jednoznacz-
j ny. Niektóre wyrazy, obok funkcji spójnika, mogą pełnić także funkcje Podobnie anche może mieć wartość łączącą, np.
I innych części mowy, np. przyimka (dopo, senza), przysłówka (dopo,
C ’erano gli studenti (ed) anche alcuni professori.
quando), przy czym rozgraniczenie tych funkcji nie zawsze jest w prak­
‘Byli (tam) studenci, (a) także kilku profesorów.’
tyce łatwe i możliwe.
lub wzmacniającą, intensyfikującą, np.
Porównaj następujące użycia dopo:
Potevi anche dirmelo.
przyimek -> spójnik ‘Mogłeś mi był to również powiedzieć.’
Ti sentirai piü tranquillo dopo aver sostenuto Tesame. Ponadto może wprowadzać zdanie podrzędne przyzwalające, np.
‘Poczujesz się spokojniejszy, po tym jak zdasz egzam in.’
Anche a volerlo aiutare, non si pud fa r molto per lui.
przyimek ‘Chociaż chciałoby mu się pomóc, niewiele można dla niego uczynić.’
Ti sentirai piü tranquillo dopo l 'esame. Mentre może mieć wartość spójnika współrzędnego przeciwstawnego, np.
‘Poczujesz się spokojniejszy po egzaminie.’
Si crea mille preoccupazioni, mentre potrebbe vivere felice e contento.
przysłówek ‘Stwarza sobie tysiące problemów, podczas gdy mógłby żyć szczę­
śliwy i zadowolony.’
Se sosterrai Tesame, dopo ti sentirai tranquillo.
‘Jeżeli zdasz egzamin, potem poczujesz się spokojny.’ lub wartość spójnika podrzędnego czasowego, np.

1 Niektóre spójniki mogą być użyte w różnych znaczeniach i funkcjach; M entre si preparava a partiré, ha ricevuto un contrordine.
i można mówić o ich wielowartościowości. ‘Podczas gdy przygotowywał się do odjazdu, otrzyma! odwołanie
polecenia.’
Spójnik e, oprócz wartości współrzędnej łączącej, np.
Anzi, oprócz wartości przeciwstawnej, np.
Verró domani e rimarró fin o a domenica.
‘Przyjadę jutro i pozostanę do niedzieli.’ Tu non la consoli, anzi accresci il suo dolore.
‘Ty jej nie pocieszasz, przeciwnie, powiększasz jej ból.’
może też mieć wartość współrzędną przeciwstawną, np.
może też mieć wartość łączącą, np.
Loro volevano ahitarlo e lui si dimostró scontroso.
‘Oni chcieli mu pomóc, a on okazał się gburem.’ Hai fatto tre errori, anzi quattro.
‘Zrobiłeś trzy błędy, a nawet cztery.’
324
325
ewentualnie z wartością wzmacniającą, np.
Lei non lo odia, anzi gli vuole bene.
‘Ona go nie nienawidzi, przeciwnie, kocha go.’
Wśród spójników podrzędności taka wieloznaczność jest częsta. Spójnik che
może mieć wartość oznajmującą, czasową, celową, przyczynową, skutkową,
porównawczą, wykluczającą; spójnik perchś - wartość celową, przyczyno­
wą, skutkową, a może również wprowadzać zdania pytajne zależne; quando
może mieć wartość czasową, przeciwstawną, przyczynową, warunkową, mo­
że też wprowadzać zdania oznajmujące, porównawcze oraz zdania modalne
i zdania pytajne zależne.
Dodajmy, że w zdaniach podrzędnie złożonych spójniki, najogólniej uj-
| mując, wprowadzają zdania podrzędne ESPLICITE, podczas gdy zdania
i podrzędne im p l ic it e wprowadzane są często przez przyimki (w funkcji
| spójnika). Nierzadko zresztą obydwa te elementy są wyrazami genetycz­
nie powiązanymi (jedne wywodzą się z drugich).
Porównaj zdania:
Verro da te dopo che avró pranzato. (spójnik)
Verro da te dopo aver pranzato. (przyimek —►spójnik)
‘Przyjdę co ciebie, gdy zjem obiad/po zjedzeniu obiadu. ’
WYKRZYKNIKI
I Wykrzykniki [in t e r ie z io n i ] włoskie są wyrazami nieodmiennymi, o niety-
1 powej budowie. W zasadzie nie wchodzą w związki składniowe z innymi
I wyrazami, natomiast najczęściej funkcjonują jako odrębne, samodzielne
1 wypowiedzenia, równoważniki zdania. Toteż można je traktować ponie-
1 lcąd jako elementy istniejące poza rygorystycznie ujętym systemem grama-
I tycznym.
W ykrzykniki nie odnoszą się do określonych zjawisk rzeczywistości, w zasa­
dzie nie m ają desygnatów.
Ich funkcja polega na wyrażaniu emocji, odruchów psychicznych, woli,
i pragnienia itp., a nie na przedstawianiu. Stanowią klasę wyrazów otwar­
tych, przy tym klasę niespójną, zróżnicowaną.
326
Tradycyjnie dzieli się je na:
funkcjonujące wyłącznie
© w y k r z y k n i k i w ła ś c i w e [in t e r ie z io n i pr o p r ie ],
jako wykrzykniki; są one swoistymi formami dźwięlconaśladowczymi, np.
ah!, ahi!, ahimé!, auff!, deh! (archaizm), eh!, ehi!, mah!, oh!, ohi!,
ohimé!, psst!, uff!, urra!
o w y k r z y k n ik i n ie w ła ś c iw e [in t e r ie z io n i im pr o pr ie ] - inne części mowy,
najczęściej wyrazy znaczące, pełniące wtórnie funkcję wykrzykników, np.
addio!, animo!, basta!, bene!, bravo!, caspita!, coraggio!, diavolo!,
evviva ! , fuori!, giusto!, guai!, mai! peccato!, presto!, via!
® w y r a ż e n ia w y k r z y k n ik o w e [e s p r e s s io n i in t e r ie t t iy e , e s c l a m a t iv e ],
złożone z kilku wyrazów lub z całych zdań, np.
Dio ce ne liberi!, Dio mió!, mamma mia!, povero me!, santo cielo!
® o n o m a to p e je ,czyli wyrazy dźwiękonaśladowcze [f ó r m e o n o m a t o p e i -
c h e ]; niektóre z nich mogą funkcjonować jako wykrzykniki, np.
paf!, patátrac!, pss!, psst!, ss!, tac!
Wykrzykniki dźwiękonaśladowcze spotyka się dziś często w filmach rysun­
kowych, historyjkach obrazkowych, komiksach, w konsekwencji trafiają one
też do języka potocznego (zwłaszcza dzieci). Niektóre z nich oparte są na
włoskiej tradycji kulturowej i językowej, część zaś to modne zapożyczenia
z innych języków (zwłaszcza z angielskiego).
1 W ykrzyknikom towarzyszy specyficzna intonacja, określana właśnie
jako wykrzyknikowa [in t o n a z io n e e s c l a m a t iv a ]. Do tonu emfatycz-
I nego, w pisowni wyrażonego przez wykrzyknik [p u n t o e s c l a m a t iv o ],
I można dołączyć ton pytający, np. dla wyrażenia zdziwienia, zaskocze-
Í nia itp.:
come?!, come mai!?, dawero?!, perché!?
(Zob. rozdz. Slowotwórstwo: Onomatopeje oraz Modalność zdania prostego:
Zdania wykrzyknikowe).
 i W konkretnej realizacji każde zdanie jest zabarwione elementem emocjo-
I nalnym, wyrażającym jego m odalność, czyli stosunek mówiącego do
1 tego, o czym mówi.

SKŁADNIA
Składnia [ s i n t a s s i ] jest, obok morfologii, działem gramatyki, zajmują­
cym się budową zdań i funkcjonowaniem wypowiedzi. W ujęciu trady­
cyjnym bada ona takie zjawiska, jak: formalne i funkcjonalne związki
j syntalctyczne zachodzące między poszczególnymi wyrazami w zdaniu,
| szyk i funkcje elementów sldadowych zdania, budowa zdania prostego
i złożonego, szyk elementów sldadowych zdania złożonego itp.
-MODAINOŚĆ ZDANIA PROSTEGO
Modalność zdania wyraża się poprzez odpowiednią intonację zdaniową
(w pisowni przez odpowiednie znaki interpunkcyjne), szyk wyrazów oraz po­
przez ewentualne wprowadzenie do zdania pewnych elementów formalnych
(np. przysłówka, wykrzyknika).
Wyróżniamy w języku włoskim cztery podstaw ow e typy modalmości
i związane z nimi cztery typy zdań prostych:

Stąd też, rozróżnienie zdań prostych [f r a s i s e m p l ic i ] i zdań złożonych □ zdania oznajmiające, czyli deklaratyw ne
□ zdania r o z k a z u j ą c o - ż y c z ą c e
[f r a s i c o m p o s t e ], a w analizie składniowej [ a n a l is i s in t a t t ic a ] - składni
□ zdania w ykrzyknikow e
zd ania prostego [ s i n t a s s i d e l l a f r a s e / p r o p o s iz io n e s e m p l ic e ] i składni
□ zdania pytajne
zdania złożonego [ s in t a s s i d e l l a f r a s e c o m p l e s s a ],
j Przedmiotem analizy składniowej jest wypowiedzenie [e n u n c ia z io n e ] oraz trzy podstaw ow e rodzaje intonacji, która im towarzyszy:
i - zdanie [f r a s e ], czyli składniowo zorganizowane oraz poprawne, pod © wznoszącą [i n t o n a z io n e a s c e n d e n t e ]
względem logicznym i semantycznym, połączenie jednostek języko­ 9 opad ającą [ i n t o n a z io n e d is c e n d e n t e ]
wych, wyznaczone przez intonacje zdaniowe i pauzy (w pisowni przez
® w znosząco-opadającą [ in t o n a z io n e a s c e n d e n t e - d is c e n d e n t e ]
j interpunkcję), wyrażające określoną, skończoną myśl lub mające pełne
znaczenie.

uw aga: Używany w gram atykach w łosiach termin l a p r o p o s iz io n e oznacza fragment wypo­ ZDANIA OZNAJMUJĄCE (DEKLARATYWNE)
wiedzi m ający orzeczenie. A zatem zdanie proste będzie zawierać jedną p r o p o s iz io -
Zdania oznajmujące przekazują zwy­
n e , zas' zdanie złożone - dwie łub więcej. Termin p r o p o s iz io n e stosowany jest bardzo

często w odniesieniu do zdań - elementów składowych zdania złożonego. Skłą [f r a s i e n u n c ia t iv e , d ic h ia r a t iv e ]

wypowiedź - informację, opinię, opis - jako prawdziwą łub fałszywą:
ow f o r m ie tw ierdzącej [ f r a s e a f f e r m a t iv a ], np.

Maria é rimasta a casa.

ZDANIE PROSTE ‘M aria została w dom u.’
Per domani abbiamo in programma una gita.
j Zdanie proste, zwane też pojedynczym, ma odrębną, autonomiczną • lub przeczącej [f r a s e n e g a t iv a ], np.
i strukturę, bez bezpośrednich powiązań i uzależnień składniowych i se-
N o n fa niente tutto U giorno.
| mantycznych z innymi zdaniami; dlatego określane jest jako z ia n ie
‘Nic nie robi przez cały dzień.’
I niezależne [ p r o p o s iz io n e i n d ip e n d e n t e ].
Marco non ci accompagna alla stazione.
328
 j Charakteryzują się Intonacją w znosząco-opadającą zakończoną w wy­ Zdania rozkazuj ąco-życzące mają intonację opadającą, a w wypowie­
powiedzi mówionej dłuższą pauzą oznaczającą koniec zdania, a w wypo-
! wiedzi pisanej kropką lub średnikiem.
8 dzi pisanej kończą się wykrzyknikiem.

ZDANIA WYKRZYKNIKOWE
ZDANIA ROZKAZUJĄCO-ŻYCZĄCE
Zdania wykrzyknikowe [ f r a s i e s c l a m a t iv e ] mają intonację opadającą
i Zdania rozkazuj ąco-życzące [f r a s i v o l it iv e , o t t a t iv e , iu s s iv e , e s o r t a - | (wykrzyknik w tekście pisanym), która w tym wypadku jest szczególnie
8 TIVE] wyrażają: | silna i połączona często z dodatkowym akcentem, tonem emocjonalnym,
© r o z k a z [comando - f r a s e im p e r a t iv a ], np.
wyrażającym stany uczuciowe mówiącego.

Guarda che luna! Oprócz zwykłych zdań opartych na czasowniku:

‘Spójrz, jaki księżyc!’ Come sei bella!
Stai atiento! ‘Jaka jesteś piękna!’
Fa caldo da morire!
© zakaz [divieto - f r a s e p r o ib it iv a ], np.
Sono tantofelice!
Non appropriarsi dei beni altrui! A chi lo dici!
‘Nie przywłaszczaj sobie cudzego m ienia!’
Non attraversare i binari! pojawiają się tu często struktury nominalne:
Che bella sorpresa!
© ż y c z e n ie [desiderio - f r a s e d e s i d e r a t i v a , o t t a t iv a ], np.
‘Co za (miła) niespodzianka!’
{Che) Dio ci aiuti! Oh, grazie, amore mio!
‘Niech Bóg nam pomoże!’ Tanto piacere!
© w e z w a n ie [esortazione - f r a s e e s o r t a t iv a ], np.
Mascalzone!
Quanto rumore in questa casa!
Andiamo, si é fa tto tardi!
‘Chodźmy, zrobiło się późno!’
Vieni da noi domani sera! ZDANIA PYTA!NE
© z e z w o le n ie [concessione - f r a s e c o n c e s s iv a ], np.
Chodzi tu o zdania pytajn e [ f r a s i in t e r r o g a t iv e ] proste, które w spo-
Fai secondo U tuo parere. | sób bezpośredni [in t e r r o g a t iv e d ir e t t e ] i składniowo niezależny wy-
‘Zrób wedle twego uznania.’ | rażają pytanie o rzeczywistość.
Charakterystyczny dla tego typu zdań jest tryb rozkazujący i łączący, ale po­ | Charakterystyczna dla zdań pytajnych jest intonacja wznosząca (w tek-
jaw iają się też w użyciu inne środki, np. czas przyszły (trybu oznajmujące- | ście pisanym zdanie kończy się. znakiem zapytania), która we włoskim jest
go), tryb warunkowy lub też czasowniki i rzeczowniki wyrażające rozkaz, I nierzadko jedynym elementem odróżniającym zdanie pytajne od oznajmu-
życzenie itp.: jącego:

Divieto di fum are! Clara e rimasta a casa?

‘Zakaz palenia!’ ‘Czy Clara została w dom u?’
Mi telefonerai stasera! Marco non ci accompagna alla stazione?

330 331
Często zdanie py tajn e w prow adzone je st przez odpowiedni przysłów ek Che cosa preferisci, il mare o la montagna? - La montagna.
{come, dove, perché, quando, quanto), zaim ek pytajny (che, chi) lub przy­ ‘Co wolisz, morze czy góry? - Góry.’
m iotnik pytajny (quäle): Prendi un caffe o un amaro? - Un amaro.
Qual é il tuo piú grande desiderio? Spotykana w języku tradycyjnym inw ersja [ in v e r s io n e ], czyli szyk od­
‘Jałcie jest twoje największe pragnienie?’ wrócony, w dzisiejszej włoszczyźnie mówionej nie jest stosowana; w realiza­
Come ti senti? cji neutralnej została zastąpiona przez szyk zdania oznajmującego z odpo­
Quando venite da noi? wiednią intonacją pytajną, np.
Dove vai? E rimasta Clara a casa? Clara e rimasta a casa?
C hisuona?
Che cosa hai detto?
Che vuoi?
Quanto costa quel libro?
BUDOWA ZDANIA PROSTEGO
ELEMENTY SKŁADOWE
W zależności od zakresu pytania wyrażonego w zdaniu pytajnym mamy:
© z d a n ia p y t a j n e o g ó ln e [in t e r r o g a t iv e t o t a l i ], g d y p y ta n ie d o t y c z y treści
c a łe g o z d a n ia , a (o c z e k iw a n ą ) o d p o w ie d z ią n a n ie j e s t si lu b no, np. ! Zwopunktu widzenia jego struktury zdanie [F] jest zorganizowaną składnio­
i charakteryzującą się określoną modalnością (T - typ zdania) jedno-
Vieni con noi al cinema? stką językową, której elementem centralnym jest g r u p a orzeczeniowa
‘Idziesz z nami do kina?’ [GV] (czasow nik [V] z ewentualnymi dopełnieniam i). Daje ona
Odpowiedź: możliwość wprowadzenia grap składniowych nom inalnych [GN] (rze-
Si, vengo./No, ho molto da farę. j czownik [S] z ewentualnymi określnilcami [B et] i dopełnieniami) i przy-
‘Tak, idę./Nie, m am dużo pracy.’ S im kowych [GP] (GN poprzedzona przyimkiem).
Vi é piaciuta la Gallería Borghese? Oto upioszczony przykład opisu składniowego włoskiego wypowiedzenia
Si, tanto./No. [2], czyli w tym wypadku zdania [F] prostego oznajmującego [Bieli.] - wraz
z przedstawieniem jego struktury w formie tzw. drzewka (albero):
® z d a n ia p y t a j n e c z ą s t k o w e lu b s z c z e g ó ło w e [ i n t e r r o g a t i v e p a r z i a l i ] , g d y
p y ta n ie d o t y c z y je d n e j z c z ę ś c i s k ła d o w y c h tr e ś c i z d a n ia i j e s t w p r o w a d z o n e 11 ragazzo indossava un impermedbile.
p rzez p r z y s łó w e k lu b z a im e k p y ta jn y : che, chi, come, dove, perché, ‘Chłopiec mial na sobie płaszcz nieprzemakalny’.
quando, quanto itp .; o d p o w ie d z ią n a taicie p y ta n ie je s t in fo r m a c ja d o ty c z ą c a F = GN + GV [= V + GN]
n ie z n a n e g o e le m e n tu tr e ś c i z d a n ia (c e n y , c z a s u , m ie js c a , p r z y c z y n y , s p o ­
Z ,•
s o b u , t o ż s a m o ś c i itp .), np. _J (
-T F
Dove avete passato le vacanze? - In montagna.
I , 1---------------------------------,
‘Gdzie spędziliście wakacje? - W górach.’ Bieli. GN GV
Chi ha telefonato? - Giorgio.
Perché non sei venuto con noi al concertó? - (Perché) ero molto stanco.
I
Int. dich.
H—iS-----------
B et. ' . y
,------1—GN,
Quanto costa questo libro? - Trentamila lire.

• z d a n ia p y t a j n e r o z łą c z n e [ i n t e r r o g a t i v e d i s g u j n t i v e ] , g d y p y ta n ie su g e ­ B et S
ru je o d p o w ie d ź a lte r n a ty w n ą : (o ...) o ..., np. il ragazzo indossava un impermeabile
332
 i Odczytujemy to w sposób następujący: wypowiedzenie X, to zdanie [F]
1 typu [T] oznajmującego [Dich.] z intonacją deklaratywną [Int. dich.],
i sldadające się z grapy nominalnej [GN] i grapy orzeczeniowej [GY] itd.
Podobnie:
Ilfratello di Giulia va alla partita di calcio.
‘Brat Giulii idzie na mecz piłki nożnej.’
F = GN [= G N + GP] + GY |= V + G P + GP]
Dodajmy, że każda z wymienionych wyżej grup może ulec poszerzeniu,
I czyli rozwinięciu [espansione].
I Z punktu widzenia pełnionych przez grupy składniowe funkcji wyróżni-
! my zatem we włoskim zdaniu prostym dwa elementy podstawowe i za­
razem obligatoryjne: orzeczenie i podm iot, które zostają do siebie
morfologicznie i składniowo dostosowane - składnia zgody [a c c o r d o ,
c o n c o rd a n z a ], np.
Lucia é una brava ragazza (zgoda co do osoby, liczby, rodzaju),
tutti le vogliono bene (zgoda co do osoby, liczby).
‘Lucia to dobra dziewczyna, wszyscy ją lubią.’
Federica é arrivata (zgoda co do osoby, liczby, rodzaju);
é molto Stanca, ma contenta (zgoda co do osoby, liczby, rodzaju).
‘Przyjechała Federica; jest bardzo zmęczona, ale zadow olona.’
¡ Istnieją ponadto w zdaniu inne składniki, bez których może ono funkcjo­
nować, aczkolwiek w wielu sytuacjach wprowadzenie ich do zdania jest
- formalnie i semantycznie - konieczne. Są to dopełnienia (bliższe i dal­
sze), okoliczniki, przydawki i dopow iedzenia, które stanowią rozsze­
rzenie (czyli ekspansję) podmiotu i/lub orzeczenia. Także w obrębie tych
grup składniowych obowiązują zwykle zasady zgody.
ORZECZENIE
Orzeczenie [ p r e d ic a t o ] oznacza czynnos'ć, stan lub właściwość przypi­
sywaną podmiotowi; odpowiada na pytania: che cosa fa ? (‘co robi?’),
come e? (‘jalci jest?’), chi e? ( ‘kim jest?’), che cosa succede eon lui? (‘co
się z nim dzieje?’) itp.
334
W ykładnikiem orzeczenia jest czasownik, którego formalne i seman­
tyczne właściwości - rekcja [r e g g e n z a ] i w alencja [ v a l e n z a ] decydu­
ją, w sposób bezpośredni lub pośredni, o strukturze całego zdania oraz
0 postaci morfosemantycznej podmiotu i dopełnień, z którymi współwy-
stępuje. Dzięki odpowiednim wykładnikom kategorii gramatycznych
czasownik (w formie osobowej) zawiera m.in. informację o lokalizacji
zdarzenia w czasie oraz o jego modalności.
W szczególnych wypadkach, np. w odpowiedzi na pytanie, orzeczenie może
być w strukturze powierzchniowej pominięte; mamy wówczas tzw. orzecze­
nie domyślne:
- Chi ha telefonato? ~ Francesco.
- ‘Kto telefonował? - Francesco.’
W języku włoskim wyróżnia się dw a rodzaje orzeczenia: werbalne i imienne.
Orzeczenie werbalne (czasownikowe) opiera się na
1czasownikach [pr ed ic a t o v e r b a l e ]
pełnoznacznych, tzn. mających pełne i samodzielne znaczenie:
Il cane abbaia e il gatto miagóla.
‘Pies szczeka, a kot m iauczy.’
1 ragazzi sono arrivati e han.no telefonato.
Luigi studia mentre suofratello viaggia.
Nella biblioteca tutti leggono, ma c ’é qualcuno che dorme.
A Villa Borghese i turisti passeggiano.
Najczęściej dopełnienie czasownika jest potrzebne, czasem wskazane lub
wręcz konieczne:
Il professore dà un libro allo studente.
‘Profesor daje książkę studentowi.’
U cane segue i.l padrone.
I ragazzi sono arrivati ieri, e stamattina ci hanno telefonato.
Marco ama Gloria, ma lei, purtroppo, ama un suo collega.
Obok czasowników autosemantycznych należy tu wymienić jeszcze co
I najmniej dwie niewielkie grupy czasowników, których natura seman­
tyczna i status morfoslcładniowy odbiega poniekąd od czasowników peł­
noznacznych. Są to:
• tzw. czasowniki służebne, czyli pom ocnicze [v e r b i se r v il i ], zwane też
półposiłkowymi, które wraz z czasownikiem pełnoznacznym stanowią jedną
335
 część zdania - jego orzeczenie czasownikowe. W yrażają one w zdaniu różne ® g d y p o d m io te m j e s t r z e c z o w n ik z b io r o w y z c o m p l e m e n t o d i sp e c if ic a z io -
modalności, np. konieczność (dovere), możliwość (potere), chęć, pragnienie NE (p r z y d a w lc ą d o p e łn ia c z o w ą ) , w ó w c z a s c z a s o w n ik z g a d z a s i ę b ą d ź z r z e ­
(■volere): c z o w n ik ie m w fu n k c ji p o d m io tu :

M ia figlia vuol andaré a. Roma, ma non p u d farlo perché deve
prepararsi agli esami.
‘Moja córka chce pojechać do Rzymu, ale nie może tego uczynić,
ponieważ musi się przygotować do egzaminów.’
Desidera parlarle, ma non osa aw icinarsi a lei.
® tz w . c z a s o w n i k i f r a z e o l o g i c z n e [v e r b i f r a s e o l o g ic i ], in a c z e j m ó w ią c
f r a z e o lo g iz m y c z a s o w n ik o w e , k tó r e w r a z z p o d s t a w o w y m c z a s o w n ik ie m
s t a n o w ią j e d n o o r z e c z e n ie i słu żą,' n a p r z y k ła d , d o w y r a ż a n ia a sp e k tu c z a ­
s o w n ik a , k tó r e m u to w a r z y s z ą :
Un gruppo di operai é uscito fuori per manifestare la loro disappro-
vazione.
‘Grupa robotników wyszła na zewnątrz, żeby zamanifestować swą
dezaprobatę.’
bądź z rzeczownikiem tworzącym jego dopełnienie, a będącym faktycznym
wykonawcą czynności:
Un gruppo di operai hanno protestato contro il progetto della nuova
legge.
‘Grupa robotników protestowała przeciwko projektowi nowej ustawy.’

Sto p e r finiré la lettera, poi continueremo ad ascoltare quel ® gdy w zdaniu podmiotów jest więcej, wówczas orzeczenie przyjmuje for­
disco. mę liczby mnogiej:
‘W łaśnie kończę list, potem będziemy dalej słuchać tej płyty.’
Monica e Luca studiano a ll’universitá.
Eravamo sul punto di chiudere la porta quando squillô
‘Monica i Luca studiują na uniwersytecie.’
il telefono.
• gdy orzeczenie odnosi się do jednego z dwu (lub więcej) rzeczowników
j Orzeczenie czasownikowe zgadza się we włoskim z podmiotem co do
tworzących alternatywną sekwencję (spójnild né, o, oppure, owero), wów­
¡ osoby i liczby; gdy orzeczenie ma formę złożoną czasownika z czasow-
czas występuje ono najczęściej w liczbie pojedynczej:
{ niłciem posiłkowym essere, następujący po nim imiesłów bierny zgadza
się z podmiotem również co do rodzaju: Alia cena verrá o Silvia o suo marito: uno di loro deve ritnanere a casa.
‘Na kolację przyjdzie albo Silvia, albo jej mąż: jedno z nich musi zo­
Aldo è arrivato. Carla è arrivata. Anna e Caria sono arrivate. stać w dom u.’
‘Przybył Aldo. Przybyła Caria. Przybyły Anna i C arla.’ Né la prima né la seconda edizione gli. pareva soddisfacente (rów­
Anna visita il museo. Anna e Teresa visitano il museo. nież: pareva.no soddisfacenti).
La mia lettera è terminata, possiamo uscire.
Szczególnie w konstrukcji przeczącej n é ... né (zob. przykład powyżej) moż­
Istnieje ponadto wiele sytuacji szczególnych, w których obowiązują określo­ liwa jest dla orzeczenia zarówno liczba pojedyncza (zwłaszcza gdy poprze­
ne reguły zgodności orzeczenia z podm iotem . Oto ważniejsze z nich: dza podmioty):
® gdy rzeczownik tworzący grupę nominalną w funkcji podmiotu ma określ- Non é venuto né Giulio né Marco.
niki lub wyrażenia precyzujące ilość, orzeczenie zgadza się w zdaniu zazwy­ ‘Nie przyszedł ani Giulio, ani M arco.’
czaj z rzeczownikiem - faktycznym wykonawcą czynności: ja k i lic z b a m n o g a :
La maggior parte dei ragazzi non sono venuti oggi a scuola. N é Giulio né Marco sono venuti.
‘W iększość chłopców nie przyszła dziś do szkoły.’ ‘Nie przyszli ani Giulio, ani M arco.’
!
336
 O rzeczenie im ienne polega na połączeniu cza­
I sownika [ p r e d ic a t o n o m in a l e ]
essere z rzeczownildem łub przymiotnikiem, uzupełniającymi
Istniejące we włoskim - w obrębie v e r b i c o p u l a t iv i - czasowniki o znacze­
niu ‘nazywać, oceniać, uważać, mianować, wybierać’, tzw. v e r b i a p p e l l a -
treść podmiotu, do którego się odnoszą. Czasownik essere pełni wówczas
t iv i , ESTIMATWI, e l e t t iv i i niektóre e f f e t t iv i , wymagają dopełnienia orzecz­
funkcję łącznika [ v e r b o c o p u l a ], a rzeczownik lub przymiotnik, który
nikowego. Gdy dopełnienie orzecznikowe (rzeczownik lub przymiotnik)
po nim następuje, nosi nazwę orzecznika, czyli imiennej części orzecze­
wprowadzone przez taki czasownik (zob. wyżej v e r b i c o p u l a t w i ) odnosi się
nia.
do podmiotu, wówczas czasownik występuje w stronie biernej (zob. Czasow­
Czasownik essere (wraz z orzecznikiem) zgadza się z podmiotem w liczbie niki):
i rodzaju (jeśli jego forma charakteryzuje się tymi kategoriami gramatycz­ Fabrizio e ritenuto persona molto onesta.
nymi):
‘Fabrizio jest uważany za osobę bardzo uczciwą.’
Giovanni e studente. In ąuesti giorni i stato eletto un nuovo segretario generale del Par­
‘Giovanni jest studentem.’ tito Popolare Italiano.
Lucia c stata molto brava. Antonio e stato nominato professore.
Giovanni e Lucia sono studenti.
Gdy natom iast odnosi się ono do dopełnienia bliższego, czasownik występu­
© Jeżeli orzecznik jest jednego rodzaju, to przyjmuje on tylko liczbę rzeczow­ je w stronie czynnej:
nika, do którego się odnosi: Lo ritengo uno studioso serio.
II castagno é una piania. ‘Uważam go za poważnego uczonego.’
‘Kasztan jest rośliną.’ Gli italiani hanno eletto Oscar Luigi Scalfaro presidente della Re-
I castagni sono piante. pubblica.

® W przypadku gdy rzeczowniki, do których się odnosi, występują w obu ro­

dzajach, przyjmuje on formę liczby mnogiej rodzaju męskiego: PODMIOT
Giovanni e Lucia sono studenti. Podmiot [ s o g g e t t o ] - drugi podstawowy element zdania - oznacza
‘Giovanni i Lucia są studentami.’ przedmiot (osobę, rzecz), do którego odnosi się orzeczenie, o którym coś
się orzeka, inaczej mówiąc, który wykonuje jakąś czynność, znajduje się
i Oprócz łącznika essere istnieją w języku włoskim czasowniki, które mo-
w jakim ś stanie lub też któremu przypisuje się jakieś właściwości. Pozo­
1 gą funkcjonować jako czasowniki łącznikowe [ v e r b i c o p u l a t iv i ]; są to
staje w relacji zgody z orzeczeniem pod względem liczby, osoby, a tak­
I nieprzechodnie v e r b i e f f e t t iv i , np.
że rodzaju, jeśli forma czasownika ma morfologiczne wyznaczniki tej
diventare, moriré, nascere, parere, rimanere, risultare, riuscire, ostatniej kategorii gramatycznej (zwykle przy formach złożonych z cza­
sembrare, vivere sownikiem posiłkowym essere), np.
Bardzo często mogą one być zastąpione czasownikiem essere: Alfredo studia poco.
‘Alfredo mało się uczy.’
Pietro diventa insopportabile. Sofia legge.
‘Pietro staje się nieznośny.' Sofia e Agata leggono.
La situazione rimane tranquilla. La cena e servita.
Maria, sembra poco simpática. II gelato si e sciolto.
338
339
W szyku normalnym, nienacechowanym, podmiot w zdaniu prostym poprze­ © czasownik
dza orzeczenie i najczęściej rozpoczyna zdanie, co widać w cytowanych wy­
żej przykładach oraz w zdaniu: Fidarsi è bene, nonfidarsi è meglio.
‘Dobrze jest ufać, lepiej nie ufać.’,
Elena studia la storia d ell’arte.
0 przysłów ek
Zmiana szyku, której można dokonać poprzez określone zabiegi składnio­
we (zob. Btidowa zdań włoskich, szyk elementów składowych), ma war­ Il p iù tira il meno.
tość emfatyczną i jest charakterystyczna dla języka mówionego, np. ‘Więcej przyciąga mniej.’

Studia la storia dell’arte, Elena. 0 spójnik

La storia d ell’arte, la studia Elena.
W szczególnych przypadkach podmiot może zostać w strukturze po­
I wierzchniowej pominięty (jest to tzw. podm iot dom yślny), np. w se­
kwencji zdań z tym samym podmiotem, wymienionym zazwyczaj
w pierwszym zdaniu:
Giovanni arrivô verso le sei. Si trattenne con noi per u n ’ora e poi
riparü.
‘Giovanni przybył koło szóstej. Zabawił u nas godzinę, a potem wy­
szedł.’
La ragazza arrivé al portone, lo apñ, sali di corsa, entro nel suo ap-
partamento, corse al telefono.
¡ lub w przypadku gdy podmiotem jest zaimek osobowy:
Domani andiamo al. cinema, (domyślnie: noi)
‘Jutro idziemy do kina.’
Abito in campagna e ne sono molto contento, (id)
Non è andato a Milano perché ha perso il treno, (lui)
Podm iotem w zdaniu, oprócz rzeczownika (z okreśhiikami, dopełnieniami),
mogą być również inne części mowy, np.
© zaim ek osobowy
Eva legge. = Lei legge.
‘Ewa czyta.’ = ‘Ona czyta.’
Tommaso suona. = Lui/Egli suona.
© przym iotnik
L ’utile va unito al dilettevole.
‘Pożyteczne trzeba łączyć z przyjemnym.’
340
Il perché del suo comportamento è evidente.
‘Przyczyna jego postępowania jest oczywista.’
a także całe zdanie (tzw. zdanie podm iotowe), np.
Fare una bella gita in montagna è il mió sogno.
‘Pójść na ładną wycieczkę w góry jest moim marzeniem.’
Jak widać, odbywa się to w drodze substantywizacji (zob. Derywacja niewła­
ściwa).
PRZYDAWKA PRZYMIOTNA
Przydawlca przymiotna (przymiotnikowa) [ a t t r i b u t o ] to przymiotnik,
który, występując przy rzeczowniku, określa bliżej jego jakość, ilość itp.,
ściślej go charakteryzuje, ograniczając równocześnie jego zakres. Pod
I względem składniowym przydawlca przymiotna zgadza się z rzeczowni-
i Idem, od którego zależy:
la seconda guerra mondiale
‘druga wojna światow a’
il caffè amaro e caldo
il cielo sereno
le linee aeree
il mare mosso
le opere interessanti e valide
il vigile urbano
Przydawlca przymiotna może wnosić do zdania elementy przypadkowe lub
takie, które można pominąć bez większego uszczerbku dla poprawności lo­
gicznej i składniowej wypowiedzi:
 Quando il custode a p ń ja pesante porta di quercia, vide un ragazzi- la casa gialla
no che piangeva. il centro storico
‘Gdy stróż otwarł ciężkie, dębowe drzwi, zobaczył chłopczyka, który il cielo sereno
płakał.’ il mare mosso
La rete metallica intorno al parco era solidissima. una pasta dolce
una signora anziana
W innych natom iast przypadkach jest ona dla treści nieodzowna:
Umieszczona przed rzeczow nikiem przydawka przymiotna pełni funkcję
Con la luce spenta non si vede nulla.
opisową, jakościującą, przy czym znaczenie jej staje się wówczas mniej pre­
‘Przy zgaszonym świetle nic nie widać.’
cyzyjne, ogólne, często przenośne:
Restava con gli occhi aperti nel buio ...
I servizi postali provvedono alla trasmissione delle notizie. un caro ricordo
II cielo promettevci una bella giornata. ‘drogie wspomnienie’ (w sensie afelctywnym)
Le sigarette nazionatí sono migliori di quelle impórtate. un dolce sguardo
una nobile donna
F unkcję przydaw ki może pełnić: una dose di sano pragmatismo
© przym iotnik, imiesłów, rzadziej inna część mowy użyta jako przymiot­
nik, np.
PRZYDAWKA RZECZOWNA
un bel vestito un libro intéressante
un fam oso scrittore il color rosa 1 Przydawka rzeczowna (rzeczownikowa), czyli a p o z y c j a [ a p p o s iz io n é ] ,
una stanza pulita un ragazzo p e r bene I to rzeczownik służący, podobnie ja k przydawka przymiotna, do dokład-
© di + rzeczow nik, struktura szczególnie charakterystyczna dla języka wło­ I niejszego określenia rzeczownika (najczęściej podmiotu), z którym zga-
skiego, np. fl dza się w rodzaju i liczbie:
la ruota di scorta 11prim o ministro Jerzy Buzek ha convocato per oggi il suo governo.
‘koło zapasow e’ ‘Premier Jerzy Buzek zwołał na dzisiaj swój rząd.’
una macchina di lusso II professore Luca Serianni é storico della lingua italiana.
un romanzo d ’avanguardia
Przydawka rzeczowna może poprzedzać określany rzeczownik lub nastę-
o zdanie względne, np. | pować po nim. W tym drugim przypadku może być poszerzona przez do-
j danie innych elementów określających i nie musi być ściśle powiązana
II brano che segue è tratto dal libro ...
I z określanym rzeczownikiem. Gdy wprowadza jedynie dodatkową infor­
‘Następny fragment pochodzi z książki ...’
mację, jest oddzielona od określanego elementu przecinkiem.
Przydawka przymiotna może się odnosić do wszystkich składników zdania Mamy więc:
poza orzeczeniem czasownikowym.
Marco Polo, mercante veneziano, visitó l ’Asia nel X III secolo.
W funkcji dystynktyw nej, czyli restryktyw nej, przydaw ka przym iotna ‘M arco Polo, wenecki kupiec, odwiedził Azję w XIII wielcu.’
występuje zazwyczaj po rzeczow niku i ma konkretne, dosłowne znacznie: Maurizio D ar dano, autore della “Grammatica italiana", é professo­
un libro caro re a ll’Universitá Roma III.
‘droga książka ~ książka, która drogo kosztuje’ Aldo Moro, il fam oso statista assassinato dalle Brigate Rosse, era un
un bambino sano professore universitario.

342 343
 Ponadto do apozycji bywają zaliczane: Giovanni studia medicina.
® przyd om k i i inne określenia występujące przy nazwach własnych, np. Giulia ascolta la radio.
Lorenzo ilM agnifico, Palma il Vecchio, l ’urbinate Raffaello Paolo ama Vittoria.
® struktura rzeczow nik + di, poprzedzająca nazwę własną osobową lub Lo studente legge un libro.
geograficzną, np.
I Dopełnienie bliższe „przedmiotu” występuje z czasownikami przechod-
il nome di Petrarca, l ’isola di Capri, il lago di Garda, la città di Siena ! nimi, które w zasadzie muszą mieć dopełnienie. Gdy wypowiedź koncen-
także: il nome della Rosa
I truje się na samej czynności wykonywanej przez podmiot, wówczas cza-
(zob. Complemento di denominazione). 1 sownik może być użyty bez dopełnienia, np.

lo ti scrivo.
DOPEŁNIENIA 1
‘Piszę do ciebie.’
Dopełnienia [c o m p l e m e n t i ] dzielimy na: Giovanni studia.
© dopełnienia ¡bliższe, czyli bezpośrednie [ c o m p l e m e n t i d ir e t t i ], które łą­ Lo studente legge.
czą się z członem określanym bezpośrednio, tzn. bez pośrednictwa przyimlca
\ w normalnym, neutralnym zdaniu prostym dopełnienie bliższe następuje
czyli p o ś r e d n i e [c o m p l e m e n t i in d ir e t t i ], które łączą
® d o p e ł n i e n i a d a ls z e , bezpośrednio po czasowniku.
się z elementem określanym za pośrednictwem przyimka. W iększość dopeł­
nień należy do tej właśnie grupy. Szyk ten, we włoskim obowiązkowy, określany jest jako szyk S - V - O
(S o g g e t t o - V e r b o - O g g e t t o = Podm iot - O rzeczenie - Dopełnienie bliż­
W wielu przypadkach dopełnienie pośrednie może być wprowadzone bez po­
średnictwa przyimka i dopiero transformacja zdania ujawnia strukturę przy- sze). Zwykłe przestawienie S i O jest niemożliwe:
imkową, np.
Paolo ama Vittoria. t Vittoria ama Paolo.
Ha lavorato tutta la giomata. —►Ha lavorato durante tutta la giomata. ‘Paolo kocha Vittoriç.’ ź ‘Vittoria kocha Paola.’
‘Pracował (przez) cały dzień.’
Postawienie dopełnienia bliższego p rzed czasow nikiem i wyeksponowanie
Gramatyki nie są zgodne co do liczby rozróżnianych dopełnień. W tym miej­
scu ograniczymy się do omówienia najważniejszych i najbardziej typowych go jest - obok odpowiednio nacechowanej intonacji - możliwe dzięld:
dopełnień.
□ przestaw ieniu [ d is l a c a z io n e ] dopełnienia bliższego i powtórzeniu go
w formie zaimka [pronom inalizacja - p r o n o m in a l iz z a z io n e ]:
DOPEŁNIENIA BLIŻSZE, czyli BEZPOŚREDNIE
© przestaw ienie „na lewo” [d is l o c a z io n e a s in is t r a ] - dopełnienie bliższe,
j Należą do nich dopełnienia wprowadzone do zdania bez pośrednictwa
! przyimka. umieszczone na początku zdania, zostaje powtórzone w formie zaimka oso­
bowego (anafoiycznego), umieszczonego bezpośrednio przed czasownildem,
DOPEŁNIENIE BLIŻSZE „PRZEDMIOTU" np.
i Dopełnienie bliższe „przedmiotu” [ c o m p l e m e n t o o g g e t t o d ir e t t o ], La musica classica, lui l ’ammira.
I k ró cej d o p e łn ie n ie b li ż s z e [c o m p l e m e n t o o g g e t t o ], o k r e ś la p r z e d m io t,
‘M uzyka klasyczna, on ją podziwia.’
I którego dotyczy czynność wyrażona przez czasownik, np.
Questo film di Fellini, te lo ricordi?
Elisabetta ascolta la musica e Magda scrive una lettera. Sandra, io la conosco da piccola.
‘Elisabetta słucha muzyld, a Magda pisze list.’ Vittoria, l ’ama Paolo. lub Vittoria, Paolo Parna.
344
345
@ przestaw ienie „na praw o” [ d is l o c a z io n e a d e s t r a ] - dopełnienie bliższe łączeniu z rodzajnikiem określonym pełni funkcję rodzajnika cząstkowe­
pozostaje na swoim miejscu po czasowniku (ewentualnie jest oddzielone od go, np.
niego podmiotem lub dopełnieniem oraz przecinkiem), ale zostaje wcześniej Ho comprato del prosciutto.
zasygnalizowane odpowiednim zaimkiem (kataforycznym), umieszczonym ‘Kupiłem trochę szynki.’
przed czasownikiem, np. Ha mangiato del pane e delform aggio e ha bevuto del vino.
Lui Vammira la música classica.
Należy również wspomnieć o tzw. dopełnieniu bliższym w ew nętrznym
U ha mangiata Jaś, la mela.
[c o m p l e m e n t o d e l l ’o g g e t t o in t e r n o ]. Są to rzeczownild występujące przy
La conosco cla piccola, Vittoria.
czasowniku (nieprzechodnim użytym jako przechodni), z którym mają
□ przekształcenie orzeczenia w stronę b iern ą [pasyw izacja - t r a s f o r m ą - wspólną formę i znaczenie, a czasem tylko znaczenie, np.
z io n e in PA SSivo, TRASFORMAZiONE Pa s s i v a ] - dopełnienie bliższe staje się piangere lacrime amare
podmiotem, a dotychczasowy podmiot, poprzedzony przyimkiem da, pełni ro­ ‘płakać gorzkimi łzam i’
lę dopełnienia spraw czego [c o m p l e m e n t o d ’a g e n t e ], np. dormiré il sonno del giusto
Paolo ama Vittoria. —* Vittoria é amata da Paolo. moriré (di) una morte tranquilla
‘Paolo kocha Vittorię.' —►‘Vittoria jest kochana przez Paolo.’ sognare sogni tranquilli
La melodia é suonata dal compositore. vivere una vita felice
La lettera é scritta da Grazia.
DOPEŁNIENIE ORZECZNIKOWE
F unkcję dopełnienia bliższego pełni głównie rzeczownik, ale mogą ją też
1 Dopełnienie orzecznikowe [ c o m p l e m e n t o p r e d ic a t iv o ] to rzeczownik
pełnić, np.
i lub przymiotnik, który, jako nominalna część orzeczenia imiennego, uzu-
© bezokolicznik lub przysłów ek: 1 pełnia treść czasownika (zob. Łączniki i Orzeczenie imienne). Pod
I względem morfo-sldadniowym łączy się z podmiotem lub z c o m p l e m e n -
Alberto ama suonare mentre sua sorella preferisce leggere.
I to oggetto.
‘Alberto lubi grać, podczas gdy jego siostra woli czytać.’
Non trovo U perché del. suo comportarnento. □ Gdy dopełnienie to pojawia się po łączniku essere i po nieprzechodnich
v e r b i e f f e t t iv i (diventare, parere, sembrare itp.), wówczas odnosi się do
m zaim ki osobowe nieakcentow ane (występują wtedy z reguły przed cza­ podmiotu:
sownikiem):
Gildia sembra distratta.
ho incontro spesso. ‘Giulia wydaje się roztargniona.’
‘Spotykam go często.’ II marę diventa sempre p iú agitato.
La saluto.
□ Gdy natomiast pojawia się po czasownikach oznaczających wybór, ocenę,
L ’ho visto ieri.
mianowanie, nazywanie, czyli tzw. v e r b i a p p e l l a t iv i , e s t im a t iv i , e l e t t iv i ,
® całe zdanie (tzw. zdanie dopełnieniowe): ef fe t t iv i przechodnich, wówczas się odnosi:

Vedo che ti sei divertita molto. ® do podm iotu - czasownik jest wtedy w stronie biernej, np. essere chiama-
‘Widzę, że bardzo dobrze się bawiłaś.’ to, essere giudicato:

W przypadku użycia rodzajnika cząstkowego dopełnienie bliższe jest wpro­ II professore Francesco Sabatini é stato nominato presidente dell’-
wadzone przez przyim ek di, który wówczas traci wartość przyim ka i w po­ Accademia della Crusca.

346 347

m i»
 ‘Proíesor Francesco Sabatini został mianowany prezesem Akademii niektórych rzeczowników, np. wyraża­
c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a z io n e
della Crusca.’
jących stany uczuciowe (amore, desiderio, difesa, rispetto, timore), mo­
L ’accusato é da molti considéralo innocente.
że wprowadzić dwuznaczność w interpretacji zdania, w zależności od te­
® do dopełnienia bliższego - czasownik jest wtedy w stronie czynnej: go, czy rzeczownik wchodzący w sldad tego dopełnienia jest podmiotem
czy dopełnieniem bliższym czynności wyrażonej (w drodze transforma­
II gindice lo dichiaró innocente. cji) przez określany rzeczownik:
‘Sędzia stwierdził, że jest on niewinny.’
Riteneva la sua vita un vero fallimento. il timore di Elena = 1 . Elena ha timore di qualcuno.
‘obawa Eleny’ ‘Elena obawia się kogoś.’
Tutti considerano Piero un ottimo specialista.
2 . Qualcuno ha timore di Elena.
1 suoi compagni lofecero capogruppo.
‘Ktoś obawia się Eleny.’
Podobnie:
DOPEŁNIENIA DALSZE, czyli POŚREDNIE
il libro di Luca
Należą do nich wszystkie dopełnienia wprowadzone za pośrednictwem Vamore di Chiara.
przyimka, tworząc tzw. g ru p y przyimkowe [GP]. Pełnią one w zdaniu Todio degli aw ersari
funkcje określane w terminologii polskiej jako dopełnienia dalsze, dopeł­
nienia przyimkowe, okoliczniki. Niektóre odnoszą się tylko do rzeczow­ I Szczególnym przypadkiem jest c o m p l e m e n t o d i d e n o m i n a z io n e , które
nika, część (większość) do czasownika, inne natomiast mogą się wiązać I precyzuje poprzedzający je rzeczownik ogólny, podając nazwę własną.
z obiema wymienionymi kategoriami. I Wprowadzone jest przez przyimek di:
la festa di Natale
Oto najważniejsze z nich:
‘święta Bożego N arodzenia’
COMPLEMENTO Dl SPECIFICAZIONE I Dl DENOMINAZIONE
il nonie di Elisabetta
la cittá di Cracovia
1 Podobnie ja k przydawlca przymiotnikowa, c o m p l e m e n t o d i s p e c if ic a - la notte di San Lorenzo
służy do bliższego określenia i uściślenia znaczenia rzeczownika,
1 z io n ę
Może też występować bez przyimka:
fi któremu towarzyszy, niezależnie od funkcji, jaką pełni on w zdaniu.
il nome Elisabetta
Odpowiada przede wszystkim na pytanie kogo, czego, czyj, ja k i (di chi, di ‘imię Elisabetta’
che cosa) itp. i wyraża przynależność, własność, pochodzenie, autorstwo, il professore A rtigo Castellani
a pośrednio określa jakość itp.
COMPLEMENTO Dl TERMINE
Składa się najczęściej z przyimka di wprowadzającego rzeczownik, zaimek,
bezokolicznik lub przysłówek, poszerzone ewentualnie o dalsze elementy: | Dopełnienie to, określane w terminologii polskiej jako dopełnienie dalsze,
la casa dei miei a m id 1 służy do wskazania „adresata” czynności wyrażonej przez orzeczenie,
‘dom moich przyjaciół’ a więc osoby lub rzeczy, do której slderowana jest czynność i na której się
il panorama delle Dolomiti i kończy.
il presidente della Repubblica Odpowiada najczęściej na pytanie kom u, czem u, do kogo, do czego (a chi,
la pianta di Roma a che cosa). W prowadza je przyimek a:
Topera di Dante
Abbiamo inviato alio zio un biglietto di auguri.
il direttore della rivista
‘Posłaliśmy wujkowi kartkę z życzeniami.’
348
 M aurizio ha regalato a m iafiglia una grammatica italiana. II matrimonio si celebró in chiesa.
Scrivo una lettera alla m iafam iglia. Il vasoio è sul (sopra il) tavolo.
La cantina è al di sotto della cucina.
Zaimki osobowe nieakcentowane typu mi, ii, ci, vi itd. mogą pełnić funkcję Stanchi, si sono seduti p e r terra.
dopełnienia bliższego lub dalszego: «C ’é sempre stata una lingua franca lungo la strada dei viaggi e dei
Ti vedo. —> Vedo te. commerci.» (z p rasy)
‘W idzę ciebie.’
o m o t o A LUOGO - w s k a z u je m ie js c e , k u k tó r e m u c z y n n o ś ć j e s t sk ie r o w a n a ;
Ti parlo. Parlo a te.
w p r o w a d z a ją j e p r z y im k i: a, da, dentro, di, fra (tra), in, per, sopra, sotto, su,
‘Mówię do ciebie.’
verso, vicirio, np .
Ci salutiamo. Salutiamo noi.
Ci sorridiamo. Sorridiamo a noi. Andarono verso la coltina.
‘Poszli w kierunku wzgórza.’
M i lavo. —> Lavo me.
Verrô da te domenica prossima.
M i piace. -* Piace a me.
Domani partiamo pe r Firenze.
Vi ammiro. —> Ammiro voi. Fra poche ore tornero a casa.
Ve la mando. La mando a voi. E andato dal medico.

COMPLEMENTO DI LUOGO © m oto d a luogo- wskazuje miejsce rozpoczęcia czynności; przyimkami

W skazuje miejsce, w którym dokonuje się czynność wyrażona przez
j orzeczenie (okolicznik miejsca), albo lokalizuje w przestrzeni osobę,
rzecz, zjawisko wyrażone przez rzeczownik, który określa.
Odpowiada na pytanie gdzie, dokąd, skąd (dove, p er dove, da dove) itp.:
Abitiamo nel centro di Cracovia.
‘M ieszkamy w centrum Krakow a.’
I suoi figli, sono andati a scuola.
II treno proveniente da Torino é in arrivo al binario nove (sul nono
binario).
W yróżnia się cztery typy okolicznika miejsca:
© s t a t o IN LUOGO- określa miejsce, w którym dokonuje się czynność; wpro­
wadzone jest przez przyimki lub wyrażenia przyimkowe: a, da, dentro, di,
di sopra,fra (tra), fuori, in, per, sopra, sotto, su, accanto a, lontano da, nei
pressi di, vicino a, np.
Siamo tutti a casa.
‘W szyscy jesteśm y w dom u.’
Ho studiato dai padri scolopi.
Abitiamo lontano da Roma.
wprowadzającymi są da, di, np. (
Vengo da un paese lontano.
‘Przychodzę z dalekiego kraju.’
E uscito da casa un quarto d ’ora fa.
L ’emigrazione daipaesi d ell’Europa Centrale sta diminuendo.
« m o t o p e r l u o g o - o k r e śla m ie js c e , p r z e z k tó re d a n a c z y n n o ś ć „ p r z e c h o ­
d z i” ; w p r o w a d z a ją j e p r z y im k i: attraverso, da, di, in, per, tra, in mezzo a, np.
Scegliamo la strada in mezzo ai ¡nonti.
‘Wybierzmy drogę przez góry.’
A rrivé in Italia passando p e r il (dal, attraverso il) Brennero.
E p iù comodo entrare dall’ingresso secondario.
COMPLEMENTO Dl TEMPO
I Podaje okoliczności czasowe, w których odbywa się czynność lub reali­
zowany jest stan wyrażony przez czasownik. Gramatyki wyróżniają dwa
podstaw ow e typy okoliczmika czasu:
o t e m p o d e t e r Min a t o , czyli określony, wyznaczony czas, w którym realizo­
wana jest czynność; odpowiada na pytanie quando, a quando, in quale mo-

350 351

Jó
mentó itp. i wprowadzony jest, między innymi, przez przyimki: a, eon, di, | W zdaniu funkcję okolicznika czasu pełni często przysłówek (lub użyta
per, su, tra, al tempo di, np. | przysłówkowo inna część mowy), powiązany z czasownikiem w struktu-
j rze powierzchniowej bezpośrednio, tzn. bez udziału przyimlca, który
Sono nati durante la guerra. można wyodrębnić w drodze transformacji, np.
‘Urodzili się podczas wojny.’
E arrivato ieri e parte domani.
Ci siarno dati appuntamento p e r la settimana prossima.
‘Przybył wczoraj, a wyjeżdża jutro.’
E arrivato alie quattro di mattina.
Ci vediamo domenica.
E arrivato a scuola in ritardo. C ’é stata la neve tutto l ’invernó.
Si incontreranno questa sera.

® t e m p o c o n t i n u a t o , czyli czas trwania czynności, odpowiadający na pyta­ COMPLEMENTO Dl MODO (Dl MANIERA)
nie da (in, per) quanta tempo i wprowadzony, między innymi, przez przyim­ 1 Wskazuje na sposób dokonania czynności lub cechę stanu. Odpowiada na
ki: da, durante, fin o a, in, per, np. i pytanie ja k , w ja k i sposób (come, in che modo, in quale maniera) i in.
Siamo amici da m old anni. I Przyimkami wprowadzającymi są: a, eon, da, di, in, per, secondo, sotto,
i su, a guisa di, alla maniera di, np.
‘Jesteśmy przyjaciółmi od wielu lat.’
Finisco di prepararmi in pochi minuti. Ci vado di malavoglia.
L ’ho aspettato fin o a mezzanotte. ‘Idę tam niechętnie.’
E un lavoro eseguito alla perfezione.
Okolicznik czasu może wyrażać również inne relacje czasowe, odpowiada­ Ha lavo rato secondo le proprie possibilitá.
jąc np. na pytania: da quanto tempo ( ‘od jak dawna, od kiedy’), entro quan­ Lo ha sempre trattato con gentilezza. '
to tempo ( ‘w jakim czasie, do/na kiedy’)., fino a quale tempo ( ‘do kiedy’),
Okoliczność sposobu może być też w yrażona za pom ocą przysłów ka
ogni quanto tempo ( ‘co jaki czas, jak często’), per quale tempo, per quando
prostego sposobu lub przym iotnika w funkcji przysłów ka, np.
( ‘na kiedy, na jald termin’), quante volte ( ‘ile razy, jak często’), quanto tem­
po dopo ( ‘jak długo potem’), quanto tempo fa ( ‘od jak dawna, jak dawno Laura studia eon diligenza. —>Laura studia diligentemente.
tem u’), quanto tempo prim a (‘ja k dawno temu, ile wcześniej’), np. ‘Laura uczy się pilnie.’
Chi va piano va sano e va lontano.
Devo restituiré il libro alla, biblioteca entro dieci giorni. La donna agi infretta (frettolosamente), ma con prudenza (prudente­
‘Muszę zwrócić książkę do biblioteki w terminie dziesięciu dni.’ mente).
Mia sorella Teresa è nata due anni prima di me ed è morta nove
| bądź też za pomocą konstrukcji czasow nik + g e r u n d io , np.
anni fa.
Vado molto spesso a ll’universitá, anche due-tre volte al giorno. Si guardavano sorridendo. ' ;
‘Patrzeli na siebie uśmiechając się.’
D ali’altroieri sono di nuovo a Roma e vi rima tro fino alia meta
di agosto.
COMPLEMENTO Dl MEZZO (Dl STRUMENTO)
Mateusz è nato due anni dopo (di) Magda e due anni prima di
Wojtek. W skazuje na przedmiot lub osobę, dzięki którym dokonywana jest
Fino a domani devo correggere le bozze di un arlicolo che deve czynność wyrażona przez czasownik. Odpowiada na pytanie kim,
trovarsi alla casa éditrice entro cinque giorni. czym, za pom ocą czego (per mezzo di chi, p er mezzo di che cosa). Naj-

352 353
 I częściej pojaw iającym i się tu przyimkami są: a, eon, di, in, per, attra-
I verso, mediante, tramite, con l ’aiuto di, grazie a, p er mezzo di, per
¡ opera di, np.
Rispóse alla sua letter a con un fa x .
‘Odpowiedział faksem na jego list.’
Ce lo hanno fatto sapere tramite un suo amico.
Con i soldi che mi liai dato ho comprato un libro.
Ilfalegnam e lavora con la sega e il muratore con lo scalpello.
Siamo stati salvad p e r mérito suo.
Ti spedirô quel volume con il corriere (per posta).
Le coste della Toscana sono bagnate dal M ar Tirreno.
La música é suonata dal compositore.
Taicie dopełnienie sprawcze można zamienić na podmiot w zdaniu w formie
czynnej (podmiot zdania w formie biernej staje się wówczas dopełnieniem
bliższym „przedmiotowym”):
L ’albero é stato abbattuto dal vento. —> II vento ha abbattuto l ’albero.
‘Drzewo zostało powalone przez w iatr.’ -> ‘W iatr powalił drzewo.’
Le norme del códice stradale non sono rispettate da tutti gli aut orno-
bilisti. —>Non tutti gli automobilisti rispettano le norme del códice
stradale.

Spośród wyróżnianych przez gramatyki rodzajów dopełnienia dalszego

COMPLEMENTO Dl CAUSA

W skazuje na przyczynę dokonywanej czynności lub stanu. Odpowiada

S przypomnijmy:
® complemento di abbondanza, di privazione - określa obfitość lub brak
na pytanie dlaczego, z jak ie j przyczyny, z jakiego pow odu (perché, per czegoś, niedostatek, np.
quale causa, per quale motivo) i zostaje wprowadzony do zdania przez
La cittá scarseggia d ’acqua.
przyimki: a, da, di, con, in, per, a (per) causa di., in conseguenza di, per
‘W mieście brak wody.’
motivo di, np.
La zona abbonda di boschi.
A causa del raffreddore ho dovuto rinviare I ’appuntamento.
o com plem ento di c o lp a E di pena - określa winę lub karę, np.
‘Z powodu przeziębienia musiałem odwołać spotkanie.’
M old uomini sulla terra muoiono di fame. ac cus ato di furto
Ridevano dalla contentezza. ‘oskarżony o kradzież’
Sono stanco p e r il lavoro eccessivo. punito di una contrawenzione di centomila tire
Tremavano dalfreddo. © complemento di compagnia , di unione - wskazuje na istoty żywe,
przedmioty towarzyszące, np.
,
COMPLEMENTO DI AGENTE COMPLEMENTO DI CAUSA EFFICIENTE
Andiamo al cinema con i miei genitori.
i Pierwsze z tych dopełnień wskazuje na osobę - wykonawcę czynności, ‘Idziemy do kina z moimi rodzicam i.’
j drugie na rzecz (narzędzie, zjawisko itd.), za pomocą której dana czyn- Sono uscito eon Tombrello.
! ność jest wykonywana. Czasownik (przechodni) występuje wówczas ® complemento di distanza - określa odległość, np.
w stronie biernej. Odpowiadają na pytanie przez co, przez kogo (da che
II paese dista circa due chilometri.
j cosa., da chi) i wprowadzane są przez przyimek da lub przez wyrażenia
‘W ioska jest oddalona o około 2 km .’
będące złożeniami z tym przyimkiem, np. da parte di itp.:
© complemento di materia — określa materiał, z którego wykonany jest
E molto curato dai genitori.
przedmiot, np.
‘Jest dobrze pielęgnowany przez rodziców.’
una palla di gomma
II mio pro getto è stato apprez.za.to da tutti.
‘pilica z gumy, gumowa pilica’
I p e sc ifu r ono uccisi d ali’inquinamento.
una statuina in terracotta
354
355
 ® complemento di qualità, DI ETÀ - określa jakość, wiele, np.
ZDANIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
E un nomo di eccezionale talento.
‘Jest to człowiek wyjątkowo utalentowany.’ Zdania wchodzące w skład tego typu struktur pozostają wobec siebie
E una vecchietta dai capelli bianchi. ¡ w stosunku współrzędności jako elementy równorzędne. Zdania złożone
E un bimbo di due anni. ; współrzędnie, chociaż są od siebie niezależne i nawzajem się nie określa-
J ją, tworzą jednak pewną logiczną i semantyczną całość. Poza szczegól-
® COMPLEMENTO di QUANTITÀ, Di MISURA - określa ilość, miarę, np.
| nymi konstrukcjami stylistycznymi muszą też mieć tę samą modalnosc.
un motore da quaranta cavalli 1 Z uwagi na ich niezależność mogłyby występować jako zdania pojedyn­
‘silnik o mocy 40 KM ’ cze, czyli sam odzielne [proposizioni indipendenti].
un fiasco da due litri
Oto przykład sekwencji zdań, tworzących oleres zdaniowy oparty na relacji
© COMPLEMENTO di VALUTAZIONE, di PREZZO - określa wartość, cenę, np. współrzędności (spójnikowej i bezspójnikowej):
L'ho comprato p e r poche lire. «Biancone, andando, indicava ogni oggetto, non perdeva un partico-
‘Kupiłem to za kilka lirów.’ lare, ricollegava una cosa a ll’altra, e si chinava a sollevare un gam­
£ un quadro del valore di qualche milione. bo di bicchiere rotto, un lembo di tappezzeria strappato, /.../ e ripone-
E roba da pochi soldi. va ogni cosa ne lia posizione in cui l ’aveva trovata /.../» (I. Calvino)

® complemento DI vantaogio, di SVANTAGGIO - określa korzyść, zysk, stratę, np.
Le sigarette sono nocive alla soluté.
‘Papierosy są szkodliwe dla zdrow ia.’
Il soldato combatte p e r la patria.
ZDANIE ZŁOŻONE
j Zdanie złożone [frase complessa ] to rozbudowane wypowiedzenie,
j składające się z dwu lub więcej zdań prostych, pozostających wzgłę-
: dem siebie w określonych stosunkach składniowych. W e włoskiej tra­
dycji gram atycznej zdanie złożone zawiera tyle zdań składowych, ile
! jest w nim elementów czasownikowych (występujących w form ie oso-
! bowej lub nieosobowej bądź też w postaci ukrytej), pełniących rolę
orzeczenia.
Ze względu na stosunki składniowe między zdaniami tworzącymi zdanie
złożone wyróżniamy relację w spółrzędności i zdania w spółrzędnie złożo­
ne [frasi coordínate] oraz relację podrzędności i zdania podrzędnie zło­
żone [frasi subordínate ].
356
W języku włoskim wyróżniamy dwa sposoby współrzędnego zestawienia
zdań: połączenie w spółrzędne bezspójnikow e i spójnikowe.
POŁĄCZENIE WSPÓŁRZĘDNE BEZSPÓJNIKOWE
1 Zdania są zestawione bez pośrednictwa spójnika współrzędności, gra-
I ficznie przedziela je znak interpunkcyjny:
Portami il tuo ultimo quadro; vorrei vederlo.
‘Przynieś mi twój ostatni obraz; chciałbym go zobaczyć.’
«Mi levai, andai al bagno, girai il solito uncino, aprii le solite mat-
tonelle, ąuincli lo sportello delforziere.» (A. Moravia)
«E una sera mernorabile parlai ad Olga délia mamma, a lungo, la
m am m afu viva nelle mie parole, negli occhi stupiti e lucidi délia mia
compagna, il suo ricordo fioriva dalle mie parole.» '(V. Pratolini)
POŁĄCZENIE WSPÓŁRZĘDNE SPÓJNIKOWE
W tym przypadku zdania są połączone za pomocą spójników współ-
I rzędności. Zachowują swoją niezależność składniową i semantyczną,
j a łączący je spójnik stanowi o związku logicznym, jaki między nimi za­
chodzi.
357
 ¡ Wzłożonymi,
zależności od typu relacji, jaka zachodzi między zdaniami współrzędnie
w języku włoskim wyróżniamy następujące rodzaje współrzęd­
ności:
© w spółrzędność łączną [coordinazione c o p u la tiv a ] - można ją wyrazić
stosunkiem A i B, np.
Sentí un gran sollievo e non desiderava più altro.
‘Poczuł wielką ulgę i nie pragnął już niczego więcej.’
Si sedette sulla spiaggia, e chiuse gli occhi.
® w spółrzędność przeciw staw ną i zastępującą [coordinazione aw ersa -
TIVA E SOSTITUTIVA] - przeciwstawia ona częściowo dwa elementy, przy
czym każdy z nich zachowuje swą aktualność; wyi'aża się stosunkiem A, ale
(a nawet) B, np.
Dicono che è un buonfilm , a me perô non è piaciuto.
‘Mówią, że to dobry film, mnie się jednak nie podobał.’
Camminava i n f retía. (Ándava difretta), anzi correva.
lub też wprowadza zdanie, które całkowicie zaprzecza zdaniu poprzedzają­
cemu; wyraża się wówczas stosunkiem nie A, ale B, np.
Non bisogna indugiare, bensl a gire.
‘Nie należy zwlekać, ale działać.’
Non è bella, bensï molto simpática.
• w spółrzędność rozłączną [coordinazione disgiuntiva] - wyraża się sto­
sunkiem A lub B, np.
Scherzi o dici su! serio?
‘Żartujesz, czy mówisz serio?’
O tu non ti spieghi chiararnente, oppure sono io che non capisco.
Stasera andró a teatro o al cinema, oppure mi metterô a studiare.
© w spółrzędność wynikow ą [coordinazione conclusiva] - wyraża się sto­
sunkiem A, więc B, np.
Pensó dunque sono.
‘Myślę, więc jestem..’
Ero stanco, perianto non sono uscito eon loro stasera.
Hai sbagliato, (e) perció devi pagare.
Hanno detto di voler venire da noi, dunque vengano.
358
Można do niej zaliczyć również relację wynilcowo-uzupełniającą, w której
wypowiedź połączona jest z wprowadzeniem dodatkowego, nowego elemen­
tu podsumowującego wypowiedź, np.
La. ragazza era bella, e anche (pure) simpática.
‘Dziewczyna była ładna, a także sympatyczna.’
Hai fatto un buon lavoro, quindi puoi essere soddisfatto.
o w spółrzędność w łączną [coordinazione dichiarativa lub esplicativa]
- wprowadza ona zdanie, które potwierdza zdanie poprzedzające i wyraża
się stosunkiem A istotnie B, np.
Questa notte non ho potuto dormiré: il trajfico, infatti, é stato inten­
so a tutte le ore.
‘Tej nocy nie mogłem spać: ruch uliczny był rzeczywiście intensyw­
ny przez cały czas.’
E un tipo piuttosto origínale, infatti si comporta sempre in modo di­
verso dagli altri.
lub wyjaśnia je i wyraża się stosunkiem A, czyli B, np.
Michele si risparmia, vale a dire lavora poco.
‘Michele oszczędza się, to znaczy mało pracuje.’
Alessandro Manzoni, ow ero l ’autore dei “Promessi sposi”, é uno dei
piu conosciuti scrittori italiani.
Verremo da vo ifra una settimana (e) cioé domenica prossima.
Niektóre spójniki (e, o) mogą występować przed każdym ze zdań współrzęd­
nie złożonych, także przed pierwszym z nich. Wypowiedzenie nabiera wów­
czas szczególnego zabarwienia emfatycznego:
E lui cantava, e gli altri suonavano, e tutti erano allegri.
‘I on śpiewał, i inni grali, i wszyscy byli weseli.’
W przypadku gdy występują dwa zdania złożone współrzędnie, spójnik sta­
wia się zazwyczaj przed drugim zdaniem:
Agata suona e canta.
‘Agata gra i śpiew a.’
Smetti di gridare o vado via.
Gdy takich zdań jest więcej, wystarczy umieścić spójnik e lub o przed ostat­
nim z nich:
Fu crocifisso per noi sotto Ponzio Pilato, mor), e fu sepolto.
‘Został ukrzyżowany za nas pod Poncjuszem Piłatem, umarł i został
pogrzebany.’
359
 I Relacja współrzędności iącznej, przeciwstawnej i rozłącznej może ulec
wzmocnieniu przez użycie form korektyw nych spójnika, np. e ... e, né
né, non solo ... ma anche, o ... o, ora ... ora, sia ... sia:
Ora camminava, ora siferm ava per riposarsi.
‘To szedł, to zatrzymywał się, żeby odpocząć.’
N é amiamo la violenza né la giustifichiamo negli altri.
O mi sono spiegato maie, o (owero) tu non hai capito niente.
Non solo capisce Vitaliano, ma anche lo parla discretamente.
Relacja współrzędności może zachodzić również między zdaniami
¡ podrzędnymi, które są wówczas w równym stopniu zależne od jednego
zdania nadrzędnego, np.
M i puô dire a che ora questo treno parte da Roma e quando arriva
a Macerata?
‘Może mi pan powiedzieć, o której godzinie ten pociąg odjeżdża
z Rzymu i kiedy przyjeżdża do M aceraty?’
La patria onora e coloro che la servono fedelmente e coloro che com-
piono glorióse imprese civili.
Jeśli spójnik wprowadzający zdania poboczne współrzędnie złożone jest ten
sam, może on zostać opuszczony w następnym zdaniu (i w ewentualnych ko­
lejnych), np.
Dopo che ebbe preso la prima colazione e messo in ordine la stanza,
si mise a studiare.
‘Gdy zjadł śniadanie i doprowadził pokój do porządku, zabrał się do
nauki.’
«P ercio, quando U ser gente maggiore fece l ’appello, e venne il nome
del Lazzari, uno rispóse p e r lui ‘p resente’.» (D. Buzzati)
I Relacja współrzędności może zachodzić także między wyodrębnionymi
I dopełnieniami lub między samodzielnymi zdaniami (prostymi łub złożo-
i nymi), co często łączy się z różnym zabarwieniem emfatycznym, np.
«La Gran Bretagna ha offerto aiuto alla Russia, 1’antica nemica.
E Mosca, di fronte all'evidenza del proprio falimiento, alla fin e è sta-
ta costretta ad accettare che un Pae.se délia Nato sfondi le linee dél­
ia sua cortina nucleare. Ma non senza riluttanza.» (z prasy)
360
[ Współrzędnie zestawione mogą być również wyrazy lub ich sekwencje,
będące elementami składowymi zdania prostego. M ogą to być elementy
równorzędne pod względem semantycznym oraz funkcjonalno-składnio-
wym, np.
il maglione rosso e blu
‘sweter w kolorze czerwonym i niebieskim’
(dwa przymiotniki - przydawki zestawione współrzędnie)
1 lub elementy składniowo różne, nie należące do tej samej kategorii, np.
un oggetto verde e dalio strono aspetto
‘zielony i o dziwnym wyglądzie przedmiot’
(przymiotnik - przyda wica i grupa przyimkowa w funkcji complemento di qualitá
lub Dl SPECIF1CAZI0NE)
1 Może to być również zestawienie elementu prostszego ze zdaniem, np.
un colpo di manganello violento e c h e fa male
‘gwałtowne uderzenie pałką, które sprawia ból’
(przymiotnik - przydawka i zdanie w zględne atrybutywne)
Zdania współrzędnie złożone - spójnikowe i bezspójnikowe — występują
bardzo często w języku codziennym, potocznym, zwłaszcza mówionym.
Konstrukcje takie są też charakterystyczne dla współczesnej włoskiej prozy
literackiej, np.
«Era un essere allegro, libero e selvaggio: si affezionava, ma senza
servilitá; ubbidiva, ma conservava la sua indipendenza; una specie
di folletto o di. spiritello fam illare, bonario, ma, in fondo, irraggiun-
gibile. Piú che camminare, sallava, a grandi balzi, con un ondeggia-
re delle orecchie e del pelo; inseguiva le farfulle e gli uccelli, spaven-
tava le capre, lottava con i cani e coi gatti, correva da solo pei cam-
p i guardando le nuvole...» (C. Levi)
ZDANIA WTRĄCONE
Zdania wtrącone [ ] są formami pośrednimi mię­
I dzy proposizioni incidentali
zdaniami złożonymi współrzędnie i zdaniami złożonymi podrzędnie.
W strukturze powierzchniowej zdania złożonego większość z nich nale­
ży do kategorii zdań współrzędnych bezspójnikowych.
Znajdują się najczęściej wewnątrz innego zdania, z którym nie mają żad­
nych powiązań składniowych i formalnych; przerywają je i są od niego361
 1 oddzielone przecinkami, myślnikami lub są ujęte w nawias [proposizioni
1 parentetiche], Pod względem semantycznym zazwyczaj nie wiążą się
1 bezpośrednio z treścią zdania, w które zostały wstawione, ale wprowadza-
I ją dodatkowe informacje wiążące się z treścią wypowiedzenia i w sposób
I uboczny wyznaczające jakiś szczegół należący do tej treści, np. wskazu-
I jąc na osobę mówiącego, na jego opinię lub komentarz.
Najczęściej spotykanymi zdaniami wtrąconymi są krótkie, zwykle ograni­
czone do orzeczenia, zdania wskazujące - głównie w dialogu - na mówiące­
go, na osobę zabierającą głos, np.
«Ritornô il guardiano.
“Ancora scrivete ? ” disse.
"Si ” dissi io. “Ho scritto un altro poco. ”
"Che altro avete scritto?" egli chiese.
"Niente d ’altro" io risposi. "N ient’altro che quelle parola."
“Conte?" il guardiano gridô. “N ient’altro che quel nom e?”»
(E. Vittorini)
Oto przykłady ze zdaniami wtrąconymi, głównie nawiasowymi:
Nessuno, m i sembra, ha avanzato obiezioni.
‘Nikt, wydaje mi się, nie wysunął zastrzeżeń.’
«Parlammo ancora a lungo e lui, quando se ne ando, tenne a pagar-
mi Vespresso, non senza manifestare la sua singolare rozz.ezza ( ‘Si
sa, questi ragazzi di buona fam iglia non hanno mai un soldo in ta­
sc a ’), e ci separammo amici.» (T. di Lampedusa)
«Scrivendo quel libro, componenda quel libro (non gli venue il terzo
verbo, da fa r compiuto il suono délia frase, tirata in finto ‘crescen­
d o ’), il conte Agamènnone Brocchi non aveva pensato ad altro che al
suo G ig i...» (C.E. Gadda)
«Se nonfossero stati (torno a stizzirsi per la quindicesima volta an­
che con loro) se nonfossero stati quei medici!» (C.E. Gadda)
W cytowanych przykładach mamy do czynienia przede wszystkim ze zdania­
mi wtrąconymi typu prym arnego. Gd)' zdanie wtrącone jest połączone ze
zdaniem złożonym za pośrednictwem spójnika (współrzędności lub podrzęd-
ności), określa się je wówczas jako w tórne, np.
«Mi è parso di notare (ma non vorrei che fosse fantasia) che dopo
una serie di immobili controlli, possono crearsi awicinam enti e bre-
vi dialoghi.» (F- Sanvitale)
362
Czasem zdania wtrącone, zwłaszcza parentetiche, mogą wprowadzać infor­
mację istotną dla treści przekazywanej w wypowiedzeniu, np.
«... “Insomnia degli. orrori! clei veri e propri orrori! Si puó dire una
cosa sola... che hanno p er duto la testa” (II conte pensava a un inter-
vento de lie autoritá cli polizia, a ll’Associazione dei Padri di fam i-
&lia-> (C.E. Gadda)
Taka struktura ze zdaniem wtrąconym może zostać przekształcona w zdanie
złożone podrzędnie, np.
Ci siamo conosciuti, non é vero, ad Agrigento, al Convegno Piran-
delliano?
-i’Non é vero che ci siamo conosciuti ad Agrigento, al Convegno Pi-
randelliano?
‘Poznaliśmy się na sympozjum poświęconym Pirandellemu, nie­
praw daż?’
Wieszcie zdanie wtrącone może być wprowadzone —choć jest to przypadek
raczej rzadki —przez spójnik podrzędności, np.
Barbara, se non sbaglio, deve tornare a Cracovia domani sera.
‘Barbara, jeśli się nie mylę, ma wrócić do Krakowa jutro wieczorem.’
«Nepput e la morte basta alia vita e a ll’eternitá (se é questo che voglio
dire): e che cosa ci vuole ancora?» (T. Landolfi)
ZDANIA PODRZĘDNIE ZŁOŻONE
Są to konstrukcje składające się z dwóch lub więcej zdań pojedynczych
zestawionych na zasadzie podporządkowania niektórych z nich - tj. zdań
podrzędnych [proposizioni subordinate] —zdaniu głów nem u [propo-
sizione principals , reggente], czyli nadrzędnem u. Zdania podrzędne
nazywamy również zdaniam i zależnym i [proposizioni dipendenti],
czyli pobocznymi.
Zdanie podrzędne nie ma autonomii semantyczno-składniowej, nie może
więc występować samodzielnie, jako zdanie proste, niezależne. Zależy
od zdania nadrzędnego lub od jego elementu składowego, uzupełniając
je. Zdanie podrzędne stanowi często rozwinięcie elementu składowego
zdania nadrzędnego (np. zdanie względne).
363
To powiązanie ze zdaniem-nadrzędnym wiąże się z określonymi konsek­ P er quanto m i riguarda, io ho finito.
wencjami natury formalno-składniowej dla zdania podrzędnego (zgoda co (zdanie ograniczające)
do liczby, rodzaju, szyk zdań). Se avessi avuto tempo, sarei andato con te al teatro.
(zdanie w arunkow e)
Mario rispóse con un fa x nel quale annunciava il suo imminente ri- A bbiam ofatto come tu volevi.
torno a casa. (zdanie olcolicznikowe sposobu)
‘M ario odpowiedział faksem, w którym zapowiadał swój rychły po­
wrót do dom u.’
(dopełnienie - okoliczn ik sposobu zdania nadrzędnego, rozw inięty przez zdanie ZDANIA NIEOSOBOWE
w zględne)

Non sono contento di questo testo, perció devo rifarlo. Są to zdania podrzędne, zawierające formy nieosobowe czasownika,
‘Nie jestem zadowolony z tego tekstu, dlatego muszę go przerobić.’ a więc bezokolicznik, imiesłowy przymiotnikowe czynny i bierny lub
imiesłów przysłówkowy. Formy le pojawiają się w zdaniu w zasadzie
(W relacji przy czy n a - skutek pow y ższe zdanie podrzędne skutkow e (p e rc ió d e v o ri­
fa r lo ) naw iązuje do treści zd an ia nadrzędnego, do kolejnych je g o elem entów składo­ bezpośrednio, tzn. bez elementu wprowadzającego; jedynie bezokolicz­
w ych: do orzeczenia im iennego w form ie przeczącej: non so n o c o n ten to —> p e rc ió nik często jest poprzedzony przyimkiem (głównie a, da, di, per) lub wy­
o raz do dopełnienia części im iennej orzeczenia: (non co n ten to ) d i q u e sto te s to —>■(de­ rażeniem typu spójnikowego i przysłówkowego.
v o ) rifarlo).
W terminologii polskiej odpowiadają im tzw. rów now ażniki zdań (imiesło­
wowe, bezokolicznikowe), określane nieraz jako oznajm ienia, np.
ZDANIA OSOBOWE i NIEOSOBOWE
Vi prego di andaré a trovarlo a ll’ospedale.
W zależności od formy (osobowej lub nieosobowej) ich czasownika, ‘Proszę was, żebyście poszli odwiedzić go w szpitalu.’
i zdania poboczne dzielimy w języku włoskim na zdania osobowe [pro- (zdanie dopełnieniow e i zdanie okolicznikow e celu)

posizioni espucite] i zdania nieosohowe [proposizioni implicite]. Giunto in cima si riposava godendo il panorama e respirando l ’aria
fresca di montagna.
(zdanie okolicznikow e czasu - następstw o czynności zd an ia głów nego; dw a
ZDANIA OSOBOW E
zd an ia okolicznikow e sposobu w spółrzędnie złożone)
Są to zdania podrzędne, zawierające formę osobową czasownika (w try­ Non m iferm ai prim a di finiré la lettura del giallo.
(zdanie czasow e - uprzedniość)
bie oznajmującym, łączącym, warunkowym lub rozkazującym) i zazwy­
Camminando hanno parlato del loro solito problema.
czaj wprowadzone przez spójnik podrzędności, np.
(zdanie czasow e - rów noczesność)
Ti telefono perché te l ’avevo promesso. Per aver dimenticato i documenti é dovuto ritornare a cąsa.
‘Telefonuję do ciebie, ponieważ ci to obiecałem.’ (zdanie przyczynow e)
(zdanie przyczynow e)
Benché fo sse stanco, continuó il lavoro. Oba typy zdania podrzędnego są w języku włoskim często używane,
(zdanie przyzw olone) a w wielu rodzajach zdań pobocznych p r o p o s iz io n e i m p l íc it a jest wręcz
U ho incontrato mentre usciva dall’ufficio. preferowana jako bardziej ekonomiczna, prostsza i stylistycznie „zgrab­
(zdanie czasow e) niejsza . Pozwala też, na przykład, uniknąć kłopotliwego nieraz i skom­
Puoi prestarmi ii libro di cui mi hai parlato ? plikowanego, a przy tym stylistycznie niewygodnego, następstwa cza­
(zdanie w zględne) sów. Uproszczenie taicie jest możliwe, a nawet wskazane wówczas, gdy:
364
365
® podmiot w obu zdaniach (nadrzędnym i podrzędnym) jest ten sam, np.
Spero di aver ragione.
obok:
Spero che io (ho) abbia ragione.
‘M am nadzieję, że mam rację.’
® podmiotem zdania podrzędnego (najczęściej dopełnieniowego) jest dopeł­
nienie zdania nadrzędnego, np.
Ho telefonato a Corrado di venire a trovarmi.
obok:
Ho telefonato a Corrado che venga a trovarmi.
‘Zatelefonowałem do Gorrada, żeby przyszedł mnie odwiedzić.’
W przypadku gdy zdanie poboczne (podmiotowe) zależy od czasownika nie-
osobowego w zdaniu nadrzędnym, użycie formy osobowej [esplicita] jest
obowiązkowe:
Pare che io/tu/lui/lei abbia ragione.
‘W ydaje się, że m am (masz, ma) rację.’
Jednak zdanie w formie osobowej, mając czasownik określony przez
właściwe mu kategorie gramatyczne, takie jak czas, osoba, liczba, rodzaj
| itd., jest zazwyczaj bardziej precyzyjne. Podaje informacje, których cza­
sownik w formie nieosobowej nie jest w stanie przekazać.
Toteż nierzadko jednem u zdaniu w formie, nieosobowej [implícita] może od­
powiadać kilka zdań w formie osobowej [esplicita], zróżnicowanych pod
względem czasu i trybu, w jakich wyrażono daną czynność, lub też pod
względem relacji składniowych (zdanie podrzędne czasowe, przyczynowe,
celowe itd.).
Porównajmy, dla przykładu, zdania osobowe i nieosobowe pod kątem relacji
semantyczno-slcładniowych, jalde mogą one realizować: proposizioni esplici-
te mogą wyrażać - już w strukturze powierzchniowej - zróżnicowane relacje
składniowe, podczas gdy proposizioni implicite takiej możliwości nie mają:
proposizione implícita —> proposizione esplicita
Caduta la neve, U paese si riempl di turisti.
‘Po spadnięciu śniegu wioska zapełniła się turystam i.’
366
To jedno zdanie podrzędne w formie nieosobowej może zostać przekształcone
w kilka różnych zdań osobowych [proposizioni esplicite] okolicznikowych:
• czasu [proposizione temporale], np.
—* Quando fu caduta la neve, il paese si. riempl di turisti.
‘Gdy spadł śnieg, wioska zapełniła się turystam i.’
® przyczyny [ proposizione caúsale], np.
Poiché era caduta la neve, il paese, si riempl di turisti.
‘Ponieważ spadł śnieg, wioska zapełniła się turystam i.’
a, zmieniając czas w zdaniu nadrzędnym, także
® warunku [proposizione condizionale], np.
—» Se é caduta la neve, il paese si riempird (si sard riempito)
di turisti.
‘Jeżeli spadł (tam) śnieg, wioska zapełni się (będzie/zostanie
zapełniona) turystam i.’
] Jak widać, proposizioni implicite mogą zostać przekształcone w propo-
| sizioni esplicite najczęściej przez wprowadzenie odpowiedniego spójni­
ka i odpowiedniej formy osobowej czasownika. Natomiast transformacja
w odwrotnym kierunku (esplicita -> implícita) nie zawsze jest możliwa.
UŻYCIE TRYBÓW W ZDANIACH NIEOSOBOWYCH
¡ Użycie w zdaniu podrzędnym nieosobowych trybów czasownika możli­
we jest w ściśle określonych okolicznościach składniowych i wymaga
spełnienia odpowiednich warunków.
PARTICIPIO PRESENTE
I Używany jest bardzo rzadko w zdaniach nieosobowych, głównie w ję-
■ zylcu urzędowym. Występuje bez przyimka. W yraża-rówmoczesność
I czynności w obu zdaniach:
I giocatori partecipanti (= che partecipano; parteciperanno, hanno
partecipato) alla gara sono (saranno, sono stań) accolti calorosa­
mente dal pubblico.
‘Zawodnicy uczestniczący (którzy uczestniczą; będą uczestniczyć,
uczestniczyli) w zawodach są (będą, byli/zostali) ciepło przyjęci
przez publiczność.’
367
PARTICIPIO PASSATO
i W yraża przede wszystkim uprzedniość czynności zdania czasowego
1 w stosunku do czynności wyrażonej w zdaniu nadrzędnym:
Letta la sua lettera ha capito tutto.
‘Po przeczytaniu jego listu, zrozumiał wszystko.’
Alzatisi presto, hanno fatto in tempo a prendere il primo pullman per
L ’Aquila.
1 Rzadko wyraża równoczesmość:
Insospettito dal suo prolungato silenzio, volle verificare di persona.
‘Zaniepokojony jego przedłużającym się milczeniem, chciał spraw­
dzić osobiście.’
Występuje z reguły bez przyim ka, w formie określanej jako absolutna
! [participio passato ASSOLUTO], W niektórych sytuacjach może być po­
przedzony przysłów kiem określającym czas:
Appena arrivati, ci assaltarono gli amici.
‘Jak tylko przyjechaliśmy, rzucili się na nas przyjaciele.’
lub spójnikiem pure, anche (zdanie okolicznikowe przyzwolenia):
Pur sentite le diverse opinioni, non ci credo molto.
‘Pomimo że wysłuchałem różnych opinii, nie bardzo w to wierzę.’
GERUNDIO
Jest ściśle związany z czasownikiem zdania nadrzędnego. Oba czasów -
I niki najczęściej mają ten sam podmiot.
gerundio presente wyraża zazwyczaj równoczesność obu czynności:
«Era. rimasto lungo tempo sul letto, ora accoccolandosi immobile
e pieno di pensieri, ora rotolandosi selvaggiamente e lasciando usci-
re ad alta voce parole di gioia incontenibile.» (A. Delfini)
Może również wyrażać uprzedniość w stosunku do czynności zdania nad­
rzędnego:
Venivano ogni pomeriggio preaw isandoci con una telefónala.
‘Przychodzili każdego popołudnia, uprzedzając nas telefonicznie.’
lub następstw o :
Pensavamo che l'alt.ro riprendesse la corsa, soipassandoci.
‘Myśleliśmy, że tamten pojedzie dalej, wyprzedzając nas.’
gerundio passato wyraża uprzedniość w stosunku do zdania nadrzędnego:
Avendo cominciato il lavoro ci siamo accorti di tutte le dijficoltá da
superare.
‘Po rozpoczęciu pracy zdaliśmy sobie sprawę ze wszystkich trudno­
ści, jalde należy pokonać.’
Bywa zastępowany przez zdania osobowe:
Avendo camminato molto, si sentiva stanca. —>Si sentiva stanca
perché aveva camminato molto.
‘Ponieważ długo szła, czuła się zmęczona.’
Przypadld, gdy oba zdania m ają różne podmioty, są rzadko spotykane:
«Tramontando le Stelle, rimase Drogo, fra le nere ombre vegetad,
a vedere sorgere il giorno.» (D. Buzzati)
gerundio występuje najczęściej bez elementu wprowadzającego, ale w nie­
których przypadkach, w zdaniu podrzędnym przyzwalającym, wprowadzo­
ne jest przez spójnik anche, pure (oba zdania muszą mieć ten sam pod­
miot):
Pur essendo stanca, li ha accompagnati a casa.
‘Pomimo że była zmęczona, odprowadziła ich do domu.’
Anche conoscendola piuttosto bene, non avrei mai creduto che lo
avrebbe invitato a casa sua.
BEZOKOLICZNIK
¡¡ Występuje najczęściej w zdaniach nieosobowych.
infinito presente wyraża czynność rów noczesną lub przyszłą w stosunku
do czynności zdania nadrzędnego:
E convinto di aver ragione.
‘Jest przekonany, że ma rację.’
Vedo i ragazzi giocare a pallone.
Speriamo di rivedervi domani
Speravamo di partiré Tindomani (in mattinata).
infinito passato wyraża natomiast czynność uprzednią:
Spero di esser stato suficientem ente chia.ro.
‘M am nadzieję, że wyraziłem się wystarczająco jasno.’
 Si sente colpevole di non aver detto tutta la veritá.
Credono di essersi comportad in modo elegante.
W zależności od rodzaju zdania podrzędnego, w którym jest predykatem, i od
elementu zdania nadrzędnego, z którym jest związany, bezokolicznik może
być w prow adzony (najczęściej) przez przyim ek (a, da, di, per, eon, su) lub
przez spójnik, wskazujący na odpowiednią relację składniową:
Ha imparato a parlare italiano.
(zdanie dopełnieniow e)
‘Nauczył się mówić po włosku.’
M i sembra di essere chiaro.
(zdanie podm iotow e)
A vederlo non direi che é (sia) soddisfatto.
(zdanie czaso w e - rów noczesność)
Dopo aver camminato molto si ferm o per riposarsi.
(zdanie czaso w e - u p rzed n io ić w stosunku do zd an ia nadrzędnego)
Prima di andaré a letto devo telefonare agli amici.
(zdanie czaso w e - następstw o w stosunku do zd an ia nadrzędnego)
o w ,konstrukcjach składniowych z czasow nikam i fare, lasciare:
Non ti lascio partiré se non mi prometti di tornare presto.
‘Nie pozwolę ci odejść, jeśli nie obiecasz mi, że szybko wrócisz.’
Ci h a ifatto aspettare tanto tempo.
■® często w zdaniach podm iotow ych, wprowadzone przez formy czasowni­
kowe nieosobowe:
Occorre partiré súbito.
‘Trzeba wyjechać natychm iast.’
E opportuno essere 11 a ll’ora precisa.
Czasowniki służebne tworzą z bezokolicznikiem jedno zdanie; w innych ze­
stawieniach bezokolicznik stanowi zdanie podrzędne implícita, a czasownik,
który je wprowadza, pełni w stosunku do niego rolę zdania nadrzędnego, np.
«Voleva camminare a piedi, non gli andava di parlare con nessuno.
E soprattutto voleva maćinare a piedi i dodici chilometri, quasi per
aggravate la colpa di chi gli avevafatto quel torto infame, per il gu­
sto di sentirsi. piu o ff eso ancora.» (G. Guareschi)

Ha accettato tutte le sue proposte tranne quella di trasferirsi. SZmożna

punktu widzenia powiązań bezokolicznika ze zdaniem nadrzędnym
wyróżnić dwie sytuacje składniowe.
(zdanie w yłączające)

Si sentiva cosí felice da dover saltare di gioia. □ P odm iot w zdaniu bezokolicznikow ym je st ten sam , co w zdaniu n a d ­
(zdanie skutkow e) rzędnym .

Bez przyñmka używane są bezokoliczniki występujące: Do czasowników, po których następuje bezokolicznik poprzedzony przyim-
Iciem di należą, między innymi, czasowniki wyrażające:
© po czasow nikach służebnych:
• stw ierdzenie, opinię, osąd (affermare, capire, decidere, dichiarare, dire,
Devo uscire. giurare, negare, pensare, raccontare, sapere itp.), np.
‘Muszę wyjść.’
Racconta di aver visto un ufo.
Posso camminare.
‘Opowiada, że widział ufo.’
Voglio leggere.
Vi giuro di aver detto tutta la veritá.
© po czasow nikach określających w rażenia zmysłowe, np. ascoltare, H a negato di averio mai visto.
guardare, sentire, udire, vedere\ Pensó di essermi spiegato bene.
Sentó cantare gli uccelli. © niepewność, stra c h (aver paura, credere, dubitare itp.), np.
‘Słyszę, ja k ptaki śpiewają.’ H a paura di aver dimenticato qualcosa di importante.
Guardo tramontare il sole. ‘Boi się, że zapomniał o czymś ważnym .’
Vedo passare le macchine. Crede di averfatto di tutto per metiere in luce questa faccenda.
370 371
 ® prośbę, steran ie, próbę (cercare, chiedere, domandare, tentare itp.), np.
H a cercato d i essere calmo e sorridente.
‘Starał się być spokojny i uśmiechnięty.’
m pragnienie, oczekiwanie, nadzieję, życzenie {attendere, augurarsi, desi-
derare, sperare itp.), np.
H aprom esso di telefonarci ogni settimana.
‘Obiecał, że będzie do nas telefonował co tydzień.’
Spero di non aver abusato della vostra pazienza.
□ Podm ioty w obu.zdaniach są różne.
Najczęściej dopełnienie zdania nadrzędnego staje się podmiotem w zdaniu
podrzędnym bezokolicznikowym.
Czasow niki w zdaniu nadrzędnym , od których zależy bezokolicznik zdania
podrzędnego, w y rażają najczęściej prośbę, polecenie, życzenie, rozkaz itp.
(.augurare, comandare, consigliare, imporre, pregare, vietare), np.
II maestro aiuta i ragazzi a tradurre U testo.
‘Nauczyciel pom aga uczniom tłumaczyć tekst.’
Gli hanno proibito di uscire di casa.
Ti consiglio di fa re presto i compiti, poi avrai una sorpresa.
Ti pręgo di spegnere la tv: mi disturba tanto.
BUDOWA ZDANIA PODRZĘDNIE ZŁOŻONEGO
Zdanie podrzędnie złożone składa się z dwu lub więcej zdań pojedyn­
czych, pozostających względem siebie w stosunku nadrzędności - pod­
rzędności; jedno z nich jest nadrzędne, czyli główne, a drugie (i następ­
ne), podporządkowane mu, jest podrzędne, czyli zależne. Układ talach
zdań oraz ich zależność od zdania nadrzędnego mogą być różne. Moż­
na wyróżnić dwa układy zachodzące między zdaniami podrzędnymi
w ram ach zdania złożonego: układ współrzędności i układ podrzęd-
ności.
W przedstawionych schematach cyfry rzymskie odnoszą się do stopnia
podrzędności, a cyfry arabskie określają kolejność zdań głównych [Pr.]
i podrzędnych [S.].
372
UKŁAD WSPÓŁRZĘDNOŚCI
W tym wypadku dwa zdania podrzędne, zależne od jednego zdania nadrzęd­
nego, znajdują się w stosunku do siebie w relacji współrzędności, np.
Ti scriveró [Pr.] quando avrô tempo [S. I¡] e quando ne avrô voglia
[S. I2].
‘Napiszę do ciebie, gdy będę miał czas i gdy będę miał na to ochotę.’
To zdanie można przedstawić w formie schematu w następujący sposób:
Ti scriveró
S. I, ------ *■ S. I,
quando avrô tempo e quando ne avrô voglia
UKŁAD PODRZĘDNOŚCI
Zdanie podrzędne, podporządkowane bezpośrednio zdaniu nadrzędnemu, jest
równocześnie zdaniem nadrzędnym w stosunku do innego zdania podrzędne­
go, które następuje po nim i od którego to ostatnie bezpośrednio zależy.
1 Taki układ polega zatem na stopniowym oddalaniu się zdań podrzęd-
I nych od zdania głównego (stopień podrzędności) i na podporządkowa-
j niu następujących po sobie kolejnych zdań podrzędnych zdaniu bezpo-
I średnio poprzedzającemu, np.
«Ero a riposare quel pomeriggio di agosto [Pr. 1], quando venni
chiamato [S. Ij] che un mio piccolo podere era stato preso dalfuoco
[S. II2]. M i alzai svoeliatamente [Pr. 2], sapendo bene [S. Ij] che
contro ilfuoco non c ’era rimedio [S. II 2], poiché nessuno mi avrebbe
aiutato [S. III 3], e mi recai sul posto [Pr. 3], dove ardevano i miei
cinque olivi, sotto gli occhi della gente [S. Ij] che si godeva lo spet-
tacolo [S. II2] senza preoccupparsi [S. III3] che I ’incendio potesse
propagarsi ai loro campi [S. IV4].» (M. La Cava)
373
■ .
Schemat tekstu: Pr. 1 P r. 2 —► P r. 3 PODZIAŁ ZDAŃ PODRZĘDNYCH
ł 4
S .I, S. I, S. I, Najczęściej stosowany podział zdań podrzędnych jest następujący:
4 4 4
S. II2 S. II2 S. II2 ZDANIA PODMIOTOWE I DOPEŁNIENIOWE
i 4' Nawiązują one do jednej z grup nominalnych zdania prostego, przekształca­
S. III 3 S. III 3 jąc je w zdanie podrzędne typu: p r o p o s iz io n e SOGGETTIVA, o g g e t t iv a , d i -
4 CHIARATIVA, in t e r r o g a t iv a INDIRETTA. Zdania podmiotowe i dopełnieniowe
S. IV4 należą do najczęściej występujących zdań podrzędnych.

Taicie proste, modelowe zdania są raczej rzadkie we współczesnym języku
włoskim. O wiele częstsze są zdania złożone w sposób bardziej skompliko­
wany. Jest to wynikiem stosowania w jednym zdaniu złożonym obu modeli
jednocześnie, dodatkowo skomplikowane przez zdania wtrącone, zdania no­
minalne i eliptyczne, niedokończone aż po zdania wstawione wewnątrz in­
nych zdań oraz przez swobodny szyk kolejnych zdań.
Oto przykład zdania złożonego potocznego (mówionego), w którym niejed­
nokrotnie zacierają się granice między „płaszczyznami” współrzędności oraz
między stopniami podrzędnośei:
ZDANIA PRZYDAWKOWE
Nawiązują do przydawki w zdaniu prostym, zamieniając ją na zdanie
podrzędne względne [ p r o p o s iz io n e r e l a t iv a ],
ZDANIA OKOLICZNIKOWE
Nawiązują one do funkcji okolicznilca w zdaniu prostym; wskazują na oko­
liczności, w jakich odbywa się czynność w yrażana przez czasownik zdania
nadrzędnego. Należą do nich z d a n i a p o d r z ę d n e o k o l i c z n i k o w e [ p r o p o s i -
z io n i c ir c o s t a n z ia l i ]: czasu, przyczyny, skutku, celu, przyzwolenia, wa­

«Capii dai loro racconti interrotti [Pr.] che il malało era stało por- runku itp.
tato in casa da pochi minuti [S. Ij], che arrivava da Sligliano, a ven-
ticinque chilometri di dis tanza [S. I2], dove era stało condotto sul- ZDANIA PODMIOTOWE
l ’asino [S. II3] p e r consultare i m ed id di la [S. III4], che c ’era.no si
dei meclici a Gagliano [S. Is], ma non si consultavano [S. I6] perché Zdania podmiotowe [PROPOSiziONi s o g g e t t i v e ] pełnią rolę podmiotu
erano medicaciucci, non medici cristiani [S. II7]; che il dottore cli zdania nadrzędnego. W prowadzone są do zdania złożonego przez formy
Stigliano gli aveva detto soltanto [S. Is] di tornare [S. II 9] a moriré czasownikowe nieosobowe, które stanowią zdanie nadrzędne.
a casa sua [S. I I I 10]; ed eccolo a casa [S. I„ ], e ché io cercassi Są to:
[S. I 12] di salvarlo [S. I I 13].» (C. Levi)
© czasowniki nieosobowe, np. accade, appare, aw iene, basta, bisogna, ca-
Schemat tekstu: pita, conviene, costa, dispiace, importa, occorre, pare, piace, riesce, rincre-
sce, risulta, sembra, spetta, succede, vale la p en a :
S. S. I2 S .I 5 — S. If( S. I8 S. I 11 “■12
M i dispiace che sua ¡noglie non sia venuta.
i 4 + i ‘Przykro mi, że pańska (jego) żona nie przyszła.’
S. II 3 S. II7 S. II9 S. II 13 Pud accadere a tutti di arrivare con qualche minuto di ritardo.
4 4 Conviene che partíate ancora oggi.
S. III4 S. III,ro Sembró che il cielo crollasse.
Pareva (che) fosse ammattito.
374
 ® wyrażenia czasownikowe nieosobowe - najczęściej konstrukcje czasowni­
ka essere (lub np. parere, sembrare):
— z rzeczownikiem: è il (un) caso, è ora, è una fortuna, è una vergogna,
è un guaio, è (un) peccato, è tempo itp.
v ! dzane są przez przyimek di, a w niektórych przypadkach mogą zostać
E una fortuna che non siate parti ti con quel, treno.
‘To szczęście, że nie wyjechaliście tym pociągiem.’
E r n a vergogna che tu sia cosi indifférente di fronte al dolore altrui.
E tempo che torniamo a casa.
— z przymiotnikiem: è bello, è facile, è giusto, è importante, è necessario,
è opportuno, è possibile itp.
N
E giusto che tutti abbiano un lavoro.
‘Jest rzeczą słuszną, żeby wszyscy mieli pracę.’
E p ossibile che queU’uomo è colpevole.
«Ormai è chiaro che la campagna elettorale si va risolvendo in
un duello moríale tra i poli.» (z prasy)
— z przysłówkiem: è bene, è maie, è meglio itp.
s
E bene che noi viviamo onestamente.
‘Dobrze (jest), że żyjemy uczciwie.’
E male che ci sono (siano) le guerre.
W niektórych wypadkach czasownik essere może zostać opuszczony:
Peccato che non sono riuscito a vedere questa mostra.
‘Szkoda, że nie udało mi się zobaczyć tej wystawy.’
«Inevitabile quindi che certe tensioni si scarichino nella campagna
elettorale.» prasy)
« czasowniki użyte w konstrukcji nieosobowej z zaimkiem zwrotnym si, np
si crede, si dice, si narra, si osserva, si pensa, si racconta, si ritiene, si sa, si
spera, si vede:
Si dice che suo paclre sia molto ricco.
‘Mówi się, że jego ojciec jest bardzo bogaty.’
Si temeva che non fosse rientrato.
Si ritiene che sia giusto agire in quesio modo.
! Jak widać, zdania podmiotowe w formie osobowej wprowadzone są
j przez spójnik che, który w pewnych wypadkach zostaje opuszczony:
Si crede (che) abbia legami eon Tangentopoli.
‘Uważa się, że m a powiązania z aferami łapówkarskimi.’
376
Di quella storia è meglio (che) non se ne parli più.
Pareva (che) fosse ammalato.
I W formie nieosobowej zdania podmiotowe bezokolicznikowe wprowa-
i wprowadzone bezpośrednio, bez przyimka:
Occorre avere sempre la coscienza pulita.
‘Należy mieć zawsze czyste sumienie.’
E bene (di) vivere onestamente.
E tempo di andaré a scuola.
Si crede di aver visto uno strano o ggetto.
E piacevole correre a il’aria aperta.
I W zdaniach podmiotowych osobowych używane są dwa tryby: in d ic a t iv o
j i CONGiUNTivo. Rozgraniczenie użycia tych dwu trybów jest raczej płynne
i w dzisiejszym języku włoskim nie podlega rygorystycznym normom.
W n a stę p u ją c y c h z d a n ia c h m o ż n a z a te m z a s t o s o w a ć a lb o in d ic a t iv o , a lb o
CONGiUNTiv o (w z a le ż n o ś c i o d in te n c ji m ó w ią c e g o ) :
A volte accade che i bimbi gridino efacciano i capricci.
A volte accade che i bimbi gridano efa n n o i capricci.
‘Zdarza się czasem, że małe dzieci krzyczą i kapryszą.’
Podstawowym kryterium wyboru jest zazwyczaj subiektywna ocena przez
mówiącego stopnia pewności i realności przedstawianej czynności. Użycie
odpowiedniego trybu zależy także od stylu, w jakim wypowiedź jest formu­
łowana. W języku mówionym, zwłaszcza potocznym, tryb łączący [con-
GiUNTivo] ustępuje najczęściej miejsca trybowi oznajmującemu [indicativo],
W zdaniu podm iotow ym używa się:
□ CONGlUNTivo, g d y w z d a n iu n a d r z ę d n y m w y s tę p u je c z a s o w n ik n ie o s o b o -
w y w s k a z u ją c y na:
• ocenę, w rażenie, np. appare, pare, sembra
Sembra che sia soddisfatto del, suo compito.
‘Wydaje się, że jest zadowolony ze swojego wypracowania.’
Pare che non abbiano molta. voglia di andaré domani alla gita.
@ konieczność, opłacalność, np. biso gna, vale la pena
Bisogna che tu vada domani dal medico.
‘Trzeba, żebyś poszedł jutro do lekarza.’
Certamente vale la pena che aspettiamo ancora qualche minuto.
® stan uczuciowy, np. dispiace, f a paura, fa pena, piace, sorprende
M i dispiace che tu non sia venuto da noi.
‘Przykro mi, że nie przyszedłeś do nas.’
«C ’é sempre stata una lingua franca lungo la strada dei viaggi e dei
commerci. Che oggi questa sia Vinglese pud dispiacere a Parigi, ma
l ’evidenza e innegabile.» (z prasy)
oraz gdy zdanie podrzędne podmiotowe zależy od struktur rzeczownikowych
i przymiotnikowych, odpowiadających znaczeniowo wymienionym wyżej
grupom czasowników, np.
Non é sicuro che Sergio arrivi domani.
‘Nie jest pewne, czy Sergio jutro przyjedzie.’
II suo desiderio é che i contatti fra la Polonia e l ’Italia diventino
ancora piú intensi.
□ indicativo , gdy czasownik w zdaniu głównym wyraża pewność, stw ier­
dzenie, np. é ... ch e,fatto sta che, si ąfferma, si sa:
É generalmente ammesso che ognuno nasce libero.
‘Jest powszechnie przyjęte, że każdy rodzi się wolny.’
E ormai sicuro che le due parti hanno rinunciato a combattere.
Era evidente che i due uomini non aveva.no piu niente da dirsi.
I Użycie wymienionych trybów zależy od osobistego stosunku mówiącego
II do wypowiadanej treści, od stopnia pewności czy obiektywizmu.
Porównaj np.
Si afferma che lei ci sia stata. (informacja podana jako niepewna)
Si afferma che lei ci é stata.. (informacja podana jako pewna)
‘Twierdzi się, że ona tam była.’
oraz:
É ormai certo che il congiuntivo sta (stia) scomparendo.
II mió parere é che U congiuntivo stia scomparendo.
Molti affermano che il congiuntivo stia scomparendo.
ZDANIA DOPEŁNIENIOWE
1 Zdania dopełnieniowe [proposizioni oggettiye] pełnią rolę dopełnienia
i bliższego zdania nadrzędnego. Zdania te są bardzo podobne do zdań
378
| podmiotowych. Różnica między nimi polega głównie na tym, że zdanie
1 podmiotowe zależy od czasownika nieosobowego w zdaniu nadrzędnym,
I podczas gdy zdanie dopełnieniowe zależy od czasownika w formie oso-
i bowej lub takiego, który można przekształcić w formę osobową.
Porównaj np.
Si sa che lui ha dei probierni al. suo ufficio.
(zdanie podmiotowe)
Sappiamo {Tutti sanno) che lui ha probierni al suo ufficio.
(zdanie dopełnieniowe)
‘Wiadomo/W iemy (Wszyscy wiedzą), że on ma problemy w biurze.’
Zdania dopełnieniowe zależą od czasowników i wyrażeń czasowniko­
Swych (w zdaniu nadrzędnym) wyrażających:
© stwierdzenie, oświadczenie, np. affermare, ammettere, annunciare, comu­
nicare, confessare, dichiarare, dire, esclamare, giurare, informare, narrare,
negare, raccontare, ricordare, rispondere, ritenere, spiegare:
La radio comunica che domani si avrá bel tempo.
‘Radio podaje, że jutro będzie ładna pogoda.’
L ’arcobaleno annuncia che il temporale é finito.
Afferma che questo film é interessante.
Scrissi cii miei che ho trovato finalm ente un lavoro.
Vi ricordo che lui avrebbe voluto accompagnarci.
® percepcję, wrażenie, pamięć, np. ascoltare, dimenticare, percepire, ram-
mentare, ricordare, sentiré, udire, vedere:
Vedo che il vostro giardino é ben tenuto.
‘Widzę, że wasz ogród jest dobrze utrzym any.’
Ho dimenticato che oggi avevo dato appuntamento a. una persona.
Da lontano ha sentito che gli altri lo chiamavano.
® opinię, osąd, domysł, wątpliwość, np. considerare, credere, dubitare, giu-
dicare, ipotizzare, pensare, rendersi conto, reputare, riconoscere, ritenere,
sospettare, sostenere, stimare, supporre:
Si rende conto, almeno, di aver torto.
‘Przynajmniej zdaje sobie sprawę, że nie ma racji.’
Riconosce che abbiamo lavorato bene.
lo pensó che abbiate ragione.
lo trovo che si poteva continuare la discussione.
379
• pragnienie, nadzieję, wolę, rozkaz, zezwolenie, obawę, przeszkodę, np.
comandare, concederé, consentiré, desiderare, esigere, impediré, imporre,
intimare, ordinare, permettere, preferire, proibire, raccomandare, sperare,
suggerire, temere, vietare, volere:
II comandante ordinó che i soldad si fermassero.
‘Dowódca rozkazał, żeby żołnierze się zatrzym ali.’
Esigo che egli rimanga a casa.
Spero che abhia tradotto bene U discorso.
• stany uczuciowe, np. accontentarsi, augurare, avere piacere, congratular-
si, dolersi, essere contento, godere, lammentarsi, meravigliarsi, pentirsi, ral-
legrarsi, rammaricarsi, spaventarsi, stupirsi, vantarsi, vergognarsi:
M i rammarico che tu non possa venire con noi.
‘Przykro mi, że nie możesz iść z nam i.’
Si stupirono che fosse cosí ignorante.
Sono contento che siatę venuti a casa nostra.
Jale widać, rozgraniczenie poszczególnych grup nie zawsze jest możliwe
m.in. z uwagi na ich bliskość znaczeniową oraz wieloznaczność wymienio­
nych czasowników.
j Zdania dopełnieniowe mogą też zależeć od rzeczowników i od przymiot-
1 ników, najczęściej odpowiadających znaczeniowo wymienionym wyżej
! czasownikom, np.
La speranza di tornare presto in Italia.
‘Nadzieja szybkiego powrotu do W łoch.’
II dubbio che si sia comportato in modo giusto.
Lieto di aver fatto la sua conoscenza.
Dispiaciuto di essere venuto in ritardo.
Często chodzi tu o użycie wyrażeń czasownikowych essere -i- przym iotnik,
w których czasownik zostaje opuszczony (zapobiega to powtarzaniu się tych
samych wyrazów wypowiedzi), np.
«Eccoli qui [i giovani] nella novella Woodstock-Tor Vergata, pronti
ad acclamare papa Wojtyła come se fosse una rockstar, a urlare la
loro gioia di stare insieme e la loro fed e nella Chiesa, ma soprattut-
to n ell’uomo vestí to di. bianco, l ’unico che in questo 2000 sernbra an­
cora capace di alimentare i loro sogni.» (z prasy)
380
| Zdania dopełnieniowe w formie osobowej wprowadzone są do zdania zło­
żonego przez spójnik che, natomiast w formie nieosobowej z bezokolicz­
nikiem wprowadzane są przez przyimek di lub występują po ezasowni-
J łcach: ascoltare, guardare, sentiré, vedere, bezpośrednio, bez przyimka.
Oto parę przykładów:
Confesso di aver risposto in modo inesatto.
‘Wyznaję, że odpowiedziałem w sposób niedokładny.’
Gli hanno impedito di guardare dentro.
II prigioniero dichiaró di essere innocente.
Ha solo visto il treno partiré.
¡ Najczęściej używanymi trybami osobowymi w zdaniach dopełnienio­
wych w formie osobowej są i
indicativo . Stosuje się je
congiuntivo
z reguły według tych samych zasad, które dotyczą zdań podmiotowych.
Tryb oznajmujący [indicativo] służy do wyrażenia pewności:
Sentii che qualcuno bussava alia porta.
‘Usłyszałem, że ktoś pukał do drzwi.’
Adesso riconosco che i miei genitori avevano ragione.
Ho dimenticato che lui non pud venire.
Sapevo che i tuoi genitori erano arrivati giovedi.
zaś try b łączący [congiuntivo] do wyrażenia stanów uczuciowych, woli
i innych subiektywnych odczuć wobec przedstawianej treści:
Non é venuto: suppongo che si sia ammalato.
‘Nie przyszedł: przypuszczam, że się rozchorował.’
Temo che il regalo non le piaccia.
Credo che tu sia d ’accordo con me.
Voglio che tu mi dica tutta la veritá. •.
Także i w tym przypadku w języku potocznym istnieje tendencja do uży­
wania trybu oznajmującego zamiast trybu łączącego.
W zależności od środowiska, sytuacji i stylu, możemy usłyszeć:
Credo che il ragazzo abbia detto la veritá. - Credo che il ragazzo ha
detto la veritá.
‘Myślę, że chłopiec powiedział praw dę.’
Spero che le cose vadano bene. —Spero che le cose vanno bene.
381
ZDANIA WYJAŚNIAJĄCE -
Niektóre gramatyki języka włoskiego wyodrębniają proposizioni subordi­
nate dichiarative . (Nie należy mylić tej nazwy z podstawową modalnością
zdań prostych: zd ania oznajm ujące [frasi dichi aratIve], czyli orzekające
[enunciative lub assertive]). Zdania podrzędne wyjaśniające można okre­
ślić jako zdania uzupełniające.
Służą one do bliższego określenia, uzupełnienia elementu składowego
zdania nadrzędnego, które mogłoby zostać źle zinterpretowane, byłoby
niejasne lub nie miałoby sensu. Zdania te często odpowiadają apozycji
w zdaniu prostym.
E lem entam i składow ym i zdania nadrzędnego, do których nawiązują
posizioni DICH1ARATIVE, Są:
® rzeczow niki, np.
Se ne ando col pretesto che fosse tar di.
‘Odszedł pod pretekstem, że było już późno.’
L ’idea che adesso conosceva la. verità lo face più cauto.
M i venue il sospetto che fosse diventato pazzo.
Aveva la sensazione ch’ella, da qualche parte lo vedesse.
© zaim ki i przy m io tn ik i w skazujące i nieokreślone (przymiotnikom
towarzyszą wówczas rzeczowniki typu: affare, argomento, circostanza, cosa,
fatto, idea, motivo, punto, ragioné), np.
Su questo fatto almeno tutti sono d ’accorda, che il. confiitto deve es-
sere risolto in modo pacifico.
‘Co do tego faktu, przynajmniej, wszyscy są zgodni, że konflikt na­
leży rozwiązać w sposób pokojowy.’
Una cosa non mi piace: che parlano troppo.
Su. questo punto hai sbagliato, che iofossi presente quel giorno
a. scuola.
In ció l ’uomo si distingue dalle bestie, che ha l ’uso della ragione.
Con cid voglio dire solo questo: che oggi non mi muovo da casa.
© przysłów ki, np.
Aveva solo un desiderio: che lui la stimasse.
‘M iała tylko jedno pragnienie: żeby ją szanował.’
«Cosí anche avveniva delle lettere, che il porto di una di esse nei
confini del Friuli si pagava soldi tre.» (I. Nievo)
382
proposizioni DiCHiARATiVE w formie osobowej wprowadza spójnik che, zaś
w formie nieosobowej zdania bezokolicznikowego czasownik jest wprowa­
dzany bezpośrednio łub przez przyimek di:
Aveva la sensazione di averia vista da qualche parte.
‘M iał wrażenie, że już ją gdzieś widział.’
Espresse una proposta: ridurre tutti gli investimenti.
ZDANIA PYTAJNE ZALEŻNE
Zdania pytajne (pytające) zależne, inaczej zawisłe [proposizioni inter­
pro­ rogative indirette ], wyrażają w sposób pośredni, w uzależnieniu od
zdania nadrzędnego, pytanie lub wątpliwość.
Każde taicie zdanie zastępuje jedną z grup nominalnych (podmiot, dopeł­
nienie) zdania nadrzędnego, które musi zawierać (podobnie jak w przy-
j padlcu zdań dopełnieniowych) czasow nik oznaczający mówienie, myśle-
! nie, postrzeganie, np. chiedere, dire, domandare, essere certo, essere in-
certo, ignorare, indovinare, narrare, non essere sicuro, non sapere, pen­
sare, raccontare, ricordare, riferire, tentare, voler sapere:
Tutti vogliono sapere chi è il vero colpevole.
‘Wszyscy chcą wiedzieć, kto jest prawdziwym winowajcą.’
Dimmi perché non ti sei fa tto vivo da tanti giorni.
Non so quando potro venire da voi.
Non capisco perché tu ti sia offeso.
Mi domando cosa devo (io debba) fa re in questa situazione.
i Zdania pytajne zależne mogą też zależeć od rzeczowników, np. la curio-
! sità, la domanda, il dubbio, l ’incertezza, l ’indagine, il problema, la que-
I stione, la ricerca, la richiesta:
L ’eterna questione perché c ’è tanto male al mondo lo tormentava
sempre più spesso.
‘Odwieczne pytanie/dlaczego na świecie jest tyle zła, dręczyło go
coraz bardziej.’
Vi è U dubbio che le cose non stiano poi cost bene.
L ’ansia di sapere se fossero riusciti a tornare a casa prima del buio,
le toglieva la tranquillitá.
Eravamo in dubbio se certi. personaggi fossero realmente esistiti.
383
__ 1
 i lub przym iotników , często w złożeniach z czasownikiem essere, np. cu­
li rioso (di sapere), dubitoso, incerto, indeciso, pensoso:
É indeciso se partiré domani o rimanere ancora qualche giorno.
‘Jest niezdecydowany, czy wyjechać jutro, czy pozostać jeszcze pa­
rę dni.’
Sono incerto se ferm arm i in (a) casa dei miei amici.
Curioso di sapere come fosse stato il viaggio, si é deciso a telefona­
re loro cosí tardi.
Zdania pytajne zależne mogą być w prow adzone przez te same elemen­
ty, które wprowadzają zdania pytajne proste, czyli niezależne, a więc za­
imki pytajne (chi, che), przymiotniki pytajne (che, quale), przysłówki py­
tajne (come, dove, perché, quando, quanto) oraz spójnik se.
Forma e s p l ic it a :
M ip u o i dire che cosa fa i slasera?
‘Możesz mi powiedzieć, co robisz dziś wieczorem?’
M i domando se Grazia mantiene la sua promessa.
Forma im p l íc it a :
Non so ancora se scrivergli di ció o non dire milla.
‘Nie wiem jeszcze, czy mu o tym napisać, czy nic nie mówić.’
Si domandavano cosa fa rę in tale situazione.
Non siamo ancora decisi su dove andaré p er ilfin e settimana.
Non hanrto pensato a come risolvere il problema.
Czasownik zdania pytajnego zależnego w formie osobowej może wystę-
j pować w trybie in d ic a t iv o , c o n g iu n t iv o lub c o n d iz io n a l e , w zależno-
j ści od tego, czy wyraża pewność, niepewność, przypuszczenie, czy też
? warunek, np.
-* a chi l ’aveva detto.
Non sapevo —> a chi l'avesse detto.
—> a chi l ’avrebbe detto.
‘Nie wiedziałem, komu to powiedział/miał powiedzieć/mialby
powiedzieć.’
i Zdania pytajne zależne, podobnie jak pytania niezależne, mogą być roz-
j łączne, sugerując odpowiedź alternatywną.
384
W takim przypadku zdanie podrzędne pytajne wprowadzone jest przez spój­
nik se, związane zaś z nim drugie zdanie podrzędne wprowadza spójnik
współrzędny rozłączny o, oppure, np.
Gli chiesero (hanno/avevano chiesto) se conosceva (conoscesse)
quell’uomo o (oppure se) non lo aveva (avesse) mai visto.
‘Zapytali go, czy znal tego człowieka lub też, czy kiedykolwiek go
widział.’
ZDANIA WZGLĘDNE
Zdania względne spełniają rolę podobną do
1 przydawki [pr o p o s iz io n i r e l a t iv e ]
przymiotnikowej lub rzeczownikowej w zdaniu prostym, roz­
wijając lub określając bliżej jedną z grup nominalnych (lub przy-
imkowych) zdania nadrzędnego.
Poprzednik [a n t e c e d e n t e ], czyli element zdania nadrzędnego, do którego
zdanie względne nawiązuje, stanowi podstawę zdania względnego; to ostat­
nie jest z nim znaczeniowo oraz składniowo związane, np.
Ho incontrato lo studente che mi hai presentato ieri.
(poprzednik - lo studente —> che - zaim ek w zględny)
‘Spotkałem studenta, którego mi wczoraj przedstawiłeś.’
II libro al quale (a cui) mi riferisco é di Franco.
1 Zdanie względne nawiązuje do poprzednika za pośrednictwem zaimka
względnego, zaimka nieokreślonego lub przysłówka o wartości względ­
nej (zwanych czasem c o n g iu n t iv i - elementami łączącymi), które je
wprowadzają.
Sam poprzednik m oże być w yrażony przez:
© rzeczow nik, np.
II ragazzo che parla é molto bravo.
‘Chłopiec, który mówi, jest bardzo zdolny.’
E il romanzo dal quale é stato tratto il film di cui ti ho parlato.
Ha vinto la sąuadra che ha seguito scrupolosamente i consigli
dell’allenatore.
Ho incontrato i colleghi che mi avevi presentato.
385
® zaim ek, np.
Cid che tu non riesci a capire è perô molto sempli.ee.
‘To, czego ty nie potrafisz zrozumieć, jest jednak bardzo proste.’
Ammiro coloro che hanno coraggio di opporsi ai regimi totalitari.
© całe zdamie, np.
«Forse egli è stato, o no, il «deus ex machina» (che non ho mai sci-
puto), la sua gioia era completa.» (C. Levi)
Zdania względne m ają ce p o p rze d n ik zwane są przym iotnikow ym i,
ponieważ pełnią one rplę przydaw ki poprzednika. Natomiast zdania '
względne nie m ające poprzednika zwane są zdaniam i rzeczownikowym i.
Mogą one pełnić w zdaniu rolę:
® podm iotę, np.
Chi vivra vedrà.
‘Kto pożyje, zobaczy.’
Chi è dentro, è dentro, chi èfuori, èfuori.
m dopełnienia bliższego, np.
Guarda chi viene!
‘Patrz, kto idzie!’
© dopełnienia pośredniego, np.
Il voto è di chi lo da, e non di chi lo riceve.
‘Glos (w wyborach) należy do tego, kto go oddaje, a nie do tego, kto
go dostaje.’
Nei miei pensieri ritorno spesso a chi devo tante cose.
Va dove vuole e fa come gli pare.
Gdy obok siebie występują dwa zdania względne współrzędnie złożone,
wprowadzone przez ten sam zaim ek względny może on zostać w drugim
zdaniu opuszczony, np.
«Pud essere eletto Presidente della Repubblica ogni cittadino che ab-
bia compiuto cinquanta anni d ’età e goda dei diritti civili e politici»
(Costituzione della Repubblica Italiana)
«C ’è gioia e semplicità in questo Circo Massimo dove correvano le
bighe e, duemila anni dopo, migliaia di giovani fanno la fila p er con-
fessarsi, per confidare ansie e paure e riscoprire Vorgoglio di sentir-
si cristiani.» (z prasy)
386
Z aim ek względny m esi być powtórzony:
® gdy występuje w funkcji różnych dopełnień pośrednich (a cui, eon cui, di
cui; al quale, con il quale itp.), np.
II musicista di cui sto parlando e al cui concerto andremo domani,
é giá arrivato a Cracovia.
‘Muzyk, o którym mówię i na którego koncert pójdziemy jutro, już
przybył do Krakowa.’
9 gdy w dwu zdaniach względnych współrzędnie złożonych pełni dwie róż­
ne funkcje składniowe, np.
«Fra altri monti che si spiegano, a uno a uno, alio sguardo, e che
l ’acqua riflette capovolti.» (A. Manzoni)
• gdy pełniąc różne funkcje składniowe, przyjmuje także różne formy:
Le ragazze che abbiamo incontrato, e con le quali siamo andati al
bar, sono amiche di m iafiglia.
‘Dziewczyny, które spotkaliśmy i z którymi poszliśmy wczoraj do
kawiarni, są przyjaciółkami mojej córki.’
Podstawowym trybem włoskich zdań względnych jest - jak widać w po-
j wyższych przykładach - indicativo. Użyjemy go, jeśli zdanie względne
przedstawia jakiś fakt jako realny, pewny. Użyjemy natomiast trybu
1 coNGiUNTivo lub CONDIZIONALE, jeżeli falct jest przedstawiony jako nie-
j pewny, oczekiwany, hipotetyczny, możliwy do spełnienia pod pewnym
warunkiem, np.
Si aspetta una decisione che sia giusta e definitiva.
‘Oczekuje się decyzji, która by była sprawiedliwa i ostateczna.’
C ’e gid chi vorrebbe nuove elezioni parlam entan p er rimediare
a ll’attuale situazione política del paese.
Ti auguro unci vita (che sia) serena e felice.
Questo é il piú bel film che io abbia visto da molti anni.
W zdaniu względnym nieosobowym czasownik występuje często w formie
j bezokolicznika, wprowadzanego zazwyczaj przez przyimek a lub w for­
mie imiesłowu, np.
Io sono stato il prim o ad aver visto quell’incidente.
‘Ja byłem pierwszy, który zobaczył ten wypadek.’
387
 I candidati partecipanti al concorso sono pregad di presentarsi alia
segreteria.
Lei é sempre l ’ultima a sapere ció che succede a casa.
Biorąc pod uwagę ich znaczenie oraz funkcję w zdaniu złożonym, zdania
względne dzielimy na:
m określające, czyli restryktyw ne lub przydaw kow e [ p r o p o s iz io n i r e l a t i ­
v e DETERMINATIVE, LIMITATIVE, RESTRITTIVE, czyli ATTRIBUTIVE]. Rozwijają
one treść zdania nadrzędnego, uzupełniając ją informacją, która uściśla
i ogranicza jej zakres. Bez tego zdania znaczenie poprzednika byłoby niepeł­
ne, niejasne, a zdanie nadrzędne nie miałoby sensu, np.
Non erano cose che le potessero piacere.
‘Nie były to rzeczy, które mogłyby się jej podobać.’
Trovatemi uno specialista che mi. aiuti a risolvere questo problema.
Non apprezzo (colui che) chi fa troppi complimend.
® w yjaśniające, czyli rozw ijające [p r o p o s iz io n i r e l a t iv e e s p l ic a t iv e , a g -
GIUNTIVE, czyli a p p o s it iv e ] . Uzupełniają one treść zdania nadrzędnego do­
datkową informacją, która może zostać pominięta bez naruszenia sensu ca­
łego zdania złożonego. Dlatego też zostają one oddzielone od poprzednika
przecinkiem lub umieszczone między dwoma przecinkami, np.
Gianni, che é un ragazzo di 15 anni, e molto bravo a scuola.
‘Gianni, który jest 15-letnim chłopcem, jest w szkole bardzo
dobry.’
II Po, che é un grande flum e, ha un estuario molto rarnificato.
La luna, che é un satellite naturale della terra, risplende nel
cielo sereno.
Zdania względne mogą również wyrażać różne okoliczności, które mają
wpływ na realizację czynności zdania nadrzędnego, np. czas, sposób,
skutek, warunek itp. Są to tzw. z d a n i a w z g l ę d n e p o z o r n e [ p r o p o s iz io ­
n i r e l a t iv e a p p a r e n t i ], np.
® c z a s o w e [ r e l a t iv e t e m p o r a l i ]:
Ho visto i soldad che uscivano (= mentre uscivano) dalla caserma.
‘W idziałem żołnierzy, którzy (= gdy) wychodzili z koszar.’
Ricordo i giorni quando siamo stad in Italia.
388
© c e l o w e [RELATIVE FINALI]:
Abbiamo mandato nostro figlio che ti chieda (= affinché ti chiedd)
quando vient
‘Posłaliśmy naszego syna, żeby cię zapytał, kiedy przyjdziesz.’
Furono inviati ambasciatori che esplorassero le intenzioni del nemico.
® s k u t k o w e [ r e l a t iv e c o n s e c u t iv e ]:
Non c ’erano ragioni (tali) che lo convincessero.
‘Nie było (takich) racji, które by go przekonały.’
Tu non sei una (tale) persona che si lascia fácilm ente intimorire.
® p r z y z w o l o n e [r e l a t iv e c o n c e s s iv e ]:
Voi, che ci siete stad (= sebbene ci siatę stad), non avete reagito.
‘Wy, którzy (chociaż) tam byliście obecni, nie zareagowaliście.’
Silvia, che pure è ( - sebbene sia) una ragazza fiduciosa, ebbe
dei dubbi.
© w a r u n k o w e [r e l a t iv e c o n d iz io n a l i ]:
Chi la pensa (pensi) cosí (= Se uno la pensa), pud andarsene.
‘Kto (Jeżeli ktoś) tak myśli, może odejść.’
«A chi volesse configurarsi una Circe vista dali’interno, consi-
glierei la biografia di una sciamana tibetana.» (z prasy)
@ p r z y c z y n o w e [r e l a t iv e c a u s a l i ]:
Ci rallegriamo eon te che hai vinto (= perché hai vinto) il concorso.
‘Cieszymy się razem z tobą, że wygrałeś konkurs.’
Beata lei, che ha trovato (= perché ha trovato) un vero amico.
Wartość zdania względnego mogą mieć również zdania okolicznikowe
wprowadzone przez spójnik quando lub dove, które dają się przekształcić
w struktury zaimkowe in cui, nei quad itp.:
A tutti piace tornare ai luoghi dove (= ai luoghi in cui) sono nad.
‘Wszyscy lubią wracać do miejsc, w których się urodzili.’
Ricordo i giorni quando tutti insieme siamo stad in Italia.
ZDANIA CZASOWE
I Zdania czasowe [p r o p o s iz io n i t e m p o r a l i ] określają czas, w jakim ma
I miejsce czynność zdania nadrzędnego, innymi słowy wyrażają relacje
389
ripgMIICMNMW*'
 Lo pregó di venire non appena gli fosse possibile.
I czasowe, jalde zachodzą- między zdaniem podrzędnym a zdaniem
nadrzędnym. Odpowiadają na pytanie quando ( ‘kiedy’), in che {quale) ‘Poprosił go, żeby przyszedł, jak tylko będzie m ógł.’
tempo (‘w jakim czasie’) itp. Dobbiamo concludere la nostra discussione prima che sia troppo tardi.
Prima che tu mi esponga ilfatto, dimmi se i ragazzi possono ascoltare.
Sam spójnik quando może zostać wzmocniony przysłówkiem ecco (wyraża­
jącym „prawie równoczesność”): M i ha detto di non uscire di casa fin ch é non m ifo ssi sentito megtio.
Studieró fin o a che non abbia impar ato.
Stavo andando a dormiré, quand’ecco che m i arriva la tua telefonata.
’Już szedłem spać, gdy właśnie do mnie zatelefonowałeś.’ Tryb c o n d iz io n a l e pojawia się w zdaniach czasowych rzadko. Używamy go
wtedy, gdy chcemy wyrazić życzenie lub warunek, związane z czasem okre­
Może też - dla wyrażenia różnych typów relacji - być poprzedzony przy- ślonym w zdaniu podrzędnym:
imkiem:
Ha la. fortuna di venire sempre, quando meno lo si aspetterebbe.
Da quando l'ha conosciuta, pensa solo a lei. ‘M a szczęście przychodzić zawsze wtedy, gdy się go najmniej spo­
‘Odkąd ją poznał, myśli tylko o niej.’ dziewa.’
Si ricordava spesso di quando era ragazzo.
Si sono finalm ente intesi su quando organizzare il ricevimento. Miejsce zdań czasowych w zdaniu złożonym jest dowolne. M ogą one się po­
jaw iać przed lub po zdaniu nadrzędnym:
W zdaniach czasowych w formie nieosobowej, obok bezokolicznika,
Mentre camminavano, guardavano in silenzio U paesaggio.
szczególnie ważną rolę odgrywają imiesłowowy pa r t ic ip io p a s s a t o i g e ­
r u n d i o , które mogą wyrażać przede wszystkim równoczesność i uprzed-
‘Idąc, w ciszy spoglądali na krajobraz.’
Guardavano in silenzio il paesaggio, mentre camminavano.
@ niość:
Guardavano in silenzio, mentre camminavano, il paesaggio.
Ti telefonero prim a di partiré.
‘Zatelefonuję do ciebie przed wyjazdem.’ Gdy zdanie czasowe rozwija okolicznilc czasu wyrażony w zdaniu nadrzęd­
Dopo esser tom ato a casa si mise a correggere i compiti. nym, nabiera wartości zdania względnego i wówczas występuje po zdaniu
Studiata la teoria, passiamo agli esercizi. nadrzędnym:
Superato quell’esame potrai considerarti promosso alla classe supe­ Queste vicende ebbero luogo quando (= al tempo in cui) abitava
rior e. a Roma.
Scorgendola tra la folia ebbe un frém ito di gioia. ‘Te wydarzenia miały miejsce wtedy, gdy mieszkał w Rzymie.’

IW z d a n ia c h c z a s o w y c h w fo r m ie o s o b o w e j n a jc z ę ś c ie j u ż y w a n y m try ­
b e m je s t in d ic a t iv o :
I W yróżniamy trzy podstaw ow e relacje czasowe zachodzące między
czynnością zdania nadrzędnego i czynnością zdania podrzędnego czaso­
Camminava p e r le vie finché non si è sentito stanco. wego: równoczesności, uprzcdniości i następstw a (użyte tu terminy lo­
‘Chodził po ulicach, aż się poczuł zmęczony." kalizują w czasie zdanie nadrzędne; zdanie podrzędne czasowe służy
M entre tutti chiacchieravano, io pensavo al mió padre ammalato. | właśnie do określenia czasu, w którym odbywa się czynność zdania
Dacché è riposato sembra un ’altra persona. I nadrzędnego).
Quando lei è arrivata, loro se ne erano giá andati.
Tryb c o n g iu n t iv o używany jest do wyrażania czynności przyszłej, której relacja r ó w n o c z e s n o ś c i
realizacja jest przewidywana, możliwa lub prawdopodobna, ale uzależniona
Zdanie czasowe wskazuje, że obie czynności - w zdaniu nadrzędnym
od spełnienia określonej okoliczności czasowej (wówczas wartość czasowa
może się łączyć z wartością warunkową): S i podrzędnym czasowym - odbywają się równocześnie.
391
390
Najważniejszymi spójnikami i wyrażeniami spójnikowymi są tu np. quando,
allorché, allorquando, al tempo in cui, come, mentre, nel momento che:
Quando lavoro, non pensó ad altro.
‘Gdy pracuję, nie myślę o niczym innym.’
Mentre io lavoravo lei ascoltava la música.
M entre saró lonta.no, penseró a te.
Cosi trascorrevano i giorni, allorché unfatto nuovo venne ad altera­
re il ritmo.
Zdania w formie nieosobowej zawierają najczęs'ciej czasownik w gerundio
presente :
Passeggiando raccoglieva i fiori.
‘Spacerując, zrywała kw iatki.’
Conversando abbiam ofatto la salita.
łub w bezokoliczniku poprzedzonym prżyimkami a, in, su:
A vederla felice, eravamo felici anche noi.
‘Widząc ją szczęśliwą, także i my byliśmy szczęśliwi.’
N el cominciare un lavoro si deve esser prudenti.
W przypadku gdy bezokolicznik jest poprzedzony przyimkiem a lub su (za­
wsze z rodzajnikiem), podmiot zdania podrzędnego może być inny niż pod­
miot zdania nadrzędnego:
Siamo tornad a casa sul tramontare del sole.
‘Wróciliśmy do domu o zachodzie słońca.’
W pozostałych konstrukcjach podmiot w obu zdaniach musi być w zasadzie
ten sam.
RELACJA UPRZEDNIOŚCI
I Zdanie podrzędne czasowe służy do określenia uprzedniości zdania
i nadrzędnego: wskazuje, że czynność zdania nadrzędnego jest wcześniej-
1 sza niż czynność zdania czasowego.
Spójnikami wprowadzającymi (łączącymi) są tu przede wszystkim anzi che
(archaizujący), avanti che (rzadko używany), prim a che:
Dobbiamo rientrare prim a che piova.
‘Musimy wrócić, zanim zacznie padać.’
Si ferm o a riposare prim a chefosse giunto in cima.
392
S p ó jn ik o w e j oraz wyrażenia fin o a che, fin o a quando, fin quando określa­
ją czas zakończenia akcji i używane są z trybem łączącym [congiuntivo]
(możliwe jest też użycie trybu oznajmującego [indicativo], zwłaszcza w cza­
sie przyszłym i wtedy, gdy realizowana czynność jest pewna):
Lo aspetteró fin ch é non verrii
‘Będę na niego.czełcał, dopóki nie przyjdzie.’
Studieró fin o a che non abbia imparato.
Studiem finché non avró imparato.
Zdania czasowe w formie nieosobowej składają się z wielu różnych elemen­
tów, ale podstawowym jest bezokolicznik poprzedzony wyrażeniem przy-
imkowym j/mo a, prim a di:
Prima di litigare, erano molto am id.
‘Zanim się posprzeczali, byli wielkimi przyjaciółmi. ’
Rise fin o a star male. (z odcieniem skutkowym)
RELACJA NASTĘPSTWA
1 Zdanie podrzędne czasowe wskazuje, że czynność zdania nadrzędnego
1 realizowana jest później i następuje po czynności zdania czasowego.
Najważniejszymi spójnikami są tu dopo che, {non) appena, come, quando:
Non appena avró finito il mió lavoro, verró a trovarti.
‘Jale tylko skończę moją pracę, przyjdę cię odwiedzić.’
Dopo che se ne andar ono, dovemmo rimettere tutto in ordine.
Come ci ebbe riferito la notizia, se ne andó.
Spójniki dacché, dal momento in cui, da quando określają czas rozpoczęcia
czynności [relazione ingressiva], przy czym da quando może zostać
wzmocnione przez fin {sin) :
D acché loro se ne andarono, rimase sola.
‘Kiedy odeszli, została sam a.’
D a quando la conosco, é sempre sorridente.
W konstrukcjach nieosobowych używa się w zdaniu czasowym participio
pass ato w formie absolutnej, bez przyim ka [participio assoluto] albo po­
przedzonego np. przyimkiem a lub wyrażeniem una volta. Podmiot w obu
zdaniach może być wówczas ten sam lub różny:
Cambíate le gomme, potemmo ripartire.
‘Po wymianie opon mogliśmy jechać dalej.’
 Seduto sulla poltrona del salotto, Mario leggeva un giornale e si riposava. ZDANIA CELOWE
(z odcieniem rów noczesnoici)
U na volta laureati, si misero a cercare un lavoro. i Zdania celowe (okolicznikowe celu) [ p r o p o s iz io n i f in a l i ] wyrażają cel
«Pensava che, a guerrafinita, il rimedio sarebbe stato ne I i czynności zdania nadrzędnego:
fa r si autista.» (D. Rea) É venuto p e r parlare dei probierni della protezione dell’ambiente.
W z d a n iu n ie o s o b o w y m m o ż n a t e ż u ż y ć g e r u n d io p a s s a t o :
‘Przyszedł, żeby pomówić o problemach ochrony środowiska.’

Avendo raccontato loro tutta la storia, li lasciai soli a riflettere.
‘Po opowiedzeniu im całej historii, pozostawiłem ich samych, aby
się zastanowili.’
Essendo rimasto a casa p e r tutta la giomata, usći di sera per
prendere un po ’ di aria fresca.
Zdania nieosobowe z bezokolicznikiem wprowadzane są przez spójnik dopo
(rzadziej dopo di), przy czym podmiot obu zdań, podrzędnego i nadrzędne­
go, musi być ten sam:
Dopo (di) aver cenato, siamo usciti nel giardi.no.
‘Po zjedzeniu kolacji, wyszliśmy do ogrodu.’
Dopo essere tom ato a casa ho aperto le finestre.
Stąd dwuznaczność w następującym zdaniu, wynikająca z faktu, iż rzeczywi­
stym podmiotem zdania podrzędnego czasowego jest dopełnienie bliższe (li),
a nie podmiot zdania głównego:
«La polizia cli Siviglia li ha catturati pochi minut i dopo arere
ucciso a sangue freddo, nel suo studio, ii medico militare ...»
(z prasy)
Typowymi spójnikami wprowadzającymi zdania celowe w formie oso-
! bowej są: acciocché (lit.), che, a fa re si che, affinché, perché, rzadziej ché
(z akcentem graficznym). W zdaniach tego typu obowiązuje użycie try ­
b u łączącego:
© CONGIUNTIVO PRESENTE, gdy czasownik zdania nadrzędnego występuje
w czasie teraźniejszym lub przyszłym, np.
Ti do questo libro perché tu lo legga.
‘Daję ci tę książkę, żebyś ją przeczytał.’
Alza il volume del televisore affinché tutti sentano bene le notizie.
Vi scrivo affinché abbiate mié notizie.
® c o n g iu n t iv o IMPERFETTO, g d y c z a s o w n ik z d a n ia n a d r z ę d n e g o w y s tę p u je
w c z a s i e p r z e s z ły m , np .
Glielo disse esplicitamente perché capisse la sua situazione.
‘Powiedział mu to wyraźnie, żeby zrozumiał swoją sytuację.’
Gli studenti si prepararono cosc.ienziosamen.te affinché riuscissero
alTesame.
Ho dato loro disposizioni precise affinché non sbagliassero.
I Zdaniawprowadzane
sente
celowe w formie nieosobowej z czasownikiem w
są przez przyimlci a, da, di, p er oraz przez wyraże­
in f in it o p r e ­

Wymienione relacje czasowe mogą dodatkowo wyrażać różne aspekty nia spójnikowe typu: alfin e di, alio (con lo) scopo di, in modo di (da) itp.
! wykonywanej czynności, np. regularne, okresowe powtarzanie czynności Zdania te mają najczęściej ten sam podmiot co zdanie nadrzędne:
(tzw. iteratywność).
Suonerá p e rfa rv i piacere.
W ówczas zdanie czasowe wprowadzone jest przez wyrażenia typu: ogni ‘Zagra, żeby wam sprawić przyjemność.’
quai volta (dziś częściej pisane razem: ogniqualvolta), ogni volta che, tutte le Vacio a (per) dirle questa notizia.
volte che itp.: Sono venuti con lo scopo di fare del bene.
Tutti accorsero per vedere lo spettacolo.
Ti aiutero ogni volta che me lo chiederai.
‘Pomogę ci, ilekroć mnie o to poprosisz.’ Podmiot zdania celowego bezokolicznikowego może być inny niż podmiot
Tutte le volte che va a caccia, riesce a prendere qualche uccello. w zdaniu nadrzędnym wówczas, gdy ma 011 charakter ogólny, niesprecyzo-

394
wany, a zwłaszcza gdy wiąże się z dopełnieniem bliższym lub z dopełnie­
niem pośrednim zdania nadrzędnego:
Ti do i soldi p e r andaré ( - perché tu vada) a teatro.
‘Daję ci pieniądze, żebyś poszedł do teatru.’
M i lasció questo quadro con lo scopo di custodirlo in un luogo sicuro.
W artość zdania celowego mogą mieć również konstrukcje typu dopełnienio­
wego z przyimldem da, który wprowadza bezokolicznik, wyrażające prze­
znaczenie lub oczekiwanie na realizację czynności. Czasem mogą ulec trans­
formacji na zdanie o wartości biernej:
Ti do un libro da leggere. —* Ti do un libro che si deve (si consiglia,
vale la pena itp.) leggere. -* Ti do un libro che deve essere letto.
1 Najczęściej zdania celowe występują po zdaniu nadrzędnym. Szyk,
I w którym zdanie celowe poprzedza zdanie nadrzędne, jest dziś rzadko
| spotykany i dotyczy zdań bezokolicznikowych:
Per condurre bene un ’azienda, ci vogliono capacitá particolari.
‘Żeby dobrze prowadzić przedsiębiorstwo, potrzebne są szczególne
umiejętności.’
Per migliorare U sistema lo cambiarono piii volte.
Zdania celowe nie są uzależnione od jakiś szczególnych grup czasowników,
tworzących orzeczenie w zdaniu nadrzędnym. Najczęściej jednak zależą one
od czasowników wyrażających nich (np. andaré, corre re, partiré, tomare,
venire), a także od czasowników wyrażających wezwanie, prośbę, radę (am-
monire, chiedere, consigliare, esortare, implorare, insistere, persuadere,
pregare, supplicare itp.):
E andata a vedere se i ragazzi dormono.
‘Poszła zobaczyć, czy dzieci śpią.’
Tom o da Torino presto p e r p oter studiare ancora un po ’.
Ti consiglio di prendere Tombrello.
Ti prego di stare attento.
ZDANIA PRZYCZYNOWE
i Zdania przyczynowe [ p r o p o s iz io n i c a u s a l i ] wyrażają przyczynę lub po-
I wód wykonywania czynności zdania nadrzędnego, która jest jednocześ-
1 nie skutkiem tej przyczyny:
396
Tutto e bianco perché nella notte é caduta la neve.
‘Wszystko jest białe, ponieważ w nocy spadł śnieg.’
Non esco perché piove.
Ve lo dico perché mi sembra una cosa importante.
Spójnikami wprowadzającymi zdania przyczynowe w formie osobowej są:
ché (z akcentem), che (bez akcentu) oraz konstrukcje, których elementem
składowym jest jeden z tych spójników, np. considerato che, dal momento
che, dato che, giacché, in quanto (che), perché, p e r ilfa tto che, p e r il motivo
che, p e r la ragione che, poiché, posto che, tanto p iú ch e, visto che:
Poiché non aveva visto lo scalino, cadde.
‘Ponieważ nie zauważył schodka, upadł.’
Visto che si cominciava a dubitare di lui, cercó di convincerci.
D ál momento che s ’era ammalato, si teneva in disparte.
Vai a riposarti che ne hai bisogno!
Copriti bene, ché (che) fa freddo!
Zdanie przyczynowe ze spójnikami siccome, giacché, bardzo często używa­
nymi dziś w języku mówionym, poprzedza zdanie nadrzędne:
Siccome (giacché) dornani parto, sono venuto per salutarvi.
‘Ponieważ jutro wyjeżdżam, przyszedłem pożegnać się z wam i.’
Siccome (giacché) hai camminato molto, devi essere ben stanco.
I Najczęściej używanym w zdaniach przyczynowych w formie osobowej
j trybem jest in d ic a t iv o (zob. przytoczone wyżej przykłady).
1 r y b coN G iU N T ivo p o ja w ia s i ę p o w y r a ż e n ia c h s p ó jn ik o w y c h : non che,
non giá che, non perché, a w ię c w z d a n ia c h p r z y c z y n o w y c h p r z e c z ą c y c h
I w y r a ż a ją c y c h fik c y jn ą , h ip o t e ty c z n ą p r z y c z y n ę , p o k tó r y c h n a stę p u je in -
I n e zd a n ie, p r z y c z y n o w e , w s p ó łr z ę d n ie z ło ż o n e ( w p r o w a d z o n e np . p r z e z
i w y r a ż e n ie s p ó j n ik o w e ma perché), w y r a ż a ją c e p r a w d z iw ą , r e a ln ą p r z y -
j c z y n ę , np.
Ho comprato questa cartolina non perché mi piaccia, ma perché non
ne ho trovata un ’altra migliore.
‘Kupiłem tę widokówkę nie dlatego, że mi się podoba, ale dlatego, że
nie znalazłem lepszej.’
Non sono venuto da loro non perché non mi siano simpatici, ma p er­
ché ero molto raffreddato.
397
Trybu congiuntivo możemy użyć również po spójniku che, jeśli wyrażana
treść ma charakter subiektywny, np.
M i dispiace che tu non m i creda.
‘Przykro mi, że mi nie wierzysz.’
I ragazzi si rallegrcino che sia caduta la neve.
Tryb condizionale pojawia się w zdaniu przyczynowym w formie osobo­
wej wówczas, gdy chcemy wyrazić możliwość, przypuszczenie, pragnienie,
których realizacja nie jest pewna, np.
Dimmi quando sei a casa, perché vorrei venire a parlarti.
‘Powiedz mi, kiedy jesteś w domu, ponieważ chciałbym przyjść
porozmawiać z tobą.’
M i spiegava perché avrebbe agito in questo modo.
Użycie trybu condizionale może też złagodzić polecenie, rozkaz, zbyt kate­
goryczny ton, np.
La disturbo perché avrei da chiederle un favore.
‘Niepokoję pana, ponieważ chciałbym pana prosić o przysługę.’
Non raccontargli questa storia, p erch épotrebbe arrabbiarsi.
Venga a trovarmi domani perché vorrei parlarle.
9 W zdaniach przyczynowych w formie nieosobowej używamy:
® PARTICIPIO PASSATO (ASSOLUTO), np.
Partiti i nostri figli, rimanemmo soli.
‘Po wyjeździe naszych dzieci zostaliśmy sam i.’
Preoccupati della sua salute, la portarono dal medico.
Perduto il treno pensó di andaré in macchina.
© gerundio presente (równoczesność) lub passato (uprzedniość); podmiot
zdania przyczynowego może być wówczas ten sam, co w zdaniu nadrzęd­
nym lub inny, np.
Vedendo che le cose cominciavano a mettersi male, se ne ando.
‘Widząc, że sprawy zaczęły przybierać zły obrót, odszedł.’
Avendo giá visto questo film , non e andato con loro al cinema.
Essendo lei troppo stanca, non potevano continuare a salire.
© bezokolicznika poprzedzonego przyimkiem p er, podmiot w obu zdaniach
jest zazwyczaj ten sam, np.
398
Per aver dimenticato Vómbrello, sono dovuto tornare a casa.
‘Ponieważ zapomniałem parasola, musiałem wrócić do domu.’
E stato lodato p e r over risolto il problema.
P er non dover sopportare troppo traffico, ha preso I ’appartamento in
periferia.
Niekiedy bezokolicznik w zdaniu przyczynowym może być wprowadzony
przez przyimki a, eon, di lub przez wyrażenia spójnikowe a causa di, p e r il
fatto di, np.
A sentiré questa spiegazione cominció a ridere.
‘Słysząc to wyjaśnienie, zaczął się śm iać.’
Sono spiacente (per il fatto) di non poter accompagnarvi alia stazione.
[ Przyczynę można również wyrazić poprzez bezspójnilcowe (współrzędne)
zestawienie dwu zdań; treść przyczynową wyraża najczęściej drugie
zdanie, np.
Venite da me domani: voglio parlarvi (= perché voglio parlarvi).
‘Przyjdźcie do mnie jutro: chcę z wami porozm awiać.’
Vengo da te stasera: voglio vedere il tuo ultimo quadro.
Ho tardato a risponderti: ero molto occupato.
I Współrzędnie złożone mogą być również dwa zdania przyczynowe (czę­
sto jedno w formie osobowej, drugie nieosobowej), wprowadzone przez
zestawy korektyw ne spójników (wyrażeń spójnikowych): forsę p e r (per­
ché) ...forsę p e r (perché), o ... o, non p e r (perché) ... ma p e r (perché), sia
p e r (perché) ... sia p e r (perché), np.
Non te lo dico per contraddirti, ma p e r esserti amico.
‘Nie mówię ci tego, żeby ci zaprzeczyć, ale dlatego że jestem twoim
przyjacielem.’
Faccio questo lavoro sia p e r arricchirmi, sia perché mi da. soddisfa-
zione.
I Miejsce zdania przyczynowego zależy w dużej mierze od jego treści i po­
wiązań semantyczno-sldadniowych ze zdaniem nadrzędnym, a także od
intencji i stylu mówiącego.
Z danie przyczynow e m oże więc poprzedzać zdanie nadrzędne:
Giacché siete venuti, rimanete da noi qualche giorno.
‘Skoro już przyjechaliście, zostańcie u nas parę dni.’
Poiché conoscevano bene la situazione, erano sicuri di sé.
399
a»-- -
lub następow ać po nim :
La macchina non parte perché la batteria è scarica.
‘Samochód nie zapala, ponieważ akumulator jest wyładowany.’
Si ritiro dalla gara poiché riconobbe la sua inferiorità.
ZDANIA SKUTKOWE
I Zdania skutkowe [ p r o p o s iz io n i c o n s e c u t iv e ] wyrażają konsekwencje
i lub skutek czynności zdania nadrzędnego:
Faceva tanto freddo che ormai tutti aspettavano la neve.
‘Było tak zimno, że wszyscy spodziewali się już śniegu.’
Ha lavorato a tal punto che adesso è completamente esaurito.
Siamo arrivati troppo presto, di modo che dobbiamo aspettare.
La loro opinione è assurda da non meritare alcuna rea zionę.
W zdaniach złożonych, zawierających zdanie skutkowe w formie osobowej
zostaje podkreślona współzależność zdania nadrzędnego i zdania podrzęd­
nego skutkowego: spójnik che, wprowadzający zdanie skutkowe, zostaje po­
łączony z innymi elementami, które pojawiają się w zdaniu nadrzędnym,
m.in. z przymiotnikami siffatto, simile, tale, np.
Hai un siffatto carattere che sei spesso insopportabile.
‘M asz taki charakter, że często jesteś nie do zniesienia.’
II rumore era tale che non si poteva nemmeno parlare.
Gridavano a tal punto che ¡i avrebbero sentit i anche i sor di.
lub też z przysłówkami: cost, si, talmente, tanto, troppo, np.
Era tanto felice che rideva e piangeva alio stesso tempo.
‘Był tak szczęśliwy, że równocześnie śmiał się i płakał.’
Z? cośl distratto che dimentica sempre qualcosa a casa.
E talmente bella che tutti la guardano e l ’ammirano.
Z tych struktur powstały wyrażenia spójnikowe (również o wartości lcorela-
tywnej): al punto che, a tal segno che, cosicché, di (in) modo che, sicché,
talché itp., które wprowadzają zdanie skutkowe, np.
Parid a voce bassa, in modo che i bambini potessero dormiré.
‘Mówił przyciszonym głosem, tak żeby dzieci mogły spać.’
400
Ha piovuto tutta la notte, cosicché p e r le strade c’é dappertutto mol­
ía acqua.
Rimase sconvolto al punto (tale) che non parlava piú.
Trybem najczęściej używanym w zdaniach skutkowych w formie osobo­
wej jest, jak widać, tryb in d ic a t iv o .
Tryb coNGiUNTivo pojawia się wtedy, gdy skutek jest tylko przewidywa­
ny, przypuszczalny, hipotetyczny czy wręcz nierealny, np.
Andava troppo veíoce perché potesse frenare in tempo.
Jechał zbyt szybko, żeby móc w porę zaham ować.’
Faro U possibile per incontrarlo, in modo che gli possa parlare.
Lo rimproveró in maniera tale che capisse il małe che avevafatto.
Era troppo lontano perché ci potesse sentire.
Gdy skutek nie jest pewny albo gdy jest możliwy, uzależniony od jakichś
okoliczności użyjemy trybu c o n d iz io n a l e , np.
Ero tanto stanco che avrei dormito anche in piedi.
Byłem tak zmęczony, że mógłbym spać nawet na stojąco.’
Siete cosí grandi che potreste cominciare anche a lavorare.
Ha agito in modo tale che in caso di pericolo lo potremmo (potremo)
aiutare.
W zdaniach skutkowych w formie nieosobowej czasownik —najczęściej
w INFINITO PRESENTE, rzadziej w INFINITO PASSATO - poprzedzony jest przy-
ímkiem lub wyrażeniem złożonym z przymiotnika (ewentualnie poprze­
dzonego pizysłówkiem) i przyimka a, da., di, per, np. atto a, degno di itp.
Podmiot w obu zdaniach - nadrzędnym i podrzędnym skutkowym - jest
zazwyczaj ten sam, np.
Ernesto ż troppo pavero p er potersi pagare il viaggio.
Ernesto jest zbyt biedny, aby móc opłacić sobie podróż.’
Non é cosl imbecille da non capire perché gliel’hanno detto.
Gdy podmiot w zdaniu skutkowym bezokolicznikowym ma charakter ogól­
ny lub gdy łączy się z dopełnieniem pośrednim zdania nadrzędnego, wów­
czas podmioty w obu zdaniach mogą być różne, np.
E tanto noioso da non potersi sopportare.
‘Jest tak nudny, że trudno go znieść.’
«Rispóse don Nicola con una f ranche zza da non lasciar dubbi.»
(I. Silone)
401
iipilülippiijïp
ZDANIA PRZYZWALAJĄCE
Zdania przyzwalające, inaczej zdania przyzwolone [p r o p o s iz io n i c o n ­
c e s s iv e ], podają okoliczności sprzeczne z treścią zdania nadrzędnego,
podkreślają niezgodność, jaka zachodzi między treścią obu zdań: oczeki­
wany logiczny skutek nie następuje, np.
Benché sia ricco, vive poveramente.
‘Chociaż jest bogaty, żyje biednie.’
Nonostante avesse molta pazienza, quella volta la perdette.
Pur essendo molto giovane, lavorava come un adulto.
I Mwiedni
ogą wyrażać także przyczynę niewystarczającą, aby wywołać odpo­
skutek: zdanie nadrzędne podaje wówczas inny skutek niż ten, ja ­
kiego spodziewalibyśmy się na podstawie okoliczności określonych
w zdaniu podrzędnym, np.
Per quanto ce la mettesse tutta, non riusciva a stargli dietro, corre-
va tanto.
‘Chgciaż robił co mógł, nie mógł za nim nadążyć, biegi tak szybko.’
Zdania przyzwalające w formie osobowej wprowadzane są przez spójniki:
ammesso che, anche quando, anche se, ancorché, benché, con tutto che,
dato che, malgrado {che), nonostante (che), p e r quanto, posto che, quand’an­
che, quantunque, sebbene, seppure, supposto che, np.
Sebbene sia cost grande, e ancora molto giovane.
‘Chociaż jest taki duży, jest jeszcze bardzo m łody.’
Benché fosse povero, si comportava da vero signore.
Per quanto sia costoso, lo compro.
Posto che sia vero ció che d id , non mi convincerai a seguirti.
Rinuncio a questo libro, quantunque m ’interessi molto: è troppo
caro.
Seppure mi voglia bene, talvolta è scortese con me.
Mogą też być wprowadzone przez zaimki i przymiotniki nieokreślone: chec-
ché, chiunque, qualsiasi, qualunque, np.
Checché tu ne dica, io non cambieró opinione.
‘Cokolwiek byś o tym powiedział, nie zmienię opinii.’
Qualunque cosa lui faccia, trova sempre il modo di cavársela.
Chiunque mi cerchi, d i’ che non sono a casa.
402
oraz przez przysłówki i wyrażenia przysłówkowe: come che, comunque, da
ogni parte, dovunque, ovunque, np.
Dovunque vada ritorna sempre deluso.
‘Dokądkolwiek by poszedł, zawsze wraca rozczarowany.’
Comunque vadano le cose, mi presentero al concorso.
W zdaniu przyzwalającym w formie osobowej podstawowym trybem jest
I
c o n g iu n t iv o , który wymagany jest przez większość wprowadzających je
elementów.
Zaimek chicchessia jest równoważny z całym zdaniem przyzwalającym:
Non intendo rendere conto a chicchessia del mio comportamento.
Nie mam zamiaru zdawać sprawy z mojego zachowania nikomu,
ktokolwiek by to był.’
Dla zdań przyzwalających w trybie c o n g iu n t iv o charakterystyczne są dwie
konstrukcje:
® p e r + przym iotnik (imiesłów) + che + czasow nik (essere, parere, sem­
brare) W CONGIUNTIVO, np .
P er gentile che sia, non m'ispira simpatía.
‘Chociaż jest tak uprzejmy, nie budzi we mnie sympatii.’
° Per + bezokolicznik + che + czasow nik fa re w c o n g iu n t iv o , np.
P er piangere chefacesse, non commosse nessuno.
‘Choć uciekał się i do płaczu, nie wzruszył nikogo.’
Tryb in d ic a t iv o występuje rzadko, na przykład wtedy, gdy zdanie przy­
zwalające wprowadzone jest przez wyrażenie spójnikowe anche se, con tutto
che, np.
Anche se pioveva a dirotto, uscii lo stesso.
‘Chociaż lało ja k z cebra, i tak wyszedłem.’
Anche se tutti ti sono contro, ti do ragione.
i W zdaniach przyzwalających w formie nieosobowej najczęściej pojawia
1 się g e r u n d io , wprowadzone przez pur, czasem przez anche, np.
Pur sentendosi małe continuó a camminare.
‘Chociaż czuł się źle, szedł dalej.’
Pur essendo povero, spendeva tutto ció che possedeva.
Anche sapendo le difficoltá, voglio tentare.
403
 W yrażenie a costo di wprowadza zdanie przyzwalające bezokolicznikowe: Lo salutó passandogli rápidamente accanto.
«Gli diceva sempre che non ci sarebbe rimasta, a costo d ifa rsi am- «Egh sfrutto quella pavera donna ... portándole via tutti i risvarmi
mazzare.» (F. Tozzi) nducendola a ll’indigenza e costringendola a fatiche spossanti per
pagare i debiti suoi e di lui.» possanti per
Dla podkreślenia przyzwolenia w całym zdaniu złożonym, można użyć (z prasy)
w zdaniu nadrzędnym przysłówków: lo stesso, nondimeno, pure, tuttavia, . in fin ito wprowadzony najczęściej przez przyjndci c o n inb sen zo , np.
ugualmente itp. Non si i isolve nuíla col piangere.
Sebbene sia stato cattivo, tuttavia non lo punisco. ‘Niczego nie rozstrzyga się płaczem .’
‘Chociaż był niegrzeczny, to jednak nie ukarzę go.’ Apri la porta senza fa r rumore.
Benchś non si comporti bene eon me, gli voglio bene lo stesso. Lo hanno seguito senza perderlo di vista.
Si comportava con fare ambiguo.
I Przyzwolenie mogą wyrażać nie tylko zdania podrzędne, ale również
I zdania współrzędnie złożone przeciwstawne, które można przekształcić I W konstrukcjach osobowych czasownik występuje:
i w zdania podrzędnie złożone ze zdaniem przyzwalającym, np.
o w trybie indicativo, jeśli zdanie okolicznikowe sposobu wyraża czynność
E tardi, peró non ho sonno. -* Benchś sia tardi non ho sonno.
‘Jest późno, jednak nie jestem śpiący.’ -> ‘Chociaż jest późno, nie je ­
stem śpiący.’
s ipiiTzrrnrdzającytósąw
6w
czas-w«-.
Dovete fa re come vi é stato consigliato.
Ha abbandonato la fam iglia, ma ś sempre luo padre. —>Benchś ab- Musicie robić tak ja k wam doradzono.’
bia abbandonato la fam iglia, e sempre tuo padre. Le cose vanno come abbiamo previsto.
Capisco le tue ragioni, eppure non riesco a comńncermi. -* Benchś Riferl l accaduto come gli suggeriva la memoria.
capisca le tue ragioni, non riesco a convin.cermi. Ag iści nel modo che ritieni giusto.
Si comporta secando che gli piace.
ZDANIA OKOLICZNIKOWE SPOSOBU * ! ? w cor;GIUNTivo, jeśli wyraża czynność nierealną, niepewną hipotety-
ną, spójnikami wprowadzającymi są wówczas najczęściej: come se auJsi
Zdania okolicznikowe sposobu określają sposób
I przebiegu [ p r o p o siz io n i m o d a l i ]
lub realizacji czynności zdania nadrzędnego. Jest to klasa zdań
(che), comunque, a seconda che, secondo (che), np. ’

niespójna i nie zawsze dająca się określić precyzyjnie. Również inne zda­ ŁJ * ' r r iT 0re' a Seconda che abbia (ha) dormito bene o no
nia podrzędne (czasowe, przyzwolone, przyczynowe itd.) mogą wyrażać ñ y hr ° r W Zale¿noáci od teS°> “ y spal dobrze, czy źle.’ '
Agi come se fosse stato spinto da ąualcuno.
sposób, w jaki wykonywana jest określana przez nie czynność zdania
nadrzędnego. Da continuamente ordini quasi fosse lui il padrone.
Comunąue simettano le cose io resteró fedele alla micfpromessa.
Sb occhi umidi, quasi che piangesse
In qualunque modo tufaccia, p e r noi va sempre bene.
Najczęściej zdania okolicznikowe sposobu występują w formie nieoso-
bowej; używamy wówczas: “ r r ikOWC f ° SObU’ W ktÓrych sPóJnik come występuje w korela-
Ji Zcosl, nabierają cech zdań porównawczych równości, np.
© g e r u n d io p r e s e n t e r z a d z ie j p a s s a t o , np.
Ha studiato cosl come poteva.
E tornata a. casa piangendo. ‘Uczył się tak ja k potrafi!.’
‘Wróciła do domu płacząc.' H a fatto cosl come gli avevamo consigliato.
404 Sorrideva allegramente facendo finta di non conoscere la brutta
notizia. 405
Zdania okolicznikowe sposobu w formie nieosobowej z czasownikiem
w g e r u n d io w form ie przeczącej odpowiadają zdaniom wprowadzonym
przez przyimek senza lub spójnik senza che, bardzo zbliżonym do zdań wy­
kluczających [PROPOSIZIONI ESCLUSIVE], np.
Lo seguiva non perdendolo di vista. = Lo seguiva senza perderlo di
vista. = Lo seguiva senza che lo perdesse di vista.
‘Szedł za nim, nie tracąc go z oczu.’
Ha trascorso tutta la notte non chiudendo occhio. = Ha trascorso
tutta la notte senza chiudere occhio. = Ha trascorso tutta la notte
senza che chiudesse occhio.
Dzisiejsza włoszczyzna preferuje konstrukcje z senza + bezokolicznik.
Zbliżone do p r o p o siz io n i m o d a l i pod względem semantyczno-funkcjonalnym
są m.in. p r o p o siz io n i a v v e r s a t iv e , e s c l u s iv e , e c c e t t u a t iv e i l im it a t iv e .
ZDANIA PRZECIWSTAWNE
Zdania przeciwstawne [ p r o p o s iz io n i a v v e r s a t iv e ] wskazują na okolicz­
ność pozostającą w relacji przeciwstawności z sytuacją wyrażoną w zda­
niu nadrzędnym.
Zdania te w formie osobowej wprowadzone są przez spójniki: laddove,
mentre, mentre invece, quando, quando invece. Czasownik występuje
w trybie oznajmującym [in d ic a t iv o ]:
Mentre tu trovi simpático il tuo collega, io lo trovo piuttosto antipá­
tico.
‘Podczas gdy ty uważasz, że twój kolega jest sympatyczny, ja, żejest
raczej antypatyczny.’
I lub w trybie warunkowym [c o n d iz io n a l e ] (zgodnie z zasadami użycia
I trybów osobowych):
M entre dovrebbe studiare, n o n fa altro che divertirse
‘Podczas gdy powinien się uczyć, on się tylko baw i.’
Tu pensi di esserti regolato bene, mentre avresti dovutofare esatta-
mente 1’opposto.
M entre tutti vorrebbero fau m en to degli stipendi, lui non chiede
nulla.
406
j W zdaniach w formie nieosobowej czasownik występuje w bezokolicz­
niku i jest poprzedzony spójnikiem anziché lub invece di, in luogo di itp.
Invece di piangere, cerca di rimediare al guaio.
‘Zamiast płakać, staraj się naprawić szkodę.’
Pensa a fare la persona seria, anziché scherzare sempre.
ZDANIA OGRANICZAJĄCE
Zdania ograniczające [p r o p o s iz io n i l im it a t iv e ] wyrażają okoliczność,
j zawężającą treść zdania nadrzędnego i uzależniającą ją od określonych
okoliczności, np.
Stando a quel che diceva la gente, l ’uomo investito era morto.
‘Według tego, co mówili ludzie, potrącony człowiek był m artwy.’
1 W formie osobowej zdania te wprowadzane są przez spójniki: a quanto,
che, in quanto, p e r quanto, p e r quel che, po których występuje czasow-
I nile w trybie oznajmującym [ in d ic a t iv o ], np.
Per quanto ne so io, il torto è tutto suo.
‘Z tego co wiem, to on nie miał racji.’
L ’uomo è superiore. alla bestia in quanto controlla i propri istinti.
Jeśli chcemy wyrazić niepewność, przypuszczenie itp. oraz jeśli spójnikiem
wprowadzającym jest che lub p e r quanto, p e r quel che, możemy użyć trybu
CONGIUNTIVO, np.
{Per quel) che io {né) sappia {Per quanto ne sappia io), solo poche
persone hanno risposto a ll’dppello.
‘O ile mi wiadomo, tylko nieliczne osoby odpowiedziały na apel.’
Bardzo często, zwłaszcza w języku mówionym, używane są zwroty w rodza­
ju p e r quanto concerne, p e r quanto si riferisce, p e r quanto riguarda itp.
Per quanto riguarda la tua domanda, la cosa verra discussa al con-
siglio amministrativo.
‘Co do twojej prośby, sprawa zostanie omówiona na posiedzeniu
rady administracyjnej.’
I W formie nieosobowej zdania ograniczające (najczęściej bezokoliczni­
kowe, także o strukturze nominalnej) wprowadzane są zazwyczaj przez
( spójnik {in) quanto a, czasem też przez przyimki a, per, np.
In quanto aile mie intenzioni, non è cosa che ti riguarda.
‘Jeśli chodzi o moje zamiary, to nie twoja spraw a.’
407
 A vederlo pareva morto.
Non mi muoveró a meno che non me lo dica tu.
P er esserci, ci sono.
Partiamo domani sera, salvo che tu sia d ’accordo.
Zdania ograniczające bezokolicznikowe mogą być wprowadzane również
przez wyrażenia składające się z przym iotnika i przyim ka a, p e r lub in, np.
abituato a, indispensabile a itp.:
! noW formie nieosobowęj bezokolicznik poprzedzony jest spójnikami: a me­
di, che, eccetto che, fuorché, salvo che, se non, tranne che. W obu zda­
niach - podrzędnym i nadrzędnym - podmiot jest ten sam:
E abituato ad alzarsi molto presto.
‘Jest przyzwyczajony do wczesnego wstawania.’ E permessa ogni cosa, eccetto che fumare.
‘Dozwolone jest wszystko z wyjątkiem palenia.’
Niektóre tego typu konstrukcje, np. bello a, bello da, difficiłe (facile) a, diffi-
Chiedimi tutto, fuorché di giurare il falso.
cile (facile) da, mogą wprowadzać zdanie podrzędne bezokolicznikowe
Pensavano a tutto, tranne che a studiare.
(ewentualnie z bezokolicznikiem z tzw. si p a s s iv a n t e ) o wartości biernej:
S a fa re tutto, tranne che mentire.
Sono cose difficili a esprimersi.
‘Są to rzeczy trudne do wyrażenia.’
«II disegno era piu facile da concepirsi che da eseguirsi.» ZDANIA WYKLUCZAJĄCE
(A. Manzoni)
Zdania wykluczające [p r o p o s iz io n i e s c l u s iv e ] wyrażają okoliczność,
ZDANIA WYŁĄCZAJĄCE któia nie została zrealizowana i która nie uczestniczyła w realizacji
czynności zdania nadrzędnego. M ogą następować po zdaniu nadrzęd­
¡ Zdania wyłączające wyrażają ograniczenie
[ p r o p o s iz io n i e c c e t t u a t iv e ]
treści zdania nadrzędnego przez podanie wyjątkowej okoliczności, która
nym lub je poprzedzać i są wprowadzane w przypadku formy osobowej
przez spójnik senza che, po którym występuje czasownik w trybie c o n ­
ma wpływ na jego treść:
g iu n t iv o , a w przypadku formy nieosobowej przez przyimek senza

In fondo si tratta della stessa macchina, tranne che U modello prece­ z bezokolicznikiem, np.
dente era meno riflnito.
E stato puniio senza che lo meritasse.
‘W gruncie rzeczy chodzi o ten sam samochód z tym, że poprzedni
Został ukarany, mimo że na to nie zasłużył. ’
model był mniej starannie wykończony.’
Hanno preso le loro decisioni senza che prim a ne discutessero.
W formie osobowej zdania wyłączające wprowadzane są przez spójniki Lo guardó senza sorridere.

I i wyrażenia spójnikowe: a meno che (non), eccetto che, fuorché, salvo

che, se non che, tranne che. Spójnik che łączy zdanie wyłączające ze zda­
niem nadrzędnym zaprzeczonym non resta/non rimarte (altro) itp. Cza­
sownik występuje w trybie in d ic a t iv o (zwłaszcza po se non che):
Non potete fa re tutto da soli, senza che qualcuno vi aiuti.
Senza studiare non si impara nulla.

Podmiot w obydwu zdaniach - nadrzędnym i podrzędnym - jest ten sam.

Non mi muoveró a meno che me lo dici tu.
‘Nie ruszę się, chyba że ty mi to powiesz.’
I lu b ( c z ę ś c ie j ) w tr y b ie c o n g iu n t iv o :
Verrá pure lei, a meno che non sopraggiunga un imprevisto.
‘Przyjdzie także ona, jeśli nie wydarzy się coś nieprzewidzianego.’
408
ZDANIA PORÓWNAWCZE
Zdania porównawcze [p r o p o s iz io n i c o m p a r a t iv e ], mimo że nie wyraża-
j ją bezpośiednio okoliczności, w jakich dokonuje się czynność zdania
i nadizędnego, a jedynie wprowadzają moment porównania w odniesieniu
409
 I do tej czynności, bywają czasem traktowane jako zdania okolicznikowe
| sposobu, np.
Fate come se fo ste a casa vostra.
‘Czujcie się, jak u siebie w dom u.’
II suo amore e tanto grande come &grande il suo cuore.
Preferirono morire piuttosto che arrendersi.
Można wyróżnić dwa typy porów nania:
® porów nanie typu jakościow ego, określające podobieństwo lub różnicę,
realne bądź hipotetyczne [c o m p a r a z io n e d i a n a l o g ia ]. Elementami wpro­
wadzającymi zdania porównawcze typu jakościowego są come i quale, które
występują z reguły w korelacji odpowiednio z przysłówkiem cosl lub z zaim­
kiem nieokreślonym tale, np.
Quale e il padre, tale e ilfiglio.
‘Jaki (jest) ojciec, taki (jest) syn.’
Faremo (cosl) come tu vuoi.
® porów nanie typu ilościowego, które wyraża natężenie występowania da­
nej cechy w odniesieniu do zdania nadrzędnego [ c o m p a r a z io n e d i g r a d o ].
Elementami wprowadzającymi zdania porównawcze typu ilościowego -
opartymi na spójnikach, przysłówkach, przymiotnikach i zaimkach, są kon­
strukcje korelatywne: c o s l... come, meno ... che, meno ... di quanto, p i u ...
che, p i d ... di quanto, ta le ... quale, ta n to ... quanto, np.
Lo spettacolo era tanto bello quanto me 1’ero immaginato.
‘Przedstawienie było tak piękne, jak to sobie wyobrażałem.’
La politica e molto piu vicina alia gente reale /.../ di quanto non
ritengano gli intellettuali.
Jak widać, spójniki wprowadzające zdania porównawcze tworzą konstruk­
cje korelatywne, co wynika z samej istoty porównywania; jeden element ta­
kiej konstrukcji występuje zazwyczaj w zdaniu nadrzędnym lub do niego
nawiązuje, jako do jednego z członów porównania, drugi natomiast wprowa­
dza zdanie podrzędne porównawcze. Mamy więc konstrukcje korelatywne:
c o m e... cost, q u a le... tale, ta n to ... quanto, przy czym ich kolejność może też
czasem być odwrotna, np.
Quale era il padre. tale e ilfiglio. -> Tale e ilfiglio, quale era Upadre.
‘Jaki był ojciec, taki jest syn.’
410
Come giudicherete, cosl sarete giudicati. -* Cosl sarete giudicati,
come giudicherete.
Zdanie podrzędne porównawcze może poprzedzać zdanie nadrzędne lub na­
stępować po nim:
Più che camminare essi correvano verso casa.
‘Raczej nie szli, ale biegli w kierunku dom u.’
Ha guidato peggio di come era abituato a fare.
Czasem pierwszy element konstrukcji korektywnej może bezpośrednio
poprzedzać drugi element:
I professori erano tanti quanti erano gli studenti.
‘Profesorów było tylu, ilu było studentów.’
Ha eseguito la commissione cosl come glielo avevo chiesto.
Silvio lav ora tanto quanto tu studi.
lub też może on zostać opuszczony, jak to ma miejsce w zdaniach porów­
nawczych równości:
Ti sei comporta to come se fo ssi un vero mascalzone.
‘Zachowałeś się, jakbyś był skończonym łajdakiem .’
Lo spettacolo era bello quanto me 1’ero immaginato.
Anna è bella adesso quanto lo era d ie d annifa.
Istnieją też w języku włoskim struktury porównawcze nominalne (z pominię­
ciem czasownika), w których grupa nominalna nawiązuje do elementu skła­
dowego zdania nadrzędnego, np.
Sandro è (cosí) grande come Umberto.
‘Sandro jest (tak) duży ja k Umberto.’
«Siafatta la tua volontà, come in cielo cosl in terra.»
Questo romanzo è (tanto) utile quanto piacevole.
Ti sei comportato come un vero mascalzone.
Biorąc pod uwagę porównanie ilościowe wyróżniamy następujące rodzaje
zdań porównawczych:
□ Z dania porów naw cze w yrażające stopień równości [ c o m p a r a t iv e d i
u g u a g l ia n z a ], wprowadzone przez ta n to ... quanto, np.
Non è tanto furbo quanto sembra.
‘Nie jest tald przebiegły, na jakiego wygląda.’
In quel momento si sentiva tanto felice quanto triste era stato, invece,
durante tutta la vita.
411
 □ Z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń n ie r ó w n o ś c i [ c o m p a r a t iv e d i
łub p r o p o r c j o n a l n o ś ć o d w r o t n ą , z wyrażeniami korektyw nym i typu: me­
in e g u a g l ia n z a , Di d is u g u a g l i a n z a ], łą c z ą c e s ię z e z d a n ia m i n a d r z ę d n y m i
no ... piń, piń... meno, tanto m en o ... quanto piń, tanto p iń... quanto meno, np.
z a p o m o c ą p r z y s łó w k ó w piń o r a z meno (k tó r e m o ż n a z a s tą p ić , n p . p r z e z
meglio, peggio, migliore, peggiore ); w y r ó ż n ia m y tu: Quanto p iń lo fréquenta, tanto meno si trova imbarazzato.
‘Im częściej go odwiedza, tym mniej się krępuje.’
® z d a n ia p o r ó w n a w c z e ' w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń w y ż s z y [c o m p a r a t iv e d i m a g -
Piń ci penso e meno mi ricordo.
g io r a n z a ], w p r o w a d z o n e p r z e z g r u p y lc o r e la ty w n e : p iń ... che, p iil... di co­
me, p iil... di quanto, p iil... di quello che, n p. J Jak widać z podanych wyżej przykładów, najczęściej używanym trybem
Giorgio studia piń di quanto si diverta. 1 w zdaniach porównawczych osobowych jest tryb in d ic a t iv o . Tryb c o n -
‘Giorgio więcej się uczy niż się bawi.’ G iUNTivo może występować w c o m p a r a t iv e d i i n e g u a g l ia n z a , gdy
1 chcemy wyrazić odczucia subiektywne, np.
L ’ho trovato piń interessante di quello che mi dicevi.
Ogni altra soluzione sard migliore di quella che proponete. E meno stupido che tu non creda.
‘Jest mniej głupi niż byś m yślał.’
@ z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e s t o p ie ń n iż s z y [c o m p a r a t iv e d i m in o -
La sit.uaz.ione si presentava meglio di quanto immaginassi.
r a n z a ], w p r o w a d z o n e p r z e z g r u p y k o r e k t y w n e : m e n o ... che, m e n o ... di co­
me, m e n o ... di quanto, meno ... di quello che, np. I Tryb c o n d iz io n a l e może występować w c o m p a r a t iv e d i u g u a g l ia n z a
Era preparato meno di come (quanto) ci si aspettava. 1 i d i INEGUAGLIANZA, gdy chcemy wyrazić przypuszczenie, możliwość, np.
‘Był gorzej przygotowany,, niż się tego spodziewano.’ E piń sensibile di quanto non immagineresti neppure.
II concerto gli e riuscito meno bello di quanto desiderasse. ‘Jest bardziej wrażliwy, niżbyś sobie to mógł nawet wyobrazić.’
Studia meno di quanto vorrebbe. Si è comportato eon lui corne avrebbe fatto eon chiunque altro.
Ha una tale sensibilitù quale non immagineresti neppure.
□ Z d a n ia p o r ó w n a w c z e w y r a ż a j ą c e p r o p o r c j o n a l n o ś ć [ c o m p a r a t iv e d i
p r o p o r z io n a l it A]; wyrażają one p r o p o r c jo n a ln o ść p r o stą , która może być: Przysłówek non, użyty z czasownikiem w trybie c o n g iu n t iv o , ma w zda­
niach porównawczych wartość wzmacniającą, a nie przeczącą, np.
• r ó w n o w a ż n a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typ u : a misura che, man m a­
no che, via via che, np. Il compito è piń difficile di quello che non sembri.
‘Zadanie jest trudniejsze, niż się to wydaje.’
«Ma poi, via via che la suaforza cresceva (...), cominció a prendere
Sono pińjurbi di quanto tu non creda.
da lui le distanze.» (¡. Montanelli)
Q uest’anno studi piń che (non) avevi studiato Van.no scorso.
® w z r a s t a j ą c a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typu: piń.... piń, quanto piń...
tantopiń, n p . W poniższym przykładzie come wraz z c o n g iu n t iv o nadaje zdaniu wartość
hipotetyczną [p r o p o s iz o n e c o m p a r a t iv a ip o t e t ic a ], np.
Quanto p iń ascoltavo la sua musica, tanto p iń mi piaceva.
«Resté un po ’ II, inghiottendo, corne avesse la saliva captiva. »
‘Im więcej słuchałem jego muzyki, tym bardziej mi się podobała.’
Piń la guardo e p iń mi piace. (I. Calvino)

m m a l e j ą c a , z w y r a ż e n ia m i k o r e k t y w n y m i typ u : meno ... meno, quanto me­ i W zdaniach porównawczych w formie nieosobowej najczęściej występu-
no .. tanto meno, n p . ! je bezokolicznik wprowadzany przez wyrażenia korelatywne typu piń
1 che, (piuttosto) che, piuttosto di, np.
Quanto meno la incontravo, tanto meno riuscivo a ricordarmela.
Im rzadziej ją spotykałem, z tym większym trudem przypominałem Intende studiare piuttosto che lavorare.
ją sobie.’ ‘Ma zamiar raczej studiować niż pracow ać.’
Piń che camminare, correvano ansiosi verso casa.
412
 i Używa się również GERUNDIO, choć rzadko i zwykle w zdaniach porów-
I nawczych di analogia , dla wyrażenia czynnos'ci hipotetycznej, np.
«Ritiró le mani anche lui, e, come fuggendo, corse a governare
la bestia.» (A. Manzoni)
Qualora piovesse, non partiremo.
‘W przypadku gdyby padało, nie pojedziemy.’
Puoi prendere la mia macchina, purché la usi prudentemente.
Usciranno volentieri con noi, a patto che li accompagniamo
poi a casa.

Zdania okresu warunkowego można podzielić tradycyjnie na zdania wyraża­

ZDANIA WARUNKOWE. OKRES WARUNKOWY
h Zdania warunkowe [proposizioni condizionali lub proposizioni ipote-
! tiche ] wyrażają warunek wykonania czynności zdania nadrzędnego,
jące realną możliwość spełnienia warunku, zdania wyrażające tylko prawdo­
podobieństwo jego spełnienia oraz zdania wyrażające warunek nierealny,
niemożliwy do spełnienia lub który nie został spełniony.

tworząc razem z nim tzw. oleres warunkowy [periodo ipotetico]. Zdanie □ W arunek pewny, realny [c e rte z z a , r e a l t á ]
warunkowe zwane jest poprzednikiem [protasi], a zdanie nadrzędne Treść obu zdań jest zgodna z rzeczywistością: gdy warunek zostanie spełnio­
następnikiem [apodosi], np. ny, czynność zdania nadrzędnego zostanie zrealizowana.
Se f a questo, dci prova di essere prudente.
T ryby i czasy: w obu zdaniach można użyć indicativo presente lub futu ­
‘Jeśli to zrobi, udowodni, że jest rozsądny.’
ro ,np.
N el caso che continuasse a piovere, resteró in casa.
Se gli scrivi, ti risponde (risponderá).
Podstawowym spójnildem wprowadzającym zdanie warunkowe jest se.
I Gdy warunek traktowany jest przez mówiącego jako zgodny z rzeczy­
‘Jeśli mu napiszesz, odpowie ci.’
Se gli scriverai, ti risponderá.
wistością, używamy trybu indicativo, np.
«Ora non disperdetevi, se sarete quello che dovete essere, metterete
Se trovo (troverd) il libro, te lo do {dard). juoco in tutto il mondo.» (Jan Paweł II)
‘Jeżeli znajdę książkę, dam ci ją .’
Czasem, przy użyciu indicativo presente w zdaniu warunkowym, w zdaniu
I Użyjemy natom iast trybu congiuntivo, jeśli dany warunek traktowany nadrzędnym może zostać użyty czas przyszły [futuro], np.
I jest przez mówiącego jako tylko możliwy czy ew entualny, np.
Se m i dai una mano, finirem o presto.
Se trovassi il libro, te lo darei. ‘Jeśli nń pomożesz, szybko skończymy.’
‘Gdybym znalazł książkę, dałbym ci ją .’
□ W a ru n e k p raw d o p o d o b n y , m ożliw y do spełnienia [probabilitá ,
| albo jako niezgodny, sprzeczny z rzeczywistością, np.
POSSIBILITÁ]
Se avessi trovato il libro, te lo avrei dato.
Treść obu zdań jest możliwa do wykonania, ale niepewna, nie musi być zre­
‘Gdybym byl znalazł książkę, byłbym ci ją dał.’
alizowana lub nie została zrealizowana.
Oto inne spójniki i wyrażenia spójnikowe wprowadzające zdania warunko­
T ryby i czasy: w poprzedniku - congiuntivo imperfetto , a w następniku
we: a condizione che, a meno che, ammesso che, a patto che, nel caso che,
CONDIZIONALE PRESENTE:
nell’eventualitá che, n ell’ipotesi che, ove, posto che, purché, qualora, sem-
preché, solo che, supposto che itp.W szystkie one wymagają trybu congiun­ Se tu gli scrivessi, ti risponderebbe.
tivo , ponieważ wyrażają warunek jedynie możliwy lub nierealny, np. ‘Gdybyś mu napisał, odpowiedziałby ci.’

414 415

(MMMMMM*
Jeżeli treść obu zdań odbywa się w tym sam ym czasie, to w zdaniu
nadrzędnym występuje condizionale passato :
Se p e r caso non dovesse arrivare a ll’appuntamento, avrei aspettato
tutto questo tempo inútilmente.
‘Gdyby przypadkiem miał nie przyjść na spotkanie, przez cały ten
czas czekałbym na próżno.’
Czasem w zdaniu nadrzędnym może się pojawić try b oznajm ujący łub
rozkazujący, np.
Nel caso che m i sentissi małe, resteró in casa.
‘W razie gdybym się źle poczuł, zostanę w dom u.’
Qualora dovesse esserci malcontento, chiamateci.
Se p e r caso si sentisse ancora małe, mi chiami immediatamente.
□ W aru n ek nierealny, niem ożliwy do spełnienia [irrealtá, impossibilitá]
Treść obu zdań okazuje się nierealna, jej realizacja jest (już) niemożliwa.
W arunek nie mógł być, a w każdym razie nie został zrealizowany, wobec
czego czynność zdania nadrzędnego nie została spełniona.
T ryby i czasy:
® w odniesieniu do teraźniejszości użyjemy c o n g iu n tiv o im p erfetto
w zdaniu podrzędnym w arunkow ym , a co n d izio n ale p rese n te w zdaniu
nadrzędnym , np.
«Se noi ...fossim o il s o le ,... con un soffio daremmofuoco alle nostre
angoscie...» (A. Delfini)
‘Gdybyśmy ... byli słońcem, jednym dmuchnięciem podpalilibyśmy
nasze strapienia.’
® w odniesieniu do przeszłości w zdaniu w arunkow ym użyjemy najczęściej
congiuntivo trapassato, a w zdaniu nadrzędnym condizionale passato:
Se sifo sse coperto bene, non si sarebbe raffreddato.
‘Gdyby się był dobrze okrył, nie byłby się przeziębił.’
Se gli avessi scritto, ti avrebbe risposto.
W zdaniu nadrzędnym użyjemy condizionale presente, gdy konsekwencja
niewykonania w arunku (wyrażonego w congiuntivo trapassato) trwa nadal:
Se allora non avesse perduto il lavoro, ora non avrebbe probierni
economici.
‘Gdyby był wówczas nie stracił pracy, nie imałby teraz problemów
ekonomicznych.’
«Se Mosca ci avesse ascoltato forsę quei ragazzi non sarebbero lag-
gul» 6
(z prasy)
W arunek wyrażony w congiuntivo imperfetto może być także nadal
aktualny, podczas gdy czynność zdania nadrzędnego wyrażona w condizio­
nale passato została już zakończona w przeszłości:
S efo sse una persona generosa, ti avrebbe aiutato.
‘Gdyby był osobą szlachetną, byłby ci pom ógł.’
W przypadku warunku niemożliwego do spełnienia można użyć w obu zda­
niach, zwłaszcza w języku potocznym, nieliterackim, indicativo imperfetto
zamiast wymienionych wyżej trybów i czasów:
Se lo sapevo (= avessi saputo) non venivo (= sarei venutó).
Gdybym wiedział, nie byłbym przyszedł.’
Se gli scrivevi (= avessi scritto), ti rispondeva (= avrebbe risposto).
Se non erano contenti, potevano dirmelo.
□ Do tych trzech typów okresu warunkowego dodaje się czasem czwarty
tzw m ieszany [periodo ipotetico misto ], będący połączeniem trybów „real­
nych z trybami „możliwymi” i „nierealnymi”. Jest tak, na przykład, gdy
w zdannu w arunkow ym występuje indicativo imperfetto, a w zdaniu
nadrzędnym condizionale passato :
«Sarei tom ata da te se tu non venivi da me.» (B. Cicognani)
‘Wróciłabym do ciebie, gdybyś ty do mnie nie przyszedł.’
lub też gdy w zdaniu w arunkow ym występuje congiuntivo trapassato ,
a w zdaniu nadrzędnym indicativo imperfetto :
«Se ci fossim o voluti bene, che cosa contava la dote?» (V. Pratolini)
‘Gdybyśmy się (byli) kochali, cóż znaczył posag?’
Kolejność zdań składowych okresu warunkowego może być dowolna, nie
wpływa to bowiem na zmianę treści całego zdania.
Potevano dirmelo, se non erano contenti.
‘Mogli mi to powiedzieć, jeśli nie byli zadowoleni.’
Ti risponderebbe, se tu gli scrivessi.
Ora non avrebbe probierni economici, se allora non avesse perduto
il lavoro.
417
Ze względów składniowych może w takim przypadku dojść do zamiany ele­
mentu zdania warunkowego na zaimek, który w zdaniu nadrzędnym ten ele­
ment zastępuje, np.
Se trovo il libro, te lo do. Ti do il libro, se lo trovo.
‘Jeśli znajdę książkę, dam ci ją .’ —►‘Dam ci książkę, jeśli ją znajdę. ’
Jedno ze zdań okresu warunkowego może zostać pominięte, pozostając w do­
myśle, np.
Tu ci crederesti? ( - Se lo vedessi, ci crederesti?)
‘Czy ty byś w to uwierzył, gdybyś to zobaczy!?’
Zdania warunkowe mogą też wystąpić w form ie nieosobowej z czasowni­
kiem w:
O GERUNDIO
Andando alia massima velocitá potresti raggiungerlo.
‘Jadąc najszybciej, jak tylko to możliwe, mógłbyś go dogonić.’
® PARTICIPIO PASSATO
Sviluppata meglio, sarebbe un ’ottima idea.
‘Lepiej dopracowany, byłby to świetny pom ysł.’
® in f in it o , poprzedzonym przyimkiem a
A vederlo camminare non direi che sta male.
‘Widząc ja k chodzi, nie powiedziałbym, że czuje się źle’
NASTĘPSTWO CZASÓW 1TRYBÓW
I W e włoskim zdaniu podrzędnym użycie trybu i czasu podporządkowane
I jest określonym zasadom następstwa czasów i trybów [ c o n c o r d a n z a d e i
t e m p i E DEI m o d i ], pozostając w ścisłej zależności od czasu (i trybu) zda­
nia nadrzędnego oraz od relacji czasowych, jalde owo zdanie sldadowe
zdania złożonego ma wyrazić.
W konsekwencji, włoskie zdanie złożone daje harmonijny układ współzależ­
ności i powiązań zachodzących między poszczególnymi jego elementami
składowymi, np.
«Cosi, nonno Luigi (o sono io?) é divenuto alfine quale mi sarebbe
piaciuto che fosse quando andavo da lui e quale forse anche lui
avrebbe voluto essere, ma non poteva.» (R. Ridolfi)
418
Zasady następstwa czasów i trybów, które we włoskiej normie literackiej
są (czy tez powinny być) dość rygorystycznie przestrzegane, w języku
; mowionym (zwłaszcza potocznym) ulegają daleko idącym uproszcze-
I morn. Często zostają one sprowadzone do użycia kilku podstawowych
j toim , z wprowadzeniem odpowiednich przysłówków czy wyrażeń perv-
' Iastycznych’ określających bliżej m.in. relacje czasowe i tryb orzecze
| ma. Nierzadko łączy się to także z potrzebą wyrażenia aspektu. Szczegól-
1 t o r y j ^ 1^ 10l? ° dgryWa tU kontekst (językowy) i ogólna sytuacja loku-
Przy rozpatrywaniu następstwa czasów i trybów we włoskim zdaniu złożo­
nym należy pamiętać o dwu zasadniczych sprawach (zob. ICategorie morfo­
logiczne czasownika):
® try b y wyrażają jakość czynności, jej charakter lub interpretację; pytam y
ja k a je s t czynność (com ’e Tazione?),
® czasy wyrażają czas, w którym czynność się dokonuje; pytamy: kiedy
(quando) je s t ona w ykonyw ana.
W zdaniu niezależnym lub nadrzędnym czas orzeczenia wyraża chronolo­
gię bezwzględną, bezpośrednio związaną z momentem wypowiadania zdania:
tera z - adesso
Scrivi ima lettera.
‘Piszesz list.’
przedtem —prima
Hai scritto una lettera.
‘Napisałeś list.’
potem —poi
Scriverai una lettera.
‘Napiszesz (będziesz pisał) list.’
W zdaniu podrzędnym czas orzeczenia wyraża chronologię względną, lo­
kalizując w czasie wyrażaną czynność, w stosunku do czasu czynności wy­
rażonej w zdaniu nadrzędnym. Zdanie podrzędne może zatem wyrażać:
® równoczesność obu czynności, np.
So che scrivi una lettera.
‘Wiem, że piszesz list.’
419
 Sapevo che scrivevi una lettera.
‘Wiedziałem, że pisałeś list.’
® uprzedniość czynności zdania podrzędnego, np.
So che hai scritto una. lettera.
‘Wiem, że napisałeś list.’
Sapevo che avevi scritto una lettera.
‘Wiedziałem, że napisałeś (był) list.’
® następstw o czynności zdania podrzędnego, np.
So che scriverai una lettera.
‘Wiem, że będziesz pisał (napiszesz) list.’
Sapevo che avresti scritto una lettera.
‘Wiedziałem, że napiszesz list.’
Oto najważniejsze i najczęściej stosowane przypadki następstwa czasów i try­
bów, z uwzględnieniem trzech relacji czasowych: równoczesności, uprzednio-
ści i następstwa. W yróżniamy tu dwie sytuacje składniowe:
□ W zdaniu podrzędnym użyty je s t try b indicativo. Zgodnie z ogólną
zasadą, czasownik przyjmuje wówczas taką formę indicativo, jaką by miał,
będąc zdaniem niezależnym (czasem można użyć też condizionale):
© równoczesność
Ti assicuro che ha ragione.
‘Zapewniam cię, że ma rację.’
Ti aw ertiró quando tom erà a casa.
M i disse che usciva in quel momento.
® uprzedniość
Tutti sanno che siete già tomati.
‘Wszyscy wiedzą, że już wróciliście.’
Vorranno sapere se siete partiti.
H o saputo che era tom ato a casa ieri sera.
© następstw o
So che ritorna (ritom erà) fra un ’ora.
‘Wiem, że wraca (wróci) za godzinę.’
Gli dirá se potrem o incontrarci.
Credevo che sarebbe venuto {che veniva, che stava venendó).
420
□ W z d a n i u p o d r z ę d n y m - ze względów składniowych i semantycznych -
u ż y t y j e s t t r y b congiuntivo.
Jeśli czasownik z d a n ia n a d r z ę d n e g o występuje w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m lub
p r z y s z ł y m , w z d a n iu p o d r z ę d n y m możemy również użyć trybu oznaj-
m ującego [indicativo] albo, czasami, t r y b u w a r u n k o w e g o [condizionale]:
condizionale presente dla wyrażenia r ó w n o c z e s n o ś c i i n a s t ę p s t w a , con­
dizionale passato - dla wyrażenia u p r z e d n io ś c i.
Oto kilka wybranych, podstawowych przykładów składniowych.
Gdy w z d a n iu n a d r z ę d n y m jest indicativo presente lub futuro, wówczas
w z d a n i u p o d r z ę d n y m użyjemy dla wyrażenia:
® ró w n o czesn ości - congiuntivo presente , indicativo presente lub
futuro, np.
M i sembra che ció sia (é) giusto.
‘W ydaje mi się, że jest to słuszne.’
Non sa quando ritom i {ritomerà) Giorgio.
• u p r z e d n io ś c i — congiuntivo passato , congiuntivo imperfetto ,
CONGIUNTIVO TRAPASSATO, lip.
Pensó che lui sia già tom ato a casa.
‘Myślę, że wrócił już do dom u.’
Non so se Adamo si aspettasse la loro visita.
® n a stę p stw a - congiuntivo presente , indicativo presente, futuro ,
CONDIZIONALE PRESENTE, np.
Spero che lei. lo faccia (fará, farebbe) con piacere.
‘M am nadzieję, że ona zrobi to z przyjemnością.’
Non so se U go verrá {venga, viene) da loro questa sera.
Gdy W z d a n i u n a d r z ę d n y m występuje c z a s p r z e s z ły , wówczas w z d a n iu
podrzędnym użyjemy dla wyrażenia:
© ró w n o czesn o ści - congiuntivo imperfetto , np.
Le chiese che cosafacesse da queste parti.
‘Spytał ją, co robi w tych stronach.’
H o immaginato che dopo il viaggio tu fo ssi stanca.
® u p r z e d n io ś c i - c o n g iu n t iv o t r a p a s s a t o , c o n g iu n t iv o i m p e r f e i t o ,
Non sapeva che lui fosse partito per I ’America.
‘Nie wiedział, że on wyjechał (był) do Ameryki.’
Si domandava dove Franco passasse le ferie quando ancora non si
conoscevano.
© n astępstw a - condizionale passato ,
congiuntivo imperfetto, np.
Speravo che lei prim a o poi si sarebbefatta viva.
‘Miałem nadzieję, że wcześniej czy później da ona o sobie znać.’
Non sapeva se venisse il piorno dopo.
Podane powyżej zasady ukazują ogólne tendencje, które w konkretnym
użyciu, w zależności od stylu wypowiedzi, znaczenia, jakie chcemy przeka­
zać, oraz w zależności od okoliczności składniowych, mogą ulec pewnym
modyfikacjom. W języku potocznym często zasady te ulegają uproszcze­
niu: eliminacji ulegają tryby oraz czasy skomplikowane i rzadziej używane.
MOWA NIEZALEŻNA I MOWA ZALEŻNA
Przekazując czyjąś wypowiedź (także własną), możemy to uczynić cytu­
jąc ją dosłownie w formie, w jakiej została wypowiedziana lub przy­
taczając ją pośrednio, własnymi słowami. W yróżniamy trzy typy p rzy ­
taczania wypowiedzi.
MOWA NIEZALEŻNA [discorso diretto ]
¡ Polega ona na przytoczeniu czyjejś wypowiedzi z zachowaniem jej formy
gramatycznej. Przytoczona wypowiedź nie jest zależna składniowo od
zdania (czasownika oznaczającego mówienie), które ją wpro wadza.
W tekście pisanym podana jest zazwyczaj po dwukropku, w cudzysłowie
i poprzedzona często myślnikiem. Czasownik cytowanej wypowiedzi wy­
stępuje w czasie realnym, w którym wykonywana była wyrażana przez niego
czynność, np.
«Abbiamo litigato,» disse Anna c sorrise.
«E nuova,» fece la mamma.
L ’altra mamma domando il perché.
«E chi lo sa,» rispóse Anna. «Forse perché l ’ho chiamata “insalatina ”.»
422
np. Era un soprannome che lei stessa aveva dato alia bimba in seguito
a una certa faccenda.
«Mi creda,» disse la mamma della bimba, rivolgendosi alla mamma
di Anna, «ha un carattere permaloso... Non si sa mai corne pigliarla.»
«O questa?» fece la mamma indicando Anna. «Ha diciannove anni,
ma non ha mica un bricciolo di cervello. È sempre lei a faria arrab-
indicativo imperfetto , biare. Io vorrei sapere che gusto ci provi,» disse rivolta alla figliola.
(C. Cassola)
MOWA ZALEŻNA [ d i s c o r s o in d ir e tto ]
Polega na podaniu czyjejś wypowiedzi nie w formie dosłownego jej
j przytoczenia, ale w formie zdania podrzędnego dopełnieniowego lub py-
; tajnego zależnego. W powstałym w ten sposób zdaniu złożonym, przyta-
j czana w zdaniu pobocznym wypowiedź zostaje pod względem składnio-
j wym dostosowana do zdania nadrzędnego. Czasownik cytowanej wypo­
wiedzi występuje w czasie uzależnionym od czasu użytego w zdaniu
nadrzędnym.
Podczas gdy mowa niezależna pojawia się zazwyczaj w literaturze pięknej,
a także w języku mówionym potocznym, mowa zależna stosowana jest przede
wszystkim w relacjach pośrednich, a więc np. w literaturze naukowej, w języ­
ku urzędowym itp., choć można ją spotkać również w prozie literackiej, np.
«C ’era u n ’anziana signora dai capelli crespi e grigi che rivedeva i ri-
sultati che io preparavo senza solerzia. Stupï e mi disse se non avessi
l ’impressione di aver sbagliato grosso e aggiunse che commettevo, di
continuo, errori di milioni. Risposi appena che me ne rendevo conto.
Poi un capufficio di poche parole mi domandô se sapessifare le som­
me. Dissi di no. E poi chiesi a mia volta se le sapesse fa re lui.
Rispose di no. Ribattei che allora eravamo uguali almeno in questo. »
(A. Camerino)
j Te dwa podstawowe typy przekazywania wypowiedzi Inogą zostać połą-
j czone w postaci tzw. m owy pozornie zależnej [ s t i l e i n d i r e t t o l i b e r o ] .
j W tym przypadku zachowane zostają niektóre z właściwych mowie za­
leżnej sposobów przytaczania wypowiedzi, z drugiej jednak strony, po­
minięte zostają, tak jak w mowie niezależnej, pewne składniowe wykład­
niki zależności, np. spójniki. W rezultacie zostaje jakby zerwana więź
podrzędności, a zdania przytaczające wypowiedź nabierają pewnej nie-
! zależności.
423
 «Verme in cima al molo un soldato col fucile e l'elmo, e gridava.
Verso di noi, gridava: che era zona proibita, che tomassim o a riva.»
(I. Calvino)
Ten sposób przytaczania wypowiedzi ma przede wszystkim znaczenie styli­
styczne, czyni opowiadanie bardziej dynamicznym, żywym, lżejszym, wcią­
ga też odbiorcę tekstu w narrację oraz przybliża mu opisywaną sytuację i po­
stać, np.
«Uno aisse a Drogo che U signor comandante Simeoni lo pregava di
aspettare, in quel momento era impegnatissimo, il signor maggiore
Drogo avesse la bontá di pazientare qualche minuto, il signor co­
mandante sarebbe venuto senza fallo.»
(D. Buzzati)
ZAMIANA MOWY NIEZALEŻNEJ NA ZALEŻNĄ
Mowę niezależną można przekształcić na mowę zależną, opierając się na
pewnych zasadach składniowych, polegających, na przykład, na użyciu
spójnika wprowadzającego zdanie podrzędne (najczęściej che, a w pyta­
niach zależnych se) oraz na użyciu w zdaniu podrzędnym odpowiednich
zaimków, przysłówków, a także na wprowadzeniu formy czasownikowej
w trzeciej osobie odpowiednich trybów i czasów. W zdaniu wyrażającym
pytanie lub rozkaz intonacja pytajna, rozkazująco-życżąca lub wykrzyk­
nikowa (w języku pisanym - znak zapytania lub wykrzyknik) zamienio­
na zostaje na intonację oznajmującą.
Czasownikiem wprowadzającym zarówno mowę niezależną, jak i zależ­
ną jest przede wszystkim czasownik dire. Zamiast niego możemy użyć
innych odpowiadających mu znaczeniowo czasowników (tzw. czasowni-
¡ lców deklaratywnych), np. affermare, aggiungere, annunciare, dichiara-
re, rispondere, spiegare, jak również czasowników wprowadzających
pytanie: chiedere, domandare itp. Czasowniki te pełnią funkcję orzecze­
nia w zdaniu nadrzędnym, od którego zależy zdanie podrzędne.
Zasygnalizow ane wyżej zm iany składniowe, w prow adzane w zdaniu
podrzędnym przy przekształceniu mowy niezależnej na zależną, uzależnione
są od czasu (teraźniejszego, przyszłego lub przeszłego), w jakim występuje
zdanie nadrzędne, wprowadzające. M amy więc dwie następujące sytuacje
składniowe.
424
□ Czasow nik w zd an iu nadrzędnym w ystępuje w presente lub futuro
czasem także w passato prossimo , gdy jest on związany ściśle z teraźniej­
szością; wówczas w zdaniu podrzędnym :
® zm ianie ulegają: fo rm a czasow nika, zaim ki osobowe oraz zaim ki
. ! przym iotniki dzierżaw cze (na 3 . os.);
© pozostają nie zm ienione przysłów ki czasu i m iejsca;
® nie ulegają zm ianie rów nież try b y i czasy.
Przykłady:
Giovanni dice: - Non ho oggi con m e il mio testo. -» Giovanni dice
che non ha oggi con s é il suo testo.
‘Giovanni mówi: - Nie m am dziś z sobą mojego tekstu.’ -» ‘Giovan­
ni mówi, że nie ma dziś z sobą swojego tekstu.’
Luisci dice a Carlo: - Devo torrmre presto a casa. -> Luisa dice
a Carlo che lei deve tom are presto a casa.
Domani chiederô a Marcello: - Quando verrai da noi con la tu a ft-
danzata? -* Domani chiederô a Marcello quando verrà da noi con
la suafidanzata.
Wyjątek stanowi try b rozkazujący, który zastąpiony zostaje przez CONGIUN-
Tivo presente (w zdaniu w formie osobowej) lub przez infinito presente
(w zdaniu w formie nieosobowej), np.
II professore ci ricorda spesso: - Imparate bene i verbi irregolari!
Profesor przypomina nam często: - Nauczcie się dobrze czasowni­
ków nieregularnych!’
II professore ci ricorda spesso che impariamo (lepiej: che dobbiamo
imparare) bene i verbi irregolari.
lub
II professore ci ricorda spesso di imparare bene i verbi irregolari.
Piofesor przypomina nam często, żebyśmy nauczyli się dobrze cza­
sowników nieregularnych.’
□ Czasow nik w zdaniu nadrzędnym w ystępuje w czasie przeszłym . Sytu­
acja składniowa staje się wówczas bardziej złożona, bowiem zdanie
podrzędne musi zostać dostosowane do zdania nadrzędnego pod wieloma
względami, a mianowicie:
® zaim ki osobowe, zaim ki i -przym iotniki dzierżaw cze oraz form y cza­ PĄSSATO PROSSIMO, PASSATO REMOTO -► TRAPASSATO PROSSIMO
sow nika zamieniają 1. i 2. os. na 3. os.:
Disse: —Sono andato dal medico. —* Disse che era andato dal m e­
io, tu -► lui, lei, egli, ella, esso, essa dico.
noi, voi "H> loro, essi, esse
‘Powiedział: - Byłem u lekarza.’ -*> ‘Powiedział, że był u lekarza.’
il mio, U tuo itd. —► il suo itd.
Dichiaro: - Questi soldad amarono la Patria più della loro vita.
U nostro, il vostro itd. —i► il loro itd.
-* Dichiarô che quei soldad avevano amato la Patria p iù della loro
® zaim ki i przym iotniki w skazujące zamieniają formę wskazującą na bli­ vita.
skość na formę wskazującą na odległość:
questo itd. —► quello itd. Gdy czasownik zdania podrzędnego nie pozostaje w bezpośredniej zależno­
costui itd. —<► colui itd. ści (semantycznej) od zdania nadrzędnego, wówczas jego czas nie ulega
zmianie:
® przysłów ki czasu i m iejsca przyjmują formę „czasu względnego” i „miej­
sca odległego” : M i disse: - Quando m oń mia madre, io avevo appena cinque anni.
-► M i disse che quando m o ń sua madre, lui aveva appena cinque
ieri il giorno prim a (il giorno avant!)
anni.
oggi —* quel giorno
domani —(> il giorno dopo, l ’indomani, il giorno seguente ‘Powiedział mi: - Kiedy umarła moja matka miałem zaledwie pięć
ora allora (in quel momento) lat. ’ -> ‘Powiedział mi, że kiedy umarła mu matka, on miał zaledwie
poco fa poco prima pięć lat.’
tra poco poco dopo
"—^ II, là (in quel luogo) itd. FUTURO, FUTURO ANTERIORE -> CONDIZIONALE PASSATO
qui, qua
o tryby, czasy - ograniczymy się tu do podania podstawowych zasad, okre­ Disse: - Tornero subito. - > Disse che sarebbe tom ato subito.
ślających zamianę czasów i trybów przy przejściu z discorso diretto na di- ‘Powiedział: - Zaraz w racam .’ -> ‘Powiedział, że zaraz wróci.’
Gli ha chiesto: —Quando verrai da noi? ►Gli ha chiesto quando
scorso indiretto :
sarebbe venuto da noi (quando sarebbe andato da loro).
INDICATIVO PRESENTE INDICATIVO IMPERFETTO
IMPERATIVO -+ CONGIUNTIVO IMPERFETTO
M i disse: —Devo andare dal medico. —> ■Mi disse che doveva andare
dal medico. Disse: - Torna presto! —>Disse che tom asse presto.
‘Powiedział mi: - Muszę iść do lekarza.’ -*■ ‘Powiedział mi, że musi ‘Powiedział: - W racaj zaraz!’ -> ‘Powiedział, żeby zaraz wrócił.’
iść do lekarza.’ II comandante ordino: —Lasciate liberi questi prigionieri! —*• II co­
Gli ha chiesto: - Viioi rimanere con noi per la cena? —►Gli ha chie- mandante ordinô che lasciassero liberi quei prigionieri.
sto se voleva (volesse) rimanere con loro per la cena.
CONDIZIONALE PRESENTE - » CONDIZIONALE PASSATO
CONGIUNTIVO PRESENTE —► CONGIUNTIVO IMPERFETTO

Chiese loro: - Mi dia.no un bicchiere d ’acqua. -> Chiese loro che gli
dessero un bicchiere d ’acqua.
‘Poprosił ich: - Proszę mi podać szklankę wody.’ —►‘Poprosił ich,
żeby mu dali szklankę wody.’
Gli consiglió: - Vada lei stesso a vederlo. —►Gli consiglió che andas-
se lui stesso a vederlo.
Disse: - Sarebbe più prudente non allontanarsi troppo. -> Disse che
sarebbe stato p iù prudente non allontanarsi troppo.
‘Powiedział: - Byłoby roztropniej nie oddalać się zbytnio.’ -> ‘Po­
wiedział, że byłoby roztropniej nie oddalać się zbytnio.’
Mi chiese: —Potrebbe dire una tale menzogna? —>M i chiese se avessi
(avrei) potuto dire una tale menzogna.

426 A ll
W okresie w arunkow ym zdania warunkowe wszystkich trzech typów, za­
leżne od czasownika w czasie przeszłym (w zdaniu nadrzędnym), przyjmują
formę warunku nierealnego, np.
Disse: —Se avró tempo verró anch’io. —> Disse che se avesse avuto
tempo sarebbe venuto anche lui.
‘Powiedział: - Jeśli będę miał czas, też przyjdę.’ —> ‘Powiedział, że
jeśli będzie m iał czas, też przyjdzie.’
Disse: - Se avessi avuto tempo sarei venuto anch 'io. Disse che se
avesse avuto tempo sarebbe venuto anche lut
‘Powiedział: - Gdybym (był) m iał czas, też byłbym przyszedł.’ —►
‘Powiedział, że gdyby (był) miał czas, też byłby przyszedł.’
uw aga: G dy czasow nik zdania nadrzędnego w ystępuje w p r e s e n t e lu b w f u t u r o , zdania w a­
runkow e p rzechodzące w d iscorso in d ir e t t o nie tracą rozróżnienia m iędzy „pew no­
ścią” , „praw dopodobieństw em ” o ra z „nierealnością” , i zatrzym ują w łaściw e im tryby
i czasy.
Zdania pytajne niezależne przy zamianie - w ramach d is c o r s o in d ir e t t o - na
zdania pytajne zależne zmieniają często tryb in d ic a t iv o na c o n g iu n t iv o , np.
Le domando: - Quando torni? —* Le domando quando tornasse (sa­
rebbe tomata).
‘Zapytał ją: - Kiedy w racasz?’ —►‘Zapytał ją, ldedy wróci.’
Le chiese: —Hai visto l ’ultimo film di Moretti? —i►Le chiese se aves­
se visto Vultimo film di Moretti.
Czasownik venire zostaje najczęściej zastąpiony w mowie zależnej przez
czasownik andaré, np.
Gli disse: —Devi venire súbito da noi. —* Gli disse che doveva an­
daré súbito da loro.
‘Powiedział mu: - Musisz natychmiast przyjść do nas.’ —» ‘Powie­
dział mu, że musi natychmiast udać się do nich. ’
Pozostaje on jednak wówczas, gdy odnosi się do osoby mówiącej (narrato­
ra), np.
Mi dichiaró: —Non verró da te prima di metiere (aver messo) in lu­
ce la faccenda. —>M i dichiaró che (lui) non sarebbe venuto da me
prim a di mettere (aver messo) in luce la faccenda.
‘Oświadczył mi: - Nie przyjdę do ciebie, dopóki nie wyjaśnię
sprawy.’ —►‘Oświadczył mi, że (on) nie przyjdzie do mnie, dopóki
nie wyjaśni spraw y.’
428
łub gdy występuje w utartych zwrotach, np.
Disse: - Mi e venuta una buona idea. —* Disse che le era venuta una
buona idea.
‘Powiedziała: - W padłam na dobry pom ysł.’ -* ‘Powiedziała, że
wpadła na dobry pom ysł.’
Omawiane dotychczas formy osobowe mowy zależnej mogą w niektórych
przypadkach (we współczesnym języku włoskim bardzo często) ulec prze­
kształceniu w formy nieosobowe, np.
Gli ordinó: - Vattene subito e non ritornare piu!
-* ( e s p u c i t a ) Gli ordinó che se ne andasse subito e che non ritomas-
se piń.
Gli ordinó di andarsene subito e di non ritornare piti.
- » ( im p l ic it a )
Rozkazał mu. —Idź (sobie) stąd natychmiast i więcej nie w racaj!’
-> ‘Rozkazał mu, żeby sobie natychmiast poszedł i więcej nie wracał.’
W zdaniach wyrażających pytanie lub rozkaz, przy zamianie mowy niezależ­
nej na zależną, intonacja pytajna, rozkazująco-życząca lub wykrzyknikowa
(w foirnie pisanej znak zapytania lub wykrzyknik) zamieniona zostaje na in­
tonację oznajmującą (zob. przykłady powyżej).
Zdania nieosobowe, które już w mowie niezależnej są zdaniami podrzęd­
nymi, pozostają nie zmienione przy zamianie na mowę zależną, np.
M i disse: - Non verro da te prima di risolvere (aver risolto) il pro-
blema. -► M i disse che non sarebbe venuto da me prim a di risolve­
re (aver risolto) il problemu.
‘Powiedział mi: - Nie przyjdę do ciebie, zanim nie rozwiążę proble­
m u.’ -> ‘Powiedział mi, że nie przyjdzie do mnie, zanim nie rozwią­
że problemu.’
Przy zamianie mowy niezależnej na zależną istnieje niebezpieczeństwo po­
wstania dwuznaczności lub nieporozumienia, np.
Le disse: —Sono felice. —» Le disse di essere felice.
—►Le disse che era felice.
‘Powiedział jej: - Jestem szczęśliwy.’ -> ‘Powiedział jej, że jest
szczęśliwy.’
Ponieważ w powyższych zdaniach podrzędnych, po dokonaniu transforma­
cji mowy niezależnej na zależną, nie jest wystarczająco jasne, która z dwu
429
' W« .
uczestniczących w rozmowie osób jest szczęśliwa, dla większej jasności wy­
powiedzi wybierzemy formę osobową, wprowadzając ewentualnie odpo­
wiedni zaimek:
Le disse che era, lui,fetice.
Również do formy nieosobowej możemy wprowadzić dodatkowy element
precyzujący, np. zaimek:
Le disse di essere, lui, felice.
TRANSFORMACJA. NOMINALIZACJA ZDAŃ
Analizując różne sytuacje składniowe i formy zdań, odwoływaliśmy się do
często stosowanej dziś metody transformacji, polegającej na przekształcaniu
jednej struktury językowej w inną (np. transformacja bierna, zaimkowa,
transformacja zdań osobowych w nieosobowe i na odwrót czy też zamiana
zdań złożonych współrzędnie na zdania złożone podrzędnie i odwrotnie).
Jednym ze szczególnych przypadków transformacji jest w języku wło­
skim tzw. nom inalizacja [n o m in a l iz z a z io n e ], czyli użycie, zamiast
grup lub zdań czasownikowych, równoważnych konstrukcji nominal­
nych, które stają się z d a n ia m i n o m i n a ln y m i [ f r a s i n o m in a l i ], bez cza­
sownika (orzeczenia). Takie struktury nominalne są charakterystyczne
dla tzw. stylu nominalnego [ st il e n o m in a l e ], często spotykanego we
współczesnym włoskim języku mówionym, w literaturze pięknej,
a szczególnie w tytułach prasowych, np.
Danzica 1980, una croce sopra il comunismo - Giubileo, a Roma gid
un milione di ragazzi - Roma, I’assedio dei ragazzi del Papa. - M ez­
zo milione di pellegrini alia Via Crucis. La piu affollata processione
della storia - / soccorritori inglesi pronti a ll’intervento ma obbliga­
ti a ll’attesa - Dirottato per rapina l ’aereo dei. turisti - Papci addio.
Due mamme per un bambino —Ladro cli giochi, insieme a mamma —
Fumo e urla: paura nel metrd
(według Corriere della sera, II Messaggero —sierpień 2000)
i w tekstach prasowych, np.
«Ancora emergenza incendi. Ancora a jiioco territori di gran pregio
naturalistico. M a paura, ieri, anche per gli abitanti di un quartiere di
N am i, dove, lefiam m e si sono avvicinate alle abitazioni.» (z prasy)
430
Zazwyczaj struktury nominalne mogą ulec transformacji na struktury cza­
sownikowe - jest to tzw. w e r b a liz a c j a [v e r b a l iz z a z io n e ], i na odwrót, te
ostatnie mogą zostać zamienione na struktury nominalne (proces nom inali-
z a c j i ) , np.
Continuó la corsa. Continuó a correre.
‘Kontynuował bieg.’ -+ ‘Nadal biegł.’
Si prevede che il convegno verrá chiuso alie cinque del pomeriggio.
-+ La chiusura del conve gno e prevista per le cinque del pomeriggio.
E probabile che lui riesca. —> E probabile la sua riuscita.
Ha 1’abitudine di lavorare di notte. —►Si é abituato a lavorare di
notte.
E stato esclusó dal concorso per la tardiva presentazione dei docu-
menti. —i►E stato escluso dal concorso p er averpresentato tardi i do-
cumenti.
Quando avrete capito come funziona questo apparecchio, ve ne po-
trete serviré da soli. —►Quando avrete capito il junzionamento di
questo apparecchio, ve ne potrete serviré da soli.
E utile conoscere le lingue straniere. —> E utile la conoscenza delle
litigue straniere.
Najprostsza transformacja nominalna zachodzi w zdaniach, które mają
1 podmiot nominalny i orzeczenie nieprzechodnie bez dopełnień.
Czasownik zostaje zastąpiony odpowiadającym mu znaczeniowo rzeczowni­
kiem, a podmiot z wcześniejszego zdania czasownikowego przyjmuje funk­
cję przydawki przyimkowej/dopełnienia nowo powstałego rzeczownika, np.
Il treno arriva. L ’arrivo dei treno.
‘Pociąg przyjeżdża.’ —► ‘Przyjazd pociągu.’
Il governo décréta. —► Il decreto dei governo.
Il ministro dichiara. -* La dichiarazione dei ministro.
Lo spettacolo inizia. -* L ’inizio dello spettacolo.
Podobnej transformacji nominalnej może ulec, na przykład, c o m p l e m e n -
oparte na bezokoliczniku, który z kolei może zostać
t o d i sp e c if ic a z io n e
zamieniony na rzeczownik w funkcji dopełnienia, poprzedzony przyim-
kiem di, np.
la certezza di riuscire -*• la certezza della riuscita
‘pewność, że się uda’ —► ‘pewność powodzenia’
431
 la dignita di comportarsi —* la dignild del comportamento
la fantasia di creare -► la fantasia della creazione Transformacja, o której mowa, działa w obu kierunkach, przy czym ist­
laferm ezza di decidere —> laferm ezza della decisione nieje wiele sytuacji składniowych, w których transformacja taka nie jest
możliwa bądź utrudniona lub nawet niewskazana. Często bowiem (zob.
| Bardziej złożona jest transformacja zdania mającego dopełnienie bliższe: przyldady powyżej) może ona prowadzić do niejasności i dwuznaczno­
ści wypowiedzi. W niektórych sytuacjach tran sfo rm acja nom inalna
Gli operai costruiscono U ponte. —►La costm zione del ponte da par­
te degli operai. je s t wręcz niem ożliwa, pozostajemy wówczas przy konstrukcji werbal­
nej.
‘Robotnicy budują m ost.’ ‘Budowa mostu przez robotników.’
Jest tak:
Transformacja nominalna jest tu połączona z transformacją strony czyn­
nej na stronę bierną, która jest, w pewnym sensie, pośrednim etapem • w zdaniach prostych o stru k tu rze: podm iot - orzeczenie - dopełnienie
transformacji nominalnej: w prow adzone przez di, np.
Sofia ride di lei.
II ponte t costruito dagli operai.
‘Most jest budowany przez robotników.’ oraz wtedy, gdy dopełnienie pośrednie w prow adzone je s t przez a:
Jak widać, przy nominalizacji konieczne jest wprowadzenie przyimka lub je ­ II libro appartiene a Gianni. (L ’appartenenza del libro a Gianni -
go zamiana. jest bardzo niezręczne)

Podczas takiej transformacji, wraz z formą czasownikową, mogą zostać wy­ chyba że czasownik ma również dopełnienie bliższe, np.
eliminowane pewne informacje, które ten czasownik zawierał (np. osobę wy­
Offro un regalo a Elisabetta. -> U offerta di un regalo a Elisabetta.
konującą czynność). W tej sytuacji należy przekazać tę informację w inny
sposób, np. wprowadzić zaimek przymiotny dzierżawczy, wskazujący właś­ • w zdaniach zaw ierających podm iot i dopełnienie bliższe w postaci no­
nie na osobę, np. m inalnej (rzeczownikowej); transformacja czasownika (przechodniego)
' v
E stato probabile che tu riesca. —*>E stata probabile la tua riuscita. spowodowałaby niejasność semantyczną i niezręczność stylistyczną (po­
wtórzenie konstrukcji z di), np.
‘Było prawdopodobne, że ci się powiedzie.’ -*■ ‘Twoje powodzenie
było prawdopodobne.’ II pi ofessore spiega il disegno. —>La spiegazione del professore.
Ammette di ignorare ąuesto problemu. Ammette la, sua ignoranza La spiegazione del disegno.
su (di) questo problemu.
Nella lettera Carlo annunciava che sarebbe tom ato a casa. —►Nella co w rezultacie dałoby niejasne i niezręczne zdanie:
letterci Carlo annunciava il suo ritorno a casa, La spiegazione del professore del disegno.
Istnieją przyrostki nominalne, które są wykładnikami morfologicznymi
© w zdaniach złożonych, w k tórych orzeczeniem w zdaniu nadrzędnym
transformacji form czasownikowych na nominalne. Do takich sufiksów na­
są czasowniki: chiedere, pensare, sentire, udire, vedere, tzw. czasowniki
leżą m.in.:
kauzaty wne: fare, lasciare lub niektóre formy bezosobowe: (mi) pare, (mi)
-uta passeggiare —>passeggiata sembra, np.
-mento comportare —>comportamento
Ho sentito che siete stati. a Roma,
-sioneZ-zione creare —►creazione-, decidere -* decisione
‘Słyszałem, że byliście w Rzymie.’
-sura/-tura chiudere -> chiusura; coprire —► copertura
M i sembra che lei sia stanca.
432
Gdy struktura nominalna, także, werbalna, jest niejasna lub wieloznaczna, elementy składowe zdania - S i V (P) - mogą ulec poprzez ekspansję mniej
w ustaleniu lub wskazaniu prawdziwego (pożądanego) znaczenia pomoże lub bardziej znacznemu rozwinięciu, przez dodanie określników oraz przez
nam transformacja i tzw. struktura głęboka. Porównaj: wprowadzenie dopełnień i okplicznilców, czyli dalszych grup nominalnych
La paura di Franca. —* i grup przyimlcowych - GP. Oto przykłady:
1. Franca ha paura di qualcuno. Wojtek studia la lingua italiana.
2. Qualcuno ha paura di Franca. ‘W ojtek uczy się języka włoskiego.’
II magistrato giudica i ragazzi colpevoli. —* F -► G N - G V [ V - G N ]
1. II magistrato giudica che i ragazzi sono colpevoli.
I miei figli studiano le lingue con una vera passione.
2. II magistrato giudica i ragazzi che sono colpevoli.
‘M oje dzieci uczą się języków obcych z prawdziwym zamiłowaniem.’
F -> GN-GV[ V -G N -G P ]

BUDOWA ZDAŃ WŁOSKICH La sor ella di Mateusz va a Milano con V aereo.

SZYK ELEMENTÓW SKŁADOWYCH
Język włoski dysponuje bardzo dużym zestawem możliwości składnio­
wych, pozwalających wyrazić, w sposób najbardziej trafny i odpowiada­
jący zamierzeniom mówiącego oraz oczekiwaniom jego rozmówcy, treść
przekazywaną w wypowiedzeniu. Jednym ze sposobów jest szyk elemen­
tów składowych zdania (prostego i złożonego) oraz jego budowa. Na te
elementy nakłada się odpowiednia intonacja zdania, jak też wprowadza­
nie struktur emfatycznych, podkreślających szczególnie ważny, w kon­
kretnym akcie mowy, element zdania (zob. rozdział o zdaniu prostym).
M ożna w ten sposób wyróżnić budowę i szyk zdania neutralny, nienace-
chow any i szyk nacechow any.
‘Siostra Mateusza udaje się do Mediolanu samolotem.’
F -► G N [ S - G P ] - G V [ V - G P 1 - G P 2 ]
Każda zmiana szyku wyrazów w zdaniu (określona i uwarunkowana za-
| sadami składniowymi) wprowadza nowe wartości logiczno-semantyczne
i stylistyczne, eksponując różne jego elementy składowe.
Dlatego obok zdania neutralnego, nienacechowanego:
II gatto ha mangiato 'la carne.
‘Kot zjadł m ięso.’
z s z y k ie m S - V - O, c z y li GN - GV [ V - GN ] i z in to n a c ją n eu tra ln ą , sk u ­
p ia ją c ą s i ę g łó w n ie n a d o p e łn ie n iu (ja k o n o v u m ) , m o ż e m y m ie ć o d p o w ia d a ­
j ą c e m u r ó ż n e z d a n ia n a c e c h o w a n e , w k tó r y c h n a c is k z o s t a ł p o ło ż o n y n a k o ­

Zwyczajnym, nienacechowanym szykiem elementów składowych w zdaniu le jn e e le m e n ty te g o s a m e g o z d a n ia ( z j a w is k o e m f a z y [ e n f a s i ] i em fatyzacji

prostym jest: [e n f a t iz z a z io n e ], c z y l i u w y p u k le n ie , p o d k r e ś le n ie ), np .

PODMIOT - ORZECZENIE - DOPEŁNIENIA Ha mangiato, il gatto, la carne.

SOGGETTO - PREDICATO (VERBO) - COMPLEMENTI Ha mangiato la carne, il gatto.
II gatto, la carne l ’ha mangiata.
S - P (V) - c
La carne, il gatto Vha mangiata.
lu b (g d y d o p e łn ie n ie o g r a n ic z y m y d o c o m p l e m e n t o o g g e t t o - O ): La carne, l ’ha mangiata il gatto.
S - P (V) - O czyli S - V - O L ’ha mangiata, la carne, il gatto.
II gatto, l ’ha mangiata, la carne.
Typowe, nienacechowane zdanie włoskie składa się zatem z dwu podstawo­ La carne é stata mangiata dal gatto.
wych grup składniowych: grupy nominalnej - GN i grupy orzeczenia E stata mangiata dal gatto, la. came.
(werbalnej) - GV, przy czym pierwsza z nich poprzedza drugą. Podstawowe E stata mangiata, la carne, dal gatto.
434 435
 Struktury te są rezultatem wprowadzenia nacechowanego (emfaty-
cznego) szyku zdania, z odpowiednią intonacją oraz z zastosowaniem
takich zabiegów składniowych, jak np. dyslokacja (przesunięcie dopeł­
nienia w inne miejsce w zdaniu), pronom inalizacją (zastąpienie grupy
nominalnej lub przyimkowej przez zaimek) oraz pasyw izacja (transfor­
m acja bierna, powodująca przekształcenie dopełnienia bliższego w pod­
miot i przesunięcie go przed orzeczenie).
Szczególnie skutecznym sposobem, służącym do podkreślenia znaczenia
I oraz dla celów ekspresywnych, jest podzielenie wypowiedzenia na dwa
bloki zdaniowe prostsze (zdania rozdzielone - f r a s i s c is s e ) i użycie
specjalnych zwrotów, tzw. s tru k tu r prezentujących [ s t r u t t u r e pr e -
SENTATIVE], obejmujących odpowiedni element zdania i eksponujących
go, np.
0 essere... che
\
E (é stató) il gatto che ha mangiato la carne.
‘To (był) kot (który) zjadł m ięso.’
2? la carne che e stata mangiata dal gatto.
E dal gatto che é stata mangiata la carne.
® essere a + bezokolicznik
\
E stato il gatto a mangiare la carne.
E stata la cam e ad essere mangiata dal gatto.
® cid c h e ... essere
Cid che importa é che i giovani imparino le litigue slraniere.
‘Ważne jest to, żeby młodzi ludzie uczyli się języków obcych.’
® s e ... essere
Se ci vado spesso e perché adoro le montagne.
‘Jeśli udaję się tam często, to dlatego, że uwielbiam góry.’
© non f are (altro) che + bezokolicznik
Camminando nonfacevano altro che ammirare il paesaggio.
‘Idąc, nie robili nic innego, tylko podziwiali krajobraz.’
1 W zdaniu podrzędnie złożonym porządek zdań składowych jest bardzo
I różny. Najprostszy jest szyk: zdanie n adrzędne — zdania podrzędne
i stopnia i., 2 . itd.
436
Jak już wspomniano wcześniej, przy omawianiu struktury zdania złożo­
nego, rozmaitość układów jest tu wręcz nieograniczona, a często też nie­
przewidywalna. Zmienia się ona w zależności od upodobań mówiącego
(piszącego), od jego potrzeb stylistycznych, ekspresywnych i impresyw-
nych, a także w zależności od rodzaju języka, w jakim dana wypowiedź
jest formułowana. Każdy tekst, każde konkretne zdanie jest zjawiskiem
indywidualnym, niepowtarzalnym, a możliwości tworzenia nowych
zdań (ze stosunkowo ograniczonego zasobu językowego) są nieograni­
czone.
W tym miejscu, wracając do problemu struktury zdania złożonego, przypo­
minamy, że zdania podrzędne mogą poprzedzać zdanie główne lub po nim
następować oraz że niektóre zdania m ogą przerywać strukturę innego zda­
nia (np. zdania względne łub wtrącone), wprowadzając element komentu­
jący, wyjaśniający i precyzujący część zdania, po której następują, np.
«E mi offerse subito un bicchiere di vino, che dovetti accettare, per
non ojfenderlo, in quel suo único bicchiere che doveva aver servito
per anni, senza essere mai stato lavato, a lui e alla vecchia, a quan­
to potevo argüiré dalla gromma unta e nera che lo incrostava tutto
attorno.» (C. Levi)
Zdanie włoskie [p e r io d o ], stanowiące pod względem semantycznym pełną
wypowiedź, może być mniej lub bardziej rozbudowane: od zwykłego zdania
prostego po skomplikowane zdania złożone. Samo zdanie proste może być
ograniczone do elementów podstawowych, które poprzez ekspansję, dzięki
dopełnieniom, mogą się stać mniej lub bardziej rozwinięte.
I Każdy z tych elementów może zostać usunięty ze s t r u k t u r y powierzch-
I niowej [ s t r u t t u r a s u p e r f ic ia l e ], pozostając w domyśle; odnalezienie
I takich elementów jest możliwe poprzez przejście do s t r u k t u r y głęfoo-
! k le j [ s t r u t t u r a p r o f o n d a ] wypowiedzi, np. w drodze transformacji
I lub po prostu za pośrednictwem dokładniejszej analizy logiczno-seman-
I tycznej danej wypowiedzi.
Czasem niektóre elementy zdania m ogą zostać form alnie odłączone
i w pewnym sensie usamodzielnione. Powstają w ten sposób sekwencje krót­
kich struktur, ograniczonych, na przykład, tylko do podmiotu lub orzecze­
nia (zredukowanego czasem do bezokolicznika), a nawet do samego dopeł­
nienia.
437
 Tald „telegraficzny styl”, oparty na krótkich, eliptycznych, często „poka­
wałkowanych” zdaniach (nierzadko jest to tzw. styl nominalny), jest cha­
rakterystyczny dla współczesnego języka włoskiego mówionego, zwła­
szcza potocznego; znajduje też częste zastosowanie we współczesnej lite­
raturze.
Oto przykład takiego stylu (potocznego, ludowego), wykorzystanego w litera­
turze:
«lo hofatto il partigiano. Diciotto mesi. In montagna. Sono sceso qui
nella Liberazione. Ecco qua la tessera. Non mi vogliono dare la me-
daglia, ché sono capitalista. Non importa. Chi fa il bene trova il be ­
ne. Iofaccio il bene. Gli affari vanno bene perché faccio il bene. Ho
dato via tanti di quei soldi da fare sprofondare qualtro barconi. II cuo-
re mi ha sempre sconfitto. Io si. Essercene capitalisti come me. Io so­
no stato il prim o piantare le aziende sul piano industríale. No padro-
nale. Lavorare dove me é un piacere. Piú nessuno fatica. Tutto auto­
mático. Come giocare. Quasi come giocare./.../ Ho piantato le men-
se: d a ll’antipasto al dolce al cicchetto cinque lire: il símbolo. La li­
sta da ristorante. Chi fa il bene trova il bene. Iofaccio il bene.»
(L. Mastronardi)
BIBLIOGRAFÍA
J. Brunet, Grammaire critique de l ’italien, dotychczas 13 zesz., Université Paris
VIII - Vincennes, Paris 1978 i nast.
M. Dardano, Manualetto di lingüistica italiana, Zanichelli, Bologna 1991.
M. Dardano, P. Trifone, La lingua italiana. Una grammatica completa e rigoro­
sa, Zanichelli, Bologna 1989.
M. Dardano, P. Trifone, La nuova grammatica della lingua italiana, Zanichelli,
Bologna 1997.
Dizionario di lingüistica e di filologia, métrica, retorica, pod red. G.L. Beccaria,
Einaudi, Torino 1996.
V. Della Valle, G. Patota, II salvalingua, Ediz. Sperling e Kupfer, Varese 1995.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. K. Polańskiego, Ossolineum,
Wroclaw 1993.
Encyklopedia wiedzy o języku polskim, pod red. S. Urbańczyka, Ossolineum,
Wrocław 1978.
M. Fogarasi, Grammatica italiana del Novecento, wyd. 2, Bulzoni, Roma 1983.
G. Genot, Système de la langue italienne, Erasme, Nanterre 1989.
Grande grammatica italiana di consultazione
t. 1 La frase, i sintagmi nominali e preposizionali, pod red. L. Renzi, II Mu-
lino, Bologna 1988,
t. 2 I sintagmi verbale, aggettivale e avverbiale. La subordinazione, pod
red. L. Renzi, G. Salvi, II Mulino, Bologna 1991,
t. 3 Tipi di frase. Deissi. Formazione dette parole, pod red. L. Renzi,
G. Salvi, A. Cardinaletti, II Mulino, Bologna 1994.
M. Kaczyński, Gramatyka języka włoskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa
1964; wznowienie Éditions Spotkania, Warszawa 1996.
K. Katerinov, La lingua italiana per stranieri, wyd. 3, Ediz. Guerra, Perugia
1975-1976.
Le nuove grammatiche italiane, pod red. E. Radtke, Gunter Narr Verlag, Tübin­
gen 1991.
A.L. e G. Lepschy, La lingua italiana. Storia, varietà dell’uso, grammatica,
Bompiani, Milano 1981.
439
JIIMWPWWuif
 W. Mańczak, Gramatyka włoska, PWN, Warszawa 1961.
M. Monis, Czasowniki włoskie, przekład i adaptacja B. Sławomirslca, Wydaw­
nictwo Literackie, Kraków 1999.
G. Pittano, La lingua italiana oggi. Guida pratica per scrivere e parlare bene, INDEKS RZECZOWY
Rusconi Libri, Milano 1992.
M. Regula, J. Jernej, Grammatica italiana descrittiva su basi storiche e psicolo-
giche, wyd. 2 , Francke, Bem-Miinchen 1975.
L. Serianni con la collaborazione di A. Castelvecchi, Grammatica italiana. Ita­ W Indeksie została podana polska terminologia o charakterze ogólnym, doty­
liano comune e lingua letteraria, UTET Librería, Torino 1989. cząca najważniejszych zagadnień gramatycznych języka włoskiego.
L. Serianni eon la collaborazione di A. Castelvecchi, con un glossario di Cyfry odsyłają do stron niniejszego opracowania, n oznacza stronę następną,
G. Patota, Italiano: grammatica, sintassi, dubbi, Garzanti, Milano 1997. a nn - strony następne.
L. Seiianni, V. Della Valle, G. Patota, L'italiano: la norma e l ’uso della lingua,
t. 1 I suoni, i segni, le parole, il testo, t. 2 Analisi e produzione del testo, afiks 64, 231 czasow nild fazow e 222, 231
5 wznowienie, Archimede, Milano 1997. akcent foniczny 5 ln czasow nild frazeologiczne 222, 336
R. Simone, Fondamenti di lingüistica, wyd. 3, Laterza, Roma-Bari 1993. akcent graficzny 23, 5 Inn czasow nild jednoosobow e 211, 218nn
Z. i A. Szewcowie, Włoskie czasowniki nieregularne, wyd. 2, Wiedza Powszech­ akcent toniczny (przycisk) 46, 51 n czasow niki nieosobow e 211, 218nn,
na, Warszawa 1993. akcent wyrazowy 41n, 233n 250n, 375n
alfabet 29 czasow niki nieprzechodnie 210, 212n,
M. Tavoni, La norma dell’italiano oggi, Rai International 1997-1998 (dostępny
antecedens (poprzednik) 179, 385n 215, 252n, 338
w Internecie: www.italica.org/Tacolta/lingua).
antonimy 140n czasow nild nieregularne 254nn
P. Trifone, N. Palermo, Grammatica italiana di base, Zanichelli, Bologna 2000.
apokopa 44n czasow nild pelnoznaczne 210nn
S. Widłak, Mała gramatyka języka włoskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa apostrof 43 czasow nild podwójne 271
1997.
apozycja zob. przydawka rzeczowna czasow nild pom ocnicze 221, 231
S. Widłak, Formy i struktury. System morfologiczny i składniowy współczesne­ artykulacja 17 czasow niki posiłkow e 18, 210, 2 2 Inn,
go języka włoskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków aspekt czasow nika 229nn 25 Inn
1999.
czasow niki przechodnie 210, 21 ln , 252n
S. Widłak, J. Kornecka, Poradnik ortograficzny dla Polaków. Język wioski, PWN, bezokolicznik 43, 191, 224, 235, 286n, czasow nild służebne (półposiłkowe) 2 2 ln,
Warszawa-Kralców 1996. 369n, 390, 392, 395, 398n, 401, 405, 335, 371
D. Zawadzka, Gramatyka języka włoskiego, PWN, Warszawa 1993. 4 0 9 ,4 1 3 ,4 1 8 , 425 czasow nild ułom ne 268
budowa zdania podrzędnie złożonego 372nn czasownild zwrotne 211, 213nn, 249n, 252
budowa zdania prostego 333nn czasy gramatyczne 225, 272nn
budowa zdań w iosłach 434nn czasy proste i złożone czasownika 2 3 ln,
272nn
czas 224n części m ow y 91
czasow nik avere 236n, 2 5 Inn
czasow nik essere 238n, 2 5 Inn deklinacja zob. kategoria przypadlca
czasow nild 18, 208nn derywacja 63, 64nn
czasowniki atrybutywne (łącznikowe) zob. derywacja afilcsalna 64n
łączniki derywacja bezafilcsalna (konwersja) 64,
czasow nild deklaratywne 424 80nn

441
 derywacja niew łaściw a 81n, 89, 295
derywaeja prefiksałno-sufiksalna (forma­
cje parasyntetyczne) 79n
derywacja wsteczna (regresywna) 80n
determinanty zob. olcreślniki
diereza 40
dopełnienia 334, 344nn
dopełnienia bliższe (bezpośrednie)
344nn
dopełnienia dalsze (pośrednie) 212,
344, 348nn
dopełnienia okolicznikow e (okoliczniki)
212, 286, 296, 302, 334, 348, 350nn,
375, 388, 391
dopełnienie wewnętrzne 212, 347
dwugłoski zob. dyftongi
dyftong graficzny 31
dyftongi (dw ugłoski) 25, 38nn
dyftongi ruchome 39, 243, 245, 248
dyslokacja 436
dzielenie wyrazów na sylaby 54nn
dźwięki m ow y zob. głoski
elizja (wyrzutnia) 43n
emfatyzacja 435
emfaza 435
enklityki 43, 185, 190
fleksja 18, 96
fonem y zob. głoski
fonetyka m iędzywyrazow a 42nn
fonologia 21
formacje parasyntetyczne zob. derywacja
prefiksałno-sufiksalna
formy akcentowane zaimka osobowego 180,
183nn, 190
formy fleksyjne 18
formy nieakcentowane zaimka osobow ego
180, 185nn, 190nn, 350
funkcje przymiotnika 140, 156n
funkcje przysłówka 30 ln
442
geminaty zob. spółgłoski podwójne
głoski (fonemy, dźwięki m ow y) 17n,
2 Inn, 28, 47n
głoskow ce 87
grafemy z.ob. znaki graficzne
grupa czasow nikow a (orzeczeniowa,
werbalna - GV) 333, 434
grupa nominalna (GN) 92, 333, 434
grupa przyimkowa (GP) 97, 304, 333,
348
grupy rytmiczne 46
grupy wyrazowe 17n
hiatus zob. rozziew
homógramy 53
homonimy 104
iloczas sam ogłosek 25
im iesłów przymiotnikowy 43, 191, 224,
235, 287nn, 367n, 390, 393n, 398, 418
im iesłów przysłówkow y 43, 191, 224,
235, 290n, 368n, 390, 392, 394, 398,
403, 404n, 414, 418
infiksaeja 65
infiksy/interfiksy zob. wrostki
interpunkcja zob. znaki interpunkcyjne
intonacja 47, 327, 328, 329, 331, 334,
42.9, 434
kategoria liczby zob. liczba (pojedyncza,
m noga) rzeczowników
kategoria przypadka (deklinacja) 96n
kategoria rodzaju rzeczow ników 97nn
kategorie morfologiczne czasownika
223nn
kategorie morfologiczne rzeczownika
96nn
klityki 43, 185
kompozycja (złożenia) 63, 69, 82nn
koniugacja z.ob. odmiana czasow nika
konstrukcje peryfrastyczne 295n
konwersja zob. derywacja bezafiksalna
końcówld czasów prostych 234n
leksem 18
liczba mnoga rzeczow ników złożonych
120nn
liczba (pojedyncza, m noga) rzeczowników
(kategoria liczby) 11 Inn
liczba (pojedyncza, m noga) w odmianie
czasow nika 226
liczebniki 141, 168nn
liczebniki dystrybutywne (podzielne)
175
liczebnild głów ne 169nn
liczebnild porządkowe 17Inn
liczebniki ułam kowe 176
liczebnild wielokrotne 174n
liczebniki zbiorow e 176n
lingwistyka tekstu 91
literowce 87
litery zob. znald graficzne
liter)’ duże i male 49nn
łączenie form słabych zaim ków osobo­
w ych 188n
łączniki (czasowniki atrybutywne, łączni­
kow e) 210, 211, 216n, 338
m iejsce i użycie przymiotników dzierżaw­
czych 162nn
m iejsce zaim ków osobow ych w zdaniu
189nn
m iejsce przymiotnika 154nn
m iejsce przysłówka 303n
m odalność zdania prostego 329nn
m odele derywacyjne 7 Inn, 81n
monem/morfem 17, 63
monoftong 39
morfologia 18
morfoskładnia 19, 91n
m ow a niezależna 422nn
m owa pozornie zależna 423n
m owa zależna 423 nn
następstwo czasów i trybów (zgodność
czasów i trybów) 366nn, 418nn,
425nn
nazwy w łasne i nazw y pospolite 93n
nominalizacja zdań 430nn
odmiana czasow nika (koniugacja) 236nn
okoliczniki zob. dopełnienia okoliczni­
kow e
okres warunkowy 414nn, 428
określniki (detemiinanty) 91, 141, 333
onomatopeje zob. wyrazy dźwiękonaśla-
dow cze
ortografia (pisow nia) 21, 47
ortofonia 21
orzeczenie 334nn
orzeczenie im ienne 338
orzeczenie werbalne (czasownikowe) 335
orzecznik 157, 217, 338
osoby w odm ianie czasownika 225n
parady gmant 18
partykuły zaim kowe 18, 43, 185nn
pasywizacja 346, 436
pisownia zob. ortografia
podmiot 334, 339nn, 3 7 ln
podstawa słowotwórcza zob. temat
słowotwórczy
podwojenie fonosldadniow e 45n
podwojenie składniowe 46
podwójna artykulacja 17
podział czasow ników 209nn
podział m orfologiczny rzeczowników 95n
podział semantyczny, rzeczowników 92nn
podział zdań podrzędnych 375nn
poprzednik zob. antecedens
półsam ogłoski (półspółgłoslci) 21, 25n
prefilcsacja 65nn
prefiksoidy (pseudoprzedrostlci) 65, 82
prefiksy (przedrostki) 64n
proklityki 43, 185, 190
pronominalizacja 345, 436
443
 przecinek 58nn
przedrostki zob. prefiksy
przekształcenie zob. transformacja
przestankowanie zob. znaki inter­
punkcyjne
przycisk zob. akcent toniczny
przydawka przymiotna 341nn
przydawka rzeczowna (apozycja) 343n
przyimki 18, 304nn, 350nn, 395, 405n
przyimki podstawow e (proste) 305n,
307nn
przymiotnilci 18, 140nn, 400, 410
przymiotnild dzierżawcze ló ln n , 426
przymiotniki nieokreślone 166nn, 402
przymiotniki określające 141, 157n
przymiotniki opisujące 140, 141nn
przymiotnild pytajne i wykrzyknikowe
165n
przymiotniki relacyjne 141, 153
przymiotniki wskazujące 158nn, 426
przypadki 96
przypadła głębokie 96
przyrostki zob. sufiksy
przysłówki 292nn, 400, 403, 404, 410,
426
pseudoprzedrostki zob. prefilcsoidy
pseudoprzyrostki zob. sufiksoidy
reduplikacja 301
rekcja czasow nika 96, 335
rodzaj gramatyczny rzeczow ników 98nn
rodzaj i liczba przymiotników opisujących
142nn
rodzaj naturalny rzeczow ników 102n
rodzajnik cząstkowy 134
rodzajnik nieokreślony 132nn
rodzajnik określony 129nn
rodzajniki 128nn
rodzajnild ściągnięte (zespolone) 129, 305
rodzaj w odm ianie czasow nika 226
rozziew (hiatus) 26, 4 0
444
równoważniki zdań zob. zdania nie-
stopniowanie przysłówków 300n tryb warunkowy 223, 235, 283n, 387,
osobow e
strona (czynna, bierna, zwrotna) w odm ia­ 391, 398, 401, 406, 413, 415nn,
rzeczow n ik 18, 92nn
nie czasow nika 226nn, 240n, 244, 246n 420nn, 427
rzeczow n ik jednostkowe i rzeczow n ik
struktura głęboka i powierzchniowa 437 tryb w odm ianie czasow nika 223nn
zbiorowe 94
struktury prezentujące 436 tryftongi (trójgłoslci) 25, 39
rzeczowniki konkretne i rzeczowniki
styl nominalny 430n, 438 typy (analityczny, syntetyczny) stopnio­
abstrakcyjne 94
sufiksacja 65, 68nn, 88, 293nn wania przymiotnika 146
rzeczow n ik mające dwie formy liczby
sufiksacja afektywna 68, 76nn
mnogiej 126n
sufiksacja derywatywna 68nn użycie grzecznościow e zaim ków 192nn
rzeczowniki mające dw ie formy liczby
sufiksoidy (pseudoprzyrostki) 68, 82 użycie i funkcje liczebników głównych
. pojedynczej 125n
sufiksy (przyrostlci) 65, 68, 69nn, 300 170n
rzeczow n ik mające jedną formę w obu
supletywizm 233 użycie i funkcje liczebników porządko­
rodzajach 109n
sylabow ce 87, 88 w ych 172n
rzeczowniki nie mające liczby pojedyn­
synereza 40 użycie rodzajnika 129nn, 133n, 135nn,
czej lub liczby mnogiej 127n
syntagmy 17, 46 162n
rzeczow n ik niezależne 109
system fonologiczny 19, 21
rzeczow n ik o wspólnym rodzaju 111
system gramatyczny 18 wrostlci (interfilcsy, infiksy) 65
rzeczow nik ruchome 103nn
system leksykalny 18 wskaźniki nawiązania zob. znaki dyskur-
rzeczowniki z dwiema formami dla liczby
szyk elem entów składowych zdania syw ne
pojedynczej i dwiema dla liczby mno­
podrzędnie złożonego 436 wykrzykniki 326n
giej 127
szyk elem entów slcladowych zdania pro­ w ypowiedzenie zob. zdanie
rzeczow n ik złożone 84
stego 345, 434n w ypow iedź 17, 422
w yrazy dźw iękonaśladow cze (onomatope-
sa m o g lo sk 21, 22nn
środlci parajęzylcowe 47 je) 89n, 327
seksizm 108
wyrazy pochodne 64, 76
semantyka 18
tekst 17 wyrazy sam oznaczące (autosemantyczne)
si passivan te 188, 215n, 220n, 227n, 408
temat słowotwórczy (podstawa słow o­ 18
składnia 18, 328nn
twórcza) 64 wyrazy w spółznaczące (synsemantyczne)
skróty i skrótowce 63, 86nn
transformacja (przekształcenie) 211, 227, 18
słowotwórstwo 18, 63
296, 346, 363, 367, 396, 404, 424n, wyrzutnia zob. elizja
spójniki 18, 317nn, 359n, 392, 393, 395,
429, 430nn, 436 wzory koniugacyjne 239nn
397, 402, 405, 406, 407, 408, 409, 410,
trój głoski zob. tryftongi
414
tryb łączący 223, 235, 2 8 Inn, 377n, 381, zaim ki 18, 177nn, 416
sp ójn ik podrzędności 3 2 Inn
387, 390n, 393, 395, 397n, 403, 4 0 5 ,407n, zaimki anaforyczne 179
spójniki współrzędności 318nn
408, 409, 413, 414, 415nn, 42 ln , 425nn zaimki dzierżawcze 198n, 426
spółgłoski 21, 26nn
tryb oznajmujący 223, 232, 234, 272nn, zaimki grzecznościow e 192
spółgłoski podwójne (geminaty) 41
377n, 381, 387, 390, 393, 397, 401, zaimki kataforyczne 179
stopniowanie organiczne przymiotników
403, 405, 406, 407, 408, 413, 414, zaimlci nieokreślone 206nn, 402
150nn
415nn, 420nn, 425nn zaimlci osobow e 179nn, 350, 426
stopniowanie organiczne przysłówków 300
tryb rozkazujący 43, 191, 223, 235, zaimlci osobow e w funkcji dopełnienia
stopniowanie przymiotników 144nn
284n, 416, 425, 427 183nn
445
zaimki osobow e w funkcji podmiotu
180nn
zaimki podwójne 203
zaimki przymiotne 141
zaimki pytaj ne 205n
zaimki wskazujące 195nn, 426
zaimki w zględne 199nn, 387
zaimki zwrotne 180, 187n
zamiana liczby pojedynczej (rzeczow ni­
ków ) na liczbę mnogą 112nn
zamiana m ow y niezależnej na zależną
424nn
zamiana rodzaju m ęskiego (rzeczow ni­
ków) na rodzaj żeński 103nn
zdania celow e 395n
zdania czasow e 389nn
zdania dopełnieniow e 286, 375, 378nn
zdania głów ne (nadrzędne) 282, 363, 372,
382, 414nn, 419nn, 425nn
zdania naw iasow e 362n
zdania nieosobow e (równoważniki zdań)
305, 365nn, 429; zob. też poszczególn e
rodzaje zdań
zdania nominalne 430
zdania ograniczające 407n
zdania okolicznikow e 286, 290, 367, 375,
388n
zdania okolicznikow e sposobu 404nn
zdania osobow e 305, 364nn; zob. też p o ­
szczególne rodzaje zdań
zdania oznajmujące 329n
zdania podm iotowe 371, 375nn
zdania podrzędne 2 8 ln, 288, 290, 363,
372, 419nn, 425nn
zdania podrzędnie złożone 356, 363nn
zdania porównawcze 409nn
zdania przeciwstawne 406n
zdania przyczynow e 396nn
zdania przyzwalające 402nn
zdania pytajne 3 3 Inn
zdania pytajne zależne 383nn
zdania rozdzielone 436
zdania rozkazująco-życzące 330n
zdania skutkowe 400n
zdania warunkowe 414nn
zdania współrzędnie złożone 356,
357nn
zdania wtrącone 3 6 Inn
zdania wyjaśniające 382n
zdania wykluczające 409
zdania wykrzyknikowe 331
zdania w yłączające 408n
zdania w zględne 385nn
zdanie (w ypowiedzenie) 17, 328, 333n,
437
zdanie proste 328nn
zdanie złożone 356nn
zgodność czasów i trybów zob. następstwo
czasów i trybów
zgodność orzeczenia z podmiotem 292,
336, 339
zgodność przymiotnika z rzeczownikiem
łub zaim kiem 153n
złożenia zob. kompozycja
znaki dyskursywne (wskaźniki naw iąza­
nia) 91
znaki graficzne (grafemy, litery) 21, 23,
28nn, 47n
znaki interpunkcyjne (interpunkcja, prze­
stankowanie) 56nn