Pierwszy list Piotra

Autor księgi Piotr, uczeń Jezusa Chrystusa – jeden z Jego Dwunastu Apostołów.
Nie był on wykształconym człowiekiem, wiele więc wyjaśnia uwaga
zawarta w wersecie 1 P 5,12 wskazująca, że ostatecznym redaktorem
tego listu był Sylas (zwany również Sylwanem), o którym z innych
miejsc w NT dowiadujemy się, że był również współpracownikiem
Apostoła Pawła.

Czas powstania List został napisany prawdopodobnie w latach 64–66, w okresie

listu pierwszych prześladowań chrześcijan, które zostały rozpętane w ro-
ku 64 przez Nerona.

Miejsce Rzym.
powstania listu

Adresaci księgi Choć bezpośrednimi adresatami tego listu są ludzie wierzący w Chry-
stusa w Azji Mniejszej (por. 1 P 1,1), to dokument ten od wczesnych
lat chrześcijaństwa był w powszechnym obiegu i uznawały go za
protokanoniczny wszystkie społeczności wierzących. Z tego powodu
zaliczany jest do tzw. listów powszechnych, czyli inaczej katolickich
(greckie słowo katolikos znaczy powszechny). Sam Piotr – w wersecie
1 P 2,10 – wyraźnie podkreśla, że pisze nie tylko do Żydów, chociaż
w tym czasie to właśnie oni byli największą grupą etniczną w no-
wo powstałych społecznościach chrześcijańskich w Azji Mniejszej
(por. Ga 2,7).

Kontekst Gdy w czasie wielkiego pożaru, który ogarnął Rzym 19 lipca 64 r.,
spisania księgi cesarz Neron wyraził publicznie swój zachwyt szalejącym żywiołem,
został natychmiast uznany przez opinię publiczną za sprawcę owego
kataklizmu. Takie podejrzenie było o tyle zasadne, iż Neron już wcze-
śniej planował poważną przebudowę miasta i rozważał, w jaki sposób
zburzyć te z jego części, które przeszkadzały mu w realizacji nowej
wizji architektonicznej. Jednak lawinowo narastające oburzenie
ludu przeraziło Nerona. Za namową dwójki swych żydowskich dorad-
ców postanowił skierować gniew rzymskiego motłochu w kierunku
powszechnie pomawianej społeczności wyznawców Chrystusa. Jak
stwierdził Tacyt, ludzie ci zostali fałszywie obwinieni o podpalenie
7 Wprowadzenie do 1 P

Rzymu i konsekwentnie masowo aresztowani oraz skazywani na

śmierć. Aby jeszcze bardziej zadowolić pospólstwo, Neron zorganizo-
wał krwawe igrzyska, podczas których chrześcijanie byli mordowani
w bestialski i sadystyczny sposób. Prześladowania te, choć tragiczne,
miały jednak charakter wyłącznie lokalny. Dopiero pod rządami
Dioklecjana (284–305 r.) prześladowania chrześcijan rozprzestrze-
niły się na całe rzymskie imperium. W obliczu niesprawiedliwych
i bezwzględnych prześladowań wielu wierzących zadawało sobie
pytania, jak to, co ich spotyka, ma się do wszechmocy Boga, do Jego
potęgi i do obietnic Jego błogosławieństw. Nie wiedzieli, jak to, czego
uczyli się o Żywym Bogu i o Jego miłości, łaskawości, sprawiedli-
wości oraz troskliwości, rozumieć w perspektywie rzeczywistości,
która ich spotyka. Na gruncie tego typu pytań i wątpliwości zaczęły
wśród wierzących powstawać niejednokrotnie fałszywe spekulacje
teologiczne. Dlatego konieczne stało się napisanie listu będącego dla
cierpiących chrześcijan duchowym wyjaśnieniem ich doświadczeń,
zaś dla reszty Bożego ludu umocnieniem w wierze przygotowującym
na nadchodzące prześladowania.

Cel spisania Utwierdzenie wierzących we właściwym rozumieniu, czym jest Boża

księgi łaska. Piotr postanowił usunąć wątpliwości, jakie mogły się rodzić
w umysłach niektórych ludzi, iż cierpienia, których doświadczają,
są objawem Bożej kary lub, co gorsza, odwrócenia się Boga od nich.
W wersecie 1 P 5,12 wyraźnie podkreśla ten cel. Apostoł poświęca
sporo miejsca na skierowanie uwagi odbiorców listu na niezwykle
ważny element wiary, jakim jest TRWANIE W CHRYSTUSIE w ocze-
kiwaniu na Jego powtórne przyjście w chwale. Wskazuje przy tym,
że oczekiwanie ma polegać na stałym wzrastaniu w uświęceniu – to
jest bowiem zasadniczym dziełem Ducha Chrystusa, który przecież
jest Duchem ŚWIĘTEGO BOGA. Jego zaś celem jest sprowadzenie
całego świata do stóp Chrystusa (por. J 6,40; J 15,22-26; J 16,8-14;
Rz 14,11; Flp 2,10), a tych, którzy już zaufali Chrystusowi, ma On
przeprowadzić przez proces uświęcenia (por. J 17,17; Hbr 12,14).

Temat księgi Wyjaśnienie, czym jest i na czym polega Boża łaska. Wytrwanie
w cierpieniu (a nie samo cierpienie) jest Bożą drogą doskonalenia
i umacniania charakterów; jest ono również drogą realizacji procesu
uświęcania człowieka. Metoda ta sprawdziła się w ziemskim życiu
Chrystusa, sprawdzi się więc również w życiu tych, którzy są Jego
prawdziwymi uczniami (to znaczy tych, którzy faktycznie w Nim
trwają). Cierpienie związane z prześladowaniem czy chorobami nie
Wprowadzenie do 1 P 8

pochodzi od Boga (tzn. Bóg nie jest ani ich źródłem, ani przyczyną).
Jedno i drugie jest skutkiem grzechu, oddzielającego świat i ludzi
od Boga. Jest więc bezpośrednim lub pośrednim skutkiem działań
szatana. Jednak, z uwagi na Bożą suwerenność, wszelkie okoliczno-
ści prób i prześladowań, których doświadczają ludzie, muszą zostać
– za każdym razem – dopuszczone przez Boga, gdyż bez Jego przy-
zwolenia nic nie może się wydarzyć. Najwyższy daje w ten sposób
każdemu okazję, by mógł zademonstrować, w czym lub w kim po-
kłada swoją nadzieję. Wierzącym zaś daje szansę potwierdzenia, na
czym zasadza się ich wiara (zaufanie), na co jest zorientowana i czy
wiąże się z ich posłuszeństwem Jego Słowu (Jego decyzjom). Tak
więc nie samo cierpienie, ale WYTRWANIE W CIERPIENIU JEST
DZIEŁEM BOGA, który zawsze udziela swoim dzieciom wskazówek
i mocy (sił) potrzebnych do przejścia przez wszelkie doświadczenia
(por. 1 Kor 10,13; J 16,33; Mk 10,30; J 15,20; Rz 8,35; 2 Tes 1,4;
2 Tm 3,12).

Kluczowy 1 P 1,6-7 (NPD): Dlatego radujcie się, chociaż tu, na Ziemi, doświad-
werset czacie dalej różnego rodzaju smutków, cierpień i przygnębienia
z powodu wielorakich doświadczeń, jakie was spotykają. Przychodzą
one po to, aby wasza postawa zaufania do Boga została zweryfi-
kowana niczym złoto, którego najwyższą wartość osiąga się przez
oczyszczenie go w ogniu. Chodzi bowiem o to, by się okazało, czy
wasza wiara ma prawdziwą wartość i czy zasłuży sobie na pochwałę,
szacunek i uznanie w Dniu Objawienia się Jezusa Chrystusa.

Plan księgi I. Adres i pozdrowienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 1,1-2

II. Nowe narodzenie pierwszym krokiem
do skorzystania z Bożej łaskawości . . . . . . . . . . . . . w. 1,3-12
III. Uświęcenie celem działania Bożej łaski . . . . . . . . . w. 1,13-17
IV. Chrystus jedyną możliwością skorzystania
z Bożej łaskawości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 1,18-25
V. Trwanie w Chrystusie jedyną drogą
pozostawania w Bożej łaskawości . . . . . . . . . . . . . . . w. 2,1-10
VI. Trwanie w Chrystusie w obecnym świecie . . . . . w. 2,11-25
VII. Trwanie w Chrystusie w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . w. 3,1-12
VIII. Rola cierpienia w wytrwaniu w Chrystusie . . . . w. 3,13-4,19
IX. Wskazówki dla zwierzchników społeczności
oraz reszty wspólnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 5,1-11
X. Zakończenie i pozdrowienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . w. 5,12-14
9 1 P 1,1 – 1,6

Adres i pozdrowienie

1 Ja, Piotr, Apostoł1 Jezusa Chrystusa, kieruję ten list

1 1 ,1 : Ap 3,20; Dz 2,14-40;
do Bożego ludu rozproszonego pomiędzy narodami Mt 10,40; Dz 13,44-49
Pontu, Galacji, Kapadocji, Azji i Bitynii2, to znaczy do tych,
którzy odpowiedzieli na wezwanie3 Najwyższego i w tym
świecie stali się wędrowcami4 zmierzającymi do Bożego
Królestwa. 2 Słowa te kieruję do was, którzy zgodnie z oj- 1 ,2 : Hbr 12,14; Ef 1,4;
cowskim planem 5 Boga wzrastacie w uświęceniu, przez Mt 26,28; Rz 8,29; 2 Tes 2,13
jakie przeprowadza was Duch Boży6, gdy w posłuszeństwie
poddajecie się Jezusowi Chrystusowi, którego krwią wylaną
na krzyżu zostaliście oczyszczeni. Niech łaska i pokój Boży
będą wam dane w obfitości!

Nowe narodzenie pierwszym krokiem

do skorzystania z Bożej łaskawości
3 Niech Bóg i Ojciec PANA naszego, Jezusa Chrystusa będzie zawsze 1 ,3 : J 3,1-21; Jk 1,18;
i wszędzie otaczany chwałą! On bowiem – zgodnie ze swym wielkim 1 P 1,23; 1 J 2,29; 1 J 3,9-10
miłosierdziem – zrodził nas7 do żywej nadziei, której udzielił nam
przez powstanie z martwych Jezusa Chrystusa. 4 To w Nim powołał 1 ,4 : Kol 3,3-4; Mt 6,19-20;
nas do dziedzictwa niezniszczalnego, nieskalanego i trwałego na Kol 1,3-5; 2 Tm 4,6-8
wieki, które zostało przygotowane dla nas w Niebiosach. 5 Ale to nie 1 ,5 : Hbr 10,38;
wszystko! W Nim również nas, którzy trwamy w posłuszeństwie 1 Kor 16,13-14; J 10,27-28;
i zaufaniu do Niego, strzeże swą Boską mocą w procesie realizacji Ga 3,26; Rz 5,2
naszego zbawienia, które finalnie objawi się, gdy nadejdzie koniec
czasu wyznaczonego przez Najwyższego. 6 Dlatego radujcie8 się, chociaż 1 ,6 : J 16,20; Jk 1,2-4

1
Dosł. „Wysłannik”.
2
Azja i Bitynia były rzymskimi prowincjami w Azji
Mniejszej. Obecnie są to tereny w Turcji.
3
Inni tłumaczą „którzy są wybrani” (gr. e k le k to is
– l.mn. od e k k le to s ). Jednak z uwagi na fakt, że słowo to
jest pokrewne semantycznie słowu ek k les ia (rzeczownik
utworzony od e k k le to s ) opisującym społeczność ludu,
który odpowiedział na Boże wezwanie (kościół) Redakcja
NPD wybrała podany w tekście ekwiwalent dynamiczny
tego słowa.
4
Gr. p a r e p id e m o s – inni tłumaczą „pielgrzymami”.
Słowo to można również tłumaczyć p r z e c h o d n ia m i (na
tym świecie), którzy duchowo nie są jednak związani
z tym światem.
5
Gr. p r o g n o s is – słowo to niektórzy tłumaczą jako
„uprzednia wiedza (wcześniejsze poznanie)”, jednak może
ono również oznaczać „wcześniejszy (założony z góry)
plan”. Tym z góry założonym planem jest wzrastanie
wierzących w uświęceniu. Od tego słowa pochodzi polskie
„prognoza”.
6
Uświęcenie jest głównym celem działania Ducha
Świętego Boga wobec wierzących. Wobec świata (tzn.
wobec niewierzących) Jego zadaniem jest przekonanie
ich o sprawiedliwości, o grzechu i o sądzie (por. J 16,8).
W dzisiejszych czasach zbyt dużo osób zapomina o tych
znaczących prawdach, oczekując, że Duch Uświęcający
(którego często nazywa się również Duchem Świętym)
będzie dokonywał spektakularnych manifestacji w róż-
nych dziedzinach ich życia niemających nic wspólnego
z prowadzeniem ludzi do Chrystusa i umacnianiem ich
w świętości. Liczba tekstów NT na temat uświęcenia jest
tak wielka, że nie ma najmniejszej wątpliwości, iż jest ono
głównym celem działania Bożego Ducha. Jedynym miaro-
dajnym wskaźnikiem prawdziwego zanurzenia w Ducha
Świętego Boga jest osobiste wzrastanie konkretnej osoby
w uświęceniu i posłuszeństwu wobec Boga, co realizuje się
przede wszystkim przez osobiste zanurzenie się w Boże
Słowo, które w postaci wcielonej objawiło się w Chrystusie.
7
Sens powtórnego narodzenia (narodzenia z Ducha
Bożego) wyjaśnił sam Chrystus w rozmowie z Nikodemem,
zob. J 3,3 nn.
1 P 1,7 – 1,14 10

tu, na Ziemi, doświadczacie ciągle różnego rodzaju smutków, cierpień

i przygnębienia z powodu wielorakich doświadczeń, jakie was spotykają1.
1 ,7 : 2 Kor 4,17-18; 7 Przychodzą one po to, aby wasza postawa zaufania do Boga została

Hbr 10,32-38; Rz 8,17-18;
J 20,29; 2 Kor 5,7; 1 J 4,20
1 ,9 : Rz 6,22
zweryfikowana niczym złoto, którego najwyższą próbę osiąga się
przez oczyszczenie go w ogniu. Chodzi bowiem o to, by się okazało,
czy wasza wiara będzie mieć prawdziwą wartość i czy zasłuży sobie
na pochwałę, szacunek i uznanie w Dniu Objawienia2 się Jezusa
Chrystusa. 8 A pisząc to, mam głębokie przekonanie, że wy – chociaż
nigdy Go nie widzieliście – to jednak Go miłujecie i pełni niewysłowionej
radości otaczacie chwałą, trwając w całkowitym do Niego zaufaniu.
9 W ten sposób stopniowo realizuje się cel3 waszej wiary: zbawienie

waszych dusz4, czyli uwolnienie ich od mocy, wpływu, a w przyszłości

1 ,1 0 : Mt 13,16-17; także od konsekwencji i obecności grzechu5. 1 0 Tego zbawienia pilnie
Łk 10,23-24 poszukiwali prorocy. Badali je ci, którzy przepowiadali tę łaskę, która
1 ,1 1 : Łk 24,13-27; J 5,45-47; was dotknęła. 1 1 Dociekali oni, na kogo oraz na jaki czas wskazywał
Dz 2,14-41; Łk 18,31-34; ogarniający ich już wtedy Duch Chrystusa, gdy zapowiadał nie tylko
Dz 67,51-53 cierpienia6 przeznaczone Mesjaszowi, ale i chwałę, jaka miała po nich
1 ,1 2 : Łk 24,44-48; Dz 1,4-8; nastąpić. 1 2 Oni także otrzymali poznanie, że nie tylko im samym, ale
Dz 4,29-31; Ef 3,4-11; również i nam ma służyć to, co teraz, jako Dobra Wiadomość o ratunku
Rz 16,25-27 w Chrystusie, zostało wam oznajmione przez ludzi, którzy okazali
swoje posłuszeństwo Duchowi Uświęcenia posłanemu do nas z Niebios.
Nawet aniołowie pragną zrozumieć te niezwykłe sprawy!

Uświęcenie celem działania Bożej łaski

1 ,1 3 : Łk 12,35-40; 1 3 Dlatego dyscyplinujcie swoje umysły! Każdą sprawę rozważajcie,
Ef 6,11-20; 1 P 3,15; stosując trzeźwe myślenie! W dojrzały sposób umacniajcie się w nadziei,
Ef 4,11-17; 2 P 3,14-18 którą przyniosła wam Boża łaskawość objawiona w Jezusie Chry-
1 ,1 4 : Hbr 10,26-31; Rz 12,2; stusie. 1 4 Jako posłuszne dzieci7 Boże, nawet nie myślcie o powrocie
Ef 2,1-3; 1 P 4,1-2
8
Radość, o której wspomina Piotr, nie ma nic wspól- (automatyczną odpowiedzią na jakieś wydarzenie, np. na
nego ze światową wesołością. Jest to stan wynikający wzniosłą modlitwę poddania się Bogu czy „zaproszenie
z głębokiego przeświadczenia o zwycięstwie Chrystusa Chrystusa do swego życia”), ale jest p ro cesem realizującym
nad grzechem i odkupieniu, którego ktoś dostąpił dzięki się w życiu człowieka, który narodził się duchowo z Boga
Bożej łaskawości. (nowe narodzenie). Cała fraza po przecinku jest dynamicz-
1
Por. Flp 1,29; Jk 1,2 a także 1 P 2,19; 1 P 3,14; 1 P 4,1; nym rozszerzeniem semantycznym określenia „zbawienie
1 P 4,12-19. duszy”. Więcej w Komentarzu NPD → Zbawienie.
2 5
Chodzi o dzień powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa. Por. Mt 1,21; Ga 5,1; Ap 20,14; Ap 21,4.
3 6
Piotr zwraca uwagę na fakt, że zbawienie w życiu W ST jest kilkaset → Proroctw mesjańskich, które
człowieka jest procesem, który ma swój cel. precyzyjnie wskazywały na Chrystusa (Mesjasza). Jednym
4
W pojęciu semickim dusza metonimicznie określa z nich jest np. Psalm 22, który opisuje cierpienia, jakich
całego człowieka. Takie rozumienie człowieka widoczne dozna Mesjasz na krzyżu (choć uśmiercanie przez krzy-
jest w literaturze wschodniej, w tym także w rosyjskiej żowanie nie było wówczas ani znane, ani tym bardziej
(np. u Gogola). Cechą charakterystyczną antropologii praktykowane, zaczęło bowiem być stosowane przez
żydowskiej był brak rozdziału pomiędzy ciałem, duszą i du- Rzymian blisko tysiąc lat po powstaniu tego psalmu).
7
chem. W myśleniu hebrajskim człowiek zawsze stanowił Posłuszne dzieci (gr. te k n a ) to przeciwieństwo synów
jedność na wzór Bożej jedności. Apostoł ponadto podkre- buntu, o których Apostoł Paweł wspomina w Ef 2,2. Słowo
śla, że zbawienie nie jest jednorazowym wydarzeniem te k n a stosowano do opisu noworodków i małych dzieci,
11 1 P 1,15 – 1,21

do tego, kim byliście kiedyś, zanim w osobisty sposób poznaliście

Boga. Nie ulegajcie swym dawniejszym żądzom 1, 1 5 lecz na wzór Świę- 1 ,1 5 : Hbr 12,14; 2 Kor 7,1;
tego, który was powołał, stańcie się – w całym swym postępowaniu 1 Tes 4,7; 1 J 3,3; Mt 5,48
– święci! 1 6 Napisane jest przecież: S ta w a jc ie s ię ś w ię c i 2, p o n ie w a ż 1 ,1 6 : Hbr 12,14; 2 Kor 7,1;
J A J E S T E M 3 Ś w ię ty 4. 1 7 A jeśli Ojcem nazywacie Tego, który nie 1 Tes 4,7; 1 J 3,3; Mt 5,48; ;
daje się zwodzić pozorom, lecz każdego ocenia na podstawie tego, Flp 2,12; 1 P 3,3-4;
jak postępuje5, to już teraz – w obecnym czasie – umacniajcie się Ap 22,10-12; Rz 8,14-17
w bojaźni6 Bożej.

Chrystus jedyną możliwością

skorzystania z Bożej łaskawości
1 8 Podtrzymujcie w sobie nieustanną świadomość, że z tego, co wiąże 1 ,1 8 : J 17,19; 2 Kor 5,21;
się z bezsensownym pędem doczesnego życia oraz próżną tradycją Mt 26,27-28; 1 Kor 6,20;
religijną przodków przekazaną wam jako kulturowe dziedzictwo, Ap 5,8-9
zostaliście wykupieni nie srebrem czy złotem, które nie mają duchowej
wartości, 1 9 lecz drogocenną krwią Chrystusa, Baranka niepokalanego, 1 ,1 9 : J 17,19; 2 Kor 5,21;
a więc bez skazy. 2 0 On, chociaż przed założeniem świata był już Mt 26,27-28; 1 Kor 6,20;
przewidziany jako doskonała ofiara za wasze grzechy7, objawił się Ap 5,8-9
dopiero teraz, to znaczy w ostatniej fazie ziemskiej rzeczywisto- 1 ,2 0 : J 17,24; Ef 1,4;
ści8. Uczynił to ze względu na was, 2 1 to znaczy tych, którzy przez Rz 16,25-27
Niego składacie osobistą ufność w Bogu. On również swoją wie-
4
a nie do potomków zdolnych do dziedziczenia (gr. h y io s ), Jest to skrócona wersja zapisu Kpł 19,2. Na uwagę
którzy pozytywnie przeszli już proces wychowawczy zasługuje fakt, że Bóg nie stawia człowiekowi nierealistycz-
(gr. p a id e ia ). nego zadania bycia świętym ja k On sam. Taka świętość
1
Wszyscy Apostołowie PANA głosili tę samą zasadę: nie jest dostępna dla nikogo poza Najwyższym. Bóg wzywa
aby iść za Chrystusem, trzeba zedrzeć z siebie swą sta- ludzi do prostej, praktycznej świętości, tzn. do unikania
rą, grzeszną naturę i oblec się w nową – Chrystusową grzechu na co dzień ze względu na Niego. Chodzi więc
(por. J 3,3-7; Rz 3,9-10; Rz 6,1-14; Rz 7,5-25; Rz 8,1-14; o przybliżanie się do Boga śladami Jezusa.
5
Rz 13,14; 1 Kor 3,1-3; 1 Kor 5,8; 2 Kor 4,11-12; 2 Kor 7,1; Por. Łk 6,44; Ga 5,16-26; 1 J 1,5-6.
6
Ga 2,19-20; Ga 3,3; Ga 5,16-21.24; Ef 2,3; Ef 4,17-24; Boża bojaźń to postawa głębokiego szacunku i wdzięcz-
Kol 1,10; Kol 2,6-12; Kol 2,20-3,11; Hbr 9,10; 1 P 2,11-12; ności wobec Boga, unikania grzechu nie z powodu kary
2 P 2,21-22). (strachu, lęku), ale z powodu woli niezasmucania Boga,
2
Tylko Bóg jest prawdziwie święty, czyli oddzielony od którego się miłuje całym sercem (por. Ps 34,12-15; Prz 8,13;
grzechu, moralnie czysty, prawy i doskonały. W odniesieniu Jr 32,40).
7
do ludzi słowo to służyło do określania tych, którzy Por. J 1,1-4; Ef 1,4-7; Flp 2,6-8; Kol 1,13-20.
8
w oczach Najwyższego, oddzieleni od systemu wartości Dosł. „w ostatnich czasach”. Inni tłumaczą „w czasach
tego świata, stoją w gotowości do wyłącznej dyspozycji ostatecznych”, jednak takie sformułowanie jest często
PANA Zastępów. W tym sensie słowo to można rozumieć nadużywane w perspektywie przepowiadanego rychłego
również jako „inni”, gdyż taka społeczność żyje zupełnie powtórnego przyjścia Chrystusa. Fakty zaś są takie,
innym życiem niż otaczający ją świat. że: (a) nikt nie wie, kiedy Jezus przyjdzie ponownie
3
Ciekawa gra słów. JA JESTEM (JESTEM, KTÓRY (por. Mt 24,36; Mk 13,32) oraz (b) sformułowanie „ostatnie
JESTEM) to tłumaczenie hebrajskiego imienia J H W H , czasy” występuje w Biblii w kilku miejscach i odnosi
którym Bóg przedstawił się Mojżeszowi (por. Kpł 11,44; się zawsze do ostatniej fazy danej epoki biblijnej. I tak
Kpł 19,2; Kpł 20,7; Kpł 20,26). Gdy Jezus użył tego zwrotu np. w Mt 24 Jezus użył określenia „czasy ostateczne”
w odniesieniu do siebie (J 8,24; J 8,28; J 8,58), wskazując, w stosunku do schyłku epoki starożytnego Izraela, która
że jest jednością z Ojcem (J 10,31), przywódcy religijni została definitywnie zakończona zburzeniem świątyni
byli gotowi Go ukamienować. Rozumieli więc dokładnie, jerozolimskiej w roku 70.
o czym On mówił.